K L T R BAKANLII Y A Y IN LA RI /12

7wrAr Bykleri Dizisi / 1 3 4

BTLSL DRS
(fdrs - i Bidls)

Do. Dr. Mehmet BAYRAKDAR

 Kltr Bakanl / Ankara 1991

ISBN 9 7 5 -1 7 -0 7 7 9 -X
Kapak Dzeni / D r . Ahmet SINAV

Yaymlar Dairesi Bakanlnn

22.3.1991 tarih ve YAPKUR 928.1.
946 sayl makam onay ile
birinci defa 15.000 adet
bastrlmtr.
Mas Matbaaclk - ANKARA
T el: 134 48 41

NS Z

nsanlk tarihinin unutulm ayan isimleri, Peygamberler, filozoflar

w ilim adamlardr. nk onlar bir toplulua deil, btn insanla
hizm et etmeyi, sadece zamanlarna deil, her zam ana seslenmeyi
amalamlardr. B u bakm dan, onlarn dncelerini ve retilerini
bilmek, yeniden yo rum lam ak ve deerlendinnek, gelecein lm ve
fikr gelimelerine faydal olaca ve bir katkda bulunaca
muhakkaktr.
Dier milletler gibi, m illetim iz de, kendi kltrnde unutulmayan
ahsiyetler yetitirmitir. te bunlardan birisi, ok ynl bir ahsiyet
olan dris-i B idls veya gnm z Tiirkesiyle Bitlisli drisdir. Siyaset
ten, tasavvufa ve tptan felsefeye kadar eitli ilimlerle m egul olm u
byle bir ilim ve siyaset adam m z tantm ak ve tanm ak bizler iin
bir vazife olmaktadr.
E sefle hem en burada belirtelim ki, bugn Bitlisli dris hakknda
m stakil ve derinlemesine yaplm aratnnalar y o k denecek kadar
azdr. Kanaatim izce bu, onun zerine aratrma yapm aya demez bir
ahsiyet olm asndan deil, bir ok zorluktan kaynaklanmaktadr. Bu
zorluklardan birincisi ve en bata geleni, onun, zerine aratrma ya
pacak kim senin, Osmanl Tiirkesinden baka Arapa ve Farsa dil
lerini de iyi bilm esi gerekir; zira ileride de greceimiz gibi, onun eser
leri bu dilde yazlmtr. Dolaysyla bu dillerden birini bilm ek aratrma iin yeterli deildir. kinci bir zorluk, onun ok eitli ilim saha
larnda eser veznesidir. Aratrcnn, onun m egul olduu sahalarla
ilgisinin ve bilgisinin de olm as gereklidir.
Fakat, eer yen i nesil ilim adam lanm z, gemi ahsiyetlerimizi
tanm ada biraz daha gayret gsterirlerse, her ilim adam kendi ilgi ala
nndan Bitlisli drisi ve onun gibi dierlerini tantmay amalarlarsa,
bu glkler alacaktr. Bu glkler yenilmeden, Bitlisli dris gibi da
ha nice deerli ilim adam larm z tantlmadan, eserlerinin neirleri ve
evirileri yaplm adan, tam olarak dnce tarihimiz ortaya konam az
ve yazlmaz.
v

Bugne kadar, birisi Bitlisli drisin "Het Behet" adl tarih eseri
nin tantmn konu alan bir m akale ile, dieri onun "Knun-i henh" adl eserinin neri ve tercmesinden ibaret olan bir aratrma ol
m ak zere, iki m stakil alm a yaplmtr. Birincisi, "Das Het
Bhit des idris Bidlsi" (Der slam, CJCIX, 1931, ss.130-157) adyla
M ehm ed kr y e aittir. kincisi, ranl aratrmac Haan Tavakkoli'nin .i).Edebiyat Fakltesi Tarih B l m n d e 1974 ylnda "dris
BidlsVnin Knn-i hanhs inin Tenkidli N eri ve Tiirkeye Ter
cm esi" adyla yapt baslm am doktora tezidir. Bunlarn dnda,
bu eserin dipnotlarda ve Kaynaklar ksm nda J. von Hammer-Purgstall, F.Babinger, H. Masse, Cl. Huart, C A . Storey ve A . Karahan gibi
/ m odem aratrmaclarn genel eserlerinde Bitlisli dristen ksaca yer
yer bahsedilmektedir. Bu alm a iin, biz btn bu eserlerden de fa y
dalandk.
Bu kitap konusu itibariyle Bitlisli dris zerine monografk ve bi
yografik bir almadr. nce onun hayat, zam an ve eserleri hakkn
da bilgi verdik. Daha sonra ahsiyetini ele aldk. Belki, ahsiyetinin ta
ntmn, eserlerini/ikinden nce ya p m a k daha uygun olabilirdi. Fakat
bu durumda, Bitlisli drisin btn eserlerinin incelenip, eitli konu
lardaki fikirlerini bir araya getirmek gerekecekti. Eserlerinin tamam
el yazm as halinde ve eitli dnya ktphanelerinde dank vaziyet
te olm as bizi bundan alkoymutur. Dolaysyla burada onun ahsiye
tini genel olarak tantmakla yetindik. Eserlerinin tantm zellikle l
m ahsiyeti hakknda genel bir bilgi verebilecei dncesiyle daha
nce eserlerini ele aldk.
B u almayla imdiye kadar hakknda p e k az tantc alma
bulunan byk Trk dnrlerinden Bitlisli dris 'in gen nesle tan
tlmasna bir katkda bulunacak olursak, bu bizim m utluluum uz ola
caktr. Tavakkolin in alm asna ulam am z salayan Sayn
Do.Dr. M ahm ul Kaya B eye zahmetleri iin burada teekkr etmeyi
bir bor bilirim.

M ehmet BAYRAKDAR
A nkara, 30 H aziran 1990

VI

NDEKLER

I. B L M
BTLSL D R S V E ZA M A N I / 1
1- Bitlisli drisin H ayat / 1
2- Z am annn Siyas ve lm H ayatna Bir Bak / 16
II. B L M
BTLSL D R S N E S E R L E R / 31
III. B L M :
'
BTLSL D R S N A H SY ET / 53
1- Siyas ahsiyeti / 53
2- lm ahsiyeti / 55
IV. B L M
E K L E R / 61
V. B L M
V ESK A LA R / 90
V I.B L M
KA Y N A K LA R / 99

B R N C B L M
BTLSL D R S VE ZAMANI
1 - H A Y A TI:
Byk T rk ilim ve siyaset adam Bitlisli drisin hayat hakkn
da, ne yazk ki pek fazla bilgiye sahib deiliz. Ne kendi eserlerinde,
ne de klasik biyografik eserlerde onunla ilgili etrafl bilgiler mevcut
deildir. V erilen bilgiler olduka ksa ve snrldr1. Hayatyla ilgili
eitli konularda, Bitlisli drisin eserlerinde kendisinin verdii bilgi
lere ncelik verdik, dier kaynaklarda verilen bilgilerle onlar des
teklem e yoluna gittik.
a Ad, L ak b ve M ahlas:
E sas ad drstir. Baba ad ve lakablaryla birlikte btn knyesi
ise yledir: M evln H akm eddn dris M evin H usam eddn Ali
el-Bidls. G rld gibi, "Mevln" ve "H akm eddn onun lakplardr. Ayrca baz kaynaklarda "K em leddln" lakbyla da anlm
tr 2. Bitlis asll olduundan, bu yere nisbetle kendisi "Bidls" nisbetiyle, anlr. Kaynaklarda, O sm anl Trkesiyle "drs-i Bidls",
A rap a olarak "drs el- Bidls eklinde ksa ismiyle gem ektedir.
1- B itlisli d ris te n b a h s e d e n klasik k ay n a k lard an n e m lile ri u n lard r: M e h m e d M ecd: H ed ik u '- e k 'ik . sta n b u l, 1269. ss. 235. 327-328, 381; H o c a S a 'a d e d d n : T c u t-T ev rh . s
ta n b u l, 1279, C .II. ss. 322. 506: M elned Sreyya: Sicill-i O sm n . stan b u l, 1314, C .I. s.
309: M u stak m zd e: T u h fe t-i H a tta tn , stan b u l, 1928, ss. 110-111; B u rsal M eh m et T h ir:
O s m n l M u 'e llifler. C .III, stan b u l, 1331. s .7; K tib eleb i: K e fu 'z -Z n u n . C .I. s ta n
b u l. 1945. ss.840-841, 8 7 6 ; sm 'l P a el-B add: z h u l-M e k n n . C .I. stan b u l. 1945.
s .169; A yn yazar: H ediyet'1-A rifn, stan b u l. 1951, s.4 1 0 ; e re fe d d n el-B idls: erefnm e, V .V e li-a m in o f-Z e rn o f neri, C .II. P ete rsb o u rg . 1960. s.342.
2 - B k z .S a 'd N ets: T rh -e N azm V o N e sr d a r r n vo Z e b n -e F ris, T a h ra n . 1344. s. 253.

B u rad a bir noktaya iaret edelim: B idls veya el-Bidls yazlrken

baz kaynaklarda b unlar hatal yazlm tr. yleki,B harfinden son
rak i I sesi uzun okunacak ekilde Y harfiyle yazlmtr, yani Bdls eklinde. B u yanltr, zira Bitlisli d risin kendisi b t n eserlerin
de b u nisbesini daim i surette Bidls eklinde yazmtr.
Bitlisli dris, dier taraftan, T rke, Farsa, ve A rapa olarak
yazd tm iirlerinde kendi adm m ahlas olarak kullanm tr. Y a
ni m ahlas, "drs'' dir.

b - Soyu:
zellikle slam dnyasnda eskiden rk unsurlar pek nem li sa
ylm adndan, hem en tm dnrler, m ereb ve m ezheplerini
aka belirttikleri halde, rken hangi kavim ve m illete dahil olduk
larm aka belirtm e ihtiyacm duym azlard. te gelenee uymu
olan Bitlisli dris de dier T rk dnrleri gibi rk hakknda eser
lerinde kendisi ak veya kapal hi b ir ey sylem em itir. H al by
le iken, baka hi bir geerli delilleri olm akszn, O riyantalistlerden
bazlar, Bitlisli drisin A rapa eser yazm asndan ona A rab, Farsa
eser yazm asndan ranl, D ou A n ad o lu lu olm asndan dolay da
"Krt veya K rt olabilir dem ilerdir1.
Bizim iin bugn Bitlisli dris gibi byk b ir kim senin irken kim
olduu pek de o k ad ar nem li olm am asna ram en, yanl ve yzey
sel hkm lere kar gerein ortaya konm as da gerekir. Devrinin
geleneine uyarak, eserlerim A rapa veya F arsa yazm as Bitlisli d
ris iin doal bir durum du; kald ki, o T rke de yazmtr. OriyanJalistlere dayanarak onun "K rt olabileceini syleyen H aan Tavakkoli "O blgenin krtleri gibi kuvvetli b ir ihtim alle afi m ezhe
bindendi" der2. F akat Bitlisli id risin filii hakknda hi bir tarihi
delil gsterm em ektedir. H albuki klasik kaynaklardan bazlar ak
bir ifadeyle onun Snn ve H anefi m ezhebinden olduunu kaydeder
ler.3 D ier taraftan Bitlisli dris, Trkeyi sonradan renm i bir ki
i de deildir; H aan Tavakkolinin kendisinin de belirttii gibi, o
eskiden beri Trkeyi bilen bir kim sedir. Bitlisli drisin Trklne
1- B a b in g e r ve H a m m e r g ib i B itlisli d ris te n o k sk b a h s e d e n ta n n m o riy a n telisler o n u n r
k h a k k n d a b ir ey s ylem ezken, b elk i d e ilk d e fa W . H in z b y le b ir ifa d e d e b u lu n m a k ta
dr. W .H in z : U z u n H a a n ve eyh C n ey d , ev. T . B yklolu, T .T .K . Y a y n la n , A n k ara,
1948, s. 102. A y rca bkz. M ela n g e (V .L .) : 'B id K s ir , E ., y e n i bask, C .I, 1986, s. 1207;
M norsky (V .) : "K urdistan" (H isto y ), E ., y e n i b ask , C .IV , s. 456.
2 - Bkz. H a a n Tavakkoli: d rs B idsn in "K n n ,i ahanh* sin in T e n k id li N eri v e T rk ey e T e rc m esi, B aslm am D o k to ra tezi, . .E .F . T a rih B l m , stan b u l, 1974, s.4.
3 - Bkz. s m l P a a el-B add: H e d iy e t l-A rifn, C .I, sta n b u l, 1951, s. 196.

ham ledebileceim iz belki, de en nem li tarihi bir husus, devrindeki

D ou A nadolu K rtlerinin Safavilere bal ve b u devleti destekle
m elerine ram en Bitlisli dris ve ailesi, A kkoyunlular ve O sm anlI
lar gibi T rk devletleriyle b erab er olm u ve onlara hizm et etm iler
dir. Nihayet, Bitlisli drisin hads almalar zerine aratrm a yap
m olan A bdlkadir K arahan: "O sm anl m ellifleri veya dier
T rk boylarna m ensup kalem erbab, din krk hads tercm elerini,
Farsa tertip ve tanzim e zen gsterm ilerdir. Seyyid Sadr, drs-i
Bidls, Firdevs-i R m , zbek Veliyddn...vb. nin bu neviden ri
saleleri, bunun hidleridir " *. derken, Bitlisli drisi T rk addet
m ektedir.
c - Ailesi:
K aynaklarda Bitlisli drisin Bitlisin soylu bir aileden olduu kay
dedilm itir2. H i b ir kaynakta annesinin ismi belirtilm em i; fakat
b u n a karlk babasnn ismi belirtilm itir. Babas, M evln eyh
H sam eddn A li el-Bidlsdir. Babasnn en az bir erkek kardei ve
onun da bir erkek evlad olduu bilinm ektedir; zira Bitlisli dris
1511 ylnda hacca giderken, H ac E m irinin am cas olu olduu bi
linm ektedir 3.
Bitlisli drisin babas H sam eddin Ali, alim ve faziletli bir kim
seydi. D ah a ok m utasavvf olarak n salmtr. O, Suhraverdiyye
tarikatna bal eyh A m m ar bin Y sir el-Bidls adl bir eyhin
m ridlerindendir4. A kkoyunlu hkm dar U zun H asan m, hizm etin
de bulunm utur; bu devletin bakenti olan o zam anki adyla Amd,
yani D iyarbakrda onun saraynda mn, y a n i S a r a y K tip li i
1- K a ra h a n (A .): K irk H a d s T e rc m e le rin e U m u m i B ir Bak, T rk iy at M ecm u as, C .X , s
ta n b u l. 1953. s.235: A y n yazar: E ski T rk E d e b iy at incelem eleri. . .E .F . Y a y n la n . No:
2 6 5 9 . stan b u l, 1980, s.98
2 - H o c a S a 'a d e d d n : T c 't-T e v rh , s ad eletiren . P arm akszolu , C .IV . sta n b u l, 1979.
s.246
3 - M e h m e d kr: O sm a n l D ev le tin in K u ru lu u .A n k a ra, 1934, s. 10
4 - B a z m o d e rn k ay n a k lard a A m m a r. m e r o la ra k ge m ek te d ir. Bkz. M . k r :A g e .. s .9 ;H u a rt (C L ): B idls, E ,. eski bask. C .l, s.732. A m m a r b in Y sir, e sa se n H a v a riz m lid in fakat
B itlisi nisbesini ta m a k ta d r v e S uhreverdiliin esas k u ru cu su saylan E b u n N ecib es-S u h rev e rd i ( l-1 1 6 8 )'n in m rid le rin d e n d ir. M e h u r m utasavvf N ecm ed d n K b r o n u n ta leb elerin d e n d ir. A m m a r. 5 9 7 H ./ 1201 M .ylnda vefat elm itir. D i er ta ra fta n B u rsal. B itlisli dris'i b ab a sn n . N u rb a h i ta rik a tn n k u ru cu su Seyid M u h a m m e d N u rb a k i'n in halifesi o l
d u u n u d a k ay d e tm ek led ir. Bkz. B ursal (M .T .): O sm an l M ellifleri. C .I.s .1 0 6

yapmtr. U zun H aan, bakentlii D iyarbakrdan Tebrize 1469

ylnda nakledince, H sam eddin A li ailesiyle birlikte yeni bakente
gm tr ki, o zam anlar Bitlisli d ris ocuktu1.Bitlisli drisin H akkul-Mbn" adl eserinin nsznde belirttiine gre, babas Teb
rize gelen m ehur mutasavvf ve lim M olla C m inin toplantlar
na itirak ederm i. Babas 900H ./1495 M . senesinde Tebrizde ve
fat etm i ve oraya gm lm tr.
ok-iyi A rapa bildii anlalan H sam eddin A linin tasavvuf ve
tefsir konusunda baz A rapa yazlm eserlerinin olduu da bilin
m ektedir. Tefsirle ilgili A rapa eseri, rd l-M enzilil-Kttb" is
mini tam aktadr ki, iki byk ciltten olum aktadr. u iki eseri de
tasavvufla ilgilidir. "erhu Istlhtis-Sufiyye"; bu eser m ehur m u
tasavvf A bdrrezzak el-K enm tasavvuf deyimleriyle ilgili eseri
nin bir erhidir. Dieri, M ahm ud ebistrnin m ehur "Glen-i
Rz" adl eserinin erhidir2.
d - Doum Tarihi ve Yeri:
Bitlisli drisin doum tarihiyle ilgili kaynaklarda hi bir kayt
yoktur. A ncak baz ip ularn deerlendirerek, onun en erken
1452, en ge 1457 ylnda veya bu tarihler arasnda dom u olabile
ceini tahm in edebiliyoruz. nk Bitlisli drisin kendisi,
"H akkul-Mbin" adl eserinin nsznde, genliinin balangcn
da 8 76H ./1472M . ylnda M olla C m inin bir hac kafiyesiyle T eb
rize geldiini ve babasnn onlarla bulutuundan haberi olduunu
sylem ektedir3. O zam an Bitlisli d risin 15 -20 yalarnda bir gen
olduunu farz edersek, yukarda tahm in edilen tarihler arasnda do
mu olabileceini dnebiliriz. E n uygun tarih de bizce, 1452 yl
kabul edilebilir.
D oum yerine gelince, yine kaynaklarda b u konuda ak bir ifa
de yoktur. Baz kaynaklarm z Bitlisli dris iin Bitlislidir dem ekte
dirler4. Fakat bunun ne m anada anlalaca pek ak deildir, zira
bu ifade h er zam an onun Bitlis doum lu olduunu gstermeyebilir;
soyunun Bitlisten olduunu da gsterebilir. Babas, o ocukken

i - drs-i Bidls: M ir 'a t l-U k. var. 153 a-154 b

2 - B u rsal M .T .: O sm an l M 'e lliler, C .l, stan b u l, 1333, S .58.

3- Bkz. H aan TavakkoJi: A ge..s.3

4 - B kz H o c a S a 'ad d n : A g e.. C .IV . s.264: M u stak m d e: T u h fe t-i H a tt tn . stan b u l. 1928
s .110

ve genliine yeni ayak basarken, D iyarbakrda U zun H azann hiz

m etinde olduuna g re o rad a dom u olabileceim de dnebili
riz. F ak at elim izde kesin tarihi deliller olm adan doum yerinin D i
yarbakr olduunu iddia edemeyiz. Bidls nisbesinden ve jbaz kay
naklard a Bidlisli denm esinden, onun Bitlis doum lu olduu anlala
caksa, Bitliste doduunu syleyebiliriz.
e - Eitimi:
Bitlisli drisin lm ahsiyetinden ve eserlerinden, onun genliin
d e ok iyi bir eitim grd anlalm aktadr. Fakat onun eitimi
hakkndaki bilgilerim iz de olduka snrldr. K im lerden ve nereler
de tahsil ettii pek belli deildir. Kesin bildiimiz ey, ilk tahsilini
babasndan alddr. zellikle hads ilmini ve belkide tasavvuf ilmi
ni d ah a ocukken babasndan renm itir1. Fakat her ne olursa ol
sun, devrinin geleneine uyarak, A rapa ve Farsa gibi dillerle b e ra
b er akl ve din ilim leri iyice rendii m uhakkaktr. B unlar BitlisD iyarbakr evresiyle, gen yata ailesiyle birlikte gittii T ebriz ev
resinde tahsil ettii de m uhakkaktr.
f - M eslek Hayat ve Seyahatleri:
Bitlisli drisin hayatyla ilgili olarak en ok m alm at sahibi oldu
um uz ksm, onun m eslek hayatdr. M eslek hayat, gerek Akkoyunlular D evletinde ve gerekse O sm anl D evletinde, daha ok siya
si vazifelerde gem itir. imdi bu vazifelerden, kaynaklarm zda an
latld ekliyle bahsedebiliriz.
Akkoyunlular Devleti ve Bitlisli dris:
A kkoyunlular hkm dar U zun H asan n, 8 82H ./147M . senesin
de, vefat zerine, yerine olu Yakub Bey 1478 ylnda hkm dar
olm utur. Kaynaklar, Bitlisli drisin bu yeni hkm dar zam annda
A kkoyunlu sarayna gen yata intisap ettiini ve ona Mnilik, ya
ni Saray Ktiplii vazifesinin verildiini kaydetm ektedirler. Bu vazi
feye atanm as 1478 ylnda veya ondan sonraki bir tarihte olmas
1- d rs-i Bidls: T e rc m e v e T e b r- i H ad s-i E rb a 'n , F atih K tp. No: 7 9 1 /1 . var. 3 a

gerekir. D ah a nce de belirttiim iz gibi Akkoyunlularn saraynda

bu vazifeyi daha nce babas H iisam eddn Ali yapmaktayd. Onun
bu tarihlerde ileri bir yata olm asn dnrsek, onun emekliliin
den sonra ayn vazifenin oluna verilmi olduunu kabullenebiliriz.
Y akup Beyin 8 96H ./1493M . ylnda vefatna kadar bu vazifede kal
mtr. Y akub Beye ok yakn olduu anlalan Bitlisli dris "Risle-i Haznyye" adl eserinde Yakub Beyn A zerbaycan'dan Erran a yapt seyahate kendisinin elik ettiini anlatm aktadr; kitab
nn konusu da, bu seyahattir.
Y akub Beyin lm nden sonra yerine geen Sultan R stem ve
Elvend Bey de, Bitlisli drise ayn h rm et ve saygy gsterm eye de
vam etm ilerdir. O nlarn zam annda da o saraydan ayrlmam; kay
naklarn belirttiine gre, Nianclk ve Divn Ktiplii yapm tr.'
Bitlisli dris, bu vazifelerle, Elvend Beyin ah sm aile 501 ylnda
yenilmesiyle Akkoyunlu D evietinin yklna kadar, sarayda kalm
tr. Bylece Bitlisli dris, yirmi yl kadar A kkoyunlularn hizm etinde
bulunm utur.
Ayrca kaynaklar, bu zam an zarfnda Bitlisli drisin sarayda h
k m d a r ocuklarna lalalk yapt, yani onlarn eitim ve retim i

leriyle vazifelendirildii belirtiliyor. Nitekim , h er halde bundan do

lay olacaktr ki, H oca Saadedn, Bitlisli drisi, "Kutlu M derris"
sfatyla vm ektedir2. nk, h i b ir kaynak, Bitlisli drisin ne O s
m anlIlarda, ne de A kkoyunlularda bir m ed resede m d e rrislik vazi
fesinde bulunduunu belirtm iyor. Dolaysyla, onun kutlu m derris
olarak vasflanmas, A kkoyunlular sarayndaki lalalna iaret et
m ektedir.
A kkoyunlulara hizm eti esnasnda, Bitlisli dris bu devletin sekin
idarecileri ve ilim adam laryla tanm ve arkadalk etm itir.

1- Bkz. e r a fe d n Bidls: e ren n e. s. 3 4 2 : G azi A h m e t M r M u n i K um m : G list n -i H

n er. s. 44: M eh m e d Sreyya: Sicill-i O sm n . s. 309
2 - Bkz. H o c a S a 'a d e d d n : A g e.C .IV . s.264

Vezirlik ve V ekillik yapm olan Kad Seyfeddn Savucbula, eyh

N ecm eddn M esd, M oll ehd ve Kad sa, bu gibi kim selerden
dir \
O sm an l Devleti ve Bitlisli dris:
Safavier devletinin kurucusu saylan ah sm ailin 1501 ylnda
A kkoyunlu devletine son verm esi ve bu devletin elindeki lkeleri
kendi hakim iyetine geirmesiyle Bitlisli dris T ebrizi terk etm ek zo
ru n d a kalr; nk iiliin aktif propagandasn yapan ah smail
ile geinem eyeceini bitiyordu. te bu sebeble Bitlisli dris, bir riva
yete g re M ekke ve M edine yoluyla 2, dier rivayete gre doru
dan, T eb rizden stanbula ayn yl, yani 907 H ./15 1 M .de g et
m itir. Z am an n O sm anl Sultan II. Beyazt kendisini sayg ve hr
m etle karlam tr. Sultan II. Beyazt, Bitlisli drisi tanyordu; A k
koyunlu Sultan Y akub Bey, II. Beyazdn zaferlerini kutlam ak iin
1485 ylnda o n a gnderdii m ektubu Bitlisli drise yazdrmt ve
II. Beyazd, Bitlisli d risin b u m ektubunu ok beenm iti3.
Sultan II. Beyazt, Bitlisli drisi sarayna alr ve kendisine m aa
balar ve ayrca hediyeler verir. O sralarda Sultan, O sm anllann
V aka Nvistlik, yani resm tarih yazcln balatm a dncesinde
olduundan, 907 H ./1 5 0 2 M. ylnda bu ii Bitlisli drise havale
eder. Bitlisli d risin kendisinin de belirttii gibi, bu ii 30 ay ieri
sinde tam am layarak bir kitap halinde, ki o bu eserine H et Behit
adn vererek, Sultana sunm utur. K aynaklardan birine gre, ayn
zam anda Bitlisli dris, II. Beyazdn M uvakk, yani onun imza ve
m hrlerini basan zel ktibi-niancsyd4.
Bitlisli d risin kendi ifadelerine gre, saraya bal baz idareci
ler kendisini ekem ediklerinden onlarla aras alm, yukarda ismi
ni zikrettiim iz eserini haksz yere tenkid etm ilerdir ve onun
1- B u n la rd a n . K a d Isa. U z u n H a a n n D ivn K tibiydi. S u lta n Y a k u b 'a n c e li reb b ilik y a p
m tr; s o n ra d a o n u n V eziri o lm u tu r. 1490 ylnda vefat etm itir. ey h N e c m e d d n M e s' d
ise. K a d s a n n k z k a rd e in in o lu d u r. a ir ve lim b ir kim seydi; A li ir N e v T n in ok y a
k n d o s tla rn d a n d r.
2 - H o c a S aa d e d d n : A g e.. C .V . s.238
3- M ela n g e (V .L ,I : B idls. E l, y e n i bask, C .l. s. 1207
4 - M uhy-yi G len : M en k ib -i b rhim -i G len , T .Y a z c neri. T . T . K. Y aynlar, A n k ara
1982, ss. 80-81. 353

karl hak ettii dem e kendisine yaplm am tr1. G erekten de,

dier baz kaynaklar Bitlisli dris ile V ezir-i A zm H adm Ali Paann arasnn ak olduunu kaydederler. Yine Bitlisli drisin ifa
desine gre, bu sebeblerden dolay, 2511 ylnda nce hacca gitmek
istem esine ram en, kendisine izin verilm em itir, ancak Ali Paann lm nden sonra, R abius-Sn 917/T em m uz 1511 ylnda hac
iin kendine izin kmtr. A ncak bu tarihte hacca gidebilmitir.
H acca gitm ezden nceki bir zam anda, Bitlisli drisin derin bir has
talk geirdiini de reniyoruz2.
Bitlisli drisin hac yolculuuna deniz yoluyla ktn ve bir aylk
bir yolculuktan sonra nce M srn skenderiye ehrine ulam da
h a sonra skenderiyeden K ahireye gem itir. O rada M em lkluan n Sultan, Kansavgavr ile grm tr. Ayrca, K ahirede bir
m ddet kald anlalan Bitlisli dris, orann ulemas ve zellikle b
rahim G len gibi m utasavvflarla da grm tr; h a tta brahim
G lennin hizm etinde bulunm utur. Sz edilen bu H alveti eyhi,
kendisini ok sevmitir3.
Bitlisli dris, K ahired en H ac E m iri olan kardeinin oluyla bir
likte, hac iin M ekkeye gitm itir. O rada bir yla yakn kalmtr.
H atta 1512 ylnda M ekkeden O sm anl Sarayna gnderdii bir
m ektubunda, oradan tek rar stanbula dnm e arzusunda olmad
n reniyoruz; buna sebeb de, kendisini takdir etm ediklerini belir
tiliyor4.
Bitlisli dris, henz M ekkede iken, 1512 ylnda II. Beyazd ve
fat etm itir. Ayn tarih te onun yerine O sm anl tahtna olu Yavuz
Sultan Selim gemitir. Yavuz Selim, Bitlisli drisin tek rar stan
bula dnm esini ister. Kendisine p a ra ve resm davetiye gnderir.
1- B itlisi n in T o p k a p S aray M zesi A rivi E . N o: 5675 kaytl m e k tu b u . B u m e k tu b u n ksm i
te rc m e s i iin bkz. F .R .U n a t: N eri T a rih i z e rin d e Y ap lan alm alar. B elleten . C. VII.
say 25. 1943. 198-199
2 - A yn m e k tu p , s. 198
3 - M uhy-yi G len: A g e.. s. 353
4 - A yn m ektup, ss. 198-199: M eh m e d kr: A g e., s .10; K tib eleb i: K e fu z -Z n n . C .I.
ss.8 4 0 841

B unun zerine, Bitlisli dris, M ekkeden k ara yoluyla am a gelir.

