1

BZMKLER
Anadolu Merkezli Dnya Tarihi
1. KTAP
M.. 200 BN M.. 1800
LKLER

Yazarlar
Evin Esmen Ksakrek
Arda Ksakrek

BZMKLER ............................................................................................................................. 2
1. KTAP .................................................................................................................................... 2
Kadim Atalarmz ................................................................................................................... 5
Atalarmz ............................................................................................................................. 10
Hisler .................................................................................................................................... 13
Din ........................................................................................................................................ 15
Kehanet, Sihir, By ............................................................................................................ 20
Rekabet ................................................................................................................................. 22
amanizm ............................................................................................................................. 25
Mzik ................................................................................................................................... 28
nsan ve klim ....................................................................................................................... 29
Gemiin zleri ..................................................................................................................... 31
Homo Sapiens G ............................................................................................................. 33
Orta Asyadan Dalma ........................................................................................................ 38
Gravettianlar ......................................................................................................................... 42
LGM sonras ......................................................................................................................... 45
Dini ritellerin balamas ..................................................................................................... 49
Yiyecek retimi ................................................................................................................... 51
nsan etkisi............................................................................................................................ 54
Bereketli Hilal ...................................................................................................................... 55
Evcil Hayvan ve Tahl .......................................................................................................... 58
nsanolu yerleiyor ............................................................................................................. 60
Hykler ............................................................................................................................... 64
atalhyk ........................................................................................................................... 65
Toprak Kaplar ...................................................................................................................... 68
Anadolunun dier yerleimleri ........................................................................................... 71
aman Dini ki Dnyann Birlii ......................................................................................... 72
En Byk Tanr Gk Tanr................................................................................................... 76
amann Ge Yolculuu ................................................................................................... 79
aman dininde Fal ve Kehanet ............................................................................................. 81
Ecinsellik ............................................................................................................................ 83
aman Din Adam ................................................................................................................ 85
Ana Tanra .......................................................................................................................... 88
Jarmo .................................................................................................................................... 92
Holocene............................................................................................................................... 93
Akdeniz ve Karadeniz birleiyor .......................................................................................... 95
Anadoluda karmaa .............................................................................................................. 97
Savalar Balyor .................................................................................................................. 97
Anadolunun Yerli Halk .................................................................................................... 101
lk Devlet Smer ................................................................................................................ 104
Smerler ............................................................................................................................. 105
YAZI .................................................................................................................................. 108
lk Tanrlar.......................................................................................................................... 111
Msr ................................................................................................................................... 116
Msr Dini ........................................................................................................................... 119
M.. 3100 2650 Tarihleri aras ....................................................................................... 123
Hiyeroglif ........................................................................................................................... 126
Devlet ................................................................................................................................. 128
Smer halk ........................................................................................................................ 131
Hattiler ................................................................................................................................ 133

Glgam ............................................................................................................................. 136

Meler ................................................................................................................................. 138
nsann yaradl miti .......................................................................................................... 141
Msr takvimi ...................................................................................................................... 144
lk mistik dnce .............................................................................................................. 147
in ...................................................................................................................................... 149
Minos .................................................................................................................................. 153
Pramitler ............................................................................................................................. 156
Msr Tbb ve Snnet ......................................................................................................... 161
Aryenler .............................................................................................................................. 164
Smerlerin yaamndan bilgiler ......................................................................................... 166
Smer-Akkad ..................................................................................................................... 168
Rvet ................................................................................................................................. 169
Afanayevo Kltr ............................................................................................................. 172
Akkad Hakimiyeti .............................................................................................................. 173
Harappa .............................................................................................................................. 176
Baktriya Margiana Arkeolojik yaplanmas ....................................................................... 178
nancn Filizleri .................................................................................................................. 181
Mezopotamyada ller diyar ........................................................................................... 184
Devlet baba ......................................................................................................................... 187
III. Ur hanedan .................................................................................................................. 190
Bahar enlikleri .................................................................................................................. 192
Tarihte ilkler ....................................................................................................................... 195
Ludingirra ........................................................................................................................... 197
Merkezi devlet ihtiyac ....................................................................................................... 200
Msrda kyl ihtilali......................................................................................................... 203
Ur-Nammu kanunlar ......................................................................................................... 206
Hititler Anadoluda ............................................................................................................ 207
Hurriler ............................................................................................................................... 209
Babil ................................................................................................................................... 210
Babil dini ............................................................................................................................ 213
Hammurabi Kanunlar ........................................................................................................ 216
Babil nasl bir yerdi? .......................................................................................................... 220
Girit .................................................................................................................................... 226
Asur ticaret sleri ............................................................................................................... 228
1. Kitap, Faydalanlan eser ve kaynaklar. .......................................................................... 231

Kadim Atalarmz

Bundan 1415 milyar yl nce, kinat bugnk eklini alrken, bizim tarihimiz de balyordu.
Be milyar yl nce Gne Sistemi ve Dnyamz, ortaya kt. Birka milyar yl iinde,
Dnyamz kendini dengeledi ve bugnk eklini ald. Sonra, ilk canllar boy gstermeye
baladlar. Milyarlarca yl, canl yaamn hayata tutunabilmesi ve gelimesi ile geti. Milyarl
gemiimizden, milyonlu gemiimize gelindiinde, dnyada artk gelimi yaam biimleri
vard. Bitkiler, srngenler, memeliler ve dier canl trleri, dnyadaki yaam,
paylayorlard. Zamanmza daha da yaklatmzda, bundan 7 milyon yl nce, insan
olmaya aday trlerin evrimletiini gryoruz. Sonunda, insana varacak olan bu evrim, Afrika
ktasnda ortaya kt. Afrika ktasnda, 7 milyon yl srecek bir servenle, doa ile uyum
eleinden geebilen maymunsu atalarmzdan bugnk nsana varan gelime olutu.
Evrim srecinde, insana benzer niteliklere ulaan ilk canllara Hominid (nsanms)
diyoruz. Bu Byk Atalarmz dier canllardan ayran zellik vardr.
Pelvis (leen
kemii) onlarn dik durmasn salayacak ekilde deimitir. El baparma oppozisyon
durumuna evrilerek, elin i yapmasn salayacak duruma gelmitir. Beynin koruyucusu olan
kafatas boluu 800 cc den fazla bymtr.
Dik durabilen Byk Atalarmzn elleri zgrleti. Alet yapabilir nitelii kazanmlard. El
becerileri gittike artt. El becerisi arttka buna paralel beyin geliti. Bugn, insan organlar
ile beynin merkezleri arasndaki ilikiyi biliyoruz. Beyin merkezleri iinde greceli olarak en
byk yeri baparmak becerileri kaplamaktadr.
Byk Atalarmz kendi abalar ile ayaa kalkmlardr. Bu kalk, Pelvis deitirip, beyni
gelitirmitir. Ayakta ellerini hrletiren atalarmzn baparma gelimi, bu da beynini
tekrar gelitirmitir. nsan soyu kendi beyinsel evrimini beceri kazanp, deer yaratarak,
emei ile gelitirmitir. Yani nsann geldii durum kendi abasnn eseridir. leride btn
tarih boyunca grlecek olan da budur. nsan ne etti ise kendi etmi, ettiini bulmutur.
Evrimleen beyin sonunda Kortekse (Cortex, Latince kabuk demek) kavumutur.
Kortekste 10 milyardan fazla hcre bulunur. Bunlar birbirine Akson ve Dendrit denilen
ok sayda uzantyla deiik ekillerde balanmlardr. Synaps denen birbirinden farkl bu
balantlar, milyarlarca farkl kiilik ve yetenein ortaya kmasna da neden olur.
nsan soyu kendi abalar sonucu, beyin n (Frontal) blge loplarnn gelimesini de
salamtr. Bu ksm sadece insan soyuna zg bir gelimenin rndr.

evre, yaamda, daima, gelimeyi etkileyen en nemli unsur olmutur. Ancak, nsann
evrimlemesinde, ar ar, kltr ortaya km ve geliimin bir etkeni olmaya balamtr.
nceleri ufak, nemsiz saylabilecek olan kltr etkisi, zaman getike, yllar devrildike,
nemli bir etken haline gelmitir. Ancak, gnmzde bile doann etkisi (iklim, yer
hareketleri, uzaydaki gelimeler) nemini korumaktadr.
Bundan, iki buuk milyon yl nce, Afrikada nsan olmaya aday atalarmz yaamaya
balamlard. lerinde bize en fazla benzeyeni Homo ergasterlerdi.
Homo ergasterlerde insan olabilmenin filizleri
ortaya kmtr. Konuuyorlard, konuarak
haberleebiliyorlard,
hiyerarik
bir
rgtlenmeye sahiptiler. Btn canllar iinde,
en gelimi soutma sistemi onlardayd.
Tysz vcutlar ve terleme sistemleri, onlar
scak karsnda avantajl hale getiriyordu.
Beyinleri Modern insan beyninin 2 / 3
kadard, ama bu bile byk bir beyindi. Bu
byk beyinleri sayesinde evreyi daha iyi
alglayabiliyorlar, balantsz gibi grlen
olaylar arasnda ilinti kurabiliyorlard.
Kararm bir buluttan yamur yaaca,
krlanglarn gnden mevsimin deiecei
sonucunu karabiliyorlard. Teknolojide de
gelimilerdi. O gne kadar yaplan en
gelimi ta baltalar yaptlar. Daha sonra, belli
tarzda yaplm olan bu ta baltalar, onlarn
izini srmemizde bize ok yardmc olacaktr.
Dii Homo ergaster

Byk beyinleri, enerji tketimlerini arttrmt. Toplam enerji tketimlerinin 1 / 5i beynin

ihtiyacna gidiyordu. Artan enerji ihtiyac, zaten mnlerinde olan eti, ana besin maddesi
haline getirdi. Avclk n plana kt. Bundan sonra, gnmze ok yaklaana kadar, avclk
insan beslenmesinde en nemli faaliyet olacaktr. Etin temel gda haline gelmesi, atein
bulunmas ile de dorudan orantldr. i yenilen etin, inenmesi ve sindirilmesi iin geen
zaman, o kadar uzundur ki, pratikte i etle beslenmek ve bitki ile beslenmek ayn hesaba
gelmektedir. Bu nedenle, zaten yenilmeye balanm olan et ancak atein kullanm ile
beslenmede hak ettii yeri almtr.
Beslenmede hayvansal proteinin daha fazla kullanlmas, bir taraftan daha az yiyerek daha
uzun sre tok kalmay ve dolays ile beslenme dnda faaliyette bulunmay mmkn
klarken; dier taraftan beynin daha da geliebilmesine olanak salayacaktr. Avclk,
rgtlenme ve planl bir beyin faaliyeti ister. Avlanmadan geri kalan zaman da kltrn
filizlenebilmesi iin uygun ortam yaratr. Et, gda maddesi olarak, beslenmedeki en nemli
yeri almtr. Bu nedenle kymetlidir. Ve bu nedenle, takas arac olarak kullanlr. zellikle
iftleme isteinde, et, ikna kabiliyeti yksek bir takas aracdr. Bylece, avclkta maharetli
olan, ete sahip olan, cinsel olarak ta avantajl hale gelmektedir. Homo ergaster, byk beyni
sayesinde, evresindeki hemcinslerini anlamakta, i birlii yapmakta, birbiri ile dayanmakta
ve bilgiyi gelecek nesillere aktarabilmektedir. Homo ergasterlerin tek eli bir aile gelitirdii,

en azndan dnemler halinde tek eli yaadklar dnlmektedir. Homo ergasterlerin kalc
evleri yoktur. Av peinde, dolar dururlar. Ama ok nemli bir kavram gelitirmilerdir: Aile
ve dostluk ba. Bu, o gne kadar tannan en gl ba idi. Ve bu gl ba sayesinde,
ileride, bu ba ergasterden miras alan Homo sapiens (modern insan) devletler kuracaktr.
Homo ergaster, yeteri kadar oaldnda, doa koullarnn deimesi sonucu, doup
kalabalklat topraklardan yani Afrikadan g etmeye balad. Afrikay terk ederek,
dnyaya yayld. Nil boyunca kuzeye doru kt.
Bir ksm Nili takip ederek, Kuzey Afrikaya,
Orta Douya yayld. Bir ksm, Aden
krfezinden, o zamanlarda Afrikaya bitiik
olan Arap yarmadasna geti. Bunlar ky ky
giderek Hindistana, ine ulatlar. Uzun yol
kat eden, Homo ergastere, bu niteliinden
dolay Homo erektus denilmeye baland. in
ve dolaylarna varan Homo erektus (Homo
ergaster), atalarnn Afrikada bulduu ta
baltay kullanmay, burada terk etti. inde ve
Javada Bambu aacndan yaplm silah ve
eyann
kullanmna
geti.
Beslenme
alkanlklarn da deitirdi. Artk, bcek
yiyor ve Asyada bol bulunan gdalar tercih
ediyordu. Homo erektusun beyni, elindeki
imknlar kullanmas ve alkanlklarn
deitirebilmesi iin yeteri kadar ilevseldi.
evre koullarna uygun olarak kendini
deitirebiliyordu.
evre
koullar
deimedike, d zorlamalar gelmedike,
gelime duruyor, gelimenin yerini duraanlk
alyordu. Homo erektus, sonunda duraan bir
hayata varmt, pekiyi de evrim ne olacakt?

Homo eraktus

Homo ergasterin ta baltay bulmasndan bir milyon

yl sonra, Afrikada Homo erektus hala atalarnn
baltasn kullanyordu. Teknolojisi deimemiti.
Yeni bir icat olmamt, hep ayn ta balta vard.
Derken, beynin almasn ateleyecek, yeni bir ey
oldu. Homo erektus atei buldu. Atein kullanlabilir
hale gelmesi; atein kontrol altna alnp hizmete
sunulmas, hayatlar deitirdi. Yaam tarz ve
dnme ekli deiti. Ehliletirilen g, evrime g
katt.

Ergaster ta baltas

Heidelbergensis

400 bin yl nceye geldiimizde, Homo erektuslarn torunlarna rastlyoruz. Bunlar

Heidelbergensislerdir. Homo erektusun torunlar Avrupa'da ve Afrika'da dolap, avclk
yapmaktadrlar. Gney ngilterede grld gibi, torunlar (Heidelbergensisler) ifal otlar
kullanmay biliyorlard. Genel olarak davranlar bizler gibi idi. Ancak dnyay olduu gibi
gryor ve grmeden kabul edemiyorlard. Kuvvetli aile ve dostluk balar, lm ile
bitiyordu. len, ld yerde kalyor, onlar gmmek kimsenin aklna gelmiyordu. Aslnda
gmmek fikri, lm sonras yaam fikri ile balantl olduundan, bu Homo erektuslar iin
daha varlamam bir fikir dzeyiydi. Homo erektusun torununu, ortaya kndan bir ka yz
bin yl sonra, artk ikiye ayrlm olarak dnmek zaman gelmitir. Bir ksm Afrikada,
kurak bir iklimde yayorlard. Bir ksm ise kuzeye gitmiti. Kuzeyin buzullar iinde yaam
sava veriyorlard.

Neandertaller

Gnmze yaklatka yani bundan 140 bin yl nce, Avrupada Kuzey Heidelbergensisleri
yok olmulard. Evrim ortaya Neanderthal adamn kartmt. Neanderthal adamna,
Avrupada, Asyada ve Orta Douda rastlyoruz. Neanderthal adamnn Orta Douda, Homo
erektustan evrimleip, Anadolu zerinden Avrupaya getiini iddia edenler vardr. Biz ise,
daha ilerde bahsedeceimiz gibi, Anadolu'nun doudan batya, o tarihlerdeki geit vermez
zellii nedeniyle, bu iddiann mmkn olabileceini sanmyoruz. Anadolu, g yolu
zelliine, teknoloji ilerledike varacaktr. Orta Dou ile Avrupa arasndaki Neanderthal
adam geii, ister Orta Doudan Avrupa'ya, ister Avrupadan Orta Douya olsun,
Karadeniz'in kuzeyinden dolalarak gereklemi olmaldr. Ama her durumda, Homo
erektustan, bundan be ila alt yz bin yl nce, Neanderthal adam dallanmtr. Neanderthal
adamna zellikle Avrupada ve Orta Douda da rastlam olmamz, bu dallanmann, Afrika
dnda gerekletiini gstermektedir. Her durumda, ilerde nesilleri silinecek olan
Neanderthal adamn Avrupann esas yerlileri kabul etmek yerinde olur sanrm.
Neanderthaller konuuyorlard. Ateleri vard. Hiyerari ve rgtlenme ilerlemiti. Boylar bir
buuk metre kadard. Souk iklim koullarna uyum salamak iin, yani s kaybn azaltmak
iin kol ve bacaklar ksayd. Souk iklimde ter nemli bir problemdi. Ter, vcutta hemen
donarak, problemlere neden oluyordu. Bu nedenle, souk iklimde yaayan Neanderthalin, teri
azaltc bir soutma sistemine ihtiyac vard. Bu da byk burunla zld. Neanderthallerin
ok dayankl bir vcutlar vard. Zeklar da gelimiti. Ancak, modern insandan en nemli
farklar, hayal glerinin olmamasyd.
Afrikadaki Homo erektusun torunlarna gelince, kuraklk nedeniyle deitiler. Koyu renk
derileri oldu, ince ve uzundular. Gl olmak, sabit fikirli olmak Afrikada bir ie
yaramyordu. Saylar azalmaya balad. Kuzeyde ise Neanderthal adam oalm ve
yerlemiti. Hayal gleri olmasa bile durumuna iyi uyum salamt. Neanderthal adam
kuzeyin efendisiydi. Gneyde ise kuzenleri, Afrika'nn kurak ikliminde lyorlard. Bundan
140 bin yl nce bir tr lrken, ilerinden ok ufak bir blm hayatta kalmay baard.
Bunlar, kendini deitirebilmi ok ufak bir aznlktlar. Hayal gc ortaya kmt. Deve
yumurtasnn tepesini delip, su kab olarak kullanyorlard. Bu kaplar topraa, kuma
gmyor, su bulamadklar zaman ihtiyalarn gryorlard. Bylece, gneyde,
deiebilenler, hayal gcn oluturabilenler yaad. Dier tm Homo erektuslar, zaman
iinde silindi. Evrimin seicilik kural, gene yapacan yapmt. Bu ufak aznlk, gneyde,
Afrika'nn zor ve kurak koullarnda varln srdrebildi. Ta ki, bundan 100 bin yl ncesine
gelene kadar. Bundan 100 bin yl nce, bir buzul a daha bitti. Afrika'nn iklimi bir daha
deiti. Afrika yeerdi, akr akr sular akmaya balad. Yaamay baaranlar, bollua
kavutular. te, bugnk insanlar, o bir avu atadan doanlardr. Ortaya Homo sapiens
kmt.

Atalarmz

O gnk Homo sapiensi, bizim gibi giydirip, soframza oturtsak, grnt olarak kimse
yadrgamaz. O gnk ve bu gnk Homo sapiensin grnts deimemitir. Homo sapiens
Afrika'da oald, yine iklim koullar ve rekabet nedeniyle, ge kalkt. Afrika'ya yayld.
Sveyten geerek, Orta Douya ve oradan da Asya'ya vard. O zamanlar Orta Asya klimas
ve doa koullar yaamaya ok msaitti, belki de dnyann gdas en bol, en rahat
yaanabilir blgesiydi. te, Homo sapiens burada oald, geliti ve farkllat. Homo
sapiensin doduu yer Afrika, geliip, Avrupa ve Asyaya yayld yer Orta Asya'dr.
Homo sapiensin, ilk byk g esnasnda, bir ksm, Homo erektuslar gibi, ky yolunu
takip ederek, Avustralya'ya kadar vardlar. Bunlar Aborjinlerin atalardr. Bu seyahatte
Homo sapiens ve Homo erektus karlat m, bilmiyoruz. Ama eer karlat ise olaylar,
beyni Homo erektustan te bir daha byk olan Homo sapiens lehine gelimi olmaldr.
Homo sapiens, Homo erektustan sadece genlerini almad; teknoloji ve kltr de ald; yani
bir anlamda sfrdan balamad. Ate, ilkel ta aletler, yaam bilgisi, ilkel klan
organizasyonlar, daha pek ok ey erektustan sapiense geen mirastr. Orta Asya da gelien
ve farkllaan, klanlaan Homo sapienlerin, iklim deiiklikleri sonucu yaam koullar
deiti. Ve kalabalklama ortaya rekabeti kard. klim deiiklii ve rekabet, bir arada,
yaam zorlatrd. Uzaklara gmek baz klanlar iin zorunlu hale geldi.
Bundan otuz, otuz be bin yl nce, Homo sapiens diasporas balad. Orta Asyadan da
doru yaplan bu gler, artk bir daha durmayacaktr. Avrupa, ran, Anadolu, in, tm
Asya, Amerika, dalga dalga glere ve durmadan gelen yeni Homo sapiens tank olacaktr.
Homo sapiensin avclk dneminde, daha sonra gebelik dneminde, ilerde bahis edilecei
gibi, koullar gerektirdike, Orta Asya (Bozkr), fokurdayan bir tencere gibi, tatka
taacaktr. Homo sapienler Avrupaya Karadenizin kuzeyinden gittiler. Avrupada bir sre
Neanderthal adam ile birlikte var oldular. Ama zaman Homo sapiensin lehine alyordu.
Neanderthaller on bin, yirmi bin yl iinde dnyadan silindiler. Neanderthal adam iin
kyamet gn gelmiti.
Bir ksm Homo sapienler, bundan on be bin yl nce Bering Boaz stnden Amerika'ya
getiler. Amerika'ya g eden Homo sapienler, burada oalp, zgn yerleimler kurup, kendi
kltrlerini gelitirdiler. On bin yldan uzun bir sre, Amerika ktasnda kendi ilerine kapank
yaadktan sonra, M.S. 1492 de, Avrupallar Atlas okyanusu zerinden Amerika'ya vardlar.
Vardktan 300 yl iinde de Avrupal Homo sapienler (Beyazlar), Amerikal akrabalarn (Kzl
derili), yeryznden sildiler.

10

Bundan otuz bin yl nce balayan gten, Anadolu da nasibini ald. Homo sapienler gelip,
Anadolu'ya yerletiler.

Gevaruk duvar resimleri

Avclk ve toplayclk dnemini yaayan Homo sapienlerin izini, bugnlere kalabilen

kalntlarna bakarak sryoruz. Bu kalntlar ierisinde maara resimleri nemli bir yer
tutmaktadr. Maara resimleri bir taraftan Homo sapiensin varln ispatlarken, bir taraftan
da gelinen kltrel aamay gstermektedir. Afrikada, spanyada, Fransada ve Anadoluda
bulunan maara resimleri, birbirine yakn alarda, birbirine yakn dzeyde bir kltrn
varln bildirmektedir. Antalya'da Beldibi, Adyaman'da Palanl maaralarnda bulunan
resimler, olduka ilerlemi, olgun bir dzeye erimi, kltr varlklardr. Adyaman
Palanl'da da keisi srs tasviri, Hakkri Gevaruk'ta ift boynuzlu da keisi ve insan
tasvirleri bulunmutur. Anadolunun bu ilk Homo sapienleri Antalya yaknndaki Karain,
Beldibi, Belba, kzini, Kumbuca maaralarnda; Alanya'daki Kadini, Ispartadaki
Kapalin ve Hatay Samandadaki Maarack maaralarnda yaamlardr. Ayrca, Isparta,
Mersin, Burdur, Gaziantepte nispeten daha yeni yerleimler vardr.
Avclk ve toplayclk dnemindeki Homo sapiens, bir yolla Anadolu'ya girmi ve orada
yaamn idame ettirmitir. Kaba tatan yaplm alet ve silahlar kullanan, bu ilk
yerleimciler, zamanla teknolojide ilerleyerek, daha kullanl ta aletler yapar hale
gelmilerdir. Daha ne gebe ve ne de yerleik toplum dzeyine geemeyen, bu dnemin
insanlar, yani Mezolitik (orta ta devri) insanlar, atalar gibi, Anadolu'da yaadklarnn
kantlarn brakmlardr. Bu belgelerden bazlar Antalya evresindeki maaralarda
bulunmutur. Yani, Homo sapiens, Orta Asya'dan byk servenine kt ilk zamanlarda
Anadoluya gelmi ve orada yaamn idame ettirerek, kendini gelitirmitir.
Homo sapiens, avclk ve toplayclk yaparken, kuvvetli bir olaslkla 20.000 yldan daha eski
bir zamanda, kpek ve insann ibirlii balamtr. Kpek ilk evcilleen hayvandr. Kpek ve
kurt ok yakn akrabalardr. Bunlardan kpek, insana yaklaarak onun en yakn arkada olmu
ve daima insann yannda yerini almtr. Hlbuki vahi kalmay seen kurt, her yerde insana
rakip olmutur. nsan, kurt rekabeti neredeyse gnmze kadar srmtr. Kpek, avclk
dneminde insanla mttefik olunca avlanma her iki tarafa da kolaylamtr. Kpek, mthi
11

koku alma kabiliyeti sayesinde avlar bulmu, insana yol gstermi, av kovalayarak yormu,
av insann istedii yere ynlendirmitir. Souk gecelerde, insann yatan stmtr. nsanlar
avclktan gebelie geerken, kpek te duruma uyum salayarak, avclktan sr gdcle
ve bekilie gemitir. Yerleik dzene geen insanlar iin kpein nemi devam etmi,
bekilik yapan kpek, evini hrsza, uursuza kar korumu, yeri geldiinde insanla birlikte
atmaya girmitir.
Karsn Kazman ilesi kaya st resimleri asndan ok zengin bir blgedir. Bu resimler,
10.000 yl ncesinde Anadolu'da yaayan insanlarn hayvanlarla olan yaam ilikisini
ustalkla betimlemektedir. Yazl kaya, Kaya Resimleri olarak adlandrlan bu resimler iki ayr
kaya yzeyine izilmitir. Volkanik andezit kayalklara, obsidyenden yaplm kalemler ile
izilmi hayvan gvdelerinin ok orantl ve baarl bir ekilde resmedildii grlmektedir.
phesiz bu resimleri izen sanatlar muhakkak ki avclarn kendileri idiler. Dou ynndeki
kaya yzeyindeki kaya resimleri deniz seviyesinden 2247 m. yksektedir. Resimler,
insanlarn kolayca eriemedii bu yerde ve kayann zellii nedeniyle mkemmel
korunmulardr. Bu kayada yaklak 4 m2 lik bir yzeyde 26 adet hayvan resmi
bulunmaktadr. Gemite ormanlarla ve koruluklarla kapl Aras Nehir vadisindeki bu blgede,
Eski alarda bol bol geyik, ceylan, da keisi, domuz, ay vb bulunmakta idi. Dou
ynndeki kayada, bir kpek tarafndan tuzaa doru kovalanan ceylan, da keileri, da
koyunlar byk bir hareketlilik iinde resmedilmitir. Dzenlenen bir srek avnda, kpein
de yardm ile tuzakla hayvan yakalanmas resmedilmitir. Baka tuzak sahneleri de bu
blgenin 35 km. batsnda yer alan Kurbanaa maarasndaki duvar resimlerinde de
grlmektedir. Bu tr tuzak sahnelerine Avrupada Altamira, Pasiage, Marsaulas, Font du
Gauma, Buxu, Combralles ve Pindal maaralarnda da rastlanmtr. all Bat Kayalndaki
resimlerde de benzer hayvanlar, kpek, tuzak, aa resmi vb izilmitir. Resimlerin vcut
orantlar ve ayrntlar olduka iyidir. Benekleri zenle gsterilmi ceylan, ok ile avland
hemen anlalan ve ld iin dili azndan sarkm ceylan, arpc boynuzlar ile geyikler,
bu resimler arasndadr. Her iki kayada da insan resmi yoktur. Kpek resimleri olduka
ayrntldr. Anadoluda kpein, ok eski zamanlardan beri evcilletirildiini biliyoruz.
rnein ayn ve Meneke ata kazlarnda kpek iskeletleri bulunmutur. Tepecik
iftlik kazsnda bir mlek zerine kabartma olarak kpek resmi ve Hallan emi kazsnda
ise ta bir kap zerine yaplm kpek resmi bulunmutur. Van Glnn 150 km. gneyinde
yer alan Tirin Yaylasndaki kaya st resimlerinde de kpek tasviri vardr.

12

Hisler

Homo sapiensle birlikte, soyut dncenin ve hayal etmenin ortaya ktn grmtk. Ve
hatta hayal gc, Homo ergasterler lerek yok olurlarken, onlarn arasndan Homo sapiensin
farkllamasna yol amt. Hayal gc sayesinde Homo sapiens yaamaya devam etmi,
sonra da oalarak dnyaya yaylmt. te bu hayal gc, hi durmad. Bugn de,
durmadan itici g olarak bizi ilerletmeye devam ediyor. nsann hayal gcne sahip byk
bir beyni var. Bu beynin zaman iinde nasl gelitiine ve soyut dnyamzn nasl
olutuuna, hikyemizin bu kesitinde bakmak, tarihi takip ederken yararl olacaktr. Tekrar
geriye dnerek, 7 milyon yllk insans gemiimize bir gz atalm. ki ayak zerine
kalkarak, dier canllardan farkllatmzda, beynimizin bymesine de zemin hazrlam
olduk.
Korku, canllarda, beyinle birlikte, ilk gelien duygulardan biri olmaldr. Canlnn,
enerjisini, bir baka canly yiyerek elde etmeye balad zamandan beri, korku, yem olmay
nleyebilecek en nemli donanm haline gelmitir. Korku sayesinde, canlnn tehlikeden
kaarak kurtulmas ve trn idame ettirmesi mmkn olmutur. Korkunun olmad bir
ortamda, zayflarn kendinden kuvvetliler karsnda, herhalde pek ans kalmazd. Korku
beynin en derin, en eski blgesinde yer alan amigdalada ekillenir. Duyu organlarndan
gelen veriler, amigdalada, eski, neredeyse ilk canllardan beri oluan bir veri tabannda
ilenerek, kork veya korkma (tehlike veya deil) ekline dnr. Kork ise, amigdala,
belkemiindeki sinir sistemine emri iletmitir bile. Bbrek st bezleri, adrenalin
salglamaya balar, vcudun her noktasna adrenalin ular. Kalp hzlanr, kaslar gerilir,
nefes sklar, vcudun fiziksel kabiliyetleri artmtr. Tm bunlar, ok hzl, ilk gelen
verileri beynin st katmanlar daha ilemeden olmutur. Yaplacak olana karar vermesi
noktasna gelindiinde, vcut hazrdr. Ka veya mcadele et kararn verdiimizde, vcut,
o emre, yapabilecei en st noktada cevap verir.
Hayal gcnn olmad bir dnyada, yani Homo sapiensten nce, korku, alglanan dnyadan
gelen veriler karsnda, yani somut varlklar veya olaylar karsnda ortaya kyordu.
Leopardan korkmak, aydan korkmak, frtnadan korkmak, aile reisinden korkmak byle bir
duyguydu. Var olan korku duygusu, hayal gc ile birleince, ortaya yeni bir korku tr kt.
Bilinmeyenden korku. Veya sonular iyi olaca kestirilemeyenden korku. Veya bizden yana
olmayandan korku. Yani, somut varlk ve olaylar karsndaki korkuya, bir de soyut korku
eklenmiti.

13

Korku kaarak, kendini tehlikenin dna kararak, korunmay gerektiriyordu. Mcadele,

sonunda kazanlsa bile kendine zarar veren veya zarar verebilme riski tayan bir eylemdi.
Balangta, korku karsnda kamak yerine mcadeleyi tercih etmek, zorunlu hallerde,
ancak baka are kalmaz ise bavurulan bir hareket tarz olsa gerekti.
lk ortaya k, balangc itibar ile beslenmeye balanan korku gibi, ok eski bir duygunun
sevgi olmas icap eder. Canl, beslenerek kendi yaamn idame ettirir. Ama trn devam
ancak iftleme ile mmkndr. Doa, trn devam iin, benzer yaratklarn retimi iin, en
uygun metot olarak iftlemeyi, yani seksi semitir. Balangtan beri, bireyin varl ancak
trnn varl ile devam edebilir. Bu nedenle, tre ilikin seks gdsnn, en az bireye
ilikin beslenme gds kadar kuvvetli olmas gerekir. Seks ve beslenme, hangisinin daha
nemli olduu tartlamayacak kadar nemli ve vazgeilemezdir. Evrimin ilerleyen
evrelerinde, trn daha salkl devam iin, beeniye ve seicilie gerek duyulmutur. Bir
cins ve genellikle erkekler, dier cinsin ilgisini ekebilmek iin zellikler gelitirmilerdir.
terek, melodik nameler reterek; renk deitirip, cazip ekiller alarak; kar cinsin beenisini
kazanacak hareket ve duru tarzlar gelitirerek; genel bir seksten, beeni ve seicilik zerine
kurulmu sekse geilmitir. Beeni ve seicilik ortaya ktktan sonra, sevginin de ortaya
kmas kanlamaz bir durumdur. Trn devam ihtiyacndan ortaya kan sevgi, korkudan
da destek alarak, ilerde ailenin olumasna nemli bir neden olacak veya nedenlerin en
nemlilerinden biri olacaktr. Trn devam ve bireyin devam iin, besin ve seksi paylaan
bireylerin, korku ve sevgiyi de paylamas ve bu iki durumdan, dier hislerin ortaya kmas
ve eitlenmesi, artk, sadece zaman sorunudur. nsans atalarmza gelindiinde, sevgi de
korku gibi oktan vard. Ve davranlarmza yn veren nemli bir olguydu. Homo sapiensin
hayal gc, sevginin somut gereklerinin yanna, soyut sevgi kavramn da katmtr.
Canl trleri, daha gelimi organizmalara evrimletike, doan yavrunun bakm ihtiyac da
artyordu. Doan yavrunun, kendine yeterli hale gelene kadar, annesi veya ailesi tarafndan
baklmas, gzetilmesi gerekiyordu. Canl trleri gelitike, anne ocuk ilikisi de geliti. Bu
iliki bir taraftan aile oluumuna yol aarken, dier taraftan sevgi olgusuna yeni bir boyut
getiriyordu. Beeni ve seicilik zerine kurulan ilk sevgi hisleri, kendi retimine duyulan bir
sevgiye doru, anneye (baz durumlarda aileye) olan bamlla duyulan bir sevgiye doru,
seks d, bir gelime gsterdi. Sevgi giderek, sadece sekse deil, retime, bamlla ve gen
bana bal bir his haline geldi. Anne ocuk ilikisi bir yandan sevgiyi eitlendirirken, dier
yandan, yeni doann bakmna, gven duygusunun olumasna ve gelimesine yol at.
Korkunun ve sevginin yannda, gven duygusu da kuvvetli bir his olarak ortaya kt. nsans
atalarmz, gven, sevgi ve korku hislerinin en gelitii canllar olarak, aileler kurdular. Bu
ailelerin bymesi ile de klanlara getiler. Aile sevginin en youn yaand, gvenin en st
dzeyde olduu ve korkunun en aza inebildii bir durumdu.
Her ey birbirini etkileyerek, birbiri ile elierek ve yeni sentezler yaratarak geliti. Korku,
sevgi, gven ve aile geliip, elitike, dier sentezler olutu. Nefret, cesaret, ihanet, kendini
feda, yalan, drstlk, sayg vs ortaya ktka, her gelime yeni bir elikiye sebep oldu.
Bu elikilerden yeni kavramlar, yeni hisler tredi. nsans atalarmz, canl ve cansz dnyann
tm mirasna sahip olarak, zengin bir his dnyasnn sahibi oldular. Dnyada, Homo ergastere
gelindiinde, Homo ergasterden daha zengin his dnyasna sahip bir varlk yoktu. Ama Homo
ergasterler llerini gmmeyi bilmiyorlard. lleri gmmek iin soyuta inmek gerekiyordu.
te Homo sapiensin hayal gc, soyut dnyann temellerini atarken, hislere daha geni bir
anlam kazandrd. Homo sapiensin hisleri artk gerek olduu kadar soyuttu da.

14

Din

Aslan adam

Tarih iinde hislerin gelimesine yle bir gz atarken,

felsefi dncenin gelimesine de sra gelmi olmal. Ancak,
buna gemeden nce, beynin alma biiminin bir
noktasna deinmek gerekecektir. Homo sapiensi, dier
canllardan ayran en temel zellii olan, hayal gc
retebilen beyni, durmadan dnyordu. Neden, niin, bu
ne demek, nasl olur... Sorular, sorular ve bilinmeyenler.
nsann ayrcal olan soyut dnme yetisi, hem onun en
byk yardmcsyd ve hem de onun en byk derdiydi.
Psikolojik huzur iin, beyin huzuru arttr. Beyin ise, ancak
zm bulup, karar rettike huzur buluyordu. Huzur bulan
bir beynin, retici nitelii azalyordu, ama psikolojik
dinginlik artyordu. Beyin karar retip, o konudaki
faaliyetini durdurmak istiyordu. Veya ayn ey olan, beyin
bir olay kabullenip rahat etmek istiyordu. Beynin, insanlar
iten bu tavr ile iinde yaad doay gzlemleyen insann,
zemedii,
bilemedii,
anlayamad
olaylar,
benzetmelerle ve kabuller ile bir sisteme oturtmas
kanlmazd. Ve yle de oldu, insan dini yaratt ve ona
sarld. Artk dinin konusu olan manevi dnya, yaad
maddi dnyaya paralel olarak yaanyordu. Bylece, olaylar
iki dnyada birden var olmaya baladlar. zmszlkler
ortadan kalkmt. nsann kendi eli ile kurduu manevi
dnya, maddi dnyann sorunlarn yantlyordu. Hem de
doa ile uyum iinde yantlyordu.

Avc ve toplayc, Homo sapiensin dini amanizmdir. Almanyann Schwaebisch Alb

blgesinde, aralarnda bundan 32.000 yl nceye dayanan eserlerin de olduu, mamut
diinden yontulmu hayvan tasvirleri ve minik insan heykelcikleri bulunmutur. Aralarnda
umakta olan bir yaban rdeini tasvir eden ilk ku heykelciinin de bulunduu bu
heykelcikler birer sanat harikasdr. Bu eserler bize hem, batan beri vurguladmz hayal
gcnn ilk insanlarda ne denli gelitiini gsterirken, dier taraftan da ilk dine ait, yani
amanizme ait, bir gelenei de yanstmaktadr. 2,5 cm boyundaki, insan heykelciinin ba,
bir vahi hayvann, kuvvetli olaslkla ile vahi bir parsn badr. Bu bir amanlk belirtisidir.
lerde gebe toplumu ele alrken, amanizmden teferruatl olarak bahsedeceiz. lerde
15

anlatlacak olan amanizm iyice gelimi bir yapya ve bir sr teferruata sahiptir.
amanizme varana kadar, insann felsefi yaklamnn ilk evreleri, olduka basit olmaldr.
Ancak, yine de iinde ilerde varaca aamann tohumlarn tamaldr.
evresini olduu gibi alglayan Homo erektusun bile baz hayvanlarn, Homo erektuslara olan
stnlklerini fark etmemi olmalar dnlemez. ou vahi hayvanlar, bizden daha gl,
daha hzl, daha evik ve daha beceriklidirler. Alglama grme, duyma, koku alma duygular
bizden daha gelimitir. Bu nedenle hayvanlara hayran olunur, gpta edilir. Ama hayvan gibi
olabilme istei, Homo sapiensle ortaya kmtr. Hayal gc olmayan durumda, bir eye
benzeme istei de olmaz. Homo sapiensin ilk gnlerinde, Homo ergasterden miras kalan, baz
hayvanlara kar duyulan hayranlk, o hayvanlara benzeme isteine dnm olmaldr. Bu
istek, baz hayvanlar idol haline getirmitir. Bu idol hayvanlara kar hem korku ve hem de
sevgi duyulur. te, o gn bu gndr, her dinde, hem korku ve hem de sevgi vardr. Yine
hayvanlarn iyileri, yani insana yardm edenleri ve ktleri, yani insana zarar dokunanlar
veya dokunabilecek olanlar vardr. yi ve kt kavram da, o gnden beri, geliecek ve her
dinde ana eliki olarak var olacaktr. Hayvanlara duyulan gptann, hayvanlarn idol haline
gelmesinin, daha bir din gibi alglanmas pek mmkn deildi. nsanlarn kendilerini
hayvanlarla zletirme istei, dine giden yolda bir admd ama yeterli deildi. imdi ar ar
manevi dnyann nasl olumu olabileceine bir gz atalm.
Canllarda beyin ortaya kmaya baladndan beri, rya da ortaya kmtr. Bugn, ryann,
beynin bir i ilemi, bilgileri yerletirme ve iliiklendirme ilemi olduunu bilmemize
ramen, hala ok sayda insan ryada baka manalar aramaktadr. Canllarn byk bir ksm
ve tm memeliler rya grrler. Homo ergaster de rya grd. Grd ryalardan korkmu,
sevinmi olabilir. Ancak, o ryalar ile maddi dnyay birbirinden ayramazd. Sanrz,
grd ryalar hakikat sanmtr. Ve tam ne olup bittiini de anlayamamtr. Ama Homo
sapiensin hayal gc ie karnca, ortaya iki dnya kt. Birincisi gndz yaanan maddi
dnyayd. Dieri gece uykuda ulalabilen, sonra izi kalmayan bir baka dnya veya bir baka
yaamd. Biz bu ikincisine manevi dnya diyelim. Ama gece grlen ryalarn, gndz
yaananlar ile bir ilintisi vard, maddi ve manevi dnya i ieydi. Ama ryada grlen pek
ok ey, maddi dnyada gerekleemeyecek olaylard. O zaman, manevi dnya, maddi
dnyadan daha kapsaml, daha kuvvetliydi. Bylece, gece uykuda grlen ryalarn, ilk
insanlar ok derinden etkiledii bellidir. Yaznn bulunmasndan sonra ele geen belgeler,
insanlarn, rya ile duyu organlarmzla alglayabildiimiz dnyann d arasnda, kurduklar
balantlar belgelemektedir. Gelecekte olabilecek olaylar, yaam ve lm hakkndaki
kehanetleri, bu dnyada yapamadklar eylemleri, llerle veya insan d varlklar ile
yaplabilen konumalar ile rya lemi manevi dnyaya alan bir kapdr. Bylece, avc
toplum aamasndaki insan maddi ve manevi dnya ayrmna varmtr. Daha nce de
bahsettiimiz gibi, manevi dnyann kefi, insan ok rahatlatmtr. Artk cevapsz sorularn,
bu dnyaya ait olmayan cevaplarn bulmak mmknd. Nedeni anlalamayan olaylarn, bu
dnyaya ait olmayan bir nedeni vard. Manevi dnya huzur veriyor ve beyni rahatlatyordu.
Homo sapiens, ryasnda len yaknlarn ve sevdiklerini gryordu, demek onlar yayorlard.
Bu dnyadan gidince, br dnyadan da gidilmi olmuyordu. br dnyada hep vardnz.
br dnyadan geliyordunuz, ksa bir sre bu dnyada yaayp, tekrar br dnyaya
dnyordunuz. Mademki, varlnz devam ediyordu, o zaman, size duyulan saygnn,
balln devam etmesi bir mana kazanyordu. Homo sapiens llerini gmmeye balad. l
gmme trenleri dzenlemeye balad. Bu trenler, kiiyi bu dnyadan br dnyaya geirme
trenleriydi. lnn yapaca seyahati kolaylatrmak ve onun yannda olduklarn belirtmek
iin yaplyordu. ekilen aclar, geici bir ayrln aclaryd. Trenlerde esasen sevin vard,

16

len hesabna duyulan sevin dile getiriliyordu. len asl olmas gereken yere gidiyordu,
sevdiklerine, ailesine kavumaya gidiyordu. Ne mutlu idi lene, bu dnyadan gidene.
lk insanlar, lenin cesedinin hemen bozulduunu ve zamanla yok olduunu
gzlemlemilerdir. nsan vcudunun en dayankl olan ve lme en fazla direnen ksm ise
kemikleriydi. Bylece kemiin bu dnya ile br dnya arasnda bir kpr oluturabilecei
dnld. Ve daha ilerde greceimiz gibi, kemik zel bir anlam kazand. Bu dnyada
vcudumuz ile yayorduk. Yaralanyor, hastalanyor, ac ekiyorduk. Vcudumuz acnn
kayna idi. lnce vcut ryordu. Vcut bu dnyada kalyor, br tarafa gitmiyordu. O
zaman giden ne idi. Ortaya ruh fikri kt. Bu kavram ikilemi ve sorunlar zd. Ruh hep
vard, hi lmyor, hep yayordu. Ruhu olmayan bir vcut hi bir ie yaramyordu. Yaamak
iin, ruhun vcuda girmesi artt. lmde ise, ruh vcudu terk edip, gitmesi gereken yere
gidiyordu.
Bu kadar birikim bir araya geldiinde, artk din oluabilirdi ve olutu. Korku ile sevgi, iyi ile
kt, maddi dnya ile manevi dnya, beden ile ruh, btn bunlar hayvanlara duyulan
hayranlkla birleince, ortaya ilk din motifleri kmaya balad. Her ailenin koruyucu bir
hayvan oldu. Klanlar kendilerine hayvan totemler setiler. Hayvana tapnmak, amanizmin
bir ilk ekli olarak, insan yaamndaki yerini almaya balad.
Din ve dini ayinler ortaya ktka, bunlar ynetecek birilerinin de ortaya kmas
kanlmazd. lk amanlar, gnll olarak, din adamlnn bu ilk denemelerine baladlar.
amanlar ortaya knca, dinin daha hzl ilerlemesi ve sistemlemesi mmkn oldu. Vaktinin
byk bir ksmn dini ilere ayran insanlarn, daha fazla kutsal kavramlar retmesi
kanlmazd. Din gelimeye balad, din adam (aman), zellemeye balad. Ancak,
amann beslenmesine katkda bulunulmas gerekiyordu. Aile amana armaanlar vermeye
balad. te bu nokta, insan gelimesinin en nemli admlarndan biridir. aman, emek
vermeden veya emeini fazla harcamadan, besleniyordu ve hatta kazanyordu. Bylece, snfl
toplumun ilk ekirdei atlm oldu. Din adam ve klann geri kalan birbirinden ayrld. Bu,
ayn zamanda smrnn ilk temellerinin de ortaya kyd. Din adam, klanca beslenmeye
baland. amann ortaya kmasyla maddi kuvvetin karsnda manevi bir g de yer almaya
balad. nderlik kime aitti: aile reisine mi yoksa amana m? Buradan maddi ve manevi
otoritenin birlemesi fikri kt. eliki, maddi ve manevi otorite tek elde toplannca
zlyordu. Otorite ekil deitirmiti. Artk, otorite iin sadece fiziksel g yetmiyordu.
Otoritenin kendisi bir kurum oldu. Ve bundan, ilerde, efler, daha sonra da, krallar kacakt.
Dinin ortaya kmasna ve hayvan Tanrlarn din iinde yerini almasna paralel olarak, ama bir
adm geriden, semann manevilemesi ve gkyznn manevi bir deer kazanmas olumu
olmaldr. Gnein insanlar daha batan beri derinden etkilemi olmas kanlmazdr. Her
eyden nce afak, gnein douu, dler leminden uyanmak, bu dnyaya dnmek
demektir. Gecenin korkular ve gizemleri k tarafndan datlr. Ik hep yukardan gelir,
hafiftir, iimizi str, etraf bize gsterir. In klavuzluk yapmas ise, daha en ilkel
canllardan beri, bilinen, iimize ilemi bir bilgidir. lk canllarn yapt ilk hareket besini
bulmak iin takip etmektir.
zerine baslan toprak, yani dnya ise, yerekimi nedeniyle ardr. Ayan kaydnda,
aatan, uurumdan dersin. Dnya seni iine eker. Ve iine giren, daha sonra oradan
kamaz. Toprak, dnyann ii, karanlktr. Ik ve karanlk, yukars ve aas, yer
gstericilik (klavuzluk) ve kaybolu, gven ve korku, tm bu kutuplamalar insan
dncesinin kurucu ilkeleri olmulardr.

17

Ay ve gkyznn gece grnts, yldzlar ve Samanyolu da, daha en batan itibaren merak
ve derin bir etki kayna oluturmu olmaldr. lerinde, Ayn, Dnyaya ve zerinde
yaayanlara, iimizdeki gelgitlere gerek ve fiziksel bir etkisi sz konusudur. Bu etki nce
bilinalt ile yani ilk canldan beri bize miras kalan zmlenmi bilgiyle, daha sonra da
bilinli olarak kavranlmtr. Ayn dngs ile kadnlarn regl olmas halinin akmas, insan
yaamn fiziksel olarak belirleyen bir durumdur ve merakla gzlemlenmi bir tuhaflktr.
Manevi dnya ile insan yaam arasnda bir iliki olduu kavram, ayn evrelerindeki gcn
kavranmasndan temellenmi olabilir. Ayn yok olmas ve sonra tekrar dirilmesi mucizesi,
kurtlar, kpekler, tilkiler, akallarn ulumas ile de gzler nne serilmektedir.

Ay

Gecenin karanlnda, bu buulu, gmi, gzel yldzlar arasnda kendisine yol bulur,
bulutlarn iinden geer, dsel bir grnt verir. Sanrz, insann dsel yapsnn
belirlenmesinde Ay Gneten daha etkili olmutur. Gne dounca, gnein etraf
aydnlattka, yldzlar, gecenin sesleri, gecenin erotik havas, mucizev ryalar hepsi silinip
gider.
Cinsiyetin ve cinsi davranlarn, ilk insann mantk dzeninin kurulmasnda nemli bir rol
oynad bellidir. Doum ana rahminden olur. Bunun, evrenin kkeni olarak, rahimden dou
imgesine yol amas normaldir. ncesinde yaplan cinsel birleme ise ayinletirilecek kadar
nemlidir. lm ise toprakta, dnyada, karanlkta son bulur. Ama ana rahmi de karanlktr.
Karanlktan gelip, karanla gidi, karanlkta bilinmeyen bir g olduu izlenimini verir.
lm ve yeniden doum fikri buradan gelir. Douran ve besleyen anne ok nemlidir.
Avclkta hayvan srleri, ana rahminden kp, beslenmemiz iin bize yollanmlardr.
iftiler iin ise, tohum toprakta yani annenin iinde yetiir. Tarlalarn srlmesi ve tohumun
ekilmesi babalk yapmak, tohumun bymesi ise doumdur. Dnyay anne olarak ve
gmlmeyi de anne rahmine yeniden dn olarak alglayan gr ok eski olmaldr.
Doan ocuk annenin gsnde mutlu olur. Meme emen ocukla anne arasndaki iliki ortak
yaam ilikisidir. Meme, az ilerde greceimiz gibi bir taraftan seksel bir arm
18

yaparken, dier taraftan beslenme ve doumla olan ilikisi nedeniyle dourganln ve de

remenin de sembol haline gelmitir. Anne memesindeki bebein gven duygusu artar. Bu
ise aile iindeki gvenin gelimesine ve paylalmasna katkda bulunur. Hele, st olan aile
bireylerinin, kendi dourup dourmadna bakmakszn, yavrular beslemesi, yani
stannelii, bu gven duygusunu iyice arttrr. Aile ii dayanmay da en st noktalara eker.
Kadn, rahmi ve memesi ile aile iinde zel bir konuma ular. Manevi duygularla btnleir.
Dinin bir paras haline gelir. lerde bu konuya tekrar deineceiz. Ama bu aamada bile
Anadolunun ana Tanrasnn bol memeli bir kadn olmasna kimse amamaldr.

19

Kehanet, Sihir, By

Atalarmz kendilerini kuatan bilinmezler dnyasnda var olmaya alrken, doay ve

kendini tanmaya alm, olup bitenlere bir aklama getirmeye ihtiya duymulardr. Aa
tepelerinde vahi hayvanlardan korunduklarnda geceleri aydnlatan ay ve parldayan
yldzlar, kendilerini stan ve aydnlatan gnei, yaan yamurlar ve daha binlerce eyi fark
etmi ve gzlemlerini olaylarla ilikilendirmilerdi. lmn geri dnsz bir hal olduunu
farkndaydlar. Gizem dolu ryalar, evrelerinde nedenlerini ve nasllarn anlamadklar
binlerce ama binlerce ey vard. Yaralandklarnda kanlar akyor, bazen bilinmedik bir
sebeple hastalanyor, bazen iyileiyor bazen de bir yerlere gidiyor ve geri gelmiyorlard. Ac
ekiyor, mutlu oluyor, oalabiliyorlard. Tehlikelerle ve bir o kadar gzelliklerle dolu bir
dnyann ortasnda yapayalnz ve ou kez aresiz, korkarak, saklanarak yayorlar ve ancak
yeni stratejiler ve beceriler gelitirebilirlerse ayakta kalabiliyorlard.
Kadim atalarmz ilk defa ne oluyor ve neler olacak sorusunu sorarak bunlara cevap
aradklarnda, phesiz zihinsel bir devrim yapmlard. Birok iareti olaylarla
ilikilendirerek semboller retmeye giritiler. Bilinmezi bilinir, anlalmaz anlalr klmak
iin bilgileri biriktirip sistematize ederek kendilerine gizemli bir dnya yarattlar. nanlmaz
hayal gleriyle, binlerce yl sren ve binlerce acya gs gererek, akla hayale smayan yol
ve yntemlerle bir gizler dnyas yarattlar. Kendilerini aan doa glerine gizem dolu
anlamlar yklediler. Sonra yarattklar bu yaratan glere kaderlerini teslim ettiler.
Atalarmz gizler, sihirler ve byler dnyasna girmilerdi.
Tarihte insanolu gizemler dnyasn inaya kehanetle ve falla balamtr. Kehanet, fal yani
gelecei tahmin etmek, ancak dnen ve strateji gelitirebilen bir beynin rndr.
Ktlklerden korunmak iin, kehanetin hemen yan sra, tlsm ve muska gibi sihirlerin
varl da devreye girmi olmaldr. Bunlar da olabilecek ktlklerden korunma igdsnn
sistemli ve sembolik ifadeleridir. Doast glerin dikkatini ekerek yardmlarn ve
korumalarn salamann baka yolu da yoktur. Doast glerin insanlara pek de aldrd
sylenemez. nsan kendini onlara bin bir metotla duyurmaldr. nsan da talep etmeyi bin bir
ritelle srdrr.
En eskiden beri, kehanet, gaipten haber verme, gelecei ngrme iiydi. Doast glerle
bir iletiim biimiydi. Bu iletiim iin, seilmi, zel glerle donatlm biri olmalyd.
Khinler gkyzndeki gk cisimlerinin hareketlerini, parlaklklarn izlerlerdi. Hayvanlarn
davranlar, birok doa gzlemi dier bilgi kaynaklar idi. nsana ait en nemli bilgi kayna
ise ryalard. Rya, uyku denilen ikinci hayatta gerekleen ve Tanrlar dnyasna ait
20

eylerdi. Ryalarda grlenler her zaman aka anlalamazd. Khinler tarafndan

yorumlanmal idi. Ancak bu sayede olacaklardan ve ne yapmamz gerektiinden emin
olabilirdiniz. Kehanetin dier bir vazgeilmezi de fald. Doast glere uygun tarzda
yaplan sunular ve ritellerle onlarn bilgisi kullanabilinirdi.
Tarihte en batan itibaren din, kehanet, sihir ve by birlikte gelimitir. Ayn hareket
noktasndan yola km, birbirini besleyerek, birbirinin eksiini gidererek yola devam
etmilerdir. nsanlar ruhlarn din ile kurtarrken, dn, bugn ve yarn fal ile renmi,
kehanetle gelecei bilmi ve kaderlerini by ile ynlendirmilerdir.
Fal ve kehanet gizemler dnyasnn masum ocuklardr. Muskalar ve adaklar da yledir.
Ama kaderi deitirmek ve ona hkmetme istei olan by, kutsal glere dpedz ba
kaldrma ve meydan okumadr. By tehlikeli ve bir o kadar da lanetli bir eylemdir.
Kaderi deitirmek olan by en batan beri iyi ve kt /ak ve kara olarak snflanmtr. yi
glerle ibirliini simgeleyen iyi byler kabul grrken dieri lanetlenmitir. Bu toplumdan
itilmilik sonucunda, kt by yapanlar ve bynn yapl gittike daha fazla gizlilie
brnm ve adeta yeraltna itilmitir.
Dinlerle bynn sanldndan fazla ortak yan vardr. Her ey doast glerin varln
sorgusuz kabulle balar. kinci evre bu glerle iliki kurma ve onlar tarafndan kabul
grmektir. Tam bu aamada bir kutsal akit yaplr. Bu, insanla Tanr veya insanla kutsal ruh
veya insanla kutsal g arasnda, geri dnsz kat kurallar olan bir anlamadr. Dinlerin bel
kemii olan kutsal akit bynn de bel kemiidir. Benzer gizemi ve gc paylaan,
birbirlerini iten ama birbirlerini besleyen, biri olmazsa dieri de olamayan aralarnda srekli
ve acmasz bir mcadele olan kart glerdir bunlar.

21

Rekabet

Erkek ile kadn arasndaki farkn temelinde, cinsi veya reme ile ilgili olgular yatar. Kadn,
ayda bir defa, yumurtlar. Kadn yumurtas, insan hcrelerinin en bydr. Bu byk
hcreden, bir kadnda snrl sayda vardr ve kullanla kullanla biter. Kadnn retkenlii 33
yl kadar srer. Bu yumurtay bir tek sperm dlleyecektir. Bu yzden, Kadn dllenme veya
seks konusunda seicidir. Her nne gelen erkekle cinsi iliki kurmaya temayll deildir. O,
salkl yavrular dourabilecei, trn devamnda kabiliyeti fazla olabilecek erkekleri kendi
semek ister. Ve seer de. Yumurtann alanabilirlik zaman yaklatka, kadnn seicilii ve
erkek aray da artmaya balar.
Erkek ise, her an iftlemeye hazrdr. Spermleri, iftlemek iin hazr beklemektedir. Erkein
spermi, insan hcrelerinin en ufadr. Hastalk ve kaza olmazsa, erkek mr boyu spermini
verebilir. Erkein amac, mmkn olduu kadar ok diiye genlerini datmaktr. Bu hem
kendi genlerinin var olma, yaamaya devam edebilme ansn arttrr ve hem de, baka
erkeklere ait genlerin yaama ansn azaltr. Bu nedenle, erkek seks konusunda seici
deildir. Her frsatta ve nne gelen ve ona imkn veren her kadnla cinsi iliki kurmak ister.
Erkek, bebek yetitirme sorumluluu olmadndan, yaamn, genlerini mmkn olduu
kadar datmaya adamtr. Kadn ise, yaamn, igdsel olarak kendine en uygun geni
bulmaya adamtr. Bir toplulukta, kimin kiminle iftleeceine kadn karar verir. Erkek ise,
iftleecek kadn bulduka, bu durumdan ok ikyeti olmaz. Zaten tarihi sre esnasnda,
erkekler diileri nasl raz edebileceklerini veya onlara nasl ekici gelebileceklerini, daha
ilkel organizma dnemlerinden beri bilmeye balamlardr. Ve her tr, kendine mahsus
usuller bulmu, yntemler gelitirmitir.
Ancak, bu yazlanlar, erkekler hi bir kadn zel olarak arzulamaz anlam tamamaldr.
Erkein de dier kadnlar arasndan iftlemeyi en ok istedii biri veya birileri vardr. Bu
arzuya aslnda genler sebep olur. iftleme tercihi, yani arzu, birbirinden farkl genlerin,
birbirine benzeyen genlere tercih edilmesidir. Canlnn tarihi geliimi, kopyalayarak oalmak
yerine, iki ayr kaynaktan gelen genlerin birlemesini, birbirinin hatasn mmkn olduunca
gidermesini ve eitlilik kazanmasn salayacak ekilde olmutur. Doada balangta,
kopyalayarak oalma denemitir. Ancak bu yntem dayanksz ve hatalar tekrarlayan bir
sistem olduundan baarsz olmutur. Bunun yerine, erkek / dii modeli daha tutarl olmu ve
evrimin gelimesine katkda bulunmutur. Yumurta ve spermden gelen kromozomlarn
birlemesi, ayn zamanda bir tamir ilemidir. Bunun iin iki ayr kaynaktan gelen DNAlar ne
kadar farkl olursa, tamir, dzeltme, yenileme ve eitlenme ans o kadar byk olur. te bu
nedenle arzunun temelinde farkllk yatar. nsan bu farkll tm organlar ile hisseder.
22

Ancak, beeni ve arzunun temel duyu organ kokudur. Koku ilenirken, vcut kar cinsin
genleri ile kendi genlerini karlatrm, farklarn alglamtr. Bu arzunun duyulmasnda en
nemli rol oynar.
Avc ve toplayc dnemin, savalar ncesi ana kadar, aile iinde, kadn ve erkek arasnda
kurallam bir hkimiyet yoktu. Erkekler avclk yaparken, kadnlar toplayclk, ifaclk,
ocuk bakm ve kamp ileri yapyorlard. retim aralar asndan da erkek ile kadn
arasnda nemli bir fark yoktu. Bu nedenle savalar ana kadar, avc ve toplayc kabilelerde
kadn erkek eitliinden sz etmek yanl olmaz. Savalar dnemi baladktan sonra, erkein
retim aralar geliirken, kabileler iinde hafif bir erkek hkimiyeti ortaya kmaya balad.
Ancak bu baba erkil aile denemeyecek kadar silik bir durumdu. Belki erkek iin eitler iinde
birinci demek daha doru olur.
Avclk toplayclk dneminden yerleik dzene geen kabilelerde, yerleik dzenin ve
iftiliin gerei olarak kadn n plana kt. Bu srada yerleiklerle, avc toplayc kabileler
arasndaki karlamalar hala bar yn ar basan karlama ve karmalard. Bu nedenle
yerleik dzenin bir adm ileride olan kadn ile avc toplayc kabilenin bir adm ilerde olan
erkei karlatlar. Durum ksa bir sre iin tekrar eitlenmi gibiydi.
Btn bu yukarda deinilen konuya ilerde daha teferruatl olarak tekrar dnlecektir. Burada
sylenmesi gereken ilk yerleimlerde kadn saygnlnn erkekten biraz fazla olduudur.
Bu olgu, deiik blgelerde deiik zamanlarda gerekleti. Anadolu iin, bu deiimin
12.000 yldan daha eski olduunu syleyebiliriz. Kadna saygnn daha fazla olduu aileden
bir sre sonra baba erkil aileye geilecektir. Erkek, retim aralarna sahip olduka, aile
iindeki yerini kuvvetlendirecektir. retim aralarnn mlkiyeti meselesi, bir taraftan
toplumun snflara blnmesine yol aarken, bir taraftan da ailenin yapsn deitirecektir.
Tabii ki aile ii deiimler birdenbire olmamtr. Zaman iinde, ara tonlar da yaayarak
gereklemitir. Baba erkil aileye gei, deiik toplumlarda, retim ekline bal olarak,
deiik zamanlarda olmutur. Ayrca, hangi aile tipinin, ne kadar sre tedavlde kalacana
yine retim ekli karar vermitir. Tarihte zamanmza doru yaklatka, toplumlar arasndaki
iletiim ve dolays ile etkileim arttka, aile yaplar d etkenler nedeniyle de deiime
uramaya balayacaktr.
Homo sapiensi, Homo sapiens yapan etkenin hayal gc olduunu grdk. Ancak, bundan
ok daha eski olan ve davran ve dncelerimize yn veren bir durumun da igd
olduunu belirtmek gerekir. gd, ilkel canllardan itibaren gelimeye balam ve canl
organizmalar gelitike, igd de gelimitir. gdnn temel tezahr rekabet olarak
ortaya kar. Besin bulmada rekabet, iftlemede rekabet, bireysel olarak yaayabilmek ve
tr devam ettirebilmek iin arttr. lk ayaa kalkan atalarmz, kk topluluklar halinde,
Afrika savanlarnda yayorlard. Rekabet, bu ufak topluluk iinde bile daha iyi beslenebilmek
ve genlerin devamn salayabilmek iin gerekliydi. Zaman getike gereklilii de artyordu.
Toplumsal yaamda rekabet, toplumun ilerlemesine katkda bulunuyordu. Kazananlara sayg
duyuluyor, kaybedenler ise, rekabet igdsnn etkisiyle tekrar tekrar deniyorlard.
Kazanmak ve kaybetmek insan kimyasnda ciddi deiikliklere yol aar. Bylece rekabet
fiziksel bir temele de oturmu olur. Kazannca beyinde keyif verici bir his ortaya kar.
Beynin etkisiyle omurilik sinir sistemi harekete geer. Salglanan hormonlar, duruumuzdan
bakmza kadar her davranmz evremizdekileri etkileyecek hale getirir. Kazanan
canlnn kendine gveni artar. Kazanma duygusu ile birlikte, nee, umut kazanlr. nsan

23

evresine pozitif enerji yaymaya balar. Bu duygu seli

evresindekiler, kiinin gcn hisseder ve buna sayg duyar.

etraftakilerce

alglanr.

