Prof. Dr.

h san G N E

B R N C
TRKYK
B Y K M LLET
M E C L S N N
D N C E YA PISI
( 1920- 1923)

TRKYE BANK ASI Kltr Yaynlan

Her hakk Kltr Yaynlar

-Trk Limited irketi'nindir.

Kapak Dzeni

M e d in a /T u rg u l Reklam Ajans

Birinci Bask

5.000 Adet / Temmuz 1997

ISBN

975-458-090-1

N O K T A O F S C T 0 . 312.397 08 57

397 07 58

Bizi yaatmamak isteyenlere kar yaama hakkmz mdafaa etmek

zere toplanan Trkiye Byk Millet Meclisi burada Ankarada inikat
etti.
16 Temmuz 1921

Trkiye tarihinde daima yksek bir mevkii muhafaza edecek ve

ahfadn takdiratm kazanacak olan ilk meclisiniz milletin kendi
mukadderatna bizzat vazilyed olduunu iln etti. Hakimiyet-i Milliye
esaslann dstur-i harekt ittihaz etti ve kuvvetli bir halk hkmetinin
esasn vazeyledi.
13 Austos 1923

NSZ
Trkiye'de parlamenterizmin tarihi, 1876 ylna kadar kmasna
karlk, parlam enterist gelenek 1920den sonra yerlem eye
balamtr.
23 Nisan 1920de A tatrkn nderliinde Ankarada toplanan
Trkiye Byk Millet Meclisi, bir yandan Anadolu'yu smrgeletirmek,
lalkn kleletirmek isteyen Batl glere kar Trk halknn zgrlk
savan baarya ulatracak almalar yaparken; br yandan da
ulusal egemenlie dayal, tam bamsz, ada, yeni bir Trkiye
Devleti'nin temellerini oluturan dnceler retmitir.
Yaam biimleri, kltr dzeyleri, dnya grleri birbirinden ayr
olan; fakat lkesinin bamszl, ulusunun mutluluu uruna her trl
tehlikeyi gze alarak, Ankara'da toplanan bu ihtilalci kiilerin zgrce
rettikleri dnceler neler olmutur? Bu soru, Trkiye Cumhuriyeti
Tarihi ile uraanlann srekli ilgisini ekmitir.
Beni bylesine nemli bir konuda aratrma yapmaya ynelten
Sayn Hocam Do. Dr. Nejat Kaymaz'a kran borluyum.
Birinci elden kaynaklara dayal olarak yaplan bu aratrma, 1982de
Ankara niversitesi Dil ve Tarih-Corafya Fakltesi Tarih Blm ne
(Trkiye Cumhuriyeti Tarihi Anabilim Dal) doktora tezi olarak sunulmu
ve kabul edilmitir.
almalanm srasnda bana yakn ilgi gsteren Trkiye Byk Millet
Meclisi Ktphanesi, Trk Tarih Kurumu Ktphanesi, Trk inklap
Tarihi Enstits ve Milli Ktphane alanlarna teekkr ederim.
Aratrm am n kitap haline getirilerek, okuyucuya ulatrlmas
konusunda beni tevik eden, basmna izin veren bata Rektr
Yardm cs Sayn Profesr Dr. A kar cal olm ak zere Anadolu
niversitesi'nin tm yneticilerine, kitab basan basmevi alanlarna
ayrca teekkr ederim.
Ihsan GNE
Eskiehir, 1985

V li

BU BASKIYA NSZ
Bu alma, akademik yaammn ilk eseridir. 1982de Ankara
niversitesi Dil ve Tarih-C orafya Fakltesi Trkiye C um huriyeti
Anabiiim Dal'na doktora tezi olarak sunulmu ve 1985te Anadolu
niversitesi tarafndan baslmt. Doktora tezi olduu iin az sayda
baslm, geni bir okuyucu kitlesine ulatnlamamt.
Ancak, her geen gn yeni Trkiye Devletinin oluum srecine
duyulan ilgi giderek artmaktadr. Bu ilgi zaman zaman bilimsel grnt
altnda yeni Trkiye Devletinin kurulu felsefesinin sorgulanmasna,
hatta yanl tem eller zerine oturtulduu imajnn verilmesine dek
uzanmaktadr. Gnmzn bak asyla deil, lkenin ve zamann
koullan gz nnde tutulduunda yeni Trkiye Devleti'nin doru
tem eller zerinde kurulduu kendiliinden ortaya kar. O bjektif,
nyargsz bir yaklamla Yeni Trkiye Devletini kuran Birinci Trkiye
Byk M illet Meclisi incelendiinde kendinden ncekilerden deil,
sonrakilerin oundan daha dinamik ve retken olduu grlr. Bu
eserin yeniden yaynlanmasndaki ama, ada dnyann yetitirdii
en byk devlet adamlarndan biri olan Mustafa Kemal A tatrkn En
byk eserim dir dedii ve gen kuaklara emanet ettii Trkiye
Cum huriyetinin nasl bir dnce temeli zerine kurulduunu belgeleri
ile ortaya koymak ve bunu geni kitleyle paylamaktr.
K itap,baskya hazrlanrken yeniden gzden geirilm i,
eklemeler yaplarak kaynaka blm gncelletirilm itir.

baz

Bu eserin A tatrkn kurmu olduu Trkiye i Bankas tarafndan

baslmas beni aynca mutlu etm ektedir. Bana bu mutluluu tattran
deerli aratrmac Mehm et ndere, kitabn i Bankas tarafndan
baslmasna izin veren Anadolu niversitesi Rektr Prof. Dr. Akar
c a la, kitabn baskya hazrlanm asnda em ei geen tm
arkadalarm a. K urtulu Sava koullannm bugnk kuaklara
aktanimasnda byk pay sahibi olan Trkiye Bankasnn deerli
yneticilerine iten teekkrlerimi sunuyorum,

Prof. Dr. Ihsan Gne

Eskiehir, Ocak 1997

IX

NDEKLER
NSZ

........................................................................................ XII

KISALTIVIAL'VR

........................................................................................ XV

GR

.......................................................................................... 1

a)

Konunun Boyutlar........................................................................ 1

b)

Kaynaklarn Eletirisi.....................................................................2

BLM 1
MECLS-I MEBUSANDAN
BYK MLLET MECLSNE GE
A-

OSMANLI MPARATORLUUNDA PARLAMENTER

SSTEM DNCESNN DOUU VE GELM ......................12

B- TRKYE BYK MLLET MECLSNN

TOPLANMASINI ZORUNLU KILAN ETMENLER..........................25
1-

ETL ETNK ELERN AYRILIKI EYLEMLER........... 26

a)

Ermenilerin istek ve Eylennlerl...........................................26

b)

Rumlarn stek ve E ylem leri.............................................. 28

c)

Krtlerin stek ve E ylem leri............................................... 30

2-

TLAF DEVLETLERNN T U T U M U .........................................33

3-

MPARATORLUK MERKEZNN D U R U M U ........................... 37

4-

OSMANLI MERUYETNN SONA ERMES.........................44

0 - TRKYE BYK MLLET MECLSNN (KURUCU

MECLSN) TOPLANM ASI................................................................ 55

D-

1-

MECLSN AILMASI VE LKE YAZGISINA

EL K O YM ASI............................................................................... 64

2-

TRKYE BYK MLLET MECLS ADININ

BENMSENMES......................................................................... 71

3-

TRKYE BYK MLLET MECLSNN

SOSYO-EKONOMK TABANI VE ETM D Z E Y ............. 74
a)

Milletvekillerinin Sosyo-Ekonom ik T a b a n ..................... 79

b)

Milletvekillerinin Eitim D z e y i.........................................85

BRNC TRKYE BYK MLLET MECLS

DNEMNN SONA ERMES............................................................92

XI

BLM 2
TRKYE BYK MLLET MECSNDE
DNCE AYRILIKLARI
MECLS AILMADAN NCEK DNCE A YR IU K LAR I.......101
1- M ANDACILIK.............................................................................102
a)
b)
23-

Ingiliz M andacl.............................................................103
Amerikan M andacl...................................................... 105

YRESEL KURTULU DNCES................................... 108

TAM BAIMSIZLIKI DNCE..........................................110
a)
b)

slamc Bamszlk D n ce ...................................... 110

Ulusal Tam Bamszlk Dnce................................114

MECLS AILDIKTAN SONRAK DNCE AYRILIKLARI.....120

1-

ULUSL ^RARASI LKLERN GETRD

DNCE AKIMI: SOSYALZM ............................................120
a)
b)

2-

3-

Basnn B ak................................................................... 122

Meclisin Bak.................................................................. 130

SOSYALST DNCE TABANINA OTURAN PARTLER..137

a)

Yeil O rd u .......................................................................... 137

b)

Trkiye Komnist Frkas................................................ 140

c)

Trkiye Halk tirakiyun Frkas...................................... 142

MECLSTEK SOSYALST TARTIMALARIN

DURDURULMASI.....................................................................145

MECLS OLUTURAN K VE GRUPLARIN

SOSYO-EKONOMK VE KLTREL YAPIL\RINDAN
KAYNAKLANAN DNCE AYRILIKLARI VE BUNLARIN
MECLSE YANSIMASI.....................................................................148
12-

HALK Z M R E S ....................................................................... 153

TESAND G R U B U .................................................................. 157

34-

STKLAL GRUBU.....................................................................158
ISLAHAT (REFORM) G R U BU ................................................ 160

56-

TTHATI GRUP......................................................................161
MUHAFAZA- MUKADDESAT CEMYET............................ 167

7-

MDAFAA- HUKUK G R U PLAR I........... .............................. 171

a) Birinci Grup ve Selameti Umumiye K o m ite s i..............171
b) kinci G ru p ......................................................................... 180

XII

D-

HALKI D N CE......................................................................... 193

1-

1920 NCESNDE TRKYE'DE HALKI DNCE.......193

2-

1920-1923 DNEMNDE TRKYEDE HALKI

D N C E ................................................................................. 196
a) Siyasal Rejim Olarak H alklk....................................... 196
b) Ynetim Sistemi Olarak Halklk...................................202
c)
d)

3-

M em ur Otokrasisine Tepki Olarak Halklk.................206

Toplum sal Devrim ve Ulusuluk Anlay
Olarak H alklk................................................................. 208
HALKI EGEMEN KILMA Y N TEM ...................................... 215

a)
b)

Mesleki Temsil Yntem i...................................................216

Tek Dereceli Seim Y n te m i..........................................224

c)

radan raya Seim Yntem i...................................225

BLM 3
YEN TRKYE DEVLETNN ZERNE OTURDUU
TEMEL DNCELER
A-

MECLSN SYASAL ALANDAK DNCES;

MECLS HKMET SSTEM....................................................... 227
1- KURULUU............................................................................... 227
2-

B-

GREVVE YETKLER............................................................239

MECLSN TRKYE BYK MLLET MECLS HKMET

OTORTESN LKEDE EGEMEN KILMA KONUSUNDAK
DNCES......................................................................................256
123-

GVENL SALAYICI YEN RGTLER................... 260

YASAL NLEMLER................................................................. 262
PROPAGANDA......................................................................... 268
a)

Szl P ropaganda............................................................272

b)

Yazl Propaganda.............................................................274

C- MECLSN ETM KONUSUNDAK DNCES................. ..280

1- SLAMCILARIN ETM YAKLAIM I.................................... 284
2- ULUSALCILARIN ETM YAKLAIM I.................................286
D- MECLSN MAL KONUDAK DNCES.................................291

XIII

E-

F-

MECLSN EKONOMK KONUDAK DNCES.................... 308

1-

TARIM AL7\NINDA....................................................................308

2-

TCARET A LA N IN D A ............................................................... 317

3-

SANAY A LAN IN D A ................................................................. 323

4-

YABANCI SERMAYE A LAN IN D A ..........................................329

MECLSN SOSYAL YARDIM VE SOSYAL

GVENLK ALANINDAK DNCES....................................... 338

G- MECLSN DI POLTKA KONUSUNDAK D NCES........354

1-

BATI'YA KARI ZLENEN POLTKA.................................... 356

2-

ARKA KARI ZLENEN POLTKA..................................370

S O N U ......................................................................................................381
SELM KAY N AK A ..................................... ....................................391

XIV

KISALTMALAR
a.g.d.

: Ad geen dergi

a.g.g.
a.g.mk.

: Ad geen gazete

a.g.y.

: Ad geen yapt

: Ad geen makale

A.R.M.H.G.

: Anadolu ve Rumeli Mdafaa-i Hukuk Grubu

A.S.D.

: A ta t rkn Sylev ve Demeleri

A.T.T.B.

: A tatrkn Tamim, Telgraf ve Beyannameleri

B .O A

: Babakanlk OsmanlI Arivi

c.

: Cilt

.T,

; ttihat ve Terakki

kar.

; Karlatr

S.

: Say

s.

: Sahife

T.B.M.M.

: Trkiye Byk M illet Meclisi

T.B.M .M.G.C.Zb.

: Trkiye Byk M illet Meclisi Gizli Gelse

Zabtlar

T.B.M.M.Zb.C.

; Trkiye Byk M illet Meclisi Zabt Ceridesi

U.S.

: United Steat

v.d.

: Ve devam.

y.a.g.y.

: Yukanda ad geen yapt.

Ya. Ta.

; Yakn Tarihimiz

XV

GR
a) Konunun Boyutlar
Ulusal Kurtulu Savalarnn ncs, Trk Devriminln kuramcs,
eylemcisi ve nderi Mustafa Kemal A tatrk odak noktas alarak, Yeni
Trkiye Devletini aratrmay amalar eitli almalarn yaynland
grlm ektedir. A ncak,

dn

olduu

gibi

bugn

de

byk

b ir

ounluunun uzun bir aratrmaya dayanlmakszn yaynlandna

inandm bu almalara dayanarak A tatrk', Atatrkl ve Yeni
Trk Devletini tanmann olanaksz olduu kansndaym.
Yeni Trk Devleti'ni tanmak iin, bu devletin kuramsal ve eylemsel
temellerinin atld Birinci Trkiye Byk Millet M eclisi'ni ve bu meclisin
dnce rgsnn saptanmasn zorunlu grmekteyim.
Demokratik toplum lann zgr dnce retmesini salayan birer
laboratuvar

konum undaki

olum aktadr.

Bu

m eclisler

nedenle

de

halkoyuna

m eclise

gelen

dayal

olarak

te m silcile r

tm

olumsuzluklara, basklara, dayatmalara ramen, yeni yeni dnceler

ortaya atabilmekte, lkesini ve halkn bulunduu konumdan daha ileri
bir dzeye ulatrabilecek neriler sunabilmektedir. zellikle kurucu,
ihtilalci ve devrimci nitelie sahip meclislerin dnce zenginliine
sahip

olmalar;

bunlarn

dnce

rgsn

karm ak

bir hale

getirmektedir.
Byle olduu halde. Birinci Trkiye Byk Millet M eclisine ynelik
yaplan aratrmalarda, aratrmaclarn daha ok meclisin kurucu yan
zerinde durduklan ve bu konuda da birka yasay temel aldklar
grlmektedir. Tm aratrmalarda 20 Ocak 1921de karlan Tekilat-
Esasiye Kanunu nemli bir yer tutmaktadr. Kukusuz, Yeni Trk
Devleti'nin kuruluunda bu yasa nemlidir, fakat tm yle belirleyici
midir? Salt kuruculuk ynnden de konuya baklsa, bir yasayla meclisin
niteliini ve dnce rgsn aklamak olanakszdr.
Bilindii gibi, Trkiye Byk Millet M eclisinin kurucu almas 23
Nisan 1920'de alyla birlikte balamtr. Tekilat- Esasiye Kanunu

ise 8 ay 27 gn sonra kanimtr. Bu nedenle kuruculuk nitelii

aklanrken bu yasa ile birlikte bundan nce karlan ve tem el yasa
niteliini tayan br yasalara da bakmak ve bu yasalann arkasndaki
dnce rgsn de saptam ak gereklidir.
1921 Tekilat- Esasiye Kanunu ulusal, ada, demokratik, halk
ve tam bamsz yeni bir devletin kuruluunu kantladna gre, bu
devletin sosyal, ekonomik, kltrel, politik v.b. gibi eitli ynlerinin de
belirlenmesi zorunludur. Oysa im diye dein yaplan almalarda
bunlar yaplmamtr. Bunun yannda meclisin ihtilalci ve devrim ci yan
da yeterince bilimsel olarak aydnlatlmamtr.
23 Nisan 1920de toplanan meclis kukusuz bir ihtilal, bir devrim
m eclisidir. T oplanm a

nedenleri

ve

oluum

biim i

bunu

aka

yanstmaktadr. Ancak, bu meclisin kuramsal balam da yelerinin

tm nce benimsenmi bir ideolojisinden sz etmek zordur. Fakat,
meclisin kaplarndan ieri girip de m eclis tartmalar yakndan
incelendiinde milletvekillerinin byk bir ounluunun bir aray
iinde olduklan aka grlr, ite bu aray iinde bulunan Birinci
Trkiye Byk Millet M eclisi'nde bir grup milletvekilinin savunduu
ada dnce akmlann ve kendi lkelerinin iinde bulunduu som ut
koullan ieren bir ideolojinin de varl dikkatimizi eker.
Aydnlanma Felsefesi, Fransada Burjuva D em okratik Devrimini;
Marksist Felsefe, Rusyada Sosyalist Devrimi yaratt gibi, Anadolu
htilali de ulusu, halk, tam bamsz, demokratik bir z tayan Trk
nklabn yaratmtr.
Ben bu almamda Birinci Trkiye Byk M illet M eclisindeki
dnce rgsn kuramsal balam da deil, kurucu, ihtilalci ve
devrim ci geni iinde ulusal tam bamsz yeni bir devlet oluturm a
balamnda ele alacam.

b) Kaynaklann Eletirisi
Bugne dein Birinci Trkiye Byk Millet Meclisi zerine yaplan
almalar yeterli deildir. Yaplan almalarda, m eclis konusunda
ortaya atlan tezler iki ana grupta toplanmaktadr: 1- Meclis tutucudur.

2-

M eclis

ihtilalci

ve

d e vrim cid ir.

Syleine

b irb iriyle

elien

dncelerin ortaya kmasndaki neden, kanmca aratrm alarda

kullanlan kaynaklardan ve yazarlann deolojik yaklamlarndan ileri
gelmektedir.
Birinci Trkiye Byk M illet M e clisinl aydnlatm aya ynelik
kaynaklan grupta toplayabiliriz:
1 - An niteliindeki kaynak grubu,
2- Bunlara dayanlarak yaplan aratrmalar grubu,
3- Belgesel nitelikli kaynak grubu.
Birinci

Trkiye

Byk

M illet

M e c lis i nln

dnce

yapsn

saptamaya ynelik bir almadan sz etm ek olas deildir. Fakat eitli

nedenlerle yaplan ve Trk

D evrlm i ni aklam aya ynelik tm

almalarda meclisle ilgili dncelere rastlanlm aktadr. Bunlarn

byk bir ounluu an niteliindeki kaynak grubuna dayanlarak
retilm i dnceler olduu iin m eclis konusunda yeterli bilgi
verememektedir. Anlan eletirmek konumuz dndadr. nk onlann
byk bir kesimi elde kalan be belgeye, bellekte kalan olgulara
dayanlarak yazlmtr. Zaman zaman olaylar ve bu olaylar karsndaki
tutum ve davranlar objektif olarak zaman zaman da ok sbjektif
olarak yanstld iin ou kez bilimsel ierikten yoksundurlar. Bu
gerek ortada iken aratrmaclann hl bunlara dayanarak meclis
konusunda savlar ortaya atmas artcdr. rnein, Doan Avcolu,
Birinci Trkiye Byk Millet M eclisini tutucu olarak nitelem ektedir.
Avcolu, meclisin tm almalann deil, birka toplantsn ve
birka yasa nerisi tartmasn gz nne alarak byle bir yargya
varmtr.
Bilindii gibi bu meclis selahiyet-i fevkaladeyi haiz bir meclis
olarak seimle olumutur. Seilenler ierisinde tutucu nitelie sahip
kiiler yok deildir. Hatta kimi zaman onlann istemleri dorultusunda da

Doan Avcolu, Milli Kurtulu Tarihi 1838den 1995e, stanbul, 1978.

kararlar alnmtr. Fakat, ou kez onlarn yardmyla ok byk ve

kktenci kararlann alnd da bir gerektir. Verilen dnle elde edilenin
analitik bir zmlemesi yaplrsa, kazancn ok daha fazla olduu
aka grlr.
Meclis neye gre tutucudur? Tutuculuun ls nedir? Bunun
aklanmas ve ilericiliin de lsnn verilmesi gerekir. Aynca byle
bir sav ortaya atlrken nceki meclislerin konumu da belirtilmelidir.
Kald ki, nceki meclisler bir yana sonraki meclislerin birou bile bu
meclisin yaptklann yapamamtr. Bu nedenle Birinci Trkiye Byk
Millet Meclisi'ni lke, zaman ve koullar iinde deerlendirirsek, sz
konusu yargnn gereki olmadn aka grrz.
Meclisin ilerici bir nitelie sahip olduunu savunan yazarlann da bu
kurum un

te k

bir

ynn

ele

alarak

genellem elere

gittikle ri

grlmektedir.
Samet Aaolu, daha ok meclisin kurucu ve ihtilalci nitelii
zerinde durmu ve Yeni Trkiye'yi yaratan dncenin Kuvay Milliye
Ruhu^ olduunu savunmutur. Aaolu, Trk Fikir adamnn 19191923 arasndaki dnemin ideoloji ve felsefesini yapamadn, bunun
da Trkiyede Trk inklab konusunda birbiriyle elien yaklamlar
dourduunu belirterek, inklabmzn byk beii olan Milli Mcadele
yllannn ve Birinci Trkiye Byk Millet M eclisinin tarihinden ancak
baz olaylann aklamasn yapacan bunun da Milli Hakimiyet
prensibinin

byk

g rnlerini

aklam aya

ynelik

olacan

vurgulamtr. Yazar, Kuvay Milliye Ruhunu, ulusal egemenlik ilkesini

aklamaya ynelik olarak alrken, bu ruhu salt siyasal balam da ele
almtr. Yeni Trkiyeyi yaratan dncenin Kuvay Milliye Ruhu
olduunu belirtmesine ramen bu kitap milli mcadele devrinin ne bir
tarihi ne de bir destandr. Okuyanlarn onda bulacaklar, im di bize ok
uzak kalan bir devrin baz hatralardr diyerek, aratrmasndaki amac
da bir lde ortaya koymutur. Bu nedenle yazar zaman zaman bir
ideoloji, zaman zaman bir sistem olarak ele ald Kuvay Milliye
2

Samet Aaolu, Kuvay Mfiye Ruhu, Birinci Trkiye Byk Mifiet Meclisi, stanbul,
1973.

Ruhunu rnek tartmalarla aklamaya almtr. Bu tartmalar

nemlidir ancak meclisin dnce yapsn aklamak iin yeterli deildir.
A a o lu nun balatt bu alma biim ini M ahm ut Gololu
srdrmtr.^ Yazar, Bernard Levvisin bir yazsndan ilham alarak.
1920 Byk Millet Meclisi dnemi de 1876 ve 1908 merutiyetlerine
benzeyen, onlar gibi bir nc aama dr diyerek, 23 Nisan nc
Merutiyetin balangc olarak almtr. Savn kantlamak iin de kimi
milletvekillerinin m erutiyeti dncelerini rnekleyen tm celerine
almasnda yer vermitir. Ancak, meclis zabtlan tm yle ve tarih
m etodolojisine uygun bir biim de tarandnda, milletvekillerinin baka
dncelerinin de olduu grlmektedir. Kald ki, meclisin kuramcs ve
bakan Mustafa Kemal Paa, amalannn ada lkelere uygun yeni
bir devlet kurm ak olduunu rtl bir biim de belirtm itir. Meclis
almalannda da bu durum kendini aka gstermitir. Zira, meclis
almalannda izlenen yol m erutiyetilie doru giden bir yol olmad
gibi, XX. yzyl da merutiyetilik a deildi. Bu nedenle 23 Nisanda
balayan dnemi nc merutiyetin balangc olarak nitelemek
kanmca olanakszdr.
Bu gruptaki aratnclarn sonuncusu Kemal Zeki Genosm andr.''
"htilal Meclisi adl yaptnda meclis zabtlan dnda herhangi bir
kaynaa bavurm adan meclisin ihtilalci dncesini ve eylemini
aklamaya almtr. Yazar, meclisteki tartmalardan uzun uzun
aktarmalar yapmasna karlk, bu tartmalann yapld tarihi vermedii
gibi zabt ceridesindeki yerini de gstermemitir.
ada bilimsel ltlere uygun biim de yaplan iki almadan da
sz etmek gerekir. Bunlardan biri Sabahattin Selek'in Anadolu htilali^
br

ise F rederick

Frey'in

T h e

Turkish

P olitical

almalardr.

Mahmut Gololu, nc Merutiyet, Ankara, 1970.

Kemal Zeki Genosman, htilal Meclisi, stanbul, 1980.

Sabahattin Selek, Anadolu ihtilali, stanbul, 1976.

Frederick Frey, The Turkish Political Elite, Cambridge, 1965.

Elite adl

Bu iki almann temel amac meclisi inceleme deildir. Ancak,

meclisin dnce yapsn ortaya koymas bakmndan olduka iyi
bilgiler vermektedir. Selek, bu kurumdaki temel gr halklk olarak
saptamtr. Frey ise verdii som ut rakamlarla meclisin dinamikliini ve
ihtilalciliini ortaya koymaya almtr. Frey, zellikle meclisteki Birinci
ve kinci Mdafaa-i Hukuk Gruplar konusunda analitik bir zmleme
yaparak meclisteki dem okratik ortam yanstmaya almtr.
Bu incelemelerin dnda meclisin dnce yapsn aklama
bakmndan makalelerin daha nemli olduu grlmektedir.
Meclisin dnsel rgsn paralara ayrarak saptam aya ynelik
olarak

niteleyebileceim iz

bu

alm alar ierisinde Tark Zafer

Tunaya'nn almalan byk bir boluu doldurmaktadr. Osmanl

m paratorluundan Byk Millet Meclisi Hkmeti Rejimine Gei ',
Trkiye Byk M illet M eclisi H km etinin

Kuruluu ve Siyasi

Karakteri, Bamz Trkiye Kurucusu Trkiye Byk M illet Meclisi

Hkmetinin 50. Yldnmadl makaleler bunlar arasndadr. Ayrca,
Tevfik Byklolunun Trkiye Byk Millet Meclisinin Hukuki Stats
ve htilalci Karakteri ", Vasfi Reit Sevlin 23 Nisan 1920den 24
Nisan 1924e kadar Trkiyede Anayasa Hareketi " bu konuda dikkati
en ok eken makalelerdir. Bunlann dnda zellikle halklk ve d
politikay aklamak amacyla eitli makaleler yazlmtr.
Bu almann tamamlanmasndan sonra Trkiye Byk Millet
M eclisini konu alan almalar daha da artmtr.

Tank ZaferTunaya, "Osmanl imparatorluundan Byk Millet Meclisi Hkmeti

Rejimine Gei" Muammer Reit Sevie Armaan, stanbul, 1956.

Tark Zafer Tunaya TBMM Hkmetinin Kuruluu ve Siyasi Karakteri" stanbul

niversitesi Hukuk Fakltesi Dergisi, c. 23. S. 3-4, stanbul, 1957, s. 227-246.

Tank Zafer Tunaya, Bamsz Trkiye Kumcusu Trkiye Byk Millet Meclisi
Hkmetinin 50. Yldnm" Belgelerle Trk Tarihi Dergisi S. 31, stanbul, 1970, s.
31-50.

10

Tevfik Byklolu, Birinci Trkiye Byk Millet Meclisinin Hukuki Stats ve

ihtilalci Karakteri". Belleten S. 96, Ankara, 1960, s. 637-663.

11

Vasfi Reit Sevi, "23 Nisan 1920den 24 Nisan 1924'e Kadar Anayasa
Hareketleri" Ankara IJniversitesi Hukuk Fakltesi Dergisi, c. VIII, S. 1-2.

 m r Sezgin, Trk Kurtulu Sava ve Siyasal Rejim Sorunu adl

almasnda yalnzca T B M M nin alndan Cumhuriyet Ynetiminin
kuruluuna kadar geen dnem (1920-1923) iindeki muhalefeti genel
batlaryla ortaya koymaya almtr.'^
Ergun zbudun, 1921

A nayasas adl alm asnda Zabt

Ceridelerine dayanarak 1921 Anayasasnn yapl srecini incelemitir.

B irinci

Byk M illet M eclisi

dnem inin

hkm et

slstem i(nin),

grnte tad meclis hkmeti niteliklerine ramen, uygulamada

parlamenter rejimin mantna ve kurallanna uygun biim de ilediini,
S alt

hukuk

plannda

sorum luluklarnn

bile, icra

V ekillerinin

bireysel

ve

ortak

kabul edilm esi gibi nem li nokta la rd a m eclis

hkmeti sisteminin ruhundan sapldn" belirtm itir.

Fahri o ke rin, Trk P arlam ento Tarihi, Milli M cadele ve
T.B.M .M . I. D nem " adl c iltlik almas M eclis Zabtlarna
ulaam ayan,

m illetvekillerinin

biyo g ra file rin i

incelem ek

isteyen

aratrmaclar iin iyi bir kaynak olm utur.

Ahm et Demirel, Birinci M ecliste Muhalefet: kinci Grup adl
doktora tezinde, Trkiye Byk M illet M eclisinin oluum sreci,
milletvekili says, milletvekillerinin sosyal ve ekonom ik durumlar,
Birinci ve kinci Mdafaa-i Hukuk Gruplannn oluumlan ve bunlann
atma noktalan zerinde durm utur. Demirel, meclisin Birinci ve kinci
Mdafaa-i Hukuk Grubu olarak ayrlmasnn belirleyici nedeni olarak
yeni rejimin temel zellikleriyle ilgili konulardan kaynaklandn,
kinci Grup muhalefetinin bir grup muhalefeti olduunu" ve iktidara
gelm eyi

am alam adn,

duyarl

olduu

konularda

m uhalefet

yaptn", meclis iindeki birliin bozulmamasna zen gsterdiini; bu

durumun grubun adnda somutlatn, 1923'teki seimlerde grubun
tasfiye edildiini, nk daha milli mcadele dneminden balayarak

12

mr Sezgin, Trk Kurtulu Sava ve Siyasal Rejim Sorunu, Ankara, Birey ve

Toplum Yaynclk, 1984, s. 1.

13

Ergun zbudun, 1921 Anayasas, Ankara, 1992, s. 74.

14

Fahri ker, Trk Parlamento Tarihi, Milli Mcadele ve TBMM I. Dnem, c. i-lll,
Ankara, TBMM Basmevi, 1994-1995.

kalc bir sistem olarak tek parti ynetimi kurma amac" tadn
belirtm itir.^ Bilindii zere Birinci Trkiye Byk Millet M eclisinde
siyasal iktidar ele geirmek amacyla gruplar kurulmamtr. zellikle
Mustafa Kemal Paa tarafndan kurulan Birinci Mdafaa-i Hukuk
Grubunun amacnn meclisin daha iyi almasn salamak olduu
bilinmektedir. kinci Grup oluuncaya kadar iktidar muhalefet aynm da
olmamtr. Bu aynm olduktan sonra, ikinci Grupular frsat dtke
cra Vekilleri Heyeti iine kendi adamlann yerletirmeye almlardr.
kinci Grup olutuu srada -var olan sistem e g re- hkm et
yelerinden grevinden aynlanlar iin tek tek meclis bakan tarafndan
aday gsterildiinden bu grup yelerinin iktidara gelme olana yoktu.
Zira meclis bakan kendine muhalefet eden kiileri hakl olarak icra
Vekilleri iin aday gstermiyordu. Bunun yannda hkmet yeleri
dorudan doruya meclisten seildii an bile kinci G rupular kendi
adaylann seebilecek saysal gce sahip deillerdi. Kendilerine bir
bakan bulamayan, kendilerini ifade edecek ad bulmakta sknt eken
bir siyasal grubun iktidara talip olmas da hayli zor olsa gerektir. kinci
G ru p un

tasfiye

edildiini

ileri

srm ek

de

gereklerle

badam am aktadr. Zira 1923te seim lerin yinelenm esine karar

verildii zaman siyasal rgtlerin, bireylerin seimlere katlmasn
engelleyici yasal bir dzenleme yaplmamtr. '(920de olduu gibi
1923te de her isteyen siyasal rgtn adaylann belirleme hakk vard.
steyen her kii adayln koyabilirdi. Bu seimlerin ncekilerden fark,
Mustafa Kemal Paann alma arkadalarn kendisinin semesidir.
Geen gnleri gz nnde tutan Mustafa Kemal Paa, ilerde yapaca
devrimlere ayak ba olacan dnd kiilere, bu arada kinci Grup
yelerine kendi listesinde hakl olarak yer vermemitir. Eer kinci Grup
yeleri kendilerinde seilme gc grselerdi kukusuz ki seimlere
katlabilirlerdi.

N itekim

M ustafa

Kemal

Paa tarafndan

aday

gsterilm edii halde az da olsa sz konusu seim lerde seilen

milletvekili yok deildir. Dolaysyla bir tasfiyeden te, halkn karsna

15

Ahmet Demirel, Birinci Mecliste Muhalefet. Il<inci Grup, stanbul, letiim Yayncli<,
1994, s. 9, 10, 612 vd.

kamama olgusu vardr. Milli Mcadele dneminden balayarak tek

partililiin amaland da tarihi gereklerle badamamaktadr. Trkiye
B yk M illet

M eclisi toplanrken,

yeler m ecliste siyasal parti

oluturmayacaklanna ilikin karar almlardr. nk bunlann amac

siyasal iktidar ele geirmek deil, lkeyi igalci glerden kurtarmakt.
Bunun iin de ayrarak, siyasal mcadele yaparak deil, gleri
birletirerek,

daha

salkl

ve

ivedi

kararlar

alarak

bu

amac

gerekletirebileceklerdi. Buna ramen Trkiye Komnist Partisi, Halk

tirakiyun Partisi gibi partiler kurulabilmi, eitli gruplar ortaya
kmtr. Birinci ve kinci Grup gibi iki byk siyasi g domutur.
Daha sonraki dnem de de iki kez ok partili denemenin yapld
dnlrse

te k

pa rtililiin

am aland

yargs

nyargl

bir

yaklamdan baka nasl aklanabilir?

Ben tm bunlann tesinde bir alma yaparak, meclisin dnce
rgsn saptam aya alacam; almam blme ayracam.
Blm 1 :B u blm iki ksmdan oluacak. 1. ksmda Osmanl
Devletinde parlamenter sistem dncesinin douu ve geliimini,
OsmanlI M eclis-i M ebusanndan Trkiye Byk M illet M eclisine
geii, II. ksmda, Trkiye Byk M illet M eclisi'nin sosyo-ekonom ik
yapsn ve eitim dzeyini inceleyeceim.
Blm 2: Bu blm drt ksmdan oluacak. I. ksmda, meclis
almadan nceki dnce akmlann; II. ksmda, uluslararas ilikilerin
getirdii dnce akmn; III. ksmda, Trkiye Byk Millet M eclisinde
oluan gruplar; IV. ksmda da, Anadolu gereinin yaratt dnce
akmn saptayacam.
Blm 3: Bu blm de meclisin siyasal, i gvenlik, eitim, mali,
ekonomik, sosyal yardm ve sosyal gvenlik ve d politika olmak zere
tam bamsz bir devletin kurulmasna zg alanlara ilikin retilen
dnceleri inceleyeceim.
almamda kullandm kaynaklan grupta toplayacam, a)
Belgesel kaynak grubu, b) An nitelikli kaynak grubu, c) Aratrmalar
grubu gibi.

a) Belgesel Kaynak Grubu: Bu grubu e ayrmak gerekir;

I. Meclis Zabtlar: Meclisin dnsel rgsn som ut bir biim de
ortaya koymak iin bunlardan daha ak bir kaynaktan sz etmek
zordur. 23 Nisan 1920de toplanan, -almalanna balayan- meclis 1
Nisan 1923te yeniden seimlere gitmeye karar verdii gne dein ak,
gizli srekli toplantlar yapmtr. Birbirinden ayn yaam biimine,
deerler sistem ine, dnya grne ve eitim

dzeyine sahip

milletvekillerinin tutum ve davranlar tm aklyla meclisin ak ve

gizli toplantlarnda tutulan zabtlarda kendini gstermektedir. Kiinin
dnce

ve

davranlarnn

saptanabileceinden

hareket

ou

ederek,

kez

konum alaryla

m illetvekillerinin

te k

tek

m eclisteki konum alarna bakarak dnce yaplarn saptam aya

altm. lkenin iinde bulunduu som ut koullar sk sk gizli
toplantlann yaplmasn zorunlu kld ve bu toplantlann tam bir zgr
tartma ortam salad; milletvekillerinin dncelerini daha ak bir
biim de bu toplantlarda ortaya koyduklan grnden hareketle ak
celse zabtlar yannda gizli celse zabtlanna da aratrmamda ayr bir
nem verdim.
II. Basn: Kamuoyu oluturulmasnda en etkin ara basndr. Basn,
bir toplum un eitli konulara ilikin tutum ve davranlannn sca
scana yanstld bir eit gnlklerdir.
T oplum un

birer

te m silcisi

olan

m illetvekilleri,

m eclisteki

konum alanyla yeni yeni dnceler ortaya attklar gibi gnlk

gazetelerde ve derg ile rd e

de yazdklan

yazlarla

bu

ilevlerini

srdrmlerdir.
Yunus Nadi Bey mecliste az konuurken. Yeni Gn gazetesinde
her gn yazd bam akalelerle dncelerini ortaya koym utur.
slamc yanlar ar basan milletvekilleri ise Sebilrread dergisinde
dncelerini sergilemilerdir. Hakimiyet-i Milliye gazetesi ise srekli
olarak, ulusu, halk inklap, dem okratik ve tam bamsz yeni bir
Trkiye

kurm a

niyetindeki

m illetvekillerinin

yazlaryla

km tr.

Dnemin kendine zg koullan kimi basnn meclisle i ie almasn

10

zorunlu klmtr.
Basnda ortaya atlan

kinni dnceler, daha sonra m eclis

gndemine getirildii gibi, mecliste ortaya atlan ve tartmas yaplan

kimi konulann da daha sonra basnda tartlarak olgunlatnid dikkati
ekmektedir. Bu nedenle aratrmamda, meclis zabtlarna kout olarak
basnn da taranm asn zorunlu grdm . M ecliste bulunan

kimi

milletvekilinin stanbul basn ile iyi likiler iinde bulunabileceini

dnerek salt Anadolu basnn deil, kimi stanbul basnn da
taradm.

III. Ariv: Bu

konuda Trk inklp Tarihi Enstits A rivindeki 24

numaral dosyada bulunan belgelerden, Trkiye Byk Millet Meclisi

A rivinden ve Amerika Birleik Devletleri National A rchaivesden
yararlandm.'
b) Anlar Grubu: Ulusal Kurtulu Sava dnemiyle ilgili pek ok an
yaynlanmtr. Ben bu anlar iinden bir seme yaparak, meclisin
yaknnda bulunmu ve yazlaryla birok milletvekilini etkilemi olan
kiilerin anlanna ncelik verdim . Bunun yannda anlarda verilen
bilgileri m eclis zabtlanyla ve basnla karlatrarak kullanm aya
altm.
c) Aratm alar Grubu: Alanmla ilgili orijinal nitelikli aratrmalan
kullandm. Dorudan doruya yararlandklanm alt notlarda, dolayl
olarak yararlandklanm ise seilmi kaynakada gsterdim.

16

Bu almay yaparken 1978-1982 yllar arasnda Trkiye Byk Millet Meclisi

Arivi'ne.ve Genelkurmay Bakanl Harp Tarihi Arivine girememitim.

11

BLM 1
MECLS- MEBUSANDAN
BYK MLLET MECLSNE GE
A- OSMANLI MPARATORLUUNDA PARLAMENTER
SSTEM DNCESNN DOUU VE GELM
OsmanlI Devleti X(ll. yzyln sonlarnda teokratik tem eller zerine
kurulmutur. Ancak rfi gelenekler ve yresel koullar da gzden rak
tutulmamtr. Tm bu bilekeler onu dnyann en gl ve en uzun
mrl devletlerinden biri yapmtr.
Devleti kuran unsurun Trk, yasal temellerinin Islami bir nitelik
gstermesine karlk, Osmanl Devleti iine ald halklar ynnden
karmak bir yap gsteriyordu. Bu karmak yap iinde siyasal ynden
ilk aynm, Mslman olanlarla Mslman olmayanlar olarak ortaya
km ve devlet ynetimi Mslman olanlara ak tutulm utur.
Avrupa lkelerinde feodal dzen geni halk kitlelerini sertletirirken,
OsmanlI Devleti miri sistem yoluyla ann en iyi dzenini kurmutur.
"Gaza anlay zerine oturan bu dzen, gerekli ekonomik politika ile
desteklenem em itir. XVI. yzyln ikinci yarsndan balayarak i
dinam iklerin yeterli geliim gsterem em esi, d dinam iklerin ise
beklenenden

fazla gelim esi sonucu

d evlet dzeni zlm eye

balamtr.
Genellikle Osmanl kurumlan tm yle rm olmasna karn,
imparatorluun znden kaynaklanan otokratiklik nedeniyle dzenin
rm e nedenleri ou kez gndeme getirilm emitir. Kimi uyarc
etkiler karsnda bir ksm yneticiler nlem almak zorunluluunu
duymu ise de bunlar kiilerin grevde kal sresine bal olmalan
nedeniyle

baarl

ve

srekli

olam am tr. Bu

konuda

aratrmalarda vanlan ortak sonucu yle zetlemek olasdr:

13

yaplan

OsmanlI

mparatorluunda sermaye birikimi olmad

iin,

ekonomik durgunluk giderilememi, eldeki sermaye sava ve tketim

harcamalanna yneltilmi, yabanc lkelere tannan ticari ayncalklar,
din kstlamalar ticari geliimi engellemi, sanayi kesimi el emei
statsnden kurtarlp, daha byk retim merkezleri oluturacak
konuma getirilememitir.
B irok kimsenin, yeteneklerini ve alkanlklann kantlayarak
deil; rvet vererek, kar salayarak, dalkavukluk ederek egemen
snf arasna katlmas, snf statsn bozmu, dinsel anlay da Arap
lkelerinden daha ok dogm atik bir biim e dnmtr.
XVII. yzyln sonlanndan balayarak, Rusyann Osmanl Devleti
aleyhine glenmesi Avrupadaki g dengesini Osmanl aleyhine
bozmutur.
OsmanlI Devleti, girdii savalardan yenilgiyle karak byk
topraklar yitirirken; devletin temel dayanaklanndan biri olan Yenieri
Oca, devlet iin ekonomik bir yk, yeniliki aydn ve devlet adam iin
de korkulu bir d biim ine dnmtr.
te bu ortam da bir yandan devletin ktye doru gidiini
durdurabilmek, br yandan da kendi ynetimlerini srdrm ek isteyen
y n eticiler,

o gne dein

km sedikleri

Bat'nn

stnln

benimsemeye ve Batdan yararlanmann zorunluluunu vurgulamaya

balamlardr.
Y netici snf, devletin zayflam a olgusunu askeri rgtlerin
bozulmasnda grd iin, XVIII. yzyln sonlanna doru orduyu
glendirecek kimi giriimlere bavurmu ve bu konuda ncelikle
lkede bulunan ya da lkeye gelecek olan Batl uzm anlardan
yararlanmay tercih etmitir.^ Daha sonra bu uzmanlann abalaryla
askeri okullar kurulmaya balanm ve buradan yetienler daha deiik

Kemal Karpat, Trk Demokrasi Tarihi, stanbul, 1967, s. 10.

Bernard Lewis, Modern Trkiyenin Douu (ev. Metin Kratl), Ankara, 1970, s. 2639. erif Mardin, The Genesis o f Young Ottoman Thought, Princeton, 1962, s. 137.
Niyazi Berkes, Trkiyede adalama, Ankara, 1973, s. 44,

14

 slahat yaplmasn istemeye balamlardr.

III. Sellm'in padiah olmasyla devletin resmi politikas biimine
dnen batllama politikas bir yandan Fransz dncesinin lkeye
girmesine olanak salarken, br yandan da Nizam- Cedit adyla yeni
bir dzenin kurulmasn salayacak almalar balamtr. Bunun
yannda Avrupadaki siyasal gelimeleri daha yakndan izlemek iin
A vrupann eitli kentlerinde de ikmet elilikleri almtr.
Batllama eylemi III. Selim in abalanyla bir yandan devletin kimi
asker ve sivil brokratlarnca, dier yandan da ayan larca da
benim senm itir. Fakat, batllama hareketinin yaratt yeni mlkiyet
ilikileri sonucu kk ve byk reticilerin, Avrupa ticaret burjuvazisi
ile ibirlii yapan ve Mslman olmayan unsurlarn basks altna
sokulmas tepkilere neden olmutur.^ III. Sellm'in merkeziyeti bir
ynetim kurmaya ynelmesi de ayanlar tarafndan ho karlanmam
ve ulema-asker ibirlii sonucu III. Selim ortadan kaldrlmtr. Ancak, o
ldrlm olmasna ramen balatt batllama hareketi, Osmanl
Devleti'nde yeni bir dzene doru yneliin temellerini oluturmutur.
III.

Selimin balatt hareketi, daha kkl temellere oturtarak II.

Mahm ut srdrmtr. II. Mahm ut dzeltim almalanna o gne dein

yaplan yeniliklere ayakba olan Yenieri O can kaldrm akla
balamtr.
II.
sonra,

Mahmut, 15 Haziran 1826da Yenieri Ocan kaldrdktan

bir yandan

devletin

m erkez rg tle rin d e yeni kurum lar

oluturarak, ileriye ynelik yeni giriimlerde bulunm u', dier yandan da

Ercment Kuran, Avrupa'da Osmanl kmet Eliliklerinin Kuruluu ve lk Eliliklerin

Siyasi Faaliyetleri, (1793-1821), Ankara, 1968.

Muzaffer Sencer, a.g.y., Siyasi Partilerin Sosyal Temelleri, stanbul, 1971, s. 10,

Sencer, a.g.y. s. 10.

Cevdet Paa, Tarih-i Cevdet, c, 4-5, stanbul, 1309, Enver Ziya Karal, Selim IH'n
Hatt Hmayunlar, Ankara, 1946, s. 11 v.d, s. 29-163. Musa adrc, OsmanA
Trklyesi Ynetiminde Yeniiikier (1826-1856), Ankara, 1979, s. 3. (Baslmam
Doentlik Tezi).

Enver Ziya Karai, Osmanii Tariii, c. 5, Ankara, 1970, s, 142-164.

15

lkeyi meruti sisteme tayacal< yeni rgtlerin kurulmasna aba

gstermitir.
Medreseye kar Bat dncesine yatkn yeni okullann almas,
kimi okullarda Franszcann eitim

dili olarak benim senm esi ve

A vrupa'ya renci gnderilm esi, II. M ahm ut dnem inde yaplan

reformlann kalc olmasnda nemli rol oynamtr.
Trkiyenin demokratiklemesi asndan daha nemlisi, halkn
snrl ller ierisinde ynetim e katlmasn salayacak olan admlann
atlmasdr. Ayanlk seimi ile balayan bu hareket, 1877de Meclis-i
M ebusann almas ile en byk aamasna ulaacaktr.
1826da tmar, zeamet ve dier mukataalann ynetiminin emanet
yntem i

ile

valilere,

m tesellim lere,

voyvodalara

braklmas

eyaletlerdeki ynetenle ynetilen arasndaki ilikileri daha dem okrat bir

havaya sokmutur.
Eyalet sorunlarn halkn destei ve katlm ile zmeye alan baz
valiler her yl sancak ileri gelenleri ile -mtesellim, kad naib, voyvoda,
ayan- toplantlar yapmaya balamtr." Bylece de halkn ynetime
katlmasn salayacak bir kap almtr.
Halkn ynetim e katlm, 1829da stanbul mahallelerinde kurulan
ve daha sonra tm lke yzeyine yaygnlatnlan muhtarlk rgt ile
daha da gelitirilmitir. Bunun yannda merkezde de III. Selim in
balatt Meveret Meclisi almalan daha da gncelletirilerek II.
M ahm ut dnem inde yasa ve ynetm elik karacak b ir konum a
getirilm itir. Bu almalar iinde de en nemlisi Meclis-i Vala-y
Ahkam- A dliyenin kurulmas olmutur."
Her yenin grlerini serbeste aklayabildii bu mecliste,
grlecek konular nceden belirleniyor ve yazl olarak yelere
datlyordu. Tartm aya katlacak kiilerin adlan saptanarak bir

adrc, a.g.y., s. 11-12.

bkz. Mehmet Seyitdanlolu, Tanzimat Devrinde f^eciis-i Vaia (1838-1863),
Ankara,1994: ihsan Gne, Trl< Parlamento Tarihi: Giri, Ankara, 1997.

16

program a

balanyor ve tartm alar bu

program

erevesinde

Eyalet

M e clisle rinin

yaplyordu.
M uhassllk

M eclisle rinin,

arkasndan

kurulmas ile Osmanl halk eyaletlerde snrl ller iinde ynetime

katlmaya balad.'" Mutlakiyetle ynetilen bir lkede byle bir kararn
alnmas, meruti ynetime gidi iin bir balang oldu."
Sanayi devrim ini yapan Avrupa lkeleri, geri kalm yreleri
ekonom ik kskalan altna sokabilm ek iin youn aba gstererek,
OsmanlI Devletinin iinde bulunduu skntlardan yararlanarak, 1838
tica re t anlam alaryla onu da, sm rge a iine sokm ulardr.
Avrupann ekonom ideki liberal uygulamalan onlardan daha geni bir
ekilde Osmanl Devletinde de uygulanmaya balanmtr. Ekonomik
alandaki

bu

gelim e

benim senm esi

b ir

sre

zorunluluunu

sonra

siyasal

dourm utur. Zira,

liberalizm in
A vrupa

de

byk

devletleri, kendileri ile daha iyi ibirlii iinde bulunan ve Mslman

olmayan unsurlara, siyasal haklar tannmasn istemeye balamlardr.
A bd lm ecit,
anlamazl

Msr Valisi

M ehm et Ali

giderebilm ek,

lkedeki

Paa

m illiyeti

ile aralanndaki
bakaldrlar

nleyebilmek ve Batl lkelerden daha ok yardm alabilmek iin II.

Mahm ut dnem inde hazrlanm fakat ilan edilememi olan Glhane
Hatt- Hmayunu'nu yaynlayarak siyasal alanda da liberallemeyi
balatmtr (3 Kasm 1839).'^
1789 Fransz Devriminden sonra Batl anayasalarda yer alan kimi
haklar bu Hatt- Hmayunla eitli uluslan bannda tayan Osmanl
Devletinde de benimsenmeye balanmtr. rnein A bdlm ecit, hattn
aklanmas iin yaynlad bir fermanda vezirlerden obana kadar
herkesin kanun nazannda eit tutulacan ifade etmitir.'"
10

adrc, a.g.y., s. 92 v.d. 171-193.

11

Aynntl bilgi iin bkz. Gne, a.g.e.

12

bkz. Tanzimat I, stanbul: 1940. Karal, a.g.y., s. 169-196. E. Engelhardt, Trkiye ve

Tanzimat, (ev. Ali Reat), stanbul, 1328. Reat Kaynar, Mustafa Reit Paa ve
Tanzimat, Ankara, 1954. Berkes, a.g.y., s. 187-219. Halil nalck, "Tanzimat Nedir"
Tarit) Aratrmalan Dergisi, Ankara, 1941, s, 237-263

13

Enver Ziya Karal, Osmanl Tarihi, c. 8. Ankara, 1962, s. 206.

17

OsmanlI lkesinde yaayan herkesi, slmi geleneklere halel

getirmeden, vatanda olarak kabul ederek, Fransz Devriminden sonra
yaygnlaan ulusalc dncenin Osmanl Devletini sarmasnn ancak
hak ve grevini bilen insanlarn yetitirilm esiyle nlenebileceini
dnen Tanzimatlar eitime byk bir nem vermilerdir. Ancak bu
yaklam zaman zaman genlerle yneticiler arasnda atmalara yol
amtr. Zira genler, inde bulunduklar siyasal ortam n daha
liberalletirilmesini istiyorlard.
A vrupadaki milliyeti (ulusalc) hareketlerin rgtlenme ve siyasal
mcadele ynetimini benimseyen ve Osmanl ynetimine kar savaan
Mslman olmayan unsurlan rnek alan genler, lkenin sorunlann
zm ek iin siyasal ynetime kar gizli rgtler kurmaya, bylece
OsmanlI Devletinde grup dayanmas oluturmaya ynelmilerdir.
1860 ylndan sonra Trke siyasal gazetelerin

karlm aya

balamas ve buralarda halkn anlayabilecei bir dille siyasal, kltrel,

ekonom ik konular ieren yazlann yazlmas, lkedeki politik yaam
canlandrmtr. Bilgisini artrm ak biim inde alglanan batllama
dncesi, bu dar kalptan kartlarak, parlamenter sistem yanls
olmak biim ine dntrlmtr.'^
Aydnlanma Felsefecilerinin etkisi altnda kalan genlerin genel
istemleri u noktalarda dmleniyordu:
1 - Anayasa hazrlanarak meclis almal,
2- Dnce zgrl salanmal,
3- Halka egemenlik hakk verilmeli.'
Bunlan salayabilmek iin de rgtl bir muhalefet oluturmay
dnen

genler,

1865

ylnda

Gen

O sm anlIlar

C e m iy e tini

kurm ulardr.'' Bunlar ak ve gizli olarak yurtiinde ve yurtdnda

14

Ercment Kuran, The Impact o f Nationalism on the Turkish B ite in the Nineteenth
C enfufy Beginnings of Modemlzation in the Middle East, Chicago, 196B, s. 110.

15

erif Mardin, Jn TMerin Siyasi Fil<irleri (1895-1908), Ankara, 1964, s. 163.

16

Recai Okandan, Amme i-iul<ul<umuzun Anahatian, stanbul, 1957 s. 119 v.d.

17

Ebuzziya Tevfik, Yeni Osmaniiar Tarihi, stanbul, 1973. Karal, a.g.y. c. 8. s. 209-214.
Berkes, a.g.y, s. 244 v.d.

18

yaptklar siyasal m cadele sonunda 23 Aralk 1876da Kanun-i

Esasinin

ilann

salamlardr.'

Bylece,

sanayi

geliim ini

tamamlayamam, sosyal btnlemesini salayamam, eitli etnik

unsurlan bannda tayan bir lkede merutiyet dnemi balatlmtr,'
deoloji olarak Osmanll benimseyen Kanun-i Esasi, Osmanl
Devletinin ayrlk kabul etmez bir btn olduunu, ynetim hakknn
OsmanlI soyundan ekber evlada ait olduunu belirttikten sonra,
padiahn da grev ve yetkilerini ksaca sayarak, halkn Meclis-I Umumi
yoluyla lke ynetimine katlmas ilkesini getiriyordu.
Kanun-i Esasinin 42. m addesinde, Meclis-i U m um inin, Meclis-I
Mebusan ve M eclis-i Ayan olm ak zere iki m eclisten olumas
belirtilmiti. M eclis-i Mebusan halkn oylaryla setii tem silcilerden,
M eclis-i Ayan se M eclis-i M ebusann 1/3 kadar olm ak zere
padiahn atayaca kiilerden oluacakt.
Meclis-i Mebusan'n oluturulabilmesi iin, halkn tem silcilerini
tayin ederek stanbula gndermesi gerekiyordu. Ancak elde bir seim
yasas yoktu. Her ne kadar, Kanun-i Esasinin 65. maddesi Heyet-i
Mebusann miktar- azas, tebaa-i Osmaniyeden, her ellibin nfus
zkurda bir nefer olm ak itibariyle tertip olunur diye bir ilke ortaya atm
ise de bunun ileriye ynelik bir dnce olduu grlmektedir. nk,
66. madde ile seimlerin zel bir yasa ile yaplaca belirtilmitir. Bu
nedenle de Osmanl Devletinin ilk parlamentosu 10 evval 1293 / 2 8
Ekim 1876da yaynlanan m eclis-i mebusan azasnn suret-i intihab ve
tayinine

dair

talim at-

m uvakkate"nin

belirledii

ilkelere

gre

olumutur.' 80 i Mslim, 50si gayrimslimden olmak zere 130

18

Kanun-i Esasi iin bkz. Suna Kili- erif Gzbyl<, Trk Anayasa Metinleri, Ankara,
1957, s. 25-38. slam Ansiklopedisi, c. 6. s. 168 v.d. Karal, a.g.y. c., 8 s. 215-230.
Berkes, a.g.y., s. 271-296, Gne, a.g.e.

19

bkz. Gne, a.g.e.

20

Bairi Savc, 'Trfr Parlamentoculuunun lk Yzyl", Ankara, 1978 s. VI. Halil nalck,
OsmanlI Devletinde halkn ynetime katlmasn 1840Iarda oluturan Vilayet
Meclislerine ye seimiyle balatmaktadr, bkz. Trkiyede Cumhuriyet Fikrinin
Geliim Safhalar", Trk Kltr, s. 25, Ankara, 1964, s. 11.

21

bkz. Takvim-i Vakayi, Tertibi Evvel, No: 1844, Serkiz Karako, Tahlyeli Kavanin, c.
2, Dersadet, 1341/1343, s. 34. Gne a.g.e.

19

yeden oluacak Meclis-i Mebusana seilebilmek iin de iyi hal sahibi

olmak, 25 yandan kk olmamak, Trke bilmek, siyasi sulu
olmamak, seildii yerin halkndan olmak, vergi vermek gibi koullan
tamak gerekiyordu.^^
lk Meclis-i Mebusan seimlerine, tm Osmanl halk katlmamtr.
Vilayat Nizamnamesine gre oluturulan vilayet idare meclislerine
seilen yeler arasndan bir seim yaplarak, belirlenmitir. Bu nedenle
de ilk OsmanlI mebuslar halktan ok, lkenin varlkl kesimlerinin
tem silcileri olarak nitelendirilm ilerdir.
Meclisin almalannda lke sorunlanna o gne kadar grlmeyen
bir gerekilikle yaklamas, lke iinde ve dnda keyfi ynetimden
yararlanmay amalayanlar zerinde byk bir korku yaratmtr. Bata
saray olmak zere, iinde eyhlislamn da bulunduu ilmiye snf ile,
byk paalann da yer ald seyfiye snfnn eletirilere uramas,
brokratlarda merutiyete kar byk bir nefret dourmutur.^"
Aslnda meruti sisteme kar olanlar yalnz bunlar deildi. Galata
bankerleri, mltezim ler, aldatlm cahil halk kitleleri de sistem e
karydlar. Osmanl D evletinin i ilerine kanmak iin aznlklar
so ru n u n u ara o la ra k ku lla n m a k iste ye n A vru p a b y k d e v le tle ri
-m eclisin almalannn kendi istemlerine ters dtn grdkten
sonra- de meruti sisteme scak bakmamlardr.^
Bylesine ztlklarla dolu bir ortam da meruti sistemin devam,
ancak eitli toplum kesitlerinin tem silciliini yapan, siyasal partilerin
varl ile salanabilirdi. Oysa Osmanl Devletinde tabandan gelen

22

Gne, a.g.e.

23

Meclisin ai ve almalan iin, bkz. Hal<l< Tank Us, Meclis-i Mebusan, 1293-1877,
stanbul, 1940. Seilen yelerin isimleri iin bkz. Salname-i A liye-i Devlet-i
Osmaniye, sene, 1295, s. 100-105. Us. a.g.y., c. 2, s, 15-20, Seimlerin yapl ve
millelvekillerinin illere gre dalm in, bkz. Servet Armaan, ''Mevlei<etimizde ill<
Parlamento Seimleri. Armaan, Kanun-i Esasinin 100. Yl, Ankara, 1978, s. 149168. Karal, a.g.y. c. 8, s. 232-241. Gne, a.g.e.

24

Karal, a.g.y., c. 8, s. 242.

25

Yulug Tekin Kural, -Janry Layardn stanbul Elilii, Ankara, 1988, s. 167 vd.

20

byle bir dnce de yoktu. Bu nedenle padiah, 14 ubat 1878de

meclisi feshederken, herhangi bir glkle karlamad.^
Meclis kapatldktan sonra Kanun-i Esasinin getirdii zgrlkler
askya alnd. Eskisinden daha sert bir mutlak ynetim kuruldu. Sansr
uygulamalan ve hafiye rgt ile basn ve dnce zgrlkleri ortadan
kaldrld.
Ksa srm olsa da meruti sistemin yararlarna inanm olan
genler Abdlham it ynetim ine tepki duydular. lke sorunlarnn ancak
anayasal bir sistemle zmlenebileceini grdler. Bu amala 1889
ylnda Ittihad- Osmani ad altnda yeni bir rgt kurarak ikinci kez
zgrlk mcadelesini balattlar.
Bu rgt daha sonra Pariste bulunan ve Pozitivlst dnceyi
benimsemi olan Ahm et Rza ile balant kurarak, adn ttihat ve
Terakki olarak deitirdi ve Trk siyasal hayatnn belirlenmesinde
arlkl bir e olarak uzun yllar kendisinden sz ettirdi. rgt; 1895
ylnda Trk, Rum, Ermeni, Arap, Krt, Arnavut, hasl Osmanl
vatandalann birletirerek istibdad ykm ak" ve lkeyi hrriyete
kavuturmak iin aba gsterdiini bir bildiri ile aklad.^
A bd lham it'in

baskc politikasna dayanam ayarak, yurtdm a

kaan aydnlar, bir yandan lkeyi meruti sisteme kavuturmann

savamn

verirlerken,

br

yandan

da

A vru p a daki

dnce

akmlannn Osmanl Devletine tanmasnda nemli rol oynadlar.

Bunlar, Avrupadaki dnce akmlann, Osmanl deer yarglaryla
birletirerek lkeye sokm aya zen gsterdiler. Bylece, Osmanl
dnce yaam, Paristen gelen P ozitivizm , Rusyadan gelen

26

Meclisin eitli ynleriyle incelenmesi iin bkz. Armaan, Kanun-i Esasinin 100. Yl,
Ankara, 1978. Trk Parlamentoculuunun 100 Yl. Gne, a.g.e.

27

Ihsan Gne, Trk Tarihinde Ittihad ve Terakki (1889-1918), Ankara, 1977

(Yaynlanmam Bilim Uzmanl Tezi. Hacettepe niversitesi Mezuniyet Sonras
Eitim Fakltesi).

20

Gne, a.g.y. s. 11.

21

 Narodnizm ve Anglo Sakson lkelerinden gelen Merkezdlk ve

Kiisel G iriim cilik" dncesiyle rld.^
OsmanlI Devletindeki dnce akmlannn ncln yapan
ttihatlarn

gerek

teoride,

gerekse

eylem de

uzun

bir

sre

birleemedikleri grlmektedir. rnein, 4 ubat 1902de Pariste

yaplan I. Jn Trk Kongresi'nde Abdlham it mutlakiyetini ykma
yntem i konusunda gr birliine vanlamamtr.
OsmanlI m paratorluunda Abdlham it m utlakiyetiliine ynelen
tepkilerin bym esi ve bu durum un danya yansmas zerine
A vrupa'daki Jn Trkler 27 Aralk 1907'de tekrar Pariste bir araya
gelerek, Osmanl Devletindeki ynetim i derhal ve her ne vasta ile
olursa olsun ykm ak dncesinde birlemilerdir. Bunlar kalemle
yaplacak olan savan yeterli olamayacan, kesin sonu getirecek
harekete gemenin zorunluluunu da belirtmilerdir.
Bu kongreden yedi ay sonra M akedonyada grev yapan III.
O rdunun zorlamas ile 23 Temmuz 1908de Osmanl Devleti yeniden
meruti sistem e gemitir.^'
Merutiyetin ilan ile zlemi ekilen, fakat tanm bile bilinmeyen
h rriy e f i

lkeye

getirilm i

ve

bylece

de

halk

zgrlne

kavumutu. Ancak bu salkl bir deiim olarak gzkmyordu.

nk kendilerini gen ve deneyim siz gren ttihatlar, siyasal
ynetim e dorudan doruya el koymaya cesaret edemem iler ve
hkmeti yine eski rejimin yetitirdii brokratlara brakmak zorunda
kalmlard.
B ulgaristann bamszln ilan etmesi, Avusturya-M acaristann
Bosna ve HersekI kendi topraklanna katmas, G iritln Yunanistanla
birletiini ilan etmesi, ittihatlan bir hayli zayflatrken, hrriyetten
29

Bu konuda baknz. Berkes, a.g.y. s. 347 v.d. Mardin, a.g.y. Prens Sabahattin,
Trkiye Nasl Kurtulur?, stanbul, 1965. Hilmi Ziya lken, ada Dnce Tarihi,
Konya, 1966.

30

bkz. E. Ramsaur, Jn Trl<ler ve 1908 ihtilali (ev. Nuran lken), stanbul, 1972, s.
83 v.d. Tank Zafer Tunaya, Tri<iye'de Siyasi Partiler, stanbul, 1952, s. 146. Kar.
Berkes, a.g.y., s. 352.

31

Gne, Trk Par. Tar.

22

yararlanan fakat hrriyetin getirdiklerini ilerine sindiremeyen eitli

glerin

de

saraya

kadar

g idip,

padiahtan

yeni

istem lerde

bulunmalarna olanak salamtr.^

D politikadaki baanszln rtm ek isteyen yeni ynetim, i
politikaya ynelerek, ordu ve ttihat ve Terakki Cem iyetinin (.T.C.)
destei ile, parlamenter sistemin temeli olan Meclis-i Mebusan amak
iin almalar hzlandrmtr.
28 Ekim 1876da yaynlanan M eclis-i Mebusan azasnn sureti
intihab ve tayinine dair talimat- muvakkateyi esas alarak hazrlanp 7
Mays 1877de M eclis-i Mebusana sunular,^^ M eclis-i Mebusanda
grlp M eclis-i Ayana gnderilen fakat padiahn onayndan
kmad iin yasalaamayan bu teklif, merutiyetin yeniden ilanndan
sonra intihab- mebusan nizamnamesine dntrlm ve seimlerin
yasal dayanan oluturmutur.^ Seim ler bu nizamnameye gre
yaplm ve Osmanl Parlamentosu 17 Aralk 1908de ikinci kez
almtr.^^
Yeni parlamento, yelerinin biri dnda -o da .T.C.ne kar bir
denge unsuru olmak iin kurulan Ahrar Frkasndan- tm yle .T.C.nin
ilkelerini benimseyen veya yle gzkerek meclise girmeyi tercih eden
kiilerden olumutur. Bu grnmyle meclisin tam bir dnce birlii
iinde olaca ve parlamenter sistemi -kendi dncelerine paralel
olarak bile olsa- lkede yerletirmek iin nlerine kacak tm engelleri
aabilecei sanlmtr. Fakat beklenenin tam tersi olmu ve meclisteki
dnsel btnlk ksa srede bozulm utur.^
32

Tank Zafer Tunaya, slamclk Cereyan, stanbul, 1967, s. 130.

33

bz. Us, a.g.e., c. 1, s. 251 vd.

34

bkz, Gne, Trk Par. c.1.

35

Milletvekillerinin saylan ve etnik yaplan iin bkz., Recai Galip Okandan, Amme
Hukukumuzda kinci Merutiyet Devri, stanbul, 1947, s. 31. Kar. Feroz Ahmad Dankwart. A Rustow "kinci Vlerutiyet Dneminde Meclisler" Gney-Dou Avrupa
Aratrmaian DergisiA-5. (1975-1976) stanbul, 1976, s. 247. Bu dnem meclislerinin
nitelikleri iin bkz. kr Haniolu, "Osmanl imparatoriuunda Temsil ve ikinci
Merutiyet Dnemi Meclisleri", TC. Atatrk lkeleri ve nklap Tarihi Enstits Yll,
1989, s. 61-73. Mebuslann adlan ve seim evreleri iin bkz. Gne, Trk Par. Tarihi,
c. 2.

36

bkz. Gne, a.g.e.

23

lkenin tm yrelerinden -tam dem okratik bir sistemle seilmese

bile- seimle meclise gelen bu milletvekilleri, zaman zaman ittihatlann
ulusalc -m illiyeti- basks arttka A bdlham it m utlakiyetiliinin
yerine

.T.

m utla kiye tili in in

getiinden,

ordunun

p olitikaya

kantndan, Trk ve milliyeti bir politika izlendiinden ikayeti

olmulard. 1909da ve 1910da m eclis iinde .T.ye m uhalefet
edebilm ek iin yeni frkalar kurmulardr. Ancak, lkede uygulanan
skynetim nedeniyle bunlar fazla bir varlk gsterememilerdir.
Mecliste .T.ye muhalif olan tm unsurlan kapsayacak ekilde
geni tabanl bir siyasal cephe Hrriyet ve tilaf Frkas ad altnda 21
Kasm 1911de kurulmutur." Kuruluundan ksa bir sre sonra 11
Aralk 1911de, stanbulda yaplan ara seimi bu frkann adaynn
kazanmas ttihatlar korkutm utur. Gerek m ecliste gerekse halk
arasnda kendilerine kar ykselen muhalefetten korkan ttihatlar,
parlam entodaki

glerini

koruyabilm ek

iin,

18 O cak

1912de

parlamentonun kapatlmasn salamlardr.^ Fakat yaplan seimlerde

.T. 6 muhalif milletvekiline kar, ittihat ve Terakki Cemiyeti 274
mebusla yeniden parlamentodaki ounluu ele geirmitir.
.T.nin parlamentoda elde ettii bu g ne yazk ki onu, uzun sre
i banda bulundurmaya yeterli olamamtr. .T.cilerin yasal olmayan
yollan da kullanarak elde ettikleri meclisteki ounluk, M akedonyada
.T.ye kar eyleme geen Halaskr Zabtan adl bir grup subayn
eylemlerini durduramamtr. Sait Paann istifa etmesi ile ttihat ve
Terakki Hkmeti i bandan uzaklatrlmtr. Gazi Ahm et Muhtar
Paa bakanlnda kurulan hkmetin nerisiyle Meclis-i Mebusan 22
Temmuz 1912de feshedilmitir.'"
37

Tunaya, Trkiyede Siyasal Partiler, c. 1, stanbul, 1984.

38

Tunaya, a.g.e., s. 263-286. Ali Birinci. Hrriyet ve itilaf Frkas, stanbul, 1990.

39

Meclisin kapatlmasna neden olan olay ittihatlarn Anayasann 7. ve 35.

maddelerini deitirmek istemesi, muhalefetin ise buna kar koymasdr. Bkz.
Meclis-i Mebusan Zabt Ceridesi, ikinci Devre 1. sene. 5 Mays 1328 tarihli oturum,
9 Haziran 1328 tarihli oturum. Okandan, a.g.y., s. 111.

40

Okandan, a.g.y. s. 110. Seilen mebuslann adlan ve seim evreleri iin bkz. Gne,
a.g.e., c. 2.

41

Dstur, kinci Tertip, c. 7, s. 4-7.

24

iktidar ele geiren

.T .C .i kartlarnn .T .C .ni kapatm aya

ynelmesi, bu rgtten intikam almaya kalkmas, Balkan savalannn

kt gidiat ttihat ve Terakki kart iktidan ypratmtr. Bundan
yararlanan .T.ciler yeniden eyleme geerek 23 Ocak 1913te Babiali
Baskn ile tm yle iktidara el koymular ve lkede .T.C. diktatoryasn
kurmulardr.
.T.C. iktidara el koyduktan sonra, kapatlm olan M eclis-i
M ebusan yeniden amak iin seim almalanna hz kazandrmtr. 1
Mays 1914te Meclis-i Mebusan yeniden almtr. ttihat ve Terakki
Partisi dnda hibir parti seime katlmad iin meclis tmyle
ittihatlardan olumutur."'^ lkenin Birinci Dnya Savana katlmas
ve savan ynetimi srasnda grev yapan bu meclis. 21 Aralk 1334
(1918)'de padiah iradesiyle kapatlmtr.
Bylece, tartmalarla oluturulmu yasal dayana olmayan, vergi
vermeyenleri, kadnlan seime katmayan, halk tabanna dayanmayan,
siyasal partilerin yaamasna izin vermeyen, Osmanl parlamenter
sistemi de sona ermi oluyordu.

B- TRKYE BYK MLLET MECLSNN

TOPLANMASINI ZORUNLU KILAN ETMENLER
OsmanlI Devleti, soy, dil, kltr ve tarih ynnden birbirlerinden
farkl deer yarglarna sahip topluluklardan oluuyordu. Bunlar,
OsmanlI

ailesinin

y n e tim i

altnda

b irle tirilm iti.

Bu

birleim ,

imparatorluk merkezi gl olduu srece, siyasal yaam tehlikeye

drecek gelimelere yol amamt. Ancak, Avrupada sanayi devrimi
ile ortaya kan burjuvazi ve onun ideolojisi olan m illiyetiliin Fransz
Devrimi'nden sonra Avrupa snrlarn amas, Osmanl Devletinde de
byk yanklar uyandrd.

42

Bu konudaki gelimeler iin bkz. Gne, Trk Par,, c. 1, s.

43

Dstur, kinci Tertip, c. XI, s. 72. Tal<vim-i Velfayi, 22 Kanunuevvel 1334.

25

Milliyetilik tohumlar, XIX. yzyln balarndan itibaren, Osmanl

topraklar zerinde de filiz vermeye balamt. Balkanlar'da balayan
ulusal ayrlk eylemler, imparatorluun zayflamasna paralel olarak
ivme kazand ve imparatorluun sonuna dek srp gitti.
OsmanlI m paratorluunun siyasal yaamna son veren M ondros
Silah Brakmas nn imzalanmasndan sonra, bu t r eylemler yeni
boyutlar kazanarak yeniden gndeme geldi.
ou kez, Osmanl Devleti'nin paralanmasn isteyen Avrupal
byk devletlerin koruyuculuu altnda kurulan ve alan etnik aynlk
rgtler ve onlann etkisi altnda kalan Anadolu'daki kimi unsurlar, yz
yllardan beri yaadklan topraklar zerinde ya ayr bir devlet kurm ak ya
da bulunduklar topraklan kendilerine yakn grdkleri bir devletle
birletirebilmek amacyla kitlesel eylemlere yneldiler.
OsmanlI im paratorluundaki ilk aynlk hareketler, Mslman
olmayan kitlelerce balatld, daha sonra ayn dini inanca sahip unsurlar
da bu harekete katldlar.

1- ETLi ETNlK ELERN AYRILIKI

HAREKETLER
a) Ermenilerin stek ve Eylemleri:
Genel olarak, imparatorluun gney ve gneydou blgelerinde
yaayan Ermeniler, en youn olduktan blgede bile nfusun % 2 0 sini
gem edikleri halde, yerleik halkn ounluunun kendilerinden
olduunu ileri srerek bamszlk istiyorlard. statistiklere gre,
Ermenilerin ounlukta bulunduklarn iddia ettikleri yerlerin durumu
yle idi;
Erzurum, Van, Bitlis, Harput, Diyarbakr, Sivas, Halep, Adana ve
Trabzon illerinin toplam nfusu 6 milyondu. Bunun 913.875'i yani %
15i Ermeniydi. Mslman nfus ise 4.453.250, yani, nfusun %
74n oluturuyordu.
Ermenilerin dier illere gre, daha youn olduu Erzurum, Van,
Bitlis, Harput ve Diyarbakrda ise nfusun % 2 4 n olutururken

26

Mslman nfus % 60 civannda id i."

Bu

gerei<iere ramen Ermeniler hl bamszlk peinde

kouyorlard. Aslnda onlar, bamszlk bilincine toplum sal geliimin

sonucunda varmamlard. Avrupann emperyalist devletleri, kendi
ekonom ik ve siyasal

karlarn

Erm eniler araclyla

daha

iyi

koruyabileceklerine inandklan iin, onlara ulusal bamszlk duygusu

alamaya ynelmilerdi.
Scak denizlere inmek iin aba harcayan Rusya, bu ama uruna
Dou Anadoluda bir Ermeni devletinin kurulmasn desteklemi hatta
bu konuda alma yapacaklan kendi lkesinde eitmitir. Rusyann
balatt bu hareketi, bata ngiltere olmak zere teki Batl lkeler de
kendi amalan bakmndan srdrmlerdi.
Enver Paann Kafkas hareketi baarszlkla sonulandktan sonra
Ermeni eylemlerinin hz da artmtr.
ittihat ve Terakki ynetimi savata yeni bir cephe almasna frsat
tanmamak iin, Tehcir Kanunu nu karm ve Ermenileri daha
gvenilir yrelere yerletirmitir. Bu durum Batllarn planlarn altst
e tti i iin byk te pkilere yol am ve Trk barbarl olarak
nitelendirilmitir.
M ondros Silah Brakmas sonrasnda Osmanl Devleti ile tilaf
Devletleri arasndaki scak sava bana dntrm ek iin Paris'te
toplanan bar konferansna Erm eniler b ir and (m emorandum)
sunarak, Van, Bitlis, Diyarbakr, Harput, Sivas. Erzurum ve Trabzon'dan
oluan

yedi

dou

ili yannda

Kozan,

Mara,

C ebel-B ereket,

skenderun ve Adanay da iine alacak bir alann kendilerine verilmesini

istemilerdir.
44

Ahmet Emin Yalman, GrdMenm Geirdiklerim, c. 1, stanbul, 1969, s. 212-213.

Halide Edip'e gre ise tehcir eyleminden nce bile Ermenilerin says nfusun % 220si arasnda bulunuyordu. bi<z. Halide Edip Advar, Trl<n Atele mtihan,
stanbul, 1975, s. 14. Osmanl Meciis-i Mebusan'nda Diyarbakr Milletvekiii olan
Fevzi Bey, Ermeniierin tibir yerde nfusun % 10'unu geemediini belirtmitir.
Tayyib Gkbilgin, M illi Mcadele Balarken, c. 1, Ankara, 1959, s. 29-30.
Yabanclann bu konu hakknda verdikleri rapor iin, bkz. Salah Sonyel, Trk
Kurtulu Sava ve D Politika, Ankara, 1973, s. 24. Karal, a.g.y, c, 8. s. 126-145.

27

Konferansta da aka ortaya kt gibi, tm Batl devletler, bir

yanda Trabzon, br yanda A dana olm ak zere Karadeniz ve
A kdenizde limanlan olacak byk bir Ermenistan'n kurulmasna
yanda olmulardr. Bu yandalk her ne kadar, W ilsonun on drt
ilkesine dayandnlmak isteniyorsa da, znde Bolevikleen Rusyaya
kar Anadoluda bir set oluturmay amalyordu. nk "Vilayat-
Ermenia olarak adlandnlan Erzurum, Van. Bitlis, Diyarbakr, mam uratl-aziz ve Maran (?) I. Dnya Sava ncesi nfusu 3.191.000 ve
bunun ancak 847.000i Ermeni olarak gzkyordu.
ngiltere Babakan Lloyd George, Drtler Konseyinin 14 Mays
1919 tarihli toplantsnda talya, Fransa, Am erika ve ngilterenin
saptayaca snrlar iinde bir Ermeni devletinin kurulmasn ve bir
manda ynetimi altna s o k u lm a m nermiti."
E m peryalistler tarafndan

bu alm alar yaplrken, Osmanl

Sadrazam Damat Ferit Paa da Ermenilere aznlkta olduklar

kentlerden ounlukta olduklan kentlere gerek belirli yerlerde
toplanmalann ve oralarda zerk bir ynetim altnda yaamalarn
neriyordu. zerklik deil bamszlk peinde olan Ermeniler, bu
neriyi benimsemiyordu."'
Gerek Ermenilerin an istem leri , gerek sylevleriyle, eylemleriyle
onlarn yannda yer alan emperyalist devletlerin tutum u; gerekse
OsmanlI yneticilerinin dn verici politikaian yre halknn Ermenilerle
yeni bir savaa girmesine yol amtr.

b) Rumlann stek ve Eylemleri:

Rumlar,

II.

M e h m e tin

ortadan

kaldrd

Trabzon

Rum

m paratorluunu yeniden kurm ak iin, Osmanl D evletinin iine

dt bunalml dnemi frsat bilerek Karadeniz kylannda eyleme
gemilerdi.
45

Yalman, a.g.y., s. 212. Dou Ergil, Milli Mcadelenin Sosyal Tarihi, Ankara, 1981, s.
35.

46

Ergil, a.g.y., s. 36.

47

Ergil, a.g.y., s. 36. Mazhar Mfit Kansu, Erzurum'dan lmne Kadar Atatrk'le
Beraber, c. 1, Ankara, s. 10-11.

28

Pontus Cumhuriyeti adyla Osmanl topral<lar zerinde yeni bir

devlet kurmay amalayan Rumlar, dalara ekilmilerdi. Amasya,
Samsun yresi M etropolidl Yerm anosun ynlendirmesi ile yrede
eitli eylemler tezghlamlardr. Kimi yabanc devletler de Rusya'daki
Rum ve Ermenileri, Batum da toplayp Trk Kafkas Ordusundan
alnarak, B atum da depo edilen silahlarla donattktan sonra Anadolu
kylarna salvermitir. Bylece hem isyan edecek olan halkn nicel
gcn artrmlar; hem de uluslararas platform da Rumlann kendi
devletlerini kuracak saysal gte olduklar gsterilmeye allmtr.'
Kasm

1918de

M a rsilya 'd a

toplanan

Pont-E uxin

Kongresi,

1.500.000 Ortodoks Pontuslu Rum'un korunmasn tilaf Devletleri'nden

istemitir."'^ 15 A ralkta Reuter Ajans Karadeniz kylarnda yaayan
Rum halkn baehri Trabzon olm ak zere bir Pontus Hkmeti
kurm ak iin A vrupann eitli merkezlerine heyetler gnderdiini
bildirm itir.^"

Y urtiin d e

de

Rumlar

bu

dnce

evresinde

toplayabilm ek amacyla Pontus^' adnda bir gazete karlmtr. Bunun

yannda bir de Pontus Cemiyeti^ kurularak yaplacak eylemlerin
organize ve belirli bir plan erevesinde olmasna nem verilmitir.
Nitekim

Y u n anistan n bam szlk gn

olan 7 Nisan

1919da

Karadeniz blgesinin eitli yerlerinde, zellikle Sam sunda byk

gsteriler yaplmtr. Bafra ve aramba yresinde yaayanlar da
kiliselerde toplanarak rgtlenmelerini daha da organize hale getirmeye
ve eylem iin silah saylann artrmaya almlardr.
Rumlarn bu eylemlerine tilaf Devletleri gmen yardm (mucahir
iaesi) ad altnda ara ve gere salayarak destek olduu gibi.

48

Atatrk, Wufu/c, c. 2. Ankara, 197 s. 626. Bilal imir, /ng/7;z Belgelerinde Atatrk, c.
1, Ankara, 1973, s. 5.

49

Gotthard Jaeschke, Kurtulu Sava ile lgili ngiliz Belgeleri, (ev. Cemal Kprl),
Ankara, 1971, s. 57.

50

y. a.g.y., s. 57.

51

Nutuk, c. 2. s. 627.

52

Tunaya, a.g.y., s. 444. Tevfik Byklolu, Atatrk Anadolu'da, c. 1, 1959, s, 37.

53

Nutuk, c. 2. s. 627.

29

 Kzlha heyetleri biim inde gnderdikleri askerlerle de isyanc

glerin askeri bakmdan eitimlerine yardmc olmulardr.^
Rumlarn

tm

bavurularna

ve

eylem lerine

ram en,

tilaf

D evletlerinden fazla ilgi grdkleri sylenem ez. nk nfusun

ounluu bir yana, yerleik halkn % 10unun bile Rum olmad bu
blgede bir Rum devleti kurmann Rumlar iin lm demek olaca
inancnda idiler. Arnold J. Toynbe, Rumlarn Pont-Euxin Kongresinde
aldklar kararlar hayal mahsul olarak nitelerken gereki bir tespit
yapmaktadr. Bilindii zere, bu dnemde dou-gneydou blgeleri
zerine byk Ermenistann kurulu sava verilmektedir. Kurulacak bu
devletin Karadenize alacak liman kaps da Trabzon olacakt. Avrupa
devletleri daha ok Ermenistan yanls olduklan iin Rumlara fazla
destek olmamlardr. Ancak, onlann kendi abalanyla kuracaklan
Pontus Rum Cum huriyetini
kanm lardr. Batllarn

de engelleyici bir tutum taknmaktan

bu tavn

kukusuz

Rumlarn

blgedeki

lgnlklann daha da rttrmalanna neden olmutur.

Rumlarn

blgedeki

yaptklar

eylemler, M ustafa

K em alin

Anadolu'ya gemesini ve Yeni Trkiye Devletini kuracak giriimlerin

balatlmasna yol amtr.

c) Krtlerin stek ve Eylemleri:

OsmanlI mparatorluu, slami temeller zerine oturmu bir devlet
olmas nedeniyle, imparatorluk iinde bulunan tm slami toplumlar eit
hakka sahip olmulardr.
Dou Anadoluda airet ilikilerinin srdrlmesi ve Krt eflerinin
(Airet beyleri, eyhler, hlar, dedeler, seyyidler), padiah-halifeye iten
baml tutum lan uzun sre Osmanl Devletinde bir Krt sorunu
yaratm am tr. Bunlar, bulunduklar blgelerde kendi kendilerine
yaayagelmilerdir.
Bat emperyalizmi, O rtadouya giden yol zerinde nemli bir
konuma sahip olan Dou ve Gneydou A nadoluda kendine baml
54

y. a.g.y.

30

uydu bir devlet yaratabilmek iin, Krt sorununu gndeme getirmeyi

yararl bulmutur.
OsmanlI m paratorluunun can ekitii bir srada, kimi Krt efleri
de bamsz bir devlet kurmann kendileri iin datia da ekici olacan
dnmtr.
Blgede, Ermeniler ve Krtler i ie yaad iin, bir Ermeni
devletinin

kurulm as

K rtler

asndan

ok

olum suz

sonular

douracandan. Ermeni halk daha ok Franszlarla birlii yaparken,

kimi Krtler de ngilizlerle iliki kurmay tercih etmitir.
Bu sralarda baz gzlemciler tarafndan Ermeniler ile Krtlerin hak
iddialar badatnlam azsa, gelecek olaylann tohum larnn atlm
olacana ilikin^ yorum lar da yaplmaya balanmtr.
stanbulda kurulan, Krt Kom itesine ye eyh Abdlkadir, Krt
ayrlk hareketinin lideri olarak ortaya kmtr. Ad geen kii kendi
bakanlnda bir kurul oluturarak, sta n b u ldaki ngiliz Yksek
Komiseri ile iliki kurmu ve Ermenilere sz verilen dou illerindeki
topraklar zerinde Krtlerin haklan olduunu ve blgedeki nfusun
ounluunun Krt olduunu belirterek, ingilizlerin desteinde zerk
bir Krdistan kurulmas tezini ortaya atmtr.
2

O cak

1919

tarihinde.

M olla

Said,

M ustafa

Paa,

Emir

Bedirhanzade, Emin Ali ve dier baz kiilerce imzalanp ngiliz Yksek

Kom iserliine verilen bir andrada Sivas, Ankara, Konya, Halep ve
Adana illerindeki nfusun bir ksmnn, Erzurum, Van, Bitlis, Harput,
Diyarbakr ve M usuldaki nfusun ezici ounluunun Krt olduu ileri
srlmtr. Bunlar, snrlar tespit edilmi bir lkede, zerk bir
biim de yaamak istediklerini, zerkliin de ngiliz Mandas altnda
olmasn tercih ettiklerini belirtmilerdir.' Paris Ban Konferansnda
kendini Krt tem silcisi olarak tantan erif Paa ise yazd kitapta

55

Sonyel, a.g.y., s. 27.

56

y. a.g.y.

57

y. a.g.y.

31

Krdistan snrlarn Kafkas snrndan Zivenin kuzeyinden batya,

Erzurum, Erzincan, Kemah, Arapkir, Besni ve D ivicik'e; gneyde
Harran, Erbil, Kerkk, Sleymaniye, Sina hattndan ran snnnda
Ararata kadar olan blge olarak tespit etmitir.^
ingilizler, Krtlk hareketini hzlandrmak iin, Irakta bu alanda
uzmanlaan

N oeli

blgeye

gnderm ilerdir. Noel,

blgede

almalann srdrrken, stanbulda da Seyit Abdlkadir, Ryan ile

grerek, ngiliz Mandas altnda bir Krdistan kurulmas imknlarn
aratrmtr. Bunun zerine Amiral Calthorpe, Krt sorununun zm
konusunda Dileri Bakanlndan neri istemitir. 5 Mays 1919da
ngiliz Dileri Bakanl, Krtlere rahat otum ialann ve her trl
kkrtm a

hareketlerinden

kanarak, Paris Bar

K onferansnm

kararlann beklemelerini nermi ve onlara Krt karlannn ban

konferansnda savsaklanmayacana ilikin gvence vermitir.^
Bu srada stanbul'da kurulan Krt Teali Cemiyeti de balatlan
Krtlk akmn daha da gelitirmeyi kendine temel ilke edinmitir.
Tm bunlara karn u gerek gzden uzak tutulamazd: Krtlerin
soyca ayn olduklan sylense bile, onlar da slam dinine inanyorlard.
Bu nedenle de Osmanl Devleti iinde, Mslman halkn sahip olduu
tm haklara sahiptiler. Osmanl Devleti iinde Trk-Krt aynm da
yaplmamt. Bu nedenle sorun, Trk-Krt sorunu olmaktan te, Trk
Ermeni sorunu, daha tesi Anadolu-Emperyallst devletler sorunu idi.
Ermenistan ad altnda bir Hristiyan devletin kurulmas bu blgede
yaayan Mslmanlar iin lm demekti. Bu nedenle rk dnce bir
kenara itilerek, yrenin tm

Mslm an

halk M dafaa-I Hukuk

Cem iyetleri ats altnda toplanarak, Mustafa Kem alin etrafnda

birlem iler,

vatann

kurtulm as ve

ulusun

mcadele etmeye karar vermilerdir.

58

y. a.g.y., s. 28.

59

y, a.g.y. s. 29. imir, a.g.y,, c. 1. s. 40.

60

Tunaya, Siyasal Partiler, s. 429. imir, a.g.y., s, 40-41.

32

bam szl

uruna

2- TLAF DEVLETLERNN TUTUMU

I. Dnya Sava iinde Osmanl m paratorluunun topraklarn
!<endi aralannda paylamak amacyla bir dizi gizli anlama yapan tilaf
D e vle tleri,"

30

Ekim

1918de

im zalanan

M ondros

Silah

Brakmasndan sonra, bu anlamalara gre kendilerine den paylan

almak iin, brakmann daha mrekkebi kurumadan eyleme gemiler
ve brakma koullanna aykn olmasna karn, Osmanl topraklarn
igal etmeye balamlardr.
15

Mays 1919da zmir igal edilinceye kadar, tilaf Devietlerinin

igal ettikleri topraklar unlard:^

Franszlarn igal ettikleri yerler: Drtyol, Mersin, Pozantya kadar
Adana vilayeti, iftehan, Afyon-Karahisar stasyonu.
ngilizlerin igal ettikleri yerler: Batum, Ayntab, Cerablus, Konya
stasyonu, Mara, Birecik, Urfa ve Kars, Musul, skenderun, Antakya,
Kilis, Samsun, Merzifon.
talyanlann

igal ettikleri yerler: Antalya,

Kuadas,

Fethiye,

Bodrum, Marmaris, Burdur, Konya stasyonu.

Yunanllann igal ettikleri yerler: Uzunkpr, Hadmky Demiryolu,
ngilizler ve Franszlann ortaklaa olarak igal ettikleri yer; Turgutlu ve
Aydn Demiryolu, Kasaba-Aydn Demiryolu, anakkale Boaz.
Bu igal blgeleri zamanla deiti. Deitike de tilaf Devletleri
arasndaki kar atmasnn boyutlann geniletti. Gizli anlama
hkm lerinin adilane (!) uygulanm asn da g letirdi. zellikle
Y unanistann 15 Mays 1919da Paris Ban Konferans kararlan
erevesinde olsa bile, zm iri igal etmesi, tilaf Devletleri arasndaki
anlamazln giderek bymesine yol at. Bu olay tilaf Devietlerinin
Osmanl m paratorluunu yok etmeyi amaladklarn aka ortaya
kard gibi; halkn kendi yazgsn kendisinin izmesinin zorunlu
61

bkz. Yusuf Hikmet Bayur, Trk nklab Tarihi, c. 2. ks. 3. Ankara: 1951. c. 3. ks. 4.
s. 1-30.

62

Sabahattin Selek, M//// Mcadele, Ulusal Kurtulu Sava, c 1, 1970, s. 59-60.

erafettin Turan, Trk Devrim Tarihi, c. 1, Ankara, 1991, s. 74.

33

olduunu da gsterdi. O gne dein yaplan igallere kar gsterilen

tepkiler yresel boyutlan amamken, zm irin igaline kar gsterilen
tepkiler ulusal boyut kazand.
Bir yandan eitli bahanelerle Osmanl topraklan igal altna
alnyor, te yandan da douda bar salamak iin, eitli konferanslar
dzenleniyordu. Fakat olumlu bir sonuca da gidilemiyordu.
1920

ylna girildiinde, tilaf Devletleri Osmanl mparatorluu ile

ilgili olarak u konular zerinde younlamt:^

1- A vrupadaki Trkiyenin gelecei,
2- stanbulun denetimi ve stanbula verilecek ynetim biimi,
3- Padiahn stanbul'da braklp braklmayaca sorunu,
4- zm irin Yunanllarda kalp kalmamas,
5- talyanlara Anadolu'da toprak verilip verilmemesi,
6- Trkiye'ye uygulanacak manda ynetimi,
7- Trkiyeye verilecek bamszln derecesi,
8- Trkiyede yaayan baz etnik unsurlara verilecek bamszln
derecesi.
Anadoluda ulusal eylemin gittike gelimesi, ngilizleri korkutuyor
ve bir an nce Trkiye ile bann yaplmas gereini ortaya karyordu.
stanbul'dan, ngiltere'ye yazlan bir raporda Anadolu'ya taze kuvvet
gnderm eksizin,

T rkiye ye

holanm ad

b ir

antlam ay

benimsetmenin sekiz ay ncesine gre olduka g olduu, Trklerin,

imparatorluklannn lmn deil, yeni bir yaamn szlemesini imza
etm ek niyetinde olduklan belirtiliyordu." Oysa, ngiltere kendi ulusal
karlan iin gerekli grd blgeleri sava iinde ve brakma
sonrasnda

igal

ederek

bir yerde

doyum a

ulamt.^ Sava

yorgunluu, savan yol at iktisadi ve mali skntlar, ngiliz halknn

63

Tamer Baytok, Ingiliz Kaynaklannda Trk Kurtulu Sava, Ankara, 1970, s. 52.

64

Byklolu, a.g.y., s. 55.

65

Sina Akin, stanbul Hkmetleri ve Milli Mcadele, stanbul, 1976, s. 96.

34

bar zlemi, ngiltere yneticilerinin Anadolu iin bitikleri elbisenin

Trk halkna giydirilmesinin zor olacan gsteriyordu.'
Paris Bar Konferansnn 21 Ocak 1920de sona ermesinden
sonra 12 ubat 1920de Londrada Osmanl m paratorluu ile yaplacak
ban antlamasnn artlarn grm ek zere ngiltere, Fransa ve talya
babakanlannn ve Japonya tem silcisinin katld yeni bir konferans
to p la n d " ve Trkiye ile yaplacak ban antlamasnda zm gereken
sorunlar yle sraland:
a- Padiahn stanbulda braklp braklmamas,
b- Boazlarn gelecei,
c- Boazlarn kuzeyindeki topraklarn ve Edirnenin gelecei,
d- Anadolunun gelecei.
Bu sorunlann zm iin ne srlen neriler, konferansa katlan
devletlerin kanna gre deiiklik gsteriyordu. zellikle Fransa ile
ngilterenin karlan eliiyordu. Gerek verdii bor paralarla, gerekse
OsmanlI mparatorluu topraklar zerinde yapt yatnmlarla ve ald
ayncalklarla, Trk topraklan zerinde nemli ekonom ik kazanca sahip
olan

Fransa, karlann korum ak iin Fransz okullar ve hayr

derneklerinden yararlanmak istiyordu. Bunlar araclyla propagandaya

hz verm iti.

Padiahn

sta n b u ldan

kartlm asnn

douraca

tepkilerin kendi karlarn olumsuz ynde etkileyeceini bildii iin bu

dnceyi de olumlu bulmuyordu.
Fransann bu tutum una karlk, ngiltere, Trklerin Avrupadan
uzaklatrlmas dncesini savunuyordu. Lord Curzon, ilerde Dou
A vrupada doacak ve nesiller boyunca devam edecek kanklk,
huzursuzluk ve savan sorumluluunun bir zm olarak bu sorunu
ele alyor ve Trklerin feryatlann yapay ve geici" olarak niteledikten
sonra, Avrupann siyasi hayatn aa yukan be yz yldan beri ifsat
66

Akin, a.g.y., s. 96. Kar, Baytok, a.g.y., s. 53 v.d.

67

bkz. Baytok, a.g.y., s. 56-60. Ingilizlerin Paris Bar Konferansnda hangi hedefleri
gzeteceini belirten bir rapor iin, bkz. Akin, a.g.y., s. 103-105. Osman Olcay,
Sevr Andlamasna Doru, Ankara, 1981.

35

eden tek basit dava olmaktan uzak bir meseleyi ilk ve son defa
halletmek zere giriilen harbi en az iki yl uzatan, kendilerine paraca
milyonlara, can kayb bakmndan onbinlere mal olan bir dman
yenmek suretiyle elde ettikleri bir frsatn kanlmamasm" istiyordu."
Fakat onun bu istemi ngiltere hkmetince de benimsenmiyordu (6
Ocak 1920)
ngiltere tarafndan Londra Konferansnda ortaya atlan padiahn
sta n b u ldan

karlmas

gr,

Fransa

ve

ta lya ca

da

ben im se nm em iti. Fransz delegesi Millerand, Fransa, Mslmanlarn

gelecei ile yakndan ilgilenmek ve stanbul meselesini bu ilgi
altnda incelemek zorundadr. Trkleri baehirlerinden uzaklatrmak
byk problem ler yaratabilir. Trkiyede ve Fransann egemenlii
altnda bulunan Mslman lkelerde ne gibi sonular yarataca belli
olm ayan bir karara varmay Fransa arzu etm em ektedir. Bununla
beraber Boazlarn uluslararas denetimi arttr diyerek Fransann
grlerini net bir ekilde ortaya koyuyordu.
talya tem silcisi Nitti ise Trk halkn aleyhimize evirecek kararlar
alm aktan

kanm alyz. E konom ik avantaj salayacak hkm leri

anlamada yaplacak politik deiikliklere tercih etmeliyiz. Trkler

A vru p a da

braklm aldr. B oazlar

konusunda

ise

bu

sularn

serbestisinin garanti altna alnmasnn btn A vrupann yaranna

olacam belirtiyordu.'
Trklerin A vrupadan atlmas konusunda yalnz kalan ngiltere, bir
sre sonra tm tilaf Devletleri'ni birlikte harekete geirerek, Trklere
kar daha sert bir politikann izlenmesini salamtr. 26-27 Ocak
1920de, Franszlann denetimindeki Akba Cephaneliinin Kuva-y
Milliyeciler tarafndan boaltlmas, 17 ubat 1920de Misak- M illinin
ilan edilm esi ve Franszlarn M arata yenilerek ekilm esi, tilaf

68

Jaeschke, a.g.y., s. 54. Tam melin iin, bkz. Bilal imir, a.g.y., c. 1. s. 300.

69

Baytok, a.g.y., s. 68. Olcay, a.g.e., s. 6. Bristol da 11 ubat 1920 tarihli bir yazsnda
OsmanlI topraklannn AvrupalI devletler arasnda paylalmasnn ileride sorun
douracana dikkati eker, bkz. U.S. National Archavies Belge No: 867.00/1140

36

D evletlerinin A n a d o lu da daha sert p o litika izlem elerinde etkili

olmutur.
tilaf Devletleri, Paris Ban Konferansnda tespit edilen ilkeler
erevesinde Anadolu sorununu zmek istiyorlard. Fakat Anadoluda
balayan ulusal hareket bu istein gereklemesine izin vermiyordu.
tilaf Devletleri, ulusal hareketi ortadan kaldrabilmek iin bir yandan
Yunanllan ara olarak kullanrken, br yandan da Osmanl Devletinin
etnik yapsndan yararlanarak, kimi etnik unsurlan ulusalclara kar
kkrtyordu. Ulusal bilinten yoksun olan halkn dini duygulann
sm rerek padiah yanll.ar ile ulusal eylem ciler arasndaki atmalarn
apn bytyordu.

3- MPARATORLUK MERKEZNN DURUMU

Anadoluda gelien ulusal eylemlere kar olan padiah ve onun
stanbuldaki hkmeti, srekli olarak Kuva-y M illiyeyi paralayc
giriimlerde bulunuyordu. Bunu kurduu rgtlerle, siyasal partilerle,
askeri glerle ve propagandalarla yapyordu. Yeniden almalarna
balayan Hrriyet ve tilf Partisi yannda, Krt Teli ve Teavn
Cemiyeti, Teli slm Cemiyeti, Askeri Nigehban Cemiyeti, Kzl Haner
Cemiyeti, Tarik-i Salah Cemiyeti, Hals- Vatan Cemiyeti, Saltanat
Koruma Cemiyeti ve ngiliz M uhipler Cemiyeti bu konuda youn aba
gsteriyordu.
Hrriyet ve tilf Partisi ile Askeri Nigehban ve Kzl Haner
Cemiyeti, Boazlardaki ngiliz hakimiyetine gvenerek, Anadolu ile
Boazlar arasnda bir irtica blgesi oluturm aya alyordu."' Bunun
iin de, Ahmet Anzavur'un adndan hareketle Cemiyet-i Ahmediye
adnda bir rgt kurup, Teli slm Cem iyeti'nin Anadoludaki tm
ubelerini de iine alarak bozguncu propagandasna hz vermiti.
ngilizlerden

de

parasal

yardm

g re n "

bu

rgt,

B ig a da

70

bkz. stiklal Harbi, c. 6. stiklal Harbinde i Ayaklanmalar (1919-1921), Ankara, 1974.

Tark Zafer Tunaya, Trkiye'de Siyasi Partiler, c. 2. stanbul, 1986.

71

Ali Fuat Cebesoy, Milli Mcadele Hatralar, stanbul, 1953, s, 298.

72

Harp Tarihi Vesikalar Dergisi, S. 18, Belge No; 452.

37

rgtlenmesini tamamladktan sonra, Adapazanna kadar genilemitir.

Kitlesel eylemlerle ve ingllizlerin de yardm ile mevcut hkmeti
drp yerine Damat Ferit ve Kiraz Hamdi Paa ynetim inde yeni bir
hkmet kurmaya almtr/^ stanbulun igalinden bir sre sonra (5
Nisan 1920'de) Damat Ferit Paa, tm kar koymalara ramen yeniden
sadrazamla atanmtr. Yunan ordusunun baars iin dua edilmesini
isteyenler, okul kitaplarndan Trk szcnn kaniarak yerine
OsmanlI szcnn konmasn nerenler bu hkmette yer almtr.
0 gne kadarki eylemleri, cinayet olarak nitelendirilen Ahmet Anzavur,
paa rtbesiyle Karesi Mutasarrflna atanm. Damat Ferit de ngiliz
Yksek Kom iserliini ziyaret ederek zmit, Bolu, Trabzon, Kayseri ve
H arput yrelerinde padiahn nfuzundan baka silah kullanarak
kitlesel olaylar yaratacan belirtmi ve yardm stem itir (8 Nisan
1920).
Damat

Ferit

Paa, G em lik

yresindeki

Anzavur

gleriyle

birleerek, nce Marmara Denizi kylarna egemen olmay daha sonra

da Kocaeli yanmadasn ele geirerek ulusalclan Anadolu ilerine
srmeyi planlam tr."
A nadoludaki ulusal eylemcilerin tutuklanmas iin ngllizlere bir
liste sunan Damat Ferit Paa, teden beri kar olduu ve 18 M arttan
beri almalarna ara veren Osmanl Parlamentosunun feshedilm esini
salam tr. 11 Nisan 1920de "D evlet-i O sm aniye bugn ekli
grlm em i bir m uhatara iindedir. En hakiki manas ile vatan
tehlikededir. Birtakm kesana yalnz hrs ve menfaat evkiyle tekilat-
milliye nam altnda kardklan fitne ve fesat (ile) vaziyet-i siyasimizi son
derece tehlikeli bir hale getirdi. Birtakm irkin hadiselerle Avrupa efkar-

1 umum iyesinde aleyhimize iddetli bir cereyan peyda ve erait-

sulhiyenin bir kat daha iddetlendirilm esi muhatarasn tevlit etti.
Nihayet bu ahval tesiratyla dvel-i muazzama mtareke ahkmn
stanbul'u muvakkaten igal-i askeri altna almak suretiyle tatbik etti.

73

Cebesoy, a.g.y. s. 298.

74

Selahattin Tansel, Mondros'tan Mudanya'ya Kadar, c. 3. s, 84.

38

Buna kar erbab- isyann payitaht ile Anadolu arasndaki muharebe ve

muvadeay kata teebbs etmeleri ise en byk hiyanet-i vataniyedir.
Bu halde tekilt- milliye denilen hareketi bgiyne hem Anadoluyu
korkun bir istilaya uratmak hem de devletin ban gvdesinden
ayrmak felaketini hazrlyor. Bugn Devlet-i Osmaniyenin en byk
dmanlar yalanc milliyet davasyla ahsi ihtiraslanna milleti feda
edenlerdir" diyerek ulusal kurtulu hareketine tm yle ters den
grlerle kamuoyu oluturm aya alt. Bunlar yetm iyorm u gibi,
Szde milliyeti denilen hareketin bastnimas iin tilf Devletlerinin
kendisine yapabilecei yardm da gz nne alarak 18 Nisan 1920de
Kuvay nzibatiye adyla yeni bir rgt oluturdu. Bu rgtn bana
sadaret makamyla serbeste yazabilecek yetkiye sahip Sleyman
efik Paay getirdi.' Bundan on gn sonra M ir Zeki Paann
bakanlnda kurulan Anadolu Fevkalade M fettiliine, Anadoluda
padiahn etkinliini artrma ve igvenlii salama grevini ve rd i."
itilf Devletleri, A nadoludaki amalann gerekletirebilmek iin,
Anadolu halknn birbirine dman edilmesi politikasn izlemeyi, her
isteklerine boyun een, fakat gnden gne gc azalan stanbul
hkm etini tanyp desteklem eyi karlarna uygun

buluyorlard.

Yabanc glere dayanan stanbul hkmetleri, milliyetileri kendi

otoriteleri

altna

alabilm ek

iin

her

eit

yola

bavurm aktan

kanmyorlard. zellikle kitlesel olaylar yaratarak, halkn arasna

bozgunculuk ve dmanlk tohumlar atarak, binlerce insann lmesine
sebep oluyorlard.
M ondros Brakmas'n izleyen gnlerde, Osmanl mparatorluu
topraklann ele geirmek iin eitli oyunlara bavuran tilaf Devletleri
16 Mart 1920den sonra Ankara ile stanbul arasndaki blgede eitli
kitlesel

eylem lerin

olum asn

saladlar. Bu

kitlesel

eylem lerin

gelimesinde yrenin etnik yaps ve ynetsel otorite boluunun da

nemli rol oldu.
75

Takvim-i Vekayi, 11 Nisan 1336, s. 2.

76

Harp Tarihi Vesikalar Dergisi, s. 51. Belge No; 1174.

77

Tansel, a.g.y., s. 111.

39

Snf veya ulusal bilin gelimedii iin, isyan ynlendiren gler

daha ok kutsal kurum ve kavramlardan yararlanmaya altlar.
Ulusalc dnceye kar gsterilen tm olumsuz tepkilerin ideolojik
ynn, Osmanl tarihinin deimeyen isyan gerekesi olan dinin ya d
dinsel kurumlann tehlikeye dt iddias oluturdu.'
OsmanlI Saltanatna, Hilafet Kurumuna ve eriata srtlann dayayan
ulusal eylem kartlan halk birbirine krdrmak iin eitli tuzaklar
hazrladlar. rnein. Ankarann namaz men ettii gibi yalan haberler
yaydlar.
Bu konudaki propagandalar, eyhlislamn fetvalanndan sonra
daha da artt. Gerici ve bozguncu hocalar gemi azya" aldlar.'^'
Geredede Divitli Eref Hoca, Biz din iin alyoruz, imdiye kadar
ektiklerim iz hep mekteplilerdendir. Biraz da biz medreseliler ibanda
bulunalm da memleketi gl glistana evirelim derken, Anzavur,
bundan byle her ahsn eriat- gazay- muhammedi dairesinde her
bir hukukunun tem in edileceini sylyordu.'
stanbul hkmeti ulusal eylemin, ancak bu isyanc glerle
ortadan kaldnlabiiecei inancnda olduu iin, onlan parayla, makamla
v.b.

e k ille rle ' d lle n d irm e

yoluna

gidiyordu.

Bunun

yannda

milliyetileri asi iln ediyor, ldrlmelerine buyruk karyor ve bu

buyruklan tilaf Devletlerine ait uaklarla duyarl blgelere attnyordu.
Bu konudaki bir fetvada u cmleler yer alyordu: Makam- Muallay-
emanete ihanet etmekle betaat- imandan huru ve devleti alyenin
nizam ve intizamn ve biladin asayiini, ihll iin nesri eracif ve iaa
kzibe ile nas fitneye saik ve s bil-fesat olduklan zahir ve mtehakkk
olan resay mezbrun ile (yani Kuvay Milliye) avan ve etba bgiler olup
dalmalar hakknda sdr olan emri lden sonra hl inat ve
fesatlarnda srar ederlerse mezburlann habasetlerinden tathir-i bild ve
er-i mazaratlanndan tahlis-i ibd vacip olup... Nass- kerm m ucibince
78

Tansel, a.g.y., s. 113.

79

Trk stikll Harbi, c. 6. s. 34.

80

Yunus Nadi, Birinci Byk M illet Meclisinin Al ve syanlar, stanbul, 1955, s. 18,

81

Nadi, a.g.y., s. 22.

40

katil ve ktalleri meru ve mzehhen olundu. Beyan buyrulduunda- El

cevap: Allah' Teal alem olur .^ Bu ve buna benzer fetvalar istenilen
sonucu dourmaynca, "Anadolu ekiyasna" kar savamayan lan
dinden karmak ve cehennem azabna uramakla tehdit eden bu
suretle Halife- marnileyh Hazretleri tarafndan bugat mezburini ile
mukateie iin tayin olunan askerler mukatelede imtina ve firar etseler ve
nekbi kebire ve sem olup dnyada ta ziri edide ve ukbada azab
elhime mstehak olurlar m? Beyan buyrula. Elcevap: Allah Teal
alem olurlar eklindeki fetvalar yaynlamaya yneldiler.
isyanlann en youn olduu blgelerde yerleik halkn byk
ounluunu erkezler oluturuyordu. Bunlann nemli bir ksm o
dnemde stanbul hkmetinin kk memurluunu yapan kiilerdi. Bu
nedenle halkla diyalog iinde bulunuyorlard. Uzun sava yllannn
Anadolu halkn canndan bezdirdiini, yoksulluun, umutsuzluun,
ekiyaln arttn yeni bir savan daha ok zveri gerektirdiini, fakat
halkn bu zveriye katlanacak bilinte olmadn bildikleri iin, halk
milli harekete kar koymaya yneltici propaganda yapyorlard. Hatta
saraydan kendilerine datlan gven belgeleri ile bilinsiz kyly
kandryor, karc kentliyi elde etmeye alyorlard." Bylece, isyanc
glerin toplum sal taban geniliyor, daha ok halkn isyan hareketine
katlm salanyordu. yle ki bu dnemde Anadoluda, "zenginler talana
uramann gerek deheti iinde, gzlerine uyku girmiyor, vurguncular
ise apulculua ge kalacaklann dnerek kvranyorlard. '
Blgede hkmet glerinin yeterli olmay ve ulusal eyleme kar
olan kiisel kar yanllarnn asker iine bile szm bulunmalan,
isyanlann boyutlann bytyordu. rnein bu dnem de Dzcede,
192 haydut bulunuyordu." Baz kamu grevlilerinin isyan anndaki
kararsz tutum u, hem Ankaray hem de stanbulu idare etm e abalan.
82

Cell Bayar, Atatrk'ten Hatralar, stanbul, 1955, s, 44.

83

y. a.g.y., s. 45.

84

Cebesoy, a.g.y., s. 363.

85

Trk stikll Harbi, c. 6, s. 37.

86

y. a.g.y., s. 90.

41

ulusal eyleme kar olan stanbul basnnn blgeye girmesine olanak

veriyor bu da, isyanclara katlm artryordu.
tila f

Devletleri,

Osmanl

topraklar

zerindeki

em ellerini

gerekletirmek iin, kendi glerini kullanmak yerine, Anadolu halkn

birbiriyle savatrmay deniyor ve baarl da oluyordu. syanc glere
para ve silah veren tilaf Devletleri, Bu Osmanl m illetinde vahdet ve
tesant m evcut deildir. Bunlar birbirleriyle arpmaktadr. Bunlar
kendi kendilerini idare edemezler. Bir mdr lazmdr ki bunlan sevk ve
idare

e d ebilsin ' dncesini

Bat

kam uoyunda

yerletirm eye

alyorlard. Boazlar daha kolay denetim altnda tutabilm ek iin,

zm it'i igal etmilerdi. Buradan ajanlann ierilere gndererek halkn
dikkatini isyan blgelerine ekiyorlard. Ellerindeki Boazlar blgesi
gvenliinin tehlikeye dmemesi iin, stanbul-Eskiehir demiryolu
denetiminin ulusalclann eline gememesine zen gsteriyorlard.*
A nkarada toplanacak selahiyet-i fevkaladeyi haiz m eclis" iin,
yaplan seimlerin geliimine paralel olarak, i isyanlann ivmesi de
artyordu.
Dzce, H e n d e k ^ B o lu , Adapazar ve zmit yrelerinin duyarl
blgeler olduu grld. Dzcede birtakm insanlar, hkmet binasn,
postaneyi bastlar. Fakat ne istedikleri Heyet-i Temsiiiye tarafndan
anlalamad. 16 ubatta balayan Ahm et Anzavur isyan da hzla
yayld. Onu 13 Nisanda balayan Dzce isyan izledi. 14 Nisanda
Beypazan halk, padiah nerede ise biz de oradayz diye sloganlar att,
askeri depoyu basp silahlan yamalad, ilenin denetimini ellerine
geirdiler. 18 Nisanda da, isyanclar Bolu boazn tutan jandarmay
datp, B oluya girdiler. 19 Nisanda da Zonguldak halk, padiaha
sadk olduunu belirtti. 20 Nisanda Gerede, 21 Nisanda da M udurnu
evresindeki kyler ileye saldrd. 22 Nisanda Nallhan asilerce igal
edilirken, 23 Nisanda da Safranbolu halk, biz padiah isteriz diye isyan
etti ve bu isyan erkee de srad.

87

Trkiye Byk Millet Meclisi Gizli Celse Zabtlar, c . 1, Ankara, 1980, s. 7.

BB

Trk stikll Harbi, c. 6. s. 89.

42

Grlyor ki, hiyanet, cehalet, kin, taassup, zel karlar Anadolu

halknn birbiriyle vurum asna, karde kannn akmasna neden
oluyordu, syan dalgalan Ankaradaki ulusal hareketin kararghna da
ulamt. Hatta kararghla ehir arasndaki telefon hatlar da zaman
zaman kesiliyordu. Bu durum, Ankarada bulunan ve lke yazgsna
gayn resmi bir biim de el koyan Heyet-i Temsiliye'nin etkinliini
tehlikeye dryordu. Bu nedenle vakit geirilmeden ve meclise
katlacak

m illetvekillerinin

ounluunun

A n ka ra ya

gelm esini

beklemeden meclisin alarak gerekli nlemlerin alnmas kararlatnld.

Zira isyanlar kkrtmalar sonucu meydana geliyordu. Halk vaziyete
vakf deildi. stanbulun igalinden ihtimal haberdar deildi. Makam-
Saltanatn, Makam- Hilafetin vaziyetini idrak edemez. O nedenle
gaflet iinde bulunan halka her ey suhuletle serpilebilir. Bunun iin
her eye kar en byk ehemmiyeti atfetm ek ve her eye kar en kati
ve ciddi tedbiri tatbik etmek lazmdr. Eer bir defa inhilal vaki olursa
tekrar tevhid etm ek ve harice kar bir kuvvet ve kudret halinde arz
mevcudiyet etm ek imkn m enselip olur, diyen Mustafa Kemal Paa,
bu

koullara

ram en

ivedilikle

bir ordu

kurulm as

isteini de

benimsemiyordu. Mustafa Kemal Paa, Bir devre yetitik ki onda her

ey meru olmaldr. Millet ilerinde meruiyet ancak milli kararlara
istinat etmekle, milletin temaylat umumiyesine tercman olmakla
hasldr. Evvela meclis, sonra ordu. Orduyu yapacak olan m illet ve ona
niyabeten meclistir. nk ordu demek yz binlerce insan, milyonlarca
servet ve sman demektir. Buna iki ahs karar veremez. Bunu
ancak milletin karar ve kabul meydana karabilir ve mevcudiyetine zt
olan mezalim ve tazyikatn kafesini bertaraf etmeye m uktedir olm ak
selahiyetini yalnz nazariye olarak deil fiilen de kazanm olur' diyerek
milli meclisin almasna ordudan daha byk bir nem verdiini
gsteriyordu.

89

Nutuk, c. 2. s. 442,

90

Trkiye Byk Millet Meclisi Gizli Celse Zabtlar, c. 1. s. 8.

91

Yunus Nadi, Ankarann lk Gnleri, stanbul, 1955, s. 98-100.

43

4- OSMANU MERUYETNN SONA ERMES

zm irin Yunanllar tarafndan igali yurtta iin iin balayan
tepkilerin birdenbire eyleme dnmesine yol aarken; saray bu
eylemleri onaylamyordu. Sultanahmet mitingi sonunda alnan kararlar
padiaha ileten heyete padiah; azmz aalm, baralm, sesimizi
ykseltelim fa kat elimizi kaldrm ayalm diyordu.^ Oysa ulusalc
nderler bu tepkileri nce yresel daha sonra da tek merkezde
toplam aya alyordu.
21/22 Haziran 1919 gecesi kaleme alnan Anadolu Ulusal ihtilalinin
ilk belgesinde "Yurdun btnlnn, ulusun zgrlnn tehlikede
olduu, hkmetin tilaf Devletlerinin etki ve denetimi altna girdiinden
zere ald sorum luluunun gereklerini yerine getirem edii, bu
durumun ulusu yok olmu gibi gsterdii, ulusun bamszln yine
ulusun azim ve karannn kurtaraca, ulusun hak isteyen sesini tm
dnyaya duyurm ak iin, her trl etki ve denetimden uzak bir ulusal
kurulun oluturulmasnn zorunlu olduu, Anadolunun her ynden
gvenilir yeri olan S ivasta ulusal bir kongrenin toplanm asnn
kararlatrld, bunun i irjijm sancaklardan halkn gvenini kazanm
kiinin seilerek ivedilikle Sivasa gnderilm esi^ belirtilmiti.
lke sorunlan giderek arlamasna karlk, bu sorunlann zm
yeri olmas gereken Meclis-i Mebusan'n toplanmasndan hi sz
edilmiyordu. Oysa yrrlkte bulunan Osmanl Anayasasna gre
Meclis-i IVlebusann kapatlmasndan sonra en ge drt ay iinde
seimlerin yaplarak meclisin toplanmas gerekiyordu. Tevfik Paa bu
sreyi bar yapldktan ve seim yapacak bir ortam olutuktan sonraki
drt ay olarak dnyordu." Damat Ferit Hkmeti ise 22 Mart
1919da seimlerin yaplmasna scak baktn, Mslman olmayanlara
daha fazla tem silci hakk tanyabilmek iin seim yasasnda deiiklik
yapp nispi temsil yntem ini uygulamak istediini belirtmiti. Oysa ayn

92

bkz. Iktam, 25 Mays 1919. Celal Bayar, Ben de Yazdm, c. 6, s. 1872.

93

Atatrk, Nutuk, c., 3. s. 915-916 Belge No: 26.

94

bkz. Ali Fuat TCrkgeldi, Grp ittiklerim, Ankara, 1984, s. 170,

44

hkmet iinde yer alan baz yeler ban yaplmadan, lke snrlan
saptanm adan

yaplacak

seim in

pek

uygun

olm ayaca tezini

savunuyorlard.
zm irin igalinden

sonra seim

konusu

unutuldu.

zellikle

hkmet d evreler, 26 Mays 1919da padiahn bakanlnda

toplanan Saltanat urasnda bir Milli Meclis'in toplanmasn istediler.^
Bunun zerine hkm et bir komisyon kurarak sz konusu meclisin
oluum

b iim ini

saptam aya yneldi.

Bu

d o ru ltu d a

alm alar

yaplrken. Hrriyet ve tilaf Partisi Bakan Sadk Bey. seime katlmay

uygun bulmadklann aklad.'
sta n b u lda

bu

gelim eler

olurken,

A n a d o lu da

Erzurum

Kongresinin toplanm a hazrlklan srdrlyordu. 23 Temmuz 1919da

toplanan Erzurum Kongresinde Ulusal M eclisin vakit geirilmeden
toplanmas ve ulusun yazgsna el koymas karar alnmt.' Nitekim
kongrenin bu karan 24 Temmuz 1919 tarihli bir telgrafla zat ahaneye,
sadrazam a, belediye resasna, cem iyetlere, resay- m em urn-
mlkyeye, byk kum andanlara da iletilmiti.*
Paris Ban Konferansna giden Damat Ferit Paann buradan
olumsuz sonula dnmesi zerine, i politikada yeni gelimeler kendini
gstermeye balad. M tecanis olmayan hkmet yerine, tarafsz
kiilerden oluan yeni bir hkmetin kurulmas tezi ortaya atld. Bunun
yannda

ngilizlerin

de

seim

konusunda

engelleyici

bir tavr

taknmamalan Damat Ferit Paay seim konusunda karar almaya

zorlad.
Yeni kurulan hkmet, Anadoluda her gn biraz daha glenen ve
btnleen ulusal hareketi zayflatmak; Sivasta toplanacak Ulusal
Kongrenin toplanmasn engellemek ve alaca kararlan geersiz

95

Tiirkgeldi, a.g.e., s. 219.

96

Turan, a.g.e., s. 26.

97

Nutu/f, c. I . s . 66.

98

Nutuk, c. 3. s. 931-932. Belge no: 39.

99

Ali Fuat Trkgeldi, Grp ittiklerim, Ankara, 1951, s. 232. Akin, a.g.y., s. 436.

45

klmak iin seim konusunu gndeme getirdi. Yeni hkmetin bu tavn

hkmeti destekleyen stanbul basnnda da olumlu yanklar uyandrd
ve lkeyi ancak seimle kurulacak Kuvay- er'ye"nln kurtarabilecei
dncesi ilenmeye baland.' Damat Ferit Paa ulusal mcadeleyi
ynlendiren askerleri seim dnda tutabilmek iin 1912 tarihli hkmet
kararnamesi dorultusunda seimin yaplmasn uygun buldu, igal
edilen yerlerde seimin yaplabilmesi iin tilaf Devletleri temsilcileriyle
grmeler yaplmasn istedi. Byle bir karann alnmas kukusuz
nemli bir gelimeydi. Zira bu kararla Anadoluda emperyalizme ve
teslimiyetilie kar sava aan ulusal eylemcilerle stanbulda bulunan
Osmanlc-slmc ve teslimiyeti hkmet, seimlerin yaplmas ve
parlamentonun almas konusunda -biimsel de olsa- ortak bir kanya
varm oluyorlard.
Bu srada, ulusal eylemcilerin dnce birliinden sz etmek olas
deildir. Sivas Kongresi'nde yaplan tartmalar bunun somut kantdr.
Bilindii zere bu kongrenin gn, kongreye katlan yelerin ttihat
olup olmadklan tartmasyla gemitir.'"' ttihatlk ve manda sorunu
ulusal eylemcileri birbirinden/ayryordu. Nitekim Sivas Kongresinde
Mdafaa-i Hukuk Cemiyetlerinin, ttihat ve Terakki Cemiyetinin bir
devam

olmad ve

kongreye

katlanlarn

ttihatl

yeniden

canlandrmak iin aba gstermeyecekleri bir yeminle teyit edildikten

sonra manda sorunu da Mustafa Kemal'in uygulad ince bir taktikle
geitirildi ve kongrenin aktan aa herhangi bir devletin mandasn
benimsemesi nlenmi oldu. Bylece, Sivas Kongresinde, Osmanlcslmc ve Teslimiyeti stanbul Hkmetine kar, Anadoluda
Mdafaa-i Hukuk rgtleriyle ortaya kan ulusalc dnceyi
benimseyenlerin arasnda, dnce ve eylem birlii saland.
Trk halknn varln, zgrln ve kutsal deerlerini ortadan
kaldrmaya ynelik emperyalist devletlerin saldrlar karsnda.

100

bkz. Alemdar, 2S Temmuz 1335.

101

Ulu idemir, Sivas Kongresi Tutanaklar, Ankara, 1969.

102

demir, y. a.g.y.

46

imparatorluk merkezinin teslimiyeti tavr; Anadolu halkn ulusal

eylemcilerin yannda yer almaya zorlad. tilaf Devletlerinin, stanbul
HiJkmetinin ve onlann koruyuculuu altnda bulunan bir ksm stanbul
basnnn kimi yurtseverin kafasnda yaratti Mdafaa-i Hukuk
Cemiyetleri samimi birer zgrlk sava veren rgtler mi, yoksa
siyasal iktidar yitiren, ttihat ve Terakkinin devam bir rgt m ikilemi
de ortadan kalkt.
stanbul Hkmetinin 14 Eyll 1335 (1919)te seim iin. Dahiliye
Vekleti btesine ek denek koymas bu konuda yeni bir gelime
olarak n ite le n d irild i.H k m e t sz konusu denei kullanma olana
bulamad. Ulusalclann basks karsnda istifa etmek zorunda kald.
Ahmet zzet Paa bakanlnda yeni bir hkmet kuruldu. Yeni
hkmet ksa bir sre sonra seim konusunu gndeme getirdi ve 7
Terinievvel 1335 (7 Ekim 1919)te seim kararnamesini y a y n la d .B u
kararname ile ulusalclann seimlerin yaplmas ve Meclis-i Mebusann
almas isteklerinin doruluu kantlanm oldu. Zira ulusalclar, son
olarak. Damat Ferit Paa Hkmetini padiaha ikayet ederken
anayasann

seimlere

ilikin

hkmnn

inendiine

dikkati

ekmilerdi.
Mustafa Kemal Paa, 13 Eyll 1919da Mdafaa-i Hukuk
Cemiyetlerine, komutanlklara ve belediye bakanlklanna bir genelge
gndererek seim hazrlklarnn ksa srede bitirilmesini, nfus oranna
gre sancaklardan karlacak milletvekili saysnn saptanmasn,
seimlerin ksa srede tamamlanmas iin gerekli nlemlerin alnmasn
istemiti. Bunun yannda, Meclis-i Mebusann stanbul dnda bir
yerde toplanmasnn daha uygun olacan da belirtmiti.
Mondros Silah Brakmasn izleyen gnlerde kurulan ak gizli
103

Dstur, ikinci Tertip, c. 11. s. 373.