Niyeti o radan K ahireye tek rar uram ak ve deniz yoluyla stanbula
gelm ekti. F akat am da, M srda veba salgn olduunu renince,
bu isteinden vaz geerek, am da bir m ddet kalr oradan H aleb
ehrine geer. O radan da A kdenize geerek deniz yoluyla stan
bula dner. am ve H aleb deki lim lerle tanr, onlarla tartr, fi
kir al veriinde bulu n u r1. stanbula dn tarihini kesin olarak bi
linmiyor ise de, bunun 1512 yl iinde olm as ok m uhtem eldir.
Yavuz Sultan Selimin m ahiyetinde, eskisinden daha ok itibar
grr. Yavuza onun dou siyaseti hakknda danm anlk yapar ve
ayn zam anda eserler yazmaya devam eder. H ayatnn bu devresin
de, Bitlisli dris, O sm anl siyasetinde aktif bir rol oynamaya balar.
lm ve siyas hayat yeni ve daha parlak bir devreye girer. nce Y a
vuz Selim ile 1514 ylnda ah sm aile kar alan aldran sava
na katlr, Sultanla birlikte T ebrize kadar gider. H a tta Sultann
oradan ayrlm asndan sonra, Bitlisli dris, T ebrizde bir sre daha
kalr ve blge halkn O sm anl ynetimine kar davet iiyle urar.
Bu m aksatla T eb rizdeki U lu C m ide halka vaiz ve nasihatta bulu
nur. H att sava sonras T ebrizde kurulan karakol ve gzlemci kuv
vetlerinin kom utanln yapmtr.
aldran savann akabinde, Bitlisli dris, G ney-D ou A nadolu
vilayetlerinin O sm anl ynetim ine gem esinde vazife alm tr. Y a
vuz Selim, aldran dn A m asyada klarken, Bitlisli dris, T eb
rizden Sultann yanna gelir. Bu esnada, ah sm ailin yeniden D o
u ve G ney -D ou A nadoluyu istila etm e eilim inde olduu gr
lr. aldran savanda ldrlen kom utan M ehm ed H a n n yerine
onun kardei K arahan tek rar A nadoluya gnderir. Bu kom utan
D iyarbakr ve havalisini m uhasara altna alr. Yavuz Selim ile Bitlis
li dris bu m eseleyi grtkten sonra, G ney-D ou m eselesini k
knden zm lem eye karar verirler. Bunun zerine Yavuz, Dou
K aradeniz Beylerbeyi Bykl M ehm et Paay ordusuyla Diyarbakr
zerine gnderir ve ayrca ona yardm iin, Sivas Beylerbeyi Sadi
Paaya da o na yardm etm esini em reder. Fakat b u iki kom utan ara
sndaki anlam azlk, ayrlm alarna neden olur. B unun zerine K on
ya Beylerbeyi H usrev Paa, Sadi P aann yerine tayin edilir. Ayrca
1 - K tib eleb: A g e ..C .l, ss. 840-841

Bitlisli dris de ayn grevle onlara yardm iin vazifelendirilir. Bit

lisli dris, bir rivayete gre, be bin, bir rivayete gre on bin gnl
lyle, D iyarbakr zerine yrr. Bylece oluan O sm anl ordusu D i
yarbakra saldrr. Bu kuvvetler karsnda korku duyan Safev ku
m andan K arahan oradan M ardine kaar. D iyarbakr ele geiren
O sm anl ordusu, zellikle Bitlisli d risin giriimiyle, M ardin zeri
ne yrr ve neticede M ardin de alnm olur. Bu sava srasnda Ka
rahan 1516 yl balarnda l olarak ele geirilir. Bu tarihten itiba
ren, D iyarbakr ve M ardin O sm anl topraklarna dahil edildii gibi,
Bitlisli drisin Yavuz Selim adna blgenin K rt-Trk beyleriyle an
lam a zerine, Bitlis, U rm iye, tak, m adiye, Cizre, Eil, H izran,
G arzan, Palu, Siirt, Hasankeyf, M afarkm ve C ezire-i bn m er gi
bi, toplam yirmi be m ntka sulh yoluyla O sm anl idaresine bala
n r1. Bu stn baarlardan dolay Yavuz Selim, Bitlisli drisi m k
fatlandrr. Kendisine bir ferm an gndererek, D iyarbakr blgesini
kendisine Tem lik olarak verir, ayrca m erkezi Diyarbakr olan ve
Yavuz Selimin 922 H ./1516 ylnda yeni ihdas ettii "Arab K azas
kerlii" kendisine verilir. Bylece Bitlisli dris, O smanlIlarn en b
yk siyas rtbelerinden biri olan K azaskerlik rtbesiyle taltif edil
mi olur. Bununla, G ney-D ou A nad o lu nun idaresi kendisine ve
rilmitir.
Bitlisli dris bunlarla da kalm yarak, Yavuz Selimin Memlklulara
kar gtt siyasette de baarl vazifeler icra eder. nce U rfa ve
M usulun M em lklulardan O sm anl idaresine gemesini salar.
Yavuz Selim nam na H sn Keyfyi Eyyblerin hanedanlarndan
Halil Beye balar. D aha sonra Yavuz Selim in Suriye ve M sr se
ferlerine katlarak, srasyla 1516 ve 1517 ylllarnda yaplan M erci
D buk ve Ridaniye savalarnda Sultan ile birlikte bulunm utur. M
srn fethinden sonra, bu lkenin nasl idare edilecei hakkndaki
bir m talasn Yavuz Selime sunm u; bylece Bitlisli dris bir daha
Sultann takdirini kazanm tr. M srn idaresinde onun grleri
tem el alnmtr. Bylece de, Bitlili dris, yirmi yldan fazla O sm anl Devletinin hizm etinde bulunm utur.
I- S 'ndcddr. A ge.. C .II. ss. 299-313; U z u n a r (.H .): O sm an l T a rih i, 4. b ask , T .T .K .
Y aynlar. A n k ara. 1983. C .II, s.275

10

g - K a r a k te r i :

Kaynaklarn bildirdiine gre, Bitlisli dris, iyi huylu, gnl bol,

gzel ve etkili konuan, kalem ini ustalkla ve incelikle kullanmasn
bilen, bilgili, dindr, ktlklerden saknan, iyi retici, yardm se
ven ve gnl devlet sevgisiyle dolu ok zeki bir kimseydi1.
g - Vefat:
Bitlisli dris, m rnn son senelerini stanbulda lm almalar
yaparak ve eserler yazarak geirirken, orada Zilhicce 926H ,/12.X I.
1520 tarihinde, Yavuz Sultan Selim in lm nden ksa bir m ddet
sonra lm tr. H em en b tn kaynaklar Bitlisli drisin stanbulda
vefat ettiini sylem ektedirler. B una karlk, lm tarihi hakknda
ok farkl tarihler m evcuttur. Baz kaynaklar 921H ./1515 yln2, b a
zlar 911H ./1 5 0 5 yln3, bazlar 930H ./1523M . yln4, dier baz
lar da daha ge tarihleri, m esela 1554 yln5 onun lm tarihi ola
rak gsterm ektedirler. Fakat bu tarihlerin hepsi yanltr. Z ira B it
lisli drisin olu, babasnn Selim -nm esine yazd nszde b ab a
snn 926H. senesinin Zilhicce aynn iinde ldn kaydetm ekte
dir ki en doru olan da budur. ada yazarlardan bazlar da Bit
lisli drisin lm tarihi olarak 926H ./1520 yln verirler6. Buna g
re Bitlisli drisin ok ta ileri olm ayan bir yata 65 veya en fazla 70
yalar arasnda vefat ettii dnlebilir.
Bitlisli drisin m ezar, bugnk Eyp sem tinde kendi adyla an
lan "dris kk" veya "eme" denilen yerde hanm Zeynep Hatunun vakfederek yaptrd m escidin bahesindedir7.
1- Bkz. S a 'a d e d d n : A g e ., C . IV . s.2 4 6 >
2 - Bkz. A h m e t R fa t E fendi: L ugt- T rh iy y e v e Corfiyye. C .l. s. 110: em sed d n Sami: Km u su 'l-A 'l m . C .II. s.811
3-Bkz. H ab ib : H a t v e H a tt tn . s.59
4-B kz. K tib elebi: A g e.. C .l. s.2 1 8 : G ibb(F . J .W .) : A . H istory o f O tto m a n P o etry . C .III.
s.7, n o t 1.
5 - B kz.. G ib b (E .J .W .) :A H isto ry o f O tto m a n P oetry. C .II. s.267, n o t 1
6- M e h m e t kr: A g e.. s. 11: M 61age(V .L .) A g e..s. 1208. D ah a fark l ta r ih le r d e v eren ler
v ard r. M esela H am m er. 9 3 0 H ./1 5 2 3 M . ta rih in i v e rirk e n A .K a ra ta n ise 9 2 7 H ./1 5 2 .1 M . t a
rih in i v erm ek ted ir. Bkz. K a ra h a n ( A .): slm -T rk E d e b iy atn d a K rk H ad s, s. 112
7- Bkz. M ustakm zde: T u h fe t-i H a tta tn . s .111

Bitlisli drisin vefatyla ilgili olarak, akik T ercm esinde u ru

bai yer alm aktadr:
"Zaman emin deil, ona nasl emniyet edersin ?
Eer sen ona emin dersen, M e'm un'un devleti nerede?
drisi n hikm eti nerede?R stem i/ yaptna ne oldu?
Hz. Sleym ann evkati kimdedir? K runun serveti nerede?"1.
h - ocuklar:
Kaynaklar, Bitlisli drisin Zeynep H atu n adnda bir hanmla evli
olduunu kaydetm ekteler. Fakat birisi hari, ocuklar ve onlarn
says hakknda kesin bir bilgimiz yoktur. A ncak onun M ekkeden
1511 ylnda Osm anl sarayna gnderdii bir m ektubunda, ocukla
rnn kendisinin yanna gelm elerine m saade edilmesini islemesin
den, birden fazla ocuunun olduunu da anlyoruz. Bizce bilinen
ve tarihe mal olmu oul, m ehur ilim ve siyaset adam, Mevln
E b l-Fazl M ehm et Efendidir.
eleb lkabyla da anlan M ehm et E fendinin doum tarihini bi
lemiyoruz. Babas kadar m ehur olan ve onun kadar lim olan
M ehm et Efendi, T rkeden baka A rapa ve F arsay da iyi bil
m ektedir. Babas gibi, O sm anl devletine byk hizm etleri olmu
tur. Baz kaynaklar onun amda vefat ettiini sylyorsa da, bu isa
betli deildir. nk O , 9 8 7 H ./2 6 .2.1579 ylnda stanbulda vefat
etm itir. Ve T ophanedeki kendi adna yaplm olan D eftardr Cm isinin avlusuna defnedilm itir. M ezarnn orada bulunmas, onun
stanbulda vefat ettiinin delili olabilir.
E bl-Fazl M ehm et Efendi, ok gen yata ilmiye snfna dahil
olm u ve devlet ilerinde grev alm tr. Nitekim daha
912H ./1511M . ylnda M eyyed-zdeye danm an olm utur. Kann Sultan Sleyman devrinde nce Divn yelii, sonra M anisada
m derrislik yapmtr. D aha sonra, T rablus kadlna atanmtr.
Nihayet stanbuldaki Rum eli D eftardrlm a 949H ./1542M . tari
hinde D eftardr olarak atanm tr. V efatna kadar bu vazifede kal
m olduu anlalyor.
1- Bkz. M eh m e d M ecd E fendi: T e rc m e -i a k 'ik , C .II. s .327

12

M ehm et E fendinin babas gibi bir ok eseri vardr; onun gibi

A rapa, T rke ve F arsa iirleri vardr. iirlerinde "F azl1 m ahlas
n kullanm tr. D aha ok tarihi olarak m ehur olm utur. E serle
rinden bazlarn b u rad a zikredelim.
1 - H et Behit Zeyli: Bu babasnn H et Behit adl eserinin so
nuna I. Selim, yani Yavuz Selim devrine ait yeni bilgiler ihtiva eden
Farsa bir ilavedir. Bu eser "Sleyman-Nme" ismini de tam akta
dr; 9 7 4 H ./ 1566M. ylnda tam am land sanlm aktadr.
2 - Selm h-N m e: Babasnn Selm -nm esine benzer bir eser
dir. Farsa yazlan eser, nazm ve nesir trnde kalem e alnmtr;
nazm eklinde yazlan blm , nesir eklindeki blm n tekrar ek
lindedir. II. Selim in ilk yl olan 9 5 7 H ./1 5 6 7 ylnda tam am lanm
tr.
3 - Tevrh-i A l-i O sm n: Babasnn eserlerinden de faydalana
rak yazd Farsa bir O sm anl T arihidir. Dokuz kitabtan oluan bu
eser, Yavuz Sultan Selim e kadarki dokuz O sm anl Sultann ve de
virlerini anlatr. E serin 9 75H ./1567M . ylnda yazld sanlm akta
dr'.
4 - T rh-i Osm n: T rke yazlan bu eser kaynaklara gre bir
nce zikrettiim iz tarih eserinden farkl olduu anlalyor. "Trih-i
E bil-Fazl" olarak da adlandrlm tr. E ser, on iki blm den olu
m aktadr. E serin K ahire nshas ise, "C erdetl- A sar ve H artet l A h b r adnm tam aktadr2, nsanln yaratlndan, K anu
nnin Eyll 1520 ylnda tahta kna kadarki olaylar anlatr. Bylecc, Bitlisli drisin olunun iki ayr O sm anl tarihi yazd ortaya
km aktadr3.
5 - A hlk- M uhsin Tercm esi: Bu eser, Hseyin V iz el-Kif
(l. 1505) nin A hlk- M uhsin adl eserinin Farsa tercm esidir.4

1- B a b in g e r ( F .) : O sm an l T a rih Y a z a rla r v e E serleri, ev, . ok. K .ve T B ak an l Y a

y n la n N o:44, A n k a ra , 1982, s .107.
2 - Bkz. A li E fe n d i H ilm i el- D a itn : F ih ris t K tbi't-T iirkiyeye. K ah ire. 1306, s. 196.
3 - Bkz. M e h m e d Sreyya: A g e , C .l. stan b u l, 1308. s .172: B ab in g er (F . ): A g e.. s.108
4 - U z u n a rl (.H .) : A g e.. C .II. s.676. n o t 1

13

6 - H ulsa-i T rih-i V a ssa f: Bu eser, adndan da anlald gibi,

m ehur tarihi V assaPn "Trih" adl eserinin zet Trke tercm e
sidir.
7 - M edricl-tikd: Bu, M enhicl-bd" adl kelam bir ese
rin T rke tercm esidir.
8 - T ercem e-i Z hire: Bu , H arzam hnin tbla ilgili "Zhire"
adl m ehur eserinin T rkeye tercm esidir.
9 - M evhibl-liyye Tercm esi: Tefsir ile ilgili bu eser, adn
dan da anlalaca gibi, szkonusu eserin T rke tercm esidir.
Son olarak b urada Sehi Beyin E b l-Fazl M ehm et Efendiden
naklettii u beyitlerini okuyalm:
"Geri klarn elencesi, gizli derttir,
Benim gnlm n elencesi ise, ah ve figan oldu,
Dudann krmzl, hi bir an gzm n nnden gitmesin,
nk bu kan dken gzn elencesi, bu sevdadr.
Yakut gibi krmz dudann anlmas,
G nl ferahlandrmann, biricik sermayesidir.
Can baheden dudan hatrlamak da,
Hasta gnllerin elencesidir.
Kahr ve m erham et ayetleri yce K uran n iindedirler,
N ur ve Dhan sureleri ocuk tabiatnn elencesidir.
Gnl, senin kapnn eiinde,
Vatan sevgisinin dostluunu, ilgisini umar.
nk garibler ev bark elencesi m idi iinde yaarlar1.
i - Bitlisli drisin Hayatnn Kronolojisi
B urada Bitlisli drisin hayatndaki nem li noktalarn tarihi sras*
m vereceiz. G eri bunlara yer yer daha nce iaret etmitik; fakat
daha derli toplu ve bir sra d a h il i n d e v e r m e y i u y g u n b u ld u k .
1- Sehi Bey: T ezk ire, "H et B e li t'. s a d eletiren M .se n . T e rc m a n 1001 T e m e l E ser. No:
152. stan b u l, 1980, ss.78-79.

14

1452 : Bitlisli drisin farz edilen en erk en doum tarihi.

1469 : Ailesiyle D iyarbakrdan T ebrize gm eleri.
1478 : Bu tarih te veya b iraz sonra Akkoyunlu hkm dar Sultan
Y akub Bey5 e mni (K tip) olmas.
1485 : Y akub Bey adna II. Beyazda tebrik m ektubu gnderilmesi.
1485 - 1490 : Bu tarihler arasnda Y akub Bey ile E rra n a seyahati
1495 : Babasnn T ebrizde vefat.
1501 : T eb rizden ayrlp stanbula g etmesi.
1502 : II. Beyazdn kendisinden bir O sm anl tarihi yazmasn iste
mesi.
1511 : D eniz yoluyla hacc seyahatine kmas: K ahireye uram as
ve o radan M ekkeye gemesi.
1512 : Yavuzun M ekkede bulunan Bitlisli d rise bir m ektup gn
derm esi ve stanbula davet etm esi.
1512 : M ekkeden ayrl; yolda am ve H aleb e urayarak deniz
yoluyla stanbula dnm esi.
1514 : aldran seferine itirak etm esi,
1514 - 1517 : D ou ve G ney-D ou A nadolunun O sm anl to prak
larna katlm asnda vazife almas.
1516 - 1517: Suriye ve M sr seferlerine katlmas.
1520 - stanbulda vefat.
Bitlisli drisin hayatyla ilgili nem li tarihleri belirtirken, eserleri
nin yazm na balam as veya bitirm esi tarihlerine b u rad a iaret et
medik. nk bunlar eserlerini konu aldmz II. blm n sonun
da ayr olarak gstereceiz.
15

2. BTLSL D R S Z A M A N IN IN SYAS V E LM
H A Y A T IN A B R BAKI
Bitlisli drisin hayatm ana hatlaryla ve eserlerini grdkten son
ra, yaad devir olan XV. yzyln sonuyla XVI. yzyln ilk yarsn
daki O sm anl siyasetine ve lm hayatna ok ksa bir gz atm ak ye
rinde olacaktr.
a - Siyasi Hayat:
O sm anl m paratorluu, kurulu yl 1299 ylndan, Yavuz Sultan
Selim in tah ta getii 1512 ylna kadar, d siyasette genel olarak
B atya, yani B izansa ynelik bir d siyaset gtm tr. Fetihlerin
yn B at topraklarna doru olm utur. I. Beyazd devrinde, hem en
hem en D ou B alkan topraklar m paratorluun snrlar ierisine
dahil edilm itir. A vrupaya kar byyen ve genileyen bir d siya
set gdlyordu.
A nadolu birliine ynelik i siyasette de, ayn ekilde glyd.
I. Beyazdn lm yle ortaya kan ve ksa sren F etret Devri, her
ne k adar i siyasette 1402-1413 arasndaki bir duraklam aya ve kar
gaaya sebeb olm u ise de, 1413 ylnda M ehm et elebinin gayret
leriyle ve O sm anl saltanatn ele geirmesiyle, A nadolu birliine ynelik b u i siyaset yeniden canl bir ekilde tesis edilmitir. II. Beyazd devrinde de B atya ynelik d siyasete devam edilm itir. Memlklular ve D ulkadir beyliiyle sorunlar ortaya kt. siyasette
C em Sultan olayyla b a gsteren bir karklk olm usa da, bu ksa
zam anda halledilm itir.
II. Beyazdn 10 H aziran 1512 ylnda vefatyla i siyasette oul
lar arasnda tah t kavgas eklinde ortaya kan karklk, II. Selim
yani Yavuz Sultan Selim in tahta oturm asyla, ok ksa bir zam anda
duruldu. O nun baa gemesiyle O sm anl d siyasetinde byk ve
nem li deim eler olm utur. D ah a nce, A vrupaya ve B alkanlara
ynelik olarak gdlen d siyasetin yn bundan sonra D ou ve
G neye evrilmitir. Bunun neticesinde Yavuz Sultan Selim
devrinde, O sm anllar B atda olduu k adar D ou ve G neyde de
snrlarm ran, Suriye ve M sr ilerine k adar geniletm ilerdir.
16

B undan dolay D ou ve G ney A nadoludaki hanedanlklar Osmanl topraklarna dahil edilm i-ki bunda daha nce de belirttiim iz gi
bi Bitlisli drisin byk hizm etleri olm utur - i siyasetin hedefi
olan A nadolu birlii tam m ansyla Yavuz Selim devrinde salan
mtr.
Yavuz Selimin O sm anl d siyasetinde yapt bu deiikliin iki
nem li sebebi vard. B unlardan birincisi ve en nemlisi, XV. yzyl
da ra n da ortaya kan ve hzl bir ekilde byyen Safevi devleti
nin A nadoluya ynelik din ierikli d siyasetidir.
Bilindii gibi, ah sm ail, Akkoyunlular ve Karakoyunlar orta
dan kaldrdktan sonra zellikle A nadoluyu iten feth edebilm ek
iin, O sm anl topraklarnn dousuna i diler gnderiyor ve zel
likle yerli i ve Alev olarak nitelendirilen halk O sm anl idaresine
kar kkrtmaya alyordu. Bu durum u, Yavuz, daha T rabzonda
ki ehzadelii srasnda fark etm iti ve babas II. Beyazd uyarm
t. Kendisi, tahta geince ve o sralarda bu durum A nadolu birliini
tehdid eder durum a gelince, Yavuz, ah smail ve ran zerine
1514 ylnda byk bir sefer dzenledi. N eticede O sm anllarn galib
kt m ehur aldran Sava yapld. Bu sefer sonucu, ran ileri
ne kadar ilerledi ve T eb riz e ulald. Safavilerin beli krlarak, b
yk lde ran tehlikesi o rtad an kaldrlm, oldu.
kinci nem li deiiklik ise, Suriye ve M srn fetihleriyle oldu.
Yavuzu n tah ta getii gnlerde M em lklularn da Gneyde Osm anl topraklarna yaylma em elleri vard. Yavuz bu tehdidi de o rta
dan kaldrm ak zere, Suriye ve Filistin zerinden M sra doru y
nelm enin zarr olduuna inanyordu. Bilinen, srasyla 1516 ve
1517 yllarnda vuku bulan, M erc D buk (M erci D buk ve Ridaniye (Reydaniye) seferleriyle M sr ve tm O rta -Dou, O sm anl top
raklarna katld. Bylece O sm anllarn Gney5den de emniyeti
salanm oldu.
Yavuz Sultan Selim in M slm an lkelere ve devletlere ynelik
gtt b u Dou ve G ney-D ou siyaseti, netice itibariyle, Osm anl devletinin toprak btnln ve yeni topraklara sahip olmasn
17

salam ad; ayn zam anda O sm anllar, zellikle d siyaset asndan

b unlardan d ah a da nemli bir ey elde ettiler. Bu da, H ilafetin Osm anllara gemesiydi.
Bilindii gibi, M em lklularn korum as ve ynetim i altndaki H a
life III. M tevekkil A lallah M uham m ed, bu devletin fiilen ortadan
kalkmasyla, bizzat kendisi stanbula geldi ve kutsal em anetleri,
Yavuz S ultana sunm akla birlikte hilafet m akam m da devretti. Ya
vuz ile birlikte artk O sm anl Padiahlar, H alife nvanm da alm
oldular. H ilafetin bylece O sm anllara gemesiyle, artk OsmanlI
lar, sadece O sm anl tebasnn deil, b t n M slm anlarn m add
ve m anev ham iliini yklenmi oldu. Tabii bu da, Osmanlya d si
yaset asndan byk bir nfuz kazandrd.
O sm anllarn zetlem eye altmz b u D ou ve G ney-D ou si
yasetinin bak a nem li bir neticesi de A kkoyunlularn, Safavilerin
tesiriyle, zayflamas ve aldran savayla Safavilerin byk hezim e
te uram as sonucu, X V I. yzyln balarndan itibaren birok A k
koyunlu lim ve m erasnn yannda, ra n daki bir ok snni lim,
O sm anl lkesine g etm itir. O sm anl devlerinin hizm etine girmi
lerdi1. Bu da, hi phesiz O sm anl D evletinin ilim hayatna ve si
yasetine birok olum lu katk yapmtr. N itekim daha nce de zik
rettiim iz gibi, Bitlisli dris de bu snf ilim adam larndandr.
O
halde Bitlisli dris devrinde O sm anl siyaseti her ynyle canl
ve ileri bir siyasettir. G erek i siyaset ve gerekse d siyaset asn
dan O sm anllar ykselme devrini yaam aktaydlar.
b - lm Hayat:
Siyas hayat bylece ksa bir ekilde zetledikten sonra devrin l
m hayatna da bir gz atm ak gerekir. H em en sylemek gerekir ki
nasl siyas ve ekonom ik hayat bu devirde bir canllk ve ilerlem e
gsteriyorsa, buna parelel olarak ilim h a y a tn n d a b ir c a n llk
1- O sm a n l D e v le tinD h iz m etin e g ire n A k k o y u n lu lim le ri v e m a ras h ak k n d a bkz. G k b ilgin ( M .T .) 'X V I . A sr B ala rn d a O sm a n l D evleti H iz m e tin d e k i A k k o y u n lu m ers",
T rk iy a t M ecm u as, C.IX, 1951, ss. 35 46.