Kaybedince ise, beynin en derin yerlerinde, zc, soyut anlamda ac verici bir his ortaya
kar. Kaybedince salglanan hormonlar, kazannca salglananlardan farkldr. Kaybedilen,
eer ok nemli ise, bilgi genetik anlamda kotlanr, ilenir. Bylece gelecek kuaklar
uyarma grevi yerine getirilir. Rekabetin, toplumsal yaammzda ok nemli olduu ve
hiyerariye yol at bellidir. Rekabet bir taraftan toplumdaki yeri belirlerken, bir taraftan da
mevcut staty deiebilir hale getirir. Yaam bir aln yazs olmaktan karr. nsanda
igd ile hayal gcnn birlikte var olmas, onu gelecee hazrlayan ve kaderini deitiren
en nemli etken olmutur.

24

amanizm

Tekrar amanizme dnersek, insanln avclk dnemindeki dini, tm insanl kucaklayan

bir dindi. Kltr birliinin elerinden biriydi. Zamanla toplumlarda farkllaarak, eitli
dinlere analk etmitir. Daha sonra insanlk, tm insanlar bylesine kucaklayan bir inanca hi
kavuamad. Ve kendi kurup, kendi ekillendirdii dinlerin esiri olup, din adna yapmadn
brakmad. amanizm, avc ve toplayc toplumun dinidir. nsanlk gebelie getiinde de
amanizm yaamaya devam etmitir. Ama yeni dzenin gereklerine uyarak baz deiiklikler
geirmitir. amanizm, Bozkr'n ortak dinidir. Amerikan Kzlderililerinin, Sibirya
topluluklarnn vb dinidir, her gebe toplumun, ufak tefek farkllklarla dinidir. Bugn,
avclk, gebelik yaplan toplumlarda yaamaya devam etmektedir. Altay dalarnda,
Sibiryada, Yakut Trklerinde ve daha pek ok yerde yaamaya devam etmektedir.
Yerleik dzene geen toplumlar, tabii ki balang iin amanizm dininden ie balamlardr.
Ancak, genelde gebenin ihtiyalarna cevap veren bu din, yerleik dzenin ihtiyalar iin
deimek zorundayd ve deiti. Snfsz bir toplumun rn olan amanizm, toplumda
snflar belirdike, hkim snflarn menfaatlerine ters dt. amanizmde doaya sayg ve
sevgi vard, eitlik vard, boy menfaatinin birey menfaatinin stne kmas vard. Yerleik
dzenin kendisi ve hkim snflar bunu kabullenemezdi. Ayrca snfl bir toplumda, ezilen
snflarn ihtiyac olan dnceyi aman dini veremiyordu, ezilen snflar da baka bir k
yolu bulmalydlar. Ve dier dinler, amanizmden, bu ilk dinden tredi, eitlendi, farkllat.
lerde dinlerin ve dncenin, bu enteresan tarihine, sras geldike deineceiz. Biz, tekrar,
avclk dnemine dnelim.
Avc toplum insan, evrende alglanabilen her eyi, kendine benzer ekilde alglar. Canl
cansz, maddi manevi ayrm yapmaz. Can, her eyde, her yerde bulunur ve her yerde ayn
davranr. Tek canl insan deildir. Hayvanlar, bitkiler ve hatta da, ta, ay, gne, yldzlar,
gk hepsi, her ey canldr. Her eyin bir can (ruhu) vardr. Toprak, kaya, nehir, aa iinde
oturan bir ruh vardr. Ruhlar, birbirinden farkszdr. Hayvandaki ruhla, bitkideki ruh, canszda
ki ruh ve insann ruhu ayn nitelikte, birbirinden fark olmayan ruhlardr. Ruhlar gkten gelir,
ge dner. nsan ruhu da, hayvan ruhu da byledir. Gk ruhlarn yeridir. Ana yerleim yeri
gk olan ruhlar, baz durumlarda, zel yerlerde de mekn tutabilirler. Bir da, Kabilenin
(boyun) ilk yerleim yeri byle yerlerdendir. nsan lnce, ruhu ge ykselirken, ona
hayvannn ruhu klavuzluk eder. Onun iin hayvan ldrlrken, yok olmamasna yani
ruhunu kaybetmemesine dikkat edilir. Bu geici dnyada yaamak yerine, esas ait olunan
yere, yani ge dn beklenen, istenen bir durumdur. Ancak ge dn engelleyebilecek
hatalar yaplmamaldr. ldrlen insan veya hayvan veya bitki ldrlme fiilinden dolay
25

gcenmez, ama ge dnn kolaylatracak bir tarzda ldrlmei istemek de onun

hakkdr. Avc hayvan usulne uygun bir biimde ldrr, bylece onlarn gerekte yok
olmayp yeniden yaayacana, biimini yeniden bulacana ve len ile ldren arasnda
zel bir iliki kurulacana inanr.
Avc, kendini evrenin efendisi veya sahibi saymaz. amanizmi dier dinlerden ayran en
nemli vasf, insan merkezli olmamasdr. nsan, zayflnn, snrllklarnn ve
baarszlklarnn bilincindedir. evresindeki varlklarn gcn, etkisini ve baarsn
srekli gzler. Doadan daha gl olmadn bilir. Varlnn, evresiyle uyum iinde
yaamakla var olabileceinin bilincine varmtr. evresinde, insann kabiliyetlerinin kat kat
stnde glere sahip olan varlklar veya oluumlar durmaktadr. Ate, Su, Kaya byledir.
Boyu, heybeti, uzun yaam sayesinde insan mrnn ok stnde asrlara meydan okumas,
her sene lp yeniden dirilmesi ve kendini yenileyebilme yetenei, btn bunlar ile aa
insan aan bir varlktr. Aacn kk yerde, ba gktedir. Bylece aa yer ile gk arasnda
bir yol oluturur. Bu yol ge kmak ve geri dnmek iin aman tarafndan kullanlr.
Aacn ge yol olmas, gebe toplumlarda direk ile yerleik toplumlar da ise, ge
ykselen basamakl yaplarla sembolize edilir. Bylece aa, Smerlerde Zigguratlarn
yaplmas yolunu amtr. Msr piramitlerinin yapmna da ilham veren etkenlerden biridir.
aman aaca karak ge ular. Bunun iin kendine bir aa seer. Aacn gvdesinde, her
biri gn bir katn temsil eden basamaklar oyulur. aman, aacn etrafnda dnerek,
ayan basamaklara koyar. Bylece gn eitli katlarna ulam olur. Gc yettii kata
kadar karak, Tanr ile veya ruh ile iletiim kurar.
amann bir aacn etrafnda dnmesi, bir eksenin etrafnda dnmesi, evrenle btnlemenin
yoludur. Bu adet, yerleik dzene geildiinde tavaf ekli olarak kullanlmtr. Seilmi bir
yerin kutsall meselesi de, hac fikrine yol amtr. Kutsal olan ve ruhlarn mekn olan
gkte, gnein, ayn, yldzlarn hareket ediyor olmas, dnmeye kutsal bir mana atfetmitir.
aman, evrende grdklerini taklit ederek, onunla btnletiine inanr. Trenlerde yaplan
dnme merasimleri, danslarn yaptklar, hayvan veya ruh taklitleri, bununla ilintilidir.
Gnmze kadar devam eden hac trenleri, genelde, hac mahallinde dnerek yaplan
tavaflardr.
nsanlar gibi, hayvanlarn, aalarn, kayalarn yani her cinsin bireysel ruhu yannda kolektif
bir ruhu da vardr. Bu kolektif ruh, onlarn da, insanlara benzer ekilde, yani klanlar eklinde
rgtlenmesini gerektirir. nsan ve hayvanlar arasndaki ilikiler, bireysel ilikilerden nce
kolektif ilikilerdir. Birey, birey olarak deil, boy yesi olarak bir varlktr. Bireyin, kendi
klan dnda ad yoktur. Doumlar, lmler sadece ana ve babay deil, tm klan
ilgilendirir. Birey kendi iin deil, klan iin alr. Hayvan Klanlar (boylar) iin de durum
ayndr. Bu nedenle insan hayvan ilikileri, her eyden nce insan ve hayvan boylar
arasndaki ilikilerdir.
Hayvan ve insan boylar arasndaki ilikiler, ister dostluk, ister dmanlk ilikileri biiminde
olsun, szlemeye dayal ilikilerdir. Savataki ve avdaki ldrmelerde de, ldrlenin
rzasn gerektirir. Hayvana kar mcadele ve insana kar mcadele birbiri ile e tutulur.
nsan boylar gibi, hayvan boylarnn da ldrlenin kan davasn gtmesinden ve
almasndan korkulur. Bu nedenle avlarn sk kurallar vardr. Srek avlarnda, ilk av kaan
ya da ef avlar. Bylece topluluk adna, ef, avn sorumluluunu stlenmi olur. Bireysel
avlarda bu sorumluluk aile reislerine der.

26

aman dini, yaps gerei, gelecein bilinebileceini sanr. Ama bu bilme, bir aln yazs tarz
bilme deildir. Gelecek nceden yazlmamtr. Gelecek bir ihtimaller yumadr. nsan
gelecekte olabilecekleri ve bu olaylar etkileyen nedenleri nceden bilebilirse, gelecei kendi
yararna deitirebilir. Bu nedenle fala ve kehanetlere bavurulur. Gelecein
olumsuzluklarndan kurtulmann yolu gelecei bilmektir. Ancak, yaanan zaman, yaand
anda oluur. Yani gelecek kesin deildir, ama kendi haline braklrsa olabilecek en muhtemel
oluumdur. Bu nedenle amann en nemli ilerinden biri de gelecei okumaktr. Fal ve
kehanetler iin ok eitli yollara bavurulur. Neredeyse, her yiidin bir yourt yeme tarz
gibi, her falc veya khinin bir tarz vardr.
Avc ve toplayc toplumlarda, amanist uygulamalarnn ve nesilden nesile aktarlan by
geleneklerinin olduu bilinmektedir. Binlerce yl bu gelenekler ar ar halklarn gnlk ve
sosyal yaamlar iinde bir su gibi akarak ve ekilden ekle girerek kendine yol bulmu ve
insanlarn ilerine ilemitir. Tarihte zaman iinde yaplan bir yolculuk, insann by kehanet
v.b gibi gizemler dnyasndaki servenin, gnlk yaamn gizemlerle dolu ynleriyle ba
etme mcadelesinin, ayrlmaz bir parasndan ibaret olduunu ortaya koyar. Her toplumun
kltrnn nemli bir paras olan oklt uygulamalar, balangta din ve tbbn i ie olduu
bir sre yaamtr ve hatta hala yaamaktadr.
nsanln avclk ve toplayclk aamasnda, kadn iyi bir toplayc olarak, ifal otlar
kefetmi ve uygulamaya balamtr. Zaten ocuunu yetitiren, ev ilerini erkekten daha iyi
yapan, gn getike yemek piirmekte maharet sahibi olan kadnn hasta ve muhta olanlara
bakabilme becerisi erkekten ok fazladr. Sonuta kadn ifac olup kmtr. ifaclkta nde
gelen kadnn, din ilerlerken doast glerden ifaclkta yardm almaya almas normal
bir geliim olmutur. Bylece btn oklt uygulamalar yani kehanet, sihir, by ve fal kadn
ifaclarn becerileri arasna katlm ve toplumlarda ifaclk, by ve gizemli gler
kadnlarla zlemeye balamtr.
En batan beri, dinin ve oklt uygulamalarn bir gerei olarak, Tanrlara veya ruhlara kurban
sunmak vard. Kurban sadece Tanrlara deil, ruhlara da sunulurdu. Olaylar kutsamak iin de
kurban kesimine bavurulurdu. amanlkta bu dnya ile teki dnya arasnda yaay fark
olmadna inanldndan, teki dnyaya verilecek hediyelerin ldrlerek verilmesi
gerekiyordu. Bir canl ldrldnde, ruhu teki dnyada hediye verilmek istenen ruha
ulayordu. Bunun iin, kurban kesilirken, kimin veya ne iin kesildiini bilmek yeterliydi.
Kesilen kurbann etinin, uruna kesildii ruha brakld gibi, topluca yenildii durumlar da
vard. Genellikle de kurban etinin bir ksm braklr, geri kalan topluca yenilirdi.
Kurban trenleri daima dini trenlerin iinde en nemli trenler olmutur. Kurban trenleri ile
br dnya ile kurulan iliki o kadar nemlidir ki, daha sonra, aman dininden treyecek olan
btn dinlerin vaz geilemez riteli olacaktr. Baz dinlerde ise, dinin en nemli unsuru haline
gelecektir.

27

Mzik

nsans atalarmzda konumann ve dillerin evrimi konusunda, hlihazrda ok sayda

almalar yaplmakta ve varsaymlar ileri srlmektedir. phesiz konuma ncesinde de
atalarmz vcut dilleri ile ve zel sesler kararak iletiim kurabiliyorlard. Antropologlar ilk
atalarmzn konuma ncesinde ark saylabilecek melodiler kartm olabileceklerine
dikkati ekiyorlar.
Yakn akrabalarmz olan pek ok maymun trlerinin de mzik yapt artk biliniyor. stelik
farkl blgelerin sakinleri farkl mzikler yapyorlar. Sanki her bir gurup bu beceriyi bamsz
gelitirmi gibi grnyor. M.S 400 l yllara ait in kaytlarnda bile ebek maymunlarnn
hznl mzikleri anlatlmaktadr.
Duyduumuz sesler orada burada titreen hava moleklleridir. Su rldar, gk grler, talar
kumlar yrrken atrdar, yapraklar hrdar v.b ama bu seslerin hi biri mzik deildir. Hava
moleklleri ancak ayn anda belli bir sra iinde titretikleri zaman mzik diyebileceimiz bir
ton ortaya kar. i boalm bir aa ktnden geen rzgrn sesi atalarmza, bir kemii
flemek iin ilham vermi olabilir, ritmik olarak birbirine vurulan herhangi iki cisim de
muhtemelen vurmal alglarn atas oldu. Atalarmz iin mzik yapmann phesiz pek ok
yolu vard. Her nasl olursa olsun mzik insans atalarmzn icat ettikleri en nemli kltrel
faaliyetlerden biridir. Mzik sanki doann kltre dnm halidir. Melodi ve ritimler
beynin znt, sevin, fke vb. merkezlerini etkilemektedir. nsan beyni balangtan beri
mzie gre evrimlemitir. Domam bebeklerin bile mzii algladklar, erken yata
bebeklerin mzie kavramsal tepkiler verdikleri ispatlanm durumdadr.
Resim, iir ya da heykelin aksine mzik bilinen bir eyi temsil etmez. Bir akkorun, bir
melodinin hibir anlam yoktur. Mzik znde matematiktir. Frekanslar hesaplanabilen ve
fizik kurallarna gre st ste binmi hava titreimleridir. Buna ramen, mzik duygulara
dnr. Melodiler, ritimler, beynin znt, sevin ve zlemlerin ilenmesinden sorumlu
blgelerini etkiler.
nsanlar br dnyay, manevi dnyay hayal edince, mziin iki dnya arasnda snr
kaldrp br dnya ile bir yol oluturduunu hissetmilerdir. Bylece mzik, en batan beri
insan yaamnda gizemli ve nemli bir role sahip olmutur.

28

nsan ve klim

nsanlarn dnyaya yaylmasn tekrar ele almadan nce, sadece son bir milyon yl iin,
atalarmza yaptmz snflandrmay gzden geirelim. Batan beri Homo ergaster, Homo
erektus, Homo Heidelbergensis, Homo Neanderthal, Homo sapiens den bahsettik. Burada
kullanlan Homo tabiri Adam anlamna gelmektedir. Homo ergaster ve Homo erektus,
(erectus = dik insan, ergaster = alan adam) ayn atamza deiik zamanlarda verilen
adlardr. Afrikadan ayrlp, uzun bir yol kat edip, dnyaya yaylan Homo ergastere, Homo
erektus denilmitir. Aslnda bunlara genel olarak elini kullanan, beceri sahibi adam anlamnda
Homo habilis denir. Btn bu atalarHomo sapiensmz, Homo sapiens yani akll adam, n
taks taklarak sylendii de olur. rnein Homo sapiens erektus, Homo sapiens
Neanderthal, Homo sapiens sapiens gibi. Biz burada bu n taky kullanmakszn, yaln hali
ile kullanmay tercih ettik.
Daha nce de bahsettiimiz gibi, insan yaamnda doa olaylarnn ve zellikle iklimin
belirleyici rol olmutur. Gnmze yaklatka, kltrn etkisi artmaya balam, ancak
iklimin etkisi ok fazla azalmamtr. nsann gelitirdii teknik, gnmzde bile doa
olaylarnn etkisini silecek mertebeye gelememitir. imdilik, kltr ve teknik, ancak, kk
aptaki doa olaylarnn insana verecei zararlar azaltmaya almaktadr.
klimin ve dolays ile vejetasyonun insan yerleimi ile olan etkisini gstermek amac ile
aada, son bir milyon ylda meydana gelen deiiklikler anlatlmtr. Dnyann iklimi tm
ile anlatlmam, ancak, anlatlacak olan tarih akna uygun olarak, Avrupann ve Asyann
(gney Asya hari) zerinde durulmutur.
Dnyann iklimi ve vejetasyonu anlatlrken, Afrikadan kp dnyaya dalmalar daha nce
hikye edilen ilk insanlarn, bize k tutan bulgularnn nda, gelime ve hareketlerine
zaman skalasnda tekrar deinilmitir.
Dnya, uzun zamandr, bir buz andan bir dierine geerek yaamaktadr. Bilinen en sert
buz a, bundan 800 ile 600 milyon yl nce yaanm olan buzul adr. Bu dnemde,
ekvator blgesi hari, tm dnya yzeyi buzullarla kaplyd. Buzul alar periyodik bir
deiim gsterir. Ama bu periyot sabit deildir, o da zaman iinde deimitir. Son 800.000
ylda, buzullar 100.000 yllk periyotlarla ilerlemi ve gerilemitir. Son buzul a ise, B..
10.000 yl nce biterek, Holocene dediimiz, iklim asndan stabil olan bir dnem
balamtr. u anda, hala Holocene iinde yaamaktayz.

29

Buzul alarnn zamanlamas, Milankovich kuvveti (dnyann gne etrafndaki yrngesi,

dnyann ekseninin as ve dnya ekseninin dairesel hareketi) ve kta plakalarnn durumu ile
belirlenmektedir. Toprak ktlesi kutup blgelerinde younlatka, bu blgelerdeki buz
miktar da artmaktadr. Ktalarn dnya zerindeki imdiki konumu ve dier veriler, yeni bir
buz ana girilmekte olduunu gstermektedir. Tabii Global snma bu gidii yok edip,
tersine evirecektir.
Buzul alar arasnda, iklimin daha scak olduu dnemler vardr ki bunlara buzul aras
(nterglacial) dnem denir. Son 10.000 yldr yaanan dnem, Holocene, buzul aras bir
dnemdir.

30

Gemiin zleri

1 milyon yl nce, Afrikada Homo erektus yayordu. Daha memeliler ortaya kmadan
nce korku canllarda olumutu. Memeliler ile birlikte sevgi de his olarak ortaya kt.
Homo erektuslara gelindiinde ise onlar birbiri ile ileri seviyede ve sesi de kullanarak
iletiim kuruyor, aileler eklinde sosyal bir yaam yayorlard.
Derken 800.000 yl nce yeni bir buzul a balad. Afrikann iklimi deiip,
kuraklat. Artk Afrika, Homo erektuslar besleyemiyordu.
840.000 ile 420.000 yllar arasnda, Afrikadan Asya ve Avrupaya, geni apta, ilk Homo
erektus g oldu. Homo erektuslar ge mecbur kalmlard. G etmek iin g etmediler.
Besin bulabilmek iin, hayvanlar bitkilerin peinden giderken, insanlar da hayvanlarn
peinden gittiler. Bu ok yava ve tesadf bir gt. Bir yere gidilip, orada avlanlyor. Ve
hatta senelerce o blgede kalnyordu. Sonra herhangi bir nedenle biraz daha ilerleniyordu.
690.000l yllarda, dnyann manyetik alannda deime oldu. B.. 120.000, 110.000,
12.000, 7000 yllarnda da, dnya manyetik alan tekrar tekrar deimitir.

Pekin adam

670.000 ile 400.000 yllar arasnda, Pekin adam

adyla tannan Homo erektus, inde Long-shan
maarasnda yaad. Demek ki Homo erektuslar
ine varm ve yerlemilerdi. 600.000 ile 300.000
yllar arasnda, inde Homo erektus atee sahip
oldu. Homo erektusun sadece inde atei
kullanmaya balad sylenemez. Kuvvetli bir
olaslk ile Homo erektus, gittii her yerde atei
kullanmaya balamt (kuvvetli olaslkla 1.000.000
ile 790.000 aras) . Daha nce de sylediimiz gibi,
ate beraberinde etin yaygn kullanmn getirdi. Bu
hem vakti boaltt ve hem de beynin gelimesine
byk katkda bulundu. Bu yllarda Homo erektuslar
yamyamlk da yapyorlard. Yamyamlk insan
tarihinde uzun sre gndemde kalmtr.

600.000 ile 250.000 yllar aras, Homo Heidelbergensisler Avrupada belirdiler.

Heidelbergensisler Homo erektusun evrimi sonucu olumu bir dalyd.
31

430.000 de dnya scak bir dnem yayordu. Bu dnemin en scak dilimi 28.000 yl srd.
400.000 ylndan sonra nsan, Kurt birliktelii ve rekabeti olumutur. Bu tarihten sonra,
nsanlar ve kurtlar ayn blgelerde avlanp, birbirlerine yakn yaamaya balamlardr. Bu
rekabet nerede ise, gnmzden birka asr nceye kadar srecektir. nsanlarn kurtlar
elimine etmesi ancak nfuslarnn oalmas ve teknikte iyice ilerleyip, otomatik ateli
silahlara sahip olmalar ile mmkn olabilmitir. nsan kurt rekabeti ayn zamanda birliktelii
de beraberinde getirecektir. Baz kurtlar rekabeti devam ettirirken, bazlar insanla birlikte
davranmay tercih edeceklerdir. Bylece kpek hayatmza girecektir.
Yine bu tarihlerde btn uzak atalarmz, Neanderthaller, Heidelbergensisler ve erektuslar,
kendi klanlar iinde, birbirleri ile iletiim kurabilmekteydiler. Bu iletiimde vcut dili nemli
bir yer tutuyor, ses de iletiim arac olarak kullanlyordu. Ancak atalarmz, hece hece ses
karamadklarndan, konuma ncesi diye adlandrabileceimiz bir tr sesli iletiim
kuruyorlard. 300.000 li yllarda, nemli bir gelime meydana geldi. Uzak atalarmzn ene
yaps, hece hece konumaya msaade edecek ekilde deiiklie urad. Daha nce, yeteri
kadar kvrk olmayan ene kemii (dze yakn) yukar bklm ve kvrlmt. Bylece
grtlan (hanerenin) yukar aa hareketi imkn dhiline geldi. Bu da, hecelemeyi mmkn
kld. Artk, uzak atalarmz daha anlaml sesler karabiliyordu. Konumann yolu almt.
Silahlarda da nemli gelime oldu. Atalarmz tahtadan yaplm zpkn kullanmaya
baladlar. Bunlar, zerinde dnlerek, titizlikle yaplm silahlard. Almanya Hannover
yaknlarnda ki eski bir glde, ok sayda Ladin aacndan yaplm zpkn bulunmutur.
Atalarmz, btn eski dnyada dank ve seyrek bir biimde yaam mcadelesi verirken,
bunlarn bir ksm da stanbul Yarmburgazdaki maaray kendilerine yaam yeri olarak
semilerdir (B.. 370.000 ile 270.000 tarihleri aras). stanbul Yarmburgazdakilerle ayn
dnemde, orta Sibiryada yaayanlar, balk kurutma tezghlarnda balklarn kurutarak
besinlerini saklamaya balamlard. Uzak atalarmz, artk gn getike besin saklama
metotlarn gelitireceklerdir.
Bu dnemde ve daha sonra uzun bir sre, insanlar maaralarda yaamlardr. B.. 300.000
yllarnda, kuzey Sibiryada yaayan insanlar, kendi elleri ile yaptklar yerleimlerde
yayorlard. Yani sosyal yaamda ve teknikte epey ilerlemilerdi.
B.. 300.000 yl ile 200.000 yllar arasna geldiimizde ise, Homo eraktustan, Homo
sapiens evrimlemitir. 1988 ylnda, 147 deiik rktan kadnn plasentas zerinde yaplm
olan DNA analizleri, herkesin, 200.000 yl nce Afrikada yaam olan bir grup akraba
kadndan geldiine iaret etmektedir. Yani, Afrikada Homo sapiens ortaya km ve bir dii
Homo sapiensden reyenler dnyaya yaylarak, bugnk bizleri oluturmutur.
Uzak atalarmzn beyinleri yani kafataslarnn hacmi, getiimiz milyonlarca yl iinde
srekli bymt. B.. 250.000 ylna geldiimizde, kafatas bymesinin durduunu
gryoruz. Bunu konuma iin olan gelimenin durmas ile aklayabiliriz.
B.. 300.000 ile 200.000 yllar arasnda, kuzey spanyada Sierra de Atapuercada bulunan
fosillerden anlaldna gre, Neanderthaller gelimeye balamlardr. Alet kullanyorlard,
rnein, yemekten sonra dilerini ve di aralarn, ince dallar krdan gibi kullanarak
temizliyorlard.

32

Homo Sapiens G

Homo Sapiens 1. g

200.000 li yllarda, baz Homo sapiens aileleri, onlar Afrika dna karacak bir yolculua
baladlar. Homo sapienler Afrika d yolculua baladklarnda, Neanderthaller uzun bir
sredir Avrupa ve Asyada yayorlard. ngilteredeki uzak atalarmz ise tahta zpkn
kullanmaya balamlard.
197.000 yl nce baz Homo sapienler artk Etiyopyaya varmlard. Baz Homo sapienler ise
hala gney Afrikadaydlar.
170.000 yl, 2000 de yaplan bir aratrmaya gre, tm insanlarn atas durumundaki
Mitekondrial Havvann yaad tarihtir. Yani, u andaki insanlarn hepsi, bu dii Homo
sapiensin torunlardr. Evrim, son bir milyon yl iinde eitli insan tipleri ortaya karmtr.
Homo sapiens hari, bunlarn hi biri gnmze kadar varlklarn srdrememilerdir. evre
ile uyum ve kendi aralarnda ve hayvanlarla rekabet sonucu, trleri silinmitir. Sadece
Mitekondrial Havvann torunlar, varlklarn srdrebilmi ve dnyaya yaylmlardr.
160.000 ylnda dnya yeni bir buzul ana girdi. Bu iklim deiikliinin etkisi sonucunda
Homo sapienler, tekrar hareketlendiler. B.. 150.000 ylnda, Avustralyada Aborjin
yerleimi vardr. Afrika dna kan ilk Homo sapienler, kuvvetli bir olaslkla Avustralyaya
bu tarihten nce ulamlard. Homo sapiensin Afrika dna g, faslalarla yz binlerce yl
iinde gereklemitir.
150.000 ile 80.000 yllar arasnda, 840.000 ile 420.000 yllar arasndaki Homo erektus
byk gne benzer ekilde, Afrika dna, Asya ve Avrupaya, byk bir Homo sapiens

33

g olmutur. Bu insan gn oluturan avc topluluklar, DNA analizleri sonucunun

gsterdii gibi, Afrikada ortak bir atadan kopup ayrlmaya balamlardr. Yine DNA
analizlerinin gsterdiine gre 135.000 yl nceden itibaren, modern kpek, avc insan
topluluklarnn evresinde bulunmaya balamtr.
125.000 yl nce Neanderthal insannn, beyin bykl ve organizasyon kabiliyeti Homo
sapiensin seviyesine gelmiti. Bu Neanderthaller, llerini gmen ilk halk olmulardr. Daha
nce belirtildii gibi bu soyut dnce ve din balangcnn bir belirtisidir. Bu tarihlerde,
Neanderthal, Avrupann her yerinde, Orta Douda, Bat ve Orta Asyada yaylm
bulunuyorlard. Neanderhallerin beslenme alkanlklarnn iinde yamyamlk da vard.
120.000 ile 80.000 yllar arasnda, Fransadaki Moula-Guercy maarasnda yaam olan
Neanderthallerde bu yamyamlk belirtileri grlmektedir. Yamyamlk, sadece uzak
atalarmzda deil, Homo sapiensde de uzun yllar devam eden ve hatta baz toplumlarda M.S.
20 ci asra kadar gelen, bir alkanlktr.
B.. 120.000 yllara gelindiinde, 40.000 yl nce balayan buzul anda bir gerileme oldu.
Bu iklim deiiklii, beraberinde yeni gleri getirdi. 117.000 ylnda, Gney Afrikadaki
Cape Town yaknlarnda yaayan insanlar, Langebaan Lagoonda ayak izlerini brakmlard.
Ge balayan Homo sapienler ise, B.. 110.000 ylnda, Orta Douya varmlard.
100.000li yllara gelindiinde, inde Homo erektus hala ta aletler kullanyordu. Bunlardan
1.000 tanesi Gaojiada bulundu. Afrikada ise Homo sapiens, byk memelilerin kaburga
kemiklerinden aletler ve balk inesine benzer kancalar veya mzrak ularn uzun zamandan
beri retiyordu. Bunlarn kalntlar Afrikada Byk Rift Vadisindeki Katandada
bulunmutur.
95.000 ylnda, Javada Flores adasnda, yaklak 1 m boyundaki, Homo floresiensis diye
adlandrlan, ufak insanlar yaamaya balad. Bu insanlar, daha nce orada bulunan Homo
erektuslarn evrimleerek, artlara uymas sonucu ortaya kmlard. Homo floresiensisler,
18.000 ylna kadar, bu adada varlklarn srdrebilmilerdir.
110.000 ylndan beri Orta Douda grlmeye balayan Homo
sapiens, 90.000 yllarndan itibaren, artk, Orta Douda yaamaya
balamtr. 60.000 ylna kadar Neanderthaller de, bu topraklarda
yayorlard. Ancak, u ana kadar, en az 30.000 yl yan yana yaayan
bu iki tr arasnda ilikinin olup olmadna dair bir delil
bulunamamtr. Yine bu tarihlerde, Homo sapiensin g, Akdenizin
eitli yerlerinde kylara varmt. Homo sapienler yanlarnda,
elenip, vakit geirebilecekleri, ufak paralar ve ss eyalar
tayorlard. Bunlar da soyut dncenin gelitiini gsteren
iaretlerdir.

Blombos ta aletler

88.000 tarihinde, Zairedeki bulgularn bize gsterdii gibi, kemikten

yaplm, ulu ve sapn gemesi iin gvdesinde delik olan balk
inesi veya zpkn Homo sapiens tarafndan kullanlyordu. 75.000
ylndan itibaren, Gney Afrikadaki Blombos maaras buluntularna
dayanarak, modern insann tatan ve kemikten oyularak yaplm
karmak aletleri artk kullanmaya baladn syleyebiliriz. Bu insan
davran biiminin epey karmak hale geldiini gstermektedir.

34

Aletler boncuk ilemelerle sslenmektedirler. Gelimi soyut dncenin varln gsteren

sembol kullanm balamtr.
74.000 ylnda Sumatradaki Toba volkan byk bir patlama yapt. Bunun sonucunda
meydana gelen atmosferik deiim, insan nfusunda hzl bir azalmaya sebep oldu. 1000 yl
boyunca, yllk ortalama scaklk bugnknden 9 derece santigrat dk seyretti. Dnyadaki
insan nfusu iyice azald. Bundan sonra oluacak olan gen havuzu, bu srada hayatn devam
ettirebilenlerden meydana gelmitir.
2005 de yaplan DNA testlerinin gsterdiine gre, 65.000 ylnda, Afrikadan yeni bir g
dalgas olumu ve bu g yapanlar Hindistan kylarna ve gney Asyaya varmlardr.
Ancak, daha nceki glerden Gney dou Asya, Malezya ve Avustralyaya gelmi insanlar
olduu da bilinmektedir.
Avrupann her yerinde, 60.000 yl nce, ortalama scaklk bugnknden 5 derece santigrat
daha dkt. Ama bu iklim,100.000 yl nceki tam buzul ana gre, ok daha scak bir
iklimdi. Tam buzul anda her yer ya buzlarla kaplyd veya donmu toprak vard. imdi ise,
nispeten lman bir iklim vard ve av boldu.
60.000 ylnda Irakn kuzeybatsndaki Zagros dalarnda yaayan Neanderthallerin, 8
deiik iein tohumunu sakladklar bilinmektedir.
57.000 ylnda yaam olduu tahmin edilen Afrikal erkek atadan, bugn yaayan tm
erkeklerin remi olduu, 2000 ylndaki Y kromozomu analizleriyle belirlenmitir.
53.000 tarihinde, Endonezyadan Avustralyaya insan g oldu. Bunu takiben, 50.000
ylnda gney inden ve Endonezyadan Avustralyaya yeni bir g dalgas geldi. G
edenlerin Avustralyaya bambu kayklarla geldikleri dnlmektedir. 53.000 ile 45.000
yllar arasnda, Avustralya ktasndaki insan varlnn, yine bu tarihlerde ktadaki devasa
faunay yok ettii sanlmaktadr.
53.000 ile 27.000 yllar arasnda Javada yaayan evrimlemi Homo erektuslarn beyin
boyutlar modern insann beyin byklne ulamt. Yani artk deiik insan trleri
arasnda, beyin bykl asndan bir fark kalmamt. Bu srada, Papua adalarnda ta
devri kltr ortaya kt.

35

Homo Sapiens 2. g

Aada Y kromozom analizlerine ve mitekondrial DNA analizlerine dayanlarak izilmi

olan Homo sapiens g yollar haritalar vardr. Bu gnk bilgilerin nda izilmi olan bu
haritalar, DNA analizleri ilerledike daha doru olarak izile bilecektir. leride oluacak
deiiklikler, bu genel anlatmn felsefesine aykr dmeyecei umudundayz.

Y kromozom analizlerine gre g yollar

36

Y kromozom analizlerine gre g yollar

Yukardaki 3 harita arasnda bulunan zaman farklar bizce nemli deildir. almalar
ilerledike bu farklar azalarak, bir seviyeye oturacaktr. imdiden mertebe asndan fark
kapanmtr.

37

Orta Asyadan Dalma

Orta Asya'dan dalma

50.000 yl nce, Orta Asyada ormanlk alanlar vard, av hayvanlar ve balk boldu. Avclar
iin rahat yaanabilecek bir yerdi. Yaplan Y kromozom analizleri, Afrikadan ayrlan
insanlarn Orta Asyada bir sre yaadktan sonra oradan dnyaya yayldklarn
gstermektedir. lerde belirtilecei gibi, bu ilk dnemlerde, Orta Asyadan en az ana dalga
olmutur. Bunlardan birincisi Avrupaya, dieri Bering boaz zerinden Amerikaya ve
sonuncusu Hindistana yaplmtr.
Orta Asyadan yaylma grn kuvvetlendiren Y kromozom analizleri sadece erkeklerin
izini sren bir aratrmadr. Erkekler Y kromozomunu babalarndan, X kromozomunu
annelerinden alrlar. Kadnlara ise anne ve babalarndan birer adet X kromozomu miras kalr.
Yalnz babadan gelen Y kromozomu, karmadan, babadan ola sonsuza dek geerek varln
srdrr. Bylece Y kromozomlar nesiller boyunca deimeden kalr. Ama bazen lalettayin
mutasyonlar olur. Bu doal ve zararsz mutasyonlar nian (iaret, marker) rol stlenirler.
nce bu nianlar belirlenir, sonra genetikiler zamanda geriye doru giderek, bu niann ilk
olutuu noktay bulurlar. Bu bulunan ortak atadr.
Bugn dnya zerinde yaamakta olan erkeklerin tad Y kromozomu 50.000 60.000 yl
nce yaam olan ortak atalarnn tad Y kromozomu ile % 99,99 ayndr. Aradaki kk
fark insan trnn dnya zerindeki dalmnn kaytlarn ieren iaretlerdir.
nsanlar, Orta Douda ve Orta Asyada glenip, hayata tutunmaya alrken, Dnya da d
etkilere maruz kalyordu. 48.000 yllarnda, 30 m apnda, 60.000 ton arlnda, demir bir

38

meteor 65.000 km saatte bir hzla, Winslow yaknlarnda dnyaya arpt. Bu meteorun
evresindeki kayalar, arpma ile ortaya kan enerji sonucu eridiler. Dnya genelinde nemli
bir hasar olmamt.
45.000 yl nce Homo sapiens Avrupaya ilk geldiinde, orada yaamakta olan
Neanderthallerden farkl bir durumda deildiler. Her ikisi de atei kullanyorlard, talar ayn
ekilde yontarak aletler yapyorlard, ayn beslenme alkanlklarna sahiptiler ve bunlarn
arasnda et nemli bir yer tutuyordu, yaralarn ve hastalklarn tedavi etmeye alyorlard,
frsat bulduklarnda llerini gmyorlard. kisi de snabilmek iin krk ve hayvan derisi
giyerek, rtnyorlard. Aileler kurmulard, kendi aralarnda konuuyorlard, Aurignacians
(Orinyasyen) diye adlandrlan Avrupann bu ilk Homo sapienleri, Neanderthaller gibi
evre koullarna iyi uyum salamlard ve yaam alanlarn deitirme gereini ok fazla
duymuyorlard. Aurignacian ismi Fransada yksek Garonne blgesindeki Aurignac sit
alanna izafeten verilmi bir isimdir.
Avrupada Neanderthal, Homo sapiens rekabetinin balad bu yllarda, bugnk Bat
Avrupa halknn, o tarihlerde Avrupann dousunda yaam olan 7 kadndan tremi olduu
2001 ylndaki genetik aratrmalarla bulunmutur. Bu 7 kadna esprili olarak Havvann yedi
kz kardei denmitir. Yani bugnk Bat Avrupa halknn atalar Aurignacianlardan daha
fazla, o srada douda yaayanlardr.
Homo sapiens bir taraftan yaylrken, dier taraftan hem Homo sapienler tarafndan ve hem de
Neanderthaller tarafndan yapmakta olan mzik de gelitiriyordu. B.. 45.000 yllarnda,
Slovenyada drijca nehir vadisinde yaayanlar flt kullanyorlard. Bu flt kemikten
yaplmt.
42.700 yl nce Gney Avustralyada yaayan insanlar kayalara kabartma ekiller yapmaya
balamlard. 40.000 yllarnda, Asyada yaamakta olan Asyal Homo sapienlerin bir ksm
Sibiryann gneyine kadar ilerlemilerdi. Yine bu tarihlerde, her yerde atalarmz ss eyalar
kullanmaya balamlard. Ss eyasnn kullanm hem soyut dncenin gelimesi ve hem
de ticaretin ilerlemesi asndan nemlidir.
40.000 ile 20.000 yllar arasnda drt farkl grubun Bering boaz zerinden Amerika ktasna
getii DNA analizleri sonucu belirlenmitir. Bugn Sibirya ormanlarnda yaayanlar,
Amerika ktasna geenler ve Avrupaya, demin szn ettiimiz g yapanlar akrabadrlar.
40.000 yl nce iklim tekrar deiti. Is azalnca, buzullar genilemeye balad ve gneye
doru yayld. Kar rts de artt. Scaklk dnce, vejetasyon ortadan kalkarken, otla
beslenen bizon, mamut, kzl geyik gibi memeliler, vejetasyonun peine taklp gneye doru
inmeye baladlar. Onlar takiben, Avrupada paralel yaayan Neanderthaller ve Homo
sapienler (Aurignacians) de gneye doru indiler. Daha nce yaadklar alanlar ak orman
ve otlu alanlard. Buralarda, saklanarak, pusu kurarak avlanmak kolayd. Hlbuki imdi
geldikleri topraklar stepler ve yar llerdi. Buralarda byk hayvan srleri yoktu ve
saklanarak avlanmak mmkn olmuyordu. Artk av hem daha zor, hem daha tehlikeli ve hem
de baar olasl daha dkt. Bu dnemde bulunan Neanderthal iskeletlerindeki yaralanma
izleri, ne zor koullarda yaadklarn gstermektedir.
Neanderthaller duruma adapte olamadlar. Onlarn fiziksel yaplar, souk iklime uygun ama
bu yeni koullara uygun deildi. Gda azalmas hastalklarn artmas sonucunu getirdi. Alk

39

srekli bir yaam biimine dnt, reme hzlar dt. Neanderthaller, yava yava lerek,
nesilleri ok uzun bir zaman dilimi iinde kaybolmaya gitti.
Yaam koullar Aurignacianlar iinde en az Neanderthaller kadar ktyd. Ama onlar daha
karmak aletler icat ettiler, kendi aralarnda mal takas (ticaret) alar kurdular, alet yapmnda
yeni hammaddelere yneldiler. Sonuta, hayatlarn devam ettirebilmenin yollarn buldular.
40.000 ylndan itibaren dalgalar halinde, bugnk Avrupallarn atalar, Orta Asyadan
Avrupaya gelmeye baladlar. 2000 ylnda yaplan Y kromozomu analizleri bugnk her 5
Avrupaldan 4 nn atalar arasnda 40.000 ylnda meydana gelen bu g dalgasndan atalar
bulunduunu gstermektedir.
40.000 ile bugn arasnda deniz seviyesinde drt nemli seviye deiiklii olmutur.
38.000 yl nce Tasmanyada arap retildii anlalmtr. Yine bu tarihlerde, Avustralyada,
Kings Holly denilen bir bitki kendini klonlayarak oalmaya balamtr. Bu bitki halen
etraftan tecrit edilmi bir blgede yaamaya devam etmektedir. Yine bu tarihlerde, son
kvrck tyl mamut Teksasda lerek, nesli bitmitir.
38.000 ile 36.000 yl nce, Modern insann atalar, yani Orta Asyadan g edenler
Romanyaya varm ve burada yaamtr.
35.000 yl nceye kadar elde edilen verilerden insan rknn sava bir yapda olmad
grlmektedir. Sava, insan trnn karakteristik bir zellii deildir. Gemite aralarnda
anlamazlklar, kavga ve dvler oluyordu ama bunlar sava niteliine brnmyordu.
35.000 ile 25.000 yl nce Avustralyada
Aborjinler kaya resimlerini yaptlar.
35.000 ile 10.000 yllar arasnda,
insann kulland aletlerde byk bir
eitlenme ve oalma oldu. Artk ller
yanlarnda gda ve silahlar ile
gmlyorlard. Bu lmden sonra
yaam fikrinin ve ata ruhlar kavramnn
toplum
yaamna
girdiini
gstermektedir. Fransada yaamakta
olan Neanderthaller ise, komular olan
Homo
sapienlerden
elde
etmi
olabilecekleri, eski kullandklarndan
ok daha karmak ta aletler
kullanyorlard.
Ancak
bu
Neanderthaller, komular tarafndan
artk yerlerinden tedirgin edilmilerdi.

Aborjin duvar resmi Ubirr

http://www.metmuseum.org/toah/hd/ubir/hd_ub
ir.htm

Bu srada, Avrupadaki insanlar, 35

paradan oluan ve mamut kemiinden
yaplma
fltler
kullanmaya
balamlard. Bu tarihlerde, dank bir
ekilde yaayan avc toplayc

40

gruplarda bir kltrel srama grlmektedir. nsanlar artk semboller yaratmaya

balamlardr. zellikle sembol olarak hayvanlar tercih etmektedirler. Yani baka bir
deyile, aman dini olduka ekillenmi ve sembollerini retmeye balamt.

Ubirr Aborjin duvar resimleri

http://www.metmuseum.org/toah/hd/ubir/hd_ubir.htm

41

Gravettianlar

33.000 yl nce, daha nce bahsettiimiz, Orta Asyadan gelen insan gurubu, dou
Avrupadayd. Bunlar daha sonra Avrupa ilerine gireceklerdir. Bunlara Gravettianlar
denir. Gravettianlar, Avrupann pek ok yerinde Aurignacianleri yerlerinden edip, onlarn
yerini aldlar. Orta Asyadan gelmi olan Gravettianlar, dank bir ekilde Avrupann
dousuna ve Almanya ile Polonyann kuzey platolarna yayldlar. (Gravettianlarn
Avrupaya Ortadoudan geldii de iddia edilmektedir. Biz, imdilik, Orta Asyadan
gelmeleri olasln daha gl gryoruz. Daha doru sonular DNA analizleri ilerledike
ortaya kacaktr.)
Gravettianlarn teknolojileri ve daha karmak olan sosyal dayanmalar, onlara, souk
iklimlerde Neanderthallere ve Aurignacianlara gre daha kolay yaayabilme imkn
veriyordu. Gravettianlarn uzaktan frlatlabilinen mzrak gibi gelimi silahlar vard. Bylece
avlarn fazla yaklamadan avlayabiliyorlard. Bitki liflerini kullanmay ve onlar rmeyi
biliyorlard. Balk alar, balk tuzaklar ve kk hayvanlar iin tuzaklar bu bitki lifleri
sayesinde yapyorlard. Gelimi bir takas ana sahiptiler. Karlkl olarak ihtiyalarn takas
ediyor yani ticaret yapyorlard. Bu ticari faaliyet ve ihtiyalarn temini, onlarn baarl
olmasnda ok nemli bir rol oynad. Byk memelilerin peinden, onlar gibi kn gneye,
yazn kuzeye gyorlar, koullar kendi lehlerine evirmek iin ellerinden gelenden fazlasn
yapyorlard.
Avrupadaki insanlar, 32.400 yllarnda, Fransada Chauvet maarasnda, maara resimleri
yapmaya baladlar. Homo sapiens, sadece maara resimleri yapmyordu. Maara
resimlerinin yannda heykeller, ssler, artk insan hayatna girmiti. B.. 32.000 yllarnda
yaplm olan, surat aslana benzetilmi oyma bir erkek vcudu (daha nce resmi verilmi
olan aslan adam), Almanyada Hohlensteinda bulundu. Bu yllarda, yaygn olarak kullanlan
bir ss de, dar ucunda nokta dizgeleri bulunan, delikli bir fildii pandantifti. Bu sse her yerde
ok sk rastlanmaktayd. Ucu nokta dizgeli fildii pandantifin yaygn olarak kullanlmas
kltrel bir birlie iaret etmektedir.
Bu srada insanlarn dnyaya dalmalar da devam ediyordu. B.. 33.000 yl civarnda,
Endonezyada Moluccas adasna insanlar gelerek, bir sre orada maara hayat yaadlar.
B.. 31.000 yllarnda, ili Monte Verdede bulunan ta aletler, burada bir halkn yaam
olduunu gstermektedir. ilideki bu bulgulardan, hangi atamzn burada yaam olduu
daha saptanamamtr.
30.000 yllarnda, spanyada Andaluciyada Neanderthaller hala yaamak iin direniyorlard.
Bu tarihlerde, Rusyada kutup dairesi iindeki Mamontovaya Kuryada (Ural dalarnn
kuzeyi) insanlarn kamp kurduu bilinmektedir. Yine Sibiryada kutup dairesinden 200 Km
kuzeyde Yana nehri kylarnda avc topluluklar avlanyorlard. Yine bu tarihlerde, Avrupal
Homo sapiens Fransada Cussac maarasnda duvarlara desenler iziyordu.
42

Japon adalarnda ise, Aborjinlerle ayn kkenli bir halk, Ainular vard. Ainular, Jmon
dneminde dardan gelenlerle kararak gnmze kadar gelen yerli halk olmulardr.
Bunlar Japonlarla evlilik yolu ile karmadan nce, Avrupal yz hatlarna sahip, dalgal sal
ve kaln sakallydlar.

Chauvet maara resmi

30.000 yllarda orta Avrupadaki Gravettianlar, bitki liflerini tuzak yapmnn yan sra
rtnme amal da kullanyorlard. Kil, kemik ve fildiini, alet ve silah yapmnda kullanmay
renmilerdi. Diyetlerine balk ve kular ilave olmutu
30.800 ile 14.200 yllar arasnda, Gney Amerika ktasnda Amazon blgesi yamur
ormanlar ile kaplyd. Bu tarihlerde, kuzey yarm krede ise maksimum buzul yaylmas
vard.
26.000 yandaki, Dolni Vestonici Vens denen en eski insan tasvir, ekoslovakyada
bulunmutur. Bu heykel, mamut diinden oyularak yaplmt. Yine Dolni Vestonicede,
balar kutup foku dii, kurt dii ve fildii halkalarla sslenmi Homo sapiens iskeletleri
bulunmutur.

43

Avrupada, Gravettianlar tarafndan yerlerinden edilen Aurignacianlar, nce gneye ekildiler

ve ardndan 25.000 yllarnda asimile oldular. 23.000 yl nce kilden yaplan ekiller frnda
piirilmeye baland (Dolni Vestonice buluntusu 11 cm). Bu yllarda, Endonezyada, hala,
Homo erektuslar vard.
Biz burada Aurignacianlarn ve Gravettianlarn Orta Asyadan geldiini syledik. Bunlarn
birinin Orta Doudan geldii iddias da vardr. Kimileri Aurignacianlarn Orta Dou kkenli
olduunu, kimileri de Gravettianlarn Orta Dou kkenli olduunu iddia ederler. Ancak
bunlar nereden gelirse gelmi olsun, bugnk modern Avrupallarn bete drdnn orta Asya
(Sibirya ormanlar) kkenli olduu kesine ok yakndr. Btn bunlar nmzdeki yllarda
yaplacak mtDNA ve Y kromozom analizleri ile ok daha doru olarak ortaya kacaktr. ok
gemeden nsanlarn dnyaya yaylnn g yollarn ve nfus hareketlerini daha kesin
olarak renmi olacaz.
25.000 ile 20.000 arasnda, buz devri
maksimumunu yaad. Buna LGM
(Son maksimum buzul) denir. B..
22.000 ylnda, buzul ann etkisini
arttrmasyla beraber, Avrupadaki
insanlar gneye, spanya, Balkanlar ve
Ukraynaya ekildiler. Pek ok bilim
adam, Sibirya halkndan bir grubun,
Bering denizi zerinden, Amerika
ktasna, bu tarihlerde, g ettiini
savunmaktadr. Yine bu tarihlerde,
Japon adalarnda, Ainu Jomon
(dardan gelenler) karmas balad.
22.500 ylndan kalma bir erkek ocuk
iskeleti Lapedo vadisinde bulundu. Bu
ocuk, grsel olarak hem Neanderthal
ve hem de Homo sapiens zellikleri
tayordu. Bunun, iki tr arasnda bir
hibrit
olup
olmad
aratrlp,
tartlmaktadr. Bu buluntu hibrit bile
olsa, istisnai bir durumdur.
B.. 20.000 ile 10.000 aras genel
olarak dnyada nemli bir iklimin hkm
srd bir dnemdir. B.. 21.000 ile
18.000 yllar arasnda, Don nehri
yaknlarnda Kostenkide, insanlar,
byk mamut kemiklerinden yaptklar
korunaklarda yaamlardr.
Dolni Vestonici Vens
B.. 20.000 yllar insanlarn silah yapmnda yenilikler yaptklar bir dnemdir. Bu yenilikler
iinde mzrak atmakla ilgili gelimeler de vardr.

44

LGM sonras

LGM dediimiz son buzul a B.. 18.000 ylnda sona erdi. Son buzul a dneminde
ngiltere adas ana karaya balyd yani arada deniz yoktu. Benzer ekilde Tasmanya ve Yeni
Gine de Avustralya'ya balyd. Buzullar, Skandinavya, skoya, Danimarkann tmn,
Fransa, ngiltere, Almanya, Polonya ve Rusyann byk bir ksmn kaplamaktayd. Buzullar
btn Avrupay kaplayp, Avrupann gneyine kadar inmiti. Alp dalar tamamen
buzullarla kaplyd. Pirenelerin ise bir ksmnda buzullar vard. Gney yarm kre de,
Avustralya, Yeni Zelanda ve Arjantin buzullarla kaplyd. Deniz seviyesi, imdikinden 120
140 m dkt.
Karadeniz bir i gld ve su seviyesi imdikinden dkt. Hazar ise yine bir i gl olarak
imdikinden daha yksek bir seviyedeydi.
B.. 18.000 yllarna geldiimizde iklim deimeye balamt. B.. 18.000 itibaren, Avrupa
yar kurak ve orak bir iklime sahip oldu. Kta, orman asndan iyice fakirlemiti. Ender de
olsa, mevcut olan birka orman alan da gneydeydi. Akdeniz evresinde bile ormanlar ok az
yer kaplyorlard. Kuzey talya ve Alplerin gney dousunda, yer yer, am ve kayn ormanlar
bulunuyordu. Balkanlarda ve Apeninler de, ortalama 500 m ykseklikte, bek bek aa
topluluklarnn bulunduu bir kuak vard. Gney Avrupa, kurak ve yar l ikliminin gerei
olarak bozkrlarla kaplyd. spanyadan Anadoluya kadar, bir bozkr ve l bitkisi olan
Artemisia en ok rastlanan bitkiydi. Gney Avrupann birok blgesinde, bu arada i
Anadoluda da, kurakt. Ancak bu kurak iklimle elikili olarak, gllerdeki su seviyeleri
yksekti.
Orta ve Dou Avrupada, aa beklerinin dank bir ekilde bulunduu, kuru step iklimi
hkimdi. Buralarda, az miktarda, soua dayankl aalar bulunuyordu. Bunlar ya izole
olmu guruplar halinde grlyorlard, ya da ak alanda tek balarna bulunuyorlard. Daha
douda Karadenizin kuzeyinde, step ve tundra step bitkileri yaygn olmasna ramen, nehir
kylarnda ormancklar ve orman galerileri vard.
Beyaz Rusyada, Ukraynada, Romanyada, Bulgaristanda ve Polonyann gney dousunda
bitki rts yok denecek kadar azd. Buralarda, rzgrn tad malzemelerden oluan lsn
ve kumullarn hareketli olmas bitkilerin oalmasn nlyordu. Bugn ylda ortalama 600
mm olan ya miktar, o dnemde 60 120 mm civarndayd. Ortalama yllk scaklk ta
gnmzden 13 17 derece santigrat daha dkt.

45

Kuzeybat Avrupada aasz, kutup iklimi vard. Buzullar geri ekildike, arkalarnda,
aasz bir arazi brakyorlard. Almanya, Hollanda, Fransa ve ngilterede hi aa yoktu.
Orta ngiltereden gneybat Fransaya kadar olan blgede, yllk ortalama scaklk
bugnknden 15 17 derece santigrat daha dkt. Donmu toprak tabakas gney
Fransaya kadar ilerlemiti. Kumullar, ngiltere, kuzey Fransa ve Hollandada yaygndlar ve
douda Almanya, Polonya ve ekoslovakyaya kadar ilerlemilerdi.
Kuzeydou Avrupada buzullara yakn yerlerde nemli bir iklim grlyordu. Buzullardan
uzaklap, gneye doru indike kuru bir iklim hkim oluyordu. Buzullarn bitiminden
itibaren birka yz kilometre enindeki nemli kuak, LMG ye gre daha nemli ama bugne
nazaran daha kurak bir durum sergiliyordu. Bu kuan floras bugnk tundra florasna
benziyordu, ancak alann yzde ellisi bitki ile kaplyd. Bu kuan gneyi ise step tundra
karakterindeydi.
Kafkasyada dank guruplar eklinde am ve kayn ormanlar vard. Bu dnemde Kafkasya
ikliminin yer yer lman karakter tama olasl fazladr. Anadolunun kuzeyinde, Karadeniz
kys boyunca Azak denizine kadar varan ince bir erit eklinde, yapraklarn dken aalar
kua vard.
Dou ve Gneydou Anadolu, kuzey Suriye ve bat randa step ve yar l blgeler,
bugnknden daha fazla yer kaplyordu. Dou, gney ve bat Anadoluda ak aalk
alanlarn veya aal step alanlarnn, bu dnemde, hayatta kalmaya devam ettii
dnlmektedir.
Avrasyada, Sibirya buzulu 110 enlemine kadar uzanyordu. Bir gre gre, Bat Sibirya
buzulunun gney kenar boyunca, buzul ncesi dnemden kalma, byk gller vard. Baka
bir gr de, bat Sibiryada buz seti nedeni ile olumu byk bir baraj gl olduudur. Bu
gln sular, Kazakistan ve Orta Asyadan geerek akan nehirlerle, Hazer denizine
ulayordu.
Avrasya genel olarak souk, nemsiz, kutup ikliminde idi ve az miktarda bitki rtsne sahipti.
26.000 yl ncesinden balayarak, bu blge gittike soumu ve bitki yaam bu blgeden
ekilmitir. 24.000 yl nceye kadar mevcut olan memeli fosilleri de, son 4 5 bin yl iinde
ortadan kaybolmutur. B.. 18.000 yllarnda, mevcut bitki rts iinde, en nemli yeri
Artemisia kaplyordu.
Kuzey ve orta Sibiryada kuru, orak ve rzgrl bir iklim vard, toprak oluamamt.
Gney Sibiryada kuru ve genellikle aasz bir iklim grlmekteydi. Gney Sibiryada,
Baykal glnn bulunduu enlemde, bir aa kua vard. Byk bir olaslkla, bugnk
Sibirya ormanlarn oluturan bitkiler, 18.000 yllarnda, Gney Sibiryadaki dalk alanlarda
kendilerine bir korunak bulmu ve nesillerini devam ettirebilmilerdi. Baykal gl evresinde
bu dnemde bulunan kk memeli fosilleri burann dnem dnem Asya l ve step iklimini
yaadn gstermektedir. Bugn ormanlarla kapl olan bu alan, LMG dneminde,
bugnknden daha kuru bir iklime sahipti.
LMG dneminde, Hazar, Baykal ve Balka glleri arasndaki blgede, insan varlna
rastlanlmamtr. Hlbuki LMG den birka bin yl nce ve sonra, bu blgede insan vard.
Buna karlk, kurak dnemde, Zaros dalar gibi daha nemli blgelerde insan varl art
gstermiti. nsanlar, iklim nedeniyle, Zaros dalarna doru, yani daha nemli blgelere
doru ekilmilerdi.

46

B.. 18.000 yllarnda, Orta Asyada bozkrn ve ln byd grlmektedir. Orta Asya
bozkr, bugne gre, kuzeye ve gneye douya doru genilemiti ve daha kurak
koullardayd. Orta ve dou Asyada boydan boya birikmi olan Ls, esas olarak buzul
anda gereklemiti. Lsn stabilize olmas iin gerekli olan bitki rts mevcutsa da,
toprak oluumuna sebep olacak younlukta biyolojik aktivite yoktu. Gney bat lnde ok
byk alanlar, rzgrlarn etkisinde savrulup duran kum tabakalar ile kaplyd. Bu nedenle de
kuru ve bozkr koullarndayd.
Aral glnn ve Hazar denizinin su seviyesi, bugne gre daha yksekti. Bu ise Bat Asya
bozkrnn daha nemli olmas sonucunu douruyordu. Bu gller, bat Himalaya ve ran
dalarndan gelen sularla besleniyorlard. Dalardaki yksek nem nedeniyle oluan k muson
yamurlar gl seviyelerini ykselmiti. Buna, blgenin dk scaklk, gldeki buharlamay
azaltarak yardm ediyordu.
Kuzey inde, 30 cu enlemin kuzeyinde, yine bugnknden daha souk ve daha kuru bir
iklim vard. Bugn 350 mm yllk ya alan yerler ancak 100 mm ya alyordu ve scaklk
da 67 derece santigrat daha dkt. Buralardaki pek ok gl kurumu, sular tamamen
ekilmiti. Yaz muson yamurlar bugnknden ok daha gneye yayordu. Sonu olarak
Moolistan bozkrnn kuzey in ilerine girip, inin ortalarna kadar yayldn
syleyebiliriz. Bu dnemde, bozkr ve l bitkileri (xerophytic plants) dnda bir vejetasyona
rastlanmyordu.
Bylece Orta Asya bozkr kuann bu kadar yaylmas ve gneye inmesi ve bozkr
klimasnn ok daha sert olmas, kuzey inde de Ls birikimine sebep oldu. Kuzey
indeki Lsn dengelenmesi ve humuslu topran olumas iin, daha nemli ve scak olan
buzul aras dnemi beklemek gerekecektir.
Bu dnemde, gney Asya da daha kuru ve souktu. Orman alanlar ufalm, bozkr
genilemiti. Daha nce anlatlanlarn aksine, gneydeki gllerin pek ou kurumutu.
B.. 18.000 yllarna, yukarda zetlemeye allan iklim iinde, insanlar hassas aletler yapar
hale gelmilerdi. Fransada Madeleinede grld gibi, yaplan aletler arasnda, zpkn ve
mzrak ucu olarak kullanlan kemikten ular da vard. B.. 18.000 yllarnda, ber
yarmadasnda yaamakta olan bir gurup insan, Atlantik okyanusunu aarak, Amerika
ktasnn bat kylarna vard. Bu insanlarn, oraya yerlemi olma olaslklar ok kuvvetlidir.
Bu tarihlerde, Avustralyada Flores adalarnda, daha nce bahsedilen, Homo floresiensler (90
cm boyunda insanlar) hala yayorlard.
18.000 ile 11.000 yllar arasnda, tatan, kemikten, fildii ve kilden hayvan heykelleri tm
Avrupada yaygndr. Bunlar zellikle Fransa ve spanyada Cro-Magnon (Homo sapiens)
insannn yaad yerlerde younlamtr. 17.000 yl nce, Fransada, insanlar maara
resimleri yapyorlard. Bu maaralarda 600 resim, 1.500 kabartma ve saysz geometrik ekil
bulunmutur. Yine bu tarihlerde, insanlar kpeklerle beraber, baz yerlerde, yerleik dzene
gemeye baladlar.

47

Cro-magnon aile

Cro-magnon adam

48

Dini ritellerin balamas

Dini trenlerin aile snrlarn ap, kalabalklar iin dzenlenmeye balanm olmas bu
tarihlere rastlar. Dini trenler iin bildiimiz en eski toplanma B.. 16.000 yllarndadr. Bu
tarihlerde, spanyada El Juyo maarasnda insanlar dini trenler iin toplanyorlard. Bu
maarada, 16.000 yl ncesine ait 35 cm.lik ta heykel bulunmutur. Bu heykel yar insan yar
aslan (veya leopar) eklinde dnlmtr. Bunun bir amanizm uygulamas olduu bellidir.
Ayn dnemde, Fransada La Marcheda kum ta zerine binlerce hayvan resmi kabartlm
ve biraz da insan oymas yaplmt. Fransada Angles-sur-lAnglin de mehur bizon reliefi de
bu dneme aittir. Yine bu yllarda yaam olan bir evcil kpek kalntlar Almanyada
bulunmutur.
B.. 40.000 ile 20.000 yllar arasnda drt farkl grubun Bering denizi zerinden Amerika
ktasna getiini sylemitik. Ancak, baz bilim adamlar, insanlarn Amerika ktasna 15.000
yl nce adm attn iddia ediyorlar. Belki her ikisi de olmutur. 15.000 yl nce Sibirya
Maltada yaayan insanlar, tatan dairesel ikametghlar ina ediyor ve buralarda yayorlard.
Sazdan kulbelerin veya dier evlerin, dnyann her yerinde, batan dairesel veya oblik
yapld, keli yaplara ise daha sonra belli bir kltrel ilerlemeden sonra geildii
grlmektedir. Bu sanki genel bir kuraldr.
B.. 15.000 yllarnda, skandinavyada, buzullarn aniden denize dmesi sonucu, dik fiyort
yamalar meydana geldi. Yine bu yllarda byk bir spernova patlamas oldu.
B.. 14.000 yllarnda, dnya snd iin yamur ormanlar geri dndler. Bu yllarda,
Merkezi Alaskada krk (melezlemi) mamutlar hala yayorlard.
14.000 ile 12.000 yllar arasnda, Sudanda Nil kysnda yaayan insanlar llerini gmmek
iin mezarlk yapmlard. Bu mezarlkta yaplan incelemeler, o tarihlerde insan topluluklar
arasnda savalar yapldn gstermektedir. B.. 13.000 yllarna ait, talya Sicilyada,
llerin gml olduu San Teodoro maarasnda, yetikin bir kadnn Pelvisine saplanm
ok ucu bulunmutur. Yine talyada, bir ocuun omurgasna saplanm, bir ok ucu daha
bulunmutur. Btn bunlar, savan insan yaamna girdiini gstermektedir. Bu ok ular
akmak talarndan (opsidiyen) yontularak yaplmt.
13.000 yl nce, son scak periyot balad. Buzullar byk oranda eridi, Bering boaz su ile
dolarak, Amerika ve Asyay birbirinden ayrd. Bu sralarda, Kuzey Amerikada, avc

49

Amerikan yerli nfusu hayvan srlerini kitlesel olarak avlayarak ldryordu. rnein,
bizon srleri rktlerek, toplu halde uurumdan yuvarlanmalar salanyordu.
Bu yllarda Marsdan gelen, 3,6 milyar yanda bir meteor Antartikaya dt.
12.700 yl nce, buzullarn erimesi ile Kuzey Amerikadaki ok eski tarihli Ontario glnn
sular byk bir su basknna neden oldu. Bu serin sular kuzey Atlantik okyanusunun s
dengesini ve su hareketini bozdu. Grollandn scakl 10 derece santigrat dt.
12.900 ile 11.500 tarihleri arasnda ani bir souma ve buzullarn tekrar yaygnlamas olgusu
yaand. Buna Younger dryas denir ve 1000 yl kadar srmtr. Bu dnemde, rnein,
Grolland bugne gre 15 derece santigrat, ngiltere ise 5 derece santigrat daha souktu.
Younger dryas sresinde, skandinavya ormanlar tundra haline dnmtr. Dnyann
her yerinde, yksek yerlerdeki buzul ve karla kapl alanlar artmtr. Asya step ve llerinden
ykselen toz nedeniyle, atmosferdeki toz oran artmtr. Bereketli Hilalde, insann da etkisi
ile baz yaban bitkileri, tarmsal bitkilere dnmeye balamtr.
Bu yllar, insanlarn yerleik tarm ve hayvancla gemeden bir nceki dneminin sonudur.
Bu dneme ait baz bulgular srailde Kebara maarasnda vardr.
Japonyada ise Jomonlar pirin tarmyla ilgilenmeye ve metal kullanmaya baladlar.
11.500 tarihleri varnda Younger dryas 40 50 yl gibi ksa bir sre de, 5 yllk 3
basamakta aniden sona erdi.