104

bkz. Dstur, ikinci Tertip, c. 11. s. 386. Ali Rza Paa mntehibi sanilerin on be gn
iinde seilmelerine balanmasn, onu izleyen be gn iinde de mebus seimlerinin
yaplmasn belirtmitir, bkz. Milli Nevsal, c. 1, s. 170. Mustafa Kemal Paa'nn
OsmanlI Hkmeti seim karann ilan etmeden 23 Eyll'de bir tamim yaynlayarak iki
gn iinde seim hazrlklannn bildirilmesini istemitir, bkz. B.O.A., D.H., KMS.
Dosya No: (56/1)3.

47

dernekler, siyasal partiler, eitli glerin destekledii basn organlar

seim yanls ve seim kart olmak zere ikiye ayrlarak youn bir
siyasal savan iine girdiJ^ Grnrde seim yanls gzkerek,
ulusalclara psikolojik bask uygulamaya alan Damat Ferit Paa ve
Hrriyet ve tilaf Partisi aslnda seime kar idi. Yaptklar gzlemlerde
vardklar sonu ve olaylarn ortaya kard gerek, imparatorluk
merkezinin gcnn stanbulun surlarn aamayaca noktasnda
toplanyordu. Gerek bu iken. Damat Ferit Paa ve yandalaryla
Hrriyet ve tilaf Partisi; Hareket-i Milliye nam ad altndaki tahakkm
dolaysyla serbest intiha(bn) mmkn olamayacandan sz ederek
intihabata itirak ediimeyeceini belirtti." Oysa bu srada hkmet
Anadoludaki gelimeleri yakndan grmek ve incelemek zere heyet
oluturmu ve bunlan Anadoluya gndermiti. Ferik Fevzi Paa
bakanlndaki heyet, Samsun, Sivas yoluyla Erzuruma kadar gelmi
oradan Trabzona gemi daha sonra da stanbula dnmt. Hurit
Paa bakanlndaki heyet, Bandrma, Karesi ve Afyon yresinde
incelemelerde bulunmutu. Fevzi Paa bakanlndaki heyetin ise Bat
Anadoluyu dolamas saptannilt. Bu heyetler yaptklan incelemelerde
seimlerin

usulne

uygun

bir

ekilde

yapldn

stanbula

bildirm ilerdi. ' Bylece Hrriyet ve tilaflarn seimlere glge

drme abas da sonusuz kalm oldu.

Emperyalizme ve

teslimiyetilie kar olan ulusalclar, halkn demokratik hakkn zgrce

kullanabilmesini salamak, hatta toplumdaki tm toplumsal kesitlerin
seime katlmna imkn vermek iin; seimlere herhangi bir biimde
kanmay dnmediklerini belirtmilerdi. rgt adna aktan aa
aday bile gstermemilerdi. Ancak, ulusal yazgy izecek olan bu
meclise katlacak yelerin gerekli "ahlk ve evsaf- lazmeyl tayan
105

Tunaya, Trkiyede Siyasal Partiler, s. 102 v.d, Tunaya, Osmanl

imparatoriuundan Byk Millet Meclisi Hkmeti Rejimine Gei , Ankara, 1956,
s. 1.

106

bkz. Sabah, 26 Eyll 1335. Tunaya, a.g.mk., s. 3. Sadrazam 23 Temmuz 1335'te

Ingiltere temsilcisi Amiral Coithorpeu ziyaret ederek seime kar olduunu
belirtmitir, bkz. imir, a.g.y., c. 1, s. 84, 199-205.

107

Yunus Nadi, a.g.g., Tefrika No: 162. Kar, Tayyip Gkbilgin, M illi Mcadele
Balarken, Ankara, 1965, s. 147. Turan, a.g.e., s. 49-53.

48

kiilerden olumasn salamak iin; halk aydnlatmaktan da

kanmamlard. Amasyada yaplan grmelerde, ittihatlarn,
tehcir iine karm olanlann, katillik yapm olanlarn, yurt ve ulus
karlanna aykr hareket edenlerin seilmelerinin uygun olmad da
saptanmt.
Amasyada lkedeki tm siyasi partilerin ve aznlklarn seimlere
katlmas, meclisin temsil gcnn artrlmas kararlatrlm olmasna
ramen bu amaca ulalamad.

Ermeniler ve Rumlar Osmanl

Devletinden ayrlmay amaladkan iin seimlere katlmadlar.""

lkenin iinde bulunduu koullara ramen, Mdafaa-i Hukukular
halk politize etmek iin byk bir aba gsterdiler. Yaymladklar
propaganda malzemelerinde sk sk OsmanlIlar", vatandalar
mllletdalar kavramlarna yer verdiler. Seime katlarak hkmet
ilerine katlmann hem bir hak hem de bir grev olduu bilincini
yaratmaya altlar. Millete hayr ve errin seilecek meclis
yelerinden gelecei belirtilerek seimlerde halk dikkatli olmaya ve
lkeyi savaa srkleyenleri, ileri derecede ttihatlk ya da tilaflk
yapanlan, ihtikarlkla, hrszlkla ulusal onuru zedeleyenleri, Trkle
bal ve milliyeti olmayanlan sememeye armlardr." O srada en
gl ve rgtl siyasi parti olarak gzken Hrriyet ve tilaf Partlsinin
"harekat milliye ad altndaki tahakkm dolaysyla seimlerin serbest
yaplamayacan gereke gstererek seimlere katlmamtr. Milli
Trk, Osmanl Mesai, Teceddt Partileri ile Osmanl ifti Derneinden,
Mdafaa-i Hukuk Cemiyetlerinden adaylar milletvekilleri seilip,
stanbula geldiler. ^ Milletvekillerinin ounluunu Mdafaa-i Hukuk
108
109

bkz. Mustafa Kemal Atatrk, Atatrkn Tamim Telgraf ve Beyannameleri IV, Ankara,
1964, s. 114.
c. 3, BelgeNo: 160.

110

Yunus Nadi, Yeni Gnden Cumhuriyete, Cumhuriyet, 11 Ocak 1925, Tefrika No:
162.

111

bkz. Ihsan Gne, Mdafaa-i Hukuk Cemiyetinden Halk Frkasna Gei Atatrk
Aratrma Merkezi Dergisi, c. ili, s. 8 (1987), s. 431.

112

OsmanlI Mesa-i Frkasnn aday Numan Usta'nn seilmesi iin Mdafaa- Hukuk
ular da aba gstemniierdir. Trkgeldi, a.g.y. s. 252. Bu tutumla ulusal eylemciler,
verilecek savata sosyalistleri de yanianna almay amaladklarn ortaya
koymulardr. Nutuk, c. 3. s. 1132. Belge No: 180.

49

Derneklerinin ciestekledil<lerl adaylar oluturdu."^ mparatorluk merkezi,

zellikle Hrriyet ve tilaf Partisi seim sonulanndan memnun kalmad,
iddetli tepki gsterdi. Alemdar gazetesi yle yazd:
stanbul Mntehib-i Sanilerine
Muhterem Paalar, Beyler, Efendiler. Aalar,
stanbul intihabnn son eklini ehrimizin muvafk, muhalif
muhalefetinde

derin

bir teessr

uyandrd. Bu

teessr,

yalnz

memleketimize mnhasr deildir. Hakkmzda Avrupay yeniden baka

trl dnmeye sevk edecek hissiyat ve bilhassa mevcudiyet-i
milliyeyi tamamen tehlikeye drecek bir hadisedir.
Szlerin iinizde ayandan, mahkeme-i temyiz azasndan birok
zevat var. Sonra hibir cereyana tab'iyet eylemeye mecbur olmayan
erbab- ticaret mevcuttur. Aza-y meratib-i diniyeye nail olan bu zevatn
ttihatlara rey vermi bulunmalan cmleyi hayrete drmtr. Nasl
olur bu kadar mntehib mmtaz zevat- aliye hemen varid olan bir
telgraf zerine kuvve-i mknatisiye ile hareket eder gibi hi tannmam
bir adama rey versin. Mntehib-i sanilerden rica ediyoruz efkr-
umumiyeyi tenvir iin rey verdikleri zevatn esamisini alenen bildirsinler.
Mntehib-i sanilerin esam isi/bizce malumdur. Cevap vermeyecek
olurlar ise sadece isimlerinpterih ederek yanna bir kelime ilave etmek
mecburiyetinde kalacaz. Gazetemizde bunun iin bir stun kad
ediyoruz.
Muhterem mntehib-i sanilerden milleti tebriye ettirmelerini efkar-
umumiye karsnda tekrar rica ediyoruz."""

113

Sebahattin Selek, Anadolu htilali, stanbul, 1976, s. 316. Johannes Glasneck, Kemal
Atatrk ve ada Trkiye, Ankara, 1976, s. 113, Atatrk Haftas Armaan,
Genelkurmay Basmevi, Ankara, 1977, s. 47-50.

114

Alemdar, 26 Kanunevvel 1335. Itilaflara gre seim balarken belediye reisleri

deitirilmi, kaymakamlar seime mdahale etmilerdir, bkz. Alemdar, 29
Kanunevvel 1335. Osman Nuri Efendi'nin seilmesi iin Mdafaai Hukuk
Cemiyetinin silahl adamlarnn alt, oysa bu kiinin vatana ihanet suuyla
yargland iddia edilmitir, bkz. B.O.A., DH-FR, 106, Yeniehirde Fahri Bey
ounluu salayacakken seim ertelenmi bkz. a.g.y., 105.

50

Ulusalc dnceyi benimseyen kii ve rgtler, bal bulunduklan

ak-gizli siyasal rgtleri bir kenara iterek Mdafaa-I Hukuk Dernekleri
ats altnda birlemeyi tercil etmilerdir.
Hrriyet ve itilaf Partisinin etkisi altnda bulunan padiah, Osmanl
Parlamentosu'nda ulusalclarn ounlukta bulunduunu grnce
parlamentoyu amamann veya parlamentoda ulusalclarla tilaflar
arasnda bir denge oluturabilmenin yollann aramaya koyuldu. Onun
bu tutumunu sezen ulusalc milletvekilleri, parlamentonun almasn
zorlamaya baladlar ve 12 Ocak 1920de Meclis-i Mebusan'n
almasn saladlar."
1876 Anayasasna gre alacak olan son Osmanl Parlamentosu,
yine iki meclisliydi.

Meclis-i Mebusan halkn oylaryla seilen

milletvekillerinden oluuyordu. Bu dnemin genel zellii nedeniyle bu

meclis, dinamik, milliyeti ve ilerici nitelikte idi. Buna karlk padiahn
atamasyla oluan yan Meclisi oluum biimi gerei siyasal iktidara
daha yakn, dzen savunucusu ve tutucu bir nitelik gsteriyordu."
Mustafa Kemal Paa, Sivasta yaplan komutanlar toplantsnda
saptanan ilkeler dorultusunda Anadolu ulusal eylemini benimseyen
milletvekillerini

stanbula

gitmeden

nce,

Anadolunun

eitli

kentlerinde bir araya getirerek mecliste izleyecekleri strateji konusunda

aydnlatmak istedi. Bunun iin baz kentler belirlendi. Fakat bir sre
sonra bundan vazgeilerek her liva'dan bir mebusun Eskiehire
gelmesi yeterli grld. Bir sre sonra bu karardan vazgeildi,
grmelerin Ankarada yaplmas kararlatrld. Ulusalclara kar
olanlar ise seilen mebuslarn vakit geirilmeden stanbula ulamasn
stedi. lkenin

iinde

bulunduu

koullar,

ulam

olanaklarnn

yetersizlii, ekonomik zayflk milletvekillerinin Ankarada toplanmasn

engelledi. Baz milletvekilleri kk gruplar halinde Ankaradaki
toplantlara katld. Bu toplantlarda Mustafa Kemal Paa ulusalclara

115

Trkgeldi, a.g.y. s. 252-253.

116

Meclis-i Mebusan Tutanal<lan ile Meclis-i Ayan Tutanal<lar lorlatnldnda bu

durum somut bir biimde ortaya kar. Tunaya, a.g.mk., s. 7.

51

eylemlerini Erzurum ve Sivas Kongresi lorarlar zerine oturtmalann,

meclis bakanlna kendisini (Mustafa Kemal Paay) semelerini,
ulusal bir program hazrjamalann, bu program yaama geirmek iin
mecliste Anadolu ve Rumeli Mdafaa-i Hukuk Grubu adyla bir meclis
grubu oluturmalann istedi. '
Meclisi Mebusan 12 Ocak 1920de resmi al trenini yaptktan
sonra almalanna ara verdi. Bu arada ulusalc milletvekilleri ulusal
program zerinde almaya baladlar. Mustafa Kemal Paa
tarafndan hazrlanp Hsrev Bey ile stanbula gnderilen metin
incelemeye alnd. Milletvekillerinden be kiinin bu belgeye son
eklini vermesi, Ahmet Muhtar ve Rstem Beyin de bu metni
Franszcaya evirmesi kararlatnld. Hazrlanan metin nce frkaca"
kabul edilecek daha sonra meclis genel kuruluna sunulacakt. Burada
benimsendikten sonra ilan edilecek, hkmetlere ve parlamentolara
gnderilecekti. Ulusalclar, meclisi kontrol altnda tutabilmek ve bu
rgt yardmyla meclisten istedikleri kararlan karabilmek iin
Ankarada karariatnlan grupu kurmaya alyorlard. Bu almalar
olumlu olarak bitti. Ancak kurduklan bu rgte Mdafaa-i Hukuk
diyemediler. nce Halas- Vatan sonra Necat- Vatan diye
adlandrmaya altlar. Fakat bu iki ad da hoianna gitmemi olduu
iin Felah- Vatan Grubu a^n benimsediler. Grup kelimesinin insanlan
rahatsz edeceinden korkarak ittifak szcn kendilerine daha
uygun buldular. Bylece Meclis-i Mebusanda ulusalclar tarafndan
kurulan siyasi rgtn ad Felah- Vatan ttifak olarak somutlat.
Amalarn ve alma ekillerini basna aklayan bu ittifak,"
Erzurum ve Sivas Kongresi kararlan erevesinde olgunlatrlan ve 22
Ocak 1920de Meclis-i Mebusann gizli oturumunda okunan, 28 Ocak
1920de Meclis-i Mebusann ak toplantsnda kabul edilen Anadolu

117

Turan, a.g.e., c. 2, s. 70 vd.

118

Yunus Nadi, a.g.g,, Tefrika No: 163,

119

Yunus Nadi, y. a.g.y. Tlay Duran, Felah- Vatan ittifak. Belgelerle Trk Tarihi
Dergisi, s. 61, s. 12 vd. Gne, a.g.m., s. 433.

52

ulusal hareketlerinin eylemsel plann oluturan Ahd- Millinin 17 ubat

1920de yaynlanmasn salamtr.^" Bylece bir yandan Meclis-i
Mebusan kanalyla Anadolu ulusal eylemine yasallk kazandnlrken,
br yandan da eski bir devletten yeni bir devlete geiin hazrlklan
tamamlanmaya allmtr.^^'
Anadolu'daki

ulusalc

eylemcilerin

Akba

Cephanelii'ni

boaltmalar, Maratan Franszlan kovmalan, tilaf Devletleri toplannn

tehdidi altnda bulunan Meclis-i Mebusanda ulusalc milletvekillerinin
Misak-i Milli dnda herhangi bir bar programn Anadolu halknn
benimsemeyeceini vurgulayarak tilaf Devletlerine deta meydan
okumalan, tilaf Devletlerini yeni kararlar almaya zorlamtr. tilaf
Devletlerini tatmin edici varlk gsteremeyen, daha tesi ulusalclara
sempati besleyen Ali Rza Paa Hkmetinin drlerek, yerine kendi
politikalarna uygun bir hkmetin kurulmasn gndeme getirmilerdir.
Bunun yannda Trklerin akllann balanna getirmek iin tek are olarak
stanbulun igal edilmesi de tartlmaya balanmtr. tilaf Devletleri,
ban koullarnn Trklerin

isteklerine gre hazrlanmayacan

belirterek stanbulun igalini kararlatrmlardr.^-16 Mart 1920'de bu

karar uygulamaya konularak, stanbul igal edilmi,^ Meclis-i Mebusan
baslarak baz mebuslar tutuklanmtr.^" Bylece tilaf Devletleri'nin
Anadoluya kar uyguladklan politika daha da aklk kazanmtr.
Mustafa Kemalin protesto bildirisinde de belirttii gibi bu eylem, XX
yzyl uygarlnn kutsal sayd tm deerlere kar yneltilmi bir
120

121
22
123

124

Meclis-i Mebusan Zabt Ceridesi. IV. Dnem s. US. Belgenin yorumsal zm iin
bkz, Tunaya, a.g.ml<., s. 7 v.d. Aynca, bkz. ileri, 9 ubat 1336, s. 2. Ifham 10 ubat
1336. Nejat Kaymaz, TBMM'de Misak- Milliye Balll< And iilmesi, Tarii ve Toplum,
s. 19-22, Temmuz-Ekim 1985, s. 47-51, 50-54, 33-41, 59-64. Turan a.g.e., s. 82-91.
Tunaya, a.g.m!;., s. 1.
Baytok, a.g.y., 89.
Hkmet yaynlad resmi duyuruda: itilaf Devletlerinin siyasi temsilcileri bu sabah
hkmete verdikleri notada ve bu akam gazetelerde yaynlanan resmi duyurulannda
stanbul'un bugnden itibaren geici olarak askeri igal altna alndn, tierkesin
skunetle i ve gcyle megul olmasn tavsiye ediyordu, bkz. Tai<vim-i Vei<ayi, 17
Mart 1336. igal kuvvetleri komutannn yaynlad duyuru in bkz. Nutuk, c. 1, s.
Meclis-i Mebusan Zabf Ceridesi IV. Dnem, s. 378-379. Tutuklar\maktan korkan baz
kiiler ya italyanlara snm ya da talyan denetimindeki yerierden geerek ulusalclara
katlmtr, bkz. U.S. National Archives, 867.00/1176. Yksek Komiseriik ilk igal
edilecek yer olarak Savunma ve Donanma Bakanl ile Posta Telefon ve Telgraf hatlan
olduunu belirtmitir, bkz. U.S. National Archives., 867.00/1169.

53

darbe idi. ni<, XX yzyln en nemli zellii parlamenter sisteminin

yaygnlamasyd.

Oysa

stanbulun

igaliyle

OsmanI;

Parlamentosunun zgrce almas engelleniyordu. Bunu gren

milletvekilleri 18 Mart 1920de mebusluk vazifesinin yaplmasnda
emniyet verici bir halin gelmesine kadar'^^ meclis almalarnn
durdurulmasn kararlatrmlardr. Onlarn bu karann, padiahn
Meclis-i Mebusan kapattn belirten 11 Nisan 1920 tarihli irade-i
seniyesi izlemitir. Bylece, stanbulun igali. Meclis-i Mebusann
kapatlmasyla Osmanl parlamenter sistemi ve Osmanl meruiyeti de
eylemli olarak sona ermitir.
Aslnda bu beklenmeyen bir olay deildi. Mustafa Kemal bunun
byle olacan, meclisin stanbulun dnda bir yerde toplanmas
gerektiini

uzun

uzun

anlatm,

fakat

arkadalarna

benimsettirememiti. Meclis toplandktan bir sre sonra meclisin

kapatlaca konusu, baz basn organlannda da yer almaya balamtr.
6 ubat 1920 tarihli Hkimiyet-i Milliyenin ba makalesi Meclis-i
Mebusan Kapanabilir mi? idi. Bu yazda son zamanlarda

stanbul

basnnda sk sk yer alan bu habere kar en bilinli eylemin susmak

olaca vurgulanyor ve her ne kadar meclisin feshi padiahn yasal
hakk ise de byle bir eyle^hin Rumeli ve Anadoluyu derinden zecei
belirtiliyordu.
Padiahn mecliste okunan a sylevinden hareketle, en byk
bamszlk messesesi olarak tannan meclisin, yabanc zoruna ba
eilerek, padiaha feshedilmesinin halka benimsenmeyecei dile
getiriliyordu.'^
Meclise dardan yaplacak bir saldry memleketin bamszlna,
hilafetin eraitine, saltanatn haklanna, tm uygarla ve insanlk

125

bkz. Takvim-i Vekayi, 13 Nisan 1336.

126

Hakimiyet-i Milliye, 6 ubat 1336.

54

umdelerine vahiyane bir tecavz olaral< nitelendiren gazete, byle bir

durumda tm dou uluslannn birlemesini neriyordu.
Meclisi Mebusann datlmasnn Osmanl halkn bir yanda
yurtseverler, dier yanda yabanclarla onlara satlm hainler olmak
zere ikiye ayracan, byle bir durum karsnda hilafet makamnn,
saltanatn ve ulusun birbirinden aynimayacan; tm dnyann bunu
eylemli olarak greceini vurguladktan sonra kendi hakimiyetini elinde
bulundurmak isteyen bir milletin azim ve iradesini hibir gcn yok
edemeyeceini belirtiyordu.'^'
zmirin igali milleti igalci glere kar direnmeye srkledii
gibi, stanbulun igali de Osmanl meruiyetinin eylemli olarak sona
erdiinin anlalmasn salamtr. Ayrca halk kendi yazgsn
kendisinin izmesi zorunluluuyla yz yze getirmitir. Bu da Trk
128

toplumunun yaamnda yeni bir dnemin balangc demekti.

Daha nceki ksmlarda da belirtildii zere, lkenin bamszl,

ulusun zgrl iin tek kar yol ulusun kendi kaderini kendi izmesi
idi. Bunun iin de ulusun temsilcilerinden oluan parlamentonun vakit
geirilmeden toplanmas ve meruiyeti sona eren stanbul Hkmeti
yerine, ulusun yazgsna el koymas gerekiyordu.

C - KURUCU MECLSN TOPLANMASI

stanbul'un igali ile Osmanl Devleti, olaanst bir dneme
girmiti. Olaanst dnemleri, olaan dnemlerin kurumlaryla
gidermek olas deildi. Bu nedenle koullann gerektirdii kurumlan
yaratmak zorunluydu. Nitekim Mustafa Kemal, stanbulun igalinin
hemen ardndan 17 Mart 1920de ordu komutanlanna gnderdii bir
genelgede; stanbul Meclis-i Mebusanna ve hkmet-i merkeziyeye
bata ngilizler olduu halde Kuvay- itllafiye tarafndan resmen ve

127

y. a.g.g., 6 ubat 1336.

128

y. a.g.g., 23 Mart 1336.

55

cebren vaziyet olunarak hakimiyet ve istiklal-i Osmaninin haleldar

edilmi olmas devletin vaziyet-i umumiyesinde esasl bir tebeddl
vcuda getirmitir. Kanun- Esasimizin taht siyanetinde bulunmas
lazm gelen kuvve-i teriiye, adliye ve icraiyeden ibaret olan kuvvay
selase-i devlet bugn mevcut deildir. Binaenaleyh vaziyet-i hazirann,
stanbul ile rabtasn tamamen kat edilmi bulunan Anadoluda icap
ettirecei tarz idareye ait esasat her milletin bu gibi zamanlarda
mracaat ettii ahvale tevfikan bir meclls-i messisn tekiliyle tesbit
etmek zaruridir. Ayn zamanda makam- hilafet ve saltanatn masuniyet
ve istiklalini ve makam- hilafet ve saltanat olan stanbulun tabiisini
istihdaf edecek mcahedat- milliye meclis-i messisann murakabesi
elzemdir. Bu meclisin u ahvale gre mstacelen itimandaki
ehemniyet dahi aikar olduundan ve meclis-i millinin itirakleriyle
meclis-i messisann davetine imkan- maddi dahi gayri mevcut
bulunduundan bervechiati azann nihayet 15 gn zarfnda ekseriyat
tekil edecek surette itima ettirilmesi heyetimizce karargir olmutur.
1- Meclis-i messisn Ankarada itima edecektir.
2- Meclis-i messisn azalan cesaret-i medeniye kabiliyet-i fikriye,
selabet-i diniye ve milliye gibi evsaf haiz olmakla beraber yirmi be
yahdan ekal olmamak ve su-i hret esbabndan bulunmamak
meruttuK
3- Meclis-i messisn intihabnda livalar esas ittihaz edilecektir.
4- Anasr gayrimslime intihabata itirak ettirilmeyecektir.
5- Her livadan be aza intihab olunacaktr.
6- Meclis-i messisann mstacelen itimandaki zaruret, r-y
umumiye-i milliyeye dorudan doruya mracaat suretiyle Intihabatn
icrasna mani olduundan intihabat idare ve belediye meclislerinde
temerkz eden aray- milliyeye istinat ettirilmek tariki tercih edilmitir.
Binaenaleyh intihabat her liva idare ve belediye meclisleriyle mdafa-i
hukuk heyeti merkezleri tarafndan ayn gnde ve ayn celsede itima
edilecektir.

56

7Meclis-i messisan azalna her fkra, zmre, cemiyet

tarafndan namzet gsterilmesi caiz olduu gibi her ferdin bu
mcahede-i mukaddeseye fiilen itirak iin mstakilen namzetliin
istedii mahallerde ilana hakk vardr"' diyerek, toplanacak meclis
konusundaki dncelerini aka ortaya koymutur.
Bu genelgenin yaynlanmas eitli tepkilere yol amtr. rnein,
15. Kolordu Komutan Kzm Karabekir Kanun-i Esasinln ve intihap
kanununun vazh ve meyyet uslleri mevcut ve mntehib-i saniler
muayyen iken bunlan terk ve ihmal caiz deildir. Meclls-i milliye
gelecek zevatn evsaf ve eraitine gelince, bu da intihabat kanununda
sarihtir. Bu takdirde belediyelerin ve meclis-i idarelerin intihabat
umuruna tesir ettirilmesine lzum yoktur. imdilik btn meclis-i
millinin ayn badire-i felakete nazar dikkate alnarak ve yine kanunun
tayin ettii nfus ve miktar zerinden yeni mebuslar sratle intihab
edilir. Birok mebuslanmz sa salim kurtulur da Anadoluya geerse
teekkl edecek meclis-i millide yeni ve eski mebuslarmzn itirak ve
karar ile olzaman meclis-i messisann tesis ve ilan daha muvafk olur.
Evsaf- mmtaze-i laykaya sahip olanlarn meclis-i ayan ve hatta
hkmet-i icraiye dahi teekkl eder"' diyerek, meclisin adna, oluum
biimine kar olduunu belirtiyordu.
Mustafa Kemal 18 Mart 1920 tarihli yantnda; meclis-i millinin yasal
niteliine sahip olmas iin ayan ve mebusann bir arada bulunmas
gerektiini, oysa ayann Ankaraya gelemeyeceini, mevcut koullar
nedeniyle milletin messisan yetkisiyle seecei milletvekillerinin lke
sorunlanna zm bulabileceini belirttikten sonra; seimlere belediye
ve idare meclisleri ile mdafaai hukuk derneklerinin katlmasnn zorunlu
olduunu yinelemitir.^'
Kzm Karabekir Paa, meclisin Ankarada toplanmasn olumlu
karlam fakat meclisi messisan tabiri(nin) milletimiz iin pek yabanc
olduu(nu) baz suitefehhm ve telakkilere sebebiyet vereceini"
belirterek meclis-i messisan adn ho karlamadn aklamtr.
129

Kzm Karabekir, istikll Harbimiz, stanbul, 196p, s. 513-514.

130

Karabekir, a.g.y., s. 515.

131

Karabel<ir, a.g.y., s. S15.

132

Karabekir, a.g.y., s. 516.

57

Oysa Mustafa Kemal bu genelgede belirttii meclisi messisan ile

mevcut rejimi deitirmeyi dnyordu. nk Osmanl parlamenter
sistemiyle rejimi deitirmek olas deildi,'
Zira, Osmanl
Parlamentosu halkn setii milletvekilleri ve padiahn atad ayan
yelerinden oluuyordu. Ayan, padiah yanls idi. Milletvekilleri iinde
de Anadolu ulusal eylemine kar olanlar vard.'^" Bu meclisin Ankarada
almas demek stanbulun etkinliini Ankarada da srdrmesi
demek olacakt. Yasama ile yrtme organlar da birbirinden ayr
yerlerde almalann srdrecekti. Bu da pratik bakmdan yararl
olmayacakt. Yrtmenin banda bulunan padiah ve hkmetin
Ankaraya tanmas ve bunun ulusalclar tarafndan benimsenmesi ise,
ulusalclann kendi kendilerini yadsmalar olacakt.'^
Mustafa Kemal, ulusal eylemin dayanaca silahl glerin
nerilerini de gz nne alarak kendi grlerinden zveride bulunmak
pahasna da olsa 19 Mart 1920de u genelgeyi y a y n la d . Merkez-i
Devletin dahi Dvel-i tilafiye tarafndan resmen igali kuvve-i teriye ve
adliye ve icraiyeden ibaret olan kuvvay milliye-i devleti muhtel etmi ve
bu vaziyet karsnda ifay vazifeye imkn gremediini hkmete
resmen tebli ederek meclis-i mebusan dalmtr. u halde makarr-
devletin masuniyetini, milletin istikllini ve devletin tabiisini temin
edecek tedabiri teemml ve tatbik etmek zere millet tarafndan
selahiyet-i fevkaladeyi haiz bir meclisin Ankarada itimaa daveti ve
dalm olan mebusandan Ankaraya gelebileceklerin dahi bu meclise
itirak ettirilmeleri zaruri grlmtr. Binaenaleyh zirde der edilen
talim at

m ucibince

intihabatn

icras

hamiyet

ve

reviyet-i

perveranelerinden muntazardr:

133

NutuK,

134

rnein, Erzurum milletvekili Ziya Bey, bkz. Karabekir, a.g.y., s. 520.

135

Suna Kili, Trk Devrim Tarihi, stanbul, 1980, s. 25.

136

IVlustafa Kemalin 17 Mart tarihli gizli istemini III. Kolordu Komutan Selahattin Bey,
Sivas Valisi Reit Paaya gstermi ve ondan bu konudaki grlerini sormutur.
Reit Paa halkn Meclis-i Mebusan terimini bildiini, Heyet-i Temsiliye'ye alk
olduunu belirterek, halka yabanc olarak grd Meclis-i Messisan terimine kar
kmtr, bkz. Harp Tarihi Vesikaiar Dergisi, 1958, s. 23, Vesika No: 593-594, s. 95.

C.

T, s. 42^.

58

1- Ankarada salahiyet-i fevkaladeye malik bir meclis umur- milleti

tedvir ve murakabe etmek zere itima edecektir.
2- Bu meclise aza olarak intihab olunacak zevat mebusan
hakkndaki erait-i kanuniyeye tabidir.
3- ntihabatta livalar esas ittihaz edilecektir.
4- Her livadan be aza intihab olunacaktr.
5- Her liva, hazalarndan celbedecei mijntehib-i sanilerinden ve
merkez-i liva mntehib-i sanilerinden ve liva idare ve belediye
meclisleriyle liva mdafaa-i hukuk heyeti idarelerinin ve vilayetlerde
merkez-i vilayet heyet-i merkeziyelerinden ve vilayet idare meclisleriyle
merkez-i vilayet belediye meclisinden ve merkez-i vilayet ve merkez
kazas ve merkeze merbut kaza mntehib-i sanilerinden mrekkep bir
meclis tarafndan ayn gnde ve ayn celsede icra edilecektir.
6- Bu meclis azalna her frka, zmre ve cemiyet tarafndan
namzet gsterilmesi caiz olduu gibi her ferdin bu mcahede-i
mukaddeseye fiilen itiraki iin mstakilen namzetliini istedii
mahalde ilana hakk vardr.
7- intihabata, her mahalin en byk mlkiye memuru riyaset
edecek ve selaet-i intihaptan mesul olacaktr.
8- intihap, rey-i hafi ve ekseriyet-i mutlaka ile icra ve tasnif-i ara,
meclisin ilerinden intihap edecei iki zat tarafndan, fakat huzur-
mecliste ifa edilecektir.
9- ntihap neticesinde, bilumum azann imza ve zat mhrlerini
muhtevi nsha mazbata tanzim olunacak. Bir nshas mahalinde
alkonularak dier iki nshasnn biri intihap olunan zata tevdi ve dieri
meclise irsal olunacaktr.
10- Azalarn alacaklar tahsisat, bilahare meclisce takarrr
ettirilecektir. Ancak azimet harcrahlan intihap meclislerinin masarif-i
zaruriye hesabiyle takdir edecei miktar zerinden, mahalleri
hkmetlerince temin olunacaktr.

59

11ntihabat nihayet on be gn zarfnda ekseriyetle Anlora'da

itimai temin edilmek zere itmam olunarak azalar tahrik ve netice
azann isimleriyle birlikte derhal iar edilecektir.'^'
Bu genelge bir yandan lkede yeni bir seimin balamasn
emrederken, te yandan da seimin hangi ilkeler erevesinde
yaplacan belirtiyordu.
Kukusuz Mustafa Kemal ve Heyeti Temsiliye, Anadoluda
kurulacak yeni devletin temeline bu genelge ile byk bir ta koyuyor
ve vatann btnln, ulusun zgrln halka dayanarak
kurtarmak iin alnacak kararlara, geni halk kitlesinin katlmn
salamak

istiyordu. Ulus adna karar verecek olan

selahiyeti

fevkalade-yi haiz ...meclis in, stanbul'dan kap gelen milletvekilleriyle,

bu genelge erevesinde yeni seilen milletvekillerinden olumasn
yararl gryordu.
OsmanlI Imparatorluunda bir seim yasas yaplmad iin
milletvekili seimleri, 1876 geici seim ynergesine gre yaplmt.
znde bu ynergenin Anayasa ile elitii Osmanl parlamenter
dzenini savunanlarca da belirtilmitir.'^ Mustafa Kemalin yaynlad
nerge ise tmyle Anayasaya ayknyd. nk, livalar esas alnmasna
karn livalann nfusu deil, karaca milletvekili temel alnmt.
Milletvekilini

salt

mntehibisani

ad

verilen

ikinci

semenler

semeyecekti. Bunlarn yannda belediye, idare meclisleriyle mdafaa-i

hukuk merkezleri de seimlere katlacaktr. Bylece olaanst
koullar kendi yntemlerini de birlikte getirmi oluyordu. Olaanst
koullarda alacak olanlann birlik iinde olmalan gerekirken fiilen
olmasa bile dncede farkl olduklan daha iin banda kendini
gsteriyordu.
137

Nutuk, c. 1, s. 421-422. Kzm Karabekir ise, genelgeyi biraz daha farkl vermektedir,
bkz. a.g.y. s, 516-517. Mustafa Kemal'in her livadan 5 kii seilmesini istemesinin
nedenlerini Karabekir yle aWamal<tadr:
1- Meclisi Ayan olmayacak.
2- Baz yerlerde seim yaplamayacak. Bu da az milletvekilinin Ankaraya gelmesine
yol aacak. Az milletvekilinin Ankaraya gelmesi temsil gcn azaltacak. Bunu
nlemek iin her livadan 5 kiinin seilmesi zorunlu grld. Karabekir, s. 517.

138

Dstur. Tertibi sani, c. 1. s. 14-16.

60

stanbulun igali zerine Ankaraya kaan Meclisi Mebusan'n

bakan Celalettin Arif Bey, toplanacak olan bu meclisin anayasaya
aykn olduu kansnda idi. O kendi kafasndaki meclis modelini yle
aklyordu: Mesela Fransz Kanun-i Esasisine gre meclis, gayri
kanuni bir surette fesholunur veya bir taarruza duar olursa, duan
taarruz olan meclis azalarndan kurtulabilenler,

vilayet

ve elviye

meclis-i idaresinden intihab olunan ikier aza ile birlikte bir mahalli
mnasipte itima ederler ve meclisin yeniden kad veya taarruzun refi
iin ittihaz- mukarrerat ederler. Bendeniz de bu esas dnmekte
idim .^ Fakat, Ankaraya geldikten sonra Heyet-i Temsiliyenin
yaynlad ynergenin Anayasaya uygun olduunu belirtmi ve milli
hukuku Ankara'dan mdafaa edebilmek vazifesi ile dolu olanlan
Ankaraya davet etmitir.'"'"
Gerek Mustafa Kemalin 19 Mart 1920 tarihli seim ynergesinden,
gerekse Celalettin Arifin ansndan sonra stanbuldan Ankara'ya akn
akn insanlar gelmeye balamtr. Anadoluda ise seim almalan
kesintisiz srdrlyordu. rnein, 29 Martta Sivas vilayeti. Kayseri,
Tokat, Yozgat, Kangiri livalaryla Kastamonu seimi tamamlam ve
milletvekilleri Ankaraya hareket etmilerdi. Konyann ileri gelenleri ve
aydnlar da 28 Mart'ta Karahafzlar Medresesinin dersliinde
toplanarak Konya vilayeti milletvekili adaylann kendi aralarnda gizli oyla
belirlemilerdi." Bu almalara ramen. Heyeti Temsiliyenin tmyle
yurtta etkin olamamas,"'^ kitle iletiim aralarnn yetersizlii,"

139

A/ufu/f, c. 1. 3. 424-425.

140

Hakimiyet-/ Milliye, 10 Nisan 1336.

141

t, 29 Mart 1920.

142

4 Mays 1336 tarihli emrin yazl yerleri bize bu konuda u bilgiyi vermektedir.:
Edime, Bursa, Erzurum, Bitlis, Trabzon, Sivas, Diyarbakr, Elaz, Kastamonu, Konya
Vilayetleri ile, Erzincan, Canik, Ayantep, Mara, Urfa, Kayseri, Nide, el, Teke
(Denizli-Nazllli), Mentee, Afyon, Eskiehir, Ktahya, Karesi, Kala-i Sultaniye, zmit,
Bolu, atalca Matusarrflklanna, Yozgat, Gelibolu, Tekfurda, Krkkilise, stinat
Muddei Umumiliklerine yazldklanna gre, Meclisin egemen olduu yrelerin buralar
olduu sylenebilir, bkz. Faik Reit Unat: "Trkiye Byk Millet Meclisi'nin
Kuruluuna Ait Baz Vesikalar , Tarih Vesikalar Dergisi, c. 1. s. 6, s. 404.

143

Yunus Nadi, Ankarann ilk Gnleri, s. 72.

61

imparatorluk merkezinin olumsuz tutumu, tilaf Devletlerinin basklan

seimlerin yaplmasn olumsuz ynde etkiliyordu. Ankarann gerek
gc henz tmyle belli olmad iin, baz blgelerin idarecileri de
seimlerin yaplmasna glk kanyordu. Dersim, Malatya, Elaz,
Konya, Diyarbakr ve Trabzon" byle yreler arasnda idi. Bu yrelerde
seimler Mustafa Kemalle balantl olan komutanlann abalaryla
yaplabiliyordu. ^ rnein Trabzonda seimi savsaklayan Vali Hamit
Beye, Kzm Karabekire bir mektup yazarak, meclis-i m illlnin
basldn, ulusal onurun yaralandn, hkmetin olmadn, olanlann
da Msr, Fas ve emsali hkmetlerden daha aciz olduunu belirterek
seimlerin yaplmasna yardmc olmasn istemitir. Nitekim bu
mektuptan sonra Trabzonda seim tamamlanmtr.'^ Bunun yannda
bir ksm komutanlann da Mustafa Kemal Paadan kuku duyarak,'*'
Ankara yerine, stanbul'la balant kurmas ve oradan emir almas
seimlerin gecikmesinde etkili olmutur.
Bu

gelimeler

karsnda

Mustafa

Kemal,

olumsuzlua

ynelenlerden bazlann meclis yesi yaparak lkenin gelecei iin

verilecek kararlara onlar da ortak etmitir. Nitekim byle olumsuz tutum
taknanlardan 12. Kolordu Komutan Fahrettin Beye yazd 10 Nisan
tarihli telgrafta yle demektedir: Fevkalade meclis azas meyannda
kumandanlanmzn da bulunmasn faydal ve lazm sayyoruz ve zat-
alilerinin de henz seimi ikmal edilemeyen Konya'dan intihab
ettirilmesi mnasip olacaktr. Bu suretle seilmekle beraber. Kolordu
Kumandanl mevkiinden aynimanz tabiat ile icap etmeyecektir;

144

Nutuk, c. 1. s. 427. Harp Tarihi Vesikalar Dergisi, s. 26, Belge No: 672.

145

y. a.g.d. Belge No: 683. 26 Mart 1920'de Cemil Bey'e yazlan bir ifrede her tarafta
seim balad halde Mara ve Urfa'dan haber alnamad belirtilerek, Harput ve
Diyarbakr'da seimin ertelendiine ilikin haberler yayldna dikkat ekilmi ve
seimin yaplmas iin gerekli nlemlerin alnmas istenmitir, bkz. a.g.d., s. 13,
Belge No: 345.

146

Nadi, a.g.y., s. 77. Karabekir, a.g.y., s. 545.

147

Nutuk, c. ^ . s. 42B.

148

Ali Fuat Cebesoy, Milli Mcadele Hatralar, stanbul, 1953, s. 323 v.d. Fahrettin
Bey'le Yusuf izzet Paann olumsuz tavrlar seimleri de etkilemitir. Karabekir,
a.g.y., s. 533.

62

cevabnza muntazrz efendim.

Kumandanlan meclisin icra vastas sayan Fahrettin Bey bu
telgrafa yazd cevapta, halktan bir azann noksan gitmesine raz
olmadn belirtmi ise de gerekli karann heyeti temsiliyeye ait
olduunu belirten cmleyi eklemekten de kanmamtr. Bu cevaptan
sonradr ki Fahrettin Bey, Konya yerine M ersinden milletvekili
setirilmitir. Trabzon seimlerini engelleyen vali ise milletvekili
seilmitir.'
Anadoluda yaplan bu seimin bir zellii de, milletvekillerinin
adaylklann koymas iin tespit edilmi kurallarn olmamas idi. Her ne
kadar baz adaylar kendi kendilerine adaylklarn koymu ise de, aday
olmayan, hatta seilse bile Ankaraya gitmeyi dnmeyen kiilerin de
seilmi olduu grlmektedir. Bakenti ve topraklarnn bir ksm igal
edilmi bir lkede igale kar gelmesi gerekirken igalcilerle birlikte
hareket etmeyi tercih eden Osmanl padiahnn isteklerine kar
korcasna Ankarada toplanacak meclise katlmak hayati bir sorun
olarak ortaya kyordu. Seimler balad zaman, stanbul Meclis-i
Mebusan iin adayln koyanlarn ou bu seimde sinmi, ortalkta
gzkmez olmulard. Seime kar olanlar bir yana, baz ulusalc
kiilerin

bile

Ankarada bir millet meclisi

toplantsna imkan

verilmeyecei ve verilse bile havadan bombardman ile, meclisin bir

kanaraya (mezbahaya) evrilecei

kansn tadklar, Ankaraya

gitmenin lme gitmek demek olduunu belirterek, seimlerden

kamaya altklan grlyordu. Ancak idareci olup da bu grevden
alnacan sezenlerin kendilerini meclise sokmak iin byk bir aba
iinde olduklan dikkati ekiyordu.^

149

Fahrettin Altay: On Yl Sava ve Sonras, stanbul, 1970, s. 237. Nisann onundan

sonra seimlere data ok nem verilmitir, bkz. Nadi, Birinci Byl< Millet Meclisi, s.
25.

150

Karabekir, a.g.y., s. 546.

151

Emin Erkul, "Milli Mcadele Hatralan , Vakit, 18 ubat 1954, s. 2.

152

Trkiye Byk Millet Meclisi Zabt Ceridesi (l'.B M M .Z b.C ), c. 1. s. 143-144.

63

Seimler,

her

ne

kadar

Ankaradan

Heyeti

Temsiliyece

ynlendirilmeye allm ise de yrelerin kendi zgn koullanna gre

seyir izledii dikkati ekmektedir. lke 66 seim evresine aynlm'^^ve
her seim evresinden de 5 milletvekilinin seilmesi belirtilmiti. Buna
gre yeni meclis 19 Mart tarihli genelge ile seilen 330 yeni
milletvekiliyle, stanbuldan gelebilecek milletvekillerinden oluacakt.
stanbuldan ka milletvekilinin gelecei belli olmad iin meclise
katlacak

milletvekillerinin

says

da bilinmiyordu.

stanbuldan

gelecekler belli olmad gibi, 66 seim evresinde de seimlerin tam

yaplmas olanakl deildi. Nitekim, atalca, Gelibolu, Krklareli ve
Tekirdada seim yaplamamtr. Adana, zmir, zmit, Mersin gibi igal
altnda bulunan yerlerin sadece belirli yrelerinde seim
yaplabilmitir.' Seim yaplan baz yerlerde ise istenilen sayda
milletvekili kanlamamtr. Bu durum Mustafa Kemal Paann iine
yaramtr. Mustafa Kemal Paa ulusal mcadelenin gerek dnsel,
gerekse eylemsel safhalannda yararl olacak kiileri bu gibi milletvekili
eksik olarak grnen yerlerden aday gsterip onlarn meclise
girmelerine olanak salamtr. rnein, 29 Nisan 1336/1920de
Konyada 12. Kolordu Komutan Fahrettin Beye yazlan ifrede
stifasnda musir bulunan Burdur Livas Byk Millet Meclisi azalna
Ankara'da bulunan air Mehmet Akif Beyefendinin intihabnn temin ve
neticesinin iar buyrulmas rica edilmitir.

1-

MECLSN AILMASI VE LKE YAZGISINA

EL KOYMASI

Daha nceki sahifelerde de belirttiimiz gibi; bir yandan Avrupa

emperyalist devletlerinin lkenin bamszln ve btnln ortadan
kaldnc eylem ve dnceleri, br yandan stanbul Hkmetinin
onlarla ibirlii yaparak, yalnz haneden haklann korumak iin Avrupa

153

Ali Fuat Cebesoy, Siyasi Hatralar, stanbul, 1953, s. 310-311.

154

Harp Tarihi Vesil<alan Dergisi, 1956, s. 16. Belge No: 413-414, 430.

155

Atatrk Haftas Armaan, T.C.G.H.T. Bakanl Resmi Yaynlan, Ankara, 1977, s.

145. Fevzi Paa bu biimde Gekboza (Gebze)dan milletvekili seilmitir, bkz. a.g.y.
s. 141-143.

64

devletlerinin her isteine olumlu cevap vermesi, ialk halka kar

sllahlandnp, kitlesel eylemleri trmandrmaya ynelmesi, meclisin
almasn zorunlu hale getirmitir.
Parlamenter sistemlerde seilen milletvekillerinin yansndan ou
meclise gelmedike, meclisin almasnn geciktirilmesi gelenekti. Bu
gelenek Anadolu ulusalclarn bir hayli dndryordu. nk, onlar
her hareketlerini demokratik geleneklere ve kurallara oturtmaya zen
gsteriyorlard. Ancak, olaanst koullar bu gelenein bir kenara
itilmesini ve meclisin bir an evvel almasn zorunlu klyordu.
Ankarada bulunan milletvekilleri de sk sk bu konuyu dile getiriyoriard.
Ankarada

bulunan

milletvekilleri

ile

11

Nisanda yaplan

grmeler sonunda meclisin, 22 Nisan Perembe gn almas

kararlatnimt. Fakat daha sonra bu karardan vazgeilerek 23 Nisan
1920 Cuma gn almasnn halk zerinde olumlu etki brakaca
dnlm ve al Cuma gnne ertelenmitir. Bu deiiklii Yunus
Nadi yle aklamaktadr: Hasmlanmz bizi malup edebilmek iin
mracaat ettikleri muhtelif silahlar iinde ezcmle, dine ve eriata dahi
istinat ediyorlar ve bizi eran asi ilan etmek hususunda ok ileri
gidiyorlard. (Meihat- islamiye) makamnn fetvalan hep bu esas ve
maksatla tertip edilmiti. Halife beyannameleri de hep bu esas ve
maksata istinat ediyordu. (Damat Ferit) bu yoldan yryordu. Halbuki
Ankarada vatan ve milletin halas ve istiklali gayesi etrafnda toplanan
zevat din ve imandan tecerrt etmi kimseler deildi. Onlann iinde
hakiki din alimleri de bulunduktan baka, milletin halas ve istiklalinde
elbette din ve eriatn dahi ayarn ayaklar altnda zelil ve perian
edilmekten kurtarlmas hususu da vard. Dine hizmet ve riayet
bahsinde dahi en byk hrmet mevkii elbette Ankara'da toplanan
fedakarlar tarafnda idi. ngilizler Yunanllann lehine milleti bomaa,
paralatmaa, mahvetmeye alet olanlann dini azlarna almalan bile
dnyann en sefil alakl idi. Hakikat bu merkezde iken stanbulun
olanca nedameti ile Ankara aleyhine milletin mukaddesatn tahrik
vesilesi yapmasna kar, Ankarann dahi layik ve lazm olduu vehile
mukabele etmesi zarureti hasl olmutur. Bu cmleden olarak meclisin

65

kad gn perembeden cumaya

ertelenmitir.

Ankaraya gelebilen milletvekilleriyle birlikte meclisin 23 Nisan

Cuma gn almasna karar verildikten sonra bu karar, kolordulara, 61.
Frka Komutanlna, tm vilayetlere, mstakil livalara, mdafaa-i
hukuk heyet-i merkeziyelerine ve belediye riyasetlerine gayet ivedidir
kaydyla 21 Nisan 1920de u telgrafla bildirilmitir:
1- Tannnn yardm ile Nisann 23 Cuma gn, cuma namazndan
sonra Ankarada Byk Millet Meclisi alacaktr.
2 - Vatann bamszl, yce halifelik ve padiahlk kurumunun
kurtanimas gibi en nemli ve lm dirimle ilgili grevleri yapacak olan
Byk Millet Meclisi'nin al gnn cumaya getirmekle o gnn
kutsallndan yararlanlacak ve tm sayn milletvekilleriyle birlikte, Hac
Bayram Camiinde cuma namaz klnarak Kurann ve namazn
nurlarndan k alnacak ve g kazanlacaktr. Namaz klndktan sonra
lihye-i saadet ve sancak- erif alnarak meclisin toplanaca binaya
gidilecektir. Buraya gidilmeden nce bir dua okunarak kurbanlar
kesilecektir. Bu trende camiden balayarak, meclise dein. Kolordu
Komutanlnca askeri birliklerle zel tren dzeni alnacaktr.
3 - Al gnnn kutsalln belirtmek iin, il merkezinde vali
beyefendinin dzenleyecei zere, hatim indirilmeye ve buhar
okunmaya imdiden balanacak ve hatimin son blmleri, uur iin
cuma gn namazdan sonra meclisin topland yerin nnde okunup
bitirilecektir.
4- Kutsal ve yaral yurdumuzun her kesinde ayn biimde
bugnden itibaren hatim indirilmeye ve buhari okunmaya balanacak,
cuma gn ezandan nce minarelerde sala verilerek, hutbe okunurken,
halifemiz ve padiahmz efendimiz hazretlerinin yce adlan anlrken
kendisinin, lkesinin ve tm uyruklannn bir an nce kurtulmalar ve
mutlulua ulamalan iin ayrca dua edilecek. Cuma namaz klndktan
sonra da hatim tamamlanarak yce halifelik ve saltanatn ve tm lke

156

Nadi, B/r/nc Trkiye Byk Millet Meclisi, s. 27.

66

paralarnn kurtanimas amacyla yaplan ulusal almalarn nemini

ve kutsalln ve her yurttan kendi vekillerinden meydana gelmi olan
Byk Millet Meclisi'nce verilecek yurt devlerini yapmak zorunda
olduunu anlatan, dinsel tler verilecektir. Daha sonra halife ve
padiahmzn, din ve devletimizin, yurdumuzun ve ulusumuzun,
kurtuluu, esenlii ve zgrl iin dua edilecektir. Bu dinsel ve
yurtsal tren yapldktan ve camilerden kldktan sonra Osmanl
lkesinin her yerinde hkmet konana gidilerek, meclisin alndan
dolay resmi kutlamalarda bulunulacaktr. Her yerde cuma namazndan
nce uygun grlecek biimde mevlit okunacaktr.
5- Bu bildirinin hemen yaylmas iin her araca bavurulacak ve tez
elden en sapa kylere, en kk askeri birliklere, yurttaki tm rgtlere
ve kurumlara ulatrlmas salanacaktr. Ayrca byk ktlara
yazlarak her yere aslacak ve olanak varsa, bastnlp oaltlarak
parasz datlacaktr.
6- Ulu Tanndan baarya ulatrmasn dileriz.'
Grld gibi Mustafa Kemal tam bir slamist ierik tayan bu
bildirgeyi inklap amala yaynlamtr.'^ Zira O, Trk toplumunun
dinsel inanlara, geleneksel ve dinsel kurumlara ne denli iten bal
olduunu biliyordu. Bu nedenle yurdun kurtarlmas, ulusun
zgrlnn salanmas amacnn vurgulanmas yannda; hilafet ve
saltanat kurumlarnn yabanc basksndan kurtulmas konusuna da
deinerek padiaha kar olunmad, tersine, padiah dahi tutsak alan
emperyalist glere kar olunduu kansnn halkta uyandnimasna
zen gsteriyordu. Kukusuz bu bir inklap stratejisi idi. nk 22
Nisanda Dakika tehir edilmeyecektir kaydyla tm vilayet ve bamsz
sancaklarla birlikte; eitli ordu birlikleri komutanlklanna gnderilen
telgrafta, 23 Nisanda meclisin alp almalara balamasndan sonra
tm sivil ve askeri makamlarn ve tm ulusun bavuru yerinin meclis
olaca bildiriliyordu.
157

Nutufc, c. 1. s. 431.

158

Taner Timur, Trk Devrimi ve Sonras (1919-1946), Ankara, 1971, s. 34 v.d.

Karabekir anjlannda meclisin aln ok derviane bir hareket olarak niteler, bkz.
a.g.y., s. 617.

67

Meclisin toplanma yeri olarak, eitli binalar gezildikten sonra, II.

Merutiyet dneminde ttihat ve Terakki Cemiyeti Kulb olarak
yaplm tek katluzunca bir koridorla, bu koridorun iki yannda birer
salonla

be

byk

ve

kk

oday

kapsayan

yapm

tamamlanmam bina tespit edilmitir.'

Mustafa Kemalin 21 Nisan genelgesi uyannca, bata Ankara
olmak zere, yurdun byk bir blmnde meclisin al trenleri
ynerge dorultusunda yaplmtr.
Ankarada sabahn erken saatlerinde evlerinden ayrlan kadn,
erkek, oluk ocuk, gen, ihtiyar, kalpakl, sarkl, yresel giysili v.s. tm
halk tabakalann kapsayan insan kitleleri tren alann doldurmaya
balamtr. Yerli ve yabanc tm Ankara halk meclis binas ile
Hacbayram Camii arasna skmaya alm ise de smamtr.
Arsalar, evlerin atlan insanlarla dolmutur. Hacbayram Camiinde
namaz klmak iin gelenler ylesine oalm ki kaplardan tamlar,
mermer avluya dolmular, mezarlann zerine ilimiler, sokaklarda yer
bulmaya almlardr. Yunus Nadinin de belirttii gibi bu erait
iinde usul dairesinde yaplan bir ibadet olmaktan ok, ulusun kendi
yazgsn kendisinin izecei bir dayanma gn, olmutur.' nk,
cuma namaz klndktan sonra, solgun ipeklerine ypranm satrlarla
dualar yazlm, eski sancaklar altnda tehlilier, tekbirler" getirilerek

159

Nadi, Ankara'nn lk Gnleri, s. 111. evket Sreyya Aydemir, Tek Adam, c. 2,

stanbul, 1977, s. 255.

160

Birinci Trkiye Byk Millet Meclisi binas Enver Paann istei zerine 1915te
Numune Mektebi ya da Frka Klb olarak planlanmt. Birinci Dnya Savann
getirdii ekonomik darlk dolaysyla bina bitirilememiti. Mondros Mtarekesi
sonrasnda igaller balaynca kk bir Fransz birlii bu binaya yerletirilmitir.
Atatrk'n Ankaraya gelmesinden ve meclisin almas kararlatnidktan sonra bu
binann meclis binas olmas saptanmtr. Yanm kalm ilerin tamamlanmas grevi
ittihat ve Terakki Partisi'nin temsilciliini de yapm olan Necati Beye verilmitir.
Necati Beyin abalar ve Ankara lalknn katklanyla binann eksiklikleri giderilmitir.
Bina 22 X 43 metre boyutunda bodrum zerine tek katl olarak ina edilmitir. Bina
bir koridorla iki yana sralanm irili ufakl odalardan oluuyordu. Devrin tm
zelliklerini yanstan bu binann cephelerinde Ankara ta kullanlmt. n cephedeki
l ikili kemerler ise ahap konsuilara oturmu geni saaklarla n cephedeki iki
balkon binann zelliini yanstmaktadr.

161

Nadi, y. a.g.y., s. 31.

68

ihtiyar eylleri, fakir haclar, hocalar ile meclis binasna doru yryen
bu insan kitlesi Anadoluda yeni bir dnceyi karlamaya kmt.^ O
da, kendi gcnn stnde hibir g tanmayan ve lkesini tam
bamszla kavuturmay amalayan ihtilalci, inklap Byk Millet
Meciisinin lke yazgsna el koymas dncesi ve onun hayata
geirilmesi olmutur.
Inhiial ve izmihaline" hkm verilmekten baka yaplacak bir eyin
olmad dncesinin sk sk ortaya atld bir dnemde, Ankarada
Anadolu halk iin bylece yeni bir macera balamtr. Bu macera,
normal mantk kurallarnn ok tesinde, kaynan uzun bir tarihin
oluturduu ulusal benlikten alan bir dncenin rn olmutur.'^
Seimle gelinen ynetim birimlerini, nfuzlanna gvenerek, doal
hakk gibi gren eraf, ne yazk ki Ankarada al treni yaplan bu
meclise fazla ilgi gstermemitir. nk, sonunda lmle karlamak
ya da en azndan itilaf Devietlerinin ve uydu Osmanl hkmetinin
erini zerlerine ekme korkusu da vard.Bu nedenle Ankarada
meclisin al trenine katlan milletvekilleri lkenin en sekin politika
ve bilim adamlann gstermiyordu. ounun halkn iinden km
sradan inanlar olduu' giysilerinden anlalyordu. Fesler, kalpaklar,
sanklar klahlar birbirine kanmt. ounluu oluturan feslerin bile
alndan moruna, uzunundan yasssna kadar tm eitleri gzkyordu.
Birbirine snm ve boulmaktan kaarak bir kaya zerine trmanm
kazazedeleri' hatrlatan bu grnt, Anadoluda ulusal bir maceray
simgeliyordu. Ancak bu yle bir macera idi ki ulusun gayri ihtiyari bir
hareket ve iradeyle uygulamaya koyduu bir oluumu gsteriyordu.'"
Bu oluumun karargah; ttihad ve Teraki Cemiyetine kulp olarak
yaplan -fakat imdi millet meclisi ad verilen- binayd.
162

Hamdullah Suphi, Gnebakan, 1929, s. 169.

163

Hakimiyet-i Milliye, 23 Nisan 1336.

164

Yalman, a.g.y., s.c. 2, s. 244.

165

kdam, 8 Eyll 1337, s. 2.

166

Hamdullah Suphi, a.g.y., s. 169.

167

Hakimiyet-i Milliye, 23 Nisan 1336.

69

21 Nisan tarihli ynergede belirtilen ereve iinde Ankaradaki

tren yapldktan sonra, meclis, 23 Nisan 1920de saat 13.45te
Ankarada bulunan 115 milletvekili iinde 1845 doumlu olmas
nedeniyle en yal gzken Sinop Milletvekili Maarif Mdrlnden
emekli erif Beyin u konumasyla ald:
Burada bulunan saygdeer insanlar! stanbulun geici kaydyla
yabanc kuvvetler tarafndan igal olunduu ve btn temelleriyle
halifelik makamnn ve hkmet merkezinin bamszlnn yok edildii
hepimizce bilinmektedir. Bu duruma ba emek ulusumuzun, bize
sunulan

yabanc

kleliini kabul

etmesi demektir. Ancak tam

bamszlk (stiklal-i tam) ile yaamak iin kesin olarak kararl bulunan
ve ezelden beri zgr ve bana buyruk yaam olan ulusumuz klelik
durumunu son derece sertlik ve kesinlikle reddetmi ve hemen
vekillerini

toplamaya

balayarak

yksek

meclisinizi

meydana

getirmitir. Bu yksek meclisin en yal yesi niteliiyle ve Tanrnn

yardmyla ulusumuzun i ve d tam bamszlk (istiklal-i tam) iinde
aln yazsnn sorumluluunu dorudan doruya yklenip, kendi
kendisini ynetmeye baladn, tm cihana duyurarak Byk Millet
M eclisini

ayorum.

Kutsal

olarak

bal

bulunduumuz

tm

Mslmanlarn halifesi ve OsmanlIlarn Padiah Altnc Sultan Mehmet

hazretlerinin yabanc boyunduruundan kurtanimasnda ve saltanatn
srekli merkezi olan stanbulumuz ile igal altnda ve trl zulm ve
ikence iinde nesnel ve tinsel (maddi ve manevi) bakmdan anlamszca
yok edilmekte olan tm zulm grm illerimizin kurtarlmasnda bizi
baarl klmasn Yce Tanndan dilerim.'
168

6 Mays 1920 tarihli ve Eskiehir merl^ezli bir Ingiliz raporunda 24 stanbuldan

gelen olmak zere 174 ye ile ald belirtilmi ise de bu say kanmca abartldr.
Yerli kaynaklarda bunu dorulayc bilgi yoktur. Vleciisin ald gn Eskiehirde
tutuklu bulunan 10 Fransz askeri serbest braklmtr. Bunlar Bursa yoluyla
stanbula gitmilerdir, bkz. Bilal imir. Ingiliz Belgelerinde Atatrk, c. 2, Ankara,
1975, s. 101-102.

169

Trl<iye Byk Millet Meclisi Zabt Ceridesi, Ankara, 1940 c. 1, s. 2. Sadeletirilmi

biimi iin bkz. Hfz Veldet Velidedeolu: Devirden Devire, c. 1, Ankara, 1974, s. 1213. Meclisin al ile ilgili olarak 1500 kutlama telgraf gelmitir, l-iakimiyet-i Milliye,
5 Mays 1336, s. 2. Trkiye Byk Millet Meclisi Zabt Ceridesi, c 1. s. 40, 46, 93,
113, 193, 218, 219, 265. lke dndan sadece Irak eyh-l Meaylh-i Acemi
kutlama telgraf gndermitir.

70

Mustafa Kemalin hazrlayp erif Beye verdii bu sylev metni

dikl<atlice analiz edilirse, Anadolu ulusal eyleminin, Erzurum ve Sivas
Kongresi kararlaryla, Misak- Miilinin genel ilkelerini ierdii, meclisin
tam bamszlk balamnda almasnn zorunlu olduu grlr.
Nitekim meclisin daha sonraki gnlerinde, milletvekillerinin sk sk bu
konuma dzleminde grler retmeye altklan grlecektir.
Bu a sylevi ile; Osmanl tarihinin hibir dneminde benzeri
olmayan byk bir tarihi vaka balatlmtr. Yeni bir ulusal karar
organ ortaya karlm, imparatorluktan Ulusal Devlete geiin a
daha ska rlmeye balanmtr,

2- TRKYE BYK MLLET MECLS ADININ

BENMSENMES
23 Nisan 1920de byk bir dinsel trenle alarak tarihi bir
vakay balatan meclisin ad ne olacakt?
Al trenine katlan 115 milletvekilinin her birinin geldikleri
toplumsal tabaka,

kltr dzeyi,

dnya grleri,

hatta bal

bulunduklar politik dnce, znde birbirinden farklyd. Bu nedenle

de meclise verilecek ad konusunda da birbirlerinden ayn grler ve
teklifler vard.
Meclisin ad konusundaki ilk tartmann 11 Nisan 1920 gn
vilayette yaplan toplantda balad grlmektedir. slamistler meclisin
adnn Meclis-i Kebir" veya Meclis-i Kebir-i Milli", Trk Oca
sempatizanlan Kurultay Osmanlclar ise Meclis-i Mebusan olmasn
istiyordu.
Geici de olsa, meclis almadan nce, ulusalc ve inklap
170

bkz. Nadi, Ankara'nn ilk Gnleri, s. 113-115. Vasfi Rait Sevi, 23 Nisan 1920'den
24 Nisan 1924'e Kadar Anayasa Hareketieri A..H.F. Dergisi, c. Vl!l, S. 1-2, s. 18.
Kzm Karabekir Psa ise ura-y; Milli adnn verilmesini istiyordu, istiklal Harbimiz
s. 517. Halide Edip P/eclis'in ad konusundaki tartmann Mustafa Kemal Paa ve
arkadalannn idam fetvasnn duyulduu ya da meclisin almasndan nceki gn
yapldn, Hamdullah Supii Bey'in Kurultay, Celalettin Arif Bey'in Meclis-i Kebir-i
Milli, bir bakasnn da Byk tvllliet Meclisi adn nerdii ve Byk Millet Meclisi
nerisinin kabul edildiini belirtmektedir, bkz. Halide Edip, The Turkish Ordeai, s.
144.

71

milletvekilleri meclisin adnn Byk IVIiliet Meclisi" olmasna karar

vermi olacaklar ki, erif Bey, meclisi a konumasnda Byk Millet
Meclisi'ni ayorum" cmlesini kullanmtr.
Ulusal hareketin yar szcs durumunda olan ve Mustafa
Kemalin denetiminde kanlan "Hakimiyet-i Milliye Gazetesi ise,
Meclis-i Kebir-i Milli ^ deyimini kullanarak, meclisin slamc ve ulusalc
bir nitelik tad imajn vermeye almtr. Bu arada Meclis-i Ali"den
de sz edenler olmutur.'
Meclis alp almalara baladktan sonra, ad kankl verilen
nergelerde de grlmektedir Mfit Efendi 24 Nisan 1920 tarihli
nergesinde meclisin unvannn saptanmasn istemitir. 25 Nisanda
Emir Paa ve arkadalan ise verdikleri ortak nergede. erif Bey'in
sylevinde kulland cmleyi benimseyerek. Byk Millet Meclisi adn
kullanmlardr. Ayn gn verilen bir baka nergede meclis-i
fevkalade deyimine yer verilmitir. Daha sonra, meclisin toplan
nedenlerini kamuoyuna aklamak iin Hamdullah Suphinin kaleme
ald meclis bildirisinde ve Afyon Milletvekili Mehmet krnn,
Hiyaneti Vataniye Yasas nerisinde Byk Millet Meclisi (B.M.M.) ad
kullanlmtr,
icra vekillerinin seimi yasas meclise sunulurken, meclis kinci
bakan olan ve yasann savunusunu zerine alan Celalettin Arif Bey
(Erzurum) ilk grevlerinin meclisin adn koymak olduunu belirttikten
sonra, Hiyaneti Vataniye Kanununda yer alan Byk Millet Meclisi
adnn kendilerince de benimsendiini belirtmitir.'"' cra Vekilleri Heyeti
karariann meclis bakan olarak imzalayan Mustafa Kemal de B.M.M.
adn kullanmtr.
Adlar, farkl dncede olan Insanlann zlemlerini yanstt iin, bir
sre daha meclisin ad konusundaki kanklklar srmtr. Hatta ilk
defa B.M.M, adn kullananlar bile fevkalade bir hadise karsnda
171

Trkiye Byk Millet Meclisi Zabt Ceridesi, c , 1. s, 2.

172

Hakimiyet-I Milliye, 23 Nisan 1920.

173

Trkiye Byk Millet Meclisi Zabt Ceridesi, c. 1. s. 3, 6, 8.

174

y. a.g.y., c. 1. s. 157.

72

meclisin sfatnn deitirileceinden sz etmilerdir. 3 Temmuz 1920

tarihli Layiha Encmeni raporunda da meclisin adnn Byk Millet
Meclisi olduu vurgulanmtr.''^ 15 Austos 1920 tarihinde Hukuk-u
Esasiye Encmeni hazrlad raporda, encmenin ivedilikle zmesi
gerekli sorunlar ierisine meclisin adn ve tanmn da koymutur.
Encmen, meclisin tanmn yaparken B.M.M. adn benimsemitir.
Bylece selahiyeti fevkaladeyi haiz olmak zere Ankarada toplanan
meclisin adnn B.M.M. olduu bir kez daha vurgulanmtr.'
Meclise Byk nitelii bir meclis karar veya bir yasa ile deil,
sanki kendiliinden doan bir olgu olarak verilmitir. Biz bu niteliin
milletvekillerince kuruculuun bir faidesi olarak benimsendiini ve bir
team l

sonucu

ortaya

ktn

syleyebiliriz. nk

Layiha

Encmeni, orum Milletvekili Haim Beyin bir nergesi zerine

hazrlad mazbatada meclisin nam- alisi olan Byk Millet Meclisi
unvan dahi teamlen kabul edilmi olduu cihetle... diyerek bu
konuya aklk getirmitir.'"
Meclis ilk ald zaman, eitli dnce akmlann bannda
tad iin, kimi milletvekilinin sk sk OsmanlIdan sz etmesi doal
karlanm kararname ve yasalarda da Memalik-i Osmaniye terimine
yer verilmesi yadrganmamtr.'"'
Byk Millet Meclisi adnn bana Trkiye szc ne zaman
eklenmitir. Bu

konuda

kaynaklarn

verdikleri

bilgiler

farkldr.

Nutuktaki belgelere gre Kasm 1920den itibaren Mustafa Kemal

Paann Trkiye Byk Millet Meclisi Reisi unvann kulland, Tevfik
Paann da 27 Ocak 1921 tarihli telgrafnda Trkiye Byk Millet
Meclisi Reisi Mustafa Kemal Paa hazretlerine diye yazd. Dahiliye
Vekaletinin bastrd yazma ktlannda Trkiye Byk Millet Meclisi
Dahiliye Vekaleti Memurin Mdiriyeti adnn getii (28 Ekim 1920)
175

T.B.M.M. zb. C c. 2, s. 156.

176

y. a.g.y., c. 3, s. 281.

177

y. a.g.y., o. 2, s. 141.

178

bkz. y.a.g.y., c. 8, s. 324 vd. Dstur, c. 1. s. 34, 92, 227. Trkiye Byk Millet Meclisi
Kavanin Mecmuas, c. 1. s. 23, 108.

73

Trkiye Byk Millet Meclisi Karar Defterinde (17 Kasm 1920 tarihli 77
sayl kararda) Trkiye Byk Millet Meclisi adnn anld,''^ Mustafa
Kemal Paa tarafndan hazrlanan Halklk Programnm eitli
maddelerinde de Trkiye Byk Millet Meclisi ibaresine yer verildii
grlmektedir. Fakat, bu kullanm srekli olmamtr. Ancak, cra
Vekilleri Heyeti Kararnamesinde 8 ubat 1921 tarihinden balayarak
kullanlan Trkiye Byk Millet Meclisi Reisi unvannn kesintisiz
kullanld grlmektedir.'
Byk Millet Mecllsinin imzalad ilk antlama olan Gmr Ban
Antlamasnda (2/3 Aralk 1920), Trkiye-Afganistan ve Trkiye-Rusya
Antlamalarnda Trkiye Byk Millet Meclisi Hkmeti deyiminin
getii dikkati ekmektedir. Hatta Trkiye-Rusya Antlamas'nda
Trkiye kelimesinin corafi anlam da saptanmtr. Trkiye tabiriyle
Kanunusani 1336 (1920)de stanbulda mnakt Meclisi Mebusan
tarafndan tanzim ve bilcmle devletlerle matbuata tebli olunan Misak-
Millinin ihtiva ettii arazi kastedilmitir" denilerek, yeni Trkiyenin
snrlannn Misak- Milli ile saptanan snrlar olduu vurgulanmtr."'
Grlyor ki meclisin almasndan nce, ad zerine balayan
tartmalar, giderek yeni Trkiyenin corafi olarak tanmlanmasna
dnmtr.

3- T.B.M.M.NN SOSYO-EKONOMK TABANI VE ETM

DZEY
Trkiye Byk Millet Meclisi, Mustafa Kemalin 23 Nisan 1920de
mecliste yapt konumada belirttii gibi selahiyeti fevkaladeyi haiz
olarak yeniden intihab edilen mebusan- kiram ile duar- taarruz olan

179

bkz. Cokun ok, Tarihimizde Trkiye Szcnn Resmen ilk Kullanl Atatrk
Haftas Armaan 10 Kasm 1988 Atatrk Dizisi 21, Ankara, 1968, s. 49-56, ok,
Tarih ve Toplum No: 41, Mays 1987,

18D

Dstur, c. 1. s. 21. 20 Ocak 1921de kanlar Tekilat Esasiye Kanunu nun 3.

maddesinde de "Trkiye Devleti" ibaresi gemektedir.

181

rorff/ye Byk Millet Meclisi Kavainln Mecmuas, c. 1, s. 157-158. Sicilli Kavainin

Ksm Evvel, c. 1, stanbul, 1926, s. 52, 72, 73-78. Trkiye Byk Millet Meclisi Zabt
Ceridesi, c. 11, s. 318-335.

74

makarr- saltanattan tahlis-i nefis ile (Ankara'ya) gelen mebusan

kiramdan oluuyordu.'^
Selaliiyeti fevkaladeyi haiz milletvekilleri, Mustafa Kemalin 19
Mart 1920de yaynlad seim bildirgesi erevesinde, ikinci
semenler, liva idare ve belediye meclisleriyle, liva mdafaa-i hukuk
derneklerinin ortak katlm ile seilmiti. Duar- taarruz olan makarr-
saltanattan tahlis-i nefis ile Ankaraya gelen milletvekilleri ise 1876
ylnda yaynlanarak eitli deiikliklerle 1919 ylna dein gelen geici
seim ynergesine gre seilmiti. Bylece iki seim sonucunda
meydana gelmi olan Trkiye Byk Millet Meclisi, o gne kadar
OsmanlI parlamentolarnn hibirinin dayanmad geni halk tabanna

dayanyordu.
Tek meclisten oluan, geni halk tabanna dayal T.B.M.M.ne
katlan milletvekillerinin says ne kadard? Bu konuda eitli saylarla
karlamaktayz. Ylmaz Altu 383,^ Ahmet Mumcu 390,' Mazhar
Mfid Kansu 399,'= Ali Fuat Cebesoy 442,' Mahmut Gololu 390,'"
Frederick Frey 437,' Fahri ker 437'" saysn vermektedir. Bu
farkllk milletvekillerinin zamannda meclise gelememelerinden, yaplan
seimlerin zgn koullanndan ileri geliyordu. Zira yrrlkte bulunan
seim uygulamalanna gre seimler bir gnde yaplp bitiriimiyordu. Bir
livada seim tamamlanm iken baka bir livada yeni balyordu. Meclis

162

Atatrkn Sylev ve Demeleri, c. 1, Ankara, 1961, s. 11.

183

Ylmaz Altu, Trk Devrim Tarihi Dersleri (1919-1938), stanbul, 1978, s. 39.

164

Ahmet Mumcu, Tarih Asndan Trk Devriminln Temelleri ve Geliimi, stanbul, 1979,
s. 54.

185

Mazhar Mutid Kansu, Erzurum'dan lmne Kadar Atatrkie Beraber, c. 2,

186

Cebesoy, Siyasi Hatralar, s. 310-311.

187

Mahmut Goiolu, nc Merutiyet, Ankara, 1970, s. 159.

188

Frederick Frey, The Political B ite in Turkey, Cambridge 1965, s, 311. Bu say Trkiye
Byk Millet Meclisi ndeki isim defterine seiidii beiirtiien milletvekillerini
gstermektedir, Buniann tm miiletvekiilii nitelii kazanmamtr.

189

Fahri ker, Trk Parlamento Tarihi Milli Mcadele ve T.B.M.M. I. Dnemi 19191923, c. 3, Ankara, 1995. Bu say Trkiye Byk Millet Meclisindeki isim defterinde
seildii belirtilen mflletvekilierini gstermektedir. ten, ldrlen, istifa edenlerin
saylan kanlmamtr.

75

aldktan sonra bir sre daha seimler yaplmaya devam edilmiti.

Yrrlkteki seim ynergelerine gre milletvekili olmak isteyen kii
kendi adayln koyabildii gibi kendinin haberi olmakszn semenler
tarafndan da aday gsterilebiliyordu. Bunun sonucu olarak kimi
milletvekili iki hatta yerden milletvekili seilmiti. ki ya da yerden
milletvekili olunamayacana gre bir yeri semek zorunda kalyordu.
Bu da bo kalan yer iin yeniden seimin yaplmasn gndeme
getiriyordu. Haberi olmakszn milletvekili seilen kimi milletvekili daha
meclise gelmeden istifa ediyordu. Kimi milletvekili seildii halde
Ankaraya gelmiyordu. Balangta milletvekillerinin memuriyetlerine
devam etmeleri kabul edildii iin, kimi milletvekili memurluk yaamn
srdrmeyi tercih ederek meclise katlmamt. Osmanl Meclis-i
Mebusannn yelerine yaplan anya kimileri uymu kimileri ise
uymay geciktirmiti. Kimileri ya yolda gelirken ya da meclise katldktan
ksa bir sre sonra vefat etmiti. Bu nedenle meclis, aldktan sonra
daha birka ay yeni katlan milletvekillerinin mazbatalaryla uramak
zorunda

kalmtr. Meclise

katlan

milletvekilinin

says

srekli

deimitir.
Meclisin 18 Austos 1336 tarihli toplantsnda okunan Hukuku
Esasiye Encmeni Mazbatasnda milletvekili says 365 olarak
gsterilirken;'' B.M.M.'nin eklini saptamak iin 1 Eyll 1336 (1920)da
hkmetin nerdii yasa tasansnn gerekesinde milletvekili saysnn
360 getii belirtilmitir.'
19 Mart 1920de yaynlanan ve livalar esas alan seim ynergesine
gre her livadan

be milletvekilinin seilip meclise katlmas

gerekiyordu. Yukanda belirttiimiz nedenlerden dolay baz livalarda bu

say tamamlanrken, bazlarnda eksiklik gzkyordu. Bunu nlemek
iin istifa eden, mstafi saylan, len, ldrlen milletvekillerinin yerine
yenilerinin seilmesi ilkesi benimsenmi ve bu durum 4 Eyll
1336/1920ye kadar srdrlmtr. Bu tarihe gelinceye kadar, 34
milletvekili hi meclise katlmam, 7 milletvekili vefat etmi, 9
190

Trkiye Byk Millet Meclisi Zabt Ceridesi, c. 3. s. 281.

191

y. a.g.y., c. 3, s. 467.

76

milletvekili meclise katldktan sonra eitli nedenlerle istifa etmi, 21

milletvekili memurlukla milletvekilliinin badaamayacan ngren
yasa uyannca memurluu tercih ederek milletvekilliinden aynlmlfr.'*^
5 Eyll 1920de benimsenen Nisab- Mzakere yasasnn ikinci
maddesi her livann Bijyk Millet Meclisinde mevcut ye says, seim
yasasnn belirledii miktardan aaya dmedike meydana gelecek
milletvekili eksiklii iin yeni milletvekili seimini olanaksz klm,'^ bu
tarihe kadar seildii halde meclise katlmayan veya meclisten izin
almadan meclise gelmeyen milletvekillerinin milletvekilliklerini sona
erdirmitir.'"' Ancak sorun tmyle zmlenmemitir. nk, Meclis-i
Mebusan iin seilen milletvekillerinin de bu meclise katlabilecekleri
belirtilmiti. 16 Mart 1920den sonra bu meclise katlabilecek
milletvekillerinden

bir

ksm

tutuklanarak

Malta

Adasna

gnderilmiti.'^ Bir bl de Anadoluya kaarak T.B.M .M .ye

katlmt. Kimileri ise olaylann geliimini beklemeyi tercih etmiti.
IJIkede karklklar yaratarak, Ankarada toplanan T.B.M.M.'nin
gcn krmak isteyen ngilizler, baz milletvekillerinden yararlanmaya
almtr. Mustafa Kemal Paann da belirttii gibi; milletvekili sfatn
tayan birtakm adamlar, T.B.M.M.ye katlmak iin deil, ngiliz
parasyla halk arasnda kanklklar yaratmak amacyla Anadoluya
gelmeye almtr."' Meclis-i Mebusandan baz yelerin ise Ferit
Paa Hkmetine temayl ettii biliniyordu. Saylan 15-20 civannda
olan bu mebuslardan zellikle 5-6'snn gayet pheli kiiler olduu da
saptanmt.''
Meclisin almasndan itibaren milletvekillerinin maneviyat
gittike ykselirken, knimaz bir zinciri azim ve amal olutururken.
192

Kzm ztrk, Trkiye Byk Millet Meclisi Albm (1920-1973), Ankara, 1973, s. 173.

193

Dstur, c. ^. s. 57.

194

Trkiye Byk Millet Meclisi Gizli Celse Zabtlar (T.B.M.M.G.C.Zb.), Ankara, 1980, c.
1. s. 222.

195

bkz. Bilal imir, Malta Srgnleri, Ankara, Bilgi Yaynevi, 1976.

196

T.B.M.M.G.C.Zb, c. 1., s. 15.

197

y. a.g.y., c. 1., s. 15.

77

byle ulusal duygudan yoksun, kiisel karlarn ulusal karlardan

nde tutan ajan nitelikli milletvekilleri yznden meclisteki birliin
bozulmasndan korkan baz ulusalc milletvekilleri, bu korkuyu
giderebilmek iin, stanbulun igali zerine davet-i vakaya icabetle
Ankarada Byk Millet Meclisine iltihak etmemi bulunan mebuslar
badema meclisin slsan- ekseriyeti arasiyle kabul olunurlar eklinde
bir yasa teklifi hazrlamlardr.'^ Bu neri ok sert eletirilere yol
amtr. Hatta kimileri Onlarn iltihak iin almak lazm gelirken"
birtakm kayt ve arta balanmay insafszlk olarak alglamlardr.'^
zellikle, stanbuldan gelen milletvekillerinden bazlar bu teklife kar
kmtr. rnein, Hamdullah Suphi Bey (Antalya), aralanna birka
m fsitin

katlmasn tehlikeli

saymayp, iman

kuvveti(nin)

zt

kanaatlere arpt zaman anlalacan belirterek, lke sorunlan

konusunda muayyen imanmz varsa eylemli olarak gsterelim
diyerek, stanbul'dan gelecek mebuslann da meclise katlmalan tezini
savunmutur.
Bu tutumu uzun sre stanbul'dan T.B.M.M.ye milletvekilinin
gelmesine yol am ve meclisteki milletvekili saysnn deimesinde
etkili olmutur.
lkede ihtilal ve isyan annda asker toplayabilecek gce sahip baz
kiileri, toplumsal tabanlanna bakmadan mstafi sayan
kendi birlik ve beraberliinin bozulmasna yol aacandan kuku
duyduu Meclis-i Mebusan mebuslannn, B.M.M.ye katlmalanna da
27 Ekim 1336da ald bir kararla son vermitir.^ Bylece, meclise
katlan mebuslann says da daha somutlamtr. Mustafa Kemal Paa
1 Mart 1337de meclisin ikinci toplanma yln aarken yapt
konumada ikinci yla 12si Maltada tutuklu, 68i stanbul Meclis-i

198

y. a.g.y., c. 1., s. 12.

199

y. a.g.y., c., 1,, s. 15.

200

y. a.g.y., c. 1., s. 18.

201

bkz. y. a.g.y., c. 1., s. 223-224.

202

Dstur,c.,^..s.lO.

78

Mebusamndan gelen, 270i de B.M.M. ye olarak seilen toplam 350

ye ile baladklarn b e l i r t m e k t e d i r . 1 Mart 1339da yapt
konumada ise bu saynn 341e dtn aklamtr "'Meclis
Albm zerinde yaptrmtz incelemede ise I. T.B.M.M.ye katlan
milletvekili saysnn 378 olduunu saptadk. Birinci dnemi eylemli
olarak tamamlayan T.B.M.M. ye saysnn 337 olduu grlmektedir.
ifti, tccar, avukat, gazeteci, bankac, memur, asker, tarikat
eyhi, belediye bakan, airet bakan, mhendis, doktor, ii v.b. gibi
eitli toplumsal tabakalan temsil eden milletvekillerinin bir arada
oturduu T.B.M.M.'de, ilk eitimini tamamlamam milletvekilleri
olduu gibi, birden fazla yksekokul bitiren, yurtdnda eitimini
tamamlayan, gerek bat, gerekse dou lkelerinin dillerinden birkan
birden bilen milletvekillerine de rastlanmaktadr.
Toplumsal kesitleri, konutuklan iveleri, giydikleri giysileri ynyle
o gnn Trkiyesini aynen yanstan milletvekillerinin Osmanl
mparatorluunun son dnemini yaam ve bu dnemin dnsel
akmlar, siyasal mcadeleleri iinde yorulmu kiiler olduklar
grlmektedir, ilerinde birbirlerine dman olan ttihat ve Terakki
Partisi ile Hrriyet ve tilaf Partisinin aktif yeleri, 1918 sonlarnda
kurulan eitli siyasal partilere bal milletvekilleri,^' hatta profesyonel
ihtilalci olarak niteleyebileceimiz baz kiiler de vard.
Bylesine karmak bir meclisin yelerinin sosyo-ekonomik taban,
eitim dzeyi de hayli eitlilik gsteriyordu.

^ Milletvekillerinin Sosyo-Ekonomik Durumu

Meclis veya dier bir deyimle parlamento bir toplumda iktidar
ilikilerinin odak noktasn oluturur. Bu kurumun yapsal analizi ayn
203

A tatrkn Sylev ve Demeleri, c. 1., s. 170.

204

y. a.g.y. c., 1., s. 306.

205

bkz. ztrk, a.g.y., s. 1-73. Rza Onaran-Nurettin Can Glekli, Trkiye Birinci Byk
Millet ved isi 50. Yldnm, stanbul, Milli Eitim Basmevi, 1973, s. 30-38.

206

Meclise katlan, len, ldrlen, istifa eden, mstafi saylan, memuriyeti tercih eden
miHetvekilleri iin bkz. ker, a.g.e., c. 3. Yllara gre deien milletvekili says iin
bkz. Ahmet Demirel, Birinci Mecliste Muhalefet ikinci Grup, Ankara, 1984, s. 90-108.

207

bkz. Tunaya, Trkiye'de Siyasi Partiler, stanbul, 1952.

79

zamanda lkedeki siyasal gc elinde tutan veya ele geirmeye alan

toplumsal glerin analizini yapmak demektir. nk bu kuruma giren
kiilerin arkasnda belirli toplumsal gler vardr ve o kiiler bal
bulunduklan toplumsal gruplann szcln yapmak zorundadrlar.^
Parlamenter sistemin kendi mant ve kendi kurallar iinde normal
bir biimde iledii dnemlerde, parlamentodaki siyasal mcadelenin
daha ok siyasal iktidar -grup olarak- ele geirme mcadelesi olduu
grlr. Fakat olaanst dnemlerde parlamentolardaki siyasal
mcadelenin daha farkl bir dzeyde gelitii ve milletvekillerinin
lkenin gelecei ve yazgs bakmndan olduka ar bir sorumluluk
altna girdikleri izlenir.
Toplumsal

gruplarn

szcleri

ister

istemez

grupsal

dncelerinden, karlarndan zveride bulunarak belirli ittifak

izgisinde birleip, lkeyi ve ulusu iinde bulunduu darboazdan
kurtarp, esenlie karmak zorundadr, ite bunun somut
rneklerinden birini Birinci Dnem T.B.M.M. vermitir. Bu ksmda
Birinci Dnem T.B.M.M.ye katlan milletvekillerinin sosyo-ekonomik
tabann izelgeler biiminde vermeye alacam. Ancak, meclisin
sosyo-ekonom ik
yapsn
belirlemekte
eitli
sorunlarla
karlalmaktadr. Bunlar iinde en nemlisi meslekler arasndaki
geikenliktir. yle ki bir milletvekilinin birden fazla ile urat
grlmektedir. ifti milletvekili ayn zamanda airet reisidir. ifti
milletvekili yerel ynetim yesidir. ifti milletvekili ticaretle urar,
gazete

karr,

avukatlk

yapar.

retmen

olarak

gzken

milletvekilinin lmiyeden olduu ve meslekleri dnda baka ilerle de

urat dikkati eker. lmiyeden grlp de tarikat eyhlii yapanlara
rastlanr.
Tm bu sorunlara karn milletvekillerinin son ura alanlann gz
nne alrsak, meclisin sosyo-ekonomik yapsn yle ortaya koyabiliriz;

208

bkz. Gencay eylan, "Millet Meclisinin Meclis Asndan Yaps Cjzerine Baz
Dnceler", Trk Parlamentoculuunun lk Yz Yl, s, 134.

80

A- Serbest Meslek Sahipleri................................................... 102

ift i........................................................................................9
Tccar................................................................................... 29
Avukat................................................................................... 20
Gazeteci-yazar......................................................................10
Bankac................................................................................... 4
B- Devlet Memuru................................................................... 133
dareci................................................................................... 42
M em ur.................................................................................. 39
retmen.............................................................................. 30
Yarg......................................................................................7
Emniyet mensubu........................................................... ....... 4
Diplom at................................................................................. 1
C- Asker......................................................................................52
D- Din Adam ............................................................................. 32
M ft .................................................................................... 16
Mderris...................................................................................9
eyh.........................................................................................7
E- Seimle G elen......................................................................30
Yerel ynetici........................................................................26
(Bunlann 4 ifti, 3 tccar, 2si lukuku,
1i retmen, dierlerinin meslei bilinmiyor)
Milletvekili............................................................................... 4
F- Airet Reisi.............................................................................. 7
G- Teknik Eleman........................................................................4
Mhendis.:.............................................................................. 3
U sta.........................................................................................1
H- Salk................................................................................. 16
Doktor................................................................................... 15
Eczac..................................................................................... 1
I-

Reji Grevlisi...........................................................................2

81

Mesleklerin Ya Grubuna Gre Dalm

Ya Grupla

Meslekler

50

60

17

10

20

30

40

10
13
11
7

dareci

19

Memur
lmiye/retmen

12
15

8
11

2
2

Serbest Meslek
Sahipleri
ifti
Tccar
Avukat

Gazeteci-yazar
Bankac
Devlet Memuru

Yarg

Emniyet grevlisi

12

10

10

Diplomat

6
2

29

19

Din Adam
Mft

Mderris

eyh

Asker

Seimle Gelen
Yerel Ynetici

1
1

14

Milletvekili

Airet Reisleri

Teknik Eleman
Mhendis
Usta
Salk
Doktor

3
1
5
1

Eczac
Reji grevlisi

82

Meslek Gruplannn Giydikleri Balklara Gre Dalm

Fesli

Kalpakl
12

Sankl
4

Yresel

Ba

Giysili

Ak
3

ifti
Tccar

19

15

Avukat

Gazeteci-yazar

11
5

Bankac

dareci

26

11

Memur

30

lmiye/retmen

12

10

Yarg
Emniyet grevlisi

12

34

5
1
4

Diplomat
Asker

8
16

Mft
Mderris

eyh

7
1

Yerel ynetici

17

Milletvekili

Mhendis

Usta

Doktor

Eczac

Airet reisi

Reji grevlisi

83

Belirsiz

Balklann Ya Gruplarna Gre Dalm

20

30

40

50

60

70

Belirsiz

1
1

F (fesli)

64

61

34

K (kalpakl)

55

36

15
1

28

18

11

10

S (sankl)
Y (yresel)
Ba ak

Belirsiz

En kk

1
1

En byk ya

24

K
S

28

78
53

30

64

Milletvekillerinin blgelere gre mesleki dalm (Says fazla olan

meslekler):
Dou ve Gneydou Anadolu Blgesi; Memur: 22, ifti: 14,
dareci: 11, Yarg: 10, Asker: 10, retmen: 8, Tccar: 7, Yerel
Ynetici: 7.
Karadeniz Blgesi: retmen: 7, Asker: 7, ifti: 6, Memur: 5,
Yerel Ynetici; 5.
Akdeniz Blgesi: Asker; 6, Yerel Ynetici: 6, dareci; 5.
Ege ve Marmara Blgesi: dareci: 15, Asker: 15, retmen: 11,
ifti: 9, Gazeteci-Yazar; 7, Mft; 7, Avukat; 6, Tccar; 6, Doktor; 5.
Anadolu Blgesi; Asker: 14, Tccar: 12, dareci: 9, Memur: 8,
ifti: 7, Mderris: 7, Avukat: 6, Yerel Ynetici: 5.

84

Meclise Katlan Milletvekillerinin Medeni Dummlan

Tek evli: 277, iki evli: 3, bekar: 12, dul: 6, belirsiz: 80
Bekar, dul, iki evli milletvekillerinin balklanna gre dalm.
Ba ak

Bekar

F
5

S
O

Dul

ki evli

ocuk Saylanna Gre Milletvekillerinin Dalm

7

Fesli
Kalpakl

14

31

15

17

31
14

22

17

Sankl

Yresel giysili

Ba ak
Belirsiz

1
6

14

1
1

1
Birinci Trkiye Byk Millet Meclisine katlan ve yeni bir devlet

kuran milletvekillerinin seildii yer ile doum yeri ilikisi de nemli bir
konudur. Freyin yapt aratrmaya gre milletvekillerinin % 60
seildikleri illerde dnyaya gelmilerdir.

b) Milletvekillerinin Eitim Dzeyi

Bilindii zere toplum bilimleri iinde en karmak kavramlardan
biri de kukusuz kltr szcdr. Kltr genel olarak renilen,
retilen, bir kuaktan teki kuaa aktanian deerler sistemi ve yaam
biimi olarak alglanr.^'"

Kltrn bir kuaktan br kuaa aktanlmasnda en nemli ara

eitimdir. O, insanln gelimesine paralel olarak gelimitir. Kuramsal
olarak ortaya k insanln yaam kadar eski deildir. Kuramsal
olarak ortaya ktktan sonra hayatn ler alann etkilemeye balam,
209

bkz. Frey, a.g.e., s. 310.

210

Meydan Larousse, ''Kltr' , c. 7. s. 724.

85

toplumlarn nitel ve nicel deiimlerinde ana e olarak varln

srdrmtr.
OsmanlI Devleti kuruluundan yklna kadar hibir zaman eitimi
toplumun tm kesimlerine eitlik ilkesi iinde, dengeli bir ekilde
gtrememitir. Bunda devletin deiik kltrler zerine kurulmu
olmas yannda,

eitim

politikasnn tutarszl da nemli rol

oynamtr.^"
Dzeltim (slahat) hareketlerinin yapld dneme kadar Osmanl
Eitim Kurumlannn 1- Sbyan mektepleri (mahalle mektepleri), 2Medrese, 3- Enderun (saray mektebi) olmak zere e ayrld
grlmektedir. XVI. yzyla kadar bunlar toplumun ihtiyalarn
karlam ve ada insan yetitirmeye zen gstermitir.
XVI. yzyln ikinci yansndan itibaren balayan gerileme ve knt
eitim kurumlann da yozlatrm ve onlan ada ihtiyalara cevap
verecek bilgi retmekten uzaklatrmtr. Yozlama XVII-XVIII yzylda
da tm hzyla devam etmitir.
III. Selimin padiah olmasna kadar baz aydnlann nerisi olarak
gzken dzeltim (slahat) dncesi, III. Seiimle birlikte padiahlann
dncesi olmaya balamtr. mparatorluun varln korumak,
gcn artrmak iin dzeltim hareketinin zorunlu olduunu gren
siyasal yneticiler, toplumsal yapy, lke gereksinmelerini bir kenara
iterek, Avrupann st yap kurumlann lkeye aktarmaya
koyulmulardr. Avrupadan ^ktanlan bu kurumlar iinde en nemlisi ve
sreklisi Bat dncesine sahip kiilerin yetitirilmesini salayacak
yeni eitim kurumlannn almas olmutur. Askeri amalarla balayan
bu hareket, giderek hayatn tm alanlann etkileyen bir konuma
ulamtr.^^

211

E. Howard Wilson- Ilhan Bagz, Trkiye Cumhuriyeti'nde M illi Eitim ve Atatrk,

Ankara, 1968, s. 14.

212

bkz. Berkes, a.g.y, Bernard Lewls, Modern Trkiye'nin Douu (ev. Metin Kratl),
Ankara, 1970. Roderlc H. Davison, Reform in The Ottoman Empire (1856-1876),
New York, 1973. Frederick W. Frey, "Eductation , Political Modernzation in Japon
and Turkey, Prenceton, 1964, s. 205-254.

86

Eitim alannda yaplan dzeltim hareketleri gerek yntem gerekse

dnce bakmndan Osmanl mparatorluunda birbirine zt dnya
grne sahip insanlann yetimesine yol amtr.
Geleneksel Osmanl dzeninin savunucusu medreselerden yetien
insanlarla, ada dnsel temeller zerine oturan yeni eitim
kurumlanndan yetien insanlann blrbirleriyle mcadelesi cumhuriyet
dnemine kadar srmtr.
1920lere gelindiinde lkedeki eitimin hiyerarik dzeni, iptidai,
rdiye, idadi, sultani, yksekokul olmak zere bir sra izliyordu.
Eitim kurumlan yurt dzeyine dengeli bir biimde datlamad
in salt krsal kesimde deil, kalabalk nfusa sahip byk kent ve
kasabalarda bile halkn nemli bir blm okula gidemiyordu. rnein
1913-14 ders ylnda genel nfus 20 milyon tahmin edilirken, lkenin
tm eitim kurumlannda okuyan renci says 600 bin civarnda idi.
Buna gre Osmanl imparatorluunda 1913-14 ders ylnda renim
andaki genlerden ancak 1/4'nn okula gitme olana v a r d . I .
Dnya Sava srasnda gen retmenlerin silah altna alnmas,
savata ok sayda retmenin ehit olmas, yetersiz olan eitim
dzeyini daha da drmt.^
23 Nisan 1920de alan T.B.M.M.de Osmanl mparatorluunun
tm eitim kurumlanndan yetien milletvekillerine rastlanmaktadr.
Meclisin eitim dzeyi incelendiinde -medrese de iinde olmak zere228 yksek eitim, 94 orta retim, 21 meslek ve zel eitim
kurumlanndan yetimi milletvekilinin varl grlr. Bu saylar, lkenin
o gnk koullan gz nne alndnda, meclisin eitim dzeyinin
tahminlerin stnde olduunu kantlar.
Eitim dzeyinin ykseklii kiilerin siyasal yaama katlmn
artrd gibi, toplumsal sorunlann zmnde de farkl dncelerin
retilmesine olanak salar. Trkiye Byk Millet Meclisinin inklap
213

Wilson, a.g.y., s. 14.

214

Yahya Akyz, Trkiye'de retmenlerin Toplumsal Deimedeki Etkileri (18461940), Ankara, 1978, s. 141.

87

(devrimci), demol^ratik ve halk yapsnn oluumunda, milletvekillerinin

genlii yannda, eitim dzeylerinin yksek oluunun da etkisi vardr.
Birinci T.B.M.M.'ye katlan milletvekillerinin mesleklerine ve
blgelere gre eitim dzeyi, yabanc dil bilen milletvekillerinin saysal
durumu ve bunlarn mesleklere, ya gruplanna gre dalm nedir? Bu
sorulann karln tablolar biiminde bu blmde vereceiz.

Milletvekillerinin Eitim Dzeyi

a- Mesleklerine Gre;
3
2
ifti
Tccar
Avukat
GazeteciA'azar
Bankac
dareci
Memur
retmen
Yarg
Emniyet Mensubu
Diplomat
Reji Grevlisi
Asker
Mft
Mderris
eyh
Yerel Ynetici
Milletvekili
Airet Reisi
Mhendis
Usta
Doktor
Eczac
Meslei Bilinmeyen

TOPLAM

J-

13
9
3

9
1

3
1

14

31
1
16
8

4
7
9
3

4
14
2
4
2

2
5

2
1

1
1
1

1
2

44

1
1

1
9

16
9

6
3

1 1

3
1
15
1
1

65

23

155

73

11

10

32

renimini yurtdnda yapan alt milletvekilinin blgesel dalm

da yledir:
Karadeniz Blgesi; 4

Ege ve Marmara Blgesi; 2

88

b- Blgelere Gre Eitim Dzeyleri

S

S
Dou-G.dou
Anadolu
Karadeniz
Akdeniz
Ege ve Marmara
i Anadolu

28
7
6
9

11
2
1
4

3
2

1
25
23
20
50

22
6
6
15

4
2
1
2

2
3
1

16
4
1
7

Byk Millet Meclisine katlan milletvekillerinden 216's Trkenin

dnda baka bir dil bilmezken; 162 milletvekili Trke dnda bir dil
biliyordu.
Tek bir yabanc dil bilen
milletvekili says:

Birden ok yabanc dil

bilen milletvekili says:

Franszca
Arapa
Farsa
ngilizce
Almanca
Rumca
Rusa
Krte
Bulgarca
talyanca
Arnavuta
Ermenice
Yunanca
Zazaca
Srpa
Slavca
aatayca

86
73
53
21
21
9
8
9
6
3
3
2
1
3
1
1
1

Franszca
Arapa
Farsa
ngilizce
Almanca
Rumca
Rusa
Bulgarca
aatayca

39
17
2
3
1
1
1
1
1

Yukandaki saylara bakldnda Franszca bilen milletvekillerinin

ounlukta olduu, bunu Arapa ve Farsa bilen milletvekillerinin
izledii grlr. Bunun yannda, Osmanl mparatorluu iinde yaayan
eitli etnik unsurlann dillerini bilen milletvekilleri de vardr.

89

c- Trkenin Dnda Dil Bilen Milletvekillerinin Mesleklere Gre

Dalnn

E
1

u.

ifti

2 3

Tccar

7 5

Avukat

1 1

Gazeteci-yazar

Bankac
idareci

7 5

17 1

Memur

14 7

retmen

1210 2

Yarg

3 3

Emniyet mensubu

Dipiomat

Asker

2 2

Mft

9 3

Mderris

8 7

eyh

2 2

Yerel ynetici

5 4

Mebus

1 1

Airet reisi

1 2

Mhendis

8 10 22 2

1
3

1
1

Usta/ii

Doktor

Eczac
Meslei bilinmeyen

1
1

90

d- Dil Bilen Milletveldlierinin Ya Durumuna Gre Dalm

20
1

30

40

50

60

70

Belirsiz
1

18

30

21

21
8

19
3

ngilizce

18
10

Almanca

17

52

20

10

Arapa
Farsa

Franszca
Krte
Yukardaki

tabloya

30

bakldnda

ya

grubundaki

milletvekillerinden ounun Franszca, 40 ve 50 ya grubundal<ilerin ise

ounun Arapa ve Farsa bildikleri grlr.
Milletvekillerini liderlik zellikleriyle ele aldmzda;^'^ st dzey
liderlik gcne sahip olanlann meclisin % 10'unu, orta dzeyde liderlik
gcne sahip olanlarn % 12sini, aa dzeyde liderlik gcne sahip
olanlann ise % 88'ini oluturduunu grrz.
Konukanlk asndan bakldnda;^' hi konumayan milletvekili
tm milletvekillerinin % 47sini, 1-10 defa konuanlann % 30unu, 1160 defa konuanlar % 16'sn, 61-299 defa konuanlann ise % 7sini
oluturduklan dikkatimizi ekmektedir.
Konukanlk

asndan Karadeniz

Blgesi

milletvekillerinin,

suskunluk asndan da Akdeniz ve Gneydou Anadolu Blgesi

milletvekillerinin nde olduu grlmektedir.^''

215

Frey, a.g.y., s. 313.

216

a.g.y., s. 315.

217

y. a.g.y., s. 320.

91

D- BRNC TRKYE BYK MLLET MECLS

DNEMNN SONA ERMES
26 Austos 1922de balayan Byk Taarruzun baaryla bitmesi
scak sava dnemini kapatm, bara giden yolu amt. T.B.M.M.
Hkmetinin

sava

meydanlarnda

kazand

baary

bar

masalannda da gsterebilmesi iin, meclisin ve tm kamuoyunun

hkmete destek olmas gerekiyordu. Oysa Mudanya Mtarekesinden
sonra basn organlan ve milletvekilleri arasndaki gr aynl daha da
derinlemiti. yle ki stanbul basnnda kamuoyunu yanl ynlendirici
yazlar yaynlanyordu.^' Yakup Kadri basndaki tutumu yle dile
getiriyor: O zamanlarn en ok satan gazetesi Tevhidi Efkr huysuz ve
somurtkan bir eyler mnidanp durmakta, yeniden kmaya balayan
Tanin herkese fazilet dersi verir, herkesi azarlar bir eda ile ittihat ve
Terakki devrini savunmakta: banda henz Ahmet Emin dostumuzun
bulunduu Vakit ile Celal Nurinin llerisi sanki memleket yeniden
kmaza girmi gibi tela ve endie iinde Ankara devlet adamlanna yol
gstermeye almakta ve bunlardan biri Mustafa Kemal Paaya
Washingtonun Amerikan stiklal Harbini kazandktan sonra yapt gibi
bir keye ekilmesini, br hemen bir diktatrlk kurmasn tavsiye
etmekteydi."^ Mustafa Kemal Paa'nn eiyle yurt gezilerine k bile
eletiri konusu yaplyordu." Mustafa Kemal Paann kiisel tavr ve
davranlan yannda T.B.M.M.ye de scak baklmyordu. Kimi kiiler,
"bu meclis harbi yapmak ve zaferi kazanmakla mkellefti diyerek
devletin eklinin ve ban andlamasnn baka bir meclis tarafndan
yaplmasn istiyorlard.^^' Hatta milletin reyine bavurulmasn
isteyenler de vard.^
cra Vekilleri Heyetinin oluum biimi, Tekilat- Esasiye Kanunu,
218

smail Habib, O Zamanlar Ankara, 19B1, s. 237.

219

Yakub Kadri, Politikada 45 Yl, Ankara, 1968, s. 10.

220

smail Habib, Atatrk in, stanbul, 1939, s. 5B,

221

Suphi Nuri, Halk Frkas", ileri, 24 Kanunuevvel 1338.

222

T.B.IW,M. Zb. C. c. 28 s. 286, Mustafa Kemal Paann da zaman zaman meclisteki

gelimelerden rahatsz olduu hatta meclisi kapatmay bile dnd gnler
olmutu, bkz. ismet nn Hatralarz. Kitap, Ankara, 1987, s. 107-108,

92

Anadolu

ve

Rumeli

bakomutanlk

Mdafaa-i

yasasnn

Hukuk

grlmesi;

Grubunun
Ankara

kurulmas,

tilafnamesinin

onaylanmas, cra Vekilleri Heyetinin Grev ve Sorumluluklannn

saptanmas,

saltanatn

kaldrlmas

konular

mecliste

iddetli

tartmalara yol amt. Lozan Konferansnn balamas ve Lozanda

izlenen strateji hakknda meclisin ak ve gizli oturumlannda yaplan
tartmalar

bata

Mustafa

Kemal Paa

olmak

zere

baz

milietvekillerinde meclisin yenilenmesi dncesini dourmutu.

Bu srada, Mustafa Kemal Paa 1923 yl banda biri Bat
Anadolu'ya dieri Orta ve Gney Anadoluya olmak zere iki gezi
yapmt.^^^ Bu gezilerde Lozan Konferans, lkmetin ekli. Tekilat
Esasiye Kanunu, saltanat, hilafet, gler birlii, millet meclisleri, Halk
Frkas,

Musul

Meselesi,

Boazlar,

kapitlasyonlar,

meclisteki

gruplamalar v.b. eitli i ve d sorunlara ilikin grlerini aklam,

halkn, gazetecilerin isteklerini renmi, sorulann yantlamt.
Eskiehir'de yapt konumada meclisler muayyen ve mahdut
zamanlarda tecdid olunur. Bu sayede Hakimiyet-i Milliye daha emin
esas ve eraite raptedilmi olur diyerek rtl bir ekilde seimlerin
yenilenmesini is te m i tir.F a lih Rfk Beyin bir sorusunu yantlarken de
...meclis gayesine vasl olduktan sonra vazifesini ikmal etmitir ve yeni
intihabata karar vermeye ve dalmaya mecburdur diyerek nceki
kansn pekitirmitir.^^
Ali kr Beyin ldrlmesi (27 Mart 1923) meclisteki gerginlii
iyice arttrm hatta Ankara dna tarmt.
Mustafa Kemal Paa bu gezisi sonucu icra Vekilleri Heyetini
toplam, izlenimlerini anlatm ve seimin yenilenmesi gerektiini
belirtmitir. Meclis kinci Bakan Ali Fuat Paa da bu toplantya
223

Mustafa Kemal Paa Ankaradan ayld srada smail kr Efendi Hilafet-i islamiye
ve Byk Millet Meclisi adyla bir kitapk yaynlamt. Bu kitapk ve dourduu
tepkiler hakknda bkz. Dursun Ali Akbulut, Saltanat, Hilafet ve Milli Hakimiyet,
Samsun, 1994, s. 32-66. T.B.M.M.Zb. C c. 26., s. 446, T.B.M.M.G.C.Zb., c. 3., s.
1232 vd.

224

Ar nan, Gazi Mustafa Kemal Atatrk'n 1923 Eskiehir-Izmit Konumalan, Ankara,

1982, s. 32.

225

a.g.y., s. 84,

93

arlmtr. Bu toplantda alnan karar dorultusunda 1 Nisan 1923te

Aydn Milletvekili Esad Efendi ve 120 arkada ortak bir nergeyi meclis
bakanlna

sunarak

seimlerin

yenilenmesini

yasallatrmak

istemilerdir.
"Mdafaa-i memleket gayesiyle toplanan Trkiye Byk Millet
Meclisi(nin) bu mniyeyi istihsal etmekte mefahiri tarihiyeyi ihraz ve
haleflerinin takdiratn celb etmi olduunu, memleket(in) imdi
mesaili sulhiye ve terakkiyat iktisadiye gibi her biri bihakkn en nazik
menafi! aliyeyi ihtiva eden ki mhim ve mukaddes gayeyi istihdaf
ettii(ni) bu hususla aray umumiyeyi tacdiden ihraza iddetle lzumu
kati olduunu belirterek seimlerin yenilenebilmssi iin Tekilat-
Esasiye

Kanur.u'ndaki

naddei

mnferide r.in

kaldnimasn

istemilerdir.^' Milletvekilleri bu nergeyi, ittifakla" l'^abu! etmilerdir.

Teklifin birinci maddesi grlrken sz alan smail Suphi Bey,
meclisin yl nce meru mdafaa ile toplandn, o zaman lkenin
her yannda dmann olduunu, deta dmanlar tarafndan abluka
altna alndn, yl iinde yerle-gkle savald|n ve bu savatan
galip kldn, ulusun zgrle kavutuunu; arlk insanlarn
gelecei, lkeyi kalkndrmay dndn bu nedenle de yeniden
halkn oyuna bavurulmasnn gerektiini belirtmitir,^^'
Hseyin Avnl Bey T.B.M.M. ordularnn zmire girdii gn,
Trakyaya Trk ordusunun getii gn meclisin sresinin bittiini,
ulusun zgrce oylar;n kullanarak ternscilerini seip meru davasn
daha ciddi olarak izlemesini i.stemitir.^'* Durak Bey ise sz konusu
teklifin kabul edilmesi ile ulusun, yurdun ve Avrupann B.M.M.de
sandalye ve mevki tutkunu kimselerin deil yurtseverlerin olduunu
greceini belinmi ve gelecek meclise Birinci Meclis yelerinden
kimsenin aday olmamasn nermitir.

226

Trkiye Byk Millet Meclisi Zabt Ceridesi (TSMM.Zb.C.), c. 23., s. 283.

227

T.B.M.M.Zb.C. c. 28 s. 285.

228

y. a.g.y., s. 287.

229

a.g.y., s. 2ES.

94

Teklifin birinci maddesi hakknda eitli nergeler verilmi ise de

meclis yeniden seimlerin yaplmas hkmn ieren nergeyi kabul
etmitir.
Bylece seimlerin yenilenmesi kararlatnimtr. Bu karar meclis
bakan tarafndan ve ayn gn bir yazyla icra Vekilleri Heyeti
Bakanlna iletilmi ve seime balanmas bildirilmitir. '
Mustafa Kemal Paa seime balanlmasn bildirmi olmasna
ramen seimlerin hangi esaslara gre yaplaca belli deildi. Zira
1923e gelinceye kadar lkede yaplan seimler geici seim yasasna
gre yaplmt. Osmanl Devletine zg olan bu yasann ngrd
yanm reyle" seilen mebuslardan oluan T.B.M.M.nin tmyle Trk
ulusunu temsil etme gcne sahip olduu savn ileri srmek zordu. O
nedenle imparatorluktan ulusal devlete geen yeni Trkiyenin yeni
yapsna uygun byk kitleleri oy vermeye yneltecek yeni bir seim
yasasna ihtiya vard. Ancak ne i ne de d politik gelimeler yeni
seim yasas yapmaya uygun gzkmyordu. Bu nedenle 25 Kasm
1922de Erzurum Milletvekili Sleyman Necati, Mersin Milletvekili
Selahaddin ve Canik Milletvekili Emin Bey tarafndan hazrlanan
"ntihab- Mebusan Kanunu Muvakkatini Muaddil Mevaddi Kanuniye
esas alnarak; eski seim yasasnn yeni koullara uydurulmasnda ve
seim yasasnn deitirilmesinde muhalefetin de desteinin
salanmas amalanmtr.
On sekiz maddeden oluan bu teklife gre, T.B.M .M .nin
milletvekili says semen yasasna gre belirlenecekti. Buna gre; her
20.000 semen bir milletvekili seecekti. On sekiz yan bitiren her
erkek seme hakkna sahip olacakt. retmenler dnda merkezi
hkmete atanan tm memurlar, tm askeri personel, hakimler ve
savclar grev yaptklar yerde seime katlamayacaklard. Ad geen

230

Hakk Hami Bey "her kararn bir ismi olur. Bendeniz bu karara mukaddes karar
denmesini teklif ediyorum demi ise de meclisin her karannn mukaddes olduu
belirtilerek neri reddedilmitir.

231

Atatrk'n Tamim Telgraf ve Beyannameleri, Ankara, 1964, s. 486.

95

grevlilerin seme ve seilme haklarn kullanabilmeleri iin seim

balamadan 3 ay nceden istifa etmeleri gerekecekti. Seim ilerini
idare etmek zere tm liva ve kazalarda birer tefti leyetleri
oluturulacakt. Liva Tefti Heyeti iinde 5 ziraati, 2 sanayici, 2 tccar,
4 hr meslek sahibi olacakt.^ Seimler balamadan 48 saat nce
tm meslek mensuplan belediyece belirlenen yerde toplanp gizli oyla
tefti heyetine girecek adaylarn belirleyeceklerdi. Belediyeler liva ve
kazalarnda

bulunan

ifti,

sanayici, tccar ve

hr meslek

mensuplarn bir deftere yazacak ve onlan ilan edecekti. Ad unutulanlar

olursa bunlann usulne gre deftere yazlmas salanacakt. Tefti
heyetleri; seimleri dorudan doruya dare edecek ve sonulan ulusal
meclise, yerel hkmete, seimi kazananlara bildirecekti. Semen ve
milletvekili aday olabilmek iin vergi verme art olmayacakt. Bir kii
hem milletvekili hem de devlet memuru olamayacakt. Seimler tek
dereceli olarak yaplacakt. Adayn, milletvekili olabilmesi iin bir seim
blgesindeki oylamaya katlan ikinci semenlerin ounun oyunu
almas gerekecekti. Bunun yannda Trkiyenin o gnk snrlan iindeki
"mahaller halkndan olmas ya da milletvekili seilecei blgede
oturmu olmas, gle gelenlerin ise yerletikleri tarihten itibaren be yl
gemi olmas zorunlu olacakt. Dier unsurlann ise Trkiyede domu
ocuklan seilme hakkndan yararlanabilecekti.^^
zmir Milletvekili Yunus Nadi Bey bakanlnda toplanan Kanunu
Esasi Encmeni bu neriyi eitli boyutlarda ele alarak incelemitir.
Milletvekili saysnn belirlenmesinde 18 yan doldurmu her 20.000
semenin esas alnmas gr komisyonca da kabul edilmitir.
Yasama ve yrtme yetkisine sahip olan Byk Millet Meclisine aydn
snfnda ok sayda milletvekilinin girmesi yararl grlerek tm
memurlann seme hakkna sahip olmalan, silah altnda bulunan asker
ile jandarma efradnn yaptklan grev dolaysyla seime katlmalan
232

Kaza tefti heyetinde ise 3 ziraati, 1 sanayici, 1 tccar, 2 Inr meslei< sahibi ye
bulunacakt. Hr meslek sahipleri ise hkmete bal olmayan retmenler,
mhendisler, doktorlar, hukukular, yazar ve gazetecilerle devlete bal olmayan
yksek okul mezunlaryd.

233

T.B.M.M. Zb. C., c. 28 s. 324.

96

komisyonca da uygun grlmemitir. Bulundukian grev nedeniyle

istifaian sakncal grlen ve ayrlmalan karklklara yol aacak olan
askerlik

ubesi

bakanlar,

jandarma

alay,

tabur

ve

blk

komutanlarnn grev yaptklan yerden aday olamayacaklar, lalkla

yakn ilikisi olan mlkiye, maliye memurlanyla mftlerin ikinci semen
seimine balamadan bir ay ncesinden istifa etmedike altklan
yerden adaylklarn koyamayacaklan kararlatrlmtr.
lkede henz meslekler ve meslek tekilat olumad iin
seimlerin idaresinin mesleklere gre oluacak tefti heyetlerine
verilmesi uygun grlmemitir. Semen olabilmek iin vergi verme
zorunluluunun kaldrlmas uygun grlmtr. Her 250 kii iin bir
ikinci semen istei kabul edilmeyerek yine 200 semen iin bir ikinci
semenin seilmesi, benimsenirken milletvekili olabilmek iin oylamaya
katlan ikinci semenlerin mutlak ounluunun oylannn alnmas ilkesi
benimsenmemitir. Kkl
Komisyon

Trkiye

deiiklik

Devleti

15.

halkndan

maddede

olan

kiilerin

yaplmtr.
milletvekili

olabilecekleri grn kabul ederken, kimlere Trkiye Devleti halk

denileceinin de seim yasas ile deil yurttalk yasas ile saptanaca
grn benimsemitir.^^'
Komisyonun nerdii yasa zetle yledir;
Trkiye Byk Millet M eclisinin ye says Trkiye Devleti
halkndan

her

20.000

erkek

nfusa

bir

milletvekili

olarak

hesaplanacaktr. Hesaplama yle olacaktr:

O

30.000 kiiye kadar 1 milletvekili

30.001 kiiden

50.000 kiiye kadar 2 milletvekili

50.001 kiiden

70.000 kiiye kadar 3 milletvekili

70.001 kiiden

90.000 kiiye kadar 4 milletvekili

seecekti.
On sekiz yan bitiren her erkek seime katlacaktr. Silah altnda
bulunan asker ve jandarma erleri dnda tm subay ve memurlar
234

bkz. T.B.M.M.Zb.C., c. 28 s. 324-326.

97

seime katlma hakkna sahip olacaklardr. Vali, mutasarrf, kaymakam,

defterdar, muhasebeci, mal mdr ve mftler ikinci semen seimi
balamadan bir ay nceden istifa etmedike altklan yerden, askerlik
ubesi bakanyla jandarma alay, tabur ve blk komutanlar grev
yaptklan yerden milletvekili aday olamayacaklardr.
Gerek semen gerekse milletvekili olabilmek iin vergi verme
zorunluluu olmayacaktr.
Bir nahiyede bulunan erkek nfustan her 200 kii iin bir ikinci
semen seilecektir. Bu konuda yle bir yol izlenecektir:
O

300 semene 1

301

500 semene 2

501

700 semene 3 ikinci semen

seilecektir.
Komisyonun bu teklifi baz ufak deiikliklerle 3 Nisan 1923te
T.B.M .M .de benimsenerek 1923 seimlerinin yasal dayanan
oluturmutur.^^
T.B.M.M. seim karar aldktan ve seim kanununu onayladktan
sonra lke seim atmosferine girmitir. Mustafa Kemal Paa 8 Nisan
1923te yeni seimde izleyecei politikay gsteren

bir bildiri

yaynlamtr. Bu bildiride Anadolu ve Rumeli Mdafaa-i Hukuk

Grubunu Halk Frkas haline getireceini, bu frkann halk hakimiyeti
teceddt ve inkiafat maddiye ve maneviye esasatna mbteni
mufassal ve muntazam bir program yapacan bildiriyor ve amalann
dokuz noktada topluyordu. Tarihimize 9 umde olarak geen bu belgede
zetle u noktalar zerinde durulmutur:
1

- Egemenlik kaytsz artsz ulusundur. Ynetim sistemi halkn

yazgsn kendisinin ykmlenmesi esasna dayanr. Ulusun gerek

temsilcisi T.B.M.M.dir. Trkiye Byk Millet Meclisi dnda hibir
makam ulusal yazgya egemen olamaz.

235

a.g.e., s. 330 vd. Dstur 3. Tertip, c. 4, Ankara, 1953, s. 17.

98

2- Saltanatn kaldrlmasn ngren ve egemenlik hakknn

devredilemeyeceini, terk edilemeyeceini, bu hakkn Trkiye halknn
gerek temsilcisi olan T.B.M.M.nin manevi ahsnda toplandn
gsteren, T.B.M.M.nin 1 Kasm 1922de oybirlii ile verdii karar
deimez dsturdur. Dayana Trkiye Byk Millet Meclisi olan hilafet
makam, tm slamclar iin yce kattr.
3- lkede i gvenlii salama nemli bir grevdir.
4- Mahkemelerin seri olarak adalet datmas salanacaktr.
Yasalarmz ulusal ihtiyac karlayacak hale getirilecektir.
5- Aar usul iyiletirilecek, ttn ziraatini gelitirici nlemler
alnacak. Ziraat Bankas'nn sermayesi artrlacak, iftilere daha kolay
ve daha ok yardm

edebilmesi salanacak,

makinalarmdan yararlanmalar salanacak,

iftilerin

ziraat

hammaddesi lkede

bulunan eyann lke iinde retimi tevik edilecek, korunacak, acil

ihtiyacmz olan demiryollan iin vakit kaybetmeden fiili giriimde
bulunulacak, ilk eitimde birlie gidilecek uygun aralarla halkn
aydnlatlmasna ve eitilmesine allacaktr.
6- Fiili askerlik sresi ksaltlacak, orduda
retenlerin sresi biraz daha ksaltlacaktr.

okuma

yazma

7- lke savunmasnda zgrlk urunda malul kalanlarn sefalet

iinde yaamalan nlenecektir.
8- Memur snf denetim altnda tutulacak, devlet organlan
denetlenecek, memurlann atanmas, grevden alnmas, terfi ettirilmesi,
emekliye aynimas kurallara balanacaktr.
9- lkenin kalkndrlmas iin yer yer irketler kurulacaktr. Bireysel
giriimleri koruyacak dzenlemeler yaplacaktr. Mali, iktisadi, idari
bamszlmz salayacak bir ban kabul edilecektir.^^'
Seim hazrlklar yaplrken Mardin Milletvekili Necip Bey Hyanet-i
Vataniye Kanunu'nda bir deiiklik yaplmasn istemi ve bu konuda

236

bkz. Atatrk'n Tamim Telgraf ve Beyannameleri, s. 486-489.

99

hazrlad nergeyi meclis bakanlna sunmutur. Bu teklife gre

Saltanatn ilgasna ve hukuk ve hakimiyet ve hkmraninin gayrikabil-i
terk ve tecezzi ve fera olmak zere Trkiye halknn mmessili hakikisi
olan Byk Millet Mecllsi'nin ahsiyeti maneviyesinde mndemi
bulunduuna dair 1 Terinisani 1338 tarihli karar hilafnda veya Trkiye
Byk Millet Meclisi'nin meruiyeti aleyhinde kavlen veya tahriren veya
fiilen muhalefet veya ifsadat veya neriyatta bulunan kesan haln-i
vatan s a y la c a k t.k in c i Grupulann kar kmalanna ramen bu
teklif 15 Nisan 1923te yasalamtr. Bylece yeni seimlere gidilirken
saltanatn tartlmas kaps kapatlmtr.^ 16 Nisandan itibaren
meclis almalar sona erdirilmitir. Milletvekilleri eski milletvekilleri
seim blgelerine dalmlardr, ikinci Grup milletvekilleri Birinci Grup
adaylarn engellemek iin byk bir aba iine girmilerdir.
Mecliste oluan muhalefetin, ttihat ve Terakki Partisi ve sosyalist
kesimin alaca tavr dikkatle izlenmitir.
Mustafa Kemal Paa umdeleri kabul eden kiilerden adaylann
beliriemitir. Baz yerierden tam, baz yerlerden eksik, baz yerlerden de
seilecek adaydan ok fazla aday belirleyerek semenlere sunmutur.
kinci Grup yeleri, ttihatlar ve sosyalistler bir araya gelip de rgtl
olarak seime gitme karan alamamlardr. Mustafa Kemal Paa
kartlarnn oluturduklan kinci Grup ne kendisine bir bakan
bulabilmi ne de bir seim bildirgesi yaynlayabilmitir. Dolaysyla da
seimlerde herhangi bir varik gsterememi, silinip gitmitir. ttihatlar
da seimden kamtr.
Bar bir ortamda yaplan seimi Birinci Grubun adaylar
kazanmlardr. Yeni meclis 11 Austos 1923te toplanarak Birinci
M eclisten devrald yeni Trkiyeyi ada devletler dzeyine
karacak almalara balamtr.

237

T.B.M.M. Zb. C c.29 s. 32.

238

bkz. a.g.y., s. 175-190.

239

smail kr Efendinin almalar iin bkz. Ali Fuat Cebesoy, Ali Fuat Cebesoy'un
Siyasi Hatralar, s. 317.