18

iinde olaca kendiliinden ortaya km aktadr. nk hayatn siya

set gibi nem li bir kesim de bu varsa dier kesiminde de olur; bu
durum genellikle ilerlem enin gerei olarak kabul edilen bir hususdur. B ir kesim de duraklam a veya gerilem e varsa, hayatn dier ke
sim lerinde de bu vardr; nk hayat bir btn olarak, eitli kesim
leri b ir biriyle daim a irtibatldr. Bir kesim de olan menfi veya msb et birey, ayn zelliiyle dier kesim lere ister istem ez tesir eder.
Bitlisli drisin A nadoluda geirdii hayat, II. Beyazd ile olu
Yavuz Sultan Selim devirlerini kapsadndan, biz burada sadece
bu iki padiah zam anndaki yani XV. yzyln son eyrei ile XVI.
yzyln ilk yarsndaki ilim hayatm zetlem eye alacaz.
nce genel bir ifadeyle belirtelim ki, szkonusu devirin lm ha
yat, F atih devri olan XV. yzylnki kadar canl ve hareketli deil
di. A ncak O sm anllarn sonraki devirlerine kyasla, olduka youn
bir ilm faaliyetin kendini gsterdii ortaya km aktadr. D evrin l
m hayatm, eitli ilim lerini ve onlar hakknda yazlan eserleri zik
rederek dile getirm eye alalm.
ba - Felsefe, Kelm ve Tasavvuf:
Felsefe, Kelm ve Tasavvuf sahasnda, ok yeni doktriner fikir
ler ortaya atlm am akla birlikte, bu konularda azmsanmayacak al
m alar yaplmtr. Y azlan kitaplarn ad ve ieriklerine baklrsa, fel
sefede, metafizik konularda, zellikle bn Sina, Gazli ve Efl
tu n un felsef grlerinin, m antkta ise geleneksel slm m antkla
r ve onlarn dayana A risto m ant m oda olduu gibi, tasavvuf
dncede de bnl-Fnz, b n l-A rab ve Ekolnn fikirlerinin ilenilm eye devam edildiini ve kelm da ise, Fahreddin R az ve Kad
Seraceddin rm ev ekolnn hkim olduunu gryoruz. Bilindii
gibi, b u ekol E arliin yeniden yorum lanm asdr. Dolaysyla Osm anl m edreselerinde okutulan kelm byk lde E ari kelm
anlaydr. H albuki, T rkler, akidede M aturidilii m ezheb kabul et
m ilerdi. B una ram en, m edresede M aturidilik okutulm am tr.
B u durum bugn ad ilim adam lar tarafndan yarglanm akta
dr. B unun sebepleri hakknda farkl aklam alar yaplmaktadr.
19

A klam alar iki snfta toplayarak u ekilde zetleyebiliriz

Birincisi, O sm anl m edrese sistemi, esasta daha nceki slm
topluluklarnn, zellikle de Byk Seluklu ve A bbaslerin m edre
se sistem lerinin bir devam olduu iin ve o m edreselerde resm en
E rilik okutulduu iin, O sm anllarda gelenee uyarak bu kelm
ekoln retm eye devam etm ilerdir.
kincisi, m m M aturidinin kelam eserlerinin gerek dil yaps
bakm ndan ve gerekse konularn ilenm esi bakm ndan anlalm as
nn zorluudur. B undan dolay, m derrisler ve talebeler M aturidi
nin kitaplarn okutm aya ve okum aya yanam am lardr.
B urada bizim konum uz olan XV. yzyln son eyreiyle XVI.
yzyln ilk yarsnda, felsefe, tasavvuf ve kelm ile ilgilenenlerin ba
nda, Bitlisli drisden baka Sinan Paa, olu Y akub Paa ve ta le
besi M olla Ltf ile, H ocazde, K astalan ve bn K em l, gibi ok ta
nnm ahsiyetler vardr.
B urada una da iaret edelim ki, II. Beyazdn kendisinin bilhas
sa, felsefeye ve kozm ografya ilim lerine pek m erakl olduu, iiri ve
airleri sevdii kaynaklarda zikredilm ektedir.
Sinan P aa (1440-1486), Sultan Beyazd zam annda, E d irn ede
m derris iken, Seyyid erif C rcnnin "erhl-Mevkf" adl kela
m ve felsefi eserinin cevher bahsine bir "erh" yazmtr ve bu ko
nuda baz noktalarda onu tenkid etm itir1. Sinan Paa, tasavvuf tari
hiyle ilgili bir eserin de yazardr; eserinin ismi "Tezkire-i Evliy"
dr.
Y akup P aa (l. 1510), Sinan P aann olu olup, babas gibi, fel
sefe ve kelm la ilgilenmitir. Bu konulardaki en nem li iki eseri,
"erhl-M evkf zerine yazd "Haiye" si ile, M evln Sadr -eriann "Vikye" erhi zerine yazd "Hiye" sidir.
Fatih devrinde m ehur olan ve II. Beyazd devrinde 1488 ylnda
vefat eden, H ocazde M uslihiddin, bilhassa kelm ve felsefede dev
rin en nde gelen ahsiyetlerinden birisidir. H zr Beyin talebele1- M eh m e t M e c d E fe n d i; A .g .e ., sta n b u l, 1 2 6 9 /1 8 5 2 . ss.193-195

20

dendir. H ocazde, "Tehftl-Felsife" adl felsefi eseriyle m ehur

dur. B u eseriyle o, O sm anllarda G azalic felsefe anlaynn deva
mm salam tr.
Asl ad M uslihiddin M ustafa olan K astalan (61. 1495) doum
yeri olan Nazilliye yakn K estele nisbetle bu isimle m ehur olmu
tur. zellikle bn Sinann eserlerinden "if"y ve "Knun" u oku
m u1 ve birok kelm ve din eser kalem e alm tr.
D evrin dier bir nl filozof ve kelmcs, M olla Ltf (l. 1494)
veya Sar Ltf T okatnin kelm ve felsefeyle ilgili birok eseri var
dr. G enel felsef konularda m ehur eseri, "El -M etlibl-lhiyye
fi M evzutil-Ulm " adn tam aktadr. D evrinin anlayna kyasla,
ok fazla felsef ve hr dnceyi tem sil ed en M olla Ltfi n e yazk
ki, eyhul slm H ad b zd enin fetvasnn kurban olmutur.
G enel felsef konularda eser veren baka bir yazar olarak, Serezli A b d u rrah m an bin H abibdir. O nun II. Beyazd adna kalem e ald
"Nahilstn" adl eseri m ehurdur.
Tasavvufla ilgilenen ve b u konuda eser verenler arasnda, H ekim
H lim i (l. 1516) vardr. A slen Amasyal olan bu tabib kuvvetli
A rapa ve F arsa biliyordu. Tbb eserlerinin yannda, tasavvufda
bnl-Frizin "Kasde-i Tiyye sine yazd "erh"i m ehurdur.
Devrin dier bir nl mutasavvf ise, H alvet tarikat eyhlerinden
Sm bl E fendi (1475-1529)dir; tasavvufla ilgili baz A rapa ve
Trke eserleri vardr. B unlardan en m ehuru "Risaletl-Atvr"
dir.
Yavuz devrinde parlam aya balayan ve K ann devrinde eyhul
slam lk m akam na getirilen bn K em l da, bu devrin en nemli
alim lerinden birisidir. ok eitli konularda eser yazan bn K e
m lin felsefe, kelm ve tasavvufa dair elliden fazla eseri vardr.
Felsefi m ahiyetteki en nem li eseri, H ocazdenin "Tehft" ne
1- A gy.: A g e .. s.165

21

yazd "Hiye" sidir. bn K em l da, bu eseriyle, H ocazde gibi da

ha ok G azlici bir eilim gsterm itir.
b - iir ve Edebiyat:
iir ve edeb cereyanlar asndan X V. yzyln son yarsyla
XVI. yzyln ilk yars O sm anl kltr hayatnn en canl ve yksel
m e devridir. II. Beyazd ve Yavuz zellikle iiri severdi; kendileri
de air idiler. D evlet erkan air ve edibleri him aye etmeyi bir vazi
fe bilm ilerdir. stanbuldan baka, Konya, D iyarbakr, Badt,
Bursa, E dirne, skp ve Y enice-i V ard ar gibi ehirler edebiyat
m erkezleri haline gelmiti. K onum uzu ilgilendiren zam an dilimi,
1481-1521 yllar arasnda m ehur olan ir ve edibleri ism en yle
sralayabiliriz:
Sinan paa, (l. 1486 M .) zellikle nesir yazan ediblerin banda
geliyordu. O , "T azarrut veya "T azarrunm e" adl Trke eseriyle
m ehurdur1. Fevklde sanatkrane bir eserdir. 914 H . (1908 M .)
ylnda vefat eden Necati, devrin nl airlerindendir. Kendisi m e
hur " D ne D ne " redifli gazeli ile m eh u rd u r2. D evrin kadn air
lerinden, M ihr H anm vardr; 912 H .(1506 M .) ylnda vefat etm i
tir.
M esnev tarznda iir yazanlarn banda, A kem seddinin olu
H am dullah m ehurdur. M ehur eserlerinden b u rada "Leyl ve M ecnn"u ile "Y usuf ve Zleyha" s zikre deer. 914 H . (1508 M .) yln
da vefat etm itir. N esih de hret sahibi bir edibdir. Onun, "ehrengiz" ve "Divan" adl eserleri vardr; 918 H . (1512 M .) ylnda ve
fat etm itir. Baka bir air ve edib de, Edincikli U zun Firdevsidir;
kendisi Firdevs-i R m lakabyla da anlm aktadr ve 914 H . (1508
M .) ylnda vefat etm itir. Midilli m uhasarasn m anzum ekilde hi
kaye eden "Kutubnm e" adl eseri m ehurdur. Bu devirde yetien
baka bir edib de II. Beyazde ithaf ettii "Seltinnme" adl eseriy
le m ehur olan S an K em ldir.
bc - Tarih:
D aha nce de belirttiim iz gibi, b u devir O sm anllarda resm ta
rihiliin balad bir devirdir. Bu, siyas o toritelerin tarihe daha
1 - T a z a rru n m e , A . M e rto l T u lu m ta ra fn d a n 1971 y ln d a s ta n b u l'd a n ered ilm itir.
2 - U zu n arl (.H .) : O sm an l T a rih i, c .II, 4. B ask, T T K B , A n k a ra 1983, s. 592

22

zel b ir nem verm eleri dem ektir. te b u yzden bu devirde Osm anl tarihilii parlak bir devreye girm itir. E n byk O sm anl ta
rihileri bu devirde yetimeye balam tr. B unlarn banda Akpaa-zde ve N er gelir.
D evrin, kltrel geliimine paralel olarak tarih yazclnda, ne
sir t r tarih yazm a kadar, nazm tr tarih yazcl da gelimitir.
D ier yandan Selim nm e trlerinde grld gibi tek sultan dne
mine arlk veren trde tarih yazcl da gelitirilmitir. D a h a n
ceki devirlerdeki dil ynnden sadeliin yerini, adal ve ssl slb almtr.
A k Paa-zde her ne kadar hayatm n byk ksmm b ir nceki
devirde geirmi ise de, kendisinin de belirttii zere, m ehur "Tevrih-i l-i Osman" adl tarih eserini 86 yanda iken 1484 ylnda
yazd iin bu devrin tarihileri arasnda saylabilir. Ak Paa-zdenin bu eseri, O sm anl tarihinin, en nem li kaynak eserleri ara
snda yer alr.
D evrin en nem li tarihisi olarak N er M ehm ed E fendiyi gr
yoruz. B ursada M derrislik yapan ve orada 920 H . (1520 M .) yln
da vefat eden Ner, II. Beyazdn em riyle yazd ve bir dnya tari
hi m ahiyetinde olan "C ihnnum syla m ehurdur. N ernin bu ese
ri, kendisinden sonraki hem en tm O sm anl tarihilerine kaynaklk
etm itir1.
"evki" mahlasl E dirneli Yusf, R h elebi, Bihist olarak tan
nan Sinn elebi, K d- B add diye anlan K v-m eddin Yusuf,
Safav, C afer elebi, Kefi, M ehm et eleb, kr, shk elebi,
Sucd elebi ve bn K em l devrin dier tarihileri arasnda yer al
m aktadrlar.
B unlardan, Kefi M ehm ed elebi (l. 931 H ./1 5 2 4
"Selimnme"si, krinin "Selimnme"si, shak elebi (l. 944 H.
/1537 M .)"nin "Selimnmesi" veya shknam e"si ile, bn K em l
in tarihle ilgili "Tevrih-i l-i Osmn" ve " E n - N u c m u z - Z h ir e
1- K itb- C ih a n n u m , 'N e ri T a ih i' adyla S .F .R . U n a l v e M .A . K y m en ta ra fn d a n esk i ve
y en i h arflerle yaynlanr $!r: I. C ilt, 1949; II. cilt, 1957, T T K . Y a y n la n III. S eri, N o 2 a, ve
2b.

23

f M ulk M sr vel-Khire" adl eserleri devrin dier nemli tarih

eserleri arasn d ad r1.
bd - M usik ve Hat Sanat:
Bizi ilgilendiren O sm anllarm b u devri gzel sanatlar asndan
da nem li b ir devirdir. zellikle hat sanat, m inyatr, ciltilik ve
m usik ok gelim i bir durum dayd. T b atan beri, O sm anl Sul
tanlarnn gzel sanatlara kar olan ilgi ve sevgileri, bu sanatlarn
gelim esine byk katk salamtr.
T eorik O sm anl M usiksi, daha nce bn Sin, Ihvans-Sef,
bn N asr ve K em al-i T ebriznin ksm en veya tam am en Trkeye
evrilen eserlerinin tesiri altnda gelimitir.
Denizlili (Ldikli) srafilzde A bdlm ecid'in olu M ehm et ele
bi, b u devrin m ehur nazar m uskcilerindendir. Yazd "Fethiye
kitabn II. Beyazde ithaf etm itir. D ier nem li ahs, Fatih devri
m u skidlerinden U sta em sinin olu Aydnl em seddin Nahifi
(l. 900 H ./1 4 9 4 M .)dir. O , "Bereket" adl, musik eseriyle m e
hurdur. A hizde de, "Risletl-M sik fi Edvr" adl eseriyle dev
rin muskcileri arasnda saylr. B urada II. Beyazdn olu ehzde
K orkutu da zikretm ek gerekir; onun m usikde stat birisi olduu
bilindii gibi, "Gdy- Rh" isimli bir saz aletinin de m ucididir2.
D evrin bestekr ve hnende stadlar arasnda, u nl isimler
vardr: Saari, P u r Bey, Zeynelbidin, A ndelib, T anburi Z r ve
M uhyiddin M ehm ed.
G zelsanatlarn dier bir kolu, hat sanatna gelince, O sm anl hat
sanat b u devre gelinceye kadar daha ok ran ve lhnllar devri
hat sanatnn etkisinde gelimiti. F akat bu devir, O sm anllarm ken
dilerine has h at sanatnn balad bir devir kabul edilir, zellikle
"eyh" lakabyla anlan H am dullah hat sanatnda yeni bir r a
m ve O sm anllara has bir m ektebin kurucusu olm utur.
1- K em l P a a z d e n in "T evrh-i A l-i O sm an " adl eseri, erefettin T u ra n ta ra fn d a n T .T .K .
Y a y n la n ara sn d a d e fte r d e fte r yaynlanm tr. (1957 - 1970)
2- U zu arh ( .H .) : A .g .e ., s .609.

24

eyh H am dullah, A m asyal eyh M ustafa'nn olu olup, 840 H.

(1436 M .) ylnda domu ve 926 H . (1520 M .) ylnda vefat etm i
tir. M aral H ayrettin (l. 874 H ./1 4 6 9 M .) kendisine hocalk yap
mtr; ondan nesih ve sls yazlarn renm itir. H am dullah, "Aklm- Sitte" veya "e Kalem" ismi verilen Sls, M uhakkah, Nesih,
R ika, Tevki ve Reyhn adlaryla alt t r yaz eidinin en byk
staddr. Bu yaz trlerinin nm unelerini gsteren bir eseri de var
dr'.
H am dullah, kendisinden so n ra ekoln devam ettiren bir ok ta
lebe de yetitirm itir. Bunlarn banda, olu M ustafa D ede (.945
H ./1 5 3 8 M .) ve dam ad krullah (l. 950 H ./1 5 4 3 M .) ile, Cell
bin M uhyiddin, onun kardei C em aleddin ve A hm ed K arahisar
(l. 963 H ./1 5 5 5 M .) ve A m asyal A bdullah elebi gibi isimler var
dr.
eyh H am dullahn gen adalarndan, Ali bin Yahya ve E d ir
neli K azasker M uhyiddin gibi isim ler b u devrin nem li O sm anl h at
tatlar arasndadrlar.
be - Matematik, Astronomi ve Fizik.
II. Beyazd ve Yavuz Sultan devri O sm anl patem atik ve astrono
misi, U lu Bey, K adzde-i R m ve Gyaseddin Cemit el-Kannin kurup tem sil ettikleri S em erkant ekolnn Ali Kuu vasta
syla bir devam dr denilebilir.
Devrin en nl m atem atik ve astronom i limi Sinan Paadr. s
tanbul kads m ehur H zr Beyin oludur. Kendisine H oca Paa
da denilen Sinan Paa, 1440-1486 yllar arasnda yaamtr. lk
tahsilini znikde grm tr. II. Beyazdn tahta gemesiyle, kendi
si E d irn edeki D ar l-H adis m edresesine gnlk 100 ake maala
hoca tayin edilm itir ve o rad a 893 H . (1486 M .) ylnda vefat etm i
tir.
1- B u eser. T o p k a p S aray E m a n e t H z in e si K t p h a n e sin d e 2084 n u m a rad a kaytl b ir
m e c m u a i erisin d e b u lu n m ak ta d r.

25

Sinan Paa, m atem atik ve astronom iyi, A li Kuudan renm i

tir. Ayn zam anda edip, kelam c, filozof ve mutasavvf olan bu
lim, b t n b u sahalarda onbeten fazla eser yazmtr. Tasavvuf ve
edebiyatla ilgili olan Trke eseri hari, dier eserlerini A rapa
yazmtr. Birok talebe yetitirm itir ki, en nlleri M olla Ltfdir.
Sinan Paanm bize kadar ulaan, birisi astronom iye ait, dieri
geom etriye ait iki eseri tem el bilim lerle ilgilidir. Bunlardan birinci
si, F atih in emriyle, am innin A stronom i risalesine yapt erh
tir1. D ieri ise, Ali Kuunun ortaya att bir geom etri problem i
nin zm yle ilgili kk bir risaledir ki, b u K prl Ktphanesi
721 num arad a kaytldr2.
D evrin ikinci nem li m atem atik ve astronom iyle uraan limi,
M rim elebi ( l.l5 2 5 )dir. Asl ad, M ahm ud b. M ehm eddir ve
kendisi K adzde-i R m ve Ali K uularn torunudur. M ehur H o
cazde ve Sinan P aadan ders grm tr. M atem atik, astronom i,
usturlab ve astrolojiye dair eserler kalem e alm tr. Eserlerinin o
unu II. Beyazda ithaf etm itir. E n m ehur eserleri arasnda,
U lu Beyin Z cine, II. Beyazdn em riyle yazd "D sturul-Am el ve T ashhl-Cedel" adyla yazd Farsa erhdir3. U lu
Beyin Z cini anlam ak iin, b u erhin pek faydal olduu belirtil
m ektedir. Bu eseriyle M rim elebi, Endlsl lim el-Bitrc (l.
1217)d en sonra, D ou slm lem inde Batlam yus (Ptolem aios) sis
tem ini ykmaya alanlardandr*.
D ier nem li bir eseri de, dedesi A li K uunun "el-Fethiye" si
ne yapt erhtir. Bu erhi, zam annda K adaskerlie kadar yksel
dii Yavuz Sultan Selim e ithaf etm itir. A strolojiye ait eseri ise,
"el-M aksid" adn tam aktadr.
Ayn devirde yetien baka bir nem li m atem atiki de M atrak
N ashdur. O , "C em all Kitb ve K em ll-H isb ve "U m detl
-H isb adl iki m atem atik eseriyle nldr. H e r iki eserini Yavuz
Sultan Selim e takdim etm itir. kinci eser, 22 blm zere tertib
edilm itir.
1- E se rin b ilin en b ir nshas, E scu rial K t p h a n e si 954 n u m a ra d a kaytldr.
2 - A d v ar, (A .A .) O sm an l T rk le rin d e lim , R e m z i K itabevi. st. 1970, S .43
3 - e rh i s ta n b u l K t p h a n e le rin d e p e k k n sh as v a rd r: b ir n sh as A yasofya K pt. 2697
n u m a ra d a kaytldr.
4 - Bkz. A d v a r (A .A .): A .g .e .. s ^

26

Baka bir m atem atiki de, M uslihddin bin Sinandr. O, 905 H.

(1500 M .) ylnda II. Beyazd adna "Risale-i Eflatniyye" adyla bir
m atem atik ve hidrostatik kitab yazmtr. Bu eserde, cisimlerin z
gl arlklarnn bulunm as, A rim ed (A rkhim edes)in hidrostantik
deneylerinden ve iki ayr m addeden bileik olan bir cismin, mesela
gm ve kurundan yaplm bir kabn, kab bozm adan kabda bu
iki m addenin h er birinin ne kadar m iktarda bulunduunun nasl
zlebileceinden b ahsetm ektedir1.
Devrin dier nem li m atem atiki ve astronom i yazarlar unlar
dr:
Sar Ltfi olarak da bilinen Tokatl M olla Ltf, bu lim, geom et
riye dair "Tazifl-M ezbah adyla bir eser yazmtr. E ser Batda
"Delos Problem i" olarak bilinen problem i konu alm aktadr. E ser
de, izgilerin, karelerin ve dier ekillerin kendileriyle arpm ndan
bahisle balar; kpn arpm nn, iki kp yanyana koymak olm a
yp onu sekiz kat bytm ek olduunu aklar. O rta orant usulne
deinir. Ayrca kitapta, geom etri bilm eyen hakimin, yargda yanlg
yapabileceine deinilir. Bu kymetli eser A. A dvar tarafndan
Franszcaya evrilerek yaynlanmtr2,
M uhyiddin M ehm ed, H ac A tm aca lakabyla m ehur ve lm
1484 ylndan sonra olan b u m atem atiki, "M ecmuul-Fud" isimli
bir m atem atik kitab yazmtr ki, bu "M ecmuu I-Kavid fil-Hisb" adyla da anlm aktadr. T rke olan eser, blm zere tertib edilm itir3. H ayreddin ve talebesi Pr M ahm d Sdk, II. Beyazd devrinde yaayan bu iki m atem atikiden, H oca "M ifth- Kunz-i E rbb- K alem ve M isbah- R m z- E rbb- R akam adyla
A rapa bir m atem atik kitab yazmtr ve talebesi de bu eseri geni
leterek T rkeye tercm e etmitir.
Bu devirde yetien baka dier m atem atiki ve astronom lar
olarak
Fetullah irvannin talebesi N iksarl M uhyiddin
1- A ra p a o la n b u eser, E . W ie d e m a n n ta ra fn d a n A lm an cay a evrilm i v e y o ru m la n a ra k , B eitraeg e z u r G esch ich te d e r N aturw issenschafen, V II., 173Serisi i erisin d e y aym lanm tr.
2 - M o lla L u tf'l-M ak t l: L a D u p lic a tio n d e l'A u te l (P la to n et le P ro b le m e d e D61os), Paris
1940.
3- Salih Z eki: sa r- B kiye, c. II, s. 287.

27

(l. 901 H . / 1495 M .), M rim elebinin k ardei K utbddin M eh

m ed ve Sinan Paanm talebesi M ahm ud ile, M uzaffereddin irazi
ve M tatabbib Ceyln gibi isim leri zikredebiliriz. B unlardan, M uzafferuddin iraz, klid (E uklides)in geom etrisini, stanbuldaki
Sem aniye M edreselerinde okutm utur. A yrca klid geom etrisine
bir de "Haiye" yazmtr. irz, Sadrettin irz ve C elld-D n
D evvnnin rencilerinden idi. Ceylan ise, II. Beyazdn olu eh
zade K orkut iin "Takvim" adyla, astronom i, astroloji ve takvim ya
pm na dair Farsa bir risale yazmtr.
b f - Tp ve Eczaclk:
O sm anllar, X IV ve XV. yzyllarda olduu gibi, XV I. yzylda
d a tp eitim ine ve shh m esselere olduka nem verm ilerdir. Tabibleri him aye etm ilerdir. Bu devirdeki O sm anl tbb ve eczacl
geleneksel slm tababet anlaynn bir devam saylabilir. Byk
lde bn Sin ve bn Baytar geleneine dayanm aktadr.
D evrin en nem li tabipleri arasnda, H ekim K utbeddin A hm ed
(l.903 H . / 1467 M .) vardr. O, T im u run torunlarndan E b Said
G rzani (1451-1469) nin vezir ve tabiblerinden idi. E b Saidin
1469 ylnda lm zerine, ayn tarihte A nadoluya gelerek Fatih
Sultan M ehm edin hizm etine girm itir. ok kymetli olan bu tabi
bin,bize ulaan bir eseri yoktur; ancak kendisi birok tabib yetitir
m itir devrin ok deerli tabibi A li elebiyi o yetitirmitir.
kinci nem li bir tabip de, A ltunizdedir. Kendisi, hem op era
trlk yapan, hem de nebati tbla uraan bir hekimdi. akaykda
bildirildiine gre, idrar tutulm alarn, yapt idrar sondalaryla te
davi etm itir ve bu sondalarla n salm tr3. A h elebi roloji ko
nusunda kendisinden ok istifade etm itir.
H ekim H alim i (l. 1516) de devrin nem li tabiplerindendir.
A m asyal olan bu tabip, tp tahsilini A m aysa D arifasinde yapm
tr. Fatih Sultan M ehm ed adna yazd Farsa bir m anzum tp
1- eh su v aro g lu (B .N .). D em irh an ( A .D .) v e G re se v e r (G .C .) : T rk T p T a rih i. B ursa,
1984. p.48.

28

kitab vardr ki "Lutf-u M ehm ed Hn" adn tar. D ier tbb eseri
ise, "Ksmiyye" dir.
D evrin dier nl hekimi, A h eleb (1436-1524)dir. Kendisi
hem cerrah (o peratr) hem de tabibdir. B abas H ekim K em l irvan ile birlikte ran dan A nadoluya gelmitir. nce andarolu s
mail Beyin hizm etinde bulunm utur. D ah a sonra F atihin hizm eti
ne girm itir. nce babasyla birlikte stanbulda zel bir m uayene
hane am ve bylece babasm n yannda pratik tp renm itir. D a
ha sonra H ekim K utbeddin ve A ltunizdeden dersler alm tr, II.
Beyazdn son zam anlarnda, 1512 ylnda hekim bala atanm
tr. Yavuz Sultan Selim zam annda 1515 ylnda ve nihayet Kanuni
devrinde, 1520 ylnda, ikinci ve nc kez hekim bala atanm
tr. D oksan yalarnda, 1524 ylnda, M srda vefat etm itir.
Kendisi bilhassa bbrek ve m esane talar zerinde ihtisaslam
t. Bu konuda 10 blm den oluan ok kymetli bir eseri vard ki, is
mi "Fide-i H asst" dr. Sonraki devirlerde de ok okunan bir eser
di. Bu hekim in babas, H ekim Keml, bnn-N efsin bn Sinann
"el-Knn fit-T bb adl eserine yapt "M ucez fit-Tbb" adl erhi
ni Trkeye evirm itir i.
D evrin dier tabipleri, zm itli M uhyiddin M ehm et (l, 910 H ./
1504 M .), H ac H ekim (l. 913 H ./1 5 0 7 M .), Kaysunizde Bedrddin (l. 920 H . / 1514 M .), M ehm et bin Ltfullah ve M usa Calinusl -sraildir. V e daha ok eczaclkla uram tr. M usa Calinusl-srail, M usevidir. A h elebinin em riyle ilalarn zellikleri
hakknda bir eser yazm tr ki, bundan b n R dn "Klliyt na
sk sk atflarda bulunm aktadr2. Bu devirde eczaclk ve i hastalk
larla ilgili bir kitap da Trkeye evrilmitir. Bu eser, Necm eddin
M ahm ud b. Ziyaeddin lyas iraznin (l. 1330 H .) "el-Havi el-Sair"3 adyla bilinen A rapa eserinin, "M ecm ua l-M cerrebt is
miyle A hm ed bin Bali Fakih tarafndan T rkeye evirisidir.
1- A dvar, ( A .A .), A .g .e ., s. 58.
2- E serin b ir nshas. Y ldz K pt. T b, 352 n u m a ra d a kaytldr. B ir b a k a n sh as da,
n iv ersite K tp. d e v ardr.
3- E se rin esas ismi, *EI-H avi f Ilm it-T e d a v i'd ir.

29

Y ine b u devirde, baka b ir tp eserinin T rkeye evrildiini g

ryoruz. Bu, Y unancadan T rkeye yaplan bir eviridir. II. Beya
zdn zam annda M oram n fethinde M udan kalesinin zapt srasn
da ele geirilen bir tp eserinden yaplmtr. evrinin nshalar,
"C errahnm e" veya "Alim-i Cerrahin" adlarn tam aktadr. evi
ri 1500 ylnda tam am lanm tr. E serin aslnn kim e ait olduunu ve
asl ism inin ne olduu belli olm ad gibi, evirenin kesin adn da
bilm iyoruz1. Fransa Kral V III. C harlesin 1495 Napoli seferi sra
snda ortaya kan Frengi hastal -ki b u radan eserin 22. blm n
de "Fransz hastal" ve "Frenk Uyuzu" olarak bahsedilm ektedir, bu eserle ilk defa O sm anllar tarafndan renilm itir.
Son olarak bn K em lin de, Yavuzun emriyle, ihtiyarlarn Kuvve-i Bhiye" (cinsel g) sini artrm asyla ilgili bir eser yazdn da
zikredebiliriz. Bu eser "Rucu -eyh ilas -Sab fil-Kuvvetil-B"
ismini tam aktadr.