50

Yiyecek retimi

nsanlarn avclk ve toplayclk aamasndan, daha ileri aamalara gemesi iki trl
olmutur. Ya gebelik dnemine gemiler veya yerleik dzene gemilerdir. Gebe
veya yerleik dzenin seilmesinde, corafya ve iklim koullar en nemli belirleyici unsur
olmulardr. Daha ilerde bahsedilecei gibi, iklim koullar ve dolays ile habitat deien
Orta Asyada insanlar ancak gebelie geebilirlerdi. Hlbuki in gibi, Mezopotamya gibi,
Anadolu gibi sulak ve yerlemeye, tarm ve yerleik hayvanclk yapmaya ok msait
yrelerde, insanlar topraa balanmlardr.
Aslnda yerleik dzen, daha konforlu bir hayat, hi olmazsa balangta, yerleen tm
insanlara sunduundan, gebelie kar daha ileri bir aama olarak grlebilinir. Ancak,
snfsz bir toplumdan snfl bir topluma gei yerleik dzende, gebelie nazaran ok
daha abuk gereklemitir. Tabii bu oluum, retim biiminin getirdii bir zorunluluktur.
Ancak, yine de ezilen ve hor grlen snflarn ortaya kmas ile yerleik dzen,
adaletsizliin tohumlarn atmtr. Bylece, yerleik dzene geildiinden beri, eziyet eken
ve yaamn keyfini deil ama sadece cefasn eken insanlarn ounluu oluturduu
unutulmamaldr. Yerleik dzenden ksa bir sre sonra, mutlu bir aznlkla, ona hizmet eden
zavall bir ounluk, insanln tarihini yazacaktr. Gebelerde ise, daha uzun bir sre
snflama ortaya kmayacak, gebe toplum iinde yer alan tm insanlar eitlikten ve onun
nimetlerinden yararlanamaya devam edeceklerdir. Daha sonralar, gebe toplum iinde
farkllamalar baladnda bile insanlar arasndaki ayrm, hibir zaman, yerleiklerdeki
keskinlie erimeyecektir. lerde tm bunlar teferruatl olarak anlatacaz.
Bundan sonra yerleik dzene gemi topluluklar ele almaya balayacamzdan, yiyecek
retiminin nasl gelitiine bir gz atalm. Yiyecek retimi olmadan, yerleik dzene geen
topluluklarn bu dzende uzun sre kalmalar ve bu dzen iinde gelimeleri mmkn deildi.
Her eyin ba yiyecek retimi ile geldi. Yiyecek retimi demek, bitkilerin ve hayvanlarn
evcilletirilmesi demekti.
Balangta, iftilik ile avclk ve yiyecek toplaycl arasnda bilinli bir seim sz konusu
deildi. nsanlar daha nce iftilik diye bir ey grmemilerdi ve bunun nasl bir ey
olduunu bilmiyorlard. Yiyecek retimi, bu iin sonularnn neler olabilecei bilinmeden
verilmi kararlarn bir yan rn olarak kendiliinden geliti. Bazen, baz bereketli blgelerde
yaayan avc ve yiyecek toplayc topluluklar yerleik dzene getiler ama yiyecek retimine
balayamadlar. Bundan 15.000 yl nce, avc ve toplayc toplumlarn byk bir blm
mmbit, ne ararsan bulduun topraklarda yayorlard. Her eyin elinin altnda olduu
51

yerlerde, avc ve toplaycl brakarak, gebelie veya yerleik yiyecek retimine gemeye
gerek yoktu. Bu nedenle herhalde avc ve toplayc toplumlarn byk bir blm, yiyecek
retimine gemeden yerleik veya yar yerleik yayorlard.
Bunun tam tersine, yiyecek reten ve gezinen topluluklar da vard. Bir ksm belli bir blgede
tarla ap, ekin ekip, avclk yapmaya giderlerdi. Bir ka ay avclktan sonra, ektikleri
topraklara geri dnp, bitkilerin byyp bymediine bakarlar, otlarn temizleyip,
apalayp, yine avclk yapmaya giderlerdi. rn verme zaman geri dnp, rn toplayp,
bir sre o topraklarda kalrlard. Avc topluluklar topraa da bakarlard. Yani, topraa bakm
yapma uygulamas yerleik dzene gemekle balayan bir ilem deildir. Zaten aman
dininin kkeninde, doa ile uyum vardr. Dinini, doa ile uyumlu tutan avc toplum, tabii ki
topraa da bakacaktr. Budama genletirme, yenilebilir bitkilerin etrafndaki zararl otlar
ayklamak, yenilebilir yumrularn bir ksmn keserek tekrar gmmek, ocuklu hayvanlar
ldrmemeye dikkat etmek, kanallar aarak bataklklar kurutmaya yardmc olmak gibi
faaliyetler avc toplumlarn yapa geldikleri faaliyetlerdi.
Sonuta, nc faaliyetler ile balayan yiyecek retimi adm adm geliti. Btn gerekli
yntemler ksa bir srede gelitirilmedi. Btn evcilleebilecek bitki ve hayvanlar bir seferde
evcilletirilmedi. Yiyecek retimine geiin en hzl ve bamsz yaplabildii yerlerde bile
avc ve toplayc hayat tarzndan yaban yiyeceklerin ok az yer tuttuu bir beslenme tarzna
gemek binlerce yl ald. Yiyecek retiminin ilk evrelerinde insanlar hem yaban yiyecekler
topluyor, hem de kendileri yetitiriliyorlard. Zamanla, tarm rnlerine bamllk arttka,
eitli yaban bitkileri toplama ii nemini kaybetti. Yiyecek bulmak iin dolaan insanlarn
snrl zaman ve enerjisi vard. Bu nedenle srekli olarak ncelikler gzden geirilmeli idi.
ok deerli olan ve zor elde edilen enerji nasl harcanmal idi. ncelik sevilen yiyeceklerde
mi idi, yoksa dl fazla olan yiyeceklerde mi, yoksa daha az enerji harcayarak bulunacak
olanlarda m idi. Atalarmz tercihte bulunup, karar aldktan sonra, eyleme geerlerdi. lk
tercihlerini bulamazlar ise, daha az tercih ettiklerine ynelirlerdi.
Alnacak kararlar pek ok faktre balyd. Yiyecek ararken harcanan kaloriden fazlas
bulunmalyd. En az zaman harcayarak, en az abayla, en gvenilir ve en iyi sonu alnacak
ekilde hareket edilmeliydi. A kalma tehlikesi ise en aza indirilmeliydi. Az ama gvenilir
kazanlar, yksek ama gvenilmez olandan veya dalgal olandan daha iyiydi. Bundan 11.000
yl nceki bahelerin en nemli grevlerinden biri, yeterli yaban yiyecei bulunmadnda,
gvenilir bir yedek kiler olarak grev yapmasyd.
Daha nce de belirtildii gibi, ilk iftiler, iftilii bilerek semi olamazlar, nk
etraflarnda grdkleri baka iftiler yoktu. Ancak, bir yerde yiyecek retimi bir kere
baladktan sonra, onunla temasa geen avc ve toplayclar, sonucu bilerek, bilinli bir seim
yapm olabilirler. Biz buna yiyecek retimini paket olarak aldlar diyebiliriz. Ama bu,
yerleikleri gren her avc toplumun yerleik dzene getii anlamnda alnmamaldr. Bir
ksm, bilinli bir seimle avc, toplayc hayatlarna devam etmilerdir. M.. 8500lerde
(B.. 10500), Bereketli Hilalde ortaya kan ilk iftiliin, Orta Avrupaya yaylmas, ancak
M.. 5000 yllarnda gerekleebilmitir.
Yerleik dzene geip, yiyecek retimi yapmakla, avc ve toplayc hayat yaamak tamamen
birbirine zt ve birbirinin seenei olan stratejilerdir. Bir toplumun yiyecek retimini
semesinde ve dolamaktan vazgemesinde pek ok faktr rol oynam olmaldr.

52

Yaban yiyecei bulmann glemesi, yiyecek retimine gemek iin nemli bir nedendir.
Son 13.000 yl iinde yaban yiyecekler, iklim deiiklikleri ve ar avlanma gibi nedenlerle
srekli azalmtr.
Belli bir blgede, evcilletirilebilir yaban bitkisi saysnn ve alannn artmas da yiyecek
retimini tevik eden bir unsur olmutur. rnein, Bereketli Hilalde, iklim deiiklii
sonucu, yaban tahllarnn yetitii alan hzla artmtr. Bu tahllar bu geni alanlarda, ksa
srede byyp, rn vermeye balamlardr. Bylece, buday ve arpann evcillemesine
doru nemli bir adm atlmtr.
Yiyecek retimine geebilmek iin dier bir gerek art ta, teknolojinin gelimesidir. Yaban
bitkileri toplamada, ilemden geirmede ve saklamada teknoloji ilerleyince, retim iin
gerekli koullar da salanmaya balanmt. Daha yerleik toplumu oluturmadan, budayn
nasl biilecei, buday kabuklarnn nasl ayrlaca ve rnn nasl saklanaca biliniyordu.
Bu bilgiler olmasa idi, buday saplar zerinde duran buday tanelerinin kimseye bir yarar
olmazd. Bu teknoloji, M.. 11.000 civarnda Bereketli Hilalde hzla geliti. Bu icatlar
arasnda, akmak tandan yaplm kemik sapl trpanlar, tamada kullanlan sepetler, kabuk
ayrmak iin kullanlan havan, deirmen ta, tahllar kavurarak saklama metodu, toprakta ii
su geirmez tarzda svanm tahl saklama kuyular vard. Bu dnemde, avc ve toplayclk
yapan Bereketli Hilal topluluklar btn bu icatlar kullanyorlard. Yaban tahllarndan
yararlanabilmek iin gelitirilmi olan bu yntemler, tahl retimine geiin de n koullar
idiler. Bylece, Bereketli Hilal insanlar, tahl retimine giden yolda, bilinsizce, belli bir
teknolojik birikimi salamlard.
Nfus younluu ile yiyecek retiminin birbiri ile ilikili olduu da bellidir. Ancak belli
olmayan neden sonu ilikisidir. Nfus artt iin mi insanlar yiyecek retimine
zorlanmlardr, yoksa yiyecek retimi balad iin mi nfus artmtr. Ancak, kim kimin
nedeni olursa olsun, olay bir kere balaynca, pozitif geri besleme ile sre hzlanm ve
gittike bymtr.
Yukardaki faktrler, hep beraber, yiyecek retiminin yani yerleik dzene gemenin, yer ve
zamann tayin etmilerdir. lk yerleimler ve yiyecek retimi Bereketli Hilalde olmutur ve
bu nedenlerle, herhangi bir tarihte deil de, rnein 18.000 yl nce deil de, M.. 8500 de
olmutur. M.. 18.500 veya 28.500 yllarnda yaban memeliler boldur ama yaban tahllar
yeterli bollukta deildir, insanlarn teknolojik ilerlemesi yeterli deildir, insanlarn nfus
younluklar azdr, iklim imdi olduu gibi tarm iin elverili deildir. Sonu, ortam ve
koullar daha yiyecek retimine hazr deildir.

53

nsan etkisi

Yz binlerce yl, yaban bitkisi toplayarak hayatn idame ettirebilen insanlar, kimi zaman
isteyerek ve bilerek, kimi zaman bilmeden doal seilime mdahale ederek, yaban bitkilerini
evcilletirilebilir hale getirmilerdir. Meyve bykl, tad, etli olmas, yallk derecesi ve
lif uzunluu bilerek istenerek yaplan seimlerdi. stenen zellikteki yaban bitkilerini toplayan
atalarmz, bu bitkilerin yaylmasn saladlar ve bylece evcilleme yolunu atlar.
Bunun yan sra, meyve toplayclarnn anlalabilir tercihler yapmalar ile hi ilgisi olmayan
baka tr deiiklikler de olutu. Atalarmz, seilim koullarn deitirdiler. Bunlardan biri
tohum sama dzeni zerinde yaptklar deiikliklerdir. Normalde, yaban buday ve arpa
taneleri, bir baak zerinde byrler ve zaman geldiinde de baaklar kendiliinden
dalrlar. Topraa dklen taneler orada imlenir. Bazen, bir gende meydana gelen mutasyon
sonucu, baak dalp dklemez. Doada, bu mutasyon, o bitkinin reyememesi yani lm
demektir. Ancak, ie insan karnca, durum deiir. nsanlarn topladklar ite bu mutasyon
geirmi baaklardr. Atalarmz, bu mutasyon geirmi tohumlar eker ve bierler. Yani,
iftiler doal seilim yolunu 180 derece deitirmi olurlar. Bylece, daha nce baarl olan
gen, ldrc gen olur, mutasyona uram ldrc gen de baarl gen olur. nsan, bilmeden
doay etkileyerek ve doal seilime mdahale ederek, ekilmeye yararl bir geliimi elde
etmitir.
nsanlar, bitkiyi evcilletirerek, kontrollar altnda yetitirebilmek iin, bilerek veya
bilmeyerek, o bitkiyi genetik deiiklie uratmlardr. Bylece, genetik deiiklie urayan
bitki, yaban atasndan farkllamtr. Kuvvetli bir olaslkla, ilk evcilletirme, pek ne
yapld farkna varlmadan yaplan bir eylemdir. Karada bulunan ve tarm bitkilerinin hemen
hemen hepsini bize armaan etmi olan, iekli yaban bitki trlerinin says 200.000 dir.
Saylar bu kadar ok olmasna ramen, yaban bitkilerinin pek ou yenemez. Bunlarn ancak
birka bini insanlarca yiyecek olarak kullanla bilinir. Bu birka binin de, ancak, birka yz
evcilletirilebilmitir. Bunlarn da byk bir ounluu, beslenmemiz asndan nemli
deildir.
Dnyadaki btn tarm rnlerinin bizim iin en nemli olanlar ise bir dzine trden
olumutur. Bu bir dzine tarm rn, toplam retim hacminin yzde seksenini olutururlar.
Bunlar: Tahllardan buday, msr, pirin, arpa, sprgedars; Baklagillerden soya fasulyesi,
kk veya yumru patates, manyok, tatl patates; eker kayna olarak eker kam ve eker
pancar; Meyvelerden muzdur. Bu temel yiyecek bitkilerinin hepsi, binlerce yl nce
evcilletirilmitir ve saylar ok azdr. Daha sonralar, ok fazla gayret sarf edilmi olmasna
ramen, baka bir temel yiyecek bitkisi, ne yazk ki, evcilletirilememitir. Bu da, atalarmzn
hemen hemen btn yararl (temel) bitkileri evcilletirdikleri anlamna gelmektedir.
54

Bereketli Hilal

Bereketli Hilal

Yiyecek retimi, dnyada ilk defa, Anadolu'nun da iinde yer ald Bereketli Hilalde
gereklemitir. Bereketli Hilal tarihteki ilk kentlerin, yaznn, devletlerin, uygarlk
dediimiz ok uzun zincirin balang noktasdr.
Bereketli Hilal, yukar ve aa Mezopotamyaya yani imdiki Irak'a, gneydou Anadoluya,
Toros dalarna, kuzey ve bat Suriyeye, Lbnan, rdn ve srailin bulunduu topraklara
bizim verdiimiz bir addr. Blgeyi snrlayan dalar hilal biiminde olduundan yreye bu
ad verilmitir. Yukarda verilen bu tanma, bizce Anadolu Blgemiz de sokulmaldr. Yani
Anadolunun Toros dalar, gneydou blgesi ve dou Anadolunun bir ksm, zaten
Bereketli Hilal iinde yer alrken, buna i Anadolu da katlmaldr. atalhyk kazlar bu
kabul zorunlu hale getirmitir.
Bereketli Hilalde Akdeniz iklimi vardr. Yani klar lk ve yal, yazlar scak ve kurak
geer. Bu iklim uzun ve kurak bir mevsime dayanabilen, yamurlarla birlikte hemen
bymeye balayan bitkilere uygun bir iklimdir. Buradaki bitkiler, yazn kuruyup len, yllk
bitkilerdir. Topu topu bir yl olan yaam srelerinde, yllk bitkiler ister istemez fazla
byyemezler. Kendileri byyemedikleri iin, enerjilerini byk tohumlar vermeye
harcarlar. Bu byk tohumlar da, insanlarn onlar yemesine ok msaittir. Ayrca kuraa
dayankl bu bitkilerin tohumlar depolanmaya da uygun olurlar.

55

Bereketli Hilal, bugn yediimiz bitkilerin byk bir ksmnn yaban atasnn bulunduu
topraklardr. Bu bitkiler geni alanlar kaplarlar ve ok verimlidirler. Buralarda dolaan avc
ve toplayc aileler, yaban tohumlar olgunlatnda, ksa srede, fazla miktarda tohum
toplayarak, bunlarn bir ksmn daha sonra yemek iin depolarlard. Bylece, bitki
yetitirmeye balamadan nce, ortaya yerleik kyler kabilmilerdir. Bunlarn rneklerini
Urfa'da, Gbekli Tepede gryoruz.
Bereketli Hilaldeki yaban tahllar ok verimli olduklarndan, insanlar tarafndan
yetitirilmeye balandnda, fazla bir deiiklie uratmak gerekmemitir. Buday ve arpa,
yaban hayattan kolayca evcilletirilmi hayata gemilerdir. Hlbuki Amerika ktasnn bitkisi
olan msrn evcilleebilmesi iin, ok uzun sreler gerekmitir. Msrn yaban atas,
evcilletirilmi msrdan ok farkldr. Ama Bereketli Hilaldeki buday, arpa gibi
yiyeceklerin evcillemi hali ile yaban atalar hemen, hemen ayndr. Bu olgu, Bereketli
Hilalin bir avantajdr.
Bereketli Hilalin bir dier avantaj da, tek eeyli bitkilerin yani kendini tozlayan, dlleyen
bitkilerin yzdesinin, mevcut bitkiler arasnda yksek olmasdr. Tek eeyli olmayan
bitkilerde, melezleme ihtimali ok daha fazladr. Hlbuki kendi kendini tozlayan bitkiler,
neredeyse kendilerini kopyalamakta ve bylece iftiye, belli bir standart sunmaktadrlar.
Kesin tarihleri ile bitkiler M.. 8500 (bundan 10.500 yl nce, 10.500 B..), hayvanlarsa
M.. 8000 (10.000 B..) dolaylarnda evcilletirilmitir. Kei zerinde yaplan mitokondrial
DNA (mtDNA) analizleri, keinin bundan 10.500 yl nce evcilletirildiini ve keinin
anavatannn Toros ve Zagros dalar olduunu gstermektedir. Bereketli Hilal, dnyadaki
temel tarm rnlerinin ve hemen hemen evcilletirilmi belli bal btn hayvanlarn
anayurdu olma zelliini tamaktadr.
Tarm sekiz ana bitkinin evcillemesi ile balad. Bu temel bitkiler, Tahl olarak, ift sral
buday, tek sral buday, arpa; Baklagiller olarak mercimek, bezelye, nohut, ac burak; Lifli
bitkilerden ise, keten bitkisiydiler. Bu sekiz bitkiden yalnzca keten ve arpa, Bereketli Hilal ve
Anadolunun dnda da yaban olarak vard, ama oralarda evcilletirilemedi. Yaban atalar
baka yerde bulunmadndan, ift sral buday yalnzca Bereketli Hilalde, nohut ise
Bereketli Hilal iinde sadece Trkiyede (gneydou Anadolu) evcilletirilebilirdi. lk ift
sral buday tarm M.. 8500 dolaylarnda Bereketli Hilalde yaplm, M.. 6500
dolaylarnda Yunanistana, M.. 5000 dolaylarnda Almanyaya ulamtr. Nohut iin, M..
8000 ylna tarihlendirilen en eski kalntlar Gneydou Anadolu'da bulunmutur.
Hindistanda ise, daha sonraki bir tarihe, bundan 5000 yl ncesine ait kalntlar
bulunabilmitir. Bereketli Hilalde koyun, kei, inek, domuz ok erken tarihte
evcilletirilmitir. lk evcilleen hayvann kpek olduu unutulmadan, o tarihlerde, Bereketli
Hilal dnda, dnyann hibir yerinde, kpekten baka evcillemi bir hayvan yoktu.
Dnyadaki binlerce yaban bitki tr arasnda, kaymak tabakasn oluturan, en byk tohumlu
56 tanesinin ilk 32 tanesi Bereketli Hilal (Altn Hilal) veya Bat Avrasyann Akdeniz
kuanda topland grlmtr. Bu 56 en bykler arasnda, Bereketli Hilalin ilk tarm
bitkilerinden olan iki tanesi, arpa ve ift sral buday, iri tohumlu bitkiler arasnda, srasyla
nc ve on nc srada yer alrlar. Ayrca, Bereketli Hilalde evcilletirilebilecek 32 iri
taneli bitki varken, rnein ilinin Akdeniz iklimine benzer iklimde olan blgesinde bu
trlerin yalnzca ikisi, Kaliforniya ve Gney Afrikada yalnzca birer tanesi bulunmakta,
Gneybat Avustralyada ise hibiri bulunmamaktadr. Bir tek bu olgu bile Bereketli Hilalin
arpc avantajn gstermektedir. Ksaca sylemek gerekirse yerel bitki rtsnn

56

evcilletirmeye uygun olmas n arttr. Bereketli Hilal, dnyada yiyecek retiminin ilk
balad yerdir, nk ada dnyadaki temel tarm rnlerinin ve belli bal hayvanlarn
ana yurdudur.
Ayn ekilde, Bereketli Hilalde, ilk evcilleen drt meyve olan zeytin, zm, incir ve
hurmann da, bu blgede, bol bol yaban atalar vardr. Bu aalar, Dou Akdenizde
evcilletirildikten sonra, ksa zamanda, talya, spanya, Kuzey Afrika ve Arabistana
yaylmtr. Akdeniz dnyasnda, zeytin aalarnn, yalar nedeniyle, M.. 4000 den
itibaren yetitirildiini biliyoruz. Atalarmz, susam, hardal, haha ve keten bitkisini de yal
tohumlar iin seerek, evcilletirmilerdir. Keten ayrca dokuma bezi retmekte de kullanld.
M.. 7000 dolaylarnda, ketenin Bereketli Hilalde evcilletirildii tahmin ediliyor. Altn
Hilal evcilletirmede, bu denli ba ekerken, aacn nitelikli rn vermesinde ok etkili olan
alamann, ilk olarak Bereketli Hilalde yaplmad, alamann ilk uygulayclarnn ve bu
yntemi gelitirenlerin, inde yaayan topluluklar olduu bilinmektedir.

57

Evcil Hayvan ve Tahl

Evcil hayvan, hayvann remesinden ve beslenmesinden sorumlu insanlar tarafndan

kullanlmak zere seilmi, bir yere kapatlarak yetitirilen, bunun sonucunda da yaban
atalarndan farkllam hayvan demektir. Evcilletirme ile ehliletirmeyi kartrmamak
gerekir. Doadan alp terbiye ederek yararlandmz hayvanlar evcillemi olmazlar, sadece
ehliletirilmi olurlar. Evcilletirme olgusu, yaban hayvanlarnn insanlar iin daha yararl bir
eye dnmesi olgusudur. Gerekten de evcilletirilmi hayvanlar eitli bakmlardan yaban
atalarndan farkldrlar. nk insanlar, hayvanda istedikleri zellii ne karan seimlerle,
yaban evrede farkl ileyen doal seilime mdahale etmilerdir. rnein koyunlarn
tylerini dkmeyenleri, ineklerin bol st verenleri vb. tercih edilmitir.
Memeli byk ba hayvanlarn evcilletirilmesi, bitkilere nazaran daha kolay olmutur.
nk dnyada, yaban ot obur memelilerin tr says 148 civarndadr. Bu nedenle bir
memelinin evcilletirilmeye uygun olup olmadn anlamak, bir tarm bitkisinin evcillemeye
uygun olup olmadn anlamaktan daha kolaydr. Tr says 148 olan, arl 45 kg
stndeki ot obur kara hayvanlarndan, ancak 14 tr evcilletirilmi, geri kalan 134 nde ise
bu i baarlamamtr. Bu 14 tanenin ilk bei btn dnyada yaygnlk ve nem kazanrken,
ikincil olan 9 tanesi ancak dnyann belli blgelerindeki insanlar iin nemli olmutur. lk
bee giren evcil memeliler sr, koyun, kei, domuz ve attr. kinci dokuz ise Arap devesi,
ift hrgl deve, lama alpaka, eek, ren geyii, manda, yak, banteng ve gaur dur. Bu eski
zaman on drtlsnn 7 tanesinin yaban atas Bereketli Hilali de iine alan Gneybat
Asyada yayordu. Avrasyay gz nne aldmzda ise (Avrasya Kuzey Afrikay da
kapsayacak ekilde tanmlanmtr) 14 evcilleen memeliden 13 nn ana yurdu bu
topraklardr.
Temel verimsizliklerinden tr, etoburlar tercih edilmemi ve hibiri evcilletirilmemitir.
Bir hayvan, bir bitkiyi veya baka bir hayvan yediinde, yedii eyin bioktlesinin yiyenin
bioktlesine dnme oran ortalama %10 civarndadr. rnein 500 kg lk bir inek
yetitirmek iin yaklak 5.000 kg msr gerekir. Buna karlk 500 kg lk bir etobur hayvan
yetitirmek iin, 50.000 kg lk msrla beslenmi olan 5.000 kg lk ot obur hayvan etobura
yedirtmek zorunda kalnr. Bu verimli bir olay deildir. Bunu fark eden atalarmz,
evcilletirmek iin etoburlar deil, ot oburlar tercih etmilerdir.
Evcil hayvanlarn insanlara salad faydalar, eski dnyann snrlar ile snrldr. Amerika
ktas, Avustralya, Yeni Gine gibi dnyann birok blgesinde evcilletirilecek byk hayvan
yoktur. nsanlarn buzul andan sonraki byk diasporasnda, daha nce insanla
58

karlamam evcilletirmeye aday bu byk hayvanlar ar avlanma sonucu yok

olmulardr. Buna karlk Afrika ve Avrasya gibi ok uzun zamandr insanla tanm
topraklardaki byk boy memeliler ayakta kalabilmilerdir. Byk boy memelilerin, eski
dnyada ayakta kalabilmesini, yz binlerce yl iinde, n insanlarla birlikte ezamanl olarak
evrimlemelerine ve buna bal olarak savunma sistemlerini gelitirmelerine balamak
gerekir.
Tahl bitkilerinin, hzl bymek, yksek oranda karbonhidrat iermek, ilenmi toprakta ok
bol rn vermek gibi olumlu zellikleri vardr. nsanln tkettii kalorinin yardan fazlas
tahllardan salanr. Tahllarda protein oran dktr, ama bu ak, protein oran ok yksek
olan baklagillerle kapatlr (% 25 -% 38). Tahl ve baklagil paketi (buday arpa / bezelye
mercimek - fasulye - nohut), Bereketli Hilalde, ok erken dnemde evcillemi ve insan
topluluklarnca kullanlmaya balanmtr. Dier taraftan, evcilletirilen hayvanlarn inek, at
gibi sapana koulmas imkn vardr. Bu, tahl retimini hem kolaylatrr ve hem de evcil
hayvann ie yararlln arttrr. Evcil hayvan, tahl retiminde i makinas olur.
Batan beri anlatlanlardan anlalaca gibi, atalarmzn nereye yerleeceine karar veren
olgu, evcilleebilecek tarm bitkilerinin yaban atalarnn yetitii yer olmutur. Evcilleen
bitkilerle birlikte yiyecek retimi balam, bu da yerleik dzene gemeyi gerekli klmtr.
Yerleik dzen ve yiyecek retimi beraberinde nfus artn getirmitir. Avc ve toplayc bir
toplumda, anne yannda ancak bir ocuk tayabilirdi. ocuk g esnasnda ayak ba
olmayacak kadar bymeden ikinci bir ocua sahip olunamazd. Bunun gerei olarak, yaban
hayvan ve bitkilerle geinen avc toplumlarda doumlarn aras aa yukar drt yl bulur.
Yerleik hale gemi (ifti) toplumlarda ise doumlarn aras iki yla iner. Toplumlar
besleyebilecekleri kadar nfusa sahip olurlar. Yerleiklerin bir dnm topra, yaban hayvan
ve bitkilerle geinen insanlarn bir dnm toprandan ok daha fazla insan doyurabilir.
Yiyecek retimi ile avc ve toplayclara gre, nfus artmtr. Bu arada, yerleik dzene
gemi olan toplumlar, zamanla, rn fazlasn depolamay becermiler ve anak mlek
yapp, kullanr hale gelmilerdir. rn fazlasn depolama imkn, insanlarn a kalma
olasln azaltm ve bu da, nfusun daha fazla artmasna sebep olmutur. Eitliki avc ve
toplayc toplumlardan, rn fazlas ile beslenen yerleik toplumlara geildiinde, ortaya
sosyal snflar da kmaya balamtr.
Bundan 18.000 yl geriye gidildiinde, Anadolunun ortasnda, Konya ovasnda, byk bir i
deniz (veya byk bir gl) vard. Anadolu platosu, ormanlarla kapl idi. Anadolunun tam
gbei, yaamaya ve yerlemeye ok msait artlar ihtiva ediyordu. Bu topraklarda aslan ve
leopar dhil, her eit vahi hayvan yaamaktayd. Avclk ve toplayclk dneminde, uzun
deneyimler sonucu, insanlar yabani tahllardan beslenmek iin faydalanmay, renmilerdi.
Bu deneyim tarmn kolay yaplabildii yerlerde, besin retimine geilebilmesi iin bir n
bilgi oluturdu. Yabani tahl rnlerinden elde edilen tohumlarn ekilmesiyle balayan tarm,
zaman iinde gittike geliti. Tahl retimine paralel, baz hayvanlar da evcilletirilmeye
baland. retim biimindeki bu deiim, insanlar, besin rettikleri topraklara bal
kalmaya zorlam ve bu toplumlar iin, avc ve toplayc gezgin hayat son bulmutur. Tarm
topraklarnn ovalarda yer almas, maara ve kaya snaklarnda yaayan insanlarn,
geceleme alkanlklarn da deitirmek zorunda brakmtr. nk tarlalara, yani retim
merkezlerine yakn bulunmann avantajlar ksa srede, insanlarca fark edilmitir. Bu
ihtiyatan ise konut yapm gerei ortaya kmtr. Besin retimi ve ilk yerleik ky
toplumlar yeni bir an balangcdr. Biz bu aa yeni ta devri anlamna gelen
Neolitik a diyoruz. Bu ilk yerleik tarm topluluklarna rdnde, randa, Irakta ve
Anadoluda yani Bereketli Hilalde rastlyoruz.

59

nsanolu yerleiyor

lk yerleimler

Yaznn kullanlmaya balanmasndan nce, sanki medeniyet yokmu gibi bir izlenime, genel
olarak, kaplanld bellidir. Hlbuki bu izlenim doru deildir. Ne yaznn bulunmasyla
medeniyet pat diye ortaya kmtr, ne de yaz ncesinde insanlarn rgtl yaamlar
olmamtr. Yazdan nce de, ehirler, ekonomik faaliyetler (tarm, hayvanclk, ticaret,
teknoloji...), savalar, siyasi rejimler, sanat yaplar, bilimsel bulular vb. vard. Yaz,
gnmze, eski toplumlarn nasl yaadklarn ve olaylar nasl grdklerini anlatmas
bakmndan nemlidir ve bizim iin byk bir kolaylktr. Yazl belgelerin ortaya k ile
detay bilgilere varmak ve faaliyetlerin eitliliini grmek mmkn olmutur. Ancak yaz,
yazann sbjektif grn de ierdiinden, bizi, olaylar yazanlarn gz ve dncesi ile
yorumlamaya itebilir. inlilerden rendiimiz Trk eski tarihi byledir. Unutulmasn,
bugnk medeniyet, ta Homo erektustan balayp, Homo sapiense varan, oradan yaz
ncesine ve oradan da yaz sonrasna giden bir evrimdir. Tula zerine tula konularak bu
gne gelinmitir. Ama bunlar birbirinin ayn tulalar deildir, boy boy, eit eit, renk renk,
deiik malzemelerden yaplm tulalardr. te kltr budur.
B.. 11.600 ylnda, Fransada maara yaamnn sonuna gelinmiti. Bu dneme ait maara
resimleri Le Portal maarasndadr.
Gney Amerikada Peruda insan yaam ile ilgili bulgular da bu tarihe aittir. Ancak bulunan
baz ta aletlerin daha eski tarihlere kadar gittii grlmektedir. Baz ta aletler 28.000 yl
ncesine aittirler.

60

B.. 11.600 ile 10.800 tarihleri arasnda, New Meksikada, daha nce Avrupada yaanm
olan gelimilik dzeyinde yaamakta olan avc bir kltr vard. Bu kltre Clovis halk
denir. 11.500 yl nce Brezilyada yaayan insanlarda da, Gney Pasifik insanlarnn
zellikleri grlmektedir. Btn bu verilere dayanarak, Bering boaz zerinden Amerika
ktasna yaplan gten nce, gney Pasifik zerinden gelen bir halkn, gney Amerika
ktasnda yaamaya balam olduu sylenebilinir. Ancak konu kapsammz dnda
kaldndan, daha ileri gidilmeyecektir.

Jerf-el-Ahmar

Gbekli Tepe

B.. 11.600 ile 10.500 yllarnda, orta

Mezopotamyada imdiki Suriye snrlar iinde,
Frat nehri kysnda, Jerf-el- Ahmarda kurulmu bir
yerleim vard. Bu yerleim, Troya veya dier
yerleimler gibi biri dierinin yknts zerine
yaplm, eitli tarihlerdeki yerleimlerden meydana
gelmitir. eitli nedenlerle yklan bir oturma
yerinin zerine yenisi ina edilmitir. Jerf-elAhmarda bir tarm topluluu kasaba kurarak
yerlemitir. Tatan yaplm evler balangta
dairesel iken, zamanla dikdrtgen eklinde
yaplmaya balanmtr. Artk insanln yeni bir
dnemi balamaktadr.
anlurfann 20 Km kuzey dousunda, Merkez
renci ky snrlar ierisinde, Gbekli Tepede,
bugnden 11.600 ile 8600 yl ncesine ait bir
yerleim vardr (M.. 9600 7600). Bu yerleimin
sakinleri, anak mleksiz bir dnem yaamakta,
avclk ve toplayclk yapmaktaydlar. Yerleik
dzende olmamalarna ramen, kendilerine, dinsel
trenleri iin tapnaklar yapmlard. Yaptklar ilk
yaplar daireseldir. Daha sonra dikdrtgen biimli
yaplar ortaya kmtr. Tapnaklardaki, kaya
yerleimleri ngiltere'deki " Stonehenge " e
benzemektedir. T biimli kire ta steller zerinde
aslan, ylan, kz, ko, tilki, turna ve rdek gibi
hayvanlarn kabartmalar vardr. Tapnakta, doal
boyutlarnda, tatan oyulmu yaban domuzu,
kaplumbaa ve akbaba heykelleri ssleme olarak
kullanlmtr.

Ayrca, Gbekli Tepede, Anadolunun bugne kadar bulunmu en eski tapnak ve heykel
atlyeleri vardr. Bu atlyelerde, kalker tandan yaplm, byk boyda insan ba, aslan
ba, domuz ba, boa ba ve kurbaa heykelleri bulunmutur. Anadoluda, imdilik
bilinen en eski plastik sanatlar bunlardr. Gbekli Tepeyi kuran insanlar, avc ve toplayc
olarak yaarken, dini trenler yapmak zere bir araya gelmekteydiler. Bu dini amal
toplantlar, sanrz yerleik yaama gemelerine neden olmutur. Ancak Gbekli Tepe
sakinleri, yerleim asndan yerleik dzene gemelerine ramen, retim biimi olarak
avclk ve toplayclk yapmaya devam etmilerdir. Burada yerleik tarm ve hayvanclk
tarz retim biiminin varlna dair, imdilik bulgular bulunamamtr. Gbekli Tepe, avc

61

ve toplayc toplumlarda bile mimarlk kltrnn ortaya ktn gsterdiinden ok

enteresandr. Yani mimarlk, yerleik tarmn bir rn deildir, avclk dneminde de var
olmu ve gebelik aamasna gelindiinde daha da gelierek, bir kltr esi olarak,
varln srdrmtr. Gbekli Tepeliler, ok Tanrl ve Tanr olarak hayvanlar da
kapsayan bir dine inanyorlard. Tapnak stelleri, deiik kabilelerin veya boylarn Tanrlar
imi gibi grlmektedir. Yani, amanist bir toplum, gbekli tepede yaad ve kendilerine
tapnaklar yapt diyebiliriz.

Gbekli Tepe hanm (Vens)

62

Son zamanda, Urfa Balklgl'de yaplan hafriyat almalar srasnda, gnmzden 13.500
yl nceye dayanan bir erkek heykeli bulunmutur. Kalker tandan yaplm, iki metre
boyunda ve ereksiyon halindeki erkeklik organn iki eliyle kavramtr. Heykelin cinsellii
vurgulayan bir Tanrsy sembolize ettii dnlyor. Bu buluntunun yan sra ok ular,
mzrak ular, bazalt kaplar, hayvan kemikleri ve ev demeleri de bulunmutur. Bylece,
Anadoludaki ilk yerleimler 2000 yl daha geriye, B.. 13.500 (M.. 11.500) yllarna
gitmi olmaktadr.
Gbekli tepe ile ayn tarihlerde, Suriye'de Frat vadisi kysnda Ebu Hureyre hy
incelenmitir. M.. 10.000 ile 9000 yllar arasnda orada yaayan insanlar, kylerde
oturuyor ama yiyecek retimi yapmayp, avclk ve toplayclkla geiniyorlard. Burada pek
ok kmrlemi bitki kalnts bulunmutur. Ebu Hureyrede yaayan toplayclar 157 tr
bitki topluyorlard. 157 tr bitki toplanm olmas, nlerine ne gelirse topladklar anlamna
gelmemektedir. Bitkileri seerek ve ilerine yarayacak olanlarn alarak topluyorlard. Yani,
bu 157 tr bitki, bilinli ve seici bir abann sonucuydu.
Dnyada mamut soyunun tkendii M.. 9000 li yllara gelindiinde, insanlar Orta Douda
kentler kurmaya balamlard. Mezopotamyada emi anidarda (Chemi Shanidar), 150
yaayan ile zamann en byk kasabas vard. Orta Asyada ise gebelik geliiyordu. M..
9000 ile 6000 yllar arasnda Moolistanda yaayan insanlar avc topluluklar halinde
dolayorlard.
M.. 8000 de, Pasifik okyanusu sular Golden Gate e girerek, San Fransisko krfezini
oluturdu. Ayn tarihlerde, gnmzde hala devam etmekte olan, Baltk, Kuzey kutup blgesi
ve kuzey Amerika gller blgesindeki plastik deformasyon balad.
M.. 8000 li yllarda, Mezopotamyada ilkyaz denemeleri balamt. Mezopotamya halk,
gda maddelerini, iftlik hayvanlarn ve arazileri iaretlemek iin, ayrt edici ekilli, kilden
yaplm nianlar kullanmaya baladlar. Bu nianlarn ekilleri, kre, disk, koni, silindir ve
gen gibi ok belirgin ekillerdi. Bu iaretler, zaman iinde yazya dnecektir.
Gney Afrikadaki insanlar ise, Yohanesburgda, kulbemsi koruyucu ikametghlar yaparak,
ilerinde yaamaya balamlard. Gney Amerika yerlileri ise, ilk defa patates ekip,
biiyorlard.
M.. 8000 ile 7000 yllar arasnda, dnyann scakl tekrar ykseldi. Yaam blgeleri
kuzeye doru byd. Buna bal olarak geyiklerinin peinden gelen insanlar, balklkla
geinen insanlarla, Baltk evresinde kararak, Baltk etnik gurubunu oluturdular.
Bu dnemde, dnya zerinde eitli blgelerde yaayan insan topluluklarnn, bugnk
bulgularmzn nda bilinen kltrel gelimesi yledir. Kuzey inde arap yapmna
balanmt. inde yaayan insanlarn kullandklar mzik aletleri iinde flt vard.
rdndeki insanlar, Ain Ghazal (Gazal) gibi kasabalarda organize bir yaam yayorlard.
Ain Ghazalda grld gibi, pek ok heykelleri vard. Bu srada, Byk Sahrada yaayan
insanlar, bilinen ilk st sama faaliyetinde bulunuyorlard.
Japon halk yemek piirmek ve saklamak iin toprak kaplar retiyorlard. M.. 8 bin ile M..
300 yllar arasndaki dneme, sicim desenli kaplar nedeniyle, Jomon dnemi denir.

63

Hykler

Anadoluda, Mezopotamya ve randa evler kerpiten yapldndan, tarih boyunca kltr

katmanlarnn st ste ylmas ile topraktan byk tepeler olumutur. Bu tepelere
Mezopotamyada Tell , randa Tepe , Anadoluda Hyk denir.
lk yerleimler kesinlikle tarma elverili bir yerde, akarsuyun hemen kenarnda kuruluyordu.
Herhangi bir yerleim deprem, salgn hastalk veya sava sonucu yklarak oturulamaz hale
gelse bile bu yknt hala yrenin en oturulabilir yeri olma zelliini koruyordu. nsanlar
yknty brakmyor, kerpi evlerin ykntlar kolayca dzeltilerek, yeni yerleimi eskisinin
zerine kuruluyordu. Bylece, kltr katmanlar st ste gelerek kent-tepeler meydana geldi.
Hykler ykseldike, oturmaya daha elverili hale geliyordu. Ykselen tepe daha serin esinti
alyor, serinlik artp, sivrisinek azalyordu. Ancak ykselmenin de bir snr vard. 2030
metre ykseldikten sonra, tepe alan klyor, ini k zorlayordu. Bu duruma
gelindiinde, ykselen tepeler terk edilerek yeni yerleimlere geiliyordu.
Hykler genelde yass biimli tepelerdir. aplar en geni yerlerinde 100 ile 500 metre
arasndadr. Hykler dz alanlara kurulduundan, onlar uzaktan semek kolaydr. Hykler
gibi tepe haline gelmi baz yerler de Tmlslerdir. Hykler st ste ylm kent
kalntlar iken, Tmlsler ilerinde ant mezarlar olan tepelerdir. Tmlsler, hyklerden
hem daha kk ve her de daha sivridirler. Hykler binlerce ylda oluurken, Tmlsler bir
seferde yapay olarak ylan toprakla oluturulmaktadr.

64

atalhyk

atalhyk

atalhyk genel grnt

65

Anadoluda ise, atalhykte (Konya Karaman arasnda), M.. 7400 ylnda (B.. 9400)
bir yerleim kurulmutu.
Toros dalarndan Konya ovasna akan aramba ay atalhyk iki ksma ayrr. Konya
ovas, bundan 18.000 yl ncesine kadar bir anak glyd. Bu gl, o tarihten sonra
ufalmaya ve ova ortaya kmaya balamtr. Bu bakmdan, atalhyk, eski gl alanndaki
hayvancla ok msait otlaklar ile sulak ve verimli alvyonal tarm arazisinin birletii bir
kesimde yer almaktadr.
Bu yerleim 140 dnm kaplayan bir ehir yerleimidir, o dnemde atalhykte 8000
kii yayordu. Evler kesme kerpiten gz, gz olarak yaplm ve birbirine yapk
dzenlenmiti. Grntye bakldnda, insana ar kovanna bakyormu izlenimini veren bir
grntdr. Evler bir ka dikdrtgen odadan olumutur. Odalar genellikle 25 m2
byklndedir. atlar dzdr ve odalara atdan tahta merdivenlerle inilir. atlar
toplumsal yaam merkezleridir ve evler aras ulam salarlar. Evlerin da dnk
yzlerinde kap ve pencere yoktur. Bu yzden, kentin kendi, bir savunma sistemi
oluturmaktadr. Evler, birbirinden yksek yaplmtr. Evlere, komu evin atsndan
uzatlan bir merdiven aracl ile dz dama alan bir kap veya kapaktan giriliyordu.
Pencereler ise atnn hemen altndaydlar. Yap malzemesi olarak, alvyon ovann bolca
sunduu amur (kerpi) kullanlmtr. Yerleimin kendisi, nceden planlanm ve mimari
bir kavrama gre yaplmtr. atalhyk ehri, her ynyle gelimi bir soyut dncenin
varln kantlamaktadr. Evlerin dlar amur ile svanmtr. Aa dikmeler ve yatay aa
hatllarla at desteklenmitir. Bu ok nemli Neolitik merkezin, ilerki tarihlerde ina edilen
katmanlarnda, aa dikmelerin yerini, belirli aralklarla konmu " paye " ler almaktadr.
Paye dikdrtgen kesitli duvar knts veya yarm stundur.

atalhyk mezar

66

Evler, mezarlar ve tapnma yerleri yan yanadr. llerini gmen atalhyk insanlar
gnlk yaamlarn atalarnn mezarlarnn yannda geiriyorlard. Evlere girildiinde, giri
merdiveni, ocak, frn ve deponun gney ynnde yer ald grlr. Duvarlara bitiik konan
kerevitler hem oturmak ve hem yatmak iin kullanlyordu. ller evlerin iine, bu
kerevitlerin altna gmlyordu.
Duvarlar boya ile panolara ayrlmtr. Panolarn ileri krmz boya ile boyanarak, duvarlara
estetik bir grnt verilmitir. Odalarnn iinde ate yaktklarn ve zaman zaman
odalarnn duman iinde kaldn, yallarnn cierlerinin dolan karbon nedeniyle biliyoruz.
Kimi evler kutsal tapnma yerleri olarak yaplmtr. Tapnma mahalleri hayvan boynuzlar
veya bunlarn yapay benzerleri ile sslenmitir. Ayrca duvarlara renkli resimler yaplmtr.
Bu resimler paleolitik maara resimlerine ok benzemektedirler. Bu resimlerde avlanan ve
vahi hayvanlar kzdran insanlar, basz cesetleri gagalayan akbaba imgeleri, boa balar
vb... vardr. Bu resimler sayesinde, bundan 9000 yl nce atalhykte yaayan insanlarn
grnleri, giysileri, etkinlikleri konularnda bilgiler edinilmektedir.
Ayrca tatan yontulmu veya kilden yaplm kk insan ve hayvan heykelcikleri (leopar
heykelleri, ana Tanra, ...); alet yapmnda kullanlan kemikler; ok, topuz, mzrak gibi
silahlar; sepet ve hasr izleri; eirme dokuma aletleri ve byk bir ans eseri olarak
bozulmadan kalabilmi ve bulunabilmi olan dokunmu kuma; Akdeniz kkenli deniz
kabuklar; bu blgede bulunmayan maden filizleri; boyalar; sslemesiz toprak kaplar;
aatan yaplm kaplar; fosillemi tahl bulunmutur. Btn bunlar bize, ekonominin
temeli olarak sulu tarmn yapldn, evcil hayvan beslendiini, avcln da temel bir ura
olarak devam ettiini, en azndan Akdeniz kylar ile bir ticari iliki olduunu
gstermektedir. Nil nehrinden sepet ve Kapadokyadan doal cam ithal edildii netlemitir.
Burada toplu yaam, ehir, sanat, tarm, hayvanclk, ticaret, avclk ve savalk vardr. Bu
ok eski bir kltrdr, bu kadar eski bir kltrn daha nce Anadolunun dnda gelitiine
dair elimizde herhangi baka bir bulgu yoktur. Anadolunun bu ilk insanlar kimdir? Tabii
bilmiyoruz. Ama maara adam diyebileceimiz ilk Homo sapienlerin avc ve toplayc
ekonomilerinden, yerleik dzene ve yar tarm ekonomisine geileri, atalhykte gzler
nne serilmektedir.

67

Toprak Kaplar

nsanlar besin retimine getikleri ilk yllarda, pimi toprak kaplar yapmasn bilmiyorlard.
Bu nedenle, Neolitik an bir evresi anak mlek kullanlmayan bir dnemdir. Bu anak
mleksiz evrenin kalntlar, Anadoluda bir ka yerleim merkezinde saptanabilmitir.
atalhykn ilk katlar da, byle bir evreyi gstermektedirler. Avc toplum aamasnda
henz bilinmeyen, pimi toprak kap kullanm, yerleik dzene geildii ilk asrlarda da
hemen kefedilememitir. Ancak, atalhykn bize gsterdii gibi, bu anak mleksiz
dnem ok uzun srmemitir. nsanlar ihtiyalarnn gereini abucak bulmulardr. Hlbuki
daha ilerde greceimiz gibi, gebe toplumlarda anak ve mlein icad, ok daha uzun
zaman almtr. Bundan 5000 yl geriye gidildiinde,
Gney Sibirya kltrnde
(Afanasyevo kltr) anak ve mlee rastlanmamaktadr.
atalhykte pimi kil kullanlmaya balandnda ve ondan sonraki dnemlerde, tahta
kaplar da beraberce kullanlmtr. Geni kaplar, eitli byklkte kseler, kapakl kutular
tahtadan yaplmaktayd. Tahl samanndan ve bataklk sazlarndan yer hasrlar rlyor,
byk sepetler retiliyordu. Kemikler ise bz, ine ve kak olarak kullanlyor ve
kemiklerden eitli aletlere sap yaplyordu. Aletler ve silahlar, obsidyenden yani volkanik
camdan veya akmak tandand. Obsidyen, ok ve mzrak ucu, bak ve orak gibi, ok geni
bir kullanm alan bulurken; akmakta, tren haneri gibi ok zel maksatl aletlerde
kullanlyordu. atalhykte, dnyada bildiimiz ilk aynalar da yaplmtr. Bu aynalar da
obsidyendendir. Aynalarn sslenme dnda dini ayinler iin de kullanld
dnlmektedir.
Giysi olarak, bitki lifi, yn ve hayvan klndan dokunmu kumalarn yan sra, hayvan
postlar, krk ve deri de kullanlmtr. Kadn giysileri omuzdan ine ile tutturuluyordu.
Erkekler ise, kuma zerlerinden kaymasn diye, kemerle veya belde ine kullanarak
kuma tutturuyorlard. Trenlerde ise, Leopar derisi giyildii, duvar resimlerinden
anlalmaktadr.
Anadolu, maden bakmndan hep zengin olmutur. atalhyk, bize maden iiliinin de ilk
rneklerini sunmaktadr. Kurun ve bakrdan yaplm boncuk ve ine gibi kk eyalar,
duvarlarda ve duvar resimlerinde kullanlan boyalarn yapm iin gerekli olan baz
minerallerin kullanlm olmas, Neolitik (yeni ta devri) ada bile insanlarn baz madenleri
ileyebilme dzeyine eritiklerini gstermektedir. Sadece atalhykte deil, Diyarbakrn
Ergani ilesinde ayn tepesinde de bakr ve malahitden dvlerek yaplm bzlar, ineler,
boncuklar bulunmutur. Maden ilemede kullanlan yntem, starak dvme gibi ilkel bir
68

yntemdir. Ancak, bu dnemde bile Anadolu insan maden kullanmaktadr. M.. 6000
yllarndan itibaren, Anadoluda, zanaatkrlar, ss galenin erime noktas olan 1100 derece
santigrad geen, haval eritme frnlar kullanyorlard. Galen iinde gm bulunan kurun
mineralidir.
Anadoludaki maden zenginlii, Anadolu insannn maden ilemedeki mahareti, bundan
sonra, daima nemli bir becerisi olacaktr. lk atalarmzn bu bilgisi, nesiller boyunca
srecek, bu gnlere kadar gelecektir. Maden ve maden iilii, ticareti ekillendirecek,
Anadolunun darya almasna, zenginlemesine neden olacaktr. Daha ilerde, Asur ticari
kolonileri kurulacak, bu koloniler sayesinde yazl ilk belgeler oluacaktr.
atalhykte gzler nne serilen, yz asr ncesine ait Anadolu kltrnn, evreden
soyutlanm bir kltr olmadn, daha o dnemde bile gelimi bir ticaret yaamnn var
olduunu bilmekteyiz. Erganiden gelen bakr, Toroslardan karlan kurun, Suriyeden
getirilen akmak ta, Akdeniz kkenli deniz kabuklular hep bu gelimi ticaret ann
gstergeleridir. Bu dnemde Anadolu, Orta Dou ve Mezopotamyada yerleik dzen
kurulmaya balanmtr. Kk kasabacklar kendi aralarnda ticarete balamlardr.
Yerleikler arasnda iliki artmakta, bu da beraberinde kltrel etkileimi getirmektedir.
Daha ortada yaz yoktur. Ama ticaret vardr. Takas usul yaplan ticaretin, ihtiyatan
kaynakland bellidir. Ancak ss eyalarnn ihtiya kapsamna girmesi, insanlarn
beslenme ve barnma dnda kullanabilecekleri art bir deerin de olumakta olduunu
gstermektedir. Eer bu art deer oluuyorsa, toplumun snflamas da balam demektir.
atalhykte bulunan geometrik desenli onlarca mhr, mlkiyet duygusunun gelitiini ve
uygulanmakta olduunu belirtmektedir. Bylece toplumda snflama ve zel mlkiyet
balam olmaktadr. Ancak, atalhykl atalarmz hala aada anlatld gibi eitliki
bir toplumda yaamaktadrlar.

atalhyk mhrler

69

skeletler zerinde yaplan incelemelerde, kadn ve erkek kemiklerinde izotoplar asndan bir
farka rastlanmamtr. Bu bulgu, kadn ve erkein ayn tarzda beslendiini gstermektedir.
Demek ki iki cins arasnda farkl bir yaam ve belirli bir yetki farkllamas yoktu. skelet
dileri zerinde yaplan incelemeler de bu gr teyit etmektedir. Kaburga kemiklerinde
bulunan karbon birikimleri ise, daha nce bahsettiimiz gibi, cierlerde biriken karbonla
ilgiliydi. Bu birikim, ister kadn ister erkek olsun atalhykllerin zamanlarnn byk bir
ksmn evlerinde geirdiini gsteriyordu. Gnlk yaam asndan cinsler ve aileler arasnda
nemli bir farkllk bulunamamtr. llerin gmlmesi asndan da bir fark yoktur. Kadn,
erkek, ocuk ayn tarzda ve ayn yere gmlr. l ile birlikte gmlen ve lnn sonraki
yaamnda iine yaramas istenen eyalar da ayndr. Btn bunlara dayanarak, atalhykte
olduka eitliki bir toplumun yaadn syleyebiliriz. Kadna tannan ok az bir sayg fark
varsa, bu ancak onun dourganlndan kaynaklanan manevi bir farkt.
Kral veya kral benzeri bir ef diyebileceimiz kiinin, ayrcalkl bir evde yaadn gsterir
bir delile de rastlanmamtr. Peki, bu toplum, 8 bin kii, nasl ynetiliyordu. atalhyk
toplumunun nasl ynetildiine dair ipular u ana kadar ortaya kmamtr. Ancak, devam
eden kazlarda, bu konuda da bilgi edinebilme ansmzn olduu bellidir. Yine de, Anadolu
tarihinin atalhykten az sonra, topluluklarn ynetim ekli olarak krallklar tercih etmi
olmas, bize, atalhykte eflik tarz bir ynetimin olma olaslnn hayli yksek olduunu
gstermektedir.

70

Anadolunun dier yerleimleri

atalhyk, kendi dneminin nemli bir merkezidir. Ancak, bu dnem Anadolusunun tek
yerleimi deildir. Tarsusda, Mersinde, Hatay Amik ovasnda, Gller blgesindeki Erbaba
ve Suberde, Anadoluda Akl ve Can Hasan hyklerinde neolitik yerleimler
bulunmutur. Anadoluda neolitik yerleimlerin says 1000 den fazladr.
Diyarbakr civarndaki ayn yerlemesi M.. 7250 6750 yllarna rastlar. Yerlemenin
ortasnda bir meydan vardr. Meydann etrafnda dikdrtgen eklinde ina edilmi yaplar
bulunur. Binalar ta bir temel zerine kerpiten ina edilmitir. ayn'nde oturanlar buday
hasad yapmay, tahl tlp un yapmay ve buday ekmei retmeyi biliyorlard.
Tarmn yan sra koyun ve kei besleyerek hayvanclk ta yaplyorlard. Kpekleri vard.
Bulunan kadn Tanra heykellerinden, Anadolu Ana Tanrasnn, daha o tarihlerde,
ekillendii grlmektedir.
Yeni ta devrinden (neolitik), bakr-ta devrine (kalkolitik) gei Haclarda izlenmektedir.
Mimari yeni ta devrinin sonlarna doru deimitir. atalhykte damlardan girilen
evlere, Haclarda avluya alan kaplardan girilmektedir. Evler arasnda dar yollar vardr.
Evler aras yollar karmza ilk defa burada kmaktadr. Kent dokusu olumaya balamtr.
Avclk gittike tarm karsnda nceliini kaybetmektedir. Eskiden ev duvarlarn ssleyen
av partilerini gsteren resimlerin yerini, bereketlilik simgesi olan kadn figrleri almaya
balamtr. akmak tandan yaplan aletler, bakr aletler karsnda gerilemitir. Haclarda
ller, atalhykte olduu gibi, artk evlerin ierisine gmlmemektedir. Yerleimin
dnda mezarlklar vardr.

Haclar yerleimi 1

71

aman Dini ki Dnyann Birlii

nsanlar topraa yerlemeye baladklarnda daha gebelie gememilerdi. Yerleik

dzene gei, gebelie geiten bir adm nde olmutur. Burada anlatmda bulunulan
srete, dnyada iki tip yaam tarz vard. nsanlarn byk ksm avc toplayc iken, ufak
bir aznlk topraa yerlemeye balyordu. Bir sre sonra, avc toplayc toplumlar bir
taraftan yerlemeye, bir taraftan da gebelie balayacaklardr. Ancak, yerleik dzen
avclk ve toplayclktan tamamen farkl bir sreken, gebelik avcln doal devam
gibidir. Hangi toplumun hangi sreci yaayacana bulunduu corafya karar vermitir.
Yerleikleri ele alrken, onlarn dinleri de ele alnacandan, kopukluk olmamas iin, Avc
toplayc toplumun ve gebe toplumun dini olan aman dinine tekrar dnmek
gerekmektedir. aman dini anlatlrken, yakn tarihten rnekler verilmi olmas, tarihin
akna ters gibi grlse de konunun iyi anlalabilmesi iin gerekmektedir. Ayrca bilinen
rnekler, anlatlan tarihten daha yakn tarihlere aittir. Ana yurdu bozkrlar olan Avc ve
toplayc toplumun dini, toplumlar gebelik aamasna getikten sonra ok az deierek
devam etmitir.
Bozkrn sert ve acmasz yaam koullar, avc ve toplayc toplumlara ve daha sonra da
gebelere byk bir yaam sevinci verir. Bugne kadar varlnz srdrmsnzdr.
Bugn yaamaktasnzdr. Var olmanz yeterli bir sevintir. Yarnn neye gebe olduunu
kimse bilemez. Yarn gelecektir. Yarnn bugnden iyi olmasn dileriz, ama bu, bugnn
deerini drmez. Bozkr insannda lm korkusu yoktur. Ruhsal kargaa yoktur. Yaama
tam bir ballk vardr. En eski yazl belgeler, gebelerin zevke, elenceye, ikiye ve aka
ne denli dkn olduunu anlatr. arklar sylenir, danslar edilir. lme glerek gidilir.
Yerleik insanlar, gebelerin yaam sevincini, metanetini, kaygszln anlayamazlar. Bol
ocuk sahibi olup, soyunu srdrmek yaplmas gereken en nemli itir. Bozkr insan " Kut
" denilen, Gk Tanrnn verdii yaam gcn korumaya ve arttrmaya alr. teki
dnyada da insann, bozkrdaki yaamna deimeden devam edeceine inanr. Bir anlamda
lmszdr. Dini kendi ile uyumludur. Dini doa ile uyumludur. O, bu dini, on binlerce
yllk deneyimi ile yaratmtr. Kendisinin bir paras olan inan, onu doann ayrlmaz bir
paras yapar.

72

Taklamakan Bozkr

Gebenin, evrende alglanabilen her eyi, kendine benzer ekilde yorumladn grmtk.
Canl cansz, maddi manevi ayrm yapmaz. Can, her eyde, her yerde bulunur ve her yerde
ayndr. Tek canl insan deildir. Hayvanlar, bitkiler ve hatta da, ta, ay, gne, yldzlar,
gk hepsi, her ey canldrlar. Her eyin bir can (ruhu) vardr. Toprak, kaya, nehir, aa
iinde oturan bir ruh vardr. Ruhlar, birbirinden farkszdr. Hayvandaki ruhla, bitkideki ruh,
canszdaki ruh ve insann ruhu ayn nitelikte, birbirinden fark olmayan ruhlardr. Canlnn,
canszn bir tek ruhu deil, pek ok ruhu vardr. nsann balca ruhu, ona yaam gcn
veren " Kut " tur. Kut'u Gk Tanr verir. ada amanist Trk boylarndan Yakutlarda,
ruhlar iin " tn ", " kut ", ve " sr " szleri kullanlr. Esinti, rzgr ve nefes anlamna gelen
" tn " vcuttan ayrlrsa lnr. " Kut " ayrlrsa lm olmaz. " Sr " ise, enerji, irade ve
ruhsal durumlar meydana getiren edir. Sr, insan uyurken vcuttan ayrlp, her yeri
dolaabilir. ada Altaylarda ise, insan ruhlar iin " tn ", " kut " ve " sne " szckleri
kullanlr. Buna benzer ekilde, Ehl-i Hak denilen Alevi boylarnda bitkisel, hayvansal ve
insansal ruh bulunur. Anadoluda yaayan Tahtaclarda benzer bir inan vardr, bu inanca
gre bitkisel ruh topraa bal kalr. nsan lnce mezarda yaamaya devam eder, evini
dolar, akrabalarnn ryasna girer. Hayvansal ruh ise baka vcutlarda yeniden dnyaya
gelir. nsansal ruh ise cennete gider.
nsan ruhlar genelde ku biiminde dnlr. nsana can vermeden nce, bu ruhlar
gkyznde kular eklinde dolarlar. nsan lnce, tekrar ge uarlar. Gebeler, ruhlar
arasnda fark olmamasndan, dier ruhlar da, (hayvan, bitki, cansz ruhlar) ku biiminde
dnrler. Eer ku eklinde dnlmeyen bir ruh varsa, bu baka bir hayvan eklindedir.
73

Bylece bozkrda Hayvanla nsan arasnda, ok sk ve hatta i ie bir ilikiler yuma

vardr. Ruhlar yaam kaynan Gk Tanrdan alrlar. Gk, yaam gcnn Kut'un
yaratcsdr. Yiitleri lmden kurtaran Kuttur. Baar Kut sayesinde gelir. Herkes Kut'un
peindedir. Gk, Kutu geri ekerse, Hkmdar tahtn, yaamn yitirir. te Kutlamak
budur.
Ruhlar gkten gelir, ge dner. Ana yerleim yeri gk olan ruhlar, baz durumlarda, zel
yerlerde de mekn tutabilirler. Bir da, boyun ilk yerleim yeri, evinin evresi, boyun
atalarn temsil eden Onganlar, ldrlen dmanlar sembolletiren balballar, boyun bayra
(tu) ruhlarn bulunabilecei yerlerdir. Ruhlar bozkrda dolamay da ok severler. nsan
lnce, ruhu ge ykselirken, ona hayvannn ruhu klavuzluk eder. Onun iin hayvan
ldrlrken, yok olmamasna, yani ruhunu kaybetmemesine dikkat edilir. Bu geici
dnyada yaamak yerine, esas ait olunan yere, yani ge dn beklenen, istenen bir
durumdur. Ancak ge dn engelleyebilecek hatalar yaplmamaldr. ldrlen insan
veya hayvan veya bitki, ldrlme fiilinden dolay gcenmez, ama ge dnn
kolaylatracak bir tarzda ldrlmei istemekte onun hakkdr. Avc, hayvan usulne
uygun bir biimde ldrr, bylece onlarn gerekte yok olmayp yeniden yaayacana,
biimini yeniden bulacana ve len ile ldren arasnda zel bir iliki kurulacana inanr.
Gebe her ldrd dman iin kendi mezarna bir balbal diker; dman balbal olup,
ona teki dnyada hizmet eder. Usulne uygun olarak ldrlm av hayvan, tekrar
canlandnda, kendini ldren avcya gnll olarak kendini yeniden avlatr. Bylece
usulne uygun av, hayvann kkn kazmaz, onu bitirmez. Bu ktla kar da bir nlemdir.
ldrme usulne uygun yaplmaldr. Can, ruh veya yaam gc kandadr. Bu nedenle
kurbann kann aktmaktan kanlr. Bu gelenek ta gebelik dneminden, Osmanl
Devletine kadar gelmitir. Padiah kardeleri kan aktmadan, eski Trk geleneklerine uygun
olarak yay ve kirile boularak ldrlr. Cengiz han dnemini anlatan Moollarn Gizli
Tarihi de, kan akmadan nasl hayvan ldrleceini tanmlar ve slami usulde hayvan
ldrmeyi reddeder: " Kim bir hayvan Mslmanlarn usulnce keserse, o da ayn biimde
kesilmelidir " der. Bunun gibi, len hayvanlarn iskeletlerini, kemiklerini krmadan, olduu
gibi, muhafaza etmek gerekir. Bu nedenle, yemekte bak ve benzeri kesici aletler
kullanlmaz. Etin elle yenilmesindeki temel ama budur. Kemikler krlmasn.
Hayvana kar gsterilen bu zen, zaman zaman hayvan cenaze trenlerine de yol aar.
Sibirya ay mezarlar ile doludur. Eskilerde, hayvan ve insan cenaze trenleri ve gmlme
usulleri arasnda fark olmad bellidir. Bugn bile Anadoludaki Yrkler, Sr ba
denilen, koyun ve kei srlerinin beyleri durumundaki hayvanlara, lnce cenaze treni
dzenlerler. Onlar beze yani kefene sarar ve mezarlarnn zerine ta yarlar. nl atlara,
daha byk bir zen gsterilir. Mezarlar bana, ad ve hatta soy kt yazl olan mezar
ta dikilir. Bunun gibi, stanbul, skdardaki, Gen Osmann atnn mezar evliyalk
mertebesine ulatrlmtr. At evliyas, hasta hayvanlar iyiletirir.
Gebe toplumlarda bir yaam birlii vardr. nsan, hayvan, bitki, su, da yani evremizdeki
her ey birlikte yaarlar ve olaylar birlikte gslerler. Yaam kolektiftir. Sorumluluk da
kolektiftir. Birlikte olan her ey, olaylarn sorumluluuna da birlikte katlr. Cengiz hann
kz, Niabur kenti nnde ldrlen kocasnn cn almak iin ordunun komutasn ele
alp, kente girer. Kpek ve kediler dhil tm canllar ldrtr. Hayvan ve insan dnyas i
iedir.