100

BLM 2
T.B.M.M.DE DNCE AYRILIKLARI
A- MECLS AILMADAN NCEK DNCE
AYRILIKLARI
OsmanlI mparatorluunu Trkletirmek, Bat boyundurluundan
kurtarmak, yakn dnemde kaybedilen ve halknn ounluunu Trk ve
Mslmanlarn oluturduu topraklan geri almak, byk Trk birliini
(Pan-Trkizmi) kurabilmek ve halifenin slam dnyas zerindeki
etkinliini yeniden salayabilmek iin, Alman hayran ttihatlann bir
oldubitti ile devleti savaa srkleyen maceralan 30 Ekim 1918de
imzalanan Mondros Silah Brakmas ile noktalanmt.
lkenin savaa srklenmesinden sorumlu olan ttihat nderler
brakma sonrasnda kurtuluu yurtdna kamakta grmlerdir.
ttihat ve Terakki Partisi ise kendi kendini feshetme karan almtr.
Onlann yanda basn dnm devrindeyiz , mmet devrinden millet
devrine geiyoruz gibi eski dncelerini yineleyerek, zaman
geirirken, Trk aydn; ttihatlann balatt bu macerann sonucu
olarak imzalanan brakma ile Pan-Trkizmin gerekleemeyecek bir
d olduunu, slamc dncenin ulusal bamszlk dncesine
yenik dtn ac da olsa grm, basz koulsuz benimsenmesi
nerilen batcln da Osmanl topraklann smrgeletirmek ve Trk
halkn kleletirmek istediini, eitli blgelerdeki tilaf Devletleri
askerlerinin igalci tavr ve davranlarn, Marmaraya demirlemi
gemilerini izleyerek yaamt.
Trklerin stanbuldan ve Boazlardan karlaca, zmir merkez
olmak zere, Ege Blgesinin bir blmnn Yunanistana verilecei,
Gneydou Anadoluda Vilayat- Sitte ad verilen Erzurum, Van, Bitlis,
Diyarbakr, Elaz ve Sivasta bamsz bir Ermeni Devletinin kurulaca
haberi, Osmanl Devletinin bamsz yaamasna tilaf Devletlerinin izin

101

vermeyecei kansn glendirirken, 18 Kasm 1919da ngiltere

Dileri Bakan Balfourun Avam Kamarasnda Ermeni, Rum, Krt ve
Yahudileri Trk egemenliinden kurtaracana ilikin szleri de Osmanh
topraklarnn
koymutur.'

eitli

nedenlerle

paralanacan

aka

ortaya

Bu ortamda Osmanl Devleti'nin btnlnn ve bamszlnn

korunmas iin ortaya atlan dncelerin blmde topland
grlmektedir. Bunlar;
1- Mandaclk dncesi
2- Yresel kurtulu dncesi
3- Tam bamszlk dncesidir.

1- MANDACILIK
Manda ynetimi dncesi. Birinci Dnya Sava'yla ortaya
kmtr. Milletler Cemiyeti Misaknn, 22. maddesine gre, savan
sonunda kendilerini yneten devletlerin egemenlii altndan kan ve
zellikle ada dnyann g koullan iinde henz kendi kendilerini
ynetmek yeteneine ulaamam durumda bulunan halklar iin
dnlen

ve

kurallar

saptanan

bir

ynetim

biimi

olarak

gzkmektedir.^
Halklann gelimilik dzeyine, lkelerin corafi konumuna ve
ekonomik koullarna gre uygulanacak manda ynetimi iin deiik
kategoriler saptanmtr.
Bu ynetimin kurulabilmesi iin, 1 - sava ncesinde kendini
yneten bir devletin egemenlii altndan kurtulmu olmak, 2- kendini
ynetme yeteneinden yoksun bulunmak gerekiyordu.
Smrgeciliin ad deitirmi biimi olarak niteleyebileceimiz
manda ynetiminin bu durumu ortada iken; birok OsmanlI aydnnn ve
devlet adamnn ktlklerin en az kts olarak grd bu ynetim
biimini benimseyip, bu dorultuda kamuoyu oluturmaya altklan
1

Mine Erol, Trkiyede Amerikan Mandas (1919-1920), Giresun, 1972, s. 34.

Vakit, 1 Haziran 1335.

102

grlyordu. ngiltere, Fransa, talya, Amerika hatta Japonya gibi" bir

byk devletin koruyuculuunu isteyenler vard. Ancak, bunlar
arasnda ngiliz ve Amerikan mandacln savunanlar en kalabalk
gruplan oluturuyordu.

a) Ingiliz Mandacl
Bata OsmanlI padiah olmak zere, saray ve evresi. Hrriyet ve
tilaf Partisi mensuplan bu dncenin savunuculanyd. Bunlann en
nde gelenleri daha sonra ngiliz Muhipler Cemiyetini kurmulardr.
ngiliz yanllar

ilk zamanlar

ngiliz

mandacl

yerine,

ngiliz

dostluundan, Ingiliz yardmndan sz etmilerdir. 24 Kasm 1918'de

Daily Mail muhabiri ile konuan padiah, ngiltereye duyduu hayranlk
ve sevgiyi babasndan miras olarak aldn belirterek, eski dostluu
yineleyip, glendirmek iin elinden geleni yapacan belirtmitir."
mparatorluun kurtulu umudunu Allahtan sonra ngiltere'ye
ballkta gren padiahla birlikte; saray ve evresinin szcs Alemdar
ve Sabah gazetesinde de ngiliz himayesini savunan eitli yazlar
kmtr.
rnein Refi Cevat Bizim yaammz iin mutlaka bir yol
izlememiz gerekiyor. Daha nce de belirttiimiz gibi bu yol bizi ngiltere
politikasna ulatracak bir yol olmaldr diyordu." Mantksz politikalann
sona erdiini de belirten Refi Cevat, OsmanlI Devletinin ngiltere ile
ibirlii ettii srece srekli kazandndan sz ediyordu. Adm adm
OsmanlI topraklan tilaf Devletlerince igal altna alnrken, bunlar hl.
Bugn hepimizin ok iyi bilmesi gerekir ki ngiltere ve mttefikleri bize
dman deildir diyebiliyorlar, Osmanl Devletinin ngiltereye
tamamen boyun ediini syleyerek mutlu oluyorlard.' Kimi stiyoruz
adl makalesinde ise, hasta olan vcudumuzu iyiletirecek olan doktor.
3

bkz. ileri, 23 Terinevvel 1335.

Gotthard, Jaeschke, Kurtulu Sava ile ilgili ngiliz Belgeleri (ev. Cemal Kprl),
Ankara, 1971, s. 3-4.

Alemdar, 6 Kanunusani 1335.

a.g.g.. 3 Mart 1335.

a.g.g., 30 Mays 1335.

103

Anglo Sakson rkdrdiyebiliyor; ingilizleri istiyoruz adl yazsnda da

"Trklerin kendi gleri ile adam olmalarna imkan yok. Yatamza
serilmeden nce bir kere daha ngiltereye elimizi uzatalm diyordu. 22
Mays 1919'da toplanan Saltanat urasnda Hrriyet ve hilaf Partisi
temsilcisi kadim dostlardan birinin dostluunu elde etmekle lkenin
kurtulacandan sz ederken, bu dostun kim olduunu 30 Mays
1919'da Alemdar Gazetesi, Refi Cevatn kalemiyle aklyordu. Eer
bu devlet mevcudiyetini muhafaza edecekse buna ngiliz kuvveti
yegne amil olacaktr. Refi Cevat en kt zamanlarda bile ulusal
duygulanmz, onurumuzu rencide etmeyen devletin ngiltere olduunu
syledikten

sonra,

kendilerine

kar

kanlan

Makyavelistlikle

suluyordu."
Oysa ngiliz babakan, Osmanl Imparatorluunun ynetimi
konusunda, Balak Devletlerin sorumlulan olan yandalaryla yapt
toplantlarda Trkler yzyllardr Avrupadadrlar. Hep bir bela, bir
bask esi, bir karklk kayna olagelmilerdir. Trk hibir zaman
AvrupalI olamam, Avrupa uygarln iine sindirememi ve srekli
sava nedeni olm utur

diyerek, Trklerin tarih

sahnesinden

silinmesini istiyordu.
Bir yandan devlet ynetiminde bulunanlarn abas, br yandan
ngiliz Muhibleri Cemiyetinin almalar sonucu, ngiliz himayecilii
dncesi giderek gleniyordu.
Ingiliz Muhibleri Cemiyetinin kuruculanndan ve nde gelen
kiilerinden Sait Molla, tm belediye bakanianna gnderdii bir yazda
vatanmzn imkn istihlasn temin iin vilayet ahalisinin hemen
cemiyet-i mezkureye itirak eylediklerini ve ngiliz muhib ve taraftarl
hususundaki hissiyat- fevkaladeyi umumileriyle ngiliz mzahereti talep

a.g.g., 19 Mays, 1335.

a.g.g., 21 Mays 1335.

10

a.g.g, 21 Haziran 1335. Refi Cevatn dnceleri iin bkz. IVIetin Ay, Refi Cevat
Ulunay'n MH Mcadele Devri Makaleleri, Ankara, 1994.

11

Mehmet Ali Birand, "Sevr Zabtlarndan Trkiye'yi Ynetme Yntemi , Milliyet, 9

Ocak 1981, Olcay, a.g.e., s. 7.

104

ettiklerini bila istisna tel<mil mmessillere hkmete ve gazetelere

derhal telgrafla iar etmelerini istemiti.'^
Bu istee baz yneticiler olumlu cevap verirken bazlan kukuyla
bakmlardr. rnein

Silifkeden

26

Mays

1919da

Dahiliye

Nezareti'ne yazlan bir yazda yle deniyordu:

Vatann

midi

istihlas

ngiliz

mzaheretinde

grlecei

anlaldndan vilayete ngiltere taraftarl hakknda hkmete,

dvel-i tilafiye muhitlerine mracaat edilmesi iar edilmi ise de bu
hususun hkmetin siyasetine muvafk olup olmadnda tereddt
edilmektedir. Hkmetin tavrnn acilen bildirilm esi^ istenirken;
Ktahyadan yazlan bir yazda tarihi ilikiler dolaysyla OsmanlIlarn
ngiliz muhibi olduu belirtiliyor, ancak bu tavrn aklanmasnn dier
itilaf Devletlerinin tepkisini ekecei vurgulanyordu.'"'
Hkmetin'^ ve ngiliz Muhibleri Cemiyeti'nin zabta ve belediye
memurlann kap kap dolatrarak mandaclk konusunda propaganda
yapmaktaki amac ilerde bu konuda bir halkoyuna bavurulur ise halkn
ngiliz mandacl yannda yer almalann salamakt.'
Saray ve evresi, Ingiliz himayecilii sayesinde panislamizmi
gerekletirmeyi mit ediyordu. O nedenle de kendilerine kar
kanlar" -zellikle ulusalclar- Osmanl halk arasna nifak tohumlan
atmakla suluyordu. Ulusalclara kar amansz bir mcadele bayra
am ve milli olarak grlen her ey dman saylmtr.
b) Am erikan M andacl
Mondros Silah Brakmas ile Osmanl Devletinin artk tek bana
varln ve bamszln srdremeyecei dncesi ortaya kmt.
12

BOA, DH-KMS. Dosya No: 52-1 Belge No; 9B/3.

13

B04.DH-KMS Dosya No: 52-1, Belge No: 98/5 ngiliz Muhibleri Cemiyeti'nin bu
telgraf tm vilayetlere yazd arivdeki belgelerden anlalmaktadr, bkz. a.g.y.,
Belge No: 98/1, 98/3, 4, 5.

14

BOA, DH. KMS Dosya No: 52-1 Belge No: 98/7.

15

Vak/l 28 Austos 1335, s. 2.

16

Vakit, 21 Austos 1335, s. 3. bkz. Fethi Tevetoiu, Milli Mcadele Yllarndaki

Kualular, Ankara, 1988, s. 55-143.

17

bkz. Bilal imir, Ingiliz Belgelerinde Atatrk, Ankara, c. 1, s. 24-25.

105

OsmanlI Devletinin toprak btnln korumak, aznlklan bahane

ederek byk devletlerin Osmanl Devietinin i ilerine karmasn
nlemek, adaletli ve srekli bir ynetim kurarak lkenin gelitirilmesine
katkda bulunabilmek, bunun iin yabanc sermayeden ve yabanc
uzmanlardan yararlanabilmek amacyla, ounluunu gazeteci ve
hukukulann oluturduu bir ksm aydn VVilson Prensipleri Cemiyeti
ad altnda bir rgt kurmutu" (4 Aralk 1918). rgt tznde
yabanc sermayenin iktisadi nfuz blgelerine siyasal amalarla
girmesine, devletin i ilerine kanmasna izin verilmeyeceine likin
hkmler de konmutu. rgtn amacnn hrriyet ve istiklali tahlis
olduu belirtilmiti.' Ancak hazrlanan programn tam bamszl
salamaktan uzak olduu grlmektedir.^" Cemiyet, programn
Amerikan Bakan VVilsona gndererek, lkede kurulacak dzen
konusunda kendilerine yardmc olunmasn istemiti.
Cemiyetin kurulmasndan sonra kamuoyu oluturmak iin byk
bir kampanyaya giriilmi; Vakit, Yeni Gn bata olmak zere birok
gazetede bu konuda yazlar yazlmtr.^'
VVilson Prensipleri Cemiyeti balangta Amerikan mandacl
yerine

Amerikan

yardmndan. Amerikan

mzaheretinden

sz

etmitir. Fakat daha sonra aka Amerikan mandasn savunmutur.

rnein Ahmet Rauf son amacn bamszlk olmasna karn, bu
amacn gerekletirilebilmesi iin "mali, ilmi, snai ve hatta idari
yardmn zorunlu olduunu belirterek, Cemiyet-i Akvamn kefaleti
altnda byk devletlerden birinin Osmanl topraklann siyasi ve idari
ynden hibir blnmeye izin vermeyecek bir biimde vekalet manda
ynetimi altna almasn nermitir. Rauf Ahmet bu byk devletin de
gen, din ve mefkperest bir devlet olan Amerika olmasn
istemiti. Ahmet Emin Bey ise lkenin ekonomik ve toplumsal
18

Sina, Akin, stanbul Hkmetleri ve stanbul, 1976, s. 117, Tevetolu, a.g.e., s. 147194.

19

bkz. Veni Gn, B Kanunuevvel 1334.

20

bkz. Akin, a.g.y., s. 117. Erol, a.g.y., s. 37-39.

21

Vakit, Yeni Gn, stiklal, Ati.

22

istlkiai, 23 Mays 1335.

23

a.g.g., 23 Mays 1335.

106

koullarnn ok kt olmas nedeniyle tam bamszlk elde edilse bile

bunun uzun sre srdrlemeyecei kansndadr."* Amerikan
mandacl benimsenmez ise, Trk ulusunun her taraftan kendini tehdit
eden tehlikeler nedeniyle, yalnz bamszln deil btnln de
kaybedecei kansndayd.^^ Halide Edip de gelecekte tm halk
kesiminin katlaca ada, ulusal ve bamsz gl bir devlet
olabilmek iin, Trkiyeyi bir btn olarak korumann, tm halk
gelimekten alkoyan engelleri kaldrarak, lke halkn ahenk ve skun
iinde yaatmann zorunlu olduunu belirterek bunun da, douda
toprak tutkusu olmayan, Filipinleri, Kbay ada bir ynetime
kavuturan

Amerikann

mzaheretiyle"

elde

edilebileceini

yazyordu.^"^
Amerikan mandaclan zmirin igalini, brakmadan sonraki snrlar
iinde

kalan

topraklarn

da

paralanacana somut

bir kant

saymlardr. Bunlar, kurtuluun bir byk devletin mandas altna

girmekle olanakl bulunduuna ilikin dncelerini uygulamaya
koyabilmek iin, Anadoludaki tam bamszlklar, -bamszln
kendileri bakmndan da ayan- arzu olduuna- izlenen politikann
yanllna ve devam ettirilmesi halinde, Osmanl topraklarnn
paralanacana nandrmaya ve yanlanna ekmeye almladr."'
Halide Edip bata olmak zere birok kiinin Amerikan mandasnn
benimsenmesi iin Mustafa Kemal'e bavurduu grlmektedir.
Erzurum Kongresine yazlar gndererek manda telkininde bulunanlar,
Sivas Kongresinde bu dnceyi temsilcileriyle savunmulardr.^
Fakat mtareke snrlar iindeki topraklan blnmez bir btn sayan
Mustafa Kemalin bu dnceyi benimsemedii, taktik gerei olarak,
tarafsz ve gl bir devletin yardmna ihtiyalar olduunu belirterek,
bu sorunun geitirilmesini salamaya alt grlmektedir.
24

Vakit, 31 Temmuz 1335.

25

l/atof, 2 Austos 1335.

26

V^a^f, 4/13 Austos 1335.

27

Akin, a.g.y., s. 524,

28

bkz. Nutuk., c. 1, s. 90-103.

29

bkz. Ulug idemir, Sivas Kongresi Tutanakian, Ankara, 1969, s. 47-70.

107

Amerikan mandacln savunanlarn byk bir kesimi ttihat ve

Terakki yanls kiilerdi. Mondros Brakmas sonrasnda siyasal iktidan
ele geiren Hrriyet ve tilaflar, ttihatlara kar sert bir politika yanls
olmulard. Osmanl Devletini, Almanyann yannda savaa soktuklan
iin ngiltere ve Fransa, ttihatlan sevmiyordu. Bu nedenle ttihatlar,
Amerikan mandacln savunarak hayatlann ve bulunduklar konumu
korumak istiyorlard.^'*
Amerikan

mandaclar,

Sivasta

istedikleri

baary

elde

edememeleri ve Amerikann, Trkiyenin tm veya bir blm

zerinde mandacl benimsememesi zerine mandaclk dncesini
bir yana iterek, ulusal tam bamszlk dncenin yannda yer
almlardr. Bylece tam bamszlklar, ulusal btnl salamada
nemli bir engeli daha am oluyorlard.

2- YRESEL KURTULU DNCES

Birinci Dnya Sava srerken, Amerikan Bakan VVilson sava
sonrasnda kurulacak dzene temel oluturmak amacyla 8 Ocak
1918de bir bildiri yaynlamt. Kapitalizmin yeryzne egemen
klnmasn ve bamszln yeni kazanacak devletlerin Amerikan
gdmnde bulundurulmasn amalayan bu bildiri, ayn zamanda
sosyalist ilkelere kar bir dnceyi de ieriyordu. nsan haklanndan ve
insanlann eitlii ilkesinden yola klarak gelitirilen, uluslarn kendi
geleceini kendilerinin tayini dncesi evrensel bir boyut kazanmt."*^
Ancak AvrupalI lkeler, uluslarn kendi boyunduruklar altndan
kurtulup, tmyle zgr olmalarn istemiyorlard. Onlara gre VVilson
prensipleri, uiuslann kendi kaderlerini tayin etme hakk. Bat vasilii
altnda bir zgrl kapsyordu.^ Yenilen lkeler bu durumu
bilmiyordu. Buna karn emperyalizme sava atn belirten sosyalist
nderler, uiuslann kendi kaderlerini tayin etme hakkn, emperyalistlerin
30

Alemdar, 1 Austos 1335.

31

bkz. }}eri, 31 Austos 1919. Yeni Gn, 22 Terinievvel 1335, s. 3. Yeni Gn, 30
Terinievvel 1335, s. 2. Yeni Gn, 25 ubat 1336.

32

Rupert, Emerson, Smrgelerin Uluslamas (ev. Trkkaya Atav), Ankara, 1965,

s. 3.

33

Niyazi Berkes, Tri< Dnnde Bat Sorunu, Ankara, 1975, s, 251.

108

egemenlii altndaki smrgelerin uluslaarak bamszlklann elde

etmesi

dorultusunda

dinamik

bir

ideoloji

gelitirmek

iin

kullanyorlard."
mparatorluktan ulusal devlete geme sreci iinde bulunan ve
emperyalizmin igali altna giren Osmanl mparatorluundan, gerek
VVilson ilkelerine, gerekse uluslarn kendi kaderini tayin etme
dncesine dayanarak, Mdafaa-i Hukuk ad altnda, eitli yrelerin
bamszln kurtarmay amalayan bir dizi dernek kurulmutu.^
Bunlar arasnda birka yeden kurulu olanlar olduu gibi daha geni
topluluklara dayananlar da vard. Snf, mevki, dnce ayrlklann bir
kenara iten ii, kyl, memur, asker, din adam, buralarda yan yana
oturup, yrelerin bamszln elde etmek iin omuz omuza almay
benimsemilerdi. Bu rgtlerin kurulmasndan ksa bir sre sonra
igaller artm, aznlklann ayrmc faaliyetleri younlamt. Mdafaa-i
Hukuk Dernekleri ayn yrede birbirinden kopuk hareket eden glerin
baarya ulaamayacan grm; balangta blgesel olarak, daha
sonra da lkesel olarak birleip, gcn artrmtr. rnein Bat
Anadolu Mdafaa-i Hukuk Dernekleri Balkesir ve Alaehirde yaplan
kongrelerle Karadeniz ve Dou Anadolu Mdafaa-i Hukuk Dernekleri
Erzurum Kongresi ile tek merkezden idare edilir duruma getirilmitir.
zmirin igalinden sonra bu rgtlerin almalan daha da artmtr.
Bunlar o gnk durumu deil, ilerde ortaya kacak tehlikelere dikkati
ekerek halk uyandrmaya almlardr. rnein Denizli Heyeti
Milyesi ....yannn siyah ve boucu felaketlerini grerek srf hayat ve
namusu koruma endiesiyle silaha sanlan Nazilli, Denizli ve mlhakat
ahalisi... uyumaynz... yalnz bugnn selamet ve rahatn deil, yarnn
tehlikelerini dnnz derken; Kilikya Heyeti Merkeziyesi de Torosun
arkasnda aylardan beri skun ve saadetten mahrum yaayan halka
seslenerek, Trkn meru ve milli haklann tanmayan inat ve gaddar

34

Emerson, a.g.y., s. 26.

35

bkz. Tunaya, Siyasi Partiler, s. 479-512.

109

dmana Trkn iman ve kuvveti nnde boyun" edirilmesini

istiyordu.^
Adana'nn igali zerine yazlan yazlarda da bugn milliyet
prensibi hakimdir... hak her eyden yksektir , dncesi ilenerek,
rgtlenmenin zorunluluu belirtilmiti.^'
lkenin para para dman desteindeki aznlklarn eline
gemesini nlemek amacyla kurulan bu dernekler, zamann ak iinde
yrelerine zg olan amalar bir kenara iterek, -Mustafa Kemalin
youn ve etkin abalan sonucu- almalann tm lkenin kurtulmasna
yneltmi ve hem Ulusal Kurtulu Savann kaynan hem de tam
bamsz Ulusal Trk Devletinin temelini oluturmutur.

3- TAM BAIMSIZLIKI DNCE

a) slamc Bamszlk Dnce
OsmanlI Devleti slami temeller zerine oturan bir devletti. Ancak
Batdaki gelimeler karsnda bu temeller uzun sre dayanamamtr.
III. Selimden balayarak atlayan slami temellerden Bat dncesi
lkeye girmitir. Ilml ve toleransl dnen slamclar, devleti
glendirmek iin yaplan batllama almalarna kar kmadklar
gibi, rtl biimde de olsa onlan desteklemeye almlardr. I.
Merutiyetten sonra, devlet yneticilerinin, slamc dnceyi devletin
resmi gr biimine dntrmeye almas, slamclarla Batclan
kar karya getirmitir. Mutlakiyeti ynetimden g alan slamclar, II.
M erutiyete kadar,

Batclara kar glerini korumulardr. 11.

Merutiyetin ilanndan sonra Trkln etkisiyle slamc dnce

gcn yitirmeye balamtr. I. Dnya Sava balad ve Osmanl
Devleti bu savaa girdii zaman, tm slamlar Osmanl Devleti'nin
yannda toplamak iin, halifenin yaynlad kutsal sava arlar
(fetvalar), nemli bir etki dourmamtr. Buna karlk ingilizlerin, Arap
uluslanna bamszlk verme politikas Araplarn, Osmanl Devletine
kar isyan etmelerine yol amtr.
36

Tark Zafer Tunaya, Devrim Hareketleri inde Atatrk ve Atatrklk, stanbul,

1981, s. 27.

37

Tayib Gkbilgin, Milli Mcadele Balarken, c. 1. Ankara, 1959, s. 27.

110

Araplarn bu davran, OsmanlI Devletindeki, slamc dncenin

etkinliini azaltmtr. Ancak, Mondros Silah Brakmasnn dourduu
olumsuzluklar, slamclarn yeniden canlanmasna ortam salamtr.
Batllamakla Osrfanl uygarlna yabanclaldn, kendi
milletimizden de feragat edildiini,^ halkn, kime, neye inanacan
veya kime, neye hrmet edeceini bilemediini^ savunan slamclar,
milletin artk Batc politikaya izin vermeyeceini belirtiyorlard.'"
lkeyi iinde bulunduu durumdan karmak iin, dini hissiyatn
imdiye kadar nemsenmeyen kuvvet ve tesirinin" takdir edilmesini
zorunlu gryorlard. Dinimizden asrn medeniyetinin gereklerine gre
azami istifade yollan ne ise onlan bulup meydana karmalyz. Biz,
imanmzn kuvvet ve mertebesinde eminiz ki bizi maddeten ve manen
felah ve selamete isal edecek yegne yol bu yoldur diyerek, kurtulu
yolunu slamc politikada gryorlard. slamc politika ile ayn zamanda
o kadar muhta ve mstahak olduumuz ittihad- hakikiyenin de
salanacan sylyorlard."' Bu konuda Mslman olmayan unsurlann
ahvellerinin rnek alnmasn istiyorlard. Osmanl Devleti topraklanna
gz diken emperyalistler ve onlann lkedeki uzants Mslman
olmayan

unsurlarn,

cemiyetleriyle,

gazeteleriyle,

kiliseleriyle,

borsalaryla, bankalanyla, milyonlara varan paralanyla, ksacas tm

varlklaryla youn bir biimde alrken,"^ Mslman halkn, dald
uykudan uyanp, varln, topran, namusunu ve haysiyetini vikaye
etmek iin, elbirlii edip, almamalanndan yaknyorlard."'^
islamclann bamszlk blm, brakma sonrasnda kurulan
hibir partinin, toplumsal bir snfa dayanmadn, ulusun ruhundan
g almadn, bu nedenle de lkeyi kurtarmalannn imknsz olduu
grn savunuyordu.""' Partiler yerine, lkenin ihtiyalann bilen,
38

Sebilrread, c. ^5, s. 399.

39

a.g.d., c. 15, s. 399.

40

a.g.d., c. 16, s. 108.

41

a.g.d., c. 15, s. 425.

42

a.g.d., c. 16, s. 12.

43

a.g.d., c. 16, s. 12.

44

a.g.d., c. 15, s. 440.

111

sorunlarna zm arayan, bunu dnen ve eyleme koyan kimselerin

ulusa izlenmesinin zorunlu olduunu vurguluyorlard.
OsmanlI tarihinde, toplumsal balamann, tm engelleri aan bir

g olduu slamclarn dayanak noktasyd. Bugn mnevver,

mtefekkir, drak sahibi olan Mslman Trkler duar olduumuz,
dermansz derdi bsbtn unutup, yle ilerle megul bulunuyoruz ki,
ne memleket, ne devlet, ne millet iin hibirinin faidesi yoktur. Bugn
her eyimiz, mevcudiyetimiz, istikbalimiz dahi zevale maruz bulunduu
iin, her vakitten ziyade merdane ve fedakrane bir ittihada muhtacz'""'
diyerek birleilmez de frkaclk (particilik) yan srdrlr ise partilerin
kurulmasna imkn salayan merutiyetin, particiliin ve lkenin de yok
olacan belirtiyorlard.
Bu durumda kurtulu yolu sorununu yeniden gndeme getiren
slamclar,

lkenin

Mslman

olmas

nedeniyle

kurtuluun

da

Mslmanlkta aranmasn istiyorlard. Bunlara gre slamlamaktan

baka are-i felah yoktu. Mslmanln tmyle uygulanma zaman
gelmitir. Bu nedenle irad heyetleri oluturulup, bunlann azimle ve
imanla almalann salamak zorunludur. Ancak, heyete girenlerin de
hafi ihtiraslar peinde koanlardan olmayp ulus ve lke akyla
rpnan ve yanan kiilerden olmas gerekir diyorlard."
Bamszlk

slamclar,

mandacla

kar

kyorlar onun

esaretten" baka birey getirmeyeceini sylyorlard. zgrlk

olmadan, hamilerin memleketimizde aacaklan caddelerden, tesis
edecekleri

kaanelerden,

fabrikalardan,

limanlardan

uzatlacak

demiryollanndan bize ne? Bunlar iin biz zavall esirleriz. Malzeme

tayacaz, ta toprak kaldracaz, ondan sonra da alayacaz"
diyerek gereki bir deerlendirme yapyorlard.
zmirin igalinden sonra kimi yazarlann himaye isteklerine kar
kan slamclar, himayede ancak esaret ve zillet vardr grn
45

a.g.d, c. 15, s. 441.

46

a.g.d., c. 15, s. 440.

47

a.g .d, c, 16, s. 120.

112

savunuyorlard. Bunlara gre, lke, halk bizzat hayatn korumazsa,

bakalan bu hakk ltfen vermezler. Olsa olsa halk kendi karlar
uruna altnrlar. Hayat ve istiklalimizi siyanet etmek zere her
fedakrl gze alarak esaret zincirlerine balanmamaa, her vastaya
mracaat ederek serbest yaamaa azmetmeliyiz , diyerek mandac
politikann, ncelikle toplumu yoklamay ve kamuoyu oluturmay, daha
sonra da bamszla darbe indirmeyi amalayan sinsi tavrna kar
aka mcadele edilmesini istiyorlard.
Bamszlk olmadan kurtuluun imknszln savunan slamclar,
Anadolunun bamszln Arap kardelerimizin bamszlna bal
olduunu da ileri sryorlard.
Mandacla zgrlk asndan da kar kan bamszlk
slamclar,

bu

dncelerini

hilafet

kurumuyla

glendirmeye

alyorlard. Din kitabnn belirttiine ve slam tarihinin akna gre,

hilafet makam emri din ve dnyada resulullah efendimizin halifesi
olmak zere riyaset-i umumiyeden ibarettir diyerek; saltanatn esas
ittihaz edildiini, saltanatsz bir hilafetin olamayacam vurgulayarak
hilafet merkezi olan stanbulun OsmanlIlar elinden alnmasna da kar
kyorlard. stanbulun, OsmanlIlarn elinden alnmasn hilafeti ismen
ibka fiilen ortadan kaldrmak diye deerlendiriyorlard.*'
Bamszlk slamclar, zgrlkle birlikte vatann da tehlikede,
olduu grn savunuyorlard. Bunlara gre, iki vatan vard. Biri
maddi dieri ise manevi vatand. zgrln kaybedilmesinde en
nemli etken bir kavmin mevzuat ve ananatndan oluan manevi
vatann kaybedilmesiydi. Bir kavim topraklarn deil; mevzuat ve
ananatn kaybettiinden dolay istiklalini kaybediyordu."^
Bamszlk slamclar, birok yazlannda, ulustan (milletten) sz
etmelerine karn, ulusu benimsemedikleri grlyordu. Trklerin,
46

a.g.d., c. 17, s. 26.

49

a.g.d., c. 17, s. 26.

50

bkz, a.g.d., c. 17, s. 37.

51

a.g.d., c. 18, s. 142.

52

a.g.d., c. 15, s. 399.

113

amz ulus adr, biz aa uyacaz, artk mmet devri geti, her
ulus kendi yazgsn kendisi izecek vb. dncelerine kar karak
ulusuluun, Hristiyanln inkiafndan doan bir ey olduunu,
Mslmanlkta byle bir eyin olmad tezini iliyorlard. slam ruhu na
yabanc

olarak

grdkleri

ulusuluun

Mslmanlar

arasnda

benimsenmeyecei grn savunuyorlard.

Bamszlk
slamclar, Anadoluda
balayan
hareketi,
Mslmanlk iin hayat ve memat meselesi olarak alglyorlar ve bu
eylemin zafere ulamasyla tm slam dnyasnn halas bulacan,
aksi takdirde, slam dnyas iin, en kt tutsaklk ve yok olma
dneminin balayacan vurgulayarak, Mslman halk ulusulann
yannda yer almaya anyorlard.^

b) Ulusal Tam Bamszlk Dnce

Avrupada burjuvazinin siyasal ynetimi ele geirmek iin yaratt
ulusalclk (milliyetilik), 1789 Fransz htilalinden sonra yalnz
Avrupa'ya zg olmaktan karak, tm dnyaya yaylan bir ideolojik
akm oldu.
Bat Avrupa lkelerinde siyasal ynetimi ele geirmek iin yaratlan
bu akm. Dou Avrupa ve Balkanlarda ulusal bamszlk ideolojisi
biimine dnt.^ Bunun sonucu olarak da okuluslu devletlerde
sonu gelmez milliyeti isyanlar balad.
okuluslu bir yap gsteren Osmanl Imparatorluundan ayrlarak,
milli devletlerini kurmak isteyen unsurlann balattklan savalar,
kukusuz imparatorluun ekonomik ve sosyal bakmdan zayflamasn
da etkilemitir. Ancak, bu aynmc hareketlerin, imparatorluktaki Trk
unsurlann ulusal bilince ulamasna yardmc olduu da bir gerektir.
Bir yandan Batl eitim kurumlanndan aldklan bilgiler, dier
yandan Balkanlar'da edindikleri deneyimlerle II. Merutiyetin ilan

53

a.g.d., c. 15. s. 399.

54

a.g.d., c, 18, s. 304.

55

bkz. Baskn Oran, Azgelimi lke Milliyetilii, Ankara, 1980.

114

edilmesini salayan asker-sivil aydnlar -imparatorluk ynetiminde

dnmlerin

balamasnda

etkili

olanlar,

siyasal

ynetimi

profesyonellerin elinden amatrlere geirirken-^ Osmanl toplum yaps

iinde statik bir grnmde bulunan halk kitlelerinin, kitlesel eylemlerle
siyaset sahnelerinde grnmelerini salamtr. zgrlk ortamndan
yararlanan

dnrlerin

gazetelerle,

dergilerle,

brorlerle

dncelerini halka ulatrmaya ynelmeleri, halkn lke sorunlanyla

daha yakndan ilgilenmelerini salamtr. Bu lke nasl kurtulur sorusu,
geni kitleleri dndrmeye balamtr. Osmanlclk, slamclk ve
Trklk dncesi dorultusunda kamuoyu oluturma hareketi
hzlanmtr." Gelien ulusalc dnce karsnda Osmanlclk ve
slamclk giderek zayflarken, Trklk glenmitir.*
Halklk temeline dayal, kltrel bir hareket olarak gelien
Trklk dncesi, Rusyadan kap Osmanl mparatorluuna
snan aydnlann etkisi ile siyasal bir nitelie brnm ve Pan-Trkist
ideoloji biimine dnmtr.
II.

Merutiyet'in ilanndan sonra her ne kadar ttihat ve Terakki

Cemiyeti merkeziyeti ve Osmanlc politika izlediini belirtmi ise de

Ziya Gkalp, uygulamann Trk olduunu sylemektedir." ideolojinin
kltrel temellerini oluturabilmek ve geni halk kitlesinin bu ideolojinin
yannda yer almasn salayabilmek iin, dernekler kurulmu, dergiler
karlmtr. Ziya Gkalp'n almalaryla Trkln teorik temelleri
belirlenmi ve 1913ten itibaren, Trklk, Osmanl Devletinin resmi
ideolojisi olmutur.
56

erif Mardin, a.g.y. s. 105-106,

57

Batl dnceden sz etmeye gerek grmyorum. nk tm dnce akmlan az

veya ok Bat dncesinin yaratt rnleri almaya taraftardr.

58

bkz. Muhammed Sadg, Trkiye'de ikinci Merutiyet Devrinde Fikir Cereyanlan,

Ankara, 1964 (Baslmam Doktora Tezi), Yusuf Akora, Trk Yl, 1928. Yusuf
Akora, L/p Tarz- Siyaset, Ankara, 1976, Peyami Safa, Trk nklabna Baklar {ty).
Uriel Heyd, Trk Ulusuluunun Temelleri (ev. Kadir Gnay), Ankara, 1979. Ziya
Gkalp, Trklemek, slamlamak, Muassrlamak, Ankara, 1976.

59

bkz, Lewis, a.g.y., s. 346. Heyd, a.g.y., s. 126. Berkez, a.g.y., s. 370.

60

bkz. Gkalp, a.g.y., s. 48-49.

61

bkz. Trk Yurdu Dergisi.

115

Bu dnem Trklnn imparatorluun yapsndan kaynaklanan

olgular nedeniyle slamc bir z tad grlmektedir. Ancak bu z,
islamiyetin ada kurallara gre yorumlanmasyla oluturulan bir
zdr. Durkheimin toplum ve millet kavramna ilikin aklamalann
OsmanlI

toplumuna

uyarlamaya

alarak, Osmanl

Devletinin

kurtuluunu Milli Devlefin kurulmasnda gren Ziya Gkalpin bu

dnemdeki milliyetilii, snrlar belirsiz yurt ve soyut bir millet
anayna dayanmaktadr.
Birinci Dnya Savann OsmanlIlar asndan olumsuz gelimeler
gstermesi Pan-Trkist dncenin ekiciliini yitirmesine yol amtr.
1911 lerde Yeni Turan adyla siyasal roman yazan Halide Edipin 30
Haziran 1917de Vakit gazetesinde Asya ve Kafkaslardaki Trklere
nderlik etmekten vazgeip, bu memleketinsorunlanna eilinmesini
istemesi,

Gkalpin, Trklk yerine Trkiyecilii

savunmaya

balamas," Osmanl imparatorluunda yeni bir dnemin balangcn

oluturmutur.
OsmanlI m paratorluunun 30 Ekim 1918de Birinci Dnya
Savandan yenik olarak aynimas zerine, imparatorluk snrlan iinde
yaayan bir ksm rk gruplann ayn bamsz devletlerini kurmaya
ynelmeleri, tilaf Devletlerinin Trk topraklann igal etmesi, Osmanl
Devletini kurtarmak iin bir yandan mandaclk dncesini gndeme
getirirken, br yandan da iinde eski ittihatlann bir blmnn de
yer ald uluslann kendi kaderini tayin etme ilkesine dayanan ada
ulusalclk dncesinin gelitirilmesi abasn balatmtr.
Osmanl Devletinde, Trk olmayan etnik elerin bir blm ayr
birer devlet olarak ortaya karken; ekirdek eyi oluturan Trklerin
egemenlikten yoksun kalmasna gnlleri raz olmayanlar, Osmanl

62

Yusuf Hikmet Bayur, Trk inklab Tarihi, c. 2. ks. 4, s. 374-397,

63

Feroz Ahtnad, ittihad ve Terakki (1908-1918), (ev. Nuran lken), stanbul, 1971, s.
228-229. 1914te yazlan Kzl Destan iiri de bunun somut kantdr.

64

Kato'f, 30 Haziran 1917.

65

/1f/, 8 Temmuz 1334.

116

imparatorluu yerine, Trk ulusunu kurtaracak zm yollar aramaya

koyulmulardr." Milllci olarak nitelendirilen bu grubun ncln
Mustafa

Kemal

Paa

yapmtr. Daha

okul

sralarnda

iken,

Franszcasnn yardmyla Fransz Devrimi'nin getirdii ulusal devlet ,

"ulusal vatan" kavramlann benimsemi olan Mustafa Kemal, doal
snrlar iinde bir ulusal devlefe ve vatan a salip olmann zlemini
ekmitir. zellikle Suriyedeki gnleri, Trk halkna, ancak ulusal bir
devletin daha iyi bir gelecek salayabilecei kansn pekitirmitir." Bu
nedenle 1918 sonrasnda ortaya atlan Osmanl Devletini olduu gibi
yaatma dncelerinin ve nerilerinin hibirinin yannda yer almam,
bunlar gereki grmemiti. inde bulunulan dnemde Osmanl
Devletinin

temellerinin

dnmtr. Osmanl

ktn,
Devleti(ni),

onun

mrn

tamamladn

istiklali(ni),

padiah(),

halife(yi), hkmet(i) anlam kalmam birtakm bo kurumlar ve szler

olarak nitelendirmitir. nk, sava sonrasnda ortada bir avu
Trkn bannd bir ata yurdu kalmt, tilaf Devletleri iin son sorun
bunun da paylam idi. Bu durum karsnda tek zm yolunun
hakimiyeti milliyeye mstenit, bilakaydart mstakil yeni bir Trk
Devleti" kurmaktan ibaret olduunu tesbit etmi ve bu dnceyi
yaama geirecek yntemleri aramaya koyulmutu.
Samsuna ayak bastktan sonra, yeni Trk Devletini oluturacak
rgtlerle, glerle, kiilerle iliki kurmaya ynelmitir. Ne kadar
zengin ve gnen iinde olunursa olunsun, bamszlktan yoksun
ulusun uygar dnyada uak olmaktan daha yukan bir dzeyde
bulunamayacan savunan Mustafa Kemal Paa, Trk ulusuna gerek
kurtulu yolunu Ya istiklal, ya lm" parolasyla gstermitir.
ada dnsel temellere dayanan ulusal, demokratik ve tarn
bamsz yeni bir devletin kurulabilmesi iin, Osmanl Devletinin
yklmas gerekiyordu. lkenin iinde bulunduu somut koullar ise
66

Vakit, 31 Mays 1335.

67

Blent Tanr, Lozan'a Giden Yllarda Trk Anayasa Tezinin Douu , Lozan'n 50.
Ylna Armaan, stanbul, 1978, s. 210-211.

68

Nutuk, c. 1. s. 12.

69

a.g.y., s. 13.

117

byle bir dncenin al<lanmasn imknsz klyordu. O nedenle

Mustafa Kemal Paa, yeni Trk Devleti kurma yolundaki almalann,
birtakm safhalara ayrm vakayi ve hadisattan istifade ederek,
kademe

kademe

yryerek

hedefe

ulama

stratejisini

benimsemitir.
Samsuna ayak bastktan sonra, ilk aamada, yurtsever asker sivil
aydn nclnde, yrelerin igale uramasn nlemek iin VVilson
ilkelerini ama edinerek kurulmu bulunan rgtleri birletirmeye
almtr.

Bu almalara paralel olarak, Anadolu Ihtilalinin ilk

bildirgesinde de yer alacak ilkeleri tespit etmi ve bu ilkeler

arkadalaryla

grtkten

sonra

21-22

Haziran

1919

gecesi

yaynlamtr.
Amasya Tamimi ad verilen bu belge ile vatann btnl, ulusun
zgrlnn tehlikede olduu, ulusun zgrln ulusun istem ve
karannn kurtarabilecei belirtildikten sonra, ulusun hak isteyen sesini
tm dnyaya duyurabilmek iin bir ulusal heyetin oluturulmasnn
gerektii vurgulanmtr. Ulusal heyetin oluturulabilmesi iin, Sivas'ta
toplanmas belirtilen kongreye, her livadan er kiinin seilip,
gnderilmesi istenmitir.'^ Vatan, millet ve zgrlk gibi ada
kavramlarla dolu bu bildiri, ayn zamanda ulusalc hareketin ama ve
yntemini de ortaya koymutur.
Vatan, millet ve zgrlk kavramlar Osmanl dnemindeki
anlamlannn dna karlarak ada boyutlarla ele alnm; yeni Trk
Devletinin belirleyici eleri olarak halka sunulmutur. Sk sk
vurgulanan vatan szc, neTuran', ne tm eriatn egemen olduu
topraklan, ne de ky meydann kapsyordu. 30 Ekim 1918de silahlar
sustuu anda elde kalan topraklarla snrlanm bir mekn ifade
ediyordu. Millet ise ne Trklerin anlad anlamda tm Trkleri, ne
slamc bir boyutta tm slamlan kapsyordu. ada anlamda rk, dil,
din elerine arlk vermeyen, ayrmcl yadsyan, "Trkiyede
70

a.g.y., S. 14.

71

a.g.y., c. 3, s. 910.

72

a.g.y., c. 1. s. 30-31.

118

yaayan tm halk iine alan bir kavram olarak gzkyordu.'

zgrlk dncesi de geni boyut ieriyordu. Bu, ancak tam bamsz
bir lke iin geerli olabilirdi. Siyasal, ekonomik, kltrel, askeri
bakmdan bamsz olmayan bir lkeyi Mustafa Kemal Paann
bamsz bir devlet olarak nitelemesi olas deildi."
Tarih, bir ulusun, kann, hakkn, varln hibir zaman inkr
edemez'" diyen Mustafa Kemal, ulusal varln korunabilmesi iin de
ulusun rgtlenmesini zorunlu gryordu. e kyden ve mahalleden
ve mahalle halkndan, yani fertten baladklann belirten Mustafa
Kemal, aadan yukanya temelden atya doru ykselen bir
rgtlenme modelinden hareket ederek, hakimiyet-i milliyenin
salanmasna

alyordu.' rgtlenmeye

en

kk

birimden

balanld gibi, bu rgtlerin bir at altna alnmas iine de blgesel

btnlemelerle

gidiliyor,

Sivas

Kongresinde,

Anadolu-Rumeli

Mdafaa-i Hukuk Cemiyeti ad altnda tm bamszlk rgtler

birletiriliyordu.
Yeni Trk Devletini milli hakimiyet esasna dayandrmay
dnen Mustafa Kemal, ulusal egemenlikle ters decek mandacla
kar cephe almtr." Mustafa Kemal bata olmak zere, ulusal tam
bamszlk dnceyi savunanlar, pazarlkla elde edilecek istiklar'i
73

Atatrk'n Sylev ve Dnceleri, Ankara, 1959, s. 3. Temmuz 1336'da meclisin gizli

oturum unda ulusal snrlanmz iinde yaayan eitli Mslman unsurlarn
birbirlerinin soycu, yresel, ahlaksal haklanna sayg gsteren z karde olduklann
belirtmitir, bkz. T.B.M.M. G. Zb. C. c. 1 s. 73, ubat 1336da Hakimiyet-i Milliyede
kan "Asnn Prensipleri" adl bir bamakalede de yle yazlmt. "Bizim de vaziyeti milliyemiz hududumuzla tekerrr etmi bir milliyettir. Mtareke hududu kabul
ettiimiz, milliyet prensiplerinin izdii huduttur. Bunun iinde yaayan insanlar
rklar ve asaf kavimleri ne olursa olsun milletta addederiz. Ayn zamanda memaliki osmaniyenin her taraf iin nemli grdmz ademi merkeziyeti uygulamakla her
kavmin kendi muhitinde gelimesinin salanmasna allacaktr."

74

Enver Ziya Karal, Atatrk'ten Dnceler, Ankara, 1969, s. 7-0.

75

A.S.D., c. 1, s. 4.

76

a.g.y., s. 11.

77

Erzurum'dan Sivas'a gidilecei srada Mazhar Mfid, Paam Sivas'ta manda sorunu
bizi zecek dediinde Mustafa Kemalin ahmaklar memleketi Amerikan mandasna,
ngiliz himayesine terk etmekle kurtulacan sanyorlar. Kendi rahatlarn temin
etmek iin btn bir vatan ve tarih boyunca devam edip gelen Trk stiklalini feda
ediyorlar demitir, bkz. Kansu, a.g.y., c. 1, s. 171.

119

eklen olmasa bile manen bir esaret olarak nitelendirmilerdir.'

Sivas Kongresinde Mustafa Kemalin ok yakn arkadalar bile,
Amerikan mandacln ister ve bu konuda bir karar karttrabilmek iin
youn aba gsterirlerken, O, izledii politika ile bu dnceye kongre
duvarlann ama olana tanmamtr/ Ulusal egemenlie dayal
kaytsz artsz tam bamsz ulusal bir devlet kurma yolundaki somut
baanlar, 1919 sonbahannda Amerikan mandacln savunanlann da
bu dnceden vazgeerek, m illi cilerin yannda yer almalann
salamtr. Bylece,

23

Nisan

1920ye

gelindiinde

Osmanl

mparatorluundaki halk kitlesi, dnsel olarak iki ana gruba

aynimtr. Bunlardan biri ngilterenin himayesi altnda saltanat, hilafeti
kurtarmaya alan teslimiyetiler, dieri ise saltanat ve hilafetle birlikte
bir avu Trk'n barnd ata yurdunu kurtarmay amalayan tam
bamszlklard."

B- MECLS AILDIKTAN SONRAK DNCE

AYRILIKLARI
1-

ULUSLARARASI LKLERN GETRD DNCE

AKIMI: SOSYALZM

1917 Ekim Devriminden sonra Rusya'da sosyalist ilkelere dayal

yeni bir ynetim kurulmutu. 23 Nisan 1920'de T.B.M.M.'nin
almasndan, ve T.B.M.M.

Hkmeti'nin kurulmasndan

sonra

Anadoluda da yeni bir ynetim olumutu. Yeni oluan bu iki ynetimin

birbiriyle kesien ortak noktalan vard. Zira her ikisi de emperyalizme
karyd. te bu nokta iki lkedeki ynetimleri, iki lkenin halklann
birbirine yaklatryordu.
78

Hakimiyet-i Milliye, 16 ubat 1336, Seha L, Meray, Lozan n Bir ncs Prof. Ahmet
Selal^attin Bey (1878-1920), Ankara, 1976.

79

bkz. Ulu demir, a.g.y., s. 47-75.

80

Tam bamszii< dnceyi savunanlarn birleebildii noi<ta "Misal< Miiii" ile

saptanan snrlar iindel<i toprahcian kurtarmal<t. Bu topraklan kurtarma yntemi,
kurtulduktan sonra bu topraklar zerinde kurulacak dzen konusunda aralannda
gr birlii yoktur.

81

Ali Fuat Cebesoy, Moskova Hatralar, stanbul, 1955, s. 14.

120

Sosyalist ilkelerin el<icilii,''^ Batl devletlerin; Yunanistann zmiri

igal etmesinden sonra Egede izledii politikaya gz yummas,
Hristiyan unsurlarn can gvenliini korumak iin youn aba
gsterirken,

Mslman

unsurlara yaplanlara ses karmamas

T.B.M.M. Hkmetinin Rusyaya ynelmesinde etkili oluyordu.

T.B.M.M. Hkmeti kurulmadan, Rusya ile iyi ilikiler kurulmasna
nem verilmiti."'* Albayrak gazetesi 1 Nisan 1,336da Rusyadaki
geliimi muazzam bir zelzele-i beer olarak nitelendirmi ve
milliyetin , saltanatn dar emberleri arasndan insanln ebedi ve
namtenahi hudutlanna atladn, Avrupallann arktan bu byk ve
hak isteyen cereyan muhtelif mecralara ayrarak bomak iin birok
sedler yaptn fakat bunlann ykldn insani prensiplerin, hak ve
adalet dsturlarnn yeni dnyadan Amerikal diplomatn azndan deil,
eski dnyadan insanln vicdan necibinden doduunu, ihtiyar ve
maceraperest topran zerinde asrlardan beri milyonlarca insan
bouturan bayraklarn tevk-i muhabbetinde" yeni renklerin
olutuunu vurgulayarak,^ bu renklerin yeil ve krmz olduu tezini
savunmutur.
Meclis aldktan sonra Sovyetler Birlii ile resmi iliki kurulmasna
geilmitir.' Mustafa Kemalin genel politika iinde Sovyetlere yer
vermesi milletvekillerinin dikkatini ekmemiti. 11 Mays 1920de Kzm
Karabekir Paann Rus Millet Komiserlii Sovyetlerden elde ettii,
tm slam unsurlarn uyanmasn ve harekete gemesini isteyen
bildirinin

okunmasndan sonra, sosyalist dnce mecliste tartmaya

almtr.

82

Halide Edip Advar, Trkiye'de ark, Garp Amerikan Tesirieri, stanbul, 1955, s. 138.

83

Advar, a.g.y., s. 137.

84

idemir, a.g.y., s. 85 vd.

85

Albayrak, ^ N\san ^336.

86

bkz. Stetanos Yerasimos, Trk Sovyet likileri, stanbul, 1979, s. 147 v.d.

87

Trkiye Byk Millet Meclisi Zabt Ceridesi (T.B.M.M.Zb.C.,) c. 1, s. 251-257. 1

Mays Bayram'nn Trabzon'da grl<emli bir biimde ktlanlmas zerine Aksz
Gazetesi 1 Maystan itibaren Trabzon'da Boleviklik ilan ediidiini" yazmtr, bkz.
Aksz, 2 Mays 1336, s. 2.

121

Bu dncenin mecliste tartlmasna gemeden nce Anadolu

basnndaki grnm zerinde durmal<ta yarar vardr.

^ Basnn Bak
Sosyalist dncenin Anadoluda tannmasnda en nemli grevi
Hakimiyet-I Milliye, Yeni Gn, t ve Aksz gazeteleri yapmtr.
Ankarada meclisin almasndan itibaren sosyalist dnce
dorultusunda halk aydnlatmak iin eitli almalar yaplmaya
balanmt. Monotov, Rusyay devrime srkleyen nedenler, ii
yaam, burjuvazinin hakszl, arln nasl ykld, Bolevik
rgtlenmesinin dayand yntemleri aklayan konumalar yaparken;
ekonomi, para, okul, eitim, kooperatif ve ordu konusunda da
konferanslar vererek halk bilinlendirmeye almtr. Vakkas Ferit ise
sosyalizmin uygulamaya ynelik ksmlan zerinde durmu kolektivizm,
komnizm, anarizm hakknda eitli bilgiler vermi, ii yaamnn
mutlulua ulamas, kapitalizmin yklmas iin dnyadaki yeni
gelimelerden Trk insanlann haberdar etmeye almtr.*
Ankarann dnda en youn ii kesimine sahip Eskiehirde de
Monotov Boleviklik, icraat ve kanunlar, slam ve Boleviklik,
Bolevikliin istikbali, Avrupa'daki vaziyet, Trkiye ve Boleviklik gibi
konularda konferanslar vermitir.
Hkmetin yar resmi yayn organ niteliini tayan Hakimiyet-i
Milliye ise sosyalist izgide eitli yazlar yaynlamtr. Kurtulu
Savann kapitalizme ve onun

ocuu

emperyalizme

kar

olduunu. Yunan ordusunun kapitalizmin Anadoluya gnderecei son

ordu niteliini tadn, uluslann bir zaman istibdat altnda ezildiklerini,
fakat imdi onlann ykldn bunlann yerine parann, sermayenin
getiini belirtmi ve sermayenin dnyada yaplm ktlklerin anas
olduunu vurgulamtr. Yaz yle devam etmitir: Kapitalizm filan,
felan milletin dman deildir, btn dnyann, btn milletlerin
dmandr. Milletleri birbirine dren kuvvet o, karde kan dktren
88

Hakimiyet-i Milliye, 10 Haziran 1336.

89

Yeni Gn, 25 Austos 1336, s, 2.

122

o, netice itibariyle tm insanl inleten zulm o. Bu zulm srdrmek

iin arada srada mracaat ettikleri muharebeler yegne kuvvetleri,
yegne silahlan deildir. Bankalar, sendikalar onun en kuvvetli silahdr.
Memleketimize baknz, rejiler, dyun- umumiler, kapitlasyonlar,
imendiferler, limanlar, bankalar, ticaret evleri btnyle yllardr bizi
mahvetmek iin kullanlan arkn paralardr. Bu ark devam ettii
srece yalnz biz de deil, btn dnya zulm altnda ezilecektir.
Sefalet ara kacaktr. Kendimizi kurtarmak iin nce bizim, sonra da
dnyann kapitalizmden kurtulmas gerekir.
Kapitalizmin, Markslste

bir

aklamasn

yapan

gazete,

kapitalizmin yerine sosyalizmin gemesini istiyordu.

Konferans ve gazete yaymlar dnda baz yazarlarn sosyalizm
konusunda kitap yazdklar,^ Matbuat ve stihbarat Mdriyeti
Umumiyesinin de halk aydnlatmak iin yayn yapt, hatta yaynlannn
nemli kesimini bu konuya ayrd grlmektedir.^
Mustafa Kemal'in 14 Austos 1336da T.B.M.M. Hkmeti'nin
prensiplerinin Boleviklik prensipleri olmadn aklamasndan
s o n r a ,s o s y a liz m i

savunan

gazetelerin

Trkiyeye

zg

bir

sosyalizmden sz etmeye yneldikleri dikkati ekmektedir.

Hakimiyet-i

Milliye ark Politikamz adl bamakalesinde

dnyada byk bir inklap yapmak isteyen Boleviklerle esasta

mttehidiz. Boleviklerin gayesi emperyalizmi yeryznden kaldrmak.
Biz de ayn dava urunda mcadele ediyoruz. Dahili politikada da ayr
deiliz. Onlar gibi biz de istiyoruz ki bundan sonra devletin manas en
geni, en hakiki delaletiyle milletin irade ve hakimiyetinden ibaret olsun.
Ancak esasta byle birletiimiz halde ekilde ayr dnyoruz zira
bizim memleketimizin itimai, iktisadi ve siyasi yaps farkldr
diyordu.
90

Hakimiyet-i Miiliye, 20 Temmuz 1336.

91

T.B.M.M.Zb.C. c. 4, s. 347.

92

y. a.g.y., s. 346, 357. A.S.D., c. 1, s. 126. T.B.M.M.Zb.C. o. 23, s. 74.

93

A.S.D., c. 1, s. 101.

94

Hato'mfyef-/ Milliye, 19 Austos 1336.

123

20 Austos 1336 (1920)da Yeni Gn gazetesinde Program ad

altnda bir yaznn kt, burada Sovyetlerdeki komnizmin hzl bir
biimde yayld, hibir kuvvetin bunun nne geemeyecei
anlatldktan sonra; Trkiyenin programszlndan sz edilerek, bir
program hazrlanmas neriliyordu. Yazar bize tercme programlar
deil, memleketin bnyesinden doan canl ve hakiki bir programn
gerekli olduu tezini iliyordu.^ Yazara gre, bizde nemli toprak
sorunu, byk sermaye ve kesif amele grltleri yoktu. O nedenle
de biz yeni dncenin bizdeki uygulamasn tmyle baka bir
biimde yapmalydk. nk, toplumsal ve siyasal yapmz, ekonomik
ihtiyalarmz bize byle emrediyordu.^
Dnyann sadece manzarasn deil temellerini de deitirmeye
doru giden komnizm hareketinde en ileri program benimsediini
belirten Hakimiyet-i Milliye gazetesi de, Tanzimat ruhlu takliti bir
komnizm deil, Trk ve Anadolu toplumsal yapsna uygun ve
Trkiyeyi gerek bir selamete karacak feyizli bir komnizmden yana
olduunu aklyordu.'
Gerek bir inklap edebiyatnn olumad Trkiyede '1920
sonlanna doru eitli sosyalist dncelerin birbiriyle mcadele ettii
grlmektedir. Politikada ve toplumsal almalarda yeterli bilgi ve
deneyimi elde edememi kiiler, komnizmi, zerinden herkesin
sellemeh-s-selam geebilecei kpr sanyordu.^ Rus Bolevizmi ile
Trk komnizmini karlatrr yazlar yazan Hakimiyet-i Milliye, bu
yazlardan birinde, Rusyada Bolevizmin, mutlakiyetin lkenin her
kesine datt zdegan snfnn basks altnda doup bydn,
Trkiyede byle bir durumun olmadn, Trkiyedeki komnizmin
ykc, kinci ve dkc bir ihtilal ile gereklemeyecei tezini iliyordu.
95

Yeni Gn, 20/25 Austos 1336.

96

Yeni Gn, 20 Austos 1336.

97

Hakimiyet-i Miiliye, 9 Terinievvel 1336.

98

a.g.g., 16 Terinievvel 1336.

99
100

a.g.g., 9 Terinievvel 1336.

i-lal<imiyet-i Milliye, 16 Terinievvel 1336.

124

 Doa doktorlarnn kabul ettii gibi toplum doktorlarnn da

benimsedii bir gerek vardr ki her ila her vcuda ayn etkiyi yapmaz.
Anadoluda da sosyalist dzen ilacn kullanmak isteyenler ciddi
aratrmalar yapmak zorunda olduklann inkr ederlerse, bilime kar
yrm olurlar dedikten sonra, Haklmiyet-i Milliyenin tecrbeye
mstenid bir tekamlden" yana olduunu belirtiliyordu."'
Anadoluda Yeni Gn gazetesi ise bu konudaki grlerini zetle
yle ortaya koyuyordu. Sosyalistlerin memleketimizde ak ve gizli
propagandalan bir hayli youndur. Bu younluk bilimsel dzeyde de
deildir. Dedikodu eklinde yaplan propaganda siyaseti umumiye ve
hususiyetimiz

itibariyle

bir

irticaa

yol

aabilecek

niteliktedir.

Boleviklik; komnizmin Rusyada ve Rusa uygulanmasndan ileri

gelen bir toplumsal akide ve bir idare eklidir. idaremizle hibir
ilikisi olmayan, Boleviklie zg dedikodularn bizi kendi ihtiyacat
esasiyemizden olan inklabmzda igal etmemesi lazm gelir.
Dnya bu dnemde bir inklap geiriyordu. Anadolu da bu inklabn
dnda kalamazd. Yeni Gne gre Anadolu; Batdan gelen kapitalistemperyalist dnce ile Doudan gelen ve komnizmi kendisine zg
bir biimde uygulayan Rus Bolevizminin etkisi altndayd. Bunlardan
birini bizim kanmza susam dmanlanmz savunuyordu. Yunan,
ngiliz, Fransz v.b. bizimle savat iin, dmanmz deil, emperyalist
ve kapitalist olduu iin dmanmzd. yleyse bu durumda Anadolu
hangi tarafa ynelmeliydi? Bu sorunun cevabn Hakimiyet-i Milliye
insanlann fikirleriyle, siyasetleriyle, ilimleriyle srekli sola doru
gittiini belirterek, Trkiyenin de sola gitmesi biiminde veriyordu.
Solun birka aamadan getiini de belirten gazete, sosyalistlerin
de mfritleri ve mutedilleri olduuna dikkati ekiyordu.
Bat lkelerinde sosyalistlerin 3. Enternasyonel ncesi geirdikleri
aamalan akladktan sonra, Anadolunun komnist olmasn olanaksz
101

a.g.g., 9 Terinievvel 1336.

102

Ven; Gn, 23 Kanunusani 1336.

103

a.g.g., 31 Austos 1336.

125

olarak gryordu. Sola gidile komnist ve Bolevik bir idarenin

benimsenmesinin de safdillik olacan vurgulayan gazete' o gne
dein olduu gibi, o gnden sonra da dnyann gidiatna lkenin
kapsnn,

penceresinin

kapanmasn

olumlu

bulamayacaklarn

belirtiyordu.
Hkmetin politikasna paralel yazlar yazan Hakimiyet-i Milliye,
1921ierde Trkiyede din ve millet esini komnizmin kurulmasn
engelleyici iki faktr olarak grmtr. Komnizm enternasyonaldir.
Milletin dnda dnya hkmeti demektir. Milli bayraklan ortadan
kaldnr. Kzl bayrak nemlidir diyerek sosyalizmin olumsuz yanlann
ne kard gibi, irketlerin milliletirilmesi, devlet tekelinin halk lehine
oaltlmas gibi giriimlerin de yararl olduunu belirtmitir.
Hakimiyet-i Milliye biz imdi btn evsafyla tam temiz ve
heyecanl bir milliyetperverlik iinde tekemml eden bir milletiz. Bu
hududu geip komnizme gitmek, bamz sert duvara vurup krmaa
benzer "" diyerek bu konudaki grlerini noktalamtr.
Hakimiyet-i Milliye, hkmetin yar resmi gazetesi olduu iin
hkmetin politikas dorultusunda dnce retirken hkmetin
banda bulunan Mustafa Kemal Paann komnizmi itimai bir
sorun olarak grmesi, toplumsal ve dini koullar nedeniyle Rusyadaki
komnizmin Trkiyede uygulanamayacan belirtmesi Londra
Konferansna katlmak zere talyaya giden bir T.B.M.M. Hkmeti
temsilcisinin Journal
Dorient gazetesine,
istemediklerini, tm lkeye "sirayet etmek"
propagandalar
sylemesi,'

engellemek

iin

youn

Bolevik olmak
eilimi gsteren

aba

gsterdiklerini

Bak Kurultayndan sonra Bolevik hareketlerinin

denetim altna alnmas iin hkmetin baz gazeteleri kapatmas,'

ulusalclann sosyalist dnceye taraftar olmadklann gstermektedir.
104

bkz. Hakimiyet-i Miiliye, 6/7/8 Mart 1337.

105

a.g.g., 8 Mart 1337.

106

a.g.g., 6 ubat 1337.

107

Peyam- Sabah, 26 ubat 1337, s. 2.

108

T.B.M.M.G.Zb.C. c. 2, s. 40-41.

126

Bu konuda slamclarn grleri nedir? Bu sorunun cevabn

Sebilrread dergisinde kan makaleler verir. Buna gre dnya byk
devrim dalgalan arasnda alkalanmaktadr. Bu dnce savann ne
zaman duraca da belli deildir. Bu byk ve uluslararas inklap ve
deiim devirlerinde arada kaynayp ezilmemek isteyen byk uluslar,
bu cereyanlara kar ciddi bir durum almak ve gidecei hedefi ok iyi
tespit edip, o dorultuda gitmekten kesinlikle aynimamaldr. Yoksa
eitli cereyanlardan yakay kurtarmak mmkn olamaz.
Sebilrread, yeryznde genellikle iki cereyann

birbiriyle

arptn; bunlardan birinin tm insanl kendi basks altnda tutmak

ve insanlar snrl bir zmrenin yararna altrmak isteyen
emperyalizm ve kapitalizm, dierinin ise bu alemin dayand tm
esaslan ykarak hkmetin kudret ve nfuzunu kaytsz ve artsz
halkn eline vermek ve insanlar arasnda her konuda ortak ve eit
yaam kurmak isteyen Bolevizm olduunu belirtiyor; slam aleminin
izleyecei yolun ne olduunu soruyordu.
O gne dein Osmanl mparatorluunun bir batllama politikas
izledii fakat baanl olamad belirtilerek, bugn de bizi bomak
steyen Bat medeniyetini ykmak zere teesss eden komnizm
cereyanna bilakaydart tabi olmay, onun vazettii prensipleri olduu
gibi derhal benimsemeyi selamet-i miliye iin elzem grenlerin""
olduunu vurgulayarak, kurtuluu z gte deil de yabanc cereyanlar
arkasnda aramay yadrgyordu.
slamistler, her siyasal ve toplumsal dzenin kendi muhitine gre
belirlenebileceini, sosyalizmin henz tmyle bilinemediini, o
nedenle

de

bu

inklap

hareketinin

znn

anlalamad

kansndaydlar. nklap henz devam ediyor. Nrede karar klnaca

henz belli deil. Hatta kendileri bile bu konuda kati bir ey
syleyemezler. nklabn muhtelif muhakemat, muhtelif tesirat,
muhtelif telakkiyata uradn, buunda farkl komnizm anlay

109

Sebillrread, c. ^e, s. 306.

110

Sebillrread, c. 18, s. 309.

127

yarattn, bazlarnn komnizmi milliletirmek taraftar, bazlarnn

klliyen buna muhalif olduklarn sylyorlard.
slamclara gre toplumsal ve politik konularda bir ulusun dier
uluslarn deneyimlerinden yararlanmas olduka gtr. Byle hazra
konmak niyetinde olan uluslann uradklan felaket ne yamandr. Her
ulus ancak kendi geliim yetenei ve almalaryla ll, toplumsal
koullara uygun bir siyasi ekli benimseyebilir. Aksi takdirde doacak
tepkileri de karlamak zorundadr."^
slamclar, kapitalizme ve emperyalizme kar olduklar kadar
komnizme de karydlar. " Fakat, kapitalizm ve emperyalizmin,
komnizm tarafndan yklmasn, bu konudaki abalann takdirle
karlyorlard. slam ve insanlk aleminin minnettarlk duyacan,
yardm edeceini belirtiyorlard. Ancak, tahribatlarn Trkiyede
temile kalktklan zaman byk hataya dtklerini anlatacaklann ,
ulemann ilimleriyle, siyasi ricalin maharetiyle", hasl- mmetin her
snfnn kendine mahsus zanaatyla kendilerini Tann yoluna, irad
etmeye alacaklann aklyorlard.
slamclara gre; slamiyet insanlar arasnda snf ve milliyet
farklann kaldrm, rekabet ve muhalefetlere izin vermemi, tabi ile
metbu arasndaki iliiyi temin etmi, hibir hkmet ekliyle takyit"
eylememi, insanlan hak ve devlerine bal kalmak kouluyla
gereksinmelerine gre eylemlerinde serbest brakmtr. Bylece,
insanlar

arasnda

toplumsal

ve

siyasal

dengenin

olumasn

salamtr. "
Hristiyanlk iinden doan Bolevikliin, Bolevik lkeler iin
siyasal ve toplumsal olmak zere iki ynl olduunu, bizim iin tek

111

a.g.d., c. 18, s. 311.

112

a.g.d, c. 18, s. 311,

113

a.g.d., c. 18, s. 311.

114

a.g.d., c. 18, s. 312

128

ynn, o da siyasi ynn olduunu, toplumsal devrime ihtiyacmzn

olmadn, Mslmanln 1300 yl nce bu devrimi yaptn ve slam
aleminin toplumsal yapsn saptadn iddia etmilerdir.
Toplumsal devrimden bir ey anlamayacaklann, slam aleminin
buna ihtiyac olmadn, amalarnn Bat uygarl altna den
slamlann kurtanlmas olduunu belirtmilerdir.
Bolevikler, mahkum milletlerin ekonomik ve siyasal baskdan
kurtanimasn kendilerine ama ettikleri iin, sorunun bu noktada kendi
hayatlanna taalluk ettiini , Bat cihangirliinin knimasnn Anadolu
iin bir hayat ilkesi oduunu ve bu noktada Boleviklerle ortaklaa
hareket etmek zorunda olduklann vurgulayan slamclar, siyasal
noktada karlarn ortak, amacn ayn olmasna karn, toplumsal alanda
da onlara bal olmay uygun bulmadklann aklamlardr. Bu konuda
Mslman

halkn

dncelerini

kartranlarn

-zellikle

bilerek

yapanlann- suikast yaptklan tezini savunmulardr."

Ortak dmana kar Boleviklerle tevhid-i mesai ettik diye bizim
de mutlaka Bolevik olmamz gerekmez. nk komnizmi oluturan
nedenlerin hibirisi bizde yoktur. Binaenaleyh bizim iin o prensiplere
bal olmak gerei yoktur. Bir ulus iin iyi olan ey dier ulus iin felaket
olabilir,

diyerek

grlerini

olduka

net

bir

biimde

ortaya

koymulardr."
Mecliste -her nedense- konumayan Mehmet Akif, Sebilrread
dergisinde bu konuda grlerini aklamaktan ekinmemitir. Mehmet
Akif, Mslmanlkla Bolevikliin ayn olmadn, bunlann bir olduunu
iddia edenlerin ya slam esaslann anlamadklan veya Boleviklii
incelemedikleri kansndadr. Ona gre; Mslmanlarn Bolevik
olmasna gerek yoktur. nk bu mezhebi Rusya'da meydana
getiren toplumsal, ekonomik, siyasal, tarmsal, sanayi v.s. gibi
nedenlerin hibiri Mslman lkelerde yoktur. Bunlann varln
benimsesek bile Kuran ile Hadis yerinde dururken Bolevikliin isasat
115

a.g.d, c. 18. s. 314.

116

a.g.d., c. 18, s. 314.

129

hazrasn kabule Mslmanlar iin imkn tasavvur edilmez der. Akif,

sosyalizmin gelecekte alaca ekil konusunda ise gr belirtmekten
kanr.'
Dou toplum yaps iinde komnizm ile sosyalizmin badap
badaamayaca sorunu, kiileri bir hayli etkilemitir. Sk sk sorulan
bu sorunun yantn Hoca kr vermitir. kr Efendi'ye gre,
sosyalizm. Batdaki kapitalizme tepki olarak domutur. slam
lkelerinde ne sosyalizmi douracak etkenler, ne de uygulanmasna
imkn vardr. Bu ekil bizim amalimize karlanmza uygun olmad
gibi maddi ve manevi varlmza da uygun deildir. Trkler, Bolevizmi
bir itimai messese olarak benimsemeye uygun deildir. Trkiye,
Rusya'ya benzemedii gibi Avrupa'ya da benzemez. Avrupada baz
sayg gsterilen eyler vardr ki bunlan Trkiye'ye uygulamak olas
deildir. Trklerin

diyaneti

Bolevizme

uygun

deildir. Diyaneti

slamiyenin esaslann Bolevizm esaslaryla uzlatrmak mmkn

deildir. Memleketimizde Bolevizmi gerektirecek bir yaam biimi de
yoktur. Bizde halkn ikayetine neden olan eyler tedabir-i idariyeyi
hkmetlerimizin kemah- hakla ittihaz edememesinden neet etmitir
der.''

b) Meclisin Balo
23

Nisan 1920de alan meclis, Anadolu'daki tm toplumsal

katman temsilcilerini barnda tad gibi, lkede var olan dnce

akmlannn da odak noktasn oluturuyordu.
Dnce platformunda meclisin ilk ylnda adndan en ok sz
edilen, aka propagandas yaplan dnce akm Bolevizmdi. Yeni
Trkiye'yi Bolevik ilkeler dorultusunda yeniden kurmak ve onu daha
da glendirmek amacyla planlar, programlar yaplm, partiler
117

a.g.d., c. 19. s. 131. Mehmet Akif, insanlar yaratlta bir deildir. Kimi zel<i, l<imi l<aln
kafal. Birisi alr kazanr dieri dnr kullanr. Nasl ki fakirin can ekimesinden
sefihin zevk almas "mtekre ise toplumsal bir gle birisinin dnsel rn olan
"servet-i bila avz olup dierine vermek de o kadar "mtekre ve zulmdr. Birisi
ifrat ise deeri tefrittir. Ka yapmak iin gz karmaktan baka bir ey deildir.
bkz. a.g.d. c. 19. s. 133.

118

a.g.d., c. 19. s. 207.

130

kurulmu, zmreler oluturulmutur. Bu konuda aba sarf edenlerin

byk nemli bir blmn milletvekilleri oluturmutur.
Milletvekillerinin alglay yeteneklerine ve dnya grlerine gre,
meclisin toplanma nedeni anlam kazanyordu. Ancak, tmnn
birletii ortak nokta, Misak- Milli snrlan iinde kalan topraklarn
dman igalinden kurtanlarak, ulusal bamszln salanmasyd.
Bunu salayabilmek iin, her ne kadar z gcmze dayanmamz
temel ilke olarak benimsenmi ise de emperyalizme kar ulusal
bamszlk hareketlerinin desteklenmesi tezini savunan Sovyetlerden
de yararlanlmas dnlmtr.
Rus Milletler Komiserliinin yaynlad^ bir bildirinin Dou
Cephesi Komutan Kzm Karabekir Paa tarafndan 11 Mays 1920de
T.B.M.M.ye gnderilmesinden sonra, mecliste Bolevik dnce
tartlmaya balanmtr.
Milletvekillerinin ortaya attklan dncelere bakldnda onlann
sosyalist dncenin dayand siyasal, toplumsal, ekonomik ve
ideolojik

taban

bilmedikleri,

Bolevizmin

emperyalizme

kar

oluundan yararlanmaya altklan, bamszl elde edebilmek iin

Boleviz.min benimsenmesini istedikleri grlmektedir. rnein, Trk
Ocann

aktif

yesi

Hamdullah

Suphi

Bey, bakalarn

topraklarmzdan kovmak iin , Boleviklerden istifade edilerek ulusal

birliin salanmasn istemitir. Oysa, Mustafa Kemal Paa daha 24
Nisan 1920de meclisin gizli oturumunda sosyalistlerin kendilerine zg
birtakm grlerinin olduunu, bunlann nereye temas ederlerse,
nereye giderlerse kendi grlerini benimsetmeye altklarn
belirterek, bu konuda milletvekillerinin dikkatli davranmalarn kapal bir
biimde dile getirmiti.'^' Buna karlk kimi milletvekillerinin slam
lkelerinde

dine

kar

saldrgan

119

bkz. T.B.M.M.Zb.C. c. 1, s. 251 vd.

120

y. a.g.y., S. 257 v.d.

121

T.B.M.M.G.C.Zb. c. 1, s. 4.

122

T.B.M.M.Zb. C c. 1, s. 258.

131

olmayan

Bolevizmin ^^

benimsenmemesinden ve sosyalist dzene doru

lkenin
ynlendirilnremesinden rahatszlk duymaya baladklar grlyorduk
Hamdullah Suphi Bey Bolevik glerinin lkeye yamac olarak
gireceini,

yakp

ykacan,

ananelere,

mukaddaata

sayg

gstermeyeceini syleyenlerin olduunu belirttikten sonra, tasrih

etmeliyiz, Boleviklik nedir, renmeliyiz; hakknda hkm vermeliyiz
diyor ve sosyalizmin meclise aratrlp incelenmesini istiyordu.
Rusyadaki inklap eylem balad andan itibaren onu yakndan
izleyen, fakat henz bu konuda belirgin bir sonuca varamadn meclis
krssnden syleyen Besim Atalay Bey de Boleviklikle slamiyet!
zdeletirmeye alyordu. Besim Atalay Bey, Boleviklere yoldalk
etmekle eriata daha fazla yaklalaca kansndayd.
Tunal Hilmi Bey ise, sosyalizmin tarihsel kkenini Hindistan'a
kadar gtryor, yaama geirilmi sosyalizmin kaynann eriat
olduu

grn

s a v u n u yo rd u .S o sy a liz m i

islamiyetle

zdeletirmeye alan ve Anadolu'da bir eit slam sosyalizmi

dncesini gelitirmeye uraan ise eyh Servet Efendiydi.'
Ebubekir'i sosyalist olarak nitelendiren'^ eyh Servet Efendinin
grlerini Muhittin Baha Boy da destekleyerek; sosyalizmin Rusyadan
nce slamiyet iinde doduunu, fakat bu dncenin slam
dnyasnda ihmal edildiini, lkeyi, ulusu, insanl kurtaracak olan bu
dncenin dayanann esasat ilmiye olduunu belirtiyordu.
Sosyalizmi bireycilii yadsyan, toplumculuu benimseyen bir dzen
olarak savunan milletvekilleri olduu gibi,' lkedeki tm rnleri
reticinin elinden alarak ambarlarda toplayan, daha sonra Ayeden
123

r.B.M.M.Zb. C c. 1, s. 47 v.d,

124

y. a.g.y., s. 251.

125

y. a.g.y., s. 259.

126

y. a.g.y., s. 260.

127

y. a.g.y., c. 6. s. 12.

128

Falih Rfk Atay, ankaya, stanbul, 1933, s. 260.

129

r.B.M.M. Z, C., c. 6, s. 16.

130

y. a.g.y., c. 7. s. 276.

132

Fatma'ya kadar tm kylye rettii rn vesika" ile veren bir dzen

olarak nitelendirenler de vard.
Erzurum Milletvekili Hseyin Avni Bey Bolevizmi, yasalar olduka
zehirleyici bir din olarak n ite le rke n ,D u ra k Bey de Bolevizmi; 1Dinsizlik, Allah yoktur, 2- Mllliyetsizlik. Bir Bolevikten milliyet sorsanz,
milliyetin nev-i beer olduunu syler, 3- Vatanszlk, 4- (Klesizlik)
Klelik de yoktur gibi drt ilkeye oturtmu ve Yahudilerin yaratt bu
dzende kadnn ortak mal olduu, evlenmenin olmad, iki taraf
birletiren eyin muhabbet olduu tezini savunmutur.'^
Yukarda milletvekillerinin kendilerini konuturarak sosyalizme
bak alarn vermeye altm. Buradan kan sonu, konuan
milletvekillerinin sosyalizmi bilmedikleridir. Zaman zaman kendileri de
bunu itiraf etmiler, meclis veya cra Vekilleri Heyetinden, bu
dnceyi aklayc bilgi istemilerdir.
Sosyalizme yaklam konusunda en tutarl davranan kii Mustafa
Kemal Paadr. 29 Mays

1920de meclisin

gizli oturumunda,

toplumsal bir sorun olan sosyalizmi benimseme dncesinin gnn

sorunu olmadn, hkmetin de Trkiyeyi sosyalist dzene geirme
sorunuyla uramadn belirtmitir.'^"'
3 Temmuz 1920de de "Bizim iin, ulusumuz iin Bolevik olalm
olmayalm diye bir sorun yoktur. Bolevik olmak iin neden de yoktur.
Gryorum ki baz arkadalar illa Bolevik olalm gibi bir dncedeler.
Biz bir ulusuz. Kendime zg aktre ve ynetimimiz var. Biz bunlann
sadkyz diyerek T.B.M.M. Hkmetinin dncesini belirli lde
ortaya koymutur. Bunlan sylerken Mustafa Kemal Paann ok
dikkatli davrand grlmektedir.
24 Eyll 1919da Bolevizmin bizim memleketimizde hibir
131

y. a.g.y., c. 7. s. 276.

132

A.S.D. c, 1, s. 135. Kar. TB.M.M.Zb. C c. 18, s. 254.

133

T.B.M.M.G.Zb. C c. 2, s. 29-30.

134

y. a.g.y., c. 7. s. 47 vd.

135

y. a.g.y., s. 72.

133

biimde yerinin olmadn belirttikten s o n ra ,R u s y a daki gelimeleri

yakndan izlemek ve sosyalizm konusunda aydnlatc bilgi almak
amacyla Rusya'ya aratnc gndermi,'^' 1920 yaznda bu konuda
youn bir inceleme iine g i r m i t i r . 1 Eyll 1920de Bakde
toplanacak

ark

Milletleri

Kurultay"na

katlmak

zere

baz

milletvekillerine ar belgelerinin gelmesi ve o kurultaya katlacak

olanlann hazrlk yapmaya ynelmesi zerine, Mustafa Kemal Paa o
gne kadar gizli oturumlarda yapt uyanlara paralel olarak, hkmetin
izleyecei politika konusunda daha geni aklama yapmaya ihtiya
duymutur.
14 Austos 1920de bizim nokta-i nazarmz, bizim prensiplerimiz
cmlece malumdur ki Bolevik prensipleri deildir ve Bolevik
prensiplerini milletimize kabul ettirmek iin de imdiye kadar hi
dnmedik dedikten sonraT.B.M.M. Hkmetinin temel politikasnn
kuvvetin, kudretin, hakimiyetin, idarenin dorudan doruya halka
verilmesi , halkn elinde bulundurulmasn ieren halklk olduunu
belirtmitir. Halklkla Bolevizmin birbirine kout olduunu savunan
Mustafa Kemal Paa, Bolevizm millet iinde madur olan bir snf
halk nazar- mtaalaya alr. Bizim milletimiz ise heyeti umumiyesi ile
madur ve mazlumdur. Bu itibarla dahi bizim milletimiz beeriyet-i
tahlise mteebbis olan kuvvetler tarafnda himayeye ayestedir.
Memleket ve milletimizi kurtarabilmek iin memleketin ahengini,
intizamn muntazam muhafaza etmek lazmdr. Her tarafta muhtelif
kafalann, dimalann, vcutlann teebbs memleketin iinde muhtelif
cereyanlar, muhtelif vaziyetler tevlit edebilir diye gerekli uyary
yaptktan sonra, falan yerde falan ve filan yerlerde yaplan kongrelerde
filan filan mnferiden davet olunurlar ve bunlar oraya gider ve orada
mevzubahis olan esasat kabul eder, memleket iinde tatbik etmee
balarsa, bu doru bir istikamet olmaz. Biz kongrelere de gideriz. Her
tarafa gideriz. Her eye itirak ederiz. Yalnz biz gideriz. Millet gider,
yani yalnz milletin mmessillerinden mrekkep olan meclis gider ve
yaplmas gereken eyi o yapar diyerek meclisin benimsemeyecei bir
136

bkz. A tatrkn Tamim Telgraf ve Beyannameleri, Ankara, 1964. s. 78.

137

Karabekir, istiklal Harbimiz, s. 799.

138

Advar, Trkn Atele mtihan, stanbul, 1975, s. 135-136.

134

eyin lkede kkl dnmlere yol aamayacan aka ortaya

koymutu
Yukanda sosyalizme yaklam alannn ne denli tutarsz olduunu
grdmz baz milletvekillerinin lkede sosyalist ilkeler erevesinde
bir toplumsal devrim yapmaya yneldikleri, bu konuda programlar
oluturduklan, hatta yeni nizam ve kaideleri T.B.M.M.ye sokmak iin
Sovyet elilik heyetinden de yararlanmaya altklan grlmtr. "
lke iinde Bolevizmin ne olduunu bilmeyen, fakat bu esasa
dayanarak oluturulacak Bolevik gcn ancak Anadoluyu
kurtarabileceine inananlar, lkenin eitli yerlerinde rgtler kurmaya
almlardr. Rusya ile kurulan iyi ilikilerden yararlanan baz kiiler de
Rus Bolevizmini eitli kanallardan lkeye sokmaya ynelmitir. Tm
bu gelimeler Anadolu'daki sosyalist cereyan glendirmitir. '
Geen zaman iinde, Bolevizm konusunda bir miktar bilgi sahibi
olanlar bu akmdan rahatsz olmaya balam, ^ hatta Anadoludaki
sosyalist akmn gelimesinden Sovyet elilik heyetini sorumlu
tutmulardr.'"^
Anadoluda sosyalist ilkeler erevesinde yapacaklan toplumsal
devrim iin, ordunun da kendi yanlannda bulunmasn zorunlu gren
Bolevikler, Yeil Ordu kanalyla erkez Ethemi kendi saflarna
ektikten sonra,'" dzenli ordu komutanlann da yanlanna almaya
almlardr.'"^
139
140

141
142
143
144

145

A.S.D. c. 1, s. 101-102.
Atay, a.g.y. s. 260. Damar Arkolu, Milli Mcadele Hatralarm, stanbul, Tan
Matbaas. 1961 s. 260. Trkiye Byk Millet Meclisi Hkmeti Dileri Vekili,
Trkiyede toplumsal devrim yapmak gerekirse bunu Anadolu halknn yapacan
belirterek Sovyet elilik heyetinin i politikaya kanmamasn diplomatik bir dille
belirtmitir, bkz. Trkiye Byk Millet Meclisi Gizli Celse Zabtlar
G.C.Zb).
Ankara, TBMM Basmevi, 1980, c. 1, s. 340-341.
y. a.g.y., s. 333.
Cebesoy, M illi Mcadele Hatralar, stanbul, 1953, s. 471-475.
Alay, ankaya, s, 260.
erkez Ethem Yeni Dnya gazetesi muhabiri ile yapt syleide, sosyalizmin
dnyay istila edeceini, bu nedenle de Anadolu halknn onu gerektii biimde
karlayp benimsemesini istemitir. Ethem, lkenin gelecei ve halkn mutluluu
asndan sosyalizmin yararl olduunu, Anadolunun bu cereyanla bamszln
kurtarabileceini belirtmitir. Ethemin lkda Hac kr Bey de Bolevikliin
Trkiye iin tek kurtulu yolu olduunu sylemitir, bkz. Aksz. 27 Eyll 1336, s. 2.
bkz. Fahrettin Altay, On Yl Sava ve Sonras, stanbul, 1970, s. 277. Cebesoy,
a.g.y., s. 471-475.

135

Mecliste krmz uhal kalpak giyen, krmz kravat takan

milletvekillerinin says oalrken, ne bekliyoruz, niin komnizmle
halka yeni bir ruh alamyoruz, hangi mal hangi servet kald ki
korkalm szleri ykselmeye balamtr. Bu srada Moskovadan
dnen Yusuf Kemal Bey, milletvekillerini sosyalizm konusunda
aydnlatan bir konuma yapmtr (16.10.1920). Bu konumada zetle
unlar vurgulanmtr: Komnizm nedir? Komnizm iktisadi bir eydir.
Sovyetist idare, halkn tekilat zerine kurulmu bir idaredir. Bizden
fark orada seen ve seilen amele ve kyldr. Burjuvazinin seme ve
seilme hakk yoktur. Kaza, liva ve vilayetleri halkn setii heyetler
idare ediyor. Moskovada iki kez kongre toplanr ve tm idare nitelerini
ve devlet ynetimini kontrol eder. Kongre yasama gcne sahiptir, 200
kiilik merkez yrtme komitesini seer, icra komitesinin bir bakan,
bir de divan bakan vardr. Merkez icra komitesi, milletler komiserliine
aynimtr. Bunlarn da bir bakan vardr.
Mlkiyet hakk yoktur, sermayedarlann halk soymasna izin
vermemek iin tm retim aralan cemiyetletirilmitir. almayana
ekmek yoktur. Ticareti kaldnyorlar. Toprak, byk sermaye, d satm
devletletirilmitir. Datm devlet eliyledir.
Sosyalizm konusunda kendi abalaryla yalan yanl kimi bilgiler
edinen milletvekillerinin sz konusu dnce akmna kar tavr
allannda Yusuf Kemal Beyin yukandaki konumas da etkili olmutur.
Trkiye Komnist Frkas yanllar ekilcilikle, hatta yalanclkla
sulandnimaya balanm, hkmetin, politikasn mecliste aznl
oluturan komnistler yerine, ounluu oluturan milletvekillerine
dayandrmas istenmitir.' Halkn baz kesimlerinden de

tepki gren

sosyalist dnce, 1920 sonlannda meclisteki etkinliini yitirmitir.

146

Arkolu, a.g.y., s. 151 vd. Atay, a.g.y., s. 259 vd.

147

T.B.M.M.G.Zb.C., c. 1, s. 172-173.

148

T.B.M.M.Zb.C. c. 6, s. 14.

149

A.S.D. c. 1, s. 137.

150

T.B.M.M.G.Zb.C., c . ^ , s. 357.

136

2- SOSYALST PARTLEME HAREKET

a) Yeil Ordu
Mondros Silah Brakmasnn koullaryla ters dmesine rannen,
itilaf Devletlerinin Osmanl topraklann adm adm igal etmeleri, bir
ksm aydn, Bat emperyalizmine kar sava atn belirten sosyalist
dnceye doru yneltmitir.
Anadolu ulusalclar, bir yandan Anadoluda halk rgtlemeye
alrlarken br yandan da Sovyetler Birlii ile gayri resmi olarak iliki
kurmaya zen gstermilerdir.
Ortak bir strateji saptamak amacyla, toplanan Sivas Kongresi'ne
katlan

yelerden

bazlarnn

umudunu

arka"

baladklar

grlmektedir.^' Bunlar, Anadolu'da yaplacak bir inklabn Rusyann

yardmn salayaca ve Anadoluda Bat emperyalizmine kar byk
bir diren oluturaca kansndadrlar. Bunlarn ncln Hakk
Behi

Bey

yapmaktadr. Sivas

Kongresi

sonrasnda

gizli

rgtlenmeye geen bu kiiler, Millet Meclisi aldktan sonra Yeil

Ordu adn almlardr.^On drt merkez yesinin milletvekili olduu bu
rgt ksa srede bymtr. Milletvekilii ve icra vekillii
yetkilerinden yararlanarak rahata alan rgt yeleri, rgtlerini daha
da gelitirmek iin, Mustafa Kemal Paann ismini de kullanmaktan
ekinmemilerdir. Kuruculannn nemli bir ksmnn ttihat olmas ile
dikkati eken Yeil Orducular, rgtlerinin kuruluunu gsterir resmi bir
151

Cebesoy, a.g.y., s. 450.

152

Cebesoy, a.g.y., s. 465.

153

Cebesoy, a.g.y., s. 451. Yeil Ordu'nun kuruluu iin bkz. Mete Tuncay, Trkiye'de
Sol Akmlar, Ankara, 1978, s. 130-151. Remzi Balkanl, Mukayeseli Basn ve
Propaganda, Ankara, 1961, s. 487 vd. Paul Dumont Revolution Imposible les
Counants d opposition en Anatolie 1920-1921', Cabiers du Monde Russe et
Sovietique Vol. XIX, 1-2, s. 145.
rgtn Nisan ve Mays aylannda kurulduunu yazanlarn temel dayana Kzm
Karabekir'in 14 Mays 1336'da Erzurum'dan yola kard krk kiilik bir askeri gcn
ellerinde yeil bayrakla Ankara sokaklarnda dolamas ve "bu g Ankara'ya ulat
srada Yeil Ordu Cemiyeti'nin kurulmu olduunu belirtmesidir" bkz. Karabekir
a.g.y., s. 729. Kzm Karabekirin Erzurum'dan derleyip Ankara'ya gnderdii bu
gcn Austos'ta Ankaraya ulat grlmektedir, bkz. Hakimiyet-i Milliye, 3
Austos 1336, s. 3.

137

belgeyi hkmete vermemilerdir. Bu durum Yeil Ordu Cemiyetlni

gizli rgt niteliine brndrmtr.
IVlerkez-i Umumi dnda Ankara ve Eskieliirde de birer merkezi
olan Yeil Ordu Cemiyetinin Ankara Merkez Heyeti iinde ttihat
Hsrev Sami Bey etkili olmutur.''
rgtle hkmetin balantsn salayan Hakk Behi ve Dr. Adnan
Bey,

rgtn

gizliliini

savunmular;

bu

konuda

srarl

davranmlardr.'"" Nazm Bey (Tokat) bunun nedenini Avrupann

zerlerine saldrmalarn nlemek olarak aklamtr.
slamc sosyalizmi

savunan Yeil

Ordu

Cemiyeti,

Haziran

ortalannda Nizamnamesini" yaynlamtr,'"' Haziran ayndan itibaren

komnizm cereyan Anadolu'ya yaylmtr. Ancak daha eylemin ilk
aamasn geemedikleri iin Mustafa Kemal Paa aktan aa bu
akma kar tavr almay ulusal karlara uygun bulmam,'"' belirli
alanlarda almasna da gz yummutur." Bundan yararlanan rgt,
aktivltesini daha da artracak giriimlere ynelmitir. Ordu ile ibirlii
yapmay kendileri iin yararl ve zorunlu gren Yeil Orducular erkez
Ethemle iliki kurmulardr. Bir hkmet partisi grnmne giren bu
rgte, Hakk Behi Beyin nerisi ile erkez Ethemin girmesi'"
Mustafa Kemal Paa tarafndan ho karlanmamtr. Mustafa Kemal
Paa cepheye gitmek zere Ankaradan aynimadan bu soruna eilmek
gereini duymu ve cemiyetten eylemlerini durdurmasn istemitir.'"
Bylece, Temmuz sonlarna doru cemiyet hareketsizlie itilmitir.
Bunun zerine cemiyetin arlk merkezi Eskiehire kaymtr.

154

bkz. Tunay, a.g.y., s. 136-137. T.B.M.M.G.C.Zb., c. 2, s. 19. bkz. Yakn Tarihimiz,

c, 1, s. 3, s. 70. Bursada bir komite kurulmutur. Dumont, a.g.mk., s. 145.

155

Yal<n Tariliimiz, s.T'].

156

bkz. Va/tm Tarihimiz, c. 1, s. 4, s. 103.

157

Cebesoy, a.g.y., s. 475.

158

Harris George, The Origins o f Comminism in Turi<ey, Calitornia, 1967, s. 73.

159

T.B.IVl.M.G.C.Zb., c. 2, s. 19. Ya.Ta.c. 1, S. 3, s. 72.

160

Ya. Ta., c. 1, S. 3, s. 72. Mustafa Kemal cepheye 27 Temmuz'da gitmitir.

T.B.M.M.G.C.Zb., c. 1, s. 118.

138

Sosyalizmi tel< kurtulu yolu olarak grdn syleyen erkez Ethem,

bu dorultuda kamuoyu oluturmak iin Austos sonlannda SeyyareYeni Dnya" adl bir slam Bolevik Gazetesi kararak Yeil Ordu
Cemiyetinin propagandasn srdrmeye devam etmitir.
Mustafa Kemal Paa cepheden dndkten sonra Yunus Nadi Bey,
Paa ile grerek kendilerinin almalan durduklann; fakat baz
mnasebetsiz kiilerin ortaya karak almalan srdrdklerini
anlatmtr. Mnasebetsiz kiilerin bu tavrlannn lkeyi kt yola
gtreceini belirten Yunus Nadi Bey, Mustafa Kemal Paadan bu
gidiata mdahale etmesini istemitir.'^
Mustafa

Kemal

Paann

14

Austosta

mecliste

yapt

konumadan sonra, sol kesim arasnda bir aynlk balamtr. Bu ayrlk.

Yeil Orduya da sram, bir ksm Sovyet Devrimine benzer bir
devrim modeli gelitirmeye alrken^ bir ksm da ulusalc-halk bir
dzen kurma modeli oluturmaya ynelmitir.
lkenin genel durumunu gz nne alan rgt, Mustafa Kemal
Paann isteine uyarak geici bir sre almalann durdurmaya karar
vermitir. Bu karara uymayan ve Yeil Ordu iinde daha sol kanad
oluturan baz milletvekilleri, Ankara'daki merkezi, "Merkezi Umumi
ilan ederek almalarn srdrmeyi tercih etmilerdir. Hakk Behi Bey
bu grubun almalarn durdurmas iin onlara birtakm neriler
getirmi ise de benimsettirememitir. Bunun zerine Hakk Behi Bey
hibir milletin hibir idare tarz ve siyasetini aynen kopya etmek
yanls olmadn

belirterek,

gayesinde

samimi

olduunu,

bu

samimiyetini yazarak srdrmeye karar verdiini aklayarak Yeil Ordu

Cemiyetinden aynlmtr.

161

Tuncay, a.g.y., s. 143-147, Nutuk, c. 2, s. 471.

162

T.B.M.M.G.C.Zb., c. 2, s. 20. Yunus Nadi ile birlikle Nazm Beyin de Mustafa

Kemali ziyarete gittii Hakk Behi Bey'in de orada bulunduu, Halk Zmresinin
organlamasna bu toplantdan sonra karar verildii, bkz. Ya.Ta., c. 1, S. 3, s. 75.

163

Harris, a.g.y., s. 75.

164

bkz. Yeni Gn, 20 Kanunisani 1336, s. 2.

139

1920

Eyllne gelindiinde gizlilil< temeli stne kurulan Yeil

Ordu Cemiyeti tmyle paralanmtr. Genel merkezi oluturan bir iki

ye dnda yelerin ou hkmete kurulan Trkiye Komnist
Frkasna (T.K.F.) girmitir. IVlustafa Kemal Paa, Etiem Beye de
mektup yazarak, hem onun bu frkaya girmesini, hem de denetiminde
kan Yeni Dnya gazetesini Ankaraya tayarak, frkann yayn organ
olmasn istemitir.'^
Yeil Ordunun sol kanadn oluturanlardan Nazm Bey (Tokat) ise.
Yeil Ordunun T.K.F. kalbine kar km ve bu konuda eitli
bildiriler yaynlamtr. Nazm Bey ve baz arkadalar Yeil Ordunun
Trkiye Halk tirakiyun Frkasna dntn belirtmilerdir.'' Yeil
Ordunun sol kanadn oluturanlarn tm abalan olumlu bir sonu
vermemitir. IVlustafa Kemalin ulusu-halk
dncelere mecliste egemen olmutur.

dncesi

tm

b) Trkiye Komnist Frkas

Yeil Oldu hareketinin nndan kmas, lkede gz ard
edilemeyecek kadar gelimi olan dank "Bolevik" kitleyi hkmetin
denetiminde bir partinin etrafnda toplamay zorunlu klmtr.
Bu srada '\/akkas ve arkadalan candan ve hararetle bir komnist
parti

kurarak

Anadoluda

sosyalist

bir

dzene

geilmesinin

mcadelesini veriyorlard. Oysa millet, meclis ve hkmet byle bir

dzen yanls olarak gzkmyordu." Hkmet, d etkilerle lkenin
kimi yerlerinde hissedilen sosyalist bakaldnlan nlemek,'' hkmete
muhalif sol gleri denetim altna almak, emperyalist dmana kar
verilecek savata Sovyetlerin yardmn daha da hzlandrabilmek iin,
18 Ekim 1920de Trkiye Komnist Frkas ad altnda bir parti
kurmutur.' 9 kiilik kurucu heyeti, 30 kiilik Merkez Umumisi" olan
165
166
167
168
169

Tunay, a.g.y. s, 148.

Yeni Gn, 20 Kanunisani 1336, s. 2.
Trk inklap Tarihi Arivi: 24-3376, T.B.M.M.G.Zb.C., c. 1, s. 333.
Kl Ali, Kl A li Hatralann Anlatyor, stanbul, 1955, s. 76. T.B.M.M.G.Zb. C., c. 1,
s. 333.
Sosyalist partilerin Trkiye szcn kullanmalar yeni deildir. II. Merutiyet
dneminde Trkiye Sosyalist Frkas adyla bir parti kurulmutu. Bu parti adres
olarak da Galata'da Kasaplar Soka 6 Nolu idare Hann gstermiti, bkz. BOA.
DH SYS 53/2.

140

partinin yeleri arasnda Hakk Behi Bey, hsan Bey (Cebelibereket),

Refik Bey (Konya), Eyp Bey (Eskiehir), Tevfik Rd Bey, Mahmut
Esat Bey, Yunus Nadi Bey, Kl Ali Bey, Sreyya Bey gibi meclisin aktif
yeleri yannda"" Ulusal Kurtulu Savann asker kadrosunda nemli
yerleri bulunan Fevzi, Kzm, Ali Fuat paalarla, Refet, smet beyler de
vard, ite bu nedenle Mustafa Kemal Paa, partiyi kuran kiileri en
kymetli, en namuslu, en vatanperver kimseler olarak nitelemiti.'^
Mecliste 85 milletvekiline sahip olduu ileri srlen bu frkann genel
politikasnn oluturulmasnda Hakk Behi Bey etkili olmutur.' Bu
parti kurulduktan sonra, Mustafa Kemal Paann istei zerine Yeil
O rdunun gl kiisi erkez Ethem de partiye alnm, onun
denetiminde bulunan Yeni Dnya gazetesi de Ankaraya tanarak,
partinin yayn organ biimine dntrlmtr.'
Bu partinin kurulmasndan sonra mecliste kurulmu bulunan ve
sosyalist nitelik gsteren Halk Zmresinin T.K.F.s ile bir balatsnn
olmadna ilikin Halk Zmresi idare heyeti adna Bursa Milletvekili
eyh Servet, Tokat Milletvekili
bulunmulardr.''" Bunlarn

Nazm

Bey basna aklamada

aklamalannn

rgtsel

dzeyde

dourduu sonular tespit edilememektedir. Ancak, daha nceden

sosyalist yazlanyla tannan Hakimiyet-i Milliye bir yana, Yeni Gn
gazetesinin de T.K.F.nn emrine girmesi Halk Zmreslnin de ideolojik
yapsnn ulusu-halk dorultuda olduunu ortaya koymutur. Sz
konusu partinin bir smarlama parti olduu, kuruluundan ksa bir
sre sonra ortaya atlmtr.''^

170

Kl Ali, a.g.y., s. 75. Tunay, a.g.y., s. 163. Komintere katlmas iin parti delege
gndermi ise de bu olana bulamamtr, bkz. Doan Avcolu Atatrkn Bakan
Anlatyor , Yn, 30 Ekim 1964, s. 5. Enver Paann abalan iin bkz. Kzm
Karabekir, stiklal Savamzda ttihat ve Terakki Erkn, stanbul, 1967, s. 128.

171

bkz.A.S.D. c 1, s. 136.

172

Cebesoy, a.g.y., s, 512. Samih Nafiz Tansu, ki Devrin Perde Arkas, stanbul, 1964,
s. 551.

173

Yeni Gn, 20 Kanunisani 1336.

174

Aksz, 25 Terinisani 1336.

175

bkz.//(fam, 22 ubat 1337, s. 3.

141

Komnizmin Rusyada bile uygulanmasndan olumlu sonular

alnamad bir dnemde Anl<arada byle bir partinin kurulmas
aknlk yaratmtr. Ancak, Mustafa Kemal Paa byle bir parti
kurulmad takdirde mevcut ideolojik mcadele nedeniyle, lkenin
iltiya duyduu btnln salanamayacan grmt.''
III.
Enternasyoneie bal olduu'" ilan edilmesine ramen henz
partinin program da tamamlanamamt. Genel kongre yaplncaya
dein izlenecek politikay saptamak zere baz kiilerin grlerine
bavurulmutur.'^ Bu grmeler sonunda partinin 43 maddeden
oluan bir nizamnamesi hazrlanm ve yaynlanmtr. 7 blmden
oluan nizamnamenin 1. blm siyaseti umumiye , 2. blm
mnasebeti milliye , 3. blm umuru askeriye , 4. blm umuru
adliye , 5. blm umuru maarif , 6. blm umuru diniye , 7.
blm umuru iktisadiye adlann tamaktadr.'
Ne zaman kapatld belli olmayan bu parti, kuruluunun ardndan
smarlama bir parti olarak nitelendirilmitir.'"

c) Trkiye Halk Itirakiyun Frkas

Yeil Ordu hareketinin durdurulmasna karar verilince Yeil
Ordu'nun sol kanadn oluturan baz kiiler T.K.F.ye gemeyi
benimsememi ve bir sre gizli T.K.F. ad altnda almalanna devam
etmilerdir.'' Fakat daha sonra Trkiye Halk Itirakiyun Frkasn
kurarak (7 Aralk 1920) Yeil Ordunun tabann kendi yanlanna ekmek
iin. Yeil Ordunun, T.H..F.ye dnt propagandasn yapmaya
balamlardr.

176

Cebesoy, a.g.e., s. 509.

177

Feridun Kandemir, Mustafa Kemal'in Kurduu Trkiye Komnist Frkas , Tarih

Konuuyor, c. 4, S. 24, s. 1987.

178

Cebesoy, M illi Mcadele Hatralar, s. 507. Enternasyonalin 21 koulu iin bkz.

Haklmiyet-i Milliye, 1 Kanunuevvel 1336, s. 1-2.

179

bkz. Yeni Gn, 29 Terinievvel-1 Terinisani 1336.

180

bkz. ;Wam, 22 ubat 1337, s. 3.

181

bkz. Tunay, a.g.y., s. 177-185.

142

Emei temel ilke olarak'^ alan bu partinin kuruculan arasnda Tokat

Milletvekili Nazm, Bursa Milletvekili eyh Servet ve Afyon Milletvekili
Mehmet krnn olduu grlmektedir."
Parti ksa srede gelimitir. Afyonda, Yozgatta Sivasta,
orum da, Akdam adeninde aktivitesini artrmtr.'* Hkmetin
politikas bunlara kar olduu iin, hkmet yeleri frkann etkinliini
azaltacak her eit nleme bavurmutur. Dahiliye vekili, memurlardan
bu frkaya girenleri azletmitir.' Maarif vekili, maarif mdrlerine bir
genelge gndererek maarif mensuplannn" bu frkaya girmemelerini
belirtmitir. Hkmet emirlerine uymayan frka mensuplanndan bazlar
tutuklanmtr.''
Halk tirakiyun Frkas'nn saltanatn irsiyetine, tasarruf hakk icar
ve isticar hakk gibi dini esaslara dayanan tasarruf haklanna kar
kmas slamc milletvekillerinin ve halkn frkaya kar olan tepkisini
artrmtr.^
erkez Ethem olayndan sonra mecliste, hkmetin sol anlaynn
ilerisinde olanlara kar, hem T.K.F. hem de slamc milletvekilleri adeta
ortak bir davran iine girmilerdir. Gafil ve hain olarak niteledikleri
parti yelerinin dardan para alarak, yabanc gcyle altn iddia
etmiler,

frkann

kapatlmasn,

yelerinin

milletvekilliinden

kanimasn istemilerdir.
Bu basklar karsnda frkann yaamas olas deildi. Nitekim
H..F. mensuplan lkedeki fikir cereyanlann ilmi bir mecrada yrtmek
182

T.B.M.M.G.Zb.C., c. 2, s. 23.

183

bkz. Aksz, 9 Kanunuevvel 1336, s. 2. Yeni Hayat, S. 3, s. 4. T.B.M.M.G.Zb. C,, c.

2, s. 23. Tunay, Mersin Milletvekili Seiahattin Bey'in de bu frkaya katldn
belirtmektedir, a.g.y., s.186. n.

184

T.B.M.M.G.Zb.C .c. 1, s. 351.

185

y. a.g.y., s. 351.

186

Peyam- Sabah, 15 ubat 1337, s. 2. Fetini Tevetolu tutuklamalarn grup grup

yapidn yazmaktadr, bkz. Trkiyede Sosyalist ve Komnist Faaliyetler, Ankara,
1967, s. 192-193.

187

T.B.M.M.G.Zb.C., c. 1, s. 361.

188

bkz. y.a.g.y., S, 361.

143

ve her hususta halk aydnlatmak zere kurulduu halde bu srada

memleketin pek ok muhta olduu vahdet-l amal-l efkan muhafaza
maksadyla 1 ubattan itibaren terk-i faaliyet eylemi olduklann, bir
bildiri ile kamuoyuna aklamlardr.'
Meclisteki an sol dnceyi benimser gzkerek mevcut
hkmetle elikiye den Nazm, eyh Servet ve Mehmet kr
beyler,

hkmeti

yasad

yollardan

devirmeyi

amaladklar

gerekesiyle stiklal Mahkemesine verilmilerdir. Mahkeme bunlardan

Tokat Milletvekili Nazm Beyin suunu sabit grerek Hiyaneti Vataniye
yasasnn 2. maddesi uyannca 15 yl hapse mahkum etmitir (9 Mays
1921).
Tokat Milletvekili Nazm Eeyin ahsnda hkmet politikasna kar
olan tm sol kesim de mahkum edilmitir.
Sakarya Sava'nn zaferle bitmesinden sonra lke iinde ve
dnda gcn iyice pekitirmi olan T.B.M.M. Hkmeti, mays aynda
hkmeti devirmek suuyla tutuklanan solcu kiiler iin bir af
karmtr.'
Sosyalist tutuklularm affedilmesinden sonra bunlarn yeniden
rgtlenmeye getii, 18 Mart 1338'de karmaya baladklan. Yeni
Hayat Dergisi ile kamuoyu oluturmaya yneldikleri grlmektedir.'^^
Halk tirakiyun Frkas'nn yeniden canlandn belirtir bildirilerin
yaynlanmas zerine, eski parti yelerinden milletvekili olanlar partiyle
organik iliki iine girmekten kanmlardr. Eski H..F. kuruculanndan
eyh Servet Efendi idari ve siyasi mefkuresinin halk olmasna
ramen yeni faaliyete geen frkann bildirisinden haberi ve reyi
olmadn, hibir parti ile ilikisinin bulunmadn aklamtr.'

189

Hakimiyet-i Milliye, 6 ubat 1337, s. 2. Peyam- Sabah, 5 Mart 1337, s. 2.

190

T.B.M.M.Zb.C., c. 10, s. 285. Yeni Gn, 10 Mays 1337,

191

y. a.g.y., c. 13, s. 52.

192

Yeni Hayat, 25 Mart 1338, S. 2, s. 14. Bildiri iin bkz. a.g.d., S. 3, s. 1-4.

193

Yeni Hayat, 8 Nisan 1338, s. 4.

144

Halk itirakiyun Frkas bu kopmalara ramen derlenme ve

rgtlenme almalann srdrmtr. 15 Austos 1338de frkann
birinci kongresini yapaca kamuoyuna duyurulmu ve kongre
program tespit edilmitir.'' Fakat bu srada mecliste II. Grup olarak
bilinen ve hkmete kar olan milletvekilleri, etkin olmaya balamlar
ve bu etkinliin sonucunda da Sivas Milletvekili Rauf BeyI icra Vekilleri
Heyeti Bakanlna getirmilerdir (12 Temmuz 1922).' Hkmet
bakan olan Rauf Bey 21 Temmuzdan itibaren sosyalistlerin
almalarn yasaklamtr.

3-

MECLSTEK SOSYALZM TARTIMALARININ

DURDURULMASI

Daha nceki blmlerde de belirttiimiz gibi Mustafa Kemal Paa

bamszlk savanda Sovyetler Birliine kar izledii politikay,
siyasal

ilikilere

Anadolu'yu

evet,

Rusyaya

Bolevizme
balamay

hayr temeline

amalayan,

oturtmutu.

Bolevik

devrimi

zlemcilerinin T.B.M.M. Hkmetine kar olduklarn bilen Mustafa

Kemal Paa, lkenin somut koullarnn komnizme ve Bolevizme
aktan aa kar durum almaya uygun olmad kansndayd.'' Zira
komnistliin lkemizde deil, Rusyada bile uygulanmasnda ak
kanlann olumad grlyordu. Ne olduu bilinmeyen bu akma kar
uygun nlem alnmad takdirde ulusal btnln paralanmasndan
endie duyuyordu.'' Bu gidiat nleyebilmek, salanm olan ulusal
btnl srdrebilmek iin sosyalist hareketleri denetim altna
almaya karar verdi ve T.K.F. ad altnda bir partinin kurulmasna izin
verdi. Bat Cephesi Komutan Ali Fuat Paaya verdii gizli emirde, gizli
komnist rgtlenmelerin durdurulmas iin gerekli almalarn

194

Aksz, 13 Temmuz 1338. Programn son maddesinin Yunanistana zg olmas

iigintlr. bkz. Aksz, 17 Temmuz 1338.

195

Nutuk, c. 2, s. 663-664.

196

bkz. A.T.T.B., s. 351.

197

y. a.g.y., s., 361.

145

yaplmasn istedi." Bunun yannda ilerde ortaya kacak olumsuz

gelimeleri ortadan kaldrabilmek iin, ordunun nceki dnemlerden
daha

ok

byk

bir

inzibat

ile

kumandanlarn

eli

altnda

bulundurulmasna zen gsterilmesini, komnizm cereyannn nihay^

ordunun en byk kumandanlannda kalmas gerektiini belirtti.'/
Meclisteki sosyalist milletvekillerinin gven kayna olarak gzken
erkez Ethemin asi duruma dmesi, yeni oluturulmu bulunan
dzenli ordu birliklerinin nnde Yunan glerini yenmesi, T.B.M.M.
Hkmetinin yurtiindeki etkinliini artrrken, sosyalistlerin gcn
zayflatmtr. 2 Ocak 1921de Meclis Bakanl'na bir nerge veren
Tokat Milletvekili Mustafa Bey, lkenin btnln bozacak biimde
dine kar baz cereyanlann oluturulduunu, bu konuda konferanslar
verildiini belirterek, lkenin sessizlik ve btnlne ihtiya duyulduu
bir srada tm milletvekillerinin ayrmlara yol aacak hareketlerden
kanmasn, aksi hareket edenlerin milliyet ve memleket selameti iin
meclisten kanimalann istemitir.
Meclisin 22 Ocak 1921 tarihli gizli oturumunda bu nergeyle birlikte
Diyarbakr stiklal Mahkemesi yeliine seilen eyh Servet Efendinin
grevine giderken yolda sosyalizm konusunda propaganda yaptna
ilikin askeri polis rgtnn verdii raporlann okunmas, meclisteki
sosyalist dnceye kar olan tepkileri daha da artrmtr. 1920
sonlarna kadar seslerini karmayan slamc milletvekilleri deta
sosyalizme kar sava amlardr.
Karesi Milletvekili Vehbi Bey, lkenin eitli yreleri igal altnda
iken Frka" cereyanlannn meclise sokulmasn dinsizlik ve vatanszlk
olarak nitelemi; bu eylemin iinde olanlar da memleketin iine bomba
koymakla sulam, koullar ahkam- eri erife drt elle sanlmay
gerektirirken ulusu aynmc yollara iten dnceler peinde komann,
dine saldrmann cinayet olduunu belirtmitir.
198

y. a.g.y,, s., 351. Amiral Bristolun 15 Aralk 1920'de VVashingtona yazdna gre
Trabzon'da yirmi l<adar Bolevil< varm, fakat ynetim onlarn propaganda
yapmalarna izin vermiyormu. bkz. UN . National Archives 867 00/1368.

199

Cebesoy, a.g.y., s., 509.

200

T.B.M.M.G.Zb.C., c. 1, s. 326.

201

y. a.g.y., s., 328.

146

slam dnyasnn zayflamasndaki temel etkenin taklitilik

olduunu syleyen Basri Bey, nazarfirip grleri, ulusu z
benliinden uzaklatran yaldzl haplar olarak deerlendirmitir.
imdiye dein lkenin eitli devletleri taklit ettiini belirten Haan
Basri Bey, Boleviklii de taklitilik olarak niteleyip ona kar tutum
alnmasn istemitir. slam dini ile sosyalizmin badaamayacan
savunan Basri Bey, bu gr savunan eyh Servet Efendiyi
Anadolunun milli vahdetini ykmakla sulamtr.

Basri Bey,

sosyalizme zorla, sopa ile deil bilimle kar konulmasn nermitir.^

Yahya Galip Bey Bolevizm ile Islamiyeti zdeletiren ve bu sistemi
benimseyip, lkede uygulamaya alanlan ihanetle sulamtr.^^
Hakk Hami Beyin dedii gibi, slamistler "bizim dinimiz bu meslei
benimseyemez dncesinden hareket etmilerdir."
Sleyman Srn, Hac Bekir, Abdulgafur, Bahri Bey ortak bir nerge
vererek, ulusal ama elde edilinceye kadar lke iinde ulusal btnl
bozacak parti kuranlarn veya byle bir yola gideceklerin T.B.M.M.
yeliinden kanlarak stiklal Mahkemesine verilmesini istemilerdir.^"^
lkenin aydnlar da iinde olmak zere halkn ve ordunun bilmedii
Bolevizmin bu memlekette bu millet iinde uygulanamayaca
kansna varan cra Vekilleri Heyeti, eitli yollarla Bolevikleri denetim
altna almaya almtr. Dnce akmlannn bask, iddet ve zorla yok
edilemeyeceini, stelik gleneceini ok iyi bilen Mustafa Kemal
Paa, Bolevik cereyana kar yine dnceyle kar koymann en
tutarl yol olduunu belirtmi, bu dorultuda bir politikann izlenmesini
istemitir. Bu

dnceyle

Ankarada Trkiye

Komnist

Partisi

kurulmutur.^* Dahiliye vekili kendini komnist sayanlann bu partiye

girebileceklerini tm idare amirlerine bildirmitir. Bylece yurtiinde
202

y. a.g.y., s., 329-330.

203

y. a.g.y., s,, 337.

204

y. a.g.y., s., 360.

205

y. a.g.y., s., 345. Bunlar mecliste ounluu elinde tutan gruplardan ayr yasa nerisi
hazrlamlardr,

206

y. a.g.y., s., 333-336.

147

birbirinden bamsz alan gizli komnist rgtlerin ortaya karlarak

denetim altna alnmas salanmtr. Ankara istiklal Mahkemesi'nin 1
ubat 1921de -meclis iinde sol dncenin en keskin savunucusu
olarak tannan- Tokat Milletvekili Nazm Beyin dokunulmazlnn
kaldnimasna ilikin istei meclise gelmi ve 2 Mart 1921'de IMazlm
Beyle birlikte Mehmet kr Bey ve eyh Servet Efendnin de
dokunulmazl kaldnimtr. Bu olaydan sonra meclisteki "Bolevik
muhalefet susmutur.

C- MECLS OLUTURAN K VE GRUPLARIN

SOSYO-EKONOMKVE KLTREL YAPILARINDAN
KAYNAKLANAN DNCE AYRILIKLARI VE
BUNLARIN MECLSE YANSIMASI
OsmanlI mparatorluunun siyasal yaamndaki gelimeler daha
ok tepeden inme kararlar dorultusunda biimlendii iin, Avrupa
lkelerinde olduu gibi snfsal temel zerine kurulmu rgtl
toplumsal glerden sz etmek olanakszdr.
Merutiyet'in 23 Temmuz 1908de ikinci kez ilan edilmesinden ve
30 Ekim 1918'de Mondros Silah Brakmasnn imzalanmasndan
sonra .T.'ye kar veya onun devam olarak eitli partiler kurulmutu.
Ancak bunlann hibiri belirli bir toplumsal tabana dayanmyordu.
Bireysel eilimleri ar basan siyasal rgtlerdi.^"'
23 Nisan 1920de Millet Meclisi alp almalanna balad
zaman Trkiye olaanst bir dnem yayordu. Normal parti
mcadeleleri bir yana, lkenin varl bile tartma gtrr bir duruma
gelmiti. Bir yandan Avrupa byk devletlerinin saldrlan ve onlann
kkrtmas ve desteklemesiyle bamsz devletlerini kurmaya alan
eitli etnik gruplarn bakaldrlan; te yandan padiah ve evresinin
ulusuna gvenecei yerde Avrupa byk devletlerinden birisine
dayanarak kendi hanedannn geleceini gvence altna alabilmek iin

207

bkz, Tark Zafer Tunaya, Trkiye'de Siyasi Partiier, stanbul, 1952.

148

ulusun zgrlnden ve bamszlndan dn verir tavr ve

davranlar, lkenin btnln, ulusun onurunu ve zgrln
tehlikeye atyordu.
Dalm olan ulusal btnln yeniden salanabilmesi iin asker,
sivil aydnlarn nclnde balatlan ulusalc eylem, tm kar
koymalara ramen, olumlu bir biimde geliiyordu. Ulusal eylemi ulusa
dayandrmak ve bir eylem stratejisi hazrlamak amacyla toplanan Sivas
Kongresinden

sonra,

ulusun

yazgsnn

kendi

temsilcileriyle

saptanmas iin meclisin toplanmas zorunlu grlmt.

II. Merutiyetten beri sregelen ideolojik mcadelenin iinde
yetien, hatta eitli biimlerde o mcadelelerde yer alan kiiler, yaplan
seimlerde halkn gvenini kazanarak meclise milletvekili olarak
gelmilerdir.
OsmanlI dzenini deitirmek iin legal, illegal almalann iinde
bulunmu kiiler, meclise geldiklerinde eski ideolojik mcadelelerinden
vaz m gemilerdir?

Sorunun cevabn kuramsal adan ele aldmzda kukusuz ki

ideolojik dncelerinden vazgememilerdir. Ancak olaya eylem
asndan baktmzda ulusal btnl paralayacak bir giriimde
bulunmay uygun bulmadklarn gryoruz. nk temel sorun
ideolojilerin retilmesini salayacak olan devletin emperyalist saldr
karsnda var olup olamayaca sorunuydu. Onlan Millet Meclisinde
bir araya getiren zorunluluk da buydu. Amalan lkeyi igalden
kurtararak bamszlna yeniden kavuturmakt.
Mecliste partileme eilimine girmeyeceklerine ilikin semenlerine
sz veren milletvekilleri, hem mevcut fiili igali kaldrmak, hem de
lkenin geleceini daha salam temellere oturtabilmek iin birtakm
neriler getirmekten kanmamlardr. Ancak, getirilen bu nerilerin
meclisin etkinliine engel oluturmamasna zen gstermilerdir,
ittihats, tilafs; slamcs, tarafsz, tutucusu, nklaps; uslusu,
yaramaz yeni frkalar kurup eskisinin ksr ideolojik mcadelesini

149

yeniden balatmaktan kanmlardr. Ancak, kimi milletvekilleri

meclisin demokratik tavnndan yararlanarak, kendilerini gstermek ve
sivrilmek iin sz krssn uzun sre igal etmekten ve her eye
muhalif tavr taknmaktan kendilerini alamamlardr.^" Bu durum
meclisin balang dnemindeki birliinin, -i politika ksmndabozulmasna, grupsal politikalarn oluturulmasna yol a m ^ jjv
Mehmet kr

Beyin (afyon) emperyalist devletlerin

humu

karsnda toplanan meclis, milli hudutlar dahilinde ulusun tam

bamszln temin etmeyi amalar. Fakat ama bu diye de her
mebusun toplumsal dnce ve siyasetini snrlandrmak hakk kimseye
verilmemitir. Kanaatlerimiz dairesinde altk, alyoruz demesi,
meclisteki dnce farklln aka ortaya koymutur.^^
Meclisin daha dzenli, daha etkili ve hzl almasn salamak.
Meclis Bakanlk Divan ile cra Vekilleri Heyetine yardmc olmak
amacyla mecliste kk kk gruplamalar olumutur.^"
Mustafa Kemal Paann meclis bakan seilmesinde, icra
vekillerinin oluum biimine farkl nerilerin getirilmesinde fes, kalpak
tartmasnda, meni mskirat yasasnda v.b. gibi birok konuda
meclisin birlik iinde olmad grlmtr.'^ Bunu bilen Mustafa
Kemal Paa ve arkadalar da, meclisteki btnl bozacak
nerilerden kanmlardr. rnein Kanun-i Esasi varln srdrm;

208

leri, 19 Haziran 1337, s. 3. 11 Mays 1920de d gazetesi muhabiri Konya

IVlillelvekili elebi Efendi ile yapt bir rportajda bu sorunu dile getirince, elebi
Efendi mecliste "frka ihtirasat olmadn, vatan endiesinden baka hibir emel,
hibir arzunun bulunmadn, lkeyi o gnk duruma getiren parti mcadelelerine
Mustafa Kemalin de kar olduunu sylemitir, bkz. d, 11 Mays 1336. Oysa
meclisin 9 Mays 1336 tarihli gizli oturumunda Ankara'da Byk Millet Meclisinde
frka cereyanlannn olmadnn sylenmesi zerine, meclisten kanaati siyasiye
burada da caridir" szlerinin ykseldii grlmtr. T.B.M.M.G.Zb.C., c. 1, s. 17.

209

Kl Ali, a.g.y., s. 67.

210

T.B.M.M.G.Zb.C., c. 1, s. 341.

211

"Milli Mcadelede Trkiye Byk Millet Meclisi", Belgelerle Trk Tarihi Dergisi, c. 2,
S. 12, s. 2.

212

Rza Nur, Mehmet A kifin meclisteki muhafazakar milletvekillerini bir araya

toplamaya ve "Dini Bir Parti" oluturmaya alln syler, bkz. Rza Nur, Hayatm
ve Hatralarm, stanbul, 1968, c. 3, s. 645.

150

padiahn ve hkmetin varlna son verilmeyip sadece iinde

bulunulan olaanst durum nedeniyle, bunlann yetkilerinin meclise
devredilmesi yoluna gidilmitir.
Austos 1920'de kimi milletvekilleri i politikada izlenecek yolu
saptamak amacyla bir yasa tasla hazrlamlardr. Halklk temeline
dayanan^^ bu taslan hazrlanmasndan sonra, znde mecliste var
olan gruplamalar da su yzne kmtr.
Bu gruplarn / zmrelerin kuramsal dzlemde herhangi bir ideolojik
tabana oturmad, daha ok duygusal, bireysel amalar tad
sylenmitir. Bu yargy ihtiyatla karlamak gerekir. Zira programlan
incelendiinde, bunlardan Halk Zmresinin, lml bir sosyalizmi;
Muhafazai Mukaddesatlann ise saltanat, hilafeti ve sosyalizm
kart bir ideolojiyi savunduu grlr.
Meclisin daha dzenli daha etkili ve hzl almasn salamak,
meclis bakanlk divan ile icra vekilleri heyetine yardmc olmak
amacyla

kurulduu^* sylenen

Halk

Zmresi, Mdafaai

Hukuk

Zmresi, Tesant Grubu, stiklal Grubu ve slahat Grubunun hibirinin

de saysal gc meclisi istenilen dzeyde altrmaya yeterli
olamamtr.^'^ Nitekim bu gruplarn olumasndan ksa bir sre sonra,
grupsal karlar n plana gemi; yasama, yrtme, yarg grevini
stlenmi olan meclisten i karmak glemitir.^'
stanbulda T.B.M.M.ye kart baz basn organlannda Yunus
Nadinin hkmeti eletirir yazlar yazmasnn Cami Beyin Avrupaya
gitmesinin

meclisteki

ztlklardan

ileri

geldii,^ Ankara

213

Od, 22 Austos 1336.