1- K tib eleb i, ev iren in ad n b ra h im b in A b d u lla h e l-C e rra h o la ra k v erm ek ted ir.

K e f z -Z n n . 581. B u eserin b ir n sh as M illet K ip. sin d e 568 n u m a ra d a , kaytldr. D i
e r b ir n sh as d a. G o th a k t p h a n esin d e v ardr.

K N C B L M
BTLSL DRSN ESERLER
D ah a nce de belirttiim iz gibi, Bitlisli dris ok eitli konular
da kalem oynatm bir dnrdr. E serlerinin konusu, felsefeden
tbba, siyasetten tasavvufa, tarihten hadis ve tefsire kadar eitli
ilim dallarn kapsam aktadr. B urada Bitlisli drisin bizce bilinen
eserlerinin tantm m konularna g re ksaca yapmaya alacaz.
A - F E N B L M L E R Y L E L G L E S E R L E R :
a - Tpla lgili:
K aynaklar Bitlisli drisin iki ayr tp kitabndan bahsederler.
B unlardan birincisi, "R isletl-b an M evkil-V eb; kincisi
ise "R isle ft-T n ve Cevzil-F irr anhu" adm tam aktadr1.Fa
kat incelem em izde biz bunlarn ayr iki eser deil, byle deiik ad
larla istinsah edilm i tek bir eser olduunu grdk. A rap a olan ve
tahm inen 1512 yllar civarnda yazlan b u eser, V eba hastalndan
ve ondan korunm adan bahseder. E serin, Sultan I. M ahm ud zam a
nnda devrin ulem asndan olan Bitlisli M ehm ed Salih E fendi tara
fndan T rk eye evrildii sylenm ektedir2.

1 - s m l P el-B a d d : H e d iy e t l- rifin, C .l, s. 196, e l -B a d a d e s e rin bal n d ak i

"Ib" k elim e sin i yanl o la ra k E d a b " eklinde yazm tr. K tib eleb : A g e ., s. 840; B rock e lm a n n (C .): G A L ., II, s.233
2 - B u rsal M e h m e t T h ir: A g e., C . III, s.7

31

E serin elyazma nshalar u yerlerde bulunm aktadr: Selim Aa,

12-72; ehid Ali Paa, 2033/2; B ern, 6371.
b - Zoolojiyle lgili:
Zoolojiyle ilgili eseri, "Tercm e-i H aytl-Hayavn" adm tar.
Bu eser, adm dan da anlalaca gibi, M srl lim K em leddn Muham m ed b. M usa el-D em ir (61. 808 H ./1 4 0 6 M .)nin m ehur "Heytl-Hayavn" adl eserinin F arsa tercm esidir *. Hayvan adlar
alfabetik uaya gre dizilmitir. Bitlisli dris, bu tercmeyi, M
srn fethi srasnda yapm tr. Dolaysyla tercm enin 1517 veya
1518 yllar civarnda yapld sylenebilir. Baz nshalar, "Havsl-Hayavn" veya "hyul-H ayavn li Tercm ni H aytil-Hayavn balklarm da tayan bu eserini Bitlisli dris, Yavuz Sultan Selim e ithaf etmitir.
E serin elyazma nshalar u ktphanelerde bulunm aktadr:
T opkap Saray R evan Kk No: 1665, b u nshann Bitlisli drisin
kendi asli elyazsyla yazld sylenm ektedir2.
c - Kozmolojiyle lgili:
B u eser, "Risle-i Bahriyye Y R abal-Ebrr" adn tar. Fars
a yazlm olan bu eser, A kkoyunlu Sultan Yakub Beyin saltanat
nn sonlarna doru yazlm ve o na ith af edilmitir. Dolaysyla bu
eserin 1488 - 1490 yllar arasnda yazlm olabileceini tahm in
edebiliriz. E ser D rt blm den olum aktadr. I. B lm de drt un
surdan lemin nasl m eydana geldii ve drt mevsimin sebepleri ele
alnm tr. II. Blm, tabiat ve tabi olaylarn m eydana gelm esine
ayrlmtr. III. Blm n konusu, B ahar mevsimi ve dierlerinden
farklardr. IV. B lm de ise, Sem av cisimlerin oluum u ve m eteo
roloji izah edilir.

1. B ursal M eh m e t T h ir: A g e.. C . III, s. 7

2. K arata y ( F .E .): T o p k a p Saray M zesi K t p h a n e si F arsa Y az m a la r K atalo g u , C .I. s ta n
b u l, 1961, s.266

32

E serin bilinen tek nshas, Sleymaniye K tphanesi E sad Efen

di blm nde N o :1 8 8 8 /6 da kaytldr. Bu nsha, M uham m ed b.
Bilal tarafn d an Zilhicce 9 5 2 H ./O cak 1546 ylnda neshitalik hattyla istinsah edilm itir.
B- FE L S E F V E K A LEM E SE R L E R :
Bitlisli dris felsefe ve kelm m eseleleriyle yakndan ilgilenmi ve
bu konularda d a eserler vermitir. Bize ulaan b u trdeki eserleri
unlardr:
a- Risle fn-Nefs:
Bitlisli drisin srf felsefi konularla ilgili en nem li eseri, bu eser
dir. E ser, bir G iri, alt Blm ve bir Sonu (H tim e) tan olum ak
tadr. A rap a olarak kalem e alnm olan eserin konusu, rh ve
onunla ilgili eitli m eselelerdir. Bitlisli dris, r h konusunda bn Si
na ve "el-Ktib" diye m ehur olan filozof ve kelm c N ecm eddin
Ali ibn m er el-Kazvn (l. 6 7 5 H ./1 2 7 6 M .)nin grlerinden et
kilendii grlm ektedir. Z ira o, bu eserinde bu iki filozofa, zellik
le de b n Sinaya sk sk atf yapm aktadr.
Bu eserin, bilinen tek nshas, ngilterenin M anchester ehrin
deki Jo h n R ylands K tphanesinde bulunm aktadr. 385 num arada
kaytldr. Y azl tarihi yoktur. T a'lik hat ile yazlm tr1.
b * erh-i Hiye-i Tecrd:
Byle bir eser sadece O sm anl M ellilerin de Bitlisli drise atf
edilm itir2. im diye kadar da hi bir nshasna rastlanam am tr.
A rapa yazld tahm in edilen bu eser, adna baklrsa, m ehur filo
zof N asireddn T snin m ehur eseri "Tecrdl-Kelm" zerine
Seyyid erif C rcn (1340-1413)nin "Hiye-i Tecrd" adyla yapt
hiyesinin bir erhi olm as gerekir.

1 - M in g aa (A .): C a ta lo g u e o f th e A ra b ic M an u scrip ts in th e J o h n R y lan d s L ib rary . M an ch este r, 1934, s.679

2 - B ursal M e h m e d T h ir: A g e., C .III, s.7

33

c - Mnzara-i Ik b Akl:
Y ar felsef, yar tasavvuf m ahiyetteki bu eser, nesir trnde
F arsa yazlmtr. A dndan da anlalaca gibi, ak ve akl konu
alm aktadr. imdiye kadar bilinen tek elyazma nshas, Beyazd
D evlet K tphanesinde bulunm aktadr ve 5863 num arada kaytl
dr. N estalik hatt ile yazlm olan b u nsha, 1266/1850 ylnda Sul
tan A bdlm ecid H an K t p h a n e sin e hediye edilmitir.
d - Rfizilere Reddiye:
Kaynaklarm zdan sadece A hm et R fat E fendinin bildirdiine
gre, Bitlisli dris A rapa olarak Rfizilere bir reddiye yazmtr1.
Bugne kadar hakknda daha baka hi bir bilgimiz olmayan bu ese
rin hi bir nshasna da rastlanam am tr.
C - TA SA V V U F E SE R L E R :
Bitlisli dris daha tasavvuf konusunda ok eser yazmtr; bu
onun bu sahayla ilgili eserlerinin saysnn, dier sahalarla ilgili eser
lerinin saylarna mukayese edildiinde aka grlm ektedir. imdi
ki bilgilerim ize gre, says alt olan tasavvuf eserlerinin ikisi kendi
telif eseri, dier drd erh m ahiyetindeki eserlerdir.
1 - Telifler:
a - Kenzl-Hafi fi Beyn M akam tiVSf:
Byle bir eserin, Bitlisli drisin eserini sadece Bursal M ehm et
T h ir bildirm ektedir2. M uhtem elen A rap a yazlm olan bu eserin
mevcut hi bir nshasna bugne kadar hibir yerde rastlanm am
tr.
b-Mirt'l - Uak:
Farsa olan bu eserini Bitlisli dris Yavuz Sultan Selime ithaf et
m itir. E ser, bir G iri (M ukaddim e) ve iki Blm (M aksd)den

1. A h m e t R ifa t E fendi: A ge.. C .I s.110

2 . B k z . B ursal M eh m e d T h ir: A g e., C . III, s. 7

34

olum aktadr. N esir ve nazm tr karm bir eserdir. Tasavvuf de

yimleri, eitli tasavvuf! konular ve cifr gibi srr m eseleler j eserin
konusunu tekil etm ektedir.
E serin m evcut bir nshas, Sleymaniye K tphanesi E sad E fen
di blm nde 1888/4 num arad a kaytldr. Bu nsha, M uham m ed
b. Bilal tarafndan 954 H ./1 5 4 6 ylnda neshitalik hattyla istinsah
edilmitir.
c-Tuhfe-i Dergh- l:
Tasavvuf m ahiyette olduu anlalan byie bir eseri, sadece
.H .U zunarl; Bitlisli drise atf etm ektedir1. U laabildiim iz di
er kaynaklarda Bitlisli drisin bu isim de bir eserinden bahsedilm em ektedir. Taradm z ktphanelerde de byle bir eserine raslamadk.
2 - erh Eserleri:
a - erhu Fussil-Hikem:
H enz hi bir yerde m evcudiyetinden h ab erd ar olam adm z ve
baz kaynaklarda Bitlisli drise a tf edilen2 b u eser, adndan da anla
laca gibi,
m ehur m utasavvf M uhyiddin bnl-A rab
(1165-1240)nin ok m ehur eseri "Fussl-Hikem " in m uhtem e
len A rapa yaplm bir erhidir.
b erhul-Hamriyye:
Bu eser, m ehur ir m utasavvf bnI-Farz el-M sr (1182
1235)nin "el-K asdetl-H am riyye adl eserinin A rapa erhidir3.
M aalesef bugne kadar b u eserin mevcut hi bir nshasna rastlanamam tr.

1. U zu n arl ( .H .) : A g e ., s. 604. d ip n o l 1
2. B u rsal M e h m e t T h ir: A g e ., C . III. s. 7; D ih h u d : L d n m e, T a h ra n , 1328, s. 1562
3. B ro c k e lm a n n (c .) : G A L . Supl. II. s. 325

35

c - H ak k u l-M usn fi edhi H a k k il-Yakn:

M ahm d ebistr(1250-1321)nin "H akkul-Yakn" adl tasavvufi eserinin Farsa erhidir. Bu erh, ksa adyla "erhu H akk1 -Yakn" olarak da bilinir. Bitlisli dris b u eserini, II. Beyazdin saltana
tnn so n,zam anlarnda M ekkedeyken yazmay tasarlad halde
Sultan Selim zamannn ilk yllarnda yazabilm itir1. Dolaysyla bu
eser, 1512-1514 yllar arasnda yazlm olduu dnlebilir. E ser
sekiz ksm (Bb)dan olum aktadr. E serd e eitli tasavvuf konu
lar ve V ahdet-i Vcd m eselesi ilenm itir. Bitlisli dris bu eserini
Yavuz Sultan Selime ithaf etm itir. E serin bilinen tek nshas, AyaSofyada 2338 num arada kaytldr.
d - erh-i M anzum e-i G len-i Rz:
M ahm d ebistrnin G len-i R z isimli tasavvuf iirlerini ie
ren eserinin erhidir. Baz kaynaklar Bitlisli drise byle bir Farsa
erh atf etm ektedirler2. F akat b u eserin ktphanelerdeki mevcd
nshalar, eserin yazar olarak Bitlisli dris ism ini deil, onun baba
s H sam eddn A li el- Bitlsnin ism ini tam aktadr. Babasnn, e
bistrnin bu eserini erh ettiini daha nce sylemitik; onun bu
erhinin b irer nshas, Sleymaniye K tphanesi ile skdardaki
Selim A a K tphanesinde m evcuttur.
D - SYAS V E A H L K E S E R L E R :
Bitlisli dris, siyaset ve ahlk m eselelerine de eilmitir ve bu ko
nuda da baz gzel eserler verm itir. B u tr eserlerinden bize ka
dar ulaan iki nemli eseri unlardr.
a - M ir t l-Ceml:
II. Beyazd devrinde Farsa olarak yazlm tr ve szkonusu Sultan a takdim edilmitir. A hlk ve siyasetle ilgili veciz ve hakim ane

1 - d ris 'i B itlis i: H a k k u l-M bin, n s z

2 - B ursal M e h m e t T h ir: A ge., C . III, s. 7 sm ail P a a elB ag d ad i: H e d iy e tu 1-rifn, s. 196

36

szlerle doludur. Sultanlara ve idarecilere siyasette yol gsterici tav

siyeler ierm ektedir. A ada bahsedeceim iz K nun-i henh"
adl eserden nce yazlmtr. Bu eserin bir nshas, Sleymaniye
K tphanesi E sad E fendi blm 1888/1 num arada kaytldr. Bu
nsha, M uham m ed b. Bilal tarafndan 952 H ./1 5 4 6 M. ylnda neshitalik hattyla istinsah edilm itir.
b - Knn-i henh:
"M irt l-Ceml" gibi ahlk ve siyas m ahiyette bir eserdir ki,
ikisi arasnda b enzerlikler vardr. Farsa olarak kalem e alnmtr.
Yavuz Sultan Selim in lm nden nce tam am lanm tr. Fakat
eser, adndan da anlald gibi, K nn-i Sultan Sleym ann adn
tam aktadr ve ona ithaf edilm itir. Yavuz Sultan Selimin lm n
den ok ksa bir m ddet sonra len ve Knnin tah ta getii ilk
bir iki ay idrak eden Bitlisli drisin dorudan kendisinin mi, yoksa
olu E b l-FazPm m eseri K nnye ithaf ettii aklkla belli de
ildir. B una ram en, H aan Tavakoli Bitlisli drisin bu eserini Y a
vuzun lm nden ksa bir m ddet nce tam amladn, fakat onun
lm zerine eserd e Yavuzu ven iirleri kararak kendisinin
eseri K nnye ithaf ettiini kabul etm ektedir1.
"H ayatl-H ayvan Tercm esi" nden sonra yazlm olduu anla
lan bu eser, bir G iri(M ukaddim e) ve drt Blm (M aksd) den
olum aktadr. "M irt l-Ceml" da olduu gibi, bu eserde de Bitlis
li dris, byk lde b ata C elleddn Devvnnin "Ahlk- Celli"
adl eserinden alntlarla, Cm i, Senn, Firdevs, Sad ve H fz gi
bi ir ve dnrlerin szlerinden ve iirlerinden nakillerde bulu
nur.
Bu eserin baz elyazm a nshalar u ktphanelerde m evcuttur:
E sad E fendi 1888/2, T rk-slam E serleri M zesi (stanbul) 2087.
Bu nshalar esas alarak ranl aratrm ac H aan Tavakkoli eser
zerine bir d oktora alm as yapmtr:"drs Bidlsnin Knn-i

1 -Bkz. H a a n T avakkoli: A g e., .27

37

hanhsinin Tenkidli N eri ve T rkeye Tercmesi" stanbul

niversitesi Edebiyat Fakltesi T arih Blm , stanbul, 1974.
A ratrm ac tezinde, nce Bitlisli drisin hayat ve eserleriyle ilgili
bilgi verdikten sonra szkonusu eserin Farsa m etnini ve onun
Trke tercm esini verm ektedir.
E - D N E SE R L E R :
Bitlisli dris, Fkh, H ads ve T efsr gibi din ilimler sahasnda da
eserler vermitir; bu eserlerinde eitkli din m eseleleri ele almtr.
G nm ze kadar ulaan bu konulardaki eserleri unlardr:
1 - Fkhla lgili Eserleri:
a - M nzarts-Savm vel-yd:
Bitlisli drisin b u eseri, adndan da anlalaca zere, oru ve
R am azan bayram ile ilgili m eseleleri konu alm aktadr. Bu eser II.
Beyazd zam annda 908 H ./1502M . ylnda Farsa olarak yazlm
tr. Ksm en nesir ve ksmen nazm t r n d e bir eserdir. II. Beyazda
ithaf edilmitir. E serin elyazma bir nshas Sleymaniye K tpha
nesi E sad Efendi blm nde 1888/5 num arada kaytldr. Bu ns
ha 952H ./1 5 4 6 yl Zilkadesinde M uham m ed b. Bilal tarafndan
neshitalik hattyla istinsah edilmitir.
b - erhu Esrris-Savm min erhi Esrril-bdn:
Fkh- badet konusuyla ilgili birinci eser gibi, bu eser de oru ve
onun esrar hakkndadr. A rapa kalem e alnm olan bu eser, birin
ci eserden farkl ve m stakil bir eserdir. Bitlisli dris bu eserini
M ekkede iken 917 H ./1511M . ylnda yazm tr ve onu M emlk
Sultan el-G avrye ithaf etmitir. E serin elyazma bir nshas, Sley
maniye K tphanesi Ayasofya blm 1994 num arada kaytl bu
lunm aktadr.
c - Risle Der bhat> Ani:
Bitlisli drisin kendisi bu adla bir Farsa eser yazdn, "K38

nn-i henh" adl eserinde belirtm ektedir1. Fakat onun bu eseri

ne bugne kadar rastla n lm a m tr. Bitlisli dris bu eseifinde mbah olan, dinlenm esi yasak olm ayan ses, nam e ve sazlan konu al
m aktadr. Nitekim Bitlisli drisin kendisi, gzel seslerin, d ve ney
gibi alglarn dinlenm esinin haram olmadm "Knn -i henh" adl eserinde de belirtirken, bu konuyu zel olarak szkonusu
R islede daha nce ilediini ve bunlarn haram olmadn hakkn*
daki kendi grlerini fakihlerden naklettii deliller ile ispatladn
sylem ektedir.
2 - Hadsle lgili Eserleri:
Bitlisli dris gelenee uyarak iki tane ayr, A rapa tabiriyle "Hadsl-Erban", F arsa tabiriyle "ihl H ads kitab yazmtr2. O nun
bu eserleri bugne k ad ar gelebilm itir. imdi onlar hakknda ksa
bilgiler verelim.
a-Tercme ve Tefsr-i Hads-i Erbain:
Bitlisli drisin birinci "Krk Hads" kitab bu ad tam aktadr.
E ser F arsa yazlmtr. Bitlisli dris, "M esbhl-Snnet ve "Mikatl-M esbh" adl hadisler ihtiva eden eserlerden toplad 40
adet sahih hadsin nce h er birinin m anzum tercm esini yapm akta
ve daha sonra nesir olarak yorum lam aktadr. Bu 40 hadsten, ilk
yirmisi A llah bilm e (M arifetl-Llah), itikad, im n ve C ennet ile
ilgilidir. D ier yirmisi ise, insann am elleri, m elekler, iyi davran
lar ve ahlkla ilgilidir. Bu eserin tertib ve ifde tarznda, daha nce
krk hads konusunda eserler yazm olan m ehur H seyin V iz
Kifinin tesiri olduu bilinm ektedir3. Bu eserin elyazm a bir nsha
s, Sleymaniye K tphanesi F atih blm nde 7 9 1 /1 num arada ka
ytl bulunm aktadr. E ser 44 varaktan olumaktadr.
1. H a a n T avakkoli: A g e .. F a rs a M etin, s. 209
2. B elirli b ir k o n u d a p e y g a m b e rim iz H z. M u h a m m e d 'in 40 ta n e h ad sin i b ir aray a to p lay arak
o n la r h ak k n d a b ilg i v erm e k v e y o ru m la m a k ta n o lu a n ese rle re "K rk H ad s" veya "K rk
H a d s Kitab* d e n ir. H ic r II. (M ila d V I I I .) yzyldan itib a re n sla m d n y a sn d a b u e k il
d e krk hads k ita b yaz m ak g elen ek h alin e gelm itir. Bu, P ey g am b erim izin , " m m e tim
iin, d n m e se le le re d a ir krk h ad s e z b erley e n i A lla h T e l ( h ire tte ) fak ih le v e lim le r s
nf a ra s n d a d ir iltir .' a n la m n d a k i s z n dayanm aktadr.
3. K a ra h a n ( A .) : slm - T rk E d e b iy a tn d a K rk H ads, s. 113

39

b - T e r c m e ve N a zm - H a d s -i E r b a i n :

Bitlisli drisin ikinci Farsa krk hads kitab bu ad tam akta

dr. Birinci krk hads kitabnda olduu gibi, 40 tane hadsin nce
nazm olarak ktalarla Farsa tercm esi verilmekte, sonra yine
nazm olarak her bir hadsin yorum u yaplm aktadr. Bu 40 hadsten
ilk onu im n ve slm la, ikinci onu iyi ve kt amellerle, nc
onu ahlken fazilet saylan veya saylmayan eylerle, drdnc onu
ise hiret ileriyle ilgilidir.
Bitlisli dris, bu ikinci hads eserini yazarken Molla Cm inin
ihl H ads adl eserinden faydaland ve esinlendii belirtilm ekte
dir; nk Bitlisli drisin b u eserindeki bir ksm hadsler aynen
M olla C m inin eserinde de vardr ve ayrca Bitlisinin kulland
"Filtun M efilun F ilun" vezni de, M olla Cm inin kulland
vezindir1.
E serin nsznde, Bitlisli dris bunu elli yan getikten sonra
kalem e aldn kendisi belirtm ektedir. G een elli yllk mrn, faidesiz ilerde geirdiini ve bun d an byle kalan m rn Hz. Pey
gam berin efaatine nail olmak midiyle b u eserini yazdn belirt
m ektedir. Bu eserin iki elyazma nshas elde mevcuttur. Birincisi,
stanbul niversitesi Farsa Y azm alar blm 823 num arada kayt
ldr. Bu nsha, A bdrrahim Ncim hattyla istinsah edilmi ve A d
liye N zn Cevdet Paaya sunulm u olan bir nshadr. kincisi ise,
Sleymaniye K tphanesi Ll sm ail blm 30 num arada kaytl
dr.
3 - Tefsirle lgili Eseri:
a - Hiye al Tefsr-i Beyzv:
imdiki bilgilerimize gre Bitlisli dris'in tefsirle ilgili tek eseri,
m ehur m fessir Kad Beyzv (l. 1286)nn "Envrl-Tenzl ve
E sr r t-T evl" adl tefsir eseri zerine yapt bu hiyesidir. Bu
1. K a ra h a n (A .): A ge., 113

40

hiye, Beyzvnin tefsir ettii btn K uran ayetlerini kapsam a

m aktadr. A n cak setii ayetler ve onlarn tefsirlerinin haiyelerin
den, yani ksa yorum larndan ibarettir. E ser A rap a yazlmtr ve
II. Beyazda ith af edilm itir1. Eserin ba ksm nda, Bitlisli drisin
ayn Sultana sunduu "K aside-i Belia" da yer alm aktadr2. B ir ns
has Sleym aniye K tphanesi Ayasofya blm nde 303 num arada
kaytldr ve neshitalik hattyla yazlmtr.
F - T A R H V E SE Y A H A T L E L G L E S E R L E R :
Bitlisli dris, O sm anl tarihiyle ilgili nem li iki eserin sahibidir.
Bir de, hem tarihi, zellikle A kkoyunlular tarihini ilgilendiren, hem
de corafyay ilgilendiren seyahat kitab vardr. imdi de bu eserler
hakknda bilgi verelim .
a - H et Behit:
Bitlisli drisin O sm anl tarihiyle ilgili en nem li eseri ve btn
eserleri arasnda en ok tannan "H et Behit" dir. E ser Farsa ya
zlmtr ve bal da F arsa dr. Balnn m ans "Sekiz Cennet"
dem ektir. B u balk bazen "Hit Bihit'1eklinde yazlp okunm akta
dr3. F akat bu bir h ata deil, sadece bir telaffuz farklldr.
Sultan II. Beyazd, O sm anllarn resm i tarih yazclm balat
mak isteiyle devrin lim lerinden ve bu arad a Bitlisli dristen de
908 H . / 1502M. ylnda, A t M elik el-Cveyn, Vassf, M uneddn Y ezd ve erefeddn Y ezd gibi m ehur tarihilerin eserlerine
benzer eserler yazm alarn em retm iti. B unun zerine Bitlisli dris,
ayn yl bir O sm anl tarihi kalem e almaya b alar ve 31 ay ierisin
de, kendi ifadesiyle "iki yl ve yedi ay" 4 zam an zarfnda, yani
9 1 H ./1 5 0 5 yl o rtalarnda bitirir. Ayn yl eseri "H et Behit" ady
la sultan II. Beyazda sunar. Bitlisli d risin bu eserine ikinci bir ad

1 - S to rey (G .A .): P e rs ia n L ite ra t re , L o n d o n , 1970, C .l. K sm I. s. 4 1 3

2 - B u rsalt M e h m e d T h ir: A g e.. s ta n b u l 1975. C . III, s. 68
3- B kz. m e se la T o g a n (A .Z .V .): T a rih te U sul, . .E .F . y a y n la n N o : 4 4 9 . 2 . b ask . stan b u l.
1 969, s. 203
4 - U n a t ( F .R .) : A g e ., s. 198

4J

da koyduunu yine kendisinden reniyoruz1. A rapa olarak bu

ikinci ad yledir: "K tbs-Sfatis-Semniyye f A hbril- Kaysratil-Osmniyye".
E ser, II. Beyazd da dahil iik sekiz O sm anl padiah ve onlarn
zam anlarn konu alm aktadr. ok gzel fakat ar ve adal bir s
lpla kalem e alnmtr. E d eb zellie sahiptir. Esas olarak nesir
trnde kalem e alnmasyla birlikte yaklak 8.000 m sra tutarnda
kaside ve rubailer de vardr.
Bitlisli dris bu eserini yazarken, kendinden nce O sm anl tarihi
yazan kim selerin eserlerinden faydaland m uhakkaktr. F akat o,
faydaland kaynak eserleri belirtm em itir. II. Beyazdten nceki
Sultanlar hakknda bilgi verirken, zellikle k Paazde, N er ve
krullah gibi kim selerin tarih kitaplarndan yararlanm olmas
ok doaldr. nk zellikle N er ve krullah gibi kim selerin ta
rih kitaplarndan yararlanm olm as ok doaldr. nk zellikle
N eri5nin "Cihnm" s ile Bitlsnin bu eseri arasnda bz benzer
likler vardr. te bu benzerlikler B abingerin de dikkatini ekmi
tir. Fakat Babinger bunlara dayanarak, N ernin Bitlisli drisin
"H et Behi" inden faydalanm tr eklinde yanl bir kanaata var
mtr. H albuki doru olan tersidir, yani Ner, Bitlisli dristen de
il, Bitlisli dris N erden faydalanm tr. T arihen de bu byledir;
nk N er "C ihnnm y 898H . / 1492 M . ylnda bitirerek II.
Beyazda takdim etm itir. H albuki, Bitlisli dris "H et Behit' i an
cak yaklak on yl sonra yazm aya balam tr.
imdi "H et Behit" in ieriini tantalm : E ser bir nsz (M u
kaddim e), sekiz Blm (Behit) ve bir N etice (H atim e) den olu
m aktadr. H e r blm de ayrca nszler, giriler, eitli alt blm
ler ve neticelerden olum aktadr.