74

Yaamn ve sorumluluun kolektiflii gr, daha sonralar, aman dininden treyen baz
dinlerde, trenlerle ve zellikle kurban treni ile birleince, enteresan davran ve inanlara
yol amtr. Veda dini, kurban ve kurban trenini yaratc bir g haline getirmitir. Eski
in inannda ise, trenlerin yapl biimi ve hassasiyeti, evrenin davranlarn dorudan
etkileyen faktr haline gelmitir.

75

En Byk Tanr Gk Tanr

Gebede ve onun kurduu tm devletlerde en byk Tanr Gk Tanrdr. Gk Tanr,

gkteki tm yldzlar, gnei, ay kapsayan, neredeyse evrenin kendisi olan bir Tanrdr.
Gk Tanr da canldr ve can (ruh) tar. Tanr deyimi, Tengri, hem fiziksel olarak g ve
hem de onun ruhunu ifade eder. Tengrinin yannda gk veya mavi szc, Tengriyi
belirleyen sfatlardr. Yani Tanrnn 99 ad gibi, bir tanmlamadr. Tanrsal ve fiziksel gn
birliktelii, amanizmden Budizm veya Mani dinlerine geildiinde, farkllama gsterir.
Budist ve Manihaist (Manici) Trk metinlerinde, fiziksel gkyz (Sema) ve Tanrsal gk
birbirinden ayrlr. Artk Tengri Tanrsal gk iin, Gk (Kk) ise Sema iin kullanlr.
Mslmanln kabulnden sonra da bu ayrm devam eder, gider. amanizmde kat kat
dnlen gkte yaayan gk Tanr, insandan ayr dnlmez.
amanizmde n ve iyi ruhlarn yeri olan Gk on yedi kattan olumutur. Karanlk ve
kt ruhlarn yeri olan yeralt yedi veya dokuz kattan olumutur. Her ikisi arasnda
insanlarn yaad yeryz vardr. Btn bu katlardaki her ey en st katta oturan Tengri
veya Gk Tanrya baldrlar. Gk Tanrnn saraylar, adamlar, atlar vardr; yer, ier ve
elenir. Bugnk Altayllarda Gk Tanrya lgen denir. lgen, gkte altn bir tahtta oturur.
Gn dier katlarnda oullar, kzlar ve adamlar oturur. Abakan Trklerinde ise Gk
Tanrnn adr vardr, atlar Demirkazk yldzna bal durur.
Gk Tanr, gn tmdr ama baz gk cisimleri de gk Tanrdan ayr olarak kendi bana
Tanr kabul edilebilinir. Gne, ay ve baz yldzlar kendi balarna Tanrdrlar. Bu gn,
gk Tanrdaki birliini bozmaz. Hun hkmdar her sabah gnee, geceleri aya tapar.
Moollar gnee ve aya ulurlar. Cengiz han gnee yzn dnp gsn yumruklar ve
dokuz kez gnee secde eder. Gnmz Yakutlarnda, gne ve ay iki karde Tanr kabul
edilir. Gnmz Altaylarnda gne ana, ay atadr. Solban (Vens) ise atlar koruyan bir
Tanrdr.
inlilerden rendiimize gre, Gktrklerin bir de yer Tanr veya Tanras vardr. Orhun
yaztlarnda " stte Tanr, altta Yer buyurduu iin " Trk budun zenginleir. Bylece gk
ve yer bir ift tekil etmektedir. Bu iftin birliktelii ve elimemesi ok nemlidir. Yine
Orhun yaztlarna gre, gk ve yer elitii iin Ouzlar ve Trkler birbirinden ayrlrlar.
Yer Tanr veya Tanras bitkilerin bymesi ve yavrularn domas ile de ilintili
grlmektedir.

76

Tengrinin yan sra, soyut saylabilecek Tanrlar da vardr. Tanra Umay byle bir dii
tanrdr. Umay, doumlarn, yeni domu bebeklerin ve ocuklarn koruyucu Tanrsdr.
Yakutlarda Ayst adn alan Umay, bir bereket Tanrsnn tm niteliklerini tar. Ayst sadece
insanlara deil, tm yavrulara ve doumlara sahip kar.
Gebe dini olan amanizmde her eyin bir ruhu olduundan bahsetmitik. Bu ruhlarn yan
sra, evrenin ileyiini dzenleyen bir Gk Tanr ve buna yardm eden dier Tanrlarn da
bulunduunu grdk. Baz ruhlar grntleri veya ilevleri nedeniyle zamanla
kutsallamlardr. Bu kutsallk giderek bir nevi Tanrsalla ulamtr. Bunlara ikincil
Tanrlar da denile bilinir. Ruhlarla Tanrlarn birbirine kart ve pek ok ruhun
Tanrsallat bu durum, giderek ve zamanmza yaklatka, aman dininde bir Tanrlar
bolluunu da beraberinde getirmitir. Bu anlamda Ate Tanrdan, Su Tanrdan ve Da
Tanrdan bahis edilebilinir.
Gk Tanrya kurbanlar da tepesinde sunulur. Bugn Altaylarda yaayan or ve Belterler,
da tepesinde Gk Tanrya verdikleri kurbanlara " Tanr-Gk kurban " derler. Doruklar
G delen dalar ile Gk birbirine karr. Dalar Tanrlarn makamdr. Bu nedenle
Kaanlar da dalarda otururlar. tken da, Trk devletlerinin kutsal merkezidir. Orta
Asya dalar Byk Ata, Byk Hakan diye anlr. Altayl amanlar, dualarnda dorudan
doruya Altaydana seslenirler ve onu Tanr mertebesine karrlar. Anadolu Yrkleri, g
esnasnda Toros dalarnn ruhuna kurban sunarlar.
Dalar gibi, Sular da Tanrsallar. Bu nedenle sularn kirletilmesinden kanlr. in
kaynaklar Juan-Juanlarn suda elbise ve ellerini ykamadklarn, kaplar boalnca onlar
temizlemek iin yaladklarn yazar. aataylarda gndz suya girmek yasaktr. Suya
ieyen veya smkren idam olunur. Cengiz han suya saygy yasallatrr. Bu sayg hala pek
ok yerde devam eder gider. Eski Trkler de Su ab--hayattr, kutsaldr, kltlemitir. Bugn
bile suya iemek ve tkrmek, Tahtaclarda en byk gnahlardan biridir.
Su gibi, gkten geldiine inanlan Ate de Tanrsallamtr. Gktrklerde atee olaanst bir
sayg gsterilir. Atein temizleyici gcne inanlr. Dou Roma elileri, ktlklerden
temizlensin diye, alevlerin iinden geirilirler. Gelin, damada giderken iki ate arasndan
geirilerek temizlenir. Tahtaclarda, hastalar iki ate arasndan geirilir. Altaylarda atei su ile
sndrmek, atee tkrmek, atele oynamak yasaktr. amanlar trenlerde atee kurbanlar
sunarlar. Bahar trenlerinde, ortada yaklan atein zerinden atlanlr.
Da, Su, Ate zaten fiziksel olarak gldr. Ruhlarna, bu manevi gler de eklenince,
Tanrsal bir mertebe kazanrlar. Byle gl ruhu olan dier bir nesne de kapnn eiidir.
Bu g eve mutluluk salar. Bir efin evinin kapsnn eiine basan kii ldrlr. Eik,
Bektailerde de kutsaldr. Orta Asyada eiklerindeki Tanr simgesi ile Bektai eiklerinin
Ali simgesi birbirine pek yabanc deillerdir. Glerde eik saygyla korunur, ziyaretlerde
eik plr, her barnan bir eii olur.
htisaslam Tanrlarn oalmas, bozkrn, insan, hayvan, bitki ve eyleri ayn sayan
yaam birlii ilkesini bozmaz. Saylar ne denli ok olursa olsun, stn varlklar
birbirlerinden farkl deillerdir. Yaamda birlik vardr. Ancak yaamda birlik, btn
yaayanlarn eit olduu anlamna gelmez. Nasl ki insanlarda bey, kara budun, kle gibi
hiyerari gzetiliyorsa, ayn durum, hayvanlar ve bitkiler iin de geerlidir. Bozkr insan
kendini evrenin efendisi veya sahibi saymaz. amanizmi dier dinlerden ayran en nemli
vasf, insan merkezli olmamasdr. Bozkr insan, avc atalar gibi, zayfln, snrllklarn

77

ve baarszlklarn srekli gzlemler. evresindeki varlklarn gcn, etkisini ve baarsn

gzler. Doadan daha gl olmadn bilir. Varlnn, evresiyle uyum iinde yaamakla
var olabileceinin bilincini daha kaybetmemitir.

Altaylarda aman

78

amann Ge Yolculuu

evresinde, insann kabiliyetlerinin kat kat stnde glere sahip olan, ate, su, kaya gibi
varlklar veya oluumlar durmaktadr. Aa ta bunlar gibidir. Kakarl Mahmut, " Trkler ulu
bir aa gibi gze byk gzken her eye Tanr adn verirler " der. Orta Asyada bin
yanda, be kollu, byk gvdeli aa, blgede en ok saylan eydir. Bu byk aacn
yanndan geerken, eller birbirine balanr, diz klr ve sayg sunulur. Yakutlar, armaan
vermeden kutsal aalarn nnden gemezler. Anadoluda aa kltnn kalntlar hala
yaar. Baz aalar hasta ocuklara ptrlr. Tahtac kadnlar, ksrlktan kurtulmak iin
aalara sarlrlar. Yrkler, kutsal kabul ettikleri aalarn yanna yatmazlar, yannda hayvan
ldrmezler. Tahtaclar, aac keserken zr dilerler. Aa kesmeden nce tren yaplr,
erkekler kadnlar tarafndan temizlenir, kurban sunulur, kesilen et birlikte yenilir, ancak
trenden sonra aa kesimi merular.
amanizm ve ondan sonra treyecek tm dinlerde, lm ve yaamn i ie olduu
kabullenildiinde, aa ve ylan yeniden douun, uzun mrn ve bilgeliin sembolleri
olmutur. Ylan birok mitte srlar bilendir. Gizemlidir. ld sanrken eski bedenini atar ve
yenilenir. Aa da yledir, lr, dirilir. lmsz ve srlarla dolu gkyzne yemyeil ban
vererek durur. Bylece hem ylan ve hem de aa, sonsuz hayatn ve gizler dnyasnn
sembolleri olmulardr.
Tek aa gibi, orman da kutsal saylr. Aalarn tekil ruhlar birleerek, ormann Kolektif
ruhunu olutururlar. Trkler iin tken orman kutsaldr. randa Karakoyunlu Alevi
Trklerin oturduu Sofu ky evresindeki orman kutsaldr. Bu ormandan aa kesilmez.
lkbaharda, Karakoyunlular bu ormann aalarna iekler balar, ormana kurbanlar sunarlar.
Aacn kk yerde, ba gktedir. Bylece aa yer ile gk arasnda bir yol oluturur. Bu yol
ge kmak ve geri dnmek iin aman tarafndan kullanlr. Aa direk ile sembolletirilir.
Direk yer ile gk arasnda bir yol olur.
amann ge yolculuu arpc bir trendir. " Tren iki gece srer. lk gece, aman, gne
batnca, bir kayn ormanna girip, uygun yer seer ve oraya adrn kurar. aman adrnn
iine, gvdesine dokuz basamak oyulmu bir Kayn aac yerletirir. Kaynn yapraklar
duman deliinden (adrn orta ve tepesindeki delik) kar. Sonra aman srtna bir Kayn dal
yerletirdii ak renk bir at seer. adra girip kapanr ve gkyolculuunda kendisine hizmet
edecek yardmc ruhlar arr. Bu ruhlar Kayn aac yolunu izleyerek gelirler. lk geceki bu
tren danslarla, arklarla ve kurbann ldrlmesi ile son bulur. kinci gece gkyolculuu
79

balar. aman, adrndaki Kayn aac evresinde dnerek Ge trmanmaya balar. Kayn
gvdesinde oyulmu her basamak, Gn bir katn temsil eder. aman, Kayn aac etrafnda
dnerek, ayan basamaklara koyarak gn eitli katlarna ular. Gcnn yettii kata
kadar kar ve Tanr ile konuur." Burada anlatlan yakn dneme ait bir ayindir. Ancak eski
dneme ait resimler ayinleri ayn tarzda betimlemektedir. Dnyann kendi ekseninde dnmesi
gibi, Evrenin srekli olarak dnmesi gibi, aman da aacn veya direin etrafnda dner. Bir
eksen etrafnda dnme, evrenle btnlemenin yoludur. in kaynaklar, eski Trklerde,
kaanlarn, llerin, kurbanlarn, ayinlerinin dnerek nasl yapldn anlatr, durur. Ayinlerin
dnerek yaplmas, amanizmden bu gnlere kalan bir mirastr.
nsanlar gibi, hayvanlarn, aalarn, kayalarn yani her cinsin bireysel ruhu yannda Kolektif
bir ruhu da vardr. Bu Kolektif ruh onlarn da insanlara benzer ekilde yani boylar eklinde
rgtlenmesini gerekli klar. Gnmzde Sibiryada, Yakutlarda hayvan kral ve
kralielerinden, hayvan amanlardan bahsedilir. Anadoluda Ar-kralienin kz Bal kz, Ylan
kral ile ak yaar. nsan ve hayvanlar arasndaki ilikiler, bireysel ilikilerden nce Kolektif
ilikilerdir.
Birey, birey olarak deil, boy yesi olarak bir varlktr. Boydan kovulan birey adszdr, hitir,
yoktur. Doumlar, lmler sadece ana ve babay deil, tm boyu ilgilendirir. Birey kendi iin
deil, boy iin alr. Bireyin verdii zarardan btn boy sorumlu tutulur. Kan davas btn
boy yelerini balar. Hayvan boylar iin de durum ayndr. Bu nedenle insan hayvan
ilikileri, her eyden nce insan ve hayvan boylar arasndaki ilikilerdir. Bu ilikiler, insan
boylar arasnda olduu gibi, ittifak, bamllk, tarafszlk, askeri ve ekonomik ilikiler
eklinde olurlar. Hayvanlarla sembolik evlilik yoluyla akrabalk ilikileri kurula bilinir. Bazen
hayvanlar insan boylarna alna bilinir.
Hayvan ve insan boylar arasndaki ilikiler, ister dostluk, ister dmanlk ilikileri biiminde
olsun, szlemeye dayal ilikilerdir. Savata ve avda ldrme dhil, ldrlenin rzasn
gerektirir. Hayvana kar mcadele ve insana kar mcadele birbiri ile e tutulur. Yaztlarda
lnn, ldrd insan says gibi, ldrd hayvan says da belirtilir. nsan boylar gibi,
hayvan boylarnn da ldrlenin kan davasn gtmesinden ve almasndan korkulur. Bu
nedenle avlarn sk kurallar vardr. Srek avlarnda, ilk av kaan ya da ef avlar. Bylece
topluluk adna, kaan, avn sorumluluunu stlenmi olur. Bireysel avlarda bu sorumluluk
aile reislerine der. ocuklarn ava katlmas ve hayvan ldrmesi yasaktr. Mmkn
olduunca hayvann kansz ldrlmesine allr. Genelde topuz veya ekile, hayvann
bana vurularak yaplan ldrme ekli tercih edilir. Bugn Trkemizde kullandmz "
tepelemek " deyimi buradan gelmektedir. Hayvanlara kar kesici ve delici silah
kullanmndan o denli kanlr ki, Krgzlar kurtlara kam ile saldrrlar.
Hayvanlar kendi aralarnda konuurlar. Hatta insan dilini bile anlarlar. Gk ile yer arasnda
habercilik yaparlar. nsanlara yol gsterirler. Hayvanlarn gelecei ve doruyu bilme
yetenekleri insanlardan stndr. Bu nedenle onlarn szlerine veya hareketlerine dikkat
etmek ve hesaba katmak gerekir. nsan boylar, insanlarda olmayan stn g ve
yeteneklerinden yararlanabilmek iin, hayvanlarla ittifak ararlar.

80

aman dininde Fal ve Kehanet

aman dini, gelecein bilinebileceine inanr. Aln yazs yoktur. nsan gelecekte
olabilecekleri ve bu olaylar etkileyen nedenleri nceden bilebilirse, gelecei kendi yararna
deitirebilir. Bu nedenle fala ve kehanetlere bavurulur. Gelecein olumsuzluklarndan
kurtulmann yolu gelecei bilmektir. Bu nedenle amann en nemli ilerinden biri de
gelecei okumaktr. Fal ve kehanetler iin, ok eitli yollara bavurulur. Her falc veya
khinin kendine mahsus bir tarz vardr. Gelecee k tutabilecek pek ok nesneden biri de,
hayvanlarn i organlardr. Hayvan barsak ve krek kemikleri bu maksatla kullanlr. Hun
krallarnn, Attilann, Msrdaki Memluk Trklerinin, Cengiz hann fal ve kehanete olan
dknl her yerde yazldr. Gelecei okuyabilme zelliinin yannda, amanlarda, ksmi
doa olaylarna hkmedebilme yetenei olduu da vurgulanr. aman, sihir gc ile doay
yardma arr. Bunun iin genelde hayvanlarn balarndan karlan talarn ve kemiklerin
araclna ve yardmna bavurulur. in kaynaklar yle yazar: " Asya halklar arasnda
Hunlar, byk sihirbazlar saylrlar. stedikleri zaman kar, dolu, yamur yadrma ve
lkelerine yaplan dman aknlarn engelleyebilmek iin kuvvetli rzgrlar estirebilme
srlarn bilirler." Kakarl Mahmut, Yama Trklerinde bu sihirbazlklara tank olduunu
syler: " Yazn yangn knca gkten kar iner ve Tanrnn izni ile yangn sndrr ".
Ehlilemi hayvanlarn ve zellikle ksraklarn ak renkte olanlar, ecdat ruhlarna, koruyucu
varlklara, Tanrlara adanrlar. Bu hayvanlara binilmez, etinden, stnden yararlanlmaz.
Sayg gsterilen bu hayvanlar, artk boya, bireye, aileye deil, adandklar varla aittirler.
Bunlara " Iduk " denir. " Iduk " salverilmi, braklm anlamndadr. Iduk hayvanlar gibi,
Iduk yer, Iduk su vardr. Iduk yerlerin zerinde yaayan bitki ve hayvanlara dokunulmaz.
Ecdat ruhlarnn oturduu yerler, efsanevi olaylarn getii yerler, dinsel adan kutsal
yerler, byledir. Oralardaki bitki ve hayvanlar, o yerde bulunan ruhlara ait saylr ve
insanlar, o yerlerdeki varlklara sahip olma veya onlardan yararlanma haklarndan
kendiliklerinden vazgeerler. Orhun yaztlarnda bu Iduk yerlerin adlar geer: Trk
devletinin merkezi tken; Gk Tanrya kurban sunma treninin yapld Tamir nehri
kaynandaki Tamag gibi.
Kurban sunma, hayvan, yiyecek ve iki sunma biiminde olur. Hun hakan lnce, btn
ordu l hakana arap ve pirin sunar. llere iki ve yemek sunma, Trklerde ok yaygn
bir davrantr. Gnmzde Beltirler, mezar bana getirdikleri yemekleri atee atarlar; sonra
mezarn bana iki koyarlar; lnn yemei yiyip, ikiyi ieceini varsayarlar. En byk
kurbanlar, belli bir zamanda ve devaml olarak Gk Tanrya, Yer Tanrya ve Atalara
sunulur. Genelde kurban sunulacak hayvan ak renkte seilir, en deerli kurban ak aygr ve
81

ksraktr. Byk kurban trenleri Kaann bizzat kendi tarafndan ynetilir. Kurban treninin
aman tarafndan deil, Hakan tarafndan ynetilmesi, Kaann dinsel kimliini belirtir.
Kurban sadece Tanrlara deil, ruhlara ve olaylara da kutsallk katmas iin sunulur. Bylece
ktlklerin olmasnn nceden nlenecei inanc yaatlr. Kurban kesmek hem bir hak ve
hem de bir devdir. Kurban etinin bir ksm, sunuyu yapan kiiye (aileye) braklr, bir ksm
da topluca yenilir. Bylece evrendeki glerle yemek paylalm olunur. Ortak yemek,
boyun evrendeki tm glerle dayanmasn gsterir. Yaamdaki birlik, somut bir ekilde
gerekletirilir.
Daha nce kadnlarn ifaclkta ve giderek de kehanet, fal ve byde erkeklerden ne
ktklar anlatlmt. Bununla beraber btn aman din adamlar, ifacl ve oklt
uygulamalar erkek ve kadn fark olmakszn benliklerinde toplamlard. Ancak bu ileri
kadnlarn daha iyi yapabildikleri de belliydi. Yerleik topluma geilirken, kadn ifaclk ve
oklt uygulamalarnda bir adm ne kt. Bu ne k, az sonra anlatlaca gibi, toplumda
kadnn yerinin ne kmas ile de balantl olmaldr.

82

Ecinsellik
Avc ve toplayc toplumlarda ve onlarn dini olan aman dininde ecinsellikle ilgili bilgi
yoktur. Kabilenin byc- hekimleri olan aman din adamlar zel insanlardr. llerle,
Tanrlarla, doa ruhlar ile iletiime geebilme yeteneine sahiptirler. Kabilenin saylan,
korkulan, gerek duyulan, olmazsa olmazlardrlar. aman din adam kendi ruhunu ge
ykseltebilir veya yerin derinliklerine indirebilir, buralardaki ruhlarla iletiime geebilir ve
onlar kontrol edebilir. Genellikle bir atein veya bir aacn etrafnda dnerek ve gizemli
ruhlar sihirli szcklerle ararak trans haline geer. Doa ruhlar ile birletikten sonra
onlara gerekeni yaptrr, yaptrabildikleri iinde hastalklarn tedavisi de vardr. aman
gizemli ayinlerini, genelde kabile yelerinin girmesinin yasak olduu kendine ait blgede
yapar.
aman din adamlar sk sk ayn anda hem erkek hem kadn olmaya alr, byle grnecek
ekilde giyinirler. Kabilenin her iki cinsi zerindeki glerini arttrmak iin ve tm cinsleri
temsil ettiklerini gstermek iin byle giyinmi olduklar dnlmektedir. aman din
adamnn hem kadn ve hem de erkei temsil etmesi ileride enteresan gelimelere yol
aacaktr. Din adamlarnn cinsiyetsizlii fikri, insan adetlerine girmitir. Buradan hadm olan
din adamlar kacaktr. Tabii ki hadmlk kurumunun tek nedeni bu deildir. Ama bu da bir
nedendir. Cinsiyetsiz aman din adamlarndan, cinsiyetsiz tanrlar treyecektir.
Tarihte amanizm ile homosekselliin kurumsal bir balants olup olmadn anlamak ok
zordur. Ulaabilinen tek aratrma Sibiryadaki Chukchilerde yaplm olan ve Sibirya
amanlnn etkilerini aratran bir almadr. amanist guruplar hzla yok olduu iin baz
aman toplumlar koruma altna alnmlardr. Ancak evrelerindeki bozucu etkilerden
tamamen soyutlandklar dnlemez. Chukchilerde yaplm olan alma 19.yy sonlarna
ve 20 yy. balarna aittir.
Herhangi bir Chukchi delikanls 16 yana geldiinde, aniden, erkek olmay brakp, kendinin
kadn olduu fikrine kaplabilir. Bu btn delikanllar byle yapar demek deildir, bazlar
byle yapar demektir. Kadn elbiseleri giyer, salarn uzatr, kadnlara ait ilerle megul olur.
Bu cinsel kimlik deiimi, daha nce bu deiimden gemi olan ok saydaki kabile
yesinden tevik ve himaye grr. Ve ilahi bir hal olarak tefsir edilir.
Bir erkein kadnslamas aamada olur. En bata salar ve ba dzeni kadns stillerde
yaplr. kinci aamada kadn elbiseleri giyilir. Buraya kadar olanlar bir aman toplumda
olabilir bir durumdur. rnein aman hekimler zellikle tedaviye ynelik ritellerini byle
yaparlar.
Cinsel kimlik deiiminin en belirgin zellikleri nc aamada ortaya kar. aman cinsel
kimliin deimesini salayan ruhlarn yardm ile birok kadn becerisi kazanr. Kadn gibi
konuur, kadnlara zg bedensel zayflklar ve zarafet gsterir. Erkek bedeni iinde bir kadn
83

olarak ortaya kar. Daha ileri aamalarda bir erkekle anlap, onu kulbesine alp, birlikte
yaamaya balar. Kendisi seksel olarak kadn rolndedir ama ynetim tamamen ondadr.
Anlat koca rolndeki erkek onun izdii ereve iinde grevlerini yaparak yaar. Kendisi
ve anlat kocas, bu olaanst deiimi salayan ruhlarn korumas altndadr. Ama ok
dikkatli olmaldr. Bu ruhsal koruyucular kzdrmadan yaamaldr. Kabilede bu deiimi
yaamam olan dierleri ondan korkarlar ve uzak dururlar. Bazen bu ecinsel iliki daha
deiik bir hal de alabilir. Bu ikiliye bir kadn da ilave olabilir. Yani, bir erkekle ie balayan
kabile yesinin gerek bir kadn e ald da olur. Bu durumda l bir dzen kurulmutur.
Bu kabilede yaygn olarak grlen bu homoseksel dzen phesiz ki kabilenin kendi
gelenekleri ile ilgili olmaldr. Bazen bizzat aman din adam da bu yoldan gemi olabilir.
Yukardaki rnee baklarak, aman topluluklarda homosekselliin kurumsallat
sylenemez. Birok kltrde zaman zaman da olsa yceltilen ecinsellik amanist
toplumlarda yceltme veya kutsiyet tamamtr. Zaten, avc ve toplayc toplumlardan elde
edilebilen dier veriler bu topluluklarda homosekselliin kurumlaamayacan
gstermektedir. Avc ve toplayc toplumlarda ve daha sonra gebe toplumlarda kadn ve
erkek birlikte yaamakta, faaliyetlerin byk birounu birlikte yrtmektedirler. Aile yaam
kadn erkek birliktelii zerine kurulmutur. Kadn ve erkekler birbirlerinden uzun sre ayr
kalmazlar. Avc ve toplayc toplumda cinsi bir taassup yoktur.
nsan yaam 30 yln altndadr, kadnlarn iki doum arasndaki sresi 4 yl civarndadr.
Besin azdr, koullar etindir. Yaplmas gereken mmkn olduu kadar abuk ve ok
oalmaktr. Bunun iin misafirlerden gelecek dllere bile ihtiya vardr. Kadn sknts olan
topluluklarda, btn erkek kardeler ayn kadnla evlenerek, kz verilen yerden kz alnarak,
yabanc kabilelere yaplan basknlarda kadnlar ve ocuklar karlarak, len birinin kars
hemen aile iinden biri ile evlendirilerek bu sknt giderilmeye allr.
Avc ve toplayc toplumlarn hayat incelendiinde, bu kitabn yazarlar, amanist toplumda
kurumsal olarak ecinsellik olmad fikrine varmlardr. Tabii, mnferit temayller olabilir.
Yine, elde yeterli bilgi bulunmamasna ramen, mnferit ecinsellik olaylarnn amanist
toplum tarafndan biraz tedirginlikle karland ama cezalandrlmad dnlebilinir.
Hayvanlarla yaplan cinsi mnasebetin kaytlar yoktur. Ancak bu gnk toplumda da yaygn
olan bu anormalliin, gemite de olmam olmas dnlemez. Kurttan, geyikten,
kaplumbaadan vs doan ocuklar gibi pek ok efsanenin konusu hayvan ile insan arasndaki
cinsi birlemedir. Efsaneler, toplumlarn yaam tarzn ve olaylarn nasl gelimesini
istediklerini anlamamz bakmndan nemlidir. Efsaneler, yaam tarzlarnn byl bir
perdeye, bir hayal perdesine aktarlmasdr. Zaten bugn bile hayvanlarla yaplan cinsi
birlemeler, zellikle krsal kesimde, dnlenin ve bilinenin ok zerindedir. Daha hayret
verici olan ise, bunun toplum tarafndan fazla yadrganmamasdr. Erkek ocuklar arasnda
hayvanlara yaplan cinsi tecavzler, ballandra ballandra anlatlr. Bunu dinleyenler ise,
yzlerinde ho bir tebessm ile dinlerler. 21. yzyla sarkan, byle bir sapkln, ok eskiye
dayanan kkleri olmaldr.
Avc ve toplayc toplum, kendini dier canllardan ve bu arada hayvanlardan ok farkl
grmez. Hatta hayvanlarn pek ok ynnn kendinden stn olduunu da bilir. Zaten, onun
atalarnn biri de bir hayvandr. Bu durumda, onun mant ile hayvanlarla cinsi birlemede
bulunmasnda ters bir taraf yoktur. Tabii bu sylenenlerin bir tahminden ileri gidemeyecei
aikrdr.

84

aman Din Adam

Genel olarak aman Din adamnn ksaca aman denen kiinin stn kabiliyetleri ve
normalden farkl bir yaradl olduu kabul edilir. Bir aman bilgi ve g edinmek ve baka
insanlara yardm etmek iin normalde gizli olanla temasa geebilen ve onu kullanabilen erkek
veya kadndr. Kii aman olmak iin Tanr tarafndan bu greve arlabilinir. Ama bu zel
ar dnda aman olmak iin belli bal bir amann neslinden geliyor olmak gerekir.
Gemi atalarn ruhundan biri aman olacak torununa musallat olur, onu aman olmaya
zorlar. Bu duruma Altayllar " tz basp yat " yani ruh basmas derler. Ata ruhu musallat olan
kiinin amanl kabul etmemesi halinde delirecei inanc genel bir inantr.
aman ilk talebelik yllarn genel olarak tecrbeli bir amann yannda, onunla usta rak
ilikisi iinde geirir. Temel ilkeleri, yntemleri ve kozmolojiyi rendikten sonra, aman
uygulamalarna balanr. Yeni aman yapt ruhsal yolculuklarla g kazanr. Bilgisi arttka
dier insanlar iin bir rehber haline gelir. Ona ryalar, hayaller sorulur, tatmin edici ve
gerekleecek cevaplar beklenir. Bylece aman yaptklaryla, syledikleriyle ve
gerekleenlerle srekli gzetim altndadr ve srekli olarak snanr. aman kiisel
deneyimlerine dayanarak gizemleri aa karan kiidir. Kiisel deneyimlerini sanki bunlar
byk bir kozmik yap-bozun paralarym gibi srekli olarak bir araya getirmeye alr.
Kozmik yap-boz yle byktr ve ulalmazdr ki usta bir aman bile bir lmlnn yaam
sresinde yap-bozu tamamlamay asla ummaz.
amanlar genellikle zeki ve air yapl kimselerdir. Vecd iinde kendinden geip gk ve
yeralt dnyalarnda grd garip varlklar, acayip hadiseleri ayin srasnda detaylaryla
anlatrlar. Medyumlar trans halinden kp aylnca da hi bir ey hatrlamazlar. Hlbuki
aman, medyumlarn translarnn tersine normal bilin durumuna dndnde deneyimini
tmyle hatrlar. Trans hafiftir ve davul alnmas srdke devam eder. Davul ve ngran
deimeyen monoton sesinin balamas, kendini bu seslere koullandrm olan aman vecd
(trans) durumuna getirir. Trans haline geerken aman davulu kendi alar ancak trans
arlamaya baladnda davul alma iini yardmcs stlenir. Trans haline gemeye ayrca
ark syleme ve danslarla da yardmc olunur. amann byle durumlarda syledii zel g
arklar vardr. arklar, aman vecd haline yaklatka temposu artarak onu destekler.
Bir amann gkteki iyi ruhlara ve yeraltndaki kt ruhlara hkim olduu ve onlarla iliki
kurduuna inanlr. Daha nce de bahsedildii gibi Gk ve Yeralt farkl iki evren kabul
edildiinden, baz toplumlarda, bu iki iin, ak ve kara denen iki ayr aman tarafndan
stlenildii de grlr. Her aman vecd yani trans durumuna kendi zel yntemiyle ular.
85

Kendinden geme yani vecd durumunda, ruhunun gklere ykseltebilen, yeraltna indirebilen
ve oralarda dolaabilen bir trans ustasdr. Btn amanlarn derin sezgileri, geni d gleri
vardr. Derin bir cokunlua kaplarak kendinden geerler, g, yeralt dnyasn
gezdiklerine, ruhlarn yaaylarn grdklerine, btn gizli lemleri dolatklarna inanrlar.
Bu kendinden geme yani vecd durumlar o kadar ar bir hale gelir ve izleyenleri o kadar
korkutur ki, o an amann lp yeniden dirildiine inanlr. amanlar ayin srasnda
bedenlerinin para para olduunu sylerler, bu duruma " aman hastal " ya da " mistik
paralanma " denir.
aman vecd srasnda, llerle ve doa ruhlar olan cinler, periler ve eytanlarla iliki kurar.
Bu iliki sreci iinde aman baz ruhlara da egemen olarak, onlar kendi ruhu yapar. Bylece
ruhlar dnyasyla kurduu dorudan ve somut ilikileri, onun birok ruha sahip olmas
sonucunu getirir. ounlukla hayvan biiminde dnlen sz konusu ruhlar, Sibirya
halklarnda ve Altaylarda ay, kurt, geyik, tavan, kartal, bayku, karga suretinde
grnebilirler. Ayrca, byk bcek, aa, toprak, ate olarak da ortaya kabilirler. aman,
gerektiinde btn yardmc ruhlarn dnyann drt bucanda bile olsalar arabilir. Bu
ar davul ve tef alnarak yaplr.
Her amann koruyucu bir ruhu vardr. Bu koruyucu ruh, onun dier ruhsal glerle baa
kabilmesini ve onlara hkim olabilmesini salayan temel bir g kaynadr. Koruyucu ruh
genel olarak gl bir hayvandr. aman korur ve ona hizmet eder. Aslnda aman iin bir
baka benliktir. Bir kiinin koruyucu ruha sahip olmas onu tek bana aman yapmaz. Zaten
her yetikin bilse de, bilmese de, mutlaka ocukluunda bir koruyucu ruhun yardmn
grmtr. Yetikinlie erimek ancak byle mmkn olabilir. Koruyucu ruhlar asndan
sradan bir insan ile bir aman arasndaki ana fark, amann kendi koruyucu ruhunu aktif
olarak kullanabilmesidir. aman koruyucu ruhunu sk sk grr ve ona danr. Vecd halinde
yapt yolculuklar onunla birlikte yapar. Onun kendine yardm etmesini salar. Koruyucu
ruhunu bakalarnn hastalk ya da sakatlklarnn iyiletirmesinde kullanr.
amanlar koruyucu ruhun kiiyi hastalklara kar direnli kldn dnmlerdir.
Hastalklar gl bir bedene giremezler. Bedenin gl olmas iin ise iindeki ruhun gl
olmas gerekir. Bir koruyucu ruh yalnzca kiinin fiziksel enerjisini ve hastalklara kar
direncini artrmakla kalmaz ayn zamanda kiinin zihinsel uyankln ve kendine gvenini
de arttrr. Bu g kiinin yalan sylemesini bile zorlatrr. Bir kimse depresyona girdiinde,
ya da hastala eilimli olduunda bu onun artk istenmeyen glerin istilalarna
direnemediinin belirtisidir.
Koruyucu ruhtan baka, gl bir amann belirli sayda yardmc ruhlar vardr. Bunlar
koruyucu ruhla karlatrldnda daha kk glerdir. Fakat bir amann elinde bunlardan
yzlercesi bulunabilir ve bylece byk bir toplam g salayabilir. Bu yardmc ruhlarn
belirli amalar iin zel ilevleri vardr. Bir amann yardmc ruhlar toplamas ounlukla
yllarn alr.
amanlar by yaparak, ifal otlar kullanarak, muska ve benzeri okunup, yazlm nesneleri
kullanarak, hastaya tlsmlar vererek hastalar tedavi etmeye alrlar. Trans durumunda
hastay muayene ederek, eski tecrbelerine dayanarak koyduu tehis sonunda, daha nce
denedikleri tedaviyi uygularlar. Ama tedavinin asl daima hastadan gitmi olan g hayvann
bularak ona geri getirmeye dayanr. Dier yaplanlar bunu salamaya veya g hayvannn
gcn arttrmaya ynelik tedavilerdir.

86

amanlar uzaktan da iyiletirme yapmaya alrlar. Bunun iin hayal glerini kullanrlar.
Sessiz karanlk bir odada gzlerini kapatr, ngran kullanarak, g verici arklar
sylerler. Yzn hasta kiinin bulunduu yne dner ve hastay gznde canlandrr,
hastann g hayvann geri getirmek iin alt dnyaya yolculuk yapar ve bulduu g
hayvann hastann yanna yollarlar. Bu bir nevi imajinasyondur ve g aktarmdr.
Ar, insanlk tarihinin her dneminde vard. Belirli bir d buluntu olmadan ekilen arnn
sebebi vcuttaki kt ruhlara yorumlanyordu. Arnn bitmesi iin vcuttan kt ruhun
karlmas gerekiyordu. Bunun iin ruh emilirdi. ok yaygn kullanlan bir dier yntem de
ar eken kiinin kafatasnda delik amakt. amanlarn ve ileride hekimlerin kullanaca bu
yntemle ar nedeni olan kt ruhun kp gitmesi hedefleniyordu. Bu metot inanlmaz
derecede sk uygulanan bir yntemdi. Bu operasyona tp dilinde trepanasyon ad verilir.
Trepanasyon ameliyatlar nasl bundan 11 12 bin yl evvel kullanlyorsa, bugn de ilkel
kabilelerde halen kullanlmaktadr. Bu ameliyatlardaki baar oran inanlmaz derecede
yksekti. Trepanasyon uygulamasnda amann veya byc-hekimin becerisi de
kmsenemeyecek dzeydeydi. lem byk risk tamasna ramen, buluntulardan
anlaldna gre baar yzde ellinin zerinde gereklemekteydi.
nemli bir ar kayna da dilerdi. Di ars dilerin kk kurtlar tarafndan kemirilmesine
balanyordu. Genellikle di tedavi edilmiyor, ekiliyordu.
Daha nce anlatld gibi, aman fal bakarak kehanette de bulunur. amann gelecekten
haber vermesi en nemli ilevlerinden biridir. aman dininde kader deimez olmadndan,
amann hayr dualar okuyarak, gelecein hayrl olmasn salamas da istenir. amann
okuduu hayr dualara " alk " denir, amandan alk alan bir kimse dileklerinin yerine
geleceine inanr.
amanlarn en nemli zelliklerinden biri de ayn anda birka yerde birden grlebilme
yetenekleridir. Onlar bunu eitli ruhlarn kullanarak yaparlar. Tarihin gelecek sayfalarnda,
hangi dinden olursa olsun, kim birka yerde birden bulunma zelliini kullanyorsa, bunda
aman kalntlarn aramak gerekir. aman sadece uzakta ve yaknda olmaz. O ayn zaman da
uzakta olup biteni de izleyebilir.

87

Ana Tanra

atalhyk ve Haclarda dini ve sosyal gelimeyi, duvar tasvirlerinden bir miktar takip
edebiliriz. atalhykte, douran veya dourganl vurgulanm Tanra heykelleri vardr.
Bu Anadolu ana tanrasdr. Ba kopmu olan bir ana tanra heykelinin gbek deliinin
iine yabani buday tohumu yerletirilmitir. atalhykte bundan 9000 yl nce yaam
olan atalarmz dllenmenin ve remenin bir tohumla gerekletii bilincindeydiler. Tohum
topraa braklr gibi kadnn karnna braklyordu. Toprak ana, ana tanra, reme, rn,
bereket birleiyordu.
Tm Tanra figrleri, iki yanlarnda bulunan
leoparlarn balarna dayanm bir ekilde tasvir
edilmilerdir. Kabartmalarda, kol ve bacaklarn yana
am veya sadece kollarn dans eder gibi am
kadnlar vardr. Ayrca ift bal kadn figrleri de
bulunmaktadr. atalhyk kabartmalarnda erkek
tasvirleri genelde leopar giysileri iinde avlanrken
betimlenmilerdir. Bu avlanan erkek tasvirleri saysal
ounluu
oluturmaktadr.
atalhyk
resim
sanatnn erkeksi bir yn olduu kesindir. Resmedilen
vahi hayvanlarn da erkek olduu grlr. Boalar,
geyikler erekt olmu penisleriyle dikkati ekerler.
Resimlerde vurgulanan erkek cinsiyeti ile leoparl
koltukta oturan ok gl kadn heykeli, erkekle kadn
arasnda kesin bir izgiyi belirtir. Son yllarda,
atalhykte bulunan byk memeli, geni kalal,
iki kenarnda leopar ba bulunan koltua ellerini
leopar balar zerine koyarak oturmu olan ana
atalhyk Anatanra
tanra heykeli yan sra bir baba tanr heykeli de
bulunmutur. Baba tanrnn penisi yerinde bir leopar
ba vardr ve elleri ile dizlerini tutarak oturmaktadr. Bir yanda avlanma ve vahi hayvanlarla
ifade edilen erkein mcadeleli dnyas, dier yanda tarm ve tohum ile yanstlan kadnn
retken dnyas.
atalhykte 18 katman yani st ste yerleim vardr. Alt katlarda yani eski dnemlerde
avclk ar basarken, st katmanlara gelindike tarm arlk kazanmaktadr. Gnlk yaam ve
sosyal durum avclktan zaman iinde tarma kaymaktadr. Alt katmanlarda avlanan erkekler,
88

st katmanlarda srtnda tohum tayan kadnlar. Gnmze yakalatka, tarm rnleri

gnlk yaamda giderek daha nemli bir yer tutmaya balamlardr. Haclarda erkek figrleri
atalhyke oranla daha azalmtr. Ancak hala hayvan resimleri erekt haldeki erkek
hayvanlardr. Leoparlarla birlikte gsterilen Tanra heykelcikleri bolca kullanlmlardr.
Haclarda tarm toplumu artk iyice ar basmaktadr. Buna paralel ana tanrann da nemi
artmakta, ana tanra en nemli tanr haline gelmektedir.
Tekrar geriye dnersek, anlurfann 20 Km kuzey dousundaki Gbekli Tepede, M.. 9600
ile 6600 (B.. 11.600 ila 8600) yllarna ait yerleimde, avc ve toplayc bir toplum
yayordu. amanizmin ilk hali olan, hayvanlara da tapnlan, bir dinleri vard. Hayvan
Tanrlarnn heykellerini yapm ve tapnaklarna yerletirmilerdi. Stonehenge benzeri kaya
yerleimli tapnaklar, gne, ay ve toprak gibi, ilerde n plana kacak olan dini motiflerin,
imdiden Gbekli Tepelilerin dinlerinde de bulunduunu gstermektedir. amanlar ve dini
ritelleri (ayin) vard. badet edebilmek iin bir araya toplanmalar, manevi deerlere ne denli
nem verdiklerini gstermektedir. Tahl retimi deil de, dini ayinlerini yapabilmek iin
yerleik dzene gemeye balam olmalar enteresandr. Bu yerleim tarz, bize, manevi
nedenlerle de yerleik dzene geile bilinileceini gstermektedir.
Gbekli Tepede bulunan heykel atlyesi, toplumda i blmnn baladna iaret
etmektedir. amanlar rahipler haline gelmekte ve aralarndan biri barahip stats
kazanmaktadr. Manevi liderin ayn zamanda klan reisi olup olmad ise belli deildir. Ama
bizce, yle olmaldr. Demek toplum snflamaya da balamtr. Dini ritelleri iinde kurban
kesmek vardr. Kurban kesimi, Tanrlara verilen bir hediyedir. Beenilen, nem verilen bir
canl, kurban edilerek, br dnyaya, Tanrlarn oturduu manevi dnyaya yollanmaktadr.
Verilen hediye kymetli olmaldr. Bu nedenle insan da kurban edilir. Balangc itibar ile
insan kurban etmek yamyamlkla dorudan ilintilidir. zellikle ocuk kurban etmek daha
binlerce yl srecek, gnmze ok yaklaana kadar devam edecektir. Biz, imdilik, Gbekli
Tepelilerin insan kurban edip, etmediklerini bilmiyoruz. Gbekli Tepe 3 bin yl boyunca,
evresinde yaayan avc topluluklar iin, nemli bir dini merkezdi. Bu merkezde geliecek
felsefi yaklamlar, mutlaka, topluluklar yerleik dzene getike, onlar etkilemi olmaldr.
Gbekli Tepe yerleimi daha tam sona ermeden, atalhyk yerleimi grlr. Daha nce
grdmz gibi, M.. 7400 (B.. 9400) ylnda veya daha nce balam olan bir
yerleimdir. atalhykde tarm yapan bir toplum oturmaktadr. Tabii tarmn yannda,
avclk ta nemli bir ura olarak devam eder. Baz evlerin tapnma mahalleri olarak yani ilkel
mabetler olarak dzenlenmi olmas, din konusunda hayli ileri gittiklerini gsterir. Bu mabet
evler, resimlerle sslenmitir, ilerinde heykeller vardr. Ana Tanra ve leopar. Ana
Tanrann iki yannda leoparlar durur. Dini trenlerde leopar postlar giyilir. atalhyk
dininde, dourganl simgeleyen kadn, tm hayvan Tanrlar geerek birinci Tanr olmutur.
Ama hayvanlara tapnma devam etmektedir. Artk ruhban snf iyice belirginlemitir. Din
adamlar, tapnma evlerinde yaarlar. llerin, yaam ortamna yani evlerdeki kerevitlerin
altna gmlmesi, salarn ve llerin birlikte, i ie yaadklarn gsteren nemli bir
durumdur. Yani manevi dnya belirgin bir biimde maddi dnyann yannda yerini almtr.
br dnyaya ait hislerde sevgi hkimdir. Henz korku, din ile ilgili hkim his haline
gelmemitir.
atalhykte bulunan bir tanra heykelinin n yz altmz ve her yerde bulunan elleri
ile gslerini tutan ana tanra grntsndedir. Ama heykelin arka ksm detayl bir iskelet
grnts vermektedir. Kaburgalar, omurgas, krek kemikleri, leen kemikleri ve dier
ayrntlar ile insan anatomisi sergilenmitir. Atalarnn lleri ile birlikte yaayan

89

atalhykller, yeni lleri gmmek iin mezarlar aa kapata insan iskeletini

renmilerdi. Bu onlara nemli bir anatomi bilgisi verdi. Bundan daha nemli olarak yaam
ile lm birletirdiler. Aradaki ba kemik olarak algladlar. Hayatn bir yz yaamsa dier
yz lmd. Ortada da korkacak hibir ey yoktu.
Anadolunun dini duygularnda sevginin hep korkudan nce gelmesinin ve dinin sevgi
zerine kurulmu olmasnn temellerini atalhykte grmekteyiz. leriki ciltlerde ele
alnacak olan btn Anadolu kkenli dinlerde, Anadoluda ekillenecek olan Hristiyanlkta,
Anadolu Aleviliinde bu hep byle olacaktr.

atalhyk Boa boynuzu, duvar panosu..

Kutsal tapnma merkezlerinde bulunan boa boynuzlarnn zel olarak ele alnmas nemlidir.
Boynuzlu yabani boa balar duvarlara asldr. Pek ok yerde insan yapm boa boynuzlar
vardr. Baz evlerin sunaklarnda pek ok (bir evde 11 adet) boa boynuzu aslmtr. Boa
boynuzlarnn baba tanry simgelemi olmas olasl ok fazladr. Ama sadece o kadar
deildir. Tahminlerimize gre, ana tanra toprak ile btnleince, baba tanrya da gk ile
birlemekten baka are kalmamtr. nsan ban kaldrp g, ban eip yeri grmektedir.
Nasl kadn ile erkek birleip ocuk yapyorsa, gk ile yer de birleip tahllar yapmaktadr.
Nasl baba annenin karnna kendi tohumunu koyuyorsa, gkten gelen tohum yere serpilip,
yabani bitkilerin remesine sebep olmaktadr. nsan eliyle anne karnna, topraa ekilen
tahllarn da byyebilmesi iin gn yardm gereklidir. Yamur, kar yaacak, gne
aacak, gk baba topra besleyecektir.
Bylece ortaya baba tanr ile boa boynuzunun, gk ile babann ve boynuzun
ilikilendirilmesi kar. Boynuz g, yani baba tanry simgelemeye balar. Bu kavramlar,
binlerce yl devrildike soyutlar ve bundan yeni kavramlar, yeni semboller trer. Dnr,
gelecekte, boynuzlarn birleip hilal eklini alarak g sembolize edebileceini ihtimal
dnda tutmamaldr. lerde, gne bu gn ortasna yerleecektir. Daha da ileride belki gk
90

hilal eklindeki ay ile anlatlacak, boynuzlar ay olunca belki ortasndaki gne de yldz
olacaktr.
atalhyk rneinde olduu gibi Anadoluda yerleim hzla geliirken, kentler ortaya
karken, kent kltr doarken, din aman dininden ar ar farkllarken, eitliki toplum
snflamann tohumlarn tarken, mlkiyet mhrle damgalanrken Mezopotamyada da
kent oluumlar balamt.

atalhykteki bir yapnn yeniden kurgulanmas

91

Jarmo

atalhykte yaam srerken, M.. 6800 ylnda, Mezopotamyann ilk kent yerleimi olan
Jarmo kuruldu. Jarmo, kuzey Mezopotamyada Zaros dalar yamacnda bulunan bir
kasabayd. imdiki Kerkk kentinin dousunda yer alyordu. Anadoludaki neolitik
yerleimler bulunana kadar, dnyann en eski tarm yerleimi olarak kabul edilmitir.
Jarmoda yaklak 100150 kii yayordu. Kent sakinleri iftilik ve hayvanclk
yapyorlard. Tahl, anaklar iinde stoklanyordu. Kei ve koyun besleniyor, kpeklerle
birlikte yaanyordu. Kent yaklak olarak 12.000 16.000 metre karedir. Evlerin temelleri
tatan yaplmtr. Duvarlar kerpi, atlar sazla kapldr.
Anadoluda Mersin kent merkezinde bulunan Yumuktepe M.. 7000 ylndan itibaren
gnmze kadar kesintisiz sren bir yerleimdir. Yumuktepede, buday, zeytin, incir ve
evcilletirilmi hayvan kalntlar bulunmutur. M.. 6500 yllarnda Yumuktepede ok fazla
sayda fare vard. Yumuktepeliler fareler ile baa kabilmek iin kediyi evcilletirmilerdir.
Yumuktepe bilinen en eski evcilletirilmi kedinin bulunduu yerdir. Bylece evcil kedinin
atasnn Anadolu olduu sylenebilinir.
Jarmodan 600 yl sonra, M.. 6200 ylnda, ilk bykba hayvan evcillemesi gerekleti.
Bu srada Mezopotamyada ilk sulama kanallar yapmna balanmt.

92

Holocene

Holocene dnemi diye, dnya ikliminin son 10.000 ylna denir. nsanlarn bugn medeniyet
dedii ve hala iinde yaad evre, tmyle, Holocene dnemi iinde gereklemitir.
Holocene dneminde, nemli bir corafi deiiklik olmam, ancak, iklim deiiklikleri
olmutur. Holocene iinde periyodik snma ve soumalar vardr. Daha nce bahsedilen,
Younger Dryas dnemine gelene kadar kresel lekte olan iklim deiiklikleri, bundan
sonra, blgesel olmaya balamtr. Bunda, snn gney yarm kreden kuzey yarm kreye
doru akmas ve gney yarm krede olan deiikliklerin faz farkyla kuzeyi etkilemesi de
etken olmutur.
Holocene dneminin optimum olduu zamanda, dnyann ortalama scakl, bugne gre 0,5
ile 2 derece santigrat daha scak seyretmiti. Ama bu scaklk artnn dnyann her yerinde
niform olduu sylenemez. Scak art M.. 7000 ile M.. 3000 yllar arasnda gerekleti.
Bu scak dnemi, genel bir souma, minr buzlanma izlemitir. M.. 3000 lerde balayan
bu souma, sfrl yllara (B.. 2000) kadar srmtr. Sfrl yllarda, artk dnyann iklimi
tamamen bugnk iklime benzer hale gelmitir.
Tabii ki scak veya souk, kurak veya yal dnemlerde bitki rts ve dolays ile hayvan
varl, iklim deiikliini takiben, deimitir. Scak dnemlerde, kuzey yar krenin
kuzeyine doru ekilen bitki rts, soumayla beraber gneye doru yaylmtr. Bir
dnemin ormanlk olan alanlar, dier bir dnemde bozkr veya tundura olmutur. Tersine,
bazen de tunduralar ormanlamtr.
M.. 6000 (B.. 8000) ylnda, dnya, buzul andan kp, Holocene dnemine girdiinde,
Avrupadaki bitki trlerinde ok byk deiiklikler olmutur. Orta ve Dou Avrupa hkim
bitki rts betula (hu) ve ine yaprakl aalar haline gelmitir.
M.. 6000 li yllarda, skandinavya buzullarnn son ksmlar da kaybolmu, Kuzey ve Orta
Avrupa, gnmzden daha kuru bir iklime sahip olmasna ramen aalanmt. Orta
Avrupada, nceki dneme gre ok azalm olmasna ramen, hala, step ve step orman
alanlar mevcuttu. Bu yllarda pit (turba) oluumu balam ve genilemiti.
Kuzeydou Avrupada ak ormanlar vard. Avrupa ormanlarnn byk bir ksm (yzde
ellisi) betula (hu) aalarndan oluuyordu. Kafkasyada ve Anadolunun Karadeniz
kylarnda yapraklarn dken aalarn ounlukta olduu ormanlar vard.
93

Akdenizde gl seviyeleri bugnknden daha yksekti. Bu nedenle, Akdenizde bugnden

daha nemli bir iklim olduu sylenebilinir. ber yarm adasnn gneyinde M.. 8000 ile 7000
yllarnda, step benzeri bitki rtsnden mee ormanlarna gei oldu. Mee aac younluu
M.. 7100 ile 6400 tarihleri arasnda maksimum seviyeye vard.
Gney Fransada, bugn makilik olan blgelerde, yapran dken aalardan oluan
ormanlar yaygnlat. Akdeniz kylar, Balkanlar ve Trakya geni yaprakl ormanlar ile
kapland. Anadoluda orman blgeleri artt. Orman ve step orman kuaklar Bat ran ve
Kuzey Mezopotamyaya kadar yayld.
M.. 7000 ylnda balayan ve 6000 yllarnda younlaan bitki art bulgular, bu tarihlerde,
Sibirya genelinde, byk bir bitki oalmasnn olduunu gstermektedir. Sibiryann
kuzeyinde byk ormanlar olutu. Bu ormanlar deniz seviyesinin dklnn de
yardmyla, bugnk snrlarnn ok tesine kadar uzanyorlard. Daha M.. 7000 yllarnda,
ormanlar kutup konisinin iine girmiti. ok zengin bitki rts kuann, bugnkne kyasla
daha kuzeye kayd dnlmektedir. Mesic (ince bir sis tabakasnn hi kaybolmad nemli
evre) vejetasyon ise bu tarihlerde Orta Asya steplerinin ilerine doru ilerlemiti. Bu sayede
nemi artan Orta Asyada bitki younluu ve eitlilii artmtr.
M.. 6000 ile 5000 yllar arasnda, son buzul ann bitiini simgeleyen deniz seviyesi
ykselii ani oldu. Bu esnada, inde Sar nehir havzasnda, deniz, bugnk ky eridine
nazaran 80 100 km ieri girmiti. Gney Asyada ve Afrikada, bugnkne benzer ekilde,
byk muson yamurlar yayordu. Genel olarak, btn Asyada gl seviyeleri ykseldi.
inde imdikinden ok daha scak ve nemli bir iklim hkm sryordu. Ormanlk alanlar
byd. Orman alanlar Orta Asyann ilerine kadar girdiler.
Kuzey inin ortasndaki Ls platosu, imdikinden daha nemli hale geldi. Bitki rtsnde
imdikine benzer bir gelime balad ve sonunda bugnk durumuna eriti. Bu blge imdi
350 mm olan yllk ya yerine 460 mm ya alyordu ve scaklk da 2 derece santigrat
yksek seyrediyordu.
Orta Asya bozkr kuanda nem art, beraberinde vejetasyon artn da getirdi. Yaz muson
yamurlar, imdiki snrlarndan 300 km ierlere, Moolistan ve Kuzeybat ilerine kadar
girdi. Orta Asyann, bu nemli iklimi M.. 7000 yllarnda balayp, M.. 3000 ylna kadar
srd.
M.. 5000 ylnda Moolistann merkezinde bile nemli bir iklim vard. imdi l ve yar l
olan yerlerin, o dnemde, step bitki rtsne sahip olduu sylenebilinir.
Sonuta, Orta Asyada bozkr ve yar bozkr kuaklar olsa da, bunlar bitki asndan
bugnknden daha zengindiler. Orta Asya, bu dnemde, yaamaya uygun bir yerdi.
Holocene ile birlikte yaanabilir alanlar kuzeye doru genilemiti. Byk Sahara gibi ortaenlemde bulunan ve daha nce retken olan byk alanlar lleiyordu. imdi kurak olan pek
ok alanda, Holocene girildiinde, byk gller bulunuyordu. Hayvan ve bitki yaam,
Holocene srasnda fazla evrimlemedi, fakat bitki ve hayvanlarn dalmnda nemli
deiiklikler oldu. Dnya genelinde, daha nce blgesel olan souk iklim ekosistemleri,
yksek irtifalardaki ekolojik adalarda izole oldular.
94

Akdeniz ve Karadeniz birleiyor

M.. 5600 ylnda, eriyen buzullarla suyu kabaran Akdeniz, nndeki tabii baraj atlatarak,
imdi Karadeniz denen tatl su glne baland. Akdenizin suyu, 2 yl boyunca, Karadenize
akt. Bylece Ege denizi, Marmara denizi ve Boazlar ortaya km oldu. Karadenizin sular
ykselerek, Karadeniz ve Akdeniz birletirdi. Bu birlemeden nce, Karadeniz bir tatl su
glyd. Ama benzer ekilde, imdi Marmara denizinin olduu yerde de bir veya birka gl
vard. Biz defalarca Anadoluyu doudan batya kat etmenin ok zor olduundan bahsettik ve
byle dnmeye devam edeceiz. Ancak, Ege baraj yklp, boazlar su ile dolmadan nce,
u anda tasavvur edemediimiz Avrupa ile Ortadou arasnda bir gei var olmu olabilir. Bu
srada deniz suyu seviyesinin bugnknden dk olduunu da hatrlamak gerekmektedir. Bu
durumda, kimi yazarlarn, Aurignacianlarn veya Gravettianlarn Ortadoudan Avrupaya
gemi olduklarn iddia etmelerine dikkat etmek gerekebilir.
M.. 6000 ylnda balayan byk iklim deiiklii ve bunun sonunda oluan bitki rts
deiiklii, hayvanlarda ve dolays ile insanlarda yeni bir hareketlilie neden oldu. Bu srada
ykselen deniz suyunun etkisi ile eski ky eridi yok olmu, deniz yzlerce kilometre kara
ilerine girmiti. Eski ky eridine yakn yerlerde yaayan insanlar yerlerinden yurtlarndan
olmular ve gmeye balamlard.
Olan deiikliklerden en pozitif etkilenenlerin, Bozkrda (Orta Asya ve Karadenizin kuzeyi)
yaayanlar olmas gerekir. Orta Asya ve tm Bozkr hem daha yaanabilir bir yer haline
gelmiti ve hem de, hi olmazsa, gney Sibirya yaama almt. Bunun sonucu, buradaki
insan topluluklar hzla oalmaya baladlar. Ancak, geni blgelerde yaamakta olmalar ve
greceli olarak seyrek olan nfus, topluluklar arasndaki etkileimi azaltarak, farklamay
oaltt.
Avrupa da genel olarak pozitif etkilenen yerlerdendir. Avrupann artk yerlileri kabul
edebileceimiz Aurignacians ve Gravettianlar karm insanlar daha rahat yaam koullarna
kavumular ve yaam alanlarn tm Avrupaya yaymlard.
Balkanlar, Trakya ve Anadolu da, iklimi pozitif ynde deien yerlerdendir. Ancak, deniz
sularnn ykselmesi ve Ege barajnn yklarak Akdeniz sularnn akmas, Karadenizin
ykselmesi, btn bunlar, bu blgede yaayan hayvan ve insanlar olumsuz etkileyerek,
karmak bir hareketlenmeye neden olmutur.

95

Orta Dou da bu dnemden negatif etkilenen yerlerdendir. Orta Doudan Avrupaya doru
bir g olmu olduu bellidir. Yaplan Y kromozomu analizleri, bu tarihlerde, Avrupadaki
insan topluluklarndan daha ileri dzeyde olan bir takm Orta dou halklarnn, Avrupaya
gtn gstermektedir. Bunlar gerken yanlarnda tarm bilgilerini de Avrupaya
gtrmlerdir.
Orta Doudan baz insanlar gerken, Romanyada Demir Kap yresinde, kulbelerde
oturan bir halk yayordu. Bunlarn yaptklar heykeller, orta ve dou Avrupann bilinen ilk
heykel tr sanat eserleridir. Bu sralarda Moldovada da bronz kullanmnn balam
olduuna dair bulgular ele gemitir.
Tarihin gelecek safhalarn anlatmaya balamadan nce unu belirtmek gerekir. ok eski
tarihler, yaklak M.. 1000 yllarna kadar, tarihlendirme metotlarnn farkll nedeniyle,
deiik kaynaklarda birbirinden az da olsa farkl verilmektedir. rnein Msr Firavunu II.
Ramses egemenlik sresi iin M.. 1317 1251; 1290 1224; 1279 1212 ve baka
tarihler verilmektedir. Aslnda, farkl tarihler birbirinden en fazla 30-35 yllk bir deiim
gsterdiinden, mertebe asndan nemli de deildir.