214

"Milli Mcadele'de Trkiye 0yl< Millet Meclisi" Belgelerle Trk Tarihi Dergisi, c. 2,
S. 12, s. 2. Gruplarn konusunda birbirleriyle elien dnceler vardr. d
gazetesi, cephelerden haberlerin kt gelmesinin gruplan dourduunu (d, 21
Eyll 1336). Cebesoy, stanbul'un Nifak politikas, Yunan saldnlannn, Ermeni
zulmnn gruplar dourduunu belirtir. (Cebesoy, M illi Mcadele Hatralar, s. 161)
Besim Atalay ise, 6 Temmuz 1922de meclisie yapt konumada icra vekilleri
seimi yasasnn gruplan dourduunu sylemitir. T.B.M.M.Zb.C., c. 21, s. 299,

215

smail Arar, Atatrk'n zmit Basn Toplants, stanbul, 1969, s. 36.

216

Nutuk, c. 2, s. 594-595. Arar, a.g.y., s. 36.

217

Peyam- Sabah, 10 Eyll 1336.

151

Parlamentosunda Ahali, Amele, Komnist ve Milliyetperver olmak

zere drt frkann olutuu, Ahali Frkasnn hem Bolevik, hem de
milliyetperver eilimler tad, meclis toplantlannda Ahali ve Amele
frkalannn ayn politika dorultusunda oy kullanarak. Milliyetilerin
steklerini engelledii, siyasal savam kazanmada Nasyonalistlerin
nde gittii belirtilmitir.^'
Gerekten de 1920nin sonlannda 1921in balarnda, meclisin ii
kark, dzeni bozuktur. Ankara, en bunalml dnemini yaamaktadr.
Bundan yararlanan grupular, birbirleriyle mcadelelerini daha da
artrmlardr.
Lazistan Milletvekili Osman Bey bir makalesinde T.B.M.M.deki
gruplarn analizini yaparken yle diyordu: Meslek ve siyasetleri henz
tespit edilememi stiklal, Mdafaai Milliye ve Islahat adlaryla grup
olumutur. Bunlar merutiyetle idare edilen memleketlerde olduu
gibi sol, sa ve merkez cereyanlarn hissedilen baz zorunluluklanndan
ileri gelmitir. Gruplann amalann tespit edebilmek iin programlann
ve bu programlan ilerlie kavuturacak dahili nizamnamelerini"
incelemek gereklidir. Ancak gruplann programlar ve nizamnameleri
henz yaplmamtr. Program ve nizamname olmaynca gruplar
hakknda yaplacak yorumlar; gruba katlacak milletvekillerine baklarak
yaplacaktr. Bu salkl bir yol deildir. nk, gruplar iinde birbirinin
dncesine taban tabana zt milletvekilleri vardr.
Osman Beyin aklamalarna gre, dnem bir devrim (inklap)
dnemi deil, bir savunma dnemidir. Savunma bitince inklap
balayacaktr. Bu da XX. yzyl gereklerine gre yaplmaldr. Bunu
kim, ne zaman yapacaktr? Osman Bey bu sorunun karln, muhta
olduumuz inklab- ancak muayyen meslek-i itimai ve siyasi
esbabnn bir araya toplanmas ile husule gelecek cemiyet yapabilir.
218

a.g.g., 23 Aralk 1336. Bu gazete 25 Aralk 1336 tarihli bir yazsnda da Ankara'da
Bolevizm, Trk-Turanc, slamc olmak zere cereyann olduundan sz
etmitir, s, 2. Ankara Emniyet Mdr Naci Bey'in Trabzon Valiliine atanmas
zerine onunla gren Sami Sabit Bey 1337 Nisan balarnda mecliste milliyeti,
turanc, ifti, emperyalist, demokrat, sosyalist hatta komnist cereyanlann
olduundan sz etmektedir, bkz. Sami Sabit Karaman, stiklal Mcadelesi ve Enver
Paa, s. 18.

152

Baka kuvvet pek muhta olduumuz u inklab yapamaz diyerek

devrimlerin bir parti kanalyla yaplabilecei gereine iaret etmitir.^'
Meclisin nemli bir kesimi inklap yanls olmasna ramen inklabn
nitelii konusunda anlaamyordu. Daha nceki blmlerde
akladmz gibi kimi milletvekili Sovyetleri rnek alarak Anadoluda
da sosyalist bir devrimin yaplmasn istiyorlard. Kimileri ise Trkiye
koullanna uygun bir devrimi savunuyordu. Bu dnceyi savunanlarn
banda Mustafa Kemal Paa geliyordu.
Mustafa Kemal Paa ve arkadalar, Trkiyenin zgn koullanna
uygun bir dzenin oluturulabilmesi iin, meclis ounluuna dayanan
bir grubun kurulmasn zorunlu gryorlard. Byle bir grup
oluturulmadan ihtiya duyulan yasalan karmak ve gerekli kararlan
almak zor olacakt. te bu zorlama sonunda, Mustafa Kemal Paa
Anadolu ve Rumeli Mdafaa-i Hukuk Grubu adyla gl bir grup
kurarak meclisin daha etkin almasn salam ve Yeni Trkiye
Devletinin kurulmasna giden yolda bir byk engeli daha amtr. Bu
grubun oluumuna gemeden, bundan nce mecliste ortaya kan
dier gruplan inceleyelim.

1-

HALK ZMRES

Byk Millet M eclisinde dou mefkresinin sosyal yann

oluturan milletvekilleri, lkenin kurtuluunu devrimci admlarn
atlmasnda grmlerdir. Sovyet devrimini kendilerine rnek alarak
Anadoluda da bu dzene zde bir dzenin kurulmasn istemilerdir.
Bunu yapabilmek iin de kendi aralannda gruplamaya balamlar,
austostan itibaren bu harekete hz vermilerdir.
Mustafa Kemal Paann sosyalizme kar, fakat kuvvetin,
kudretin, hakimiyetin, idarenin dorudan doruya halka verilmesi ni
ngren halklk yanls o l m a s , v e bizim nokta-i nazarmz
halklktr diyerek T.B.M.M. Hkmeti'nin ideolojisini mecliste aka

219

bkz. Yeni Gn, 11 Nisan 1337.

220

A tatrkn Sylev ve Demeleri, c. 1, s. 101.

153

ortaya koymas bu milletvekillerinin halklk dncesi erevesinde

rgtlenmelerini gerektirmitir. Nitekim Mustafa Kemal Paann bu
aklamalanndan ksa bir sre sonra, mecliste yeni bir halk hkmetinin
oluturulmas iin alan byk bir grubun olduu ve bu grubun; halk
ilkeler tayan bir yasa nerisi hazrlamakta olduu grlmtr.
Hazrlanan yasa taslana gre:
1- Hakimiyet bilakayduart millete caridir. Bu itibarla kudret, ibra
ve selahiyet terii milletin yegne ve hakiki mmessili olan Byk Millet^
Meclisinde tecelli eder. Ve Trkiye Halk Hkmeti B.M.M. tarafndan
idare edilir.
2- dare-i umumiye-i milleti fiilen deruhte eden Byk Millet Meclisi
livalar halknca rey-i am (genel oy) usul ile mntehip azadan
mrekkeptir.
3- Byk Millet Meclisinin azasnn miktan her elli bin nfusta bir
aza olmak itibariyle tertip olunur.
4- Byk Millet Meclisi intihab senede bir defa icra olunur. ntihap
olunan azann azalk mddeti bir seneden ibaret olup fakat tekrar
intihap olunmak caizdir.
5- Byk Millet Meclisi her yl terinisani ihtidasnda bila davet
itima eder.
6- Byk Millet Meclisi azas mebde-i itimaadan itibaren drt ay
sonra Byk Millet Meclisine ait kafei hukuk ve selahiyete haiz olmak
ve gelecek devre-i itimaiyeye mensup azann inikadna kadar hal-i
itimai muhafaza etmek zere her livadan asgari bir aza bulunacak
surette ilerinden slsn rey-i hafi ile tefrik eder.
7- Bilumum kavanin vaz', tatil, feshi ve hukuk-u meksubenin tevsii
ve tahdidi ve muahedat ve sulh akti ve ilan- harp Byk Millet
Meclisinin cmle-i hukukundandr.
8- Byk Millet Meclisi Hkmetinin dian (?) eyledii devairini
intibah gerdesi olan vekiller vastasyla reisin taht riyasetinde olarak
dare eder. Azay mtebakiye icrai hususat iin vekillere vehe tayin

154

eyleyecekleri gibi bunlar tebdil ve kafei uabatta icrai tefti hakkn da

daima muhafaza ederler.
9- Ordu mnhasran Byk Millet Meclisi ordusudur. Emir ve
kumanda selahiyeti Byk Millet Meclisinin ahsiyeti hukukiyesinde
olup emir ve kumandaniyeye mteallik umur icra Vekilleri Heyeti
meyannda bulunan Erkan- Harbiye-i Umumiye Reisi tarafndan tedvir
edilir.
10- Byk Millet Meclisi reisi ayn zamanda cra Vekillerinin de
reisidir. Meclis reisi sfatyla meclis namna vaz- imzaya ve tasdik-i
mukan-erata selahiyattar olmakla beraber icraya ait mesailde heyet-i
umumiye nezdinde tamamen mesuldr.
Bundan sonra usul- idare ad altnda 11 maddelik bir blm
geliyor ve birinci maddede usul- idarenin halkn mukadderatn bizzat
ve bilfiil idare etmesi esasna dayanaca belirtiliyordu.^^'
Bu srada Yeni Gn gazetesi de Trkiyedeki sorunlarn temelinde
programszk olduunu gndeme getirmiti. Gazeteye gre, program
ihtiyacnn dikkati ekecek dzeyde olmas, ardan ara baz
programlann elden ele dolamasna ortam hazrlamtr. Oysa vaktin
daralmasna karlk ilim ve kuvvet ve selahiyet ile tahlil ve terkip
usulleriyle, hayat ve ihtiyatan, hadiselerden doan salam bir
program henz oluturulamamt. Kald ki tm toplumunun tercme
programlara da ihtiyac y o k t u . i t e bu ihtiyac karlamak zere
oktan beri dnlen, istenilen ey gerekletirilmi ve B.M.M.de
bir Halk Zmresi oluturulmutur.""^
Yunus Nadi zmrenin kurulu nedenlerini ve amalarn yle
belirtmitir; Halk Zmresi memlekette bilakaydart halk hakim
klmak, asrn icabna ve halkn ihtiyacna gre muktazi tecedddat ve
tesisat temin etmek, islamiyetin kutsi esasatna istinad ederek asn
saadetteki samimiye-i mterekeyi iadeye... almak gibi byk ve ulu
221

bkz. Od, 22 Austos 1336.

222

bkz. Yeni Gn, 20 Austos 1336.

223

Vera Gn, 5 EylM 336.

155

gayeler takip" etmek zere kurulmutur.^" 60-70 kiiden oluan ve

Mecliste bir ihtiyacn ifadesi olarak doan Halk Zmresi, halklk
dncesi temeline dayanan bir program hazrlam^^ ve bu program
da 8 Eyll 1336da Halk Zmresinin siyasi program

ad altnda

yaynlamtr.^
Aksz gazetesi, mecliste zmreye katlan milletvekili saysn 7080 olarak verdikten sonra, zmrenin yeni fikir ve yeni akideler
tadn, sermayedarlann mtehakkim ve mtegallibelerin esaretinden
halk kurtarmay gaye edindiini, muvaffak olmasn can gnlden
arzuladn aklamtr.^' Kuva-y Milliye'nin gl kiisi olarak bilinen
erkez Ethem Bey'e gre bu zmre Boleviklik amacyla
kurulmutur.Ethem, zmrenin henz program olmadn, elde bir
projenin

bulunduunu,

bu

proje

mecliste

mzakere

edilip

onaylandktan sonra baslacan belirtmitir. Baz kiilerin zmrenin

kuruluunu siyasal bir manevra olarak nitelendirmelerine de kar
km ve lkenin hazmedecei surette bir programn yaplacan
sylemitir. Gazetecinin, Mustafa Kemal'in bu zmre ile ilintisi olup
olmad sorusuna phesiz, Mustafa Kemal, halkdr diye bir
karlk vermitir.^
Halk Zmresi'nin yaynlanan siyasi programn geici bir heyet
hazrlamtr.""

14

Eyll

1336da

Halk

Zm resini

oluturan

224

>"6 Gn, 5 Eyll 1336.

225

a.g.g., 6 Eyll 1336.

226

a.g.g., 8 Eyll 1336. Mete Tunay, bu program Yeni Gn kaynak olarak gsterip
yaynlamtr. Fakat Tunayn yaynlad programn 14. maddesinde u ksm
eksiktir. Mfettiler, idare ve maksat- itima-i hilafna fareket eden ura reislerinin
tebdil-i, kendisini mzakerata itirak ettirmemek artyla aid olduu uraya esbab-
mucubesiyle arz eder ve keyfiyetten byk uray haberdar eyler , bkz. Tunay,
Mesai, s. 107-110, A. Cerraholu, Trkiyede Sosyalizmin Tarihine Katk, stanbul,
1975, s. 373-376.

227

Aksz, 13 Eyll 1336. d, Zmrenin kuruluunu ho karlamamtr. bkz. 21

Eyll 1336.

228

a.g.g., 27 Eyll 1336, s. 2.

229

a.g.g., 27 Eyll 1336, s. 2.

230

Ven/Gn, 13 Eyll 1336.

156

milletvekillerinin T.B.IVI.M.'de toplanarak programa kesin bir biim

verecekleri de belirtilmitir.^'
Halk Zmresi, Yeil Ordunun ulusalclara ters dmeye balad ^
ve Trkiye sosyalizminden sz edildii bir srada ortaya kmtr. Bu
k dardaki dnce akmlannn meclise girmi olduunu gsterir.
Sosyalist dnceli milletvekillerinin bu zmrenin iinde yer ald
grlrse de, zmrenin

mecliste

baarl

bir ideolojik strateji

izlediinden sz etmek zordur. Bunun nedeni, zmrenin, mecliste

ounluu salamak iin programn geni bir tabana oturtmaya
almas ve bir eylem plannn bulunmamasdr.'^

2- TESAND GRUBU
Tssand Grubunun'" kurulu tarihi bilinmemektedir. 13 Kasm
1920 tarihli Hakimiyet-i Milliye gazetesi Mecliste yeniden teekkl
eden" Tesand Grubu'ndan sz etmektedir. Bu haber, grubun daha
erken bir zamanda kurulduunu, fakat bir sre sonra daldn,
kasmda ise yeniden toparland izlenimini vermektedir.
dare Heyetini Mazhar Mfid (Hakkri), Ferid (orum), smail Suphi
(Burdur), Mustafa (Dersim), Rasim (Sivas), Yusuf izzet Paa (Bolu), Dr.
Suat (Kastamonu), Tahsin (Mara), evket (Sinop), Abdulkadir Kemali
(Kastamonu), Yusuf Ziya (Bitlis) beylerin oluturduu Tesand

231

a.g., 13 Eyll 1336. d, Halk Zmresi Grubu'nun 12 Eyll'de Matbuat ve istihbarat

Dairesi salonunda toplanarak saptanan program benimsediini, nizamname-i
daliliyesini" oluturmak zere 5 kiiyi grevlendirdiini yazmaktadr, bkz. d, 13
Eyll 1336.

232

Mustafa Kemal Paa, Ali Fuat Paaya yazd 14 Eyll 1920 tarihli mektubunda bu
durumu yle aklyordu: "IVlecliste ahran ortaya kan Halk Zmresi bizim
tandmz arkadaianmzdr. Bunlar memlekette itimai inklabn ksmen oisun
lzumuna kani olanlardr. Bu teebbsn mehaiikini ihate edememektedirler.
Hkmetten ayn bir zmre yapmaktan vazgeirmek istedik, mmkn olmad. Fakat
imdi halklk program ad altnda hkmete bir program kabul ettik. Halk Zmresi
kendiliinden dalm gibidir . Cebesoy, M illi Mcadele Hat. s 474-475.

233

Hakimiyet-i Milliye, 5 Terinievvel 1336.

234

Tesandik dncesi iin bkz. erif Mardin, Jn Trklerin Siyasi Fikirleri, Ankara,
1962, s. 181.

157

Grubunda iblm yaplm; idare Heyeti bakanlna Yusuf izzet

Paa, szcle Suphi Bey getirilmitir. Hl<metle grup ilil<ilerini
dzenleme grevi de Mazhar Mfid Beye verilmitir.
Mutedil milliyetperver milletvekilleri tarafndan kurulan ve Cami
Beyin rfeka-i siyasiyesi olarak nitelendirilen bu grup; adndan da
anlalaca gibi mecliste milletvekilleri arasnda tesand salamay
amalamtr.^^'^ Bir toplantda meclisin yasama grevinin dnda neler
yaptn tartmlar ve burada oluturulan dnceler erevesinde bir
nerge hazrlamlardr.^^'
Mecliste en rgtl grup olarak tannan Tesand Grubu,
parlamento

grubu

dnmemitir. Bu

olarak

almay tercih

nedenle

de

dahili"

etmi,

hibir

partilemeyi

siyasi

program

yapmamtr.

3-

STKLAL GRUBU

Byk Millet Meclisinde 30-40 milletvekili bir araya gelerek bu

grubu kurmutur. Bu grup Mustafa Kemal Paann hayran, ileri
grl, hamleci kiilerden olumutur. stiklal Grubu yeleri mecliste
Terakkiperver-Milliyetperver

akm

temsil

edeceklerini

aklamlardr.^
Grubun kurulmas eletirilere yol amtr. d gazetesi, stiklal
Grubunu ube-I frkavi bir messese olarak nitelemitir. Gazete,
Ankarann iki yaprann birbirini didikler gibi snflann itima-i
siyasetlerini konu ettiklerini, merutiyetten beri sregelen parti kurmak
235

Hakimiyet-i Milliye, 13 Terinisani 1336, s. 2. Aksz ise 18 Terinisani 1336 tarihli

tiaberinde "Byl< IVlillet IVleclisi'nde Tesand Grubu namyla bir grup teekl<ijl
etmitir" der. s. 3. Kl Ali aniannda bu grubun "meclisteki tesand temin
maksadyla i. Gruptan ayniarak kurulduunu belirtmektedir. Kl Ali, Kl Ali
Hatralarn Anlatyor, stanbul, 1955, s, 81. Kl Ali'nin bu savn kronolojik geliim
dorulamamaktadr.

236

kdam, 2 ubat 1337, s. 3,

237

T.B.M.M. Zb, C., c. 7, s. 207.

238

Hakimiyet-i Milliye, 9 Mart 1337, s. 2. Peyam- Sabah, 25 Mart 1337, s. 2. zalp

Kazm, M illi Mcadele (1919-1922), Ankara, 1971, s. 174.

158

hastalndan kurtulamadklann, tefrikalanna sebeb olan etkenin parti

sorunu olduunu belirtmitir, ihtiras temin edilemeyen ahslar, tatbiki
mmkn olamayan fikir zmreleri, hayat ve mallann mevkii, iktidar ve
tatbikata koymak frsatn elde bulundurmak iin yegne are olan
hakimiyet ve hkmet-i istihlaf- daibesinde bulunur. Bu halde
murakebe mahiyetinden kar mnakaa ve tefrikaya amil olur diyen
gazete, T.B.M.M.de ahsi mevki kapmak iin almalar yaplmasn
yadrgadn vurguladktan sonra, orada vali, kumandan, nazr" olarak
aynlp grev yapan herkesin eit olduuna dikkati eker.
Gazete, T.B.M.M.nin Misak- M illi'yi tahakkuk ettirmek iin
toplandn anmsattktan sonra, yasama grevini yapmak iin meclise
katlanlann

bal

bulunduklar

dnce

akmlarn

da

birlikte

getirmelerini doal karladn, fakat u anda ulusu temsil eden

milletvekillerine yalnz mtesalib, mtesanid ve demir iradeli bir iar ile
vatan kurtarmak vazifesinin verildiini, enternasyonalist kuramcln
getirdii toplumsal snflarn aklanmas sorununu uysal taklitilik
olarak grdklerini belirtir.
Gazete, ark halk zerinde iki gcn etken olduunu, bunlardan
birinin mmetilik, dierinin ise yeni ekirdek halinde olan milliyetilik
olduunu belirttikten sonra; sosyalizmin er nfuzlan syrmak iin
esasl bir mefkure terbiyesi ve bu terbiyeyi hazmedecek bir de muhit
ibda

etmek

mecburiyetinde

olduunu;

halbuki

mtehakkim,

sermayeci mtegallib, siyaseti olan milliyetilik gibi; kozmopolit,

neesiz, hayat ldren sk enternasyonalistliin de iflasa mahkum"
olduu tezini iler.
Trkiyenin mmet ian ve millet uuruyla insan gibi yaamak"
istediini belirterek yazsna son verir.^
stiklal Grubunun kimlerden olutuu bilinmiyor. Her ne kadar 9
Nisan 1921 tarihinde T.B.M.M.de, Besim Atalay Bey konuurken sizin
lehinizde, istiklal Grubunun lehinde konuuyorum demi ise de
milletvekili ad vermekten kanmt."'"
239

d, 22 Mart 1337.

240

T.B.M.M.Zb.C., c, 9, s. 423.

159

istiklal Grubunun programnn yaplp yaplmad da belli deildir.

Kurulu haberinin arkasndan program almalarna balad
aklanm ise de, 21 Marta kadar program konusunda olumlu bir
gelime grlmemitir. Ancak, nemli sorunlann nceden grup idare
heyetinde tartlm, gerekli grlen konular hakknda grup umumi
heyetinde karar alnm ve mecliste de bu dorultuda bir strateji
izlenmitir.'*'"

4-

ISLAHAT (REFORM) GRUBU

Bu grubun ne zaman, kimler tarafndan kurulduuna ilikin henz

bir tarih tespit edilememitir. Ancak, Kastamonu Milletvekili Dr. Suat
Beyin belgeleri arasnda bu grubun programna rastlanlmtr. 39
maddeyi ieren 12 blmlk programn 39. maddesinde Reform
Grubu imdilik parti olarak kurulmu olmadndan kuruculannn ayrca
belirlenmesine gerek grlmemitir kayd konulmutur.^""^
Programn giriinde zetle yle denilmektedir: Dmanla epe
evre sanl vatanmzn, ulusal snrlar iinde bamszlnn salanmas
iin T.B.M.M.nin almalann sonuna dek srdrmesini dileriz. an
gereksinmelerine gre ulusa mutluluk verebilmek iin, meclisin belirli
bir programa gre almasn grubumuz zorunlu grmektedir. Bunun
sonucu olarak aadaki ilkeler erevesinde grubumuz bir program
hazrlamtr. lkemizde genel refahn istenilen dzeye ulaamamas,
ada bir dzeye geiinememesi ulusun yeteneksizliinden olmayp,
ynetim biiminin, hkmetin ada yapda olmamasndan, enerji
kaynaklannn yolsuz ve yntemsiz olarak tketilmesinden, devlet
ynetiminde halkn denetiminden uzak bir yol izlenmesinden ileri
gelmektedir. Bu nedenle Islahat (Reform) Grubunun amac, sosyal
mutluluu kurmak ve izleyecei yolda, lkedeki dengeli gleri altst
etmeksizin

halk

ynetime

ortak

etmek

ve

ynetimi

halkn

gereksinmelerinin karlanmasna hizmet edici duruma getirmekten

ibarettir.
241

zalp, a.g.y., s. 174.

242

Hfz Veldet Velidedeolu, Devirden Devire, Ankara, 1974, c. 1, s. 78.

243

y. a.g.y., s. 79. Daha geni bilgi iin bkz. a.g.y., s. 77-97.

160

5-

TTHATI GRUP

OsmanlI mparatorluunun siyasa) yaamnda olduu gibi, Trkiye

Cumhuriyetinin siyasal yaamnda da ittihatlar nemli bir rol
oynamlardr,
AbdJhamit istibdadn ykmak, Osmanl mparatorluunu meruti
ynetime kavuturmak amacyla 1889da ittihad -Osmani Cemiyeti ad
altnda gizli olarak kurulan rgt, 1895lerde ttihat ve Terakki adn
almtr. Yurtdnda ve yurtiinde yapt almalar sonucunda her
tabakadan

kendine

yardmc

bulmu,

23

Temmuz

1908de

Merutiyetin lkede yeniden ilann salamtr.

Geni halk ynlannn umut balad bu rgt; ne yazk ki
kendinden bekleneni verememitir. Balangtaki liberal tutumunu bir
kenara iterek ar milliyetilie" ve Bismark devlet kapitalizmine
ynelmitir.^" Hkmetin meclisten g ve yetki almas saptanm iken,
meclis srekli olarak hkmetin etki ve denetimine bal klnmtr.
Cemiyet -daha sonra parti- iinde bir zmre, politikay tekeline alarak,
lkenin iinde bulunduu somut koullan gz ard edip, imparatorluun
Alman keyfine kurban edilmesine yol amtr.^""
I.

Dnya

Sava'nda,

Almanyann

nderliindeki

ttifak

Devletleri'nin yenilmesi zerine, Osmanl Devleti de savatan yenik

olarak aynimtr. Sava sulusu olarak nitelendirilen ttihat ve Terakki
Partisinin nde gelen kimi etkin kiileri siyasal yaamlannn sona
erdiini anladklan iin 1 Kasm 1918de yaptklan parti kongresiyle
partilerini

feshetmilerdir,

ittihat

ve

Terakki

diktatoryasnn

kurulmasndan sorumlu olanlar ise kurtuluu yurtdna kamakta

bulmulardr.
Meclis-i Millinin 21 Aralk 1918de kapatlmas ile ittihat ve
Terakki rgtnn yasal almalar resmen sona ermitir.

244

Mete Tunay, Trkiyede Sol Akmlar (1908-1925), Ankara, 1978, s. 106.

245

//en. 12 Nisan 1339.

246

Bu konuda bkz. Tark ZaferTunaya, Trkiye'de Siyasal Partiler, c. III. stanbul, 1909.

161

Brakma sonras lkenin, brakma koullarna aykn bir biimde

igal edilmesi ve bu igallere kar hkmetin nlem alamamas,
yaynlanan eitli bildirilerle hkmetin mutlakiyete doru yeniden
ynelmesi, yurt dzeyine yaylm olan ttihatlar yeniden eyleme
gemeye zorlamtr, ittihat ve Terakki yeleri ve sempatizanlan bu
dnemde ttihatl bir kenara iterek, dier yurtsever aydnlarla
birleip, istiklal-i milliyi salamak iin Mdafaa-i Hukuk Cemiyetleri"
ad altnda yeni bir kimlikle ortaya kmlardr.^"
ttihatlar, T.B.M.M. alncaya dein Mdafaa-i Hukuk rgtlerinin
arkasnda

gizli

olarak

almlardr. Meclis

aldktan

sonra

almalarn milletvekili olarak mecliste srdrmlerdir. Meclisin,

tutsak bulunan padiah ve halifeyi kurtarmay, lkeyi emperyalist
igalcilerden kurtarp halkn bamszln ve zgrln salamay
amalamas ve hibir ekilde herhangi bir partiyle balant kurmamaya
zen gstermesi, ttihatlarn politik dncelerini aka ortaya
koymalanna engel olmutur.
lkenin iinde bulunduu somut koullan kendi dnceleri
dorultusunda iyi deerlendiren ittihatlar, mecliste kurulan en
sadaki, en soldaki gruplarda, hiziplerde yer almlardr.
Enver Paaya ballklann srdren kimi ttihatlar, Mustafa
Kemal Paa'ya kar kmak istemilerdir. Ancak, ortam byle bir tavr
almaya

uygun

olmadndan,

susmay

tercih

etmek

zorunda

kalmlardr. Fakat yurtiindeki, yurtdndaki ttihatlarla da balann

koparmamaya

zen

gstermilerdir.^" Zaman

bunlarn

lehine

ilememitir. Mustafa Kemal Paann meclis iinde ve dndaki

etkinlii, sorunlara yaklam, ittihatlan paralamtr. Kimileri, Mustafa
Kemal Paann yannda yer alarak Kemalizmin savunuculuunu
yaparken; kimileri de Enver Paa zlemiyle ona kar kmaktan ve
aka cephe almaktan kanmamtr.
Meclisin bir ittifaklar yeri olduunu benimseyen Mustafa Kemal,
247

//er/, 12 Nisan 1339.

248

bkz. Tunay, a.g.y., s. 113 n-44. Talat Paann Cavid Bey'a yazd bir mektup.

162

ittihat sorununu yakndan ve dikkatlice izlemi, bir sre onlarla ters

dmemeye zen gstermi hatta yurtdndaki ttihat nderlerle
yazmtr. Ancak, yurtdnda bulunan

ttihatlarn T.B.M.M.

Hkmeti adna grme yapmalarna, kararlar almalarna izin

vermemitir,"
Yurtdnda bulunan ttihatlar, mecliste kendi adamlarnn
bulunduunu' bildikleri

iin

meclisi

dardan

ynlendirmeye

almlardr. zellikle milletvekillerinin ounun ittihat olduu

Trabzon,

ttihatlarn

karargh

olmutur."^ Nitekim

1920

Austosunda yaplan bir operasyonda Talat Paann polis mdrnn

de iinde bulunduu gizli bir rgt, Osmaniye Kynde ortaya
kanlmtr.^^^
Yurtdnda bulunan ttihat nder Enver Paa, yurtiindeki
fikirdalarnn da yardmyla yeniden Anadoluya dnme zlemi
ekiyordu. 1920nin sonlarna doru meclisteki dnce aynlklannn
yol at eylemsizlik ve bunun yansmas Enverin isteini daha da
kamlyordu. 4 Kasm 1920 tarihli Halil Paaya yazd bir mektupta,
ilkbaharda Anadolu'ya gemek gerekeceinden sz etmi, 8 ubat
1921 tarihli bir baka mektubunda da Anadolunun durumu benim
oraya gitmemi gerektiriyor. Bu her taraftan gelen davetlerle
somutlayor diye yazmtr.
Bilindii gibi,

1921

yl Trkiyenin dnm

noktasdr. Yln

balangcnda halk egemenliine dayal yeni bir anayasa yaplmt. Bu

anayasann olgunlamasnda saltanat dnceyle ulusu-halk
dnce srekli kar karya gelmi, saltanatlar yasaya kar
olduklarn, hatta byle yasalara gerek olmadn aka ortaya koyarak
hkmete kar muhalefete gemilerdi. Bu yasann gndemde olduu
249

Karabekir, istiklal Harbimiz, s. 740-741, 744.

250

Harp Tarihi Vesikalar Dergisi, S. 55, Vesika No: 1262.

251

Karabekir, a.g.y., s. 789-800. Cemal Paa'nn mektubu, Ya. Ta., c. 1, S. 11, s. 430431.

252

bkz. Sami Sabit Karaman, istiklal Mcadelesi ve Enver Paa, zmit, 1949, s. 20-26.
Haklmiyet-i i^iiliye, 15/16 Austos 1336.

253

Karaman, a.g.y., s. 100, 102, 106.

163

bir srada, Enver Paa da Halk uralar Frkas'nn programn Anadolu

iine yayarak ttihat ve sosyalist kesimi kendi yannda toplamaya
almt.
1921

balannda kazanlan Birinci nn Sava ve bu savan

sonucunda Trkiye sorununu zmek zere Londra'da toplanan

konferans, Mustafa Kemal Paa ve evresinin yurtiinde ve
yurtdndaki etkinliini artrmt. II. nn Savandan sonra bu etkinlik
daha da oalmtr.
lkenin bamszln ve zgrln elde edebilmek amacyla
toplanan T.B.M.M.nin, bu dorultuda kararlar alabilmesi iin meclisin
birlik iinde olmas gerekiyordu. Oysa 1920 sonlan 1921 balannda
mecliste birlii salayp ihtilalci kararlann alnmas glemiti. Bu
konuda ilk defa sol dnceyi susturmay yeleyen Mustafa Kemal
Paa, daha sonra ttihatlara ynelerek onlan da kontrol altna almaya
balamtr.^"* Mustafa Kemal Paa, Kzm Karabekir Paadan Enver'in
lkeye girmesini engelleyici nlemler almasn, Trabzonda bulunan
Halil Paann snr d edilmesini istemitir. Fevzi Paa da Enver yurda
dndnde tutuklanmasna ilikin emir vermitir.^"
Bu askeri nlemler alnrken, mecliste de Anadolu ve Rumeli
Mdafaa-i Hukuk Grubu kurularak, meclisin daha dzenli almas
salanmtr. 1921 yazna kadar ttihatlara kar aka cephe
almayan Hakimiyet-i Milliyenin 13 Haziran 1921de ok sert bir yaz ile
ttihatlara kar saldrya getii grlmektedir. Bu yazda zetle yle
deniliyordu: Enver Paa, Trkiyeye gelmek, hkmet ilerine kanmak
istiyormu... Anadoluya gelmek, hkmete kanmak ve ykt devletin
fatihasn okumak iin gizli almalarda bulunuyordu. Birtakm
dkntlerle Halk uras Frkas diye renksiz ve mahiyetsiz bir frka
tekil etmek istiyor ve frkann programn bastryor, birok propaganda
254

Bakir Sami Bey ile Londra Konferansna giden heyetten biri Byk Millet
Mecitstndeki muhalif grup iinde "ehemmiyeti pek az" olan bir ittihat grubun
olduunu sylemi, ulusal dava ve zgrlk iin alanlarn almalanna engel
olacak her ahs aralanndan karmay grev bildiklerini aklamtr, bkz. kdam, 17
Nisan 1337, s. 2.

255

Kzm Karabekir, istiklal Harbimizde Enver Paa ve Ittihad ve Terakki Erkan, s. 167,

164

ktlar hazrlyor ve bunlar Kafkas snrndan, Karadeniz sahillerinden

Anadolu'ya sokuyordu. Bu hareketiyle bir yandan komnistlerin, te
yandan da halkn desteini kazanmay amalyordu. Fakat bundan
hkmet vaktiyle haberdar oldu. Dardan gelen raporlar ve ierdeki
durumu inceledi... ve bu komedi tmyle ortaya karld. Artk yeter. Bir
vakit Almanlar uruna, imdi de bilmeyiz kimin uruna ulusun
yaamyla oynamasna -eski dostlan dahil olmak zere- bu diyarda izin
verecek bir tek kii yoktur. nk O Anadoluyu kullanm ve
harcamtr. Enver Paa'y, Anadoluya eken ne Trk dncesi, ne de
Trkiye sevgisidir. Salt hkm srmek arzusudur. Fakat artk yeter.^
Enver Paa ile lkedeki yerli ttihatlarn ibirlii somut bir biimde
kantlandktan sonra, Fevzi Paa tm liman komutanlklarna emir
vererek, yurtdnda bulunan Enver yanllannn lkeye giriine ve bu
kiilerin yapacaklan szl ve yazl propagandalara izin verilmemesini
belirtm itir (29.5.1337). ' Alnan bu kararlar, ordu ierisinde bir
rgtn"- Enverci subaylan tasfiye ettii eklinde alglanmtr."
Bu
darbeler,
ttihatlarn
gcn
krmtr.
Yeniden
toparlanabilmek iin Enver Bey'le grme yapmak ihtiyacn duyan
ittihatlar, Ardahan Milletvekili Hilmi Beyi, Enver Paaya gndermek
istemilerdir. Hilmi Bey Trabzonda Mustafa Kemalin ahlakszlndan,
bu idarenin devam edemeyeceinden, Ankara evresinde Enverciliin
gllnden sz ederek, ttihat ve Terakkinin propagandasn
yapmtr. ttihatlarn karargh grnmnde olan Trabzondaki
T.B.M.M. Hkmeti aleyhine tm gelimelerden haberdar olan 13.
Tmen Komutan Sami Sabit, durumu Kzm Karabekire iletmi ve
Hilmi Bey'in de Trabzondan ayrlmasn engellemitir."" Hilmi Bey
256

Hakimiyet-i Milliye, 13 Haziran 1337. Enver'in hkmeti devirme plan iin Karaman,
a.g.y., s. 32-37.

257

Peyam- Sabah, 28 Haziran 1337. Kzm Karabekir Paa'ya Enver'in yakalanp

Ankara'ya gnderilmesi emrinin 27 Haziran 1337'de verildii grlmektedir. Bu konu
iin bkz. Karaman, a.g.y., s, 25.

258

Tevhid-i Efl<r, 19 Haziran 1337, s. 2.

259

ileri, 19 Haziran 1337. Kzm Karabekir, stiklal Harbimizde Enver Paa ve Ittihad ve
Terakki Erkn, s. 126.

260

Karabekir, a.g.y., s. 223-225.

165

kendisinin Trabzon'dan ayrlmasn engelleyen Sami Sabit Beyi,

Dahiliye Vekili Adnan Beye, Eskiehir Milletvekili Eyp Sabri Beye,
zmit Milletvekili Yunus Nadi ve Mahmut Esat Beye, Erzurum
Milletvekili Hseyin Avni Beye, Trabzon Milletvekili Hafz Ahmet Bey'e
telgrafla ikayet etmitir.
ittihatlara kar olan hkmet bu ikayete nem vermedii gibi
Hilmi Beyin de Enver Paa ile grmesine gerek kalmadn
belirterek onun Ankaraya dnmesini istemitir. Bu durum, ttihatlarn
hkmete kar sertlemesine ve II. Grupun kurulmasna nemli bir
etken olmutur.
Yurtdndaki ttihatlar, yurtiindeki ttihatlarla tm ilikilerin
kopanidn grnce, dorudan doruya T.B.M.M.'ye bavurarak,
ttihat ve Terakki Halk uralar Frkasnn ierde ve dardaki
temsilcilerinden oluan kongresinin yapldn belirterek, bu frkann
Trkiyede de serbeste almasn istemilerdir.^'* Fakat bu istek
benimsenmemitir.

14

Kasm

1337de

Mustafa

Kemal

Paa

bakanlnda bir toplant yapan T.B.M.M. Hkmeti, Enver Paa ve

taraftarlanna kar uygulanacak politikay saptam ve alnan kararlan
Yusuf Kemal aracl ile Ali Fuat Paaya iletmitir.*'
ttihatlarn

yurtdnda

su ika sflarla ldrlmeleri

zerine

ttihatlar bu sorunu yeniden gndeme getirmeye alm iseler de

nemli bir varlk gsterememilerdir.*'"

261

bkz. Karaman, "Enver Paa ile Nasl Mcadele Ettim",Ya. Ja.. c. 1,8. 1 0 ,s.4 0 9 .B u
olay zerine Sami Sabit Bey'i de Biz B.M.M.de birlemi ve anlam krk
ittihatyz. stediimiz anda Mustafa Kemal'i alaa eder Enver'i onun yerine
getiririz" diye teldit etmitir, a.g.mk. s. 308. Ali kr'nn Trabzon Mdafaa-i Hukuk
Dernei nedeniyle verdii nergede de 33 imzann bulunmas, Fethi Beye kar 40
kiinin olumsuz tavr taknmas Enverci Ittihatlann saysnn 40' gemediini
gsterir.

262

bkz. Varlk, Ekim 1921, s, 6. Tevhid-i Efkar, 22 Ekim 1337. Kongre iin bkz. Tunay,
a.g.y., s. 126.

263

Peyam- Sabah, 23 Kasm 1337, s. 3.

264

bkz. T.B.M.M.Zb.C., c. 27, s. 71-72, c. 25, s. 306.

166

6- MUHAFAZA-I MUKADDESAT CEMYET

Emperyalist saldrlar milletvekillerinin Misak- Milli etrafnda
toplanmalann salamt. Fakat bir sre sonra i politikada izlenecek
yol konusunda gr ayrlklar ortaya kt. Mecliste eitli gruplar
olutu. Meclis iinde iyi bir rgtlenme olana bulamayan muhafazakar
gler

meclis dnda rgtlenmeyi tercih ettiler. Enver Paann

yurda getirilmesi dncesinin younlat bir srada, Anadoluda

sosyalist propagandann ivmesi de artmt. Trkiyenin kurtuluunu
Bolevik ynetimde gren ve bu dorultuda kamuoyu oluturmaya
alan

Mustafa Suphinin

etkisi

de giderek artyordu.

Onun

yandalarndan olan ve Ankarada bulunan Caferin Erzurumlu

hemerilerine serian bolevik olun(uz). Kesiniz, krnz, herkesi
seviyenize indiriniz gibi tamamen dzeni bozucu ifadeler tayan
mektubunun Erzuruma ulamas, Mustafa Suphinin Ankaraya gitmek
zere Karsa geldiinin renilmesi sosyalizme kar olan halk
galeyana getirmitir. Erzurum Milletvekili Durak Beyin de iinde
bulunduu eraf, ulema ve esnaftan oluan bir grup halk vilayet
makamna giderek komnizme kar hkmetin tarz- siyasetini
sormulardr. Bu konuda silahl mcadeleye hazr olduklarn da
vurguladktan sonra yirmi drt saat sonra bu konuyu tartmak iin
byk bir toplant yapacaklann belirtmilerdir. Gerekten de sz
konusu toplant yaplm ve komnizme kar ittihaz- tedbir olmak
zere Muhafaza-i Mukaddesat ve Mdafaa-i Hukuk adyla bir cemiyet
kurulmutur (16 Ocak 1921) Raif Efendinin bakanlnda kurulan
cemiyet yirmi kiiden oluan bir idare heyeti seerek hkmete
bildirmitir.^'
265

Mehmet Akif meclisteki bu konuda baz giriimlerde bulunmu ise de baani

olamamtr, bkz. Nur, a.g.e., s, 3. s. 645.

266

Ergn Aybars, "Mustafa Suphinin Anadolu'ya gelii, ldrlyle ilgili grler ve

Erzurum'dan Trabzon'a gidii ile ilgili belgeler . Tarih Aratrmalar Dergisi, c. III,
S.24, Ankara, 1979. s. 97-98. Cebesoy, Siyasi HaUraiar, stanbul, 1957, s. 25.
Tunaya, Siyasi Partiler, s. 533. Mahir iz. Yllarn zi, stanbul, irfan Yaynlar, 1975 s.
95, Hayri Orhun-Celal Kasarolu-Mehmet Belek - Kzm Atakul, Mehur Valiler,
Ankara, 1969, s. 436. Sebahattin Selek belge gstermeden bu rgtn Mart 1921 'de
kurulduunu yazyor bkz. Anadolu htilali, s. 597. Ahmet Cevat Emre bu cemiyeti en
mrteci, en riyakar ve en mfteri bir cemiyet oarak niteler, bkz. Fethi Tevetolu,
"Trkiye kom nist Partisi //"T rk Kltr, Yl 5, s. 3-4, s. 44.

167

Muhafaza-i Mukaddesat Cemiyetinin kurulma nedeni tznn

ikinci maddesinde belirtilmiti. Buna gre;
varlna ve haklanna
yneltilen saldrlar karsnda kendini korumak iin rpnan zavall
millet ayn zamanda tm mukaddesatn, dinini, ahlaki deerlerini, milli
det ve geleneklerini hor gren, ayaklar altna almaya alan, milleti tek
dayana olan dini mefkure ve manevi kuvvetten yoksun brakmaya
uraan toplumsal devrim ad altnda, komnistlik (Boleviklik) ve halk
itirakiyun gibi adlarla din ve millet zararna tekilatlar kurmu olan baz
hain serserilerin serbeste memlekete gelmekte olduklan haberinin
alnmas zerine Erzurum halknn da katlm ile bir toplant yaplarak din
ve kanun kart bu gibi teebbsat- meluneye engel olmak ve beliren
tehlikenin nne geebilmek iin her eit giriimde bulunmak zere
cemiyet-i mezkure teesss etmitir.^'
Cemiyetin Gaye ve Mekasd- Esasiyesi de nizamnamenin
nc maddesinde yle ifade edilmitir: Anadolu ve Rumeli
Mdafaa-i Hukuk Cemiyetinin Sivas Kongresinde kararlatrd
amalar yannda ierde ve darda eitli adlarla mesalik-i itimaiye"
diyerek dini akidelere, eriat ahkamna aykr bulunan hkmet,
hkmet-i islamiye ve din-i resmisi, dini islamdr diye aka belirtilen
OsmanlI anayasasna aykn birtakm kfr ve eshad- zndka ve fesad
ve kavaid ve nazariyeleriyle bunlarn mucit ve mntesip ve nairlerine
mukabeleten mdafaa iin gerekli nlemleri almak ve bir slam
memleketi olan vatanmz bu yzden bir fitne ve fesat oca olmaktan
korumaktr.
Byle bir rgtn kurulmasnn uluslararas ilikiyi olumsuz ynde
etkileyeceinden endie duyan hkmet, soruna mdahale etmek
zorunda kalmtr. Dahiliye Vekili Adnan Bey, Erzurum Valisi Hamit
Bey'e 6 ubat 1337 (1921)de u telgraf gndermitir.
Erzurumda icraen Vluhafaza-i Mukaddesat ve Mdafaa-i Hukuk
Cemiyeti namyla yeniden bir cemiyet teekkl ettii ve cemiyetin
maksad- teekkl komnizm aleyhine propaganda tekilat olduu

267

bkz. Karabekir, stiklal Harbimiz, s. 917-918.

168

zehab: hasl olur... Milletin muhit ve sebatla evsaf- esasiyesi byle bir
cereyana kaplmaa mani olduu muhakkak ise de son zamanlarda
tevi-i efkar- mucib olaca mlahazasyla byle propagandalara
suret-i katiyede mani olunacak tedabir ittihaz edilmitir... Halkn bu
cereyana kar cemiyetler tekili ile her tarafta ifa-i tela ve heyecan
edecek mahiyette telgraflar keide etmesi doru olmaz. nk her
amel akslamel ihraz eder ki mutlaka bir sarsntya mucib olur. Her
taraftan hkmetin ald istihbarat mevsukiyeye nazaran bizi
konferansa davet etmekle... ark politikas aleyhine tevcih edebilecek
byle bir cereyana pek mfid olaca azade-i itibahtr. Binaenaleyh
zat- alilerince bu hususat nazar dikkate alnarak cemiyet-i mezkurenin
bu suretle neriyat ve tevikatna meydan verilmemesini Heyet-i Vekile
karanyla rica ederim.^"
rgtn Bolevik anlay, 18 Austos 1 9 2 1 'de yaynlanan bir
bildiride olduka ilgin bir biimde zetle yle ortaya konmutur:
Bolevikler;
1 - Allah, peygamber, halife tanmazlar, eriat dzme yalan
sayarlar, farz ve snneti ortadan kaldrmaya alrlar.
2-

Kadnlarn da erkekler gibi genel yerlere girip kmasn isterler.

3- ocuklar belirli yerlerde toplayp oralarda eitirler, kardein

kardei tanmasna izin vermezler.
4- Okullardan din derslerini kaldrp, komnist esaslar koyarak,
gelecek kuaklar imandan uzaklatrrlar.
5- er-i kurallan ortadan kaldnrlar.
6- almayan ekmek yemez, herkes yiyeceini ortaya atar, hamile
ve doum yapm kadnlara ancak birka ay izin verilir, tm erkek ve
kadnlar ortak ite altrlr fakat herkesin kazanc herkese olmaz.
Toprakta alanlann bile tm rnleri genel ambarlarda toplanr,
paralar ise sandklarda bulundurulur.
Bunlann slamiyetle badamas sz konusu deildir."
268

bkz. Trk inklap Tarihi Arivi, Dosya no: 24-3376.

269

Cumhurbakanl Arivi Dosya no: 2-2, yer no: 12, Belge No: 337. Tarih 18 Austos
1337 olarak gsterilmi ise de bu beyanname daha erken hazrlanm olabilir.
Belgenin tm iin bkz. Dursun Aii Akbulut, A/bayrak Olay, Erzurum, 1991, s. 82-85.

169

Meclisteki

muhafazakr

ttihat-slamc

kiiler,

devrimci

milletvekillerinin veya hkmetin meclise getirdii toplumsal devrlmlere

yn^Kyasalara kar karak mevcut dzeni srdrmeye almlardr.
Kktenci deiimler yaratmak amacyla mecliste sol dnce tabanna
oturan grup ve frkalann kurulmas bunlar korkutmutur. Halklk
programnn tartlmas srasnda ortaya kan grler sonucunda
tutucu milletvekilleri, Osmanl dzeninin deitirilecei ve Cumhuriyet
rejimine geilecei endiesine kaplmlardr.
stanbuldan da yardm grd^ sanlan bu rgt Anadolu ve
Rumeli Mdafaa-i Hukuk Grubunun kurulmasndan sonra daha da
sertlemitir.^

Ankara

basnna gre hkmetin

idari eklinin

saptanmas tartmas, halkta. Kzm Karabekir Paada bu ynetimin

hilafet ve saltanat ortadan kaldnp giderek Cumhuriyete ynelecei
eklinde

bir

kayg

uyandrmtr.^'^ Mustafa

Kemal

Paa,

25.7.1337/1921de Kzm Karabekir Paaya yazd bir ifrede

Tekilat- Esasiye Kanununda mana-y cumhuriyeti ifade eden hibir
ey mecvud olmad n, Raif Efendinin saltanat eklinin
cumhuriyetilie kalb-i mahsus olduu hakkndaki fikri bir vehim
mahzndan baka bir ey olamaz diyerek bu kayglan nlemeye
almtr. Hkmetin bu cemiyete kar kesin olumsuz durum al;
Kzm Karabekir Paann da hkmet emirlerine uymas, rgtn
gelimesini engellemitir.
Mustafa Kemal Paa, bu tutucu rgt uzun sre yakndan
izlemitir. 17 Ocak 1922de Kzm Karabekir Paaya gnderdii
ifrede, Durak Beyin izinli olarak Erzurum'a geldiini... meclisin ve
Ankarann durumu hakknda aklamalar yapacan, kendisine
mttefidane

ilgi

gsterilmesini

ve

Muhafaza-

Mukaddesat

Cemiyetinin Mdafaa-i Hukuk adyla yetinmesinin zorunluluunu ona

uygun bir biimde anlatlmasn istemitir.^ Bu ifreden de anlalaca
270

Karabekir, a.g.y., s. 924.

271

Karabekir, a.g.y., s. 919.

272

Karabekir, a.g.y., s. 919.

273

A.T.T.B., s. 425.

170

zere Muhafaza-i Mukaddesat Cemiyeti her ne kadar meclis dnda

gzkyorsa da meclise kadar uzand dikkati ekiyordu.
Hkmete ve ilerici dncelere tepki olarak kurulan bu rgt II.
Grupun kurulmasndan sonra bu grubu destekleyecektir.

7-

MDAFAA-I HUKUK GRUPLARI

a) Birinci Grup
T.B.M.M. almalara baladktan sonra art arda yeni yasalar
karmaya balamt. Yasalar meclis gndemine geldike
milletvekillerinin birbirlerini tanmalan daha da kolaylayordu. 1920
yazndan itibaren grlmeye balayan gruplamalar, meclisin ald
srada gsterdii bir inklap partisinin vecd ve heyecann^'" yitirmitir.
lkedeki var olan dnce akmlar meclise de girmeye balam
ve bu dnce akmlar dorultusunda siyasi programlar oluturulmaya
balanmt.
Mustafa Kemal Paann, Halklk Programnn ada ulusalclk
ilkesine dayal Tekilat- Esasiye Kanunu" olarak benimsenmesinden
sonra, meclisteki hiziplemeler daha da younlamt. Yasama,
yrtme ve zaman zaman da yarg grevini stlenen T.B.M.M.'de yasa
karmak glemiti. rnein Hakk Hami Bey, 21 ubat 1921'de yasa
nerisinde bulunanlann hi olmazsa meclisteki mevcut gruplardan
birisiyle istiare ederek nergelerini hazrlamalarn isteyerek bu
dankla dikkati ekmiti.
Meclis almalarnn gruplara dayanarak daha dzenli bir hale
gelecei sanlmt. Ancak bu san gereklemedi. Gruplar arasndaki
mcadele kayg verici bir hale geldi. Gruplann bu olumsuz tavnndan
rahatsz olan milletvekilleri de kendi aralarnda toplanp yeni bir grup
274

Faik Reit Unat, Trkiye Byl< Millet Meclisinin Birinci Devresinde Anadolu ve
Rumeli Mdafaa-i Hukuk Grubunun Kualmasna ve almasna Aid Baz Vesikalar ,
Tarih Vesikalar Dergisi, c .3 , s .1 3 ,s .1 .

275

T.B.M.M. Zb.C,, c. 8, s. 329.

276

Ankolu, a.g.y., s. 223. v.d.

171

kurarak, meclis almalarn daha dzenli bir ekle sokmaya

yneldiler.^" Bu yeni geliimi. Refet Bey araclyla Mustafa Kemal
Paaya yansttlar. Mustafa Kemal Paa dorudan doruya bu soruna
mdahale etmek karann ald. Bu karan almadan nce, meclisin
ekirdeini oluturan ve tm yurt yzeyine yaylm bulunan, Mdafaa-i
Hukuk Cemiyetleriyle daha yakndan ilgilenme gereini duydu ve tm
vilayet ve mutasarnflklara Mdafaa-i Hukuk rgtlerinin ulus ve lke
karlanna zg olan "vatanperverane hizmetlerini yararl bir biimde
yapmas iin, Meclis Bakanl ile ilikilerinin daha dzenli bir dzeye
getirmesini belirten bir genelge yaynland.^' Bu genelge, Mustafa
Kemal Paann yeni bir politikaya yneleceinin aka iaretiydi.
Nitekim Mustafa Kemal Paa inklap zihniyete sahip milletvekilleriyle
gruplar halinde vilayet konanda grtkten sonra, Anadolu ve
Rumeli Mdafaa-i Hukuk Grubu ad altnda meclis iinde byk bir grup
kurmaya karar verdi. 10 Mays 1921deT.B.M.M.de Anadolu ve Rumeli
Mdafaa-i Hukuk Grubu ad altnda kitlesel bir meclis grubu kuruldu.^
Erkek retmen Okulu Konferans Salonu'nda 133 milletvekilinin katlm
ile ilk toplant yapld ve Maddei Esasiye ile Grup itz grlerek
kabul edildi. Mustafa Kemal Paa grup bakanlna seildi. Daha sonra
277

bkz. Emin Erkul, "istiklal Sava Hatralar adl anlarnda yle demektedir: nemli
ileri nedeniyle Mustafa Kemal Paa'nn meclis almalanna bakanlk yapamamas
zerine mecliste dzensizik balad. Konumalar karlkl tartmaya dnyordu.
Grmeleri dzenli bir hale getirmek iin bir grup kurmaya karar verdim ve on yedi
arkadala meclisin almad bir cuma gn mecliste toplant yaptm. Doktor Fuat,
Osman Nuri, Muhiddin Baha, brahim Sreyya, Yunus Nadi, Rasim, Hsrev, Atf
beylerle ismini unuttuum birka arkada ve Miralay Refet Bey de bu toplantya
katld. Ben toplantda
"arkadalar meclisim izde
siyasi frka
tekilat
bulunmadndan meclis mzakerelerinin nasl intizamsz ekilde devam ettiini
gryorsunuz. Ben particilik taraftar deilim. Fakat mtenasid arkadalardan
mteekkil bir grup vcuda getirir ve aramzda mesaili ruznameyi nceden
grerek meclise girecek olursak verilecek kararlar daha isabetli olur. te itima
hakknda maruzatm demi ve bu neriyi katlanlar kabul etmilerdir. Refet Bey bu
konunun paa ile grlmesini nermi, toplantda bulunanlar da onu paa ile
grtrmeye memur etrnitir. Vakit, 2-3 Mart 1954, s. 2. Kar. Peyam- Sabah, 21
Mays 1337, s. 2.

278

iktam, 30 Mart 1337, s. 3. Tlay Duran, "Mdafaa-i Hukuk rgtlerinin Yeniden

Glendirilmesi ve Dzenlenmesi , Belgelerle Trk Tarihi Dergisi, Ekim 1987, s. 32,
33, 34.

279

Hakimiyet-i Milliye,
Mays 1337. Ven; Gn, 12 Mays 1337 s. 2 . /A/^tsz, 13 Mays
1337, Karabekir, a.g.y., s. 923.
Cebesoy, Siyasi Hatralar, s. 22. Ankolu, a.g.y., s. 223. Tunaya, Siyasi Partiler, s.
534 vd. Peyam- Sabah, 24 Haziran 1337, s. 3.

172

grubun ye says 261'e kadar kt.^

Grup itzne gre, grubun bir bakan, iki bakan yardmcs
ve on iki yeden oluan bir idare leyeti olacakt. Bunlar grup genel
kurulunca gizli oy ile seilecekti. dare heyeti grupta grlecek
konulan belirleyecek, yeleri toplantya aracak ve toplant zabtlarn
tutacakt. Alt ayda bir yinelenecekti. Grup masraflann karlamak zere
her yeden iki lira alnacak, grup yelerinin yandan bir fazlas mevcut
olmadka grmelere balanlmayacakt. Aznlk ounluun karanna
uyacakt. Gruba girmek isteyenlerin bavurusu idare heyetinde
grlecek, kt huylara sahip olanlar hakknda genel kurul karar
verecekti. Grup genel kurulu en az on be gnde bir kez toplanacakt,
dare

heyeti

ihtiya

duyar

ise

daha

ksa

sre

iinde

de

toplanabilecekti.^"'
Grubun kurulu nedenleri itzkte yle belirtilmitir.
Madde 1; T.B.M.M. grmelerinin dzenli yaplmasn salamak
amacyla, dnceleri ortak olan kiilerle bir ktle oluturulmutur.
almalar imdilik meclisin mesai-i dhiliyesine zg olan bu
ktlenin oluumunu zorunlu klan etkenler unlardr:
A- T.B.M.M. tilaf Devletlerinin Trkiyeyi paralayp ortadan
kaldrmay amalayan politikalanna kar, ulusal btnl

ve

bamszl savunmak amacyla olumu yce bir inklap kurulu olduu

halde nemli nemsiz eitli maddelerin grlmesinde yksek
gayesini unutarak gereksiz szlerle vakit geirmeye balamtr.
Ktleyi oluturan arkadalar; meclisin, salt Trkiyede deil
dnyada da byk bir neme sahip olduu ve amacn ancak meclis
iinde birleik ve... mtekarrbl efkr arkadalarn zel bir
rgtlenmesiyle gerekletirilebilecei kansndadr.
280

yelerin sosyal yaps yledir: Fesli 110, Kaipakl 77, Sarl<i 52, Ba ak 17,
Yresel Giysili 4, Beiirsiz 1. Mecliste daha birok milletvekili gruba alnmamtr.
Yunus Nadinin gruba alnmamasna istiklal Grubu zlmtr. Arkolu, a.g.y., s.
225-226. Grup yeleri iin bkz. ker, a.g.e., s. 301 vd. 28 Austos 1922'de
gruptaki milletvekili saysnn 170'e indii iddialar da vardr, bkz, US. National
Archivss, Belge No: 86703^

281

bkz. Iktam, 4 Haziran 1337/1921, s. 2. Fahri eker, Trk Parlamento Tarihi, c. 1, s.

292-304.

173

B- Ktle, bir parti olmamakla beraber; Misak- Milli snrlar iinde

bamszl salayacak ulusal savunmada, onun koulu ierde ve
darda olumsuz bir durumda kalmayarak, zellikle olumlu sahalarda o
ilerin byk bir ciddiyet ve olgunlukla tmyle yresine harcanm
srekli almalarla yrtlmesini zorunlu grmektedir.
C- Grup yeleri amalar olan ulusal btnln ve bamszln
ancak idari ve iktisadi hayatmzda yaratlacak bir inklap cereyan ile
tamamlanabilecei ve egemenliin basz koulsuz ulusa zg olduu
dncesinin uygulamada, gerek bir duruma getirilmesinin zorunlu bir
alma ierdii kansndadrlar.
D- Ktleye katlan arkadalar; kimi milletvekillerinin mfrit
muhafazakrln" ho bulmad gibi; lke iinde yenilik ad altnda
ulusal

ahlak

ile

badamayacak

takliti

eilimleri

de

ho

grmemektedirler. Dinimizin gelimeye engel olmadna mtekid

olan ktle, lkede yaamn iyiletirilmesi iin ulusun dini ve ulusal
gereksinimi dnda eyler olmayaca esasn tm

akl ve

geniliiyle anlamtr.
H- Grup yeleri, T.B.M.M. iindeki ulusal btnln cephede
olduu kadar, cephenin gerisinde ve ilerisinde de bir hedef tanrlar ki o
da dnyann iinde yuvarland byk inklaplan gz nne alarak
ulusumuzun tam ve yetkin bir kurtulua ulamasndan ibarettir. Bu
fikirler ve dncelerin toplu bir biimde gz nnde bulundurulmas ve
meclis konumalarnn bu temel ilkeleri gz ard eden duruma
dmemesi iin birtakm arkadalar kendi aralarnda zel rgtler
(Tekilat- Hususiye) oluturmay zorunlu grmlerdir.^^
Grubun kurulu amac byiece geni bir biimde aklandktan
sonra iki maddeden oluan bir de program yaynlanmtr. Buna gre
grubun amac;
1-

Byk Millet Meclisinde oluan Anadolu ve Rumeli Mdafaa-i

Hukuk Grubunun mde-i esasisi milli mcadelenin bandan beri

Erzurum, Sivas Kongrelerinde tespit ve son Osmanl Meclis-i
282

Unal, a.g.mk., s. 12 vd.

174

Mebusan ile Byk Millet Meclisi tarafndan kabul ve teyit olunan

Misak- Milli esaslan iinde memleketin tamamn ve milletin istiklalini
temin edecek sullu istihsal eylemektir.
Grup bu gaye-i maksadn istilsali iin milletin tm kuvay maddiye
ve maneviyesini icap eden hedeflere tevcih ve istimal edecek ve
memleketin resmi ve hususi bilumum tekilat ve tesisatn bu maksada
hadim klmaa alacaktr.
2-

Grup, bu gaye-i milliyenin istihsaline almakla beraber devlet

ve milletin tekilatn tekilat esasiye kanunu dairesinde peyderpey

tespit ve ihzara say edecektir.^
Grubun kurulmasndan sonra itzn ngrd ilkelere ilerlik
kazandnim ve 11, 15 Mays tarihlerinde yaplan toplantlarda bakan,
bakan yardmclar ve ynetim kurulu yeleri belirlenmitir.*""
Byle bir grubun kurulmas ve baz kiilerin grup dnda braklmas
yanl anlamalara yol am, grubun amacnn hilafet ve saltanat eklini
cumhuriyetilie dntrecei kaygs uyanmtr.^"
Grup

dnda

kalan

Hseyin

Avni

Bey (Erzurum)

Meclis

Bakanlna verdii bir nergede tm ulusun ve meclisin benimseyip

kendisine kutsal erek olarak grd ilkelerin A.R.M.H. Grubunun
kendisine tzk olarak alnmasn eletirdi. Zira, o byle bir grubun
kurulmasyla sanki kutsal amaca kar bir grubun varl izleniminin
verildiini, bu izlenimin ortadan kaldnimas iin meclisin gaye-i
asliyelerini tekil eden madde-i esasiyenin muhteviyatnn Heyet-i
Umumiyece bir daha kabul buyrularak, buna ait zabtn gazetelerle
yaynlanmasnn uygun olacan belirtti.^
Hseyin Avni Bey, nergesini aklarken bu durumun i ve d
politikada olumsuz gelimelere yol aacandan endie duyduunu da
szlerine ekledi.*'
283

Hakimiyet-i Milliye, 11 Mays 1337.

284

bkz. Unat, a.g.e.mk., s. 7. ker, a.g.e., s. 297 vd.

285

Karabekir, a.g.e., s. 935.

286

T.B.M.M.Zb.C,, c. 10, s. 296 vd.

287

y. a.g.y., s. 296. leri, 17 Mart 1339.

175

Yusuf Kemal Beyi hariciye vekilliine, Edirne Milletvekili Faik Beyi

T.B.M.M. reis vekilliine aday gstermeyi saptayan grup^ 16 Mays
1921 'de bu iki kiinin seilmesini salamtr.^' Ayrca 16 Maysta istifa
eden cra Vekilleri Heyetine gsterilecek adaylan da belirlemi olacak
ki, 21 Maysta cra Vekilleri Heyetine seilen kiileri kendi yeleri sayma
karan almtr.^"
Grubun, programna uygun olarak, 23 Mays 1337de yaynlad
bildiriye Kzm Karabekir Paa kar kmtr. Devletin idari eklini
tmyle deitirmeyi amalayan Tekilat Esasiye Kanununun temel
alnmasn, programnda hilafet ve padiaha ait hibir kayda yer
vermemesini ho karlamamtr.^^' Bunun zerine Mustafa Kemal
Paa, Kzm Karabekir Paaya yazd 31 Temmuz 1921 tarihli ifrede
grubun

kurulu nedenlerini yle belirtmitir: "M ecliste

Islahat,

Mdafaa-i Hukuk, stiklal Gruplaryla Halk Zmresi vesaire gibi birok

tekilat vcuda geldii halde bunlann hibirisi kafi bir ekseriyet
manzaras alamad. Ve binaenaleyh, meclise hkmeti tutmak ve
herhangi bir i yrtmek imkn da kalmad. Bu zmrelerin herhangi
birisini tutarak ve bilvasta tahkim ve takviye ederek varlmz iin
medar isnad olunacak bir ktle meydana getirmek hususunda mesbuk
btn mesaimiz semeresiz kald. Ve bilnetice vaziyete yegne hakim
kalan ey adem-i intizam ve anariden ibaretti. u halde iki tarikten
birinin ihtiyan suret-i katiyye halini ald Ya bu meclis ile katiyyen i
grlemeyecei hakikati zerine yeni tedabir almak veyahut yaptmz
gibi bir ekseriyet zmresi vcuda getirmek. Biz tabii ikinci kk ihtiyar
etti ve fakat benim itirakim bulunmayan herhangi bir grup tekili
teebbsnn mevcud adem-i intizam tezyidden baka bir netice
vermeyecei bittecrbe sabit oldu. Uzun ve devaml mesai sarfiyle ve
meclis ekseriyetiyle sureti hususiyede yaptmz mteaddit itimaalar

288

Hakimiyet-i Milliye, 16 Mays 1337. Unat, a.g.mk., s. 7-8.

289

T.B.M.M.Zb.C., c. 10, s. 300-301.

290

Unat, a.g.mk., s. 8-9.

291

Karabekir, a.g.y., s. 919.

176

ve mnakaalar neticesinde ancak ancak byle bir teekkl vcuda

getirdik"."^
Mdafaa-i Hukuk Grubu'nun kurulmasyla meclis bir yanda
liberaller te yanda muhafazakrlar olmak zere ikiye ayrlm,
Mdafaa-i Hukuk Grubu liberallerin siyasi organizasyonu olmutur.^^
Grubun

kuruluundan

drt

ay

sonra

stanbul

basnnda

milletvekillerinden bir ksmnn bu gruptan ayrlp yeni bir frka

oluturacaklar ve birok askeri kiilerin de bunlara katlacana ilikin
haberler kmtr.^'*
Meclisteki tartmalardan en ok etkilenen kii Kzm Karabekir
Paa olmutur. 5 Mays 1338 tarihli bir telgrafla meclisteki zt
cereyanlarn nedenlerini Mustafa Kemal Paa'dan sorduktan sonra,
Trk ulusunun varlnn ve zgrlnn kurtarlmas iin ne gibi
kararlann alndna ilikin bilgi istemitir.
1922

yl ortalarnda mecliste olduu gibi Mdafaa-i Hukuk Grubu

iinde de tam bir dayanma yoktur. Nitekim bunun sonucu olarak icra
vekillerinin seimine ilikin yasann benimsenmesi zerine, Mdafaa-i
Hukuk Grubunun setii Fevzi Paa bakanlndaki hkmet istifa
etmitir. Onun yerine muhalefetin de istedii Rauf Bey bakanlnda
yeni bir hkmet kurulmutur.^ Bu gelimeler zerine grup ileri
gelenleri gruptaki dankl giderebilmek iin; grupta kararlarn oy
okluu ile alnmasn, herkesin dncesini aka sylemesini,
yaplacak oylamada oy okluu ile benimsenen karann meclisteki
tartma ve oylamalarda da geerli klnmas, hkmet yelerinin
tmnn de gruba katlmas gibi baz kararlar almlardr.
292

Karabekir, a.g.y., s. 939. Unat, a.g.mk. s., 2,

293

bkz. Mustafa Kemal Paa Ankaraya gelen bir grup Amerikalnn sorduu sorulara
verdii 3 Temmuz 1921 tarihli cevapta bu saptamay yapmtr, bkz. Diary of Bristol
Library of Congress Coliections of The Manuscrpt Division Box: 35, Julay, 1921.
Kl Ali Bey bu grubun kurulmasyla milletvekillerinin hkmet yanllan, tarafszlar ve
hkmet kartlan gibi gruba ayrldn belirtmektedir, a.g.y., s. 70.

294

Peyam- Sabah, 9 Austos 1337, s. 2.

295

Karabekir, a.g.y., s 1046.

296

"Rauf Orbay Hatralarn Anlatyor" Ya.Ta., c. 3, s. 38, s. 371.

177

Hkmet yelerinin zorunlu olarak gruba katlmas karan baz

hkmet yeleri tarafndan benimsenmemitir. rnein eriye vekili bu
karara uymamtr. Ancak bir sre sonra hakknda verilen gensoru
nergesi zerine grevinden aynimak zorunda kalacaktr. '
Mecliste her ne kadar siyasal parti kurulmam ise de eitli
ynleriyle siyasal parti ilevini gren Birinci Grup,^^ 1923 seimlerinden
sonra siyasal parti biimine dnecek ve Halk Frkas olarak ada
Trkiyenin oluumuna damgasn vuracaktr.^
Selameti Umumiye Komitesi
Birinci Grup'un kurulmasndan sonra meclis almalar dzenli hale
gelmiti. Yasalann kanimas ve kararlarn alnmas hzlanmt. Ancak
bir yl sonra grup yesi kimi milletvekillerinde kiisel ihtiras belirtileri
ortaya km, bu durum grubun rgtsel disiplininin bozulmasna
dolaysyla da ulusu politikann engellerle karlamasna yol amtr.
Ulusu

politikaya kar olan ikinci Grup yelerinin youn

muhalefeti, Mustafa Kemal Paay yeni taktikler gelitirmeye zorlamtr.

Eylemini demokratik

ilkelere dayandrmaya alan Mustafa Kemal

Paa meclis ounluunu yanna alabilmek iin grup ounluunun da

yannda bulundurulmasna nem vermi, bunu salamak iin de Birinci
Grup iinde kendi bakanlnda gizli bir komite oluturmutur. Bu
komiteye Meclis kinci Bakan Dr. Adnan, ktisat Vekili Celal, istiklal
Mahkemesi Reisi hsan, Maliye Vekili Haan Fehmi, zmir Milletvekili
Mahmut Esat, zmit Milletvekili brahim Sreyya, Bilecik Milletvekili Dr.
Fikret, Gaziantep Milletvekili Kl Ali, Van Milletvekili Hakk, Van
Milletvekili Haydar, Afyon Milletvekili Ali, Kayseri Milletvekili Atf, Bursa
Milletvekili Muhittin Baha ve Bursa Milletvekili Emin beyleri de
297

Mahir z, a.g.e., s. 76-77.

290

T.B.M.M.Zb.C., c. 1, s. 304.

299

Gne, "Mdafaa-i Hukuk Cemiyetinden Halk Frkasna Gei Atatrk Aratrma

Vlerkezi Dergisi, c. li, s. 8 (1987), s. 427-442. Tark Zafer Tunaya, Trkiye'de Siyasi
Partiier, stanbul, 1952, Mete Tunay, Trl<iye C um huriyetinde Tei< Parti
Ynetimi'nin Kurulmas (1923-1931), Ankara, 1981. Fahir Glritlioiu, Trl< Siyasi
Tarihinde CHP'nin Mevidi c. 1-2, Ankara, 1965. Suna Kili, 1960-1970 Dneminde
Cumhuriyet Haii< Partisinde Geiimeier. stanbul, 1976.

178

almtr. Bu gizli komiteye alnacak kiiler iin ortak karann olmas,

Mustafa Kemal ile ilikilerin Dr. Adnan ve hsan beyler araclyla
yaplmas saptanmtr.
Bu komite meclis gndemine gelecek maddeleri kendi aralarnda
tartacaklar, vardklan sonucu grupta kendilerine ok yakn hissettikleri
arkadalarna telkin" edecekler, grup toplantlarnda, komitede
vardklan sonu dorultusunda karar karmaya alacaklard.
Grubun ald karar balayc olduu iin, bylece mecliste de
kararlann kendi istemleri dorultusunda alnmas salanm olacakt.
Bu komiteye otuz be kii girebilmitir. Komite yeleri tam bir
dayanma iinde hareket ederek, iki gnde bir, gndz veya gece bir
yenin evinde toplanarak, eylem stratejisi gelitirmilerdir.^
Komite yeleri bu devleri yannda, meclisin dzenli almasn
salamak iin kinci Grup yeleriyle de iyi ilikiler kurmaya zen
gstermitir. Bunlar, d politikann kmaz ve karanlkta olduunu, i
durumun da istenilen doal hale gelmediini belirterek; Mustafa Kemal
Paa'nn etrafnda meclisin toplanmasnn zorunlu olduunu, onlara
benimsetmeye almlardr.
Birinci Grup'taki bu durumu sezen kinci Grup yeleri bunlara
Selameti Umumiye Komitesi adn vermitir. Byle bir komitenin
kurulmas Birinci Gruptan baz milletvekillerinin ayrlmasna yol
amtr."
Selameti Umumiye Komitesi meclis gndemine 16 Mart 1922de
gelmitir. Kastamonu Milletvekili Besim Bey bu komite hakknda
dahiliye vekilinden bilgi istemitir. Kimi milletvekili, sorunun hkmete
bir ktl dokunur diye kapatlmasn istemise de, kimileri de
Selameti Umumiye ne imi, kimlerden oluuyormu anlayalm.
300

Erkul, a.g.g., 2 Mart 1954, s, 2.

301

Erkul, a.g.g., 2 Mart 1954, s. 2.

302

Kl Ali, a.g.y., s. 94.

303

Kl Ali, a.g.y., s, 94. vd.

304

bkz. T.B.M.M.G.C.Zb., c. 3, s. 353.

179

diyerek sorunun tartlmasn istemitir. Fakat oturum bakan nergeyi

okutup, Dahiliye Vekaletine gndererek, konuyu geitirmeyi tercih
etmitir.^' Dahiliye Vekaleti hazrlad cevab 21 Martta meclise
gndermitir. 3 Nisanda, mecliste okunan bu cevaba gre; Anadoluda
Selameti Umumiye Komitesi adyla bir cemiyetin kurulmad, -Dahiliye
Vekaleti kaytlarna dayanarak- belirtilmitir. Bunun zerine kinci Grup
yesi Hseyin Avni Bey, ya kendileri de oraya dahilse diyerek
aklamaya tepki gstermi ve Heyeti Vekile'den drt kiinin bu rgte
ye olduunu belirtm itir.^ Komite birinci dnemin sonuna dein
almalann srdrmtr.

b) kinci Grup
Meclisteki dnce aynlklan 1920 ortalannda kendini gstermi,
1920 sonlannda zmre, frka olarak aka ortaya kmt.
ada dnce akmlarn ve meclisteki politik eilimleri belirli
noktalarda toplayp, Trkiye toplumuna zg siyasal-sosyal ynetim
biimi oluturmay amalayan Kemalistlerin, 13 Eyll 1920de Mustafa
Kemal Paa'nn imzasyla Meclis Bakanlna sunduklan Halklk
Programnn Tekilat- Esasiye Kanunu olarak benimsenmesinden
sonra dnce aynlmn boyutlar daha da bymt.
Ulusal varla ve bamszla ynelen tehlikeler karsnda ihtilalci
kararlann alnabilmesi iin, meclis ounluuna ihtiya duyuluyordu.
Oysa, dnce ayrlklar nedeniyle meclisten ihtilalci kararlan karmak
glemiti. Bunun yannda; Tekilat- Esasiye Kanununun getirdii
devrimci ilkeleri benimsemeyen tutucu gler, kendi aralannda rgtler
kurmaya ynelmilerdi.
Ulusal varl ve bamszl korumak iin, ulusal btnln
zorunlu olduunu gren Mustafa Kemal Paa, 1921 baharna kadar
izledii gruplar st politikadan vazgeerek, muhafazakr glerle
birlikte, ak almalan durdurulan sol kesimi de denetim altnda

305

T.B.M.M.Zb.C., c. 18, s. 239.

306

y.a.g.y., s. 485.

180

bulundurabilmek ve bunun iin ihtiya duyduu yasalar meclisten

karabilmek iin, kendi dncesine uygun grd milletvekilleriyle
birlikte mecliste Anadolu ve Rumeli Mdafaa-i Hukuk Grubu ad altnda
bir grup kurmutu (10 Mays 1921). ' Bu grubun kurulmas meclisteki
milletvekillerini e blmt.
Hkmete yaknlklaryla tannan

milletvekilleri sa tarafta,

hkmete kar olanlar sol tarafta, yal ve tarafsz gzkenler de

ortada oturmaya balamt. Sa yanda oturanlar Anadolu ve Rumeli
Mdafaa-i Hukuk Grubuna bal olan milletvekilleri olduklan iin rgtl
hareket ediyorlard. Sol yanda oturanlar ise rgtsz olduklanndan
1921 ortalarnda mecliste fazla bir etkinlik gsteremiyorlard. Canik
Milletvekili

Emin, Erzurum

Milletvekili

Hseyin Avni

ve

Necati,

Kastamonu Milletvekili Besim, Kayseri Milletvekili Rfat, Mersin

Milletvekili Selahattin, Sivas Milletvekili Vasf Bey meclisteki muhalefeti
rgtl bir biime dntrmek iin aba gstermi ise de 1921
sonlanna kadar somut bir sonu elde edememilerdir.
Muhalefetin organize bir rgt olarak ortaya kt tarihi gsteren
somut bir belge yoktur. O nedenle de kinci Grup'un ne zaman
kurulduu belli deildir. Grubun iinde bulunan veya o dnem
milletvekili olup da anlann yazan meclis yelerinin verdikleri bilgiler
arasnda gr biriii yoktur. Hatta yer yer elikiler de vardr.
ikinci Grupun nde gelen yelerinden Hseyin Avni Bey (Erzurum)
bu konuda yle demektedir: Trkiye Byk Millet Meclisi, Misak-
Milliyi hedef olarak benimsemiti. Bunun iin alyordu. Mecliste
1921 yl Maysnda, bu hedefe ulamak iin izlenecek yolu saptamak
zere bir grup olutu ve Misak- Milliyi de izlence olarak benimsedi.
Oysa o zaman bu izlence salt bir zmrenin izlencesi olmayp tm
ulusun izlencesiydi, ona ters decek bir kii yoktu. Biz grubun bu
tutumunu ve vilayetlerdeki Mdafaa-i Hukuk Cemiyetlerinin de bu gruba
307

bkz. nceki blm.

308

Kl Ali, a.g.y., s. 70.

309

Mahmut Esat Bozkurt, Kara Vasf Bey'i, Selahattin Bey'i ve Celalettin Arif Bey'i kinci
Grup'un efleri, Hseyin Avni Beyi de grubun szcs olarak gstermektedir, bkz.
"Cumhuriyet Halk Partisini Hazrlayan Olaylar" 9 Eyll 1943 tarihli Ulus Gazetesi
lavesi.

181

balanmalarn protesto ettik. Zira ama bir olduu halde, aynmcla

yol aacak, ayn izlence evresinde farkl cereyanlar"n olumasn
istemedik. Gelecekte frka biimine dnecek cemiyetlerin
oluumuna izin vermedik. Savan sona ermesini bekledik. Zira bir kitle
biiminde amaca ulamak iin almay daha yararl grdk.
Tm meclisin ortak ve btnlk iinde olmas gerekirken; Birinci
Grupun dna itilen milletvekilleri zorunlu olarak, ayn amaca ulamak
iin kinci Mdafaa-i Hukuk Grubunu oluturdular.^'"
Mersin Milletvekili Selahattin Bey"" de grubun 338 senesi
Temmuzunda vcutlandm sylemektedir.^"^
Birinci Trkiye Byk Millet Meclisi yelerinden Damar Arkolu,
Maltadaki tutukiulann kurtaniarak T.B.M.M.ye katlmalanndan sonra,
muhalefetin daha rgtl hareket etmeye baladn dolaysyla ikinci
Grup'un, 1921 sonlarnda kurulduuna iaret etmektedir.'^
Hsamettin Ertrk ise mecliste Birinci ve kinci gruplar ortaya
knca Ingilterenin, Mustafa Kemal Paaya kar, kinci Grubu daha
da glendirebilmek iin Maltada tutuklu bulunan koyu ttihatlarn
kamalanna gz yumduunu iddia etmektedir.^'"
Varlk gazetesi ise 1337 Temmuz ortalanndan beri B.M.M.'de
kinci Grup adnda ayn bir heyetin mevcut ve mteekkil olduunu
yazd grlmektedir.'^
Tm bu veriler gzden geirildiinde kinci Grupun 1921 sonlan
1922 balannda kurulduunu sylemek olanakldr.'
310

Tevhid-i Efkr, 29 Nisan 1339, s. 3.

311

Riza Nur, Selahattin Bey'in kinci Grupta yer almasnn nedenini Sivastaki Kolordu
Komutanlr'ndan alnmasnda grr, bkz. Rza Nur, Hayatm ve Hatralarm,
stanbul, 1968, c. 3, s. 704 vd.

312

Selahattin Kseolu, Birinci Byk Millet Meclisinde kinci Grup", Mesuliyet, s. 2, s.

313

Ankolu, a.g.y., s. 272-276.

314

Tansu, a.g.y,, s. 455,

12.

315

l/ar/z/f, 25 Haziran 1339,

316

Ahmet Demirel belge gstermeksizin muhalefetin 1922 Temmuz'unda rgtl bir

yap iine girdiini dolaysyla da kinci Mdafaa-i Hukuk Grubu'nun bu tarihte
kurulduunu belirtmektedir, bkz. Birinci Mecliste Muhalefet, stanbul, iletiim
Yaynclk, 1994, s, 379.

182

Birinci Trkiye Byk IVlillet Meclisinde lkmete kar muhalefet

grevini yapan bu grup, bir sre isimsiz olarak altktan sonra; biz de
Anadolu ve Rumeli Mdafaa-i Hukuk Cemiyetine mensubuz. Biz de o
cemiyet tarafndan intihab olunduk. Bizim de ismimiz ayn; fakat iki
numaral grubuz diyerek, kendilerine ikinci Grup adn takmlardr.^"
Balangta 120 milletvekiline sahip olduu belirtilen kinci Grupun daha
sonra giderek ye saysnn azald, hatta saltanatn kaldnimasndan
sonra dald ileri srlmtr.^ Bu iddiann ortaya atlmasnda ikinci
Grupun kendine gl ve tutarl bir bakan bulamamasnn etkisi
olmutur. Zaman zaman Mersinli Cemal, Hseyin Avni, Hakk Hami ve
Basri beylerin bakanlklanndan sz edilmi ise de bunlar aka
bakanlk grevini stlendiklerini aklayamamlardr.^Byle olunca
da insanlar birer birer gruptan kopmulardr.
Hukuk-u umumiyenin ahkam esasiyesine mugayyir ve hakimiyet-i
milliye mnafi selahiyet, imtiyazat, tekilat ve icraat ref etmek ...
millet ve meclisin hak ve hakimiyetini mdafaa e tm e k,"... otokrat ef
usul bir idareye kar meru ve kanuni bir cevap vermek, amacyla
kurulduu sylenen ikinci Grup, bir muhalefet grubu olarak ortaya
kt iin, yelpazeyi geni tutmu, farkl ama ve dnceye sahip
milletvekillerini bu at altnda bir araya getirmeye zen gstermitir. Bu
nedenle grlerinde ortaklk yoktur. kr Efendi koyu bir mrteci.
Hac Tahir Efendi muhafazakr, Vehbi Efendi mutlakiyet yanls. Cemal
Paa yalnz Cemal Paac, Ali kr, Hseyin Avni slamc-saltanat, '
317

Arar, a.g.y., s. 40. Kimi yazarlar bu durumu farkl yorumlayarak ikinci Grupuiann
meclisteki btnl bozmamak iin byle bir tavr takndklarn iddia etmektedirler,
bkz. Demirel, a.g.e., s. 392.

318

ileri, 6 Nisan 1339. Tan, 29 Ocak 1339, s. 2. Tevhid-i Efkr, 30 Nisan 1339, s. 2.
Ankolu, a.g.y., s. 272-276. Arar, zmit Basn Toplants, s. 40. Arar bu saynn 84e
indiini yazmaktadr. Hseyin Avni Bey 70-80 kiiden oluan grubun daldn
benimsememitir. bkz. Tevhid-i Efkr, 29 Nisan 1339, s. 2. Meclis Albmnde ise
ikinci Grupun ye says 96 kii olarak gsterilmitir. Grup yeleri iin bkz. Ahmet
Demirel. a.g.e., s. 125-150, ker, a.g.e., s. 307-309. Diyap Aa bu gnjpta
gsterilmi ise de sonradan tekzip edilmitir. leri, 1 Mays 1339.

319

//en, 2 Mays 1339.

320

Kseolu, a.g.mk., s. 11. Kar. Demirel a.g.e., s. 391 -405.

321

Tevt\id-i Efkr, 22 Nisan 1339. Canik Milletvekili Sleyman Beye gre ise II. Grup
saltanat ve mrteci deildi, bkz. Tevhld-i Efkr, 28 Nisan 1339, s. 5.

183

Mehmet kr Bolevikti. Bitlis Milletvekili Yusuf Ziya Bey'in belirttiine

gre; kinci Grupun yelerinin tm olmasa bile ounluunu eski
ttihatlar oluturuyordu.^
kinci Grup yresel zellikler de tayordu.^^^
T.B.M.M. Hkmetinde yer alamayanlar, yer ald halde bu yeri
koruyamayanlar, muhalefeti kendisine iar edinenler, Mustafa Kemal
Paadan veya onun hkmetteki arkadalarndan memnun olmayanlar
hep bu grupta yer almlard.
Snf ve zmre karlanndan daha ok kiisel kar temeli stne
kurulan kinci Grup; mecliste youn bir muhalefet snav vermi ve bu
snavdan da ou kez baanl kmtr. Zira meclisten yeni yeni yasalar
kmaya baladka, bu yasalann belirledii siyasal ve toplumsal dzen
kendini gsterdike milletvekilleri arasndaki dnce aynlklan da
belirginlemitir, ikinci Grup milletvekilleri hkmete kar tavr
almlardr. Tekilat- Esasiye Kanununa ve Bakomutanlk Kanunu'na
scak bakmamlardr. Onlar, bu yasalara dayanarak meclis bakannn
istedii takdirde hem cra Vekilleri Heyeti'ne, hem de meclise icra-i
nfus edebileceinden endielenmilerdir. Birinci Grup yelerinden
Mustafa Kemal Paaya yaknlklanyla tannan kimi milletvekilinin,
bakann gerektiinde diktatrce davranabileceini sylemesi de
ikinci Grup yelerinin endielerini daha da artrm, tepkilerini
younlatrmtr.
kinci Grup

yelerinin

meclise

getirdikleri

isteklerin

kabul

edilmemesi, bunlann hkmete ynelik eletirilerinin boyutlarn

geniletmi, muhalefetlerini sertletirmitir. Bu da hkmet otoritesinin
sarslmasna yol a m tr.T .B .M .M .nin kard tm yasalann lkede
eksiksiz uygulanmasn isteyen kinci Grup yelerinden bazlar,
yasalarn uygulanmasn salayacak icra gcn Yunanllar kadar
322

Tevhid-i Efkr, 20 Nisan 1339. Times gazetesi de ayn Kandadr. Hakimiyel-i Milliye,
J?9 Ocak 1339. Erzurum milletvekili ve ikinci Grup'un aktif yesi Hseyin Avnl Bey'In
ittihatlk konusundaki grleri iin bkz. Tevhid-i Efkr, 30 Nisan 1339.

323

re///d-( Effcr, 20

324

Cebesoy, Siyasi l-iatralar, s. 26.

Nisan 1339.

184

zararl grm,^ meclisi bir baskn yeri olarak nitelendirmi, hkmeti

yasad saymtr.^ Trkiye ile savaan baz lkeler ikinci Grupun bu
tavnna bakarak Anadolunun bir ihtilal arifesinde olduu izlenimine
kaplmlar ve bu durumdan yararlanmaya almlardr.
kinci

Grup

yeleri

rgtlenmelerini

yurt

yzeyinde

yaygnlatrabilmek amacyla, Dahiliye Vekaleti ne kendi gruplanndan

bir milletvekilini setirmeye youn aba gstermilerdir. Fakat
baarl olamamlardr.
ikinci Grupular, mecliste ye saylann artrabilmek iin hem ulusal
egemenlik, hem de zgrlk bir politika yanls olarak grnmeye
zen gstermilerdir. Ali kr Bey (Trabzon) bir halk hakkn
koruyamazsa... o halk hrriyet ve serbestisine sahip olmazsa mutlaka
mstebitlerin, mtegallibenin esiri olacaktr. Efendiler, biz halka
benliini vermeliyiz. Halk hr olduunu bilmeli ki, kendi kanaati
vicdaniye dairesinde" i grebilmelidir diyerek bu tavrn sergilemitir.^^
Halkn, zgrlne sahip k, bilin dzeyinin ykselmesine
baldr. Bu konuda da en nemli ara kukusuz basndr. Basn
zgrlnn kstlanmas, eitim dzeyinin gelimedii toplumlarda
halkn bilinlenmesine ve uluslamasna byk engeller oluturur. kinci
Grupun islamc-saltanat kiileri, kendi dncelerine ters den
basnn zgrce almasna bile dayanamamtr. Yunus Nadi Beyin,

325

T.B.M.M.Zb.C,, c. 22, s. 474. Tevhid-i Efkr, 27 Nisan 1339, s. 3.

326

y.a.g.y., c. 27, s. 265.

327

Aksdz, 5 Mays 1339. Rza Nur, 11. Grup yelerinin Rauf Bey'in nerisi ile hkmet
darbesi yapmaya kall<tklann, ancak Mustafa Kemalin yerine gelecek bir kii
bulamadklann, bu durumun uzun srmesinin douraca sonulardan da
korktuklann belirterek darbe giriiminden vazgetiklerini yazmaktadr. Nur, a.g.y., c.
3, s. 889.

328

Arar, a.g.y., s. 40. rnein ikinci Grup, icra Vekilleri Heyetinin Grev ve Yetkilerini
belirleyen yasa tasans hazrlanrken kabine' sisteminin benimsenmesini istemitir.
Rza Nur'a gre ikinci Grup hakl, haksz, mantkl, mantksz her eye itiraz ediyordu.
Nur, a.g.y., s. 901.

329

y.a.g.y., c. 26, s. 392. Tan gazetesinde "Fazilete Doru" adl makalesinde "artk
hakkn mahfuz bulunduu bu lkede zgrln tm gelimelere temel olmas ve
ulusal egemenliin hibir etki altnda kalmamas iin II. Grup'un aba gstereceini"
belirtmitir, bkz. Tan, 28 Ocak 1339,

185

Yeni Gn gazetesinde yazd yeni bir cidal devri ve inklabmzn

telakkisi adl makalesini, meclis gndemine getirmiler ve Yunus
Nadiyi serte eletirmilerdir.
Yunus Nadi Beyin, Kanun-i Esasinin 35, maddesi ile padiaha
meclisin feshedilmesi yetkisini veren yasann deitirilmesinde
mazbata muharriri" ve yasann savunucusu olduunu ileri srerek
imdi de bu meclisi dat paa diye, paaya yeil k yakt tezini
ilemilerdir." Bunlar, meclisi kimsenin datamayacan, meclisin her
istediini yapabileceini, hatta dilerse padiah bile getirebileceini
sylemekten kanmamlardr.^^^ Bylece, Mustafa Kemal Paann
gelitirdii meclisin stnde bir g yoktur dncesini kendi
anlaylanna dayanak almlar ve muhalefetlerinin deta parolas haline
getirmilerdir.
kinci Grupular meclis stnl ve milli irade ad altnda Mustafa
Kemal Paaya ve onun uygulamalanna kar kmlardr. Hseyin Avni
Bey; hakk hkmraniden dolay karma deil o saray, herhangi bir
adam karsa Yunanl ve Ingiliz kadar dmanmdr. ster paalar olsun,
ister hocalar olsun, ister haclar olsun kim olursa olsun" diyerek, milli
iradeyi

saraya,

hocalara

kar

koruyaca

izlenimini

vermeye

a lm tr.A n ca k bunlarn milli irade anlaylar "irade-i seniye'nin

snrlann g e m iyo rd u . n k kinci Grupular 1921 Tekilat- Esasiye
330

Hseyin Avni Beye gre, "bir ulusun basnn zgr olmamas o ulusun olgun
olmadrn gsterir. Eletiriden kaan uluslar srekli ayplann rtmeye alrlar.
Basnn grevi bunlara izin vermemektir. Basn zgr olmakla birlikte, basnda her eli
kalem tutan insan ona buna fenalk etmek iin serbest deil, kamu yaran iin eletiri
yapmakla ykmldr. Yoksa rtl olarak kt eyler sylemek eklinde yaz
yazmak iin zgr deildir. zgrlk lkede hakszlk varsa, ynetimde bulunanlara
halkn istemlerine tercman olarak yol gstermektir. Yanl gidiyorlar. yle gitmeleri
gerekir, lkenin selameti bunda, lelaketi udur. Basn bu ereve iinde zgrle
sahiptir... Eer lkede basn zgrl yoksa o lkenin ileri gitmesi yle dursun
bulunduu dzeyi bile korumas olanakszdr. lerlemenin itici gc zgrlktr.
bkz. T.B.IM.M.Zb. C., c. 27, s. 45-50.

331

y.a.g.y., c. 26, s. 210-213.

332

y.a.g.y., c. 27, s. 47.

333

y.a.g.y., c. 27, s. 47 vd.

334

y.a.g.y., c. 22, s. 481.

186

Kanununa gre cra Vekillerinin grev ve yetkilerini belirlemek

amacyla hazrlanan yasa tasarsnn gerekesinde, milli irade ile (ulus
egemenliiyle) badamayan, 1876 Kanun- Esasisinin padiah
haklann belirleyen ilk yedi maddesini tartmasz olarak kabul ettiklerini
belirtmilerdir."^ Dolaysyla meclis stnl ve milli irade kavramlann
bir muhalefet stratejisi olarak kullandklann bylece aa vurmulardr.
Meclis bir yanda hkmet yanllan, te yanda hkmete kart
olmak zere ikiye blnm olmasna karlk, gruplardan hibiri parti
adn almaya yanamam, hatta parti adna her frsatta tepki
gstermilerdir. Meclisin 29 Ocak 1923 tarihli oturumunda Hamdullah
Suphi Bey, Hseyin Avni Beyi bir partinin banda gzken kimse
olarak tanmlaynca, Ali kr Bey buna itiraz etmi ve Hseyin Avni
Beyin bir frkann reisi olduunu bilmediini, eer bilen varsa
sylemelerini istemi ve Hseyin Avni Beyin bakan vekilliine
seildikten sonra gruptan istifa ettiini, grupta hibir tartmaya
katlmadn belirtm itir. Meclisten

ise "frka yoktur sesleri

ykselmitir.
Meclisteki bu tartmay gazetesinde de yineleyen Ali kr Bey,
bugn mecliste yalnz gruplar vardr. Herhangi bir namla bir frkann
mevcudundan eser yoktur. Misak- Millinin tahakkukunu temin etmek
iin olumu T.B.M.M., her trl itihad farklann nazar dikkate
almayarak

milleti, milli davada birlik iinde bulundurmay baannn

temeli saymtr. Frkalar kurulmas konusundaki isteklere iltifat

etmemitir dedikten sonra davann kazanlmasna kadar kinci
Grupun gelecekte izleyecei yenilik ve ilerlemeyi ierir esaslar terih

335
336

bkz. T.B.M.M.Zb.C., c. 14, s. 321 vd.

T.B.M.M.Zb.C. c. 27, s. 50. Hseyin Avni Bey meclis bal<an yardmclna
seildikten sonra yapt konumada "Gruplar tesis" ederek altklarn, fakat
grevinin gerei olarak "mensub olduu gruptan istifa ettiini aklamtr, bkz.
y.a.g.y., c. 24, s. 438.

187

edeceini belirtmitir.^^
Birinci Trkiye Byl< Millet Meclisinin demokratik bir nitelik
kazanmasnda nemli bir grev yapm olan ikinci Grup, Birinci Grup
yeleri tarafndan srekli olarak programszlkla, itihadszlkla
sulanmtr. Bu sulama ne yazk ki gnmze dein sregelmitir.
Meclise nerdikleri yasalara, eitli konulara ilikin Meclis Bakanltna
verdikleri yazl-szl nergelere, basnda kan yazlarna ve mecliste
izledikleri muhalefet stratejilerine bakldnda, bu grubun programsz ,
itihadsz olmad grlmektedir.
Elimizde bulunan verilere gre kinci Grup ilk programn 16
Temmuz 1338de yapmtr. Bu programa gre; kinci Grup:
337

Tan, 9 ubat 1339. Bu grubun siyasal yaam Birinci Tri<iye Byl< IVlIilet Meciisi'nin
sona ermesiyle bitmitir. Gnmzde kimi aratrclar bu bitii bir tasfiye olarak
adlandrmakta ve Mustafa Kemal Paa'nn tek partililie doru yneliinin,
dolaysyla da Trkiyede sivil bir demokrasinin kuruiamamasnn yansmas olarak
nitelendirmektedirler. Ancak gzden karlan bir nokta var o da seim.
Demokrasinin en belirgin nitelii ayn siyasal rgtlerin belirli zamanlarda, yani
seimlerde iktidara el koymak ya da ortak olmak amacyla lalkn karsna klmas
ve halktan yetki istemesidir. Kendini ayr bir siyasal g olarak nitelendiren ikinci
Grup'un, 1923 seimlerinde rgt olarak ya da bu grup yelerinin ayn ayr
adaylklann koymalann engelleyen yasal bir dzenlemeye gidilm i midir?
Gidilmedii ortadadr. Tartma, Mustafa Kemal Paa'nn
niin bunlan aday
gstermedii noktasnda toplanmaktadr. Niin gstersin? Geen sre iinde
Mustafa Kemal Paa bunlan yeterince tanmt. Yeni Trkiyeyi 1921 Tekilat-
Esasiye Kanunu'nun ngrd ulusal egemenlie dayanacak bir ekilde kurmak
istiyordu. Bunun iin de iterde yapaca devrimler srasnda kendine ayak ba
olacaklara deil, destek vereceklere ihtiyac vard. Oysa, bu grubun meclis
stnl, milli irade ad altnda geleneksel Osmanl meruti sistemini savunduu
saptanmt. Bu grup iinde Mustafa Kemal Paay siyasi haklardan yoksun
brakmak iin yasa teklifi verenler bile vard. Kald ki kendini ayn bir siyasi g olarak
ifade eden, hatta program hazrlayan bir grubun yelerini Mustafa Kemal Paann
kendi grubu iinde aday gstermesi demokrasiyle, seimin mantyla badar
myd? O zaman seim gdml bir seim" olmaz myd? Oysa bu seimlerde her
siyasal rgtn seime girmesine, adaylann rgt iinde ya da bamsz olarak
seime katlmalanna engel oluturulmamt. Kendine gvenen kiiler, Mustafa
Kemal Paa'nn aday olmadan, bamsz olarak seime katlm ve milletvekili
seilmiti, rnein, Eskiehir Milletvekili Emin Bey, Gmhane Milletvekili Zeki Bey
gibi. Halk tarafndan tasfiye edileceklerini anlayan ikinci Grupuiar ne siyasal bir
kimlikle, ne de tek tek bu kiilerin gsterdii cesareti gstererek adaylklann
koymamlardr. Dolaysyla Mustafa Kemal Paa tarafndan deil, demokrasinin
kurallan ile halk tarafndan tasfiye edildiklerini kabul etmek gerekir. Bunlann
seilememesinin tek partili sistemle de ilikisi yoktur. Yeni Trkiye Devleti'ni kuranlar
tek partili dzeni idealize etmemilerdir.
Bilindii gibi, zaman zaman ok partili yaama gei denemeleri de yaplmtr.

188

 1-M isak- Milli dairesinde vahdet ve stiklal-i Millinin istihsal ve

temini(ne),
2- Mevcut l<anunlann milli hakimiyet esas(na gre deitirilmesi ve
dzeltilmesi(ne)
3- Umumi hukukun masuniyet ve muhteremiyeti(ne) ' zen
gsterilmesini salayacaktr.
Bu maddenin dnda gaye ve maksada gre 7 maddelik bir
program daha hazrlanmtr. Buna gre grup:
1-H uku k-i

Umumiyenin

ahkam-

esasiyesine

mugayir ve

Hakimiyet-i Milliyeye mnafi salahiyet ve imtiyazat, tekilat ve icraatn

refi,
2- icra Vekilleri Riyasetinin teri riyasetinden tefriki ile bir
memuriyet-i mstakile olarak meclis-i milli tarafndan mntehab bir zata
tevdii,
3- icra vekillerinin sureti intihablan ile vazife ve mesuliyetlerinin
tesbit ve namzetlik kanunun ilgas (muvaffakiyet hasl olmutur),
4- Meclis-i milli nizamname-i dahilisinin meclisin sahip olduu icrai
selahiyete gre slah ve ikmali,
5- Bakumandanlk kanununun icabnda tadili veya ilgas (Bu dahi
imdilik tahdit salahiyetiyle neticelenmitir),
6- istiklal mahkemelerinin ilgas ve zaruret-i mecbure halinde tekil
edilmeleri, nokta-i kanun dairesinde hareket etmeleri (Buna dahi
muvaffakiyet hasl olmutur),
7- Meclis reisinin ve vekillerinin, zmre, frka ve cemiyet-i siyasiye
ile itigal ve intisabndan azade kalmalan ve bir vaz- bi taraf ahz ve
muhafaza etmeleri hususunda nizamname-i dhiliyeye bir madde ilave
edilmesi ve bilumum kavaninin hakimiyet-i milliye gayesini istihsal iun
kavanini mevcudenin ayan tadil olan akamnn projelerinin ihzan
iin alacaktr.
338

Tevhid-i Efkar, 29 Nisan 1339, s. 3.

189

ikinci Grup, bunun dnda ll<enin yeniletirilmesi ve diriltilmesi iin

kendi iinden ayrd milletvekillerinden oluan bir zel komisyon
kurmutur. Bu komisyonun hazrlad bir program grup genel kuruluna
sunulmutur. Grup genel kurulu bu programn 27 maddesini 9 Kasm
1338/1922'e kadar grerek benimsemitir. Grubun nde gelen
kiilerinden Hseyin Avni Beyin anlatmna gre sava durumu
bitmedii iin, Misak-i Milli'de rahneler almasna neden olmamak
amacyla grup bu program kamuoyuna aklamamtr.
Grup genel kurulunda grlerek tartlp benimsenen maddeler
unlardr:^^
1- Trkiye, milli hudutlan inde hr ve mstakil bir devlettir.
2- dare-i

hkmet,

milletin

hakimiyetini

bila

vasta

izhar

eyleyebilmesi ve mukadderatn bilfiil elinde bulundurabilmesi esasna

msteniddir.
3- Trkiye arazisi hayat, menfaat ve emelde mterek ve yekvcud
bir millete vatandr. Tecezzi kabul etmez.
Hukuk-u Umumiye:
4- Her ferdin hrriyet-i ahsiye ve maneviyesi her trl taarruzdan
masundur.
5- Edyan, mezahib, marfe fikri ve ameli serbesttir.
6- Matbuat, tedrisat, irketler, itimalar, kanunlar dairesinde
serbesttir.
7- Her ferd hr ve msavi domutur. Snf, aile ve servet
imtiyazlan yoktur.
8- Her ferd huzur- kanunda ve memleketin hukuk ve vezaifinde
msavidir.
9- Her ferdin ehliyet ve kabiliyetine gre her hizmeti hkmet iin
msavi kymettedir.
339

Tan, 9 ubat 1339. Ltf Fikri Bey, il<inci Grup iin bir program hazrlam ve
gndermitir. Grubun bu program kabul etmemesi lalinde kendisinin bir parti
kuracan belirtmitir, bkz. Aybars, a.g.e., c. 2, s. 264. Hakimiyeti Milliye, 27-30
Temmuz 1925.

190

10- Siyasi crmlerde idam cezas yoktur.

11- Hibir kimse kanunen mensub olduu mahkemeden baka bir
mahkemeye sevk olunamaz.
12- Millet Meclisinin reyi olmakszn, vergi veya nam- aharla hibir
kimseden bir ake veya nesne alnamaz.
13- Msadere, angarya, ikence, her nevi eziyet kafiyen ve
klllyen memnudur.
Devlet Tekilat
14- Devletin teri-i ve icra-i btn selahiyet ve kudreti mnhasran
Millet Meclisinde temerkz eder. bu selahiyet ve kudret hibir
suretle tecezzi, terk, fera, vekalet kabul etmez.
Millet Meclisi
15-Alel-um um kavanin teklifi, vaz' feshi, ahkam- eriye ve
kanuniyenin muhafaza ve icras, mcazal kanuniyenin tahfif veya afv,
afv- umumi ilan-, seferberlik, harb, idare-i rfiye ilan, ocanible her nevi
muahedat ve mukavelat akdi, her nevi tekalif vaz- berri, bahri havai
ordulann kontrol, cra Vekillerinin milletvekilleri arasnda intihab ve
tebdili, Heyet-i Vekileye umumi ve ksmi veheler iraas Millet
Meclisi'nin hukuk- esasiyyesindedir.
16- Millet Meclisi azalannn intihab kanunu, Hakimiyet-i Milllyenin
tecelli edebilecei bir tarzda tanzim olunacaktr.

Maarif
1 7 -Terbiyede birlik te'mini umdedir.
18- btidai tahsil mecburidir.
19- btidai ve tali tahsil yeknesaktr.
20- Tedrisat milli ve mahalli ihtiyaca ve a'meli usule tevkif
olunacaktr.
21- Milli harsi"! inkiaf iin, halk, ocuk edebiyat tesisi iin azami
faaliyet ibraz olunacaktr.

191

22- Trkeyi arkn ve hassaten slam aleminin ilmi dili haline

koymak iin, elsine-i muhtelifede mnteir muhaledat, her nevi
fedakarl ihtiyar ile tercme ve nereylemek bir vecibe saylmtr.
Adliye
23-Tevhid-i kaza esas kabul edilmitir. Halkn ihtiyacatna ve
temayllerine gre ve muamelatta srat ve emniyet temin edebilecek
vehile usul- muhakemat vcuda getirilecektir.
24- Mehakimin istiklali her trl halelden ve te sirden suret-i
kafiyede masun bulundurulacaktr. Hkkamn tevkir ve terfihi iin en
evvel bir kanun- mahsus vcuda getirilecektir.
Maliye
25- Tekafilin ancak Millet Meclisi reyiyle vaz adilane tarh ve tevzii bdede gayri-msmir mesarfn tenkisi ve memleketin menabi-i
tabiiyyesinden tamamiyie istifade olunmas.
ktisat
26- Memlekette iktisadi inkiaf hakimiyet-i mllliyeyi tevsik edecek
arelerden birisi olarak kabul edilmitir. Messesat iktisadiyatmz
himaye, devlet muamelatna vesadet etmek zere bir devlet bankas
kurulacaktr. Mstakil bir demiryolu siyaseti ittihaz olunacaktr.
Memleketimiz bir ziraat memleketi olarak kabul olunmutur. Ziraatn
terakkisi iin ilmi tetkikat icras ve fenni alet celbi ve halkn bu yolda
irad ehemmiyet-i mahsusa ile takip olunacaktr.
Shhiye
2 7 - Trkiye devletinin siyaset-i dhiliyesinde teksir-i nfus
meselesi hayati bir mesele addedilmitir. Binaenaleyh ilmi tetkikata
mstenit memleketin shhi bir haritas vcuda getirilecek, sari
hastalklarda muzr- shhat olan eylere kar mcadele icra
olunacaktr. ocuk vefatna kar mcadelat- shhiye en balca
dncemizdir.
340

Tevhid-i Efkr, 30 Nisan 1339.

192

D- HALKI DNCE
Ulusal Kurtulu Sava dneminin en etkin dnce akm
Halklktr.

"Halklk^'*' dncesi

nedir? Nasl

bir

gelime

gstermitir? Devletin resmi gr biimini niin almtr?

Halklk, Rusyada 19. yzyl ortalannda Narodnik dnce iinde
kendini gsteren bir akmdr. Krsal kesimde sertliin kaldnimasndan
sonra pazar ekonomisi hzlanm ve bu durum toprak mlkiyetinde
kutuplamalara yol amt. Byk toprak sahipleri, zenginler, daha
fazla topraa sahip olurken, kk iftiler ellerindeki topra bile
koruyamyorlard. Kk burjuvazi de bu srete yoksullap topran
kaybeden kitlelerin yannda yer alarak proleteryann glenmesine
olanak salyordu. Bu kark ortamda proleteryalaan kitleleri
mutlulua ulatrmak iin eitli dnce akmlar oluturulmutu.
Halklk da ite bu dnce akmlarndan b ir is iy d i. B u

akm,

aydnlarnn nclnde, kyl desteinde sosyalist bir dzenin

kurulmasn amalyordu. Leninin belirttii gibi bu da kk burjuva
sosyalizminden baka bir ey deildi."" Bu dnce akmnda kkl
dnmler amalanmyordu.

Dzeltimci eylemlerle, reticilerin

retime bir i sahibi ya da i orta olarak katlmas ngrlyordu.

Rusyada doan bu dnce akm salt oraya zg kalmayp,
Balkanlara, hatta Avrupaya bile gemiti. Dier lkeler bir yana, biz bu
akmn Trkiyeye nasl girdiini ve nasl bir gelime gsterdiini
inceleyeceiz?

1-

1920 NCESNDE TRKYEDE HALKI DNCE

OsmanlI m paratorluunda dnce akmlarnn doup

gelimesinde Selanik kenti nemli bir yer tutar. Avrupayla srekli
balant iinde olmas, etnik, dinsel ve dil yapsnn karmak olmas.
341

Halk szcnn kkeni iin bkz. Anl een, "Atatrk ve Halklk", Profesr Tahsin
Bekir Balta'ya Armaan, Ankara, 1974, s. 2.

342

bkz. V.i. Lenin, Biz Hangi Fii<ir Mirasn Reddediyoruz (ev, erif Hulusi). Payel
Yaynlan, s. 26. ilhan Tekeli-Gencay ayian, "Trkiye'de Halklk deolojisinin
Evrimi", Toplum ve Bilim, s. 6-7, s. 55. Kar. een, a.g.mk., s, 2-3.

343

V.. Lenin, Haikin iktisadi Muhtevas (ev. erif Hulusi), Payel Yaynlan, s. 85.

193

Avrupa kltrnn buraya kolayca gemesine olanak salamtr.

Yeniliklere kaplann ak tutan Selanik kenti, 1911 sonlanna doru
Rusyada doup gelien Narodnizm dncesine de kaplarn amtr.
Murat

Bey, Trk

kylsn

bilinlendirecek

yazlar

yazarken

Rusyadaki Halka Doru hareketini de yakndan izlemitir. Kyller

ise Muratn yazsna byk bir ilgi gstermilerdir. Manizade Yusuf,
Bulgaristanda Tarla adl bir dergi kararak toprak halk ilikisini
incelemitir." Ahmet Mithat Efendi ise romanlannda soyut bir ulustan
te yaamn tasvir ettii somut halk esine arlk verm itir."'
OsmanlI mparatorluunda salt ynetimi ykmak amacyla
kurulan ttihat ve Terakki Cemiyeti (.T.C.) iinde Narodnik dnceli
kiilerin yer almas, ulusal bamszlklann kazanmak iin alan
Balkan uluslarnn faaliyetleri, Halklk" dncesinin Osmanl
topraklan zerinde gelimesine yardmc olmutur."'
Merutiyetin yeniden ilan edilmesinden sonra; Selanikte bulunan
OsmanlI aydnlan Yeni Felsefe ve Gen Kalemler ad altnda
kardklar dergilerle dncelerini halka aktarmaya ynelmilerdir.
Bunlar, Hrriyet rejimini demokrasi olarak alglamlar ve lkenin
eitli sorunlanna zm bulmaya ynelmilerdir. Demokratik ereve
iinde yaplan bu tartmalar sonucu Trkiye iin yeni bir toplumsal
grn gereklilii ortaya kmtr. te bu dnce de Yeni Hayaf
dourmutur.^
Yeni Hayat, sosyalist dncenin propagandasn yaparken, Gen
Kalemler de Halk dncenin savunuculuunu stlenmitir.
Gen Kalemler, lke sorunun zmne toplumsal iletiim arac
olan dil ile balamak gereksinimini duymutur. Bunlar, mesajlannn
ynlara ulaabilmesi ve halkn, aydnlarn yannda yer alabilmesi iin,
344

Mardin, Jn Trklerin Siyasi Hl<irleri, s. 72.

345

Mardin, a.g.y., s. 20.

346

Mardin, a.g.y., s. 29, 34.

347

Berl<es, Trl<iyede adaiama, Ankara, Bilgi Yaynevi, 1973 s. 345.

348

Serke, Trk Dnnde Bat Sorunu, Ankara, Bilgi Yaynevi, 1975 s. 62.

194

aydnlarn halkn anlayabilecei sade bir dille onlara seslenmesini

zorunlu grmlerdir. Bu dnce, Osmanl imparatorluunda Halka
Doru akmn balatmtr. Ancak ttihat ve Terakki Partisinin Trk
politikas, bu akm halka ulamadan Trk bir nitelie sokmutur.^"
Trklerin, halka sunduu byk bir Trk Dnyas fantazisi Halklar
iin de ekici olmutur. Halk, halk dili, halka doru gibi kavramlar
yerlerini Ouzhan, Karakurum, Moolistan gibi szcklere brakmtr.
Zamann cereyanlann, ynetimde bulunanlarn grlerini felsefi
bir biime sokarak, o grlere yanda toplamada byk yetenek
sahibi olan Ziya Gkalpin^" abalaryla toplumsal amaca ynelik
Halklk,

bu

zden

uzaklatnlarak

Fransz

dncesinden

kaynaklanan solidarist bir biime dntrlmtr. ^' Bylece

siyasette mesleimiz Halklk, harsta mesleimiz Trklk diye
zetleyebileceimiz bir dnce akm Osmanl mparatorluunda
egemen olmaya balamtr.^^
Birinci Dnya Savann olumsuz sonucu Halklk dncesinin
Kyclke dnmesini gndeme getirmitir. Aydnlar arasnda doan
Halklk-Kyclk dncesinden, halkn mesut bir sonu bekledii,
halka doru akmnn halen tm memlekette canl ve ruhlu bir ekilde
ilerledii ve ilerleyecei belirtilmitir.
kinci
almalar

Merutiyet
bu

sonrasnda

dncenin

byk

Halklk
halk

konusunda
kitlelerinin

yaplan

politikayla

ilgilenmesine olanak saladn gstermektedir. Bunun yannda

halklk, snfsal boyuttan kanlarak, toplumsal dayanma biimine
dntrlm ve Trk ulusalclnn domasna yardmc bir etken
haline getirilmitir.
349

bkz. Tekeli, a.g.mk., s. 59. Berkes, a.g.y. s. 63.

350

Bayur, Trk nklab Tarihi, c. 2, ks. 4, s. 5.

351

Zafer Toprak, "11. Merutiyette Solidarist Dnce: Halklk , Toplum ve Bilim. S, 1,

s. 92-123.

352

bkz. Ziya Gkalp, Trkln Esaslan, Ankara, 1339, s. 41-45.

353

leri, 19 Terinievvel 1336, s. 5. Gazete bir makalesinde halklk iin bir siyasi
partinin kurulmasn erken bulmu ve hkmetin denetiminde Cemiyet-i Hayriye
biiminde bir rgtlenmeye gidilerek halk dnceye kamuoyu oluturacak
almalann yaplmasn nermitir. 20 Terinievvel 1335, s. 6.

195

2-

1920-1923 DNEMNDE HALKI DNCE

a) Siyasal Rejim Olarak Halklk

T.B.M.M., 23 Nisan 1920de topland vakit Anadolu doudan,
batdan gelen eitli siyasal ve toplumsal dnce akmlannn etkisi
altnda bulunuyordu. Geni tabanl bir seim politikas ile, toplumun her
kesiminin temsilcilerini meclise gndermesine olanak tannd iin,
meclisin dnce yaps olduka karkt.
Birbirinden farkl yaantya, deerler sistemine, dnya grne
sahip milletvekillerini ortak bir izgide tutabilmek iin, tutarl ve gereki
bir politikann izlenmesi zorunluydu. 19 Mays 1919da Samsuna ayak
bastktan sonra Yeni Trk Devletini" kurabilme planlann hayata
geirmeye balayan Mustafa Kemal Paa, ulusal birlii salayabilmek
iin, ittihatl, itilafl yadsm Mdafaa-i Hukuku luu temel ilke
olarak benimsemiti. Bu ilke erevesinde yaplan almalar da
T.B.M.M.ni dourmutu.
Yeni Trk Devletinin kurulabilmesi iin igalci glerin lkeden
atlmas gerekiyordu. Bu eylemin baanl olabilmesi iin, ulusal karar
organnn alaca kararlara tm halk gcnn katlmas zorunlu
g r n y o rd u .F a k a t ayr dnce yapsna sahip insanlar ok
gemeden meclisteki ittifak bozucu davran iine girmeye baladlar.
Mustafa Kemal Paann anlatmyla "... baz usuller, kanunlar, kaideler
mevzubahis edenler.... hatta program hazrlayanlar ortaya kt.^ Bu
gelimeler, ihtilalci bir meclisin, ihtilalci kararlar almasn engelliyordu.
24 Nisan 1920de yeni bir hkmetin kurulmas iin Meclis
Bakanlna Mustafa Kemal Paann verdii nergede hkmet
biiminin Halk Hkmeti olmasna dikkat edilmiti. Ancak, gnn
koullan gerei bu dncenin aklanmasndan kanlmt. Bunun
nedenlerini Mustafa Kemal Paa, zmit Basn Toplantsnda hissiyatm
ondan daha fazla izaha kalksam, ou beni brakr giderdi diye
aklamtr.^' Mustafa Kemalin 24 Nisan tarihli nerisini inceleyen
354

bkz. A.S.D. c. 1,

355

Arar, A tatrkn zmit Basn Toplants, s. 37.

356

Adnan (Advar) Bey de Mustafa Kemalin grlerine katlmtr, bkz. Arar, a.g.y., s.
37.

S.

60.

196

milletvekilleri bu neride belirtilen hkmet biiminin var olan hkmet

biimine benzemediini grmlerdir. Fakat, kurulacak hkmetin,
stanbulun tekrar lke ynetimini ele alaca gne kadar geici olarak
alacan

dnerek,

Mustafa

Kemal

Paann

nerisini

sosyalist ilkelerde grenler;

her trl

benimsemilerdi.
lkenin kurtuluunu

propaganda tekniini kullanarak bu dnce dorultusunda kamuoyu

oluturmaya alrlarken,O sm anl dzeninin savunuculan da sk sk
rejimin yapsn meclis gndemine getiriyorlard.^^
B.M.M.nin ekil ve mahiyetine ilikin 18 Austos 1920de meclise
getirilen yasa tasarsnda bile meclisin srekli olmad gr vard.
Bu tasannn birinci maddesindeki "T.B.M.M., yasama ve yrtme
yetkisine sahip ve devlet ynetimine bizzat ve ortaklaa olarak el
koymutur. bkmnn meclisin ilevinin bitmesiyle sona erecei
kans hakimdi.
Saltanat milletvekilleri, bu yasann birinci maddesinin bana
hilafet ve saltanatn ve istiklal-i vatan ve milletin istihlasna kadar...
hkmnn ilave edilerek saltanat ve hilafet kurumunun yaatlmas iin
milletvekillerinden

bir kez daha gvence almak zorunluluunu

duyuyorlard. Bunlar, halife ve padiah vardr ve var olacaktr; o var

olduu srece de bugnk durum, biim ve yetkiler geicidir,
kansndan hareket ederek, bozuk Osmanl dzeninin srdrleceini
mit ediyorlard.
Oysa, onlara kar olan milletvekilleri tmyle ryp dklen
idarenin deitirilme zamannn geldiini^', lkenin siyasal, sosyal ve
ekonomik yapsnda varln kutsal kitaplarn, ada hukukun tm
uluslara ve insanla tand zden alan yeniliklerin yaplmas
gerektiini,^^ saltanatn ulusa getiini, hilafetin de saltanatla birlikte
357

bkz. nceki blm.

358

T.B.M.M.Zb.C., c. 3, s. 378 vd.

359

y.a.g.y., s, 280-283.

360

Nutuk, c. 2, s. 656.

361

T.B.M.M.Zb.C., c. 5, s. 227.

362

Hakimiyet-i Milliye, 9 Terinisani 1337.

197

"hikmeti mevcudiyeti [olmadn aka syleyemiyorlard.^^ Fakat,

lkenin yeni bir siyasal ynetime doru gittii de aka gzkyordu.
Haziran sonlanna doru Fevzi Paa olaylann kendilerini Halkla
srklediini sylerken;^ Mustafa Kemal Paa da bugnk
mevcudiyetimizin mahiyet-i asliyesi milletin temayulat- umumiyesi
ispat etmitir, o da halklktr ve halk hkmetidir. Hkmetlerin halkn
eline gemesidir diyerek siyasal sistemi aka ortaya koyuyordu.^
Mustafa Kemal Paa bu konuyla uratn ve yakn zamanda bu
konudaki grlerini ortaya koyacan da belirtmi ve 14 Austos
1920de Trkiye Byk Millet Meclisi Hkmetinin yeni sistem
konusundaki dncesinin kuvvetin, kudretin, hakimiyetin, idarenin
dorudan doruya halka verilmesini kapsayan Halklk olduunu
aklamtr.^ Mustafa Kemal Paann bu szlerinden g alan Halk
aydnlar, herkesin fikrinde ve zikrinde" dolat halde eyleme
dntrlmeyen halklk dncesini tutarl bir biimde ilemeye
balamlardr. Bunlar, halkn ruhuna uygun gelmeyen, hl srdrlen
sistemin

deitirilmesini

yerine

yeni

bir

sistemin

kurulmasn

nermilerdir.^"
te bu geliimin doal sonucu olarak, bir sreden beri hazrl
yaplan Halklk Program; 13 Eyll 1920de Byk Millet Meclisi Reisi
Mustafa Kemal imzasyla Meclis Bakanlna sunulmutur. Programn
n yazsnda, bu programn Heyeti Vekilenin siyasi, itimai, idari,
askeri nokta-i nazarlarn telhis ve tekilat- idariye hakkndaki
mukarreratn ihtiva ettii aklanmtr. Bu yaklam kukusuz Halklk
Programna hkmet program nitelii kazandrm tr.P rogram
mecliste

milletvekillerinin

bilgisine

sunan

oturum

bakan

da

Hkmetin Beyannamesi var okunacak, diyerek programa hkmet

program boyutu kazandrmtr.
363

Nutuk, c. 2, s. 566.

364

d, 26 Haziran 1336.

365

A.S.D. c. 1, s. 90.

366

a.g.y. s, 101.

367

Yeni Gn, 26 Austos 1336.

368

T.B.M.M.Zb.C,, c. 4, s. 179.

198

 blm, 31 maddeden oluan Halklk Programnn ama ve

reti blmnde; T.B.M .M .nln ulusal snrlar iinde bamsz
yaamak,

hilafet

ve

saltanat

kurumlarn

kurtarmak

amacyla

oluturulduu vurgulandktan sonra, hkmetin amacnn salt halkn

zgrln kurtarmak olmayp, halk emperyalizm ve kapitalizmin
bask ve zulmnden kurtararak onu, ynetim ve egemenliin tek sahibi
yapmay amalad belirtilmitir.
Programn temel maddeler blmnde ise Yeni Trk Devletinin
siyasi yapsn belirleyen kurallara yer verilmiti. Egemenliin basz
koulsuz ulusa ait olduu, idare ynteminin, halkn yazgsnn kendi
istemi dorultusunda izmeyi amalar ilkelere dayand, yasama ve
yrtme yetkisinin ulusun tek ve gerek temsilcisi olan T.B.M.M.de
toplanaca Trkiye Halk Hkmeti"nin de T.B.M.M. tarafndan
ynetilecei^ ilkesine oturtulmutu.
Aydn Milletvekili Esat Efendinin belirttii gibi, bir sreden beri yeni
kelimeler arasna giren, azlarda, gazetelerde dolap duran fakat
yaama geirilemeyen bir dnce bylece yaama geirilmeye
balanm oluyor ve mmeti kurtaracak bir program ortaya
kanlyordu.^'"
Yeni Trk Devletinin temel yapsn belirleyen bu belge, yasa
nerisi mi, yoksa program myd? Baz milletvekilleri bunu bir yasa
tasla olarak alglayp Kanun-i Esasi Encmeni'ne gnderilmesini
isterken, ilerinde maliye vekilinin de bulunduu bir baka grup da
bunun yasa olmayp, bir program hatta hkmetin siyasi program
olduu grn savunmutur.
Bu belge hakknda en sert, fakat kendi mant iinde en tutarl
eletiriyi Ali kr Bey (Trabzon) yapmtr. Ali kr Bey bir kayd ilahi
olan din hususuna ehemmiyet verilmediini, eskiden olduu gibi yeni
369

y.a.g.y., s. 179-181.

370

y.a.g.y., c. 6, s. 126. d gazetesi, 16 Eyll 1336 tarihli saysnda Halk Zmresi

Program'ndan ayr bir biim de Heyeti Vekilenin bir program hazrlayp meclise
yaknda sunaca belirtilirken, 18 Eylide de Heyeti Vekile bununla Halk Grubu'nun
giriimini kendileri iin gerekli grdkleri bir yne mi ekmek istiyor diye yazmtr.