1. drs-i Bidls: H et Behit, n iv ersite K t p h a n e si (s ta n b u l) F arsa Y az m a la r b l m ,

N o:619, v. 207 b; E b l-Fazl M etm ed E fendi: S elm h-N m e. L l sm ail E fe n d i K t p
h an e si. N o: 3 4 8 / 11, v. 40 a

42

nsz:
a - T arih lm i
b - O sm anl H anedan ve Faziletleri
I. B e h i t: O sm an ve Z am an
a - nsz: O sm anlIlarn kkeni ve soykt
b - 1. ve 2. G iriler: Seluklu-Osm anl m nasebeti, O sm ann
tah ta k ve ilk O sm anl harbleri
c - 15 D estan: 6 D estan O sm ann tahta kndan nceki olay
larla, 9 D estan ise sonraki olaylarla ilgilidir,
d - Netice: O sm ann lm.
II. B ehit : O rh an ve Z am an
a - nsz : O rh an n tah ta knn sebebleri.
b - 1. ve 2. G iriler: O rh a n n tahta k, faziletleri ve ada
hkm darlar.
c - 8 D estan: SaferJeri ve fetihleri ile ilgilidir.
III. Behit: I. M u rad ve Z am an
a - 18 D estan : I. M u rad n tahta k, hkm darl ve devri
nin olaylaryla ilgilidir.
IV. Behit: Y ldrm Beyazt ve zaman
a - 1. ve 2. G iriler: I. Beyazdin tahta k ve faziletleri
b - 16 D estan: I. Beyazdn hkm darl ve devri olaylaryla ilgi
lidir.
V. B e h i t: I. M ehm ed ve Zam an
a - Giri: I. M ehm edin tahta k ve faziletleri
b - 28 D estan: I. M ehm edin hkm darl ve devrinde olan olay
larla ilgilidir.
c - Netice: I. M ehm edin lm .

V I. Behit: II. M urad ve Z am an

a - 1. ve 2. G iriler: II. M u rad n ta h ta k ve faziletleri
b - 28 D estan: II. M uradn hkm darl ve devrinde olan olay
larla ilgilidir.
c - Netice: II. M uradn lm
V II. Behit: II. M ehm et (Fatih) ve Z am an
a - 1. nsz: II. M ehm edin clusu
b - 2. nsz: ada krallar ve sultanlar
c - Giri:
Kalb: II. M ehm edin faziletleri
1. Cenah: II. M ehm edin ocuklar
2. Cenah: II. M ehm edin vezirleri ve kom utanlar.
d - 29 D estan: II. M ehm edin H ristiyan ve dier M slman dev
letler zerine yapt 29 seferiyle ilgilidir.
V III. B e h i t: II. Beyazd ve Z am an
a - nsz: II. Beyazdn faziletleri
b - G iri : II. Beyazdn hkm darl, ada krallar ve sultan
lar
c - Kalb: II. Beyazdn clusu
d - I. Bahis: 8 D estan, II. Beyazdn seferleri, fetihleri ve dier
olaylar anlatr,
e- 2.Bahis:
1. Cenah: II. Beyazdn ocuklar, vezirleri, kom utanlar ve bey
leri
2. Cenah: II. Beyazd devri limleri.
H tim e: II. Beyazdn lm ve Yavuz Sultan Selimin clusu.
"H et Behit" in ieriini bylece ksaca tantm olduk. Fakat bu
rad a eserin yazl tarihiyle ilgili bir soru ortaya kyor. yleki, biz
daha nce eserin 1506 ylnda bitirildiini kaynaklara dayanarak
sylemitik; fakat Netice (H tim e) ksm, grld gibi, II. Beya
zdn lm ve Yavuzun tah ta kyla, yani 1512 yl olaylaryla il
gilidir. Bu durum da, en azndan eserin ana ksm, 1506 ylnda ta
m am lanm bile olsa, Netice ksm nn 1512 ylndan ksa bir sre
44

sonra yazldn kabul etm ek gerekecektir. Dolaysyla bir btn

olarak eserin bitim tarih i en erk en 1512 yldr denebilir. te bunun
iin Bursal M eh m et T hir, eserin yazl tarihi olarak 9 1 9 H ./ 1512
tarihini v erm ektedir1.
Bitlisli d risin b u eseri, O sm anl tarihinin en kymetli kaynak
eserleri arasndadr. K endinden sonraki tarihiler iin kaynak tekil
etm i ve o n lara byk tesir etm itir. zellikle H oca Saaddedn "Tct-Tevrh" i, li "K nhl-A hbr", M neccim ba "Safayihl-A hbr ve R h E dirnev "Selim Nme" si iin oka H et Behitten faydalanm lardr.
H et Behi bugn hl elyazmas halde bulunm akta ve nem ine
ram en zerine bir ahm a m aalesef yoktur. M ehur O riyantalist
D .S.M argoliouth, lm nden nce, eserin Farsa m etniyle ngiliz
ce evirisini T h e Royal A siatic Societynin O riental T ranslation
Fund serisi ierisinde yaynlayacan sylemi, fakat szn yerine
getirem em itir.
H et B ehiin elyazm a nshalar u ktphanelerde bulunm akta
dr:
A - Trkiyede:
E sad Efendi: 3197; N uruosm aniye: 3209, 3211; Ali Em iri E fen
di 800-7,3211; R evan Kk: 1515; Halis Efendi: 3364; R za Paa:
888; Ll smail: 379; tf Efendi: 1946; Ayasofya: 3541; II. Ahmed: 2914; Beyazd : 5161.
B - Y abanc lkelerde:
Bnkpr: V I 532-4; Berlin: M s. O rient. N o 3179; Chanykov 85;
Kahire: 509; M eclis (T ahran): 276; Bodleian: U psala: 274; Browne
ColL: H-9;

1 - B u rsal M e h m e d T h ir: O sm a n l M ellifleri. C . III. stan b u l. 1975. s. 69

45

H et B ehite O sm anhlar devrinde im dikinden daha ok ilgi gs

terilm itir. Sultan I. M ahm udun em riyle eser, 1146 H ./1733M . y
lnda A bdlbak Sad (l. 1161 H ./1 7 4 8 M .) tarafndan Trkeye
tercm e edilm itir. Bu tercm e, "T ercem e-i H e t Behit" adn ta
m aktadr. Sad mahlasn kullanan A bdlbak, Vanl olup, D rr
E fendinin kardeidir. Divn Ktiplii yapm, sonra H otin (Polon
ya) da kk- Sn" defterdar olm utur. B abinger, bn Kem lin
da H et B ehiti Trkeye tercm e ettiini sylemektedir; fakat
imdiye k adar byle bir tercm eye rastlanm ad gibi, bn Kem lin
eserlerinin listesini veren bizim grebildiim iz kaynaklarda da buna
dair hi bir bilgi yoktur. Ayrca Storey, H et B ehitin Hseyin bin
H aan M ni tarafndan yaplm B uharada Sem enov No: 43de
kaytl bir baka tercm esinden bahsediliyor.F akat bu tercm e hak
knda hibir bilgi verilm em ektedir.
Sad A bdlbaknin tercm esi u ktphanelerde elyazmas ola
rak bulunm aktadr: Ayasofya: 3544; N uruosm aniye: 3078; Viyana
Milli K t p h a n e si: 994; Stockholm Kraliyet Ktphanesi: 70 ; H amidiye: 928.
Ayrca, bilindii gibi, Bitlisli d risin olu E b l-Fazl M ehm ed
E fendi H et Behite bir Zeyl (lve) yapm tr. Bu Zeyl, "Sley
m an- Nme" veya "Zeyl-i H et Behit" adyla bilinm ektedir. Zeylin
yazlmas, 9 7 4 H ./ 1566 M . ylnda bitirilm itir2. Bu eser u ktpha
nelerde elyazmas olarak bulunm aktadr: L l sm ail Efendi:
3 4 8 /2 ; Revan Kk: 1540; E sad Efendi: 2447; G othe: 32.
Son olarak H et Behit ile ilgili olarak bir hususa daha deine
lim. Cl. H u a rt eserin 80.000 m sradan olutuunu yazm aktadr3.
Bu, yanltr. Ayn hata, T rk A n sik lo p ed isinin "drs-i Bidls"
m addesinde de tekrarlanm tr4. D ah a nce de belirttiim iz gibi,
eserde 8.000e yakn m sra vardr. H erh ald e yazar, ya rakam da bir

1
2
3
4

S to y (C .A .): A g e ., C .l. K sm I, S. 415, n o t 1

S torey (C .A .): A g e.. C. 1. K sm I, s. 416
H u a r t (C l.): Bidls, E n c y clo p ed ie d e " s la m , eski bask, 1913, C .l. s. 734
T rk A n sik lo p ed isi: drs-i Bidls, M illi E itim B asm evi, stan b u l, 1972, C .2 0 , s. 40

46

yanllk yapm olabilir veya bu eserle, yaklak 80.000 msradan

oluan Bitlislinin "Selm-Nmesini kartrm olabilir.
Selim Nme:
Bitlisli drisin Osmanl tarihiyle ilgili ikinci eseri, Selimnmeler
trnden olan ve sadece Yavuz Sultan ve devrini konu alan "Selm
- Nmesidir. Bu eser bazen kaynaklarda "efim h -Nme olarak
da zikredilmektedir. Bitlisli dris bu eserini Yavuz Selimin istei
zerine yazmtr. Eser Farsa yazlmtr ve ksmen nesir ve ks
m en nazm trnde yazlmtr. 80.000 kadar msray ierir. Eser
iki Giri (Methal) ve iki ana ksmdan olumaktadr. Konusu, Ya
vuzun doumu, ocukluu, valilii, yapt savalar, 918H ./
1512M. ylnda padiah oluu ve Bitlisli drisin bizzat m ahade et
tii 917-926H./1512-1519M. yllar arasnda vuku bulan olaylardr.
Bitlisli drisin bu eserini kesin olarak ne zaman yazmaya balad
n bilmiyor isek de, bunun Yavuzun tahta gei yl olan 1512 y
lnda veya daha sonraki bir tarihte olduunu syleyebiliriz. Bitlisli
dris, 1520 ylnda vefat ettii zaman eseri henz tamamlanmam
tr. Olu E b-Fazl M ehmet Efendinin verdii bilgilere gre, Ka
nuni Sultan Sleymann emriyle kendisi babasnn dank msvettelerini bir araya getirmi, onlar tesnif etmi, eksik ksmlarna il
veler yapm ve bir de nsz ekleyerek eseri tamamlamtr . Ese
rin 1566 yl ierisinde tamamland sanlmaktadr.
"Selm-Nme", Bitlisli drisin en son olarak kaleme alp, tam am
lamaya alt bir eseridir. Halen elyazmas olarak bulunan bu ese
rin bir ok elyazma nshalarna sahibiz. Bazlar u ktphanelerde
mevcuttur. Revan Ktphanesi: 1540; Ll smail Efendi: 348/2;
Em anet Hzinesi: 1423; London add.:24960; Manchester Uni.
Bibi.: 27; Paris Bbl. Nati.: 235, bu Sokullu M ehmed Paa iin kop
ya edilmi ok gzel bir nshadr.

1 - E b l-Fazl M ehm ed Efendi: Selmh-Nme. Farsa yazma, Ll smail Efendi Ktp. No:
348/11, v, 38 b-39 a.

47

Risle-i Haznyye:
Bitlisli drisin bu eseri, daha ok bir seyahat kitab olmakla bir
likte, Akkoyunlu devletiyle ilgili bilgiler iermesi bakmndan tarih
le ilgili eserlerinden sayabiliriz. Akkoyunlu hkmdar sultan Yakub Bey adna yazlmtr. Bitlisli drisin bu Sultan ile, Azerbay
candari E rrana yapt seyahati konu almaktadr. Grd yerler
deki corafi gzelliklerden, tarihi eserlerden bahseder. Bakdeki
Petrol kuyularndan bahsetmesi de devri iin ilgin bilgilerdir.
Bu eser belki de Bitlisli drisin ilk kaleme ald eser olabilir.
Eser Farsa yazlmtr; esas itibariyle nesir trnde yazlm olma
sna ramen, yer yer iirler de vardr. Bu iirlerin ou, Nizm-i
Gencevden iktibaslardr. Eserin mevcut bir elyazma nshas, Sleymaniye Ktphanesi Esad Efendi 1888/7 num arada kaytldr.
Bu nsha Muhammed b. Bilal tarafndan 952H ./ 1546M. ylnda is
tinsah edilmi bir nshadr.
G - M EKTUPLARI VE RLER:
Bitlisli drisin bir ok iirleri vardr. Bunlardan bir ksm eitli
eserlerinin iiriinde yer almakla birlikte, bazlar mstakilen top
lanmtr ki, bir nshas Esad Efendideki 1888 numaral mecmua
ierisinde bulunmaktadr. Onun "Bahariye" ve "Hazaniye" isimli ka
sideleri ile, Sultan Selim, Mustafa, Davud ve skender Paalara
yazm olduu kasideleri mehurdur. Mesela, Het Behitin sonun
daki Sultan Selimin hal ve tavrm tasvir eden mesnevi tarznda
2700 beyitlik bir manzum ksm, Bitlisli drisin iirlerinin baka bir
rneidir. Ayrca "Knn- henhr'nin Giri ksmnda bir de
Nat- erif, yani Peygambere methiye vardr.
M ektuplarna gelince, Bitlisli dris siyas ve tarih deere haiz
mektuplar yazmtr. eitli devlet adamlarna ve idarecilere yaz
lan mektuplardan byk bir ksm baz iirleriyle birlikte aadaki
mecmualarda saklanabilmitir:
48

1 - Kasid ve M na t ve M raselt:
Sleymaniye Ktphanesi Esad Efendi blmnde 1888/3 numa
rada kaytl olan bu eser, Osmanl padiahlaryla dier ileri gelen
devlet adamlar ve limler hakknda Bitlisli drisin yazd kasidele
ri, divn yaz rneklerini ve mektuplarm iermektedir. Bu nsha,
Muhammed b. Bilal tarafndan 952H./1546M . ylnda neshitalik
hatlyla istinsah edilmi, Farsadr.
2 * Mecmua- M nat:
Akkoyunlu, Karakoyunlu, Timurlu, Osmanl (II. Beyazd ve Ya
vuz Selim) ve Hind Sultanlar arasnda hicr IX. yzyln son eyre
i ile X. yzyln ilk yars arasnda mbadele olunan mektuplar ie
rir. Bu m ektuplarn byk bir ksm Bitlisli drise ait olmakla bir
likte, bazlar da olu Ebl-Fazl M ehmed Efendiye aittir. Bu mec
mua, Farsadr ve niversite Ktphanesi (stanbul) Farsa Yaz
malar ksmnda 906 num arada kaytldr.
3 - Ei-M nat:
na sanatyla ilgili Bitlisli drisin bu eseri Trkedir. Ayrca
eser onun Trke olarak yazd bir takm mektuplarn da ierir.
Bu eser, Sleymaniye Ktphanesi 3879 numarada kaytldr. Ese
rin son ksmnda sonradan yazld anlalan ve Bitlisli drise ail ol
mayan bir takm mektuplar daha vardr ki, belki bunlar da olu
Ebl-Fazl M ehm et Efendiye ait olabilir.
Bunlardan baka, ayrca Topkap Saray ariv klavuzunda belirti
len 1919, 5675, 8333/1,2,3 numaral mektuplar da Bitlisli drise
aittir. Bunlar onun kendi elyazsyla II. Beyazd ve Yavuz Sultan Selim"e gnderdii Farsa mektuplardr.
Son olarak burada unu da belirtmek gerekir: Bitlisli dris kendi
si bu saydmz eserlerini yazmaktan baka, bugnn tabiriyle, bir
de editrlk hizmetinde de bulunmutur. Onun Akkoyunlu ulema
sndan ve limlerinden olan Necmeddn Mesd ve Kad snn iir

49

lerini ayr ayr bir araya getirerek birer Divn halinde topland be
lirtilmektedir1.
H - ESERLERNN KRONOLOJK TASNF:
Buraya kadar Bitlisli drisin, ilgili olduu ilim dallarna gre
eserlerini tantmaya altk. M racaat edebildiimiz klasik biyogra
fik ve bibliyografik kaynak eserlere gre, onun iirlerin ve mektup
larnn topland mecmualar da dahil 28 tane eserinin olduunu
tesbit etmi olduk. Bunlardan 8 tanesine bugnk bilgilerimize g
re, henz hi bir yerde rastlanamamtr; dolaysyla kayp durumda
drlar. Geri kalan 20 tane eser eitli ktphanelerde mevcut bulun
maktadr. nce mevcut eserlerini yazl zamanlarna gre kronolo
jik bir tasnife tabi tutup, sonra da, kayp eserlerini sralayacaz.
a Mevcut Eserleri:
1 - Risle-i Hazniyye: Bitlisli drisin ilk eseri olduu sanlmak
tadr ve 1478den sonra yazld kesindir.
2 - Risle-i Bahriyye Y Rabal-Ebrr: Sultan Yakubun son
zamanlarnda yazldna gre 1490 civarnda yazlmtr.
3 - M nzarts-Savm vel-yd: 1502 yl ierisinde yazlmtr.
4 - Het Behit: 1502 ylnda yazlmaya balanm ve 1512 yln
da tamamlanmtr.
5 - Tercme ve Tefsr-i Hads-i E rban: Bitlisli drisin kendisi
50 yan getikten sonra hads konusuyla ilgili olarak yazmaya ba
ladna gre, eserin yazm tarihi II. Beyazd devrinde 1502den
sonra.
6 - Tercme ve Nazm- Hads-i E rb an: Bu da, II. Beyazd dev
rinde 1502den sonr yazlmtr.
7 - Mirtl-Ceml: II. Beyazd devrinde tahminen 1508- 1510
yllar arasnda yazlmtr.
8 - Hiye al Tefsr-i Beyzv: II. Beyazd devri, kesin bir tarih
l-Bkz. Muhy-yi Glen: Age., s. 116

50

belirlemek zordur.
9 - erhu E srris Savm min erhi Esrril-badn: M ekkede
1511 ylnda yazlmtr.
10 - Risletl-ban Mevkil-Vcb: 1512 yl civarnda yazl
mtr.
11 - Hakkul-Mbn fi erhi Hakkil-Yakn: 1512 - 1514 ylar
arasnda yazlmtr.
12 - M irtl-Uk: Yavuz devrinde, tahminen 1515 yl civarn
da yazlmtr.
13 - M nzara-i Ik b Akl: Kesin bir tarih belirlemek zordur.
14 - Tercme-i H aytl-Hayvan: 1517-1518 yllar arasnda ya
zlmtr.
15 - Risale fn- Nefs: Kesin bir tarih belirlemek zordur.
16 - Knn-i ahenh: En son eserlerindendir ve tahminen
1520 yl civarnda bitmitir.
17 - Selm-Nme: En son eserlerindendir^ 1520 tarihinde henz
tamamlanmamtr.
18 - Kasid ve M nat ve Mraselt,
19 - Mecmua- Mnat,
20 - El- M nat : Bu son eser, Bitlisli drisin eitli iirlerini
ve mektuplarn ieren eserlerdir. Bu iirler ve mektuplar ok eit
li zamanlarda yazlmtr.
b - Kayp Eserleri:
Bunlarn bazlar Bitlisli drise atf edilen ve bazlar ise, kesin
olarak ona ait olduklar halde henz ele gememi eserlerdir. sim
lerini biliyoruz; fakat onlar hi bir ktphanede imdilik rastlanamamtr.
51

21 - erh-i Hiye-i Tecrd,

22 - Rfizilere Reddiye,
23 - Kenzl-Haf f Beyn M akamtis-Sf,
24 - Tuhfe-i Dergh- l,
25 - erhu Fussil-Hikem,
26 - erhul'Hamriyye,
27 - erh-i Manzume*i Glen-i Rz,
28 - Risle Der bhat- Ani.

52

NC BLM
BTLSL DRSN AHSYET

Bu blmde Bitlisli drisin siyas ve lm ahsiyetini ayr ayr k

saca anlatmaya alacaz. Onun hizmetlerine ve Osmanl siyas ve
lm hayatna katklarna deineceiz.
1 - Siyas ahsiyeti:
Bitlisli dris, gerek siyasi kabiliyeti asndan ve gerekse bu saha
daki hizmetleri asndan deerlendirildiinde, byk bir siyas ah
siyet olarak grnmektedir. Onun byle bir siyasi kiilik kazanmas
nn iki sebebi vardr. Birinci, babasnn Akkoyunlu devletinde siya-s hizmetlerde bulunmas; kincisi ise, kendisinin gen yata, ba
bas gibi, ayn devlette siyas vazifelere atanmasdr.
Bitlisli dris, daha nce de belirttiimiz gibi, ilk resm siyas vazi
feye 1478 yl veya hem en sonrasnda Akkoyunlu Sultan Yakub
Beyin mni olarak Tebrizde balar, Sarayda daha baka vazife
ler de yklenen Bitlisli dris, bu devletin 1501 ylnda Safavilerce ta
mamen ortadan kaldrlmasna kadar hizmetlerini srdrr. Sultan
Yakub Beyden sonra yerine geen Sultan Rstem ve Elvan Bey de
ona siyas ve askeri yeteneklerinden dolay byk bir sayg gster
miler ve devletin dar ilerinde ona danmlardr. Bitlisli dris,
daha nce de belirttiimiz gibi, yaklak yirmi yl kadar Akkoyunlu
devletinin hizmetinde bulunmutur.
53

Bitlisli drisin siyas ahsiyeti ve dahiyne baarlar Osmanl

devleti hizmetine girmesiyle, zellikle Yavuz Sultan Selim zamann
da grlmtr. Gerek yklendii siyas ve asker vazifeleri baarl
bir ekilde yerine getirmesi ve gerekse bu sahalarda yazd eserler
le byk bir siyas ahsiyet olduunu ispatlamtr.
Yavuz Sultan Selim ile birlikte Osmanllarn Dou ve Gney
Dou Anadolu siyasetini belirleyen Bitlisli drisdir; ayn zamanda
o bu siyasetin mimarlarndan birisidir. Bitlisli drisin basiretli siya
seti sayesinde, aldran Savann hemen akabinde bu blgeler Osmanl hakimiyetine girmitir. Diyarbakr bakent yaplarak blge
nin idaresi kendisine braklmtr. Daha nce de belirttiimiz gibi,
Osmanl devletininin nc Kazaskerlii olan "Arab ve Acem Ka
zaskerlii" Diyarbakrda 1516 ylnda kurulmu ve bunun bana
Bitlisli dris atanmtr. Bitlisli drisin giriimiyle 1518 ylnda Di
yarbakr vilayeti ve blgenin ilk tahrir defteri tutulmu ve tahriri ta
mamlanm; idari stats belirlenmitir. Bylece Yavuz, onun dev
lete olan sadakati ve hizmetine dayanarak ona geni yetkiler tan
mtr. Yavuz Sultan Selim, Bitlisli drisin siyas ve asker tavsiyeleri
ne harfiyen uymutur. H atta aldran Sava dn, Diyarbakr ve
Mardin gibi nemli vilayetlerinin Osmanl hakimiyetine gemesinin
gerekli olduunu Yavuz Selime telkin eden Bitlisli dristir. nk
Bitlisli dris, Safavilerin hakimiyeti altnda bulunan bu blgenin fethedilmedii takdirde bu devletin Osmanl i siyasetine karmaya
devam edeceini ve aldran Zaferinin bir mans kalmayacana
inanyordu. O, ayrca bu iin de kolayca halledilebileceini de bili
yordu; nk ounluu snni olarak halk ve yerel idareciler i olan
Safavilerin idaresinden memnun ve honut deillerdi. Bundan fay
dalanmay dnen Bitlisli dris, hem bir kumandan olarak hem de
bir siyaset adam olarak olaanst bir aba harcayarak Yavuzun
ideali olan Anadolu birliini gerekletirdi.
te yandan, Bitlisli dris Suriye ve Msrn fethinde de ayn a
bay harcadn gryoruz. Bizzat Yavuz ile birlikte bu lkelerin
feth hareketlerine katlm ve onlarn Memluklularn hakimiyetin
den Osmanllarn hakimiyetine gemesinde rol oynamtr. Osman
54

llara balanan bu topraklarn nasl idare edilecekleri ve statleri

nin belirlenmesinde Yavuza yol gstermitir. Onun direktifleri do
rultusunda bir idari sistem uygulanmtr.
Bitlisli drisin btn bu asker ve siyas hizmetleri ve baarlar
gz nnde tutulduunda, ona "kinci Yavuz diyebiliriz. nk Ya
vuzun lks, Bitlisli drisin de lksyd; veya tersi Bitlisli drisin lks, Yavuzun da lksyd, byyen ve Ehl-i Snnet ale
mini tehdid eden Safavilere kar gl bir ittifak kurmak gelien
ve byyen Osmanl devletini bu ittifakn lideri yapmak. Bu lk
byk lde gerekleti; onun iki mimarndan birincisi Yavuz ise,
phesiz kincisi de, Bitlisli dristir.
2 - LM AHSYET:
Bitlisli dris, byk bir siyas ve askeri ahsiyet olduu kadar b
yk bir lm ahsiyettir. Ne var ki, bugn biz onun lm ahsiyetini
tam mansyla ortaya koymaya ve Osmanl ilim tarihine hizmetleri
ni tm olarak sayp dkmeye muktedir deiliz. Bunun balca sebe
bi, eserlerinin hemen hepsinin neredilmemi ve zerlerine alma
yaplm olmamasdr. te bu yzden onu tam olarak deerlendir
mek imkanszdr. Ancak, sadece eserlerinin says ve bunlarn tp
tan siyasete, felsefeden tefsire eitli ilmi sahalara ait olmas bile
onun byk bir lm ahsiyete sahip olduunu gstermeye yeter sa
nyoruz. Nitekim Hoca Saadeddn, onun iin, kalemini iyi kullanan
ve alt alanlarda devrinin tek adamyd demektedir1. imdiki bil
gilerimize gre, Bitlisli drisin ilmi ahsiyetinin eitli ynlerini k
saca anlatmaya alalm.
a - Tarihilii:
Bitlisli dris bugn daha ok bir tarihi olarak tannmaktadr. Bu
nun sebebi, onun tarihle ilgili eseri Het Behit zerinde baz m o
dern tarihilerin az da olsa inceleme yapmalanndandr. Bitlisli dris,
tarih ilmi konusunda ok yeni fikirler getiren bir tarihi deildir. O,
zellikle Osmanl tarih yazclna baz ekli katklarda bulunmu
1 - H oca Sadeddn: Age. C. IV, s. 246 C. s.239

55

tur. Bazlar, bu ekli katklarm msbet bulmaktan ziyade menfi

olarak deerlendirmilerdi.
Hereyden nce, Bitlisli dris Osmanl tarih yazclna Farsa
tarih yazma geleneini sokmutur. Devrinden nce tarih kitaplar
ounlukla Trke ve az da olsa Arapa yazlyordu. Bitlisli dris
ile birlikte Farsa Trk tarihi yazma gelenei de balamtr. kinci
olarak, Bitlisli dris, tarihe edebiyat sokmutur. Daha nce yazlan
tarih kitaplar yaln ve sade slblarla yazlyordu. Bitlisli dris, ar
ve adal ssl bir slb kullanmtr. Bu konuda yle denmekte
dir: "Hakikaten Het Behit tarih noktadan bir aheser olduu gibi
edeb cihetten de mstesna bir mevki igal eder. dris, zamannn,
mtebahhir limi olduundan baka deerli bir edip olduunu da
eserinde mebzlen gsterir. Bu hal o dereceye varr ki, baz yerler
de edebi aksam tarihi vukuat glgede brakacak kadar uzundur...
slbunun mulak bir dereceye varan fazla ssnden bizzat sa
dk mukallidi olan Sadettin bile ikayet eder. Bununla beraber bu
elegan tarzyla zarif Osmanl slbunun domasna beUd de doru
dan doruya amil olmutur1.
nc olarak Bitlisli dris, tarihi olaylarn anlatmnda mutlaka
tarih ve kronolojik sraya uymay yerletirmeye almtr. Tabi es
kiden beri tarihiler, tarih olaylarn anlatmnda belirli lde tarih
srasna riayet ediyorlard; fakat Bitlisli dris deta tarih olaylarn
anlatmnda bir birleriyle tarihsel irtibatn kurularak anlatlmasnn
zorunluluuna kesin inanyordu. Bu, onun Het Behit ve Selim -Na
me adl tarih kitaplarnda uygulamaya alt bir husustur. Het
Behitten bahsederken bu hususa M ehmed kr yle iaret
etmektedir: "Eser yazlal beri 400 seneyi getii halde, Osmanl
d e v le tin in
k u ru lu u
z a m a n n a
a it
m al m atn

1 M ehm et iikr : O sm a n l D evletin in Kuruluu, 2 d : ss.8 9

56

hal ne kadar kark ve noksan olduu gz nne getirilirse

Het-Behitin olduka itinal ve mmkn m ertebe takvimi bir su
rette tertip edildii grlr"1. Bitlisli dris, ayn zamanda OsmanlIla
rn ilk vakkanvislerindendir, yani ilk resm Osmanl tarihi yazmaya
m em ur edilen tarihilerdendir.
b - airlii:
Bitlisli drisin gerek mstakil yazlm ve gerekse bir ok eseri
nin iinde yer alan bir ok iirleri vardr. Bunlar kaside ve mesnevi
tarznda yazlm iirlerdir. Genel karakterleri itibariyle didaktik i
irlerdir. Genelde iirlerinde realizm hakimdir. Konular tarihi olay
lar ve eitli din motiflerdir. iirlerinde arz vezninin eitli kalpla
rn kullanmtr.
iirlerinin okluu gz nne alnrsa retken ve byk bir air
denebilir; fakat iir sanatndaki ustal asndan birinci snf bir a
ir olmaktan ziyade ikinci snf bir airdir denebilir. Mesela,bir Fuzu
l, bir Sad, bir Hfz veya bir Yunus deildir.
c - Hattatl:
Buna ramen, gzel sanatlarn bir baka kolu olan hat sanatnda
Bitlisli dris, birinci smf ve byk bir hattat olduu kabul edilmek
tedir. O, zellikle Divan yazda tlik sls' ve siyakat yazlarnda
ok kymetli bir stad idi2. na sanatnda Farsa yazanlar arasnda
Bitlisli drisin benzeri grlmemitir denmektedir3. Eserlerinden
bahsederken, II. blmde, zikrettiimiz gibi, onun na sanatna da
ir Trke yazlm "El-Mnat" isimli bir eseri de vardr. Dolaysy
la Bitlisli dris yaz sanatmn hem teorik ynyle, hem de pratik y
nyle uram bir sanatdr.
d - Filozofluk Yn:
imdiki bilgilerimize gre, Bitlisli dris kelimenin tam mansyla
bir filozof olarak grnmemektedir. Fakat zellikle metafizik
1 - M ehm ed kr: A ge., s.8
2 - U zunarl (.H ): A ge., S.616; M ustankzde : A ge.S.110
3 - Z inzi M rz M uham m ed Haan: Riyzul-Cenne, K tphane-i Mill-i Tebriz, No: 3578,
c.568-a.