96

Anadoluda karmaa
Savalar Balyor

atalhykte yaayan insanlar, bir nedenle M.. 5700 5600 (B.. 7700 7600) tarihinde,
yaadklar ehri brakp, aramba aynn dier yakasna, Bat atalhyke gemilerdir.
Ayn tarihlerde, atalhykten 300 Km uzakta, Burdurun 26 Km gneybatsnda bulunan
Haclar hynde de ciddi bir tahribata rastlanmtr. Bu dnemden sonra Anadolu yeni bir
evreye gemitir. Bu evre bakr ta a olan Kalkolitik adr.
Hem atalhykte yaayanlarn M.. 57005600 yllarnda bat atalhyke gemeleri ve
hem de Haclar hynde bu tarihlerde bir tahribata rastlanm olmasnn sebebi nedir?
Belki, ykc bir g dalgas olmutu veya ykc bir doal afet Anadoluyu temelinden
sarsmt. Biraz nce anlatlanlarn artrd gibi dnelim. klim deiiklii, denizin
yzlerce kilometre ieri girmesi ve kylarda yaayanlar ierlere doru ekilmesi sonucunu
dourmutu. Akdenizin sular akarak byk bir alan deniz sular altnda brakmt.
Yerinden edilen ve korkmu insan topluluklar g etmek zorunda kalmlard. Zincirleme
olarak g, g dourmutu. Bylece kargaa atalhyk, Haclar ve dier kent ve
kasabalar sarmt.
Nedenini tam olarak bilmesek de bunun, toplumlarn yaamlarnda nemli bir sramadan
hemen nce gerekletiini syleyebiliriz. ehir tasarm deimitir, ev tasarm deimitir,
llerin gmlme yeri deimitir, teknoloji tatan bakra gemeye balamtr, retimde artk
avclk tamamen brakarak tarm retimine kaylmaktadr, resim temalar da deimitir. En
az deien dindir. Ayn ana Tanra ve leoparlar karmza kmaktadr.
Bu ok cepheli deiiklikler, bir kltr karmnn olduunu, insan topluluklarnn bilgi ve
deneyimlerini birbirleri ile paylama imkn bulduklarn akla getirmektedir. Y kromozomu
analizlerinin gsterdii gler de dnlrse, olup bitenleri tahayyl etmek
kolaylamaktadr. Bu kargaa otoriteyi de sarstndan serbest kalan insan beyni, yeni
atlmlar yapmtr.
Bu sralarda, dnyann dier eitli yerlerinde ise bilebildiimiz olaylar yleydi. M.. 5500
ile 4000 yllar arasnda Japonyadaki Jomonlar, gravrler, ekiller ve hayvan benzetmeleri ile
sslenmi uzun evlerde yayorlard. M.. 5400 ile 5000 tarihleri arasnda, bilinen ilk arap
retimi, randa Zagros dalarndaki kasabalarda yaplyordu. Kullanlan arap kpleri Hac
Firuz tepesinde bulunmutur.

97

M.. 5100 yllarnda, eski Msrda, arduaz bir plakann bir yzne sava meydan ve oradaki
katliam, dier yzne dalm yapraklar ineyen antilop resmedilmitir. Demek ki artk
dnya da savalar vardr ve resmedilecek kadar da tahripkrd. M.. 5000 ylna geldiimizde
ise, sava, insan topluluklar iin, alkanlk haline gelmiti. Bundan sonra, sava, insan
rknn vazgeilemez bir karakteri saylmaya balanacaktr.
Bu tarihlerde byk Sahra, hala, glleri, ormanlar olan, yeil ve sularn akt bir yerdi.
Dnyann br ucunda ise, Yeni Gine Papuann yksek ksmlarnda, Papua yerlileri, muz ve
gulgas yetitiriyorlard. Bu adalara, ok daha sonraki bir tarihte, Asyal akn olacaktr.
M.. 5000 ylnda dnya nfusu 5 milyon civarndayd. Yukarda adn saydmz baz
yerleimlerin, M.. 5000 ylnda ifade ettii manay anlamak iin gnmzle bir mukayese
yapmak gerekecektir. 150 nfuslu Jarmo 150.000 nfuslu bir kent gibidir. atalhyk
yerlemesi ise nfusu 10 milyonu bulun byk bir metropoldr.
Dilbilimciler, ilk Japon lehelerinin bundan 5000 yl nce Koreceden trediine ve
Japoncann da tarih iinde 4 evrede incelenebileceini sylerler. Burada nemli olan uzun
zaman Japoncann yalnzca konuulan bir dil olduu ve yaznn Japonyada bulunmaddr.
imdi M.. 4500 (B.. 6500) ylna gidiyoruz. M.. 4500 ylna ait bir yerleim Mersinde
bulunmutur. Bir hyn tepesinde, askeri bir kale vardr. Kaln evre duvarlar, kuleleri,
mazgal gibi dnlm dar pencereleri, askerlerin yaayaca birimler, genel bir oturma
alan, kk bir avlu, avluda cephane niyetine sapan talar, komutan iin daha geni oturma
alan, boyal kaplar vardr. Hyn derinliklerine gidildike daha eski tarihli yerleimlerin
kalntlar eskiye doru uzanmaktadr.
Dnya ve Anadolu savalar dnemine girmiti. Artk efler, krallar ve onlarn ordular vard.
Toplum en azndan, krallar ve dolays ile asil kral soyu, rahipler, askerler, kyller ve
tccarlar olarak snflara blnmt. Askeri kalenin varl, askeri rgtlenme ve silahlar,
krallklar arasnda hkimiyet savalarnn baladn ve hatta toplum yaamnn en nemli
derdi haline geldiini gstermektedir. Anadoluda, artk, neredeyse gnmze kadar devam
edecek olan, savalar balamtr. Sava ve askeri g demek, devletin, yani bu durumda
kraln glenmesi demektir. Sava demek, kyllerin vergileri artt, angarya balad demektir.
Sava demek, yeni bir snf, kle snf douyor demektir. Sava demek, i smrye bir de
d smr eklendi demektir. Artk, Anadolunun kylsne, topra ileyenine, dur durak
kalmamtr. Hem rn yetitirip, dier snflar besleyecektir ve hem de savap lecektir.
Bu dnemde Ukraynada ve Bozkrda atn et ve stnden faydalanabilmek iin
evcilletirildiini gryoruz. Atn evcilletirilmesi Ukraynada balam gibidir. Atn binek
hayvan olarak kullanlmas ise daha ilerki tarihlerde gerekleecektir.
Bu srada insan nfusu dnyann her yerinde artyordu. Malta adasnda da hzl bir nfus art
ve bunun sonularn gryoruz. M.. 4500 ile 4200 yllar arasnda, Malta adasnda yaayan
insanlar, tarm yapabilmek iin ormanlar ayorlard. nsan says arttka, insanlarn
organizasyonu ve teknikleri gelitike, doaya verdikleri tahribat ta artyordu. Maltada ve
dier pek ok yerde, ormanlar tarm iin almaya balamt. Amerika ktasnda, toplu
hayvan katliamlar yaplyordu. nsanlar, doay tahrip etmeye balamlard ve bu artarak
srecekti. Zaten, bu tarihe kadar, Mamutlar, Neanderthal insan, Homo erektus ve pek ok
hayvan tr yok olmutu ve bu trlerin yok oluu hzlanarak srecekti. Hayvanlar, iklim
deiikliklerinde, kendilerini g ederek koruyabiliyorlard. Ama insana kar yapabilecekleri

98

bir ey yoktu. Azaldklarn anlayamyor, bir blgede son hayvan kalana kadar yaamaya
devam ediyorlard. M.. 4500 ile 2000 yllar arasnda inde filler hala mevcuttu. nsanla
rekabet edebilen tek canl ise kurtlard.
M.. 4431 ylnda ngilterede Portsmouth yaknlarndaki Hayling adasnda gemi ina
ediliyordu. Gemilerde yrme yolu da vard. Gemi yapm dnyada daha erken zamanlarda
balam olmaldr. Ancak en eski gemi yapm izlerine, imdilik, Portmounthda
rastlanmaktadr.
Aslnda olan udur. nsanolunun geldii aama, imkan bulduu her durumda bir st
organizasyona gemesini mmkn klacak seviyededir. Bylece Mezopotamya ve
Anadoluda tahl uygarlklar, inde pirin uygarl kurulurken, baka yerlerde balkla
dayanan veya at yetitiriciliine dayanan yerleik yaplanmalar kurulmaktadr. Hibir yerdeki
halk daha gelimi deildir. Hangi halkn ne yapacana eldeki imkanlar karar vermektedir.

Alacahyk

Anadolunun eski bir yerleimi de M.. 3000 (B.. 5000) ylna ait bir yerleimdir. Bu
yerleim, Boazky yaknlarnda Alacahykte bulunmutur. Bulunan mezarlarda erkekler
silahlar ile kadnlar ss eyalar ile birlikte gmlyorlard. Mezarlar nesiller boyunca ard
arda kullanlacak biimde, oda oda yaplmt. Yani aile br dnyada da bir araya
toplanyordu. Alacahykte bulunan mezarlardan kan eyalar bundan tam 4300 yl
ncesine (M.. 2300) dayanr ki, bu da Troyann (Troy, Troia, Truva) hazinelerinin
bulunduu ikinci Troya katna adatr. Bu alara ait Anadolunun deiik yrelerinde
bulunan tarihi eserlere toplu olarak bakldnda u geree ulalr: Anadolunun ilk

99

sakinleri maden kartmakta, maden ilemede ve madenden eya yapmakta ok usta idiler.
Madeni kalba dkmeyi, maden kaplamay, kaynak ve lehimi, madeni dverek ilemeyi ve
ekillendirmeyi, tanelendirmeyi biliyorlard. Bu dneme ait lks tketim mallar ve deerli
talar da (kuartz, akik, yeim, obsidyen, firuze, lleta) bulunmutur. Fildii, kehribar ve
firuzenin bulunmas ise olduka uzak mesafelerle yaplan ticari faaliyetleri gstermektedir.
Evet, Anadolu, meyve toplayclktan ve avclktan, nce yar tarma ve yerleik dzene,
daha sonra tarm ve madencilie geilen ilk ve en eski uygarlklardan biridir. Belki de
bunlarn en eskisidir. Evet, yaz Anadolu topraklarna Smerlerden ve Msrllardan daha ge
gelmitir. Ama uygarln dier unsurlar buradadr. Anadoludaki ilk yerleimcilere ad veya
adlar veremiyoruz. Anadolunun eitli yerlerinde yaayan ve nce kk kyler, daha sonra
kk ehir devletleri kuran bu insanlar ayn dili mi konuuyorlard, Anadoluya beraber mi
yoksa ayr ayr m gelmilerdi, bilmiyoruz. Ama beraber de gelseler, ayr da gelseler
Anadolunun deiik yerlerinde paralel medeniyetler kurmulardr.

100

Anadolunun Yerli Halk

Cilo

Trkiye corafyasnn gerei olarak Anadolu platosu iinde ulam ok zordur. Ayrca, bu
plato, kuzey, dou ve gneyden yksek ve geit vermez dalarla evrilidir. Yani Trkiyeye,
doudan, gneyden ve kuzeyden girmek, hele bundan 500010 000 yl nce neredeyse
imknszdr. Anadolu Mezopotamyadan ve randan ciddi olarak ayrlmtr. Bu nedenle
hem Neanderthal adamnn ve hem de
Avrupaya bundan 20.00030.000 yl
nce geen Homo sapienlerin neden
Trkiyeyi
bir
kpr
gibi
kullanmayp, Karadenizin kuzeyini,
yani Rusya bozkrn setiklerini
anlamak kolaydr. Tabii, o tarihlerde
Akdeniz
ile
Karadeniz
daha
birlememi olduundan, imdiki Ege
denizi zerinden de bir geit var
olmu
olabilir.
atalhykte
bulduumuz,
Trkiyenin
ilk
yerleimcilerinin, Anadoluya batdan
Yksekova
geldiini dnmek daha mantkldr.
Zaten daha sonraki bilinen gler de,
uzun bir sre, batdan girilerle
101

olmutur. Bat Anadolu alm bir el gibidir. Ayas, yksek Anadolu platosudur. Parmaklar
batya, denize inen dalar, parmak aralar da denize uzanan ovalardr. Boazlarda denizin
yolu kesmesine ramen, batdan douya ulamak daha kolaydr. Zaten M.. 5600 ylna
kadar, Anadolu ve Trakya arasnda, yolu kesen bir deniz de yoktu.
Anadolu corafyasnda, plato iinde bile ulam byk zorluklar gsterir. Bu nedenle,
Avrupaya Rusya bozkrn kullanarak geen Homo sapienlerin bir kann, belki 7080
tanesinin, Balkanlardan dnerek Anadoluya yerletiklerini ve burada oaldklarn
dnmek uygun olacaktr. Unutmayalm ki bundan on be, yirmi bin yl nce Kuzey
Amerika ktasna Bering boaz zerinden geen ve daha sonra Amerikan yerlilerinin atalar
olan insanlarn says 200 civarndayd.
Akdenizin sular, Karadenize kavumadan nce, Yunan karas, Trakya, Balkanlar ve
Anadolunun daha bir btnlk iinde olduu bellidir. Ve yine bu topraklarn, Avrupann
geri kalanndan bir fark yoktur. Tm Avrupada ve buna bal olarak Yunanistan, Trakya ve
Anadoluda yerli halk diyebileceimiz ilk Homo sapienleri Aurignacianlarla Gravettianlarn
bir karm olarak dnmek gerekmektedir.
Anadoluya gelen Homo sapienler oaldka ve bu oalmaya avc / toplayc retim
yetmedike, blndler. Blnen topluluklar birbirinden ayrlarak Anadolu iinde deiik
yerlere gtler. Bu topluluklarn bazlar evre koullarnn el verdii oranda yerleerek,
yukarda sz edilen atalhyk medeniyetine ulatlar. Yar tarmsal site devletleri,
Anadolu'da, birbiri ile fazla elikiye dmeden, binlerce yl yan yana (karde karde)
yaam olmallar. atalhykle Boazky arasnda geen 3000 yl boyunca, Anadolu'da
yaayanlar, yar tarmsal bir toplumdan, maden karp ileyen; deerli talar kullanarak
sanat eserleri ve taklar yapan; tarmda ilerlemi; ordularn organize eden, yani bir anlamda
toplumsal olarak organize olmu; Bakanlar, memurlar, din adamlar, subaylar olan;
Ticaret yapan ve dolays ile snflamann balad topluluklar haline gelmilerdir. Ticaret
Anadolu iinden ve dndan yaplan bir ticarettir ve ne almak istediini bilen bilinli bir
eylemdir.
te, M.. 2000 yllarnda, Anadolu'ya pe pee gelen ve gnmze kadar sren g
dalgalar baladnda, yeni genler karlarnda etkin bir medeniyet buldular. Anadolunun
barndan kan bu medeniyet, bundan sonra kurulacak ve srekli ilerleyecek olan
medeniyetlere hem analk etti ve hem de onlarn zgn bir karakter tamasna sebep oldu.
simlerini bilmediimiz yani bir anlamda sadece Homo sapiens dediimiz bu ilk
yerleimciler bugnk Anadolu Trklerinin en eski atalarndandr. 20.000 yllk Anadolu
deneyimleri, bu corafyada yaayanlarn genetik kotlarna ilenmitir.
Avc toplumdan, yerleik dzene ilk geiler, sulama imknlar nedeniyle, Anadoluda,
Mezopotamyada, Msrda, Hindistanda ndus nehri kysnda ve inde gereklemitir.
Biz, bunlardan, zellikle, ilk zerinde duracaz: Mezopotamya, Msr ve Anadolu. Bu
medeniyet, kendinden sonra gelen tm Orta Dou ve Akdeniz uygarlklarn etkilemi ve o
medeniyetlerin temeli olmulardr. ndus ve in medeniyetleri, yani bir anlamda Uzak Dou
medeniyetleri, dier nden, yani Bat medeniyetinden olduka farkl bir yol izlemilerdir.
Bu fark dilde, yazda, felsefede ve dinde grlmektedir. Bu kendine zg, dierleri kadar
kymetli ve Uzak Douyu ekillendiren medeniyetler, maalesef tam anlam ile konumuz
iinde kalmamaktadr. Ancak yer yer, ihtiya duyulduka veya Bat ile olan farklar
vurgulanmak istendike, bu medeniyetlere de deinilecektir. Uzak Dou medeniyetlerinden
in, binlerce yl, atalarmzla karlkl ilikiler iinde olmutur. Binlerce yl, Gebe Trk

102

devletlerinin ana derdi yerleik in devleti, inin temel derdi gebe devletleri olmutur.
Ancak ilerde greceimiz gibi gebe, gebe olarak yerleik kltr kolay kabul etmez ve
kabul edince de artk gebe olmaz. Trkler ve in devleti bin yllarca mcadele etmilerdir,
ama bu mcadele aslnda gebe yerleik mcadelesidir.
ine girip, iktidar ele geiren ve orada devlet kuran Trk boylar olmutur. Ama bu devletler
ve hkmdarlar bir iki nesil iinde inlilemi ve artk inin bir unsuru haline gelmitir.
Zaman, zaman Trkler, boylar halinde, in topraklarna girip, orada yerleik dzene gemi
ve yerlemilerdir. Ama Anadoluya gelenler bu in'de yerlemi Trkler deillerdir. Biz,
yeri geldike, Trk devletleri ile olan ilikileri iinde inden de bahsedeceiz.

103

lk Devlet Smer

Smerler M.. 40003100

M.. 3100 tarihine kadar kurulmu olan tek devlet Smer devletler topluluuydu.
Smerler az sonra anlatlacaktr. Ancak burada irdelenmesi gereken, aslnda ehir
devletleri tarznda ynetilmekte olan Smerlerin, o tarihte dnya zerinde pek ok ehir
devleti varken, neden sanki onlar yokmu gibi davranlddr. Dnya zerindeki dier
ehir devletlerini deil de Smer ehir devletlerini ele almamzdaki temel nedenlerden
biri, bize brakm olduklar yazl belgeler sayesinde Smerler hakknda pek ok
hususu bilmemizdir. Bir dier neden de Smerlerin bir sre sonra kendi aralarnda
birleerek birleik bir devlet eklinde siyasi bir rgtlenmeye gidebilmi olmalardr.
Baka bir neden de, ilerde greceimiz gibi, bizi hala etkileyen veya hala kullanmakta
olduumuz pek ok eyin ilk defa Smerlerce bulunmu olmas ve bunun yazya
dklm olmasdr. Smerler kendinden sonra gelen insan organizasyonlarn derinden
etkilemi ve etkilemeye devam etmektedir.
M.. 3100 ylndan nce Msrda da dnyann pek ok yeri gibi insanlar yayordu ve
bu insanlar siyasi yaplar kurmulard. rnein Nil nehri boyunca Nomlar tarznda
rgtlenmilerdi. Hatta M.. 3250 yllarnda Akrep kral denen bir Nom efi yaam ve
Msr birliini kurmaya almt. Ama Msrn birlemesi ve dnya tarihine damgasn
vuracak olan medeniyetlerden birini kurmas M.. 3100 ylndan sonraya
rastlamaktadr. Bu nedenle Msr, M.. 3100 tarihinden itibaren ele alnmtr.

104

Smerler

Dicle ve Frat nehirleri, dou Anadolu dalarndan doarlar. nce birbirlerinden uzaklar,
sonra imdiki Irak topraklarna girerken tekrar birbirlerine yaklamaya balarlar. Greklerin,
iki rmak aras manasna gelen Mezopotamyas oradan balar. Mezopotamya, doal koullar
bakmndan ikiye ayrlr, kuzey ve gney Mezopotamya veya yukar ve aa Mezopotamya.
Batda Arap yarmadasna komu olan iki rmak aras, douda randan Zagros dalar ile
ayrlr. Aa Mezopotamya ran krfezine alr.
Toprak alvyonludur, mmbittir, ancak ilemesi zordur. Temel zorluk, su basknlarndan
gelir. Dicle ve Frat, ilkbaharda taar ve geni bir arazi, Austos ayna kadar sular altnda
kalr. Tama esnasnda ve daha sonra Kasm ayna kadar iklim gzeldir. Toprak yava yava
ancak dzensiz bir biimde kurur. Yksek yerlerde bu kuruma hzldr. Kuruyan toprak ta
gibi olur ve yarlr. kntlerde ise su kalr, bataklk yapar, stma kayna olur. Bu nedenle,
aa Mezopotamyada tarm yapmak demek, teferruatl ve geni bir kanal sistemi ile suyu ve
topra adam etmek demektir. Aa Mezopotamyada ta bulunmaz, orman ve nitelikli aa
ta yoktur. Buralarn tek zenginlii kildir. Her ne yaplacaksa kilden yaplmaldr.
Yukar Mezopotamya daha farkldr. Yukarda sular daha az taar, toprakta daha az kalr.
Mezopotamya, Bereketli Hilalin bir kanaddr. Bereketli Hilale, bu topraklarda ilk
medeniyetler kurulduu iin ve tek Tanrl dinler olutuu iin, Altn Hilal de denir.
Mezopotamyada imdilik bulunan en eski yerleim, yukarda, kuzeyde Tell-Hassunda
bulunan yerleimdir. Bu ky yerleimi, bundan 7000 yl nceye kadar gider (M.. 5000), yani
Anadoluda Haclar hy ile izlediimiz geliimle yakn zamanldr.

105

M.. 4000 tarihlerinde, ilk Smer yerleimlerinin, aa Mezopotamyada balad

sanlmaktadr. Smerler, kendi ifadeleri ile siyah sal ve byk burunlu idiler. Tahminen,
aa Mezopotamyaya, Zagros dalarnn arkasndan gelmilerdi. Yani Smerleri, Orta
Asyann kenar blgesinden, ran platosundan gelmi bir aileler topluluu olarak kabul
edebiliriz. B.. 18.000 yllarnda, iklim nedeniyle insanlarn Zagros dalar yaknlarnda
yaamay tercih ettiklerini grmtk. Holocenele birlikte meydana gelen iklim deiiklii
baz aileleri ge mecbur etmiti. Bu g srasnda Smerlilerin aa Mezopotamyaya
gelmi olmas mantkl grlmektedir.
lk Smerler, taan sularn eriemedii yksekliklerde yayorlard. Kil ve kamtan yaplm
kulbelerde yayor, avclk, kazma ile yaplan tarm, hayvanclk ile geiniyorlard. O
dnemde renkli seramikler ve bakrdan aletler yapyorlard. Mezarlardaki eyalara bakarak
anlalyor ki, aralarnda servet farkllamas ve sosyal farklar yoktu. Bulunan kadn
heykelleri, daha nce anlatlan dini gelimenin burada da benzer ekilde yaandn
gstermektedir.
Smerler, balangta ok sayda kk devletikler kurdular. Byle kk devletiklerin
kurulmas, Mezopotamyaya zg deildir. lerde grlecei gibi, o dnemlerde her yerde
kk devletler ve pek ok krallk vard. Eridu, Ur, Uruk, Nippur, uruppak, Umma, Laga,
Ki, vs... gibi ehirler, Smerlerin kurduu site devletlerinden en nemli olanlardr.
Smerlerin kuzeyine, Frat nehrinin orta kesimlerine, Sami kkenli bir dil konuan Akkadlar
gelip yerletiler. M.. 3500 ylnda, Aa Mezopotamya, Smerlerce, tarlalara dzenli
sulama imkn veren kanallarla, bentlerle ve barajlarla bezenmi ve geni bir sulama sistemi
meydana getirilmiti.
Toprak, aatan ilkel bir sapanla srlyordu. Orak, keskin tatan yaplm bir aletti. Arpa ve
yulaf ekiliyordu. Bunlardan ekmek ve bira yaplyordu. Susamn ya karlyordu. Esas
yemi, hurmayd. Meyvesi ve lifleri iin, hurma aacndan faydalanlyordu. Aa
Mezopotamyada zm pek yetimiyordu. Hayvan olarak ta genelde koyun besleniyordu.
Koyun etinden, stnden ve ynnden faydalanlan bir hayvand. kzle, eek tamaclkta
kullanlyordu, at daha bilinmiyordu. Kmes hayvan olarak kaz ve rdek yetitiriliyordu.
M.. 4000 yllarnda, Smerliler yerleimlerini glendirirlerken, inde Sar nehir
evresinde yaayan insanlar avc ve toplayclktan, tarma getiler. Yine bu tarihlerde,
Kazakistanda bugnklere benzer elmalar yetimeye balad. Bu esnada, Hititler, Anadoluya
doru hareketlenmilerdi. Okunan ta tabletlerden renildiine gre, bu tarihlerde insanlar
peynir retmeye de baladlar.
Dnyann her yerinde insanlar yar a yayorlard. Kurtulu bir sre iin tarmc toplumlarn
artmasndayd, ama daha buna vakit vard. nsanln yakasna, zayf vcutlarnn mcadele
edemedii mikrobik hastalklar yapmt. Verem bu hastalklardan biriydi ve ok yaygnd.
Gmlm insan kalntlarndan anlaldna gre, bu tarihlerde insanlar verem nedeniyle
lyorlard.
Daha sonra izleyeceimiz gibi, tek tanrl dinlerde nemli bir yere sahip olacak olan snnet,
Msr ve Yunanistanda dini bir ritel olarak uygulanyordu. Snnet uygulamasnn daha
erken alarda, Afrikada ortaya kt dnlmektedir.

106

Ege adalarnda ise ilerleme devam ediyordu. M.. 4000 yllar varnda, Maltada ta kesme
mezarlar yaplmaya baland. Savalar ise insan hayatna gittike daha fazla giriyordu. M..
4000 ile 2500 yllar arasnda yapld anlalan,
Cezayirde Tassili nAjjer bulunan kaya resminden
rendiimize gre, ok ve yay kullanan iki ordu
birbiri ile savayordu.

Tassili n'Ajjer

Bu yllarda ok nemli bir gelime daha oluyordu.

M.. 4000 ile 3000 yllar arasnda Hint-Avrupa
dilleri blnmeye balamt. Bu ayrmdaki temel
etken, Hint-Avrupa dili konuan topluluklarn
fiziksel olarak birbirlerinden ayrlmas nedeniyle,
aralarndaki iletiimin kopmu olmasdr.

Mezopotamya ve Msr gelimiliin aclarn ekerken, Avrupann dier ucunda, Britanya

yeni gler alyordu. M.. 4000 ile 1500 yllar arasnda gney Britanyaya Hollanda ve
Brtanyadan gler oldu. Bu yeni gelenler, iftilik, hayvan yetitiricilii yapyor ve
llerini gmyorlard. Bu insanlar, tmsekler iindeki odalarda iki imal ettiklerinden
bunlara ieciler denir. Bunlar Henge ler iinde toplanarak ibadet ediyorlard. Hengeler
etraf toprak setler ve hendeklerle evrelenmi dairesel alanlara verilen addr. ngiltere
Salisburyde bulunan Stonehenge , Hengelerin geliiminin drt evresinin de izlenebildii
bir ibadethanedir. Stonehengein kurulduu M.. 3100 yl Msr birliinin kurulurmasna
denk zamanldr. Stonehenge yapmndan yaklak 1000 yl sonra, tekrar yaplm ve sonunda
nc defa, Smerde Ur zigurat ina edilirken, bugnk halini almtr.

Stonehenge

107

YAZI

Smer yazs

Smer uygarlnn en nemli

buluu Yaz dr. Bundan
5000 yl nce Smerler yazy
buldular (M.. 3300) ve yaygn
olarak kullanmaya baladlar.
Biz bu yazya ivi yazs
diyoruz. ivi yazs, yatay ve
dikey izilmi keli harflerden
oluuyordu. Balangta, yaz
ta zerine yazlmt. Ancak
ok ksa sre iinde, kil
tabletler ortaya kt ve taa
tercih edildi. ivi yazs
kullanlmaya
balandnda,
Anadoluda, Alacahykte az
nce anlatlan kltrel dzey
vard.
Smerlerin ivi yazs, M.. 3300 den ok daha
erken zamanlarda kullanlm olan resimlerin, zaman
iinde gelimesinden tremitir. Balangta resmin
sembollemesinden treyen ivi yazs, daha
sonralar hece ifade eder hale gelmitir. lkyaz
giriimleri, ynetim iin kullanlan, kabaca yaplm
resimler eklindeydi. Birka yzyl iinde, Smerli
yazmanlar yaz dizgelerini yle deitirdiler ki,
resim-yaz nitelii ortadan kalkarak, saf fonetik yaz
dizgeleri olutu. M.. 2500 ylna gelindiinde,
Smer yaz teknii, en karmak tarihi ve edebi
eserlerin bile yazlabilecei esneklie kavumutu.
Tarihin her safhasnda bilgi, g demek olmutur.
Bu yzden yaz, uzak lkelere, ok fazla bilgiyi,
ayrntl, ilk elden kt gibi, deimeden ve
salkl aktard iin, onu kullanan toplumlara g
vermitir. Yaz olmadan byk devletleri, merkezi
bir otorite altnda ynetmek ok zordu. Hele koloniler kurmak nerede ise imknszdr. Yaz,
108

fetihlerin ada bir aracdr. Fetih iin yola koyulan deniz filolarna veya kara ordularna
buyruklar yazl iletilmeliydi. Daha nceki seferlerde hazrlanm olan haritalar veya bilgiler,
elde hazr olmalyd. Yani, yaz bymenin ve merkezilemenin en nemli aracyd.
Yazy ilk defa bulabilmek iin, gerekli koullar; yerleik dzene gemi olmak, yiyecek
retimine balam olmak, rn fazlasna sahip olmak ve bunu depolayabilmek, evre
topluluklarla youn ticari faaliyette bulunmak, din yaplanmasnda belli bir olgunlua
erimek, devletin kurulmu ve organlarnn teekkl etmi olmas, merkezi bir yaplanma ile
fetihlerin balam olmas ve tm bu faaliyetlerin uzun bir sredir devam ediyor olmasdr.
Bereketli Hilalde btn bu koullar mevcuttu. Dolays ile bir yerde yaz ortaya kacakt.
Burann neresi olduuna son karar verenin, kent devletinin art deeri ile brokratik yapsnn
mterek oluturduklar, ortam olmas icap eder.
Ancak yaz bir kere bulunup, kullanlmaya baladktan sonra, ihtiyac olan topluluklarn, artk
yazy bir daha bulmasna gerek kalmam olur. Mevcut yaz kopyalanr. Bu iki trl olur.
Kullanlan yaz ya olduu gibi kopyalanr veya sadece yaz fikri alnr. ayet yaz fikir olarak
alnmsa, yaznn sistematiini yeniden kefetmek veya kurmak gerekir. te, Bereketli
Hilalde byle olmutur. Yaz Smerlerce bulunduktan sonra, dierleri iin, tm topluluklar
iin, hayat kolaylamtr. Msrllar dhil tm toplumlar, yazy Smerlerden alarak,
kendilerine adapte etmilerdir. Ancak Msrllarn yazy Smerlerden aldklar, ispatlanm
bir olgu deildir.
Yaz sistemlerinin temelinde, tek bir yazl iaretin gsterdii sz biriminin uzunluuna gre
ekillendirilmi ana strateji vardr. Sz birimi tek bir temel ses, tam bir hece veya tam bir
szck olabilir. Sz biriminin tek bir temel ses olma hali alfabe tr yaz demektir. Yazl
iaret, tek bir szc veya kelimeyi gsteriyorsa, bu yaz tarzna logogram denir. Logogram
tr yazlara rnek: in yazs, Japon kanji yazs, Msr hiyeroglifi, Maya yazs, Smer ivi
yazsdr. Yazl iaretin hece gsterdii yaz trlerine rnek eski Miken lineer B yazsdr.
Ancak, hi bir yaz saf olarak tek bir stratejiden olumaz. Alfabe kullanan yaz trleri iinde,
logogram veya hece vardr. Veya logogram yazlarda, alfabe veya hece iareti bulunur.
Sfrdan bir yaz sistemini gelitirmek, bakalarndan dn alp kendine mal etmeye gre akl
almaz derecede g olmaldr. Yaznn bamsz olarak icat edildii iki yer vardr,
Mezopotamya ve Meksika. Smerler M.. 3000 ylnda, Meksikallar ise M.. 600 ylnda
yazy bulmulardr. M.. 3000'e kadar giden Msr yazs ve M.. 2000'e giden in yazs
da, bamsz yazlar olabilirler. Geri kalan tm yazlar bu yazlardan tremilerdir.
Smerlerin kil tabletleri kullanmaya balad tarihlerde, M.. 3300 yllarnda, svirede
yaam olan bir avc, Alplerde donarak lmt. Hi bozulmam cesedi, gnmzde
bulunduunda, bizlere ok nemli bilgiler verdi. Adna Buz adam dediimiz bu insann
incelenmesi gstermektedir ki, dnem insanlarnda i parazitler vard. Bu parazitlere kar, bir
cins aa mantarnn yabani meyvesini ila olarak kullanyorlard. Ayrca bu Buz adamn
arteriti vard. Hastal iyiletirmek veya en azndan acsn hafifletmek iin arteritli blgelere
dvme yaptrmt. Bu dvmeler, kuvvetli bir olaslkla, aman tarafndan yaplm, bysel
nitelikli tedavilerdi.
M.. 3300 tarihi, o tarihlerde Amerika ktasnda daha kurulmam olan Maya medeniyetince
de, Maya takviminin balangc kabul edilmitir. Mayalarn neden bu tarihi takvimlerinin yani
zamanlarnn balangc kabul ettikleri belli deildir.

109

M.. 3200 yllarna yle bir ku bak baktmzda, Mezopotamya ve Msrda paralel
medeniyetler kurulmutu. Samiler Lbnanda Biblosa gelmeye balamlard. Smerliler
tamada tekerlei kullanyorlard. Anadolunun eitli yerlerinde kentler vard. Giritte
Knossos uygarl kurulmu, geliiyordu. Avrupada, Balkanlarda, Orta Asya ve Bozkrda
avc topluluklar yayorlard. Yerleik tarm medeniyetleri sadece Bereketli Hilalde varm
gibi grlyordu.
Ancak baz tarmsal yerleimlerin Avrupada da olma olasl vardr. skoyada Orkney
adalarndaki Skara Brae yerleimi, M.. 3200 yllarnda, daha sonralar baka yerlerde
grlemeyecek konfora sahip bir yerleimdi. Sakinleri koyun, byk ba hayvan yetitiriyor,
balk ve tohum yiyorlar, yuvarlakms evlerde yayorlard.

Skara-Brae

110

lk Tanrlar
Avc toplumda dinin yani amanizmin nasl doup, deitiini grmtk. Avc toplumdan,
yerleik dzene geilirken, avc toplumdaki erkek karakterli ba Tanrnn gcn, neden ve
nasl, Ana Tanraya kaptrdn da anlatmtk. Smerlerde ise bu Ana Tanrann nasl ve
neden bir Tanrlar panteonuna dntn izleyeceiz. Smerlerden sonra, artk onlarn
dzenledii ve yaz ile belirledii ok Tanrl din ortaya kmtr. Bundan sonra, dier Orta
Dou ve dolays ile Avrupa- Akdeniz dinleri, bu Smer dininden deie deie oluacaktr.
Smerde sistematik bir felsefe yoktur. Gerein ve bilginin temel yaps ile ilgili hibir soru
sorulmam, bir kuram oluturulmamtr. Ama evrenin kkeni ve ileyi dzeni konusunda
dnlm ve tartlmtr. Zekice gelitirdikleri kozmoloji ve Tanr inanc, daha sonra
temel inan ve dogma haline gelmitir.
Avclk dneminde, insanlar aman dinini kurmu ve baz ruhlar Tanrlar haline
getirmilerdi. Maddi ve manevi dnya ayn tarzda iliyordu. Tanrlarn, insanlarn ve
hayvanlarn dnyalar arasnda fark yoktu. Nasl insan kabilelerinin bir efi yani bir yneticisi
varsa, Tanrlarn da bir efi olmalyd. Bu ef emredici, kural koyucu, hkmedici bir ef
deildi. nsan topluluklar, efleri sayesinde, kendi aralarnda iyi bir koordinasyon
kuruyorlard. ef btnleyici, sz dinlenen, aradaki sorunlar zebilen, yapc bir efti.
Klanlar, Tanrlar arasndan birini, Tanrlarn efi olarak setiler. Onu en byk Tanr olarak
kabul ettiler. rnein eski Trklerde bu ba Tanr Gk Tanr idi. Sonra dier Tanrlar vard.
Yamur yadran, sulara hkmeden, herkesin kendi evine bakan, gnee sahip kan, rzgr
estiren, vs... Tanrlar. Bu Tanrlar neredeyse her olay ve her nesne iin ayr ayr vardlar ve
her Tanr kendi iine bakyordu.
Avc toplumlar yerleik dzene geince, tahl retimi nem kazand. En iyi bilinen retim,
dourganlkt. Etraflarnda grdkleri her ey ana rahminden kyordu. Daha avclk
dneminde, bir ana Tanra fikri, yani dourgan bir Tanr fikri olumutu. Bu ana Tanra,
yerleik dzene geildiinde, ba Tanr, ef Tanr statsn zamanla ald. Sonunda, retime
uygun ve ondan sorumlu, yaanan fizik dnyaya uygun bir ef, Tanrlarn bana gemiti.
Dier Tanrlar da varlklarn koruyorlard. Yerleik topluma geen insanlar, herhangi bir iin
sahipsiz yaplamayacann farkndaydlar. Bu nedenle her i iin bir Tanr, o ile sorumlu
tutuldu. retken, dourgan ana Tanra en tepede idi.
lk Smer yerleimleri, taan sularn kamad yksek yerlerdeki ufak kyler halinde
organize oldu. lkin, bu ufak ykseltilerde tarm yapmaya altlar. Her sene sular geliyor,
her taraf kaplyor, sonra ekilince, su altnda kalm topraklar, dier topraklardan ok daha
verimli oluyordu. Suyun gelmesi, kalmas ve gitmesiyle, bereket geliyor, bol rn oluyordu.
Sularla birlikte gelen balklardan salanan et ihtiyac da iin cabasyd. Bylece retken Ana
Tanra, zaman iinde su ile ilintilenmeye baland. Sular nereden gelip, nereye gidiyordu?
Nehirler, Dicle ve Frat, taarak sular getiriyor, sonra sular geri alp denize gtryorlard.
Deniz hep su dolu idi. Onun suyu hi bitmiyordu. Deniz sanki dipsizdi. Bakldnda sonsuz
111

gibi grnyordu. ekilirken denize giden sular, tabii gelirken de denizden geliyorlard. O
zaman, suyun anas, sonsuz, dipsiz denizdi. Smerler Ana Tanray su ile zdeletirdiler.
Tanra " Nammu ", suyun, dipsiz denizin, her eye can veren Tanrsyd. Smerler, bu arada
kanallar, barajlar yaparak bir taraftan suyu yava yava kontrol altna alyorlar, bir taraftan da
kyler, ilerde kentlere dnecek olan kasabalar olarak byyorlard. Tarmn ilerlemesi, i
blmnn artmas, Smerlerin kozmos zerinde daha fazla kafa yormasna sebep oldu.
Yaadklar dnyay tanmlamak istiyorlard. Evrenin temel eleri yeryz ve gkyzyd.
Smerce de evren szcnn karl, " yer-gk " anlamna gelen " An-ki " birleik szc
idi. Yeri dz, yass bir disk olarak, g ise, kat bir yzeyle rtl kubbe biiminde
dnyorlard. Gk ile yer arasnda ise, " Lil " dedikleri bir ey vard. Lil rzgr, hava,
soluk, ruh anlamna geliyordu. Yani Lil bizim atmosferimiz gibi bir eydi. Gne, ay, yldzlar
da Lil ile ayn malzemeden yaplmlard, yalnz fazladan parlyorlard. Gk-yer, her taraftan
sonsuz bir denizle kuatlmt. Evrenimiz, bu sonsuz denizin iinde sabit ve hareket etmeden
duruyordu. Tabii ki balangta, her eyin balad zamanda, sadece deniz vard. Deniz, yani
su, ilk nedendi. Her eyin balangc idi. Bu denizden An-ki, yer-gkten oluan evren
domutu. Yer ile gk arasnda ise, hareket eden ve her yeri dolduran atmosfer yani Lil vard.
Sonra yeri ve g aydnlatsn diye gne, ay ve yldzlar var olmulardr. Onlardan sonra
evrene yerleme, varolma sras bitki, hayvan ve insanlara gelecekti.
Peki, bu evreni yaratan, dzenleyen ve yneten kimdi? Bunlar grmyorlard ama nlerinde,
ufak apta da olsa dzenlemeler yapan, yneten kendi topluluklar vard. pular kendi
yaadklar toplumun iindeydi. lkelerin, kentlerin, saraylarn, tapnaklarn, tarlalarn,
iftliklerin, ksacas akla gelebilecek tm kurumlarn, insanlar tarafndan baklp gzetildiini,
ynetilip denetlendiini, insanlar olmadan her eyin yklp harap olacan, tarlalarn le
dneceini biliyorlard. Dolays ile kozmos da insan biimli canl varlklarca gzetilip,
baklp, ynetilip, denetleniyor olmalyd. Ama kozmos btn insan yerleimlerinden ok
daha geni ve karmak olduundan, kozmosu ynetenlerin de sradan insanlardan ok daha
etkin ve gl olmas gerekiyordu. Her eyden nce, lmsz olmalydlar. lrlerse kozmos
alt st olurdu, dnyann sonu gelirdi. Smerler bu gzle grlmeyen, insan biimli, insanst,
lmsz varlklara " Dingir " dediler. Yani bizim dilimizde Tanr dediler.
Her eyin balangcnda sonsuz, dipsiz deniz
vard. Sadece ve sadece o her yeri kaplyordu.
Ve tabii bu denizin yneticisi ve yaratcs Ana
Tanra Nammu vard. Nammu tek banayd
ve her eydi. Nammu herhalde yalnzlktan
skldndan, gk ve yerin birliinden oluan
evreni oluturdu. Yani erkek olan An (gk) ile
dii olan Kiyi (yeri) yaratt. An (Akkad
dilinde Anu) ile Ki birletiler, onlardan Enlil
(Akkade dilinde Bel) dodu. Enlil gk ile yeri
birbirinden ayrarak, onlarn arasna girdi.
Tanr An
Enlil, Lilin (Atmosferin) Tanrsyd. Enlil, yer
ile g birbirinden ayrnca babas An g ele geirip, ona hkim oldu. Enlil ise annesi
Kiyi, yani yeri ele geirdi. Enlil ile annesi Ki bir araya gelince, yani yer atmosfere
kavuunca, evrenin dzenlenmesi balad. Bitkilerin, hayvanlarn ve insann yaratl ile
uygarln kuruluu balad. Smer dininin ilk kurulduu yllarda, Ana Tanra Nammunun
olu gk Tanrs An Tanrlarn efi olarak kabul edilmitir. Ana Tanra Nammu arka plana
ekilmi ve zaman getike adndan az sz edilen bir Tanra olmu ve giderek unutulmutur.

112

Bu kader aslnda, tm Tanrlar beklemektedir. htiyalar, zaman getike, yeni Tanrlar

nemli hale getirirken, eskinin en nemli baz Tanrlarn unutulmulua itmitir. Daha sonra
Enlil de An geriye itecektir. Enlilin Akkadca ad olan Bel, Sami dilinde Efendi demek olan
Baalden gelmektedir. Enlil Baal olarak karmza oka kacaktr. Enlil ad Rzgar tanrs
anlamna da gelmektedir. Frtna dahil her tip rzgarn Enlilin soluu olduuna inanlrd.
Zaten bu nedenle szleri buyruktu. Rzgrn en byk tanr olmas meselesi Hititlerde de
karmza kacaktr.
Byk Tanr An, uzunca bir sre boa olarak dnlmtr. Ama daha sonralar boa
Andan ayrlarakkendi bana bir tanr olarak Gk Boa Tanr oldu. Ama daima sahibi An
olarak kald. Tanrlarn efi Ann esas tapnann bulunduu kent devleti Uruk ya da tek
Tanrl din kitaplarnda ad geen Erektir. Uruk, Smer tarihinde etkili bir yere sahiptir.
Tanr An Tanrsal hkmdarlna binlerce yl devam etmitir. Ama daha sonra yetkilerini bir
bir olu Enlile kaptrarak, geri plana atlm, snklemitir. Artk, Smer panteonunun en
nemli Tanrs, ayin, mit ve dualarda baskn rol oynayan hava Tanrs Enlildir. Krallar ve
yneticiler onlara lkenin kralln verenin Enlil olmasyla nrler. Daha sonralar, Enlili
kozmosun en retken niteliklerinin planlama ve yaratlmasndan sorumlu, yardmsever bir
Tanr olarak gryoruz. Gn ortaya karan, insanlara merhamet gsteren, toprakta tohum,
aa ve bitkinin yetimesini salayan odur. lkeye bolluk, bereket ve mutluluk getiren odur.
nsann kulland ilk tarmsal gerelere (kazma, sapan gibi) ilk ekil veren odur. Enlil zaman
zaman, frtna kararak veya dier doal afetlerle etrafa zarar verse de, aslnda o btn
insanln gvenliini ve iyiliini gzeten, dost, babacan bir Tanrdr.
Kent devleti gelitike, yaplan ilerde bilgi
nemli bir rol stlendike, insan bilgi sayesinde
doay, az da olsa kontrol etmeye baladktan
sonra, yeni bir Tanr ihtiyac ortaya kt. Dipsiz
denizlerin Tanras, evreni yaratan Tanra
Nammu, Tanr Enkiyi yaratt. Enki (Akkad
dilinde Ea) dipsiz derinlikten (Smer deyiiyle
Abzudan) sorumlu, bilgelik Tanrsyd. Enki,
grne gre Enlilin amcasyd. Ama panteona
Enlilden sonra katlmt. Dolays ile Enki Enlil
ilikileri zel bir nitelik tayordu. Enlil genel
planlar hazrlard. Enki ise, bu planlara uygun
olarak yeryzn dzenlerdi. Uygulama ayrntlar
becerikli, gz pek ve bilge Enkiye braklmt.
Smerler, btn doal ve kltrel sreleri
Enkinin yaratc gcne balarlar ve bu nedenle
de kkenlerine inmeyi dnmezlerdi. Enki yapt
der, iin iinden karlard. Yaratclk sz konusu
olduunda, Tanrnn sz ve buyruu dnda
baka bir ey yoktur. Enki bir yeri rnein Dicle
Enki
ve Frat veya Ur kentini veya rzgr, dzene
sokar ve bana bir Tanr getirir. Artk, o yerden
veya o iten sorumlu bir Tanr tayin edilmitir.
Smerin ok Tanrl dininde, insan topluluklarnda olduu gibi, bir hiyerari vard. Smer
panteonu, banda kral olan bir meclis gibi dnld. Yazglar belirleyen yedi Tanr, byk
Tanrlar olarak bilinen elli Tanr, Tanrlarn en nemlileriydi. Rahiplerin, Smer panteonuna

113

yaptklar en nemli ayrm, yaratc olan ve yaratc olmayan Tanrlar arasndaki ayrmd. Bu
fikir onlara, kozmos bilgilerinden geliyordu. Onlara gre kozmosu oluturan temel eler gk
ve yer, deniz ve atmosferdi. Dier bilinen ve grlen kozmik objeler ancak bunlardan biri
veya dieri iinde varolabilirdi. Bu nedenle, gk, yer, deniz ve atmosfer Tanrlar, bu drt
Tanr yaratc Tanrlard. Dier Tanr ve Tanralar bunlardan biri tarafndan yaratlm
olabilirdi.
Peki, Tanrlar nasl yaratyorlard. Smerli filozoflar ve din adamlarnn, bu konuda
gelitirdikleri reti yledir: " Tanrsal szn yaratc gc ". Tanr sznn yaratcl
retisi, daha sonra tm Orta Dou kkenli dinlerde dogma olacaktr. Bu retiye gre,
yaratc Tanr nce bir plan yapyordu, adn koyup, syleyince, yaratma ilemi gereklemi
oluyordu. Bu da insan toplumunun gzlenmesinden elde edilmi bir sonutur. Nasl insan kral
yalnzca azndan kan szlerle, emir vererek istediini gerekletiriyorsa, evrenin bu drt
byk krallndan sorumlu lmsz ve insanst Tanrlar da ok daha fazlasn
yapabilirlerdi.
Yaratlm olan kozmosun kusursuz ileyiini yorumlamak gerekiyordu. Smerli filozoflar ve
din adamlar bu sorunu da metafizik bir zm yoluna ulatrdlar. Yaratlanlarn, sonsuza dek
iler kalabilmeleri iin ilerine kurallar ve dzenlemeler konulmutu. Bu kozmik varlklar
iler tutan kurallar ve dzenlemeler kmesine Smerler " Me " dediler. Smerli dnrler,
evrenin kkeni ve ileyii dhil, her sorun zerinde mantkl ve dzenli bir ekilde dnecek
zihinsel yetenee sahiptiler. Ama onlar, bilimsel dnme yolunu aan, phe etmek
olgusunu, hibir zaman kullanmadlar. Smerli dnrler, konular zerindeki dncelerinin
tartmasz doru olduuna ve evrenin
nasl yaratlp, ilediini kesin olarak
bildiklerine inanyorlard. Bu, tartmasz
doruluk meselesi, Smerlerden sonra
tm Orta Dou kkenli dinlere miras
kalmtr.
imdi de yaratc Tanrlarn drdncs
olan Ninmaha bakalm. Balangtaki
ana Tanra Nammu, zaman geince
unutulmutu. Nammunun kz yer
Tanrs Ki ise, olu Enlil yeri ele
geirince nemini kaybetmiti. Gl ve
dourgan bir Ana Tanra panteon iin
vaz geilemez bir gereklilikti. Bir ad da
Ninhursag olan, ulu hatun anlamna
gelen Ninmah, yaratc Tanrlardan biri
olarak
panteondaki
yerini
ald.
Ninmahn (ulu hatunun), aslnda Kinin
kendi olabilecei ve Ann (gk
Tanrnn) ei olmas ok kuvvetli bir
olaslktr. Smer dinini yazarken,
problem, Smerli dnr ve din
Ninmah
adamlarnn, Tanrlar, dini dorudan ele
Enlil
alan yazlar yazmam olmalarndandr.
Onlar, birer edebi eser olarak, Tanrlar ven, Tanrlar arasndaki ilikileri anlatan mitler
yazmlardr. Smer panteonunun sistematii ancak mitleri inceleyerek yaplabilmektedir.

114

Dolays ile boluklar kalmas normaldir. Ninmaha geri dnersek, o ve An, btn Tanrlarn
anne ve babasdrlar. Ninmaha, ulu hatuna, zaman zaman Nintu, douran hatun dendii
olmutur. lk Smer hkmdarlarnn
hepsi, kendilerinin Ninhursagn (Ninmah,
Nintu) kutsal st ile beslenmi
olduklarn
vurgularlard.
Bu,
hkmdarlara Tanrlar ile yaknlklarn
belirtmeye
yarayan,
kendilerindeki
Tanrsal gc vurgulayan bir tanmlama
idi.
nemli Smer Tanralarndan biri de, her
ne kadar yaratc Tanr olmasa da,
nannadr. nanna, gk Tanrs An ile ulu
hatun Ninmahn kzdr ve gk
kraliesidir. nanna, Uruk kentinin
koruyucu Tanrasdr. Gk kraliesi
nanna ak tanrasdr. Ak Tanras
nanna, tm zamanlarda ne adla anlrsa
anlsn insanlarn d gcn atelemitir.
nanna, Babil dneminde tar olmu,
Yunanllar
ona
Afrodit
demiler,
Romallar
ise
Vens
diye
adlandrmlardr. Ad ne olursa olsun, o
daima ozanlara, airlere esin kayna
olmutur. Kocas, oban Tanr Dumuzi
dir. Bu Tanrya sonradan Temmuz
nanna
denmitir. Hatta brani peygamberlerinden
Ezekiel tarafndan, Temmuzun lmne
yas tutulmas nefretle knanmtr. Dumuzi, nannann ller diyarna inii yksnde
anlatld gibi, nanna tarafndan ller diyarna gnderilerek, orann nemli bir Tanrs
olmutur. klarn ve savalarn koruyucusu olan nanna'y Vens yldz simgeler. Dier
nemli Tanrlardan biri de yorulmak bilmeden gezen gne Tanrs Utu dur. Utu, her eyi
grr, adaleti korur, insanlara yardm eder.

115

Msr
Msr demek Nil vadisi demektir. Nil vadisi
ortalama 25 Km geniliindedir. Batdaki dalar,
vadiyi eski ad Libya l olan Byk Sahradan
ayrr. Douda ise Kzldenizle Nil vadisi
arasnda dou dalar uzanr. Nil nehri, Mavi Nil
ve Beyaz Nil nehirlerinin birlemesi sonucu
oluur ve Kzldenize paralel giderek Akdenize
dklr. Nil nehri gneyde 5 adet elale yapar, bu
nedenle gneyden Nile girmek zordur. Nil
Akdenize, Nil deltasndan yzlerce nehre
ayrlarak dklr. Nil deltasna aa Msr, ince
ve uzun Nil nehrine ise yukar Msr denir.
Msra yamur neredeyse hi dmez, ama
yaarsa da felaket olur. Msr yaanr yapan,
Nilin dzenli tamalardr. Temmuz ayndan
itibaren nehir tamaya balar, sular Kasm ayna
kadar tm vadiyi kaplar. Kasm ayndan sonra da,
beraberinde getirdii mmbit topra brakarak,
yatana geri ekilir. Tahl, ocak aynda ekilmeye
balanr. Bereketli bir mahsul olur. Nil nehri,
tamaclk ve balklk imknlar ile de Msra
byk olanaklar salar.
Msr, Mezopotamyann aksine doal olarak
korunmutur. Bir yan denize, dier yani le
dayanmtr, aa tarafta elaleler, yukar tarafta
bataklklar girii iyice zorlatrr. Bu nedenle, d
istilalara ak deildir. Bu doal korunmuluk,
Msra gemite, stratejik olarak dokunulmazlk
salam, bu da devletin 4000 yla yakn
yaamasn
salamtr.
Msrn
Mezopotamyadan nemli bir fark da,
evresindeki dalar nedeniyle zengin ta
yataklarna sahip olmasdr. Doudaki dalarda
ve zellikle Nubya dalarnda bol altn vardr.
Bataklk
kylarnda
saz
ve
papirsler
bulunmaktadr.

Msr

Msr medeniyeti, Afrikann dna kmam

Homo sapienlerce kurulmu bir uygarlktr. Bu
nedenle de nemlidir. Byk Sahra l olmadan
nce, ayn Orta Asya veya Anadolu gibi, byk
bir i deniz veya byk gllerle kapl idi. klim
deiince, zamanla bu i denizler klm,
paralanm ve nce byk sonra kk gllere

116

dnmlerdir. Ama yine de, Byk Sahrada, gller varlklarn neredeyse bundan 80006000 yl ncesine kadar srdrmlerdir.
G eden Homo sapienler, Orta Asyaya vardklarnda, nasl orada dier yerlere gre daha
kolay yaanabilinir bir yer bulmularsa, Kuzey Afrika yolunu tutan Homo sapienler de orada,
Byk Sahrada byle bir yer bulmulard. Ama zaman geip, i deniz le dntke,
insanlar da sular ile birlikte ekilmeye baladlar. Su kenarlar, yani gl kenarlar yaam
blgeleri oldular. Balangta, Nil kys hi de cazip deildi. Su basknlar, sivrisinekler,
seller, eitli riskler, niye cazip olsun ki. Ama sonralar, Sahra lletike, Nilin kymeti
ortaya kmaya balad ve insanlar, aile aile gelip yerlemeye baladlar. Homo sapiens
aileleri, bu geen 20.000 30.000 ylda, eitlenmi ve farkl etnik guruplar oluturmutu. Bu
nedenle, Nil evresinde Msr medeniyetini kuran insanlar, bir etnik karmdr. Nil evresine
ilk yerleenler, Libyallar, Negroidler, belki biraz da Samilerdir. Biz bu saptamada
bulunurken sadece akl yrtmyoruz; en eski Msrllarn l gmme biimleri ve arkaik
Msr dili bunu bize gsteriyor. Sonu olarak unu diyebiliriz, Msr halk, doudan, batdan
ve gneyden gelen eitli etnik guruplarn kaynamasndan olumutur. Tabii balangta, her
kabile yerleiminde olduu gibi, daha nce anlatlan, avclk dneminin ve aman dininin
zelliklerini tayorlard.
Yiyecek retimi Msrda M.. 6000 de Bereketli Hilalden gelen yiyecek paketi ile balad.
Ancak bundan sonra Msrllar firavunincirini ve ayakotu denilen sebzeyi evcilletirdiler.
Yani Msrda yiyecek retimini balatan ey Bereketli Hilalden aldklar tarm rnleri ve
iftlik hayvanlar olmutur. Bu arada, arkaik Msr halk Nil evresine yerlemeye balaynca,
dier toplumlarda grdmz klan zlmesi burada da gerekleti. Toplum snflara
blnd ve servet farkllamas olutu. Hem snfl toplum yaps gerei ve hem de servetin
kendisi, srekli artan bir retim talep eder. Nilde de byle oldu. retimi arttrabilmek iin ilk
kanallar ve bentler oluturulmaya baland. Sulama dzene girdike, tarm rn de
oalyordu. Bu ilk dnemlerde, Smerlerde olduu gibi zel mlkiyet ve su ortakl birlikte
var oluyordu. Bu su ortaklklar i ie ortaklklar eklindeydi. En dta, bir zarf gibi, "Nom "
denen byk ortaklklar vard. Kuvvetli bir olaslk ile her Nomun kendine mahsus bir dili,
mitoslar ve efsaneleri vard. Bunlar kendi aralarnda su kavgalar yaparlard. Tabii ki her
nomun kendi efi vard. Bilinen en byk nomlar Hierakonopolis, Abydos, Koptos (Kipt) ve
Menfisdir. Nomlar dneminde, M.. 3600 3500 yllarnda, Msrda llerin
mumyalanmasna da balanmtr. Bylece, daha bu tarihlerde, ilerde anlatlacak olan Msr
dini inannn ekillendii sylenebilinir. Msrllar takvimlerini ise B.. 6241 (M.. 4241)
ylnda balatmlardr.
Mumyalama balayana kadar, dnyann dier yerlerinde olduu gibi Msrda da ifac olarak
kadnlarn nderlii devam ediyordu. Mumyalamann balamas ile birlikte erkekler ileri
kmaya baladlar. Mumyaclar daima erkektiler. Msr tbbndaki erkek hkimiyeti ve
mumyalama sanat beraber geliti. Mumyalama cerrahinin gelimesine etki etmi ve birok
hastaln nedeninin gizemli olmad dnlmeye balanmt. Erkeklerin kuvvetli bir
ekilde tpta yer almaya balamas ile birlikte, kadnlarn tapnaklar dna itilme sreci de
balam oldu.
M.. 3300 ile 3200 arasnda yazlm kil tabletlerden, Msrda, Skorpion (Akrep kral) adl
bir kraln yaad ve ona vergi verildii (keten ve ya) bilinmektedir. M.. 3250 yllarnda
yaayan Akrep kral, ilk defa devlet kurma teebbsnde bulunmu ancak tm Msrn
birlemesinde baarl olamamtr. Akrep kral, ancak, Hierakonpolisten Menfise kadar olan
topraklar iktidar altnda birletirmiti.

117

M.. 3200 ylnda, Bereketli Hilalin tekeli krld. imdiki Pakistanda, ndus vadisinde yeni
bir uygarlk ykselmeye balamt. ndus uygarl, M.. 3200 ile M.. 1600 yllar arasnda
yaad. imdiki Pakistan ve Kuzeybat Hindistanda, Avrupann drtte biri byklnde bir
alanda ndus vadisi uygarlna ait 1500 yerleim bulunmutur. Bu yerleimler imdilik
bulunmu olanlardr. Bu yerleimlerin ou ky yerleimi, be tanesi ise byk kentlerdir. Bu
uygarla Harappa uygarl denir.

118

Msr Dini
Msr da uygarlk kuran topluluklarn, ilk dinleri, tabii ki aman dini idi. Aileler, topraa
yerleip, nomlar eklinde organize olunca, aman dininin bir uzants olarak, her nomun kendi
Tanrlar olutu. Nomlar da, Tanr atalarnn adlar ile anlmaya baladlar: Timsah nomu,
Ceylan nomu, Ko nomu, ahin nomu, vs... gibi. aman dininin uzants olan hayvan klt,
Msrda, tarihinin sonuna kadar srd. Menfiste Tanr Phtah temsil
eden Apis kzne, Thinisde Tanr Horusu sembolize eden ahine hep
taplmtr. Tanr ve Tanralar, hayvan biiminde veya yar insan yar
hayvan eklinde dnmek ve betimlemek genel adettir. Tabii zaman ile
nomun siyasi etkinliine paralel olarak, nomun Tanrsnn da nemi
artm veya azalmtr. lk birlik kurulduunda, bakent aa Msrdaki
Menfis olunca, Menfisin Tanrs Phtah da ilk yaratc Tanr olmutur.
Phtah, dnyann, Tanrlarn ve insanlarn yaratcs olarak ilan
edilmitir. Daima kuvvetli nomlarn Tanrlar, nom snrlarn aarak
tm Msrn Tanrlar haline gelmitir. Menfiste Phtah, Heliopoliste
Ra, Abydosda Osiris, Thinisde Horus, Tebde Amon byledir. Siyasi
birlie doru adm atldka, Tanrlar arasnda bir iliki kurulmas
kanlmazd. Bylece baz nomlarn Tanr ve kltleri, nom snrlarn
aarak, tm Msrn Tanrlar haline gelirken, Msr dini de geliiyordu.
Ptah

Siyasi gelimeler ve dini gelimeler at ba gitmilerdir. Bazen siyasi

gelimeler, bazen de dini gelimeler ne gemitir. Ancak daima etki- tepki eklinde, bir
tekerlein yuvarlanmas gibi, siyasi ve dini birlik bir arada gelimitir. Din adamlar,
dnrler, bir sre iinde, adm adm Msr dinini gelitirmilerdir. Din adamlarnca yaplan
sentezler, Tanrlar arasnda kurulan ilikiler, dinin gelitirilmesi abalar, yeni uyarlamalar,
daima iki szgeten geerek, yerini bulmutur. Birinci szge halkn kendisidir. Halk
tarafndan rabet grmeyen, ilgi duyulmayan dini sentezler, zaman iinde kaybolup gitmitir.
Doada meydana gelen mutasyonlar nasl doann koullarna uyum ile imtihan edilirse, dini
dnceler de, ilk ortaya ktklarnda halkn fikr durumu ile imtihan edilirler. Halk almaya
hazr deilse, yeni meydana kmaya balayan dini dnce ne denli eskisinden daha gelimi
olursa olsun baarl olamaz. kinci szge ise siyasi durumdur. lkedeki siyasi durumla
rtmeyen oluumlar da, yok olup giderler. Bylece Msr dini de, diyalektik bir sre
sonunda olutu ve kuvvetli bir klt olarak yerine oturdu.
Yaratclkla ilgili deiik efsaneler vardr. En yaygn olannda, yaratc Tanr, sulu kaosun
iinden, ilk kat cisim olan tepenin stnde ykselir. lk olarak, kaosun karanlk sular yani

Nun

Atum

Nun vardr. Bir gn sudan, Ben-Ben denen, bir

tepe ykselir. Tepede, ilk Tanr olan Atum durur.
Atum demek her ey ve mkemmellik demektir.
Yeryzyle birlikte kaostan kan ilk tanrdr.
Atum, u ve Tefenet adl ift Tanrlar,
mastrbasyon yolu ile veya tkrerek yaratr. u
hava Tanrs ve Tefenet nem tanrasdr. u ve
119

Tefenet birlikte Geb ve Nutu, yeryzn ve

Nut

Gep

Gkyzn yaratrlar. u (hava), Nutu (g), Gebin zerini (yeryznn zerini) rtecek
ekilde kaldrr. Nut ile Gebin drt ocuu olur.

Osiris

sis

Set

Neftis

Osiris, sis, Set ve Neftis (Nephthys). Osiris mumya biiminde tasvir edilir, lm Tanrsdr,
teki dnyann yneticisidir. sis, Osirisin hem kardei ve hem de karsdr, koruyucu ve
byc bir Tanrdr. Set (Seth), nc karde, hayvan bal bir insan olarak betimlenir.
Dzensizliin Tanrsdr; llerin, frtnalarn ve savan Tanrsdr; Babil sonrasnda
grlecek olan Tanr Baale ok benzer. Neftis (Nephthys), sisin kz kardeidir. Koruyucu
bir tanradr.

Horus

Osiris ve sisin bir oullar olur: Horus. Horus, ahin bal, insan vcutlu bir
Tanr olarak betimlenir. Bann zerinde iki ta tar. Gkyznn Tanrsdr
ve Msrn ilk devlet Tanrs olmutur. Dokuz Tanrdan oluan bu guruba
Heliopolis dokuzlusu denir. Msr devletinin kurulmasndan sonra, hi
nemini kaybetmeyen ve halk tarafndan en ok tutulan klt ise Osiris, sis
klt olmutur. Yukarda anlatlan yaradl efsanesinin devamnda, Osiris
bitki dnyasnn tanrsdr. Hatta ad bazen buday ve arpa olarak geer.
Osiris, ayn zamanda yeryznn kraldr. sis de onun kraliesidir. Osiris iyi
bir kral olarak senelerce yeryzn ynetir. Tanr Set de kardei Osiris'i
kskanarak, dnyaya hkmetmek ister.