371

T.B.M.M.Zb.C., c. 4, s, 181-182,

199

kan cereyanlara bu lkeyi kaptrmak isteyenler olduunu, taklitilik

yerine, lke ynetiminde yaplacak yeniliklerin, erbabnn toplanarak
yaplmasyla daha yararl olacan belirtmitir.^' Ali kr Bey ve
arkadalarnn yapt eletirilerin ynetimin sosyalizme gidip
gitmeyeceini saptamaya ynelik olduu grlmektedir. Maliye Vekili
Ferit Bey bu programn Bolevik program olmadn belirttii gibi
Dahiliye Vekili Refet Bey de, bunun Bolevik cereyan, kapitalist
cereyan, emperyalist cereyan, hlasa hibir cereyan yanstmayp,
dorudan doruya ulusun gbeinden kan bir cereyan yansttn
sylemitir.
Meclis ihtilalci bir meclisti. lkenin yasama, yrtme, grevini
zerine almt. O nedenle de bylesine geni boyutlu bir programn
hkmet yerine meclise mal edilmesi istenmitir. Meclise mal olacak
programn ayrntl olarak incelenmesini istemitir. Bunun iin her
komisyondan er kiinin seilerek yeni bir komisyon oluturulmas,
Halklk Programnn bu komisyonda tartldktan sonra meclis
gndemine getirilmesi saptanmtr.'"'
Bu dnem, Trkiyenin kendine bir sistem aray dnemidir.
Milletvekillerinin ounluu taklitilie kardrlar. T.B.M.M.de; Trkiye
gereinden yola kp, ulusal deerlere saygl, halk egemenliine
dayanan dzeni savunanlar Sovyetlerin Bolevik sistemini aktarmaya
alanlar, mevcut merutiyeti sistemi slamc ilkelerle yeniden
glendirerek srdrmeye alanlar vard.
Mustafa

Kemal

Paa

bata

olmak

zere

ulusal

eylemin

kurmaylarndan kimileri, zaman zaman yaptklar aklamalarda,

Trkiyedeki gidiatn Rus Bolevizmine benzer bir nitelikte olmadn
vurgulamtr. 18 Eyll 1920 tarihli t gazetesi de halklkla
komnizmin birbirine zt olduunu, Anadoluda bunlardan birinin
372

y.a.g.y., s. 183. Besim Atalay Bey ise kimi i<iilerin devletin takliti politil<a
izlenmesiyle, kimileri ise eitik ve zgrln salanmas ile kurtulabileceini
belirtmi olmalanna karn Osmanl Devleti'nin kurtulamadn belirterek, lkede
halka doru yrnmedike, lkenin znden domu rgtler kurulmadka
"memleketin muhitinden, dininden, ananesinden mlhem messeseler"
yaplmadka lkenin kurtulamayacan sylemitir, y.a.g.y., c. 2, s. 288.

373

y.a.g.y., s. 185.

374

y.a.g.y., s. 186.

200

dayanmak istediini dierinin ykmaya altn yazyordu.^' Yeni Gn

gazetesi ise halka srekli tepeden bakan Babiali sisteminin yklarak
yerine

Halk

Hkmeti

sisteminin

konulmas

propagandasn

yapyordu.'' Halk Hkmeti konusunda mecliste gr birlii vard.

slamclar slam nazarnda hkmet mefhumunun dorudan doruya
halk hkmeti,^

olduunu belirterek Mustafa Kemal Paa ve

arkadalarn destekliyorlard. Halk hkmetinde saltanat ve hilafet

kurumlarn yasal gvence altna alacak mekanizmann oluturulmasn
istiyorlard.^
Halk hkmeti demekle, muhakeme ve idraktan aciz bir snfn
devlet ynetimine egemen olmasn kastetmediklerini syleyen
Halklar; Tanzimattan itibaren yava yava belirmeye balayan
krtasiyeci idarelerle merutiyet frkalar yla, yabanc sermaye
ortaklyla; bu lkenin maddi ve manevi retimine katks olmayan,
Trkiyede

mlkiyeti

bulunmayan

gleri

de

kastetmediklerini

belirtmilerdir.^ Halk ynetimde bireyin deil, itimai vicdann"

egemen olacan vurgulamlardr.^"
18 Eyllde incelenmek zere zel komisyona gnderilen ve yeni
bir yaplamay simgeleyen Halklk Program, Konya isyan ve
hkmetle komisyonun kimi noktalardaki gr aynl nedeniyle
ancak iki ay sonra meclis gndemine gelebilmitir.
zel komisyon szcs, meru savunma amacyla Ankara'da
toplanan T.B.M.M, yelerinin, toplandktan ksa bir sre sonra, lkenin
gszlemesinin nedenlerini salt d glerde grmeyip, ierdeki sui
idarenin de bu konuda etkili olduunu saptadklann; bunlann
stesinden gelebilmek iin, dzeltme ve inklap yaplmasn zorunlu
grdkleri sylemitir.
375

^Ld, 18 Eyll 1336.

376

Yeni Gn, 14 Eyll 1336. T.B.M.M.Zb.C., c. 7, s. 385,

377

la a 26 Kanunisani 1339, s. 3,

378

bkz. T.B.M.M.G.Zb.C., c. 1, s. 132-139.

379

yem Gn, 14 Eyll 1336.

380

T.B.M.M.Zb.C., c. 21. s. 397.

381

y.a.g.y., c. 5, s. 64.

201

Szc, meclisin bu lkeyi, bu ulusu yaatabilmek iin en iyi esas

nerede ise onu bulup uygulamaya kararl olduunu ve her eyde inklap
yapmann zorunlu olduunu, Halklk Programnn da byle bir
dnceyle hazrlandn belirtmitir,^
zel komisyon, Halklk Programn ikiye ayrm ama ve reti
blmn meclis bildirisi olarak yaynlam, teki blm ise Tekilat-
Esasiye Kanunu olarak dzenlemitir.
Uzun uzun yaplan tartmalardan sonra 20 Ocak 1921 de Tekllathazrlad kimi maddelerin

I Esasiye Kanunu zel komisyonun

deitirilmesi ile benimsenmitir. Bylece, Osmanl Imparatorluunun

teokratik-monarik egemenlik anlay yklm, onun yerine ada
dncenin ve eitli deneyimlerin yaratt demokratik muhalefeti
geni halk kitlelerine indirgeyen ulusal egemenlik anlay geirilmitir.
lkenin somut koullan nedeniyle baz noktalarda kapal olmasna
karlk. Cumhuriyeti ve laik bir z tayan yeni anayasa, kendine ters
decek kurumlara dokunmamtr. Fakat devletin ad ve ynetim
biimini deitirmitir. Misak- Milli snrlan iinde kalan topraklan
Trkiye" olarak adlandrd gibi, bu topraklar zerinde kurulacak milli
bir devletin" adnn da Trkiye Devleti olmasn ngrmtr.
Egemenlii basz, koulsuz ulusa geiren birinci madde ile de Trkiye
Devletinin siyasal yapsnn geni halk tabanna dayal demokratik bir
sistem olduunu belirtmitir.^'"

b) Ynetim Sistemi Olarak l-lall<lk

O sm anlI Devleti kurulduu dnemde daha halk bir nitelik

gsterirken, zamanla bu niteliini kaybetmitir. T.B.M.M. Hkmeti

kurulup da lke yazgsna el koyduu srada; toplumda halk ile
hkmetin ayn eyler olduu kans vard. Halk, hkmet denince
olanakl olduu kadar semtinden uzak, kanlmas gerekli olan ejderha
giysili yrtc hayvan gibi bir eyi usunda canlandryordu.^^ Oysa
382

bkz. y.a.g.y., c. 4, s. 363-369.

383

y.a.g.y., s. 368.

384

OsmanlI Anayasalar ile karlatrmak iin bkz. Suna Kili-erlf Gzbyk,

Anayasa Metinleri, Ankara, 1957.

385

Yeni Gn, 26 Austos 1336.

202

Trk

hkmet; halkn iini gren, onu mutluluk iinde yaatmay amalayan

bir rgttr. Ulusal eylem balad zaman eylemin ncleri halkn
zlemlerini ok iyi biliyorlard. nk ehirli yeni bir eyi istiyor, kasabal
yeni bir ey bekliyordu. Kylnn yllardr hasretini ektii, lkenin drt
bir yanndan ieri giren bir zlemi vard. Bu istem ve zlemlerin kesitii
nokta,

halka tepeden

bakan

eski

Babiali ynetim

sisteminin

deitirilerek, yerine Halk Hkmeti ynetim biiminin konulmasyd.

Bu ynetim biimi, yaldzl cmlelerle anlatlacak bir dzen
olmaktan te, halkn ekonomik ve sosyal yaantsn dzeltecek,
emeinin karln alacak bir sistem olmak zorundayd.^ nk var
olan sistemde herkes alyor, retiyor; fakat emeklerinin karln
alamyordu.^'
OsmanlI

Devletinde

geni

boyutlu

yasallatrma

hareketi

Tanzimattan itibaren balamt. Ancak, yerel ynetim konusunda

yeterli dzenlemeler yaplamamt. lkenin % SO'inden ounu
oluturan halk, verdii vergilerle devletin en ar ekonomik ykn
omuzlannda tad gibi, dkt kan ile de devletin ve lkenin
savunma ykn karlyordu. Ancak kendi kynn ynetiminde sz
sahibi bile olamyordu. Bunun sonucu olarak da devlet adm adm
kntye gidiyordu. Bu deneyim ortada olduu iin T.B.M.M.
aadan yukanya doru bir rgtlenme biimi getirerek, halkn
ynetime katlmasn zorunlu gryordu.
1876 Kanun-u Esasisinin 108. maddesinde vilayetin usul-
idaresi (nin) tevsi-i mezuniyet ve tefrik-i vezayif kaidesi zerine messes
olup deracaat(nn) nizam mahsus ile tayin klnaca belirtilmiti. Fakat
bu dnce yaama geirilmemiti. Mustafa Kemal Paa hazrlad
Halklk Programnda bu konuya ayn bir yer vererek; Trkiye'nin
corafi vaziyet ve iktisadi mnasebet noktai nazanndan vilayetlere,
vilayetlerin kazalara, kazalann da nahiyelere aynidn, vilayetin mahalli
386

Yeni Gn, 1 Haziran 1337.

387

Yeni Gn, 3 Kanunuevvel

388

T.B.M.M.Zb.C., c. 6, s. 485.

1336.

389

y.a.g.y., c. 6, s. 359.

390

T.B.M.M.Zb.C., c. 6, s. 489. Kili, a.g.y., s. 36.

203

umurda ahsiyeti maneviye ve muhtariyeti tammeyi haiz (olduunu),

siyaseti hariciye ve dahiliye, umuru askeriye, beynelmilel mnasebat
iktisadiye ve hkiJmetin tekalifi umumiyesi. ... Byk Millet Meclisi'nce
vazedilecek kavanin mucibince bilumum umuru maarif, shhiye,
iktisadiye, ziraaiye, nafia ve muaveneti itimaiyenin tanzimi idaresi,
vilayet meclislerinin selahiyeti dahilinde" bulunduunu, vilayet
meclislerl(nin) be bin nfusta bir aza itibariyle ve reyiam ile vilayet
halknca mntehap azadan mrekkep olacan belirtmitir. Bylece
Kanun-u Esasideki hkm daha ileri bir boyuta tanarak vilayetlere
tam zerklik veriliyordu.^' Halklk Programn Tekilat- Esasiye
Kanunu biimine dntren zel komisyon da, bu yaklam aynen
benimseyerek, vilayetlere muhtariyet verilmesinden yana olduunu
gstermiti. Dahiliye vekiline gre; bizimki kadar geni ve ulam
olanaklar kstl, ekonomik durumu zayf bir lkede halkn ynetime
katlmn salamak iin bundan daha iyi bir ynetim sz konusu
olamazd.
Mecliste yaplan tartmalarda tam muhtariyet" dncesinin
yanl yorumlara yol amasndan endie duyan milletvekilleri, tam"
szcne kar kmlardr. neri, bu szck karlarak ok az bir
deiiklikle benimsenmi ve 20 Ocak 1921de yasallamtr. Ulusal
devletin, lke ynetiminde muhtariyet i benimsedii bylece aka
ortaya kmtr."
Mustafa Kemal Paa, 1 Mart 1337 (1921)de meclisin ikinci toplant
yln aarken yapt konumada bu konuya deinerek Tekilat-
Esasiye Kanununun muhteviyat tatbik ve yeni idare-i vilayet kanunu ile
ikmal edildii takdirde memleketin dahilen muhta olduu esbab-

391

T.B.M.M.Zb.C., c. 5, s. 370. Madde 12-21, bu dnceye tasarnn Nahiye

blmnde daha da aklk getirilmitir. Tasarnn 2. maddesinde Nahiye Meciisi'ne
"kaza-i, iktisadi ve mali yetki verilecei belirtilmitir, bkz. y.a.g.y., c. 5, s. 371,
madde 21.

392

bkz. d, 9 Temmuz 1337. "Muhtar" ynelimin yararlar Bolu'nun Gerede

kazasnda, Dersimin Palo nahiyesinde grlmtr. Yeni Gn, 6 Haziran 1337.
T.B.M.M.Zb.C., c. 6, s. 365.

393

bkz. Yeni Gn, 8 Haziran 1337,

204

inkiafn tamamen izliar edilmi olaca(n) belirtmitir.^" 1 Mart

1922'de de nc toplant yln aarken de, Trkiye Byk Millet
Meclisi Hkmetinin dahili idare ve siyasette dsturu(nun), Tekilat-;
Esasiye Kanununun birinci ve MIsak- Millinin birinci ve beinci
maddelerinde gsterilen ilkeler olduunu idare usulnn basz,
koulsuz egemenliine sahip olan halkn mukadderatn bizzat ve bilfiil
idare etmesi esasna mstenit olduunu sylemitir, Meclisi alilerine
takdim edilmi olan mfettii umumilik, idare-i hususiye-i vilayet ve
idare-i nevahi kanun layihalarnn bu ruhu ihtiva ederek kesb-i kanuniyet
edecekleri tabiidir. ., ..efendiler! Trkiye halk rkan veya dinen ve
harsen mttehit, yek dierine kar hrmeti mtekabile ve fedakarlk
hissiyatyle mehun ve mukadderat ve menafil mterek olan bir heyeti
itimaiyedir. Bu camiada hukuk- rkiyeye hukuk- itimaiyeye ve eriatI muhutiyeye riayet, siyaseti dhiliyemizin esas noktalarndandr. Dahili
tekilat- idaremizde bu esas noktann, halk idaresinin btn manay
umuliyle layk olduu derece-i inkiafa isal edilmesi siyasetimizin
icabatndandr

diyerek,

ynetim

konusundaki

m uhtariyeti

grlerini bir kez daha vurgulamtr.

"Muhtar bir ynetimin uygulanmas ile, idari hizmetler daha ok
seimle oluturulan kiilerce ynetilecek, ynetimin en kk biriminde
sz

sahibi

olan

kyl

daha

byk

hizmetler

iin

kendisini

yetitirecekti.^ rnein, nahiyetin bir meclisi, bir idare heyeti ve bir de

mdr olacakt. Nahiye meclisi, nahiyenin halknca dorudan
doruya mntehap azadan terekkp edecek "idare heyeti ve nahiye
mdr, nahiye meclisi tarafndan intihap olunacakt.^' Haan Basri
Beyin deyimi ile halk, idari alanda yetki sahibi olduktan ve bunun pratik
yararlann gz ile grdkten sonra siyasal alanda da sz sahibi olmak
iin siyasilerin boazn skarak hakkn a la b ile c e k ti.B y le c e

394

A.S.D. c. 1, s. 165.

395

a.g.y. s. 221.

396

T.B.M.M.Zb.C., c. 12, s. 383-384.

397

y.a.g.y., c. 5, s. 371.

396

y.a.g.y., c. 6, s. 133.

205

aadan yukarya, temelden atya doru gelien hareket, daha

sonra yukardan aa nerek, kkl dnmn tamamlayacakt.^
Muhtariyetin gelimesi ile halk en kk idari nitelerde sz
sahibi olacakt. Halkn kendi iini kendisinin grmesi ile kendi z
deerlerine ve kendi karlarna uygun bir dzen kurarak, yeniliklerin
gereksiz sarsntlara yol amasn nle ye ce kti.K yle r, sorunlann
kendi aralarnda zecek, yolsuzluklar ortadan kalkacak, kylnn
emeinin karl olarak rettii deerlere sahip olmas salanacakt.'^

c) Memur Otokrasisine Tepid Olaralt Hall<ll<

OsmanlI mparatorluunun merkeziyeti yaps kalabalk bir
memur snfnn olumasna yol amt. Merkeze dayanan memur,
merkezin zayflamasna kout olarak keyfilie ynelmiti. Bylece,
halktan kopuk bir ynetim mekanizmas oluturulmutu."
Memur kitlesi, daha fazla para kazanmann yoliann arar olmutu.
New York Times gazetesi biraz abartmal olarak, 29 Kasm 1918de
yle yazyordu: Trkiyedeki tm bakanlar, valiler, devlet ve belediye
memurlar, polisler ve subaylar para kazanmaktan baka hibir eyi
dnmez olmulardr. Toptan mal alm ve satmnn hkmetin
tekeline alnmas, bu gibi karclann ekmeine ya srmtr. rnein,
Avusturyadan kilogram 36 cente ithal edilen eker piyasada kilogram
15 dolardan satlmtr. Bakanlara, paalara ve mebuslara bu yama
ebekesinin ortaklan olarak baklmaktadr. Halkn byk ounluu
sefalet iinde kvranrken, memur snfnn byk servet biriktirmesi, bu
snfn halk gzndeki itibann sfra indirmitir.""" Bu yetmiyormu gibi
memur snf, halk esir gibi kullanmaya, onlarn izzeti nefislerini
ezmeye" almtr. Kye giden bir kamu grevlisi kylnn dinine
399

A.S.D. c. 2, s. 11.

400

gd, 9 Temmuz 1337.

401

Yeni Gn, 14 Eyll 1336.

402

T.B.M.M.Zb.C., c. 6, s. 359. c. 7, s. 493-494.

403

Afksz, 29 Terinisani 1336, s. 3. Veni Gn, 14 Eyli 1336,

404

Osman Ulugay, Amerikan Basnnda Trl< Kurtulu Sava, stanbul, 1974, s. 38.

405

T.B.M.M.Zb.C., c. 6, s. 133.

206

imanna" kfr etmekten ekinmemitir/'Kye dayakla, sopa ile,

krbala giren""' kamu grevlisi vergi ad altnda ky talan etmitir.
Besim Atalay Bey memur halk ilikisini aklarken halkn ikayetini
dinletemediini, halkn memurun yanna yanaamadn belirtiyor ve
unlan ekliyordu: nk o hakimdir, o gururlanacak, o kovacak, o
tahrik edecek. Hangisini hikye edeyim birader, bir iki deil ki."
Memur kesimine bylesine tepkilerin duyulduu T.B.M.M.de
Tekilat- Esasiye Kanununu dzenleyen zel encmen, memur
otokrasisine kar cephe almtr. Encmen szcsne gre, memur
snf idarede kendilerini tek hakim grerek, kyller zerinde bask
kurarak, byk yanllklar yapmtr." lkeyi bu fenalklardan
kurtarabilmek iin memur otokrasisine kar savamak ve bu sava
kazanmak gerekiyordu. Nitekim encmen, memur otokrasisini ykmak
iin resmen sava amtr.'*^ Bu savan merkezde olduu gibi
vilayetlerde de srdrlmesi istenmitir.
zel encmen, memurlann yre halknca seilmesini istiyordu. Bu
yntemle halkn kendi zerinde bask unsuru olan bir yneticiden,
memurdan kurtulabileceini, lke yazgsnda sz sahibi olabileceini
dnyordu. Zira halk demek gurur ve bask altna girmemek"
demekti Halk ne ekmi ise onu biecekti , iyi ekmi ise iyi biecek",
seimi iyi yapmam ise kendisi zarar grecei iin zamanla daha iyi bir
sonuca ulaacakt.
Toplumun bu aamaya mutlak ulaacan belirten encmen
szcs, ne vakit balam olsak ge balam olacaz ilkesinden
hareket edilmesini ve vakit geirilmeden bu giriime balanmasn
istemitir.*'^
406

y.a.g.y., c. 12, s. 278.

407

y.a.g.y., c, 6, s. 133.

408

y.a.g.y,, c, B, s, 67.

409

y.a.g.y., c. 18, s. 453. Yolsuzluklar iin bkz. y.a.g.y., c. 28, s. 450-452.

410

y.a.g.y., c. 4, s. 364.

411

Aksz, 29 Terinisani 1336, s. 3.

412

T.B.M.M.Zb.C., c. 4, s. 367.

207

d) Toplumsal Devrim ve Ulusuluk Anlay Olarak Halklk

16. yzyln ikinci yansndan balayarak bozulmu olan Osmanl
dzenini yeniden eski yapsna kavuturabilmek amacyla yaplan tm
dzeltim abalar olumlu sonu vermemitir.
Dzeltim abalar, Osmanl mparatorluunun belirli alanlarda
Avrupallatrlmasn! amalamtr. Bu ama toplumsal koullarn
gerektirdii ynde olmayp, takliti bir biimde olmutur. Devletin
brokratik yaps giderek glenmi ve lke ynetimi brokrasinin
denetimi altna girmitir. Halka hizmet vermek zorunda olan memurlar,
halktan uzaklam, halk kendi dncesine gre ynetmeye ve onun
zerinde mutlak bir otorite kurmaya almtr.
stibdat devrinde daha da artan memur basks, Merutiyetin
yeniden ilan edilmesiyle bile nlenememitir."'^ Halkn ounluunu
oluturan kylnn bandan sonu gelmez savalar, bitmez tkenmez
vergi borlan ve jandarma basks hi eksilmemi; eskiden olduu gibi
Merutiyet sonrasnda da devam etmitir. Sava alanlannda cann
kaybeden halk, vergi borcu nedeniyle de retim aralann satarak,
ekonomik gcn de kaybetmitir."*
Siyasal eylemi toplumsal srama ile tamamlamak istei olumlu
karlanm, yukar tabakann aa tabakaya doru inerek halk
anlamak, dinlemek, birlikte yceltmek dncesi ihtilal ve top sesleri
arasnda kaybolup gitmitir.
23 Nisan 1920ye gelindiinde izlenen politikalar, ekonomik
gelimenin temel unsuru retken nfusun nemli bir blmn alp
gtrd gibi; yol, orman, maden vb. unsurlan da byk lde tahrip
ederek, lkeyi bayku yuvasna dndrmt."'^
lkenin genel durumu bu merkezde iken, yanm yklm Osmanl
topraklar Mondros Silah Brakmas sonrasnda bir yandan

413

T.B.M.M.Zb.C.,

414

y.a.g.y., s. 364.

415

y.a.g.y., s. 364.

c.

5,

S.

363.

208

emperyalist devletlerin, br yandan da onlarla ibirlii yapan eitli

aynmc glerin saldnsna uramtr. Bu saldrlar karsnda meru
mdafaa iin toplanan T.B.M.M. lkenin kntye gidi nedenlerini
de aratrmaktan kanmamtr.
Milletvekilleri yaptklar aratrma ve gzlemlere dayanarak; lkenin
kntye gitmesindeki temel nedenin salt d dinamikler olmadn,
lkede var olan dzenin de bu konuda etkili olduunu ortaya
karmlardr. Bayku yuvasna dnen lkeyi kurtarmak iin slahat ve
inklabMn zorunlu olduunu vurgulamlardr. Memleketi , milleti
yaatabilmek iin gereksinme duyulan, her alanda inklap yapmay,
smail Suphi Beyin deyimiyle her ey ve her ey" yapmay
amalamlardr. Halklk Program da bu dncenin bir sonucu
olarak ortaya kmtr."' Bu program hazrlanrken, hem smanl
tarihinin genel geliim izgisi, hem de ada dnce akmlan gz
nnde tutulm u ve bunlarn, Anadolunun somut koullaryla
birletirilmesine zen gsterilmitir.
zel Encmen, yapt inceleme sonucunda. Halklk Programnn
maksat ve meslek blmn T.B.M.M.nin "beyannamesi olarak
yaynlamay uygun bulmutu. Bu karar meclis genel kurulunca da
benimsenmiti. Bu beyannameye gre; T.B.M.M. halkn teden beri
yz yze bulunduu yoksulluun nedenlerini yeni rgt ve aralarla
kaldrarak, yerine gnen ve mutluluu getirmeyi erek olarak
benimsemitir. T.B.M.M. toprak, eitim, retim, yarg, maliye, iktisat
ve evkaf ilerinde ve dier sorunlarda toplumsal dayanma ve
yardmlamay egemen klarak, halkn gereksinmelerine gre yenilik
yapacak ve gerekli rgtleri kuracaktr. Bunun iin de siyasal ve
toplumsal ilkelerini (elerini) ulusun tininden alp uygulayan bir yol
izleyecektir ."'''
Daha

nceden

dorultusunda

yapld

alnan

416

y.a.g.y., s. 364.

417

bkz. y.a.g.y., s. 369-370.

gibi

kararlarn

209

halktan

lkeye

ve

kopuk

politikalar

topluma

bir yarar

salamadn saptayan

lkenin idari, iktisadi ve toplumsal

gereksinimleriyle ilgili yasalarn vakit geirilmeden karlp uygulama

alanna konulmasn daha yararl bulmutur."' Meclis alr almaz,
Halk Hkmeti / Halk Devleti dorultusunda almalara balanlmtr.
Bu srada Anadolu halk bir yandan saray ve evresine, dier yandan da
emperyalist devletlerin igallerine kar savamak zorunda kald iin.
Halk Hkmeti dncesini daha ok eylemiyle ortaya koymutur.
Bu iki cepheli sava, Anadolu halkna Anadolu, Anadolululanndr
dncesini benimsetmitir. Oysa 1920 ncesinde Anadolu, Osmanl
hanedannn memalik-i mahrusasnn bir parasn oluturuyordu. Bu
nedenle de nemli bir deeri yanstmyordu. 1920 sonrasnda ise hem
siyasal, hem ulusal, hem de ekonomik bir g olarak kendini
kantlamaya balamt."' Bunun somut rnei de 23 Nisan 1920de
almalanna balayan T.B.M.M.dir. Bir devrim sonucu olarak deil, bir
devrim yapcs olarak toplanan bu meclisin^ benimsemeyecei hibir
karann lkede toplumsal dnmlere yol aamayacan Mustafa
Kemal Paa belirtmiti."^' Meclis, sz vermekten te lkeyi ve halk
sefalet ve zulmden kurtaracak yasalan kanyor, bunlan uygulamaya
koyuyordu.
Devrim tarihlerine yakndan bakldnda,

ihtilalleri devrime

dntren glerin, bal bulunduktan toplumsal snfn istemlerine

gre yeni bir dzen kurduklar grlr. Anadoluda da bir ihtilal
baladna ve devam ettiine gre kurulacak toplumsal dzenin yaps
ne olacakt? Bu soruya Anadolu halknn temsilcilerinin verdii cevaplar
birbirinden farkldr.
Meclis bildirisi olarak yaynlanan belgede, T.B.M.M.nin, Trkiye
halkn, emperyalizmin ve kapitalizmin tahakkm ve zulmnden
kurtararak, irade ve hakimiyetine sahip klmay amalad; ulusun
418

y.a.g.y., s. 370.

419

Hakimiyet-i Milliye, 8 Terinisani 1336.

420

T.B.M.M.Zb.C., c. 6, s. 129.

421

A.S.D.C. 1, s. 102.

422

T.B.M.M.Zb.C., c. 5, s. 368.

210

yaam ve zgrlne suikastta bulunan emperyalist ve kapitalist

dmanlann saldnlann nlemek ve bu eree ulamay engellemek
isteyenleri

tedip

etmek

amacyla

bir

orduya

sahip

olduu

vurgulanmtr."
Bu

bildiriye

gre,

T.B.M.M.

emperyalizme

olduu

kadar

kapitalizme de kardr. Ancak bu kartln sosyalist devrim perspektifi

iinde olmad da bir gerektir.
inklabn nderi ve Halklk Programnn miman olan IVlustafa
Kemal Paa, eitli zamanlarda yapt konumalarda Trk Devriminin
komnist bir nitelik tamayacan belirtmitir. Onu, halk bir temele
oturtmak iin Halklk Programn hazrlamtr. Bu programla
amalanan toplumsal dnm Trkiye halknn (reticilerinin)
ekonomik ve toplumsal karlarndan g alan bir toplumsal devrim
yapacaktr. Bu devrim bir velinin, bir snfn zlemlerine gre
olmayacakt. 1920 ncesinde Anadolu halk stanbul iin, vzera ve
vkela iin, padiahlar iin alm, kan dkmt. Fakat imdi kendi
varl ve kendi zgrce yaam iin savamaktayd."^^ Bu nedenle de
oluturulacak yeni toplumsal dzen kendi iinde, kendine dman bir
sosyal snf yaratmayacak, tm halkn zlemine cevap verecek nitelikler
tayacakt."^'
Toplumsal devrim ncleri, ulusun yaam ve zgrln yok
etmeye

alan

emperyalist

ve

kapitalist

devletlerle,

onlarn

ibirlikilerine kar balatlan ve srdrlen sava baaryla bitirmek

iin;

toplumsal

bozmayacak

bir

devrim
temele

programn

meclisteki

snfsal

oturtmulardr. Halklk

dengeyi

Program'nn

meclisteki tartlmasnda, bu konuya dikkat edildii grlmektedir.

Mahmut Esat Bey, Bizim yeni idarenin kurulmasna retici kylden
baka snflar da yardm ettiler ve ediyorlar. Fakat bu snflar halka

423

y.a.g.y., s. 369,

424

Hakimiyet-i Milliye, 9 Terinisani 1337.

425

a.g.g., 8 Terinisani 1337.

426

a.g.g., 10 Terinisani 1337.

211

mensupturlar. O nedenle de biz byk kk reticiler diktatrlne

dayanan bir idare deil, bir halk idaresi kuruyoruz demitir."^'
T.B.M.M.de Marksist llerde olmasa bile baz milletvekilinin,
Anadoluda bir snflamann varln benimsedii grlmektedir/^
Halk dzenin ideolojik ve toplumsal dnm boyutlarn saptayan
milletvekilleri ise Avrupada olduu gibi Anadoluda byk bir snf
ayrm olmad kansndayd. Hsrev Bey Bizim saf semamz fabrika
dumanlaryla kirlenmemitir. Bizde kapitalistlik sz konusu deildir.
Amele diktatrln hatnma bile getirmem. Bizde halk denilince,
halklk denilince ite grdnz aznl bizimki gibi mnevverlerden,
ounluu iftilerden oluan halk akla gelir der." Bunlara gre
Anadoluda halk ve saray ikilemi vard. Halkn zerinde bask unsuru
olan mtegallibe bile halktan yetiip saraya alet olmu kiilerden
o lu m a kta yd .B u n a ramen zaman zaman sosyaliste grler de
ortaya atlarak herkese ileyebilecei kadar bir toprak parasnn
verilmesini istemilerdir." Herkese toprak verilmesi, toprak reformu
sorununu

gndeme

getirecek

ve bu da

mtegallibenin

iine

gelmeyecekti. Bu durum meclisteki dolaysyla da toplumdaki snfsal

dengeyi

bozacakt.

Bunu

nleyebilmek

iin,

halk

toplumsal

devrimciler mutegallibeyi halkn ulusal ve dini bakmdan koruyucusu

olarak nitelendirip, bunlann tmn de, lkeye yararl byk reticiler
olarak grmler, bylesine retken bir snfn hibir zaman i bandan
atlmasna raz o lm a m la rd r.B u n u n yannda, Ulusal Kurtulu
Savann itici gc olan Anadolu kylsnn Trkiyenin sahibi,
efendisi olduunu da b e lirtm ile rd ir.T m demelerde ve eylemlerde
memleketin irili ufakl reticilerine iktisadi yaamda haklann vermek
konusu nemli bir yer tutmutur.""
427

a.g.g., 20 Kanunuevvel 1337.

428

T.B.M.M. Zb. C c. 6, s. 121, c. 7, s. 301.

429

y.a.g.y., c. 6, s. 156.

430

Hakimiyel-i Milliye, 15 Kanunuevvel 1337.

431

Yeni Gn, 14 Eyll 1336.

432

Hakimiyei-i Milliye, 1 Haziran 1337.

433

bkz. A.S.D. c. 1, s. 225 vd.

434

Hakimiyet-i Milliye, 1 Haziran 1337.

212

Toplumsal devrimin baarya ulaabilmesi iin yaplacak retken

yatrmlara kaynak nereden bulunacakt? Kukusuz Anadolu yanm,
yklm bir durumdayd. Gl bir sermaye yoktu. Tanzimat'tan itibaren
OsmanlI topraklanna giren yabanc sermaye, yerli ekonomik sektrleri
felce uratmt. htilalci milletvekilleri yabanc sermayenin bu tavrn
bildikleri halde nlerindeki sorunlarn bir ksmnn zm iin yabanc
sermayeyi zorunlu gryorlard. Halklara gre su sermayede deil,
sermayenin emei tutsak almasna izin veren politikadayd.'^ Halk
toplumsal devrim sonucu kurulacak mali ve ekonomik rgtlenmelerle,
sermayenin emei tutsak almas ve lkeyi smrgeletirmesi
nlenebilirdi. Byle bir rgtlenmede kooperatifleme itici bir g
olabilirdi,

ite bu nedenle kooperatiflemeye byk bir nem

vermilerdir. Kooperatiflerle,

bir

yandan

halkn

smrlmesini

nlemeyi, dier yandan da ulusal sermayeye kaynak oluturmay

amalamlardr. Dolaysyla kooperatiflemeye deta yeni bir sektr
boyutu kazandrmlardr.
Siyasal

bamszlkla

ekonomik

bamszln

birbiriyle

btnletirilebilmesini T.B.M.M. Hkmeti zorunlu gryordu. Bu

yaplmad

takdirde,

bamszln

korunabilmesinden

kayg

duyuyordu. Ekonomik bamszl kazanabilmek iin ulusal sermayeye

dayal sanayileme politikasnn izlenmesi gerekiyordu. T.B.M.M.
Hkmeti lkede yerli fabrikalarn kurulmasn salayabilmek ve bu
konuda da kamuoyu oluturmak iin basn yardma anyordu.'^'
Halklk Program ayn zamanda bir uluslatrma dncesini de
kapsyordu.
B.M.M. ald zaman Anadolu'da etkin ideolo]i slamclkt. Ancak,
.T.nin gelitirdii ulusalclk dncesi de filizlenmiti. Ulusal Kurtulu
Savann ncs ve Halklk Program'nn miman Mustafa Kemal
Paa, Trk ulusuluunu savunan grubun iinde bulunuyordu.

435

a.g.g., 10 Kanunuevvel 1337.

436

Yeni Gn, 3 Kanunuevvel 1336.

437

bkz. Hakimiyet i Milliye, 9 Mart 1337.

213

Mustafa Kemal Paa,

1 Mays 1336da meclisi oluturan

milletvekillerinin yalnz Trk, erkez, Krt olmayp, bunlarn tmn

kapsayan slam unsurlannn bir toplam olduunu belirtmiti/^
14 Austos 1920de yapt konumada da bizim nokta-i
nazarmz -ki halklktr- kuvvetin, kudretin, hakimiyetin, idarenin
dorudan doruya halka verilmesidir. Halkn elinde bulundurulmasdr
diyerek, halkla ulusu i ie kullanmtr." Trkiye halknn "rkan, dinen,
harsen mttehit, yek dierine kar hrmeti mtekabile ve fedakarlk
hissiyatyla mehun ve mukadderat ve menafi-i mterek olan bir heyeti
itimaiye olduunu belirterek, Trkiye halkyla Trk ulusunu anlatmak
istediini aka ortaya koymutur." Grlyor ki Mustafa Kemal Paa
halk kavramn herhangi bir snfa zg olarak kullanmayp, tm Trk
ulusunu kapsayacak balamda kullanmtr.
Yeni Trk Devletinin yapsn belirlemek amacyla hazrlanan
Halklk Programnn znde halk egemenliine dayanan bir ynetim
dncesi

vard. Bu

nedenle

ad

geen

programn

toplumu

uluslatrmay ve ulusal amalar etrafnda toplamay ngrdn

syleyebiliriz.
Halk milletvekilleri, Osmanl Devletinin geni alanlara yaylm
olmasna karlk, ulusal devlet nitelii tamad kansndadrlar.
Bunlara gre devletin ynetiminde bulunan kiilerin Trk olmas,
devlete ulusal nitelik vermek iin yeterli deildir. Halkn ounluunu
oluturan Trk unsurunun ekonomik ve sosyal karlann salayacak
biimde kurulacak toplumsal dzen, ancak devletin ulusal niteliini
b e lirte b ilir.B u n u yapabilmek iin de, ulusal varln bilekesi olan
ulusal emee yarar deerin verilmesi zorunludur. Halklara gre,
ulusal emein devletin yazgsna egemen olmad yerlerde, soyanlar ve
soyulanlar vardr. Tutsaklk vardr. Ulus ve ulusal egemenlik yoktur.""
438

A.S.D. c. 1, s. 73.

439

y.a.g.y., c. 1, s. 101.

440

a.g.y., c, 1. s. 196-221,

441

Hakimiyet-i Milliye, 16 Kanunuevvel 1337.

442

a.g.g., 16 Kanunuevvel 1337.

214

Ulusal Kurtulu Sava ncesine kadar, sultanlarn birer malikanesi

olarak grlen Anadolunun, ulusal sava ile birlikte "Trkiyelilerin
Trk reticilerinin zgrce nefes almalan iin banndklan bir yer haline
gelmesi ve Anadolunun mutlak sahibinin en bata Trk reticisi olmak
zere tm Trkiye halknn olduunun

belirtilmesi,"'' uluslama

politikas asndan zorunlu idi. Ulusal emein, ulusal bilincin devlet

politikasna yansmad yerde ulusalclktan sz etmenin hayalcilikten
te gitmeyeceini,
y a a m t.B u

1920 ncesinde Anadolu halk grm ve

nedenle, halk program, siyasal, toplumsal ve

ekonomik adan ulusal bilin yaratmas ve ulusal devletin temel

elerini ortaya koymas bakmndan nemli bir dnce kayna
olmutur.

3- HALKI EGEMEN KILMA YNTEM

T.B.M.M.de Trk toplumunun geleceini belirli temellere oturtmak
iin ada dnce akmlan dorultusunda programlar hazrland bir
dnemde, Mustafa Kemalin de Halklk Program ad altnda kendi ve
yakn arkadalarnn dncelerini yanstan bir program Meclis
Bakanlna verdiini belirtmitik.
cra Vekilleri Heyetinin siyasi, itimai, idari, askeri noktai
nazarlarn telhis ve tekilat idariye hakknda mukarreratn ihtiva eden
bu programn saptad ilkelere dayanlarak hazrlanacak yasa
taanlarnn da meclisten geirilmesi ile Trkiye Byk Millet Meclisi
Hkmeti hayat ve istiklalini kurtarmay yegne maksad ve gaye bildii
halk emperyalizm ve kapitalizm tahakkm ve zulmnden tahlis ederek,
idare ve hakimiyetinin hakiki sahibi klmakla gayesine ulaabileceini
belirtmiti.
Programa gre T.B.M.M. Hkmeti Halk Hkmeti olacakt,
egemenlik basz koulsuz ulusa geecekti. Egemenliin odaklat

443

a.g.g., 15 Kanunuevvel 1337.

444

bkz. a.g.g., 22 Kanunuevvel 1337,

215

T.B.M.M.nin yeleri ise, her elli bin nfusa bir ye olmak kouluyla
vilayetler halknca (rey-i am) genel oy ile seilecekti/""
Devletin yapsn saptamaya ynelik bylesine geni kapsaml bir
programn hkmete mal edilmesine kar kan milletvekilleri, bu
programn meclise ait olmasn ve bunun iin de zel bir encmen
oluturulmasn istemiler ve programn incelenmek zere zel bir
encmene gnderilmesine karar v e rm i le rd ir.B u karardan sonra
basnda ve mecliste egemenlii ulusa geirip, halk devleti kurabilmek
iin, seim sistemini de tartmaya amlardr. Bu konuda grler;
mesleki temsil yntemi, tek dereceli seim yntemi ve uradan uraya
seim yntemi olmak zere noktada younlamtr,

a) Mesleki Temsil Yntemi

1- Basndaki Mesleki Temsil Tartmalan
Byk Millet Meclisi olaanst koullarda toplanan ihtilalci bir
meclis olduuna gre, ihtilali inklaba ulatrmak iin oluturulacak
karar organlan hangi yntemle saptanacakt?
Parlamenterizmin egemen olduu lkelerde, her toplumsal snf
yasalar

erevesinde

kendi

temsilcilerini

seip

parlamentoya

gnderiyordu.
Anadoluda ise keskinlemi bir snfsal ayrm olmadndan
brokrasi devlet ynetimine egemen olmutu. Bu nedenle, Anadoluda
uygulanacak seim yntemi, snf egemenliini ortadan kaldran,
ulusun, siyasal, toplumsal, ekonomik yapsna uygun, brokrasi
basksndan uzak, toplumdaki tm gleri dengeli bir biimde yanstan
Trk toplumuna zg bir yntem olmalyd.""
Halklk Program, Halk Hkmetini benimsediine gre, Ankara
evresinde de seim ynteminin bu dnceye uygun bir nitelik
tamas zorunlu grlyordu.""
445

T.B.M.M.Zb.C. c. 4 ,s . 180,

446

y, a,g,y,, s, 186,

447

Vera'Gn, 13EylM 336,

448

a,g,g,, 4 Terinievvel 1336,

216

OsmanlI mparatorluu'nda, 1920ye gelinceye dein eitli kez

seim yaplmt. Ancak siyasal kltr gelitirilemedii iin halk,
"merutiyet, demokrasi, hakimiyet-i milliye deyimlerinin anlam ve
ieriini kavrayamamt. Bu nedenle de Osmanl mparatorluunda
demokratikleme hareketi baanl olamamt.'*'
Halklk Program ile lkede Halk Devletini" kurma almalan
balaynca, brokrasi basksndan baka bir ey olmayan eski hkmet
gcn ortadan kaldnp, tm gc ve yetkiyi, halkn alan ksmna
verecek say- hakim klacak, mesleki temsil ynteminin benimsenmesi
tezi ilenmitir."' Zira, lkede uygulanan iki dereceli seim yntemiyle
meclise girenlerin, halkn ve lkenin gereksinimlerini kavramam kiiler
olduu dnlyordu."'
Bu dnemde Anadoluda etkili dnce akm sosyalizmdi. O
nedene mesleki temsili isteyenler bu yntemi yannki inklabn en canl,
en hassas bir noktas olarak gryorlard. Dolaysyla da sosyalizmi
toplum a

benimsetmi

olacaklarn

dnyorlard.

Hakimiyet-i

Milliyeye gre mesleki temsil komnist programn bir parasyd ; bu

yntemi savunanlar da lkenin, ancak sosyalist bir programla idare
edilebilecei kansnda olanlard."^
Emei temel alan Mesleki Temsil Yntemine gre; emeki
olmayann seim hakk da olmayacakt. Seim hakknn kullanm
sendikalar araclyla olacakt. Bu da emekilerin altklar meslek
dallarna gre sendikalar kurmasn zorunlu klacakt.
Mesleki Temsilciler, toplumu, genel olarak; 1- iftiler ve obanlar,
2- tccarlar, 3- denizciler, 4- madenciler, 5- rgatlar, 6- serbest meslek
sahipleri, 7- sanatkarlar, 8- memurlar, 9- askerler olma zere 9 meslek

449

Hakimiyet-i Milliye, 16 Terinievvel 1336.

450

a.g.g., 24 Terinievvel 1336.

451

Yeni Gn, 24 Terinisani 1336.

452

Hakimiyet-i Milliye, 23 Terinievvel 1337. Bunlar Mesleki Temsil Ynteminin

demokratik lkelerde grlen snf mcadelesi ile yitirilen ulusal glere olanak
vermeyecei, meslek yeleri arasndaki dayanmay artraca, kolektif alma
bilinci yaratarak esasl bir meslek ainlak oluturacan savunuyorlard.

217

grubuna ayrmlard.'*^ Bunlarn tm her blgede olmad iin seim

blgelerinin mmkn olduu kadar kk tutulmas ve tm meslek
gruplannn, seime katlmas zorunlu grlmt,*^
Mesleki Temsil programnn-ynetimin mucidi olarak gzken Ali
hsan Beyin aklamalanna gre ttihat ve Terakki Partisinin stanbul
Merkez Heyeti, lkeyi kurtarmak in byle bir yntem gelitirmiti.^
Baz ittihatlar bu program benimsememiti." Bu durum, programn
Byk Millet Meclisinde benimsenme olasln zayflatyordu. Mustafa
Kemal Paa da programn yannda yer almaynca, Mesleki Temsil
sisteminin meclise benimsenmesi gleti."'
2- Meclisteki Mesleki Temsil Tartmalar
OsmanlI imparatorluu'nda Birinci Merutiyet'ten balayp, gelien
bir oy verme ilemi vard. Fakat edinilen izlenim halkn seim iini bir
angarya olarak alglad noktasnda dmleniyordu. Trkiye Byk
Millet Meclisinde ise seime kimi milletvekili hak asndan bakyor,
kimileri de dev asndan bakyordu.
Gelenekiler seime katlmann bir dev olduunu belirtmesine
karlk, her 20 yan doldurann da bu hakk kullanamayacan,
halklar ise, seimlere katlmann hem bir hak, hem de bir dev olduu
tezini savunuyordu.
Mahmut Esat Bey, itimai mukavele gereince insanlar camiay
zulmden kurtarmak ve millet saltanat esasna dayanan bir devlet
idaresi kurmak, milli idarenin tecellisine almak... vatan
mdafaasna komak gibi rey vermek de bir vazifedir derken; Zekai
Bey ise itima-i tesand kavramndan hareketle ve doulu bir
453

bkz. Hakimiyef-i Milliye, 8 Terinisani 1336.

454

d, 16/25 Terinisani 1336. 14 Kanunuevvel 1336.

455

Hakimiyet-i Milliye, 5/0 Terinisani 1336,

456

Tunay, a.g.y,, s, 114-115, n-44,

457

bkz, Hakimiyet-i Milliye, 7 Kanunuevvel 1337. Yeni Gn, 4 Terinievvel 1336 tarihli
bir yazsnda, seim yntemi ortaya atlmadan nce, nasl bir idare yntemi istiyoruz
sorusunun yantlanmasn istemitir. Demokratiklik ya da sosyalistlikten birine karar
verilmesini nermitir.

218

yaklamla seimin hem hak, hem de dev olduunu kantlamaya

alyorlard.""
Byk Millet Meclisindeki pragmatik toplumsal dnmcler ise,
bir memleketin, bir ulusun idare ynteminin ve niteliinin seim
ynteminden soyutlanamayacan dnyorlard. Bunlar, seim
konusu zerinde ciddi olarak duruyorlard. Devlet politikasnn
saptanmasnda,
kurulmasnda,

ulusal
en

topluluk

nemli

unsurun

saltanatnn
seim

ve

yntemi

ynteminin
olduunu

dnyorlard. Ancak, dorudan doruya Trkiye topluluunun

ekonomisinden, karlanndan g alan; kii ve snf egemenliine izin
vermeyecek seim yntemi ne olmalyd?'^
Halklk Program bu konuda genel oy ilkesini benimsemiti. Oysa
mecliste buna kar olan milletvekillerinin says hi de az deildi.
Nitekim Halklk Program zel encmende incelenip, meclis genel
kuruluna sunulduunda seim ynteminin deitirilmi olduu grld.
21 Ekim 1920 tarihli zel encmen raporunun 4. maddesine gre,
T.B.M.M., iller halknca meslekler erbab temsil edilmek zere
dorudan doruya seilen yelerden oluacakt.
zel encmenin byle bir deiiklikte bulunmasnn gerekesini
encmen szcs smail Suphi Bey yle aklyordu: Efendiler, bizde
imdiye dein uygulanan seim yntemi iki dereceli bir yntemdi. Her
elli bin nfusa bir milletvekili seimi esas alnmt. Oysa seim, halk
meclise nakletmek demektir. ki dereceli, dereceli seim iyi deildir.
Bunlar biimsel seim yntemidir. Bu nedenle de imdiye dein bu
lkedeki tm meclisler, gzideler snfndan olumutur. Halktan kimse
girememitir. Tek dereceli seimle aznln ounlua tahakkm
olasl vardr. nk, ounlukla seim yaplacana gre bir liva
halknn -nfusuna gre- az bir ksmnn oyu ile bir milletvekilinin
seilmesi mmkndr. Halbuki bu doru deildir. Doru olan, halk
mmkn olduu kadar genel yaama paralel olarak meclise tamaktr.
458

Yeni Gn, 30 Terinisani 1337, s. 2.

459

bkz. Yeni Gn, 15 Mays 1337, HaWm/yef-/ Miliiye, 23 Kanunuevvel 1337.

460

T.B.M.M.Zb.C., c. 5, s. 370.

219

Encmen tm bunlann tartmasn yaptktan sonra Anadolunun

toplumsal yapsna en uygun decek seim ynteminin Mesleki Temsil
olduuna karar vermitir. Mesleki Temsil kabul etmekle kalmayp,
bunun tek dereceli olmasn da benimsemitir.
Toplumdaki elikiyi ynetenle ynetilen arasnda grdklerini
belirten smail Suphi Bey Emin olunuz efendiler her millet iki snftr.
Biri idare edenler dieri idare edilen mazlum snftr. Mazlum snf
hakkndan doan halet-i ruhiye bizim zerimizde de iz brakmtr.
Mesleki Temsil yntemiyle bu memlekette imdiye kadar sz
sylemee malik olmayan halk meclise getirerek hukukunu sz le,
fikri ile, reyi ile mdafaa ve muhafaza" etmesi grevinin verileceini
belirtmitir."''
Encmen

szcsnn

konumas

bittikten

sonra

Halklk

Programnn meclisteki tartmas da balamtr.

Seim sistemi konusunda milletvekillerinin grleri a- Mesleki
Temsil Yntemi, b- Genel Oy Yntemi, c- radan raya Seim olmak
zere 3 noktada younlamtr."'
Milletvekillerinden bazlan aktan aa Mesleki Temsil yntemine
kar karken, bazlan da yntemin; lkenin gereklerine en uygun
seim yntemi olduunu savunmutur.
Mesleki Temsil yntemine kar kanlar, grlerini yle
aklyorlard: Mustafa Bey (Karahisar), toplumun 1- memur, emekli,
avukatlarda oluan aydn snf, 2- eraf, hoca, tccardan oluan bir
snf, 3- ifti, demirci, bakrc, dlger v.s. gibi sanayi erbab ve amele
gruhunun' oluturduu bir snf olmak zere 3 snftan olutuunu;
Mesleki Temsilin nc snfn haklann korumay amaladn; oysa
bunlarn, byk bir cehalet iinde bulunduunu, bu nedenle de snfsal
karlann koruyamayacaklann s y l y o rd u .H a lil brahim Bey ise
(Antalya) gereksinme duyulmadan verilen eyin boa gidecei, halkn
461

bkz. T.B.M .M,Zb.C c. 5, s. 363-368.

482

bkz. y.a.g.y., c. 6, s. 120.

463

bkz. y.a.g.y., s. 121.

220

milletvekili olmay deil, mesleini gelitirmeyi istedii kansndayd.

Halil brahim Beye gre, nce hakkn uygulanmas, sonra halkn
aydnlatlmas, daha sonra da onun isteklerinin gerekletirilmesi
gerekirdi. Mecliste Bey, Paa, Aa, Hoca bulunduuna gre mevcut
seim yntemi toplumdaki tm snflarn meclise girmesine olanak
salyordu. Bu nedenle de snfsal bir z tayan Mesleki Temsile gerek
yoktu.'"'' Mesut Bey (Karahisar arki), bu yntemin benimsenmesi ile
meslek sahiplerinin zgr bir davran biimi gelitiremeyeceini,
birtakm meslek rgtleri kurularak, daha nce var olan parti
mcadelesinin meslek rgtlerine srayacan, kendi halinde
alanlarn" ihtiras uruna birbirleriyle atacaklarn dnyordu"
slamc grleri daha ar basan milletvekillerine gre; Mslman
meslek sahipleri arasnda okuryazar olanlann says azdr." Mslman
meslek sahipleri de ok azdr. O nedenle bu yntem, benimsenir ise
meclisin slamc niteliinin kaybolacandan endie duyuyorlard.''
Toplumsal devrimlerin programlara deil, halkn yeteneine bal
olduunu belirten Haan Basri Bey, toplumsal devrime ynelik bu
yntemin uygulanma olana olmad kansndayd.''
Yntemin uygulanabilmesi iin meslek rgtlerinin ivedilikle
canlandrlmasnn ve belirli bir dzene kavuturulmasnn zorunlu
olduuna dikkati ektikten sonra, kapal bir biimde Mesleki Temsil
yanllannn snfsal grlerine de kar karak, lkede kapitalistin
bulunmadn, halkn ounluunun iftilerden olutuunu, en fakir
kiinin ocuunun ilim sayesinde en yksek dzeye ktn
belirtiyordu.'" Mesleki temsilcileri taklitilikle sulayan Haan Basri
Bey, dnyann hibir yerinde henz benimsenmeyen bu yntemin bizim
lkemizde de uygulanmasnn olanakszln eitli seim evrelerinden
464

y.a.g.y., s. 123-124.

465

y.a.g.y., s. 126.

466

y.a.g.y., s. 156-157.

467

y.a.g.y., s. 122-128.

468

y.a.g.y., c. 5, s. 415.

489

y.a.g.y., s. 416.

221

verdii rakamlaria l<antlamaya alyordu. Bu yntemin meslel<

rgtleri arasnda seim mcadelesine yol aacan, bunun da sanat
al<n, sanatn gelimesini engelleyeceini belirterek Mesleki Temsil
Yntemine kar kyordu/
IVlesleki Temsili savunanlar genel olarak meclisin lml sosyalist
kanadn oluturan milletvekilleridir. Ragp Bey (Ktahya) Mesleki
Temsille halkn siyasal katlmnn artaca kansndadr."' Mahmut Esat
Bey ise retim ilikileri asndan konuya yaklaarak parlamenterizmin
egemen olduu lkelerde, memleketi omuzlannda tayan tabakann
burjuvazinin basks altnda olduunu Fransa ve Ingiltereden verdii
rneklerle aklyordu.
Trkiyede yzyldan beri memleketle ilgili olmayan kiilerin lke
yazgsnda sz sahibi olduklarn belirttikten sonra,

bu lkeyi

omuzlarnda tayan ifti tabakasnn imdiye dein ynetime

katlamadklann, bu nedenle de lkenin politikay kendilerine sanat
olarak semi sersem politikaclara brakmasndan dolay politikann
zayf dtn vurgulamtr.'*^^
Mahmut Esat Beye gre, "memleket demek siyaset, edebiyat ve
aydnlar demek deildir. Bir memleket iktisadiyattan teekkl eder."'^
Bir memleketi; sabanyla, elinde o mbarek ekiciyle alan demircisi,
iftisi Temsil eder. O tabaka res-i kara gelmedike, lkenin yazgsna
el koymadka lkenin kurtuluuna doru yrmesine olanak yoktur.
Mesleki Temsil, lke ekonomisini meclise sokmak iin getirilmi bir
yntemdir. ifti tabakas anklanyla, demirci tabakas ekileriyle,
debbak tabakas nlkleriyle meclise girdikleri zaman lke kurtanim
olacaktr. nk, bu retken glerin meclise girmesiyle kuramsal
tartmalar yerini mesleki tartmalara brakacak, retken glerin
mecliste yaratt dnce ve eylem tm lkeye yaylacaktr ." Ulusal
470

y.a.g.y., c. 6, s. 134. vd.

471

y.a.g.y., c. 5, s. 388.

472

y.a.g.y., s. 389.

473

y.a.g.y., c. 7, s, 306.

474

y.a.g.y., c. 5, s 389.

222

retici glerin ynetiminden dlanmas ve pasif bi duruma itilmesi,

yabanc unsurlann lkenin yazgsna egemen olmasna olanak salar.
Avrupa sermayesi lkeyi tahakkm altna aldktan sonra lke ykma
srklenir/' Eer biz Vlesleki Temsili benimsemezsek, lkeyi ykma
srklemi

oluruz

diyen

M.

Esat,

Mesleki

Temsili

ekonomik

bamszln, ulusal kalknmann bir esi olarak nitelemitir. Abidin

Bey de Mesleki Temsilin benimsenmesiyle herkesin zorunlu olarak
birer meslek sahibi olacan, bunun da retimi artrarak lkenin
ekonomik bakmdan glenmesini salayacan belirtmitir."
Encmen szcs smail Suphi Bey de Mesleki Temsili, bir kalknma
yntemi olarak savunmutur."'" Vehbi Bey ise (Karesi) daha ak bir
anlatmla, bu lkede meslekleri korumak istiyorsak, sanayii gelitirmek
istiyorsak, bu lkeye sanat cereyanlarnn getirilmesini istiyorsak,
mutlak

Mesleki

Temsili

benimsemek

zorundayz. Bu

yntemi

benimsemedike, lkenin iftisi, sanat, varl salam bir biimde

korunamaz. Meclise politika serserileri girer lkede grltler kanrlar
diyerek Mesleki Temsili savunur."* Vehbi Bey (Karesi) parti esas
zerinden yaplan seimlerin lkeyi tahrip ettii kansndadr."^
Yunus Nadi Bey ise Mesleki Temsil yntemiyle, Avrupa'nn
yapamad demokrasiyi, Trkiye'nin yapaca kansndadr.
Mecliste yaplan bu tartmalardan sonra"' yasann Mesleki Temsil
sistemi ngren 4. maddesi yeniden incelenmek zere encmene
gnderilmesi kararlatnlr. Eski encmenin yerine de yeni bir encmen
oluturulur.
475

y.a.g.y., c. 7, s. 307. vd.

476

y.a.g.y., c. 5, s. 410. vd.

477

y.a.g.y., c. 5, s. 387.

478

y.a.g.y., c. 7, s. 302.

479

y.a.g.y., c. 7, s. 303.

480

y.a.g.y,, c. 6, s. 131.

481

smail Suphi, halk cahildir, eletirilerini yantlarken, Bu halk dnyay tanmayabilir,

siyaset bilmez, ondan anlamaz. Fakat kendi sanatn senden benden iyi bilir" der.
a,g,y,, c, 5, s, 386-387, Yunus Nadi, halkn cahillikle sulanmas halinde
milletvekillerinin vekalet haklannn yok olacan belirtir, a,g,y, c, 6, s, 130, Bu arada
ilmin salt okuyup yazma olmad da vurgulanr. Aznlklann meclise girecei

223

Eski encmenin 15 yesinden sadece bei yeni encmene

girebilmitir. Fakat bu operasyon da, encmen grmelerinde Mesleki
Temsil Yntemi'nin dlanmasn salayamamtr. Yeni encmen
szcs Vehbi Bey (Karesi) Tekilat- Esasiye Kanununun zn
oluturan Mesleki Temsil Ynteminin benimsenmesindeki nedeni
yukarda belirttiimiz grler erevesinde yeniden aklamtr." 30
Kasm 1920de zmir Milletvekili Hamdi Bey; Meclis Bakanlna bir
nerge vererek, o gn iin uygulanma olanann olmadna inand
Mesleki Temsil sisteminin tasandan karlmasn istemitir. Bu istein
meclise kabul edilmesi zerine Mesleki Temsil sistemi reddedilmi
oluyordu. Bylece de bu konudaki tartmalar sona eriyordu.

b) Tek Dereceli Seim Yntemi

OsmanlI mparatorluu'nda iki dereceli ve snrl genel oya dayanan
bir sistemle halk, temsilcilerini seerek, parlamentoya gnderiyordu.
1876da yaynlanan geici seim ynergesine ve Kanun-i Esasiye gre,
seme hakkna sahip her 500 kii bir tane ikinci semen seiyor, bu
ikinci semenler de 25-50 bin kiiye bir milletvekili seiyorlard."^
Demokratikleme

srecinde

deneyim

kazanm

lkelerde

uygulanan bu yntemin Osmanl mparatorluunda olumlu sonular

vermedii grlmt. Halknn byk bir ounluunun krsal kesimde
siyasallama bilincinden uzak yaad imparatorlukta seim bir
angarya olarak grlyordu. Yaplan seimler halkn istemlerine karlk
vermiyordu. Vermesini beklemek de olanakl deildi.

sorununu da Mahmut Esat Bey yantlantr. Demokratik lkelerde kar ve dnce

gruplannn siyasal partiler yoluyla meclise girdiklerini savunan Mahmut Esat Bey,
Mesleki Temsil yntemiyle bu durumun nleneceini aklamtr. nk ayn
meslek dailannn birletirilmesiyle ounluun yine Mslmanlarda olacan
savunuyordu, y.a.g.y., c. 5, s. 390. Bu uygulamann baka bir yerde yaplp
yaplmamasnn nemli olmadn syleyen Mahmut Esat, benimsenecek bir
yntemin, mutlak bir baka lke tarafndan uygulanm olmas gerekmez. Uluslar
arasnda tarih, corafya, ekonomi ve toplumsal yap aynl vardr, der. Mahmut
Esat, Bat lkelerinde yntemin izlenmemesinin nedeni olarak da Mesleki Temsilin
kapitalizme ters dmesini gsterir. Yeni Gn, 24 Terinisani 1336.
482

T.B.M.M.Zb.C., c. 6, s. 149.

483

y.a.g.y., s. 120. Gne, Trk Par. Tar. c, 1, s.

224

Halk, seim bilincine ulamad iin; oylann: zgr bir biimde

kullanamyordu. Bundan yararlanan devlet yneticileri de kendi
istediklerini setirmekte pek glk ekmiyorlard.
Egemenlii

ulusa geirmek

isteyen T.B.M.M.,

egemenliin

odaklat seim sistemini de iki dereceli olmaktan karp, tek dereceli

biime dntrmek istiyordu. Halkn belirli gnde seim sandklar
bana giderek, zgrce oylarn kullanabilmesini salayacak tek
dereceli seim yntemini zel encmen benimsemiti.''Ancak, o
bunun Mesleki Temsil Yntemiyle gerekletirilmesini dnyordu.
Meclis bu grte olmad iin tek dereceli seim yntemi de mecliste
benimsenmemiti.

c) radan raya Seim Yntemi

Bu yntemi Bolu Milletvekili Tunal Hilmi Bey nermitir. Tunal
Hilmi Beye gre, parlamenter sistemde oy kullanan vatanda, setii
kiiyi

tanmaz. Dorudan

doruya

birinin

salk

vermesiyle,

inandrmasyla "eytani, rahmani yolla milletvekili adayna oy verir.

Oysa lke yazgsnda sz sahibi olacak kiileri halkn ok iyi tanmas
zorunludur. Bu da kyden balayp, ile doru uzanan bir seim
ynteminin uygulanmas ile salanabilir.
Tunal Hilmi Beyin seim ynteminde ana birim kydr. Her ky,
100 cana karlk bir kiiyi seerek ky rasn oluturacak. Ky ras
en az , en ok 5 kiiden oluacak. Ky rasna seilenler kendi
aralanndan birini nahiye rasna seip gnderecek. Nahiye ras en
az be en ok dokuz kiiden oluacak. Nahiye ras iin seim
yaplrken, 1000 cana bir kiinin seilmesine dikkat edilecek. Nahiye
ras be bin cana 1 ye seerek, vilayet rasna gnderecek. Vilayet
ras en az 7 kiiden oluacak. Vilayet ras ise 50,000 cana bir yeyi
seip meclise gnderecek. Parlamento bylece olumu olacakt."^
Tunal Hilmi Bey, bu yntemin hem sosyalist dnceye, hem de
dinsel dnceye uygun dt kansndayd.
484

y.a.g.y., s, 130.

485

bkz, y.a.g.y., s. 152. vd.

225

Tunal Hilmi Bey'in bu yntemi, Rusyada uygulanan ra modelini

anmsatmaktadr. Rusyada sosyalist devrim yaplm, proleterya
diktatrl kurulmutu. Sistem iyi iliyor olabilirdi. Fakat Anadoluda
henz byk bir dnm yaplamamt. O nedenle bu yntemin
benimsenmesiyle oluacak meclisin bir meclis-i resa veya bir eraf
meclisi olacandan endie duyuluyordu. Bu endie de Tunal Hilmi
Beyin nerisinin meclise benimsenmesini zayflatyordu.
zel komisyonda da taraftar bulan

radan raya seim

yntemi meclise benimsenmedi.

Grlyor ki seim ynteminde bile mecliste canl tartmalar
yaplm, farkl bak alanyla halkn ynetime daha etkin katlmn
salayacak yollar aranmtr. Ancak getirilen neriler benimsenmemi,
seim ynteminde herhangi bir deiiklik yaplmamtr.

486

y.a.g.y., c. 5, s. 366.

226

BLM 3
YEN TRKYE DEVLETNN ZERNE OTURDUU
TEMEL DNCELER
A- MECLSN SYASAL SSTEM DNCES:
MECLS HKMET SSTEM
1- KURULUU
Mondros Silah Brakmas sonrasnda ortaya kan ulusalc dnce,
zamanla kendine alternatif olanlan geride brakarak, Anadoluda ulusal
birlii salad. Mdafaa-i Hukuk Cemiyetleri ile gelien ve glenen
ulusalc dncenin iine Pan-Trkist, Pan islamist, hatta sosyalist
renkler kart. Syleine birbirine kar dncedeki insanlan birletiren
etken, kukusuz emperyalist saldr ve onun yaratt fiili durumdu. Bu
fiili duruma kar koymak ve onu ortadan kaldrmak iin izlenecek yolun
savatan baka bir ey olmad tm yalnlyla ortaya kmt. Bu
konuda milliyetiler arasnda gr birlii salanmt. Fakat bu sava
nasl verilecek, kimlerin nclnde ve kimlerin katlm ile verilecekti?
Anti-emperyalist ve ulusal nitelikli bir sava ancak ulusal karar organnn
izdii strateji dorultusunda, tm halk gcnn katlm ile baarya
ulaabilirdi. Bunu salayabilmek iin vakit geirilmeden ulusal karar
organnn ve bu karar organnn ald kararlan eyleme dntrecek
mekanizmann oluturulmas zorunluydu, ite bu durum bizi Hkmet"
sorusuna gtrmekte ve Trkiye gerei ile yz yze getirmektedir.
Mustafa Kemal Paa, Samsuna ktktan 10 gn sonra, 29 Mays
1919da Kzm Karabekir Paaya yazd telgrafta, ulusun tutsaklktan
kurtulup egemen ve bamsz olarak yaayabilmesi iin, azimkr ve
namuslu ellerin onu ksa ve doru yoldan haklann ve bamszln
salamaya ynlendirmesini; bunu da gvenilir mlki memurlann el ele
vererek, gizli bir ekilde rgtlenerek yapmasn ve bu konunun ihtisas
dolaysyla askerlerin

uhde-i vatanperveranesinde bulunmasn

227

belirtmiti.' te bu dnce iledir ki, kongreler sonucu seilen Heyet-i

Temsiliye 25 Nisan 1920ye kadar Anadolunun ynetiminde deta bir
hkmet gibi almtr.
Ankarada kurulacak hkmetin ekli konusundaki tartmalar daha
meclis almadan balamtr. ncln Celalettin Arif Beyin yapt
bir grup aydn; anayasal fakat monarksz bir monari dnyordu.
Bunlar, bir yasama meclisi, bir kabine, bir de yrtme kurulu (icra
heyeti) oluturmak bunun da bana meclis bakanm getirmek
istiyordu. Bu eklin cumhuriyete benzediini, halk rkteceini
dnen Mustafa Kemal Paa bu ekle kar kyor ve biz bize uygun
bir ekil yaratmalyz diyordu. O Jean Jacgues Rousseau gibi gler
birlii ilkesini savunuyordu. Neticede yrtme ve yasama glerinin
meclisin elinde olmas, hkmet yelerinin meclisten seilmesi, meclis
bakannn ayn zamanda hkmet bakan olmas ilkesi zerinde ortak
bir gr saland."
23

Nisan 1920de meclisin al treni yapld. 24 Nisanda

Mustafa Kemal Paa, vatan kmek ve paralanmaktan kurtarmak iin

alnacak nlemlerin meclise ait olduunu belirtti ve vakit geirilmeden
mesuliyetini takdir ve tesbit edecek bir hkmetin kurulmasn istedi.^
OsmanlI Devletinin banda bulunan kiinin ayn zamanda halife
olduuna da dikkati ekerek, Anadolu'da kurulacak hkmetin
bakansz olmasn, geici kaydyla da olsa bir hkmet bakan ya da
bir padiah kaymakamnn atanmamasn, kurulacak hkmetin meclis
adna vekil olarak i yapmasn ve dorudan doruya meclise kar
sorumlu olmasn, meclis bakannn hkmete de bakanlk etmesini,
yrtme ilerinde hkmet yeleri gibi meclise kar sorumlu olmasn
nerdi.
eitli dnce akmlarna mensup kiilerin meclis ats altnda
birletiini bilen Mustafa Kemal Paa, yalnz maruz (kalnan) inhilal

A tatrk'n Tamim Telgraf ve Beyannameleri, Ankara, 1964, s. 26.

Halide Edip Advar, The Turksh Ordeal, s. 139-140.

y., a.g.y., c. 1, s. 60.

228

tehlikesine ve umuru devlet ve milletin uzun mddetten beri mercisiz

kalmasna dikkati ekerek, kuramsal tartmalara girilmemesini, byle
bir tartmann en kt ynetimlerden daha kt etki yapacana dikkati
ekti. Oysa kimi milletvekili, Mustafa Kemal Paa'nn nerilerinin; daha
iyi deerlendirilebilmesi iin, bastnlarak, milletvekillerine datlmasn'
ve Heyet-i Temsiliyenin de sorumluluu birka gn daha tamasn
istiyordu.
Geecek sre iinde milletvekilleri arasnda kurulacak diyaloun,
kukusuz kendi hkmet modeline ters deceini iyi bilen Mustafa
Kemal Paa, bu kar koymalar zerine stanbulun igalinden itibaren
tm glklere ramen Heyet-i Temsiliyenin grevini yaptn, bu
ykn altnda daha fazla kalmamasn belirterek bu dakikadan itibaren
teklif ediyorum, derhal memleket mukadderatna el koyunuz. Bundan
kamaa gerek yoktur. Bu vazife o kadar mhim, iinde bulunduumuz
zaman o kadar tarihidir ki bu koca mesuliyeti be kiiye yklemekle
iktifa edilemez. Btn bu meclis tm manasyla mesul olmas lazm
gelir. Millet bizi ancak bunun iin gnderdi diyerek milletvekillerini
yrtme grevinde ortak sorumluluk yklenmeye armtr.^
Mustafa Kemal Paann, hkmetin kurulmas nergesini verdii
zaman, Anadolunun somut koullar gerekten de bir yrtme
organnn

oluturulmasn

zorunlu

klyordu.

stanbulun

igal

edilmesinden sonra lke topraklannn byk bir blm denetimsiz bir

duruma girmiti. stanbulda gcn halktan almayan hkmetlerin
kurulmasndan sonra lkenin eitli yerlerinde kanklklar, ayaklanmalar
ortaya kmt. Anadolu basz bir vcut ekline dnmt. yle
bir vcut ki ortada dnyor. Herkes kendi kendini amiri mutlak
tanyor du.' Byle bir ortamda mutlak bir hkmetin kurulmasna
ihtiya vard. Ancak bu hkmet kalc m olmal yoksa muvakkat m
olmal konusunda tartma vard. Srr Beye (zmit) gre; hkmeti
4

Trkiye Byk M ille t M eclisi Z a bt Ceridesi, (T.B.M.M.Zb.C.) c. 1, s. 35.

y.a.g.y., s. 63.

y.a.g.y., s. 53.

y.a.g.y., s. 53.

229

muvakkate teekkl ve teesss etmeli ve millet kendi kudreti

siyasiyesini ispat etmelidir. buuk kiinin idaresiyle hareket edecek
kadar i" olmadn, siyasi olgunluunu gstermelidir. Biz kendi
idaremizi istediimiz ekil ve ynde oluturuyoruz demeli. Bunu
kantlad gn, uygar bir millet ve hakknn bilincinde uygar bir toplum
olarak kendini tanttrm olur stanbul igal edilmi diye ba kesilmi
tavuk gibi birtakm ihtilacat asabiye iinde vakit geir(il)ecek olunursa
Avrupann ulusalclara hibir nem vermeyeceini, o nedenle
hkmetin kurulmasnn zorunlu olduunu belirtir.Bu konuda gr
birlii salanmt. Ancak hkmetin oluum biimi nasl olacakt? te
bu sorunun zm hakkndaki grler 25 Nisan 1336da balad ve
Birinci Trkiye Byk Millet Meclisinin alma sresinin bitimine kadar
srd. nk Trkiye Byk Millet Meclisi en kuvvetli idarenin ulusal
idare, en byk kuvvetin de Kuva-y Milliye olduunu benimsemiti.
Ulusal ierin yrtlmesinde ve denetlenmesinde geleneksel kurallann
yeterli olamayacan meclis yeleri yaayarak grmlerdi. Kendilerini
amaca ulatracak yeni bir yaplanmaya gitmeleri gerekiyordu. Bu
konudaki gelimeyi Tokat Milletvekili Nazm Bey ve yirmi drt
arkadann verdii u nerge balatmt:

Meclisi Ali Riyasetine

Meclls-i fevkaladenin umuru idare-i memleketi ele almas icap
etmekle beraber, hkmeti muvakkate eklini andnr. Herhangi bir
teekklden hususiyet hali millimiz icabnca mehaziri azime tekevvn
etmesi de gayri mnkerdir. u iki hali telif edebilmek iin yle bir idare
tarz dnyoruz. Meclisimiz bir meclisi fevkalade olmakla beraber
Meclis-i Mebusan eklindedir. Bittabi Meclis-i Mebusanda olduu gibi
her ksm idareler iin encmenler teekkl edecektir. Bu encmenlerin
mlkmzdeki akam idarenin mrakabe ve idaresini tamamiyle ele
alara btn mesuliyeti deruhte etmesi ve makam riyasetinde bu
ubelerden vaki olacak mukarrerata istinaden idare-i umur etmek
8

y.a.g.y., s. 54.

230

suretiyle meclisi milli namna vilayetlerle muhabere eylemesi ve

yazlacak evamir herhangi bir ube mukarreratna mstenit ise emrin
sonunda o ubenin zikredilmesi suretiyle de maksadn tevsiki
mnasiptir. Byle olursa, Meclis-i Milli hem heyeti umumiyesiyle idare
ve mesuliyete itirak etmi olur, hem de dahilden erbab mefasidin sui
tefsirat ve telkinatnn nne geilir zannndayz. Takririmizin nazar
dikkate alnmasn ve bu esas ile reye vazn istirham eyleriz.
25 Nisan 1336=
Bu nerge zerine ilk sz Erzurum Milletvekili Celalettin Arif Bey
alm ve Hkmet yaplmal m? Yoksa yaplmamal m? Veyahut Paa
Hazretlerinin dn teklif buyurduklar vehile bir vekalet yaplmal m? Ve
ayet bunlar yaplacak olursa bu zevatn vazife ve selahiyetleri neden
ibaret bulunacak? Sonra bu vazife ve selahiyet tayin edildikten sonra
meclisi milli ile vukua gelecek mnasebetleri ne suretle tesis edilecek.
Bu bir kanun eklinde kacak bir ey diyerek ncelikle bir yasann
hazrlanmas gerektiine iaret etmitir. Ancak, stanbulun igalinden
sonra lkenin byk blmnde hkmetin olmadn, bunun da
birok yolsuzlua yol atnn grmemezlikten gelinemeyeceine
dikkati ekerek u neriyi yapt; Kanunu yapmak vakit alacak. On be
kiiden oluan bir encmen oluturulsun, bu encmen kanun tasarsn
hazrlasn ve meclise sunsun.. Bu tasar meclise gelip kanunlancaya
kadar geici bir icra heyeti oluturulsun. Durmu olan hkmet ilerini
bunlar srdrsn." Celalettin Arif Beyin bu nerisini zmit Milletvekili
Srn Bey de desteklemi ve Anadolunun ahval-i ruhiyesine ve milletin
ruhuna" uygun bir hkemin kurulmasn istemi bunun iin de on be
kiilik encmenin oluturulmasn uygun bulmutur. Afyonkarahisar
Milletvekili Mehmet kr ise, Anadoluda hkmeti muvakkate tekil
olunacak, bunun bana Mustafa Kemal Paa tayin edilecek,
reisicumhur olacak gibi kt propagandann yapldn dile getirdikten
sonra, bunlarn nne gemek iin meclisin, vekiller vastasyla, heyeti

y.a.g.y,, s. 52.

10

y.a.g.y., s. 53.

231

icra tekiliyle deil encmenler tekiliyle, encmen riyasetleri ve

encmen vastasyla idare-i umur etmesini, encmen reisleriyle
Divan riyaset(in) mesaili mhimmede birleerek ittihaz mukarrerat
(etmelerini) ve encmenler(in) Divan reisleriyle Heyeti Umumiyeye kar
mesul olmalarn kapsayan bir model nermitir." Meclis genel kurulu
toplanm ad zaman mecliste encmen reislerinin

kaldn ve

almalann srdrdn belirten Emir Paa (Sivas) bu modele

destek vermitir.'^ Trabzon Milletvekili Ali kr ve arkada ise
yelerin birbirini yeterince tanmamas ve benimsenecek idari tekilat
programnn da dzenlenmemi olmas nedeniyle hkmetin geici
olmasn istemitir.

Bursa Milletvekili Muhittin Baha ise bizim

hkmetimiz Osmanl hkmetidir. Bizim hkmetimizi idare eden

makam celile hilafet ve saltanattr. Binaenaleyh bir hkmet tekil
ediyor deiliz. Bizim heyetimiz, heyeti milliyedir. Buraya gelmemiz bir
hkmet tekili iin deil, hukuku paymal edilen bir hkmetin
resiknnda bulunan hkmdar ve halifesi esir edilen bir hkmetin
hukuku malubesini mdafaa ve istirdat etmek iindir. Binaenaleyh
burada bir hkmet tekili mevzuu bahs olamaz diyerek, muvakkat
hkmet denmesine kar km, tam bir Osmanlc dnceyle
konuya yaklamtr.'" Bu tartmalar arasnda Celalettin Arif Beyin
Meclisin muamelatn tanzim, icra heyetini tekil ve icra heyeti ile
meclisin mnasebetini saptamak zere on be kiilik bir layiha
encmeninin kurulmasn ve icra vekillerinin seimi iin yaplacak
yasann meclise onaylanmasna kadar be veya alt kiilik geici bir
icra encmeninin oluturulmasn isteyen nergesi okunmutur. Krehir
Milletvekili Mfit Efendinin kar koymasna ramen, Mustafa Kemal
Paa'nn

da bu

nergeyi

desteklemesiyle

meclisin

ilk geici

hkmetinin kurulmas yasallamtr. Fakat hkmet yesinin seimi

sorun yaratmtr. Kimi milletvekili, -rnein smail Fazl Paa ve Refik

11

y.a.g.y., s. 53.

12

y.a.g.y., s. 54.

13

y.a.g.y., s. 55.

14

y.a.g.y,, s, 55.

232

Bey gibi- Riyaset Divannca adaylarn gsterilmelerini nermilerdir.

Fakat bu neri fazla taraftar bulamamtr. Neticede hkmet yesinin
seiminde nce mutlak, daha sonra izafi ounluk benimsenerek,
yelerin, aday gsterilmeden seilmesi ilkesi kabul edilmitir.
Yedi kiiden oluan ilk geici hkmet yeleri unlardr:
1- Celalettin Arif Bey

Erzurum Milletvekili

2- Cami Bey

Aydn Milletvekili

3- Bekir Sami Bey

Tokat Milletvekili

4- ismet Bey

Edirne Milletvekili

5- Fevzi Paa

Kozan Milletvekili

6- Hamdullah Suphi Bey

Denizli Milletvekili

Bu geici hkmetten asl hkmete geii salamak iin Rza Nur,

Yusuf Kemal, Yunus Nadi, Hamdullah Suphi, Hakk Behi, Srn, Refik,
eyh Servet, Haydar Emir Paa, Hilmi, Besim Atalay, Ferit. Abdlkadir
Kemali ve Celalettin Arif Bey gibi nemli bir ksmnn ilk ve daha sonraki
hkmet yeleri iinde yer alacak kiilerden oluan bir Layiha
Encmeni oluturulmutur.^ Encmen, 1 Mays 1336ya kadar
alarak icra heyetinin seimi konusunda bir yasa nerisi hazrlamtr.
Bu konuda meclise bilgi verirken yle diyordu. Yaplacak ok i
olmasna karn ilk nce devlet grevlerini vakit geirmeksizin
temiyet" ettirebilmek ve yzst kalan ileri yrtebilmek iin icra
heyeti meselesini birinci mesele olarak kabul ettik. Bu konuda verilen
tm nerileri gz nnde tuttuk fakat Mustafa Kemal Paann nerisini
temel olarak aldk. Bu neride meclis reisi, hem yasama hem de
yrtme grevi yapacak heyetin de bakan olacakt, icra organ iin
seilecek vekiller meclis tarafndan seilecekti. Bunun yannda vekil
saysn belirlerken de daha nce mecliste kurulmu olan encmen
saysn ve meclisin kabul ettii karar esas aldk.
Encmenin hazrlad be maddeden oluan yasa tasansna gre;
15

y.a.g.y., s. 63.

233

icra vekillerinin says 11 olacak, bunlann her biri meclisin mutlak

ounluu le seilecek, her vekil yapt grevler iin mensup olduu
encmenin reyi istiaresini alabilecek, icra vekilleri arasnda kacak
ihtilaf B.M.M. zecek, meclis toplantda olmad zamanda istifa eden
vekilin yerine B.M.M. reisi daha sonra meclis tarafndan onaylanmak
zere, meclis yesinden birini geici olarak grevlendirecekti.'
Bu yasa tasla gerek ekil, gerekse ilke ynnden yeni bir
dnceyi yanstyordu. Kurulacak hkmette muaveneti itimaiye,
iktisat vekaletlerine yer verilmekte. Erkan Harbiye'yi hkmetin iine
alarak,

hkmetle orduyu

i ie sokmaktayd. Yeni

kurulacak

hkmetin bir bakan da yoktu. Hkmet yelerine vekil ad verilmiti.

Oluum biimi atama olmayp seime dayandrlmt. Bu durum
allagelen Osmanl sisteminden tmyle ayr bir zellik gsteriyordu.
Vekillerin ortak bir hkmet program erevesinde birleip,
mecliste gvenoyu almas kural yoktu. Bu haliyle ulusal sorumluluk
temeline dayanan ve Anadolunun zgn koullanndan ortaya karlan
bir model yaratlm oluyordu. Bu model kukusuz ki Meclis Hkmeti
modeliydi.
Bu hkmet modeli ile Anadolu'da yeni bir sistemin domaya
baladn gren baz milletvekilleri zellikle vekil terimi stnde
durmulardr. Kimin vekili, sorusu ortaya atlmtr. Saltanatlara gre
vekil, padiah veya stanbuldaki nazrlarn vekili, inklaplara gre ise
Anadolu halknn vekili olacakt.
Tokat Milletvekili Nazm Bey Biz icra vekilleri diyoruz. Tayin
edeceimiz bu zevata verilen bu vekalet tabirinden hedef nedir? Bu
vekalet icra heyetine nereden geliyor? Bir hkmet skut etmi. imdi
burada stanbulda bulunan heyetin yerine vekiller ikame edeceiz.
Vilayetlerde muattal kalm ilere merciler tayin edeceiz... Nezaretlerin
henz bizce ilememi olan devlerini tespit etmeden, uzun uzadya
tasrih etmeden imdi biz yeniden ihdas edersek, bu kankla mucib
16

y.a.g.y., s. 158. Bu taslan altnda sekiz imza vardr. Bu elfiz imzann nemli bir
blm Mustafa Kemal ile sonuna kadar birlikle kalm, kimileri ise muhalefet safna
gemitir, rnein, eyh Servet, Celalettin Arif gibi.

234

olacaktr. Bendenize kalrsa, stanbulda mevcut olan nezaretlerin

vazifesine burada vekiller tayin edilir. O vekiller ortalk tamamiyie
dzelinceye kadar asli vazifesini ifa ederler. lke kurtulduktan sonra da
kanunumuzu toplanacak Meclis-i Mebusan yapar diyerek, vekillii
deta geici bir grev olarak alglam ve saltanat bir yaklam
sergilemitir.
Yasa tartmalan dikkatli bir ekilde izlendiinde, dnsel planda
grn ortaya kt grlyor.
1- Yeni bir hkmete gerek yoktur. Geici bir hkmet kurulsun ve
OsmanlI dzeni bylece srsn gitsin.
2 - Yeni bir hkmet kurulacaksa, bu kabine sistemi olmaldr.
Meclis bakan hkmetin de bakan olduu iin ona arkadalann
seme iznini verelim. Bylece hkmet iindeki "tesand salanm
olur.
3- Meclis, hkmet yelerini tek tek kendi iinden sesin.
Neticede nc neri benimsenmitir. Bylece Osmanl siyasal
dzeninden aynima da bylece balamtr.
evket Bey, yasaya anayasa stats kazandrmak ve bir daha
kolay kolay deitirilmesini nlemek iin, yasann salt ounlukla deil,
2/3 ounlukla ve "tayini esami ile oylanmasn istemi bu istek de
benimsenmitir.Maddelere

geite

salt

ounluk,

tmnn

oylanmasnda 2/3 ounluk ilkesi ile 2.5.1336da benimsenen

yasann arkasndan seimlere geilmi ve T.B.M.M.nin ilk yasal ve
srekli hkmeti 3 Mays 1336da seilmeye balanmtr.^'Yz otuz
yedi kiinin katld oylamada mutlak ounluu (altm dokuz oyu)
geen adaylar seilmilerdir. Maarif ve maliye vekaletleri iin aday
17

T.fl.M.M.Zb.C., c. 1, s, 167.

18

y.a.g.y., s. 159.

19

y.a.g.y., s. 161,

20

y.a.g.y., s. 186. Dstur, c. 1, s. 6.

21

stanbulda kan saltanat Peyam- Sabah, bu hkmeti bir nevi "naibi saltanat
olarak yorumlamtr, bkz. Peyam - Sabah, 28 Mays 1336.

235

gsterilenler ounluu salayamadklan iin onlann seimi ertesi gne

kalmtr, 4 Maysta yaplan seimlerde mutlak ounluu geen
adaylar arasndan maarif ve maliye vekilleri de seilerek cra Vekilleri
Heyetinin seim sreci tamamlanmtr.
Trkiye Byk Millet Meclisinin on bir kiiden oluan ilk hkmetini
unlar oluturuyordu;
eriye Vekili

Mustafa Fehmi Efendi (Bursa)

Mdafaa-i Milliye Vekili

Fevzi Paa (Kozan)

Hariciye Vekili

Bekir Sami Bey CTokat)

Maliye Vekili

Hakk Behi Bey (Denizli)

Nafia Vekili

smail Fazl Paa (Yozgat)

iktisat Vekili

Yusuf Kemal Bey (Kastamonu)

Adliye Vekili

Celalettin Arif Bey (Erzurum)

Dahiliye Vekili

Cami Bey (Aydn)

Maarif Vekili

Dr. Rza Nur Bey (Sinop)

Shhat ve timai Muavenat V. Dr. Adnan Bey (stanbul)

Erkan Harbiye-i Umumiye V.

ismet Bey (Edirne)

Yeni sistemde meclis bakannn hkmetin de bakan olmas

ilkesi benimsenmi, Ankara Milletvekili Mustafa Kemal Paa (Atatrk)
hkmetin de bakan olmutur.
Yeni hkmet bir yandan icra grevini sndrrken dier yandan
da yapmay dnd icraatlan meclise sunmak ve meclisin onayn
almak zere bir hkmet program hazrlamaya koyulmutur.
Hazrlanan program 9 Mays 1920de meclise sunulmutur.^^
22

Byleoe Ankarada ulusal meclisin yannda ulusal bir tkmette kurulmu, yeni
devietin oluum sreci tamamlanmt. Hkmetin atanmasnda, saltanat makam
sistem dnda tutulmutu. Sistemin ad aka belirtilmemiti. Ancak parlamenter
sistem iinde yer alan meclis hkmeti sistemi olduu da aka gzkyordu. Buna
ramen -kimi yazarlarn belirttii gibi- bu sistemi merutiyet diye adlandrmak ve 23
Nisan'dan itibaren balayan dnemi de nc merutiyet olarak adlandrmak bize
gre doru gzkmyor.

23

T.B.M .M .Zb.C., c. 1, s. 141-142,

236

Haziranda balayan Yunan saldnlarnn bir ksm kentleri igal

etmesi ve bunun meclisteki etkileri, hkmet yeleri arasnda istifalann
balamasna yol amtr.^
Meclisin almasndan itibaren geen sre ok ksa, lkenin
olanaklan ok snrl olmas nedeniyle ortaya kan sorunlan ksa srede
zme olana yoktu. Hkmeti veya vekillerden herhangi birini eletiri
daha ok kiisel karlara ynelik eilimler tayordu. Milletvekillerinin
birbirlerini -dnsel planda- daha iyi tanmalanndan sonra kiisel
karlara zmresel, grupsal karlar eklenmeye baland, yerli yersiz
eletirileri vekilleri ypratt ve istifalar balad.^^ Mustafa Kemal Paann
anlatmna gre^ "ecnebi mehalifine casusluk edenler de grupsal
karlar nedeniyle icra Vekilleri Heyetine seilmeye balamt. rnein
Nazm Beyin 4 Eyll 1920de Dahiliye Vekilliine seilmesini Halk
Zmresi planlamt. Bu durum icra Vekileri Heyetinin seimi
yasasnn yeniden gzden geirilmesinin gerekliliini ortaya karmt.
1 Kasm 1920de Adliye Vekili Celalettin Arif Beyin izne ayrlmas ve
yerine vekaleten seilen Abdlkadir Kemali Beyin gn sonra istifa
etmesi sz konusu gereklilii zorunlu hale getirdi. Nitekim orum
Milletvekili Fuat Bey ve 45 arkada Meclis Bakanlna ortak bir
nerge vererek; yrtme yetkisine sahip olan meclisin ulusun gvenini
kazanm kiilerden olutuunu, bunlann, iinden yrtme yetkisine
sahip icra heyetini kardn, cra Heyetinin uyumlu almasnn
salanabilmesi

iin

yeler arasnda

tesandn

bulunmasn,

aralannda "tesand olmayan heyetin baanl olamayacan, birka

aylk yakn gemiin bu yargy glendirdiini belirtmilerdir. Heyeti
Vekilenin aday gstermemesinin ve onlarn dncesinin istimza
edilmemesinin

sonucu

hkmet

almalarnda

uyumsuzluun

baladn, eitli dedikodulann yayldn, zamann boa gittiini

belirterek^ yasann ikinci maddesinin deitirilmesini istemilerdir.^"
24

bkz, y.a.g.y., s.247-288.

25

bkz. y.a.g.y., c. 3, s. 56-58.

26

Nutuk, c. 2, s. 500-502.

27

T.B.M .M .G.C.Zb., c. 1, s. 359.

28

T.B.M.M.Zb.C., c. 5, s. 259.

29

y.a.g.y., s. 260.

237

Bu istek tartmalara yol amtr. Kimi milletvekilleri bu deiimin

Halklk Programnn grlmesine ertelenmesinin daha uygun
olacan

b e lirtirk e n ,H a lk lk

Program'nn

grld

zel

encmen yesinden kimileri de bu deiimin o vakte tehirine ahval ve

zamann katiyen m sait olmadn belirtmilerdir. eitli kar
koymalara ramen, yasann ikinci maddesi, icra Vekilleri Byk Millet
Meclisi Reisinin meclis azalarndan gsterecei adaylar arasndan
mutlak

ounluk ile seilir" eklinde

deitirilmitir.^' Halklk

Programnn meclise grlp Tekilat- Esasiye Kanunu olarak

benimsenmesinden sonra cra Vekilleri'nin oluum biimi yeniden
gzden geirilmitir. TekiIat- Esasiye Kanununa gre lke vekiller
vastas ile idare edilecektir. Meclis, icra-i hususat iin vekillere vehe
tayin ve ledelhace bunlan tebdil" eyleyebilecektir, icra Vekilleri Heyeti,
ilerinden birini kendilerine reis intihap edecektir. Ancak Byk Millet
Meclisi Reisi Vekiller Heyetinin de reisi tabisi olarak almalarn
srdrecektir. Grlyor ki bu deiiklikler ile hkmet, meclis
hkmeti modelinden biraz kabine sistemine doru kaymtr. Bu
kay, Heyeti Vekilenin vazife ve mesuliyetinin de saptanmasn
gndeme getirmi ve Heyeti Vekilenin grev ve yetkilerini belirleyen bir
yasann yaplmas kararlatnim, 22 Ocak 1921'de bunun iin zel bir
komisyonun kurulmas saptanmtr.^ Mecliste oluan kinci Grupun
glenmesiyle vekil seimi daha da zorlamt. Zira her grup, vekilin
kendisinden olmasn istiyordu. Bu da oylann dalmasna yol ayordu.
Vekiller hakknda sk

sk istizah

(gensoru) nergesi verilerek

ypratlyorlard. Bu durum hkmeti yeni araylara itmitir. Meclis

30

rnein, Hamdullah Suphi, a.g.y., s. 293.

31

Bu konudaki tartmalar iin bkz. T.B.M.M.Zb.C., c. 5, s. 291-300. Dstur, c., 1, s,

123.

32

Dsft/A, c., 1, s. 196 (Madde 8-9).

33

Meclis Hkmeti Sisteminin zellikleri ii bkz. Ergun zbudun, 1921 Anayasas,

Ankara, 1992, s. 51-74.

34

Dstur, c. 1, s. ^99.

238

bakannn bir bavekil seerek onun birlikte alaca arkadalarn

seip listeyi meclis bakanna onaylattrdktan sonra meclise gelip
programn okuyup gvenoyuna bavuracak ekilde yeni bir model
getirmeyi dnmlerdir. Merutiyet dneminde uygulanan ve kabine
sistemi ad verilen bu yntem gerekletirilememitir, ikinci Grupularn
basksyla 8 Temmuz 1922de yeniden bir deiiklik yaplarak istifa
eden ya da grevinden alnan vekilin yerine dorudan doruya -meclis
bakan aday gstermeden- milletvekillerinin kendi adaylann semesi
sistemine dnlmtr. Bu uygulama Cumhuriyet'in ilanna kadar
srecektir.

2 -GREVVE YETKLER
1921

Anayasasndaki ad ile Byk Millet Meclisi Hkmeti, 4 Mays

1920de oluumunu tamamlamt. Ancak bu hkmetin grev ve

yetkilerini belirleyen bir yasa yoktu. 1921 Anayasasnn 7. maddesinde
icra Vekillerinin grev ve yetkilerinin belirlenmesi iin bir yasann
kanimas hkm yer almt. Bu hkm erevesinde bir komisyon
oluturulmas meclise kararlatnimt.
Hseyin Avni Bey (Erzurum) 29 Ocak 1921'de Meclis Bakanhna
verdii u nergeyle kurulmas kararlatrlan komisyona ilerlik
kazandrlmas istedi.
Riyaseti Celileye
Tekilat Esasiye Kanununun yedinci maddesi ahkamnca Heyeti
Vekile'nin vazife ve selahiyetlerini tesbit etmek zere kanunu mahsus
yaplmas kabul buyrulmu olup bu bapta mteaddit teklifler mevcud
olduundan bunlann tevhidi ve bir esasa rabt iin encmeni mahsus
tekil buyurulmasn teklif ederim.
29 Kanunusani 1337
Erzurum Mebusu Hseyin Avni^"

35

Dsfur, c. 1, S. 199.

36

T.B.M.M.Zb.C., c. 7, s. 438.

239

Her ubeden seilecek yelerle zel bir komisyonun kurulmas

kabul edilmitir. 3 ubat 1921de seim yaplm ve komisyon yeleri
belirlenmiti. Ancak bu yelerden Vehbi Beyin, Zekai Beyin, Sn'i
Bey'in, Mahmut Esat Beyin ve Yunus Nadi Bey'in zel bir grevle
Avrupa'ya gnderilmesi zerine onlann yerine Hseyin Avni Bey, Emin
Bey, Nafiz Bey, Fuat Bey seilerek saysal boluk doldurulmutur.^'
Anadoluda yeni bir dzenin kurulmakta olduunu bilen ve her
geen gn Osmanlnm statik dzeninden kopulduunu gren saltanat
milletvekilleri, yeni dzene geii engellemek iin ellerindeki tm
olanaklan kullanmaktan kanmamlardr, zellikle Tekilat- Esasiye
Kanununun kmasndan ve "Hakimiyet bila kayd art milletindir.
dare usul halkn mukadderatn bizzat ve bilfiil idare etmesi esasna
mstenittir. cra kudreti ve teri selahiyeti milletin yegne ve hakiki
mmessili olan Byk Millet Meclisi'nde tecelli ve temerkz eder.
Trkiye Devleti, Byk Millet Meclisi tarafndan idare olunur ve
hkmeti Byk Millet Meclisi Hkmeti unvann tar. Ahkam
eriyenin tenfizi, umumi kavanin vaz, tadili, feshi ve muahede ve sulh

akt ve vatan mdafaas gibi hukuku esasiye Byk Millet Meclisine^*

aittir, gibi ada almlara imkn veren hkmlerin Anayasada yer
almas saltanatlann telan daha da artmtr. Anayasann eitli
maddelerini deitirmek iin zaman zaman baz almalar olmu ise de
bunlar baarszlkla sonulanmtr. Bunu gren saltanatlar, cra
Vekillerinin grev ve yetkilerini belirli bir stat iine sokarak;
Anayasann etkinliini krmay ve Osmanl meruti sisteminin
srdrlmesini dnmlerdir.
Muhalif milletvekillerinden bazlarnn zel komisyonda bulunmalar,
onlara Tekilat- Esasiye Kanununun ileriye ynelik almn nleyecek
frsat vermitir. Muhaliflerin grleri dorultusunda hazrlanan Heyet-i
Vekilenin Vazife ve Mesuliyetine Dair Kanun" tasla zel komisyon
adna 24 Kasm 1921de meclise sunulmutur. Ancak, bu tasannn
hazrlanmas srasnda yeler arasnda gr birliinin salanamad
37

a.g.e. c. 8, s. 133.

38

Dstur, c. 1, s. 196.

240

taslaa konan erhlerden anlalmaktadr.

Komisyonun gerekesinde;

Encmen yelerinden bir ksm

Heyeti Vekilenin hkmet eklinin aklanarak devlet gcnn buna

gre datlmasn, bir ksm da bunun grevleri dnda bulunduunu
belirtti. Sonuta, hkmet yetkilerinin datlmas yannda deitirilmi
olan OsmanlI Kanun-u Esasisinin bir kanunla geersiz klnmayan ve
bozulmayan hkmlerinin, birinciden yedinci maddeye kadar mezkur
olan hukuku Aliye-i Hilafet ve Saltanatn mahfuziyeti aikar olduundan
muhtac mzakere ve mnakaa olmayan bu esasa aynen baki kalmak
zere... Byk Millet Meclisi karsnda Heyeti Vekilenin vaz
mesuliyeti kanuniyesinin tesbitine karar verildii belirtiliyordu. Tasan
on sekiz maddeden oluuyor^ ve Hakk Beyin (Van) de belirttii gibi;
Kanunu Esasi zellii gsteriyordu.
Bu tasar bir btn olarak ele alndnda kendi iinde blmden
olutuu dikkati ekiyordu. Bunlar;
a- Byk Millet Meclisi ve Reisinin grev ve yetkilerine ait ksm,
b- icra Vekillerinin seimi ve grevlerine ait ksm,
c- cra vekillerinden birinin veya tmnn meclisle anlamazla
dtnde bu sorunun zmne ait ksmlard.

a- Byk Millet Meclisi ve Reisinin Grevleri: Komisyon Tekilat-

Esasiye Kanununun yedinci maddesinde belirtilen grevlerden baka
kanunlarn korunmas, uygulanmas, aklanmas, borlanmalarn,
ayncaltk ve imtiyazlann onaylanmas, nian, rtbe, grevlerin verilmesi.
Heyeti Vekilenin oluturulmas, tek tek veya toplu olarak drlmesi,
sorumluluunun saptanmas. Kara ve Deniz Kuvvetlerinin komutanl,
genel ve ksmi seferberlik ilan, hkmetin yapaca mtarekelerin
tasdiki, yasal cezalarn hafifletilmesi, af veya tecil edilmesi, genel af
ilan, askerin toplanmas ve datlmas, her eit verginin tarh tevzi ve
kaldrlmas, skynetim ilan, meclisin balang ve toplanma
zamannn saptanmas, deitirilmesi ve gerektii zaman feshi gibi
39

T.B.M.M.Zb.C., c. 14, s. 321.

241

grevleri Byk Millet Meclisi'ne veriyordu. Byk Millet Meclisi

Reisi'nin Heyeti Vekile kararlarn krk sekiz saat iinde onaylamas ya
da reddetmesini, bu sre iinde reddedilmeyen kararlann dorudan
doruya uygulamaya konulmasn; Byk Millet Meclisi Reisinin gerek
meclisin gerekse Heyeti Vekilenin kararlann ait olduu makamlara
tebli etmekle ykml bulunduunu; Byk Millet Meclisi Reisinin
gaybubetinde hak ve grevlerinin ikinci reis tarafndan yerine
getirilmesini ngryordu."" Tasannn yukarda zetlediimiz 1, 5, 6, 7,
8, 9. maddelerine bakldnda, komisyonun kendine verilen grevin
tesine geerek yeni bir anayasa yapmaya ve bu anayasa erevesi
inde T.B.M.M.nIn ve onun reisinin grevlerini saptamaya alt
grlmektedir.

b- cra Vekillerinin Seimi ve Grevleri: Bu ksm iki blmden

oluuyordu.

1- cra Vekillerinin oluumu: Tasarya gre, Heyeti Vekile Reisi ile

Umuru eriye Vekili meclis tarafndan seilecek Heyeti Vekile Reisi
dier vekilleri milletvekilleri arasndan seecek ve meclisten gven oyu
isteyecekti.

2- cra Vekillerinin grevleri: Heyeti Vekile, reisinin bakanl

altnda toplanacak i ve d sorunlara zm retecek, bunlardan
onaylanmas gerekenleri Byk Millet Meclisine arz edecek; hkmetin
genel politikasndan ortaklaa kendi vekaletlerine ait grevlerden
bireysel olarak T.B.M.M.ye kar sorumlu olacak; vekillerden her biri
kendi vekaletini ilgilendiren grevleri usulne uygun olarak yapacak,
kendi alann ilgilendirmeyen ileri de Heyeti Vekileye arz edecek; idam
hkmlerini inceledikten ve meclis bakannn onayn aldktan sonra
yerine getirecek, olaanst hallerde krk sekiz saat iinde meclisin
onayn almak kouluyla skynetim ilan edecek ve buralara istiklal
mahkemeleri gnderecek.
Grlyor ki, yasann bu blm Osmanl Kanun-u Esasisinin
hkmleri gz nne alnarak hazrlanm ve o dzeni ayakta tutmay.
40

y.a.g.y,, c. 14, s. 323.

242

Byk Millet Meclislnin benimsedii Meclis Hl^meti modelinden,

kabine modeline gemeyi amalamaktadr.

c- cra vekillerinden birinin veya tmnn meclisle anlamazla

dtnde bu somnun zm: Tasan, Divan- li ad verilen bir
yarglama kurulunun oluturulmasn ngryordu. 16 yeden oluacak
bu kurul, meclisteki 4 ubenin kendi aralannda gizli oyla seecekleri
4er yenin katlm ile oluacakt. Heyeti Vekile yelerinden biri, birka
veya tm hakknda B.M.M. yelerinden biri veya birka, vekaletlerine
ilikin yaplmas gerekli ilerden dolay ikayeti olurlarsa, bu ikayet
kura ile bir ubeye gnderilecek, ubenin yapaca aratrmalar sonucu
dzenleyecei rapor meclise okunacak, vekil kendini mecliste
savunacak, yaplacak oylamada 2/3 ounluk salanrsa vekil hakknda
hazrlanan rapor Divan- liye gnderilecek, Divan- Ali kendisine
gnderilen vekillerin yarglamasn yapacak ve 2/3 ounlukta katiyen
ve kavanini mevzuaya takiben itay hkmeyliyecekti ... Meclisin sulu
olduuna karar verdii vekil veya vekiller icra vekaletindeki grevinden
aynimak zorunda kalacakt.
Tasannn savunmasn Selahattin Bey (Mersin) yapmtr. Selahattin
Bey Heyeti Vekilenin tayini vazife ve mesuliyetine dair olan bu Kanunu Esasi diye sze balam ve tasary zetle yle savunmutur:
Tasannn dayand ana dnce devlet hizmetlerine salam bir temel
bulmaktr. Devlet denilen ey kuvvetler toplamdr. Millet bireylerinden
alnan g yine millet bireylerinin yaranna uygun datlr. Meclis 23
Nisan 1920den beri yasama ve yrtme yetkilerini kendi elinde
toplamtr. Saltanat ve hilafet makamnn gcn meclis kendi manevi
ahsnda toplamtr. Meclis icra grevini meclise kar sorumlu olan
baz kiilere vermitir. Ancak bunlann grev ve sorumluluklar aka
belirlenememitir. te bu belirsizlik bu tasannn ortaya kmasna
neden olmutur. Amacmz ulusal btnl salamak, itimai slam
tefrikadan kurtarmak ve hilafeti kurtarmaktr. Bu gaye ile toplanan
meclisimizin icra gcne verecei yetkiyi doru olarak kullanabilmesi
nemli bir eydir. cra sorumluluu denetim altnda bulunmaldr ki
meclis amacna ulaabilsin. Meclis Reisi cra Heyetinin de reisidir.

243

Ancak o, izlenen politikadan sorumlu deildir. O denetleyicidir. zlenen

hkmet politikasndan dolay meclise kar sorumlu bir hkmet
bakan

olmaldr. Bu

ihtiyac

meclis

saptamtr. Bir

hkmet

bakanl makam oluturmutur. Devlet grevleri bir btndr. Bu

btn bir amaca doru ynlendirebilmek iin hkmete yaplm ve
meclise onaylanm programlara ihtiya vardr. Devletlerin idare
ekilleri iki grupta toplanr. Bunlardan biri gler birlii dieri ise gler
ayrl. Gler birliinin ruhu mutlakyettir. Ne isterse bataki amir onu
yaptrr. Gler aynl merutiyettir. Bu idare eklinde yasama yrtme
ayr ayn geliirler. Gnmzde tm yal devletlerde gler aynl
vardr. Meclisimiz ilk topland zaman gler birlii ilkesini benimsedi.
Merkeziyeti bir yap kurdu. Hkmet yeleri meclisten tek tek seildi.
Hkmet yelerinin almalarndan sorumlu olacak bir kii ortaya
kmad. Bunu meclis reisi yerine getirdi. Daha sonra bunun aynimas
gndeme geldi. Meclis bu ayrm yapt ve cra Vekilleri Riyasetini
vekillerden birisine verdi. Ancak icra Vekilleri Heyeti Reisinin meclise
kar sorumluluu neydi, ne i yapacakt? Bunlar saptanmamt.
Sorumluluu
stlenecek,
hazrlad
program
benimseyen
arkadalaryla grev yapacak ve meclise kar sorumlu olacak birine
ihtiya vard. Meclis reisi bunlan denetleyecekti. '''
Yasaya kar ilk muhalefet, encmen yesi Ragp Bey (Ktahya)
den gelmitir. O, 876 Anayasasnn 1-7. maddelerinin yrrlkte kaldn
ilan edecek bir meclisin sz konusu olamayacan; nk kellesini
torbaya koyarak btn cihana kar isyan eden bir ihtilalci meclis(in), bu
yedi maddenin ahkam(na) hibir vakit bakidir diyemeyeceini
belirtir ."^ Trabzon Milletvekili Hafz Mehmet Bey ise kanun bizim
Tekilat-: Esasiye Kanunumuzu, yani T.B.M.M. Hkmetinin ekli
hukukisini esasndan tayir ettiini, stanbulda oturan padiahn
ihanetini gren milletin kendi bann derdine derek meclisi
topladn, burada hazrlanacak kanun ile onun saltanat haklannn

41

a.g.e,, c. 14, s. 324-329,

42

y.a.g.y., s. 331.

244

mevzubahs edemeyeceini, mecliste deil memleket iinde de byle

dnen insanlarn olmayacan, buhranl zamanlarda farkl grten,
farkl siyasi partilerden hkmetler kurularak o buhran giderdiini,
Tekilat- Esasiye Kanununu yaparken vekiller arasnda tesandn
olmayacan dndklerini ve bu sorunun zm yerinin meclis
olmasn uygun bulduklann, Kanun-u Esasi ve Tekilat- Esasiye
Kanununun

deitirilmi

eklinden

ibaret

olan

bu

tasarnn

reddedilmesini ya da daha gelimi bir Kanun-u Esasi yaplmasn

ister/ Krehir Milletvekili Mfit Efendi, hazrlanan bu yasadaki hkmet
biiminin uygar dnyada mevcut olan hangi hkmet biimine nazire"
olarak telakki edildiini sorar." Mfit Efendi, Heyeti Vekile denildii
zaman eski hkmdarlar tarafndan kendilerine vekaleti mutlaka verilen
sadrazamlar ve onlann maiyetinde teekkl eden heyeti vkelann
alglanmamasn belirterek; Heyeti Vekile'nin bu mecliste toplanan ve
kendi vekaletini ulusun seiminden alan kiiler olduunu vurgulayarak,
OsmanlI dzeninin artk yok olduunu belirtmeye alr."" zmir
Milletvekili Srn Bey ise tasannn gerekesinde geen Kanun-u Esasinin
ilk yedi maddesinin aklamasn yaparak saltanat seniyei Osmaniye
Hilafeti Kbray slamiyei haiz olarak slalei ali Osmandan ekber evlada
aittir. imdi biz hkmetin heyeti umumiyesine vaziyet ettiimiz halde
dahi veraseti saltanatn bu usulde cereyann m kabul edeceiz? Bunu
bugnden taht muhafaza addetmek caiz midir, deil midir? Yine
padiah iin mahfuz addedeceimiz bir fkra zat hazreti padiahinin ve
hanedan saltanatn muhassesat zatiyeleri tekafl umumi altndadr.
Bugnk usule gre hanedan saltanattan bir ocuk tevelld eder
etmez onun iin bteye bir tahsisat vaz edilir. Devlet bu kadar
kldkten sonra biz elan hanedan saltanatn vasi masrafn nasl
deruhte edebileceiz diyerek saltanatlann amalann ok yaln bir
ekilde ortaya koyar ve encmenin kendisine verilen grevin dna
ktn belirterek ve bu tasannn encmene iade edilmesini ister."
43

y.a.g.y., s. 33.

44

y.a.g.y., s. 339. Selahattln Bey, tm meruti hkmellere diye yantlar. Tevfik

Efendi'ye de Mslman hkmeti "esasatna benziyor der.

45

y.a.g.y., c. 14, s. 340 vd.

46

y.a.g.y., s. 345-347.

245

Malatya Milletvekili Ltf Bey ise slamist adan hareketle faslai

hilafet dneminden geildiini, milletin meclisi, milletin temsilcisi
olarak milli iradeye, saltanat ve eriat kendinde topladn, kendi
vazifesini baka birine veremeyeceini, ilerin daha iyi yrmesi iin
ilerinden bazlanna grev verebileceini, icra grevini toptan bir
sadrazama, bir bavekile veremeyeceini, eriata aykn olduu iin
kabine sisteminin uygun olmadn belirtir ve tasarya kar kar."
Hseyin Avni Bey ise bu tasannn ortaya k srecini anlattktan
sonra meclisin yasama ve yrtme gcn eline ald zaman hilafet ve
saltanat gcn de aldn, eski Kanun-u Esasinin deitirilmeyen
hkmlerinin geerli olduunu, bu hkmetin eklinin anlalmas
gerektiini, kan arabalanyla giden milletin saltanat istemediini fakat
kutsal hilafet makamnn kurtanimasn istediini, slamiyete, Trkle
ihanet etmi bir adam o makama uygun bulmadklann, hilafet
makamnn bo olduunu belirterek tasary savunmutur."^
Zekai Bey bu tasannn gler ayni ilkesini benimsediini, bu
ilkenin birok Avrupann meruti hkmetleri tarafndan uygulandn,
ancak rk bir nazariye olduunu belirtiyor ve tasarya kar kyordu.
stibdata engel olmak,

sorumluluk ilkesini

getirmek

iin

hazrlad belirtilen ve kuvvetler aynmn ngren tasarya Mahmut

Esat

da

kardr.

Hazrlanan

yasann

tefriki

kuvadan

te

parlamenterizm sistemine benzediini, kuvvetler ayrm ilkesinin hibir

lkede

gerekletirilmediini, Duguitin de belirttii gibi "... esas

itibariyle bir hayalden ibaret olan tefriki kuvann yalnz kitap sahifelerinde
yer bulabildiini, uygulamada yararl sonular vermediini, Amerikada
birok ihtilallere neden olduunu, Biz parlamentonun iddetli
denetimine gre lkemizi eski Kanun-u Esasi ile hkmet darbesinden
kurtaramadk. Ondan daha ileri giderek Trk milletinin hakimiyetini
ksarak icra heyetine byk yetki verdiimizde bilgi dzeyi yksek
olmayan lkemizde heyeti icraiye istibdadnn doacan ve bunun da

47

y.a.g.y., s. 355.

48

a.g.e., c. 14, s. 369-372.

246

heyet teriiye istibdatndan daha ok tehlikeler douracan belirtir.

Mahmut Esat, hkmet istibdadnn, lkelerde ihtilallerin domasna yol
aarken; parlamento istibdadnn lkeleri kurtardn rneklerle aklar
ve gler ayrl ilkesi kabul edildii gn meclisin icra heyeti zerinde
denetiminin kalmayacan, o nedenle de tehlikeli olduunu syler.
Mahmut Esat Bey tasarda nerilen sistemin parlamento sistemi"
olduunu belirtir, bu sistemin de parti hkmeti esasna dayandn, bu
sistemin partilerin gelitii lkelerde faydal olduunu, bu sistemin bizde
ilemeyeceini nk bu sistemin belirleyicisi olan reisicumhurun ya da
icray temsil eden bir padiahn olmadn, lkenin somut koullannn
parlamento

sistemine

de

uygun

bulunmadn

vurgulayarak

Machiavel diyor ki: Milletlerin hakkn gasp etmek iin milletleri

inemek iin onlan taksim ediniz. Tefrikaya drnz. Bendeniz de
diyorum ki: Hrriyeti, milletlerin hakimiyetini tesis etmek istiyorsak
kuvvetleri tefrik etmiyelim. Tevhid edelim ve btn kuvveti Trk milletini
temsil eden parlamentoya verelim, o vakit hrriyet ykselecektir"
diyerek tasanya kar kar." Bu konumalardan sonra tekrar sz alan
Selahattin Bey tasany savunur. Ancak komisyon yesi Operatr Emin
Bey, tasan ile Tekilat- Esasiye Kanunu arasndaki ideolojik elikileri
ortaya

kor

ve

Kanunu

Esasinin

ilk

yedi

maddesini

kabul

edemeyeceklerini zira lkenin bir inklap geirdiini, bu inklabn da

millete hakk hakimiyetini verdiini, bu hakkn alnabilmesi iin yeni bir
inklabn zorunlu olduu tezini savunur.
Tasannn grlmesini bandan beri izleyen Mustafa Kemal
Paa, 1 Aralk 1337de uzun bir konuma yaparak grlerini aklar.
Mustafa Kemal Paa, tasary tahrip olunmas lazm gelen bir ey olarak
nitelendirir ve bu tasannn anlalabilmesi iin Tekilat- Esasiye Kanunu
ile karlatnlmasn ister.
Mustafa Kemal Paa, daha birinci maddenin Tekilat- Esasiye
Kanunu ile elitiini somut rneklerle akladktan sonra; encmenin

49

bkz. y.a.g.y., s. 377-381.

50

a.g.y., s. 384-385.

247

grevinin bu olmadn belirtir ve tasany madde madde ele alarak

tutarszln ortaya kor.
Mustafa Kemal Paa, tasandaki Heyeti vekllenin merbut ve
mensup olduu hkmetin ekil ve vaziyetinin tasrihi ve kuvay alie-l
devletin buna gre tevzii ilkesine kar karak; T.B.M.M. hkmetinin
mevcut, meru ve kanuni olduunu tm ulusun ve dnyann tandn
ve bu hkmetin nasl teekkl ettiini aklar. Daha sonra; mecliste
kimi milletvekilleriyle birlikte Mazbata Muharirinin de kapal bir biimde
sormak istedii "bu hkmet demokrat bir hkmet midir, sosyalist bir
hkmet midir, yani imdiye kadar okuduumuz kitaplarda ismi
zikredilen hkmetlerden hangisidir sorusunu cevaplandrarak,
hkmetin, kitaplarda mevcut olan hkmet ekillerinden hibirisine
benzemediini, bilimsel ve toplumsal adan bakldnda mevcut
hkmetin halk hkmeti olduunu vurgular.
Mustafa Kemal Paa, Trk ulusunun egemenlik hakknn hi
kimsenin onayna ihtiya duymadan, onaylamayanlara kar isyan
ederek alndn ve bu hakkn da hibir ekilde iade edilemeyeceine
dikkati eker.
Mustafa Kemal Paa bu tasan ile eski anayasaya doru -geriye
ynelik, bir adm atld kansndadr. 1876 Anayasasnn amalann ve
hazrlan biimini anlattktan sonra "bu kitabn ahkam cari olduka
memleket ve milletin zerinde istibdat ve mutlakiyetin berdevam
olmasna mani olacak hibir kuvvet yoktur. Bu kitabn kuvvetini ya bir
adam kullanabilir veya o adam elinde kullanabilecekler kullanabilir
diyerek, 1876 Anayasasna kar olduunu aka belirtir ve o
anayasay paavra" olarak nitelendirir.
Hakikatte ve tabiatte, alemde kuvvetler ayrm olmadn belirten
Mustafa Kemal Paa, dnyadaki mevcut hkmet biimlerinden bir
adm ileriye gitmek isteyenlerin bulacaklan hkmet biiminin de
T.B.M.M. hkmeti biimi olaca tezini savunur.
Eletirisinin son ksmnda Tekilat- Esasiyemize gre hkmet
heyeti celilenizden ibarettir. Yalnz bir kuvvetten ibaret olan hakimiyet

248

ve irade-i milliye heyeti celilenizden mtecelli ve mtemessildir. Ve bu

kayd- artla millet bizi buraya gndermitir. Milletin bize tevdi etmi
olduu bu vazife ve selahiyet ve bu mesuliyeti biz iimizden herhangi
bir zata verip de o zatn kendi rfekasyla bize kar btn umur-u
muamelat- devlet ve milletten mesul olmasn bizim erait-i
mevcudiyetimiz kabul edemez. Buna biz mezun deiliz, ite bunun
iindir ki heyeti celiieniz btn vezaif-i devlet, millet ve memleketi
deruhte buyurarak icra-y faaliyet ederken, teferruat icraiyede
arkadalanmzdan bazlann hidamat- devlete gre tavzif etmilerdir.
Fakat bu heyet hibir vakit de irade ve hakimiyeti milliyenin istinatgh
olamaz. Her eyin merci-i yeganesi T.B.M.M.dir dedikten sonra
kabine ynetiminin doru olmadn aklar ve bu tasanda memleket
iin muzur dnceler olduunu, ulusun yrd yolda devam
edeceini vurgulamtr.'^'
Uzun sren tartmalardan sonra gerek esbab mucibesi ve gerek
bu esbab mucibeye msteniden tanzim edilen mevadd ile maksad
teekklmze ve buna meyyit olan Tekilat- Esasiye Kanununa
mnafi grlen ibu kanunun reddi ile heyeti vekilenin vazife ve
mesuliyetine dair bilakaydart milletin hakimiyetine msteniden
yeniden bir kanun tanzimi hususunun mstacelen kanunu esasi
encmenine havalesinin tayini esami ile reye vazn teklif ederiz",
nergesi okunmutur. Bu nerge zerine komisyon tasary geri
ektiini belirtmitir. Ancak oylama yeterli olmad iin tasar ertesi
gne braklmtr. Bu gelimeler karsnda mazbata muharriri
Seiahattin Bey de tasannn komisyona geri gnderilmesi iin bir neri
vermitir (3.12.1337). Bu istein meclise benimsenmesi zerine
Mustafa Kemal ve 35 arkada ortak u nergeyi vererek zel
encmenin Kanunu Esasi Encmeni ile birletirilmesini ve tasannn
orada grlmesini istemilerdir.

51

A.S.D., c. 1, s. 187-220.

52

T.B.M.M.Zb.C,, c. 14. s, 443-444.

53

y.a.g.y., s. 15, s. 4-5.

249

 Riyaseti Celileye
Heyeti Vekilenin vazife, selahiyet ve mesuliyetini tertip iin
yaplmas lazm gelen kanunun mzakeresi mnasebetiyle daha iki
nokta mevzubahs olmutur. Onlarda birincisi; Vekiller hakknda
namzed gsterme usuln tedkik ve daha iyi surette ifra ve ikmali,
dieri; Heyeti Vekile Reisinin Meclise dahi tasdiki meselesidir.
Encmenin iade talebi vuku bulduundan Nizamnamei Dahili
mucibince mezkur encmene iadesi lazm gelen bu tekllf-i kanuninin
tetkikinde bu iki maddenin dahi ayrca Heyeti Vekile intihap Kanun-
maddei mzeyyiiesin tadil veya tebdil suretiyle hallinin Kanun- Esasi
encmenince nazar dikkate alnmasn teklif ederiz. Bu mesailin
tetkknda imdiye kadar imali fikretmi olan Encmeni mahsus
azasnn

dahi Kanun- Esasi Encmeni ile tevhidi mesai eylemesi

mnasib olacandan Heyeti Celile karannn bu suretle temilini dahi

teklif ederiz.
Bu nerge ounlukla kabul edilmitir.
Aslnda bu tasannn meclisteki tartmas muhalefetle iktidann
deta bir hesaplamas biiminde gemitir. Eski dzene kar olan
milletvekilleri tasarnn Tekilat- Esasiye Kanunu ile elitiini aka
kantlamalanna ramen yasann reddedilmesini salayamamlardr. Bu
elikinin daha da bymesinden korkan Rauf Bey; iktidar ile muhalefet
arasnda arabuluculuk grevini slenerek tasannn, Mustafa Kemal
Paa ve arkadalannn nergesinde belirtildii zere zel ve kanunu
esasi encmenlerinin ortaklaa oluturacaklar bir komisyona havalesini
salamtr.
Yeni oluturulan komisyon zmir Milletvekili Srn, Yunus Nadi,
Mentee Milletvekili Tevfik Rd, Edirne Milletvekili eref Beyle,
Krehir Milletvekili Mfid Efendi den oluan be kiilik bir grup kurmu
ve hazrlanacak yasann taslan hazrlama grevini bu gruba vermitir.
Bunlann hazrlad rapor encmende tartlacak ve orada alaca
ekille meclise sunulacaktr.
54

a.g.y., s. 4.

250

Yasann tartmas mecliste srerken; Yeni Dnya gazetesi de

hkmet ve baz milletvekilleri ile bu konuda grmeler yapmtr. Bu
grmelere gre Yusuf Kemal Bey -Hariciye Vekili- Heyeti Vekile
reisinin meclis tarafndan seilmesini uygun bulduunu, byle olursa
hkmetin daha kuvvetli olacan belirtmitir.
er'iye Vekili Fehmi Efendi ise mevcut sistemin korunmas
gerektiini, kabine sistemine gitmenin eskiye dnmek olduunu, halk
hkmetlerine

ancak

milli

meclisimizin

ekli nin

yakacan

sylemitir.
iktisat Vekili Celal Bey, kabine sistemine kar km, bizde
kuvvetler

ayrm

esas

getirilmemitir. Denge

esas

ise

halk

hkmetlerine yarar bir sistem deildir demi ve bizde asl unsur

olan halkn, zellikle ifti halknn her eyden evvel idarede kuvvetli ve
messir olmasn nermitir.
Adliye Vekili Refik evket; mevcut eklin devamndan baka are
grmemitir.
zmit Milletvekili Sim Bey de kabine sistemine kar olduunu
sylemitir."
Bu konudaki tartma basnda bir sre daha srmtr. Hkmetin
yan resmi gazetesi olan Hakimiyet-i Milliyede zmit Milletvekili Mahmut
Esat Bey bu konuda bir dizi makale yazmtr.
Mahmut Esat Bey, komisyona geri gnderilen yasann Tekilat-
Esasiye Kanunu ile elitiini ve meclise getirilen yasann 1876 Kanun-u
Esasisirin heyeti vkela faslndan ve dier fasllardan kopya
edildiini rnekleriyle aklamtr." lkede bilinli bir toplumsal yap
olmamas nedeniyle parlamenterizmin snf hakimiyeti getireceinden
korkan Mahmut Esat Bey, kuvvetler ayrm ilkesine kar karak, onu
halk hakimiyeti adna bir gnah olarak nitelendirmitir."'Mahmut Esat
Bey Tekilat- Esasiye Kanunu'nu savunmutur."
55

bkz. Peyam - Sabah, 9 Kanun- Evvel, 1337. s. 2.

56

bkz. H akim iyet-i M illiye, 7 Kanun- Evvel, 1337.

57

H akim iyet-i M illiye, 8 Kanun- Evvel, 1337.

58

H akim iyet-i M iiliye, 9 Kanun- Evvel, 1337.