57

meselelerle megul olmu ve felsef yn olan bir dnr duru

mundadr. Bu meselelerde zellikle bn Sina ekolne meyletmi ve
bu ekoln fikirlerini benimsemi bir kiidir. Bu ynyle Osmanl
dnce tarihinde bn Sinacln yaamasna hizmet etmitir. Felse
fi mahiyetteki eserleri maalesef henz aratrma konusu yaplmad
ndan, Bitlisli drisin felsef meselelerin zmlenmesinde kendi
ne has fikirlerinin olup olmadn imdilik syleyebilecek durumda
deiliz. Fakat her eye ramen unu syleyebiliriz. Sadece OsmanlIarda deil genel olarak slam dnyasnda felsefeye ilginin azalma
ya devam ettii bir devirde, Bitlisli drisin felsef konularla ilgilen
mi olmas bile ok nemli bir husustur.
e - Mutasavvflk Yn:
Bitlisli drisin en ok gilendii konulardan birisi de, tasavvuf
tur. Daha nce de belirttiimiz gibi, bundan babasnn etkisinin b
yk olduunu sanyoruz. nk babas Suhreverdie tarikatna ve
retisine bal bir mutassavf idi. Bitlisli drisin yine maalesef ta
savvufla ilgili eserleri zerine aratrmalar henz yaplmad iin
onun mutassavvfhk yn hakknda da pek fazla bir ey sylemek
durumunda deiliz.
Ancak, Bitlisli drisin tasavvufla ilgili eserlerinin konu ve balk
lar bile bize onun tasavvuf eilimi hakknda bir bilgi vermektedir.
O zellikle bni-Farz, bnl-Arab ve Mehmud ebistr gibi n
l mutasavvflara ilgi duymutur. Dolaysyla Suhreverdilik ve ah
sen irtibatta olduu brahim lennin kurucusu olduu Halvetilikin Gleniye kolundan ziyade, Vahdeti Vcd ekolne merak
saldn anlamaktayz. Tasavvufun tarikat ynyle deil, metafizik-teorik ynyle daha ok ilgilenmitir. Fikirlerinin tafarruatn
imdilik bilmemekle birlikte Bitlisli drisin Muhyiddin bnl-Ara
bnin Vahdet-i Vcd doktirini izgisinde bir mutasavvf olduunu
ok rahatlkla syleyebiliriz. zellikle Kayserili Davud (.1350) gi
bi bir ilk Osmanl mutasavvfnn Vahdet-i Vcd tarz tasavvuf an
laym Anadoluda yaymasndan sonra, Bitlisli dris gibi hemen b
58

tn Osmanl entellekteli bu tasavvuf anlaym benimsemi ve g

nmze kadar yaatmtr1.
f - Din Alimlii Yn:
Bitlisli dris din ilimleriyle, zellikle hads, tefsr ve fkh ilimle
riyle de yakndan megul olmutur. Bu ilimler sahasnda derin bilgi
sinin olduu yazm olduu kitaplar ve onlarda tertt meseleler
den aka anlalmaktadr. Din meseleleri tartrken aklc bir
yntem iinde olduunu anlyoruz; nk ele ald meselelerle es
kilerden nakledilen bilgileri olduu gibi nakletmiyor, onlar tenkidi bir szgeten getirdikten sonra doru olanlarn kendisine destek
olarak kullanma yoluna gidiyor.
Ayrca, din meselelerin zmnde realist ve liberalist bir tu
tum iinde olduu anlalyor. Bunu, onun ark ve trk gibi gzel
seslerin, d ve dier baz alg aletlerinin seslerinin dinlenmesinin
haram olmad gr ile din yinlerde sem gibi gsteri yapma
nn caiz olduuna dair grlerinden aka anlamaktayz, kaynak
larda ok dindar olarak vasflandrlan Bitlisli drisin byle bir tu
tum ierisinde olmasnn tem el noktas udur: din insan iin gelmi
tir; insanda bizatihi bedih ve estetik duygular doutan vardr; o
halde din ve din adna herhangi bir anlay, insandaki bu duygular
dum ura uratm ak iin olamaz, tam tersine gelitirmek iin olabilir.
Tabiki, bu duygularn gelitirilmesi de, slmn genel ahlk kuralla
r erevesi ierisinde olmaldr. Byle olduu takdirde ancak, din
ile akl, din ile sanat uyum ierisinde olabilir; aralarnda zdhk ol
maz. te bu noktadan Bitlisli dris, realist bir grn temsilcisi
dir.
g -Fen Bilimleri Yn:
Bitlisli dris, fen veya msbet bilimlerden saylan tp, zooloji ve
kozmoloji bilimleriyle de uratm, bu konularda eserler yazdn
daha nce sylemitik. Bu tr eserlerine baktmzda, Bitlisli
3 - B ay rak d ar(M ): Kayserili Dvd, K ltr ve Turizm Bakanl Yaynlan, No: 912, A nkara,
198, ss.4 1 4 2

59

drisin kendine has yeni fikirleri yoktur. Bu yzden onu baarl bir
fen bilim adam veya msbet bilimci kabul etm ek pek mmkn de
ildir. Fakat devrinde bu bilimleri canl tutmak iin harcam oldu
u abas da takdirle karlanmaldr.
Bitlisli drisin siyas ve lm ahsiyeti hakknda sonu olarak u
nu syleyebiliriz: Bitlisli dris XV. yzylda yetimi mstesna bir si
yaset ve ilim adamdr. G erek eserleriyle ve gerekse fiil hizmetleriy
le Trk siyasetine ve ilmine byk katklarda bulunmu bir ahsiyet
tir. Eserlerinin okluu ve eitli ilim dallaryla ilgilenmesi, kendisi
ne ansiklopedist bir ilim adaml sfat verdirmektedir. Eserleri ve
fikirleri zerine yeni ve ok ynl aratrm alar ve incelemeler yap
maya deer bir dnrdr. Yeni aratrmaclar karak, byle bir
dnr daha etraflca gn na karmalarm mit ediyoruz.
Bu eserde bizim Bitlisli drisin eitli konulardaki grlerini ay
r ayr ve tefarruatl bir ekilde incelemek ve yorumlamak gayemiz
deildi; zaten bunada imkanmz yoktu. nk, nce eitli ktp
hanelerde dank vaziyette olan elyazmas eserlerini bir araya getir
mek ve onlar zerinde neir almalar yapmak gerekirdi ve bu da
haliyle ok uzun bir almay gerektirecektir.

60

D RD N C BLM
EKLER
I - Siyset ve Ahlk Konusundaki Eserlerinden Semeler:
BTLSL DRSN SYAS AHLAK VE YETENEK
HARKINDAK DNCELER
Bitlisli dris, Nasihatl-Mlk tarznda yazd "Knn-Nme-i
henh" adl eserinin ikinci ksmnda, devrinin siyaset anlayna
gre, devlet adam ve idarecilerinin nasl bir siyas ahlk ve yetene
e sahip olmalar gerektiini incelemektedir. Biz, bu ksmn terc
mesini aada veriyoruz:
"kinci Ksm: Padiahla lyk, ahlk ve sfatlarn aklanmas,
ordu ve halkn babuluuna gerekli ahlk faziletler, yaratl ekil
lerinin faziletlerinin beyan hakkndadr.
Gemi aklamalardan anlald ki, yaratklarn en ereflisi in
sandr. Dnyada grlen eyler arasnda insanlarn en faziletlisi, hi
lafet ve sultanlk makamna lyk ve beenilen sfatlarla vasflanma
s gerekir. M an lkesinde, tanrsal hilfet, peygamber ve velilere
mahsus olduuna gre imdi bu dnyada ahlk ve kumandanlk, ha
life ve sultanlarn deerinin derecelerindendir. Herhalde bir kavmin en erefli kiisinin kavminin en erefli sfatlar ile sfatlanmas
lazmdr. H er toplumun iman ve kumandan mertliin meziyeti,
sevilen ve beenilen sfatlarn fazileti ile tannmas lazmdr. Eer
bir padiah grnte hilfet tahtna oturur, fakat hakikatte gste
ri makamna oturmakla korku ve zarar kayna, afet ve er aynas
olursa Hz. Sleymandan yz zorla alan Ehrimen devi gibi kud
ret bulup, hapsedilmi bir toplulua saldrgan, zararl ve yrtc bir
hayvan gibi olur.
iir:
Gece uyumayan kiinin,
Zulm ile mlkn harap etme.
Bu dnyada vakarsz olursan,
O dnyada da utanan olursun.
61

Bir bahtiyar padiah, olgun yaratl ve iyi huyuyla Allah tarafn

dan teyid edilse ve lh rahmetin desteiyle yardm bulsa da, Yaratann ona en iyi yardm ve m uradna eren talihlinin saadet vesilele
rinin en by, gemi sultanlarn haberlerini ve eserlerini Al
lahn yardmyla okuyup inceleyerek eref ve an sahiplerinin ahval
ve ilerini takip ederek ve onlardan faydalanarak muvaffak olmal
dr.

Beyit:
Padiahlar iyi olmadan, an sahibi oldular,
Gemilerden ahlk rendiler.
Peygamberler, imamlar ve sultanlar gibi, din ve padiahlk yolu
nun ileri gelenleri, "Fazilet ve stnlk, nder ahsndrMsznn
anlamnca her zaman ne dp muvaffakiyet ve ktlkleri ba
layarak kendi zamanlarnda himmetle altlar. Muvaffak lider,
teyit edilmi sultan gibi, Allahn yardmna layktr. O daima ftr
olan iyi ahlkn sultanlarn hikmet almeti olan szleri ve eserleriy
le kyaslayarak dklk ve noksanlktan korunabilsin. Kendi bee
nilen faziletlerini ve vlen sfatlarn onlarn amellerini dnyay
gsteren kadeh gibi dnerek, hata ve zarara sebeb olan eyler
den koruyabilsin. nsann, yaratlnda daima hayvan ve yrtc nef
sin arzusuna uyma ve beeri tabiatm da daima gazab ve ehvet kuv
vetini kullanmaya her zaman hazr olmasdr. Bu, nsanlk babas
Hz. Adem i ebed Cennette ehvet tuzana drp, yaknlk m er
tebesinden uzaklatran, hileci ve aldatc Iblisin Adem in evlatlar
ile asl dmanl, yaratl icab hasmla mecburen devam etti
inden kaynaklanr. Bu ok korkudan gerek, Kuran- M binde
u m anada aklanmtr: "..Onlarn hepsini toptan muhakkak ki az
dracam"2; Ancak ilerinden ihlsa ermi kullarm mstesna"3.

1 - M akm t- H arir, s. 8.
2 - K ur1n: XV, 39
3 K urn: XV, 40.

62

Beyit:
Seni bir gn edeb lkesinde kutlayacam,
Sen kiiliinle, kendi nefsine zafer kazanrsn.
E er sultanlk ve hilfet tahtndaki her saadetti kii, eytann k
t fetlerinden, Allahn balama snana girerse, nefsn sfat
larndan, Allahn balama smana girerse, nefsn sfatlarm
iyiletirmek iin ehvet ve gazab kuvvetlerinin dizginlerini elinde tu
tarsa, Peygamber ve velilerin snnetine uymakta; halifelerin, din
imamlarnmn ve aydn kiilerin pelerinden giderse, phesiz n
derlik m ertebesi onun vcudu ile ykselir ve iftihar eder. htiya ve
isteklerine ulamakta Allahn destei kendisine ulaan kii olur.
nk, saadet ve kurtulu yolunu gstermek doru yolla ve yce
makamla hidayete ermek, resullerin ve peygamberlerin szlerinin
ve snnetlerinin rehberiine balanmakla olur. Sultanlarn da o
doru yolu takip etmeleri lzm ve zaruridir. O halde, ilim ve irade
sahibi aydn kiilerin dillerinin lambasndan yansyan ve peygambe
rin velilik meclisinden miraslanan kiilerin szlerinin mumunda par
layan Hz. M ustafa (S.A.V)m nbvvet kandilinden kan her kla
doru yola eriilir. O bilginler topluluunun parlak aklamalarnn
nuruyla ebed nim etlere ulalabilir.

Beyit:
Her kimin dorulukla aldt nefes, bir nefes de olsa,
Sabah aydnlnn arkasnda bir dnya vardr.
Tanrsal hilafetin tahakkuk etmesinin ve Allahn glgesi olabil
menin art olan iyi ahlk ve sfatlarn esaslarnn drt aslda toplan
dm bil. Geri bu ahlak ve sfatlarn her birinin kendi iinde bir
ka ubeleri de vardr.
Birinci Blm:
FFET AHLKI
Birinci blm iffet ahlkdr. Bu, bir akllnn, kendi vcut ml
knde ehvet kuvvesini, dini hkm ve dil bir akim iteat altna al63

masndan ibarettir. Aydn kiiye, insan nefsindeki ehvet kuvveti

nin, onu daima menfaat dknlne, nefse ho gelen yiyecek ve
ieceklere sahip olmayan ve gzel sevgilerle birlemeyi arzulamaya
ynelttii malumdur. Saltanat sahibinin iffet ahlk her zaman ehe
v hislere yol gstermezse, din kanuna ve adalet koruyucusunu hila
fet lkesine beki yapmazsa haris nefis, tat alncaya kadar tabii ola
rak o kendi arzularna uyacaktr; bunu nleyemezse dier nimetle
re ulaamayacaktr. Bundan dolay o, bencillik duygusundan tatmin
olmu olarak emrinde olanlarn rz ve namuslarnn kaybolmasna
cret edebilecektir. phesiz bu bencillik yolu ordu ve halkn nefre
tine sebep olarak ahlk ve lkenin harap olmasyla neticelenir. -Bu
ekildeki bir gerek, arzularna uyan sultanlarn durum unda ortaya
kar. Din ve hikmet sahipleri, byle korkusuz bir zalimin makam
ve mrnn yklaca, padiahlnn harab olacan gr birliiy
le sylemektedirler.
iir
Uzun mr ve adalet ikiz kardetirler;
A kl sahipleri byle haber verdiler.
Ebedilik adalet ve hakla olur,\
Zulm ile ahlk, rzgr ile lamba gibidir.
Padiah iffet ahlk ile sfatlanp cimrilik ve israfa kamadan gz
tokluu derecesinde ve iffet kanunlarna gre, resul ve nebilerin ka
nunlarna uygun olarak yapmak istedii hereyi bu yolla yaparsa,
Allah'n ve kullarnn houna gider ve faydas devletinin devam
iin olur. Hz. Peygamber (S.A.V.) nefsni hazlar ve eytan vesve
selerin bastrlmas iin "slmda ruhbaniyet yoktur1 dedii gibi,
yemek ehvetinin bastrlmas hakknda Allahda..Yeyiniz, iiniz,
fakat israf etmeyiniz..1'2 buyurmutur. Yine Allah, insan soyunun te
miz olarak kalmas, nesillerin devam, strap ve vesveseden kurtulu
u, evlenip nefsi muradna ermesi ve cariyelerden lezzet alnmas
iin "Helal olan kadnlardan...nikah ediniz..."3 buyurmutur. ffet
ve takvay uygun olarak zarur olan kyafetlerden giyilir. Nefsi
1 bn Esr : C. i. s. 59.
2 - K ur an: VII. 31.
3 - K urn: IV. 3.

64

zevk ve lezzet alma hususunda haddi amamak, beenilen bir itir.

Bu hususta: "De ki: Allahn kullar iin kard ziyneti, temiz ve
ho rzklar kim haram etmitir?..."1 yeti nakledilmitir. Murada
erme hususunda, insan tabiat gnaha ve israfa ynelirse, bu doru
yoldan kmasna, btn beer fertlerinin, hususen sultanlk ve ah
lk makamndakilerin, ktlenip knanmasna sebep olur.
iir:
Bu iubii sfatlar nedir?
Ne kadar yaayacan nereden bilirsin?
Nefsin eer irkinse, arzusuna yapma.
O, cehalet klcdr, klfna say.
lim makamndan bir ehvet istenirse,
A kl ve din onun kusunnu kabul edebilir.
A kl ve ruhun eer kmil olursa,
fke ve ehvetin sana kul olur.
kinci Blm:
CESARET AHLKI
Cesaret ahlk, bir akll kiinin kendi vijcud lkesinde, rehber
mevkiinde olan gazap kuvvetini nefsi huzurunda bir nevi ferman
iine almasdr. yle ki, nefsinden ktlkleri defeden gazab kuvve
tinde ifrat ve tefrit bulunmamaldr. Hakikat yle ortaya kmtr
ki, nefis gazap kuvvetiyle, zdlat ve nefret ettiklerini defetmee
teebbs eder. Eer akln gsterdii doru yoldan saparsa ve onun
doruluuna hkmedilmezse, bu sfata "tehevvr" (saldrganlk) der
ler. Bu beenilmemitir. Mesel, bir kimsenin yalnz bana saysz
hasmlann defetmede zaruret olmakszn dvmesi gibi.
Eer asla ktlkleri ve nefretleri defetmezse, doru akln gs
terdii yolla kuruntularna muhalefet etmezse, kendini kendisi gibi
bir dman ve hasmna kar kuvvet ve baarda alak gnlllk

1- K ur'n: VII, 32.

65

ve zayflk gsterirse, o dmann errinin kaldrlmasna ve zararn

defedilmesine, mevcut kuvvet ve letlerin yardm ile teebbs et
mezse, bu "korku" sfatdr. Pek ok zem olunmutur.
frat, tehevvr ve tefriti korku olan, bu sfatlarn mutedil hudu
du cesarettir. Btn yaratklar, zel olarak ah ve sultanlar, tehev
vr ve korku sfatyla deil, cesaret sfatyla m uttasf olmalar lzm
dr. nk eer padiah mtehevvir olursa, tehlikeli ilere teebbs
eder, tebaa ve hizmetkarlarm kendisiyle birlikte lme srkler.
Sultann zarar halkn zarar olduundan onun yce makamna bir
eksiklik ularsa, tam bir fesada srklenilmi olur.
Beyit:
ahn hatrna bir gam gelirse,
Dnyann gnl perian olur.
Sultan korkar olursa, hasmlarn ortadan kaldrlmasnda ve zli
mi mazlumdan defetmekte kendini geri ekerse, zayf hayaller ve i
kuruntularla, kendi saltanatnn himayesinde olan insanlar korum a
dan geri kalr ve cizlik gsterirse, bu durum dmanlarn saldr ve
yamasna sebep olur. Bu sfat, padiahlar ve sultanlarn en yerilen
hasletlerindendir. Fakat bu sfatlarn en mutedili olan cesaret, emir
altnda olan ve kullarnn durumunun dzelmesine, ordu ve askerle
rin cesaretli ve yrekli, yardmclarnn mitli olmasna sebep olur.
Nazm:
ahlarn ecaati vastasyla, memleketin idaresi m mkn olur;
ahn klcndan sultanlk taht ykselir.
ahn klc lkeye skunet vermezse,
Onun heybeti fitneyi yattrmazsa,
Hdhiidn bandan tacn zorla alrlar;
rdein ayandan perdeyi yana ile karrlar.
66

nc Blm:
HKM ET AHLKI

Hikmet Ahlk: Akll kii, insan vcudunun lkesindeki sultan

lk ve nderlik derecesinde olan akl kuvvetini yle terbiye etmeli
dir ki, isteklerin anlalmasnda, arzularna erimede, mukaddes
lemden gayb ilimlerini arttrmaya, ynelmelidir. Sevgi m aafetleri
nin en st kademelerine ykselmek fikrinde olmaldr. Nefsin tabii
kuvvelerini hizmetkr gibi itaat ve tabi olma derecesinde tutmal
dr. Bu ekilde devaml olarak, yce lemden feyiz almak kaydyla,
lhi kaynaa kendini benzetme zevkinde olmaldr. Bu lemde bu
tarzda bedeni tedbirlere, ehrin ve ev ilerinin dzenlenmesine, f
ke ve ehvet kuvvesinin kullanlma ve altrlmasnda, itidal yolu
ile teebbs etsin. Onu akl konularn tahsilinde, his ve kuvvelerin
amirliine mecbur eder. Hayal ve vehim kuvvesini kullanmakla, mi
sl leminin sabit hakikatlerini ele geirir. Akl kuvvesinde bu sfat
ve kudret ortaya karsa, onun hikmet ahlk ile tam olarak vasflan
d anlalr.
Bu prensibe gre, dnya sultanlarnn, imparatorluk yolunda, bu
ahlka byk ihtiyalar olur. Eer padiah akl gcn, tabi lezzet
lerinin, hayal ve vehmi arzularnn idrakna memur ederek mukad
des lemin lezzetlerini terkedip, gizlerse, bu aynen Allah unutma
yolu olur. Bylesi Allahn glgesi olmaa layk olabilir mi? Hakk
dnen, mutlak kudret sahibinin yaknlndan nasl gafil olur?
Yoksa Allahn glgesinden, eytann komuluuna gider. Hakk
unutarak, ruhunun gneinin nn cahillik ve bilgisizliinin karan
lk bulutu ile rterse, Allahn rahmetinin uzayan glgesi onun baht
gznden kaybolur. Gn ve yerin hakikatlerini anlamakta, gz
ve kalbinin karanl her an oalr. Netice, dmanlk ve zulm ka
ranlnn douu kfr ve kibirin ortaya kmasdr. Kendi gafleti
nin okluundan, Rabbini unutur. "Allah unutmu, (Allahda) ken
dilerini unutturmu bulunan kimseler gibi olmayn. Onlar fasklarn
67

t kendisidir"1. Allah unutan, gurur arab ile sarho ve kendinden

geen kimseden nasl Allahn kullarnn muhafazas istenir? "...Bh
hakikatte, brahim hanedanna da kitap ve hikmet vermiizdir. O n
lara (baka) bir byk mlk (saltanat) da bahettik"2. eklindeki
Kuran- Kerimin bir ok yerinde belirttii zere, peygamberler
den olan Sultanlara olduu gibi,Hz. Peygambere de padiahlk ve
amirlik, mlk ve hikmet verilmitir.

Nazm:

lim ve hikmet ruhun gdas oldu,

nsann iftihar onun sebebi ile oldu.
Can kuuna ilim kanattr,
Senin ruhunu ge ykseltir.
Klpten ykselen hikmet nt/ derecesindedir,
limsiz kalp fena dncelidir.
A kl gne, ruh hikmettir,
Cehalet tufan, ilim ise N uhun gemisidir.

1 K ur an: L1X, 19.

2 - K ur an: IV, 59.

68

Drdnc Blm:
ADALET AHLKI
Drdnc ksm adalet ahlkdr. Bu fazilet ve sfat, daha nce
sz edilen asim mutedil olmasndan ortaya kar. vlen bu ah
lk, dier ahlk esaslarnn beraberliine devamllk ve salamlk ka
zandrr. O halde adalet sfatnn hakikati btn davranlarda vc
kemal sfatlarda insan nefsinin ifrat ve tefrite kamadan mutedil
hal zere olmasnda yatar. Her halde, bu faziletle ahlklanma ve va
sflanma sebebiyle, btn idrak glerinin her biri kendisine yakr
i ve fiilde kullanlabilir. le bunun iin hakimler, "Her eyi yerli
yerine koyma, adalettir." demilerdir. Gk ve yer lemlerinin de
vamll adalet ifalyladr. nsan elindeki hak lsne, her durum
da bu sfatla riayet eder. Allah buyuruyor ki, "..Doru terazi ile
tartn..."1.
Bozulma ve yok olma leminde ruh ve cesetlerin birliinin de
vamll, nefislerin shhat bulmas bu adalet terazisinin doruluundandr. Bir hadisde: "Gkler ve yer adalet ile ayaktadrlar"2.
imdi genel olarak btn insanlar, hususen de sultanlk ve hila
fet tahtna oturanlar, daima bu adalet terazisinin ahlk ve iktidar
terazisinin dili yapsnlar. Kendi vcut lkesinin halini ve ilerinin l
lerini Allahn yaratklar olan halk ve askerlerin halini bu adalet
terazisinde doru olarak tartsnlar. Terazinin gzlerini, azlk ve ok
luk oranna gre, orta ve mutedil duruma getirsinler. Allah (C.C.),
Peygamber ve mezhep imamlarnn, emir ve yasaklarnn lleri
nin metedil olmas iin, hikmet dolu u aklamay buyurmutur .

1 - K ur'an: XVII. 35.

2 - Et-Tc. Cilt 5. s. 69.

69

"...Beraberlerinde de kitab ve nizam indirdik... l. Kitap, adalet il

mini kapsar; mizan ise, o adaletin kullanlmasndan ibarettir. Geri
btn nefisler kendi vcut lkesinde adalet ahlkn zapdetmeye
memur olmakla beraber, hkmdar ve sultanlarn ona ihtiyac da
ha oktur. nk sultan kendi lkesinde halkn adalet zere olmas
nn merkez noktasdr. Pek ok cemaatin ilerinin dzelmesi iin
onun tedbiri arttr. Padiahn vcdunda bu haslet ve onun tesiri
umm olmaldr
Nazm;
Adalet ile ablaklanm her padiah,
Onun saltanat lkesinde snak bulursun.
Eer onun tabiatnda bu huy yoksa,
O lkede rahatlk kokusu yoktur.
Sen o lke ve sahalardan rahatlk isteme,
ahtan dolay halkn skntda grrsn.
Memleketin halknn kalbini harabetse,
Artk memleketin imarn ryada grr.
Zulm bir atetir, onm kn hakir sanma,
Ne ok olur ki, bir ate kvlcmndan bir ehir yanar.
O

halde padiahn, iki eit adalete riayet etmesinin zorunluluu

anlald. Birincisinde dier insanlarla ortaktr. Kendi malnn ve du

rumunun dzelmesinde bu ahlka ihtiyac vardr. Padiahn halk ile
temasnda da ona yeteri kadar riayet etmesi gerekir.
1 - K ur'an: LVII. 25.