120

Osiris, sis, Horus

Setin Osrise olan fkesi gittike byr ve sonunda kardei Osirisi ldrr. sis, Osirisin
l bedeni zerinden Horusa gebe kalr. Seth, tekrar canlanmasn diye Osirisi para para
edip, aynen budayn veya arpann tane tane olup, harmanda dalmas gibi, paralar
darmadan eder. Seth, dzeni bozmutur. sis, hep kocas Osirisin paralarn toplayp,
onlar birletirmeye alr. Osiris yeraltna iner ve ite, bundan sonra Osiris teki dnyann
Tanrs olur. Set (Seth) ise dnyann kraldr. Osiris ile sisin olu Horus, byr ve sonunda
Seti yenerek, tac alr, dzeni tekrar kurar. Bundan sonra Horus yeryznn Tanrs olur,
Osiris ise yeraltnn tanrsdr.
Kadim ve antik kltrlerde tp ve din, din ile by, her trl tsm, muska zetle tm oklt
etkinlikler birbirinden ayrlamaz. Gizemli her ey i iedir. Hayat yaratanlar ve lm veren
gler ayndr. Yaam ve lm i iedir ve reddedilemez gereklerdir. Salk ve hastalktan da
Tanrlar sorumludur. yi Tanrlar salkl yaamdan ktler ise hastalktan sorumludurlar. Kii
olarak veya toplum olarak yaptmz yanllar iyi Tanrlar kzdrp bize yz evirtebilir.
Onlarn etki alan kalknca meydan ktlere kalr. Tedavi iin Tapnaklarda usulne uygun
121

ritellerle onlarn yardm istenir ve onlarn gsterdii yol ve yntemlerle hastaln

tedavisine allr. ifac ve eczac Tanralar vardr. Tedaviye ynelik karmak bir sistem
kurulmutur. Smerlerde Ninhursag, Babilde tar ayn zaman da salk tanralardr.
Msrda Tanra sis ayn zamanda hekimdir. Bu Tanralarn hizmetinde kadn rahibeler
bulunur. Rahibeler, Tanradan aldklar gle ifa datr, hastalar tedavi ederler. Erkekler
bu hizmete yapabilecek yetkiye sahip olmak iin erkeklik organlarn dibinden kesmek
zorundadrlar. ifa yetkisine sahip olmak kadnlara mahsus bir zelliktir ve erkeklerin erkek
olarak yetki alan dnda kalr.
Tedavinin gc bu rahibe hekimlerin bildii byl ilalar ve maddelerle, dua ve muskalarla
tam anlamyla by ve din karm yntemlerle uygulanrd. M.. 3000 yllarnda Smerde,
Msrda ve her yerde tedavilerin hemen hemen tm, bu kutsal rahibelerin elinde idi.
Rahibeler tp konusunda bilinen en eski reetelere ve akmak tandan yaplm tbbi aletlere
sahiptiler. Rahibeler dnda halk arasnda da kadn ifaclar vard. Ebelik ise tamamen
kadnlarn inhisarnda idi. Bu asil kadnlarn pek iltifat etmedii bir iti. Tapnaklarn dna
karlan ilk tbbi mdahale ebeliktir. Halk arasndaki ifac ve ebe kadnlar da yeterince dua
ve mistik sz bilir ve bu konuda eitilirlerdi. Smerlerde ve Msrlarda bunlarn eitim
aldklar bilinmektedir.
Grld gibi, Mezopotamyada hastalklara bak din ve dolays ile by etrafnda
ekillenmiti. Arlar ilenen gnahlara verilen cezalar olarak yorumlanrd. Herhangi bir
yasay ineyen kii tanrlarn korumasndan yoksun kalp, hastalk tayan kt ruhlara hedef
oluyordu. Hastaln tedavisi iin en yaygn zmlerden biri hastann iledii gnah itiraf
etmesiydi. Bu itiraf sonucu, hastalklarn vcudu terk edeceine inanlrd.
Smerlerde yaam kayna olarak kan kabul edilirdi. Karacier ise kann topland organ
olarak yaam merkeziydi. Genellikle sri hastalklar biliniyordu. Yasalar hekimlerin alma
ekillerine karmlard. leride kanunlara bakarken bu konuda rnekler bulunacaktr.
Msrda by, Msr dininin en nemli zelliidir. Genelde Msrllarn dinsel-bysel
ayinleri, bereket salamaya ve ruhun teki dnyadaki yaamnn korunmasna ynelikti. in
bu ksm, resmi din erevesinde kabul gren, bir nevi iyi by (ak by) olarak kabul
edilmitir.
Politik dmann yenilmesi ve hatta yok edilmesine ynelik gizli amal byler olduunu da
baz metinler ve tarihi kaytlar aa vurmaktadr. En ok rastlanan gizli amal byler
rahiplerin politik g kazanmalarna ynelik uygulamalardr. Doal olarak, politik g
peinde koanlarn ve iktidar ele geirmek isteyenlerin, by gc yksek olduu kabul
edilen baz rahipleri yanlarna almas gerekiyordu. Bu tip byler resmen istenmeyen kara
byler di.
Msr dininde belirli koullar altnda ruhun bedene dnecei inanc esast. Ruhun ilahi
glerin tayin edecei zamandan nce dnmesi de, dndnde yerleecek bedeni ve
gereksinimlerini karlayabilecei eyleri bulamamas da bir felaketti. Ruhun br dnyadan
memnun kalp vakitsiz dnmemesi iin zenle hazrlklar ve ayinler yaplrd. Serseri ruhlar
her ne kadar by ileri ile uraanlarn kullandklar ruhlarsa da ortalkta olmalar korkutucu
idi.

122

M.. 3100 2650 Tarihleri aras

Yerleikler devletler ve avclar M.. 31002650

A: Hitit, on, Aka ve Thrak gibi Hint-Avrupa dili konuan avc ve toplayc kabilelerin
yry.
HU: Hurriler geliyor
Msr uzun bir sre nomlara ayrlm durumda yaad. Daha sonra da, yukar ve aa Msr
olarak ikiye ayrld. M.. 2950 yllarnda, birinci ve ikinci hanedanlk denilen dnemde, iki
Msr birleerek devlet kuruldu. Bu birleme dnemi sancl, kanl ve uzun bir dnemdir.
lkeyi birletiren kraln ad bilinmiyor. Klasik yaklam, ilk hanedan kral Menesin kurduu,
sonra, yukar Msr kral Narmerin aa Msr zerinde egemenlik saladdr. Kral Menes,
M.. 2950 tarihinde yaamtr.
Bu ilk dnem Msr ekonomisi tarm, hayvanclk ve bacla dayanyordu. Karmak bir
sulama sistemi vard. Tarm aletleri ilkeldi. Zanaat aletleri de ilkeldi. pazara mallarn ufak
bir blm kyor ve al - veri takas usul ile yaplyordu. D lkelerle ticaret balamt.
Suriyeden sedir kerestesi, Namibyadan ss eyas getirtiliyordu. retim, herkesin bilfiil
katld bir eylemdi. Toplum aileler tarznda rgtlenmiti. Miras, babadan byk oula
kalrd. Ancak aile reisinin vasiyet hakk vard. Yani, byk oul dnda bir miras da
seebilirdi. Msrl kendini tantrken, u adamn deil, u kadnn ocuu olarak kendini
tanmlard. Msr taht, anadan kza geiyordu ve kadn lkeyi ynetebiliyordu. Bu dnemde
ii altrldn biliyoruz. ilerin, tapnak veya maliknelerde yaptklar almalar,
ktiplerce denetlenirdi. ilere alma srasnda, ekmek, bira ve sebze verilirdi. iler belirli
i saatleri iinde altklarndan, onlara kendi ilerini grebilecek zaman da kalyordu.
123

Zamanla nom soylularndan ve rahiplerden oluan egemen bir snf ortaya kt. Rahipler ve
soylular, Smerde olduu gibi birbiri iine girmiti. Brokrasi de, gn getike gelimeye ve
bir snf halini almaya balad. Baz grevler babadan oula gemeye baladlar. Bu dnem
Msrnda kle var myd yoksa sadece ii mi kullanlrd, bu konu ok net deildir. Biz,
saylar az da olsa klelerin olduunu sanyoruz. Ancak, bu, bugn anladmz anlamda bir
klelik deildi. Klelerin, zgr halka yakn haklar vard. Msrda nomlar birleip te,
birleik bir krallk kurulduunda, devlet, o gne kadar grlen en merkeziyeti devlet oldu.
Nil sularndan yararlanma, tama aralarnn iletilmesi, nomlarn yaps ancak gl bir
merkezi otorite ile koordine edilebiliyordu.
Msr birleince, devlet merkezi, aa Msrdaki Menfis oldu. Devletin banda, eski Msr
dilinde byk ev anlamna gelen Firavun vard. Firavunun yetkileri mutlakt. Saygnln
arttrabilmek iin Tanrlatrlm ve Byk Tanr ilan edilmiti. Tanrlar arasnda ve
onlara eit bir varlk olarak gsterilirdi. Firavunun evresi bu niteliklerine uygun, ok
gsterili bir klt ile evrilmiti. Devlet ynetimi ise, banda vezir ad verilen ve firavunun
bir bayardmcs ile onun ynetimindeki kalabalk grevlilerce yerine getirilirdi. Vezir,
ordularn ba ve en yksek yargt. Vergi toplanmas, sulama hizmetleri gibi tm kapsaml
ve kark devlet ileri ona balyd.
Msrda I. Hanedann balarnda yaznn kullanm yaygnlamaya balanm ve Menfis kenti
kurulmutur. Menfis kenti bundan sonra uzun sre siyasal bakent olacaktr. Yaznn
yaygnlamas ile birlikte, yllara ad verilmeye baland. O yl olan nemli olaylar yln ad
olarak kaydedilmeye baland. Bu listelerden, daha sonra tarih yllklar oluturulmutur.
Kendi dnemlerinde firavunlar Horus adyla tannrlard. Kral listelerinde bu firavunlarn
doum adlar yazlmyordu. Bu nedenle I. Hanedann kurucusu kabul edilen Menesin kimlii
ve hatta varl tartma konusu olmutur. Bu dnemin iki g merkezi Abidos ve Menfisdir.
I. Hanedan krallar ve saray halk, Abidosda lde mtevaz mezarlara gmlmlerdi. Bu
mezarlar sonradan tamamen talan edilmitir. II. Hanedann banda kraliyet mezarl
Sakkaraya tand. II. Hanedann ilk firavunu olan Peribsen Horus deil Seth unvann tad.
Ancak, Horusun karsna tekrar Sethi karmak dini duygulara ters dyordu. Bu halkn
byk tepkisini ekmi olmal ki, Peribsenden sonra tahta geen Hasehemvi adn hem Horus
ve hem de Seth adlarn ima eden bir ad olarak semitir. Yazlarda bu iki tanrnn tasvirleri
birlikte gsterilir ve tasvirlerin yannda iki efendi onun ahsnda huzura ermitir ifadesi
yer alr. Bu ayn zamanda iki tanr arasndaki mcadelenin sona erdiinin resmi ifadesidir.
Herhalde tanrlar arasndaki mcadelenin sona ermesi ayn zamanda I. ve II. Hanedanlar ve
taraftarlar arasndaki mcadelenin de sona ermesi demektir.
M.. 3000 ylna geldiimizde, Orta Amerikada yaayan insanlar msr bitkisinden besin
olarak faydalanmaya balamlard. imdiki Bolivyada yaayan insanlar ise, dini amalarla
kola bitkisini kullanyorlard.
Biblos ile Msr arasnda, deniz yoluyla kereste ticareti yaplyordu. Msrda papirs zerine
kam ile yaz yazlmaya balanmt. Hindistan ise insann kendi iine dnk sanatlarda
ilerliyordu. Hindistanda Ayuveda ve Yoga balamt.

124

M.. 3000 yllarnda, gm ve altn rafine edilmeye balamt. Bu rafinaj esnasnda bir
para gme kar 300 para kurun elde ediliyordu. Yine bu tarihlerde, Orta Douda,
insanlar petrol (zifti) yzeyden toplamaya baladlar.
Az yukarda anlatlan I. ve II. hanedanlar dneminin eski Msrdr. Msr M.. 2734
tarihinden itibaren, bir yl 365 gn kabul eden takvimi kullanlmaya balamt. Yine buna
yakn tarihlerden itibaren, Msrda iskemle ve dolays ile masann da kullanld
bilinmektedir. Bilinen en eski Msr iskemle kullanm M.. 2648 ylna kadar gitmektedir.
Bu dnemin en byk buluu ilk rneklerine Mezopotamyada yaplm olan resimlerde
grdmz drt tekerlekli arabadr. kzle ekilen, dolu tekerlekli bu arabalar, hala
kullanlmakta olan kanlarn atalaryd.

125

Hiyeroglif
Msr, birincisinden treyen yaz
kullanmtr.
lki
hiyerogliftir.
Hiyerogliften hiyeratik yaz ve ondan da
demotik harfler denilen yaz tremitir.
Yunanca da kutsal gravr anlamna
gelen hiyeroglif en eski Msr yazsdr.
Hiyeroglifher iaret, bir kavram hatta
ksa bir cmleyi temsil eder. lkyazlar
dinsel nitelik tayordu. Bu dinsel
yazlar, piramitlerin ve yeraltndaki
mezarlarn i duvarlarna, sandukalarn
eperlerine, kazlm byl metinlerdi.
Yine en eski devirlerden balayarak,
Msr Hiyoroglifi
Tanrlara
adanm
gnlerde
(bayramlarda) oynanan oyun metinleri
ve Tanrlara sylenen ilahiler ortaya kmaya balamtr. Hiyeroglif zamanla yava, yava
deimi ve balangtaki iaretlerin yannda, yaln, daha kullanl, daha ilek baka harfler
ilave edilmitir. Bu Yunanllarn hiyeratik dedikleri ilek bir yazdr.

Msr Hiyeratik

Bundan 28 asr nce bu yaz da deierek, yine Yunanllarn demotik harfler dedikleri yazya
dnt.
126

Msr Demotik

Hiyeroglifte 700 kadar iaret vard. Daha ilk hanedanlar zamannda, bu yaz deimeye
balamt. Hiyeroglifler hecesel anlamlar kazanmaya balamlard. Bunlardan 24 tanesi sesiz
harfleri belirtmeye balamt. Bunlara 70 civarnda baka harf eklendi. Ortaya, ivi yazs
kadar karmak, hiyeratik yaz kmt. Yaz ta, tahta, parmen, tuval ve en ok olarak ta
papirs zerine yazlyordu.
Sz edilen bu yaz trleri ile yazlm dini yazlar olduunu biliyoruz. Ayrca lenlerin
biyografisi de yazlyordu. Bu biyografilerin incelenmesi, Msr tarihinin pek ok grntsn
gzmzn nne sermitir. III. hanedan dneminde, olduka kaba olan yazlar, zaman
ilerledike, incelikli ve usta yaptlar haline gelmilerdir. Bu biyografilerin bir ksmnda
kurallar, kanunlar ve yntemler bile yer almtr. rnein, III. Tutmosise hizmet eden
Rekmirin biyografisinde, vezirin grevleri, haklar ve yntemleri zerine yazlm
aklamalar bulunmaktadr. Orta imparatorluk dneminde, Sinuhe Suriyede bir kabilenin
yannda geirdii gnleri anlatmtr. Bu eser kabilenin rf ve adetlerini ok ustaca yanstan
bir otobiyografisidir.
Yeni imparatorluk dneminde, nazm ve nesir olarak pek ok eser vardr. Ak iirleri, iki
arklar, masallar, talamalar, mneccimlerin mucizelerini anlatan eserler, ordunun
olaanst seferlerini anlatan eserler, Msr edebiyatna girmitir. Konularn halkn
geleneklerinden alan eserler de yazlyordu. Tarihsel olaylara dayanan ykler de vard:
Hiksoslara kar mcadele eden Sekenjerann yks, II Tutmosisin yllklar, Kade sava
gibi... . Ayrca Msr toplumunu ve psikolojisini anlatan Harp alann Trks, Yaamaktan
Bkm Bir Adamn Ruhuyla Konumalar gibi eserler, o gnlere, drt bin yl yaayan Msra
k tutmaktadr. Tanrlara yazlm oyun ve ilahilerden bugne kalanlar, Orta ve Yeni
imparatorluk devrine ait olanlardr. lerinde en gzelleri, Amona neide ile bizzat
Akhenaton tarafndan yazlm olan Atona neidedir.

127

Devlet

Yazl insanlk tarihinin ilk meclisi, bundan 5000 yl nce Smer lkesinde bir araya geldi
(M.. 3000). Meclis iki evden oluuyordu. Birincisi senato veya ihtiyarlar meclisi, ikincisi
ise, alt ev, yani eli silah tutan yurttalardan oluan, meclisti. Bu ikili yap, yerleiklere, byk
aile (kabile) dneminden miras kalmt. 5000 yl nce toplanan bu meclis, sava veya bar
iin karar vermek zere toplanan bir sava meclisiydi. Senato ne pahasna olursa olsun
bartan yanayd, alt ev ise sava istiyordu. Kral senatoyu veto etti ve alt meclisin yannda yer
ald . Bu meclis kent devletlerinin merkezi hkimiyet kurmak iin birbirleri ile dvtkleri
dnemde toplanan bir meclisti. Uruk meclisi, Ki tehdidine kar karar almaktayd.
Krala kar, meclis yetkisi; Kraln yetkilerinin daraltlmas; zgr halkn, nemli meselelerde
kendi kararn verebilmesi; te Smer'de ilk demokrasi denemeleri; Aslnda, demokrasi, avc
toplum ve gebe toplumlarn doal tavryd. Topraa yerleimle birlikte, snfl toplum
geliti ve demokrasi, kiisel ynetimlere kar zayf dt. Ancak, gelenek ve grenekler
hemen silinmezler. Doutan soylular ve krallar toplum ynetimini ele geirirken, meclisler
sayesinde toplum dayanabildii kadar dayanmtr. Smer meclisini de byle grmek gerekir.
Smer toplumu, soylularn hkimiyetine, ikili meclisi sayesinde kar koymaya almtr.
Bundan sonra, yerleik dzene geen her gebede bu byle olacaktr. Ancak Smer ilkel
demokrasisinin ve meclisinin nemi, hem bu direnii ilk olarak gerekletirmesi, yazl olarak
kurallar belirli hale getirmesi ve hem de kendinden sonra bu yolu tutacak toplumlara rnek
hazrlamasdr.
Smerlerin, tarihleri hakknda epey bilgi bulmamza ramen, onlarn bilinli bir biimde tarih
yaztlar retmedikleri bellidir. Smerler, sreleri inceleyerek ve nedenlere inerek tarih
yazmaya almamlardr. O dnemin insanlar, olaylar tepeden inme, bizim dmzda
hazrlanm olaylar olarak kabul ediyorlard. nsann evre ile etkileimi sonucu, olaylarn
gelierek olutuunu daha tasavvur edemiyorlard. lkeleri, kentleri gelimiti; politik, dinsel
ve ekonomik kurumlar vard. Smerler tm bunlar, dnya yaratlrken, Tanrlarn isteyerek
tasarlayp yarattklar bir olgu olarak kabul ediyorlard. u anda sulak, mmbit arazilerinin,
eskiden bir bataklk olduundan ve atalarnn asrlar sren emekleri sonucu bu hale
geldiinden habersizdiler. Sanrz, Smerler sebep- sonu ilikisi zerinde fazla
dnmemilerdir. Sebep-sonu ilikisine dair kuramlar, yaztlar oluturulamamtr. Bunu
sadece yazl belgelerden deil, ayn zamanda dil bilgisi ve matematik gibi bilimlerde de
gryoruz. Bu konularda pek ok liste, tablo, problemler ve zmleri yazlm olmasna
ramen, ilkeler ve kuramlarla ilgili eserlere rastlanmamtr.

128

Daha ncede belirttiimiz gibi, Laga kent devleti, tapnaklarn etrafna kmelenmi, kk
kasabalardan oluuyordu. Bundan 5000 yl nce, Lagata, dier kent devletleri gibi, Smer
merkezi ynetimine zayf hkmranlk balar ile bal olan bir kral tarafndan ynetiliyordu.
Smer inanlar, her kentin kendi Tanrs olmasn ve bu Tanry temsil eden bir kraln
varln gerekli klyordu. Bu kent hkmdarna akku denirdi. akku tm Tanrlara eit
yaknlkta duran bir ynetici idi. Tapnak yneticilerine ise Sanga denirdi. Balangta akku,
Sangalar arasndan seiliyordu. Ama zamanla, yneticilik babadan ola gemeye balaynca,
akkular kiisel servetlerini, tapnaklar aleyhine gelitirmeye baladlar. Bu ise akku ile
Sanga arasnda, yani sarayla tapnak arasnda iktidar mcadelesine yol at.
ifti, oban, kayk, balk, tccar, zanaatkr, rahip, brokratlardan oluan kent ekonomisi,
devlet ve zel mlkiyet arasnda, karma bir ekonomi nitelii gsteriyordu. Topraklar teorik
olarak Tanrya aitti. Topraklar, yani bir anlamda ekonomiyi Tanr adna tapnaklar ynetirdi.
Uygulamada ise, zel mlkiyet gelierek, topraklarn bir ksmna sahip olmutu. Bylece,
tapnaklarn kleler aracl ile ilettii araziler; yine tapnaklarn iletilmesini ortaklara
veya kiraclara verdii araziler; kiilerin zel olarak sahip olduu araziler vard. Devlet zgr
halka sosyal bir yaklam gsteriyordu. En yoksul kesimin bile bundan 5000 yl nce (M..
3000), iftlik, bahe, ev ve hayvanlar vard. Bu kural daha sonra ilememitir. Laga, zgr
yurttalar, yurttalk haklarnn bilincinde idiler. Ekonomik ve sosyal bireysel zgrlklerini,
devletten gelecek kstlamalara kar korumak istiyorlard.
lerde, gebe toplumlar incelerken greceimiz gibi, avc toplumda byk aile birliktelikleri
olan boy veya kabileler ve akraba boylarn birlikte hareketinden oluan budun veya tribler,
gebelikte kurum olarak korunmutur. Bu kurumlarn, avc toplumdan, gebelik aamasna
gemeden veya bu aamay tam yaamadan, yerleik dzene geen topluluklarda da yaamaya
devam ettiini grmekteyiz. Kent devletleri ite byle bir oluumdur. Kent devletlerinin
balangcnda ve sadece Smerde deil, daha sonra kurulacak olan tm Kent devletlerinde,
tribnn akrabalk ve aileler birlii yaps, Kent devletine tanmtr. Kabile Tanrs, Kent
devleti Tanrs haline gelmitir veya en deiik ekilde, Kent devleti kendine kabile Tanrs
benzeri bir Tanr bulmutur. Fertler, kabileleri iindeki bamszlklarn, zgr yurttalar
olarak Kent devleti iinde korur durumda olmulardr. Yine, gebe toplum yaps iinde
anlatlacak olan, kii klan birliktelii ve uyumu, kabilenin bireyler zerindeki hak ve devleri
ile bireylerin kabile zerindeki hak ve devleri, Kent devletleri ilk oluurken, deimeye
balamtr. Deiiklik, yerleimle birlikte, keskin bir biimde ortaya kan snfl toplumun
bizatihi kendi ile ilgilidir.
Daha avc toplum aamasnda, amanlarn ortaya kmas ile birlikte, snfl toplumun ilk
ekirdei olumutu. Yerleik dzene geilince, daha nce anlatld gibi, eitli snflar
olutular. Avc toplumda, silahlarn gelimesi, bir retim arac olarak onlarn zellemesini
de beraberinde getirmiti. Toplum, uzun zamandr, ortak mlkiyetin yan sra, kiisel mlkiyet
ile de tanmt. Ama avclk dneminde, bu zel mlkiyet hissi belli belirsizdi. Yerleik
dzene geildiinde, topran ilenmesi bakmndan, zel mlkiyet kendine uygun bir ortam
bulmu oluyordu. Bylece, snfl toplumla zel mlkiyet beraberce alarak, servet
farkllamalar yaratmaya baladlar. Kent devleti ilk kurulurken, devletin avc toplumdan
gelen toplumcu, eitliki yanna, yerleik dzenin getirdii snflama, zel mlkiyet ve servet
farkllamas yani g farkllamas da katld. Buradan kavram deiiklikleri olutu. Uyum
iindeki toplum- kii ilikileri, elikili bir hale dnt. Artk kiisel hak ve zgrlklerden
sz edilir olacakt. Kiinin hak ve zgrlkleri, devletin gc karsnda garanti altna
alnlmaya allacakt.

129

Kent devleti kurulup, kurumsallatka, zel mlkiyet ve servet farkllamasnn etkisi ile din
ve din adamlarnn yani manevi dnyann yardm ile soylular snf, doutan soylular snf,
ortaya kt. Ve hkimiyeti, ynetimi ele geirdi. Artk toplumsal devlet de, soylular ve din
adamlarnn hkim olduu snfsal (bir anlamda kiisel) devlet haline dnyordu. Bundan
5000 yl nce ve daha epey bir sre, soylu ve din adamlarnn devleti, eski gelenek, grenek
ve alkanlklar sonucu, toplumun ortak devleti olma arzusunu, yani snfsz toplum
beklentilerini iinde barndracakt. Biz bu kent devletlerine, bugnden baknca, bu nedenle
ilkel demokrasiler diyoruz. Daha sonralar, ok daha kt ynetim biimleri olduunu grm
veya renmi kiiler olarak bizler iin, ilkel de olsa demokrasi diyerek payelendirdiimiz
Kent devletleri, o dnemde yaayan Halk iin, eski haklarnn bir ksmn kaybettikleri ve
kalan haklarn da korumaya altklar geri bir dzendi.
te Laga halknn da, krallar, din adamlar, meclisleri ve korunmaya muhta kiisel haklar
vard. Daha nce de bahsettiimiz gibi, Smer lkesi, tarm iin geni bir sulama sistemine
muhtat. Bu da ortak mlkiyetle, ortak aba ile ortak sorumlulukla olabilecek bir urat.
Byle, sulama sistemlerinin ar bast ve toplumu imento gibi birbirine skca balayan bir
gerein olduu toplumlarda, hem zel mlkiyetin gelimesi nispeten engelleniyor ve hem de
merkezi devlet gleniyordu. Sulu medeniyetlerin Kent devletleri, bir yandan, ilkel
demokrasilerinden uzaklayor ve bir yandan da, kii hak ve zgrlklerini korumak
gleiyordu. Ama br yandan, bu yap, ortakl getiriyor, yardmlamay ve dayanmay
arttryor, snflarn birbiri ile keskin olarak ayrmasn engelliyordu.

130

Smer halk

Smerler mlekilikte ok ileri gitmilerdi, torna ve frn kullanyorlard. Araba ve kayk

imal edilmekteydi. nce bakrdan, daha sonra, M.. 2500 ylnda tuntan silahlar, haner ve
mzrak balar dklmeye baland. Giysileri dokuma kumatand. Altn, gm ve deerli
talardan ziynet eyalar retiliyordu. Ev yapma teknii ise ilkeldi. Sadece tapnaklar ve
saraylar pimi kilden tulalarla ina ediliyordu. Normal evler ise kil ve kamtan yaplyordu.
Toplum snflara ayrlmt. Soylular, din adamlar, sivil ve askeri brokratlar, kyller,
tccarlar ve kleler belli bal snflar oluturuyordu. Lagata, M.. 3000 de, halkn drtte
birine yakn ksm klelerden oluuyordu. Kleler, dardan satn alnr veya sava
esirlerinden tretilirdi. Balangta, hr insanlar bor nedeniyle kle durumuna
dlmyorlarsa da, sonradan bu uygulama da tatbik edilir oldu. retimde kleliin ayr bir
yeri yoktu; zgr insanlar ve kleler hemen hemen ayn ileri yaparlard. Kle emeinden
hem ev ilerinde ve hem de d ilerde faydalanlyordu.
Halkn byk ounluu, toprak sahibi olan iftilerden oluuyordu. retim, sulamann
dzenine bal olduundan, su mlkiyeti toprak mlkiyetinin nne gemiti. Zirai retimde
ortak bir retim biimi de geerliydi, ama bu toprak deil, su ortakl idi. Tccarlar, Frat
ve Dicle nehirlerini yol gibi kullanarak, dardan maden, ta, sedir kerestesi ve arap
getiriyorlard.
lkenin ekonomisinde, tapnaklar ok nemli bir rol oynuyorlard. Tapnaklarn kendi
mlkleri ve kleleri vard. M.. 2500 ylnda, Laga krallnda, tapnaklar ekili arazinin
yarsna yaknn ellerinde tutuyorlard. Yksek din adamlar ile soylular i ie gemiti.
Yksek grevli din adamlar soylu snftand. Bylece maddi ve manevi iktidar birlemiti.
Doutan
soylular,
tapnaklarn
mal
varlna
da
dayanarak,
iktidarlarn
kuvvetlendiriyorlard. Tapnak topraklar iki yolla iletilirdi, ya zgr kiilere kiralanr veya
dorudan tapnaka kle altrlarak ekilirdi. Tapnaklar, ilerinde din adamlar dnda,
iftileri, zanaatkrlar, ktipleri, arkc ve ozanlar barndran kurululard. Tapnaklar
ayrca, devlet silahl gcnn nemli bir ksmn oluturan askeri birlikleri de yetitirip,
donatyorlard.
Bundan 5000 yl geriye gittiimizde (M.. 3000), Anadoluda Boazky yaknlarndaki
Alacahyk zamanna yakn bir zamanda, aa Mezopotamyada da bamsz pek ok devlet
vard. Onlardan biri olan Lagan toprak (sulanm, sulanmam) yzlm 3.000 Km2 idi.
ehir duvarlarla evrilmiti. Etrafnda kasabalar vard. Devlet nfusu 150.000 civarndayd.
131

Lagata, eitli Tanrlarn adna kurulmu 20 adet tapnak vard. Balarndaki hkmdara
bazen Lugal ve bazen de Patesi diyorlard. Patesi genellikle nl bir ailenin iinden seilirdi.
Hkmdar hem byk rahip ve hem de Tanrlarn naibi idi. Tapnak milisine kumanda eden,
sulama almalar da dhil olmak zere, tapnak ekonomisini yneten oydu. Patesi ( Lugal),
bir rahip krald. Bu nedenle, ldrlmesi, tahttan indirilmesi ve kiiliin arndrlmas, belli
kurallar dhilinde trensel usullere balanmt. Kral, devlet topraklarnn byk bir ksmnn
sahibiydi, ama kraln yetkileri snrsz deildi. Kentlerde, ciddi yetkilerle donatlm halk
meclisleri ve yallar kurulu vard. Bunlar, hkmdar seiyor, belki grevden de alyor,
adaleti salyor, idari nlemler alyor, kral ile temel siyasi sorunlar tartyor, yeni yurttalar
kabul ediyor, ortakln mallarn ynetiyorlard. Ordu bir milis gcyd. Askerler, ifti
olarak veya oban olarak, tapnaklara ait topraklarda kiraclk yapyorlard.
Tapnaklar ayn zamanda, kadn ifaclarn grev yaptklar tedavi merkezleri rol de
oynuyorlard. Her yerden hastalar tedavi iin buralara gelirlerdi. Fakirler yollara yatrlr,
onlara para ve ila yardmnda bulunanlar olurdu. Tapnaklara smayan veya alnmayan fakir
hastalara halk yiyecek vererek, geleneksel tedavileri bilen ifaclar da ila yerine geen ot
v.s vererek onlara yardmc oluyorlard. Tapnaklar etrafnda are bulmaya alan bu ilk
biare fakirlerle birlikte dilenciliin balad sylenmitir.
Yine bu tarihlerdeki, homoseksel armlar yapan
resimlere de rastlanmaktadr. Ama bunlar, bu dnemde,
toplumun cinsi adetleri zerine sz syleyebilecek kadar ak
ifadeler deildir.

132

Hattiler

M.. 2400 yl civarnda, Smer ve Msr kaynaklarna dayanarak, Anadoluda Hatti diye
anlan bir halk ve onun krallklar olduunu biliyoruz. Bu halk daha nce bahsettiimiz,
Anadolunun yaz ncesi, Homo sapienlerine verilen bir ad mdr, yoksa bir g sonucu
Anadoluya gelmi bir kavim midir bilmiyoruz. Bildiimiz, Hattilerin Hattice diyebileceimiz
bir dili konutuu ama yazy bilmedikleri ve ehir devletleri kurduklardr. Kurduklar kent
devletleri, Alacahykte, Troyada (Troia, Truva) ve dier o dnem Anadolu hyklerinde
grdmz gibi, kasaba byklnde ve etrafnda kysel yerleimler olan birimlerdir. Her
birine birer krallk denilebilinir. Ama bunlar imdiki aalar veya kabile reisleri gibi
dnmek daha doru olur sanrz. Bu, saylar pek ok olan ve birbirinden siyasi olarak
ayrlm kasaba devletikleri, birbirlerine, Hattice dili ile ekonomik, sosyal ve dinsel balarla
balydlar. Bulunan kale ve askeri garnizon kalntlarndan, kasaba devletlerinin askerleri ve
muhtemel dmanlar olduunu biliyoruz.
Sosyal olarak olduka yeknesaktlar. Neredeyse tmne yaknnn eit yurttalar olduu
sylenebilinir. Tabii toplum snflara blnmt, ama snflar aras elikiler daha
keskinlememiti ve servet farkllamas, henz belirleyici rol oynayabilir durumda deildi.
Toplumda en azndan kyller, asil ve rahipler, tccarlar, zanaatkrlar olduunu
syleyebiliriz. Klelik ya yoktu, ya da dikkate alnacak lde deildi. Kle kaynan
yaratan artlar: Tefeciler, servet farkllamas ve savalar, daha klelii gelitirebilecek
seviyeye gelmemiti. Angarya olmaldr, saraylarn ve askerlerin varl bunu gstermektedir.
Ancak angarya, Smerlerde olduu gibi, ypratc, tketici mertebede deildir. Hem kasaba
devletlerinin ufakl ve hem de Anadolunun iklimi ve corafyas, angaryay kabul edilebilir
seviyelerde tutmaktadr. Belki de yaplan eyleme angarya yerine imece demek daha doru
olabilir. Tccarlarn ve ticaretin varl, dier medeniyetler ile kltr al veriini de olanakl
klyordu. Toplumlar arasnda haberleme ve kltr etkileimi balam ve hatta ilerlemiti.
Anadolunun maden asndan zenginlii, evre devletlerin dikkatini buraya ekiyor, ticaret
ve kltr alveriini hzlandryordu.
retkenliin simgesi olan Ana Tanra klt, tm Anadoluyu sarmt. Ancak Ana Tanra
klt Smer dininin etkisi ile ar ar, Smer dinine paralel bir yaplamaya doru gidiyordu.
Anadolu, yerleenlere, neredeyse, her imkn sunuyordu: tahl, sebze, meyve aalar ve
kereste, evcil hayvanlar, av hayvanlar, madenler ve neredeyse her ey. Anadolunun corafi
yaps, kk kasaba devletlerini birbirinden ayryor ve onlar kendilerine yeterli birimler
133

haline getiriyordu. Bylece, beslenme asndan iine dnk, hemen hemen kapal bir
ekonomi ve yaam ortaya kyordu. Ticaret, temel madde zorunluluundan deil ama ss
eyas ve farkl teknoloji nedeniyle yaplyordu. Anadolunun ihracat imkn bykt, genelde
yaplan d ticarette, yabanc tccarlar takas yoluyla aldklar mal ve kymetli madenlerle
lkelerine geri dnyorlard.
Byle bir ortamda yaayan topluluklarn sava olmalar iin nemli bir neden yoktu. Hatti
uygarl, bar bir uygarlkt. Ekonomik ve sosyal bir lks iinde yaadklar sylenebilinir.
Kasaba devletlerinde yaayanlarn, kendilerine ve evrelerine duyduklar gven duygusu daha
yok olmamt. Her ne kadar, gven duygusu avc ve gebe topluma nazaran gerilemi olsa
bile yine de evrelerindeki yerleimlere nazaran olduka ileri dzeydeydi. Gven ve
dayanma, kendine yeten bu kk ekonomik birimlerin sakin bir hayat srmesine neden
oluyordu. Anadolunun kendi dinamikleri, deiimi douracak nitelikte deildi. Bir d
etkenin Anadoluyu atelemesi gerekiyordu.
Holocene anlatlrken bahsedildii gibi, M.. 3000 yllarnda, tekrar bir iklim deiiklii oldu
ve dnya, minr buzul dnemi denen daha souk bir dneme girdi. Bu dnem miladi sfra
kadar srmtr. Souk ve kuru iklim, yaana bilinir alanlar azaltt ve gneye doru ekti.
talya, Yunanistan ve Anadolunun zerinde bulunduu 40. paralel evresi iklim
deiikliinden negatif olarak en az etkilenen kuaklard. Buna karlk 50. paralelin
kuzeyinde yaam ok zorlamt. Avrasyada yaayan avc topluluklar, geen son 2000
3000 yl iinde oalm ve eitlenmilerdi. Bunlar Hint Avrupa dili konuan veya Ariler
(Aryen) denen topluluklard. Son 1000 yl iinde dilleri eitlenerek iyice dallanmt.
Avrasyada yaayan kabileler hareketlendiler. Kuzeydekiler, nispeten gneyde olanlara, basn
uygulad. Onlar da daha gneye doru ekildiler.
imdi Dou Anadolu dediimiz blgede, M.. 3000 2000 yllarna gittiimizde, dalarda ve
ovalarda oluan iki farkl kltr grlyordu. Dou Anadolu dalar, trmanmas neredeyse
olanaksz doruklar, sk allarla rtl yamalar ile insanlarn hareket yeteneklerini tamamen
ortadan kaldran almaz birer engeldir. Dou Anadolu ovalarnda, neredeyse Mezopotamya
tarm kltr seviyesinde, ok ilerlemi bir kltr vard. Dalarda ise, bu kltre oranla epey
geri kalm bir kltr seviyesi ile karlayoruz. Bu fark, o dnemde retilen anak, mlek
ekil ve sslemelerinde kendini gstermektedir.
Yine bu arada, M.. 2700 ile 2200 yllar arasnda, kuzey Kafkasyada baz gebe
toplumlarn varl ve bunlarn hareketlendikleri bilinmektedir.
Avrasyada hareketlenen kabileler ise gneye yaklatka yerleik toplumlarla ve tarm
toplumlar ile karlayorlard. Avc yaam zordu, yerleik toplumlarn gda bulmadaki
kolayl ve yaam standartlarnn ykseklii, onlarla temasa gemi olan avc toplumlara
cazip gelmeye balad. Bu da, iklimin hareketlendirdii topluluklara katalizr etkisi yapt.
Ilman iklime gidi hacim kazand.
Hint Avrupa kkenli ama birbirinden farkllam dilleri konuan avc kabileler, kabile
kabile, aile aile nce Balkanlar, Trakya, Kafkasya ve Trkmenistana, daha sonra da Anadolu,
Yunanistan, ran platosu ve Pakistann Pencap blgesine girdiler. ndekiler ilerledike,
arkadan gelenler onlarn yerlerini dolduruyordu. Bu hzl bir hareketlenme deildi, yava
yava, avlana avlana yaplan, on ylda ancak birka yz kilometreyi bulan bir ilerlemeydi.
Hareket, birbirini ite ite, skp genileyerek, dnp dolaarak yaplyordu. Bu arada daha

134

gneyde olan Hint Avrupa dil ailesinden deiik bir dil konuan topluluklar da itilerek, yer
deitirmek zorunda kaldlar.
Bu hareketlenme sonunda on ve Akalarla, onlara akraba kabileler Yunanistana, Hititler ve
baz Thrak kabileleri Anadoluya, Medler ve Persler ile onlara benzer kabileler ran ve Kuzey
Hindistana geldiler. Benzer kabilelerin talyaya girii biraz daha gecikerek oldu. Hint
Avrupallarca itilen Hurriler ise kuzey Mezopotamya ve Suriyeye geldiler.
Ilman kuaa doru bir hareketlenme de gneyden oldu. Baz Sami kabileleri kuzeye doru
ilerlediler. rnein Asurlar kuzey Mezopotamyaya girdiler. Ancak, Sami kkenli kabilelerin
hareketi Orta Dou ile snrl kalmtr.

135

Glgam
Smer kent devletlerinde hayat srerken, M.. 2700
tarihinde, 50.000 kiinin yaad Uruk kentinde Kral
Glgam tahta kt. Glgam Smerlerin hafzasnda nemli
bir yer tutmutur. Smerliler, daha sonralar, Kral Glgam
zerine
pek
ok
epik
destan
yazarak
onu
efsaneletirmilerdir.
Glgam destan, bugn elimizde bulunan en eski mitolojik
metindir. Destan, Smerlerce yazldktan sonra, Akadlar ve
daha sonra da Babilliler tarafndan tekrar tekrar
dzenlenmitir. Destann en nemli taraf, insann doann
srlarn aratrmaya almasn ve bunun iin gerekince
Tanrlara kafa tutmasn anlatmasdr. Glgam kendi yolunu
kendi izmektedir. Tanrlar isteseler bile ona engel
olamamaktadrlar.

Glgam

Destana gre Glgam, ok akll ve alkan, gen bir Uruk

kralyd. Halkn srekli ie koar, hi bo brakmazd.
Kocalarndan ve sevgililerinden ayr den Uruk kadnlar,
Tanrlara Glgam dizginlemesi iin yalvardlar. Kadnlara
acyan bir Tanra da, Glgama yolda olsun diye, yar
hayvan yar insan (erkek) Enkiduyu yaratt. Enkidu ve
Glgam, beraberce servenlere atlacaklar, bu srada Uruk
erkekleri de bo kalp, kadnlar ile ilgilenebileceklerdi.
Nitekim byle oldu.
Glgam
ve
Enkidu,
ilk
karlatklarnda, greirler. Glgam,
Enkiduyu yener. Enkidu, aslnda, az
nce bir nanna rahibesi ile gnlerce
sevitiinden gsz dmtr. Bu
rahibe, Enkiduyu kente gelmeye raz
etmesi
iin,
Glgam
tarafndan
grevlendirilmiti. Rahibe ile durmadan
yedi gn, yedi gece sevien Enkidu,
rahibeden sadece sevimeyi deil, insan
olmay da renmiti.
ki arkada, ilk i olarak, Tanr Enlilin
sedir ve katran dan korumakla
grevlendirdii Kumbaba (Humbaba)
136

adl devi ldrerek, da insanla kazandrdlar. Bu baar, Glgam yceletirip,

gzelletirmiti. nanna dayanamayp, Glgamla evlenmek istedi. Ama kral bu teklifi alay
ederek ret etti. Onuru krlan nanna, Tanrlara nannann n Glgamtan alabilecek bir
boa yarattrd.
Glgam, boa ile Uruk kenti nnde karlat. Tanra nanna, onu kent surlar zerinden
seyrediyor ve nn alnacandan emin gzkyordu. Glgam bir balta ile boann
kafasn uurdu. nanna perian olmutu.
Bir gn Enkidu hastalanarak ld. Arkadan ok seven Glgam, lmn acsn tadnca,
lmszln yolunu bulmaya alt. Atalarndan Ut Nabitim (Ziusudra, Nuh) Tufandan
kurtularak lmszle kavumutu. Glgam, lmsz atasn bulmaya gitti. Dedesinden
Tufan yksn dinleyen Glgam, ayrca ondan, lmszln srrn da rendi.
lmszlk, denizin dibindeki byl bir otta idi. Glgam, dn yolculuunda, denize
dalarak otu ald. Ama otu tam yiyecekken, bir ylan gelerek otu kapp, kat.
lmsz olma umudunu kaybeden Glgam Uruk kentine geri gnd. Bu srada, yeralt
Tanrsnn izni ile arkada Enkidunun ruhu da geri dnmt. Glgam, Enkidunun ruhu ile
konuarak, avundu. Ona, ller diyar hakknda pek ok soru sordu. Destann imdiye kadar
bulunan blmleri, bu sorular ile bitmektedir.

137

Meler

Smerlerde evrenin yaradlnn ilk gnnden itibaren onu yneten ve ileyiini salayan
Tanrsal yasalar, kurallar ve dzenlemelere Me denir demitik.
Evrendeki temel glerin denetimi balangtaki drt tanrnn elindedir (An, Ki, Enlil ve
Enki). Evrendeki dzen ve yasa drt temel tanrnn uyumlu bir ekilde almasna baldr.
Drt temel tanrnn uyumlu bir ekilde alabilmeleri, evren ve toplumsal ilikilerdeki her
eyi bir plana gre dzenleyen ve ileten, temel kural ve dzenlemeleri kapsayan Me'lere
uygun davranmalarna baldr. Btn anlatlacak olanlara ramen Me'lerin ne olduu tam
olarak anlalm deildir.
Anlald kadaryla Me'ler , devlet dzeninin temeli olan ve kral dhil herkesin yetki ve
sorumluluk alanlarn belirleyen yasa dzeninden esinlenerek kurgulanm olmaldr.
Me, genelde, gksel varlklarla ilikilendirilen kltrel durumlarn, onu yaratan ilah
tarafndan hazrlanm plan uyarnca sonsuza kadar var olmas ve dzen iinde ilemesi iin
gereken kurallar dzenlemeleri i ifade ediyordu. Melerin bir listesini nanna ve Enki:
Uygarlk Sanatlarnn Eridu'dan Erek'e Aktarlmas mitinde vardr. Bazlarn sayarsak: enlik, tanrlk, yce ve sonsuz ta, krallk taht, yce kutsal mekn, son bulmayan hanmlk,
rahiplik makam, hakikat, ller diyarna ini, su baskn, sava sanca, cinsel iliki,
fahielik, yasa, iftira, sanat, mzik, yallk, kahramanlk, metal ileme sanat, bilgelik, deri
ileme sanat, zafer, t. Liste uzayp gidiyor.
Bylece Melere ad verilmi ve listeleri yaplmtr. Bu adlarn 100 adet olduunu biliyoruz,
ama bunlardan sadece altm ksuru, bugn iin okunabilmitir. rnek iin bu Melerin
birkan demin saylanlara ilave edelim: 1. efendilik, 2. Tanrlk, 8. obanlk, 15. doruluk,
44. adalet, 68 ala adl mzik aleti vs... Bu 100 Me ile ilerde ortaya kan Tanrnn 100 ad
arasnda bir iliki olup, olmadn insan kendine sormadan edemiyor?
nanna ve Enki: Uygarlk Sanatlarnn Eridu'dan Erek'e Aktarlmas mitinde anlatld
gibi, tanra nanna Enki'yi kandrarak Meleri Enki'nin ehri olan Eridu'dan kendi kenti
olan Erek'e tar. Bunun iin de bir kayk kullanr.
Enlil ve Ninlil: Ay-Tanrsnn Doumu mitinde panteonun ba Enlil'in ller lemine
srl anlatlrken, llerin gemesi gereken insan yutan rmak ve lleri kar tarafa
tayan kayk figrleri btn eskia Yakn dousunda ve Akdeniz dnyasnda yaygnd.
ller diyar hakknda birok mit ve anlatm olmasna ramen, tablo epey bulank ve
138

elikilidir. Ruhlar muhtemelen buraya mezardan iniyordu ve btn nemli kent

merkezlerinden ller diyarna giriler vard. ller diyarn Erekigal ve Nergal adl tanrlar
ynetiyordu. Ayrca ok sayda galla ad verilen (slamdaki zebani benzeri) grevliler
vard. Gkteki tanrlar ve yeryzndeki insanlar gibi burada da yiyecee, giyecee, kaplara ve
taklara ihtiya duyuluyordu.
Drt temel tanr arasnda Me'ler erevesinde bir hiyerari, emir ve komuta zinciri vardr.
Hiyerarinin tepesinde, sarslmaz dzeni, adaleti ve yasay temsil eden gkyz tanrs Anu
(veya An) bulunur. An, devleti belirli yasa ve kurallara gre yneten ve adaletten amamas
gereken Smerli kraln kutsal karldr.
Enlil ise, elinde, yrtme ve yarg gcyle, meteorolojik ve astronomik olaylarn denetimini
tutan bir tanrdr. Ceza ve dln uygulanmasndan sorumludur. Smer dnyasnn en gl
tanrs olmasna karn, yasaya uygun davranmadnda kendisi de cezalandrlmtr.
Su ve bilgelik tanrs olan Enki Enlil'in denetiminde sulama kanallarnn almas, ahrlarn
yapm hayvancln dzene sokulmas ve tarmdan sorumludur. nsanlara kar merhametli
ve koruyucu bir rol stlenmitir.
Dourgan ana, toprak tanras Ki ise, kendisini dlleyen Enki sayesinde insanlara besin
salamakla ykmldr. Nasl Smer devlet modelinde ynetimin ba olan bir kral, kraln
devlet ilerini yrtrken bavurduu danmanlar ve danmanlarn da kendisine kar
sorumlu olduu rahipler kurulu varsa, evreni yneten tanrlar dnyasnda da danma
kurullar, tartma meclisleri bulunur.
En steki tanr ya da tanrlardan, en alttaki kk ilerden sorumlu tanrlara kadar, herkesin
yetki ve sorumluluu Me'ler tarafndan belirlenmitir. ster gl ister zayf olsun herhangi bir
tanr kurallara ve yasalara uymazsa evrende kargaa ve kaos dolaysyla bozulma ortaya kar.
Bu bakmdan dzeni bozmaya kalkan, keyfi davranan kim olursa olsun cezalandrlr.
Dzenin tesisi ve korunmas kaostan kama her aamada karmza kar. Enlil, yer ile g
birbirinden ayrdktan sonra, ilk olarak gkyznn dzene sokulmasyla urar. Gk
cisimlerinin ortaya k ve gklerin dzene sokulmas " Enlil ile Ninlil " ve " Nanna'nn
Nippur'a Yolculuu " adl iirlerde anlatlr. Bu mit yledir:
Hava tanrs Enlil, Ninlil adl bir tanrann rzna geer ve cezalandrlarak yeraltna srlr.
Ninlil, ay tanrs Nanna'y (dier ad Sin) dourur. Daha sonra Nanna ile Ningal'n
birlemesinden gne tanrs Utu ile Vens gezegeninin (nanna deil) tanrs dnyaya gelir
Ninlil, ceza olarak yeraltna srlen Enlilin peinden yeraltna gider. Enlil Ninlilden olan bu
kl tanrlar gkyzne yerletirir, yollarn izer, grevlerini belirler, ksaca uyacaklar
dzeni saptar. Bu dizeleri yazan Smerli airin gk cisimlerini kl, parlak ama hava gibi bir
maddeden yapldna ve gkyznde kayklar iinde gezindiklerine inandn anlarz.
Yeryznn, dzene sokulmasn Enlil ve Enki birlikte baarrlar. Enlilin planna gre
insandan nce dalar, denizler, nehirler bitkiler, hayvanlar, tarm aralar, eitli zanaatlar var
edilir, dzene sokulur, her biri iin sorumlu kk tanrcklar memur edilir. Uygulamac
Enkidir. Zamanla bu yeni tanrlarn bazlar ne kar.
Enki, Mezopotamya dnyasnn yaam demek olan Frat ile Dicle'yi dzene sokarak ie
balar. Nehirleri su ve balkla doldurur ve onlar gzetecek grevlileri atar. Basra Krfezine

139

inerek denizi dzene sokar ve tanra Siraya'y denizi ynetmekle grevlendirir yamurlar
getiren rzgrlar dzene sokarak ii tanr kur'a brakr. Kanallar atrarak ve sabanlar
kullanarak baheler hazrlatr. Artk her trl tahl, sebze ve meyvenin yetitirilmesi olanakl
klnmtr. Bu ilerin bana kanal tanrs En- kimdu'yu ve tahl tanras Anan' atar. Bu
noktada kazma ve saban Smer hayatnda yer alr. Artk toprak adam edilmekte ve
sulanmaktadr. Tula yaplmaktadr. Tula tanrs Kabta da grevlidir. Bunlarla evler,
tapnaklar ve ehirler ina edilir. Smerin mimar tanrs Mudamma inaatlardan sorumlu
tanr olarak atanr. Yaban hayat denetlenir (ehliletirmeyi kastetmi olmallar) ahrlar ina
edilir hayvanclk ortaya kar ve geliir. Hayvanclktan sorumlu tanr ise Dumuzi (Temmuz)
olur.
Evrenin ortaya k ve dzenleniiyle ilgili iirlere (mitlere) gre evrenin oluumu ve dzeni
lmsz Tanrlarn iradesi ve eylemi ile planl olarak gerekletirilmitir. Bu ideal dzende
bunca eksik ve gszl ile insann rol nedir? Burada anlatlacak olan nsann ortaya
k miti gibi benzer ama az farkl bir mitte az sonra anlatlacaktr.
Mzik kuvvetli olaslk ile ta aman dininden beri tm dini merasimlere elik etmitir.
Smerlerde de her merasimde mzik vardr. Yass ve byk bir davul olan enk, tanralarn
mzik aletidir. Flt de tanrlarn mzik aletidir. Dini trenlere daima ziyafet ve mzik elik
ederdi.

140

nsann yaradl miti

lk insann varoluu

Davar ile Tahl ve Enki ile Ninmah adl iirler bize insann evrendeki rol hakknda bir
ipucu verir. Tanrlarn beslenmesi iin grevlendirilen ikincil tanrlar grevlerini iyi
yapmazlar ve hatta bazen unuturlar. Kendi ihtiyalar iin almak zorunda kalan daha yce
tanrlar yorgunluktan bitap derler ve Enkiye zm bulmas iin giderler. Ayrca btn
tanrlar douran anne " Nammu bilge Enkiden bu duruma bir zm bulmasn
istemektedir. Ninmah, Nammu'nun bedeninden bir miktar balk (ap-su) sklp getirir.
Nammudan bal almak ocuk dourtur gibi olmutur. Ninmahn bu baarsnn kutland
trende, Enki ve Ninmah sarho olurlar. Ninmah bu kutsal balkla oynarken tuhaf yaratklar
meydana gelmeye balarlar.

Dilmun hayat bal

141

Birisi dourma yetenei bulunmayan ksr bir kadn, dieri ise hadm bir erkektir. Enki bu iki
yaratn kaderini, grevlerini belirler. Ksr kadnn yeri tapnak grevlisi, hadmn yeri ise
kraln hizmetlisi olmaktr.
(Ninmah) erkeklik organndan yoksun,
Kadnlk organndan yoksun bir varlk yapt.
Erkeklik organndan yoksun,
Kadnlk organndan yoksun bu varl gren Enki,
Onun yazgsn
Kraln nnde durmak olarak belirledi.
Eski Yaratl lahilerinden alnan bu satrlarda bahsedilen erkeklik organ olmayan erkek,
Hadm bir kiidir. O zamanlar, farkl ahlak kurallar nedeniyle, kadnlarn ve olanlarn
seks objesi olarak grlmesi gnmzdeki gibi karlanmazd. Antik dnyada hadmlk ou
kez homoseksellik ile ilikilendirilmitir. Antik dnyada hadm szc sadece erkeklik
organ kesilmi erkekler iin kullanlmazd. Daha geni bir anlam vard. Efemine
homosekseller, doutan iktidarsz olanlar veya celibate denilen seksi kendine
yasaklayanlar (bakirlik yemini edenler gibi), imdilerde transseksel veya dnme
dediklerimiz ve idiler, hepsine birlikte hadm olarak adlandrlabiliyordu. Sadece idi
edilmilerin anlald hadm tabiri modern zamanlara ait bir anlalma eklidir.
Hadmlar binlerce yl boyunca ok deiik fonksiyonlarla karmza karlar. Ev hizmetlisi,
yatak arkada, arkc, Kutsal adam, devlet grevlisi, ordu komutan, haremde kadnlarn
bekisi ve hizmetlisi vb.
Kadn ve hadmdan sonra, kalan balktan Enki insan yaratr. Ninmah bu zayf grnl
yaratkla konumak isterse de yaratk onu anlamaz, uzatt ekmei yiyemez. nk ok
gszdr. Ninmah, byle zayf ve anlamaktan yoksun bir yaratk yaratt iin Enkiye
kzgndr ve insan lanetler. Bu zayf yaratn ismi U-mu-ul yani " gnleri uzak " olur. Umu-ul yalanabilir ve lmldr. U-mu-ul, Ninmaha, mkemmel dnyada bozgunculuk
yapacaktr. yle de olur dnyaya lm ve ktlk gelmitir. nsan ehirleri ykar, kavgalar
karr.
Glgam Destan, insann tutarl bir yaam srme ve ktlklerden korunup ycelmesinin
aray gibidir. Smer insannn bana gelen her ey tanrlarn takdiridir. Dnyada lm
varsa, bunun tanrlar katnda bir sebebi vardr. Glgam, kazand btn n ve gce karn,
lmn adaletsizlii ve anlamszl zerine dnmektedir.
Mezopotamya mitoslarnda esas sorun lmsz bir hayat peinde komak deil, lmden
sonra drst insanlarn bana gelecek ackl sondan yani belirsizlikten kaabilmek
drtsdr. lmden kamak iin Diriler lkesi denilen lkeye ulamaya alr. Bir sr
badireden geer Glgam lmn kanlmazln kavrar. Artk amac lmszl bulmak
deildir. nsana bu hayatta den pay kendi adn ve Tanrlarn adn yceltmektir .
nk btn felaketlerin sebebi insann bilerek veya bilmeyerek iledii kusurlar ve yapt
ktlklerdir. Bu kavram gelecekte btn tek tanrl dinlerde karmza kacak ama zirvesini
Hristiyanlkta yapacaktr.
nsan iyi, drst ve yasalara saygl bir hayat srdnden eminse ve buna ramen bana
ktlkler geldiyse, yaknmamaldr. Bu Tanrlarn takdiridir, onlarn bir bildikleri vardr.
Tanrlarn iyilik n gstereceini umarak beklemeli isyana kalkmamaldr.

142

ldkten sonra drst insanlar bekleyen son Smerde zmlenmeden kalmtr. nk

cennet Smer mitolojisine gre lmsz tanrlarn yeridir. Smerde lmden sonra dl
(cennet) ceza (cehennem) meselesi net olarak zmlenmemitir. Ama bu kavramlara doru
gidiin ipular vardr.
Daha ileri zamanlara ait olan ve Akkada yazlm destan olan Tufan yksnde UtNapitim (Ziusudra) ok dindar bir hayat yaad iin insanlardan uzakta da olsa bir adada
lmszlkle dllendirilmitir.

143

Msr takvimi

Msrda ilk balarda ay takvimi ve ona paralel tarm takvimi kullanlmt. Daha sonralar
Gne takvimi de kullanlmaya baland. Bylece Msrda tip takvim birden
kullanlmtr.
Ay takvimi dini gerekleri (ritelleri) yerine getirebilmek iin kullanlyordu. Bir sene 30
gnlk 12 ay eklinde dzenlenmiti. Balangta (rnein eski krallk dneminde) Msrda
her ay 10 ar gnlk 3 hafta idi. Yani 10 gn 1 hafta, 3 hafta 1 ay, 12 ay 1 yld. leriki
zamanlarda, Ptolemaios zamanna tarihlendirilen, aslnda astronomiye dair bir almanak
niteliinde olan Carlberg Papirsnde ise, o tarihlerde haftann 7 gn olduu anlalmaktadr.
Bu deiimin ne zaman olduu, yani 10 gnlk haftadan 7 gnlk haftaya ne zaman geildii
imdilik tam olarak bilinmemektedir. Bildiimiz yalnzca kaynak olarak Heredotun M.. V.
yzyl civarndaki yazdklarna dayanmaktadr. Heredot Msrda Aylarn ve haftann
gnlerinin tanr adlar ile ilikilendirildiklerini belirtmitir. Daha s ... Her gn ve her ay bir
tanrya aittir demektedir. Gnlerin adnn izini srerken dikkati eken bir husus Tibet
Japonya dhil Ortadou, Avrupa ve Asya kltrlerinde, haftann birinci gn Gne gndr.
Haftann son gn ise genellikle Sirus gndr.
Msrda Rahipler ayn muhtelif fazlar ile ilikilendirilen kutsal gnlerin listesini byk
tapnaklara asarlard. Khoiak ay gibi baz aylar dini festivallerce daha zengindi. Khoiak
(Koiak) ay Gregoryen takvimle 17 Ekim- 15 Kasm arasna tekabl ederdi. 30 gnn 17 gn
kutsald ve tatildi. Dini gnlerin toplam, yln yarsna yaknd ve Tapnaklar bu kutsal
gnlerden nemli faydalar salard. inde de Msr gibi nceleri hafta 10 gnd. ok daha
sonralar Asur devleti kurulduunda, Asurlarda hafta 7 gn olacakt. Bu gnlere de o zaman
iin plak gzle grlebilen 5 gezegenin ve gnele ayn adlar verilecekti.
Msr pek ok yerleikler gibi, tekerlek eklindeki bir dnyann merkezde olduu ve gnein,
gezegenlerin, ayn bu merkez etrafndaki konsantrik (i ie) yrngelerde dndkleri bir
evren modeline inanyordu. Gne, ay ve plak gzle grlebilen be gezegen vard.
Sanyoruz ki, haftann 10 gn olmas srp giderken, Gkyznn 7 kat kabul edilmesi ile
birlikte, haftann 7 gn olarak deitirilmesi sreci balam olmaldr. Ay, Merkr, Vens,
Gne, Mars, Jpiter ve Satrnden her biri bir gkyz katn temsil ediyordu ve ayn
zamanda da bir tanryd. te haftann gnleri byle ortaya karak, Heredotun dedii gibi
gnler tanrlarla ilikilendirilmiti. Bu sistemin dini dnceye uygulanmas az ileride
anlatlacak olan Hermes Tut retisi ile balamtr. Hermes Tutun dini modeli ile
Gkyznn fiziksel modeli birbirinin ayndr. Kuvvetli bir olaslk ile gzlem ve dnme
144

birlikte bu teoriyi ve sonunda da haftann 7 gn olmas ile gnlerin adlarn retmitir. Buna
dayanlarak haftann 7 gn uygulamasnn, Msrda ok eski zamanlardan beri balam
olmas gerekir. leride bu model, Yahudi dininde allmayp dinlenilen gnn Saturday
(Cumartesi) olmasna da yol aacaktr.
Biz tekrar haftann gnlerine dnersek, balang Gnegn (Sunday), sonra Aygn
(Monday) en son Satrngn (Saturday) di.
Msrllarn ay takvimine ilave, Nilin tamasn esas aldklar, ekim ve hasad takip ettikleri,
bir tarm takvimleri vard. Tarm takvimi de yl 360 gn kabul eder ve ay takviminde olduu
gibi yl 30 gnlk 12 aya blerdi. 365 gnlk gne takvimi ile 360 gnlk ay ve tarm
takvimleri arasndaki fark Msrllarca ay ve tarm takvim ylna 5 gn ilave edilerek
zlmt. Bu be gne heriu renpet denir ve dini kutlamalara ayrlrd. nana gre bu
artk be gn Osiris, Horus, Seth, sis ve Nephthysin yani yaratc tanrlarn doum
gnleri idi.
Msrda tarm takvimini Nilin tamasna gre bir gelitirmeleri kanlmazd. Nil Msrn her
eyi, yaam sebebiydi. Kutsal Nil yaratc tanrlardan sisin gzyalar idi. Sirus-A ise sisin
kendisiydi.
Tarm takviminde 4er aylk mevsim vard. Akhet (su basmas) denilen mevsim 21
Haziran21 Ekim arasyd ; Proyet (inkiaf, byme) 21 Ekimden 21 ubata kadard;
Shomu (hasat) ise 21 ubatla 21 Haziran arasndaki dnemi kapsyordu.
Tarm takvimi her drt ylda bir gn (dnyann gne etrafnda bir turu 365 gn
olduundan) ve 1460 ylda tam drt yl fark verir.
Sirus (Sothis, Sodbet) eski Msr kltrnde ok nemliydi. Sirus Tanra (ilahe) sisin kendi
kabul edilirdi ve evrenin en mutena yeridir. Grlecei gibi Sirus, Hermes modelinde yedinci
kattr ve aydnlktr. Gnmzde ok kullanlan nur iinde yatsn, klar iinde yatsn deme
alkanl da lnn aydnlk olan 7 kata yani Siruse varmas fikrinden kalan bir
alkanlktr.
5000 yl nce Msrda Sirus 20 Haziran civarnda ufuk izgisinde gneten evvel douyor ve
ykselmeye balyordu. Nil tamaya balamadan 70 gn nce Sirus gkyznden
kayboluyordu. Kaybolduktan 70 gn sonra bir tan vakti gneten nce ufuk izgisinde tekrar
beliriyor ve ykselmeye balyordu, bu ayn zamanda Nil nehrinin sularnn ykselmesine
denk geliyordu. Hayat mmkn klan bu an, yeni yln balang iareti olarak kabul ediliyor,
Rahipler yeni yln baladn ilan eden trenlere balyorlard. Sirusun bir doup, bir
batmas, ufuk izgisindeki grngesinin sinzoidal bir yrnge olmas ile ilgilidir.
Pek ok eski Msr tapna, i odalar Akyldz' (Sirus) grecek biimde ina edilmiti.
rnein, Keops Piramidi'nin Kralie Odas'nn duvarnda alan bir kanal yalnzca Akyldz'
grmek zere yaplmt.
Sirus (Trklerde Akyldz) gkyznn en parlak yldzdr. Bu yldz dnyann her yerinden
grlebilir. Kuzey yarmkreden en iyi grld dnem ise k aylardr. Bu nedenle Sirus
Antik devirlerin efsanelerine konu olmutur.