251

Mecliste ve basnda sren tartmalar kukusuz yasann yeni bir

ekilde kmasna yardmc olmutur. zellikle halk bir ynetim
zerinde durulmu ve ada halk hkmetlerin yasalarndan
yararlanma yoilanna gidilmitir. zellikle svire Devleti Anayasasndan
esinlenilmitir. Encmen, Osmanl tarihinin genel geliiminden kard
sonulara bakarak, uygar dnyadaki ada sistemlerin dikkatli bir
biimde analizini yaparak, kuvvetler ayrm ilkesi ile kabine sisteminin
lkenin koullanna uygun olmadn saptam, Trkiye halknn
mukadderatna bizzat ve bilfiil vazilyed bulunmasn memmin ve kafil
olaca^ dncesine dayanan 8 maddeden oluan yeni bir yasa
tasla hazrlamtr. Ancak, hazrlanan bu taslak Mustafa Kemal
Paann cepheye gitmesiyle grlememitir. 1 Temmuz 1922'de
Mustafa Kemal Paa'nn istei zerine tasannn mecliste grlmesi
kararlatnlmtr.
Komisyon icra Vekillerinin seimi ile cra Vekillerinin grev ve
yetkilerini birbirinden ayrarak icra Vekilleri'nin seimine ncelik
ve rm itir.B u n a gre; 1-T.B.M.M. Reisi ve Reis vekilleri, vekaletin
encmen reisleri ve icra vekilleri reisinden oluan bir heyet, her vekalet
iin meclisten aday gsterecektir. 2- Aday gsteren bu heyete icra
Vekilleri de katlacak cra Vekilleri Reisi iin gerek icra Vekilleri iinden
gerekse meclis iinden iki kii aday gsterilecektir. 3- Aday gsterecek
heyet gizli oyla ve salt ounlukla karar verecektir. 4- icra Vekilleri
Reisi, vekiller arasndan seilirse seildii vekaleti yine koruyacaktr. 5cra Vekillerinden her biri bir nedenle grevinden uzaklarsa grevine
dnnceye kadar meclis bir bakasn ayn yntemle seecektir.'"
Yasay hazrlayan komisyon yeleri arasnda gr birlii olmad
gibi mecliste de muhalefet kesimi zellikle gsterilen adaya oy verme
zorunluluunu meclisin yetkilerini snrlandrma olarak nitelendirip kar
kmtr. Her ne kadar byle bir ilkenin vekiller arasndaki tesandn
59

T.B.M.M.Zb.C., c. 21, s, 279.

60

A.S.D. c 5, s. 22.

61

T.B.M.M.Zb.C., c. 21, s. 278.

62

y.a.g.y., s. 281.

252

salanmas iin konulduu komisyon raporunda belirtilmi ise de, daha

nceki yasay eletiren Mustafa Kemal Paann tenasdn vekiller
arasnda olmaktan te mecliste aranmas gerektiini belirtmi olmas,
muhalefet milletvekillerine iyi bir eletiri frsat verm itir.K ukusuz,
muhalefet

grubunun

abas:

kendilerinden

vekil

adaynn

gsterilemeyecei korkusu idi. Yasann savunuculuunu yapan Yunus

Nadi Bey, aday gsterme ilkesinin meclisin yetkilerini kstlamadn
belirtirken; Mahmut Esat da; T.B.M.M.'de bir partileme hareketi
olmad iin vekil seiminin gletiini, bunun da nemli sonulara
yol atn ileri srerek yasann benimsenmesi gerektii tezini
savunmutur.^ Muhalefetin baskn kmas sonunda yasann batan
maddesi meclise tay edilerek tasan benimsenmitir (8 Temmuz
1922)." Bylece heyeti vekile seiminde meclis bakanlndan aday
gstermesi yntemi sona ermi, vekiller ile heyeti vekile reisinin
dorudan doruya meclise gizli oyla seilmesi ilkesi benimsenmitir.
Bu

ilkenin

benimsenmesiyle

cra Vekilleri

Riyasetinden

bilfiil

uzaklatnlm olan Mustafa Kemal Paa gemi zamann btn

intihabatn gz nnde tutarak gerek kabul edilmi olan kanun ve
gerekse baz hususatn mnakaas ve bilhassa Bakumandanlk
selahiyetinin mevzubahis olmas mnasebetiyle baz meclis azas
tarafndan sylenen szleri nazan dikkate alarak ve ayn zamanda
maksad mukaddesi ehemmiyeti mahsusa ile derpi ederek, meclisin
fikri kafisini tebyin ve izhar edebilmesi in efkan ve mtaalat kafiye ve
malumesini etraf ile izah ederek bakanlktan ve Bakumandanlktan
istifa etmeyi dnmtr.' Ancak, daha sonra bu kararndan
vazgemitir. cra Vekilleri Heyeti 9 Temmuz 1922de topluca istifa
etmitir. Muhalefet, bundan yararlanmak istemitir. Ali kr Bey, cra
Vekilleri Heyeti Reislii makamnn bo olduunu belirterek bunun iin
63

y.a.g.y,, s. 292,

64

y.a.g.y., s. 304-305.

65

a.g.e,, c. 21, s. 278-342.

66

Nutuk, c. 2, s. 663.

67

A tat rkn Tamim, Telgraf ve Beyannam eleri IV, Ankara, 1964, s. 440.

68

Vekiller istifa dilekelerini tek tek vermilerdir bkz. T.B.M.M.Zb.C., c. 21, s. 349-350.

253

geirilmeden seim yaplmasn istemitir. Ancak bu istek kabul

edilmemitir. Bunun yannda cra Vekilleri seimlerinin hemen yaplmas
istei de taraftar bulmamtr.^'
Mdafaa-i Hukuk Grubu da Mustafa Kemal Paann bakanlnda
uzunca bir toplant yaparak cra Vekillerinin aynen seilmesini
kararlatrmt. Adliye ve iktisat vekilleri bu karara uymam, salk
sorunlann bahane ederek hkmette grev almak istemediklerini
belirtmilerdir.
Trkiye

Byk

Millet

Meclisinde

birliin

devam

ettiini

gsterebilmek iin birinci ve ikinci grubun bir aday zerinde anlamas

zorunlu olmutu ve Meclis ikinci Bakan Rauf Beyin -yeni yasa
gereince bamsz bir stat tayan- icra Vekilleri Reisliine getirilmesi
kararlatrlmtr. Bu karar erevesinde 12.7.1922de seimler
yaplm ve icra Vekilleri Reisliine Rauf Bey seilmitir. cra Vekilleri
Heyetinin dier yeleri ise Adliye, ktisat ve Nafia Vekaletleri dnda
yine eski vekillerden olumutur
Tekilat-

Esasiye

Kanununun

ruhuna

aykr

bulunarak

benimsenmeden yeniden zel bir encmene gnderilen cra Vekillerinin

Grev ve Sorumluluu adn tayan tasanda encmende yeniden
incelenmi ve yeni ekliyle 15 Temmuz 1922'de meclise sunulmutur.
Yasann gerekesinde encmenin bu yasa ile "hakimiyeti bila kayt
ve art millete brakan ve icrai, teri btn kuvvet ve kudretleri
T.B.M.M.de toplayan ve tecelli ettiren Tekilat- Esasiye Kanununun
hibir yerde ihlal edilmedii, vurgulanmtr.
69

T.B.M.M.Zb.C., C. 21, s. 359, vd.

70

H akim iyet-i M illiye, 12 Temmuz 1338. Rauf Beyin cra Vekilleri Reisi olmasn kinci
Grup istiyordu. Aslnda Rauf Bey de "muhalefetin rgtlenmesinde, gelimesinde ve
ynlendirilmesinde ilk gnden itibaren grev alm fakat, aklan ikinci Grup'a
gemeyerek Birinci Grup iinde almay yelemitir. Nutuk, c. 2, s, 664. Nur, a.g.e.
c. 3, s. 889.

71

T.B.M.M.Zb.C., c. 21, s. 358-361, Rauf Bey yapt konumada ler hususta

rehberim mzahereti ilahiye ve Peygamberimiz Efendimiz hazretlerinin ruhaniyeti
olacaktr demitir. Devre sonuna kadar grev yapan cra Vekilleri Heyeti yeleri iin
bkz. Ahmet Demirel, B irinci M eclis'te M uhalefet, kinci Grup, stanbul, 1994, s. 421432.

T2

T.B.M.M.Zb.C., c. 21, s. 36B.

254

Tasan; 1 - Vazife (grev), 2 - Mesuliyet (sorumlulul<), 3 - Sureti

Tahkikat ve Muhakeme (nceleme ve yarglama), gibi blmden ve
21 maddeden oluuyordu.
T.B.M.M. memleketin genel siyaseti hakknda cra Vekilleri
Heyetine genel ve her vekalete de kendi vekaleti dorultusunda
vehe verileceinden genel vehe hariciye, dahiliye, muazeneyi
maliye ve iktisat encmenlerinden ikier ye, dier encmenlerden,
birer yenin seilmesi ile oluacak bir zel encmen tarafndan cra
Vekillerinin huzurunda saptanacakt. Vekaletlerle ilgili veheler ise ilgili
encmenlerce belirlenecek ve genel heyete arz olunacakt.
Bu yasa ile cra Vekilleri Heyetine i gvenlii salama, halkn
mutluluunu ve refahn artrma, devletin uluslararas ilikilerini
dzenleme, d lkelere temsilci, vali, ordu mfettii, kolordu, ordu
komutan tayin etme; krk sekiz saat iinde meclise mzakeresi
yaplmak kouluyla skynetim ilan etme gibi grevleri dorudan
doruya, mtareke yapma, sava ilan etme, ban yapma; asker
toplama, datma, kara ve deniz kuvvetlerini oaltma ve azaltma; vergi
koyma, kaldrma; borlanma, genel ve zel af ilan etme; devletlerle
siyasi ilikiye girme; geici skynetim ilan etme buralarda mahkemeler
kurma; nian, rtbe, mansp verme, binbalktan yukan atamalar yapma
gibi grevleri de Byk Millet Meclisine arz ederek yapma grevi
verilmiti. Bunun yannda; bte yasasn drt ay nceden meclise
gndermesi, her vekilin vekaletine ait grevleri yasalar ve Byk Millet
Meclisi tarafndan verilen vehe erevesinde srdrmesi; her vekilin
seildii andan itibaren vehe hakkndaki grn ait olduu
encmene aklamas, deitirilmesi gerekiyorsa meclise bildirmesi;
milli iradeye uygun olmayan atamalan yapmamas; cra Vekilleri
Reisi'nin devletin genel politikas konusunda iki ayda bir gerek resen ,
gerekse T.B.M.M.'nin ans ile T.B.M.M. bilgi vermesi; her vekaletin
ayda bir kez vekaletiyle ile ilgili almalar konusunda meclisi
bilgilendirmesi: Byk Millet Meclisi Reisi ile cra Vekilleri arasnda
kacak anlamazln meclise zmlenmesi gibi yeni ilkeler de
getirilmiti.

255

Yasaya gre grevlerini ihmal eden, suiistimal edenlerin bu

hareketleri vekaletlerine ait ise bireysel olarak, hkmetin tmn
ilgilendiriyorsa tm hkmetin deitirilerek yarglanmas, yasalara
aykn olarak harcamalarda bulunanlann da sorumlu tutulmas, vekillerin
ve hkmetin yarglanmas iin meclisin ouniuunca karar verilmesi,
yarglanmaya gerek olup olmadnn saptanmas iin kura ile
evraklarn bir ubeye gnderilmesi, ubece hazrlanacak raporun
mecliste grlmesi, yarglanmasna meclis karar verir ise drd
Byk Millet Meclisi yesinden, temyiz mahkemesi yesi ya da
bakanndan kura ile seilecek yedi kiilik bir mahkemenin kurulmas,
mahkemenin ounlukla karar almas ngrlmt.
Tasan eitli ynleriyle ele alnm ise de bir sonuca vanlamamtr.
Tasan birinci dnemin sonuna kadar yasalaamamtr.

B- MECLSN, T.B.M.M. HKMET OTORTESN

LKEDE EGEMEN KILMA DNCES
Mondros Silah Brakmasn izleyen gnlerde, emperyalist
devletlerin daha nceden kendi aralarnda yaptklar paylam
anlamalan uyannca OsmanlI Devletinin topraklann igale baladklar
grlmektedir.
Emperyalist gler, bir yandan eitli bahanelerle bu eylemlerinin
boyutlann byterek srdrrken, br yandan da bamzlk verme
szleriyle Osmanl etnik unsurlann eyleme srklyorlard. Osmanl
yneticileri ise tam bir teslimiyeti politika izleyerek, saltanat ve hilafet
kurumunda odaklatrdklan devletin geleceini, ngiltere himayesinde
gryordu. Oysa bir ksm asker ve sivil aydn bu politikaya kar
karak uluslarn kendi yazglann kendilerinin izmesi dncesinden
hareketle halk rgtlemeye balamt. Ksa srede gelien Mdafaa-i
Hukuk hareketi emperyalist devletlerin dikkatini ekmekte gecikmedi.
Anadolu ulusal eylemini, kendi glerini kullanmadan yok etmeyi

73

y.a.g.y., s. 389-391.

256

yeleyen Avrupal smrgeciler, padiah da yanlarna alarak Anadolu

halkn birbiriyle vuruturacak olaylar yarattlar. Ulusal eylem yanls
yneticileri grevlerinden aldlar, aydnlar tutukladlar. Bunlar yeterli
olmaynca, Anadolu ulusalclann, asi, bai diye nitelendiren, kanlann
heder ilan eden ve onlara kar sava ve ayaklanmay en kutsal dini
grev sayan fetvalar yaynlattlar. Bylece, Birinci Dnya Sava iinde
Anadoluda bozulmu olan i dzenin giderek daha da bozulmasn
saladlar. Bunun yannda, igal blgelerinde ortaya kan ve dmanla
savamay amalayan Kuvay Milliyenin bir blmnn de ynetim
boluundan yararlanarak, halk zerinde bir bask unsuru olmas i
gvenlii daha da bozdu.
Meclis alp, icra Vekilleri Heyeti seilinceye dein Anadolunun
ynetiminde "Heyet-i Temsiliye hkmetlik grevini stlenerek i
gvenliin salanmasna olanaklan lsnde aba gstermiti."
stanbulun igali zerine, Geyve Boaz igal edilerek demiryolu
kprs uurulmu; Geyve, Ankara, Pozant demiryolu hatlarna el
konulmu; buradaki tilaf Devletleri askerlerinin silahlan alnm ve
Istanbul-Anadolu haberleme hatlannn nemli bir blmnn getii
Geyve santral milliyeti glerin denetimi altna sokulmutu.' 16-17
Mart 1920de tm vilayet ve Mdafaa-i Hukuk Cemiyetlerine de
gnderilen bir genelgede Mustafa Kemal Paa, iinde bulunduumuz
olaanst durum birlemeyi zorunlu klmaktadr. Ulusal savamzn
baarl olmasnn en nemli koulu, tm ulusun birlikte yaama hakkn
ve zgrln savunmaya hazr olmasdr dedikten sonra, Mdafaa-i
Hukuk Merkezi Heyetlerinin, giriilen savan kutsalln ve onurunu en
alt dzeydeki kiiye dein anlatarak, ulusu birletirici almalara nem
vermelerini ve halk, yapacaklan eylemlerde askeri ve mlki yneticilerle
ortaklaa hareket etmeye yneltmelerini belirtmiti.'
Yine 16 Mart 1920de yaynlanan baka bir genelgede, bugnk

74

bkz. A.T.T.B. s. 48, 96,

75

y.a.g.y., s. 253. Harp Tarihi Vesikalar D ergisi 1955, s. 13 Vesika No: 333, 335.

76

y.a.g.y.

257

duruma gre ulusumuz, dnya uygarlnn insank duygularndan ve

tm slam dnyasnn ortak duygulanndan emin olmakla beraber, bir
sre iin dost olsun dman olsun, tm d dnya ile resmen balant
kurmayacaktr. Bugnler iinde lkemizde yaayan halk hakknda
gstereceimiz insanca davrann deeri pek byk olduu gibi; hibir
yabanc devletin himayesini grmeyen Hristiyanlarn huzur ve sukunet
iinde yaantlann srdrmeleri, soyumuzun yaratltan sahip olduu
uygarca yetenee kant oluturacaktr. lke karlarna kar eylemleri
grlenler, huzur ve i gvenlii bozanlar hakknda dinine ve soyuna
baklmakszn yasalarn uygulanmasnn zorunluluu vurgulanmt.
17 Mart 1920de stanbulla resmi ve zel tm haberlemelerin
yasaklandn belirten Heyet-i Temsiliye, stanbuldan dman
bildirilerini alp Anadoluya yayanlann ve Anadolu haberlerini stanbula
verenlerin casus olarak nitelendirilip
annda ve iddetle
cezalandnlacaklarn aklamt.^
Heyet-i Temsiliye, 23 Mart 1920de de dman lehinde
propaganda yapanlann, dmanla haberleenlerin, ulusal kararlara
fiilen muhalefet edenlerin mahalli hkmetlerce tutuklanp
cezalandnimasn da istemiti.'
itilaf Devletleri, padiah ve onun yannda yer alanlar Anadoludaki
ulusal akm yok etmek iin deta kutsal bir ittifak kurmulard.
Mustafa Kemal Paa'nn belirttii gibi, lkenin geleceini korumak
ve

bamszln

salamak

iin

var

olan

dmanlar

aka

gzkyordu. Bunlarn amalar da ok iyi biliniyordu. Fakat dmanlar

kendi glerini kullanmak yerine Anadolu halkn birbirine ldrtme
politikas izliyordu. stanbulda da dmanlarmza dmanlardan
daha ok hizmet edenler bulunuyordu. Onlann yardm ve abalanyla
Anadolu'daki karklk, gvensizlik, idaresizlik byk boyutlara
ulamt. Anzavur, dman paras ve silah ile Anadolu halkn
silahlandrp, ulusalclara kar harekete geirmiti. lk giriiminin
77

Yunus Nadi, A nkara'nn lk Gnleri, s. 122.

78

A.T.T.B. s. 257.

79

y.a.g.y., s. 269,

80

T.B.M.M.G.Zb.C., c. 1, s. 7, Trk stikla l Harbi, c, 6, s, 66.B7. Nadi, B irinci Byk

M ille t M eclisi, s. 7 vd.

258

baarszlkla sonulanmasna karlk, Anadoludaki kitlesel hareketi de

balatmt. Bat kamuoyuna kar kendilerini hakl gstermek iin bu
OsmanlI milletlerinde vahdet ve tesand mevcut deildir. Bunlar
birbiriyle arpmaktadr. Bunlar kendi kendilerini idare edemezler, bir
mdir lazm ki bunlan sevk ve idare edebilsin diyen ngilizler de i
dzeni bozucu eylemleri destekliyorlard. apulculuk niteliindeki
geleneksel sradan isyanlara, kimi etnik gruplarn ayrlk amalarla
giritikleri bakaldrlar da eklenmiti. Bunlan, saltanat ve hilafet
kurumunun gvenliini ve geleceini gvence altna almak amacyla
stanbuldaki saray evresi ve emperyalist glerin kkrtt,
ynlendirdii bilinsiz halk kitlelerinin bakaldns izliyordu.^
Ulusal btnl paralamak iin bir hayli yabanc parasnn
kullanld bu dnemde, i gvenlii bozan, halkn nemli bir
blmnn bu paralarn kaynana bakmad gibi, paralan kullanarak
ulusalclar

aleyhinde

kiiliklerinden

de

olumsuz

haberleri

propagandalar

yoktu.

yapan

Propagandada

kiilerin,

kullandklar

sloganlara bakarak eylemlerinin ynn belirliyorlard. Ulusalclara kar

olan propagandaclar, halk zerinde etkin olan kurumlar yannda Birinci
Dnya Sava'nn yaratt ekonomik, psikolojik bunalmlanndan da
yararlanarak geni kitleyi ulusalclara kar eyleme srklemeye
alyordu. Bylece ulusal btnl bozmaya ynelik eylemlere
bilinsiz, sade insanlar yannda, saray ve evresinin hizmetinde
bulunan devletin kimi st dzey yneticileri, din adamlarnn bir blm,
baz nfuzlu aileler de katlm ve i gvenliin bozulmasnda ba rol
oynamlard. Bunlar, yllardan beri sregelen sorunlan milliyetilere
ykleyerek, jandarma basksndan; yarg dzeninin bozukluundan
kaynaklanan kin ve nefretten;^ yneticilerin yasalan uygulamak yerine
emir vermeyi yeler^ korkak, beceriksiz, kendi karlarn kollar, tutum
81

T.B.M.M.Zb.C., c. 1, s. 7.

82

A.T.T.B. s. 26.

83

T.B.M.M.G.Zb.C., c. 1, s. 41, 42, 63, 198-209. Selahattin Tansel, M ondrostan

M udanya'ya Kadar, Ankara, 1978. c. 3, s. 14.

84

T.B.M.M.Zb. C , c. 2, s. 142-143.

85

y.a.g.y., c. 1, s. 203. T.B.M.M.Zb.C., c. 5, s. 31. c. 8, s. 486. c. 25, s. 448.

86

y.a.g.y., c. 25, s. 443.

259

ve davranlarndan;^ byk lde yararlanyorlard.

Kar glerin rgtl, planl almalarna karlk, ulusalclann
Kurtulu Sava dneminde, o gne kadar Anadolu halknn zlemini
ektii i gvenlii salad, halkn cann, mal varln gvence altna
almt.* Bu sonucu elde edebilmek iin T.B.M.M. Hkmeti; 1-Yeni
rgtler kurmu, 2- htilalci z ar basan yeni ceza yasalar karm
ve bu yasalan uygulayacak mahkemeler oluturmu, 3- Dncelerini
halka anlatacak, propaganda rgtleri oluturmutur.

1- GVENL SALAYICI YEN RGTLER

gvenlii salam ak iin Heyet-i Temsiliyenin balatt
almalara, T.B.M.M. aldktan sonra daha da nem verildii
grlmektedir.
Mazinin

istibdat

yntemi

zerine

kurulmu

geleneksel

kurumlaryla halka gven vermek olduka zor gzkyordu. Halka

gven vermedike onu dman karsna karmak da olanakszd. Bu
nedenle T.B.M.M. ve Hkmeti, meclis aldktan bir sre sonra i
gvenlii salayacak yeni nlemler almaya balamtr.
T.B.M.M. almaianna balad zaman krsal kesimin gven
liinden jandarma, kentsel kesimin gvenliinden ise polis rgt
sorumluydu. Oysa bu iki rgt de bu dnemde olduka bozulmutu.
Jandarmalar savcnn, mutasarnfn, kaymakamn emireri olarak al
trlp asli grevinden alkonulduu gibi, greve gidenlerin bir blm de
halkn onurunu krc davranlarda bulunuyordu. Otorite boluundan
yararlanan kimi jandarma komutanlarnn ise kazalar blgelere aynp,
buralardan hara topluyordu. Ankaradaki T.B.M.M. Hkmetine
aktan aa kar tavr almaktan korkanlar da halk bask altna alarak
T.B.M.M.'ye kar isyana yneltiyorlard. gvenliin bozukluu
cepheleri de etkiliyor, asker kaaklannn says artyordu. Hkmet,
krsal kesimde i gvenlii salamak, meclis otoritesini kurabilmek iin
87

T.B.M.M.G.C.Zb c. 2, s, 209-211. 264.

88

H akim iyet-i M illiye, 27 ubat 1337,

89

T.B.M.M.Zb.C., c. 25, s. 448.

260

bu bozuk rgt yannda Anadolu ve Rumeli Mdafaa-i Hukuk

Cemiyetlerine bal milis glerden de yararlanyordu. Fakat milis
glerden de -az da olsa- zamanla ekya ocana dnerek,
kyly ezen, halkn can, mal, namus gvencesini tehdit edenler
tremiti.
Ulusun birlik ve dayanma iinde bulundurulmasn, halkn can.
mal gvenliinin korunmasn, programna alan cra Vekilleri Heyeti lke
iinde bulunan tm silahl glerin tek bir merkezden ynlendirilmesinin
yararl olacan kansndayd.' Ancak, birdenbire dzensiz ve bana
buyruk gleri tek bir merkeze balamak var olan sorunlara yeni
sorunlar ekleyebilirdi. O nedenle cra Vekilleri Heyeti dzensiz glerin
almalarna bir sre daha gz yummak zorunda kald.
cra Vekilleri Heyeti, bir yandan krsal kesimdeki i gvenlii
salayc gleri akllca kullanmaya alrken, br yandan da piyade
ve svari snfndan oluan seyyar jandarma ad altnda yeni bir g
oluturmaya yneldi. Genelkurmay bakan olan ismet Bey, lkedeki
i gvensizliin byk boyutlar kazandn, bunu jandarma gcyle
nlemenin olanaksz olduunu belirterek, varolan gvenlik glerine ek
olarak seyyar jandarma birliklerinin oluturulmasna ve kullanlmasna
izin verecek 11 maddelik bir yasa tasars hazrlayp meclise sundu.
Dorudan doruya Mdafaa-i Milliye Vekaletine bal olacak bu g,
isyanlann bastnimasnda kullanlacakt, i gvenliin bozulduu yerlere
toplu olarak ve subaylann denetiminde gnderilecek halkla az balant
kurmasna zen gsterilecekti, i gvenlii bozanlan srekli izleyerek
dalarda bile oturmann olanaksz olduunu gsterecek, bylece,
cephelerin gerisinde de, cepheleri etkileyici olaylann kmasn
nleyecekti,
90

T.B.M.M.Zb.C., c. 1, s. 87. Falih Rfk Atay, ankaya, stanbul, 1969, s. 265-267,

T.B.M.M.Zb. C., c. 2, s. 878. ismet nn'nn Hatralan, Ulus, 16 Nisan 1968, Bunun
nedenleri Kuvay Milliyenin yapsndan kanaklanyordu, bkz. Selek, a,g,y,, s, 122 vd.

91

T,B,M,M,2b,C c, 1, s, 241-242,

92

Seyyar jandarma dncesi kinci Merutiyet dnemine kadar uzanmaktadr. Zira,

1327/1911'de Selanik'te, skp'te ve Manastr'da olmak zere tabur seyyar
jandarma birlii oluturulmutu, bkz. Dstur, ikinci Tertip, c, 4, s, 1333,

93

T,B,M,M,Zb,C c, 2, s, 90,

261

Ordunun ie dnk kullanlmasnn gln bilen asker kkenli

milletvekilleri bu yasann yannda yer aldlar. lkenin srekli sng
tehdidi

altnda"

bulundurulmas

ile

T.B.M .M .nin

amacna

ulaamayacan dnenler ise yasaya kar ktlar." Ancak, lkenin

iinde bulunduu koullann byle bir yasay zorunlu kldndan, taslak
7 Haziran 1920'de benimsendi. Hkmet, daha yasa kmadan bu
gc oluturabilmek iin, gerekli hazrl yapmaya balamt.
Seyyar Jandarma Mfrezeleri nin kurulmasndan sonra i
gvenlii salayc askeri nlemlere hz verilmitir. 25 Haziran 1920de
3,12. Kolordu ile 56 ve 61 frkalarn grev alan iinde bulunan 310-315
doumluiann silah altna alnmalan,^^ 26 Haziranda Divan Harplerin
kurulmas kararlatrlmtr.
27-28 Temmuz 1920de yaynlanan bir genelge ile Anadolu ve
Rumeli Mdafaa-i Hukuk Cemiyeti merkez ve idare heyetlerinin
bulunduktan yerlerdeki en byk mlki memurun emri altna girmesi,
bunlarn oluturaca silahl glerin de mutlaka yredeki jandarma
komutanna bal olarak almas istenmitir. Bylece Mustafa Kemal
Paann

1 Mays

1920de meclisin

gizli

oturumunda yapt

konumada belirttii "kuvay milliye, ordu her ey ve her vasta artk

dorudan doruya milletin taht emrindedir." Kuvvetlerin iyi istimal
edilmesi lazmdr'dncesi ilerlik kazanm, glerin kullanmnda
merkeziyeti dncenin egemen olmaya balad ortaya kmtr.

2- YASAL NLEMLER
T.B.M.M. ald vakit lkede bir otorite boluu vard. Bu boluk
i gvenliin bozulmasnda nemli bir faktrd. Bu nedenle daha
T.B.M.M. almadan Heyet-i Temsiliye'nin bu konuda gerekli nlemler
ald dikkati ekmektedir.
94

y.a.g.y., c. 2, s. 94.

95

Dstur, c. 1, s, 25.

96

A.T.T.B., s, 346.

97

T.B.M.M.G.C.Zb., c. 1, s. 7.

98

Bu konuda daha ayrntl bilgi iin ble. Ilan Gne 1920'de Seyyar Jandarma
Mfrezelerinin Kurulmas ve Buniann Gvenliin Salanmasndaki Rol B irinci
A skeri Tarih Semineri, B ild irile r II, 1983, s. 203-217.

262

Alnan nlemlerin yeterli olamad meclis aldktan sonra

grlmeye baland. Bunun zerine baz milletvekilleri i gvenlii
salamak iin iddete dayal yasal nlemlerin alnmasn nerdi.
rnein Mehmet kr Bey, lkenin yazgsn izecek olan ulusal
meclisin kararlanna kar gelenleri ve meclis otoritesinin tm yurtta
egemen klnmasn engellemek isteyenleri cezalandrmak iin ihtilalci
z tayan yasalarn kanlmasn istedi. Dmana hizmet eden,
bozgunculuk yapan kiilerin vatan haini olarak nitelendirilip, bu sulan
ileyenlerin, zel bir yasa ile idam edilmelerini nerdi,'* Buna karlk
milletvekillerinden bazlan da Osmanl dneminde kanim olan
yasalarla durumun idare edilmesini istedi. Onlarn bu tavn Anadoluda
gelien eylemin zn kavrayamadklarn gsteriyordu. nk,
stanbul ve itilaf Devletlerinin gdmnde T.B.M .M .yi ortadan
kaldrmak iin balatlan kitlesel eylemlerin ap giderek byyordu.
24 Nisan'da Yabanabada gelen Ko Bey padiah adna halk
ayaklandrmt.
T,B,M .M ,ye
kar
ayaklananlar
nasl
cezalandrlacakt? Ceza yasann 56. maddesi mi uygulanacak, yoksa
skynetim ilan ederek , sehpalar kurarak, baz kiilere yetkiler vererek
Kprl Mehmet Paann uygulad yntem mi uygulanacakt?
Yoksa ihtilalci z tayan yasalar kartlarak sulular bu yasa erevesi
iinde mi cezalandnlacakt?
Hkmet bu konuda bir yasa tasla hazrlamt. Refik evket
Beyin nerisi ile hiyaneti vataniye yasas adn alan bu taslak geleneki
kesimin tm kar koymalanna ramen 29 Nisan 1920de mecliste
kabul edilmiti. Bu yasaya gre:
1- Makam Muallay Hilafet ve Saltanat- ve Memalik-i Mahsura-i
ahaneyi yed-i ecanibten tahlis ve taarruzat def-i maksadna matuf
olarak teekkl eden Byk Millet Meclisinin meruiyetine isyan
mutazammn kaylen veya fiilen veya tahriren muhalefet veya ifsadatta
bulunan kesan hain-i vatan addolunur.
99
100

T.B.M.M.Zb.C., c. 1, S. 63.
bkz. a.g.y., c. 1, s. 79-84, 99-108, 115-122, 127-134. Trk stiklal Harbi, VI. Cilt.
stiklal H arbince Ayaklanm alar, Ankara, 1974.

263

2- Bilfiil hiyanet-i vataniyede bulunanlar aiben idam olunur.

3 - Vaiz ve hitabet suretiyle alenen veya ezmine-i muhtelifede
ehas- muhtelifeyi srran ve kavlen hiyaneti vataniye crmne tahrik ve
tevik edenlerle ibu tahrik ve teviki suver ve vesaiti muhtelife ile
tahriren ve tersimen irtikab eyleyenler muvakkat kree konulurlar.
Tahrikat ve tevikat sebebiyle maade-i fesat meydana karsa muharrik
ve mevvikler idam olunurlar.
7- Hiyanet-i vataniye maznunlanna ait muhakemat bir sebeb-i
mcbir olmadka azami yirmi gnde hkme rabtonulacaktr.
8- bu kanuna tevfikan muhakimden sadr olacak mukarrerat kati
olup Byk Millet Meclisince badettasdik mahallerinde infaz olunur.
Tasdik edilmedii takdirde meclise ittihaz edilecek karara tevfik-i
muamele olunur.
12- bu kanun her mahalin idare amiri tarafndan nahiye, kaza, liva
ve vilayet merkezlerine ve ky heyeti ihtiyariyeleri muctemian celb
edilerek ifham ve sureti teblii mutazammn heyet-i mezkure azalarnn
imzalarna

havi

zabt

varakalar

tutularak

idare

meclislerince

hfzedilmekle beraber kavaninin neir ve ilan hakkndaki kanuna

tevfiken ayrca ner muamelesi dahi yaplacaktr.
14- bu kanun her mahalde tarihi tebli ve ilanndan krk sekiz saat
sonra meri olacaktr. '"'
haneti vataniye yasas karlm olmasna karn i gvenliin
salanmasnda nemli bir yol alnamamt. syanlar birbirini izliyordu.
syan dalgalannn ard ardna geldii srada kimi milletvekilleri sert
nlemleri ieren Telkin ve Tedhi yasas ad altnda bir taslak
hazrlayarak; inklap ilkelerinin mutlak baarya kavuturulmas iin
Adul Heyeti ad altnda bir heyet seilmesini ve bu heyete inklap
esas ve imanna aykr ve her ne pahasna olursa olsun istikbali
muhafaza iin yardm ruhuna kar yaz yazmaya ve beyanatta
bulunmaya cret edenlerle, bu mukaddes kavgay suiistimalleri ile
101

Dstur, c. 1, s. 4.

264

lekeleyen'Meri yarglama yetkisinin verilmesini istiyorlard.'"^ Byle

zevzeklikle, telkinle, tedhile tfenk dipiiyle, iple, sapla" amaca
ulalamayaca belirtilerek neri reddedildi.' Bu neriye kout olarak
Reid Bey tarafndan hazrlanan "seferberiik emrine uymayanlarn
mallan alnr, evleri yklr, aileleri srlr ve inat edenler yakalannca
idam olunur , kaaklan saklayanlar ve kamalann tevik edenler ve
kolaylk gsterenlerin mallan alnr, evi yaklr, ailesi srlr her ky ihtiyar
heyeti kendi kylerindeki kaaklan yakalamaya ve hkmete teslime
mecburdur. Bunda kast ve geveklii anlalanlarn mallar alnr, evi
yaklr, ailesi srlr ve inat edenler yakalannca idam olunur diyerek
kii hak ve zgriklerini tmyle ortadan kaldran bir yasa teklifi de
meclise b e n im s e n m e d i.M e c lis te

bunlar olurken hkmetin i

gvenlii salamak, ordudaki disiplini korumak iin yapt almalarda

olumlu gelimeler grlmemiti. Kaak says byk saylara ulamt.
rnein Sivas ve yresinde baz askeri birliklerin asker says 80-100
iken bu say 2ye, 3e in m i ti.B u n u nlemek iin Mdafaa-i Milliye
Vekaleti Firariler Kanunu ad altnda bir yasa tasla hazriam bu
yasann ivedilikle meclis gndemine alnmasn istiyordu."
Yasann gerekesini aklayan Fevzi Paa; zetle orduda kaak
olaylarn okluu lkenin kurtulu ve zgrin tehlikeye drecek
boyuta ulamtr. Bu durum sert nlemlerin alnmasn zorunlu
klmaktadr. Af yasalarnn okluu buna karlk cezalarn azl
askerierin kamasna neden olmutur. Darp, hapis, pranga cezalannn
etkili ve uygulamaya elverili olmad artk ortaya kmtr. dam
cezas dn olmayan bir ceza olduu iin bu cezann belirii
durumlarda uygulanmas yararii olabilir. Mdafaa-i Hukuk rgtlerince
uygulanan asker kaaklannn hayvanlarna, mallanna el koymak,
evlerini yakmak gibi maddi cezalar asker kaann azalmasnda etkili

102

T.B.M.M.Zb.C., c. 3, s. 272.

103

y.a.g.y., c. 3, s. 272-273.

104

y.a.g.y., c. 3, s. 273-274.

105

y.a.g.y., c. 4 , s. 23.

106

y.a.g.y., c. 4, s. 19.

265

olmutur diyerek Mdafaa-i Hukuk Derneklerinin uygulad yntemin

T.B.M.M.ce yasaliatnlmasn istiyordu.
Sert nlemler ieren bu yasa nerisinin baz maddelerinin Mdafaa-i
Milliye Encmeni uygulanmasn imknsz ve yararsz bulmu, yasay
biraz daha yumuatmtr.'
Firariler Kanunu gibi sert ve iddete dayanan yasay hangi yarg
kurumu uygulayacakt? Divan Harpler mi, mahkemeler mi? Yoksa yeni
oluturulacak bir baka organ m? Bu konu mecliste uzun uzun
tartmalara neden oldu.
Mahkemelerin ve Divan Harp yelerinin hiyerarik sra bakmndan
yredeki st dzey yneticilerinden daha aada olduunu, bu
nedenle yargnn adaletli bir biimde yerine getirilemediini belirten
Mdafaa-i Milliye Encmeni, yasann

uygulanmasn

meclisten

seilecek 3 er kiilik olaanst mahkemelere verilmesini istedi.

Encmen adna konuan Mustafa Necati Bey bu mahkemelere stiklal
Mahkemesi denmesini istedi.""
Normal demokratik dnemdeki kii hak ve zgrlkleri asndan
konuya yaklaan milletvekilleri yasaya kar cephe aldlar."' Bunlann
ncln Hamdullah Suphi Bey yapyordu. Bunlar; yasadaki h
kmlerin slam kurallanyla da elitiini belirterek slamclarn da yasaya
kar tavr almasn istiyorlard. Ali kr Bey, T.B.M.M. yelerinin
byk sorumluluklar altna girerek Ankaraya gelmi olduklarn,
Meclisin alalade bir meclis-i mebusan olmayp" olaanst koullann
dourduu bir ihtilal meclisi olduunu belirterek, ihtilalci kararlann

107

Yasann getirdikleri iin, bkz. T.B.iM.M.Zb.C., c. 4, s. 21-22.

108

y.a.g.y., s. 24.

109

y.a.g.y., s. 25.

110

y.a.g.y., s. 26.

111

Hamdullah Suphi Bey, salt korku ile hkmet etmek, lkeyi savunmak istedik mi
mutlak harabeye dneriz. Bamz zerine son yldrm iner ve bizimle beraber lke
de yanar. Biz halka doru bir hareket yapmay niin dnmedik? dedikten sonra
baz kumandanlann, baanya ulaan adamlann hareket ynteminin izlenmemesini
eletirir, bkz. T.B.M.M.Zb.C., c. 4, s. 28.

266

alnmasn istiyor ve propaganda ile halk ulusal eyleme katmann

olanaksz olduu bir dnemde byk zecri nlemlere gereksinme
olduunu syleyerek; muhalefetin gcn krmaya alyordu. Tevfik
Rd

ve

hsan Beyin

de

ihtilalci

konumalar

muhalefeti

yumuatamamt.^^
Yasann reddedileceini gren Refik evket Bey tartmalarn
nda yeni bir neri hazrlayarak onu Meclis Bakanlna sundu.
nerisini aklamak iin krsye gelen Refik evket Bey lkenin
iinde buunduu somut koullann genel bir deerlendirmesini yaptktan
sonra "adalet istiyoruz, edit ceza istiyoruz. Fakat bunu verecek ne bir
divan harbimiz ne de bir mahkememiz vardr. stiyoruz ki bugn
Trkiye'de bir hareketi milliye olduu anlalsn. Bu hareketi milliye,
tesellt, celadet, iddet ve mukavemet ister demi, daha sonra ulusal
eylemin ruhunun ve abidesinin T.B.M.M. olduunu vurgulayarak, bu
yasann T.B.M.M.nin kendi aralannda seecei kiilere uygulattnlmas
ile olumlu sonu vereceini sylemitir. Refik evket Bey'e gre
T.B.M.M. yelerinden bakasnn bu yasay uygulamas olanakszdr."^
Refik evket Beyi Abdlkadir Kemali Bey de desteklemitir. O korkup
ekinmeye gerek yoktur. Gerekirse bu lkeyi kurtarmak iin 500-1000
kii idam edilmeli ve bundan asla kanlmamal" diyerek ihtilalcilerin
kararl olmalan ilkesini savunmutur.
Uzun, uzun olduu kadar da sert tartmalara neden olan ve istiklal
mahkemelerinin kurulmasna olanak salayan firariler hakkndaki yasa
11 Eyll 1920dekanlmtr.""
Mehmet kr Beyin belirttii gibi lkeyi batrabilecei gibi
kurtarabilecek de olan stiklal Mahkemeleri konusundaki tartma daha
sonra da devam etmitir. Hamdullah Suphi Beyin at kar
propaganda genellikle mahkemelere ok yetki verilmesi, mahkemelerin
ordu ilerine karabilecei, bunun da orduyla meclis arasnda
112

bkz. y.a.g.y., s. 29 vd,

113

y.a.g.y., s. 87.

114

bkz. Dstur, c. 1, s. 61, T.B.M.M.Zb.C., c. 4, s. 93-101.

267

atmalar douraca, lm cezas nedeniyle mahkemelerin iddetli

almasnn halk zerinde olumsuz etki yarataca, bunun da ulusal
davaya zarar getirecei noktasnda toplanyordu. Bu srada ordu
komutanlarnn da, mahkemelerin kendi yetkilerini aacan dijnerek
bu yasadan holanmadklar, gerekirse mahkemelere kar kacaklar
yolunda baz sylentiler ortaya atlmtr. Bu sylentiler zerine yasann
1. maddesi deitirilmitir."^
Yaplan yeni deiiklikle stiklal MahkemelerInin grev alan asker
kaaklan bata olmak zere vatan hainlii, lkenin maddi ve manevi
varln yok etmeye ynelik sular yannda casusluk sulann da
kapsam iine almtr. ^
Kylnn 3ler mahkemesi olarak tanmlad stiklal Mahkemeleri
i gvenliin salanmasnda nemli bir etken olduu gibi kylnn
memur ve mtegallibe basksna kar da birer koruyucusu olmutur. '
Genelkurmay Bakan smet Bey 18 Eyll 1920de 14 blgede
stiklal Mahkemesi kurulmasn belirtti. Ancak baz milletvekilleri buna
itiraz ederek yurt genelinde kurulmasn istedi. Sonuta T.B.M.M. 8
blgede stiklal mahkemesinin kurulmasn kararlatrd."*

3- Propaganda
Trkiye Byk Millet Meclisi, 23 Nisan 1920de alp almalanna
balamasna karlk, Anadolu halk meclisin amalar bir yana
stanbulun igalinden bile habersizdi.'^ Oysa meclis, Anadolu halknn
bamszlk ve zgrlk savann karargh idi. Bylesine geni cepheli
bir sava ise ancak halkn maddi ve manevi katlm ile baarya

115

bkz. y.a.g.y., c 4 , s. 361-372.

116

Kastamonu istiklal Mahkemesi'nin 3 ubat 192 tarihli bildirisine baklacak olunursa,

bu sulayann da zengini fakire yeliyenleri, halka haksz yere eziyet edenleri de
yarglayaca ve buniann kimliklerine, mevkilerine bakimayaca grlr. A ksz, 3
ubat 1337, s. 4.

117

T.B.M.M.Zb.C., c. 9, s. 154-155.

118

Ergn Aybars, stikla l M ahkem eleri, Ankara, Bilgi Yaynevi, 1975, s. 68. vd.
T.B.M.M.Zb.C., c. 4, s. 192.

119

T.B.M.M.G.Zb.C., c. 1, s. 60, 283-264,

268

ulaabilirdi. Halk Anl<arada alan T.B.M.M. Hkmetine kar isyan

ettirmek iin youn propagandalann yapld grlmekteydi. Bir
yandan stanbuldaki Osmanl yneticileri ve onlann ibirlikisi tilaf
Devletlerinin ulusalclar konusunda yaptklan olumsuz propagandalan
etkisiz klmak, te yandan da halkn T.B.M.M. etrafnda toplanmasn
salamak iin lalka T.B.M.M.nin niin toplandn, amalarnn neler
olduunu belirtmesi gerekiyordu. Bu soruna ilk kez Hamdullah Suphi
Bey parmak b a s t.B e y p a z a r halknn da isyan etmesi ve bu konunun
meclise yansmas zerine halk aydnlatmak iin irad heyeti" ad
altnda bir komitenin oluturulmas gndeme geldi. Bursa Milletvekili
eyh Servet Efendi, propagandann gereklilii konusunda ilgin bir
konuma ya p t.H a m d u lla h Suphi Bey isyan dalgalannn Ankara
snrlanna dayand bir srada, halk kimin aydnlatacan sordu. smail
kr Efendi ise bir propaganda rgt kurmak yerine, darlhikmeye
grev verilmesini istedi.
eyh Servet Efendinin nerisini milletvekilleri olumlu karladlar.
Emir Paa, ulemadan; Tunal Hilmi Bey ise 5'i ilmiye encmeninden, 5'i
askerlerden 5'i de dier meslek gruplanndan olmak zere bir irad
komitesinin oluturulmasn istedi.
Halil Bey, eyh Servet, Mazlum Baba, Rfat, Abdlhalim elebiden
oluan bir irad encmeni oluturuldu. Encmenlerin 10ar kiiden
olumas karan uyannca daha sonra bu encmene Yunus Nadi,
Mahmut Celal, Ali kr ve Muhittin Baha beyler de katldlar.
Komisyon bakanlna Yeni Gn gazetesi sahibi ve bayazan
Yunus Nadi, raportrle Ali kr, katiplie de Muhittin Baha getirildi.
Zamanla ye says artan bu komisyonda hac, hoca, eyh, baba
gibi eitli meslek gruplarndan insanlara yer verildi.

120

T.B.M.M.Zb.C., c. 1, s. 60, 283-284.

121

A.S.D., c. 1, s. 67. T.B.M.M.Zb.C., c. 1, s. 94 vd.

122

y.a.g.y., c. 1, s. 96.

123

y.a.g.y., c. 1 s., 213.

269

rad encmeni almalanna balad srada, T.B.M.M. isyanlar

durdurabilmek iin, toplan nedenlerini ve amalartn\ halka anlatacak
bir bildirinin hazrlanmas devini Hamdullah Suphiye vermiti.
Hamdullah Suphinin kaleminden kan, fakat meclisin onayn
alarak halka yaynlanan ilk B.M.M. bildirisi zetle yleydi:
Anadolu'nun her tarafndan gelen vekillerinizin kurduu T.B.M.M.
olan biteni dinleyip anladktan sonra ulusa gerekleri sylemeyi gerekli
grd. ngilizler tarafndan satn alnan ve ulusu birbirine drmek
amacn gden hainler sizleri aldatmak iin trl trl yalanlar
sylyorlar. zmir ilinin, Antalya'nn, Adana'nn, Antep'in, Mara ve Urfa
yresinin dmanlar tarafndan igal edilmesi zerine silaha sanlan halk
ve dindalarmz birbirimize krdrmak iin padiah ve halifeye isyan
szn ortaya atyorlar. Millet Meclisi, halife ve padiahmz dman
basksndan kurtarmak, Anadolu'nun paralanmasna engel olmak
devletimizin

merkezini

anavatana

balamak

iin

alyor. Biz

vekilleriniz ulu Tann ve yce peygamberi adna yemin ederiz ki

padiaha ve halifeye isyan sz bir yalandan baka bir ey deildir.
Bunun amac vatan savunan gleri, aldatlan Mslmanlann elleriyle
yok etmek ve lkeyi sahipsiz ve savunmasz brakarak ele geirmektir.
Hintin, Msrn bana gelen durumdan kutsal vatanmz kurtarmak
iin, ngiliz casuslann sizi aldatmak zere uydurduklan yalanlara
inanmayn; zmiri, Adanay, Urfa, Mara ksaca igale uram blgeleri
kurtarma sava veren, din ve uluslannn onurunu kurtarmak iin kan
dken kardelerinizi arkadan vurdurmak isteyen alaklar dinlemeyin,
onlan Millet Meclisinin karar zerine cezalandracak olan idareye
yardm edin. Ta ki din son yurdunu kaybetmesin, ta ki ulusumuz kle
olmasn. Biz birlik olduka dmann zerimize gelmesi olanakszdr.
Onun zlemi, aramzda aynlk kmas ve birbirimize dmemizdir.
Tanrnn laneti dmana yardm eden hainlerin zerine olsun, kutsal
yardm, halife ve padiahmz ulusu ve vatan kurtarmak iin
alanlarn zerinden eksik olmasn."^"

124

y.a.g.y., c. 1, s. 60.

270

Bu bildiriye kout bir bal<a giriimden de sz etmek gerekir. O da

ulusal eylemin saltanat ve hilafet kurumuna kar olmadn gsterecek
bir belgenin yaynlanmasdr.
zmit Milletvekili Srn Bey, 26 Nisan 1920de padiaha bir telgraf
ekilerek padiahn kullarndan oluan T.B.M.M.nin amacnn igal
edilmi topraklardan igalci glerin kovulmas ve kendilerinin
tutsaklktan kurtanimas olduunun vurgulanmasn i s t e m i t i . B u
istem meclise de benimsenerek, hazrlanan telgraf metni 28 Nisanda
meclis

genel

kurulunda

okunarak

benimsenmi

ve

padiaha

gnderilmesine karar verilmitir.'''

Bylece, ulusal eylemi baarya ulatrmak iin byk bir
propaganda almasna girilmi olunuyordu. Ancak propagandann ne
olduu, OsmanlI Devletinde bu konunun nasl algland bilinmiyordu.
Yeni Gn gazetesi Propaganda bal adn tayan bamakalesinde
bu konuya deiniyor ve unlan yazyordu: Propagandann ok az etkili
olduunu bizde bilen yok deildir. Fakat onun ordular kadar, hatta
srasna gre daha etkili grev yapan bir g olduunu takdir edenler
azdr. Milli ve vatani istihsalatta onu da bir alet gibi kullanmak iin
henz vakit gemi saylmaz. Bizde propaganda kelimesi hisler ve
fikirler zerinde daha ziyade fena tesirli bir mana uyandnr bir kelime
olarak karlanr. Propaganda demek mutlak efkan taglid ve ifal
demek deildir. Propaganda istenilen muhitte efkarn telkini demektir.
imdiki vaziyetimiz de kendi halkmzn efkan umumiyesini cereyan
halinde bulunan hakikatlerden haberdar etmek suretiyle dahilen
yapacamz propaganday herkesin pek iyi anlayaca tenvir ve irad
kelimeleriyle ifade edip gemek daha kestirme bir yol"dur.
Propaganda ner ve tamim edilecek fikirleri en etkin aralarla halkn en
son ferdine varncaya kadar her snf ve tabakas iinde yaymak ve
onlan deta onlann beyinlerine naketmek suretiyle umumi, hi
olmazsa byk bir ekseriyeti ileri gtrlmek istenilen davaya
kazanmak demektir diyen yazar, B.M.M.nin ordular kadar nemli olan
125

y.a.g.y., c. 1, S. 05.

126

bkz. y.a.g.y., c. 1, s. 123 vd.

271

bu konuya zen gstermesini ister. "Harpte ordu milletin temsili

idealinden baka bir ey deildir. Ordunun z millettir. Binaenaleyh
azmi cidalin her eyden evvel milletin bnyesinde ve sinesinde
doacann da unutulmamasn vurgular.'^'
Milletvekilleri propaganday maddi, manevi olmak zere ikiye
ayrmlardr. Hkmet organlannn iyi bir biimde almas, halk
rahatsz eden etkenlerin ortadan kaldrlmasn maddi yan, ynetim
birimlerine meclisin amalarn ierir ynergelerin verilmesi, bu
amalann din adamlan, mdafaa-i hukuk rgtleri ve saygn kiiler
tarafndan

halka

anlatlmasn

da

manevi

yan

olarak

nitelendirmilerdir.'^
Dahiliye Vekili Cami Bey, 8 Mays 1920 tarihli genelgesinde bu
konu stnde durarak, Dman propagandalanna kar safdilleri ve
gafilleri aydnlatmann, B.M.M.nin elde etmeye alt gayeleri halka
devaml telkin ve sonucundan dzenli olarak bilgi verme(nin) tm mlki
memurlann devi olduunu belirtmitir.'^
Meclis

propaganday;

a-

Szl

propaganda

-propaganda

komiteleri oluturarak, bunlann yurt yzeyine dalmasn salamak ve

tm ibadet yerlerinde ulema snfnn, eriye Vekaletlnin ynergeleri
dorultusunda halk aydnlatc konumalar yapmasna imkn
salamak-, b- Yazl propaganda olmak zere iki eksen etrafnda
yrtmtr.

a) Szl Propaganda
Geri kalm bir toplumda kitleleri eyleme geirmede din esinin
nemli bir yer tuttuunu bilen ulusalclar, ulusal eylemin banda ulema
snfndan yararlanmak iin eriye Vekaleti ad altnda bir vekalet
oluturmular ve ulusal savan slamc bir nitelikte yanstlmasna ses
karmamlardr. Hatta, ulusal eyleme halk kitlelerinin katlmn
salamak

iin

ulema

snfndan

127

Yeni Gn, 23 Terin-i Evvel, 1336.

128

T.B.M.M.G.C.Zb., c. 2, s. 546.

129

H akim iyet-i M illiye, 9 Mays 1336.

272

byk

lde

yararlanmaya

almlardr. eriye
genelgelerde

halkn

vekili,

tm

ulema

T.B.M.M.nin

kesimine

amalar

yaynlad

dorultusunda

aydnlatlmasn istemitir. Milletvekilleri, eriye Vekaleti'nin Irad

encmeni ile veya dardan seecei kiilerle Anadoludaki ulusal
eylemin kutsallnn halka yazl ve szl olarak anlatlmasn
mderrislerin bakanl altnda yetenekli ulema ve retmenlerden
irad heyetleri oluturulmasn, bunlann camilerde veya halkn toplu
olarak bulunduu yerlerde, meclisten veya vekaletten gnderilecek
ynergeler dorultusunda kamuoyu oluturmalann istemilerdir.^
Birbirlerine dman edilmi kardelerin T.B.M .M .nin etrafnda
toplanmasn ve bartrlmasn salamak amacyla milletvekilleri
arasndan propaganda heyetleri oluturulmutur. T.B.M.M. Hkmeti
de meclis dndan propaganda heyetleri oluturmutur.^ Anadolu
halknn byk bir blmnn okuryazar olmay, gazete ve dergilerin
istenilen ierikte kmay, szl propagandann nemini artrmtr.^
Cephe gerisi halk bir yana, cephelerde savaan askerleri de
aydnlatmak iin irad heyetleri oluturulmutur.^"
irad heyetlerinin almalan yakndan izlenmitir, ikinci yldan
itibaren milletvekillerinden kimileri, bu heyete girebilmenin yollarn
aramaya balamtr. Bunlar; irad heyetlerinin daha iyi hizmet
yapabilmeleri iin hangi yreye gidiyorsa; o yrenin durumunu,
psikolojisini,

yaam

koullann,

dnce

yapsn,

gelenek ve

greneklerini iyi bilen yre milletvekillerinin de bu heyete katlmasnn

yararl olacan belirtmilerdir. Halk, T.B.M.M. nin etrafnda
birletirebilmek iin her trl areye bavurmular, baarl da
olmulardr.^^ Amasya mutasarrfnn 18 Ekim 1920de yazd u yaz

130

A.S.D., c. 1, s. 125.

131

T.B.M M.G.C.Zb., c. 2, s. 563.

132

Arkolu, a.g.y., S. 161.

133

T.B.M.M.G.C.Zb., c. 2, s. 563.

134

Cemal Kutay, Kurtuluun ve Cum huriyetin Manevi Mimarian, Ankara, Diyanet ileri
Bakanl Yaynlan, s. 218. Enver Behnan apolyo, M ustafa Kemai ve M illi
Mcadelenin Alem i, stanbul, inklap ve Aka Kitapevi, 1967, s. 69 vd.

135

bkz. T.B.M.M.Zb.C., c. 18, s. 191 vd.

273

bu grmz kantlamaktadr. Memleketin mdafaasna ve asayiin

temin ve hsn muhafazasna ait hususatta mahalli resay mlkiye ve
askeriyesiyle teriki mesai eylemek ve halk irad suretiyle de
muvvazzaf olmak zere yedlerine taraf samii riyaset penahilerinden
vesika verilerek memuren izam klndklan Dahiliye Vekaletinden tebli
ve iar buyurulan Amasya mebuslarndan Dr. Asm ve Miralayzade
Hamdi ve Topuzade Ali Bey btn mlhak kazalan ve lzum grlen
baz kyleri dolaarak vazife-i radiyeyi hsn ifa etmi... Ali Bey....
Tokadn Erbaa kazasna giderek orada dahi uhdelerine mevdu vazifei
vataniyenin hsn ifasna muvafk olmulardr. Mumaileyhimin vezaifi
mezkure

ile Amasyaya izamlarndan

meksut

olan

fevaid

ve

muhessenatn tamamiyle hasl olduu arz olunur ''

b) Yazl Propaganda
Ulusalclarn yazl propagandaya da byk nem verdikleri
grlmektedir. Meclis
toplanmadan
nce
ulusalc
dnce
dorultusunda baz yerel gazeteler kamuoyu oluturduu gibi
dorudan doruya ulusal eylemin ynlendiricisi olan
Temsiliyenin grlerini yanstan gazeteler de kanlmtr.^'

Heyet-i

Daha nceden kan gazetelerden Babalk, d, Aksz gibi

Anadolu basn yannda, stanbuldan Anadoluya tanan Yeni Gn
gazetesi, Sebiln-ead dergisi de ulusal eylemin szcs olmutur.
Irade-i Milliye, Hakimiyet-i Milliye ise dorudan doruya ulusalclarn
ynetiminde karlmtr.
Ulusal

eylemin

balangcnda

ortada

gzken

stanbul

gazetelerinden leri ve Iktamn da daha sonra uiusalclann yannda yer

ald grlmektedir.
136

a.g.e., c. 6 s . 172.

137

bkz. zzet ztopraK Kurtulu Savanda Trk Basn, Ankara, Trkiye Bankas
Yaynlan, 1981, s. 11 vd. mer Sami Coar, M illi M cadele Basn, Gazeteciler
Cemiyeti Yayn No: 5. Ycel zkaya, M illi M cadelede A tatrk ve Basn, Ankara,
1989. Dursun Ali Akbulut, A lbayrak Olay, Erzurum, 1991. Mehmet nder, "Milli
Mcadelenin Gazetesi Hakimiyet-i Milliye Nasl kanid? A ta t rk A ratrm a
M erkezi Dergisi, c. Vil, s. 20, Ankara, 1991, s. 285-302. Yidnm Hseyin, "Irade-i
Milliye G azetesi" A tat rk Aratrm a M erkezi Dergisi, c. VIII, s. 23, Ankara; 1992, s.
325-330.

274

Kitle iletiim aralarnn yeterince gelimedii Anadoluda, yukanda

ad geen gazetelerin ulusalc dnce dorultusunda kamuoyu
oluturmada nemli bir ilevi yerine getirdikleri grlmektedir.
Gazetelerin kanimas yeterli deildi. Bu gazetelerin ihtiyac olan
haber ara ve gerelerinin de salanmas zorunlu idi. Daha meclis
almadan Anadolu halkna, ulusal sava konusunda doru bilgiler
vermek, Trk ulusunun zgrik savan dnya kamuoyuna
tantabilmek amacyla Halide Edip, Yunus Nadi Beyin de almalaryla
Ankarada Anadolu Ajans ad: altnda bir rgt kurulmutur.'^ Mustafa
Kemal Paa Mdafaa-i Hukuk rgtlerinin ajans bildirilerini gerekli olan
yeriere ulatrmalarn ierir bir bildiri yaynlamtr.'^'
Kurulu gnlerinde ajansn, izlenen ulusal politika ile ters decek
haber retmesini nlemek amacyla Mustafa Kemal Paa'nn derlenen
haberieri denetledii grlmektedir.
Ajans aimalann iki eksen etrafnda toplamtr. 1- Halka yalan
yanl haberier yayarak, ulusal btnln bozulmasna yol aacak
propagandalann nlenmesi, 2-T.B.M.M. ve hkmetin ald karartan,
kard yasalan halka ulatrarak hkmetle halk arasnda kabilecek
olumsuzluklarn giderilmesi.
stanbulda bulunan ve Osmanl politikasn savunanlarn, onlarn
orta itilaf Devletlerinin Anadoluda yapacaklar bozguncu
propaganday nlemek iin cra Vekilleri Heyeti 6 Mays 1920de bir
karar alarak stanbuldan gelecek gazete ve dergilerin Anadoluya
sokulmamasn belirtmitir. Bunun yannda lke iindeki haberiemenin
de Trke yaplmas saptanmtr. Liman kentlerinde ve Anadolunun i
ksmlanndaki baz kentlerde sansr merkezleri kurulmutur.'"
138

Yunus Nadi, Kurtulu Sava Anlan, stanbul, ada Yaynlan, 1970, s. 257. Bu
ajansn ad konusunda eitli grler ortaya atlm se de, Anadolu Ajans dndaki
adlar benimsenmemitir, bkz. Yunus Nadi, Yeni Gnden Cumhuriyete ,
Cum huriyet, 26 Mays 1340, s. 3. Ycel zkaya, Milli Mcadelede Anadolu
Ajansnn Kuruluu ve Faaliyetlerine Ait Baz Belgeler A tat rk Aratrm a M erkezi
Dergisi, c. I, s. 2, Ankara, 19S5, s. 587-607, Korkmaz Alemdar, letiim ve Tarih,
Ankara, imge Kitabevi, 1996, s. 59 vd.

139

H aklm iyet-i M illiye, 10 Nisan 1336, s. 4.

140

H akim iyet-i M illiye, 20 Nisan 1336, s. 2, 3. Mustafa Kemal bu karardan nce 20

Nisan 1336da Erzuam Valilii'ne gnderdii telgrafta Krte Zeyn Gazetesinin
vilayete giriinin yasaklanmasn istemitir, bkz. A.T.T.B. s. 30.

275

cra Vekilleri bu kararlan alrken Mehmet kr ve arkadalan da

bir istihbarat ubesinin

kurulmasn isteyen nergeyi

Meclis

Bakanlna vermilerdir. Tunal Hilmi Bey de bu dnemde en ok

ihtiya duyulan fakat bir trl stesinden gelinemeyen propagandaya
arlk verilmesini istiyordu. Kzm Karabekir Paa 16 Mays tarihli
telgrafnda halk T.B.M.M. yanna ekebilmek iin etkin ve srekli bir
propagandann yaplmasn belirtiyordu.^"' Ayn gn Mustafa Necati Bey
de, cephelerde savaan Kuva-y Milliye'den halkn habersiz olduunu;
bunlann kurulu nedenlerini ve almalann halka anlatmak ve halkn
onlarn yannda yer almasn salamak iin propagandaya daha ok
arlk verilmesini, bunun iin de Matbuat ve stihbarat Mdriyeti
Umumiyesi ad altnda bir rgtn kurulmasn neriyordu. *
Mustafa Necatinin bu nerisi irad encmenince de olumlu
karlanmtr. Byle bir rgtn kurulmasyla; 1 - Ulusun amalar,
verdii savan hakll danya kar daha iyi tantlm olacak, 2Yurtiinde halkn dncesinin ayn noktalarda toplanarak ulusal gcn
artrlmas salanacakt.'" Bu amaca ulaabilmek iin canl bir rgt
olmas ve direk cra Vekilleri Riyasetine bal bulunmas ngrlyordu.
lke iine ve dna yayn yapmak, haber iletmek ve halk
aydnlatmak amacyla ykml olarak tm basn ilerine merci"
olutumak zere 7 Haziran 1920de Matbuat ve stihbarat Mdriyeti
Umumiyesi kuruldu. Mdriyetin Avrupa basnnda ulusal ve siyasal
haklarmz savunan yazlar yazdrmas; dnya basnn izleyerek
dnyadaki gelimeleri izlemesi; zamann ihtiyacn karlayacak yaynlar
yaparak halk aydnlatmas istendi. Bunun iin de Anadolunun eitli
yerlerinde gazete karmas, Trk ve slam alemini ilgilendiren
konularda

risaleler

yaynlamas,

irad

heyetleri

oluturmas,

retmenlerden yararlanmas, her yerde muhabir bulundurmas

nerildi. rgtn bana getirilecek kii mecliste tartmalara neden
oldu.
141

T,B.M .M .Zb,C c. 1 ,s . 213.

142

y.a.g.y,, s, 353.

143

y.a.g.y., c, 2, s. 126 vd.

276

Propagandann bilincinde olan milletvekillerinden bazlan bu rgtn

bana meclisin onaylayaca bir kiinin getirilmesinin uygun olacan
belirtmilerdir. Ancak ounluk bu dnceyi benlmsememitir. ''
Dorudan doruya cra Vekilleri Heyeti Riyaseti'ne bal olarak kurulan
rgte Anadolu Ajans da balanarak alma alan geniletilmitir.
Avrupadan, Dou lkelerinden ve stanbuldan haber alabilmesini
salamak iin eitli yerlerde istihbarat ubeleri kurulmutur.
Matbuat stihbarat Mdiriyet-i Umumiyesi (M..M.U.)nin yurtii'"' ve
yurtd iin rettii haberlerin yetersiz kald; Anadolu Ajansnn halk
bilinlendirmekten de uzak olduu sylenmitir. Hakimiyet-i Milliye
gazetesinin

yurdun

edilm itir.'-'

Kimi

her kesine
milletvekilleri

ulatnlamamasndan
M ..M .U.nun

bir

ikayet

bakanla

dntrlmesini istemilerse de Mustafa Kemal Paa bu rgtn

Dahiliye Vekaletine balanmasn istiyordu. Zira M..M.U. bu vekaletin
olanaklarndan yararlanarak daha iyi hizmet retecekti. Bunun zerine
25 Aralkta M..M.U. ikiye ayrlarak bir blm Dileri Vekaletine, bir
blm de Dahiliye Vekaletine balanmtr.'"'
M..M.U. Anadolu basnnn eitli sorunlann zmeyi amalam
ve bu konuda almalar yapmtr. 1920 ylnda 8.386.973 kuruun
443.000 kuruu propaganda, telif ve basn cretine, 495.613 kuruu
Anadolu basnna yardm, 903.500 kuruu da haber ve d aydnlatma
iin harcanmtr.
Basna yaplan bu yardm mecliste en ok tartlan konu olmutur.
Yardmn byk bir blm Hakimiyet-i Milliye ve Yeni Gne yaplm,
rade-i Milliye'ye sadece 3000 kuru gnderilmitir. slamclarn
yazarln yapt Sebilrread dergisine byk lde yardm
144

y.a.g.y., s. 124-126.

145

rnein, Sevr sulh muahedesinin" Trke yaynlanarak bu konuda halk

aydniatmak iin t gazetesi ile balant kurulmutur. 1920'de Dileri
Vekaletinin de yardm ile bu konuda biri basit dieri daha aynntl olmak zere iki
yapt hazrlanmtr.

146

T.B.M.M.Zb.C., c. 4, s. 290.

147

T.B.M.M.G.C.Zb., c. 1, s. 62.

148

T.B.M.M.Zb.C., c. 7, s. 10. Dstur, c. 1, s. 171.

277

yaplmamas slamc milletvekillerinin tepkisine yol amtr.*^

M..M.U. dolaysyla hkmet basna yardm yaparken, onlarn
hangi dorultuda haber reteceini de saptam ve bu ilkelerden
aynlanlarn yardmn kesmitir.^
Ulusal savata temel g olan kylnn bilinlendirilmesi iin
ajanslarn gazete ve dergilerin dillerini sadeletirmesi, daha ok
kanlarak, daha ucuza satlmas bir ksm milletvekili tarafndan neri
olarak meclise getirilmitir. slamclar ise Sebilrread ve Ky
Hocas dergilerinin kylye parasz olarak datlmasn salamak iin
bir

yasa

hazrlamlar

fakat

bu

yasay

meclise

benimsettirememilerdir.'^
Ulusal Kurtulu Sava dneminde gazetelerin hangi ilkeler
dorultusunda haber retecekleri tespit edilmiti.'^
Hkmete kar olan milletvekilleri bu durumdan yararlanmaya
alarak basna sansr konduu grn savunurken, dileri vekili
ise basna sansr konmadn belirtmitir.' Albayrak gazetesi sahibi
Mithat Beyin tutuklanmasn sansrn somut bir kant olduu izlenimini
vermeye alanlara kar'"' dahiliye vekili, mektuplardan sansrn
kaldnld bir dnemde basna sansr koymaya kimsenin gcnn
yetmeyeceini vurgulamtr.' Muhalefet, Irade-i Milliye gazetesinin,
Tekalif-i Milliyenin toplanmasna ilikin yazd bir makaleden dolay
149

T.B.M.M.Zb.C., c, 22, s. 594. vd. c, 23, s. 75 vd. Bu tartmalar abartarak anlatan

Ankolu, Hamdi Beyin, Mehmet Akifi devrimi anlamayan bir softa, bir yobaz olarak
suladn yazmaktadr. Ankolu, a.g.y,, s. 269-270. Oysa meclis zabtlarna
bakldnda tartmann deolojik dzeyde deil kiisel dzeyde yapld, Metmet
Akif'in Hamdi Beyi dalkavuklukla, Hamdi Bey'in de Mehmet A kifi rezillikle sulad
grlmektedir, bkz. T.B.M.M.Zb.C., c. 8, s. 517.

150

A.S.D., c. 1, s. 126. T.B.M.M.Zb.C., c, 23, s. 55-87.

151

bkz. T.B.M.M.Zb.C., c. 10, s. 263 vd.

152

A.S.D., c. 1, s. 126.

153

T.B.M.M.Zb.C., c. 23, s. 64,

154

Meclisin gizli oturumlarnda bu konuda yaplan tartmalarda u gerek ortaya

kyor ki, Bak Kurultay ndan sonra, sola kayan gazetenin yaynlan hkmet
tarafndan ho karlanmamtr, T.B.M.M.Zb.C., c. 2, s. 38-45,

155

T.B.M.M.Zb.C,, c, 18, s. 461 vd.

278

sansre uradn iddia ederek lkmeti ypratmaya almtr.'

Bu dnemde kimi gazeteler ksa srelerle kapatlm, kimi gazeteci
tutuklanmtr. Bunlar iinde bulunulan dnemin zelliinden
kaynaklanyordu. Zira hkmet ulusal eyleme ters den, ulusal
btnln bozulmasna yol aacak dncelerin yaylmasna izin
vermiyordu. Ulusal savan baanya ulamas iin bozgunculua
kamamak kouluyla, tm gazetelere ve gazetecilere dnce retme
imkn tannmt.
Bu dnemde zaman zaman haberlemeye aka sansr konmu
ve bu konuda hibir kimseye ayncalk tannmamtr.^^
Basn ve haberlemenin yannda cra Vekilleri Heyeti 7 Ekim
1920de Anadoluda dolaacaklara da kstlamalar getirmi, zellikle
her ne biimde olursa olsun yurttalarn bir ayda iki kez liman
kentlerine, cephelere yakn yerlere gezi yapmalarn engellemitir.'"
Yurda girip kanlar saptamak, Anadolu ulusal eylemine zarar
verecek kiilerin Anadoluya giriini nlemek, ordu gerisindeki
mntkalarda dmann casusluk faaliyetlerinin, propagandalannn
nn almak ve kar tedbirler almak, dman blgelerine gnderilecek
kiileri semek amacyla hkmet, stratejik noktalarda aktif grev
yapmak zere P Tekilat ad altnda bir rgt ku rm utur. ze llikle
Trabzonda bu rgtn bir hayli gl olduu grlmektedir.' -Mustafa
Kemal Paa bu rgte dayanarak sahillerden ku uurtulmadn
sylemektedir-.
Bu rgt iddetli eletirilere neden olmutur. Dahiliye vekili sava
olmayan yerlerde bu rgt kaldrdn sylemi ise de daha sonra
156

y.a.g.y., s. 441 vd.

157

bkz. Server skit, Trkiyede M atbuat fle /m /e a stanbul, lk Matbaas, 1939, s.

139. A.S.D. o. 1, s. 80. T.B.M.M.Zb.C., c. 2, s. 150 vd. c. 6. s. 179 vd.

158

Dstur, c. 1, s. 192 vd. T.B.M.M.Zb.C., c. 6, s. 467-477.

159

bkz. Hamit Pehlivanl, Kurtulu Sava stihbaratnda A skeri Polis Tekilat, Ankara,
1992.

160

T.B.M.M.Zb.C., c. 16, s. 195, 463. Harp Tarihi Vesikalar Dergisi, Vesika Say: 52
Vesika No; 1205.

279

T.H. isminde yeni bir rgtle karlamaktayz. P. rgtnn isim

deitirmi bir ekli olan T.H. rgtnn grevinin kimlik denetimi
yapmak olduu dahiliye vekilince aklanmtr.'"'
Bir yandan ihtilalci yasalar ve bu yasalan uygulayacak kurumlann
oluturularak

almaya

balatlmas,

br

yandan

geni

bir

propaganda ve kstlama nlemleri i gvenliin salanmasnda ve

savan baarya ulamasnda nemli birer etken olmutur.

C- MECLSN ETM KONUSUNDAK DNCES

Anadoluda balayan ulusal sava, Osmanl aydn ile Anadolu
gereini yz yze getiren bir olgu olmutur,
O gne dein Osmanl aydn, kitaplardan okuduu, kulaktan
duyduu, kafasnda canlandrd fakat bir trl tanyamad Anadolu
gereini bu savala yerinde ve aracszca tanma, bilme ve hatta
onunla i ie yaama olana elde etmitir.
Bilen ve dnen kafalar iin zgr bir yaam alannn ancak
Anadolu olduu 1918 sonlannda aka ortaya knca, birok askersivil aydn akn akn Anadoluya gemitir.
Kendi yazgsn kendisinin izdii Anadoluda meclisin almasyla
ada ilkelere dayal yeni bir devletin temelleri atlmtr.
Anadoluda ada temellere dayanan bir devlet kurulmaya
balandna gre bu devletin eitim politikas ne olacaktr?
Tokat Milletvekili Mustafa Beyin, livamn nfusu 100 bin ksurdur.
Burada aydn olarak bir kii bile yoktur. Neden okullarn tmn
stanbula, Bursaya yaptlar da bizi eitimden yoksun braktlar,
biimindeki ikayetleri yine devam edecek mi? Ynetenle ynetileni
birbirine yabanclatran ada zden uzak, toplumsal ihtiyalara
cevap vermeyen eitim sistemi yine yeni Trkiyede de srp gidecek
mi?
161

y.a.g.y., c. 20, s. 202.

280

Bir baka deyile 1920-23 dneminde T.B.M.M. hkmetinin ve

meclisin eitim ve retime (maarife) yaklam nedir?
T.B.M.M. aldktan sonra kurulan T.B.M.M. cra Vekilleri Heyeti
iinde Maarif Vekaletine de yer verilmitir.
9

Mays 1920de mecliste okunan icra Vekilleri Programnda,

hkmetin eitim sorununa yaklam yle dile getirilmiti; Maarif

ilerindeki gayemiz ocuklanmza verilecek terbiyeyi her manasyla dini
ve milli bir hale koymak ve onlar cidal-i hayatta muvaffak klacak
istinatgahlarn kendi nefislerinde bulunduracak kudret-i teebbs ve
itimat- nefis gibi seciyeler verecek, mstaki bir fikir ve uur
uyandracak, bir derece-i aliyeye isal eylemek, okullann programlarn
dzeltmek, mizac- millete ve eraiti corafyaya ve iklimimize, ananat
tarihiye ve jtimaiyemlze muvafk ilmi ders kitaplan meydana getirmek,
halk kltesinden lgatlar toplayarak dilimizin kamusunu yapmak, bizde
milli ruhu nemalandracak aari tarihiye, edebiye ve itimaiyeyi
erbabna yazdrmak, asan- atika- milliyeyi tescil ve muhafaza eylemek,
ark ve garbin mallifat ilmiye ve fenniyesini dilimize tercme ettirmek,
hasl bir milletin hfz hayat ve mevcudiyeti iin en mhim amil olan
maarif umuruna dikkat ve gayreti mahsusa ile almaktadr. Bugn ise
ilk iimiz mekatib-i mevcudei hsn- idare etmektir."
Hkmet

programnda

eitimin,

yukandaki

ilkelere

gre

ynlendirilecei saptanm olmasna karlk, vekillerin dnce ve

anlaylarnn daha da etkili olduu grlmtr.
Maarif Vekaletinin merkez rgt stanbulda bulunduu iin
Ankaradaki Maarif Vekaleti 4 genel mdrlk, 3 mfettilik bir de
program komisyonundan oluturulmutur.
Hkmet programnda eldeki okullarn iyi bir biimde idare
edilecei belirtilmi olmasna karlk, ekonomik ve siyasal nedenlerie
ilk yllarda okullarn sk sk kapatld grlmektedir.
rnein Antep'e 44 okul varken bunun 23 kapanmtr. Vekilin
deyimi ile Mektep lav hastal" ortal kaplamtr. retmen
okullar, idadiler, sultaniler pe pee kapanmtr. Kapatma ilemini

281

bazen Vali kendi isteine gre bazen de halkn isteklerine uyarak

yapm veya yaptrmtr.
10 ubat 1921de maarif vekili eitim ve retimin batan baa
yklm ve devrilmi olduundan, sivil ve asker komutanlann okullan
igal ettiklerinden sz etmitir.
Rza Nur Beyin maarif vekillii dneminde eitimde var olanlann
korunmaya, eitim ve retimin srdrlmeye alld, halkn ulusal
savaa katlmna retmenlerin yardmc olmasn, Hamdullah Suphi
dneminde her adama yaamn srdrebilmesi iin gerekli bilgi ve
becerinin kazandnimasnn, Vehbi Bey dneminde lkenin genliini
gerek bir dini ve milli ak, sarslmaz bir karakter ve ahlak ile donatlp
soylarna

layk

kiiler

olarak

yetitirilmelerine

nem

verildii

grlmektedir.
10
okullarda

ubat 1921 tarihli meclis konumasnda Hamdullah Suphi

izlenecek

yolu

yle

zetliyor;

ocuklarmz

kendi

milletlerinin kkne irca etmektir. Mazilerine sadk kalmaldr. Maarifi

ykseltmek iin alimler yetitirmeliyiz.
retmenlerin sank sarmasn, eriata aykn davranlarda bulunan
retmenlerin cezalandrlmasn isteyen Vehbi Bey, kurduu bir
komiyonia bu programlardaki derslerin adlarn deitirmeye ve eitimi
daha da islamiletirmeye ynelmitir. 25 ubat 1922de yaynlad bir
genelgede de u grlere yer vermitir.
"1- Halkmzn hubb-i dinisinin ne yksek bir derecede olduunu
hareket- hazra cihana gstermitir. Muallimlerimiz bundan tegafl
varid-i hatr bile olmamaldr. Bu babta etfal-i vatana numune olacak
mrebbilerimizin esasen ve eran memnu menhiyetle alakadar
olmamalan lazmdr. Hilafnda hareket edenler irfan ocaklanmza veda
etmiler demektir.
2Mekteplerde ameli bir surette dinini renecek etfal-i vatana
namaz vakitlerinde alakadarlan hazr olduklan halde cemaatle namaz
kldnlacaktr. Yine ayn vekilin Mart 1922de yaynlad baka bir
genelgede de baz muallimlerimizin bulunduktan kylerde imamet

282

vazifesini de ifa ettikleri anialmal<tadr. Bu ayan- arzudur, diyer8<

retmenleri dini grevleri de yapmaya armtr. Vehbi Beyden
sonra maarif vekili olan smail Safa Bey ise, dnyann en byk zaferini
kazanan ulusun okumak ve yazmak gibi en doal haklardan yoksun
kalmasn tm aydnlar iin utanlacak bir sorumluluk olarak
nitelendirmi ve bu konuda youn bir almaya giriilmesini istemitir.
Safa Bey: Maarif mensuplan(nn), mtenasit ve samimi bir kuvvet
halinde muhit(lerinde) daha nafi ve faal olma(larn), ahali ile mektepleri
ve muallimleri temasa getirecek mnasip ve nezih vesileler izhar
eyleme(lerini), mecburiyeti tahsiliyeyi tahsilde bulunan ocuklara
tamamen tatbik ederek tekilat mahalliye vcuda getirmekle beraber
maarifi her eyden ve her snftan halkn ihtiyac haline sokma(larn),
tetkik ve tetebbu heveslerini uyandrmak zere byk merkezlerden
balayarak tedricen ktphaneleri tezyit etme(lerini), itimai, iktisadi
fenni meseleler etrafnda muallimler ile ahaliden heyetler vcuda
getirerek bunlann faaliyetlerini sk sk yoklama(lann), mahalli neriyata
ehemmiyet verme(lerini), ktphanelerle birlikte konferans mahallerinin
teksiriyle muallimlerden ve ahaliden mntekip bir heyet vastasyla milli,
asri, dini teali(lerinin) esbabna dair irat ve ikazlarda bulunma(iarn)
belirterek eitimcilerin grevlerinin neler olduunu da bylece
aklamtr.
smail Safa Bey, 1923 ylnda yaynlad genelgesinde ise yeni
Trkiyenin eitimindeki hedeflerini daha ak bir biimde ortaya
koymutur, retm enlik mesleinin hibir zaman kann doyurmak
amacyla katlanlm maddi deersiz bir yaam arac olmadn, maarif
ynetiminin o gne dein salt bir mektup nezareti olmaktan ileri
gidemediini belirterek eitim ve retimin de serbest cereyanlar gibi
bir lkeye siyasal inklap hareketleriyle birlikte gelebileceini belirtmitir.
Hakimiyet-i Milliye nin ilerde tehlikeye dmemesi iin tm halkn
ulusal ve toplumsal zmrelerin dnsel olarak daha da
ykseltilmesini istemitir. nklabn olumlu bir sonuca ulaabilmesi iin
her yurttan bulunduu meslekte daha retken olmasn salayacak
bilgi ve becerinin kazandrlmas gerektiini aklamtr.

283

Her kuan devlerinin, yeni kua, -gelecein ihtiyalarn da gz

nnde tutarak- yetitirmek olduunu belirten vekil, bunun I. Dnya
Sava ile ken ve yklan Avrupa uygarlnn yararlanlacak yanlarnn
alnmasyla salanabileceini belirtmitir.
smail Safa Bey, eitimden beklentilerini de yle dile getirmitir;
Yarnn fikri, hukuki, bilhassa iktisadi akideleriyle doacak yeni
medeniyeti, genlerimizin metanetle karlayabilmelerini temin etmek
iin onlann her cereyana skun ve tevekkle tabi olacak u veya bu fikri
kanaatlerle deil, en doru ve ihtiyaca en uygun istikametleri sezecek
kendi azmiyle ileri atlacak bir kabiliyeti fikriye ile yetitirmek gerekir.
Cidal asn henz sona ermemitir. Siyasi ve iktisadi cereyanlann
daima tevelld ettii bu runi ar mcadelelerde genler fikren ok
kuvvetli, ilmen iyi hazrlanm olduklar kadar ahlaken de sarslmaz bir
seciye ile mcehhez bulundurulmaldrlar. Terbiyenin deimez yannn
bulunduunu zannetmek yanltr. Her cemiyet ve muhit itimai, fikir,
ahlaki, medeni, noktai nazanndan bir insanlk mefkuresi halkeder ki
terbiye bu mefkureyi kuvveden fiile karmakla mkelleftir.
smail Safann bu genelgesiyle belirlenen Yeni Trkiyenin eitim
hedeflerinin halk btnletirmeye, ulusal varla kar olmayan her
dncenin ulus genleri tarafndan renilmesine, meslekler arasnda
dayanma yaratarak, ilerdeki inklaplara genleri hazrlamaya ve onlan
bamz ve zgr yaatabilmek iin retken insanlar olarak yetitirmeye
ynelik olduu grlr.
Meclisteki eitim sorununun tartlmasna, 26 Nisan 1920de
balanld ve meclisin bu konuda a- slamclar, b- Ulusalclar olmak
zere ikiye ayrld grlmektedir.

1- SLAMCILARIN ETM YAKLAIMI

Mehmet Hulusi, Hac kr, Fuat, Hseyin Hsn ve Mfid ortak
imzasyla verilen bir nergede eitim sorunlarnn zm iin
hazrlanacak tm programlarn er'iye ve Evkaf Vekaletinin
denetiminden gemesi isteniyordu. nergelerini aklamak amacyla
sz alan Mfid Efendi, Tedrisat ikiye ayrlr. Biri tedrisat diniye, dieri

284

dnyeviye yani fen v.s. Bab- melihat yalnz dini eitimle mi megul
olsun, yoksa program koymak suretiyle medreselerin tedrisatn da iyi
bir hale ifra m etsin? Bu durumu dnmeye mecburuz. nk
memlekette, mektepli medreseli gibi deta iki cereyan hasl oluyor"
diyerek bu ikilie son verilmesini ister. Hafz brahim Bey ise ilk eitimin
ve okullardaki dinsel eitimin dzeltilmesi ve daha iyiletirilmesi iin
eitimin mutlak eriye ve Evkaf Vekaletinin denetimine verilmesi
gerektii kansndadr. II. Merutiyetten beri savunulan, din hibir
zaman ilerlemeye engel deildir, dncesi brahim Bey tarafndan da
savunulmutur. Bizi Avrupann sefil safahatndan kurtaran enin din
olduunu belirten Hafz brahim Bey, bu enin eitimde de temel ilke
olmasn istemitir. Taki Efendi de Trkiyeyi geri brakan nedenin din ile
dnyann ayn ayr dnlmesinden kaynaklandn belirterek, slam
dininin ilerlemeye engel olmad kansnda idi. Avrupadaki geliimin
din ile dnyann ayn dnlmesinden ileri geldiini de syleyen Taki
Efendi, Eer onlar bu ii yapmasaydlar ilerleyemezlerdi. nk onlarn
dinleri maddi ilerlemeye uygun deildi demitir.
Taki Efendi T.B.M.M.nin din ile dnyay ayrmasna iddetle kar
karak, byle bir iin lkeyi geri brakaca grn savunmutur.
Medreselerden yetienlerin, okuldan yetienleri tutucu ve hibir ie
yaramaz olarak grmeleri, okuldan yetienlerin de medreselileri
yabanc dnceli itikatsz olarak nitelendirmeleri sonucu toplumun
ikiye blndn bildiren Taki Efendi; toplumda birlii salamak iin
bu iki kaynan birletirilmesinin zorunlu olduu kansndadr. Taki
Efendiye gre, mademki dinimiz maddi ilerlemeye engel deildir, o
halde dini terbiye ile dnyevi terbiyenin biririne meczedilmeslnde
hibir saknca yoktur. Maarif sorununu bir ilim sorunu, bir terbiye bir
ahlak sorunu olarak ele alan Haan Basri Bey de maarifin; lkenin
ruhu hatta ulusal varlnn temeli olduu kansndadr.
Fakat slamclara gre maarif byk bir buhran iindedir. lkenin
irfan ve efkar byk bir kemekee uramtr. Bunun nedeni ise
yabanc enkaz zerine Bat terbiyesi . Bat mektepleri zerine kurulan
maarif fabrikasdr. Bunlar milletin ruhuna yabanc ruhlar yetitirmekten

285

baka bir fayda vermemitir. Cehalet azalmam, artmtr. Bu da halk

ile hkmetin arasndaki uurumun giderek bymesine neden
olmutur. Halkn maarife kar ilgisi giderek azalmtr. lkenin maddi
ihtiyalarn l^arlamal< iin snai, ilmi, msbet ilim ve fenni neriyat
yaplaca yerde" bunun tersi yaplmtr. Halkn hissiyatna, ananatna
uygun bir eitim dzeni kurulamamtr.
Halkn maneviyatn bozuyor, dinden uzaklatryor gerekesiyle
dans salonlarnn almasn, okullarda tiyatro sahnelerinin kurulmasn
tepkiyle karlayan slamclar, znde mekteplerin dini eitim yerine
ada

eitime

ynelmesine

kar

kyorlar

ve

eitimdeki

adalamann durdurulmasn istiyorlard.

Fen bilimlerine tmyle kar olmann mmkn olamayacan
bildikleri iin, bunlan okunmas farz olanlar, okunmad zaman gnah
ilenmemi olunanlar olmak zere ikiye ayrmlar.
slami zn dnda kalan eitim kuramlarndan yetienlerin
topluma yk olduklann belirten slamclar, eitimde er'i kurallara zen
gsterilmesini savunmular ve eitimin slami bir z tamasn
belirtmilerdir.

2- ULUSALCILARIN ETM KONUSUNDAK

DNCELER
Ulusalc ve retken bir eitimi Mustafa Kemal Paa ve arkadalan
savunmulardr. Mustafa Kemal Paa, Amerikan gazetecisi Mr.
Brovvnla yapt grmede Trk halknn iyi bir eitim grmesi
gerektiini belirterek eitimin okul demek olduunu daha 1919da
ortaya atmt.^
Mustafa Kemal Paa milli devletin ulusal eitim politikas
konusundaki grlerini eitli yerlerde eitli nedenlerle aklamtr.'^
Bunlann

en

nemlisi

kukusuz

Maarif

Kongresinde

yapt

konumadr. Bu konumada Mustafa Kemal, Trkiyede ulusal eitimi

kuracak grlerin retilmesini ve kararlann alnmasn istemitir. Eitim
162

Wilson, a.g.y., s, 235-236.

163

A.S.D., c. 2, s. 16-18, 42-46, 137-146, 163-165.

286

sorununa gereki bir adan yaklalmasn isteyen Mustafa Kemal,

geri bugn maddi manevi g kaynaklanmz, ulusal snrlarmz iinde
bulunan igalci glere kar kullanmak zorundayz. lke irfan iin
aynlan ey ilerde eitimimize vn kayna olacak bir temel kurmaya
yeterli deildir demitir. Ancak byk ve yeterli koullara ve aralara
sahip oluncaya kadar geecek sava gnlerinde dahi zenle
hazrlanm bir ulusal eitim programnn oluturulmasn ve var olan
eitim rgtlerinin daha yararl bir biimde altnimasn da szlerine
eklemitir.
zlenen eitim ve retim programnn ulusun aalanmasnda en
nemli unsur olduunu belirten Mustafa Kemal, bir milli terbiye
programndan ve evsaf ftriyemizle hi de mnasebeti olmayan yabanc
fikirlerden, arktan ve garptan gelebilen bilcmle tesirlerden tamamen
uzak, seciyei milliye ve tarihiyemizle mtenasi bir eitim politikas"
izlenmesini istemitir.
ocuklar ve genler yetitirilirken onlara varl, hakk ve birlii ile
elien tm yabanc unsurlarla savama gereinin retilmesine de
dikkati eken Mustafa Kemal Paa, kongrede eski yollarda
yrmenin tartlmasn deil, yeni bir sanat ve marifet yolu bulup
millete (gsterilmesini) ve o yolda yeni neslin yrtlmesini istemitir.'
1922

yl meclisi a konumasnda da yetiecek ocuklanmz ve

genlerimize grecekleri tahsilin hududu ne olursa olsun en evvel ve

her eyden evvel Trkiyenin istiklalini, kendi benliine ananat
milliyesine dman olan btn anasrla mcadele etmek lzumu
retilmelidir. Beynelmilel vaziyet-i cihana gre byle bir cidalin
istilzam eyledii anasr- ruhiye ile mcehhez olmayan fertlere ve bu
mahiyette fertlerden mrekkep cemiyetlere hayat ve istiklal yoktur
diyerek bamszln temelinde de eitimin yattn vurgulamtr.
Mustafa Kemal Paa, bu memleketin sahibi aslisi ve heyet-i
itimaiyemizin unsur-u esasisi olarak nitelendirdii kylnn yeterli
eitime kavuturulmasnn, cehaletin yok edilmesinin, eitim
164

bkz. a.g.y., c. 2, s. 16-18.

287

programlarnn temel hedefi olduunu da sylemitir. Bir taraftan izalei cehle urarken bir taraftan da memleket evladn hayat- itimaiye ve
Iktisadiyede fiilen messir ve msmir klabilmek ii elzem olan iptidai
malumat ameli bir tarzda vermeyi amaladklarn, uzman
yetitireceklerini, okullarn yeniden bir planlamaya tabi tutulacaklann,
bayanlarn da erkeklerle eit tahsil greceklerini aklamtr. Bylece,
bir lde T.B.M.M. Hkmetinin ulusal eitim politikasn da aka
ortaya koymutur.'^
Mustafa

Kemal

Paa,

toplumun

kurtuluunu,

toplumsal

hastalklann bilimsel ve teknik unsurlara dayanan tedavi yntemleriyle

giderilmesinde grmtr. Ulusu ulus yapan gcn fikir kuvvetleri ve
itimai kuvvetler olduunu belirterek fikirlerin de anlamsz, mantksz
safsatalarla dolu olmamasn belirtmitir.
Toplumsal

hastalklar

yok

etmenin,

ada

bir

ilerleme

gstermenin ilim ve fenle mmkn olabileceini belirterek, bunlann

merkezlerinin de mektep olduunu sylemitir.
Medreseye

kar

mektebi

savunan

Mustafa

Kemal

Paa,

Binaenaleyh mektep lazmdr, mektep namn hep beraber hrmetle,

tazimle zikredelim. Mektep, gen dimalara, insanla hrmeti, millet ve
memlekete muhabbeti, eref-i istiklali retir. stiklal tehlikeye dt
zaman onu kurtarmak iin takibi muvafk olan en salim yolu belirtir"
demitir.
Mustafa Kemal Paa, ulusu yetitirmede mektebi temel unsur
olarak grmtr. Mektebin verecei ilim ve fen sayesinde de Trk
sanatnn,

Trk

ekonomisinin

ykselebilecei

kansndadr. Zira

uygarln temel tann ilim ve fen olduunu ilim ve fen nerede ise
oradan alnarak ve her ulus bireyinin kafasna konulmasn istemitir.'*
Mustafa Kemal Paa genel olarak, ada, ulusal, demokratik, laik
165

bkz. a.g.y. c. 1, s. 229-231. Hamdullah Suphi'nin ai^lamalanna gre lkede olduu

gibi mecliste de mektep dmanlan vardr. Bunlar, frsatlan deerlendirerek etrafa
zehir samaktadrlar. Bunlar, tm mektepleri kapatarak yerine sbyan mekteplerinin,
medreselerin geirilmesini istiyorlard. Hakimiyet-i Milliye 17 Kanunusani 1339.

166

A.S.D., c. 2, s. 44-46.

288

ve

retken

bir

eitimin

savunucusudur. Zaman

zaman

bu

dncesinden taviz verilmi ise de bunun nedenini lkenin iinde

bulunduu olaanst koullarda aramak gerekir.'
Mustafa Kemal Paann dnda dier ulusalclann eitim yaklam
nedir? Bunlar genel olarak lkenin kurtuluunu eitim sorununun
zmnde grrler. O gne kadarki izlenen eitim politikasnn salt
okuyup-yazma dzleminde grlmesine kar karak, ada bir
yaklamla eitimi ocuu evreye altrc, doutan sahip olduu
yetenekleri gelitirici ve onun sosyallemesini salayc bir sre olarak
deerlendirirler.
Ulusalclara gre; mhendis yetitiren okul almasna karlk yol
yapacak mhendis, hukuku yetitirecek okulun almasna karlk
ulusal hukuku saptayacak hukuku yetitirilememi, iyi bir ynetim
kurulamam ise bunun nedeni takliti eitim yntemidir. O nedenle
taklitilikten uzak ulusal bir eitim politikas izlenmesi zorunludur.
Ulusalclar,

dini

eitim

demenin,

ocuklarn

ruhunda

din

duygusunu yaatmak olduunu savunarak; bunun da kuru kuru

ezbercilie dayanan bir eitim olmad kansndadrlar. Dinin, salt
ibadet, itikat ynlerinin ocua telkin edilmemesini onun uygarlk
ynleri zerinde de durulmasn, bu nedenle de din hocalannn slam
tarihi, slam uygarl bilmeleri gerektiini savunurlar.Okullann, dini,
hurafelerle kantran, yarm alimlerden temizlenmesini isterler.
Ulusal devletin, ekonominin de ulusallatnimasyla kurulabileceini
savunan

ulusalclar,

okullarda

ii

yetitirecek

bir

politikann

taraftardrlar. Ulusalc maarif vekilleri eitim kurumlannda efendi yerine

retken insanlar yetitirilmesine nem verilmesini istemilerdir. Bu
yaplrken yrelerin koullannn da gz nne alnmas grn
benimsemilerdir.^
167

bkz. Asm Us. Grdklerim Duyduklarm, stanbul, 1964, s. 96-101.

168

T.B.M.M. Zb. C c. 1, s. 75.

169

y.a.g.y., s. 244.

170

Sebilrread, 24 Nisan 1337, s. 90 vd.

171

Haklmiyet-i Milliye, 10 Mart 1337.

289

Anadoluda Amerikallarn at okullann rnek alnarak ilkokuldan

balayp sanat ve ticarete ynelik eitim verilmesi planlanmtr. Genel
olarak bir tek elin kalsa da avu amayacaksn ilkesi ulusalclann
hareket noktas olmutur. ocuun ailesine yardmc olacak bilgi ve
beceriye donatlmasna zen gstermilerdir.'"^
lkenin somut koullar gz nne alnarak, onu ekonomik
bakmdan gelitirecek, iadam yetitirecek, zenaat, ticaret, teknik
okullara arlk verecek bir eitim stratejisi saptamlard. ^ Sanayi
mekteplerinin Ihtiyalann karlamak zere ktisat Vekaleti 1921 yl
banda Ankaraya 120.000 kuru,"' Konyaya 80.000 kuru,
Kastamonuya 70.000 kuru, Sivasa 60.000 kuru para gndermitir.
Halkn % 80inin kyde yaadn gz nne alan ulusalclar, kyle
i ie olabilecek okullann alarak kyden yetien aydnlann evreye
yabanclamalann nlemeyi dnmlerdir.
Ulusalclar eitimde Batya ynelmenin gerektiini savunmulardr.
Islamclann bu yeni mektepler olduka bize felah yoktur dncesine
kar karak, slam dnyasnn tecerrdden dolay gerilediini
belirterek,

ekonominin

dnya

ekonomisiyle,

askerliin

dnya

askerliiyle, tbbn uygar dnya tbbyla balantl olmasn istemilerdir.

Aksi

takdirde,

ordunun

yenieri

ordusundan,

tbbn

kurun

dkclkten, macunculuktan ileri gitmeyeceini belirtmilerdir. O

nedenle de eitimde de ada ilkeler ve gelimeler gz nne
alnmazsa ayn sonucun kanlmaz olduuna dikkati ekmilerdir.'
On

be-yirmi yl

iinde ocuklar kanszla, neesizlie,

cesaretsizlie hayatta feci bir vaziyete dren lgn ve uhrevi terbiye

yerine hayata bal elinde sanat, hneri olan yarnki retken insanlan
yetitirecek ada bir eitimden yana olan ulusalclar, bu eitimin de
"ruhunun ulus, ynnn Bat,, hedefinin ulusal ekonomi olmasn
172

Hakimiyet-i Milliye, 24 Terinisani 1338.

173

Hakimiyet-i Miliiye, 11 Kanun- Evvel, 1338.

174

Anadolu Ticaret gazetesi, 3 ubat 1921, s. 8, s. 6.

175

Hakimiyet-i Miliiye, 23-26 Terinisani 1338.

176

Hakimiyet-i Milliye, 27 Terinisani 1338.

290

istemilerdir."' Bunun, baanya ulamast iin de orduya gsterilen

zen kadar "maarifede zen gsterilmesini belirtmilerdir.
Ulusalclar aznlk okullanna da scak bakmyordu. Bunlann milli bir
propaganda yapmak, Rumlan Yunanistana balamak, Ermenileri icat
edilecek bir Ermenistana tevcih etmek iin kendi arzularyla bu
mektepleri" atklan kansn tayorlard. Ermeni, Rum mektepleri
meselesi yeni bir tabir ile istiklal meselesidir diyerek bu konuya
verdikleri nemi aka dile getiriyorlard. Zira Rumelide, Suriyede
tekerrr etmi tarihin Anadoluda da aynen yaanacandan endie
duyuyorlard. Hamdullah Suphi Bey, "Mekteplerimiz millidir ve btn
anasra kaplan aktr diyerek gelecekte yaplacak eylemlerin ipulann
veriyor ve Antalya ve Trabzonda bulunan tm Rum mekteplerini
kapattn aklyordu. Bunun yannda Hamdullah Suphi Bey, yabanc
mekteplerini kapatmann zorluuna da iaret ediyordu.'

D- MECLSN MAL KONUDAK DNCES

Daha Anadolu'ya gemeden bir avu Trkn bannd ata
yurdunda bamsz yeni bir devleti kurmay amalayan Mustafa Kemal
Paa Anadoluya getikten sonra bu amaca doru adm adm
ilerlemitir.
Yeni bir Trk Devletinin kurulmas, her eyden nce, Trk
ulusunun varlna ve zgrlne saldran emperyalist glerin
Anadoludan kovulmas ile salanabilirdi. Bunun iin emperyalizme
kar tm ulusun ortak bir noktada birletirilmesi ve eyleme geirilmesi
zorunluydu. O nedenle, ulusal eylemin amac yalnzca dman yurttan
kovmak, saltanat ve hilafeti dman basksndan kurtarmak, halk
zgrce yaatabilmek olarak belirlenmiti.' Bu amac gerekletirmede
de en byk silah ulusun zgrlne olan tutkusuydu.
177

T.B.M.M.Zb.C,, c. 6, S. 207.

178

y.a.g.y., c. 8, s. 169-171.

179

y.a.g.y., c, 1, s. 141-142.

180

y.a.g.y , s. 141.

291

Ankara merkez olmak zere oluan yeni ynetim, kendi varln

kantlama, stanbulda bulunan eski ynetim ise, emperyalist gleri de
yanna alarak Anadolu'daki ulusal eylemi yok etme sava veriyordu.
sava, mali bakmdan ykm iinde bulunan Anadolunun sorunlarn
daha da arttryordu. Uzun sava yllan, Anadoluyu yakm, ykm ve
bir bayku yuvasna dntrmt. Ynetim boluundan yararlanan
bir ksm gler geride kalan yamalama peinde idiler. Bu nedenle
ulusalclann, yeni bir Trk Devleti kurabilmesi iin, Anadolunun tm
varlna sahip kmas gerekiyordu. te bu dnceyle Mustafa Kemal
Paa, 18 Mart 1920de Heyet-i Temsiliye adna memalik-i Osmaniye
dahilindeki

Osmanl

Bankalaryla

Dyun-u

Umumiye

ve

Reji

idarelerinin paralanna el konulmasn, bunlann ve Ziraat Bankasnn

stanbula irsalat yapmalannn nlenmesini istedi. T.B.M.M. aldktan
ve icra Vekilleri Heyeti oluturulduktan sonra da devlet geliri
saylabilecek her eye T.B.M.M. Hkmeti el koymutur.
23 Nisan 1920ye kadar bir Osmanl vilayeti olarak bilinen
Ankara'da o tarihten itibaren ada bir devletin temelleri atlmtr.
Gn getike bu devletin organlan olumaya balamtr. Kurulan her
yeni daire, oluturulan her yeni birim yeni harcamalar gerektiriyordu.
Oysa, B.M.M. Hkmetinin mali olanaklan olduka snrl idi. Zayf olan
Anadolunun mali potansiyeli stanbul Hkmeti, Mdafa-i Hukuk
Cemiyetleri, Kuva-y Milliye gleri ve T.B.M.M. Hkmeti arasnda
paylalm bir durumdayd. T.B.M.M. Hkmeti bir yandan kendi
otoritesini Anadoluda egemen klacak almalan yaparken; br
yandan da Anadolunun mali potansiyelini ulusal ama dorultusunda
kullanmak zere gerekli nlemleri alyordu.
devin sreklilii gereince, bir yandan gelirler toplanrken, dier
yandan da kamu harcamalar kendi ak iinde devam ediyordu.
Maliye Vekaleti kasalanna giren paralarda ty bitmedik yetimin
hakk olduunu bilen maliye vekilleri, Ulusal Kurtulu Sava boyunca
byk bir zveri ile almlardr. Sebahattin Selek'in dedii gibi
Byk Millet Meclisi hkmetlerinin en g iini yklenen yeleri
maliye vekilleri olmutur. Milli mcadele boyunca maliye vekilleri kk

292

paralarn peinde komak, bekiliini yapmak ve dier vekillerin,

kumandanlarn

taarruzlarna

maruz

kalmak

durumundan

kurtulamamlardr."'
T.B.M.M. Hkmeti kurulduu andan itibaren yeni ynetimin bir
bteye

dayanmakszn

srekli

harcamalar

yapmas

kimi

milletvekillerinin dikkatini ekmekte gecikmemitir. Bunlar Kanun-u

Esasinin btesiz harcama yapmay yasakladn, senenin ortasna
gelindii

halde

yasal

dayanaktan

yoksun

milyonlarca

lirann

harcandn belirterek, btenin yaplmasn istemilerdir.^

Yeni kurulmu bir idarede bte yapmak kolay mdr? Kukusuz
hayr. Hele hele T.B.M.M. Hkmeti gibi bir ihtilalci ynetimin salam
bir

bte yapmas olanakszd. nk bte verilerinin tm stan

bulda bulunuyordu. T.B.M.M. Hkmeti maliye vekilinin elinde, hk

metin etkin olduu ve dman igaline uramam bulunan yerlerin
gelir ve giderlerini yanstan veriler yoktu. Bunun yannda haberleme
a da yeterli olmad iin merkezle tara arasnda yeterli bir balant
henz kurulamamt. Bu nedenle maliye vekili 6 Mays 1920 tarihli
genelgesi ile. Mart, Haziran aylan arasndaki harcamalarn, geen ylda
yaplm harcamalan amayacak biimde yaplmasn belirtmitir.
Avans biiminde yaplan harcamalar Eyllde kadar srmtr.'
Mustafa Bey ve arkadalarnn, maliye vekilinin neye dayanarak
harcama yaptn soran nergeleri bte sorununu meclis gndemine
getirmi ve bte hazrlama almalanna hz verilmitir.'
Hakk Behi Beyin dahiliye vekili olmas zerine maliye vekili olan
Ferit Bey, 1 Mays 1920 - 1 Eyll 1920 arasn kapsayacak geici bte
yasasn 8 Eyll 1920de meclise sunmutur.
181

Selek, a.g.y., s. 138.

182

T.B.M.M.Zb.C., c. 3, s. 76.

183

2 Mays 1336 - Mays 1336 tarihleri arasnda avans biiminde yaplan harcamaiann
dalm yledir: MH Mdafaa-i Vel<aleti: 33.145 lira, Dahiliye Vekaleti: 19.067 lira,
Adiiye Vekaleti: 10.079 lira, Maliye Vekaleti: 3.163 lira, iktisat Vekaleti: 2.304 lira,
Shhiye ve Muaveneti itimaiye Vekaleti; 1.102 lira, Nafia Vekaleti: 878 lira, Maarif
Vekaleti: 660 lira, Hariciye Vekaleti: 60 iira, ve bkz. T.B.M.M. C., c. 3, s. 72.

184

y.a.g.y., c. 3, s. 69.

293

1334 (1918) yl btesi ve eitli vekaletlerin, hacamalar

hakkndaki sorulara verdikleri cevaplara gre dzenlenen geici bte
salam verilere dayanlarak hazrlanmamtr. nk baz yreler
rnein, Van, Bitlis Eyll ayna gelinmi olmasna karlk hl maliye
vekilinin sorularna cevap vermemitir. Hazrlanan geici bteye gre,
yaplan harcamalar 27.195.935 lira idi. Maliye vekili bunun meclise
benimsenmesini istiyordu. Bu miktann fazla grlmemesini savunan,
maliye vekili, kendilerinin paraszlk gibi byk bir denetim altnda
olduklann, bu nedenle de fazla para harcama olana bulunmadn
belirtmitir.'^
Maliye vekili geici bte nedeniyle yapt konumada gelir
konusundaki

aratrmalarnn

sona

erdiini

gider

konusunda

aratrmalara devam edildiini belirterek, n tahminlere gre bte

ann 15-20 milyon civannda olacan sylemitir.
Bir ulusun mliyesini o ulusun siyasal olgunluunun ve yaam
hakknn gstergesi olarak nitelendiren maliye vekili, bte an
gidermek iin yaplacak nerilerin meclise benimsenmesini istemitir.
Maliye vekili, lkede yasal olmayan yollardan halktan paralar
toplandn, bunlann yasal olmayan bir biimde nerelere gittiinin
bilinmediini belirterek, bu paralann denetim altna alnmasnn
zorunluluuna iaret etmitir.
Yaplan tartmalarda kimi milletvekilleri bunun bte yasas
olmaktan te avans yasas olduunu savunurken, kimi de Osmanl
rgtleri temel alnarak hazrlanan bu bteye kar kmtr.'
Geici btenin en sert eletirisini Haan Basri Bey yapmtr.
lkenin iinde bulunduu ekonomik krize kar hkmetin stanbul
Hkmetinin Fransz kokulu vasi tekilat krtasiyesini mi takip ediyor?
Yoksa, her vekaletin btesini tanzim ederken asrlardan beri bilhassa
on seneden beri maruz kaldmz itimai, siyasi, mali felaketlerimizi ve
kendi hviyeti milliyemizi dnerek; tam halkn ruhuna, asrn
165

y.a.g.y., c. 4, s. 15-17.

186

y.a.g.y., c. 4, s. 17-10.

294

temaylat umumiyesine uygun basit ve sade bir idare mi tesis etmek

istiyor?" diye sralad sorulara cevap bulamadn belirtmitir. Haan
Basri Bey, hkmetin, stanbul Hkmetinin rgtsel yapsn
izlemiyorsa kendisinin bu konuda neler dndn sorarak bu
soruya cevap olacak ipularna btede rastlanlmadn vurgulamtr.
Meydanda bte yok, program yok, sadece sarfiyat var diyerek,
meclis onay olmadan, emrivakilerle yeni rgtlerin olutuu grn
savunmutur.
lkenin eski lke olmadn belirten Haan Basri Bey, harcanan
paralarda sa bitmedik yetimin hakk olduunun unutulmamasn
istemitir.'' Fuat Bey de eski kokmu idarenin braklarak halk bir
rgtlenme modelinin oluturulmasn nermitir.''
Eletirileri cevaplayan maliye vekili, rgtlenmedeki amalannn ne
stanbulu ne de Fransay izlemek olmadn, hkmetin son derece
gl ve yetenekli, devletin kadir" olmas ilkesine dayal, halkn
toplumsal yapsna koutluk gsteren bir devlet rgtlenmesi olduunu
aklamtr.'
Geici bte yasas meclise benimsendikten sonra 30 Eyll
1920de yllk bte yasas meclise sunulmutur.' Meclisin en nemli
grevlerinden birinin de devletin gelir ve giderlerini denetlemek
olduunu belirten Hafz Bey, yeni kurulmu bir hkmet btesini
dzenleyememi ise her eyinde noksanl vardr demitir.'^'
Maliye vekili bteyi 30 Eyllde meclise sunmutur. Ancak elde
salam veriler olmad iin, rakamlar sk sk deimi bte meclis
gndemine 3 Ocak 1921'de gelebilmitir.
Eski imparatorluk

btelerine

gre

mtevaz fakat lke

koullarna gre kavi" bir bte hazrlandn syleyen maliye vekili.

187

y.a.g.y., s. 52-53.

188

y.a.g.y., s. 55.

189

T.B.M.M.Zb.C., c. 4, s. 56 vd.

190

y.a.g.y., s. 399.

191

T.B.M .M .G.aZb., c. 1, s. 242.

295

devletlerin ve hkmetlerin g gstergelerinin yalnzca militarizme

bal olmadn, btelerinin salamlnn da bu konuda etkili
olduunu belirtmitir. Trk ulusunun, Trk Devletinin kendi siyasal
yeteneinin bilincine varm olduunu, mliyesine verdii nemle de
ortaya koyduunu, bu sade, basit" bteyi kant olarak gstermitir.
Maliye vekili, bteleri bahtiyar ve bedbaht olarak ikiye ayrm, kendi
btelerinin bahtiyar bir bte olduu grn savunmutur.'^^
28 ubat 1921'de 63.018.354 lira gider, 51.378.626 lira gelirle
benimsenen
milletvekilleri

1920 yl btesinin
u

konular

zerinde

eletirisinde genel olarak

durmulardr: Bte

gzkenden fazladr. Bte meclise ge gelmi ve meclis emrivaki ile

kar karya kalmtr. Hkmetin harcamalar fazladr. Tasarrufa nem
verilmemekte, gereksiz yerlerde ok miktarda memur altnimaktadr.
Memur kadrolan belli deildir, dzensizdir. Memur maalan dzgn
denmiyor, baz yerlerdeki memur ve subaylar, maalann dzgnce
alrlarken, baz yerlerdekiler aylarca maa alamyor. Hkmetin belirttii
gelirler salam kaynaklara dayanmyor, bte fakir halkn srtna bir yk
getiriyor. Gelir artnm iin vergi oranlann artrmak olumlu bir yntem
deildir.
Bu eletiriler yannda, halktan yasad yollardan hi kimsenin para
toplamamas, kyly ezen aar vergisinin yeniden gzden geirilmesi
gibi normal dnemlerde olabilecek eletirilerin de yapld dikkati
ekmektedir.
Mali yln 1 Martta balad gz nne alnrsa bunun bir bte
olmaktan te, devlet harcamalarnn kesin bir hesab olarak nitelemek
daha doru olur. nk verilen rakamlar ilerde harcanacak paray deil,
harcanm paray gstermektedir.
OsmanlI Devletinin bte tekniine gre hazrlanan T.B.M.M.
Hkmetinin bu ilk btesi, Anadoluda henz kurulmam bir ksm
192

bkz. T.B.M.M.Zb.C., c. 7, s. 129-146.

193

a.g.e., c. 6, s. 538. Hakimiyet-i Milliyeye gre, btedeki devlet geliri, 79.334.440

lira, gider ise, 67.519.650 liradr, bkz. Hakimiyet-i Milliye, 20 ubat 1337. M illi
Nevsal, stanbul, 1339, s. 168. Hazine kesin hesap cetveline gre ise, gelir
46.839.868 lira idi.

296

devlet rgtlerini de iine ald gibi, ulusal eylemin amacna ters den
emperyalizmin Anadoludaki gzcln yapan baz rgtler de
btede gsterilmitir.
Harcamalarn yandan fazlasnn Mdafaa-i Milliye Vekaletince
yapldnn gsterilmesine karlk yine de gerei yanstmad
bilinmektedir.'''Zira, kurulu dneminde halkn ordu giderlerine
katlmnn miktan belli deildir. Btesinin % 50sinden fazlas ordu
ihtiyalar iin ayrlm olmasna karlk 1921

balarna kadar

hkmetin dou cephesine nemli bir yardm yapmad, bat

cephesinin ihtiya duyduu 1.200.000 liray ayda vermeyi
kararlatrd fakat veremedii grlmektedir.^
Gelir kaynaklarnn yapsna baktmzda en nemli gelir kayna
olarak, bina, arazi, hayvan, aar, kazan, gmrk ve tuz vergisini
gryoruz. Bunlann oransal analizi yapldnda bte gelirlerinin %
29u aar, % 12si gmrk, % 12sl hayvan, % 8 i tuz, % 5 i bina ve
arazi, % 4nn de gelir vergisinden olutuu grlr.
1920

yl btesi zerinde o kadar tartmalar yaplm olmasna

karlk 1921 ylna da btesiz girilmitir. 5 Mays 1921 yl meclisinin

gizli oturumunda bteyi milletvekillerinin grlerine sunan maliye
vekiline gre,

lkenin

mali durumu

mhlik deilse herhalde

mkldr. nk yaplan hesaplara gre giderin 108.088.625, gelirin

ise 72.411.915 lira olaca saptanmtr.'^ Buna gre btedeki ak
35.676.705 liradr.'"'
Btedeki bu aklk sert eletirilere yol anca maliye vekili bteyi
geri ekmitir. Mustafa Kemal Paann da denetiminde yeniden
incelenen btede a azaltabilmek iin eitli vekaletlere aynlan
194

Btedeki harcamalarn oransal analizi iin bkz. Alptekin Mden-isolu, Kurtulu

Savann Mali Kaynaklan, Ankara, 1974, s. 330.

195

Selek a.g.y., s, 523.

196

T.B.M.IM.G.C.Zb, c. 2, s. 49.

197

Maiiye vekilinin akiamaiarna gre, Rusyadan gelecek on milyon Rublelik yardmn

drt milyonu Kars'a gelmitir. Buna gre 24.400.000 liralk kaynak da gz nne
ainacak olunursa bte ann 10.276.705 liraya inecei grlr, y.a.g.y., c. 2, s.
50.

297

paylarda ksntya gidilm i ve baz siyasi amalarla" konulan

harcamalardan vazgeilerek hazrlanan yeni bte 84 milyon gider,
72.441.935 lira gelirle yeniden meclis gndemine gelmitir.* Bylece
bte a 12 milyona drlmtr.'
lkenin ekonomik durumunun halktan yeni vergi almay imknsz
kldn savunan milletvekilleri eski Babiali rgtlenme modeli yerine,
yeni bir rgtlenme modeline gidilerek, daha tesi, tm gelirleri
Mdafaa-i
azaltlmasn

Milliye
ve

Vekaletinin
dmann

emrine

yurttan

vererek

kovularak

harcamalarnn
lkenin

bara

kavuturulmasn istemilerdir. gvenliin bozuk olmasnn da mali

durumun ktlemesinde etkili olduunu belirten milletvekillerinin
iddetli eletirileri sonunda maliye vekili istifa etmitir.
Yeni Maliye Vekili Haan Bey, meclisteki eletirileri de gz nne
alarak hazrlad bteyi nce Mdafaa-i Hukuk Grubuna daha sonra
da T.B.M.M.nIn bilgisine sunmutur. Haan Beyin de hesaplanna gre
bte ann 30 milyon lira civannda olaca tahmin edilmektedir.^
Maliye vekilinin belirttii gibi, gerekesi ne olursa olsun 1921 yl
btesi de 1920 yl btesi gibi mali yln bitimine az bir sre kala
meclis gndemine gelmitir. Ancak 1921 yl btesi 1920 yl btesine
gre biraz daha bte tekniine uygunluk gstermektedir. nk,
harcamalarn % 60n kapsayan Mdafaa-i Milliye Vekaleti btesi
1921

yl balarnda grlerek onaylanm, dier vekaletlerin

harcamalan ise 18 Haziran 1921de alnan kararlara gre yaplmtr.

190

y.a.g.y,, s. 81.

199

Maliye vekilinin aklamalanna gre 1921 yl denk bir bte yl olacaktr. nk

mevcut devlet geliri 53 milyon, yeni vergi yasalan ile elde edilecek gelir 19 milyon,
maalardan kesilecek % 20lerle de salanacak gelir 6 milyon olacaktr. 6 milyon da
Sovyet Rublesi ile karlanacaktr, y.a.g.y., s. 82.

200

y.a.g.y., s. 85 vd. Gerek nitel gerekse nicel ynden 1921 ylndaki ordunun 1920den
ok daha gl olduu, buna karlk btenin % 62sinin Mdalaa-i Milliye
Vekaletlne aynld grlmektedir.

201

Ali kr Bey'e gre, T.K.F.nn kurulmasnn lkede yaratt tedirginlik de bte

anda nemli rol oynamtr. nk tccar parasn ynetime gven duymad
iin stanbul bankalarna gndem itir. bkz. y.a.g.y., s. 62.

202

y.a.g.y., s. 147 vd. Gider 85 milyon, gelir 50 milyon olarak tahmin edilmektedir.

298

Maliye vekilinin aklamalarna gre 1921 ylnda elde edilen devlet

gelirleri 52 milyona, hacamalar ise 80.000.000 liraya ulamtr."
1922 ylna da btesiz girilmitir. 1922 yl Nisanna dein sadece
Dahiliye Vekaleti btesi grlmtr. Bu sradaki tartmalar gz
nne alan maliye vekili, btenin en erken 3.5 ayda kamayacan
dnerek avans yoluyla ii idare etmeye almtr.
17 Temmuz 1921de meclisin gizli oturumunda tartlan Bte
Komisyonu raporuna gre tahmin edilen harcama 78 milyon, gelir ise
56

milyondur.

Bte

16 milyondur. ''B te

Komisyonu

szcsnn konumalarna baklacak olursa, bte ann daha da

fazlalaaca dikkati ekmektedir.
1922

ylnda da bte hazrlanamamtr. Avans yasalaryla

ihtiyalar giderilmeye allmtr. 1922 yl Avans Yasas grlrken

tahmini harcamalann 120 milyon lira olaca belirtilmitir. Ancak
harcamalar bu miktara ulamam 100 milyon civarnda kalmtr. 1922
ylna ait gelir tahmini ise maliye vekiline gre 60 milyon iken Hazine
genel hesabna gre ise 98 milycn liraya ulamtr.^"*
Ulusal Kurtulu Sava boyunca T.B.M.M. Hkmeti btesinin
byk bir blm Mdafaa-i Milliye Vekaleti'ne aynim ve denk bir
bte yapma olana domamtr. Bte yl boyunca srekli ak

203

y.a.g.y., s. 717-721. 1921 ylnn en nemli sava olan Sakarya Sava srasnda
konulan Tekalif-i M illiye emirleri dorultusunda elde edilen gelir bteye
konmamtr. Tekalif-i Milliye Emirleri iin bkz. Cemal Kutay: Byk Zaferin
Yapsnda Tekalif-i Milliye" Byk Zafer'in 50. Yldnmne Armaan, stanbul,
1972, s. 245-254. Mehmet Kayran, "Tekalif-i Milliye Emirleri ve Uygulan", Atatrk
Aratrma Merkezi Dergisi, c. V, s. 15, Ankara, 196S, s. 639-664. 26 Mays 1921
tarihli bte taslana gre bu say verilmitir. 9 ubat 1922 tarihli maliye vekilinin
aklamalanna gre gelir 52 Milyon, 20 ubat 1921 tarihli Hakimiyet-i Milliye
gazetesine gre 79.627,225, Hazine Genel Hesab verilerine gre 57.435.193 liradr,
bkz. hsan Gne, "Milli Mcadele Dnemi Bteleri", Atatrk Aratrma Merkezi
Dergisi, c, IV, s. 12. s. 776. Gider ise Hazine kesin hesap verilerine gre 82.162.190
liradr.

204

T.B.M.M.G.C.Zb., c. 3, s. 489.

205

y.a.g.y., s. 491.

206

Gne, a.g.mk., s. 778 vd.

299

verm itir/' Bu a giderebilmek iin milletvekilleri eitli neriler

ortaya atm, hkmet eitli nlemler almtr.
Bte aklan ortaya ktnda, genel olarak hkmetlerin, bu a
kapatmak iin 1- vergi oranlann artrmak, 2- yeni vergiler koymak, 3borlanmak gibi yntemlere bavurduklar bilinmektedir. T.B.M.M.
Hkmeti bunlarn dnda bir baka yola da bavurarak, alanlann
cretlerinden her ay bir miktar para keserek bte an gidermeye
almtr.
stanbulun igali zerine OsmanlI Bankas, Dyun-u Umumiye ve
Reji idarelerinin gelirlerine el koyan ulusalclar,'^'meclisin almasndan
sonra bu konuya daha da nem vermilerdir.
T.B.M.M. Hkmetinin ilk Maliye Vekili Hakk Behi Bey,
Anadoludaki gelirlerin yansndan fazlasn denetimi altnda bulunduran
Dyun-u Umumiye idaresi ile elikiye dmenin o gnn koullarnda
ulusal karlarla badamayacan dnerek, anlamaya almtr.
Dyun-u Umumiye idaresinin Ankara temsilcisini vekalete ararak
Biz harp halindeyiz, vergileri toplayp bize verin. Ancak masrafnz aln.
Sulh olunca hesaplanz demitir. Behi Beyin bu nerisi Dyun-u
Umumiye idaresince de olumlu karlanmtr Bylece T.B.M.M.
Hkmeti rtl bir biimde de olsa Dyun-u Umumiye daresine el
koyduu gibi, yeni bir rgt kurarak geni harcamalar yapmadan
Anadolunun gelirlerini kendi kasasna geirmi oluyordu. Dyun-u
Umumiye daresinin Damga Matbaas stanbulda olduu iin orada
baslan pullar Anadoluda satlarak T.B.M.M. Hkmetine nemli bir
gelir oluturuyordu.
Bu nlemlerle ulusal sava zafere ulatrmak zordu. Yeni vergi
koymak zorunlu idi. Fakat bu srada Anadolu halknn askerlie, vergiye
kar byk bir tepkisi vard. Uzun sava yllan ve bozuk dzen

207

Bu aklara karn Mustafa Kemal, tam bamsz iDir Trkiye oluturabilmek iin
lkenin gelir kaynaklannn yeterli oiduu kansndayd, bkz. A.S.D., c. 1, s. 228.

208

Bilal imir, Ingiliz Belgelerinde Atatrk, c. 2, s. 16, 65.

209

Selek, a.g.y. s. 136.

300

Anadolunun yanmasna, yklmasna, halknn yoksullamasna neden

olmutu. Buna karlk halk yine de banndan kard Kuva-y Milliye
glerinin ihtiyalarn ekonomik gc lsnde ayni ve nakdi
teberrularla karlamaya almtr.
Anadolu halkn, T.B.M.M. Hkmetine kar isyan ettirmek isteyen
gler T.B.M.M. Hkmetinin yeni vergiler koyacan sk sk
tekrarladklan iin, hkmet ilk gnlerde yeni vergiler koymaktan
kanmtr. Kararnamelerle gelir artrma yollarn izleyerek, halk ulusal
sava iin daha ok maddi zveride buundurmaya altrmay tercih
etmitir. rnein, 28 Haziran 1920de terekelerden kan altn ve
gmlerin Ziraat Bankas'na teslim edilmesini belirtmitir.^'"
Mondros Silah Brakmasn izleyen gnlerde gayrimslm
tccarlann askeri malzeme ad altnda Avrupa'dan ok miktarda mal
getirtip, igalci glerin askeri depolannda sakladklan biliniyordu.^
Baz kiiler bu mallan oradan Anadolunun i kesimlerine gndererek
hem parann yurtdna kmasna hem de yerli retimin zayflamasna
neden oluyordu. Bir yandan bunu nlemek, dier yandan da devlete
gelir salamak iin gmrk vergisine 28 Temmuz 1920de be kat zam
yaplmtr. lkenin ekonomik bamszlnn elde edilmesinde, sanal
ve iktisadiyatnn gelimesinde nemli bir balangc oluturan bu yasa
ile ulusal hkmetin denetimi altnda bulunan kentlere nereden gelirse
gelsin, dardan gelecek, tm mallarn gmrk vergisine tabi olmas
kararlatrlmtr.^'^ Gmrk vergisinin yannda tccarn eyasn
saklad depolann creti de 10 kat artnlmtr. 15 Austos 1920de
Zonguldak yresinde karlp ihra olunan madenlerden ton bana
ihra vergisi alnmaya balanmtr. 20 Eyllde de da satlan
mallardan kilo veya saylanna gre vergi alnmas kararlatrlmtr.
Bugn ok paraya ihtiyacmz var, bunu bulmak zorundayz. Fakat
bu paray kylden ziyade para kazananlardan alalm diyen kimi

210

Dsfur, c. 1, s, 21.

211

T.B.M.M.Zb.C., c. 2, s. 357vd.

212

y.g.y., c. 3, s. 35B.