70

M em ur ve halknn ilerinin dzelmesi iin ikinci eit adalete uy

mas lazmdr. Bu da, saltanat melekesinin tam ve umumu kapsar
bir tarzda kullanlmasn icap ettirmektedir. Bunun iin, adalet ve
zulm sfat, pek ok sultanlara nisbet edilerek, zulm yolu tam a
men zemmedilirken, adalet ahlk ok vlr ve arzu edilmitir.
Herkes kendi vcut lkesinin icap ettirdii kadar adalete riayet et
mesi gerekir. "Siz hepiniz obansnz, kendi srnzden sorumlusu
nuz" l. Sultanlardan, adalet ile zulmn fayda ve zararn bilip bilme
yenleri, halk arasnda adaleti gerek tutanlar veya adalete riayet
edenleri, iyilik veya ktln yaylmasna sebep olanlarn derecele
ri Hz. M ustafa (S.A.S) yle dile getirmitir: " Allahn huzurunda
kyamet gnnde en makbul insan adaletli imamdr. Kyamet gn
Allahn huzurunda olanlarn en kts ve en azabda olan, zlim
imamdr"2
Nazm:
Ey memleket tahtna ah olan, sen!
Eer Allah'dan haberdar isen adalet eyle.
Adalet et, zira kalp vilayetinde,
A d il kii Peygamberin kapsn alar.
Kalblerin duman, dle ulamaz,
Adaletlilerin canlarna zarar ulamaz.
Adaletten asker yap,
Feth ve yardm ederek seni d etsinler.
Uyuyamayanlann gzyann afetinden,
Zalimlere ve kan dkenlere yazklar olsun.
Eer senin yiiziinden bir gz yaanrsa,
Senin lken onun selinden harab olur.
imdi, talihli insanda ortaya kan dier vlen ahlk prensiple
rin teferruat bu drt esas sfattan kmtr. Beenilen s1 - C m i'u s-Sagir. C. 1. s. 95.
2 - C m i'u's-Sagir, C .l. s.87.

71

fallarn saysal ynden ok olduunu bil. mparatorluk ve hilafet

fabrikasna lazm ve zarur olan drt esasn ubelerini de bu risale
de anlatmamz gerekir.
FFET AHLKININ UBELER:
1
- Eli Aklk: ffet ahlknn ubelerinden birincisi, eli aklk s
fatdr. Bu da, dikkatsizlikden, alkaszlktan, maln yok olmas, fa
ziletleri yayma, bahi sarfnda cret ve ileri gitmekten ibarettir.
Bu huy btn insanlarda, pek beenilip vlr. Bu sfat saltanat ii
ve lke idaresinde, insanlar yetitirme ve hilfet usulnde, rknle
rin en bynden saylr. hsan ve nafaka vermeyi emir edip akla
yan Kurn ayetleri, dier itaat ve ibadetlerin hepsinden say bak
mndan, daha oktur. Bu, Hadis-i Kutsde, "Ey dem olu nafaka
dat ki, ben de sana nafaka vereyim"1 eklinde aklanmtr.
Nazm:
Mal bala azalmasndan korkma,
Her ne verirsen onun bire karln A llahdan bulursun.
Sen aynen bir su kayna gibisin,
Her ne kadar ok verirsen, daha ok feyiz bulursun.
Btn peygamberlerin hadislerinde ve velilerin haberlerinde ih
san ve nafaka vermenin, istidll yoluyla dier iyi amellerin oun
dan, Allaha yaklatrmaya sebep olduu ortaya koyulmutur. Hz.
Peygamber (S.A.S) bu ahlk ile yceltilmi ve vlmtr.
Kendisi de insanlara bu ahlk tavsiye ederdi. Byk bir ihtimam
la, cmert ve eli ak kiilere yle hayr dua ederdi: "Ey Tanrm!
her ihsan edene, bir karlk hediye et"; cimriler iin de u bedduas
n yapard: "Tanrm, her cimri ahs yok el"2. Muhakkak ki, o Hazretin duas kabule ayandr. Aydn kimseler, nafaka verenlerin m
kafatnn, ilk olarak iyi ve gzel anlarla anlmalar; ikinci olarak,
1. et-Tergib, c. 11. s. 48.
2. el-Tergb, c. II. s. 48.

72

bol ve gzel sevab; nc olarak, makbul evlad olduunu syler

ler. Bu eit faydalar oktur. Cimrinin malnn telef olmasnn sebe
bi, her eyden nce, eitli bellarn zuhur etmesidir. kinci sebeb
varislerinin maln israf ve telef etmeleridir. Hz. Ai el-Murtaza
(K.V.) yle buyurmutur."Cimrinin maln, bir(kt) hadise veya
bir varisle mjdele." Bu ynden, Ehl-i Beyt imamlarnn hepsi, ne
fis cmertliiyle vlmtr. Velilik ve keram et pnar olan Ali
el-Murtaza, M ustafa (S.A.S.)nn snneti zere, sultan ve halifele
rin arasnda, ba ve cmertliinin okluuyla mehur olmutur.
Peygamber ve velilerin hepsi, mezhep imamlarnn ve salih kullarn
ekserisi, bu ahlkn dier gzel ahlklara stn grm ede mttefik
tirler. Kerem ve ihsan sfatna ok htimam gsterirler. nk bu
ahlktan baka, feyizlerin kaynana feyiz veren bir baka vasf yok
tur. Nefsan sfatlardan hi birinde, cmertlik ve eli akln sala
d faydalar grlmez. m m ilerin bakan ve hkmlerin icras
nn kayna olan sultanlar, cmertlik ahlknda "Allahn ahlk ile
ahlklannz. dsturuna layk olmaldrlar. Btn iyi ilere sebep
olan cmertlik ahlknda, Yce Kaynaka benzemelidirler. Bu iyi
yol, din ve dnyev hayrlarn sermayesi olmaldr. Cmertlik ve ba
lama ahlk ile gnller lkesinin sahibi olan her padiah daima
dman ve hasmlarnm isyanlarndan emniyejte olur. Dnya mal
n gnl ve kalplerin kazanlmasna sarfeden sultan, kalplerin kendi
sine ynelmesinin memnuniyetiyle, dua ve sen bereketiyle koru
nup emniyette olur. kbl ve izzet ellerinin aklyla, dmanlar
nn erlerinden tehlike grmez.
iir:
Ey gen; bala ki insan olu,
hsanla, vahi hayvan tuzakla avlayabilirsin.
Dmann ltifelerle boynunu bala,
Bu kemend kl ile kesilmez.
Dman kerem, ltuf ve bahi grnce,
Ondan artk ktlk vcuda gelmez.
73

Herkese kerem et, her kim olursa olsun,

Allah balama kapsn kimseye kapamad.
Kurn- Kermin bir yetine gre, muhakkak ki, mal tutkusu in
sanlarn cannn dmandr. Gnllerin ona ar meyli ile insanlar
arasnda daima fitne ve fesadn kayna olur: "Mallarnz ve evlatla
rnz herhalde sizin iin bir bir dmandr"1. H er yerde akll, kendi
dmannn yok olmasna alan kimseye: "Bu dost grnen dma
n, kendisinin dostu ve mfiki olann yanna sal"derler. Dostluu
hakki olan, Allah rzasn elde etmek iin o mal sarfeder. Bu se
beple akll kii, dmann sevme yerine, dostunu beklemeli. Akl
l, kendi dmannn lmesini gznn nnde arar, nnde kendi
ni ldrmeyi frsat kollayan dmann aramaz. Buna gre hkim
lerden bazs, zamann sultanlarna yle nasihat etmilerdir:" Sultanm dostu ordusudur, mal da dmandr. Ordusuna balama
ile mal zayflarsa, dostu ve yardmcs olan kuvvetlenir. Ordusuna
vermekle mal kuvvetlenirse, kendi yardmcs olan ordusu zayf
lar."
M emurlarn reise, zayfn kuvvetliye itaati, geim vastalarm el
de edip, hayati ihtiyalarn salamak iindir. Kalpler lkesinin ve
ummun reislii olan saltanat, birlik ve affetme prensibi olmakszn
olmaz. Sultanlk makamnn ycelii insanlarn hatrlarn ele geir
me, balama ahlkna baldr. ahlk ve sultanln hameti, c
mertlik elinin almasyla elde edilen ve ona baldr. Bir hadise g
re "Veren el alan elden daha hayrldr"2 "Rzknz ve size vaad olunagelen eyler gklerdedir"3 mealindeki yette belirtildii zere g
n yere erefi, onun bereket bulutlarnn, da ve ovalarn yamur
isteyen eteklerine yamasndandr. Gk tahtnn drt aya zerin
de bulunan gnein yeryznn mbareklii, gzellerin bahesine,
her fakir ve yoksulun hznl kalplerine ayn bereketle nur ulat
rr. Bu hikmeti, 'Ey Bilal! nafaka ver, malnn azalmasndan kork
ma" 4 erefli hadisi aklamaktadr.
1
2
3
4

- K ur an: LXIV, 15.

- C m i'u's-Sar, c.II. s. 206.
- K ur an: LI, 22.
- C m iu'Sar. c .l. s.109.

74

Beyit
Bahtlar karanlk olanlara k verilmesinden,
Gnein evi bd oldu.
Denizin karaya kar vnmesi, asla isteyeni kendi feyzinden eli
bo brakmamasmdandr. H er susamn elini sedef gibi parlak inci
hediyeleri ile doldurmutur. O , "sile gelince, onu azarlayp kov
ma" 1 yetinin emrine uyar. Fakir goncann azma hediye veren rz
garyla, dnyann gleninde cihan aydnlatan sabahn mbareklilii daim a dnyann gleninde glen tutmas ayn fazilettendir. H er
sabah blbl gibi hal dili ile, "Bununla beraber, R abbinin nimetini
durmayp anlat"2, arksn syler.
Gecenin yldzlar onu kerem ve bahileri gibi grd. Kendileri
ni, onun birli-ikili balamasndan korkup gizlediler. Hadis ve il
ham eklinde sylenen kesin szlete uyarak sultanlarn
balarm geniletmekte, daima gne gibi olmalar lazmdr ki,
onlarn ihsan ve ltuf insan oullarna minnetsiz ve esirgeme
den eit olarak kolayca dsn. anl umman ve gk gibi, herkesi
kaplayan fazileti ve bahiim kullarna m erham et ve balamayla
aklayabilsin. O nlaran btn iradeleri, velinimetHk ve fazilet ba
ile kalpler ordusunu birletirmeye sarf olunsun. Btn arzular ve
kalplerinin ynelii, mal sevgisinden fakirleri mjdelemeye ve ileri
ni kolaylatrmaya sarf olunsun. Devlet erkannn makamlar ve ihti
am, cmertlik ve balama okluunun yardmyla daima temeli
salam kalabilsin. "Kim Allaha bir iyilikle gzellikle gelirse ite
ona, karlk olarak, on kat var"3 eklindeki ilahi vaat ile, onlarn
dnya saltanatlar sonsuz saadete yaklar.
Hikye:
Hayrl haberleri verenler rivayet ederler: Bir padiahn iki veziri
vard. Birisi, padiah, maln tutmaya yneltirdi. Daima hazineleri1 - K ur an; X C III, 10.
2 Kran: X C III, 11.
3. K uran: VI, 160.

75

ni azna kadar doldurmaya tevik ederdi. kincisi ihsan, ikram, evkat ve bahilerle halkm ve byklerin gnllerini ele geirmesine
yol gsterirdi. Vezirlerden her biri kendi iddialarnn doruluunu
isbet iin deliller ortaya koyard.
Cimri huylu vezir, bir gn bir tabak tatly sultann huzuruna ge
tirdi ve yere koydu, hemen her taraftan tatl tabana sinekler d
t. O unu dedi: Sultann zengin hzinesi, bu tatl dolu tabaa ben
zer. Ordunun bak, belki de Allahn yaratklarnn tabi arzusu da
ima ona ynelmitir. Padiah istedii gibi asker toplamaya, sultanlk
tahtm idareye bu sermayenin yardmyla ulaabilir.
Cmertlii dnen vezir de, ayn ekilde bir gece bir bal taba
sultann huzuruna getirdi. Gecenin yorgunluundan sineklerin u
maa gleri yoktu. Hi bir ekilde hi ir sinek bal tabann etra
fnda grnmedi. Vezid padiaha yle dedi: askerlerin de, zama
nn olaylarnn soukluundan, sinekler gibi grn perian, ka
natlar krk olurlar. Gemi ve gelecein zaafndan, para ve mal se
bebiyle durumlar bozulur. Dolu bir hazine bulunduu halde d
man ve fasitler galip gelirler. H atrlar krlm olduundan, hizmet
ve canlarn vermekten kanr ve geri kalrlar.
Dirayetli padiah, akl ve anlay nuru ile dnya pediahlarmn
ahlklarnn en iyisi, efkat ve cmertlik sfat, nafaka verme ve ac
ma sofrasn ama olduunu bildi. Niyetinin dizginlerini, cimriliin
eri yolundan evirdi. Btn dikkatiyle, "Allah yolunda mallarnz
harcayn..."1. A na caddesinden gitmeyi makam ve hamal ambarlar
nn doldurulmasna tercih etti.
Nazra:
Para sahibinin hikm et ve cmertlii olmazsa,
O, para sahibi deil beki o lu r.

1. K ur an: II, 195.

76

Beyit:
Bana mal sakla ve harcamadan topla,
Gencin erefi servetinin oalmasndandr.
Ben, her ikimiz aresiz yo k olacaz, dedim.
nancmca, onun y o k olmas benim yok olmamdan daha iyidir.
2
- U tanm a Ahlk: ffet ahlknn ubelerinden kincisi utanm a
ahlkdr. Bu, her hangi bir engelin m en etmesi din veya siyasinin
kanun koyuculuundan dolay olmakszn doutan duygu icab nef
sin arzu ettii, btn kt fiillerden kendini saknmaktr. Hz. Pey
gam ber (S.A.S.) bu sfatn kemali hakknda uayb-i Rmi (R.A)
nm halinden haber verirken: "uayb ne gzel kuldur.
Allah korkusu olmasayd da, o isyan etmezdi."der. bu gzel sfat
ahlara, memleketlerinin emniyetinde ve kullarnn rahatln g
zetmesinde en iyi servettir. nk kudret sahibi padiahn hayas
fazla olursa, Allahn kullarnn mal ve namusu o gzel huyun s
nanda korunursa hukukun kanunu ve fermanlar o vlen sfatn
himayesinde ihtimam ile yrtlrse neticede padiahn kullarnn
hepsi can- gnlden onun taraftar olurlar. Daim a onu ven ve
ona dua okuyan olurlar. Makam ve hamet .sahipleri, haya perdesi
ni utanm am a yznden zulm elile yrtarsa nefsani ehvetlerinin is
teklerini arzuladklar gibi yaparlarsa, Allaha snrz ki-, mslmanlk ve mertlik lkesinde Sleymanlk mhr, namus, mal, em
niyet ve doruluktan tam am en uzaklarlar. Zarr olarak, yol ke
sen nefis ve eytan bu iktidar ve idareye yz eit fesad dorur.
M ehur ata szdr: "Eer Allahtan utanmazsan, her ne istersen
yap"1. Neticede, zamann idarecileri idarecilik m akamna lyk olan
lar, hususen de ehl-i imann lkesinin tahtnda oturanlar, Hz. Yu
su f un gmleinin eteini, yksek haya Msrmda sfat- Zleyha gi
bi olan, tabiatlarn eliyle yrtmamalar gerekir. Daim a gl bahele
ri diyarnda bahar sultam gibi, glistann meclisinde oturanlar, do
laan yldzlarn nam ahrem gzlerinden haya bulutlarnn rtsyle
1 - et-Tc, c. v, s. 54.

77

utan ve ar perdesinde saklasn. Zira Peygamberin hadisinde: "Ha

ya imandandr"1 buyrulmaktadr. Cmertlie iaret olan bahar gn
lerinde, daima utanma ve haya bulutunun, a gzl nergizin gz
nn nne perdeci tayin etsin. H r Zamban dilinde knama ve
serzeni makamnda thm ert ve ktleme mevkiinde kalmasn. Hz.
Peygamberin (S.A.S) emri mehurdur: "Thmet makamlarndan sa
knnz."2

Nazm:
Bil, imann asl hayadr,
Geri haya imandandr, denirse de.
Utanma, kiinin en iyi ssdr,
Utanga insann yz daima gl gibidir.
Utanmann, yznden belli olduu kimse,
Lale gibi yz, nemden ieklenir.
Haya insann bekisi olduu mddete,
Utanma, daima eytann dmandr.
E C E A T ASLININ UBELER:
1
- Nefsin Bykl ve Himmetin Ycelii: ahlara lyk olan
eceat aslnn ubelerinden birincisi, nefsin bykl ve himmetin
yceliidir. Bu meleke dnyann izzet ve erefine dikkat etmek ve ha
kir tutmak, nefsin istek ve arzularn itibarsz farz etm ekten ibaret
tir. Allah(C.C) saadedi bir padiah hilafet erefi ile Allahn glge
si olmakla okad zaman, onun talihli ban insan frkalar arasn
da, sultanlk tac ile erflendirmesi sebebiyle basiret gzyle bu ma
kama bakmas gerekir. Bu kumandanlk ve cmertlie sahip olmak
la, varlk fabrikasmda onu ihtilaller karsnda itibarsz bir dilenci
ile ayn derecede tutar. Ona, padiahlk makamnn yok olmas ve
1. C m iu s-Sagir, c.I, s. 153.
2. erhu N ehcil-Belaa, C. IV, s. 172.

78

kmesi ihtimalinde, esir bir kle ile ayn hizada brakr. Ebedi al
mayan byle bir ite niin byklenmek gerekir! Byle kararsz bir
tahtta nasl iftihar edilir? yleyse himmet nazarm Allahn rizasn
elde etmeye tahsis etmelidir. Kendini kumandanlkda hakir bir kul
sayp, Allahn kullarndan bir toplumu korumaya memur ve mec
bur farzetmelidir.
Beyit:
Zerrenin himmetine bir bak!
Bu hakirlii ile kimin arzusundadr?
Gelecek dnyaya ait yce mertebelerin ele geirilmesi ve manev
yksek makamlarn kazanlmas, ancak byle olur. Yksek gayret
gstermekle, dnya maksatlarn o yce hl ve olgun sfatlarn hiz
metisi saymalar lazmdr. phesiz yce himmet iin yce arzu ge
rekir. Hz. M ustafann (S.A.S)"Allah yce ileri sever kt ilere
dman olur" 1 buyurduu gibi aklllara yce ve ok geni zihin g
c lzmdr.
Beyit:
Senin himmetinin ycelii dnyadan eteini silkeledi,
G k btn ycelii ile eteinin tozu oldu.
2
- Yumuaklk ve Vakar Ahlk: eceat ahlknn ubelerinden
kincisi, yumuaklk ve vakar ahlkdr. Bu, Allahn rza ve honut
luunun kazanlmas midiyle zahmete ve sabr etmek meakkatna
dayanmak, gazab ve ehvetin iddetli esmesi halinde nefsin tatmin
bulma ve skuna kavumasndan ibarettir. ahlk tahtnn sahibi va
kar ve nefsi sakinliini tabiatna kazandrmazsa, phesiz kendine
ulaan her g ii nefsinden uzaklatrarak kendisini geveklie mey
lettirir. Kudret ve ihtiyar sahibi her zaman nefis kuvvesinin istekleri
ni yerine getirip, yrrl gereklie koymakta acele ederse, ehir
lere, btn halka ve askerlere eitli fesat ve zararlar ular.
1. C ni'u's-S ar, c .l.s.75

79

Beyit:
Mmkn olduu kadar, kendi dmanna gzel sz syle,
Zira geim ve yumuaklkla fasit ahsn iyi olmas mmkn
olabilir.
nsanlarn pek ounun nefislerinin zayf, yaratl ve ruh durum
larnn zayf ve kusurlu olduu ve onlarn i, hal ve fiillerinden pek
ok uygunsuzluklarn ortaya kt yazlmtr.
Zamann insanlarnda er kiilerin says oktu. Sultan ve padi
ahlarn sohbetlerinde gazab arttran haberlerin naklinde mbalaa
ve srar ederler. Kendi fesad karan, maksadlar iin korkun hik
yeler anlatp tekrar ederler. Eer kudretli sultan her eit hikye
ile intikam makamna girerse, pekok ii, "kendi iktidarlarnz gz
yumma ile oaltnz" sz gerei kolaylatrma ve gler yzle yap
mazsa, kullarnn ayp ve hatalarm rtmeye gzn yummazsa, hal
kn byk cezalara tahamml kalmaz. Gnahkrlarn her gnah
na ceza vermeye takati kalmaz.
Beyit;
Sk tutma, her ite knanmtr,
Her ide af, sevilmi beenilmi deildir.
Bylece, kudretli sultan nefsn arzularnda, her eit istek ve i
tahlarnda, eitli lezzet ve beenilerinde tabi meyillerinde, vakar
ve sukunet yolunu bulamazsa ve ocuklar gibi her heva ve heveste
kendi arzularn ele geirmeye alrsa, onun bencilliinden halk
da rz ve malnn yok olma, cannn helak olma halinin deime kor
kusu ortaya kar. Mecburen bu i fitne ve fesada sebep olur. Onun
zarar btn kullara sirayet eder. "Allah fesad sevmez"1
1. K u r 'a n ' II, 2 0 5 .

80

N azm :

fke ve ehvet zamannda kii nerede?

yle bir ahs aryorum ki nerede syler?
Gz de gzel huylu o kimsedir.
Ktii sz ve fiillere sabrede.
Meslei hilafet olan sultana yakn, umumun fesadna yol aan
hkmlere tam am en muhalefet etmeyen durumlarda, halkn gnah
larn af ve balama ynne gitmesidir. Hilm ve vakar ynnden
gnahlarla ortaya kan sularna gz yumabilmelidir. H er an fena
eyler syleyenlerin zarar dolu nefislerinin rzgr ile, da gibi sarslmamah ve muzdarip olmamaldr. Vakar abas ile, himmet deni
zinin gemisini, aksi rzgrn her esiiyle, kendi eski skunetini boz
durm am aldr.
Beyit:
Yce da gibi ayann sabit olmasnda,
O nun hilminden dan glgesi, bor almtr.
3
- Gayret ve Hamiyet Ahlk: Din ve devlet maln afat arzalarnn zuhuru ve korkusundan, koruma ve muhafaza etmekten ibaret
tir. Sultann insanlar arasnda rtbesi beki ve oban, onun saltanat
ve makamnn heybeti de din ve dnya ilerini bekleyen obanlk gi
bidir. phesiz gayret ve hamiyet sfat, ona hilafet ve devlet saray
nn perdecisi mesabesindedir. Millet ve yurdu hareminin haremi
bekisinin, daima padiahlk ve hamet saraynn haremini o perde
ci vastasyla zamann dmanlarndan korumas gerekir. "Allah
onun snrlarn korusun" mealindeki sahih hadis gerei, millet ve
din lkesini padiahlk gayretinin bekiliiyle, sarayn giri kaplar
nn tutulmas kinayesiyle millet ve din lkesini himaye ve muhafaza
etsin. nk bu dnyada peygamberin din kanunu sultanlarn va
kar ve gayretleri ile korunur. Soysuz ve alaklarn baklarndan,
ahlarn mahrem elleri daima ve hamiyet sfatl polislerle emniyette
kalr.
81

Beyit:
Gizli srlar aklanmad mddete,
Evin geimi yklmaz.
Hz. Peygamber (S.A.S) bu yce srrn vlmesini, u kerim sz
leriyle aklamtr: "Allah daima gayretlidir. Kendi gayretiyle kt
ileri reva grmemitir." "Allah gayretlidir. Glgesinde gayretli ol
mas lazmdr." ah iit de hamiyetsizlik gerekmez. eceatn ubele
rinden olan bu haslet, dnya padiahlarnn annn ycelmesine,
sultann kudretinin ortaya kmasna sebep olur.
H er sultan ve halifenin din ve mlk sahiplerini himmet huy ve s
fatnn ubeleriyle ahlklanmas zaruridir.
HKM ET AHLKININ UBELER:
1
- abuk Anlam a ve Zihin Berrakl: Bu sfat yaratl cevheri
nin temizliindendir. Fikrin temizlii ve iyilii, parlak zihin aynas
nn karsna getirilen her ekli anlamas iin his kuvveti ve alg id
detiyle abucack o aynada naketmesidir. Hak ve hakikatin eklini
eksiz ve phesiz o aynada resmeder. Sultanlar grnte idareleri
altndaki halka nisbetle, hakim ve yksek durumda olduklarna g
re, batnda da onlar kendi kullarndan ve hizmetkrlarndan onlar
ynetmek iin onlardan daha stn olmalar lzmdr. Cahillik ve
anlayszlk zilleti ile hor grlmesinler. Kendi memur ve hizmet
krlar arasnda bilgileri sebebiyle de itaat olunmaya, itaati vacip
bilsinler. Ruh manlarna ve hakki ilimlerin hakikatna ynelirler
se parlak saf tabiatlarnda irfann hayat emesine rehberlik bulur
lar. Bylece hakki hikmet ve din ilimleri konularna kendi himmet
lerini sarfederlerse, mizalar batl kuruntulara yalanc hayallere
sapmakszn arzu ettikleri mevkiye ularlar.
Nazm:
Onun fikir denizi dalgaland zaman,
Her an birlikte ortaya kar.
82

Eer onun benliinde bir lamba yanarsa,

Gnein kursunu leen yapar.
Arlam a ve idrak her ne kadar fitr bir balama ise de, zan ve
sezgi kuvveleri doutan olan faziletlerden ise de bu sfatlarn insa
nn yetimesinde takviye ve terbiye edilmesi lzmdr. Alimlerle
hem sohbet olup, birlikte oturma, nazar ve amel hikmet sahipleri
nin dostluk bereketiyle bunlar takviye olabilir. nk akl sahibinin
gnl ras, ilimle komuluktan parldar. Aklllarn tabiatlarnn
amdan, irfan dilinin lambalarnn konumalarndan aydnlanr.
Peygamberlik m ertebesinde olan sultanlar, ehl-i iman padiahlar
skender-i Zlkarneyn, Enirvan- Adil, Keyhusrev-i M barek ve
onlarn benzerleri gibi din ve devlet lkesi padiahlar iktidar ve
hkmetmede, zafer kazanmada, ilimde hretli m ertebelere ulatk
lar halde, daim a alimler ve hikmet ehl-i ile komu olarak sohbet
ederlerdi; alimler, zenginler ve ar bal kiilerle konuup meve
ret ederlerdi.
Beyit:
A kl danma, idrak ve zihin akl verir,
Akllar akla yardm ederler.
2
- Hatrda Tutma ve Hatrlama Melekesi:H\kme.t ahlknn ube
lerinden kincisi aklda tutma ve hatrlama sfatdr. Bu, idrak cev
herlerini, zihin hzinesinde muhafaza etme kuvvetinden ayna gibi,
saf ve parlak halde hafzada ilmin suretlerini hazr bulundurup ihti
ya annda idrak edilen eyleri lam olarak hatra getirebilmeden g
nl hzinesinde korunan lm prensiplerin yardmyle, doru olarak
istenen baka bilgilerin elde edilmesini tefekkrden ibarettir. Fakat
insan, idrak sahasna giren hereyi unutma arzasma tutulabilir.
Sanki kendi bilgisini, "...O anlmaya deer birey bile deildi.."1 ek
lindeki yeti iaret sayarak ameli bilgiyle arzusuyla bir ii zmle
yemez veya lm bir konunun renilmesine her yneliinde yeni
den bilgilenmeye m uhta olur.
1 - K u ra n T u o C V I .