145

Akyldz, Gne'ten 23 kat daha parlak, Gneten 2,3 kat ktleye sahip beyaz bir yldzdr.
Akyldzn dnya'dan uzakl yaklak sadece 8,6 k yldr. Akyldz, Dnya'ya en yakn
yldzlardan biridir. Dnyann yrngesel salnmlar, yldzlarn gkyzndeki konumlarn
da yava yava deitirmektedir. Bir ift yldz olan Akyldzn da bu nedenle 26.000 yllk
yrngesel bir salnm vardr. Bu nedenle bugn Akyldz, gemie gre daha ge domakta
ve artk yldzn afak vakti ykselii, eskiden olduu gibi yaz mevsiminin en scak gnlerine
denk gelmemektedir. Bahse konu olan Akyldz Sirus-A dr. ifti olan Sirus B bir ak ccedir
(snm bir yldz). Dnyadan bile kk olan bu ak cce, ilk kefedilen ak ccedir.
Akyldz Sirus-A snm einden 10.000 kere daha parlaktr. Bu iki karde birbirleri
etrafndaki dnlerini 50 ylda bir tamamlarlar. Sirus Byk Kpek takmyldzndadr.
Geleneklerde Akyldz Sistemi ile ilikilendirilen biimsel semboller ulu yaba, yay ve ok,
hayvansal semboller kurt ya da kpek ve yunustur. Birok medeniyeti kendisine hayran
brakan bu yldz kutsal saylm birok efsane ve hatta yaradl yksnde kendisine yer
bulmutur.
Gne takvimi de Msrda gnlk hayattaki sivil uygulamalar iin kullanlyordu.
Msrda dnyann gne etrafndaki dnnn 365 gn ve 6 saat olduu ok iyi biliniyordu.
Dolaysyla sivil diyebileceimiz takvimlerini 365 gn olarak kullanyorlard. Msr Gne
takvimi 16. yzyla kadar deitirmeden kullanlan Julien takviminin esasn oluturur.

146

lk mistik dnce

Bu tarihlerde, Msrda, bundan sonra dnce hayatn ok etkileyecek olan biri yaad. Bu
ad Hermes Tut olan bir terziydi. Daha sonra, Hermes Tuta Yunanllar Hermes Trismegistus
( kez bilgin), Yahudiler Honok, Araplar Hermes-l Heramise diyeceklerdir. Krk iki yapt
olduu sylenen terzinin papirsleri gnmze ulaamamtr. Onun dncelerini, retisini
takip edenler sayesinde, Msr ve Grek dilinde yazlm eserlerden rene biliyoruz. Bu
Hermesi, daha sonra grlecek olan Grek Tanrlarndan biri olan Hermes ile kartrmamak
gerekir. Hermes Tut, bir Msr dnrdr ve tam olarak kim ve ne olduu da
bilinmemektedir. Ancak onun dnceleri btn dier dinleri derinden etkilemi ve mistik
dnceye yol amtr.
Hermesin retisi, Msrda, ufak bir elit tabakann iinde kalm ve sr olarak saklanmtr.
Bu nedenle de, bu ilk retiyi tmyle ve tam doru olarak bilmek mmkn olmamaktadr.
Hermes Tut yle demitir: nsanlar lml tanrlardr, Tanrlar ise lmsz insanlardr.
Terzi Hermes Tutun evreni, byk bir boluun iine yerlemi yedi kattan olumaktadr. En
alt kat, lmllerin yeri olan dnyadr. Dnya karanlktr. En st kat, yedinci kat, parlak bir
n olduu lmszln katdr. Bu katta (Yedinci kat), evrensel akln btn srlarn
tayan (Tanr) Satrn yldz bulunur. Yedinci kat, ayn zamanda k olan ruhlarn yeridir.
Tanrnn ocuu olan ruhlar, yedinci kattan koparak, aaya, karanlk dnyaya doru
dmeye balarlar. Bu snav niteliinde bir yolculuktur. Iktan balayan d, aaya doru
inildike, karanlk yava yava artar, k silikleir. D, karanlkta, dnyada sona erer. Ruh
derken, karanlk beden dnyadadr. Ruh, dnyada, ksa bir sre iin beden ile birleerek,
snavdan geer. Ruh madde iine hapsolmak istemez, onunla mcadele ederek kurtulmaya
alr. Ruh, maddeye boyun eip, ona yenilirse, snav kaybeder. Bu ruhun sonsuz olarak yok
olmas demektir. Ruhtaki k (Tanrsal nur) onu terk ederek, kt yere dner. Iksz kalan
ruh ise, karanln iinde eriyip, yok olur. Snav kazanan ruhlar, yedi kat ge baar ile
ulanca, lmszle kavuurlar ve mutlak hakikati renirler.
Katlar aras, inen, kan ruhlarla, kaybolan ruhlarla, yolunu bulmaya alan ruhlarla dolu bir
karmaa iinde bir yerdir. Dnyada maddeye boyun emeyip, snav kazanan ruhlar, ilk
basamak olarak, birinci kata, Ay katna ularlar. Ay, akln katdr. Elinde gm bir orak

147

tutan Ay, doumlar ve lmleri dzenler. Yani ruh ile bedeni birletirir ve ayrr. Bedeninden
kurtulan ruhlar kendine eker.
kinci kat Merkr tarafndan ynetilir. Merkr soyluluktur. Ay katnda bedeninden ayrlm
ruhlara yol gsterir. kinci kat soyluluklarn kantlam ruhlar aabilirler.
nc katta Venus vardr. Venus ak demektir. Elinde ak aynasn tutar. Ak unutmu
ruhlar, bu aynaya bakarak birbirlerini bulurlar.
Drdnc kat Gkyz Gnein ynetimindedir. Gne gzelliktir ve baar klar saar.
Baarl ruhlar, daha yukar ykselebilmek iin, bu esiz gzelliin iinden geerler. Gne
de, onlar, tatl klar ile okar, lmszle hazrlar.
Beinci katta Mars vardr. Mars adaleti temsil eder. Elinde adaletin keskin klc bulunur.
Altnc kat Jpiter ynetir. Jpiter bilimdir, dolays ile elinde gcn asasn tutar.
Daha ncede anlatld gibi, yedinci kat, lmszln olduu k katdr. Tanrsal zeknn
tm srlar, Satrn tarafndan ynetilen bu katta saklanr.
Dnyada, iradeleri ve gleri ile ac ekerek snav geen ruhlar, ykselmeyi hak ederler.
Ykseldike, btn ile akla, erefe, aka, gzellie, adalete ve gce kavuurlar. Btn
bunlarla tehiz edilmi olarak vardklar ktr. Aydnlanrlar. Bilince kavuurlar. te bu
lmsz olmaktr. Aydnlanabilmek iin ykselmeyi istemek yeterlidir.
Hermesin rencilerinden Asclepius nsanlar, lml Tanrlardr, Tanrlar da lmsz
insanlardr szn aklamtr. Her eyin ii ile d birdir, hibir ayrlk yoktu. Bykle,
kkte byledir. Evrende hibir ey ne i, ne d, ne kk, ne byktr. Tek bir yasa ve tek
bir eylem vardr. Esas neden daima gizlidir. Sonsuzluk, sonlu zaman ve sonlu mekn ile
anlalamaz ve anlatlamaz. Sonsuzluk, snrllk iinde kavranamaz. nsan ancak ldkten
sonra onu anlayabilir ve anlatabilir. nk yaayan insan zaman ve mekn ile snrlanmtr.
Gerei grmek iin bu szlerin anlamn anlamak gerekir. Baz insanlar, gerei grmeye
yatkndrlar, kabiliyetlerini abalar ile destekleyerek, insanlarn grmedii srr grebilirler.
Bu yukarda zetlenen dnce, Hermese atfedilen reti, bundan sonra greceimiz tm
teolojik grleri derinden etkilemitir. Bundan sonra, Ik ve karanlk ikilemi hep ana tema
olmutur. Mistizm ve srlar dnyas buradan kaynaklanmtr. reti, filozoflarn kuracaklar
modele nclk edecektir. Tm dini retilerin iine girecek, modellemelerini derinden
etkileyecektir. Hermetizm ayrca, kendi bana bir din oluturacaktr.

148

in

in fiziksel harita

Orta Douda Smer ve Msr medeniyetleri yaanrken, Asyann br ucunda, bir dier
medeniyet geliiyordu. Orta Batdan (Orta Doudan), Uzak Douya geince, birden isimler,
olaylarn geliimi insanda ok etkisi yapar. Balangta, her ey bize yabanc gelmeye balar.
Anlamakta zorluk ekilir. simler karr. simleri, olaylar aklda tutmak zorlar. Burada
gereken biraz sabrdr. Beyin in'e alabilmek iin biraz zaman ister.

149

in dediimizde, bu kitapta anladmz blge, kuzeyde in setti, batda Kansu eyaletini

snrlar iine alp, Trkmenistan' snrlar dnda brakan, douda in Denizinden, gneyde
in hindine kadar uzanan byk toprak parasdr. in corafi olarak iki ksma ayrlabilir:
Kuzey in ve Gney in. Kuzey ve Gneyi birbirinden Ch'in-ling (in-ling) sra dalar,
daha sonra da Huai nehri
ayrr. Ch'in-ling dalar,
iklimsel olarak ta snr tekil
eder. Kuzey in, sivri da
tepelerinin ge uzand bir
corafyadr. Genel karakteri
itibar ile Anadolu platosuna
benzer. Dalarn etekleri,
ilkbahar
rzgrlar
ile
Moolistann
ilerinden
tanan, ok ince taneli bir
toprak tabakas olan, Ls ile
kapldr. Her yl yaan bu toz
(ls), tarlalar iin gbreleme
grevi grr. Tarmsal olarak
byk faydas olan bu toz,
Ls
ulam iin nemli bir
engeldir. Kuzey in'de yol
yapmak ve yaplm yollar muhafaza etmek, zor itir.

Sar nehir (Huang-ho), kuzey in'in kaderini belirleyen unsurlardan biridir. Sar nehir, ls
blgesinden akarken, toplad ls ile kendi yatan ykseltir. Sonunda, yatan deitirir.
Tarih iinde, Sar nehir yatan binlerce kilometre deitirmitir. Sar nehir nce kuzeygney dorultusunda akar, sonra birden bat-dou istikametine dner. stikamet deitirdii
yerde, in'in en nemli kalesi olan T'ung- kuan (Tur-gvau) kalesi bulunur. Genelde T'urgkuan'a sahip olan, bakente de sahip olur. T'urg- kuan'a kadar, alt dz gemiler, Sar nehir
zerinde iki tarafl seyredebilirler. Ondan sonra ise, nehir zerinde sadece suyun ak
ynnde gidilebilinir. Sar nehrin en nemli kollarndan biri olan Wei zerinde de, ulam
alt dz gemilerle salanr. Bylece, genelde in imparatorluunun tarihi bakentleri olan
Ch'ang-an ve Lo-yang kentleri, ulam ve iaelerini, nehir yoluyla salarlar.
in'in en kuzey batsnda bulunan eyalet Kansudur. Kansu, in'den Trkmenistana kadar
uzanan dar bir erittir. Kuzeyinde Gobi l, gneyinde Tibet dalar vardr. Buras pek
yolunun balad stratejik yerdir.
Hemen kuzeyde, Ordos blgesi bulunur. Buras, inlilerle Trklerin srekli attklar yerdir.
Gney in'in iki can damar, yukarda Yang-tse (Yang- e) ve gneyde His-ho nehirleridir.
Bu nehirler birbirlerine kanallarla balanmlar ve bentlerle aklar kontrol edilmitir.
Hlbuki kuzeyin Sar nehri, bugn bile tam anlamyla kontrol edilememektedir. ki nehir de,
kollar ile birlikte, su ulamna hep imkn verirler. Tibet dalarnn devam olan dalar,
gney in'i paralara blerler. Bunun sonucu olarak, eski zamanlarda, gney in'de deiik
diller konuulur ve deiik vadilerde oturanlar birbirlerini zorlukla anlarlard.

150

M.. 4000 yllarna gelindiinde, in'de tarm yaplmaya balanm ve Sar nehir evresinde
yerleik dzene geilmiti. Alvyonlu topraklar ok bereketli olan ovann iinde, pek ok
bataklk ve balta girmez ormanlar vard. Gneyde ise, Yang-e vadisinden sonra in'in dalk
ve ormanlk ksm balyordu. Temel gda daryd, bununla birlikte buday ve pirin de
biliniyordu. Kpek, domuz, kei, koyun ve sr evcilletirilmiti. Damlar otlarla kapl,
salam yapl evler, yarya kadar topraa gmlm olarak ina ediliyordu. Evlerin iinde
ocak ve frn vard. Yer amurla svanyordu. Balangta birka evlik olan bu yerleimler,
zamanla kalabalklatlar, ky byklklerine eritiler. Bu dnemde, dnen geometrik
desenlerle sslenmi anak, mlek kullanmn gryoruz. Bu desenler, daha sonralar in'e
zg kabul edilen biimlerin ounun ilk halleridir. Yine bu dnemden kalan kesilmi ipek
bcei koza kalntlar, ipekiliin de bilindiini gstermektedir.
in yazs, M.. 2000 civarnda
gelitirilmitir. Bu yaz, resim esasna
dayanan ok karmak bir yazdr.
in'de bulunan ilk yazl belgeler,
hayvan kemikleri ve tortul kalntlar
zerine
yazlan,
Shang
(ang)
hanedanna ait kaytlardr.
in tarih kaynaklarnda sz edilen ilk
hanedanlk
a
hanedandr.
a
hanedannn tarihi gemii, kuvvetli bir
olaslkla, tahta zerine yazlm
yazlarn yok olmas nedeniyle,
gnmze ulaamamtr. Bu dnemde
kyler tepelerin zerine kuruluyor,
saldrlardan korunmak iinde etraf
toprak duvarlarla evriliyordu. in
in yazs
yazsnda, eski kent isimleri ile tepe,
ayn resimle gsteriliyordu. Yani tepe
yerleim demekti. Bunun gibi, " kabuk
" Hiyeroglifi, para, ticaret, zenginlik anlamna geliyordu. a hanedanl zamannda, sosyal
admlar atld bellidir. Bunlardan biri de M.. 2850 in imparatoru Fuinin, insanlarn
isimleri ile birlikte soy isimlerinin de kullanlmasn emrederek, yrrle koymasdr. Yine
bu dnemde, M.. 2737 ylnda, in imparatoru Shen Neng gut, romatizma, malarya, hafza
kayb hastalklar iin marihuana aynn iilmesini kard bir tamimle emretmitir. Shen
Nengin 365 ifal bitkiyi saptadna inanlr. Bu bitkilerden eitli reeteler yolu ile salanan
ilalarla hastalklar iyiletirilmeye, aclar hafifletilmeye allyordu.
Smerlerde Glgam Uruk kentinde hkm srerken, M.. 2700 tarihlerinde, inde Hint
mrekkebi (ini mrekkebi) gelitirildi. Bu mrekkep, ra ve lamba ya isi ile eek
derisinden ve miskten elde edilen jeltinle karlatrlarak imal ediliyordu. Bu srada, Amerika
ktasnda, Meksikada Msr bitkisinin ehliletirilmesine balanmt.
inliler takvimlerini M.. 2698 ylndan itibaren balatmlardr. a hanedanlnn ortalarna
rastlayan bu tarihin neyi kastettii imdilik bilinmemektedir.

151

inde homoseksellik daha bu yllarda yaygnd ve bu yaygnlk zamanmza iyice yaklaana

kadar srecektir. inde, gnlk yaamda, homoseksellik ne vlr ve ne de yerilirdi. Bu
duruma bakarak homosekselliin geleneksel aile ahlakn incitmedii sylenebilinir.
in tarihinde e cinsellie ncelikle terminoloji ile balamalyz. nk in Bat dnyasnn
tabirlerini kullanmaz. Homoseksellik srlm eftali veya eftaliyi paylamak yen veya
giysi kolu kestiren tutku yahut ta ksaca kesik yen mttefik veya badak kardelik
gibi pek de alk olmadmz deyilerle karmza kar. Bu deyileri anlamak iin,
hikyelerini bilmek gerekir.
Homosekselliin, toplum tarafndan kabul edilen davranlar olmasn salayan, efsanevi bir
imparatordan sz edilir. Sar mparator veya Huang Di, in toplumunda kurucu Atalardan
kabul edilerek, ad etrafnda birok eyin efsaneletirildii bir mparatordur. Toplumun
homoseksellii benimsemesi Giritte de byle efsanevi bir imparatora balanr.
in geleneklerine gre Sar mparator veya Huang Dinin M.. 2698 2599 arasnda
yaadna inanlr. mparator, danman, bilgini ve Saray doktoru Qi Bo ile in tbbnn
temellerini atm ve ok uzun bir hayat srmenin yolunu bulmutur. Qi Bo ve mparator
efsaneye gre pusulann da mucitleridir. Pusula sayesinde kum frtnas arkasna gizlenmi
olan dmanlarn bulup, yok etmilerdir.
Efsanelerde mparatorun ei de yer alr. O da halkna ok deerli bir eyi hediye eder. Sar
imparatorun sevgilisi ve tapt ei Kralie Luo Zunun sihirli gleri einden hi de aa
deildir. in efsaneleri ipek bcei kozasndan ipekli kuma yaplabileceini insanlara
Kralie Lou Zunun rettiini anlatmaktadr.
Bu sevgili e erkenden lnce mparator ok mutsuz olur. Hibir ey onun duygusal
boluunu dolduramaz ta ki erkek bir sevgilisi olana kadar. Bu gen erkee byk bir tutku
ile balanan Sar imparator sayesinde inde ecinsellik balar.
Bu yknn yazar efsanevi tarihi Cang Jiedir. Cang Jie de olduka sra dyd, efsaneye
gre, drt gzl ve sekiz gzbebekli dir. inde yaz sistemini bulan da odur.
in mitolojisine gre Huang Di, insan vcudunun srlarna ulam olan kiidir. Ona gre kan
kalbin kontrolndedir ve rotasnda durmadan dner.

152

Minos

ok eski tarihlerde Yunan anakarasnda ve Ege adalarnda ilk oturan topluluklar iin, henz,
net bilgilere sahip deiliz. Ama efsanelerde anlatlanlar gibi, dev talardan yaptlar ina etmi,
Pelasklar, Karyallar ve Lelegler olarak adlandrlan guruplarn yaadn varsayabiliriz. M..
3000 ila 2000 yllar arasnda, Egede, Kiklat takmadalarnda, Mezopotamya ve Msr
uygarl ile hemen hemen ayn dzeyde, merkezi Girit olan, bir uygarlk vard. Bu yaygn
uygarlk, Giritte, Peloponezde, Anadolunun batsnda izler brakmtr. Balangta tatan
silah ve aletler vard. Ve bu aletlerde, nadir ve kymetli bir ta olan obsidyen kullanlyordu.
obsidyen Kiklat adalarndan biri olan Melosta bulunuyordu. Burada, Phylakopi adl, obsidyen
karlan, ilenen, o dnem iin ok kymetli olan aletleri yapan ve bu aletleri ihra eden,
byk bir kasaba kurulmutu.
Zamanla, tatan, bakra ve oradan da ilkel tunca geildi. Ancak bakr ve tun, o kadar nadirdi
ki, sadece silah ve mcevher yapmnda kullanla biliniyordu. Bu dnemin genel iktisadi
faaliyetleri, balklk, kkba hayvan yetitiricilii, ilkel tarm ve trampa, korsanlk idi.
mlekilik vard, ancak mlek resimleme bilinmiyor, geometrik ekiller kullanlarak,
mlekler ssleniyordu. Halk yuvarlak ve yumurta biimi sazdan kulbelerde oturuyordu. Bu
evler ok geniti ve byk aile (belki kk klan), bu evlerde ortaklaa yayordu. Mezarlar da
ortak idi. Ancak, bu dnemde Minos saray veya Phylakopi kasabas gibi, gelimi kent ve
yaplar olduu unutulmamaldr. Bu ilk Egeliler nereden gelmilerdi. ok ak deil ama bu
halklarn, o dnemde Anadoluda yaayan kavimlerle, Hattilerle, ayn veya yakn akraba
olduklarn dndrecek veriler, rnein Yunanistandaki baz da, rmak ve yer adlar
vardr. Ayrca, daha nce anlatlanlar gz nne alndnda, Girit, Ege adalar, Anadolu ve
Avrupada yaayan insanlarn birbirine yakn akraba olma olaslklar hi de ufak deildir.

153

Minos Saray

Minos 1

154

Minos 2

155

Pramitler

Caral amfitiyatro

Gney Amerikada M.. 2600 yllarna geldiimizde, kent yaamnn baladn gryoruz.
M.. 2627 tarihinde Peruda Supe vadisinde Caral kenti kurulmutu.
Eski Msr imparatorluunun siyasi gelimelerini henz yeterince bilmiyoruz. Ancak III. ve
IV. hanedan firavunlar fetihler yapan krallard.
M.. 2630 ile 2611 yllar arasnda firavun olan, Msrda III.
c hanedann 2 ci kral Dzoser
(Coser, Neerihet)
zamannda, mehur mimar mhotep tarafndan ilk basamakl
piramit tasarmland. Basamakl piramit, pek ok adan
deneme amacyla yaplm bir yap olmasna ve birok
deiiklik geirmi olmasna ramen, hayret verici bir teknik
ustaln ve ekonomik gcn gstergesidir. Bu, Msrda
basamakl piramitler an ayordu. Ayn ada duvar resmi
yaplmas da hayli ilerlemitir. M.. 2612 ile 2150 tarihleri
arasnda Msr duvar ressamlar, bira imalinin tarifi de dhil
pek ok resim izdiler. Bu resimler, Msrdaki yaamn pek
ok ynn gzler nne sermektedir. III. c hanedan M..
2649 ve 2575 yllar arasnda hkm srmtr. Daha sonraki
dnemlerde, geriye bakldnda, Dzoser dnemi bilgeliin ve

156

baarnn altn a olarak grlmtr. Basamakl piramidin mimar mhotep, ba mimar ve

heykeltrat. Saray bahekimi olarak da tayin edilmitir. Saray doktoru olarak atand bilinen
ilk erkek odur. Daha sonralar ifa baheden bir Tanr olarak anlarak Tanr Ptahn yannda
yer alm ve hekimlerin koruyucusu bir ilah seviyesine ykseltilmitir.

Basamakl Piramit

M.. 2575 ylnda, Snofru (M.. 2575 2551) IV. hanedan kurdu. IV. c hanedan M..
2575 ile 2465 tarihleri arasnda hkmetmitir. Snofru dneminde, Byblosdan (imdiki Lbnan
kysnda bir kent) Msra gemiler ile kereste tanyordu. M.. 2563 ylnda firavunun olu
Nikur lnce tm servetini karsna, bir dier hanma ve 3 ocuuna brakan bir vasiyetname
yazd. Bu bilinen ilk yazl vasiyetnamedir.
IV. hanedan firavunlar iinde, fetihler asndan, Firavun Snofrunun zel bir yeri vardr.
Etiyopyay yenip, kendine baml hale getirdi ve oradan 200 bin ba hayvanla lkesine
dnd. Libyay yenerek, potansiyel bir dman sindirdi. Bakr madeni asndan zengin olan
Sina yarmadasn Msra katt. Msr snrlarnda, lkenin istilalara kar korunabilmesi iin
istihkmlar yaptrd. Snofrunun fetih savalarn, lmnden sonra, olu Keops srdrd. Bu
dnem, Msr tarihinde byk piramitlerin yaplma dnemidir.
Snofru, Dahurdaki iki piramidi yaptrm, Maydum piramidini tamamlamt. piramitleri
bana bizzat geerek ina ettiriyordu. Snofrunun inaat faaliyetleri, haleflerininki kadar
geni kapsamldr. Faaliyetler iyi bir ekonomiye ve dzenli bir devlet yapsna iaret
etmektedir. Snofru zamannda mezarlarda bulunan resim ve kabartmalar, daha sonraki
dnemlerde de ele alnacak olan konulardan olumaktadr.
Mezar resimlerinden ve kabartmalardan anladmz kadar ile firavun yksek dereceli
memurlara birbirinden ok uzak olan topraklar bahediyordu. Kuvvetli olaslkla yksek
dereceli memurlarn bir siyasi g oluturmasnn nne geilmeye allmt.
157

Snofru Daur piramidi

Keops piramidi

158

M.. 2551 ile 2528 yllar arasnda Snofrunun olu Kufu (Keops) firavun oldu. Kralie
Heteferes idi. Keops 30 metre yksekliindeki byk piramidi yapmtr. Bu piramidin
yapm srasnda iilerin, gnlk sarmsak istihkaklarn alabilmek iin, greve gittikleri
sylenir. Msr hayatnda bynn nemli rol oynadn gsteren bir yaz, bu dnemlerden
elimize gemitir. Keopsun olu Herutatuaf ile Thot mabedinin srlarna vakf byc Teta
hakkndaki konumas ve bu karlamann yks bynn kraliyetin ana
meguliyetlerinden biri olduunu gstermektedir. Konu kafas kesilmi bir kazn yeniden
diriltilmesidir. Yazlanlardan byc Tetann firavunun huzurunda baarl bir gsteri
sunduu anlalmaktadr.
M.. 2520 ile 2494 yllar arasnda Kufunun olu Kefren firavun oldu ve Giza platosunun
ikinci byk piramidi ile Sfenksi yaptrd.
IV. Hanedan dneminde nemli bir gelime gne kltnn ortaya k oldu. Gne dini V.
Hanedan dneminde de oluumunu srdrmtr. Gerekte bir piramit gne sembol olarak
dnlmt. Firavun Snofru da gne kltnn nclerindendi. Gne klt gelierek
sonunda Re (Ra) taks kral yllklarna eklendi. Ama bu ok daha sonra firavun Racedef
(2528 2520) dneminde oluabildi. Bundan sonra da Renin olu unvan firavunlara
verilmeye baland.
Folklora bakldnda, Snofrunun firavun olarak sevildii, buna karlk Kufu ve Kefrenin
birer despot olarak algland grlmektedir. Bu halkn IV. Hanedan ynetiminden memnun
olmadn gsteren bir husustur.
Sakara nekropolnde IV. Slale zamanndan
kalma bir mezar vardr. Bu mezar
Khnumhotep ve Niankhhnum adl iki erkee
aitti. Mezardaki resimler ve yazlar ve
adlarnn da gsterdii gibi bu erkekler
birbirlerine aitti. Bir ift olduklar aka
belirtilmiti. Bu birlikteliin Firavunun
himayesinde olduu da yazldr. Bu iliki
tarihin bilinen en eski kaytl (tescilli)
ecinsel ilikisi kabul edilmektedir. .Bu
birlikteliklerini aklayan Khnumhotep ve
Niankhhnumun ayn zamanda karde
olabilecei de sanlmaktadr.
Bu gnden 4500 yl geriye gidildiinde
(M.. 2500), Menfiste oturan firavunun
etkisi azalmaya balad.
Yaplan byk yaplar nedeniyle i smr
artmt, halk ynetimden honut deildi.
Topraklar,
senyrlere
ve
tapnaklara
datldndan, firavunun topraklar ve maddi gc de azalmt. zel mlkiyet, su
ortaklklar aleyhine alyor, bu da nomlarn ekonomisini sarsyordu. Nomlarn bandaki
Nomarklar kendilerini halkn sorumlular olarak grmeye ve lanse etmeye baladlar.
Balangta bunlar merkezden atanm memur statsndeydiler. Zamanla bamsz hareket
eden hkmdarlar haline dntler. Msr, tekrar nomlara paralanmt.

159

Genel olarak, yksek devlet memurluklar firavun ailesinin yani krallk soyunun iinde
datlrd. Merkezi otorite zayflarken, yksek devlet grevleri, firavun ailesine mensup
olmayanlara da verilmeye baland. Ancak bunlar evlilikler yoluyla kraliyet hanedanna
katlyorlard. Yine de aile balarna dayanan bir ynetim biimi yerini brokrasiye benzer bir
dzene brakmaya balamt.
V. hanedanla birlikte, yaplmakta olan piramitlerin boyutlar gittike daha klmeye balad.
Bu hem merkezi hkmetin etki ve yetkisinin azalmakta olduunu ve hem de merkezin
ekonomik durumunun gittike ktye gitmekte olduunu gsteren rneklerdendi. Buna
karlk, nomlarda eyalet yneticileri iin byk mezarlar yaplmaya baland. piramitler
klrken, yaplan gne tapnaklarnn says da azalyordu. V. Hanedann son firavunlar
gne tapnaklar yaptrmamlardr. Gne (Ra, Re) klt nemli bir sarsnt geirmektedir.
Msr'da keten kuma dokumas yaplrd. M.. 2500'den kalan kuma paralarndan
anlaldna gre, o dnemde gerek iplik bkm, gerekse dokuma tarz bakmndan ok
kaliteli kumalar retilmitir. nce iplikli dokumalar Msrllar, M.. 2500 tarihlerinde
retmi ve keten iplikten dokunmu bu kumalar, mumyalama ileminde kullanmlardr.

160

Msr Tbb ve Snnet

Yrek btn organlarda konuur bu szler Msrda bulunan ve tp literatrne gemi

nl Ebers Papirsnde yer almaktadr.
Msr da tp ok nemliydi. Tbba rahiplerin byk katks olmutu. Tanrlar olmakszn
iyiletirme olamayacana gre, tp rahiplerin tekelinde gelien bir disiplindi. Tbbi arlkl
papirslerde yer yer byl szckler, dualar, tanrlara yakarlar yer alr. Ebers papirsnde
u zdeyi aka ifade edilmitir: Sihir ilalarla birlikte etkilidir. lalar sihirle birlikte
etkilidir.
lahlardan medet uman hastalar, mabetlerde Rahiplerin tedavisine muhta olmu olmalar
nedeniyle iyiletirme ilerinde ilk kullanlan usuller daima sihir izlerini tarlar. Daha
sonralar, sadece hekimlii meslek edinenler olmu ve bunlar saraylarda nemli yer igal
etmilerdir. Btn Klasik aratrmalarn ortak grne gre, Msr'da Hekimler snf, gerek
devlet ilerinde, gerekse sosyal hiyeraride nemli yerler almlardr. Bu da Msr'da Tbbn
ne derece nemsendiinin bir delildir. Homerosun kaydettiine gre, Msrllar en
mkemmel hekimleri yetitirmilerdir. Herodotos, Msr'da her hastaln ayr bir hekimi
olduunu kaydetmektedir
Esrarl bir kuvvet tadna, tabiatst gc bulunduuna, birtakm srlar sakladna inanlan
ey olan Tlsm karlnda dilimizde sihir, by, efsun kelimeleri kullanlmaktadr nana
gre tlsmlarn etkili olabilmesi, tabiattaki baz glerle iliki kurulmasna ve uurlu bir
zamanda din trenle yaplmasna baldr. Tlsmdan medet ummann mazisi olduka eskilere
gitmektedir. Papirslerin incelenmesi Eski Msr'da vazgeilemez (kimilerine gre 75 kadar)
tlsmn
mevcut
olduunu
ortaya
karmtr.

Menat tlsm

Eski Msr'da Doan Gne tlsmnn,

lmden sonra yeniden dirilmeyi saladna
inanlmtr. Yine eski Msr'da lyle birlikte
gmlen Menat tlsmnn, ly tanrsal
koruma altna aldna kesin gzyle
baklmtr. Tanra Hathor Byk Menat
Cennetin Hanmefendisi olarak bilinir.
Hathor
(Hator)
Msrn
en
nemli
tanralarndan biridir. Galaksimiz baz
dillerde Samanyolu, baz dillerde st yolu
olarak da adlandrlr. Hathor (Msr dilinde
Horusun evi anlamndadr) baz figrlerinde
memelerinden st akan ilahi bir inek olarak

161

izilir. Hathor en eski tanralardandr. Varl inek/boa kutsall erevesinde en azndan

M.. 2700lere kadar, II. krallk dnemine kadar gider. Hatta Akrep Kral dneminde bile var
olduu sanlmaktadr.
Hathor, ayn zamanda antik Msr yaratl mitolojisindeki yaratc tanr Rann kzdr.
Hathorun ok sayda ismi vardr. Doumun bir mjdecisi, ak, nee, dans ve alkol tanrs
olarak kabul edilir. Hathor her yl Nilin tamasndan da sorumludur.
Mabetlerin dnda da hekimler olmutur ve bu insanlar sayg gren ve sarayda grev verilen
insanlard. Msrda doktorlar paralarn devletten aldklar iin hastalarna cretsiz bakarlard.
Ayrca devlet tarafndan denetlenirler hatal iseler cezalandrlrlard. Sias (Sais) ve
Heliapoliste IV. slale zamannda bile tp okulu olduu anlalmtr.
Her trl bitki, otlardan aalara kadar ila olarak kullanlrd. Baz madenler, hayvan
organlar, kan, anne (insan) st gibi eyler de hastalk iyiletirmekte kullanlan
nesnelerdendi. Tapnaklarda ilalarn hazrland ecza ve kimya laboratuarlar ve depolar
bulunurdu. Keten bez bandajlar, kompres uygulamalar, cerrahi aletler kullanmak, yaralar
dikmek, yara temizlii yapmak vard. Kknar, kei ya, ezilmi bezelye karmndan oluan
mehlem yaparlard. Gnmz antibiyotiklerinin elde edildii baz bitkisel kkenli maddeleri
kullanrlard. Ayn zamanda eczac ve kimyager de olan Msrl doktorlar, devirlerinde hakl
bir ne sahipti. rnein leriki asrlarda, II. Ramses Hitit Kral Hattuile ifal otlar, tbbi
malzeme ve doktor yollayacaktr.

Ankh-Mahor duvar resimleri 1

Sakkarada doktorlarn mezar olarak bilinen Ankh-Mahorun duvarlarnda manikr, masaj ve

cerrahi mdahalelere ait duvar resimleri vardr. Bir resimde bir ergenin snneti gsterilmekte
ve bu i iin merhem kullanlmas da tavsiye edilmektedir. Muhtemelen bu mehlem anestezik
zelliktedir. Snnet uygulamasnn ne kadar yaygn olduunu kestirmek zordur, nk
mumyalar bu konuda pek ipucu vermemektedir.
Baz Msr Bilimcilere gre Mumya yapma iinin Msr Tbbna katks genelde ok
abartlmtr. nk tahnitle uraanlar doktorlardan ayr ve daha aa bir snftr. Msrl
doktorlar kadavralarla ilgilenmediler nk bu dinen yasakt. Onlar yaayanlar gzlemlediler.
162

Hastalk belirtilerini ve tedavilerini yazdlar. Hastalklardan korunma arelerini aratrdlar.

rnein ok yemenin kt olduunu biliyorlard. Temizliin nemini anlamlard.
Kanalizasyon sistemleri vard. ok sk ykanrlard. Evlerinin yediklerinin ve itiklerinin
temizliine ok dikkat ederlerdi. Baz rahipler gnde iki kere ykanr gnde bir salarn
keserler domuz eti yemezler, kaynam su ierlerdi. Oru tutarlar mide ve barsaklarn
zaman zaman mdahale ederek boaltrlar bylece ie yaramayan fazlalklar vcutlarndan
uzaklatrdklarn dnrlerdi. Heredota gre dnyann en salkl insanlar Libyallar ve
Msrllard.
Rahip olacak erkek ocuklar snnet olduklar bilinmekte ama bu durumun ne kadar zorunlu
olduu bilinmemektedir. Ritel tm vcudun tra edilmesi ile balyordu. Heredot, zellikle
ge dnemde, snnet geleneinin Colchians (Karadeniz sahilindeki Kafkas dalarnn bat
yamalarnda yaayan Afrika orijinli yani kara derili ve kvrck sal bir koloni Sopronius
oraya ikinci Etiyopya ad vermi), Parthenios (Bartn Irma), Macrenios, Msrllar,
Etiyopyallar, Suriyeliler, Filistinliler, Phoenicans (modern Lbnan sahillerinde yaayan halka
Greklerin verdii isim), Macronianslarn olduu geni bir alanda uygulandndan sz
etmektedir.
Gnmzde bile Dou Afrika ve Msrn baz blgelerinde uygulanan kadn snneti phesiz
tam bir gaddarlktr. Bu detin ok eski olduu bilinmektedir. M.. 2400e tarihlendirilen
Uhann Sunusu adl yazda 120 erkek ve 120 kadnn bir arada snnet olduundan sz
edilmektedir. Kadn snneti ile ilgili yaygnlk henz bilinmemektedir. Anlan yazda bu i bir
adak gibi grnmektedir.

163

Aryenler

M.. 2500 yllarna yaklaldnda, Smer kent devletlerinin yaps ve aralarndaki elikiler,
artk gelimeyi snrlar hale gelmiti. Sulama ebekelerinden daha iyi yararlanabilmek iin,
iktisadi olarak siteler aras dayanma gerekiyordu. Bu ise siyasi bir birlii zorunlu klyordu.
Bylece siteler arasnda, hegemonya savalar balad.
Sonunda Laga kral Ennatum (bundan 45 asr nce) rakiplerini yenerek, siyasi birlii salad.
Ancak, siyasi birlik hibir zaman tam olarak salanamad. Koyulan ar vergiler, iftileri
eziyor ve bu da yeni ittifaklarn olumasna neden oluyordu. Doutan asil olan eski iktidar
sahipleri de, yeniden kuvvetlenebilmek iin srekli frsat kolluyorlard. Siteler aras mcadele
srp gitti. Bu hem Smer devletini bir btn olarak ve hem de siteleri tek, tek gszletirdi.

Ur Standart kutusu arabalar resim 1

Ur Standart kutusu Sava resim 2

M.. 2566 ile 2558 yllar arasnda yaplm olan Ur standart kutusu zerine, bu
dnemdeki Smer ordusunu anlatan resimler izilmitir. Bu resimler, Smer ordusu hakknda

164

bize ilk bilgi veren kaynaklardr. Bu kutu zerindeki resimler, tahta panellere, kabuk, krmz
kumta ve lapis lazuli kullanlarak mozaik olarak ilenmitir. Dar kutunun iki ana yznden
birinde sava, dierinde bar resimleri vardr. Smer ordusundaki askerler, mzrak ve balta ile
silahlanmlardr. Srtlarna pelerin giymilerdir. Dolu tekerlekli sava arabalar drt eek
tarafndan ekilir ve zerlerinde iki sava bulunur. Kutunun zerindeki resimlerin birinde
kazanlan sava sonunda elde edilen esirler, plak olarak, kraln nnden geirilmektedir.
Ur standart kutusunun, bar anlatan yznde, bir ziyafet resmedilmitir. skemlemsi
taburelerde oturan davetliler, lir alan mzisyenler eliinde iki imektedirler. Ziyafette
misafirlere et, balk ve daha bir sr yiyecek sunulmaktadr.
Hint-Avrupa dili konuan kabilelerin, 3000 ylnda balayan gneye doru gleri devam
ediyordu. M.. 2500 yllarnda, Kral Yama ile beraber hareket eden Hint-Avrupa dili konuan
Ariler (Aryanlar), Orta Asyadan Tacikistana girdiler. Kral Yamadan en eski ran ve Hint
metinlerinde bahsedilir. Aryanlar Tacikistanda yeni yl olarak baharn balangcn (Nevruz)
kabul eden bir takvim kullanmaya baladlar. Daha sonra Nevruz Anadolu, ran ve
Afganistanda her yl kutlanan bir gelenek olacaktr. Her ne kadar Nevruzu bu takvim
balangcna balamak mmknse de, baharn gelii Smerlerden ve hatta daha nceden beri,
daima kutlanmtr. Bu nedenle Nevruz, tm kltleri kapsayan bir enliktir. Bu nedenle de asl
kayna aman dinidir ve kkleri ok eskiye dayanr.
Bu dnem in topraklarna bakarsak, a Hanedan zamannda da indeki eitli topluluklar
arasnda savalar olmutur. rnein M.. 2400 yllarna ait bulgular, bize bu savalardan
rnekler vermektedir. inde bu yllarda eitli toplumsal hareketler olduu ve kuzey in
halknn dier yaayanlar zerinde bask uyguladn varsayla bilinir. Nitekim M.. 2300
yllarnda inin orta dzlklerinde yaayan Hmong adl topluluklar, nce in Hindi ve
Burmann dalk blgelerine ve daha sonra da gneye Laos ve Taylanda doru gmeye
balamlardr.

165

Smerlerin yaamndan bilgiler

Smerlerin, uygarln gelimesine en nemli katks olan yaznn icadnn doal sonucu
olarak, Smer medeniyeti ilk defa okul aarak, eitime balad. M.. 2500 ylnda
hazrlanm ders kitaplar bulunmutur. Smerlerde binlerce kii yazmanlk yapmaktadr:
acemi ve bayazmanlar, kraliyet ve tapnak yazmanlar, ynetimde uzmanlam yazmanlar ve
st ynetimde grev alan yazmanlar vardr. Bu yazmanlar yetitirmek iin, lkenin her
yanna dalm yzlerce okul vardr. Smer okullar, mesleki bir eitim vermeyi
amalyordu. Okullar bu amaca hizmet ederken, zaman iinde, eitim programlarnn
gelimesi sonucu, Smer'in kltr ve bilim merkezleri haline geldiler. Okullarda Tanrbilim,
bitkibilim, hayvanbilim, madenbilim, corafya, matematik, dilbilgisi dersleri verilmeye
baland. Bu konularda, edebiyatlar, bilim adamlar yetitiler. Okullar balangta
tapnaklara bal idiler, ancak zamanla dinden bamsz bir kurum haline dntler. Eitim
program da olduka laik bir nitelik kazand. Sanrz, retmen maalar, talebelerden
toplanan paralarla deniyordu. Eitim zorunlu deildi. Paral idi. Eitim ancak, hali vakti
yerinde olanlarn alabilecekleri bir imknd. u ana kadar Smer okuluna gidenlerin listeleri
arasnda kadn ismine rastlanmamtr. Bu da eitimin erkeklere mahsus olduunu
gstermektedir.
Smer lkesi, az sonra greceimiz gibi Akkadlarn hkimiyetine geince, ar ar Smer
dili gnlk konuma dili olmaktan kmaya balad. lerde, bir Smerli aydnn bundan nasl
yakndn greceiz. Smer dili, iinde Trkenin de olduu pek ok dillerle
karlatrlarak, hangi dil gurubuna ait olduu aratrlm ve aratrlmaktadr. Ancak, u ana
kadar genelde hemfikir olunan bir noktaya gelinememitir.
Akkad dili Sami kkenli bir dildi. Akkadca ar bastka, Smerce ve Akkadca arasnda dil
geiini salayacak szlkler hazrland. Aslnda, yaz ncesi dnemde, insanlar manzum
ekilde olan anlatmlarn daha rahat aklda kaldn anlamlard. Bu nedenle oluan szl
edebiyat manzum tarzndayd. Smerler, bu gelenei, yaznn bulunmasndan sonra da devam
ettirmiler ve edebi eserlerini iir tarznda vermilerdir. Bu eserler: Smer Tanr ve
kahramanlarn anlatan mit ve destanlar, Tanr ve krallara ilahiler, Smer kentlerinin yaklp,
yklmasna yaklan atlar, ataszleri, fabllar ve denemelerdir.
Mezopotamyada dier uygarlklarda olduu gibi, lmden sonra len iin (eer len kral
veya kraliyet ailesinden bir bireyse) insan kurban olduka yaygn bir gelenekti. len prensin
yaknlar, askerleri, kars, cariyeleri, hayvanlar da beraber gmlrd. Bu bulgu bile tak
bana Smer dininin kkeninin aman dininde olduunu gstermektedir. len kiinin br
166

dnyada da bu dnyadakine benzer bir hayat srmesi ve br dnyada da rahat etmesi

istenirdi. len kiiyle beraber, gnlk eyalar da gmlyordu. Mezarlarda llerin
baularna veya elleri arasna, teki dnyada kullanmas iin, vazolar, avadanlklar,
gerdanlk, bilezik ve kpe gibi ziynet eyalar konuluyordu.
Mezarlar ilk zamanlarda kum ierisine alrken daha sonraki yllarda tuladan ina edilerek
zerleri bir kmbetle kapatlmaya balanmtr. Ancak bu mezarlarn biimi lenin sosyal ve
ekonomik konumuna gre deiebilmektedir. Fakirler, dikdrtgen bir kovukta tabutsuz olarak
yatrlrlard. Yanlarnda kaba keramikler vard. Daha st snflara ait cenazeler ise, pimi
topraktan yaplm beyzi bir kap iine konulurlard. Yanlarnda birok eya vard. Zenginlerin
mezarlar tulalarla rlm, kmbetli mahzen eklindeydi. Bu mahzenlerde toprak vazolar,
anak ve mlekler, eya ve aletler, renkli talardan, altn ve gmten mcevherler, ziynet
eyalar
bulunmutur.
Smerde ilk olarak zindan yaplanmasna rastlyoruz. Vergi ve borcunu demeyenler,
dzmece hrszlk ve cinayet sulamalar yapanlar zindana atlrlard. Smer lkesinde
Recim cezas da uygulanrd. ki erkekle evlenen kadnlar veya hrszlk yapanlar talanrd.
Bu talarn zerlerine su ileyenin kt niyeti yazlrd. Ancak balangta sert olan Smer
yaslarnn zamanla (M.. 2000'den bile nce) yumuadn grlr. Gze gz, die di
yasalar (ayak, el, burun kesme gibi) para cezalarna dntrlyordu. Ur-Nammu reformu
sonunda 3 ya da 4 yargtan oluan Smer mahkemeleri olutu. Hatta bir tr Yargtayn bile
olduu grlr. Mahkemede taraflardan birinde yazl belge yoksa tapnaa gidip yeminli
ifade veriliyordu.
Evlilikte damat kaynpedere bir dn armaan sunmak zorundayd. Kadnlar mlk sahibi
olabilir, i ilikileri kurabilir ve tank olarak kabul edilirdi. Buna karn kocalar karlarn
basit nedenlerle boayabilirdi. Eer kadnn ocuu olmuyorsa koca ikinci bir kadnla
evlenebilirdi.

167

Smer-Akkad
M.. 2400 ylnda, Lagallar, Ur-Nane hanedann devirip, kendi kentlilerinden birini,
Urukaginay baa getirdiler. M.. 2500 yllarndan beri Laga, Ur-Nane hanedan elinde
ok kt ynetiliyordu. Smer lkesinde vergi memurundan daha bol bir ey yoktu.
Urukagina, kente yasa ve dzeni getirdi, yurttalarn kiisel zgrlklerini kuvvetlendirdi. UrNane hanedan zamannda, ly karan hkmdarlar smrge savalar ve kanl fetihler
yapyorlard. Balangta, avc toplumun snfsal yaps gerei, halklar arasnda birbirini yok
etme gds fazla gelimemiti. Tabii ki rekabet vard, ama bu ldrc snrlara daha
varmamt. Klan iinde her eylerini paylaan toplumun, Klan dnda da bu grgsnden
vazgemesi, zel zorunluluklar dnda, dnlemezdi. Bu nedenle balangta pe pee ayn
topraa g eden topluluklar arasnda, ncekini yok etme savalar ve gdleri grlmez.
Onlar, topraklar birbiri ile kaynaarak paylamay tercih ederler.
Smerlerde byle olmutur. Smerlerden ok sonra, ayn topraklara gelen, Smerlerden ok
farkl bir topluluk, Sami kkenli Akkadlar, bu Kent devletlerini, zamanla Smer-Akkad ortak
devletleri haline evirmilerdir. Msrda da byle olmutur. Bat Sahra lnden gelenlerle,
Nil vadisine yerleenler, birlikte Msr medeniyetini kurmulardr. Anadolu'da da byle
olmutur. Batan beri bahsettiimiz yerli Anadolu halk zerine gelip, yerleen Hitit
yerleimi, ortak bir medeniyet kurmutur. Savamadan gelip kaynama, gemi kltrlerinin
bir kalnts olarak, ilk yerleik medeniyetlerin, en medeni, en insani dnemidir.
Sonra, snfl toplum ve servet farkllamas ortaya knca, gler ve yerleik dzenlerle, yeni
gelenler arasndaki ilikiler, gittike daha kanl ve yok edici olmaya balamtr. Snfl
toplum sadece kendi halkn snflara blmemitir, ayn zamanda toplumlar arasnda da nifak
tohumlar samtr. zel mlkiyet, rekabeti, kazanan olmaktan karp, rakibi yok eden
durumuna getirmitir. Artk gler, kaynama deil ama yok etme, ezme kuralna uyacaktr.
Servet farkllamas ve doutan soylularn varl, smrgecilii de gndeme getirmitir.
Kent devletinin i kaynaklar, hkim snflarn itahlarn doyuramaz noktaya geldiinde,
smrge savalar da balamtr.
Laga, Ur-Nane hanedan dneminde, smrge savalar yaparak, ksa bir sre iin de olsa,
tm Smer lkesini hkimiyeti altna ald. Sonra, bir yzyl iinde de eline geirdii
topraklar kaybederek, eski Kent devleti snrlarna geri ekildi. Laga ve halk zayf
dmt. Hkim snflar, savalar iin, kii haklarn ihlal etmilerdi, vergileri dayanlamaz
derecede arttrmlard, angarya artk ekilemez bir mertebeye erimiti. Laga halk gn
getike fakirleiyordu. Btn denetim mekanizmalar sarayn ve onun brokratlarnn
elindeydi. Sava srasnda, denetimler ok byk kazan kaplar haline gelmilerdi. Savalar
kaybedilirken ve Laga fakirleirken, bu kolay kazanlardan tabii ki saray ve brokrasi
vazgeemezdi. Rvet ve yolsuzluk ban alm gitmiti.

168

Rvet

Rvet, bundan 5000 yl nce, ilk Kent devletleri varken vard. Din ve yerleik toplum,
snflar ve zel mlkiyeti ortaya karmt. zel mlkiyet servet farkllamasna yol am,
bu da iktidar gcn getirmiti. ktidar ele geirenler, daha fazla servet sahibi oluyorlar ve
servetleri arttka gleri artyordu. Dier taraftan devletin, devlet olarak yaayabilmek iin,
yurttalarnn katksna ihtiyac vard. Organize bir toplumda yaama hakk, kiisel mlk
edinme ve bu mlk koruyabilme hakk ve kiinin yaamn tehlikelere kar koruyabilmesi,
ancak, devlete vergi vermesi ve onu kuvvetlendirmesi ile mmkn oluyordu. Yurttan
kuvvetli bir devlete ihtiyac vard, kuvvetli bir devletin de yurtta katksna yani vergiye
ihtiyac vard. Ancak, devlet hkim snflarn tekelinde iken, devlet geliri ve ynetici gelirleri
birbirine karyordu. Tapnaklar, topladklar vergiyi bir taraftan devlet iin kullanrken, bir
taraftan da din adamlarnn kiisel gc iin kullanyorlard. Saray ise, zaten devlet demek
olduundan, sarayn gc ile devletin gc i ie girmiti. Verginin paylalmasndan st
yneticiler yeterli pay alsalar bile daha aadaki yneticilerin yeterli pay ald
sylenemezdi. Devlet gl olduu iin, halkna yararl eyler yapt iin, vergiyi alma
hakkn kendinde gryordu. O zaman, bir iin yapm iin gcne ihtiya duyulanlarn ve
kiisel istekleri yerine getirenlerin, kiisel vergi alma hakk yok mu idi. te buradan rvet
kt.
zel mlkiyet beraberinde zel vergiyi de, beyinlerde bir hak haline evirmiti. Nasl,
artk, bir kere kurumsallatktan sonra, zel mlkiyet insanln vaz geemedii bir varlk
haline dnmse, zel vergi yani rvet de yle bir hak haline dnt. Yalnz, burada,
retim biiminin bir gerei olarak ortaya kan zel mlkiyetle, bu mlkiyetin kazanlmas
iin kolay bir yol olarak kullanlan rveti ayn kefeye koymamak gerekir. zel mlkiyet,
insanln gelimesinde, kanlamaz bir merhaledir. Rvet ise, her ii baaran insan
beyninin, toplum aleyhine alan ama kiisel servete ulamakta ksa bir yol olan, buluudur.
Nasl, hayal gc, Homo sapiensi Homo sapiens yapmsa, rveti de servete giden ksa bir
yol olarak bulmutur. Toplumun yozlamas anlamna gelen rvet, toplumu birbirine
balayan balar, gven duygusunu ve dayanmay yok ettiinden, insanlk aleyhine alan
bir kurumdur. Mcadele edilmesi, yeryznden silinmesi gereken bir kurumdur. Ama bu nasl
olacaktr.
Bundan 5000 yl nce Smerde rvet vard. Tm alnan nlemler, karlan cezai kanunlar,
hibir yaptrm, rvetin gnmze kadar gelmesini ve bugn bile bamzn belas olmasn
nleyememitir. nk beynin rn olan rvetle, kaynanda, yani beynin iinde mcadele
edilmesi gerekir. Bunu yapacak olan da ahlaktr. Avc toplumun gvenli ve eitliki
169

ortamnda, ahlaktan ve ahlaki deerlerin gereinden ne denli bahsedile bilinilir. aman dini,
ahlaki kurallar zerinde pek durmaz. Yerleik topluma geildiinde, din yeni artlara uyum
iin ekil deitirirken, yani yeni dinler amanizmden trerken, din iinde ahlaki retiler,
doal olarak yeteri kadar yoktu. Ama yerleik dzene geen insan, snflannca, zel mlkiyet
ve servet farkllamas olunca, hemen peinden rvet topluma girince, din toplum ahengini
korumada geri kald. Ahlaki kurallar, insanlar doru yola getirecek ve onlarn birbirine zarar
vermesini nleyecek kurallar hemen konulamad. Bu da rvetin nnde, bo bir alan brakt.
Ahlak ile tehiz edilmi olan beyin, rvetin tek ilacdr. Ama rvetin ilk gnlerinde, ahlakl
olma bilgisi veya bir baka anlamda dinin ahlaki retisi, toplumlarda var olmadndan,
rvet ald ban gitti. Ve bir virs gibi, ekil ve yntem deitirerek, o gnden sonra hep var
oldu. Dinler veya zamanla gelien ahlak kurallar, onu hep birka adm geriden takip
edebildiler.
Biz imdi bundan 4500 yl nce (M.. 2500) Lagata yaam ve olaylara tanklk etmi bir
tarihinin kendi szleriyle anlattklarn izleyelim: " Kayklarn denetisi kayklar gasp
ediyordu. Hayvanlarn denetisi, byk ba hayvanlar alyordu, kkba hayvanlar
alyordu. Balklarn denetisi balklar gasp ediyordu. Laga'l bir yurtta ynl bir koyunu
krktrmak iin saraya gtrd zaman, eer yn beyazsa be ekel demek zorundayd.
Eer bir adam karsndan boanrsa, iakku be ekel, vezir bir ekel alyordu. Eer bir
kokucu bir ya karm retirse, iakku be ekel, vezir bir ekel, saray khyas bir ekel
alyordu. lm bile vergi ve ykmllklerden kurtulu salamyordu. l mezarla
gtrldnde, bir grup memur ve asalak, aileden fazla miktarda arpa, ekmek, bira ve eitli
eyalar szdryorlard Laga kral, Urukagina, akku olunca ne oldu? Urukagina
kayklarn denetleyicisini grevden ald. Balklarn denetisini grevden ald. Byk ba
ve kkba hayvanlarn denetisini grevden ald. Beyaz koyunlar krktrmak iin deme
yaplan gm tahsildarn grevden ald. Bir adam karsndan boandnda, ne iakku, ne
vezir hibir ey alamayacakt. Kokucudan da bir ey alnamayacakt. Gmmek iin mezarla
bir l gtrld zaman, memurlar lnn mallarndan ncekine gre daha azn, baz
durumlarda yarsndan da azn alacaklard. Artk her yerde vergi tahsildarlar gezmiyordu.
Laga yurttalarna zgrlk gelmiti. Artk, yoksul bir adamn olu balk tutmusa, kimse
bal elinden alamayacakt. Artk, memurlar, bahelere girip, aalar silkeleyip, meyveleri
toplayp, gtrmeye cesaret edemiyorlard ".
Urukagina, Laga Tanrs Ningirsu ile dul ve yetimlerin gller karsnda korunmas iin
zel bir anlama imzalad. Smer tarihinin, bundan sonraki olaylar gstermektedir ki, kraln
Tanr ile yapt szleme pek yrmemitir. ten rme, srp gitmitir.
Bu zor ve umutsuz gnlerde baa geen Urukagina, yapt kanunlarla, halk bunaltan
yneticilere kar toplumun kimsesiz ve zayf fertlerini olabildiince korumaya almtr. Bu
karanlk gnleri ve Urukaginann salad zgrlk dolu gnleri anlatan kadim tarihi,
Urukagina sayesinde Smer lkesinde vergi memuru kalmadn syler.
Tarihin ilk yazl kanunu (imdilik) M.. 2375 yllarnda hkm sren Smerli Laga kral
Urukaginaya aittir. Urukaginann yasalarna ait yazl bir metin henz tespit edilememi olsa
da zamann tarihisinin ve baz kaytlardan bu yasalarn varl bilinmektedir.
Unutulmamaldr ki dnyann birka koleksiyonunda binlerce antik Mezopotamya tableti hala
okunmay beklerken kim bilir ne kadar da topran altnda karlmay bekliyor. ster yasa ve
kimi tarihilere gre kanun niteliindeki bir buyrua dayanarak yaplm olan Urukagina
reformlar bir gerektir. M.. 3000lerde yaplm zgrlk, gsz koruyan niteliktedir.

170

Sosyal Devlet olmann temel nvesinin tamaktadr. Urukaginadan sonra Gudean, Urnammu gibi baz Smer krallarnn da kanunlar yaptn biliyoruz

Yerleik dev. ve avc topl. M. 2400

A: Akalar, onlar ve akraba kabileler. Bu Hint-Avrupa dili konuan avc aileler Yunanistana
girmeye balyorlar.
H: Hititler, Luviler, Palar ve akraba kabileler. Bu Yunanistana giren ailelerden farkl bir
Hint-Avrupa dili konuan avc aileler Anadoluya girmeye balyorlar.
S: Sami kabileleri. Sami avc aileleri Orta Douya doru hareketleniyor. Akkadlar
Smerlerin iine ve yanna yerleiyorlar.

171

Afanayevo Kltr

Bundan 5000 yl ncesine ait (M.. 3000), Altay dalarnda bulunan mezarlarda, akmak
ta ve boynuzdan yaplm zpkn gibi silah ve aralara rastlanr. Mezarlarda toprak kaplar
yoktur. Bu dnemde burada yaayan insanlar avclkla geinen ve toplayclk yapan aileler
olarak dnebiliriz. Altay kltrnn kendine has zellikleri yoktur. Bu nedenle, 5000 yl
ncesi ait Orta Asya kltr olarak Altay kltr ve Gney Sibirya, kltr birlikte ve bir
btn olarak incelenir. Yenisey zerindeki Minusinsk blgesinde bulunan arkeolojik verilere
dayanlarak incelenen Gney Sibirya kltrne, Afanasyevo kltr denir. Afanasyevo
kltr, M.. 2500 1700 yllar arasnda, Gney Sibirya'da yaam avc insanlarn
kltrdr.
Afanasyevo kltrnde, mezarlarda, koyun, at ve av hayvanlar kemikleri bir arada
bulunmutur. Bu da avclk ve obanln birlikte yapldn gsterir. Bu mezarlarda tatan
yaplm aletler ounluktadr. Ancak, dnemin sonuna doru, bakrdan yaplm aletlere de
rastlanmtr. Bu dnemde, atn, bir hayat arkada olarak, Gney Sibirya kltr iindeki
topluluklara girmekte olduu grlmektedir.
lk alarda Altay ve Sayan dalarnn gney bat blgesinde rastlanan beyaz derili insanlar,
Afanasyevo kltr esnasnda, Tanr dalar blgesine yaylm ve bugnk Kazakistana
girmilerdir. Gney Sibirya ise, zellikleri iyice belirlenmi bir yerli halktan yoksundur.
Gney Sibirya'da beyaz derili insanlar ile Moollarn karmndan yeni bir sentez
domaktadr. Uzun sre devam eden karm, M.. 3000 2000 yllarnda, Gney Sibirya
halk iinde Mongoloid tipini ounluk tipi haline getirir. Trkmenistanda bir Hint
Avrupa (Akdeniz veya ran veya beyaz derili) tipi olan Sodlular vardr. Bu dnemde, baz
aratrmaclara gre, Sodlular dndaki Akdeniz tipi Afganistan, ran, Hazer denizinin
kuzeyi, kuzey Kafkasya ve Karadenizin kuzeyinde yaygndrlar. Orta Asyada insanlar
yukardaki gibi yaarken, dnyann bizi ilgilendiren blgelerini bir daha hatrlayalm.
Anadolu, Mezopotamya ve Msrda kent devletleri vardr. Yaz bulunmu ve yaygn olarak
kullanlmaya balanmtr. Yerleiklerin dini ekillenmi ve aman dininden ayrlmtr.

172

Akkad Hakimiyeti
M.. 2400 yllarna gelinirken, Smer lkesinin kuzeyinde, Akkadl hkmdarlar gittike
gleniyorlard. Akkadlar Sami kkenliydi ve Smer lkesine uzun bir zaman diliminde, ar
ar gelerek, yerlemilerdir. Zamanla oalan Akkadlar, kentlerde ynetimi ele geirmeye
balamlard.
M.. 2340 ylnda, bir sr efsaneye
ilerde konu olacak olan Sargon, Akkad
kral oldu. Sargon 2315 ylna kadar
tahtta kalacak ve kurduu devlet 200 yl
yaayacaktr. Smer milisleri, ar
silahlarla donatlm olarak, sk sralar
halinde ve mzrakla savarlard. Sargon,
para ile tuttuu topraksz insanlardan,
oku arlkl bir ordu kurdu. Bu ordu ile
tm aa Mezopotamyay ele geirdi ve
M.. 2320 tarihinde Smer Akkad
birleik kralln kurdu.
Sargon yaadktan yaklak 1000 yl
sonra onun hakknda yazlan bir iirde,
Sargonun doumunu yle anlatyor.
Bunu
Muazzez
lmiye
dan
alntlayalm. Sargon'un annesi rahibe
olduundan onu gizlice dourup Musa
gibi sepet iinde suya brakm. Sepeti
bulan Akki adndaki sucu onu bytm
ve Ki Sarayna ikici ba olarak vermi.
Akkad kral Sargon
Sargon sarayda yaarken, Ki kral
Zababa'nn
hastalndan
ve
gszlnden yararlanarak nce Ki kralln ele geirmi; daha sonra dier ehir
krallklarn da yava yava ele geirerek snrlar Anadolu'ya kadar uzanan bir imparatorluk
kurmu. Bu imparatorluun kuzeyini Akkad, gneyini Smer olarak adlandrm. Bir de
imparatorluk iin Agade isimli grkemli bir bakent yaptrm.
Ancak, yerli halk Smerler yazlaryla, sanatlaryla, bilimleriyle byk bir uygarlk
kurmulard. Bu halk ykmak kolay deildi. Bu yzden, Sargon; onlarn beenisini
kazanmak, onlarla dost olmak iin Smer Ak Tanras " nanna " y " tar " ad ile kendi
koruyucu Tanrs yapt ve onu yceltti. Bu hikyeyi anlatan iirin bir ksm aaya alnd:
Ben Agade'nin kral byk kral Sargon
Annem yksek bir rahibe idi, babam bilmiyorum
Yksek rahibe annem beni gizlice dourdu
173

Beni bir kam sepete koydu, onu ziftle kaplad

Beni nehre brakt, dar kamayacaktm
Nehir beni srkleyerek su ekici Akki'ye gtrd
Akki beni sudan kard, kendi olu gibi bytt beni
Sargon kz Enheduannay, Ur kenti Ekinugal mabedine barahip yapt. Enheduanna sadece
ynetici deildi, tarihte tandmz ilk kadn airdi. Smer Tanr ve mabetlerini ven bir sr
ilahi yazd. Bu ilahiler, kendisinden en az 600 yl sonraya kadar varln srdrmtr.
Onlarn kopyalar yaplarak eitli ehirlerin ve okullarn kitaplklarna alnm, oralarda
okunmu, zerlerinde allm ve ark olarak sylenmitir. te onun iirinden bir blm:
Bu lke senindir demeyen ehir
Seni meydana getiren babanndr demeyen ehir
Senin sylediin kutsal emri, senin yolundan dndrd
Onun dlyatandan uzaklatn
Onun kadn kocasna sevgisini syleyemedi
Gece onlar iftlemedi
Kadn kalbinin kutsalln kocasna aamad
ahlanm inek, Sin'in byk kz
Kralie! Sana sayg gsteren An'dan da byksn
Kralielerin byk kraliesi
Kutsal dlyatandan kar kmaz douran annenden de byksn
Bilgili, akll, btn lkelerin kraliesi
Yaayan canllar ve insanlar oaltan senin iin
Bu kutsal arky sylyordum
Smer topraklarnda Akkad hkimiyetinin balamas ile birlikte, Smer tanrlar ge ktlar.
O zaman kadar, Smer tanrlar her yerde ve hatta insanlarn arasnda bile yayordu. Bylece
Tanrlarn Gkte oturmas ve herbirinin bir burcla birlemesi geliti. Akkadlar,
Mezopotamyaya gelmeden nce gebe Sami kabilelerindendiler. Doal dinleri aman dini
idi. Mezopotamyaya yerletikten sonra tanrlar deimi ve Smer tanrlar ile birlemiti.
M.. 2500 ve 2400 lerde gne kz burcundayd. Ge kan tanrlardan Dumuzi (Temmuz)
oban tanr ( hayvan tanrs) olarak bu burca yerletirildi. Yeleince de Boa ekline
brnm oldu. Hlbuki Boa gk tanrnn sembolyd. Bylece Temmuzda Gk Tanr ve
giderek Gne ile zleleti. Artk vani bir inekten doduu sylenen Temmuz, Gkte
boynuzlar ile 12 burcu nne katm sryordu.
Sargon dneminde Anadoluda Hatti prenslikleri vard. Asurlu tccarlar Anadolu ile
yaptklar ticaretin baltalandn ileri srerek, Puruhanda kentine sefer dzenlemesini
istediler.
M.. 2300 yll tarihlerde, Umman (Megan) Akkad devleti iin bakr asndan, nemli bir
kaynaktr. Bu madenler Mezopotamyaya ve Msra Ummanl tacirler tarafndan satlrd.
M.. 2269 ile 2255 tarihleri arasnda Akkad kral Manitusu, ticareti dzenlemek veya
ticarete el koyabilmek iin Magana (Umman) kar sefer dzenledi. M.. 2254 ile 2218
tarihlerinde Akkad kral Naram-Sin de Magana sefer yapmtr.
Ummann ve giderek Yemenin, tarih sreci iindeki yeri nemlidir. Unutulmamas gereken
Gney Arabistanda ticaretin ok eski yllarda balam olmasdr. Gney Arabistan halklar,

174

ticarete ok yatkndrlar ve Muson yamurlarn alan lkeleri zengin ve cennet gibidir.