301

milletvekilleri Ingilterede irat vergisi alnd gibi T.B.M.M. Hkmetinin

de vatan vergisi ad altnda bir vergi koymasn nermilerdi.^^ Bu
nerilerden g alan maliye vekili, tm reticilerin vergi mkellefi
olduu Anadoluda ticaretle uraanlar da vergi mkellefiyeti iine
sokmak iin yeni bir vergi konmasn nermitir.^" 15 Eyll 1920de,
hazrlad ticaret vergisi dolaysyla, maliye vekilinin yapt konuma,
meclisin dnce yapsn gstermesi bakmndan ilgintir.
Ticaretle uraan tm irket ve kiileri kapsayan bu verginin
tartlmas srasnda maliye vekili Bugn heyeti aliyenizin bidayeti
teekklnden beri daima arzu etmi bulunduu ve daima takip ettii
fikre mstenit olmak zere heyeti aliyenize bir kanun teklif ediyorum.
Bugne kadar varidat devleti tezyit iin muhtelif vergilere zamaim icra
ettiimiz zamanlarda daima heyeti aliyenizden u temenniye maruz
kalyordum. Daima kylye, daima ahaliye, daima fukaraya, ite
efendiler bugn fukaraya deil dorudan doruya zenginlere bir vergi
getiriyorum" demitir. Bu vergi yasasn hazrlarken byk glkler
ektiini de syleyen maliye vekili, sz konusu yasa ile amacnn,
"memleketin intizam ve asayiinden, memleketin sayinden dierleri
gibi tamamiyle mstefit olduklar halde, yalnz tekalif hususunda
kendilerini arayp bulmak, ceplerinden yakalayp almak imkn olmayan
bir snftan vergi almak olduunu vurgulam tr.M aliye Vekaletince
hazrlanan bu yasa tasla mecliste byk tartmalann kmasna
neden olmutur.
Sk sk kyl edebiyatnn yapld mecliste,*' tccar kesimi daha
etkili olmu ve istemedii vergi yasasnn meclisten gemesine izin
vermemitir.^ Ancak lkenin iinde bulunduu olaanst durum
213

y.a.g.y., s. 114.

214

y.a.g.y,, c. 6, s. 310.

215

y.a.g.y., s. 315.

216

y.a.g.y., c. 6, s. 58, c. 12, s. 250, c. 1B. s, 225 vd. c. 19, s. 206. Bu konuda Abidin
Bey yle der: "Kylye bir ey tahmil edildii val<it biraz grlt oluyor. Fakat
sonradan kabul ediyoruz. Biraz zengine, tccara dokunulmak istendiinde herkes
bir kyamettir koparyor bkz. y.a.g.y., c. 19, s. 207.

217

y.a.g.y., c. 6, s. 31B vd. 11 Aralk 1336 tariili oturum.

302

nedeniyle, baz vergileri holanmasalar bile benimsemek zorunda

kalmlardr. Maliye vekilinin nerdii gelir vergisi orann artran yasa
da bu mantk erevesi iinde benimsenmitir. Aslnda gelir vergisi
orann artrmakla hkmetin yeni bir vergi yk getirmeyip, byk
sermayeyi koruduu grlmektedir.^' Her ne kadar tccan savunanlar,
tccarn

gerekli

vergileri

verdiini

iddia

ederek,

bu

yasann

benimsenmesiyle lkedeki ticaretin duracan, gelirin azalacan, lke

ekonomisinin byk zarar greceini belirtmilerse de, kimi gelir
sahiplerinin

aka

vergi

kard

gereini

de

ortadan

kaldramamlardr.^' Bu yasa ile eski gelir vergisi yasas deitirilerek,

giriimcinin krsal kesime kurduu tesisler de vergi yasas iine
sokulmu ve vergi oranlan ykseltilmitir.^
Eyll ay Maliye Vekaletinin eylem ay olmutur. Arka arkaya gelir
artrc yasalar kartlmtr.^^'
1920

yl sonlannda ve 1921 yl balannda cephelerde elde edilen

baanlardan yararlanlarak yeni vergi yasalan meclisten geirilmiti.

Vergi yasalar hazrlanrken, konan verginin kimden kaca, lke
ekonomisine etkisinin ne olaca, izlenen politikayla uygunluk gsterip
gstermeyecei gibi konular zerinde durulmutur. Dar gelirliler
gzetilmeye allmtr. lkenin ekonomik yaps nedeniyle vergi
gelirlerinin yk yine de krsal kesimin omuzlanndan kaldnlamamtr.
Bir tccann 1000 lira sermayesi iin verdii verginin % 10u, %
20yi gemedii halde, sermayesi 100 kilo buday olan iftinin, her yl
218

bkz. y.a.g.y., c. 4, s. 203, vd.

219

Maliye vekHinin aklamalarna gre, Ankarada 20.000 mkellef gelir vergisi

demektedir. 8.000'ini 100 kr.dan az, 1.200' 500 kr.'dan az, 4.000 i de 500
kr.'dan ok vergi mkellefi olarak gzkmektedir. Trkiye Byk MiHet Meclisi
Hkmeti bu vergiyi 20 liraya karmak istemektedir. Kimi milletvekili vergiyi az
bularak bu miktarn arttnimasn istemitir, bkz. y.a.g.y., c, 4, s. 205-206. Vergi
orannn artrlmasn isteyenler dncelerini benimsetmek iin bir kylnn vergi
durumunu gz nne alarak savunmalann yapyorlard. Ragp Bey'in aklamalanna
gre 1.000 kile zahire kaldran kyl 250 kile zahire veriyor. Kilesi iki liradan bu
miktar 500 lira tutar, oiuu ile ocuu ile alan kyl 2,000 lira kazanyor, 500 lira
vergi veriyor. Ylda 80, 100 bin lira kazanan tccar ise salt 500 kr, veriyordu, bkz,
y.a.g.y,, c, 4, s, 206.

220

Dstur, c, 1, s, 70,

221

Dsfur, c. 1, s, 82,

303

rnnn 1/8ini vergi olarak vermesi sonucu sekiz yl sonra

sermayesini bitirdii belirtilmi, dolaysyla tccardan alnan verginin
azl dile getirilmitir.
T.B.M.M. ve hkmet, ulusal sava zafere ulatrabilmek iin
olaanst

ykmllkler

getirecek

davran

iine

girmekten

kanmamtr. Sakarya Sava ncesinde Tekalif-i Milliye Emirleri

yaynlanarak ordunun bir ksm ihtiyac karlanmtr. 1921 yl
soniannda 5 milyon liraya ihtiya vard. Hkmet bu paray bulmakta
zorlanyordu. Baz kiiler yasal dayana olmayan salma yoluyla,
blgelerin ekonomik durumu da gz nnde bulundurularak bu paray
toplamay nermiti, ite bu skklk nedeniyle bu dnemde vergilerin
erken denmesine imkn salayan dzenlemeler de yaplmtr.
Bte an giderebilmek amacyla hkmete bankalardan geici
avans alma, hzineye ait tanmaz mallan satma, madeni ufaklk para
basma izni de verilmitir.^^
1921

yl bte an giderebilmek iin hkmete borlanma

nerileri de yaplmtr. Ancak borlanma nasl olacakt? borlanma

m, d borlanma m yaplmalyd. Osmanl geleneinden hareket
edilecek olursa, bte an gidermede en uygun yol, d
borlanmadr. Ancak bu dnemde Anadolunun bir d borlanmaya
gitmesi kolay mdr? Tevfik Rd Beyin aklamalanna gre, d
borlanma olanann bulunmamas demek, devletin saygnlnn
yitirilmi olmas demektir.
Oysa maliye vekili borlanmadan pek de mitli gzkmyordu.
nk Fransann, Amerikadan % 10 faizle para ald, talyadan bir
ey beklenemeyecei, ngilterenin ise bor vermeyeceini belirterek,
tek umudun arkta olduunu aklyordu.^^

222

T.B.M.M.Zb.C., c. 19, s. 206-207.

223

Dstur, c. 1, s. 230-231, Mderrisolu, a.g.y.. s. 324-329.

224

T.B.M.M.G.C.Zb., c. 2, s. 797.

225

y.a.g.y., c. 3, s. 201. Kimi milletvekili Rusya'dan gelen altnlara ister bor biiminde,
ister hediye biiminde olsun kar kmlardr, y.a.g.y., c. 2, s. 157.

304

 Devletin siyasi, il<tisadi, istiklalinden iibir ey feda etmemek

artyla memlekette mevcut olan gerek servet-i tabiyemizin ve gerek
tesisat snaiyemizin inkiaf namna makul erait altnda" bir borlanma
yaplmas iin hkmete izin verilmesine ka r lk,h k m e t mtareke
nerilerinin gndeme geldii bir srada, d borlanmaya gitmenin
sakncalarn gz nne alarak byle bir giriimde bulunmamtr.^
Kimi milletvekilleri, devletin bte an giderebilmesi iin tutarl
bir politika izlemesini, bazen Douya, bazen Batya ynelik izlenen
politikann lke koullanna uygun bir borlanmay engelledii grn
savunmulardr.^"
kinci Grup milletvekilleri, bte tartmasna geni bir boyut
kazandrarak, bte ann kapatlmasn, bir sistem sorunu haline
getirmilerdir. Bunlara gre, hkmetin siyasal yaps sermayedarlara
gven

vermemektedir. Sermayedarlar,

paralarn

Anadoluda

tutmuyorlar. yapmyorlar. Hkmete gvenleri yoktur. Onlara gven

verilmelidir. Bu da biz nasl bir hkmetiz, ilerde ne ekle dneceiz,
nereye gidiyoruz gibi kafalarda oluan sorularnn aka
cevaplandnimasna baldr. Olaanst mahkemelerin kurulduu,
Tekalif-i Milliye emirlerinin yaynland ve uyguland, skynetimlerin
srd bir yere yabanc sermaye gelmez. Bunlar hem yabanc
sermayenin giriini engelliyor, hem de ierdeki sermayenin darya
karlmasna yol ayor, yle ise bte aklann giderebilmek iin bu
engellerin ortadan kaldrlmas, sermayedarlara siyasal sistem hakknda
gven verilmelidir.'^
226

T.B.M.M.G.Zb.C., c. 2, s. 800. Mustafa Kemal meclisin 3. toplanma ylnr aarken

yapt konumada her medeni devlet gibi harici istikrazlar" yaplmasna taraftar
olduunu ancak, alnan bu paralarn BabIalinin yapt gibi amasz israf ve
tketimle bor ykn artrarak mali bamszl tehlikeye atmaktan te, gelimeye
olanak salayacak, retimi artracak, halkn mutluluunu ykseltecek, kaynaklarn
kullanlmasna ortam hazrlayacak bir biimde kullanlmasnn da zorunluluunu
vurgulamtr, bkz. A.S.D.c, 1, s, 229,

227

T.B.M.M.G.C.Zb., c. 2, s. 784-785. c. 3, s, 198-271.

228

y.a.g.y., c. 2, s. 800.

229

y.a.g.y., c. 2, s. 743, 744,

230

y.a.g.y., s. 738-739.

305

Bu gruptan baz milletvekilleri bte ann giderilmesi iin toprak

altnda bulunan doal kaynaklardan yararlanlmasn da nermitir,^'
Bte komisyonu ise bte an giderebilmek iin, stiklal
vergisi, mdafaa-i vatan vergisi, vergi istikraz" gibi nlemleri uygun
bulmamtr. Ancak, hkmetin Ziraat Bankas'ndan

bor

para

almasnda saknca grmemitir. A giderebilmek iin, Almanya ve

talya'ya ara ve gere almak iin gnderilen paralann geri getirilmesini,
tasarrufa nem verilmesini, d borlanmaya gidilmesini nerenler de

olmutur.^^"
Tm bunlara karn maliye vekili, lke koullarna ve Ulusal
Kurtulu Savann amacna uygun gereki bir politika izleyerek,
bte an giderebilmek iin lke ii kaynaklara ynelmi, yeni
vergilerle bu sorunu zmeye almtr.

231

y.a.g.y., s. 725.

232

y.a.g.y., c. 3, s. 490.

233

bkz. Mderrisolu, a.g.y.

306

HAZNE KESN HESAP VERLERNE GRE GDER BTELER

KURUMLAR

YILLAR
1920 Yl

Hilafet ve Hanedan

551,012

Byk Millet Meclisi

953.996

1921 Yl

1922 Yl

144.455
985.376

icra Vekilleri Heye. Riyaseti

f,1

1.067,644

12.730

18.721

3.493.225

4.924.441

Duyunu Umumiye

7.680.969

12

1.202.611

2.263.711

2,2

Maliye Vekaleti

6.413.629

10,1

5.499.268

6,6

8.084.300

Dahiliye Vekaleti

2.731.023

4,3

2.228.013

2,7

2.451.190

2,4

Shhiye Vekaleti

613.141

Muhassesat Zatiye

549.293

eriye Vekaleti

522.062

Adliye Vekaleti

2.759.274

Maarif Vekaleti

577.061

504.063

Nafia Vekaleti

620.396

iktisat Vekaleti

1.264.921

Hariciye Vekaleti
Mdafaal Milliye Vekaleti
Bahriye Dairesi

303.748
27.576.039
289.548

948,578

305.000
4,3

2.448.244

632.226
2.792.695

2,7

432,245

1,4

1.125.307

1,3

928.724

1.454.023

1,7

2.523.353

2,9

459.924
43

4,8

50.984.384

0,5

443.379

2,4

970.257
62

55.829.136

5,2

1.117.868

1,1

Askeri Fabrikalar
752.969

1,1

2.764.595

3,3

1.554.285

1,5

Jandarma Komutanl

4.858.976

7,7

4.166.039

5.845.176

5,7

Emniyet-i Umumiye

f.354.688

2,1

937.320

f.f

1.682.348

1,6

1.427.898

2,2

1.505.891

1,8

2.129.657

2,1

141.463

1,3

MOdiriyeti Umumiyesi

Posta ve Telgraf
Mdiriyeti
Rusumat Mdiriyet
Umumiyesi

356.160

356.152

Matbuat ve stihbarat
Mdiriyeti Umumiyesi
Aair ve Muhacirin

88.000

83.791

107.494

874.735

663.556

1.139.338

1,1

1.245.458

1,2

Ziraat Bankas
uray Devlet
Divan Muhasebat
Defteri Hakani

26.096
403.311

Riyaset

18.375

Toplam

63.018.357

62.162.190

307

100.974.541

HAZNE KESN HESAP VERLERNE GRE GELR BTELER

1920 Yl

1921 Yl

1922 Yl

Vastasz Vergiler

26.589.256

56

35.378.176

61,6

1.149.468

1,6

Vastal Vergiler

10.438.895

22

7.170.380

12,4

12.984.085

13,1

Tekel Gelirleri

4.738.244

10

3.756.283

6,5

5.257.362

5,3

Devlet Mallar Haslat

2.015.650

1.296.833

2,2

1.960.718

1,9

eitli Gelirler

1.758.443

3,7

4.820.904

8,3

5.505.106

5,5

Gelir Blmleri

Damga Ver. Har Cezalar

968.894

1.271.196

2,2

2.296.427

2,3

Tketim Vergileri

140.000

2.909.053

8.635.183

8,7

46.839.868

57.435.193

Toplam

Gelirin eidi

1920 Yl

1921 Yl

98.319.133

1922 Yl

Aar Vergisi

13.641.079

29,6

19.320.643

33,6

29.585.091

29,8

Gmrk Vergisi

10.361.221

22

7.009.720

12,2

12.717.333

12,8

Hayvan Vergisi

5.783.586

12

5.948.533

10,3

5.475.218

5,5

Tuz Tekeli

3.500.000

2.789.091

4,8

3.863.568

3,8

Bina ve Arazi Vergisi

2.540.689

4.456,604

7,7

9.291.886

9,3

Gelir Vergisi

2.083.756

2.601.498

4,8

6.644.692

6,7

E- MECLSN EKONOMK KONUDAK DNCES

1-

TARIM KONUSUNDAK DNCES

T.B.M.M. aldktan ve icra Vekilleri Heyeti oluturulduktan sonra,

icra Vekilleri Heyeti izleyecei politikay saptamt. Buna gre lkmet
lkenin iktisadiyatn, halkn refah ve saadetine uygun, dman
saldnlanna kar direnli klmay dnyordu.
lkenin ekonomik yaps tanma dayanyordu. Halkn byk bir
blm ziraat ve hayvanclkla uramaktayd.
ktisat vekili, izleyecei iktisadi politikay saptarken, a- ivedilikle
yaplmas gerekenler, b- yava yava yaplmas gerekenler olmak zere
bir sralama yapmt.
ktisat vekiline gre; ivedilikle yaplmas gereken iler yle

308

zetlenmiti; Ziraat amelesinin, ziraat gmenlerinin (muhaciri zirainin)

mutluluk iinde yaamlann srdrmelerine olanak salamak, tmyle
ilenmeyen miri ve hususi iftliklerin ve byk topraklann verimli bir
biimde iletmeye almasn temin etmek, tohum bulamayan kylye
tohum datmak, rne zarar veren ekirgelerle en son teknikle (fenni
usulle) savamak, Ankara Ziraat Okulunu yeniden amak, ders ve
uygulama programlann lkenin ihtiyalarna uygun bir biimde yeniden
dzenlemek ve buraya gzide retmenler salamak, Kastamonuda
bir orman mektebi amak, seylabdan srekli zarar grenlere, yakt ve
kereste sknts ekenlere yardm etmek.
Yava yava yaplmas gereken iler de yle sralanmt:
Vekaletin teknik elemanlan lke iinde yapacaklan aratrma ve
inceleme sonucuna gre tanmn daha iyi bir hale getirilmesi iin gerekli
olan, bte ve zamann iznine gre yapmak.^^
Anadolu, iftiler diyar olarak adlandnlr ve lkenin maddi
cephesini iftiler oluturur. iftilik dier ura alanlanna gre daha
ileri bir dzeydedir. Bu nedenle Trkiye Halk Devleti nin ifti
politikasna nem vermesini yadsmamak gerekir.

nk, ancak

byle bir politika ile Trkiyenin en hakiki efendisi, krtasiyeci

ynetimlerden, mtegallibe, simsar ve yabanc sermaye basks
altnda kara bahtl reticiler olmaktan kurtanlabilirdi.^^
T.B.M.M. Hkmeti lkedeki retimi artrabilmek iin eitli
nlemler almak zorundayd. lkenin sava iinde bulunmas ve retici
kitlenin

cephede

tutulmas

rn

miktarn

etkiliyordu.

rn

yetersizliinin douraca sonular bilen hkmet, sava durumuna

bakmadan kimi glerin askerliini tecil ettii gibi, her kazada retim
aralan yapclarndan iki marangoz, iki demircinin de askerliini tecil
etmiti.^
234

Yem Gn, 25 Austos 1336, s. 2.

235

y.a.g.g., 17 Haziran 1337, Mustafa Kemalin grleri iin, bkz. A.S.D., c. 2, s. 130131.

236

Yeni Gn, 17 Haziran, 1337,

237

Dstur, c. 2, s. 48.

309

karlan mkellefiyet-i ziraiye yasasna ilerlik kazandrmak iin bir

nizamname yaynlamt. Buna gre, her mahallede en byk mlki
memurun bakanlnda askerlik ubesi reisi, ziraat fen memuru,
jandarma kumandan ile mtberani zn-adan" heyete seilen iki
yenin

de

katlmasyla

birer

mkellefiyeti

ziraiye

heyeti nin

oluturulmas ve bu heyetin haftada bir kez toplanp, tanmsal sorunlan

kendi aralannda grmesi saptanmt.
Heyet, mahalle ve kurra (ky) ihtiyar heyeti araclyla her hanenin
hayvan, arazi ve tohum miktann bir deftere yazacak, ky ve mahalle
ihtiyar heyeti her ay defterde ismi yazl kiilerin ne cins ve ne miktar
tohum zer ettiini veya toprak ilediini heyete ihbar edecekti. nk;
ekicilerin, her ift hayvan bana yazlk ve klk olmak zere 40 dnm
araziye hububat ekme zorunluluu vard.
ifti halk, bu heyet araclyla Ziraat Bankas depolarndaki alet
ve edavattan yararlanacakt.
Salt iftiler deil, kurulmu irketlerin de toprak ilemesi veya
iletmesi zorunluydu. Resmi ekilde kurulmu imtiyazl imtiyazsz her
trl irket, messesat ve cemiyetlerden 5.000 lira sermayesi olanlar
100 dnm, ondan fazla sermayesi olanlar her 1.000 lira iin 10 dnm
araziyi ekmek veya ektirmekle ykmlyd.""
O

gnn Anadolusunda zirai ekonominin itici gc insan ve

hayvan emeiydi. Sava nedeniyle erkeklerin silah altna alnmas ve

Tekalif-i Milliye komisyonlarnn da askeri nakliyat salamak iin halktan
kz toplam olmas, ister istemez ziraat etkilemiti. Bunu gz nnde
tutan Besim Atalay Bey (Ktahya) halktan alnan bu kzlerin her gn
ldn belirterek, askerin elindeki bakmsz kzlerin bedelsiz olarak
kyllere verilmesini nermitir."" Onun bu nergesini bte encmeni
de olumlu bulmutu.
Yasann tartmas srasnda bunu bir inklap ilkesi olarak
yorumlayan Besim Atalay Bey, gzmzn nnde len kzleri
238

Dstur, c. 2, s. 147 vd.

239

T.B.M.M.Zb.C., o, 15, s, 173.

310

lmekten men edemeyen bizler, acaba dnyada hangi inklab

yapacaz diye sormu ve kzlerin lmn engelleyemeyen bir
ynetimin

daha

byk

dertlere

are

bulamayaca

grn

savunmutur.^""
Konya Milletvekili Vehbi Efendi, tarmsal ekonominin itici gc olan
hayvan ve ara yetersizliinin rn miktann da etkileyeceini belirterek,
ileriki ylda haslatn olmayacan,^" rn yetersizliinin gerek sosyal
yaam, gerekse askeri eylemleri etkileyeceini bu konunun zerinde
zellikle durulmasn istemitir. Hseyin Avni Bey (Erzurum) ilkbaharda
ziraatn yaplamayacan, ziraat olmazsa ordunun

ve milletin

olmayacan, Anadolu'da oturan bir ulusun "zahiresinin Avrupa'dan

alnmasnn utanlacak bir ey olduunu belirtmitir.^"
cra Vekilleri Heyeti 10 Ocak 1922de kard bir kararname ile 9
Ekim 1921de karlan mkellefiyet-i ziraiye kararnamesinin baz
maddelerini deitirmek zorunda kalmtr. Buna gre tm tccar ve
serbest meslek sahipleri, ticaret odalanndaki derecelerine, vergi gelir
durumlanna ve mkellefiyet-i ziraiye heyetlerinin takdirine gre 3
snfa aynimtr. 1. snfa girenlerin 40, 2. snfa girenlerin 20 ve 3. snfa
girenlerin de 10 dnm ziraat yapmas, zel irketlerin de mabeyn
senetlerine gre 3 snfa aynlp ayn ilemleri yapmalan zorunlu
grlmtr.
Topra olmayanlann da Mkellefiyet-i Ziraiye Heyetlerinin
delaletiyle asker ailelerin ve eramilin" ihtiyacndan fazla kalan araziyi
kiralayarak bu devi yerine getirmeleri saptanmtr.^"^
Hkmetin

bu

kararnamesi

tepkilere

yol

amtr. Ankara

Milletvekili Mustafa Efendi, bu kararnamenin kyllerle tccarlarn

ibiriii yapacan bununda yeni suiistimallere yol aacan,^"" Hseyin
Bey ise (Elaz), Ankarada 3 bin bakkal 3-5 yz tccar olduunu,
240

y.a.g.y., c. 15, s. 174,

241

y.a.g.y., s. 176.

242

y.a.g.y., s. 179.

243

Dst/^r, c. 2, s. 203.

244

T.B.M.M.Zb.C., c. 18, s. 392.

311

 hkmetin bunlara 20 dnm ziraat yapacai^snz veya

yaptracaksnz dediini fakat arazi gstermediini bu nedenle
herkesin 20 dnm topra istedii yerde srmesini;^'^ Behet Bey
(Kangri), imdiye kadar yerde gkte" bu konuda dzenlenmi bir
yasann olup olmadnn aklanmasn istemitir.
lkenin olaanst bir durum iinde olduunun bilincinde olan
hkmet, alk sorununun douraca sonular deneyimlerine
dayanarak, daha domadan nlemek amacyla byle bir rn artrm
yntemi dndn belirtmitir.
Ziraatn dklnn kkeninde hayvan yetersizliini gren iktisat
vekili, bu sorunun zm yolunun makina olduunu sylemitir.^"
Eer bu makinalar zamannda getirip tarmsal ekonomiye canllk
kazandrmazlarsa, sava bile kaybetmenin olas olduunu belirten Srr
Bey; lkede alk tehlikesi ba gstermeden nlemin alnmasn
istemitir.^ Oysa, bu srada lkenin baz yrelerinde -Karadeniz
kylarnda- alk tehlikesi un fiyatlarnn ykselmesiyle kendini
gstermitir,
ktisat vekilinin bu politikas gereki midir? Uzun vadede belki,
ama ksa vade iin gereki olmazd. Nitekim Konya Milletvekili Hac
Bekir Efendi, iktisat vekilinin yeni makina getirtip yeni haslata kadar
iletmesini olanaksz grr ve iletebilirse alnndan perim" diyerek
kayglann dile getirir. Hac Bekire gre bu, dnyada olur ey deildir.
rk makinay getirten benzin bulmal, kmr bulmal, mhendis
bulmal, bunlar nerede?"*
Hkmetin zorunlu olarak gelitirmek istedii bu rn artnc
nlemlerine karlk, rnn artnlamayaca baz milletvekillerinin ortak
245

y.a.g.y., s. 394.

246

y.a.g.y., s. 395.

247

y.a.g.y., s. 201.

248

T.B.M.M.G.C.ZB., c. 2, s. 681.

249

y.a.g.y.,

250

y.a.g.y., s. 685.

S.

681.

312

kansdr. Ankara

Milletvekili

Mustafa

Efendi,

6.3.1922

tarihli

nergesinde bu durumun "kylnn nefsi iin ektii tolum ve tarlaya"

bir para menfaat karlnda muvazaatan tccar ortak gsterip
kylyle esnafn organik iliki iine girip yeni suiistimal" kaplarnn
almasna neden olacan belirtmitir.^'
Hkmet, rn artrm iin bu nlemin yannda cnha ile
mahkum kiilerden ceza sresinin bitimine az bir zaman kalanlann
ziraat iinde almak zere bir ay geici olarak tahliyelerini
kararlatrmtr.^^ 21 Haziran 1922de icra Vekilleri Heyeti bu sreyi 3
aya karmtr.^^
Bte ve iktisat encmeninin ortaklaa hazrladklar bir raporda
tarmn gelitirilmesi konusunda u dncelere yer verilmitir: Ziraatn
terakki ve inkiafa mazhar olduu yerlerde bu muvaffakiyetin evamili
tetkik olunursa grlr ki balcalan, ziraat itibar messeseleri, ziraat
sendikalar ve kooperatifleri, ziraat tedrisatdr.^^' Bu dnceyi
Haziran 1921de Mahmut Esat Bey de dile getirmi ve iftiyi
koruyacak ekonomik ve toplumsal aralar arasnda Rey-i Fazn
bankalann, sendikalann ve ky mekteplerini gstermiti.
Ziraatn gelitirilmesi iin kukusuz kredi rgtlerine de ihtiya
vard. Ancak yeterli deildi. nk birok ihtiyalann karlamak iin
are bulmak zorunda kalan kyl, Ziraat Bankasndan gerekli ilgiyi
gremedii iin murabahaclann eline dyordu. Aynca kyl. Ziraat
Bankas'nn uzun sren brokratik ilerinden dolay gnlerce han
kelerinde kalmakta ve dolaysyla igc kaybna uramaktayd.
Bunlarn tesinde ald para da 400-500 kuruu gememekteydi. Bu
nedenle kyl ister istemez kendi aasna, efendisine, orbacsna
bavurup para ihtiyacn gideriyordu. Bunlar da yasal faiz oran % 9
olmasna karlk % 100'den daha yksek oranda faizle para veriyoriar,
251

T.B.M.M.ZB.C., c. 18, s. 200.

252

Dstur, c. 3, s. 67.

253

a.g.y., s, 89.

254

T.B.M.M.Zb.C., c. 22, s. 321.

255

bkz. Yeni Gn, 19 Haziran 1337.

313

paray alamadklar takdirde kylnn topraklarna el koyabilecek

garantiler alyorlard. Bu durum ise belirli glerin arazi temerkzne
olanak salyordu. Bunu nlemek iin kyly tarlasna sahip klmay ve
her kylnn, iinde zgrce alaca yeterli topran ona verilmesine
izin verecek nlemlerin alnmasn isteyen Yunus Nadinin kapal bir
biimde de olsa toprak reformundan sz ettii dikkati ekmektedir.
Ziraat Bankas bir Ky Bankas olmasna karn, bu bankadan
daha ok kentlilerin yararland belirtilerek,^^' nlem alnmas
istenmitir. Nitekim ktisat Vekili Mahmut Esat Bey, retimi artrmak iin
nakti sermayenin zorunlu olduunu, bunun da Ziraat Bankas
araclyla giderileceini, 300 bin iftinin midini Ziraat Bankasna
balandn belirtmitir.^* Ziraat Bankasnn; anonim veya komandit
irket olmad gibi zel bir banka da saylamayacan, dorudan
doruya zrraya yardm etmek iin kurulmu bir devlet bankas"
olduunu iktisat vekili vurgulamtr.^
Bte ve ktisat Encmeninin ortaklaa hazrladklan raporda,
ziraat eitimi konusunda u grlere yer verilmitir: Bnyeyi
iktisadiyemizin elyevm en esasl mesnedi olan ziraatn terakki ve inkiaf
iin gerek talebe yetitirecek ve gerek halkmza ameli surette ii
retecek tedrisata pek mhim bir mevki vermek mecburiyetindeyiz.
Bu bahiste en bata mntka ziraat mektepleri gelir. Bu mekteplerde
tedrisatn daha ameli olabilmesi, iftliklerin ve sanayi ziraiyenin
mmkn olduu kadar geni bir surette tatbik ve idaresine
vebestedir.'
Nitekim bunun rnekleri grlmtr. Ankara'da 1921de alan
Ziraat Mektebi ok retken bir eitim yapmtr.^ Bu somut rnee
256

y a.g.y., 20 Eyll 1336. Sava srerken Ziraat Bankas 1920de 905.643 lira,
1921de 898.323 lira, 1922de 927.085 lira kylye kredi datmtr. 1889 ile 1915
yllan arasnda ise datlan miktar 10 milyon liradr, kz, Ihsai Yllk, 1928, s. 129.

257

T.B.M.M.Zb.C., c. 21, s. 209.

258

y.a.g.y., c. 26, s, 110.

259

y.a.g.y., s. 327.

260

T.B.M.M.Zb.C c. 22, s. 322.

261

y.a.g.y., s 325.

314

dayanlarak lkenin zgn koullarna gre okullann almas dncesi

ortaya atlmtr. 24 Austosta kanlan bir yasa ile Trkiye iinde
alm tm ziraat mektepleri Ziraat Bankasnm denetimine
verilmitir.^'^ Hseyin Avni Bey, Adana'nn programn Erzuruma
uygulamann yararszlndan sz ederek, fndk yetitiren yerle am
yetitiren yerin ayn olmadn belirtmi; yresel bir ziraat eitimi
politikas uygulanmasn istemitir. Besim Atalay Bey ise ziraat eitimi
yapacaklarn

halktan

kopmalarn

nlemek

iin

altlarndan

karyolalannn, ayaklanndan pabulannn alnmasn istemi ve "tahtada

yatnn, ark giydirin, kz eline verin diyerek onlann toplumlanna
yabanclatnimamasn nermitir. Eer bunun tersi yaplacak olursa
gravatn,

bastonunu

ele

alacak(larn)

hkmet

dairesine

koacak(larn) ve memuriyet arayacaklarn belirterek, evresine

yabanclaacaklan grn savunmutur.^
lke bir tarm lkesidir. Topraklar batan baa retkendir. Ancak
eitli nedenler, retken gleri nicel ve nitel bakmdan azaltmtr.
Topraa gre nfus yeterli dzeyde deildir. Oysa Trkiyeyi ekonomik
bakmdan ykseltebilmek iin ok almaya ihtiya vardr. Bu nedenle
de toprakta kaybolan insan gcnn yerine makina gcnn getirilmesi
gerekli grlmtr.
nk lke zengin olmal ve lkeye servet girmelidir. Zamir Beye
gre; bizim sanayi fabrikalanmz yoktur ki Avrupa'ya kar rekabet
edebilsin. Biz de bu topraklardan azami surette istifade edeceiz. Bunu
da ancak makina temin edecektir. Zamir Bey iftilerimizi bilhassa
ekseriyeti azimeyi tekil eden kyllerimizi zengin etmek gayemiz ve
maksadmzdr. Bunlar ykseldiinde memleketimiz terakki edecektir
diyerek kalknmann ancak kyden balayabilecei mesajn vermitir.^"
Zirai ekonominin gelimesine katkda bulunacak olan makinann
getirilmesine 1920 sonlannda balanm, 1921 bahannda saatte 60

262

Dstur, c. 3, s 116.

263

T.B.M.M.Zb.C., c, 27, s. 329.

264

y.a.g.y,, c. 29, s, 69,

315

dnm araziyi ileyebilen ziraat tank ad verilen aracn stanbul ve

talya'dan getirilmesi yollar aratrlm ve bu konuda giriime
geilmitir.^'"
Bu makinalan dardan kim getirecekti?
Celal Bey, iktisat vekili olunca iftinin ihtiya duyduu mallar
konusunda 5-6 ay gzlemde bulunmu ve bunlann hkmete yurt
dndan getirilip maliyet fiyatna Ziraat Bankas araclyla satlmasnn
yararl olaca konusunda bir aklama yapmtr.^
Fakat bu aklama, devleti ulusalclarla, ticaret burjuvazisinin
szclerini kar karya getirmitir. Konya Milletvekili Vehbi Bey
devletin bu ie el atmasna kar karak bu iin tccarlar araclyla
yaplmas gerektiini belirtmitir.^' Eskiehir Milletvekili Emin Bey ise
Tecrbelerimizle sabittir ki Ziraat Nezareti resmi ellerle ekicilere yardm
edeyim diye ne i yapm ise ekiciye yaramamtr. Mutlaka mazarrat
vermitir diyerek devleti politikaya kar kmtr.^*
Meclisin ilk yllannda sosyalist dnceyi benimsemi gzken
Afyon Milletvekili Mehmet kr Bey de ziraat makinas ve yan
aletlerinin Ziraat Bankas araclyla getirilmesine kar karak serbest
ticareti savunmutur.^
Ktahya Milletvekili

Ragp Bey,

devlet kanalyla salanan

pulluklann ekiciye ok yarar saladn, lke ziraatna yeni bir cereyan,

yeni bir hareket verdiini belirterek, hkmetin devleti politikasnn
desteklenmesini istemitir.^'"
Mahmut Esat Beyin iktisat vekili olduu dnemde gndeme gelen
bu soruna; Mahmut Esatn bak da devleti olmutur. Ancak onun
devletiliine yabanc sermaye de eklenmitir. Mahmut Esat Bey'e gre
lke ok zengin ve ok geni olduu iin onu ilemeye nfus yeterli
265

Hakimiyet-i Milliye, 4 Mays 1337,

266

T.B.M.M.Zb.C., c. 9, s. 53-54.

267

y.a.g.y,, s. 4,

268

y.a.g.y., s. 56.

269

y.a.g.y., c. 26, s, 448.

270

y.a.g.y., c. 9, s. 57.

316

deildir. Nfus a mal<ina ile kapatlmaldr. Nitekim bu konuda

Chester ve Kennedy ile grmeler yaptn, 1923 Mart'nda byk
miktarda ziraat aletinin lkeye getirileceini sylemitir (30.12.1922).
Ancak bu makinalar, Ziraat Bankas araclyla deil Singer Makinalar
eklinde gelip lkede ubeler aacaktr. Bu ubelerde satlacak olan
makinalann fiyatlar ktisat Vekaletince tespit edilecektir.^"

2 -TCARET ALANINDA
Da

baml

yan

smrge

durumunda

bulunan

Osmanl

mparatorluunda, Osmanl halk, Osmanl karlan uruna yrtlen

bir ticaret politikasndan sz etmek olanakszdr.
Avrupa sermayesinin, -kapitlasyonlar ayrcalndan yararlanarakOsmanl lkesine girmesinden, imparatorluun da baml bir hale
gelmesinden sonra, Osmanl mparatorluu bamsz bir ticaret
politikas izleyememi, ticaret politikasnn
devletlerince belirlenmitir.

ana ilkeleri Avrupa

Sanayi devrimini yapp smrge yannda olan Avrupa devletleri,

kendi ulusal karlar iin himayeci politikalar benimserken, OsmanlInn
liberal ticaret politikas gtmesini deta zorunlu hale getirmilerdir.
Ne Abdlhamit dneminde, ne de ittihat ve Terakki dneminde
lke yararlanna uygun bir ticaret politikas izlenememitir. ttihat ve
Terakki dneminde balatlan milli iktisat politikas^ - dolaysyla ulusal
ticaret politikas- ne yazk ki olumlu sonu vermemiti. Karesi
Milletvekili Vehbi Beyin aklamalanna gre 1. Dnya Sava srasnda
mntkalar aras ihracat durdurulmutur.
Sava sonrasnda da alm merkezleri olan nemli limanlann tilaf
Devletleri tarafnda igal edilmesinden sonra lke tam bir ekonomik
abluka altna alnmtr. Emperyalizmin yenilebilmesi iin fiili igalin
kaldnlmas yannda bu ekonomik ablukann da yok edilmesi veya

271

y.a.g.y., c. 26, s. 110.

272

bkz. Zafer Toprak, Trkiyede M illi k tis a t (1908-1918), Ankara, 1982,

273

T.B.M.M.G.C.Zb., c, 2, s. 691.

317

etkisiz hale dntrlmesi zorunluydu. Bunun iin de ulusal bir ticaret

politikas izlemek gerekiyordu. cra Vekilleri Heyeti 10 Mays 1336'da
ihracatn basz koulsuz serbest olmasna ve cra Vekilleri Heyeti'nden
baka hibir makamn bu serbestiyi ihlal ve kstlamaya yetkili
olamayacana karar vermiti.""'
Maliye

vekili,

yrrlkte

bulunan

baz Osmanit

kurallarn

uygulamaya devam etmeyi yelemiti. rnein ithalatta, ihracatta hatta

lke iinde bir kasabadan dier kasabaya gnderilecek eya zerine
konulan oktrova adndaki vergiyi almaya devam etmitir.^' Kukusuz
retimi artrmak, ticareti gelitirmek iin ilk akla gelecek soru ithalat ve
ihracatta, etkin g kim olacaktr? Yani ithalat ve ihracat devlet elinde
mi olacak yoksa zel irketler araclyla m yaplacak? Her ne kadar
bu ikilem ekonomik politikann, dolaysyla siyasal rejimin yapsn
belirleyen sorular ise de, 1920-1923 dneminde sk sk zerinde
durulan konular olmutur.^ ktisat Vekaletinin hazrlad ivedilikle
yaplmas gereken iler programnda sanayi ve ticaret-i mahalliye(nin)
himayesine ve bilhassa inkiafna nem verilecei belirtilmiti.^"
Genellikle

meclisin

ilk

dnemlerinde

sosyalist

gzken

milletvekilleri ticaretin devlet araclyla yaplmasnn lkeye yararl

olacan belirtirken;^' bazlan da -hkmet iinde yer alan da vardrserbest ticaretin bir lkenin geleceini tayin etmek iin kltan ve
silahtan daha nemli olduunu dnyordu. Bunlar, Almanyada
siyasal birliin bu yolla salandndan sz ederek, serbest ticaret
politikasnn izlenmesini istiyorlard.^'
Dnemin olaanst koullan bu tartmalan sk sk gndeme
getirmitir. Ancak ilk balardaki devlet denetimindeki uygulamalar
zamanla serbest ticarete doru bir izgi izlemitir. Politikann bu yne
274

Dstur, c. 1, s. 9.

275

T.B.M.M.Zb.C., c. 4, s. 144.

276

Yeni Gn, 30 Mays 1337.

277

y.a.g.g., 25 Austos 1339, s. 2.

278

bkz. T.B.M.M.Zb.C,, c. 6, s. 473-474.

279

T.B.M.M.G.C.Zb c. 2, s. 344.

318

kaymasndaki etken genellikle lkede korunacak ticari messesenin"

olmamas^ olarak gsterilmitir.
Ticarette, tccar milletvekillerinin byk bir blm devlet tekeli
yaratacak giriime her zaman kar kmtr. rnein, Karadeniz
yresindeki hububat yetersizliini gidermek iin yreye dardan
getirilecek

unlarn

belediyeler

araclyla

datlmasna

tepki

gstermilerdir.^'
Aslnda

Karadeniz yresindeki

bu

sorun,

lkedeki

ticaret

politikasnn yanlln gstermektedir. nk devlet buraya el

atmaynca veya zamannda nlemini almaynca yredeki birka tccar
gcne g katmtr. Oysa lkeyi kurtaracak ve halk bir ynetimle
mutlulua ulaacak olan bunlar deil, sadece bir sng ile dman
karsna kacak olan yoksul ve a halk k e s im iy d i.O n la rn bu
sorunu nasl zmlenebilirdi? Bilindii zere bu dnemde livalardan
livalara, kazalardan kazalara mal satm yasakt. Dardan mal getirmek
de sz konusu deildi. Bu durumda yaplacak i belirli lde gmrk
kaplann hububat ticaretine amakt. Ancak, tm gmrk kaplannn
almas demek yeniden Osmanl ticaret politikasna dnlmesi
demekti. Bu politika ulusal serveti yok edecei gibi "iktisadi intihar
demek olacakt.^^ te bu bilinle hareket eden cra Vekilleri Heyeti
zorunlu gereksinme duyulan blgelerde belirli bir sre iin gmrk
kaplarnn almas politikasn benimsemiti.
Dsatmla dalm arasnda eit bir denge kurulmasn ulusal
bamszln gerei sayan Mahmut Esat Bey, ulusal ticarete yn
vermek iin Ankarada, tccarlardan ve ticaret odas yelerinden
birtakm kiilerle grmeler yapmtr. lkenin ekonomik bamszln
salamak ve araclar ortadan kaldrp halka daha ucuz mal
salayabilmek iin Anadolu thalat ve hracat irketi ad altnda bir rgt

200

T.B.M.M.Zb.C., c. 26, s. 124.

281

bkz. T.B.M.M.G.C.Zb., c. 2, s. 766 vd.

282

y.a.g.y., s. 682.

283

y.a.g.y., c. 2, s. 682-684. slamc Basri Bey de hububat ticaretinde himayeci gr

savunuyor, bkz, y.a.g.y., s. 760.

319

kurmay dnm ve bu konuda tccarlarla grmeler yapmtr.

Tccarlar irketin
kooperatif biiminde kurulmasna scak
bakmamlardr. Hkmet sz konusu irketin anonim irket ve
kooperatif biiminde kurulmasn uygun bulmutur.^"
Mustafa Kemal Paa ticaretin ayar elinden kurtarlarak
ulusallatrlmas dncesindedir. 20 Mart 1923te Konya esnafyla
yapt konumada bu dnceyi aka ortaya koymutur. Osmanl
ticaret politikasnn ksa bir analizinin de yapld bu toplantda
hracat menbalanmz bizden olan tccarlann elinde bulunmaldr
demitir."
T.B.M.M. Hkmeti srekli ithalata ynelmi ihracat istenilen
dzeyde olmamtr. Bu durumun lkenin gelecei ile ilgili yakn
tehlikeler oluturaca ve neticenin iflas olaca vurgulanmtr."
Oysa istatistiklerin gsterdii durum yledir.""
Genel olarak

thalat:

11.900.000 lira

hracat:

9.300.000 lira

Anadolunun son on ay iindeki ithalat ve ihracat durumu.

thalat

MHan

Resim Gelir

500,618

7054518

1 2,767893

114,317

2.804.349

293.167

1,408,035

5,669,070

86,671

4.964.284

7,471,473

991.784

711,021

3,105,477

153,483

1.777.932

5,119,935

56,640

44,248

35.866

MMan

Antalya

4.236.301

3 .6 0 7 6 2 7

Trabzon

1.515.132

Samsun
Erzurum
Zonguldak

Toplam

hracat
Deeri

Deeri

Umanlar

Resmi Gelir

11.903.649

19.082.684

2596.684

852
366,807

25,970

9.317.822

21.700.332

722.140

thalat Metas: Kuma, kahve, eker, alet ve edevat haddiye,

mevad zccaciye.
hracat Metas; Yapa, tiftik, deri, buday, arpa, kmr, ven,
ya, kenevir vs.
284

bkz. Aksz, 31 Temmuz 1338, 12 Kanun- Evvel 1338.

285

A.S.D., c. 2, s, 136 vd.

286

T.B.M.M.Zb.C.,c. 7, s. 97-98.

287

kdam, 21 Mart 1337. kar. T.B.M.M.Zb.C,, s. 136. Maliye vekili 3 Ocak 1921de
dalmn 21 milyon, dsatmn ise 9.324.279 lira olduunu sylemitir, bkz.
T.B.M.M.Zb. C., s. 136.

320

Mart ve Nisan 1921 yl ithalat ve ihracat ise yledir.

ihracat
kz

2396 adet

Tavuk

1060 adet

inek

143 adet

F Balk

Boa

27 adet

Yum urta

560 adet
646.600 adet

Sr Derisi

9574

kg.

Koyun Derisi

: 26.372

kg.

1.465

kg.

680

kg.
kg

Kei Derisi

Ko

7258 adet

Tiftik

17664 kg.

lylanda Derisi

Koyun

2460 adet

Yapa

49047 kg

Tiftik Kei Derisi

7623

Teke

2423 adet

Kil

1728 kg

Pastrma

14554

kg.

20113 kg.

Kavurm a

739

kg.

S ucuk

1786

kg.

Lalum

725

Kei

113 adet

Barsak

kg'dr

ithalat ise
5

inek
Tavuk

Sr Derisi

8655
14716

M anda Derisi

kg
kg'dr.

1920 senesi iinde alnan nlemler sayesinde muhtelif gmrk

merkezlerinden elde edilen gelir de yledir:
thalat rsumu

3.312.326

lira

949.099

lira

Transit rsumu

5.834

lira

stihlak rsumu

812.830

lira

34.193

lira

hracaat rsumu

Rsumu sair
Toplam

5.213.682

liradr

Bakanlar Kurulu ihracat daha da gelitirmek iin 20 Eyll 1920

tarihli ihracat vergisini yarya indirmitir.^'
1336/1920 Austostan itibaren 6 ay iinde Anadoluya
yaplan ecnebi ithalat 10.241.144 kg, deeri ise 33.127.400 liradr. Bu

288

Yeni Gn, 17 Haziran 1337, s. 2. Hakimiyet-i Milliye, 22 Haziran 1337.

289

Hakimiyet-i Milliye, 19 Haziran 1337.

321

dnemdeki ihracat ise 14.490.304 lira kadardr.

1337/1921 ylnn Austos, Eyll ve Ekim aylarnda Samsun,
Trabzon, Antalya ve Zonguldak limanlanndan ithal edilen eyann
deeri 4.241.196 liradr. Bu ay iinde ihra edilen ise 2,701.201 lira
kadardr.
1920 yl gmrk geliri 5.213.682 lira iken, 1921 Austos, Eyll,
Ekim aylannda 3 aydaki gelir 1.500.600 lira kadardr.^"
Peyam- Sabahn bu tablosuna karn Hakimiyet-i Milliye, 26 Ocak
1922de Zonguldak sancann Terinisani, Kanunu Evvel aylan
zarfnda yapt ithalat ve ihracat yle gstermektedir. '

Terinisani
thalat
Buday
Arpa
eker
Kahve
Zeytinya
Sabun

14
12
45
53
110
80

kr.
kr.
kr.
kr.
kr.
kr.

44.400
18.000
26.000
17.000
2.600
4.500

201.600
216.000
1.170.000
901.000
286.000
360.000

kr.
kr.
kr.
kr.
kr.
kr.

350
250
100
7
25
75

kr.
kr.
kr.
kr.
kr.
kr.

2.600
900
400
9,600
2.600
9.600

910.000
225.000
40.000
67.200
65.000
680.000

kr.
kr.
kr.
kr.
kr.
kr.

hracat
Sr Derisi
kz Derisi
Koyun Derisi
Ceviz
Tavuk (tane)
Yumurta (100)

290

Peyam- Sabah, 3 Ocak 1338, s. 3.

291

Hakimiyet-i Miiliye, 26 Ocak 1338.

322

Kanunu Evvel
thalat
Buday
Arpa
eker
Kahve
Zeytinya
Sabun

15
14
45
52
110
80

kr.
kr.
kr.
kr.
kr.
kr.

hracat
Sr Derisi
kz Derisi
Koyun Derisi
Ceviz
Tavuk (tane)
Yumurta (100)

340
40
90
7
30
87

kr
kr.
kr.
kr.
kr.
kr.

kg.
kg.
kg.
kg.
kg.
kg.

750.000
10.000
2.060.000
1.248.000
330.000
60.000

kr.
kr.
kr.
kr.
kr.
kr.

1.400 kg.
600 kg.
300 kg.
8.900 kg.
3.400 adet
120.000 adet

476.000
204.000
27.000
62.300
10.200
10.440.000

kr.
kr.
kr.
kr.
kr.
kr.

50.000
25.000
8.000
24.000
3.000
6.000

3- SANAY ALANINDA
topland ve ulusun yazgsn izmeye karar verdii
zaman, ulusalclar, salt emperyalizmin lkedeki fiili igalini kaldrp
dalmay dnmyorlard. Snrlan saptanm bir alanda kurulacak
olan Yeni Trkiyenin halkn, Misak- Millinin 6. maddesinde belirtilen
tam bamszla kavuturmay da amalyorlard.^
T.B.M.M. ve onun hkmeti ihtilalci bir nitelie sahip olduuna
gre, ileriye ynelik ve inklap kararlar almas zorunluydu.
Tam bamszlk zincirlerinin nemli bir halkasn oluturan
ekonomik bamszln gerekletirilebilmesi iin, ulusal sermayeye ve
ulusal retim merkezlerine ihtiya vard. nk bir milletvekilinin deyimi
ile lke Bat lkelerine ylesine baml bir duruma getirilmiti ki, ahrete
giderken bile halk ecnebi kefenine sarlarak gidiyordu.

292

T.B.M.M.Zb.C., c. 8, s. 413, A.S.D.c. 2, s. 104.

293

y.a.g.y., c. 11, s. 14.

323

iktisat vekiline gre lke ekonomisinin bu duruma dmesinin

nedenini gerilerde aramak gerekir. Trkiyeyi bu duruma d dinamikler
getirmemitir. Sermayesi daha gl olanlar siyaset kuvvetiyle,
kapitlasyonlarla daha iyi mevki kazanmlar, ekonomiyi mahvetmiler,
lkeyi aciz ve zayf vaziyette brakmlardr.''
nklap meclisine den grev, bu olumsuzluklan gidermekti.
Anadoluda hammadde bol olmasna karlk onu retime dntrecek
fabrikalar kurulmamt. Bunun dourduu sonular iyi deerlendiren
maliye vekili, Hakimiyet-i Milliye muhabirine "Londra Konferansn,
Sadan Sola Doru, Yunan meselesini okuduk. Yazmay unuttuunuz
bir mesele fabrika meselesi dedikten sonra, Evet bize ilk lazm olan
ey bu. Yaznz, herkese anlatnz ki bize fabrika lazm. Trkiyenin
ekonomik bamszl ancak bununla salanacaktr. Bu olmazsa
kazanacamz siyasal bamszlk neye yarar? imdiye kadar ve hl
Trkiye alyor, retiyor, fakat onlardan bakalan faydalanyor.
lkemizde herkes alyor. Elde edilen rn yok pahasna ve bin rica
minnet darya satlyor. Sonra biraz eklini deitiren yabanclar, bunu
bize tekrar satyorlar. 40 kurua yn veriyoruz, ayn yn 1200 kurua
1 metre kuma olarak alyoruz. Bu dnyann neresinde grlmtr
diyerek smrnn boyutlarn aka ortaya koyuyor ve Trkiyenin
kar karya olduu ac gerei dile getiriyordu.^^
Gerekten de maliye vekilinin ksaca analizini yapt Osmanl
mparatorluunun izledii bu politikaya dnyann smrge olan
blgeleri dnda rastlamak mmkn deildi. Oysa, T.B.M.M. ve onun
hkmeti tm halkn katlm ile bu smr mekanizmasn ortadan
kaldrmann mcadelesini vermekteydi. Bunun iin de daha sava
bitmeden ulusal retim merkezlerine ve bu merkezleri iletecek ulusal
emek sorununa eilmek zorunda kalmtr.
T.B.M.M. aldktan ksa bir sre sonra askeri ve siyasi cepheler
glenirken buna kout olarak iktisadi cephenin de glenmesi

294

y.a.g.y., o. 19, s. 443.

295

Hakimiyet-i Miiliye, 9 Mart 1337.

324

gerekiyordu. Aksi takdirde ulusal bamszlk tehlikeye debilirdi.

nk 40 kurua satp, 1200 kurua mal alm nlenemezse; siyasi
istiklal diye elde edilen in parmaklarda yaldzn brakp uan
kelebekten baka bir ey olamazd.^^ Maliye vekilinin de vurgulad
gibi lkede retilen hammaddenin bir blm lke iinde ilenemedii
takdirde

iktisadi

durum

giderek

ktleecek

ve

bir

felakete

dnecekti. ktisadi felaketin arkasndan da siyasal bamszlk

yitirilecekti."'
Maliye vekili, bu szleri ile, Osmanl Devletinin o gne kadar
izledii ekonomik politikay da dlam oluyordu.
OsmanlI halkndaki genel kan, lke sorunlannn siyasal olduu,
hkmetin u veya bu biim almas ile, u veya bu adamn ynetime
getirilmesi

ile

zmlenebilecei

dorultusundayd.

1920-1923

dnemindeki almalar bunun byle olmadn ve lke sorunlarnn

kkeninde ekonomik sorunun nemli bir e olduu gereini ortaya
karmt.
Trkiye'nin o gnk iinde bulunduu koullar nedeniyle byk
sanayiye gemesi olanakszd. Fakat Besim Atalay Bey'ln de belirttii
gibi her eyde kanuni tekaml vardr. Birdenbire yksek sanayi-i
teess edemez. El tezgahlanndan balanacak, ufak sanayi himaye
edilecek, ondan sonra yava yava fabrikalara vanlacaktr.^
Fabrika kurmak kolay mdr? Kukusuz bunun birtakm artlar
vardr. Bunun bilincinde olmasna karlk Hakimiyet-i Milliye
muhabirinin bu ierikteki sorusuna maliye vekili Elbette kolay, yeter ki
azmedilsin diye bir karlk vermitir.
Fabrikay kim yapacaktr? retim aralarnn mlkiyeti siyasal
rejimin de gstergesi olduu iin bu konu mecliste bir hayli tartlmtr.

296

Hakimiyet-i Miliiye, 9 Mart 1337.

297

T.B.M.M.Zb.C., c. 9, s. 60.

298

T.B.M.M.G.C.Zb., c. 2, s. 745.

299

T.B.M.M.Zb.C., c. 10, s. 431.

325

Maliye vekili hkmet kendine lazm olanlar yapyor ve yapacak"

dedikten sonra hkmetin tmne yetiemeyeceini, bu nedenle
sermaye sahiplerinin ksm ksm toplanp fabrika amalarnn zorunlu
olduunu belirtmitir.
Fabrika kuracaklar denetim altna alabilmek iin kurulacak
fabrikalarn sermayelerine % 50' orannda devletin de katlmas
gerektiini sylemitir.^*
Ferit Beyden sonra maliye vekili olan Haan Bey de hkmetin
fabrikatrlk yapmasna kar olanlan o gne dein kokumu
liberalizmin savunuculan olarak nitelemi ve kendinin o mektebin
iktisat politikasna mensup" olmadn; devleti bir politikadan yana
olduunu belirtmitir. Hkmetin baan ile iletebilecei birok
sanayl"nin olduuna dikkati eken Haan Bey, "bu yol izlenmedike
(lkenin)

hibir

zaman

Avrupann

ekonomik

tutsaklndan

kurtulamayaca kansndadr.Masan Bey, liberalizmin kendi z vatan

olan ngilterede bile yava yava ortadan kalkt dncesindedir.^
1920ye gelinceye dein, Osmanl mparatorluu'nda uygulanan,
iktisat politikasnn liberal bir politika olduunu belirten iktisat vekili, bu
politikann izlenmesine devam edildii ve bireylerin serbest rekabet
karsnda koruyucusuz brakld takdirde ekonomik bamllktan
kurtulamayacana dikkati ekmiti. Devlet sosyalizmini"" savunan
Celal Bey ise bizim (gibi) iktisadi vaziyet(te) bulunan milletler iin en iyi
iktisat usul(nn) himaye" olduunu, lke sanayisinin, hammaddesinin
korunamad takdirde lkenin ekonomik geleceinin ok karanlk
olacan, meclisin her eyden nce bu konuya ordu kadar nem
vermesi gerektiini belirtmitir.^

300

Hakimiyet-i Milliye, 9 Mart 1337.

301

T.B.M.M.Zb.C,, c, 11, s. 382.

302

y.a.g.y., s. 393.

303

y.a.g.y., c. 19, s. 443.

304

bkz. Ha!<imiyet-i Milliye, 16 ubat 1337.

305

T.B.M.M.Zb.C., c. 10, s. 432.

326

iktisadi politikann kuramlara gre deil, ekonominin temel unsuru

olan topraklan koklayarak ve bu topraklarda alan insanlarn
szlerini iiterek" saptanmasn isteyen^ Mustafa Kemal Paada
devletidir. 1 Mart 1922de meclisi a konumasnda siyaseti
iktisadiyemizin mhim gayelerinden biri de menafii umumiyeyi
dorudan doruya alakadar edecek messes ve teebbsat-
iktisadiyeyi kudret-i maliye ve fenniyemizin msadesi nisbetinde
devletletirmedir" diyerek grlerini aka ortaya koymutur.""
Hkmetin devleti grne karn, mecliste liberal ekonomik
politika yanls milletvekilleri hi de azmsanamayacak saydadr.
Bunlar iinde mecliste etkin olan kiiler de vardr.
Hkmetin devleti ekonomik politikasna kar kanlann banda
Ali kr Bey gelir. Avrupa devletlerinin ticari ambargo uygulamas
sonucu donsuz kalnacan belirten Ali kr Bey, devleti politikaya
kar kmtr, AvrupalIlardan birinin balarndaki feslerini, brnn
cbbelerini almalan halinde nl plak" kalnacan belirten Besim
Atalay Bey de devletilie kardr.^ Besim Atalay Bey; Fransz
devriminden nce hkmet dokuma sanayiine el att iin bu sanayiin
geliemediini, hkmetin fabrika sahiplerini serbest braktktan sonra
sanayinin gelitiini^" belirterek Trkiyenin kalknabilmesi iin liberal bir
iktisat politikas izlenmesi gerektii grn savunmutur. Bandaki
fesinden, ayana kadar giydii eyann lkede retilmediini belirten
Abdlkadir Kemali Bey; devleti bir iktisat politikasnn benimsenmesini
istemitir.^^
Yerli kuma yasas dolaysyla yaplan eletirileri yantlayan ktisat
Vekili Celal Bey, iktisat politikasnn sanayie ynelik blmnde
koruyucu bir politika izleyeceklerini bir kez daha vurgulayarak bunun
306

A.S.D., c. 2, s. 56.

307

y.a.g.y., c. 1, s. 226,

308

bkz. T.B.M.M.Zb., c. 10, s. 420-448, c, 11, s. 13-16,

309

y.a.g,y c. 10, s. 433.

310

y.a.g.y., s. 431.

311

y.a.g.y,, c. 11, s. 19.

312

y.a.g.y., c. 9, s. 256.

327

dnda "are-i necat olmadn belirtmitir."

Anadolunun ulusal sanayiini kurmasn Batllann
ho
l<arlamayacaklann ve onu ykmak iin her trl yola bavuracaklarn,
stanbulda yaplan

mum fabrikas

kibrit fabrikas

rnekleriyle

somutlatran Celal Bey tahta tezgahlaryla alan ulusal sanayiin

makina devrine girmeye baladklarnda da korunmasnn gerekliliine
iaret etmitir.^'"
Avrupann Osmanl m paratorluuna kar izledii rekabet
Mustafa Kemal Paann deyimi ile ok gayrimeru hakikaten ok
kahr

olmutur. AvrupalIlar

gelimeye

ak

sanayii

de

mahvetmilerdir. Tanzimatn at serbest ticaret politikasndan

yararlanarak. Osmanl yneticilerinden aldklan ekonomik ayncalklar ve
kapitlasyonlarla lkenin ekonomik yaantsna egemen olmulardr.^'
Yeni Trkiyenin ekonomik politikasn saptamak iin iktisat
Vekaleti, anonim irketlerin saylann, niteliklerini, isimlerini, merkezlerini
v.b. baz bilgileri ierir bir anket hazrlatm ve bunu vilayetlere, livalara
gndermitir.^'^ Bu ankete gre, lkedeki baz sanayi i kollannn
faaliyet alan, iyeri says ve altrd ii says yleydi:

ktisadi faaliyet kolu

yeri says

i says

20.057

35.316

Deri letme

5.347

17.964

Metalrji

3.272

8.021

Aa ve Marangoz

2.067

6.007

Gda Sanayii
mlek

1.274

4.391

704

3.612

Tekstil

313

y.a.g.y., c. 10, s. 440 vd.

314

y.a.g.y., c. 11, s. 23-24.

315

A.S.D., c. 1, s. 226.

316

bkz. Hakimiyet-i Milliye, 25 Mays 1337.

317

bkz. Tevfik avdar, "Cumhuriyet Devri Baiarken Trkiye Ekonomisi Trkiye

Ekonomisinin 50. Yl Semineri, Bursa, 1973, s. 163.

328

ktisat Vekaleti, ekonominin en doal kaynaklarndan olan

ormanlann gelitirilmesine de byk bir nem venmitir. Bu konuda
halk bilinlendirmek amacyla bir risale hazrlam ve halk aa
dikmeye zendirmeye armtr,^
Yeni Trkiyenin izleyecei ekonomik politikay saptamak ve gerekli
kararlar alp uygulamaya koymak iin, iktisat Vekili Celal, Nafa Vekili
mer Ltfi, Hariciye Vekili Mstean Suat, Maliye Vekili Haan, Mersin
Milletvekili

Selahaddin, zmir

Milletvekili

Mahmut

Esad, orum

Milletvekili Hac Bekir, Eskiehir Milletvekili Emin Beyden oluan bir

komite kurulmutur.'^ Bu komitenin kurulmas ile devleti uygulamalar
hz kazanm,^ Anadolunun planl ekonomi dnemi de balamtr.
Mustafa Kemal Paa da. 1 Mart 1922de "umum faaliyeti
iktisadiye(nin), siyaset-i iktisadiye(nin) bir plan dahilinde muntazaman
tevcihine heyeti vekile(nin) nem vermesini belirterek, planl
ekonomiden yana olduunu vurgulamtr.^' Bylece, Trkiyede Ulusal
Kurtulu Sava srasnda planl ekonomi politikasnn benimsenmi
olduu somutlamtr.

4- YABANCI SERMAYE ALANINDA

Ulusal Kurtulu Sava bir yn ile siyasi, dier yn ile ekonomik
bamszl kapsayan ok ynl, geni cepheli bir savatr. Ulusal
devlete geebilmek iin ulusal ekonominin oluturulmas, yeralt
yerst gelir kaynaklannn ulus adna kullanlmas gerekirdi. Oysa bu
dnemde yeralt gelir kaynaklannn byk bir blm cephelerde veya
bar

masalarnda, Anadolu

amalayan

devletlerin

halknn

ulusal

zgrln

karlar

uruna

yok

etmeyi

kullanlyordu.

Kapitlasyonlar; borlar zincirine imtiyazlar halkalann eklemi ve bu

durum Osmanl Devletinin zayflamasna paralel olarak artmtr.

318

Anadolu Ticaret Gazetesi, 20 Mart 1337 (1921), S. 12, s. 5.

319

Yeni Gn, 17 Haziran 1337, s. 2.

320

bkz. T.B.M.M.Zb.C., c. 11, s. 372 vd.

321

A.S.D., c. 1, s. 227.

322

y.a.g.y., c. 2, s. 100 vd.

329

"Yeni" ve tam bamsz bir Trkiye kapitlasyonsuz, borsuz ve

ayrcalksz bir dzenin kurulmasyla gerekleebilirdi. Nitekim Birinci
Trkiye Byk Millet Meclisi almalara baladktan ksa bir sre sonra
lkeyi da baml hale sokan yabanc sermaye sorununu da ele
almaktan kanmamtr. Fakat, meclisin bu konudaki genel tutumu
konumalarda antiemperyalist gzkse de eylemde, fazla ileri
gidilmedii/gidilemedii izlenimini vermektedir.
Mustafa Kemal Paa istiklalimizi emin bulundurabilmek iin heyet-i
umumiyemizoe, heyeti milliyemizce bizi mahvetmek isteyen
emperyalizme kar ve bizi yutmak isteyen kapitalizme kar heyet-i
milliyece mcadeleyi caiz gren bir meslei takip eden insanlarz
diyerek antiemperyalist ve antikapitalist tutumunu ortaya koymu ise
de meclis iinde bulunan ve emperyalistlerle ekonomik alanda ibirlii
iinde olan milletvekilleri Mustafa Kemal Paa'y srekli engellemeye
almlardr.
Yeralt gelir kaynaklannn nemli bir ksm ya dorudan doruya
AvrupalI iletmeciler veya onlarla ibirlii iinde bulunan Osmanl
vatandalan tarafndan iletiliyordu. Msy Lambarki, Msy Karikadis
Msy Papadakis, Hallayan, Arama vs. gibi, yle ki ktisat Vekaletine
vekillik eden Celal Beyin (Saruhan) aklamalanna gre yeralt gelir
kaynaklan bakmndan lkenin en zengin yeri olan Havza yresindeki
madenlerin 3/4 Trklerin elinde deildi.^^"
Petrol ve maden kmrn dnyay yaatan iki byk hazine^^^
olarak niteleyen, bu hzineye sahip kmay ulusalcln, ihtilalciliin
temel koulu sayan cra Vekilleri Heyeti, Temmuz 1920de barn
yaplmasna kadar kimseye maden arama izni veya maden iletme
imtiyaz verilmemesini kararlatrmtr.

323

y.a,g,y., c. 1, s. 196.

324

T.B.M.M.Zb.C., c. 10, s. 214.

325

y.a.g.y., c. 5, s. 123.

326

Hakimiyet-i Milliye, 29 Temmuz 1336.

330

Oysa, OsmanlI mparatorluunda maden arama ve iletme izni

alan baz kiiler, bu iznin bir ksmn veya tamamn vukuf ve
sermayesizlik yznden hasm yabanc devletlere devretmeye"
alyorlard. Bu devir ilemini yapanlann iinde meclisin ikinci
bakannn da olmas ilgintir.
kinci Merutiyet sonrasnda Notac Emin Bey, lusu-Ermei
arasnda demiryolu yapma ve bu yolun 1 km. etrafndaki madenleri
iletme ayncaln almt. Celalettin Arif Bey de bu ayrcala ortak
olmutu, 14 Austos 1920de Celalettin Arif Bey bu imtiyazdaki payn
talyan uyruklu Terni Companyye devretmiti.^ Bu devir ileminden
ksa bir sre sonra fiilen Anadolu ile sava iinde bulunan taiyanlar elde
ettikleri ayncalktan doan haklann kullanmak iin, eitli rtbeden
subay ve mhendisten oluan 25 kiilik bir kafileyi Havzaya
gndermilerdi (21-22 Eyll 1920). Bu srada seim blgesi olan
Erzurum'da bulunan Celalettin Arif Bey, iktisat vekiline telgraf ekerek,
bunlara yardmc olmasn is te m i tir.F a k a t bu durum, Zonguldak
yresindeki yerli madencileri tedirgin etmitir.""
Zonguldak mutasarnf, yredeki bu durumu, ktisat Vekaletine
iletmi; izleyecei politika hakknda ynerge istemitir."*"
ktisat Vekaleti ncelikle yaplmas gereken iler programnda
madenlerin

memleketi

mstefit

edecek

tarzda"

iletilmesini

s a p ta m t.m tiy a z isteklerinin benimsenmesinin, o yreden el

ekmenin zorunlu olacan dnen ktisat Vekaleti ve bu isteklere
kar olduunu Zonguldak mutasarrfna bildirmitir.
T.B.M.M. aldktan bir sre sonra stanbulun yapt ve yapaca
tm ilemleri geersiz klmak amacyla 7 Haziran 1336 (1920)de
karlan yasann 1. maddesinde yle deniliyordu: stanbul'un igal

327

T.B.M.M.Zb.C., c. 8, s. 432.

328

y.a.g.y., s, 441.

329

y.a.g.y., s. 401.

330

y.a.g.y., s. 401.

331

Yeni Gn, 25 Austos 1336.

331

tarihi olan 16 IVlart 1336dan itibaren Byk Millet Meclisinin tasvibi

haricinde stanbulca akdedilnni veya edilecek bilumum muahedat ve
mukavelat ve ukudat ve mukarrerat resmiye ve verilmi imtiyazat ve
maadin fera ve intikalat ve ruhsatnameleri ile mtarekeden sonra
akdedilmi bilcmle muahedat hafiyye ve dorudan doruya veya
bilvasta ecanibe verilmi imtiyazat ve maadin fera ve intikalat ile
ruhsatnameleri keenlemyekndur.
Hkmet 18 Ocak 1337 (1921)de madenlerin, eitli nedenlerle
bakalanna devri karsnda onlarn iletilmesi hakknn -sava
bitmedii

gerekesiyle,-

dman

tebalarna

devredilmesini

engellemitir.^
ktisat vekiliyle birlikte baz milletvekilleri yeralt servetlerinin
yabanclar elinden alnmas konusunda gr birlii iindedirler.
"Ecnebiler bir yere girerse orada mikrop gibi kesbi faaliyet etmi ve bu
memleketi tahrip etmitir diyen orum Milletvekili Ferit Bey, Terni
Companynin
lusu
yresindeki
haklarnn
"keenlemyekun
addedilmesini istemitir. " Fakat, meclisin gl kiisi Celalettin Arifin
ve arkadalarnn sermaye dmanl sulamalanna varan saldnlanyla
karlamtr."*
Oysa yeralt

kaynaklar

yava yava

nasyonalize"

etmek

dncesinde olan ve bu dncesini Ereli yresindeki madenlere

kar izledii politikayla ortaya koyan Celal Bey, bu yntemle hem
oradaki amelenin yaamnn iyileeceini, hem de dorudan doruya
bir milyon liraya ykselen o servetten lusu ve Beytlmaln
yararlanacan vurgulamtr.
lkenin ekonomik bakmdan dk bir dzeyde olmasnn
kkeninde ecnebi imtiyazatnn, yani tabiri umumisi ile
332

Dstur, c . ^ , s. ^6.

333

y.a.g.y., s. 185.

334

T.B.M.M.Zb.C,, c. 8, s. 433.

335

y.a.g.y., s, 433. Yahya Sezai Tezel. Birinci Byk Miliet Meclisinde Yabanc
Sermaye Sorunu: Bir rnek Olay S.B.F. Dergisi, c, XXV, No: 1, s. 239-251.

336

T.B.M.M. Zb, C., c. 5, s. 351.

332

kapitlasyonlarn olduunu syleyen Celal Beyin tmyle yabanc

sermayeye kar olmad da gzkmektedir. Nitekim o mecliste yapt
konumada anlalmasn ki iktisat vekili sermayenin (yabanc)
dmandr. Hayr efendiler, bendeniz memleketimize imtiyaz eklinde
giren sermayenin dmanym. nk onun arkasndan nfuzu siyasi
girer. Biz memlekete hayrhah bir surette yalnz ticaret kaydyla gelen
sermayeye muavenet edebilir ve onlarn yapacaklar tekilat
iktisadiyeye dahi muavenet edebiliriz"^^ szleriyle bu tavnn ortaya
koymutur.
lerde iktisat vekili olacak olan Mahmut Esat Bey de (zmir) Avrupa
sermayesi bizi Batya l^ar Afrika mstemlekesi haline getirmektedir.
Ona ihtiyacmz vardr. Fakat bu mthi kuvvet tekilat ile
karlanmakszn babo braklrsa, memleketimizde faide deil, zarar
yapacaktr. Geen tecrbeler bunu gstermektedir diyerek, znde
yabanc sermayeye kar olmad da grlyor.
Ankara hkmeti izledii politika ile bir taraftan lke karlanna
ters decek amalar tayan yabanc sermayenin yurda girmesini
engellerken, br taraftan da yerli sermayedar yaratacak bir aba iine
girdii grlmektedir. Maden iletmek isteyen yerli madencilere 1921
ylnda 10.000 liralk bir avans vererek, bunu sermaye olarak nitelendirip
ie balamalann istemi, retilen madenlerin bir ksmnn da alnaca
garantisini vermitir.^
Hkmetin bu tutumu, yerli ve yabanc ibirliki evrelerce ho
karlanmamtr. Bazlar maden retimini drrken, bazlan da
kmrlere toprak katp, Ereli kmrlerinin kalitesiz olduunu
gstermeye alarak, yerli sermayedarlarn bu ie girimesini
engellemeye almtr.""
Kendi aklarn giderebilmek iin lke dna gnderdikleri
sermayelerden elde ettikleri krlarla zengin olan Avrupa devletleri,
Trkiyeye yatrdklan sermayenin yine retkenliini korumas iin
Trkiyeyle uzlamann zorunlu olduunu biliyorlard. Nitekim
Trkiyenin varln ve bamszln tm engellere karn korumaya
kararl olduunu ve bunu sava cephelerinde gsterdiini gren
devletler, salt ekonomik karlarn korumak iin Ankara ile uzlamaya
yneleceklerdir.
337

y.a.g.y., c. 8, s. 401.

338

Yeni Gn, 17 Haziran 1337.

339

bkz. T.B.M.M.Zb.C., c. 11, s. 407.

340

y.a.g.y., c. 6, s. 462-467.

333

Nitekim, Sakarya Savann hemen arkasndan 20 Ekim 1921'de

yaplan Ankara tilafnamesi ile Fransa ve Trkiye arasnda gemite
mevcut bulunmu olan sk ilikilerin yeniden kurulaca belirtilmitir.
Bu sk iliki, Harit Vadisinde bulunan demir, krom, gm
madenlerinin doksan dokuz yl sreyle Fransz grubuna verilmesini
ngryordu. Ancak, kurulacak Fransz irketinin sermayesinin %
50ye kadan Trk olmas ve Trk kanunlanna uymas gerekiyordu.^'"
Bu itilafnamenin imzalanmasndan sonra Avrupaya yapt gezi
konusunda Aksz gazetesi ile bir sylei yapan Celalettin Arif Bey
artk gayretimizi bu aziz vatann yarasn sarmaya ve onun tenfih ve
imarna sarf edeceiz. Avrupa siyasi ricalini temin etti ki, Anadolunun
kendisine bakmaktan harice bakmaya vakti yoktur. Bizde ihtiya,
onlarda sermaye var, bunlan birletirip Anadolu'yu imar etmek ite
btn gayemiz" diyerek Anadolunun yabanc sermayeye ak
olduunu vurgulamtr.""'^
Fakat yabanc sermaye Anadoluya gelecek mi? Gelecekse hangi
kimlikle gelecek? Celalettin Arif Beye gre, bize kolayca sermaye
gnderecek devlet Ankara tilafnamesinde de grld gibi, Fransa
ve ondan sonra talyadr. Fakat bu iki devletin i sorunlar nedeniyle
danya gnderecek sermayeleri yoktur. Amerikadan bor alarak bizde
iletebileceklerini syler ve arkasndan da Anadolunun imanndan
Amerikan sermayesinin rol oynayacan ekler."*"
Sava kazanabilmek iin gerekli parann bile zor bulunduu bir
dnemde, lkenin kalknmasn salayacak ve gerekli yatrmlar
yapacak mali kaynan bulunmas olduka zordu. Yukarda da
belirttiimiz gibi lammadde kaynaklar toprak altnda duruyordu.
Toprak altnda bulunan bu madenlerin kullanm hem lkeyi bayndr
hale getirebilir, hem de savan maddi cephesinin karlanmasna
imkn salard. Bunun salanabilmesi iin de hkmetin politikasnn
aka ortaya konulmas gerekiyordu.
Maliye Vekili Haan Bey Hkmet, gerek imtiyazat eklinde
gerekse imdiye kadar el vurulmam medeniyet kaynaklannn ve dier
servet kaynaklannn iletilmesi iin mmkn olan her eyi yapmaktadr...
Harp hali sona ermedike, memleketin ekonomik koullan doal
341

342
343
344

Dstur, c. 2, s. 158. Sina Akin, "Kurtulu Sava'nda ve Lozanda Ingiltere ve

Fransa ile ilikiler , Atatrk Dneminin Ekonomik ve Toplumsal Sorunlan (19231938), stanbul, 1977, s. 119-130.
/4 f*s z , 13 Terinisani 1337,
y.a.g.g., 13 Terinisani 1337.
T.B.M.M.G.C.Zb., c. 2, s. 725.

334

konuma ulamadka bu konuda nemli bir gelimenin

salanamayacan belirterek, savan sonucunun beklenmesini
istemitir.^
Hkmet kartlan, madenlerin kskanlmamasn lkeye parann,
sermayenin sokulmas gerektii tezini iliyorlard. Oysa para ve
sermaye
nasl girecekti? Kimler getirecekti? Kukusuz yerli
sermayedarlarda istenen sermaye olmad iin sorun yabanc
sermayede dmleniyordu.
Ankara hkmetinin yabanc sermayeye fazlaca kar olmadn
gren bir ksm lkeler, Anadoluda aratrma ve inceleme yaptrmak
zere baz uzmanlann Anadoluya gndermeye balamt.
Yabanc uzmanlar Anadoluda bilimsel aratrma yaparken, iktisat
Vekaleti de onlardan alaca raporlara gre lke iktisadiyatna yn
vermeyi planlyordu. '
Mersin liman inaatnn yapm iin cra Vekilleri Heyeti, Fransz
sermayedarlaryla grme yapmak zere nafia vekiline yetki
vermitl. Demiryollan yapm konusunda yabanc sermaye ile flrt
edilmesi dnlyordu. 11 ubatta Aksz muhabiriyle bir konuma
yapan Saruhan Milletvekili Necati Bey, iktisadi vaziyetin iyi olduunu,
her gn hkmete [iman ve imendifer inas iin birok yabanc
sermayedarn
bavurduunu
sylemiti. Demiryolu
yapm
konusunda Amerikallardan da bavuranlar olmutu.^ Yeni Dnya
gazetesinin saptamasna gre, Amerikan sermayedarlannn
Samsundan Musula kadar uzanacak demiryolu yapmak istedikleri
grlyordu. zmitten balatlp Ereli, Zonguldak kmr yataklarna bir
damar uzattktan sonra lgazdan Mecidiyeye kadar uzanan ve kmr
yataklanndan gemesi dnlen hat; Samsun, Sivas ve Erzurum hatt
ile de balantl olacakt. Bunun yannda Yumurtalkta da bir liman
yapmay dnen Amerikan sermayedarlannn nerisini Nafia Vekili
Fevzi Bey; ulusal karlara uygun bulmu olacak ki bu istemi heyeti
vekileye ulatrmtr.^'
345

y.a.g.y., s. 725.

346

y.a.g.y., s. 738.

347

T.B.M.M.Zb.C., c. 19, s. 408.

348

Aksz, 30 Kanunusani 1338,

349

,4p/te2, 11 ubat 1338.

350

y.a.g.g,, 15 ubat 1338,

351

Peyam- Sabah, 25 ubat 1338, s, 2,

335

1922

ortalarndan itibaren yabanc sermayedarlarn Ankaraya

gelmeleri ve hkmete eitli neriler sunmalan Ulusal Kurtulu

Savann baan ile biteceine iaret saylmtr. Anadoluda petrol
ticareti yapmak zere bavuran bir yabanc sermayedann istemi ktisat
Vekaletince olumlu karlanmtr. Fiat Otomobil irketi 15 yl sreyle
otomobil ve kamyon nakliye hatlan tesis etmek depolar, garajlar,
hangarlar yapmak, ofr mektebi amak ve zellikle Samsun-SivasMardln-Samsun, Ankara-stanbul hatlannda nakliyat yapmak istemitir.
Bir Fransz sermayedan Trk reticisi ile Fransz tketicisi, Trk
tketicisi ile Fransz reticisi arasnda kpr olmak zere 10 milyon
Frank sermayeli bir banka amak istediini bildirmitir.^^
Byk Taarruzun baan ile bitmesinden sonra yabanc sermaye
konusundaki grler daha da belirginlemeye balamtr. Sava
nedeniyle yanm, yklm, harabeye dnm kentlerin yeniden
canlandnlabilmesi iin, zel sermaye yeterli deildi. O nedenle
yabanc-yerli sermayeye dayanan irketlerin kurulmas gndeme
gelmi hatta bu konuda baz giriimler de olmutur.
Yabanc

sermaye

ile

kurulacak

byk

irketlere

Trk

sermayedarlannn da katlmasn isteyen iktisat vekili; giriimcilere bu

konuda baz kolaylklarn gsterileceini de belirtmitir. Ancak,
yabanc sermayedarlann kendilerini Trkiyede, Trklerden daha fazla
hak sahibi grmemelerini, Tanzimattan itibaren izledikleri smrc
politikay

deitirmelerini,

T.B.M.M.

Hkmetinin

yasalanna,

ynergelerine uymalann zorunlu grmtr. Bu kurallara uyan yabanc

sermayenin Trkiyeye girmesine olanak salanacan ve her trl
gvencenin verileceini aklamtr.^'^ 17 ubat 1923te toplanan ve
Trkiyenin izleyecei ekonomik politika konusunda saptamalar yapan
zmir ktisat Kongresinin alnda Mustafa Kemal Paa ve Mahmut
Esat Bey de ayn konuya deinmilerdir.

352

Hakimiyet-i Milliye, 12/14 Temmuz 1338, Aksz, 17 Temmuz 1338,

353

t, 16 Terinisani 1338, s. 2. T.B.IVI.M.Zb.C., c. 28, s. 147-151.

354

t, 7 Kanunuevvel 1338, T.B.M.M.Zb.., c. 26, s. 109 vd.

336

Mustafa Kemal Paa, zmir ktisat Kongresi toplanmadan nce 16

Ocak 1923te stanbul gazetecileri ile yapt toplantda,

bu

saydm teebbsat iktisadiye ve snaiye iinde bahsettiim irketlerin

istiklal ve iakimiyeti miiiiyemize hrmetkar milletlerin emniyetle
hkmetimizle

temas

eylemlerini

ve

kanunlarmz

dairesinde

anlamalar ile faaliyete geebileceklerini sylemeye hacet yoktur.

Filhakika memleketimizi az bir zamanda mamur etmek iin milletimizin
gayri kafi sermayesi karsnda haricin sermayesinden, vesaitinden,
ihtisasndan, istifade etmek hakiki menfaatimiz iktizasndadr
dem itir.^ zmir ktisat Kongresinin alnda da "Efendiler, iktisadiyat
sahasnda dnrken ve konuurken zannolunmasn ki biz ecnebi
sermayesine hasm bulunuyoruz. Hayr bizim memleketimiz vasidir.
ok say ve sermayeye ihtiyacmz vardr. Binaenaleyh kanunlanmza
riayetkar olmak artyla ecnebi sermayelerine lazm gelen teminat
vermeye her zaman haznz ve ayan arzudur ki, ecnebi sermayesi
bizim sayimize ve serveti sabitimize inzimam etsin. Bizim iin ve onlar
iin faydal neticeler versin. Fakat eskisi gibi deil" diyerek yabanc
sermayeye koullu taraftar olduunu bir kez daha aklamtr.""
ktisat Vekili Mahmut Esat Bey de zannedilmesin ki... yeni Trkiye
ktisat Mektebinin ecnebi sermayesine kar bir taassubu, bir husumeti
ve bir adaveti vardr. Hayr biraz evvel Gazi Paamzn dedikleri gibi biz
Trkiyeyi, iktisadiyatn bir esirler lkesi halinde ecnebi sermayesinin
eline terk ve tevdi edemeyiz. Fakat memleketimizde meru bir surette
kazanmak ve yaamak isteyen yabanc sermayesine kanun ve
nizamlara tabi olmak zere, Trkiyelilerden fazla bir imtiyaz, bir hile
ardndan komamak artyla memleketimizde her trl teshilat, hatta
dier milletlerin gsterdii teshilattan fazla kolaylklan irae etmeye her
zaman haznz. Yalnz yabanclarn bizi asri ve medeni bir millet olarak
tanmalar ve ona gre bize kar vaz hakikilerini almalar lazmdr
diyerek o da yabanc sermayeye kar olmadn fakat bu sermayenin
Trkiyenin koullanna uymak zorunda olduunu vurgulamtr.' Tm
bu aklamalara karn yabanc sermaye ekingen davranmtr.
355

A.S.D.,

356

y.a.g.y., s. 109,

357

Gndz kn, zmir iktisat Kongresi, Ankara, 1971, s, 263-264.

C.

2, s. 75.

337

F- MECLSN SOSYAL YARDIM VE SOSYAL

GVENLK ALANINDAK DNCES
T.B.M.M.nin almasyla Trkiye halknn sosyal tarihinde de yeni bir
dnem balyordu. O gne dein OsmanlI Devleti bir hanedan devleti
olmaktan ileriye gidememiti. Devletin banda bulunanlar halk "sr
olarak grmt. Bu sry kendi hanedannn daha iyi yaamas iin
retken bir ara olarak nitelemilerdi. Ancak artk bunlar geride kalmt.
Gcn halktan alan, daha akas halkn emeinin devletin
siyasetinin nazm olmasn savunan bir politika, 23 Nisan 1920den
sonra meclisin gndemine gelmiti.^* Bu politika ile halkn yazgsn
bireysel ve snfsal etkenlerden kurtanp, doruda doruya Trkiye
halknn ihtiyalanndan kaynaklanan halk bir ynetimin kurulmas
amalanyordu.
Bir yandan emperyalizme, br yandan OsmanlI gelenekiliine
kar savaan T.B.M.M.nin bu savatan yengiyle kabilmesi ve halk
T.B.M.M.nin yanna ekebilmesi iin olanaklan lsnde sosyal
yardm yapmas gerekiyordu.
OsmanlI imparatoriuu'nun iinde bulunduu uzun sava sreci ve
bu savan sonunda adm adm topraklann kaybedilmesi sava
blgelerinden Anadolu'ya bir g dalgasn balatmt. Birinci Dnya
Sava ve bu savan sonunda imzalanan Mondros Silah Brakmasna
dayanlarak bir yandan emperyalist glerin igalci tutumu, br
yandan rk aynmc eylemler, Trk ve Mslman halkn gvenliklerini
garanti altna alabilecek yrelere g etmelerine neden olmutu.^^
Can gvenlii nedeniyle kynden, kentinden kopup, daha i
blgelere snan halkn sorunlan da bu dnemde bir gibi bymt.
ada devlet anlaynda da nemli bir yer tutan gmenlerin
yerletirilmesi, beslenmesi ve terfihi hal ve hayatlan cra Vekilleri
Heyeti iine "Shhat ve timai Muavenet" vekaletinin alnmasn
358

Hakimiyet-i Milliye, 23 Kanunuevvel 1337.

359

Nutuk, c. 1, s. 5.

360

T.0.M .M .Zb.C .,c. 3, s. 19.

338

salamtt. Yeni ynetimin sosyal yardm ve sosyal gvenlik konusuna

arlk vermeyi amalad bylece ortaya km oluyordu. 29 Mays
1920de okunan cra Vekilleri Tezkeresi" ile daha nceden Dahiliye
Vekaletine bal olan Muhacirin Mdriyeti Umumiyesi nin Shhat ve
timai Muavenet Vekaleti ne balanmas istenmitir.^' Her ne kadar bu
gr cra Vekilleri Heyeti toplantsnda tartlm ve benimsenmi ise
de o gnk koullarda uygulama olana yoktu. nk vekaletler yeni
oluturulmutu. Hl

Osmanl

gelenekilii

srp

gidiyordu.

Anadolu'da gmen sorunlaryla Dahiliye Vekaletine bal olan

belediyeler urayordu. Bu durumu gz nne alan meclis, Muhacirin
Mdriyeti Umumiyesinin Dahiliye Vekaletine bal olarak almalarn
srdrmesine karar vermitir (3 Austos 1920) ^ Ancak daha sonra
belediyelerin bu sorunun stesinden gelememesi ve bu konuda eitli
yolsuzluk iddialannn ortaya atlmas zerine Muhacirin Mdriyeti
Umumiyesi Shhat ve Muavenet-i timaiye Vekaletine balanmtr.
Kynden, kentinden kopup daha gvenli blgelere g eden halk,
byk bir sefalet iinde yaamlarn srdryordu. Mfid Efendinin
aklamalarna gre, Erzurum, Ordu, Erzincan ve Trabzon'daki muhacir
says byk miktara ulamtL^" Bunlar ok kt koullar altnda
medreselerde, camilerde, ba evlerinde yaamlann srdrmekteydi.
l says ise giderek oalmaktayd.^" T.B.M.M.nin 1920 yl btesine
aair ve muhacirin iin ayrd denek miktan ise 874.735 lirayd.
Dou cephesinde Ermenilere kar yaplan askeri harekatn
baanyla sonulanmasndan sonra, Vilayat-i arkiye Muhacirlerini
memleketlerine

gndermek

Erzincan, Gen,

Gmhane,

iin, Erzurum, Bitlis,

Rize,

Batum, Ordu

Van, Trabzon,
milletvekilleri

T.B.M.M.'de bir toplant yapmlardr.^^ Uzun uzun bu konuyu kendi

361

y.a.g.y., c. 2, S. 61, c. 3, s. 20.

362

y.a.g.y., c. 3, s. 83 vd.

363

Hakimiyet-i Milliyeye gre, "Vilayet-i arkiyye mlteci says 228,228, Bat illerinden
gelen mlteci says ise 21.428'dir. bkz. 19 ubat 1338.

364

T.B.M.M.Zb.C., c. 8, s. 506-508.

365

Hakimiyet-i Milliye, 27 Nisan 1337, s. 2.

339

aralarnda tarttktan sonra sorunu hkmete iletmeye karar vermiler

ve hkmetle diyalog kurmak iin aralanndan be kiilik bir komite
semilerdir.' Bu komitenin almalan sonunda hkmet, muhacir ve
mlteci sorununa daha ok eilmi; muhacir ve mltecilerin idare biimi
ve yerlerine gnderilmesi konusunda bir ynerge hazrlamtr (5
Haziran 1921). Bu ynerge zetle yledir:
Bir memuriyet ve mazuliyet veya tekat maa almayan her fert
mracaat tarihinden itibaren iae talep edebilir ve bilaistisna efrad
ailesinden 10 yandan byk olanlara 1/2 kg 10 yandan kk
olanlara 1/4 kg ekmek bedeli rayici mahalliye gre yevmiye olarak
verilir. Bu yevmiye 3 ay devam eder 3 aydan fazla gurbet ve ilticasa
devam edenler komisyonlarca yoklama edilerek yardma muhta
olanlardan yetimlere, isiz kadnlara, doktor raporu ile malul olanlara
iae dentisine devam edilir. Muhacir ve mltecilerden refah tahakkuk
edenleri veya kendilerine teklif edilen hizmeti kabul etmeyenlerin
veyahut kendiliklerinden i bulanlann veya zel madde gereince
(madde-i mahsusa mucibince) memleketlerine sevk ve iadeleri
vekalete emir olunanlann iae bedelleri derhal kesilir.
Memleketlerine dnmek isteyen Vilayati arkiyye ve mstahlise
mltecilerinden kudreti ve ara ve gereci olanlar serbesttir. Yalnz
hayvan ve arabas olanlara yol sresince kii bana gnde 5 kg. iae
gideri verilir. Arac olmayanlara hkmete ara ve gere temin edilir.
Harcrah aldklar halde gitmeyenler ya zorla gnderilir veya harcrah
geri alnr.
ae bedeli alan her muhacir ve mltecinin doktor reetesi ile
alaca ila bedelleri ve tedavi harcamalan muhacirin deneinden
karlanr.
Yz kiiden fazla bir muhacir veya mlteci kafilesinin sevk ve iadesi
gerektii zaman shhiye memurunun gsterecei ihtiya zerine sevk
memurlan tayin ve istihdam etmek ve salk ara ve gereci ile salk
memuru grevlendirmek komisyonlann devidir.^ '
366

y.a.g.g., 28 Nisan 1337, s. 2.

367

Dstur, c. 2, s. 75-76.

340

Muhacir ve mlteciler sorunu iin her liva veya vilayet merkezinde

birer komisyon kurulmasn salayan h k m e t , 25 Haziran 1921'de
muhacirleri memleketlerine gndermek in 150.000 liralk bir avans
almtr.^
Hkmet, 1921 ylnda, VilayatI arkiye mltecilerinden 81.668
kiiyi yerlerine gndermek in giriimlerde bulunmu se de ancak
30.713 kiinin yerlerine ulatnimas salanabilmitir. Kalanlarn ise
Sivas ve Erzincan yresinde yaantlann srdrmeye altklar
grlmektedir.^'" Toplum iindeki statlerine gre.^^' yevmiye 10-12 kr.
yardm alan muhacirlerin sevk, salk ve yerletirilmeleri iin 390.163
lira para harcanmtr.^'^ Hkmet, lkenin iinde bulunduu sava
koullarna bakmakszn, 1921 Aralknda yrelerine dnmek steyen ve
dnmekte olan muhacirlerin askerliklerini 3 ay ertelemitir.^ Daha
sonra Mays 1922'de bu erteleme ini ay daha uzatmtr.^"
Hkmet, muhacirleri kylerine gndermekle kalmayp onlann
yklan konut sorunlanna da eilmek ihtiyacn duymutur. Ev yapanlara
ucuz kereste vermek iin bir yasa karmtr.^'^
T.B.M.M. Hkmeti, yeni yerleim yerleri olutururken kurulacak
kylerin 1 - Salk koullanna uygun olmasna, 2- 50 haneden az
olmamasna, 3- Kroki ve plann yresel ve ekolojik koullara uygun
olmasna dikkat edilmesini istemitir. Eski kyler bu koullara uygun
deilse yerinin deitirilmesini, 50 haneden az olacak kyn bir baka

368

Komisyonlarn kumluu iin bkz. Dstur, c. 2, s. 74.

369

Dstur, c. 2, s.

370

Hakimiyet-i Milliye, 19 ubat 1338. Gmen saysn Hakimiyet-i Milliye 116.557

olarak belirtirken, Yeni Gn 218.787 kiiden sz etmektedir. Yeni Gn, 15
Kanunusani 1338, s. 2.

371

Arkolu, a.g.y. s. 150.

372

l-iakimiyet-i Milliye, 19 ubal 1337, Yeni Gn ise, 46.527.964 kuru harcandn

yazyor, bkz. 15 Kanunusani 1337, s. 2.

373

Dsfv/-, c. 2, s. 190.

374

Dstur, c. 2, s. 190.

375

T.B.M.M.Zb.C-, c. 20, s. 404. vd. 18 Haziran 1338'de yasann kapsam daha da

geniletilmitir, a.g.y., s. 464-500. Dstur, c. 3, s. 87.

341

kyle birletirilmesini istemitir. Yeni kyler oluturulurken bunlann

yannda dikkat edilmesi gereken bir baka unsur da, bir rk, airet ve
kabile etrafndan" oluturulmasnn nlenmesidir. Byle kylerin halkna
tarla ve ev temin etmek kouluyla mevcut kylere datlmas da
hazrlanan kararnamede belirtilmitir.^''
Gmenleri yerleik hayata geirmeyi isteyen T.B.M.M. Hkmeti
yerleim yerlerinin, Dahiliye, ktisat ve Umuru Shhiye ve Muaveneti
timaiye Vekaletince tespitini stiyordu."" 1922 ylnda Van Gl
yresine yerlemek isteyenleri yerletirmek iin

bir komisyon

kurulmutur." Hkmetin yerletirme politikasnda toplumsal, siyasal

ve salk koullanna nem verdiini Umuru Shhat ve Muaveneti
timaiye Vekili belirtmitir."' Sava sona erdiinde bat blgesine
zellikle zmire youn bir g dalgasnn balad grlmektedir. yle
ki Konyadan zmire yerlemek iin gitmek isteyenlere polis bile engel
olamamtr,""" Oysa, hkmetin yerletirme politikasnda dalk yerlerin
halkn dalk yerlere, sahil yerlerin halkn sahil blgelerine yerletirme
eilimi vard.
Devletin ve halkn kendilerine salad olanaklar nedeniyle
almadan
altklar

geinen

gmenlerin

grlmektedir, zellikle

bu

yaantlarn

Kafkasyadan

srdrmeye
gelenler

Rus

vatandaln korumak istedikleri iin yerleik yaantya gemek

istemiyorlard. Kanla kazanlan Anadoluda, Trkiye Vatandaln
benimsemeyen kiilerin, uzun sre kalmasn sakncal bulan Hkmet,
Trk vatandaln benimsemeyenlerin" iskn ettirilmeyip, snr dna
atlacaklann belirtmitir.""'
Gmenlerin yerletirilmesinin siyasal, sosyal cephesi yannda bir
de mali cephesi vard. Bu nedenle yerletirme nasl yaplmaldr?
376

bkz. Dstur, c. 3, s. 142-145.

377

y.a.g.y., s. 68.

378

Hakimiyet-i Milliye, 13 Austos 1338.

379

T.B.M.M.Zb.C., c. 28, s. 274.

380

y.a.g.y., s. 274.

381

y.a.g.y., s. 261 vd.

342

Kapitalist dzen yanls milletvekilleri, 50-60 milyon lira sermayeli

irketler kurularak iskn ilerinin bu irketlere verilmesini istiyorlard.
nk onlara gre bu bir ticaret iidir. Bir irket (kumpanya) iidir. Onlar
sermayeyi bouna harcamazlar. Bir yandan sermayeyi arttnrlarken,
br yandan da onunla i grrler.^
Bu irketlerin
yerli mi olsun yabanc m olsun sorunu yerli
giriimcilerin tepkisine neden olmutur. rnein Emin Bey, iskan
ilerinin yabanc irketler araclyla yaplmasn muzr" saymtr.
Hkmet ise iskn ilemlerinin devletin denetiminde yaplmas
kansndadr. Nitekim almalar da bu ynde olmutur.
Hkmet anasz, babasz ocuklann korunmas ve eitimine de
byk bir zen gstermitir. rnein Amasyada efkat-i slamiye
yurdunda bakma alnan 350 ocuun gereksinimlerini karlamak
zere hkmete yardm yaplmtr.^* Gmen ocuklar, Elaziz,
Trabzon, Sivas, Amasya, Kayseri, Erzincan, Aydn ve Konyada
bulunan darieytamiarda eitilmeye allmtr. Bunlarn yannda
Adana ve Gaziantep'te de yeni darleytamlar kurulm utur.Vatann
kurtarlmas

uruna

darleytamlara

ehit

olanlarn

geride

yerletirilmitir. Devlet

brakt

ocuklar

tarafndan

kurulan

darleytamlardaki yetim says 10.000e ulamtr.'

Krsal ekonomiye dayal Anadoluda emperyalizme kar sava
382

y.a.g.y., s. 259.

383

y.a.g.y., s. 264.

384

y a.g.y., c. 13, s. 151 vd.

385

Buralardaki ocuk says yledir.

li

Erkek

Kz

Kayseri

177

66

Trabzon

172

19

Elaz

140

99
27

Canik

127

Amasya

49

189

Erzincan

54

bkz. yen/ Gn, 25 Kanunusani 1338, s. 2.

386

A.S.D. c. 1, s. 291.

343

aan Trk ulusunu bu savata yengiyle kabilmesi iin ekonomik

bakmdan kendi kendine yeterli olmas gerekiyordu. Oysa bir taraftan
dman saldnlan, br taraftan eitli amalarla kanlan isyanlar,
lkenin

ekonomik

durumunu

patlamalara da ortam

olumsuz ynde

etkiliyor,

sosyal

hazrlyordu. Bunu giderebilmek iin hkmet,

olanaklan lsnde retici kitlenin yannda yer almt. rnein, 11

Aralk 1920de harp, isyan, seylap ve dier afetten dolay rn ve
srm hayvan telef olan retici kylye tohumluk ve ift hayvan
vermek iin vilayet, liva ve kaza merkezlerinde en byk mlki amirin
bakanlnda eitli komisyonlar kurulmutu.^' gale urayan yerlerin
anam vergisinin teciline T.B.M.M. karar v e r m i t i . 1920 yl
btesinde muhta iftilere datlmak zere 10.000 lira, silah altnda
bulunanlarn ailelerine datlmak zere de 400.000 lira aynlmt.^
Kogiri syan nedeni ile zarara urayanlara tohumluk ve yemlik
bedeli olmak zere 40.000 liralk denek ayrlmt.^ Bu denein
datm iin de 30 Nisan 1922de bir ynerge hazrlanmtr.^
ktisat Vekaleti muhta iftilere, karl, rnleri satldktan sonra
alnmak zere, eitli ara ve gere satarak reticiyi desteklemitir.^^
Tohumluk para olarak datlan miktarn illere gre dalm ise
yledir.''"^
Urfa

6.000 lira

Gen

Beyazt

5.000 lira

Gaziantep

20.000 lira

Gmhane Livas

4.500 lira
5.000 lira

Eskiehir
Zonguldak

80.000 lira

Sinop
Mu

5.000 lira

Artvin

zmit

4.500 lira

3.000 lira
5.000 lira

Mersin-Tarsus

10.000 lira

Afyon

20.000 lira

Adana

30.000 lira

Kozan

10.000 lira

Haymana

387

Dsfur, c. 1, s. 163.

388

T.B.M.M.Zb.C-, c. 8, s. 23.

5.000 lira

389

Yeni Gn, 14 Kanunusani 1337.

390

bkz. T.B.M.M.Zb.C., c. 17, s. 129-148.

391

Dstur, c. 3, s. 70-71.

392

Ara ve gere miktar iin bkz. Hakimiyet-i Milliye, 2 Eyll 1337,

393

y.a.g.g., 16 Kanunuevvel 1337.

344

2.500 lira

daha sonra ise;

Bitlise

10.000 lira

Vana

6.000 lira

Oltuya

5.000 lira

Antalya'ya

4.417 lira

Hakkariye

5.000 lira

Artvine

1.000 lira

Erzurum'a

10.000 lira

tohumluk iin gnderilmitir.

istiiazedeler yasas gereince de:
Yozgat'a

9.400 lira

Mamuretlaziz'e

10.000 lira

Gaziantep'e

80.000 lira

Haymana'ya
IVlaraa

20.000 lira
1.500 lira

para ayrlmtr. "'

Bu paralann genellikle birinci derecede sava ve isyan yrelerine,
ikinci derecede gale veya eitli doa olaylanna maruz kalan yrelere,
nc derecede de gereksinim duyulan blgelere verilmesine dikkat
edilmitir.
Ulusal sava srerken, yaplan sosyal planlar erevesinde,
kurtanlan veya kurtanlacak blgelerin tohumluk, ift hayvan, konut ve
ara gere ihtiyacn gidermek iin nlemler alnmaya allmtr."*"
Genelkurmay Bakan Fevzi

Paa, 5.9.1338'de Garp Cephesi

Komutanlna yazd bir tezkerede Hububatn kaldnim olmas

yznden kyleri dman tarafndan yklan ahalinin alk buhranna
maruz olduu grlmektedir. Bu gibi kylere acilen hkmet tarafndan
muavenet icras teklif edileceinden istirdat edilen mntkada hangi
kylerin yklm olduunun, ihtiya miktannn sureti mahsusada ve
sureti tahkik ile icarn rica ederim" d e n i l m i , s o n r a da bir yasa
karlmtr. Bteden aynlan 500.000 liraya 24.10.1922de 500.000
lira daha eklenmitir.^' Fakat bu parann yeterli olamayaca mliyenin
394
395
396
397

y.a.g.g., 25 Kanunuevvel1337.
Dstur, c. 2, s. M 7 .
Harp Tarihi Vesil<aiar Dergisi, Say 63, Vesika No: 1418.
T.B.M.M.Zb.C., c. 24, s. 462. Kurtanlan Bursa, Eskiehir, Karesi, Manisa, Aydn,
Ktahya, Erturul, Afyon, zmir, zmit, anakkale iin istilazedelere" bedelsiz
tohumluk iin 32.500, hayvan ve tama bedeli olarak 4.300.000, ev yapm ve
onanm iin 470.000 lira olmak zere toplam 1.225.000 lira para gnderilmitir, bkz.
Hal<imiyet-i Milliye, 9 Terinievvel 1338. Ancak rakamlar toplanrsa gnderilen
parann 4.802.500 lira olduu grlmektedir.

345

hesaplarnda grlmektedir. nk bu rgtn hesaplarna gre

tohumluk iin 1.389.530 lira, hayvan bedeli iin ise 1.036.000 liraya
ihtiya vard.^
Kurtarlm veya kurtarlacak yerlere kar izlenen devlet
politikasnn, 1- bedava yemeklik ve tohumluk iin rn vermek, 2karlksz nakliye ve hayvan datmak, 3- yl sreyle eit taksitte
tohumluk datmak, 4- Ziraat Bankasna olan borlann durdurmak
eklinde sraland grlmektedir.^*
T.B.M.M. Hkmeti lke yazgsna el koyduu zaman; lke
genelinde 120-150.000 ii alyordu. Fakat bunlann nemli bir
kesimi igal altndaki kentlerde bulunuyordu. iler arasnda kadn ve
ocuk says nemli bir yekn oluturuyordu. sresi 11-16 saate
kadar kyordu. Buna karn cretler olduka dkt. rnein igal
altnda bulunmayan Samsun yresinde ttn ziraatnda alan ocuk
iilere 10-12 kr. kalifiye iiye 1 lira cret deniyordu.'"" Ar iilik
olarak adlandnlabilecek maden iiliinde de cretler dkt,
rnein, Zonguldak maden ocanda iilere 60 kr. yevmiye
deniyordu. Buna karlk Ankara ve Kayseri yresindeki madenlerde
alanlara 150 kr. deniyordu. Demiryollar ve askeri fabrikalarda
alan iilerin durumu biraz daha iyiydi. Bunlar, gnde 3 liraya kadar
cret alabiliyorlard.'
Oysa Temmuz 1920deki Ankara piyasas ise yleydi/""
Beyaz buday 12 kilesi
Beyaz arpa
Bulgur kilesi
Bulgur kinci
Un birinci uval

70-75
25-27
11-12
9-10
900

kr.
kr.
kr.
kr.
kr.

398

T.B.M.M.Zb.C., c. 24, s. 429-480.

399

y.a.g.y,, c. 23, s. 172-173. Yre halkna yaplacak yardm konusundaki tartmalar

iin bkz. y.a.g.y., c. 13, s. 252-261, c, 14, s. 1-5.

400

M.V. Frunze, Trkiye Hatralar (ev. Ahmet Ke), stanbul, 1978, s. 2. Bu srada
ekmein 68.3 gramnn 1 kr olduu grlmektedir.

401

Ekim D evrim i Sonras Trkiye Tarihi {sv: A. Hasanolu), stanbul, 1978, s. 88.

402

H akim iyet-i M illiye, 29 Temmuz 1336.

346

800 kr.

Un ikinci uval
Tereya kilesi
Ya
Kuyrukya (erimemi)
Zeytinya
Zeytinya
Sabun 1. kilesi
Sabun 2. kilesi
Peynir salamura
Tozeker
Kpeker
Pirin
Gazya sand
Altn

110-120 kr.
20-20 kr.
90 kr.
1.140
2.120
110
85
65-70
130
147
35-36
860
505-510

1922'deki piyasa ise:

Pirin
Kahve
Yumurta
Sabun
Tiftik

kr.
kr.
kr.
kr.
kr.
kr.
kr.
kr.
kr.
kr.

170-180 kr,
107.5 kr.
160 kr.
52-55 kr.
70 kr.
19 lira
17 lira
635-640 kr,
52.5-54 kr,tu.

Antalya unu uval (100 kg.)

Samsun unu uval (100 kg)
Altn
Mecidiye

Toplumsal kesit iinde iiler nemli bir yer tutmaktadr. i

snfnn ideolojisi olarak nitelendirilen Marksizm, Rusyada Ekim
htiiali'nden sonra resmi ideoloji olduu gibi emperyalizme kar olan
geni halk kitleleri iin de bir kurtulu yolu olarak gsterilmiti.
eitli lkelerde olduu gibi T,B,M.M, Hkmeti de iilerin
karlarn korumak amacyla ktisat Vekaleti bnyesinde almalann
balatmtr. 8 Austos 1336da cra Vekilleri Heyeti kararyla;
Zonguldak Kmr Madeni amelelerinin askerlik hizmeti tecil
edilmitir."'" 8.11.1336da ise sosyal yn daha kapsaml Zonguldak ve
403

Aksz, 9 Austos 1338,

404

O s tu r.c .1 , s. 443.

347

Erelideki maden tozlarnn amele yaranna sat hakknda bir yasa

taslann hazrlanmas kararlatrlmtr. 4 Kasm 1336da hazrlanan
bu yasa taslana gre; kmr tozlan ktisat Vekaleti denetiminde
amele heyeti idaresince ak artrma ile satlacak ve elde edilen gelir
amele heyeti adna Ziraat Bankasna yatrlacakt.'
Bunun yannda icra Vekilleri "Maden ocakiannda alan amelenin
hukuku mtekabilelerinin temini hakknda tanzim ve heyeti vekilenin
5.1.1337 tarihindeki itimasnda bu konuda hazrlanm bir yasay
onaylamtr.
Kmr tozlarnn sat konusunda hazrlanan yasa 18.4.1921
tarihinde mecliste tartlmaya balanmtr. Bu tartmalar ayn
zamanda

milletvekillerinin

ii

snf

hakkndaki

dncelerini

yanstmas bakmndan olduka ilgintir. Konya Milletvekili Vehbi

Efendi; Zonguldakta alan ameleyi askerlikten muaf tutanz. Ona
aklm erer, nk amelenin tevik edilmesini salar. Amelenin shhatini
korumak iin denek ayrdk. Bununla hastane yaplabilir. Buna da
aklm erer. Fakat yevmiye ile alp kazanan Zonguldak amelesi iin
ayrca bir menfaat teminine aklm emez der ve iktisat vekilinden ya da
yasann savunuculuunu yapan mazbata muharirinden, bu konuda
aklama yapmasn ister. Yine dier bir hoca efendi (Malatya
Milletvekili Fevzi Efendi) amelenin alarak yvmiyesini aldn,
askerlikten kurtulduunu belirttikten sonra; bu yasann kmas ile
amelenin kmr karrken onu paralayp toz haline getirecei
kansndadr.""' zel sektrn karlann ii kesiminin karlanndan
daha n planda gren Ali kr Bey, madenlerin ayn ayr sahipleri
olduunu, kmr tozlarnn devlete ait olmadn belirterek, Bu toz bir
mali sarihtir. Binaenaleyh bakasnn halk tasarrufu altnda bulunan bir
eye biz nasl kanun yaparz. Sonra bu kmr tozlarn eer sahipleri
bahetmi ise bundan hkmet istifade etsin diyerek, ii kesiminin
ekonomik karlanna kar muhalefette b u lu n m u tu r.A li kr Bey
405

T.B.M.M.Zb.C., c. 9, s. 25-26.

406

bkz. 2 Mays 1337 tarihli meclis toplants.

407

T.B.M.M.Zb.C., c. 10, s, 26.

408

y.a.g.y., s. 27

348

gibi Eskiehir Milletvekili Emin Bey de Bir defa bu madenlerde

hkmetin tozlan ameleye terk etmek hakk var mdr, imtiyazlarda byle
kayt var mdr? Yoksa bu tozlar dorudan doruya ocak sahiplerinin
midir, bu birincisi; kincisi ise memleketimize en ok muavenete muhta
olan acaba kimdir, srf Zonguldaktaki amele midir, yoksa 15 milyon Trk
ahalisi midir? diyerek halk gzkmeye alrken kapitalist lkelerde
bile uygulanmayacak dzeyde zel giriimciliin savunuculuunu
yapmtr. Emin Bey, Hakikaten Boleviklik bu milleti kurtaracaksa
iktisat vekili beyefendinin tuttuu yol pek dorudur diyerek sosyal
adaleti salamak zere halklk ilkeleri dorultusunda yaplan
almalan Boleviklikle zdeletirmitir.
zel sektrclerle birlikte hareket eden sosyalist Mehmet kr
bile yasann aleyhindedir. Yararlanma olana varsa bundan nce
hkmetin yararlanmasnn gerekli olduunu belirtmitir.'""
Bunlara kar yasay savunan milletvekillerinin banda Tunal Hilmi
Bey gelmektedir. Zaman zaman klar ile milletvekillerinin dikkatini
eken ihtilalci Tunal Hilmiye gre, ocaktaki tozlar ocak sahibinin deil
devletindir. Devlet bu hakkn iiye vermektedir.""
maddeden oluan bu yasa taslann on binlerce Mslman ve
Trk amelenin yaamn ilgilendirdiini belirten ktisat Vekili Celal Bey
(Saruhan) kukusuz Meclisi Aliniz fakirlerin hamisidir diyerek, meclisin
sosyal adaletiliini vurgulamt. lkenin iktisadi kaynaklarndan
yararlanabilmek iin, sermayeden yararlanld gibi -iinin hayatn
dzenlemek kouluyla- ameleden de yararlanlmas gerekir. Dardan
daha ucuza kartlarak lkemize gnderilen kmre kar, retimi
artrmak iin sermayeye olan ihtiya yadsnamaz ise de bu sermayeyi
iletmek iin de dzenli ve retken emee ihtiya olduu bir gerektir.
Bat lkelerinde iinin okuduu okulu, oturduu yerin yaknnda
shhi banyosu, ailesi iin salk koullanna uygun evleri, saln
409

y.a.g.y., s. 29.

410

y.a.g.y., s. 30

411

y.a.g.y., s. 27.

349

korumak iin hastaneleri ve yevriiyesi ile geinebilmesi iin ekonomik

rgtleri, kooperatif irketleri, kazaya uradnda kendi sandklarndan
amelenin fakirlerine, hastalanna yardm etmesi iin yardm irketleri
vardr. O nedenle de yaamlan iyi bir dzeydedir. Bu iinin verimini de
etkilemektedir. Oysa iktisat vekilinin deyimi ile Anadolu madenlerinde
alan iilerin hepsi plak, hepsi a, hatta zerlerinde bir mintan bile
yoktur.'"^
Karadeniz yresinin en nemli maden blgesi olan Ereli kmr
havzasnda Mslman ve Mslman olmayan iiler altrlmaktadr.
Bunun saysal durumu yledir: 1336da 7-8 bin, 1337'ds 4 bin, 1338in
Terinisani ve Kanunuevvelinde 2700 kiidir. 1338 yl iilerin 2177si
Trk, 400 Rum, 119u ecnebi, 15'i Ermenidir.
Bunlann % 40 liva dndan gelmitir. Civar kazalardan gelen halk
15-30 gn alp yine kyne dner. Vilayat arkiyeden gelen amele
birka ay kalr. Srekli amele yok gibidir. denen yevmiye yaklak
olarak 80 kr.tur. Fakat 40 kr. ekmek paras olarak geri alnyordu."
iinin bilinsizliinden yararlanan postabaiar, kynden kopup,
gelen bu retken insanlan kendi emirleri altna alyorlar, giderken bilo
kendisine olan borlann demeyecek bir duruma dryorlard.'"*
Bunu nlemek iin iktisat vekili amele kooperatifleri oluturmak
amacyla blgeye grevli gndermiti.
te bu smr kskacn krmak amacyla amelenin rgtlenmesi
gerekli grlm ve bnu salayabilmek iin de ie kmr tozlarnn
amele idare heyeti adna satlarak, iiye eit bir biimde yanstlmas ile
balanmtr."'"
Mahmut Celal Bey, milletvekillerinin tm snflarn vekilleri olduunu
belirttikten sonra, Zannediyomm ki fakire kar mrvvet ahkam
412

y.a.g.y., s. 28.

413

y.a.g.y., s. 21, s. 167. 1922 yl lke genelindeki ii saysjnn 75.144 kii olduunu
Tevfik avdar belirtmektedir, bkz. avdar, a.g.mk., s. 163.

414

T.B.M.M.Zb.C., c. 10. S. 30. Bunlar iinin yiyecei ile ilgilenmedikleri gibi, kazalarda
bile onlara ilgi gstermiyorlad, y.a.g.y., c. 3, s. 215.

415

y.a.g.y., c. 6, s. 463-464.

3,50

slamiyenin en ziyade takdir ettii bir eydir" diyerek bu konuda

slamclarn desteini almaya almtr.'''
Bu yasann dnda haklann korumak iin kaleme alnan ve icra
Vekillerince de benimsendikten sonra 2 May/s 1337de meclise sunulan
bir
baka
yasann
gerekesinde
yle
denilmektedir:
Sermayedarlarna pek mhim servet kazandran, daima ezilmi ve
ezilmeye mahkum bulunmu ve hibir taraftan yardm grmemi olan
maden amelelerinin maden sahiplerine kar hukuklann ve daha insani
bir hayat geirebilmelerini temin etmek zere bir kanun sureti kaleme
alnmtr."-"
On iki maddeden
zetleyebiliriz;

oluan bu yasa nerisini ksaca yle

Amelenin serveti ve geim kayna olan vcudunu hastalklardan

kurtarmas, gece yatmas ve dinlenmesi iin maden evresinde amele
koular ve hamam yapmna maden sahipleri mecbur tutulacakt.
16 yandan kk olanlar altrlamayacakt. Ereli havzasna ait
Maden Nizamnamesi gereince, ky mtegallibelerinden ve resmi
sfata sahip kiilerden bazlarnn kylleri zorla altnlmalanna son
verilecek, amelenin uygun cret ve nzas alnmadan altnimasna izin
verilmeyecekti. 17 yandan kk olanlar tahsil anda olmas,
vcudunun gelime dneminde bulunmas nedeniyle maden
ocaklarnda alitiniamayacakt. Amelenin altnlmas, cretlerinin
zamannda denip denmediinin i.celenmesi ve ameleye kar
iverenin herhangi bir hakszlk yapp yapmadnn tespit edilmesi iin,
madenciler defter tutacakt. verenin servetlerinin artrlmas iin
yegane servet ve canl bir alet olarak kullandklan amelenin ha|en ve
gelecekte iine decei strapian azaltmak ve zorunlu ihtiyalann
karlamak zere ameleler tarafndan tekil edilecek htiyat ve Teavn
Sandklanna iinin derece ve nemi orannda madencilerin zorunlu
olarak nakti yardmda bulunmas salanacakt. Amelenin almas
esnasnda knlacak ara ve gere iin yevmiyesinden herhangi bir cret
kesilmeyecekti. Hkmet, iinin saln korumak iin onu parasz
tedavi edecekti.
Emeiyle geinen kiinin alma srasnda sakatlanmas veya
yaamn yitirmesi halinde iveren ii ailesine tazminat verecekti.
Bunun yannda kazann nedenlerini aratrmak zere iiler arasndan
416

y.a.g.y., c. 10, s, 28.

417

y.a.g.y., s. 197.

351

seilecek bir l<ii, ktisat ve Adliye Vekaletinden grevlendirilecek birer

kii olmak zere toplam 3 kiiden oluan bir komisyon oluturulacakt.'"
Avrupada sanayi devrimi tamamlandktan ve parlementolarda ii
snfnn siyasal temsilcileri olan ii partileri yerlerini aldktan sonra, ii
haklarnda nemli gelimeler olmutu. Bizde ise bu yasa meclise
getirilinceye kadar bu konuda nemli bir alma yaplamamtr. O
nedenle gnne gre ok ilerici z tayan yasann tm iilere
uygulanmas istenmitir. Ancak bu istek benimsenmemitir. Yasann
tm iileri kapsamasn isteyenleri oyalamak iin, bir yasann
yaplmakta olduu bildirilmitir.'*
Ameleyi lkenin gelecei ile ilgili gren iktisat vekili, onlan
rgtleyerek varln gstermeye, kendi haklarn kendilerinin korumaya
almalann salamak

iin

amele birliinin

kurulmasn zorunlu

grmtr. kanlan yasann ve cemiyetler yasasnn bu konuda ak

hkmler tad kansnda olan iktisat vekili, iinin sendika kurmas
konusuyla bizzat kendisi yakndan ilgilenmitir."^" Bylece, Trkiyede
hkmetin rgtledii bir sendikacla doru gidiat balamtr.
Aslnda bu konu snfsal bir sorundur. Nitekim daha nceki yasada
olduu gibi bu yasada da iverenlerin szcln yapan Ali kr Bey
Birlik, dernek hangi snfa ait ise o snflann mteebbisleri tarafndan
yaplr. Buna hibir zaman hkmet delalet etmez, vaki deildir. Amele
deniliyor ve Avrupadaki eklini nazar itibare alnyor, bizdeki amele
Avrupadaki amele deildir. Avrupadaki kmr amelesinin evlad da
kmr amelesi olarak doar, byr, lr dedikten sonra amele ile ilgili
rgtlenmenin ancak parti kanalyla yaplabileceini, hkmetin veya
hkmete mensup bir kiinin amele in rgtlenmeye delalet
etmesinin anlamsz olduunu belirtir."^
OsmanlI imparatorluunda halkn byk bir kesiminin cahil
olmas nedeniyle ilerici bir hareketi halktan beklemek mmkn deildi.
418

y.a.g.y., s. 190-199.

419

T.B.M.M.Zb.C., c. 10, s. 203-204,

420

y.a.g.y., s. 208-209.

421

y.a.g.y., s. 209.

352

Genellikle her eyi devletten, aydnlardan bekleyen bir anlay vard.

i snfn rgtleyecek bir amele tekilat yoktu. Bu haliyle ii
snfnn braklmas onun daha fazla patron denilen amirlerin zulm
altnda ezilip gitmesine yol aacakt. O nedenle amelenin byle bir yol
gsterici rgte ihtiyac vard."^^
Tunal Hilmi Bey, Hkmetler millileirken, messeseler
millileirken, sosyalleirken amelenin hukukunu temin iin bir sz
sylendii zaman yalnz deil mecliste, tm Trkiyede yle bir haleti
ruhiye uyanyor ki gya meydana bir komnistlik kyor. Katiyen
efendiler,

memlekette esnaf dnrken,

memlekette

kyly

dnrken bu his meydana gelmiyor da amele sz ortaya atlr

atlmaz" byle bir duygunun

uyanmasnn yadrgandn belirterek

tepkisini ortaya koymutur."'

Tutucu ve zel sektrc milletvekillerinin tm kar koymalanna
ramen yasa, 10 Eyll 1921de meclise benimsenmitir. Yasann
kabul Zonguldak amelesi zerinde byk etki yapmtr. Yasann
kabul gnn kendileri iin kurtulu gn sayan ameleler, meclise,
ulusal hkmete ve ktisat Vekaletine memnuniyetlerini dile getirici
eitli telgraflar ekmilerdir."^*
Yasann gerekesinde belirttiimiz ilkelere ek olarak alma
sresinin

sekiz

saat

olduu,

bundan

fazla

almaya

iinin

zorlanamayaca, fazla almann iki tarafn nzasna ve iki kat crete

tabi olaca, ocakta alan iinin cretinin ocak sahibi, Amele Birlii
ve iktisat vekili tarafndan atanan bir komisyonca saptanaca kabul
edilmitir. Bunlarn yannda maden oca sahiplerinin gen iilere
gece dersleri vermek zere okul amalan ve retmen tutmalan
zorunluluu getirilmi, alma ya on sekiz olarak belirlenmitir.'^^

422

y.a.g.y., s. 212. Trkiyedeki ii srnfnn tarihsel geiimi iin bkz. Oya Sencer,
Trkiye'de i Snf, stanbul, 1969.

423

T.B.M.M.Zb.C., c. 10, s. 209.

424

Hai<im iyet-i M illiye, 19 EylM 337.

425

Dsfur, c. 2, s. 140-141.

353

iktisat vekilinin at r sonucu Anadoluda eitli sendikalar

kurulmutur. Demiryolcular sendikas be bin, maden oca iileri
sendikas yedi bin, maden iileri bin, tekstil iileri sendikas on iki bin
kiiyi bir araya getirmitir."^
Grlyor ki Trkiye Byk Millet Meclisi Hkmeti, halk yapsna
uygun bir politika izleyerek imknlan lsnde yardma muhta
halknn ihtiyalarn karlam, ii snfnn haklarn alabilmesi iin
onlara yardmc olmaya almtr.

G- MECLSN DI POLTKA KONUSUNDAK

DNCES
lkenin iinde bulunduu sosyo-ekonomik koullar dnlmeden
Almanyann gdmnde Birinci Dnya Savana girilmesi hem
OsmanlI mparatorluunun, hem de lke sorunlarn bir devletin
yardmna dayanarak zme alkanlnn sonunu getirmitir.
Ankarada toplanan T.B.M.M. ulusal karlardan dn vermeyen,
tam bamszl yaralamayan, ulusal hak ve karlara dayal, uluslann
eitlik ilkesine saygl bir d politikay benimsemi ve uygulamtr. Bu
aamaya Trkiye, Milli Mcadele ad verilen bir Ulusal Kurtulu
Sava sonunda ulamtr. Sabahattin Selekin de belirttii gibi "Milli
Mcadele o kadar ok ve deiik olaylarla doludur ki bu grnm ile
kaosu andnr. Snrlan belli olmayan bir lke, iki ayn hkmet, ok
cepheli harp, i harp, ihtilal. Bir yandan bir devletin hzla k, beri
yanda yeni bir devletin douu. Ksacas i ie girmi birbirinden
ayrlmas g bir olaylar zinciri."'"''
Birbirinden ayrlmas g bu olaylar zinciri iinde nemli bir yer
tutan d politika konusunu bu blmde nceleyeceiz. nk d
ilikilerin iyi bir biimde dzenlenmesi savan gidiat zerinde olduu
gibi yabanc lkelere Yeni Trkiyenin varln ve politikasn
benimsetmede de nemli bir etkendi.
426

Ekim Devrimi Sonrasj Trkiye Tarihi, s. 89.

427

Selek, a.g.y. s. 44.