83

Konulardan istifade yolu ona zor gelir. Hakkn tezahr olan sul
tanlar, ilm genilikte de olmaldrlar; din ve memleketin ilerinde
uyank ve atik olmaldrlar. Kendisini gnl aydnlyla ve kafasnn
alkanlyla halkna ve askerlerine gstermeli ki halk onun aklll
n ve hafzasnn devamlln dnerek onun kanunlarma muha
lefet etmesin. Daima onun bilgisinin korku ve heybetinden, para
lanma ve muhalefet yoluna sapmasn.
Beyit:
Hakda uyank olursanz, ganimet gtrrsnz,
Eer gaflet ederseniz, hak gafil deildir.
ADALET AHLKININ UBELER:
Asl prensiplerden olan adalet ahlknn ubeleri saltanat dzeni
nin temininde en mhim zaruretlerdendir.
1
- Sadakat ve efkat: Sadakat ve efkaj<4nsan olunun sevgide
doruluundan, elem ve perianlklarnda dem lenm eden, nee ve
rahatlklarnda sevinmeden ibarettir.
Sultanlarn yardm ve destee m uhta olduklar kesindir. ahl
n uzayan glgesi byk ve kn snma ve dinlenme yeri oldu
una gre, kendi emri altnda olanlar kendi beden ve azalar gibi
saymalar lazmdr. Halkna rahat ve elem ulatnda, bunu kendi
nefislerine ait olduunu farzetmelidirler. Uyank padiah Allahn
glgesi olduuna gre, halkn zerine kuluk gnei gibi efkat g
zyle bakmaldr. Evin by gibi, btn zayf ve acizleri atifet g
zyle kendi ocuklar gibi farzetmelidir. Kullarn ve askerlerini ken
di himayesiyle bayra altnda, z oullar derecesinde korumaldr.
Bylece, btn halk ve memurlar kendi emniyetlerinin muhafaza
s iin, onun devlet ve mrnn devamn can- gnlden istesinler.
Temiz niyet ve tam bir inanlar, ona dua etmeye alsnlar. Padia
hn kullarna ve hizmetkarlarna ball, efkati ve kalbinin perde
si, bir mazlumun souk nefesinden sabah glnn yapra gibi sola
bilecek ekilde olmaldr; mazlumlarn ah ve inleyilerini ayna gibi
toplayp karara bilmelidir.
84

Nazm:

Kymet vermedin birka nefesin himmeti,

zamannda sana ne yaptrr, gr.
Zayflarn adeti sana naz etmektir,
Senin de adaletin lutf ve okamadr.
2
- Vefa ve Gzel Mkafat Verme: Bu da, verdii sz yerine ge
tirme, kullarn haklarn eda etm ekten ibarettir.
Sultan, Allahn glgesi manasnda olduuna gre, Yce ve Ulu
Tanr kendi z kularndan ahde bal kalnmasn isteyerek !..(Pey
gambere iman hususundaki tavsiyemi) yerine getirin, bende size
kar ahdimi yerine getireyim..."1 buyrulduu gibi o da kendi kulla
rndan vefalk ister. Daima nimet verenin hakk olan krn yerine
getirilmesini arzulasn. phesiz Allahn kullar, hizmetkarlk ve
emri ifade sultann em rinde olurlar. Allahn snneti gereince, on
dan hizmetlerinin karlnn mkafaatnn denmesini beklerler.
Anlamalara ve verilen szlere vefa isterler. Padiah ve halk arasn
da muhabbet ve ahde vefa kalmazsa, asla halk kendi istei ile hiz
met vermeyi ve cann feda etmeyi istemez. Anlamann yerine geti
rilmemesinden almann karl olan mkafaattan mitsiz olursa
kendi efendisine de isteiyle hibir hizmet yapmaz. Bu takdirde pa
diah ve askeri arasndan gven ve itimat kalkar. Herkes bir yn
den fitne ve fesad tahrik eder. Neticede bu i, mal ve mlkn gev
ekliine, hamet ve yceliin yardmclar ve destekileri arasna
tefrika dmesine sebeb olur.
Nazm:
Ey akl banda,
Ahdini yerine getir, ktlak ver;
Neticede " "Ahdinizi yerine getiririm," iine yarar.
Verdiin sz eer yerine getirirsen,
Allah, kerem ynnden senin ahdini kontr.
1. K ur'an:X I, 40.

85

II - iirlerinden Sem eler

1 - BTLSL DRSN NAT-I ERF1
Ey byklk ve fazilet sahiplen
Ne'e ve huzur ile salavat getiriniz,
Temiz selm ve salavatlar gnderiniz
ki, Tannmz ona Peygamber ismi verdi.
Peygamberler taifesinin reisi, A lla h n sevgilisi,
Btn lem cisim iken, o ruh idi.
Peygamberler grubunun ahnahi idi,
Btn ruhlar bir ordu O da padiah idi.
Sen sultanstn, lken de her iki alemde
Senin zatndan dem olu aziz saylm,.
Tevhd ile melekler ordusunca,
Teyid edilen gnl lkesinin Sultansn.
O nun Buraknn nalndan kan kvlcm,
Yce gpkte yldz olmu.
Gkyz O nun eteinden bir tozdur.
Yldzlan O nun harmannn bir iki tanesi.
Bilinen lemden km,
Bilinmeyen lemlerde dolaan;
Tannnn huzurunda, zel halvetinde,
O nun p k ruhu derghn eminidir.
dris senin ailenin klesidir,
Senin eiine yzn srerek gider.

1. Nat: Hz. Peygamberi vmek maksadyla yazlan iirlere Na t" veya "Nat- e r if ad
verilir.

86

Senin yznn sevgisinden ve arzu etmekten.

Toz gibi ayann toprana giderim.
Ayam yorgun olsa bile bamla yine giderim
ki, yolunun topraklarndan bam gklere ulaa.
Eer gnahtan utanyorsam da,
Senden efaat m it ediyorum.
Sana selm hediye ettiim zaman,
Bu mmetinden, bir selm kabul et.
2 - BTLSL DRS, YAV UZ SULTAN SELM N 875 H.
(1470 M.) YILINDA AMASYADA DOUMU TARHYLE
LGL OLARAK YAZDII R:
"Sekiz yz yetmi beinci yl iinde,
Deerli bir ta dt ahn tacndan,
O bir katre gibi bilim denizinde,
Bilgi kudretiyle gz bebei olan,
A d Selim ahln batac hele,
Olgun hakim bilgelik almak diler andan".1

3 - BTLSL DRSN KANUN SULTAN SLEYMAN

N Y A ZD I I BR R:
l-i Osmann soylu yce ah,
Saltanat cismine ruh makamndadr.
Zamann sultannn veliahd,
Bu yuvann ikbal kuudur.
Hilfet onun kiilii ile vnr.
Sultanlk vgleri onun zatna mahsustur.
1. Saadedn: Tc't-Tevrih. Sadeletiren: . Parmakszolu, Kltr Bakanl Yaynlan No:
301, Milli Eitim Basmevi, stanbul 1979, c.V, s. 362.

Kayserin taht ve tacna o layktr,

Babuluk sfat ve ahlkndadr.
Padiahlk ailesinden asaletli bir sevgili
K onun vasf Allah n glgesidir.
Avucu deniz gibi kaynamada
Az ise ihsandan baka sz iin almaz.
Lutfunun berrakl nur kaynandan,
O nun cmertlik kedehinden her kalb memnun.
Himmetinin bayra Bykay yldzndan yksektir,
Merhametinin fezas fersahlarca uzaktr.
Kalbinin ii dorulukla aydnlktr,
Gnl zel halvet hanesinin lmbas gibidir.
Tanrnn huzurunda sylenen mnacaat kadar,
Muhta kiilerin istemesinden sevinlidir.
Gl bahar bulutundan nasl sevinirse,
Dnyadaki insanlar onun ihsanndan mitlenir.
lk olarak arzu ettii,
Dervilerin ve muradlanna ulaamayanlarn isteini
yerine getirmedir.
Peygamberimiz devrinde onun ltuf ve bahiinden
Hatemin byle bahii vereceinden kimse dnemiyor.
Onun gibi gzel ahlkl bir insan domam,
Acu ile cmertlik birlikte dmtr.
Cmertlik eer dnyadan elini ekerse
Onun bahiinin tozunu gkler gzlerine ekerler.
Topraa eer bir bakarsa,
Bahar bulutundan olduu gibi yemyeil olur.
Sava gn yaln kl gibi,
N eeli zamannda kadehi, hastalarn dennan olur.
Onun meclisinde arap kadehi, gne kasesi,
Elinde dolaan kadeh, Cem'd'in kadehi gibidir.

Konuursa hep iyilik ve cmertlik syler,

Susarsa insann menfaati dncesindedir.
Kaps kbedir, ben hram balamm.
Fakat binek zayf aya yorgundur.
Kabe'ye ulamak meakkatsiz olmasa da,
Tanrya kr arzumuzda, kusur yoktur.
stemek, arzuya ulamaa, gniile rehber olur.
steyen maksadna er veya ge ular.
Seni arayp taramada, ben bir avareyim.
Seninle konumada ben bir blbl gibiyim.
Zerre gibi, gnei tarif benim arzum oldu.
Bana avarelik o aratrmadan oldu.
Bahtm eer bu kapya rehber olursa,
Bak iksiri ile topram altn olur.
Kendi cevherimi sarrafa ulatrrm.
Kendi vcudumun deerini saflatrrm.
Yzm san, gzlerimden iri gz yalan akarken,
Btn vcudumla iir yazmaya baladm.
Padiahlk ilminden birka cevher,
Odaki birka cevheri nazma ekdim.
Onun ad KANUN- A H N A H olup,
Her padiahn yannda bir kanun kitab olur.
Bu risale duaya vesile olduundan,
Dilim vmede tatl szler syleyendir.
Dua sabahleyin dilimden kar,
Szlerim aktr, nasl anlataym.
DRS seni dua etmekte giine gibi parlad
midi yalnz senin yzn grmektir.

BENC BLM
VESKALAR
I - Yavuz Sultan Setimin Bitlisli drise Dou Anadoluda
Dirlik Verdiine Dair Ferm an
"Keremli Padiahn Ulu ve anl Ferm an rnei
Sz edilen ferman yaynlarken, btn fermanlarda yazlan kii
yi en sanlar buraya alnmad... Molla Hakimddin dris, yce Al
lah senin olgunluklarnn srdre koun. Bu stn padiahlk buyru
u sana ulaacak, bilesin ki, imdiki halde mutlu kapma mektubun
iletildi. Senden umulan ve boynuna bor olan ii gzelce yapman,
doruluk ve ballktaki ar tutumun gereince Diyarbakr ilinin
tm den ele girmesine neden olduun bildirilmi. Yzn a olsun.
naAllah teki illerin alnnda da temel arac sen olasn. Benim
yce padiahlmn eitli lutuflar senin hakknda ok ve yaygn
dr. imdiki hade evval sonuna dein gerekleen ulufenz ile iki
bin efrenci sikke flori, bir samur, bir vaak, iki m urabba sof, iki uka ve bunlardan baka bir samur bir vaak krk kapl soflar, iki
frengi kemha knl altun sulu kl armaan edilip gnderildi. Kere
mi bol Allahn izniyle vardkta salk ve esenlikle alub harcayasm.
Hizmetlerin karl, doruluunun ve iyi niyetinin mkafat olarak
parlak hkmdarlmn eitli lutuflarndan sayld. Mutlu olasn.
Diyarbakr yresinde size inanarak gelen beylerin ballklar ve iyi
niyetleri karl hizmetlerindeki baarlar ve yeterliliklerine gre
ol ilde verilen ve atanlan sancaklarn ve beylerin durumlar, ad ve
90

sanlar, deerleri senin bilginde olduundan, devleti sregelsin Di

yarbakr beylerbeyisi M ehmede nian- erifimle damgal beyaz,
anl hkmler gnderildi. G erektir ki, ol yrede her beye verilen
ilin durum u ve ne ynde atand, ol beylerin ad ve sanlar, deerle
ri ne biimde olmak yerinde ise beratlar dzenlenip yazviresiz. Ol
yazlm beratlarn rneklerini ve t im arlarn saysn da bir deftere
geirip yce eiime gnderesiz ki, bundada saklanub her zellikle
ri anlalp biline. H er beye ne sancak virildii ve ne biimde bala
tld, sanlar nice yazld, inamlar ve riayetleri ne biimde oldu
u geni ve aklayc biimle bildrile. Am a yle dzenlenip hazrlana ki, biri biri arasnda olan balant karp alt ,st olmak olmaya.
Ol beratlardan baka istimaletnameler gnderilmesi gereken beyler
iin beyaz nianl katlar iletildi. A nlar dahi H er beye ne biimde
istimaletname gnderebilmek uygun ise yazlp inamlar biriyle
gnderile. Anlarn geni aklamalarn ve inamda ne biimde ilgi
gsterildiklerin ol beratlar rnekleriyle birlikte bir defter idb ciha
na glge salan otama yollayasn ki, her yn bunda da ak ve se
ik bilinmi ola. Bu ynde olan padiahlkla ilikili konular murad-
erifim zere yitmitir. U lu Tanrnn izniyle tasar dizginleri ol y
ne evrilmi ve salnmtr. Ol beyler hakknda da padiahlmn lutuflar tasarladklarndan artuktur. imdiki halde sapknla batm
olan Erdebil olu smail mutlu eiime Hseyin Bey ve Behram
Aa adndaki adamlarm elilik hizmetine gnderb sz ve yazyla
binbir yakar ve kulluklar sunmaa aramzda barklk ve anlay
oluverirse, ol yakadan ne m urad olunursa riza-yi erifim zere ka
bul suretin gsterb nice yaltaklanmalar eylemi. Am a anm szleri
ne ve niyetine gven olunamayaca iin sz edilen elileri Dimetoka hisarnda, teki adamlarm da Kili dlbahir kalesinde hapsittrdm. Sen dahi gerektir ki, ol kahrolasca konusunda en gzel n
lem ne ise ann stnde olup, sonsuza dek srecek olan devletimin
sorun ve konularnda aba gsterb alasn. Bundan sonra da ba
arlarnz duyula. Hicretin dokuz yz yirmi bir ylnda, kutlu evval
aynn onbeinde yazld" \
1 - Sa'adedn: T c t-Tevrh, Sadeletiren . Parmakszolu, K ltr Bakanl Y aynlan, No:

301, Milli Eitim Basmevi, stanbul 1979, c.4, ss. 271, 272.

91

11- Bitlisli d risin Mekkeden Yavuza Gnderdii Farsa

Mektubu:
"Cenab- hakkn tevfikiyle enbiya ve evliya mezarlarna urayarak
diri ve ller ziyaret olunarak ifahen buyurduklarnz tamamiyle
ifa olunmu, bahusus dualarn behemmehal kabul olunduu Kbei
muazzamada hmeyunu hdavendigrn m r afiyetleri, devlet
saltanatnzn ilkyam-s-sa devam hakknda dualar edilmitir.(nnel-anda kne m esl) fetvasmca ahitlerimi yerine getirdim.
nki hukukun unutulmas Allahn gadebini muciptir. unu, ikinci
olarak arz edeyim ki: Byk vezirleriniz ve naipleriniz bilmelidir ki
ben kbei muazzamay ziyaret vesilesile hakipaye yz srdrdm
zaman sultanlarn tarihlerini kyamete kadar yaatacak bir tarihin
telifine m em ur oldum. Hamdolsun o hizmeti az mddet iinde ye
rine getirdim. H et Bihit ciltleri etrafa mnteir oldu. Ve hret
buldu. H er ne kadar bunun mkfat olarak bana ahane caizeler
vaid edildiyse de mal ve rtbe hususundaki vaidler ve mitler ifa
olunamad. nk btn mukarriblerinizin haset ve gbtasna m a
ruzdum. Yalnz bununla kalmad. ki yl ve yedi ay sren sayim iha
netlerle, hakaretlerle mukabele grd. Fakire mevud olan nim et
ler tecezziye uratld. Ayrca hesapsz hakaretler yapld. Bu devle
tin dman ve bedhahlar olan bir takm erkn - devlet eserimi
elimden aldlar ve beni red eylediler, nazarnzdan drdler (ve
iza huyyiytm) ayetiyle hi ilgilenmediler. Bunun iin ben de eserin
hakikatte bir ta incisi saylan mukaddimesini nezdimde muhafaza
eyledim. Bu mukaddime hamdsena ve seltselamla beraber memduha ait medihleri havi idi. Bu yaplan eyler bu hanedana, hilfet
amna lyk eyler deildi. M amafih birtakm lhi iveler neticesi
olarak zat ahaneniz fakire olan bu zahmu taaddilerin yerine cebrimafat eyleyecek eyler icrasn emreylediniz, fakirin mazlumiyetine
kanaat getirerek hakkm hell ettirmeleri hususunda kendilerine
fermanlarda bulundunuz, msmir olmad. Sultan M ehmede ait
olup beyaza ekilmi olan ksm Tatar ham M engriye hediye etti
ler. Ben iddetli bir hastala tutulduumda o eski muhalefet ve zu
lmlerinden vaz gemediler, bilakis benim kitabm birtakm bela
gat ve fesahattan habersiz Trklere, yksek ihsanlarla mal ettiler.
92

Beyit:
Ey H m a kuu eref glgesini Tutinin karga sayld yerlere d
rme.
te bu hal ve vaziyet ierisinde ilhah ve ricalarm zerine hacc
erife azimetime msaade alabildim. Bu d e fa da hakaret ve istihfa
fa grdm, bir takm erazilli eimme ve hutebaya yaplan ekil ve
tertipte yola karldm. Ulemaya yaplan muted merasim ve hazr
lk bana reva grlmedi. Senelerce sren fakru ihtiyatan sonra bu
yoksullukla ha seferine ktm. Allahn ve resulnn evine ynel
dim. Bundan birka gn geince bana verilen ikta ve timar da geri
alnd, her sene aldm czi varidat bakalarna bahedildi. Ben fa
kir kendi hukukumdan mahrum edildim. Kymetli mrmn bir ks
mm henedannzn ner-i iarna vakfetmenin mkafat bu mu ol
mal idi? Bu hangi kanunda hangi eriatte grlmtr. Hamdolsun o kuttai tarikler benim m ukadder rzkm da kesmee muktedir
deildirler. yet: Allah kullarna ltfuihsan edicidir, istedii gibi on
lar azklandrr. bret gzyle grmiyorlar m ki,kapanan bir kap
yerine hemen Cenab Hak baka bir kap amaktadr. Saltanat umu
runda ve divan hususunda vuku bulmu olan son tagayyrler ok ta
accbe ayan eylerdir. yet: Allah bir kavmip ilerini o kavim ken
dilerini bozduundan sonra ancak bozar. Hadis: Ulemann etleri ze
hirlidir. (Yani bu tagayrat bana yaplan mnasebetsizliklerin mintarafillah bir mukabelesidir demek istiyor.)
Mintarafllah ulemaya ve fukaraya tahdis olunan hzinelerin sul
tanlar ve hkmdarlar ancak anahtarlardr. te bu fakir maiet za
rureti ile btn mlk merann son derecede takdir ve rabet ey
ledii bu eseri dibaceleyerek ve sonuna da yaplanlar dizerek nere
deceim. Adamlarnzn gnlleri kalmasn. M ekkede bile baz
Hindli vesair yerli zevat suretlerini aldlar. Kitap henz dibacesiz
ve hatimesizdir.
Hazinei hmayunda olan msveddeler de yledir. Bylece zama
nn bir yadigar olarak eksik kalsn. Mademki bana bu hakaretleri
ve ezalar yaptlar, benim bu hakaretler karsmda menfur olduum
93

o mahalle de avdetime imkn yoktur. O rada bulunan aile ve evltla

rmn bana gelmeleri iin adamlarnzn ms aa delerini diliyorum.
E er buna msaade etmezlerse bu dergahta onlar iin lnet ve kar
ga balayacam. Evltlarmn bana ulamasna mni olanlar lnete lyktrlar.
Hdisi sahih malmdur. Slai rahm i katedenler maktu olsunlar
demitir. Mazlmun duasndan saknmaldr ki onunla Allah arasn
da artk perde kalkmtr.
Allah doruya ve hayre muvaffak klcdr.
Dn ancak ona1.

1 - Bu m ektup T opkap Saray M zesi Arivi, E. No: 5675 de kaytldr. M ektubun tercmesi,
F .R . U n a tn "N er T arihi zerine Y aplan alm alar" adl m akalesinden alnmtr. Bkz. Belleten, c.V II, Say 25, 1943, ss. 198-199.

III - B itlisli d risin kendi elyazm as b ir A rzas.

VI - Bitlisli drisin Koca Mustafa Paa Cminin Anakapsnm sol tarafna yazd kitabe

98

ALTINCI BLM
KAYNAKLAR
1-

A d v ar (A .A .): O sm anl Trklerinde lim , R em zi K itabevi, stanbul, 1970.

2-

A h m ed R fat E fendi: L u g t- Trhiyye ve Coraftyye, stan b u l, 1299..

3-

A li E fen d i H ilm i e l - D aistn: F ihrist'l-K tbil-Trkiyyetil-M e\cdeti f l

K tbhaneti'l-H diviyye, K ahire, 1306.

4-

B a b in g e r (F.): D ie Geschichtsschreiber der O sm anen u n d Ihre Werke, Leipzig,

1927.

5-

B adadi! sm ail P aa: H ed iyem l-Aripn, C .l, stanbul, 1951.

6-

B adadl sm ail Paa: z/'l-M eknn, C .l, stanbul, 1945.

7-

B a y ra k d a r(M ): Kayserili D vd, K lt r ve T urizm Bakanl Y ay n lan , No:

912, A n k ara, 1988. '

8-

B ro ck elm an n ( C . ) : G A L ., II, 1949; Spl., I, 1937; Spl., II, 1938.

9-

B ursal M eh m et T a h in O sm anl M ellifleri, C .I-III. stanbul, 1331 (S adeleti

re n : . zen, C .I-III, stanbul, 1975).

10-

D ih h u d : L u g d n m e, T a h ra n , 1328.

11-

E b l-Fazl M eh m ed E fendi: S e l h-N m e, Ll sm ail E fendi Ktp. No:

348/11.

12-

G azi A h m ed M r M un-i Kum m : G listn- Hner, T a h ra n , 1337.

13-

G ie se (F .). D ie verschiedenen Text-rezensionen des A qpaazde, A bh. P r. Ak.

W . 1936.

14-

G kbilgi (M .T .) : X V I. A sr B alarnda O sm anl D e\leti H izm etindeki A k k o

yu n lu mers, T rk iy at M ecm uas, C.IX , stanbul, 1951.

15-

H ab ib : H a t ve H attatn, stanbul, 1305.

16-

H am m er-P u rg stall: G eschichte des O sm anischen D ichtkunst, C .l- IV.

1836.

17-

H am m er-P u rg stall: D e\let-i O sm niyye Trih, ev. M .A t, C .l, stan b u l, 1330.

18-

H a a n T avakkoli: dris B itls'nin "Knn-i ahenh" sinin T enkidli N eri ve

Trkeye Tercmesi, B aslm am D o k to ra T ezi. . .E .F ., T a rih B lm , 1974.

19-

H in z (W-): Uzun Iia sa n ve eyh Cneyd, ev. T.Byklolu, T .T .K .Y aynlar,

A n k ara, 1948.

P ete,

99

IV - B itlisli d r is in m h r

96

V - Eyp Sultandaki m ezarndan bir grn

M ezar tanda u yazldr:

"Kutbul- Arifin m erhum ve Marufnlek dris Efendi rhiun
el-Fatiha."

97

20- Hoca Saadeddn: Tct-Tevrih, C.I-II, stanbul, 1979. (Sadeletiren: . Parmakszolu, C.I-V, Kltr Bakanl Y aynlan, No: 301, stanbul, 1979).
21- H uart (Cl.): Bidlts, E., eski bask, C .I, Paris, 1913.
22- drs-i Bidls: Kn-i ahenh, Tenkidli Neir H aan Tavakkoli, Baslmam
Doktora Tezi, stanbul, 1974.
23- drs-i Bidls: Tercme ve Tefsr-i Hads-i Erba'n, Sleymaniye Ktphanesi
Fatih Blm, No:791.
24- drs-i Bidls: Het Behit, stanbul niversitesi Ktphanesi Farsa Yazmalar.
No: 619.
25- drs-i Bidls: Mirt'l-Uk, Sleymaniye Ktphanesi Esad Efendi Blm
No: 1888/4.
26- drs-i Bidls: H a kktl-Miibn f i erhi Hakki'l-Yakn, Sleymaniye Ktphanesi
Ayasofya Blm No: 2338.
27- drs-i Bidls: Mir't l-Cenl, Sleymaniye Ktphanesi E sad Efendi Bl
m No: 1888/1.

28- Kad Ahm et Mn: Glistn- Hner, T ahran, 1352.

29- K arahan(A .): Islam-Trk Edebiyatnda Krk Hads, ..E.F.Yaynlar, No: 587,
stanbul, 1954.
30- Karahan (A.): Krk Hads Tercmelerine Um umi Bir Bak, Trkiyat Mecmuas,
C.X, stanbul. 1953.
31- Karahan (A.) : Eski Trk Edebiyat ncelemeleri, . .E.F. Yaynlar, No: 2659,
stanbul, 1980.
32- Karatay(F.E.): Topkap Saray Mzesi Ktphanesi Trke Yazmalar Katalogu,
c .l, stanbul, 1966.
33- Karatay (F.E.): Topkap Saray Mzesi Ktphanesi Farsa Yazmalar Katalou,
C.I, stanbul, 1961.
34- Ktip elebi: Kef'z-Znn, C.I, stanbul, 1941.
35- Kehhale ( .R .) : M u cem I-M ellifin, C.II, Beyrut, 1957.
36- Masse (H.): Selim I er en Syrie, d'apres le Selim-name, Melanges Syriens Offertsa.M .R ene Dussaud, C.II, Paris, 1939.
37- Mehmet Mecd: Terceme-i ak'ik-i N u mniyye, stanbul, 1269.
38- Mehmed Sreyya: Sicill-i Osmn, C.I, stanbul, 1308.
39-

Menage(V.L): Bidls, E., yeni bask, C.I, 1986.

40- Mingana (A.): Cataloge o f the arabic Manuscripts in the John Rylands Library,
Manchester, 1934.
41- Muhy-yi Glen: Menkb- brhm-i Giilen, T. Yazc neri, T.T.K. Yaynla
r, Ankara, 1982.
42- Mustakmzde: Tuhfet-i Hattatn, Devlet M atbaas, stanbul, 1928.
43- Sid Nefs: Trh-e N azm vo Nesr der rn vo Zebn-e Fris, Tahran, 1344.
44- Salih Zeki: sr- Bkiyye, C.II, stanbul, 1326..
45- Sehi Bey: Tezkire, "Het Behit", Sadeletiren : M. sen. Tercm an, 1001 Teme!
Eser. No: 152, stanbul, 1980.
100

46- Storey (C.A.) : Persian Literatre, C.l, Ksm I, London, 1970.

47-

erefeddn: erepme, V.Veliam inof-Zem of neri, C.I. Petersburg, 1960.

48- ehsuvarolu(B-). Dem irhan (A .E.) ve Gresever(G.C.) : Trk Tp Tarihi,

Bursa. 1984.
49-

emseddn Smi: K am usu'l-A lm, C.l-VI. stanbul. 1306.

50-

kr(M .): D as Het Bihit des Idrs Bidls, D er slam. C.XIX, 1931.

51- kr(M .): Osmanl De\/etinin Kuruluu, Ankara, 1934.

52- Takprzde: Me\-z'tu'l-Ulm, ev. Kemleddn Mehmet Efendi, C. I-I,
Ahm et Cevdet ner-. kdam M atbaas, stanbu}, 1912.
53- Tekinda (M.C..): Slim-Nmcler, Tarih Enstits Dergisi. Say I, Ekim 1970.
54- T rk Ansiklopedisi: drs-i Bils, C.XX, stanbul. 1972.
55- Toan (A.Z.V.): Tari/ue Usul, . .E.F.Y aynlan, No:449.2. bask, stanbul.
1969.
56-

U ur (A.): Osmanl Siyset-Nme/eri, Kltr ve Sanat Yaynlan. Kayseri, 1987.

57-

Unat(F.R-): Neri Tarihi zerinde Yaplan almalar, Belleten, C.VII, Say

25, 1943.

58- Uzunarl (.H .) : Osmanl Tarihi, C.II,4. bask. T .T .K Y aynlan. Ankara.

1983.
59-

Zinz Mrz M uhammed Haan: Rivz 'l-Cenne, Ktphane-i Mill-i Tebriz,

No: 3578.

101

B itlisli dris (drisi B itlisi), XVI yzyl

da yaam Akkoyunlu ve O sm anl D evletleri
nin hizm etlerinde bulunm u olan ok deerli
bir ilim ve siyaset adammzdr. Felsefeden
tbba, fkhtan siyasete kadar eitli ilim daln
da yirm isekiz civarnda kymetli eser vermitir.
B itlisli dris ayn zamanda gzel sanatla
rn baz dallarnda da usta bir kiidir. zellik
le hattatl ve airlii ile tannm tr.
Buna ramen bu ilim adammz hakkn
da pek fazla akadem ik alm alar bulunmamak
tadr. Bu kk monografik eser, Onun hayat
ve eserlerini konu edinm itir.

ISBN 975 - 17 - 0779 - X

2.500. TL.