354

Ulusal d politikann temelleri Mustafa Kemal Paann Anadoluya

ayak basmasndan sonra atlmaya balanm, kongrelerle gelitirilmi,
T.B.M.M.de en belirgin biimini almtr." Mustafa Kemal Paann
deyimi ile Trk milletinin takip etmesi lazm gelen ulusalc politikann
hedefleri Misak- Milli ad verilen belgede saptanmt."
Bu belge, derinliine incelendiinde salt d politika hedeflerini
gstermekle kaymayp, imparatorluktan ulusal devlete geiin de
nemli bir aamasn oluturuyordu.
23

Nisan 1920de toplanan Byk Millet Meclisi yelerini birletiren

tek belge Misak- Milli olmasna karlk, bunu gerekletirebilme

konusundaki yaklamlann ayn ayn olduu dolaysyla da d politikada
farkl grlerin ortaya kt grlmektedir.
Mustafa Kemal Paann, 24 Nisan 1920de meclisin gizli
oturumunda yapt uzun konumada Hakikatte btn gayemiz bu
hududu milli dahilindeki miletimizin istirahatn, refahn ve bu hududu
milli ile muayyen vatanmzn tamamiyetini masun bulundurmaktan
ibarettir, "

dedikten

sonra

Turanizm

ve

islamizm

politikas

ierden

bozguncu

izlemeyeceklerini belirtmitir.'^'
Drt

bir

yandan

dman

saldrsyla,

propagandalarn yaratt i isyanlarla uramak zorunda olan

T.B.M.M. ve hkmet, sorunlann zmnde her ne kadar kendi
gcne dayanmay temel ilke alm ise de; kendine yardm edebilecek
lkelerle de iyi iliki kuracak yollan aramtr. Bata ngilizler olmak
zere tm tilaf Devletlerinin, Anadolunun etrafnda bir dman lkeler
emberi oluturmak ve ulusal sava yok etmek istedikleri aka
gzkyordu. Bu nedenle Mustafa Kemal Paa, Batl lkelere kar
izledii d politika ile ulusun gcn gstermeye almtr.
428

A.S.D., c. 1, S. 200-201, Cevat Dursunolu, Erzurum Kongresi Srasnda Atatrkn

Dnceleri Belleten, 1963 (108), s. 636.

429

bkz. M eclis-i M ebusan Z abt Ceridesi, IV. Dnem, s. 115.

430

Snr sorunu iin bkz. A.T.T.B. s. 16-17, A.S.D. c, 1, s, 30,

431

T.B,IVI,IW.Zb.C., c. 1, s. 3.

432

y,a,g.y., s. 446. H akim iyet-i M illiye, 23 Nisan 1336.

355

T.B.M.M. alp hkmetin oluturulmasndan sonra izlenecek d

politika cra Vekilleri arasnda tartld gibi Hariciye Encmenin de
de tartlmtr. Bekir Sami Beyin bakanlnda toplanan Hariciye
Encmeni, hkmetin izlemesi gerekli olan politikay gndeme
getirince milletvekillerinin bu konuda farkl nerilerde bulunduklan
grlmtr. Ali kr Bey ngiltereyle, Hulusi Bey Fransayla, Ziya
Hurit Bey Almanyayla ibirlii yaplmasn istemitir.
Dr. Emin Bey ise ngiltere, Fransa ile anlamak yle dursun iliki
bile kurulmasnn lke karlanyla badamayacan, Almanyann
durumunun

ise

iyi

olmadn

belirterek;

ulusalclarn

arka

ynelmelerini nermitir. T.B.M.M. Hkmeti arka ynelirse Asya4daki

Trk ve Mslman kitlelerle Rusya ve Japonyadan da yararlanma
olana doabilecekti. Dr. Emin Beyi Bekir Sami Bey de desteklemi,
hkmetin grnn de ayn dorultuda olduunu belirtmitir."^
T.B.M.M. Hkmeti d politikay;
a- Batya kar izlenen politika
b- Douya kar izlenen politika olmak zere iki eksen zerine
oturtmutur.

1- BATIYA KARI ZLENEN POLTKA

T.B.M.M. yeleri arasnda says azmsanamayacak kadar Bat
yanls milletvekili vard. Hatta Mustafa Kemal Paada Batl dnceyi
benimsemi bir liderdi. Fakat Batl hkmetlerin izledii emperyalist
politika T.B.M.M.yi ve hkmeti Douya yneltiyordu. San-Remoda
saptanan ilkelerin basna yansmas zerine ulusalclarn Batya kar
tepkisi daha da artmtr. Besim Atalay Bey, 11 Mays 1920de "Bugn
OsmanlI alemi, Anadolu iki mtekabil seylabn noktai telakkisinde
bulunuyor. Bunun birisi akidelerin, dinlerin doduu arktan, birisi
zulmn, kahnn, tahakkmn tebarz ettii Garptan geliyor. Biz bu zayf
kollanmzla, bu yn yn tekilatmzla bu iki seylabenin iinde anp

433

Vakit, 26 ubat 1954.

356

kaldk hangisine iltihak edeceiz deyince, meclisten arka arka

sesleri ykselmitir.""'
Sevr bar projesinin temel ilkelerinin basna yansmas ve bunun
da T.B.M.M.'de okunmas zerine Nebil Efendi Bouna yorulmular,
Trkiye yok deseydiler, daha iyi ederlerdi diye tepkisini dile getirmitir.
Refik Bey buraya toplanan biz mebuslar miletin ruhuna, slam aleminin
en hakiki hissiyatna tercman olmak suretiyle diyoruz ki; biz hibir ferd,
hakimiyetimize, istiklalimize, erefimize mnafi olan byle bir sulh bir
an iin kabul edeceklerden deiliz. Bu uurda her trl fedakarl kabul
ettik ve hibir eyden ekinmeyeceiz" diyerek ihtilalci tavnn ortaya
koymu, Ali kr Bey ise bu belgenin okunmas ile teden beri
savunulan ngiltere, Trklerin zellikle slamlarn dostudur kansnn
yklacan, dolaysyla da ngiliz himayesi yanllarnn da ulusalclara
katlacan belirtmitir."^"
Batl devletlerin gdmnde bulunan Yunanistann 1920 yaznda
yeniden saldnya gemesi ve Bursann Yunanistann igaline uramas
T.B.M.M.de Batl devletlere kar tepkiyi daha da artrm;"' Douya
kar daha ok yaknlamann gerekliliini ortaya karmtr. Hakimiyet-i
Milliye gazetesinde kan Bir Hamle Bir Kyam adl bamakalede
arktan dost ve kardelerin Anadolunun yardmna koarken;
emperyalizmin Bat'da her gn yeni bir siper kaybettii belirtilmitir.
T.B.M.M. Hkmeti Reisi Mustafa Kemal Paa, itilaf Devletleri
hariciye nazrlar ile Amerikan hkmeti ve tarafsz hkmetlerin
hariciye nazrlarna 30 Mays 1920de verdii bir notada unlar
sylemitir:
Nazr Efendi,
stanbul ehrinin tilaf gleri tarafndan sebepsiz haksz igali
zerine Osmanl milleti halife ve hkmeti tutsak diye alglayarak,
434

T.B.M.M.Zb.C., c. 1, s. 258; Cumhuriyet, 1 Temmuz 1924, s. 3.

435

bkz. T.B.M.M.Zb.C., c. 2, s. 12-16.

436

bkz. hsan Gne, Bursa'nn Yunan Ordusu Tarafndan gali ve Bunun Dourduu
Tepkiler," ik in c i A skeri Tarih Sem ineri B ildiriler, Ankara, 1985, s. 140-163.

357

Byk Millet Meciisini toplamak iin geni lde bir seim yaptn
zatialilerinize bildirmekten onur duyanm. Byk Millet Meclisi, 23 Nisan
1920de yapt resmi al treninde, halife ve sultan ve bakentinin
yabanc igal ve denetiminde kaldka, vatann geleceini belirleme
grevini eline aldn alklarla kararlatrmtr. Byk Millet Meclisi'nin
tm yeleri tarafndan mtareke koullanyla badamayan ve bar
konferansnn sonucu hakknda Osmanl milletinin ktmserliini
glendiren keyfi hareketlerin, iddetle protesto edildiini zatialilerine
bildirmeye beni memur etti. Tm uygar lkeler tarafndan kutsal saylan
parlamentoya toplant halinde iken saldnim, mebuslarn protestosuna
ramen milletvekilleri Ingiliz polisi tarafndan bir adli sulu gibi
tutuklanm, ayan ve mebusan yeleri, komutanlar, gazeteciler
evlerinden alnarak ellerine kelepe vurulmu ve eziyet edilmitir.
Ksaca, resmi ve zel kurulularmz zor ve bask kullanlarak sng
gcyle igal edilmitir. Tm haklanna yaplan saldn ve egemenliine
indirilen darbeye ramen Osmanl milleti; vekillerinin emriyle meclisten
setii bir hkmet lkenin ynetimini eline almtr. 29 Nisan 1920de
mecliste kabul edilen aadaki maddeleri yksek kiiliinize
bildirmekten onur duyanm.
Hilafet ve saltanat merkezi olan stanbul ile stanbul Hkmeti
OsmanlI milleti tarafndan mttefiklerin tutsa saylmakta o nedenle de
stanbuldan verilecek emirlerin, fetvalann geerlilii yoktur.
Bar koruyarak bamsz ve egemen bir devlet olarak kutsal
haklarn korumaya karar vermi olan Osmanl milleti hakl ve onurlu bir
bann yaplmasn istediini, kendi adna bar yapacak olanlarn da
kendi temsilcileri olduunu bildirir.
OsmanlI Hristiyanlanyla lke iindeki dier yabanc unsurlar
milletin koruyuculuu altndadr. Ancak bunlar vatann i gvenlii
aleyhine hibir eylemde bulunmamaldrlar. Osmanl milletinin
taleplerinin kabul edileceini mit eder sayglanm sunanm. 6 Mays
1920 "
437

A.T.T.B., s, 314-315, Enver Ziya Karal, "Trkiyenin Siyasi Olayian", Yeni Trkiye,
stanbul, 1959, s. 55.

358

Gney cephesinde Franszlara kar verilen youn mcadele

Franszlar Ankarada T.B.M.M. Hkmetiyle grmeye zorlamtr.
Nitekim Robert de Caix bakanlnda kiilik bir heyet Kilikya sorununu
grmek zere Ankaraya gelmitir? gn sren grmelerden
sonra 23 Mays 1920de bir antlama tasla hazrlanmtr. Buna gre
29 Mays geceyarsndan balamak zere 20 gnlk bir atekes
yaplacakt. Bu srenin ilk on gnnde Antep, Sis, Pozant Franszlar
tarafnda boaltlp Trklere teslim edilecekti. Tutuklular takas edilecek,
Franszlar Trk ulusal hareketini destekleyecekti."
tilaf Devletleri stanbul'daki Osmanl Hkmeti ile yaptklan Sevr
Antlamasnn uygulanmas biimini dnrken, bu antlamay
uygulamada jandarmalk grevini yapacak olan Yunanistanda da ilgin
i gelimeler olmu. Yunan kral lm ve Yunanistan hkmeti
deimiti."^ Yeni

Kral

Konstantinden

memnun

olmayan

tilaf

Devletleri, Anadolu iin bekle gr" biiminde bir politika izlerken,

emperyalistlerin jandarmaln stlenen Yunanistann yeni ynetimi de
nceki hkmetin d politikasna aynen devam edileceini belirtmitir.
Yunanistan, Sevr Antlamasna ilerlik kazandrmak ve tilaf
Devletleri'ne kar stlendii sorumluluu yerine getirebileceini
gstermek amacyla, Anadoluda T.B.M.M. aleyhine gelien erkez
Ethem olayndan da yararlanarak 1921 yl balannda askeri eyleme
bavurmutur. 15 Mays 1919dan beri dzenli ordu ile karlamad
iin, Anadolu ilerine doru ilerleyen Yunan gleri ilk defa olarak
nnde T.B.M.M. ordulannca yenilgiye uratlacaktr.
Fransada yaplan seimleri Aristidi Briandn kazanmas d
politikada yeni gelimelere neden olmutur. Sevr Antlamasn kuvvet
kullanarak uygulamann olanaksz olduunu gren tilaf Devletleri,''"
Briandn abas ile Pariste toplanarak Sevr Antlamastn yeniden
gzden geirmek ere 21 ubatta Londrada bir konferans toplayp bu
438

bkz. T.B.M.M.G.C.Zb,, c. 1, s. 43, Bige Yavuz, Kurtulu Sava Dneminde TrkFransz likileri, Ankara, 1994, s. 89.

439

Bu deiimin d politikaya yansmas iin bkz. ztoprak, a.g.y. s., 242-245.

440

A.S.D., c. 1, s. 167.

359

konferansa Yunanistan ve Trkiye temsilcilerinin de katlmalanna karar

vermilerdir." Bu srada itilaf Devletleri arasndaki kar atmas da
aka ortaya kmtr. Yunanistana kar Birinci Dnya Sava iindeki
tutum ve davran dolaysyla ngiltere kadar sempati beslemeyen
talya ve Fransa'nn; Trkiyedeki ekonomik karlann bar yoldan
korumak iin, anlama yolunu tercih ettikleri dikkati ekmitir.""^
Bar yaklamlarla Sevr Antlamasnda ufak deiiklikler
yaparak arkta bar salamaya alan Batl gler AnkaraMoskova arasnda kurulan iyi ilikileri de koparmak amacyla Londra
Konferansnn toplanmasna izin vermiler ve bu konferansa T.B.M.M.
Hkmetinin katlmasn da uygun bulmulardr.
itilaf Devletleri Londrada yaplacak konferansa stanbuldaki
OsmanlI hkmetini arnca Sadrazam Tevfik Paa; T.B.M.M. Reisi
Mustafa Kemal Paaya bir telgraf ekerek Mevcut muahedede
hadisat dolaysyla zaruri grlecek tadilat iin Londrada yaplacak
konferansa Ankarann seecei kiilerin de katlmak zere stanbula
gnderilmesini belirtmitir."^ Meclisin toplantda olmamas nedeni ile
Tevfik Paa ile yazmalan yapan Mustafa Kemal Paa, irade-i
milliyeye msteniden Trkiyenin mukadderatna vazilyet olan yegane
meru ve mstakil kuvvet-i hakime(nin) Ankara'da mstemiren
mnakt Trkiye Byk Millet Meclisi olduunu, "Trkiye'ye mteallik
bilcmle mesailin halline memur ve her trl mnasebeti hriciyede
muhatap (n) ancak T.B.M.M.nin oluturduu hkmetin olacan
belirterek, Tevfik Paa'dan Millet ve memleket namna meru, muhatap
hkmetin Ankara olduunu aklamasn istemitir."'"' Padiahn
T.B.M.M.yi tanmasn da isteyen Mustafa Kemal Paann istemleri
Tevfik Paa tarafndan benimsenmemitir.

441

ztoprak a.g.y., s. 262, vd.

442

ztoprak, a.g.y., s. 280-299. Kemal Melek, Dou Sorunu ve M illi M cadelenin D

P olitikas, stanbul, 1978, s. 113 vd.

443

Nutuk, c. 2, s. 554.

'444

a.g.y., s. 554.

360

Londra Konferans sorununu, Meclis gndemine getiren Mustafa

Kemal Paa, Tevfik Paa ile aralannda yaplan haberlemeyi
akladktan sonra konferansa katlp katlmama konusunda meclisin
karar vermesini istemitir. Meclisin 30 Ocak 1921 tarihli toplantsnda
saltanatlar Tevfik Paa ile yaplan yazmalarn meclisten geirilmeden
yaplmasn bahane ederek; hkmete kar saldrya gemilerdir. Bu
konuda verdikleri bir nerge tepkilere, atmalara daha tesi hkmetin
yeniden gvenoyu istemesine neden olmutur.""^ Meclisin gizli
oturumlarnda yaplan tartmalarda kimi milletvekili konferansn bir
oylama olduunu ileri srerek dorudan doruya arlmad takdirde
katlmann yararsz olaca grn savunmutur. Trk ulusunun
sonuna dein dnya uygarlna kar savamak niyetinde olmadn
pikin bir ulus olan Trklerin amacnn, ulusal snrlar iinde ekonomik
ve siyasal bamszln kazanmak olduunu syleyen Ahmet Muhtar
Bey, bunu benimseyecek her devletle iyi iliki kurmaya hazr olduklann
belirtmitir."''

Rusya'dan

Konferansna
Vekillerinin

dnen

murahhaslarn

karar

verdiini

Bekir

Sami

gnderilmesi

Bey

ise

Londra

gerektiine

aklamtr. Dileri

Vekili,

cra
Sevr

Antlamasna karlk bir belge hazrlanmas gerektiini belirtmi ve bu

konuda milletvekillerinin Dileri Encmenine yardmc olmasn
istemitir.""
Bekir Sami Bey, konferansa dorudan doruya arlmamz iin
hkmetin gerekli giriimlerde bulunduunu, byle bir ar olmasa bile
Londrada alacak bir mahkemeden rkmediimizi, korkmadmz
kantlamak iin bu konferansa gitmemizi savunmutur.""
Konferansa katlma yolundaki dncenin arlk kazanmas
zerine katlacak yeler konusunda tartmalar younluk kazanmtr.
Konferansa katlacak heyetin igal blgesi milletvekillerinden olmasn,
mandacl savunanlann heyete alnmamasn, slam dnyasn
445

T.B.M.M.Zb.C., c. 8, s. 21 vd.

446

H akim iyet-i M illiye, 12 Kanunusani 1337.

447

T.B.M.M.Zb.C., c. 8, s. 39.

448

y.a.g.y., s. 39.

361

etkilemek iin bu heyette ulemaya da yer verilmesini isteyenler

olmutur/"
Meclisten seilen murahhas heyet konferansa nasl katlmalyd?
Osmanlclar, meclisten seilen

heyetin stanbul Hkmetince

saptanan delegelerle birlikte katlmalann isterken, ulusalclar byle bir

durumun stanbul Hkmetini tanmak olacan belirterek murahhas
heyetinin

dorudan doruya ve ayrca konferansa katlmasn

istemilerdir. Sonuta ulusalclarn istei meclise benimsenmitir.

Londra Konferansna katlacak olan heyetin ilk ve son sznn
ulusal snrlar iinde tam bamsz bir Trkiye'nin savunulmas, bunun
iin de Misak- Millinin heyete ynerge olarak verilmesi saptanmtr.
21 ubattan 12 Marta dein sren Londra Konferans bara ulama
asndan somut bir sonu dourmamtr.
T.B.M.M. Hkmeti temsilcileri bu durumu daha konferansa
katlmadan b iliyo rla rd .M u sta fa Kemal Paa dncelerini yle
aklamt: tilaf Devletleri bizi Londra'ya davet etmilerdir. Pek az bir
zaman evvel bagi addedilen hkmetimizin byle bir konferansa
resmen

davet

edilmesi

milletimiz

hesabna

kaydedilecek

bir

muvaffakiyeti siyasiyedir. Bu davet Sevr Muahedesinin fiilen ve hkmen

yok olduunu gstermesi itibariyle de giritiimiz bu mcadele yolunda
muvaffakiyetle kat olunmu bir merhaledir. "^
Londra Konferans olumlu bir sonu vermeyince, Yunanistan yeni
bir askeri hareketle Sevri T.B.M.M. Hkmetine benimsetmek
istemitir. Fakat yine ikinci kez de T.B.M.M. ordularna nnde
yenilmitir. Bu yenilgi ile T.B.M.M. Hkmeti gcn iyice kantlamt.
Bunun zerine tilaf Devletleri tarafsz bir politika izledikleri izlenimini
vermek iin 18 Mays 1921'de bir bildiri yaynlamlardr."^
449

T.B.M.M.Zb.G C. 1, s. 366 vd.

450

Bekir Sami Beyin szieri iin, bl^z, H akim iyet-i M illiye, 27 Nisan 1337. Bir bai<a
yorum in bl<z. a.g.g., 31 Mart 1337.

451

A.S.D., c. 1, s. 234, Yusuf Hilcmet Bayur, Trkiye D evletinin D Siyasas, stanbul,

1942, s. 78-86. Cum huriyet, 25 Haziran 1925, s. 3.

452

Gotthard Jaeschke, Trk K urtulu Sava Kronolojisi, Ankara, 1970, c. 1, s. 151.

362

Londra Konferansna katlan Bekir Sami Bey, ngiltere Fransa ve

talya ile ikili anlamalar yapmtr. Bu anlamalarn Misak- Milliye ters
dtn gren T.B.VI.M. anlamaiann hibirini onaylamad gibi
Bekir Sami Bey'i de dileri vekilliinden almtr."^"
Bekir Sami Beyin yapt anlamaiann meclise onaylanmamas,
onun grevinden alnmas ve Rusya ile Ankara'nn bir anlama yapm
olmas, itilaf Devletleri'nin Trkiye sorununa bak alanndaki farkll
daha iyi ortaya koymu ve Ingiltere ark politikas konusunda izlenecek
yolu saptamak zere yeni giriimlerde bulunmu, bu konuda bir de
proje hazrlamtr."''* Fransa ile talya ise dorudan doruya Ankara ile
ilikilerini iyiletirmek amacyla diplomatik giriimlere bavurmutur.
talyanlar Antalya'dan ekilirken Franszlar da T.B.M.M. Hkmeti ile
grme

yapmak

zere

Franklin

Boullionu

gndermilerdir.""" Ankara'da

Bouilion'la

Yunanllar da ngiltereden
hazrlanmlardr.

aldklar

Ankaraya

grmeler

gle

yeni

bir

yaplrken,
saldrya

Boullion, Yunan saldrsnn sonucunu beklemitir. Yunanllann

Sakaryada yenilmeleri zerine Ankara tilafnamesi ad verilen TrkiyeFransa Antlamas imzalanmtr.
Ankara tilafnamesi, T.B.M.M.de sert eletirilere neden olmutur.
Byle bir antlama yapmaya Trkiye'yi siyasi, askeri, ekonomik
nedenler mi zorluyordu? Bu soruya cevap vermenin kendi grevi
olmadn belirten Yusuf Kemal Bey, bu muahede ile dmanlardan
birinin, glerden birinin tilaf Devletleri saflarndan ekilmesini

453

D Politika, Heyeti Vekile ile arasnda gr ayrl ktn gren Bekir Sami Bey 8
Mays 1921de istifa etmitir, bkz. T.B.IVl.M.Zb.C., c. 2, s. 73. Nutuk, c, 2 s, 587592. Bayur, a.g.y. s. 86-87. Yaplan anlamann onaylanmayaca 13 Mart 1921de
belli olmutu, bkz. T.B.M.M.G.C.Zb., c. 2, s. 4.

454

mer Krkolu, Trk Ing iliz likileri, Ankara, 1978, s. 178 vd. Melek, a.g.y. s. 118119.

455

stanbulda bulunan mttefik gler bakomutan General Hanington da Mustafa

Kemal'le grmek istemi ise de bu istem gerekleememitir.

456

bkz. Nutuk, c. 2, s. 620-625. Yusuf Kemal Tengirenk, Vatan Hizmetinde, stanbul,

1967, s. 250 vd. Antlama metni iin bkz. Dstur, c. 2, s.

363

amalandn, sz konusu muahede benimsenmeyip de savaa

devam edilse ay, be ay, bir yl sonra daha iyisinin yaplp
yaplamayacann dnlmesini istemitir/^' Meclisin 13, 15, 16, 18
Ekim 1921 tarihli gizli oturumlannda yaplan tarlmalarda "itilafnameye
kar kan milletvekilleri bu itilafnamenin Sevrden farksz olduunu,
MIsak- Milliden taviz verildiini, bunun gelecekte "suiistimale yol
aacan, itilafnamedeki maddelerin Bekir Sami Beyin yapt 11 Mart
1921 tarihli anlamadan farkl olmadn, tam bamszlk ilkesine ters
dtn belirtmilerdir

Bata Mustafa Kemal Paa olmak zere

hkmet yanls milletvekilleriyle ban yanls milletvekilleri anlamay

benimsemilerdir. Mustafa Kemal Paa, eletirilerin Sevre ve Misak-
Milliye gre yaplmas gerektiini belirttikten sonra, bu itilafnamenin
Sevre gre ileri Misak-i Milliye gre geri olduunu sylemitir.''^ Ayn
konumann bir baka yerinde de bu itilafnamenin tmyle Misak-
Milliye mutabk olduunu vurgulamtr.
Mustafa Kemal Paa, zellikle gneyli milletvekillerinin en ok
zerinde durduu ve itilafnamenin Misak- Milli ile saptanan snrlarla
elitiini belirten konumalara karlk verirken itilaframe ile saptanan
snnn Misak- Milliyle elimediini Bu hudud Misak- Milli'mize
mnafi deildir. Misak Millimizde muayyen ve msbet bir hat yoktur.
Kuvvet ve kudretimizle tespit edeceimiz hat, hatt hudut" olacaktr
diyerek bu konuya aklk kazandrmtr." Yusuf Kemal Bey de bu
itilafnamenin Misak- Milli'ye ve tam bamszla ters hkmler
iermediini savunarak; itilafnamenin benimsenmesini istemitir.
Sonuta dileri vekiline itilafnameyi imzalama yetkisi verilmi ve 20
Ekim 1921de Ankara tilafnamesi imzalanmtr.

457

T.B.M.M.G.C.Zb., c. 2, s. 290-295.

458

y.a.g.y., s. 298-372.

459

y.a.g.y., s. 351 vd.

460

y.a.g.y., s. 355.

461

H akim iyet-i M illiye, 2 Terinisani 1337. Yorumu iin bkz. 20/21 Terinisani 1337.
Atatrk'n Mili! D Poiitikas, c. 1, Ankara, 1981, s. 587-597, smail Soysal, Tarihleri
ve Aklam alaryla B irlikte Trkiyenin S iyasal Antlam alar, c. 1, Ankara, 1903, s.
50-52.

364

Birinci Dnya Sava sonunda ortaya l<an bunalm nedeniyle

sanayi rgtlerini altrabilmek iin

Kl< Asyann zengin

kaynaklarna ihtiya duyan Fransa/^ byle bir itilafname ile gneyde

tuttuu 60-70 bin askeri de kendi lkesine ekerek harcamalann
durdurmutur."
Ankara

tilafnamesi ile T.B.M.M.

karlarna uyduktan sonra,

Hkmeti Trk ulusunun

hangi devletle olursa olsun bar

yapabileceini aka ortaya koyuyordu/'"' Bu itilafname ile Sevrin bir

ayan daha koparan, Anadolunun igali iin alan bir kapy daha
kapayan T.B.M.M. Hkmeti, Anadolunun zgrlk savanda yeni bir
mevzi daha kazanm oluyordu.
Ankara tilafnamesinin imzalanmasndan sonra, ulusalclann Musul
ve yresinde yeni eylemlere girierek ngilterenin yredeki karlarn
tehlikeye drmesinden korkan Lord Curzonun Sevri biraz daha
yumuatan bir bar projesi hazrlayp, talya ve Fransa devletlerine
verdii grlmektedir.^ Bu projede Trkiye sorununa ngiltere'yle,
Fransa ve talyann yaklam biiminin farkllk gsterdii grlyordu.
Zira Mustafa Kemalin de belirttii gibi, talya ve Fransa, Sevri,
Anadoluya benimsetmenin olanaksz olduunu grmt."
T.B.M.M. Hkmeti lkedeki fiili igali ortadan kaldrabilmek iin bir
yandan askeri hazrlklan hzlandnrken, br yandan da dost devletlerle
olan ilikileri daha da artrmaya almtr. rnein Ukrayna ile ban ve
kardelik anlamas imzalanm (2 Ocak 1922)tr. Lenine yapt
yardmdan dolay teekkr edilmi ve yaplan yardmn devamn dileyen
bir mektup gnderilmitir. Fransa ve Amerika ile ilikilerin daha da
iyiletirilmesine allmtr.

462

Ecnebi M atbuat Hlasalar. No: 16, s. 17.

463

Bayur, a.g.y. s. 91. Yahya Akyz, Trk K urtulu Sava ve Fransz Kamuoyu (19211922), Ankara, 1975, s. 141-155. ngiltere'nin tepkisi iin bkz. Krkoiu, a.g.y., s.
118, n. 3.

464

H akim iyet-i M illiye, 30 Terinievvel 1337.

465

Krkoiu, a.g.y., s. 219.

466

A.S.D., c. 1, s. 235.

365

Trk ulusu Cihan nazarnda verecei snava liazrianrken

mahitlerini de vaziyet ve ahvali ruhiye ve fikriyeyi renmek zere
Avrupaya gndermitir."" B.M.M. ve onun hkmetinin, emperyalist bir
ama tamadn Avrupa lkelerine tenvir ve tenevvr amacyla
gnderilen bu kiiler her frsatta aklamlardr."*
Avrupaya giden devlet temsilcilerinin gzlemleri u sonucu ortaya
kard ki, ngiltere B.M.M. ordulannn yeni bir saldrsndan korkmakta
ve Yunanistan'n

ezilmesini

nlemek iin

oyalayc

bir taktik

izlemektedir. Yunanistan da, Trk ordusunun yapaca bir saldrdan az

zararla kurtulabilmek iin ngiltereden byk miktarda yardm almak
istemektedir. Fransz kamuoyunun ounluunun Trkiye yanls olmas
nedeniyle Fransz Hkmeti savaa karyd. Ancak, daha nceki
yllarda yapt antlamalar nedeniyle Fransann mttefikleriyle birlikte
hareket etmesi de sz konusuydu."
22-26 Mart 1922 tarihleri arasnda Pariste toplanan Ingiltere
Fransa ve talya dileri bakanlar, Anadolunun yeniden mal ve can
kaybna uramadan boaltlmasn salamak iin bir bar projesi
hazrlayp Trkiye ve Yunanistana gndermilerdir."'"
T.B.M.M. Hkmeti, ngilterenin slam dnyasnda ulusalclann
bar yanls olmadklar biiminde yapaca propaganday nlemek,
tilaf Devletierinin Yunanistan'a daha fazla yardm yapmasn nlemek
iin onlarn notasna diplomatik erevede yant vermitir. Bu yantta;
ban iin ileri srdkleri koullar reddedip yeni koullar nermitir."'
467

Nutuk, c. 2, s. 646.

468

A.S.D. c, 1, s. 248. rnein Yusuf Kemal Bey Marsilya Haber Ajans'nn sorulann
yantlarken, Trk ulusunun savaa hazr olduunu fakat bara olanak salayacak
hibir frsat da karmak niyetinde olmadn sylemitir, bkz. H akim iyet-i M illiye, 9
Mart 1338. hsan Gne, Byk Taan-uz ncesi Diplomatik Hazrlklar" Byk
Taarruzun Elli Drdnc Yl Dnm nedeniyle 1996 ylnda Afyon'da dzenlenen
sempozyuma sunulan bildiri.

469

Bayur, a.g.y. s. 107 vd.

470

bkz. Hakimiyet-i M illiye, 26 Mart 1338. Bu istemin halk zerindeki tepkileri iin bkz.
a.g.g. 31 Mart, 2 Nisan 1338. T.B.M.M.Zb.C., c. 3, s. 117 vd. Bayur, a.g.y. s. 107108. Bilal imir, Sakarya'dan zm ire (1921-1922), stanbul, 1972, s. 355-366.

471

bkz. T.B.M.M.G.C.Zb., c. 3, s. 122.

366

itilaf Devletlerinin 26 Mart tarihini tayan yeni bir neride bulunmas

zerine hkmet cephede bulunan bakomutannn da grn almak
ihtiyacn duymutur. Yusuf Kemalin Avrupa'dan dnmesini bekleyen
hkmet, Avrupadaki durumu ondan rendikten sonra, 5 Nisanda
tm topraklann boaltlmas kouluyla bara taraftar olduunu
belirtmitir."*
1922

yl ilkbahan tilaf Devletleri ile T.B.M.M. Hkmeti arasnda

karlkl nota sava ile gemitir. Bu arada itilaf Devletlerinin kendi

aralarndaki gr aynlkiarn giderebilmek amacyla Ingilterenin
balatt, Anadolu'daki aznlklarn saldrya urad savna Fransa ve
Amerikada katlmtr. Bunun yannda Yunanistann Bat Anadolu'da
lyonya Devleti kurma giriimlerini ngiltere desteklemi,

Lloyd

George 4 Austos'ta parlamentoda Trkiye aleyhine bir konuma

yapmtr."*' Bu

srada Avrupada bulunan

T.B.M.M.

Hkmeti

temsilcilerinin ulusal davann ancak silahl bir savam sonucunda

kazanlmasnn olanakl olabileceini belirten raporlar da Ankara'ya
ulamt. Meclisteki i gelimeler de i ac deildi. te btn bu
olumsuzluklar irdeleyen Mustafa Kemal Paa 5 Austosta Bat
Cephesi komutanna taarruz iin emir vermitir. 26 Austosta balayan
genel taarruz 9 Eyll 1922de Yunan glerinin denize dklmesiyle
noktalanmtr.
Yunanllann denize dklmesi zerine Trkiye T.B.M.M. ordulan
Boazlar blgesine ynelmitir. Bu durum ngilterenin houna
gitmemitir. tilaf Devletieri'nin kendi kendilerince yansz blge olarak
nitelendirdikleri Boazlar blgesini korumak amacyla ngilterenin,
Fransa ve talyadan yardm isteine bu iki devlet de olumsuz karlk
vermitir. Bunun zerine ngiltere dominyonlara ynelmi, fakat
472

y.a.g.y., s. 165-168, 275-276.

473

y.a.g.y., s. 453. Bu durum 3 Haziran 1922de uzun bir nota ile protesto edilmitir,
bkz. y.a.g.y., s. 472-480.

474

imir, a.g.y. s. 404 vd.

475

Bayur, a.g.y. s. 115.

476

A.S.D., c. 1, s. 249, Celalettin Arif Bey'in grleri iin bkz. Harp Tarihi Vesikalar
Dergisi, S, 59, Vesika No: 1357,

367

oralardan da somut bir sonu alamamtr/ Mustafa Kemal; ngiltere

ile yeni bir savaa girimenin ulusal karlar asndan yarar
salamayacan grm ve esnek bir politika ile adm adm yansz
blge olarak nitelendirilen yerleri denetimi altna almay baarmtr. Bu
srada T.B.M.M. Hkmeti de baar getirecek ortamn salanmas iin
izlenmesi gereken politikay saptamak zere Heyeti Vekile'nin
bakomutan ile grmesinin yararl olacana karar vermi ve bu
konuda meclisten izin istemitir." Milletvekilleri, hkmetin tmyle
Ankaradan aynimasn zararl bularak, cra Vekilleri bakan ile dileri
vekilinin izlenecek politika konusunda bilgi alveriinde bulunmak
zere zmire gnderilmesine karar vermilerdir."
tilaf Devletleri 23 Eyll 1922de Ankara Hkmetine bir nota
vererek, yansz blge olarak nitelendirilen yere ordusunu gndermemek
kouluyla ngiltere Fransa ve talyann Meri ve Edirneye dein olan
topraklann Trkiyeye verilmesine yardm edeceklerini belirtmilerdir.
Bunun yannda, Boazlarn Cemiyeti Akvam'n koruyuculuu altnda
serbest kullanmdan dini ve rki aznlklann gvenliinin salanmas
iin gvence verilmesinden vs. sz e tm ilerdir.F ranklin Boullionun
Mustafa Kemal Paa ile grmesine kadar bu notaya yant
verilmemitir. 29/30 Eyllde zmirden Ankaraya hareket eden Mustafa
Kemal Paa, Rauf ve Yusuf Kemal Beyin T.B.M.M.ye katlmalarndan
sonra notaya karlk verilmitir.Yusuf Kemal Beyin imzas ile verilen
karlkta, tilaf Devletlerinin 23 Eyll 1922 tarihli notalanna teekkr
edildikten sonra, T.B.M.M. Hkmetinin Trkiye ile Dveli Mttefika ve
Yunanistan arasnda sulhu kati muahedesini mzakere ve akdetmek
gayesiyle vuku bulacak olan itimaa murahhaslarn gndermeyi
msarratan kabul" edecei belirtilmitir.
Ban grmelerinin zmirde yaplmasn isteyen T.B.M.M. Hkmeti
bu grmelere Sovyet Rusya, Ukrayna ve Grcistann da katlmasnn
yararl olacan vurgulamtr." Milletvekillerinden bazlar bu notann
Mudanya Konferans sonuna kadar verilmemesini iste m itir.M u sta fa
477

T.B.M.M.G.C.Zb., c. 3, s. 812.

478

y.a.g.y., s. 784-789,

479

Bu konudaki tartmalar iin bkz, y,a,g,y,, 18 EylCl 1922 tarihli toplant,

480

y.a,g,y s, 826-827.

481

bkz, y,a,g,y,, s, 861,

482

y,a.g,y,, s, 862,

368

Kemal Paa, bu notaya verilecek karlk ile Mudanya Konferans

sonucunda ortaya kacak durumun birbirine balantl olmadn
belirterek, notann bir an nce yantlanmasn istemitir."' Yaplan uzun
tartmalardan sonra hkmetin hazrlad nota meclise de
benimsenmitir.^"
3 Ekimde balayan konferans ok sert ve zaman zaman da
kesintiye urayarak srmtr. zellikle Trakya sorunu konferansn
gidiat zerinde etkili olmutur. Muhalefete mensup milletvekilleri
Trakyann Misak- Milli snrlan iine olduunu belirterek bu sorunu sk
sk gndeme getirmilerdir.*
Mustafa Kemal Paa, Mudanya Brakmasnda Trkiyeyi temsil
eden smet Paaya gnderdii 6 Ekim 1922 tarihli ynergede
Trakyann Trklere geri verilmemesi halinde stanbul zerine askeri
eyleme geilmesini belirtmitir.
i durumu olduka kt olan Yunanistann Bat Trakyay elde
tutmasnn baar olacan belirten Mustafa Kemal Paa, Dou
Trakyann mutlak Trkiyeye geri verilecei kansndadr. Bunu iin de
hkmetin o gne dein izledii itidal politikasn srdrmesini
istemitir. Fakat milletvekillerinden bazlannn, kendi kafalarndaki
snrlardan baka bir ey dnmedikleri grlyordu."'
Akl ve mantn, lke olanaklannn izin verdii oranda, lkeyi, ulusu
ve orduyu kmaza srklemeden onurlu bir bar yapmay amalayan
Mustafa

Kemal

Paa, bu amacn

n koulu

olan Mudanya

Mtarekesi'nin" imzalanmas yetkisinin ismet Paaya verilmesini

istemitir. Meclisten bu yetkiyi alan smet Paa 11 Ekim 1922'de
protokol imzalamtr.'*
483

y.a.g.y., s. 863.

484

Nutuk, c. 2, s. 678-379. B.M.M.G.C.Zb,, c, 3,

485

T.B.M.M.C.Zb., c. 3, s. 921.

S.

918. A.T.T.B., s. 464.

486

A.T.T.B., s. 467-470.

487

T.B.M.M.G.C.Zb., c. 3, s. 924.

488

y.a.g.y., s. 911 vd. Ali Fuat Trkgeldi, M ondros ve Mudanya M tarekelerinin Tarihi,
Ankara, 1948, s. 158-188. Atatrk'n Milli D Politikas, c. 1, s. 603-610. ZO. Ylnda
M udanya M tarekesi ve Uluslararas Sonulan B ildiriler, Uluda niversitesi Atatrk
((keleri ve inklap Tarihi Aratrma ve Uygulama Merkezi Yayn. Yayn No: 1, Uluda
IJniversitesi Basmevi, 1993.

369

Mudanya

Brakmasnm

imzalanmas

ile

Ulusal

Kurtulu

Savann askeri cephesi sona ermi, kanla kazanlan topraklarn bar

masalarnda korunmas dnemi balamtr. Yeni dnemin kendine
zg sorunlan olduunu bilen Mustafa Kemal Paa o gne dein Dou
dnyasna yakn dncesiyle tannan Dileri Vekili Yusuf Kemal Beyi
grevinden alarak, Mudanya Konferansnda diplomatik yeteneini de
kantlam olan smet Paay dileri vekilliine getirmitir. kinci Grup
milletvekillerinin direnmelerine karn, smet Paa, Lozan Konferansna
katlacak Trk heyetinin bakanlna getirilmi, sava meydaniannda
elde edilen baannn bar masalannda da korunmas grevini baaryla
srdrerek Yeni Trkiye Devletini tm dnya devletlerine kabul
ettirmitir.

2- "ARKA" KARI ZLENEN POLTKA

Birinci Dnya Sava iinde Rusyada arln yklarak yerine
Marksist ilkelere dayal yeni bir dzenin kurulmaya balamas hem
Rusya inde, hem de Avrupa lkelerinde tepkiyle karlanm ve
Rusyada Ekim Devriminden sonra geni cepheli i sava balamt.
Uluslann kendi yazglarn kendilerinin izmesinden yola kan birok
ulus, Rusyada bamszln ilan etmitir. Bu lkede yeni yeni
kurulmaya balanan sosyalist dzeni ykmak iin bir yandan arlk
yanls Beyaz Ordunun eylemleri srerken, dier yandan da tilaf
Devletleri Boazlar Blgesinde, Kafkasyada, randa, Afganistanda
bulunan askeri gleriyle onu bir yanm emberin iine sktrmaya
alyorlard.
Ruslar, sosyalist dzeni salam bir temele oturtabilmek ve bu
dnceyi tm dnyaya yayabilmek iin; gelimi lkelerin ii snfna
smrge durumunda bulunan lkelerin bamszlk savana yardmc
olacan bildiriyordu.''^
Bu dnemde, Anadolu halk, Rusyann da dman olan
emperyalizme kar sava amt. tilaf Devletlerinin etki ve
denetiminde bulunan Osmanl Hkmeti ile te yanda Mdafaa-i
489

Bayur, a.g.y., s. 63 vd.

370

Hukuk Cemiyetleriyle balayp gelien ulusalc hareket, Anadoluya

egemen olma konusunda birbiriyle savayordu.
tilaf Devletisrinin Rusyann gneybatsnda oluturduklan cordon
sanitairenin glenmesinin Anadoluya egemen olacak gce bal
oduunu bilen Sovyet ynetimi; Anadoludaki savan kendi ilkelerine
de ters dmediini grerek, ulusalclar desteklemeyi politikasnn
temel unsuru olarak grmt. Ulusalclar dmanmn dman
benim dostumdur" ilkesinden hareketle devrim sonras Rus ynetimiyle
ibirlii olanaklarn aratrmtr. Mustafa Kemal Paa, Anadoluya
getikten sonra Rusya'daki gelimeleri yakndan izlemi, yeni dzen
konusunda salam

bilgiler edinebilmek

iin

Sovyet Rusyaya

adamlann gndermitir.*"
T.B.M.M. aldktan sonra Trkiye-Rusya ilikilerine daha da nem
verilmitir. Meclisin 24 Nisan 1920 tarihli gizli oturumunda Mustafa
Kemal Paa, AvrupalIlarn Bolevizmden korktuklann, ulusalclann da
Boleviklerle eylem birlii iine gireceklerini dndklerine dikkati
ekerek, d politikada srekli bu alternatiften yararlanlmas gerektiini
belirtmitir. Ulusal snrlar iinde kendi gleriyle ulusal sava
srdrmeyi

amaladklarn

vurgulayan

Mustafa

Kemal

Paa,

Anadolunun bamszln ve zgrln kurtarabilmek iin dardan

yardm almak sz konusu olduunda kendi grlerine sadk kalmak
kouluyla bu kaynaktan yararlanacan b e lirtm itir.N ite k im 26 Nisan
1920de Lenin'e yazd mektupta Emperyalist hkmetler aleyhine
hareketi ve bunlann taht tahakkm ve esaretinde bulunan mazlum
insanlann tahlisi gayesini istihdaf eden Bolevik Ruslarla tevhidi mesai
ve hareketi kabul ettiklerini Bolevik Kuvvetleri Grcistan zerine
harekat- askeriye yaparak Grcistan Bolevikletirirse Trkiye
Hkmeti nin de Ermeni hkmeti zerine askeri eyleme geeceini ve
ulusal topraklan kurtarmak iin verilecek savata ilk taksit olarak 5
milyon liraya ihtiya olduunu belirtmitir. ^
490

Stefanos Yerasimos, Trk Sovyet likileri, Ekim Devrim inden M illi Mcadeleye,
stanbul, 1979, s. 11-146.

491

T,B.M.M.G.C.Zb c, 1. s. 4-5.

492

A.T.T.B. s. 304.

371

T.B.M.M. cra Vekilleri Heyetini setikten sonra 5 Mays 1920'de

hkmet ilk toplantsn yapmtr. Bu toplantda ktisat Vekili Yusuf
Kemal Bey, Mustafa Kemal Paadan Rusyann Anadoluya kar
tavnn sormutur. Mustafa Kemal Paa, Rusyann bize kar iyi
duygular

beslediini

renmelerine

karn

henz

resmi

iliki

kuramadklarn sylemitir. Bunun zerine Yusuf Kemal Bey, Bat ile

savarken Dou alternatifinin ulusai karlar asndan uygun olup
olmadn sormutur. Bu soru zerine daha nceden tasarladklan bir
dnceyi aklayarak, Zaten Bekir Sami Bey de o tarafa gitmek
istiyor demi ve Yusuf Kemal Beyin de onunla gitmesini istemitir." 8
Mays 1920de Rusyaya gidecek olan heyete verilecek ynerge
hazrlanmtr.'"'' Bu ynergede T.B.M.M. Hkmetinin ulusal snrlar
iinde tam bamsz bir biimde yaamak iin Rusyayla kader birlii
yapmak. Boazlar birlikte savunmak, Rusyadan para, sava ara ve
gereci almak istedii belirtiliyordu. Bu ynergeyi alan. Dileri Vekili
Bekir Sami Bey bakanlndaki heyet. 11 Mays 1920de Ankaradan
ayrlmtr. T.B.M.M. Hkmeti temsilcileri, Ankaradan ayrlrken,
Rusyann Dou ve Mslman dnyas iin yaynlad bir bildiri de
mecliste okunuyordu. Bu bildiri zerine konuan milletvekilleri
Sovyetlerin lehinde uzun uzun konumalar yaparak Anadolu-Rusya
ibirliinin kurulmasn istiyorlard.^ San-Remo Konferans kararlarnn
renilmesinden sonra T.B.M.M.nin Sovyetlere kar eilimi daha da
artt. Mays sonlarna doru Sovyet temsilcisi erif Manatov da
Ankaraya ulat. 3 Haziran 1920de Sovyet Rus Dileri Halk Komiseri
ierin tarafnda Mustafa Kemal Paaya gnderilen mektupta yeni
Trk Hkmetinin d politikadaki temel ilkelerinin Rus Sovyet
Hkmeti tarafndan memnunlukla karland renildi.'^ Ulusalc

493

Yusuf Kemal, Milli Mcadele'de Ruslarla ilk Temasmz", Vakn Tarihim iz, c. A, s. 43,
s. 97, Yusuf Kemal Tengirenk, Vatan Hizm etinde, stanbul,1967, s. 146 vd.

494

Karabekir, stik la l Harbimiz, s. 708. Ali Fuat Cebesoy, M oskova Hatralan, s. 61.

495

bkz. T.B.M,M.Zb.C., c. 1, s. 257-261. Bildiri iin bkz. Cum huriyet, 7 Temmuz 1924,
s. 3.

496

Karabekir, a.g.y. s. 735. Yerasimos, a.g.y., s. 238. Cumhuriyet, 11 Temmuz 1924, s.

3.

372

Ankara Hkmeti ile Sovyet Rusya arasnda iyi ilikiler kurmak amacyla
diplomatik temsilcilerin gnderilmesini, Trkiye-Ermenistan ve ran
arasndaki snrlarn selfdeterminasyon ilkesine gre saptanmasnn
da istendii bu mektupta; Misak- Millinin sosyalist anlaya gre bir de
analizi yaplmt. Bu analize gre eitli etnik gruplara geni haklarn
verilmesi isteniyordu.""'
itilaf Devietlerinden zellikle ngiltereden g alan Ermeniler,
yrelerinde Trk unsurlara saldrarak halk ldryordu. Bu durumun
Anadolu ile Rusyann g birlii yapmasn engelleyeceini dnen
milletvekilleri vakit geirmeden arkla g birlii yaplmasn
istemilerdi.* Oysa Mustafa Kemal Paa, bu savata dayanlmas
gereken temel gcn Anadoluda aranmasn bir kez daha vurguladktan
sonra Bolevik olmakla, Bolevik Rusyayla ittifak etmenin ayr eyler
olduunu, hkmetin ittifak yapmak iin Rusyaya bir heyet
gnderdiini belirtmitir." Fakat, Anadolu-Moskova yolu Ermeniler
tarafndan kapatlmt. Bu yolun almas iin izin isteyen 15. Kolordu
Komutan Kzm Karabekir Paa'nn istei, Ankara-Moskova ilikilerini
olumsuz ynde etkiler kaygsyla olumlu karlanmamt. 23 Haziran
1920de Bekir Sami Bey, ierine gnderdii mektupta Ermenilerin
yollar kapam olmalar nedeniyle Trk heyetinin bir aydan beri
Erzurumda beklediini belirterek yolun atrlmasn istemiti.^*
Karayolu kapal olduu iin denizyolundan gitmek zorunda kalan Trk
heyeti 19 Temmuz'da Moskovaya ulamtr.
Byk

Millet

Meclisi

Hkmetinin

temsilcileri

Moskovaya

vardklarnda, Rusyann Anadoluya yardm yapmasn salamak iin

eski ittihatlarla Bakdeki Komnist Partisi yanllan da bir hayli aba
gsteriyorlard. Lloyd Georgeun ngiliz liberalizmini emperyalizme

497

Yusuf Hikmet Bayur, "Kurtulu Savanda Atatrk'n D Siyasas", Cumhuriyetin

50. Yiidnm Semineri, Ankara, 1975, s. 129. T.B.M.M.G.C.Zb., c. 1, s. 73, Verilen
yant iin bz. H akim iyet-i M illiye, 8 Temmuz 1336.

498

T.B.M.M.G.C.Zb., c. 1, s. 47,

499

y.a,g,y,, c, 1, s, 48,

500

Yerasimos, a.g.y., s, 242.

373

dntrerek zayf lkeleri ngilterenin smrge a iine alma

politikas, ngiltere, dolaysyla da Batya kar tepkileri younlatrmt.
ngilterenin gdmnde bulunan Yunan glerinin Anadolunun
ilerine doru ilerleme hareketi, T.B.M.M.de ark mefkuresine
inanan milletvekillerinin lkeyi kurtaracak tek gcn Sovyetler olduu
kanlann daha da artrmtr. smail Suphi Beyin Sovyetlerle ilikilerin
hangi dzeyde olduunu sormas zerine Mustafa Kemal "kraldan fazla
kralc olmaya gerek yoktur", Trk ulusunun kendine zg prensipleri
vardr. Trk ulusu iin Bolevik olup olmama diye bir sorunu da yoktur,
diyerek grlerini daha da aka belirtmitir.
ierinin mektubunda yapt Misak- Milli analizinin baz
noktalanna da kar karak, slam unsurlann plebist hakkna kar
olduunu sylemitir.
Bekir Sami Beyin Ankaraya gnderdii ve Sankamn igal
edilmesinde Sovyetlerin saknca grmediklerini belirten telgrafndan
sonra^ Mustafa

Kemal

Paa

Temmuzda

mecliste

yapt

konumada Sovyetlerle iliki kurulduunu, ihtiya duyulan silah ve

cephane yardmnn yaplacana ilikin gvence aldklarn
belirtmitir."* Mustafa Kemal Paa 14 Autosta yapt uzun bir
konumada ise Sovyetlerle kurulan ilikilerin aklamas yannda
T.B.M.M. Hkmetinin Bolevik bir hkmet olmayp kuvvetin,
kudretin, hakimiyetin, idarenin dorudan doruya halka verilmesini
ieren halk bir idare olduunu ve bu idarenin de Bolevik ilkelere ters
dmediini tezini ilemitir.^^
Ankara-Moskova ilikilerini belirli bir boyuta ulatrmak iin
Ankarada sosyalizm ve Rusya lehindeki propagandalara hz verilirken;
ierinin Ermenilere Van, Bitlis ve Mu yresinde bir miktar toprak

501

T.B.M.M.G.C.Zb., c. 1, s. 61.

502

3 Temmuz 1920 tarihli meciis toplants,

503

Cebesoy, M oskova Hatralar, s. 66 vd.

504

A.S.D., c. 1 ,s . 83.

505

bkz.a ,g.y.c., 1,5.92-102.

374

verilmesine ilil<in istekleri Moskovada yaplan, Trk-Rus grmelerini

dmlemitir. Ermenilere toprak vermelerinin olanaksz olduunu
belirten Trkiye temsilcileri bu konuda meclisten etki alabilmek iin
Yusuf Kemal Beyi Ankaraya gndermilerdir. cra Vekilleri Heyeti bu
durumu protesto eden bir karar alarak Bekir Sami Beye gndermitir.'
Ermeniierin Douda yaptklan zulmleri durdurmak amacyla 15.
Kolordu 24 Eyllde askeri eyleme geerken 11 Ekimde de Ahmet
Muhtar Bey Trkiyenin bamszln tanyacak her devletle iliki
kurabileceklerini aklamtr.^ 16 Ekimde meclisin gizli toplantsnda
Yusuf Kemal Beyin Moskovada yaplan grmeler hakkndaki uzun
aklamalanndan s o n ra ,k o n u a n milletvekilleri, Rusyann toprak
istemini iddetle eletirmilerdir.
Haan Fehmi Bey, Rusya ile kurulan ilikilerde zamanlamann iyi
yaplmadn acele edildiini belirterek, ingilizlerin Pan slamizmden
korktuklar gibi, Ruslann da Pan Turanizmden korktuklan dncesini
savunmutur. Haan Fehmiye gre, a dnce a, ulusalc
adr. Enternasyonalcilik bir name dir. Rusyada birok ulusun
bulunmas nedeniyle ulusuluun gelitirilmesi ulusal karlara daha
uygundur.=
Mazhar Mfit Bey, Ruslann Van, Bitlis vilayetlerinden Ermeniler iin
toprak istemelerindeki amacn Ermenilere ho grnmek yannda
T.B.M.M. Hkmeti ile slam dnyas arasndaki balanty koparmak
olduunu belirterek, byle bir toprak veriminin Misak- Milliden taviz
vermek anlamna gelecei grn savunmutur."" Ruslarla yaplan
24 Austos tarihli protokol "Sevr Muahedesinden farksz olarak
niteleyen Hac kr Bey Toprak verilmez alnr, istiyorlarsa Ruslar
kendi topraklarndan Ermenilere bata bulunsunlar diyerek tepkisini
506

bkz. Tengirenk, a.g.y. s. 165-171.

507

bkz. Cebesoy, Moskova Hatralar, s. 75-78. Bu kararn alnma nedenleri iin bkz
Yeraslmos, a.g.y., s. 174 vd.

508

T.B.M.M.G.C.Zb., c. 1, s. 149.

509

y.a.g.y., s. 158-173.

510

y.a.g.y., s. 176-179.

511

y.a.g.y., s. 179.

375

dile getirmitir.'^ Trkiye kesesinden Ermeniiere toprak verilmesini

emperyalisttik olarak niteleyen Mehmet kr de Misak- Millide srar
edilmesini istemitir.'^ Meclisin kesinlikle toprak vermeme yanls
olduunu gren dileri vekili; 22 Ekim 1920de Rus Hkmeti Trk
milletinin emperyalizme kar mcadelesine iman ve azimle devamn
arzu

ediyorsa,

mezkur

talepten

vazgeerek

muhadenat

muahedenamesini imza etmesini istemitir.^* Mustafa Kemal Paa

meclisin bu tavnn 16 Ekim 1920 tarihli telgraf ile Bekir Sami Beye
iletmitir.' Bylece Trk-Sovyet ilikileri bir geveme dnemine
girmitir.
Brest Litovsk Antlamas ile bamszln kazanan Ermenistan
devleti srekli olarak Trk ve Mslmanlara kar dmanca tavr
taknmt. 15. Kolordu Komutan Kzm Karabekir Paa birka kez
Ermeni saldnlanna kar eyleme gemek istemi ise de bu eylemin
Trk-Rus ilikilerini olumsuz ynde etkileyeceini dnen cra Vekilleri
gerekli

izni

vermemiti.'

Antiamasna
Yunanllarn

ilerlik

saldrya

ngilizlerden

kazandrmak
getii

bir

ald

isteyen
srada

yardmla

Ermeniler,

eylemlerini

Sevr

batdan
daha

da

artrmlardr. Bunun zerine 28 Eyllde 15. Kolordu Ermeniler zerine

taarruza gemitir.'' Sankamn alnmasnda sonra Celalettin Arif ve
Hseyin Avni Beyin yarattklar "Erzurum sorunu' nedeniyle bir sre
askeri eylemi durduran Kzm Karabekir Paaya 1 Ekim 1920de Kars
ve Karsn savunulmasna yarayan topraklarn igal edilmesi emri
512

y.a.g.y., s. 1B3.

513

y.a.g.y., s. 185.

514

Cebesoy, M oskova Hatralan, s. 91.

515

A.T.T.B., 355.

516

T.B.M.M.Zb.C,, c. 5, s. 301. Karabekir, a.g.y. s. 7151-814, Cebesoy, Moskova

H atralar, 91 vd. Yusuf Hikmet Bayur, bu srada ingilizlerin Kafkaslardan
ekildiklerini belirterek byle bir hareketin ingilizlerin daha uzun sre orada
kalmalarna neden olaca, bunun da ulusal kariara ters decei kansndadr,
bkz. Trkiye D evletinin D Siyasas, stanbul, 1942, s, 65.

517

Ahmet Muhtar Bey, 26 Eyll'de Ermeniler stne yaplacak askeri hareketin

nedenlerini aklanan bir nota yaynlamtr, bkz. Yerasimos, a.g,y., s. 184.

518

Nutuk, c. 2, s. Dursun Ali Akbulut, A ibayrak Olay, Erzurum, 1991, s. 48 vd.

Karabekir, a.g.e., s. 837-852.

376

verilmilir. Grcistann tarafsz kalmas salandktan sonra 21 Ekimde

Genelkurmay Bakan smet Bey Karsn alnarak Ermeni eylemlerinin
yok edilmesini ieren emri 15. Kolordu Komutan Kzm Karabekire
ulatrmtr.' 27 Ekimde balayan askeri hareketin sonunda Kars
alnm (30 Ekim 1920), 2 Kasmda Ankara, Gmrnn alnmas iin
yeni bir emir vermitir. Ankara'nn genel amac Sovyetleri ie
kartrmadan, Ermenilerle

ulusal

karlara

uygun

bir

anlama

imzalamakt. 1 Kasm 1920de Ahmet Muhtar Bey Ermenilerin haklann

yok etmek niyetinde olmadklann belirterek bann yaplabilmesi iin
Ermenilerin

aleyhimizde

propaganda

yapmamalarn

ve

ngiliz

kapitalistlerin ark'ta pitan" olmaktan vazgemelerini istemitir.^ 8

Kasm

1920de

Ahmet Muhtar

Bey

hangi

koullarda

bar

yapabileceklerini aklamtr.^' Yaplan grmeler sonucunda 3 Aralk

1920de imzalanan Gmr Antlamas ile Ermenistanla Ankara
arasndaki snr sorunu T.B.M.M. Hkmeti lehine zmlenmitir.^
Ermeni sorununun milli hkmetin istei biiminde zmlenmesi
ulusalclar psikolojik bakmdan glendirmitir. Ancak bu srada
Yunanllara kar yaplan Gediz Taarruzunun olumsuz sonulanmas.
Bat Cephesi komutannn grevinden alnmasna neden olmutur.
Rusya ile iyi ilikiler kurmann zorunlu olduuna nanan T.B.M.M.
Hkmeti, Ali Fuat Paay Moskova eliliine atamtr. Sovyetlerle iyi
iliki kurabilmek iin bu elilik temsilcileri yannda bir de aratrma
heyeti seilerek Rusya'ya gnderilmesi kararlatnlmtr.^
Ulusalclarn, Sovyetlerle iyi iliki kurmalann istemeyen Batl
devletlerin, Londrada yaplacak konferansa, T.B.M.M. Hkmetini de
armalan, Trkiye ile Sovyetler arasndaki ikikilerin daha da iyiye
doru gitmesinde etkili olmutur.
519

Harp Tarihi Vesil<alar Dergisi, Vesika No: 1138.

520

T.B.M.M.Zb.C., c. 5, s. 301.

521

y a.g.y., s. 302-303. Karabekir, a.g.y., s. 843-844.

522

Antlama metni iin bkz. T.B .M .M .Z b.C ., c. 7, s. 146-160. A lbayrak, 12

Kanunuevvel 1336, s. 2. Atatrl<'n M illi D Politikas, c. 1, s. 517-528.

523

Cebesoy, M oskova Hatralar, s. 101-103. Aratrma heyetinin gnderilme nedenleri

iin bkz. T.B.M.M.G.C.Zb., c. 1, s. 153.

377

Londra Konferans nedeniyle Bekir Sami Beyin baz szleri

Sovyetleri tedirgin etmi ve Ankarann Batllaria uyuaca izlenimini
vermitir. T.B.M.M. yelerinin bir blm de, hkmetin ark
politikasnda vazgetiini dnmeye balamtr. Bu kukular zerine
6 ubat 1921'de bir deme veren Mustafa Kemal Paa, Londra
Konferansnn Trk-Sovyet ilikilerinin bozulmasna neden olmayacan
belirtmitir. ierin ise Trkiyenin gsterdii baarlardan dolay
kutlanmas gerektiini ve iki lkenin d politikadaki gelimelerden
dolay birbirlerini haberdar etmesinden kvan duyduunu aklamtr.
ierin,

Rusyann,

ngiltereye

ran, Afganistan

ve

T.B.M.M.

hkmetlerini tanmalarn nerdiini de sylemitir.^ Ahmet Muhtar

Bey, 16 ubat 1921'de Hariciye vekili olmak sfatyla resmen arz
ediyorum ki, imdiye dein izlenmi olan ve kurulmas iin pek ok
glkler ekilmi bulunan ark politikasnda herhangi bir deiiklik
yoktur" demitir. cra Vekilleri Heyeti Bakan Fevzi Paa da dou
lkeleriyle

iliki

kurma

kararndan

hkmetin

hibir

zaman

vazgemediini sylemitir.^'
18 ubatta balayan Trk-Sovyet grmesi 18 Marta kadar
srmtr. lk gnlerde Sovyet temsilcileri Gmr Antlamasnn baz
maddelerinin deitirilmesini istemitir. Ancak, Trk temsilciler Misak-
M illiden aynlmayacaklann belirtmilerdir. ierinin olumsuz tavr
Stalin'in giriimi ile nlenmi ve grmeler dostluk antlamas ile
noktalanmtr.^ Byiece

yzyllardan

beri

sregelen Rus-Trk

dmanl yerini dostlua ve ibirliine brakyor, Misak- Milli

uluslararas dzeyde ilk kez belgelendiriliyor, Kars, Ardahan ve Artvinin
ulusal

snrlar

iine

alnmas

salanyor, Trkiye-Rusya

snr

saptanyordu. Ayrca uluslarn kardelii ve kendi yazglarn kendilerinin

izmesinden
524

hareket

edilerek, Trkiye

szcnn

anlam

da

Tengirenk, a.g.y., s. 527.

525

HaM m iyet-i M illiye, 18 ubat 1337, s. 3.

526

T.B.M.M.G.C.Zb., c. 1, s. 436.

527

y.a.g.y., c. 2, s. 497.

528

Dstur, c. 2, s. 102. Tengivenk, a.g.y. s. 216 vd. Cebesoy, Moskova Hatralar, s.

139 vd.

378

aklanyordu.

Antlamaya

devletlerin

ilerine

karmalarn

engelleyici hkmler konarak, Rusyann Trkiye'de Trkiyenin de

Rusyadaki var olan dzen aleyhine propaganda yapmasna izin
verilmiyordu. Sovyet Rusya; lkesinde Trkiyenin yasal ve tek
temsilcisi olarak Ali Fuat Paay kabulleniyor ve Mustafa Kemal
Paaya kar olan ttihatlan dlyordu. Bylece, ulusalclann etkinlii
daha da artm oluyordu.
Trkiye ile Rusya arasnda kurulan iyi ilikiler Sakarya Sava
sonunda Franszlarla yaplan Ankara tilafnamesi ile biraz sarslmaya
ynelmi ise de olumsuz bir konuma girmemitir. 13 Aralk 1921de
Trokinin yerine harbiye vekili olan Michael Frunze, Ukrayna heyeti
bakan olarak Ankaraya gelmi ve 2 Ocak 1922de Trkiye-Ukrayna
Antlamasn imzalam, iki lke arasndaki ilikileri daha da
glendirmitir.^ Mustafa Kemal Paa 4 Ocak 1922de Lenine
gnderdii telgrafta, Trkiye Rusya arasndaki soukluun AnkaraMoskova arasndaki yazmalann yavaladndan kaynaklandn
belirtmitir.^" Frunzenin lkesine dnmesinde sonra Trkiye eliliine
atanan Aralofun abalanyla Trk-Rus dostluu Byk Taarruz
ncesinde daha da gelitirilmi, Aralof'un 7 ubatta T.B.M.M.
Bakanlna yazd mektubun okunmas zerine,^' sosyalizme kar
olan milletvekilleri de Sovyetler lehinde tavr almlardr. ^
26

Austosta

balayan

Byk

Taarruzun

baaryla

sonulanmasndan sonra Batl devletlerin Lozanda yaplacak ban

grmelerine Trkiyenin de animas zerine konferansa katlacak
heyetin bakanlna getirilen ismet Paa, konferansa gitmeden nce
Misak- Milli ve Boazlar konusu zerinde Sovyet elisiyle grmeler
yaparak Rus dostluunun devam ettirilmesine T.B.M.M. Hkmetinin
taraftar olduunu aka ortaya koymutur.

529

Yerasimos, a.g.y., s, 445-449.

530

Melek, a.g.y., s. 73.

531

T.B.M.M.Zb.C,, c, 17, s, 56.

532

y.a.g.y., T.B.M.M.Zb.C., c. 0, s. 57, s. 245-255.

379

Dou politikas sadece Rusyay kapsamyordu, Rusya ile Moskova

Antlamas yaplmadan nce Grcistanla iyi ilikiler kurulmaya
allmtr. Ermenilere kar Dou snrn gvence altnda
bulundurmay zorunlu gren ulusalclar, 1920 Kasmndan balayarak
Trkiye-Grcistan ilikilerini younlatrmaya almlardr. Her iki lke
birbirlerine diplomatik temsilciler gnderm itir.U lusalclarn amac
Trk-Ermeni savandan Grcistann yanszln salamak, itilaf
Devletleri ile bir antlamaya vanlr da Sovyetler ile savaa girilirse
Grcistan yedek g olarak bulundurmak ve Batum'u geri almakt.^"
Grclerin Trkiyeye ait olan topraklan geri vermekten kanmas
zerine kurulan iyi likiler bir sre dondurulmutur. Sovyet Rusyann
Grcistan sosyalistletirmek amacyla askeri eyleme gemesi TrkGrc ilikilerinin buzlann zmtr. T.B.M.M. Hkmeti 22 ubat
1921de, Brest Litovsk Antlamas ile Trkiyeye verilen topraklan
yeniden istemi. Grcler de bu istei olumlu bularak Kars ve Ardahan
Trkiyeye brakmtr. Batum konusunda izlenen kararsz tutum TrkSovyet glerini kar karya getirmitir. Emperyalizme kar
savatklann srekli yineleyen bu iki gcn birbiriyle vurumas
Moskova Antlamasyla nlenmi ve Batum Rusyaya braklmtr.
Sakarya Savann kazanlmasndan sonra da 13 Ekim 1921de
Moskova Antlamas esas alnarak dier Kafkas lkeleriyle Kars
Antlamas imzalanmtr.
T.B.M.M. Hkmeti 1 Mart 1921de Moskovada bulunan Afgan
temsilcileri ile ahitname imzalamtr. Bu ahitnamede iki devletin
karde olduklan, aralannda var olan manevi birlii politik alanda da
srdrmek istedikleri vurgulandktan sonra, iki devletin birbirlerinin
bamszlna. Dou uluslarnn setikleri ynetim biimiyle kendisini
ynetmekte zgr olduklanna, emperyalist devletlerin Dou
uluslanndan biri zerine yapaca saldny bizzat kendi lkelerine
yaplm addedip; bu saldny giderebilmek iin alacaklanna ilikin
hkmlere de yer verilmitir.^^
533

H akim iyet-i M illiye, 9 ubat 1337. Nutuk, c, 2, s. 484. Salahi Sonyel, "Trk Kurtulu
Savanda Dou Politikas , Belleten. 1977 (164), s. 721.

534

ztoprak, a.g.y., s. 341.

535

Tengirenk, a.g.y., s. 218 vd. Aksz, 6 Terinievvel 1337.

380

SONU
Birinci

Trkiye

Byk

IVlillet M eclisinin

dnce

yapsn

saptamaya ynelik olarak yaplan bu almada varlan sonu ne

olmutur? Bunu blm blm yle zetlemek olanakldr:
Aratrmann birinci blmnde grld gibi, batllama
hareketleriyle birlikte ada Bat dncesi de Osmanl Devletine
girmi, lkedeki salt ynetimden demokratik ynetime doru gidii
balatm ve giderek bu gidiin ivmesini artrmtr. Ancak, Osmanl
mparatorluunun okuluslu yaps, halkn demokratik bilinten yoksun
olmas, demokratikleme sreci bakmndan olumlu bir gelenein
yerlemesine engel olmutur.
1789

Fransz

alevlerinin

Devriminin

Osmanl

ateledii

topraklarna

ulusuluk

mealesinin

sramas,

Osmanl

imparatorluundaki batllama dncesinde de bir deiiklik

olmasna yol amtr. mparatorluu, salt saltanat rejimini geleneksel
yapsyla ayakta tutmak iin kimi Bat kurumlarnn alnmas giderek,
parlamenter sistem arayna dnmtr. Ancak, 1920ye gelinceye
dein, Batc aydn kesim ara sra somut baanlara ular gibi grnen
inat ve zverili bir sava srdrm ise de, bu konuda kkl admlar
atlmamtr.
OsmanlI yneticilerinin saltlktan aynimak istememeleri. Batl
devletlerin

Osmanl

im paratorluunu

ad

kalm

olmakla

sulamalarna karn, bu konuda iteliksiz olmalar, emperyalist

karlarn salt ynetimlerle kuracaklan iirlii ile daha byk boyuta
ulatrma dncesi de, lkedeki demokratikleme srecini olumsuz
ynde etkilemitir.
Bir dncenin somut bir sonuca ulaabilmesi iin, onun halk
tarafndan benimsenmesi zorunludur. Bu dnemdeki dnya olaylan,
parlamenter

sistem

dncesinin

Osmanl

halkna

ulamasn

engellemitir. lke sorunlannn zmn yeni bir Trk Devletinin

kurulmasnda gren asker ve sivil aydnlar Ankarada "selahiyeti
fevkaladeye haiz (kurucu) bir meclisin toplanmasn salamtr.

381

Bylece parlamenter sistem kurma dncesi kurucu meclisle

noktalanmtr. Salt dnceden kurucu meclis dncesine uzanan
siyasallama izgisi zerindeki nemli dnm noktalan belirlenerek,
Trkiyedeki demokratikleme srecinin aamalan ortaya konulmutur.
Yeni bir devletin kurulmas iin toplanan kurucu meclisin oluum
biimi ve byle bir meclise katlacaklarn grev ve sorumluluktan
saptanmtr.
Kurucu meclis nitelii tayan Birinci Trkiye Byk Millet
Meclisinin sosyo-ekonomik yap bakmndan halk tabanna daha yakn
bir kadrodan olutuu, eitim dzeyi bakmndan lke ortalamasnn
stnde bulunduu, yelerinin daha ok idealist yanlar ar basan
genlerden olutuu saptanmtr. Meclisin retken bir dnceye
sahip olmasnda bu niteliinin de nemli bir paynn olduu grlmtr.
Alndan balayarak, Trkiye Byk Millet Meclisi sann alncaya
dein ad konusundaki deiiklikler belgelerle ortaya konulmutur.
Meclisi, kurucu meclis olmas dncesiyle toplayan liderin. Yeni
Trk devletini siyasal balamda hangi dnce temeli zerine
oturtaca stnde durulmu ve bu aklamann yaplabilmesi iin
ncelikle Mondros Mtarekesi sonras ortaya kan dnce akmlanna
gz atlm, bunlann irdelenmesinden sonra T.B.M.M.'nin topland
dnemde Anadoluyu en ok etkileyen yeni dnce akm (sosyalizm)
zerinde durulmutur.
Anadoluyu en ok etkileyen ve tm uluslarn kendi kaderlerini
kendilerinin tayin ederek bamsz devletlerini kurma amacna dayanan
sosyalizm konusu incelenirken, milletvekillerinin ve basnn durumu ayn
ayn ele alnm, Mustafa Kemal Paann bu konudaki tutum ve
davran ok ak bir ekilde ortaya konmutur. Bu dnemde Sovyet
sosyalizmine kar olanlann Trkiyeye zg bir sosyalizm dncesini
savunduklar saptanmtr. Trk Devriminin nclerinin sosyalist bir
dzenin kurulmas iin lkede gerekli kouNann olumadn
savunarak, bu akma kar nasl cephe alm olduklan da aynca
belirtilmitir.

382

Birinci Trkiye Byk Millet Meclisine katlan milletvekilleri lkenin

iinde bulunduu durumun bir nedeni olarak da lkedeki parti
ekimelerini grdklerinden, balangta mecliste siyasal partilerin
domasna yol aacak giriimlerden kanmlardr. Fakat daha sonra
parti kurmayacaklarna ilikin yaptklar yemini unutarak mecliste
partiler, zmreler, gruplar kurmaya balamlardr. Bylece, farkl
dnceleri uzun sre bir arada tutmann mmkn olmad gerei bir
kez daha test edilmitir.
Mecliste kurulmu hiziplerin, partilerin, zmrelerin, gruplarn
meclisin demokratik bir ortam iinde almasna byk bir katk
salad belirlenmitir. Devrim Tarihimizde ok az bilinen bu konuya
bu alma ile yeni boyutlar kazandnlmtr. Bunlann tm de bireysel
amalarla kurulmad gibi, meclisteki hizip sava da Halklk
Programnn meclise sunulmasndan sonra balamamtr. Meclisteki
hizip

savann

Austos

vurgulanmtr. Halklk

1920den
Programnn

itibaren
Halk

kendini

gsterdii

Zmresinin

siyasi

programndan esinlenerek hazrlanmad da saptamtr. nk, gerek

Halklk, gerekse Halk Zmresinin programndaki kimi maddeleri
ieren bir yasa tasans 1920 Austosunda meclise sunulmutur.
Bu dnemde lkede snf bilinci gelimemi olduu iin kurulan
partilerin, zmrelerin ve gruplann da kuramsal balamda snfsal bir
niteliinin olmad gzlenmitir. Ancak Birinci ve kinci Grup olarak
bilinen gruplann ideolojik ynlerinin olduu. Birinci Grup'un Yeni
Trkiyeyi dem okratik bir temele oturtmaya, kinci Grupun ise
geleneksel

Osmanl

dzenini

yaatmaya

alt ve kktenci

deiimlerden rahatsz olduu saptanmtr.

Gruplar zerine yaptmz incelemede Birinci Grupun ittihat
geleneini srdrd, grubu, dolaysyla da meclisi etkilemek iin
iinden bir komite oluturduu grlmektedir. Bunun yannda bugne
dein

ileri srld

zere kinci Grupun program olmad

dncesinin yanll da bu aratrma ile akla kavuturulmu ve

ikinci Grupun programnn bir blm ilk kez bu aratrma ile gn
na kanimtr.

383

Bilindii gibi Osmani ll<esi eitli ynlerden gelen farkl dnce

akmlarna ak bir alan grnmndedir. Yzyllarn getirdii
geleneksel slamc dnce; Trk ulusunun bamszlna ve
zgrlne kasteden emperyalist dnce; uluslann kendi yazglarn
kendilerinin saptamasn temel alan ve yeryznden emperyalizmin
kalkmad srece uluslarn bar iinde yaayamayacaklann savunan
sosyalist dnce... te tm bu dncelerin yank bulduu Trkiye...
Bunlara kar T.B.M .M .de Anadolu gereinin yaratt Halk
dnceyi savunan bir grup milletvekili, Osmani tarihinin geliim
izgisini, Anadolu gereinin yaratt somut koullan ada dnce
akmlann zmseyerek oluturulan bu halk dncenin, zamanla
kendine alternatif olma abasndaki tm teki dnceleri bir yana
iterek meclisin ideolojisi haline nasl geldii de belirlenmitir.
Meclis, Trkiye Devletinin bir halk devleti olduunu vurgulad
gibi, vilayetlere ve nahiyelere de muhtariyet veren bir ynetim biimini
benimseyerek ann en demokratik ve en ilerici bir anlayna sahip
olduunu gstermitir. Osmani tarihinin iyi bir analizini yapan
T.B.M.M., kenin ileri bir aamaya ulamasnn ynetime halkn
gelmesiyle mmkn olabileceini grm ve memur otokrasisine kar
sava amtr. Halklk Program ile bu dnceyi belgelendirmitir.
Bu almada bugne dein yaplann tesinde halklk, salt bir
ynetim biimi asndan deerlendirilmemitir. Ulusal devlete geite
uluslatrma unsuru olarak da ele alnmtr. Ulusal egemenliin ancak
ulus emeinin ve ulusal bilincin devletin politikasna yn vermesiyle
salanabilecei gereini ortaya karmtr. Bu nedenle de halk
ideolojiye siyasal, toplumsal ve toplumsal kalknma asndan
baklarak; onun amzdaki kimi Avrupa devletlerinin dzenlerine
benzer bir ierik tad saptanmtr.
Ulusalc

ve

tam

bamszlk

dnceyi

benimsemi

milletvekillerinin abas ileT.B.M.M. lke topraklarnn bir daha fiili igal

altna girmesini nleyecek nlemlerin alnmasn benimsemitir. Bu
konuda ihtiya duyulan siyasal, sosyal, kltrel ve ekonomik
devrimlerin yaplmasn ihtilalci misyonlanna kout bir biimde

384

belirttikleri ve gsterdikleri saptanmtr. e siyasal yaplanmadan

balayarak lkede kktenci deiimlere olanak salayacak meclis
hkmeti sistemi modelini Trkiyeye getirmilerdir.
htilallerin genel geliimine kout olarak ihtilalcilerin, kendi
yasalann kendilerinin koyaca kural; Birinci Trkiye Byk Millet
Meclisi iin de geerli olmutur. Olaylarn akna gre yrtme
gcnn oluum biimi deitirilmitir. Tekilat- Esasiye Kanunu ile
"kabine sistemine doru bir gidiat balamtr.
Olaanst

dnemleri

normal

dnemlerin

kurumlaryla

atlatabilmek olanakszdr. Nitekim 1920-1923 dnemi Trkiyesinde

bunu ak bir biimde gzlemleyebiliyoruz. Meclis otoritesini yurt
yzeyinde egemen klabilmek iin yasal nlemler yannda yeni yeni
rgtler kurulmu ve Osmanl Tarihinde grlmemi bir kamuoyu
oluturma yntemine bavurulmutur. Aratrmamz gstermektedir ki
ulusal savan kazanlmasnda halkn iine giren, onlarla ksa sre de
olsa i ie yaayan ve onlann diliyle lke sorunlarn onlara anlatan,
yardmlarn isteyen propagandistlerin byk katks olmutur. Bu
alma ile ortaya kardmz bir dier bulgu da somut bir hedef,
gvenilir bir lider, halk davran Anadolu insan iin zveri, umut ve
baan demektir. adaln gerei olduu gibi, halkln da zorunlu
bir sonucu olarak sade vatandatan milletvekiline varncaya dein tm
halkn yasalar karsnda eit tutulmasna zen gsteren T.B.M.M.nin,
iinde bulunulan dnemin zgn koullan dolaysyla zaman zaman
halkn zgrln ksc nlemlere de bavurduu saptanmtr.
Ulusal egemenliin ilerde tehlikeye dmemesi ve inklabn
istenilen hedefe ulatnimas iin genlie ada, retken ve
demokratik bir bilin kazandran okullann almas dncesini Trkiye
Byk Millet Meclisi benimsemitir. lke her kuan kendinden sonra
gelen kua, gelecein gereksinimlerine gre yetitirmesi olarak
belirlenmitir. Bu da eitime dinamizm kazandmtr. Zaman zaman
slamclanri istemlerine olumlu yant verilmi ise de bunun bir strateji
gerei olduu saptanmtr. nk, ok ak olarak eitimin ruhunun
ulus, ynnn Bat hedefinin ulusal ekonomi olduu saptanmtr.

385

ada devlet anlaynda bte nemli bir yer tutmasna karn,

1920-1923 dneminde Trkiyede dzenli bir bteden sz etmek
olanakl deildir. Bunun nedeni hkmetin ya da meclisin bteye kar
oluu ya da milletvekillerinin bte hazrlama bilincinden yoksun
olmalan deildir. Bunun nedeni dnemin kendi zgn koullardr.
Trkiye Byk Millet Meclisi savan mali ynn bir snfn zerine
yklemeyip, tm snflar ortak katlma sokacak nlemleri almaya
almtr. Ancak yine de devletin vergi yknn byk bir blmnn
krsal kesimde yaayanlarn ekmesini nleyememitir. Hkmet,
dandan bor para almadan kendi z kaynaklarna dayanarak bu
sava srdrmtr. Meclis, hkmete bte an giderebilmesi iin
borlanma yetkisini de vermitir. piyasada ve d piyasada
borlanlacak kii ve kurum bulunamamtr. Bunun yannda OsmanlI
mparatorluunun borlar yznden bamszln yitirdii bilinciyle
hareket eden hkmet, borlanmaya scak bakmamtr. Nitekim bte
aklan yeni vergi konularak, maalardan kesintiler yaplarak ve baka
alanlarda kstlamaya gidilerek giderilmitir.
T.B.M.M. Hkmeti lkenin somut koullann gz nne alarak
iktisat politikasn tanm, ticaret, sanayi ve yeralt gelir kaynaklan olmak
zere drt sektr zerine oturtmutur. mparatorlukta oluruna ileyen
ziraat politikas bir kenara itilerek ulusal tanm politikas ada ve
bilimsel bir ierie kavuturulmutur. Tanmda teknolojik aralarn
kullanmna ve eitime nem verilmitir. lkenin iinde bulunduu fiili
durum bile gz ard edilerek rn artrm salamak iin eitli alternatifler
gelitirilmitir. Yasal nlemlere kout olarak halk dncenin temel
esi olan kylnn, tefecinin elinden kurtarlmasn salamak ve ona
kaynak oluturmak amac ile Ziraat Bankas devlet bankasna
dntrlmtr. OsmanlInn da baml ve aznlk tekelinde bulunan
ticaret politikas dlanarak, ulusal bir ticaret politikasnn izlenmesi
benimsenmitir. Ulusal sava tam bamsz bir devletin kurulmasn
amaladna gre, siyasal bamszl ekonomik bamszlkla
btnletirmek iin ulusal tccann yaratlmas zorunlu grlm ve
ticareti devletin desteklemesi ilkesi benimsenmitir.

386

Meclis ald zaman -dier alanlarda olduu gibi- ticari alanda da

yaplan uygulamalann devleti olduu daha sonra devletin siyasal
yapsnn liberalist bir izgi izlemesine kout olarak bu dnceden
uzaklald, serbest ticaret politikasnn benimsendii belirlenmitir.
Tam bamszlk milletvekilleri da baml olmayan bir sanayileme
politikasnn izlenmesini savunmular ve ulusal sanayiin devlete
desteklenmesini zorunlu grmlerdir. Sanayileme politikasnda,
devletle halkn i ie olmas dncesini benimseyen Trkiye Byk
Millet Meclisi bunu kurduu eitli irketlerle somutlatrmtr.
Ulusal Kurtulu Sava dnemi, Anadolu halkna lke sorunlannn
zmnn kiilere, anayasalara ve hkmetlere deil, ekonomik
sorunun zmne bal olduunu aka retmitir. Ekonomik
sorunun zmnn

ise planl devleti ekonomik politika ile

giderilebilecei gr ortaya kmtr. Bu planl ve devleti ekonomik

politikada kooperatiflerin nemli bir yer tuttuu dikkati ekmektedir.
Tam bamszlk temel ilke olduuna gre yerst gelir kaynaklar
yannda yeralt kaynaklannn da Yeni Trkiye Devleti'nin olduu
dncesi meclise benimsenmi ve yeralt kaynaklannn
devletletirilmesi bamszln ve ulusalcln zorunlu bir sonucu olarak
alglanmtr. Yabanc sermayenin beraberinde siyasal karmalan da
birlikte getirdiini bilmelerine ve yabanc sermayenin girdii yeri yktn
belirtmelerine karn meclisin bu konuda kesin bir tavr almaktan
kandn saptamtr. Ekonomik politikay ynlendirici rgtlerin
banda bulunan kimi milletvekilleri suun yabanc sermayede olmayp
sermayeyi kullanan ve onu ynlendiren rgtlerde olduu grn
belirterek, bu rgtlerin dzeltilmesini savunmular, bylece de, ne
denli gereki olduklann ortaya koymular ve bamszla zarar
vermemek kaydyla yabanc sermayenin yurda girmesine olanak
salamlardr.
Ulusal sava geni cepheli ve ok ynl bir halk sava olduuna
gre halkn ulusalc ynetimin yannda yer almasn salayacak
nlemlerin de alnmas zorunlu olmutur. Meclis slamc ilkeleri de gz
nnde bulundurarak, ncelikle, can gvenliini salamak amacyla

387

daha i blgelere kaan ve muhacir" olarai< bilinen kitlelerin

sorunlarna eilmitir. Bunlarn beslenme, barnma sorunlarnn
zmne aba gstermitir. ada, ulusal bir Trkiye oluturabilmek
iin, bu dnemde kurulacak yerleim alanlarna ve buralarda oturacak
halkn seimine zen gsterilmitir.
Meclis, o gne dein iverenin eline braklm olan iilerin
sorunlanna eilmi, bu konuda maden iilerine zg olarak bir i
yasas karmtr. Bunun yannda iinin ekonomik hakkn kendi
abas ile elde edebilmesi iin onlarn rgtlenmesine olanak
salayacak
Anadoluda

yasal dzenlemelere
devletin nclnde

ortam salamtr. Bylece

sendika kurma almalan

balatlmtr.
Ulusal Kurtulu Sava, iinde bulunan koullann biimlendirdii
ok ynl bir d politikay sergilemitir. Meclis, herhangi bir devlete
balanmakszn, ulusal karlar nerede ise onunla grmekten, onunla
anlamaktan kanmamay ilke edinmitir. Osmanl Devletinin izledii
bir byk devlete dayanma politikasn dlayarak, ulusuna gvenmeyi
ilke edinmitir.
T.B.M.M. Hkmeti, ulusal bamszlna ve toprak btnlne
kar olmayan, hak eitliini gz ard etmeyen tm devletlerle etnik,
dinsel ve siyasal yaplanna bakmadan iliki kurulabileceinin somut
rneklerini vermitir.
Trk Ulusal Kurtulu Sava, ulusal savalarn; nderlerin dnya
politikasn objektif bir biimde deerlendirerek kararl ve ok ynl bir
d politika ile kazanlabileceini kantlamtr. Byk Millet Meclisi
ordulannn kazand her zafer ulusal d politakada yeni almlara yol
amtr. Trk Kurtulu Sava halk savalar karsnda emperyalist
savalarn uzun sre devam edemeyeceinin rneini sergilemitir.
Sava
iinde
kurulan
dostluklarn
sava
sonrasnda
da
srdrlebileceini, savalan devletlerle de sava sonrasnda iyi
ilikiler kurulabileceini, d politikada duygunun deil, ulusal hak ve
karlann, dnya bannn nemli olduunu belgelemitir.

388

Birinci

Trl<iye

Byl< Millet

M eclisinin

dnce

yapsn

saptamaya ynelik bu almalarn orijinal yan; milletvekillerinin

kendilerini mecliste, basnda ve anlarnda konuturarak ve bu
konumalan tarih yntemi ile deerlendirerek aklamaya alm
olmasdr. Sosyal tabakalar, dnya grleri, deer yarglan ve eitim
dzeyleri birbirinden farkl olan; kuramsal tartmalardan uzak, ama
Anadolunun gerek sorunlarnn iinde yetien bu insanlarn
oluturduu Trkiye Byk Millet Meclisi, iindeki elikilere ramen
yeni Trk Devletini nasl ve hangi dnce zerine kurmutur? Bu
almada en geni anlamyla bu sorunun karl aranm; bylece
Trkiye olgusundan yola klarak ulusu, halk, tam bamsz ve
demokratik yeni dzenlerin oluturulmasna ynelik bir modelin
dnce temeli ve somut rnei ortaya konulmutur.

389

390

SELM KAYNAKA
a) Belgesel Kaynaklar
Dstur. Birinci Tertip, c. 1. Il<inci Tertip, c. 7, Dersaadet: 1336. c. 11, stanbul:
1926. nc Tertip, c. 1-4, stanbul; 1929.

Meclls-I Mebusan Zabt Ceridesi. IV. Dnem. stanbul; 1336.

Trkiye Byk M illet Meclisi Kavanin Mecmuas, c. 1.
Salname-i Aliye-i Devlet-I Osmaniye. 1295.
Trkiye Byk Millet Meclisi Zabt Ceridesi, c. 1-28, Ankara: Trkiye Byk
Millet Meclisi Basmevi, 1940-1961.

Trkiye Byk Miiet Meclisi Gizli Celse Zabtlar, o. 1-4, Ankara Trkiye Byk
Millet Meclisi Basmevi, 1980.

b] Gazete ve Dergiler
1- Eski yazyla km olanlar
Aksz

Vakit

Albayrak

Peyam- Sabah

Varlk

Alem

Sebilrread

Yeni Gn

Hakimiyet-i Miliye

Takvim-i Vekayi

Yeni Hayat

Ifham

Tan

kdam

Tevhid-i Efkr

lerl

Irade-i Milliye

2- Yeni yazyla km olanlar

Belgelerle Trk Tarihi Dergisi
Belleten
Tarih Vesikalar Dergisi
Yakn Tarihimiz
Siyasal Bilgiler Fakltesi Dergisi
Harp Tarihi Vesikalan Dergisi

391

o- Anlar ve Aratrmalar
Aaolu, Samet. Kuvay Milliye Ruhu, Birinci Trkiye Byk Millet Meclisi.
stanbul: Baha Matbaas, 1973.
Advar, Halide Edip. TheTurksh Ordeal. London: 1928.

...Trkiyede ark, Garp ve Amerikan Tesirleri. stanbul: Doan Kardeler

Basmevi, 1955.

... Trkn Atele mtihan. stanbul: Atlas Kitabevi, 1975.

... Daa kan Kurt. stanbul; Remzi Kitabevi, 1975.
... Ateten Gmlek. stanbul: Atlas Kitabevi, 1978.
Akarsu, Bedia, Atatrk Devrimi ve Yorumlan. Ankara: T.D.K., 1978.
Dursun Ali Akbulut, Saltanat, Hilafet ve Milli Hakimiyet. Samsun: 1994.
Akura, Yusuf. Tarzr Siyaset. Ankara: T.T.K., 1976.
... "Trklk, Trk Yl. 1928, s. 289,455.
Aksoy, IVluammer. Gerek Bamszlk ve Atatrk" Siyasal Bilgller Fakltesi
Dergisi. Ankara: 1971, No: 2, s. 1-78.
Akin, Sina. stanbul Hkmetleri ve Milli Mcadele, c.1-11. stanbul: Cem
Yaynevi, 1976-1992.

... 100 Soruda Jn Trkler ttihat ve Terakki. Ankara: Gerek Yaynevi, 1980.
Akyz, Yahya. Tri< Kurtulu Sava ve Fransz Kamuoyu. Ankara: T.T.K., 1975.

... Trkiyede retmenlerin Toplumsal Deimede Etkileri (1848-1948) Ankara:

Doan Basmevi, 1978.
Altay, Fahrettin. Onyi Sava (1912-1922) ve Sonras. stanbul: insel Yaynlar,
1970.
... "Trkiye Cumhuriyetinin Kurulu Temeli Birinci Byk Millet Meclisi".
BelgelerieTric Tarihi Dergisi. 1970, s. 31, s. 24-25.
Aralov, S.l. Bir Sovyet Diplomatnn Trkiye HatraJan (ev. Haan Ali Ediz).
stanbul: Burak Yaynevi 1967.
Arar, smail. Atatrkn Halklk Program. stanbul: Baha Matbaas, 1963.

... Hkmet Programlan (1920-1965). stanbul: Tipo Neriyat Basmevi, 1963.

... Atatri<n zmit Basn Toplants. stanbul: Burak Yaynevi, 1969.
Aras, Tevfik Rd. Trkiye Cumhuriyetinin Kuruluu Temeli Birinci Trkiye
Byk Millet Meclisi , Beigelerie Tric Tarihi Dergisi. 1970, s. 31, s.
17-19.
Anburun, Kemal. Milli Mcadele ve Inklaplaria lgili Kanunlar, c. 1, Ankara: Gzel

392

stanbul Matbaas, 1957.

... Milli Mcadelede stanbul Mitingleri. Ankara: Yeni Desen Matbaas, 1975.
Ankolu, Damar. Milli Mcadele Hatralanm. stanbul: Tan Matbaas, 1961.
Ansan, Abdullah Galib. Birinci Tridye Byle Millet Meclisinde Bugnk Beyaz
htilalciler. Ankara: 1955.

Amaan Kanunu Esasinin 100. Yl. Ankara: S.B.F. Yayn, 1978.

Arsel, ilhan. Teokratik Devlet Anlayndan Demokratik Devlet Anlayna.
Ankara: A..H.F. Yayn, 1975.
Atatrk . slam Ansiklopedisi. stanbul: 1970. c. I, s. 719-807.

Atatrk Dneminin Ekonomik ve Toplumsal Sorunlan. (1923-1938) stanbul:

I.Y..T.M. Mezunlar Dernei Yayn, 1977,

Atatrk Dnemi ktisat Politikas. stanbul; ..I.F. Mezunlar; Cemiyeti Yayn,

1981.

Atatrlc Haftas Armaan. Genelkurmay Harp Tarihi Bakanl Resmi Yaynlar,

Atatrk Serisi. Ankara: 1977.

Atatrkn Byk Sylevinin 50. Yl Semineri. Bildiriler ve Tartmalar. Ankara:

T.T.K., 1980.

Atatri<'n Milli D Politikas (Milli Mcadele Dnemine Ait 100 Belge) (19191923) c. 1. Ankara: Kltr Bakanl, 1981.
Atatrkn Sylev ve Demeleri. 0. 1-3, 5 Ankara: Trk inklap Tarihi Enstits
Yaynlan, 1959-1972.
Atatrk, Mustafa Kemal. Nutuk, c. 1-3, stanbul: Trk Devrim Tarihi Enstits,
1970.

Atatrkn Tamim Telgraf ve Beyannameleri. IV, Ankara: Trk inklap Tarihi

Enstits Yayn, 1964.
Atay, Falih Rfk, ankaya. stanbul: Doan Karde Matbaas, 1969.
Avcolu, Doan. Tridye'nin Dzeni. Ankara: Bilgi Yaynevi, 1971.

... Milli Kurtulu Tarihi (1838-1995) stanbul: Tekin Yaynevi, 1978.

Aybars, Ergn. stiklal Mahkemeleri. Ankara; Bilgi Yaynevi, 1975.
Aydemir, evket Sreyya. Suyu Arayan Adam. stanbul: Remzi Kitabevi, 1974.

... Tek Adam. Mustafa Kemal (1919-1922) stanbul: Remzi Kitabevi, 1977.
... kinci Adam. stanbul: Remzi Kitabevi, 1976.
Bayar, Celal. Atatritten Hatralar. stanbul: Sel Yaynlar, 1955.

... AtatricOn Metodolojisi ve Gnmz. stanbul: Kervan Yaynlan, 1978.

393

... "Trkiye Cumhuriyetinin Kurulu Temeli Birinci Byk Millet M eclisi

Belgaloris Trk Tarihi Dergisi. 1970, c. 31, s 12-16.
Baydar, Mustafa. Atatric'Io Konumalar. stanbul: Varlk Yaynevi, 1967.

... Hamdullah Suphi Tannver ve Anlan. itanbul; Mente Kitabovi, 1978.

Baykal, Bekir Stk. Heyet-i Temslllye Tutanaklar. Ankara: T.T.K., 1974.
... "zmirin Yunanllar Tarafndan igali ve Bu Olayn Dou Anadoludaki
Tepkileri Belloten. 1969 s. 132 (1969) s. 517-575.
... Trkiyo Cumhuriyetinin Olumas zerine Belletcn. s. 170 (1949), s. 491504.
Baytok, Taner. Ingiliz Kanaklanndan Trk Kurtulu Sava. Ankara: Bamur
Matbaas, 1970.
Bayur, Yusuf Hikmet. Trkiye Devletinin D Siyasas. stanbul; .. Yayn, 1942.

... Trk nklab Tarihi, c. 2, Ksm 4, Ankara: T.T.K., 1952.

... Kuvay- Milliye Devrinde Atatkn D Siyasa ile lgili Baz Gr ve
Davranlar , Bolloten S. 80 (1956), s. 659-669.
... "Birinci Genel Savatan Sonra Yaplan Bar Antlamamz, II, 1-Sevres
Antlamasna Doru, Moskova Andlamasna Doru". Belleten s.
117 (1966), s. 115-116.
... "Mustafa Suphi ve Milli Mcadsisye El Koymaya alan Ba Darda
Akmlar , Belleten, s. 140 (1971), s. 587-654.
... "Kurtulu Savanda Atatrkn D Siyasas Cumhuriyetin 50. Yl Dnm
Semineri. Ankara: T.T.K., 1975, s. 119-147.
... "Trkiye Byk M illet Meclisi Umur- Hariciye Vekili Yusuf Kemal
Tengirenkin 1922 Martnda Yapt Avrupa Gezisi le ilgili Anlar".
Belleten, s. 160, (1976), s. 617-667.
Berkes, Niyazi. Tr.di'edo adalama. Anka a: tii Yaynevi, 1973.
... Trk Dnnde Bat Sorunu. Ankara; Bilgi Yaynevi, 1975.
B:y:kciu, Tevfik. Atatrk Anariolu'da. Ar.l'.?ra: T.T.K., 1959.
... "Birinci Trkiye Byk Mille Meclisini.- !-!ukuki Stats ve ihtilalci Karakteri
Belleten, s. 96 (1960), s. 637-663.
... Trk istiklal Sava Yllannda Trk Sovyet Dostluu . Belleten, s. 99 (1961),
s. 458-491.
Bilge, Suat. A. Tridye Sovyet ilikileri (1920-1964). G Komuluk. Ankara;
T..B.Y., 1992,

Byk Zaferin 50. Yl Dnmne Armaan. stanbul: Babakanlk Kltr

394

Mstearl Yayn, 1972.

Cebesoy, Ali Fuat. Milli Mcadele Hatralan. stanbul; Vatan Neriyat, 1953.

... Moskova Hattralan. stanbul: Vatan Neriyat, 1955.

... General Ali Fuat Cebesoy'un Siyasi Hatralan. stanbul; Vatan Neriyat, 1957.
Cerralolu, A. Trkiye'de Sosyalizmin Tarihine Katk. stanbul; May Yaynlar,
1975.
Cnss, Bilge. Igai Altnda stanbul. letiim Yaynclk, 1993.
Coar, mer Sami. Milli Mcadele Basn. stanbul; Gazeteciler Cemiyeti Yayn,
No; 5.

Cumhurtakan, Babakanlar ve Milli Eitim Bakanlannn MiilI Eitimle lgili Sylev

ve Demeleri. C. 1, Ankara; Trk Devrim Tariii Enstits Yayn, 1946.
C.H.P. 25. Yl (1923-1948) Ankara; Uius Basmevi, 1948.
adrc, Vlusa. Osmanii Trkiyesi Ynetiminde Yenilikler (1826-1856). Ankara;
1979, (Baslmam Doentlik Tezi).
avdar, Tevfik. Milli Mcadelenin Ekonomik Kkenleri. stanbul; Kz Yaynlar,
1974.

... Milli Mcadele Balarken. stanbul; Milliyet Yaynlar, 1971.

... Trkiye'de Uberalizmin Douu. stanbul; Uygarlk Yaynlan, 1982.
een, Anl. Atatrk ve Cumhuriyet. Ankara; T.I.B.K. Yaynlan, 1981.
... Atatrk ve Halklk" Tahsin Bekir Balta Armaan. Ankara; S.B.F. Yayn,
1974, s. 1-40.
ker Fahri, Trk Parlamento Tarihi. M iiil Mcadele ve T.B.M.M. I. Dnem 19191923, c. i-lll. Ankara; Trkiye Byk Millet Meclisi Vakf Yaynlan No:
6, 1995,
oruhiu, Samih: stiklal Savanda Kominizm Faaliyetleri . Yeni stanbul. Mays,
1966.
Davison, Roderic H; Turkish Dipiomacy From Mudros to Lausanne , The
Diplomats (1919-1939). Princeton; 1953, s. 172-209.
Demirel, Ahmet. Birinci Mecliste Muhalefet: kinci Grup. stanbul; letiim
Yaynevi, 1994.

Devrin Yazariannn Kalemiyle Milli Mcadele ve Gazi Mustafa Kemal, i. stanbul:

Kltr Bakanl Yayn, 1981.
Dumont, Paul. Revolition imposible Les Counants d Opposition en, Anatolie
1920-1921 . Cabiers du Monte Russe el Sovietlque. Vol. XIX, 1-2.

395

Duran, Tlay. "Mdafaa-i Hukuk rgtlerinin Yeniden Glendirilmesi ve

Dzenlenmesi Belgelerle Trk Tarihi Dergisi. 1907, s, 32, 33, 34.
Dursunolu, Cevat, Erzurum Kongresi Srasnda Atatrkn Dnceleri ,
Belleten, s. 108 (1963), s. 633-639.
Duru, Orhan. Amerikan Gizil Belgeleriyle Trkiyenin Kurtulu Yllan. stanbul:
Milliyet Yaynlan, 1978.
Ebuzziya, Tevfik. Yeni OsmanlIlar Tarihi. stanbul: Hrriyet Yaynlar, 1973.

Ekim Devrimi Sonras Tritiye Tarihi (ev. A. Hasanolu). S.S.C.B. Bilim

Akademisi, stanbul: 1978.
Emerson, Rupert. Smrgelerin-Uluslamas (ev. Trkkaya Atav). Ankara:
Trk Siyasi limler Dernei Yayn, 1965.
Enginn, inci. Birinci Trkiye Byk IVlillet Meclisi'nin Al ve Yazarlanmz

Atatric Aratrma Merkezi Dergisi, c. II. s. 6, Ankara: 1986, s. 733741.

Erdeha, Kamil. Milli Mcadelede Vilayetler ve Valiler. stanbul: Remzi Kitabevi,
1975.
Ergil, Dou. Milli Mcadele'nin Sosyal Tarihi Ankara: Turhan Kitabevi Yayn,
1981.
Ergn, Mustafa. Atatric Devri Trk Eitimi. Ankara: 1982.
Erkul, Emin. "Milli Mcadele Hatralar Vakit. 7 ubat-14 Nisan 1654.
Erol, Mine. Trkiyede Amerikan Mandas Meselesi (1919-1920). Giresun: leri
Basmevi, 1972.
Frey, Frederick, W. TheTuricIsh Political Elite. Gambridge: Mas. M.I.T., 1965.
Feroz, Ahmad. ttihat ve Terakki (1908-1914). (ev. Nuran lken). stanbul:
Sander Yaynlan, 1971.
FInefrock M. Michael. "The Second Group in the First Turkish Grand National
Assembly Journal of South Asian and Mlddle Eastem Studies. Vol:
III, No: 1, Fail 1979, p. 3-21.
Frunze, M.V. Tritiye Anlan (ev. Ahmat Eke). stanbul: Cem Yaynevi, 1978.
Gaulis, Berthe Georges. Kurtulu Sava Srasnda Tric M illiyetilii. (ev.
Cenap Yazansoy), stanbul: Rado Yaynlan, 1981.
Genosman, Kemal Zeki, ihtilal Meclisi. stanbul: Hrriyet Yaynlan, 1980.
Glasneck, Johannes. Kemal Atatrk ve ada Trkiye (ev. Arif
Ankara: Onur Yaynlan, 1976.
Gololu, Mahmut. nc Merutiyet. Ankara: Banur Matbaas, 1970.

396

Gelen).

... Cumhuriyete Doru (1921-1922). Ankara: Banur Matbaas, 1971.

Gkbilgin, Tayyib. Milli Mcadele Balarken, c. 1-2, Ankara; T.T.K., 1959-1965.
Gnlbol, Mehmet - Sar, C e m - Olaylarla Trk D Politikas (1919-1973).
Ankara: S.B.F. Yayn, 1977.
Glekli, Nurettin Can -Onaran, Rza. Trkiye Birinci Byk Millet Meclisi 50. Yl
Dnm (1920-1970). stanbul: Milli Eitim Basmevi, 1973.
Gne, Ihsan Mdafaai Hukuk Cemiyetinden Halk Frkasna Gei . Atatrk
Aratnna Merkezi Dergisi, c. ili, S. 8, Ankara: 1987, s. 427-442.
... Milli Mcadele Dnemi Bteleri Atatrk Aratnna Merkezi Dergisi, c. IV, s.
12, Ankara: 1988, s. 763-781.
... 1920de Seyyar Jandarma Mfrezelerinin Kurulmas ve Bunlarn i
Gvenliinin Salanmasndaki Rol Birinci Askeri Tarih Semineri

Bildirileri. II. Ankara, 1983, s. 203-216.

... Bursann Yunan Ordusu Tarafndan gali ve Bunun Dourduu Tepkiler .
kinci Askeri Tarih Semineri Bildirileri. Ankara: 1985, s. 140-166.

... Tric Pariamento Tarihi Cilt l-ll, Ankara, 1996-1997.

Grn, Kamuran. Trk Sovyet likileri (1920-1953). Ankara: T.T.K. 1991.
Hamdullah Suphi. Gnebakan. 1929.
Haniolu, kr. "Osmanl mparatorluunda Temsil ve ikinci Merutiyet
Dnemi Meclisleri' T.C. I.. Atatri< lkeleri ve nklap Tarihi Enstits
Yll IV. 1989, s. 61-73.
Harrs. George. The Origlns of Communism in Turicey. California: 1967.
Hovvard, Harry. The Partition of Turkey a Diplomatic Histoy (1913-1923). New
York: 1966.
Heyd, Uriel. Tri< Ulusuluunun Temelleri (ev. Kadir Gnay). Ankara: Kltr
Bakanl Yaynlan, 1979.
idemir, Ulu. Sivas Kongresi Tutanaktan. Ankara: T.T.K., 1969.

... Heyet-i TemsIliyeTutanaklan. Ankara: T.T.K., 1975.

nn, smet. Trkiye Cumhuriyetinin Kurulu Temeli Birinci Byk Millet
Meclisi Begelerie Tric Tarihi Dergisi. 1970, s. 31, s. 8-11.
... istiklal Sava ve Lozan". Cumhuriyetin 50. Yl Dnm Semineri. Ankara:
T.T.K., 1975, s. 1-30.
... nnnn Hatralan Ulus. 4 ubat-15 Haziran 1968.

... Hatralar. 1, 3. Kitap (Yayna Hazrlayan Sebahattin Selek). Ankara: Bilgi

Yaynevi, 1985-1987.

397

skit, Server. Trkiyede Matbuat Rejimleri. stanbul; lk Matbaas, 1939.

iz. Mahir. Yllann zi. stanbul; rfan Yaynlan, 1975.
Jaeschke, Gotthard. Tric Kurtulu Sava Kronolojisi (Mondrostan Mudanyaya
Kadar). Ankara; T.T.K. 1970.
... Byk Millet Meclisinin 50. Yl Dnm Mnasebetiyle" Belleten. S. 134
(1970), s. 185-188.

... Kurtulu Sava le lgili Ingiliz Belgeleri. (ev. Cemal Kprl). Ankara; T.T.K.,
1971.
Kabasakal, Melmet. Trkiye'de Siyasal Parti rgtlenm esi (1908-1960).
stanbul; 1991.
Karabekir, Kzm. stiklal Harbimiz. stanbul; Trkiye Yaynevi, 1969.

... stiklal Harbimizde Enver Paa ve ttihat ve Terakki Erkan. stanbul; Mente
Kitabevi, 1967.
Kandemir, Feridun. Atatrkn Kurduu Tridye Komnist Partisi ve Sonras.
stanbul; 1966.
Kansu, Mazhar Mfit. Erzumm'dan lmne Kadar Atatrkle Beraber, c. 1-2,
Ankara; T.T.K., 1966-1968.
Karal, Enver Ziya. OsmanlI Tarihi c. 8, Ankara; T.T.K., 1962.

... Atatrkten Dnceler. Ankara; T.l.B.K. Yaynlan. 1969.

Karaman, Sami Sabit. Enver Paa ile Nasl Mcadele Ettim . Yakn Tarihimiz, s.
10, 11 (1962), s. 307-309, s. 339-341.

... istiklal Mcadelemiz ve Enver Paa, Trabzon ve Kars Hatralan (1921-1922).

zmit; Selloz Basmevi, 1949.
Karaosmanolu, Yakup Kadri. Vatan Yolunda. M illi Mcadele Hatralan.
stanbul; Selek Yaynlar, 1958.

... Atatri<. stanbul; Remzi Kitabevi, 1971.

... Ergenekon. Milli Mcadele Yazlan. stanbul; Remzi Kitabevi, 1973.
Karpat, Kemal. Trit Demokrasi Tarihi. stanbul: stanbul Matbaas, 1967.
Kaymaz. Nejat. Trk Kurtulu Savann Tarifsel Konumu ve Nitelii Belleten
s. 160 (1976), s. 599-616.
Milli zerine Yaplan Tartmalar Hakknda 8. Trk Tarih
Kongresinde Sunulan Bildiriden Ayn Basm. Ankara; T.T.K., 1977.

Misak-

... TBMMde Misak- Milliye Ballk And iilmesi Tarih ve Toplum, s. 19-22
Temmuz-Ekim 1985, s, 47-51, 50-54, 33-41, 59-64.

Kl Ali Hatralann Anlatyor. stanbul; Sel Yaynlar, 1955,

398

Kl, Ali Trkiye Cumhuriyetinin Kuruluu Temeli Birinci Byk Millet Meclisi .

Belgelerie Trk Tarihi Dergisi. 1970 s. 31, s. 20-23.

Kili, Suna - Gzbyk, eref. Trk Anayasa Metinleri. Ankara: A..S.B.F.
Yayn. 1975.
Kili, Suna. 1960-1965 Dneminde Cumhuriyet Halk Partlslnde Gelimeler.
stanbul: B.. Yayn, 1976.

... Trk Devrim Tariti. stanbul: B.. Yayn, 1980.

... Atatrk Devrimi. Bir adalama Modeli. Ankara: T..B.K. Yaynlan, 1981,
Kocatrk, Utkan. Atatric ve Trit Devrimi Kronolojisi (1809-1938). Ankara: Trk
inklap Tarihi Enstits Yayn. 1973.
Koraltan, Refik. Trkiye Cumhuriyetinin Kurulu Temeli Birinci Byk Millet
Meclisi" Belgelerie Trit Tarihi Dergisi. 1970, S. 31, s. 36-40.
Kseolu, Selahattin. T.B.M.M.'de ikinci Grub. Mesuliyet. 1954, s. 1.2, 17-24
Temmuz 1946.

Kurtulu Savamz (1919-1922). T.C. Dileri Bakanl, Aratrma ve Siyaset

Genel Mdrl, Trkiye D Politikasnda 50 Yl Serisi.
Kutay, Cemal. Kurtulu ve Cumhuriyetin Manevi Mimarlan. Ankara: Diyanet leri
Bakanl Yaynlan, 1973.
Krkolu, mer, Trk Ingiliz likileri (1919-1926). Ankara: A..S.B.F.
Yaynlar, 1978.
Lenin, V.l. Biz Hangi Rkir Mirasn Reddediyomz. (ev. erif Hulusi) Payel
Yaynlar.

... Halkln ktisadi Muhtevas (ev. erif Hulusi). Payel Yaynlar.

Lews, Bernard. Modern Tri<iye'nin Douu (ev. Metin Kratl). Ankara: T.T.K.,
1970.
Mardin, erif. The Genesis Young Ottoman Thought. Princeton: 1962.

... Jn Tri<lerin Siyasi Fikirieri (1395-1908). Ankara: T..B.K. Yaynlan, 1962.

Mazc, Nuren. Belgelerle Atatrk Dneminde Muhalefet (1919-1926) stanbul:
Dilmen Yayn, 1984.
Mehmet Arif, Anadolu inklab. stanbul: 1340.
Melek, Kemal. Dou Sorunu ve Milli Mcadelenin D Politikas. stanbul: B.,
Yaynlan, 1978.
Meray, Seha. Lozann Bir ncs Prof. Ahmet Selahattin Bey (1878-1920)
Ankara: T.T.K., 1976.
Mderrisolu, Alptekin, Kurtulu Savann Mali Kaynaklan. Ankara: Maliye

399

Bakanl 50. Yl Yaynlar, 1974.

Neet Halil (Atay). Byk Meclisi ve nklap. Ankara: 1933.
Nur, Rza. Hayatm ve Hatralanm, c. 1-3, stanbul: 1968.
Okandan, Recal Galip. Amme Hukukumuzda kinci Merutiyet. stanbul: ..
Yaynlar, 1947.
Orbay, Rauf. "Rauf Orbay'n Hatralar Yakn Tarihimiz, c. 1-3, stanbul: 1962.
Oran, Baskn. Azgelimi lke Milliyetilii. Ankara: Ik Yaynclk, 1977.
kn, Gndz. zmir ktisat Kongresi. Ankara; A..S.B.F. Yaynlar, 1971.
nder, Mehmet. Milli M cadelenin Gazetesi Hakimiyet-i Milliye Nasl
kanId? Atatrk Aratrma Merkezi Dergisi, c. VII, s. 20, Ankara:
1991, s. 285-302.
zalp, Kazm. Milli Mcadele c. 1-2, Ankara: T.T.K., 1971.
zbudun, Ergun. Trkiye Byk Millet Meclis Hkmetinin Hukuki Nitelii"
Atatrk Aratrma Merkezi Dergisi, c. I, s. 2, Ankara: 1985, s. 45-503.

... 1921 Anayasas. Ankara: 1992.

zkaya, Ycel. Milli Mcadelede Atatrk ve Basn (1919-1921). Ankara: 1989.
... Milli Mcadelede Anadolu Ajansnn Kuruluu ve Faaliyetlerine Alt Baz
Belgeler . Atatrk Aratrma Merkezi Dergisi, c. I, s. 2, Ankara: 1985,
s. 587-607.
ztoprak, zzet. Kurtulu Savanda Trk Basn (Mays 1919-Temmuz 1921).
Ankara: T.1.B..K. Yaynlan, 1981.
ztrk, Kzm. Trkiye Cumhuriyeti Hkmetleri ve Programlan. stanbul: Ak
Yaynlan, 1968.

... Trkiye Byk Millet Meclisi Albm (23 Nisan 1920-14 Ekim 1970). Ankara:
1973.
Pehlivanl, Hamit. Kurtulu Sava Istihljaratnda Askeri Polis Tekilat. Ankara:
Genelkurmay Bakanl Yayn. 1992.
Prens Sabahattin. Trkiye Nasl Kurtarlabillr? (Yaynlayan: Muzaffer Sencer).
stanbul: Elif Yaynlar, 1965.
Robinson, Richard D. The First Republic; A case Stuy n National Development.
Cambridge: Mass., 1963.
Selek, Sebahattin. Milli Mcadele. Aaolu Yaynevi, 1971.

... Anadolu htilali. stanbul: Cem Yaynevi, 1976.

Sencer, Muzaffer. Trkiyede Siyasal Partilerin Sosyal Temelleri. stanbul; Gei
Yaynlan, 1971.

400

Sencer, Oya. Trkiyede i Snf. stanbul; Cem Yaynevi, 1976.

Sefa Peyami. Trk nklabna Baklar. Ege Matbaas.
Sevi, Vasfi Reit. "23 Nisan 1920den 24 Nisan 1924'e Kadar Anayasa
Hareketleri" A..H.F. D ergisi. s. 1-2.
Sevk, smail Habib. O Zamanlar. Ankara: Kltr Bakanl Yaynlar, 1981.
Sezgin mr. Trk Kurtulu Sava ve Siyasal Rejim Sorunu. Ankara: Birey ve
Toplum Yayn, 1984.
Smith Elaine Diana. Turkey; Origlns of tte Kemalist Movement, and The
Goverment of the Grand National Assembiy. VVashington: 1959.
Sonyel, Salahi. Trk Kurtulu Sava ve D Poftika l-II, Ankara, T.T.K., 19731986.
... Kurtulu Sava Gnlerinde Dou Siyasamz (20 Nisan 1920-Mart 1921)
Belleten s. 164 (1977), s. 657-731.
... Kurtulu Sava Gnlerinde Bat Siyasamz. (Nisan 1920-Mart 1920)"
Belleten, s. 177 (1981), s. 327-417.
... Kurtulu Sava Gnlerinde ngilizlerin Eline Geen Trkiye Byk Millet
Meclisi Gizli Tutanaklar . Belleten, s. 179 (1981), s. 215-301.
Soysal, Mmtaz. Anayasaya Giri. Ankara; A..S.B.F. Yaynlar, 1968.
Steinhaus, Kurt; Atatrk Devrimi Sosyolojisi (ev. M. Akba). stanbul: Sander
Yaynlan, 1973.
apolyo, Enver Behnan. Kuvay Milliye Tarihi. Gerilla. Ayyldz Matbaas, 1957.

... Mustafa Kemal ve Milli Mcadelenin Alemi. stanbul: nklap ve Aka

Kitabevi, 1967.

... Mustafa Kemal ve Birinci Byk Millet Meclisi Tarihesi. Ankara: lkemiz
Matbaas, 1969.
efik Hsn. Tri<iye'de Snflar. Ankara: lke Yaynlan, 1975.
imir. Bilal. Ingiliz Belgeleriyle Sakaryadan zmire (1921-1922). stanbul;
Milliyet Yaynlar, 1972.

... Ingiliz Belgelerinde A tatrit c. 1-2, Ankara: T.TK., 1973-1975.

Tanr, Blent. Lozan'a Giden Yllarda Trk Anayasa Tezinin Douu Lozann
50. Ylna Armaan, I..H.F. Yaynlar, 1978, s. 199-229.
Tansel, Selalnattin. Mondrostan Mudanyaya Kadar c. 1-4, Ankara; Milli Eitim
Basmevi, 1978.
Tansu, Samih Nafiz, iki Devrin Perde Artas. stanbul: Pnar Yaynevi, 1964.

401

Tanyol, Cahit. Atatrk ve Halktltk. Ankara: T.I.B.K. Yaynlar, 1981.

Tarih IV. stanbul: 1934.

Tekeli, llhan-ilkin. Selim. "Kurtulu Savanda Talat Paa ile Mustafa Kemalin
Mektuplamalar . Belleten, s. 174 (1980), s. 301-345.
Tengirenk, Yusuf Kemal. Vatan Hizmetinde. stanbul: 1967.
Tevetolu, Fethi. Trkiye'de Sosyalist ve Komnist Faaliyetler (1910-1960).
Ankara; Ayyldz Matbaas, 1967.

... MIHI Mcadele Yllarndaki Kurulular. Ankara: TTK Basmevi, 1988.

Tezel, Yahya. Birinci Byk Millet Meclisinde Yabanc Sermaye Sorunu: Bir
rnek Olay . S.B.F. Dergisi c. 25, No: 1, s. 239-251.
Timur, Taner. Trk Devrimi. Tarihi Anlam ve Felsefi Temeli. Ankara: A..S.B.F.
Yaynlar, 1968.

... Tri< Devrimi ve Sonras (1919-1946) Ankara: Doan Yaynlan, 1971.

Toprak, Zafer. II Merutiyette Solidarist Dnce: Halklk". Toplum ve Bilim.
1977, s. 1, s. 92-123.

... Tridyede "M illi ktisat (1908-1918) Ankara: Yurt Yaynlan, 1982.
Tunaya, Tark Zafer. Tridyede Siyasi Partiler (1859-1952). stanbul: Doan
Karde Basmevi, 1952.

... Hniyet lan. stanbul: 1959.

... slamclk Cereyan. stanbul: Baha Matbaas, 1962.
... Devrim Hareketleri inde Atatri< ve Atatriclk. Ankara: Turhan Kitabevi,
1981.
... Trkiyenin Siyasi Gelime Seyri iinde kinci Jn Trk Hareketinin Fikri
Esaslar stanbul: 1959. Prof. Tahir Tanere Armaandan Ayr
Basm,
... Amme Hukukumuzda Garplk Cereyan" i.O.H.F. Mecmuas, c. 14, s. 585631.
... OsmanlI imparatorluundan Byk Millet Meclisi Hkmeti Rejimi Geii
Muammer Reit Sevi'e Armaan, s. 373-394.
... Trkiye Byk Millet Meclisi Hkmetinin Kuruluu ve Siyasi Karakteri
I..H.F. Dergisi, c. 23, s. 3-4, s. 227-246.
... Bamsz Trkiye Kurucusu Trkiye Byk Millet Meclisi Hkmetinin 50.
Yldnmnde" Belgelerie Tric Tarihi Dergisi. 1970, s. 31, s 31-50.
Tunay, Mete. Mesai. Halk uralar Frkas Program. Ankara: A..S.B.F.
Yaynlar, 1972.

402

... Trkiyede Sol Akmlar (1900-1925). Ankara: Bilgi Yaynevi, 1978.

... Tek Parti Ynetiminin Kurulmas (1923-1931). Anl<ara: Yurt Yaynlar, 1981.
Turan, ilter. Cumhuriyet Tarihimiz. Temeller, Kurulu, Milli Devrimler. stanbul:
alayan Kitabevi, 1969.
Turan, erafettln: Kurtulu Savanda Kongreler". Cumhuriyetin 50. Yl Dnm
Semineri. Ankara: T.T.K., 1975, s. 147-157.
... Atatrk Milliyetilii . Atatric Konferanslan. c. 3, Ankara: 1969, s. 69-89.

... Balkesir ve Alaehir Kongreleri. Hacm Muhiddin anklnn Kuvay Milliye

Hatralan (1919-1920). Ankara: Trk nklap Tarihi Enstits Yaynlar,
1967.

... Trk Devrim Tarihi l-ill. Ankara: Bilgi Yaynevi, 1991-1995.

Trkgeldi, Ali Fuat. Mondros ve Mudanya Mtarekelerinin Tarihi. Ankara: T.T.K.,
1948.

Trk stiklal Harbi, c. 6. Genelkurmay Harp Tarihi Bakanl Resmi Yaynlar.

Ankara: 1974.

T.B.M.M. Bir Tarihe ile Aza-I Kiramn Teviklerine Muhtevi Albm. Ankara: 1338.
Tridye Byk Millet Meclisinin 25. Yldnm An Albm: Ankara: 1945.
Trkiye Ekonomisinin 50. Yl Semineri. Bursa: B.I.T.I.A. 1973.
Tri( Pariamentoculuunun ilk Yz Yl. Ankara; Siyasi limler Dergisi Yaynlar,
1978.
Ulagay, Osman. Amerikan Basnnda Tric Kurtulu Sava. stanbul: Yelken
Matbaas, 1974.
Ulu, Nait. Siyasi Ynleriyle Kurtulu Sava. stanbul: Milliyet Yaynlan, 1973.

... Halifeliin Sonu. stanbul: T..B.K. Yaynlan, 1975.

... 23 Nisan: Milletin Geleceini Dnmek iin Bir Milli Meclisin Kurulmas
Lazmd . Belgelerie Tri( Tarihi Dergisi. 1970, s. 33, s. 15-20.
Unat, Faik Reit. Anadolu ve Rumeli Mdafaai Hukuk Cemiyetinin Kuruluuna
Ait Vesikalar . Tarih Vesikalan Dergisi, c. 1, 1942, s. 1, s. 3-9. s. 2, s.
81-90.
... Trkiye Byk Millet Meclisi Hkmetinin Kuruluuna Ait Baz Vesikalar .
Tarih Vesikalar Dergisi, c. 1, 1942, s. 6, s. 401-406.
... Trkiye Byk Millet Meclisinin Birinci Devresinde Anadolu ve Rumeli
Mdafaai Hukuk Grubunun Kuruluuna ve almalarna Ait Baz
Vesikalar , Tarih Vesikalan Dergisi, c. 3, s. 1944. s. 13, s. 1-15. s. 15,
s. 161-170.

403

... Atatrkn Toplamak istedii Meclis-i Messisan Belleten, s. 83 (1957), s.

483-487.
Us, Asm. Grdklerim, Duyduklanm, Duygulanm. stanbul: 1940.
Us, Hakk Tank. Meclls-I Mebusan 1293: 1877. stanbul: 1940.
lken, Hilmi Ziya. Trkiyede ada Dnce Tarihi. Konya: Seluk Yaynevi,
1966.
lken, Yksel. Atatrk ve ktisat. Ankara; T.I.B.K. Yaynlan, 1981.
lman, Haluk. "Atatrkn Milliyetilik Anlay zerine Bir Deneme A..S.B.F.
100. Yl Armaan. Ankara: 1959, s. 317-333.
Velidedeolu, Hfz Veldet. Bir Lise rencisinin Milli Mcadele Anlan. stanbul:
Varlk Yaynevi, 1971.

... Devirden Devire, c. 1. Ankara; Bilgi Yaynevi, 1974,

Wilson, E. Hovvard -Bagz, Ilhan. Trkiye Cumhuriyetinde Milli Eitim ve
Atatrk. Ankara; Dost Yaynlar, 1968.
Yalman, Ahmet Emin. Yakn Tarihte Grdklerim Geirdiklerim c. 1-3. stanbul:
1969.
Yavuz, Bilge. Kurtulu Sava Dneminde Trk Fransz likileri. Fransz Ariv
Belgeleri Asndan (1919-1922). Ankara: T.T.K., 1994.
Yerasimos, Stefanos. Trk Sovyet likileri. stanbul; Gzlem Yaynlan, 1979.
Yeil Ordu Cemiyeti . Yakn Tarihimiz c. 1. stanbul: 1962, s. 3-10.
Yunus Nadi: Yeni Gnden Cumhuriyete Cumhuriyet, 7 Mays 1924-31 Ekim
1925.

... Ankarann lk Gnleri. stanbul; Sel Yaynlar, 1955,

... Birinci Byk M illet Meclisinin Al ve syanlar. stanbul: Sel Yaynlar, 1955.
... erkez Ethem Kuvvetlerinin ihaneti. stanbul; Sel Yaynlar, 1955.
Ziya Gkalp, Trkin Esaslan. Ankara; 1939.

... Trklemek, slamlamak, Muassrlamak. Ankara; Kltr Bakanl Yaynlar,

1976.

404

KDV DAHL FYATI 800.000.- TL.