Yemenin dnya tarihine etkisi nemlidir ve ileride grlecektir. imdiki tahminlere gre
M.. 23. yzylla, M.. 8. yzyl arasnda Quahtan Hanedan Yemen kent devletlerinin
banda hkim hanedan olarak hkm srm olabilir.
M.. 2300 yllar resmi astrolojik gzlemlerin balam olmas nedeniyle de nemlidir.
Smerler de takvim nedeniyle yaplan gzlemler inde dinsel nedenlerle yaplmtr. Aslnda
inde astrolojik gzlemler M.. 2650 ylndan itibaren balamtr. M. 2300 den itibaren
de zel amal gzlem evleri kurulmu, astronomik bulgular kaytlara alnmaya balamtr.
Astronomik gzlemler in de ok nemlidir, Gne tutulmasnn bilinmesi, mparatorun
sal ve saltanatnn baars iin gerekliydi. Teferruatn da bildiimiz M. 2300 ylndaki
gne tutulmas kaydndan ilgin bir yk reniyoruz. ki mparatorluk astronomu Hsi ve
Ho, fazla pirin arab imekten sarho olup, tutulmann zamann tam olarak saptayamadlar.
Ceza olarak kafalar vuruldu, yani ldrldler.
Kaytlarda, mparatorun dikkatli ve iyi rasatlar yapan astrologlar dllendirdii de
kaydedilmitir. Astroloji ile uramak hem erefli hem de tehlikeli bir iti. Gne tutulmas
sk sk in corafyas zerinde vuku bulmadndan olacak ki, astrologlar, hatalarndan dolay
sk sk lmemilerdir.

M.. 2250

A: Akalar, onlar ve akraba kabileler. Bu Hint-Avrupa dili konuan avc aileler Yunanistana
girmeye balyorlar.
H: Hititler, Luviler, Palar ve akraba kabileler. Bu Yunanistana giren ailelerden farkl bir
Hint-Avrupa dili konuan avc aileler Anadoluya girmeye balyorlar.
S: Sami kabileleri. Sami avc aileleri Orta Douya doru hareketleniyor. Akkadlar
Smerlerin iine ve yanna yerleiyorlar.

175

Harappa

Harappa 1

ndus vadisindeki Harappa uygarl M.. 2500 ylndan M.. 1900 ylna kadar en grkemli
dnemini yaamtr. Ancak, M.. 1600 ylnda ndus nehri yatan deitirince de uygarlk
yok olup gitmitir. Mohenjo-Daro ve Harappa kentleri, Msr Memphis ve Smer Ur kentleri
ile kyaslanabilecek kentlerdi. Mohenjo-Daroda 40.000 fazla insann yaad bir merkez
olutu. Kentlerde piramitler, saraylar, heykeller, mezarlar yoktu ama modern kentlere benzer
bir kent planlamas ve ileri bir kanalizasyon sistemi vard. Bulunan ss eyalar estetik ve
sanatsaldr. Harappa hijyeni ilk bulan uygarlktr. Tuladan yaplan binalar gsterisiz ama
son derece moderndiler. Harappallar ok katl evler kurdular, kentlerin ilerinde boru
sistemleri dediler. Yerleim yerlerinde tapnaklarn bulunmam olmas ok enteresan bir
gelimedir. Harappada din adam olmama ihtimali vardr.
Yaplan aratrmalar ve zellikle tuladan yaplma kent ve evlerin durumu sanki Harappada
zengin fakir ayrm yokmu gibi bir intiba vermektedir. Ayrca toplumun savatna dair
bilgiler de yoktur. Harappa ordusuna ait bulgularn bulunamam olmas, Harappann
komular iin saldrgan bir tutum tamadn gstermektedir. Harappann son bar
devlet olma olasl vardr.
Harappa uygarlnn uzak mesafeli ticaret yapt bellidir. Afganistan ve Orta Asyadan altn
ve gm, Arap denizinden inci geliyordu. Harappa kylleri pirin ekimi ve belki de tarihte
ilk olarak pamuk yetitirme ile de urayordu. Harappada kz veya mandalarn ektii iki

176

tekerlekli arabalar kullanlyordu. Bu arabalar, bugn Gney Asyada kullanlmakta olan

arabalara ok yakn tasarmlardr.
Harappa yazs daha zlmemitir. ncelemeler yaznn sadan sola yazld intiban
vermektedir. Harappa yazsnn hem simgesel ve hem de heceli bir yaz olma olasl
kuvvetlidir. Bu yaz, mhrlerde, mleklerde, bakr tabletlerde, bronz aletlerde, fildii ve
kemik ubuklarda bulunmutur. Yazlarn pek ounun Hindistanda genel olarak uygulanan
palmiye yapraklarna yazld ve zamanla eriyip gitmi olmas da kuvvetli bir olaslktr.
Mhrlerin pek ounda yazlarn yan sra hayvan resimleri de vardr. Suaygr, fil, kaplan,
gergedan, bufalo gibi hayvanlar resmedilmiken, maymun, tavuskuu ve kobra gibi
Hindistann geleneksel hayvanlarnn resmedilmemi olmas enteresandr. Ayrca mhr
resimler iinde tek boynuzlu at, yoga biiminde oturan insan betimlemeleri vardr. Bunlarn
daha sonraki Hindu tanr ve tanralarnn ilk tiplemeleri olma olasl fazladr.

Harappa mhr 1

Harappa uygarlnn kulland dile akraba diller iin iki aday

gldr. Biri proto-Hint-Ar dili yani Sanskritedir. Dieri
Gney Hindistan dillerinin atas olan Proto-Dravid dilidir.
Sanskrite (Hint-Ar dili) Kuzey Hindistandaki modern
dillerin ounun kk dilidir. Dravid dilinden treyen diller,
bugn Hindistann gneyinde yani Harappa uygarlndan
uzakta yaamaktadrlar. Ancak Hindistana Ar g Harappa
uygarln sular yktktan sonra olmutur. Ayrca Kuzey
Hindistanda ufak topluluklar halinde hala Dravid dili
kknden gelen dilleri konuan topluluklar vardr.

Bugnk bilgiler iinde, Harappa uygarlnda Dravid dili

konuulduu dnlebilinir. Harappa uygarl ykldktan ve Aryenler geldikten sonra,
Sanskritenin gelimesi sonucu Dravid dili Gneye ekilmitir.

177

Baktriya Margiana Arkeolojik

yaplanmas

Baktriya Margiana tanra 1

M.. 2300 yllarnda, Orta Asyada nemli bir medeniyet kurulmutur. imdiki Trkmenistan
ve zbekistan snrlar iindeki bu medeniyete Baktriya Margiana Arkeolojik yaplanmas
diyoruz. Bu medeniyet, Anadolu, Mezopotamya, Msr, ndus ve in gibi bilinen en eski
yerleik dzene geilerden biridir. Kral Yama ile beraber hareket eden Hint-Avrupa dili
konuan Ariler (Aryanlar) tarafndan kurulmu olmas en byk olaslktr.
Baktriya Margiana Arkeolojik yaplanmasnda yaayan toplum, vadilerde, kerpiten binalar ve
kaleler ina etmiti. Koyun ve sr besliyor ve sulamann mmkn olduu yerlerde buday ve
arpa yetitiriyorlard. Bronz baltalar, ince seramikleri, mermerleri, altn mcevherleri ve yar
kymetli talar vard. Seilmilerin mezarlarna lks eyalar brakyorlard. Buluntular say
veya yaz sistemleri olduunu gstermektedir. Yazyorlard veya en azndan tam bir yaz
ncesini yayorlard.
Ufak talara kazyarak yaptklar ve krmzya boyanm harflerinden drt veya be deti
bulunmutur. Bunlar, o tarihler de kullanlan hi bir yazya benzememektedir. Bunlar resimsel
deil, daha fazla soyut harflerdir.

178

En eski medeniyetlerden biri olan bu yerleim, on ikiden fazla kentte sahipti. Annaudan
(Trkmenistan) balayp, Kara Kum ln ap, zbekistana kadar uzanan be yz kilometre
uzunluunda ve yetmi be kilometre geniliinde bir alan kapsyordu. Kervanlarn getii
antik ipek yolu, blgenin iinden gemekteydi. Bu medeniyet, ipek yolu zerinde kervanlarn
dinlenecei tesisleri yapm ve ticareti yolunu desteklemitir.
Yaplara bakldnda, bunlarn, sanki
bir tek mimarn elinden km gibi,
yeknesak bir mimari gsterdii
grlr.
Apartman
kompleksine
benzeyen
ok
byk
binalar
yaplmtr. Bu kompleksler bir futbol
sahas byklnde ve pek ok odaya
sahiptirler. Kompleksin etrafn eviren
kerpiten
duvarlar
2,5
metre
geniliindedir.
Annauda bulunan ve idari bir yapya
ait olduu sanlan bir odada,
parlatlm siyah kehribar ta zerinde
hal
motifleri
bulunmutur.
Arkeologlar bunun, ticari yklerin
muhtevasn ve sahibini belirtmek iin
kullanlan
mhrler
olduunu
sanmaktadrlar. Sahada ayrca, ticari
ykleri damgalamakta kullanlan pek
ok kil topak da bulunmutur.
Margiana tapnak

Baktriya-Margiana
arkeolojik
yaplanmasnda bulunan mhr ve
muska zerindeki ekillerin, hala, ran, Anadolu, Afganistan ve Orta Asya hallarnda motif
179

olarak kullanlmakta olmas enteresandr. Bu medeniyeti kuran ve orada 500 yldan fazla
yaam olan insanlarn kim olduklarn, nereden geldiklerini ve sonra nereye gittiklerini,
imdilik bilmiyoruz.

Bactria Kaunakes

180

nancn Filizleri

Smerli dnrler, insann amurdan yorulduuna inanyorlard. nsanlar, Tanrlara

yiyecek, iecek ve barnak salayarak hizmet etmek amac ile yaratlmlard. Bundan
emindiler. nsann varlk nedeni tanrlarn karlar ve zevkleriydi. Amalar tam olarak
anlalamayan Tanrlarn insana bitikleri yazg nceden bilinemediinden, insann yaam
belirsiz ve gvensizdi. nsan lrken ruhu gten derdi. len insann ruhu, dnyadaki
yaamn kederli bir yansmas olan karanlk ve kasvetli ller diyarna giderdi. lm
insanln yazgs idi. Sadece Tanrlar lmszd.
Smerlerin kendi ifadeleri ile Smerler, iyilik ve geree, yasa ve dzene, adalet ve
zgrle, doruluk ve drstle, balama ve acmaya ok nem verirlerdi. Ktlk ve
yalandan, yasa-tanmazlk ve dzensizlikten, adaletsizlik ve baskdan, gnahkrlk ve
sapklktan, zulm ve merhametsizlikten irenirlerdi.
Tanrlarn tm davranlar ahlakidir. Tanrlar da, insanlarn irendii ahlak d davranlar
sevmezler. Ancak, yine de insanlarn ahlaksz davranlarn planlayanlar Tanrlardr. Meler
doruluk, iyilik ve adaleti ierirken, yalan, didime, alama ve korkuyu da ierir. Smerler
iin, Tanrlarn niyet ve hareketleri anlalamazd. Kuvvetli bir olaslkla, hibir insan
annesinden gnahsz olarak domazd. Hi kimse masum deildi. Adaletsiz ve haksz yere
ekilen insan acs yoktu. Sulu olan her zaman insand, Tanrlar deil. Felaketler karsnda
tutulacak yolu tartmak ve yaknmak olamazd. Yalvarmak, alayp szlamak gnaht ama
hatalar itiraf etmek belki bir yol olabilirdi.
Ama Tanrlar, tm itenlii ile yakaran, dua eden lmly dikkate alrlar myd? Niye
alsnlar ki, lml hkmdarlar yakarlar dikkate almyorlarsa, Tanrlar hi almazd.
Tanrlarn ilgilenmesi gereken ok daha nemli iler vard. Dolays ile hkmdarlarda olduu
gibi, Tanrlarn gzettii ve dinlemeye istekli olacaklar bir aracy araya koymak
gerekiyordu. Buradan hareketle, Smerli filozoflar kiisel Tanr kavramn gelitirdiler. Her
birey, her aile iin bir Tanrsal baba, bir tr koruyucu melek ortaya kt. Ac eken kimse,
dua ve yakarlaryla kiisel Tanrsna alyordu ve onun aracl ile kurtuluu buluyordu.
Kiisel Tanr, Tanrlar meclisinde, insann temsilcisi ve aracs olarak hareket ediyordu.
Biraz nce bahsedilen, hibir insan annesinden gnahsz olarak domaz. Hi kimse masum
deildir. Adaletsiz ve haksz yere ekilen insan acs yoktur. dncesi, daha ilerde
grlecei gibi, pek ok inanta ve zelloikle Hristiyanlkta ok nemli bir role sahip
olacaktr.
181

Smer dini, pek ok adan, mit olarak, kavram olarak kendinden sonra gelen dinlere analk
etmitir. Smerlerin din kitab yazmadn biliyoruz. Onlar, manzum mitler halinde, dini
hikyeler yazmlardr. Kendilerinden sonra gelen uygarlklar, bu hikyelerin pek ounu,
zamana ve kendi ihtiyalarna gre yeniden ekillendirerek, yine mitler olarak
uyarlamlardr. Yazl bir din kitabnn olmamas, Smer dini kavram ve hikyelerinin
yaylmasn kolaylatrmtr. Yazl bir din kitabnn olmas, bir taraftan kural ve hikyeleri
deiemez hale getirdiinden, deiim ve geliimi engellerdi. Dier taraftan, baka gelenek ve
greneklere sahip toplumlarn onlardan faydalanmasn zorlatrrd. iirsel hikyeler eklinde
yazlm mitler, hem insanlar eitiyor, hem elendiriyor ve hem de, insanlar, benzer eserler
yaratmaya itiyordu. imdi, biz, bildiimiz baz dini hikyelerin, Smerlerde nasl olduunu
birka rnekle anlatmaya alalm.
Dilmun, saf, temiz ve parlak bir lkedir. Bu lkede hastalk yoktur, lm bilinmez.
Yaayanlar lkesi Dilmunda hayvanlarn ve bitkilerin yaamas iin gerekli olan tatl su
yoktur. Tanr Enki, gne Tanrs Utuya yerden tatl su karp, topra doyurmasn emreder.
Bylece Dilmun, akan sular, yeil ayrlar, her cins meyve aac, renk renk iekleri ile
Tanrsal bir bahe haline gelir. Bu Tanrlarn Cennetidir. Bu Cennette ana Tanra Ninhursag
(Nintu) sekiz bitki filizlendirir. Bu bitkiler, ok karmak ve uzun ilemlerden sonra
yaratlabildiinden, dokunulmas yasaklanmtr. Tanr Enki, kendini tutamaz, ula Tanr
simudun yardmyla onlar yer. Tanr Enkinin sal bozulur ve sekiz organ hastalanr.
Enki ok kt bir durumda iken, uzun abalardan sonra yardm etmeye raz edilen ana
Tanra, Enkiyi affeder ve onun yanna gelir. Ana Tanra, Enkinin hasta sekiz organndan,
sekiz tane hastalklar iyiletirici Tanr yaratr. Enki ise salna kavuup, hayata geri dner.
Enkinin hasta organlarndan biri de kaburga kemiidir. Smerce de kaburga kemiine ti
denir. Enkinin kaburga kemiinden Tanra Ninti yaratlr. Ninti " kaburga kemii hanm "
demektir. Smercede ti ayn zamanda yaatmak anlamna gelir. Yani, Enkinin kaburga
kemiinden, kaburga kemii hanm, yaatan hanm kar. imdi biz, tek Tanrl dinlerin
kitaplarnda yer alan benzer bir ykye gz atalm. Adenin dousundaki Cennette,
lmszlk, rl rl akan sular, her cins meyve ve iek ve dem vardr. demin kaburga
kemiinden, yaatan hatun anlamna gelen Havva doar (yaratlr). Havva, demi
kandrarak, cennette tadlmas yasaklanm bilgi aacnn meyvesini yer. Bylece dem
gnah iler ve lanetlenir.
nsann yaratlna gelince, daha nce belirttiimiz gibi, Smerlerce, insan, Tanrlara hizmet
edebilsin diye yaratlmtr. Su ve bilgelik Tanrs Enki ve ana Tanra, ulu hatun Ninmah
(Nintu), bir ziyafette ok iip, akrkeyif olurlar. Ninmah denizden bir para kil alr ve alt
deiik tipte insan ekillendirir. Enkide onlarn yazgsn belirler. Smerler insann amurdan
yaratldna inanrlard. Bu inan ta gnmze kadar yaamtr. Mademki bilinen her ey
topraktan geliyordu. Mademdi lnce topraa gidiliyordu, yleyse ilk insan da topraktan
gelmeliydi. Daha sonra, insann yaratl Babil mitlerinde, yine amurdan yaratlan insan
motifine dokunulmadan, ama gelitirilerek ilendi. Sras geldiinde, bunlardan da sz
edeceiz.
Tufan anlatan Smer tabletinin yalnzca te biri bulunmutur. Bu nedenle, tufan mitinin
tmn bilemiyoruz. Ama elimizdeki tabletin tercmesi bile bize yeterli bilgiyi vermektedir.
Tanrlarn verdii karara bir Tanr insanl kurtaracan syleyerek cevap verir. Kral
Ziusudra dindar, Tanr korkusu olan, Tanrsal vahiyleri gzeten biridir. Tanrsal bir ses,
Ziusudraya Tanrlar meclisinin bir tufan karma ve insanln tohumunu kurutma karar

182

aldn bildirir. Ziusudraya, zel olarak, kocaman bir gemi yapmas ve yok olmaktan
kurtulabilmesi iin yapmas gerekenler tlenir. Kral, Tanrnn szn dinleyerek, dier
canl trlerini de iine alabilecek byklkte bir gemi ina eder. Tufann gelmesini beklemeye
balar. Tufan btn iddeti ile lkeyi kaplar ve sular yedi gn, yedi gece tm topraklar rter.
Gne tekrar ortaya ktktan sonra, Ziusudrann gemisi, iindekilerle beraber kurtulmutur.
Ziusudra Tanrlara kurbanlar verir ve onlara sayglarn sunar. Sonunda Tanrlar da, kraln
tutumundan ok memnun olarak, Ziusudray ebedi solukla mkfatlandrp, Dilmuna
(cennete) gnderirler.
Yukarda zetlediimiz anlatmdaki kopukluklar, tabletin krk ksmlar nedeniyledir. Bu
krk ksmlar akl yrtlerek, bu yazda tamamlanmamtr, bu nedenle okuyana kopuk,
kopuk bir intiba verebilir. Biz, bu mitteki Ziusudra yerine Nuh yazalm, kutsal kitaplardaki
Nuh tufann elde edelim.
Mitolojide Altn a, insanlarn zahmet ekmeden, didimeden yaad kusursuz bir
mutluluk a olarak anlatlr. Smerlerde, insann korkusuz ve rakipsiz olarak, bar ve
bolluk dnyasnda yaad ve evrenin btn halklarnn ayn Tanrya, Enlile taptklar bir
zamann mutlu gnleri anlatlr. Bu dnemde tek bir dil konuulur, yani dil karmaasndan
nce evrensel bir dil vardr, insanlar bu dnemde tek yrektirler. Ama bir gn, Enki Enlili
kskanr ve dzeni bozmak iin insanlar arasna nifak sokar. te bundan sonra dillerin ve
topluluklarn eitlenmesi ortaya kar. Halklar arasnda antlamazlklar ve savalar olur.
Smerler, insanln bu dn Tanrlar arasndaki ekimeye balarlar. Daha sonralar,
insanln tarih iindeki yolculuunda, Tanr okluunun bittii bir zaman gelmi ve tek Tanr
fikri insanln byk bir ksmna egemen olmutur. te o zaman, insanln dn
Tanrlar arasndaki ekimeye balamak artk mmkn deildir. Sorun, Tanr ile insan
arasndaki soruna dnmtr. rnein, braniler bunun nedenini, Tanr Elohimin,
insanlarn Tanrya benzeme tutkusunu, kskanmasna balarlar.

183

Mezopotamyada ller diyar

nanna ller diyarna iner. Orada, bir nevi lerek, kalr.
Dn olmayan lkenin bir kural vardr: buraya gelen,
yerine kalacak birini bulmadan asla oradan kamaz.
nanna, kendi yerine glgeler lkesine gidecek birini
aramak zere yeryzne cinler eliinde kar. Cinler
nannann kamasn nleyecek, gerekirse onu zorla ller
lkesine geri gtreceklerdir. Cin fikri ilk defa Smerlerde
ortaya km gibi grnmektedir. Cinler, Tanrlara
zellikle, sevimsiz ilerinde yardmc olan, insan d
yaratklardr. Smerler cin ve canavar motiflerini ok fazla
ilemilerdir. nanna sonunda kocas Dumuziyi
(Temmuzu), yeraltna glgeler lkesine yollayarak
kendini kurtarr. Burada anlatlan tekrar dirilitir. br
dnyadan bu dnyaya dn, ilk defa tema olarak
Smerlerce ilenmitir. Bu tema, zellikle tek Tanrl
dinlerin kutsal kitaplarnda, ok nemli bir yer tutacaktr.
Smer dininde her olayn Tanrlarn planna uygun cereyan
ettiini, yani kaderin varln belirtmitik. Ancak, bu
kaderci din zerinde, aman dininin etkisinin ortadan
kalktn sylemek mmkn deildir. Smer dininin, en
nanna Dumuzi
geleneksel davranlar, din adamlar ve baz kkten
dincilerce harfiyen uygulanrken, halk amanist kalntlar
nedeniyle daha az kadercidir. Dier yandan aydn bir gurubun da, insann dinde belirtilenden
daha deerli olduunu dndn gsteren ipular vardr. Bunun iin, daha nce ksaca
bahsedilen ilk lirik poeme, Glgam destanna geri dnelim.
Glgam destann en nemli tarafnn, insann doann srlarn aratrmaya almas ve
bunun iin gerekince Tanrlara kafa tutmas olduunu sylemitik. Glgam kendi yolunu
kendi izmekteydi. Tanrlar isteseler bile ona engel olamamaktaydlar. Tanrlar, Tufan
yollayarak insan soyunu yok etmeye almlar, ama baaramamlard. Tanrlar ve doa,
insana yenilebiliyor ve srlarn insana kaptrabiliyordu. Tanrlar, insana yardm etmiyor ve
hatta glkler karyorlard. nsan bu glkleri kendi aln teri, bilinli abasyla yeniyordu.
Bu destanda tanmlanan insan inanla hareket eden bir varlk deildir. Glgam, bilgiyle
davrandka baarya ular.
Glgam inanmaz ama her eyi grr ve bilir. Bilmek ve anlamak onu insan yapan
niteliklerdir. Ancak, tm abasna ramen Glgam, lmszle eriemez. Yaplan saptama
lmszln insan iin olanaksz olduudur.

184

Smerlerde insanlarn kader tabletleri vard. nsanlar bu kaderleri ile dnyaya geliyorlard.
Kader ezelden ebede kutsal dzenin bir parasyd. Yaradann disiplini idi. Kaderi
deitirmek kimsenin elinde deildi ve buna yeltenmek dzeni bozard. Bir Smer
efsanesinde kader tabletlerini alan Ku adam Anzudan sz edilir. Gklerde asl bulunan bu
tabletler alnnca kadersiz kalan insanlar arasnda byk bir kargaa balamtr. Tm
insanlar bildikleri tm dualarla Tanrlara yakarmlar, kr ki kendilerini duyan ve yardm
eden Tanrlar sayesinde kader tabletleri Ku Adamdan alnarak yerlerine konulmu bylece
insanlk ve dnya yeniden dzenine kavumutur. lerleyen zamanda kader tabletlerinin yerini
aln yazsna braktn ve insanlarn bu yazyla doduuna inanldn gryoruz.
Smer kenti Urukun yaknlarndaki bir tepede yedi bilge yaarm, Onlar denizlerden gelen
yar balk yar insanlarm. Ssl pullar ve giysileri, kvr kvr uzun sakallar ve
civarlarndaki maaralarn oyuklarnda baykular varm. Bu Bilgelik Kular Yedi Bilgenin
yardmclar imi Yedi Bilge yldzlara bakarak gelecei haber verirlermi. nsanlarn
kaderini, geleceini gklerde aramas da ok eski zamanlara dayanr.
Smer yklerine bakldnda, ok net olmasa da, bir cins br dnya kavram erevesinde
cennet ve cehennem tasarmlarna da rastlyoruz.
" Toprak altnda, Apsu uurumunun ilerisinde, dn olmayan lke bulunuyordu, buraya
girerken yedi kapdan gemek ve her birinde bir rtsn brakmak lazmd. Son kapdan
geen artk ebediyen hapis kalrd. tar (nanna) bile oradan kamamt. Yalnz Enkidu, zel
bir izinle dnyaya geri dnp cehennemi tasvir etti. Karanlk lkede ruhlar karma kark
olup, toprak ve amurla beslenirlerdi, en talihli olanlarn yataklar ve temiz sular vard.
Cehenneme Arallu derler ve ksz, karanlk bir lke olarak tasvir ederlerdi. Arallu denilen
karanlklar lkesinde canavarlar srs ve lmlerinde son gmlme ritellerinden yoksun
kalm talihsiz ruhlar bulunurdu. Bu talihsiz ruhlar irkin kular biiminde dolanp dururlard.
Ruhlarn br dnyada da dnyadaki gibi, yani yaayanlar gibi beslendikleri kabul
edilmektedir. Alntlayalm; Tanrlardan baka, Utukku ad verilen iyi veya kt cinler
vard. yi olanlar kanatl ve insan bal boa eklinde tapnak kaplarnda bekilik ederler,
insanlar korumak iin de grnmez olarak yanlarnda bulunurlard... Kt cinler ise bilhassa
mezar bulamam ve merasimleri yaplmam llerdi. Tanrlara bile saldrdklarndan bir
defasnda Sin'in (Ayn) n saklamlard.
Mezopotamyallar lenin ardndan yas da tutarlard. l trenlerinden bir rnei Glgam
Destanndan verelim.
Enkidu'nun lmne ok zlen Glgam: " Gzn yoklad (Enkidu'nun); fakat Enkidu,
artk gzn amad. Kalbini yoklad; kalbi atmad... duyduu acdan arslan gibi bir sayha
kopard. Tpk yavrular arlan dii bir arslan gibi. O, Enkidu'nun yzne kapanp salarn
yoldu ve ortal datt. Gzel elbiselerini paralayp yerlere frlatt.
.
" Seni (Glgam Enkidu'nun lsne sesleniyor) rahat yatakta yatracam. Evet, seni
hametli bir yatakta rahat ettireceim. Selamet olan bir makamda. Solumda bulunan bir
makamda seni oturtacam. Yeryznn btn hkmdarlar senin ayaklarn psnler. Senin
iin Uruk halkna ah ve figan ettireceim; mesut kimselere etrafnda matem tutturacam ve
ben, senden sonra vcudumu murdar (mundar) hale getirip, senin iin kendimden geeceim.
Srtma bir aslan postu atp llere deceim."

185

" Beni dinleyin! Siz, ihtiyarlar, beni dinleyin! Ben Enkidu iin alyorum. Arkadam iin.
At kadnlar gibi ac sz dkyorum." At kadnlar, o gnlerden bu gnlere varlklarn
srdrmlerdir.
Ruhun lmden sonra nereye gittii konusunda ise Glgam Destan unlar yazmaktadr.
Eceli ile leni grdn m?
Evet grdm. Gece yatanda uyuyup su, souk su iiyor.
Harp meydannda leni grdn m?
Evet grdm. Ana ve babas onun iin urayorlar. Kars da onun iin alyor.
Cesedi krda braklm (mezara gmlmeyen) olan grdn m?
Evet grdm. Onun ruhu yeralt leminde.
Ruhu ile kimsenin alakadar olmadn grdn m?
Evet grdm. Hayvanlara yedirilen tencere kaznts ve sokaa atlan yemek artklar onun
gdasdr.

186

Devlet baba

Smerlerce yazlm pek ok eserin incelenmesi, bu halk sosyolojik olarak tanmamza yol
amtr. Smerlerin incelenmesi, bir anlamda, o dnemlerde yaayan tm yerleik
toplumlarn tannmas demektir. Bundan 6000- 4000 yl ncesinde, halklar arasnda kltr
fark, bugn ile kyas kabul etmeyecek kadar azd. Hatta yoktu demek, ok anormal olmaz.
te Smerlilerin yaamna bu gzle bakmak gerekir.
Smerler hak, adalet ve merhametten sz etmi, ama hakszlk, adaletsizlik ve bask
grmlerdir. Gn getike ekonomik dengeler bozulmutur. Anne-baba ile ocuklar,
retmenlerle talebeler arasnda kuak ayrlklar hep yaanmtr. Smerlerin iinde de aykr
olanlar, sorumsuz olanlar, yoldan kanlar olmutur. Klk kyafet tartmalar yaanmtr.
Smerler bara byk zlem duymu, ama sonu gelmez savalar grmlerdir.
Sava daima ykc, yok edici ve topluma derin, dayanlamaz aclar veren bir eylemdir. Kral
kronikleri, genellikle savalar anlatr. Bu kronikler zellikle kazananlar ve fetihleri
yceltmek amac ile yazlmlardr. Yenilen ve esir den toplumlardaki ekonomik,
toplumsal, politik ve dinsel yaamlar zerine yaptklar etkileri yazmazlar. Biz savan ykc
etkilerini, grsek grsek yazlm atlarda grebiliriz. Smer atlar ekilen sefaleti, acy,
eziyeti ve ikenceyi canllkla anlatr. Buna bir rnek olarak, Smerin ve Urun yerle bir
edili atna bakalm.
Yasa ve dzen ortadan kalkmtr. Kentler, evler ve ahrlar harabeye dnmtr. Irmaklar ve
kanallar kurumutur. Tarlalar, baheler, meyvelikler, otlaklar ekilip, biilmemitir. Aileler
dalm, halk esir alnp srlm ve yerlerine yabanclar yerletirilmitir. Dini ayin ve
trenler yaplamaz hale gelmitir. lkede iletiim kopmu, herkes birbirinden habersiz hale
gelmitir. Tm toplumu bir panik ve dehet sarmtr. Alk can alr. Katliamlar birbirini izler.
nsanlarn grdkleri ikencenin boyutlar anlatlamaz. Smerler de, tm dier toplumlar gibi
ok ac ekmilerdir. Savalarla beraber enflasyon da gelmitir.
Enflasyonun kayna gvensizliktir. Nerede gven ortadan kalkmsa, orada enflasyon
ezilenleri bir daha ezmitir. Zaten toplum yerleik dzene geip, snflara ayrldnda, snfsal
yap gerei, gvensizlik bir eliki olarak belirir. Ancak, enflasyonun hortlamas iin, alm
gc olan toplum katmanlarnn gvenlerini kaybetmesi nemlidir. Alm gc olmad iin,
ekonomiyi etkileyemeyen snflar, enflasyonun var veya yok olmasnda etkili olamazlar.
Enflasyon demek, aslnda herkesin kendi karna bakmaya alp, kendi karn bile
koruyamamas demektir. Enflasyon toplum dayanmasnn bittii yerde balar, ama bir kere
var olunca, bizatihi kendi toplum dayanmasn yok eder. Gvenin, dayanmann bittii
yerde, bilinmezlik, mutsuzluk ve ac vardr. Veya ac, mutsuzluk ve bilinmezlik varsa, orada
gven yoktur. te, savalar bu nedenle birincil enflasyon yaratclardr.
187

" Agadenin Lanetlenmesi " adl yapttan rendiimize gre, Guttilerin saldrs ile yerle bir
olan Smerde fiyatlar inanlmaz ykselmitir. Bir gm ekel ile ancak yarm sila ya veya
yarm sila tahl veya yarm sila yn veya yalnzca bir ban balk alnabilir hale gelmitir. Yani
fiyatlar 200 kat artmtr.
Smerlerde bar, gvenlik ve istikrar zlemini en iyi dile getiren yaptlardan biri de "
Nippurun yklna attr ":
" nsann insana ktlk etmedii, olunun babasndan korktuu gn,
Alak gnllln lkeyi kaplad, soylularn alt tabakalarndan sayg grd gn,
Kk kardein aabeyinin sznden kmad gn,
Kklerin oturup bilgelerin szlerini dinledikleri gn,
Zayfla gl arasnda ekime olmad, efkatin kazand gn,
Seilen yola gidilebildii, yabani otlarn aykland gn,
nsann diledii yere yolculuk yapabildii, bozkrda bile zarar gelmedii gn,
Btn zntlerin lkeden kalkt, lkenin a boulduu gn,
Zifiri karanln lkeden defedildii gn, btn canllar sevinecekler. "
Smer kentleri, bar ve gvenin hkm srd gnlerde, yledir: Kentin yiyecek, iecei
boldur. Avlular neeli, bayram yerleri gzel ve ekicidir. nsanlar birbiri ile uyum iinde
yaar. Yal kadnlar bilgece tler verirler. Yal erkekler, herkesi etkileyecek szler
ederler, gzel konuurlar. Kk ocuklarn yrekleri nee doludur. Her yerden, mzik sesleri
ykselir. skelelerde kayklar bir dolar, bir boalr. te bar yaayan Smer byle bir lkedir.
Smerde bara duyulan zlem daima ok derindir. Kutsal Nippur kentine, " Bar Kaps "
dedikleri bir kap ina ederler. Bu sembolle, bar korumak isterler. Bar kaps kutsal
Nippur kentine dikilmitir, nk Smerlilerin gznde Nippur saf, etik adan lekesiz bir
kenttir. Ktlk en az Nippurda kol gezer.

Nippur

Krallar ve hele Orta Asyal ve Asyal

hkmdarlar, despot ve zorba gibi
alglama geleneimiz var. Smerler ise
hkmdarlarn
hi
de
byle
grmezlerdi. Smerlere gre, kraln
btn eylemlerinin, savaa nderlik
etme, tapnak ina etme, kltleri
yaatma, su kanallarn onarma,
anayollar yapma ve onarma, yasalar
karma, ite tm bu eylemlerin tek ve
yce bir amac vardr: halk gvenli,
mutlu ve zengin yapma. Smerler iin
kral, tahl ambarlarn dolduran iftidir.
Ahr ve allar bereketlendiren
obandr. Halk kral babas olarak
grr. Biz hala devlet baba demez
miyiz? Halk kraln tatl, huzurlu
glgesinde gven iinde yaar.
Hkmdar cesur, bilge, dindar ve
iyilikseverdir. Kraln srekli ad ve n
kazanmas istenir. stenir ki, kral bu

188

dnyadan glgeler lkesine yani br dnyaya gse bile kraln tatl ve soylu ad, daima
terennm edilsin. lmnden asrlar sonra bile kral adna ilahiler dzenlenmelidir. te,
Smerlerin krallarna bak byledir.
Krallk daha cenin halindeyken balar. Gerek anne baba, bir nceki nesil midir, yoksa
Tanrlar m? Tabii ki Tanrlar. Genellikle baba yce Tanr Enlil, anne kutsal hatun Ninlildir.
Tanrnn olu olma fikri de, bizlere pek yabanc gelmiyor olsa gerek. Hammurabi Tanr
Marduktan olduunu syleyerek nr. Kraln, aman kltrnden gelen bir yan da hala
yaamaktadr: " bol stle beslenmi ateli panter ", " gerek bir boa dl", " bir aslandan
doan gl sava ". Smer kral iyi eitilmitir, iyi yetitirilmitir. Fiziksel olarak gl ve
stn grnmldr. Sakal bakmldr, yz aydnlktr, grenin gnln aan yiit bir
erkektir. Gl fizii cesaretle birlemitir. Krallarn kahramanca cesaretleri, Smerlerin
savalardaki esas stnldr. Smerlinin gznde, kral, hakikaten, lkenin her eyidir.

Nippur haritas

189

III. Ur hanedan

M.. 2200 ylnda, Guttiler Smer lkesine saldrdlar. Uzun sren savalardan sonra, Smer
Akkad krall, bu sefer Ur hegemonyas altnda birleti. Bu dnemde, yani III. Ur hanedan
dneminde, Kral ulgi, hem Asurlulara boyun edirdi ve hem de Elamlara kar pek ok zafer
kazand.
3000 ylnda meydana gelen genel hareketlenmenin bir uzants olarak, M.. 2200 'de, kuzey
Mezopotamyada, Sami kkenli bir halk yaylmaya balad. Bu halk, Akkadlar tarafndan
kurulan Asur ehri etrafna yerletii iin, Asurlular adn aldlar. Asurlular balangta ve
uzun bir sre, ticaretle uraarak zenginletiler ve oaldlar. Balangta nemli bir devlet
deillerdi. Ama tarihin gelecek sayfalarnda, ok nemli bir rol oynayacaklard. Asurlular,
Smer-Akkad yazl eserlerini kendi dillerine tercme ederek ve benzerlerini reterek, Smer
din ve edebiyatnn yaylmasn saladlar. Kurduklar kolonilerle yaznn Anadoluya
girmesine sebep oldular.
Aa Mezopotamyada maden yataklar olmadndan, madenler Anadoludan gneye
gidiyordu. Yol zerinde ise Asur ehri vard. Asur ehrinin batan beri maden ve kereste
ticaretinde nemli bir yer tuttuunu dnebiliriz. Ticaretin gelitii ehirde, aristokrat bir
tabaka hzla zenginleti. Buna paralel olarak Asur ehri de geliti.
Yaplan kazlarda, imdi Bahreyn olarak tannan yerde, Dilmun kentinin harabeleri
bulunmutur. Dilmunun kent ya M.. 2200 ylna gitmektedir. Daha sonra bahsi geecei
gibi, Dilmun, Smerler iin tanrlarn ehridir ve dinlerinde nemli bir yer tutar. Dilmun,
ileride ortaya kacak olan tek tanrl dinlere Cennet fikrini veren yerdir.
Smerliler kral listelerini M.. 2100 tarihlerinde hazrlamaya baladlar. Hanedan ve kral
isimlerini en batan itibaren sralamaya baladlar. lk krallar olarak kral Eriduyu kabul
ettiler.
Smer ve Akkadn en nl krallarndan biri, nc Ur hanedannn kurucusu UrNammunun olu ulgidir. M.. 2130 ylnda Smerliler, Akkad hkimiyetinden kurtularak,
Ur kentini tekrar ynetmeye balamlard. M.. 2113 tarihinde, kral Ur-Nammu ile Ur
kentinin altn a balad. Ur liman ile Umman arasnda alan Umman gemilerinin
serbeste Ur limanna geli ve gidileri garanti altna alnd.

190

Ur-Nammu olu ulgi yarm yzyl hkmdarlk etmitir. ulgi, kadim dnyann gelip
gemi hkmdarlarnn en sekinlerinden biridir. Olaanst bir askeri liderdi. Titiz bir
ynetici idi. Kltr ve sanat hamisiydi. Saray ve tapnak hesaplarnn dzgn ve etkin
tutulabilmesi iin muhasebe ve hesaplama dizgesi kurmutur. Takvimi yeniden dzenlemitir.
lkenin tmnde uygulanan, arlk ve uzunluk standard getirmitir. Babasnn
tamamlayamad, Smerin en grkemli yaps Ur ziguratn tamamlamtr. Dier Smer
kentlerinde de dini yaplar, ziguratlar ina ettirmitir. Edebiyat ve mzie dkn kiilii, onu
sanatlarn hamisi yapmtr. Yollar gelitirmitir. Yol kenarlarnda, yolcularn kalp
dinlenebilecei baheli dinlenme evleri yani bir nevi moteller yaptrmtr. Onun zamannda
yolculuk zevkli ve gvenli bir hale gelmitir.

Ur zigurat

191

Bahar enlikleri

Smerler, avclktan yerleik topluma gemi ilk halklardan biri olduundan, kltrleri,
avclk dnemi kltrn de iinde barndrmaya devam ediyordu. Hele, yazy bulmalar ve
bunu youn olarak kullanmalar, bize avclk dnemi kltr hakknda da yazl bilgi
vermelerine imkn tanmtr. Tabii ki Smerler avclk dnemini anlatmak amac ile
yazmamlardr. Kendi kltrlerini anlatan eserleri, ilerinde, avclk dnemi unsurlarn da
tar. Cinsel anlatmlara da bu gzle baklmaldr. Cinsler arasnda duygusal ve tutkulu sevgi
vard. Bu sevgi, genelde evlilikle sonulanrd. Smerler, cinsi organlar, cinsi eylemleri tabu
veya ayp saymazlard. Nasl saysnlar ki, yeryzndeki yaamn, refah ve mutluluunun,
kayna Tanrlar arasndaki cinsel birlemelerdi. Penise penis, vulvaya vulva der, cinsi
birlemeyi, penis ve vulva birlemesini sylemekten ekinmezlerdi. Cinsel birleme, doal,
olmas gereken ve olmamas yadrganan retici bir davrant. Cinsi birlemenin, bunu
artracak sembollerin, toplumca ayp saylmas ve bu tr eylemlerden utanlmas, ok
sonralar ortaya kacak, doal olmayan greneklerdir. Gk baba ile yer anne birlemi, bitki
rts ortaya kmtr. Hava Tanrs Enlil, menisi ile dalar dlleyince ortaya yaz ve k
mevsimleri kar. Frat ve Dicleyi tohumunu aktarak, yaam suyu ile bilgelik Tanrs Enki
doldurmutur. Cinsellik olmazsa var olma da olmaz.
Bereket ve ak Tanras nanna, yln yarsn ller diyarnda geirmeye mahkm olan
kocas oban Tanr Dumuzi ile (Temmuz ile), ylda bir kere, ilkbaharda, cinsi birlemede
bulunur. Bu birlemenin rn, doann tekrar uyanmasdr. Bu birleme, lmller,
Tanrlarn hizmetkrlar tarafndan da taklit edilip, Tanrlar ve insanlarca unutulmamas
salanmaldr. Bu nedenle, her ilkbaharn belli bir gnnde, Dumuziyi simgeleyen Smer
kral ile nannay simgeleyen seilmi rahibe, herkesin gz nnde, dinsel bir trenle
seviirler. Bu sevimelerin tutku dolu olmas gerekir. Bylece, Tanrlarn, yeniden douu
unutmamalar salanr. Ayin erotiktir, nannann ehvet duygularn iyice uyarsn diye,
olduka seksidir. Topran verimlilii ve dlyatann dourganl bu birlemeye baldr.
nanna retebilmek iin ei, oban kocasnn menisini ister, karlk olarak yaam evini
sonsuza dek koruyacaktr.
nanna haykrr:
" Bana, vulvama gelince,
Benim iin ylm tepecii,
Ben bakireyi, kim srecek benim iin.
Vulvam, slanm topra, benim iin,
Ben kralie iin, kim penisini oraya koyacak."

192

Temmuz cevap verir:

" Ey grkemli hatun, kral srecek onu senin iin,
Kral, Dumuzi, onu srecek senin iin."
nanna sevinle karlk verir:
"Sr vulvam, yreimin erkei."
Bu ilkbahar treni, kutsal evlilik treni, neeli bir mzik ve ak arklar eliinde kutlanan,
cokulu, sevin iinde yaplan bir enlikti. Bu erotik arklardan nemli bir blm gnmze
kadar gelmitir. Bugn, incelemeler gstermektedir ki, Smer ak arklar, Tevrattaki
neidelerle, biim, tema, motif, deyimler olarak pek ok benzerlik tamaktadr.
nanna Dumuzi ak bir bereket kltrdr. Buradan Babilin Temmuz- tar bereket kltnn
kltr domutur. Bereket kltr, brani peygamberlerince srekli ve kesin olarak mahkm
edilmilerdir. Ama yine de Tevratn pek ok yerinde, bu bereket kltrnn izlerine rastlanr.
Bereket kltr, toplumu yle derinden etkilemitir ki, din kitaplarndan onu karmak
mmkn olmamtr. Baharda uyan, bitkilerin bymesi, hayvanlarn yavrulamas btn
bunlar insan hibir eyin silemeyecei kadar derinden etkilemitir. lkbaharda uyanma treni
(bereket klt), ekil deitirerek, trensel ekliyle de gnmze kadar gelmitir.
nanna kltr beraberinde, ak yapan rahibeleri de yaratmtr. Yerleik dzene geilip,
tapnaklar oluturulunca, tapnak hizmetkrlar da rgtlenmilerdir. amanlk dneminde,
amanlarn din adam vasf zaten vard. Yerleik dzen, rgtl din adamlar snfn
oluturmutur. Belli bir Tanr adna ina edilen tapnan din adamlar da, o Tanrnn
hizmetinde idiler. Tapnaklarda erkek din adamlar yani rahipler ve kadn din kadnlar yani
rahibeler vard. Her Tanr klt iindeki din adamlar, o Tanrnn zne uygun davranarak,
insanlara yol gsterirlerdi. nanna tapnaklarndaki rahibelerin, bu ak ve bolluk Tanrasna
gerei gibi hizmet etmeleri, ancak onun z olan ak yapma ile mmkn olabilirdi. Bylece,
ortaya, seks yapan rahibeler yani ak kadnlar ve bu seksin yaplabildii tapnaklar kt. Bu
tapnaklarda yaplan seks, nannaya bir tapnma idi. Dinsel ve kutsald. Tapnaa gelenler,
ak yaparak nannann bereketinden faydalanmak istiyorlard. Daha fazla rn, dourgan
hayvanlar, genel olarak bolluk vs... rahibeler, nannay temsil ediyorlard. Rahibe ile yaplan
ak, nanna ile yaplan ak idi. Ancak, ak rahibelerinin ocuklar olmamalyd. nk rahibe
ak Tanrsn temsil ettiinden, doacak ocuk Tanrsal bir ocuk olurdu. Bu nedenle,
tapnaklarda douma hi msaade edilmedi. Ancak, yine de, gzden kaarak veya gizli bir
yerde dourarak, ortaya bir ocuk karsa, bu Tanrnn ocuu idi. Rahibelere, kutsal bakire
denirdi. Onlar, Tanr adna ak yaptklarndan, bakirelikleri bozulmaz, devam ederdi. Bu ak
tapnaklar, zaman iinde sadece dinsel bir nitelik tamayacak, ayn zamanda toplumun bir
ihtiyacna da cevap vererek, devam edip gidecektir.
Gnmzdeki fahielii, o eski dnemdeki, ak kadnlar ile karlatrmamak gerekir. kisi de
ayn eylemi yapsa bile nitelik ve amalar farkldr. Bu gnk fahielik, snfl ve eitsiz
toplumun bir sonucudur. nsanlar karnlarn doyurabilmek ve yaamlarn idame ettirebilmek
iin meta olarak vcutlarn satmaktadrlar. Bugn, bu para kazanma yolu toplumun bir
aybdr. Ama gemite, Tanr adna, bir tapnma ekli olarak yaplan sevime, toplumun
psikolojisini salkl tutan, insanlarla Tanrlar arasnda kpr oluturan iffetli bir eylemdi.
Fahieliin, tarihin en eski meslei olduunu syleyenler, byk bir yanlg iindedirler. En
eski ve esas olan sevime ve cinsel birlemedir. Yoksa para iin mecburiyetten yaplan ve
yapan tketen fahielik deil.

193

Herodot Babil lkesinde her kadnn, mrnde en az bir kere, tanrlar iin ak yaplan
Tapnan kapsna oturup, bir yabancnn onu semesini beklediini, yaplacak seksin bir
ibadet olarak alglandn syler.
nanna rahibeleri kendilerini dier kadnlardan ayrmak iin barts takyorlard. Tarihte
bilinen ilk kimlik nedeniyle barts kullanm Smerlerdedir. Tarihin gelecek
dnemlerinde, yine kendi kimliini, dierlerinin kimliinden ayrmak iin, eitli kadn
snflarnca barts kullanm yaygnlamtr. Ancak bu ayn zamanda ayrmclk demektir.
Barts kullanan kadnlar, kendi kimliklerini dierlerinden ayrm ve kendilerine
dierlerinde olmayan bir kutsiyet yklemilerdir. Smerlerde barts Tanra nanna adna
seks yapan kadnlar nedeniyle ak artran kutsal bir davrant.
Barts batan beri cinsel bir anlam ihtiva etmektedir ve bir o kadar da kutsaldr. Onun bu
vasflar tarihin ak iinde unutulmam, olsa olsa hkim snflarn iine geldii gibi anlam
arptmalarna uramtr.
Mezopotamyada gnlk hayatta ecinsel davranlar vard. Hatta pasif ecinsel erkeklerin bir
snf oluturduu bile sylenebilinir. Bunlar assinnu, kulu, kurgarru adlar ile
adlandrlrd. Elence dnyasnda alan danslar, arkclar, tiyatro sanatlar da bu snfta
kabul edilirdi. Festivallerde de grev yapan bu insanlar ve onlarn yardmclar, nanna
enliklerinin vazgeilmezleri idiler ve popler insanlard.
Smerler de Kurgarrulara olduka olumlu yaklald ortadadr. Bir Astrolojik metinde
Erkek kurgarrular evine ald ve daha sonra onlar ocuk yaptlar denilmektedir.
Mezopotamya toplumunda erkek ecinselliine ait bak alar dengeli bir izgi izlememitir.
Zaman zaman pasif erkekler yceltilmi, bazen hor grlm ve bu konuda karasz bir tutum
taknlmtr.
nanna ile Dumuzinin ak ve bunlarn birliktelii bundan sonra her yerde karmza
kacaktr. Romeo ve Julietin hikyesi, Leyla ile Mecnunun hikyesi gibi ak hikyelerinin
temelinde hep bu birliktelik vardr. Bahar enlikleri ve Dumuzi halk belleinde yle yer
etmitir ki her edebiyat ondan etkilenmitir.
Daha sonra tekrar karmza kacak bir konuya burada deinmekte yarar vardr. Tanrlar ve
tanralar zaman aktka, koullara bal olarak, birbirleri ile birleirler ve eski
fonksiyonlarna ilave yeni grevler edinirler. Bu nedenle tanr ve tanralarn en az iki deiik
ii ( grnm) vardr. rnein nanna yani tar sabahlar sava tanras iken, geceleri ak
tanras olur.

194

Tarihte ilkler

ster Smer, ister Msr uygarlklar olsun, bunlar o kadar ok yazl eser brakmlardr ki, bu
eserlerde anlatlan yaamlar, olaylar, dnceleri yani yaanan hayatn kendisini, tmyle bu
kitabn kapsam iine alamazdk. Zaten, bu konularda yazlm eserlerin okluu, ayrca bu
uygarlklarda yaayan insanlarn braktklar eserlerin tercmeleri, isteyene, aklna taklan her
detayda bilgi sunabilmektedir. Biz, burada sadece, Anadolumuzu en fazla etkileyen fikir ve
davranlar zetlemeye altk. Smer ve daha sonra Msr, kendilerinden sonra gelen tm
uygarlklar derinden etkilemilerdir. Tm Orta Dou ve dolays ile Akdeniz ve dolays ile
de Avrupa uygarlklarnn, gelecekteki dnce ve davranlarnn, ilk filizleri, bu iki kadim
uygarlkta bulunmaktadr. Daha nce de sylediimiz gibi, uygarlk ve kltr st ste konmu
tulalardan olumutur. Bu tulalarn temelinde Smer ve Msr vardr. Uygarlk, bir bayrak
yar gibi, elden ele geen, ama mutlaka ncesi olan bir sretir.
imdi, burada, yukarda vurgulamadmz, insanlk tarihinde ilk defa Smerlerde ortaya
kp, yazya dklerek dkmante olan baz konularn sadece balklarn verelim: Olumsuz
fikir tayan ahslarn, fikirlerini deitirebilmek iin yaplan ustaca yaklamlar; Babalarn
oullarna verdikleri tler; Psikolojik sava; Mahkemeler ve kararlar; la reeteleri; la
yapm tanmlar ve ila formlleri; iftilik el kitab; Tarmda dikkat edilmesi gereken
konular ieren talimatlar; Ataszleri; lk fableler yani hayvan masallar; Edebiyatlarn,
birbiri ile karlkl atmas; Sembolik bir duvar nnde, alama ve yaknma (Ur kenti
ykldktan sonra, yklmadan kalan surlarda alayan, at yakan Smerliler ki, bu adet te,
sonradan, branilere gemitir); Erotik edebiyat, lk ak arklar; Mersiyeler; Ninniler;
Evlenme ve boanmalarda yazl anlama kurallar; Tanmaz mallarn kadastro yoluyla
gvenceye alnmas; Daha pek ok fikir veya eylem...
Smerlerin, bilinli olmasa da, bilimin temellerini att da unutulmamaldr. Gkyzn
srekli incelemiler ve bu incelemelerden nemli sonular karmlardr. 1 ay 30 gn kabul
etmiler ve 1 seneyi de 12 aya blmlerdir. Bu takvimde her yl belli bir gnn eksik
kaldn bularak, zm retmilerdir. Her sene artan 10 gn, 3 sene iin toplam ve 3
senede bir seneyi 13 ay kabul etmilerdir. Aylar haftalara blerek, hafta iinde 1 gn
dinlenmeye ayrmlardr. Burlar da Smerler bulmulardr. Onlara akrep, terazi, boa,
ikizler gibi hala kullanlan adlar vermilerdir. Smerlerde yl iki mevsimdi. ubat- Mart
civarnda balayan Eme yaz mevsimini, Eyll-Ekim civarnda balayan yln dier yars olan
Enten de k mevsimiydi. Smerler ay takvimini kullanyorlard. Gn ikier saatlik on iki
dilime blnmt. Zaman gnein glgesine dayanan gne saati ile lyorlard.

195

Smerler Matematikte 10 lu ve 6 tabanl sistemi kurmulardr. Bugn, onlarn kurduu 10 lu

sistem ve alarda altl sistem hala kullanlmaktadr. arpm tablolarn bulmulardr. Bizim
Pisagor adyla tandmz teorem de Smerlerce vaz edilmitir. Cebirin de kkleri
Smerlerce atlmtr. Mezopotamyada matematik Msrdan daha ileriydi. Aa yukar
gnmz lise seviyesi gibiydi. Her iki uygarlk ta irrasyonel ve negatif saylar bilmezlerdi.
Baz denklemleri zebiliyorlar, deneye dayal birok hesap yaparak astronomide harikalar
yaratyorlard. Ama Pi saysn balangta karesi 10 olan bir say olarak kullanmlarsa da
sonralar 3,15 olarak dzeltmilerdir.
Mezopotamyada 60 tabanna gre kullanlan say sistemi gnmzde de kullanlmaktadr.
Zaman, alar 60lk sistemdedir. Acaba Mezopotamyallar neden bu sistemi seti? Kesin bir
dokman henz elimizde yok ama varsaym var.
Birinci varsayma gre, 60 birok bleni olan ve gnlk ihtiyalara cevap veren gzel bir
saydr.
kincisine gre, daha nce blgede 10 ve 12 tabanna gre say sistemi olan medeniyetlerden
esinlenerek 120 ve 12 nin en kk ortak kat olan 60 taban kabul edilmitir.
Son teori ise bize en makul gelenidir. Bilindii gibi ve ocuklarda izlendii gibi ilk hesap
makineleri insann parmaklar olmutur. Bir eldeki baparmak hari kalan drt parma
3X4=12 boumu vardr. Bir eldeki parmak says olan 5 ile 12 nin arpm 60dr. O zamann
insanlarnn say saymada parmaktaki eklem yerlerini de kullandklar bilindiinden bu
varsaym kulaa ho geliyor. Bu durumun akla kmas iin, ilgili bir tablet bulunana veya
okunmay bekleyen binlerce tablet iinden bir bilgi kana kadar bekleyecee benziyor.
Smerlileri ve Msrllar anlamak demek, tm 4000 ila 6000 yl ncemizin insann anlamak
demektir. Bu nedenle ilerde tm Akdeniz veya Bat dinlerini etkileyecek ve daha nce
anlatmaya altmz kavramlarn bir ksmn, burada bir daha zetlemeye alalm. Tanr
kavram, ruh, br dnya, Tanrlara kurban sunma amanizmden kalan kavramlardr. Bu
kavramlarn zerine Smerler unlar ina etmilerdir: En nemli bir Tanr ve ona yardmc
olan hiyerarik Tanrlar panteonu; nsann amurdan yaradl; Erkek Tanrnn kaburga
kemiinden yaratlan yaatan hatun (Havva); Yasak bitkiyi yedii iin cennetten kovulma;
Cinler; kader ve aln yazs; Tanrlara hizmet etme ve onlar memnun etme; Doutan
gnahkr olma; Tanrnn olu olma; Kutsal bakire; Tekrar dirili; Kurtarc; Byk (Nuh)
tufan; Tanrnn yaratc sz ve gc; Tartmasz doruluk; Temizlik; Kiisel Tanr aracl
ile isteini sunma.

196

Ludingirra

Smerliler daha iyi anlalabilsin diye, Smerli bir yazar ve bilim adamndan alntlar
yapalm. Sz, Nipurlu Ludingirrada: (Muazzez n kaleminden)
Tablet 1
Ben bir Smerli retmen, air ve yazarm. Yam yetmi bei bulduundan retmenlii
braktm oktan. Fakat airlik ve yazarlm lnceye kadar srecek herhalde.
Bu yaam ykm daha ok gelecek kuaklar iin yazmaya baladm. Bizim ulusumuz,
dilimiz, geleneklerimiz, sosyal yaantmz, sanatmz unutuluyor artk.
Bu gzel ve uygar lkemize her taraftan gz diktiler. Gklere uzanan basamakl
kulelerimizin, grkemli tapnaklarmzn, ar gibi ileyen arlarmzn, her tarafa ulaan
kervanlarmzn, dmdz uzanan yollarmzn, bol rn veren tarlalarmzn, nehirlerimizde ve
atmz kanallarda salna salna yzen teknelerimizin, dolup taan iskelelerimizin, her tr
bilgiyi veren okullarmzn n uzak lkelere kadar yayldndan; ilkel olan bu lkelerin
halk kskand bizi. Frsat bulduka zerimize saldrdlar. Kentlerimizi yakp, yktlar. Biz
yaptk, onlar yktlar; biz yaptk, onlar yktlar. Halkmz, hatta kralmz tutsak oldu.
Ailelerimiz dald. Tarlalarmz, bahelerimiz bakmszlktan kurudu; hayvanlarmz alktan
ld ve bylece kk binlerce yl nceye dayanan ulusumuz yoruldu, dayanamayacak hale
geldi ve iimize yava yava szp bizi yiyen yabanclarn kucana brakverdi kendini. Onlar
ynetiyor imdi bizi...
Bu durum beni yllardr zyordu. ... Bir gn birdenbire aklma geldi. ... gelecek kuaklara
neden yazlarmla bildirmeyeyim dedim ve yaam ykm yazmaya karar verdim...
Bizim uygarlmz belki binlerce yl sonra yaayan insanlara da geecek. Bizim attmz
temeller zerine yenilerini koyacaklar. Ah! Onlar da bizi hatrlayp braktmz kltr miras
iin teekkr edebilseler! ...
Tablet 2
... Bu lkeye atalarm binlerce yl nce g etmiler. ... Kuzey dou ynndeki dalk bir
lkeden gelmiler. Fakat bir ksmnn da douda Dilmun denilen bir yerden deniz yoluyla
geldikleri syleniyor. Glerinin nedeni de, scak ve yamurlu olan lkelerinde, her nedense
byk bir kuraklk balamasym. Ne tahl retebilmiler, ne de hayvan besleyebilmiler.
197

Bakmlar ki, alk ve susuzluktan ulusumuz yok olacak, guruplar halinde lkelerini brakp
eitli, ynlere doru g etmeye balamlar. Benim atalarmn gurubu da gneye doru
inmeye balam... Biz (kendimize) karaballar deyince ardnz herhalde; haklsnz
kukusuz. Biraz garip bir ad bir ulus iin. Neden kendimize bu ad vermiiz diye yaptm
aratrmalar ve sylentilerden kardm sonuca gre, atalarm buralara g etmeden nce
oturduklar yerlerde komu topraklarda sar sal, mavi gzl insanlar yayormu. ...
Nippura deiik birok insan doldu. Hepsi de Nippurluyum diye vnmek iin geliyor.
nk Nippurlu olmak, burada yaamak byk bir gurur kayna lkemizde. O, Smerin
bata gelen kenti. ... Babamz yce Enlil, Nippurdan btn lkeyi gzler. ... Bizim aile
babamn dedesinden beri hep okuryazarm. Zaten, yce Enlilimizin buyruuna gre, her
ocuk babasnn yolundan gitmeli, onun mesleini almal imi. ...
Tablet 3
ocukluuma ait ilk anmsadm olay, korkun bir kalabalk ile Tapnaa doru
kotuumuz. Herkes byk bir sevin iinde Tanramz ile Tanrmz evlenecek diye birbirini
kutluyordu. Bunun ne demek olduunu bir trl anlamyordum. Yrdke eitli alg, ark
sesleri kulamza gelmeye balad. Neler greceimizi merakla bekliyordum. Nihayet byk
bir alana geldik. Karda, ge kavuacakm gibi ykselen Zigurat (basamakl kule) ile yeni
yaplm gibi prl prl parlayan Ekur tapna grnd. Alan yle kalabalkt ki, sanki
dnyann btn insanlar buraya toplanmt. ... Avlunun bir tarafnda algclar oturmu,
ellerindeki harplar, lirleri, fltleri, davul, dmbelek ve tefleri alyor; kadn ve erkeklerden
oluan bir gurup ta ark sylyordu. ... Derken avlunun ortasna tahtadan bir yatak getirildi.
Onun zerine bembeyaz arafyla bir yatak kondu. ... Tanrmz Dumuzi yeraltndan kp,
sevgili Tanramz nanna ile bir evlensin; tarlalarmza, ahr ve allarmza nasl bir bolluk
gelecek! ...
Tanrmz nasl kacak, gzmzn nnde topra m yarp kacak diye beklerken,
tapnan i merdivenlerinden ok gzel giysiler iinde bir kadn ve erkek inmeye baladlar.
Yine yanmdakiler Kralmz ile rahibemiz geliyor diye byk bir heyecana kapldlar. ...
Onlar avluya inince ieklerle sslenmi bir taht zerine yan yana oturdular. Birden herkes ta
gibi hareketsiz ve sessiz oluverdi. Derken bir rahibenin harp eliinde tatl bir sesle syledii,
insann iini titreten bir ark avluyu sard. Onun arkasndan bir rahip balad arkya.
Karlkl syledikleri bu arklarla birbirlerine olan sevgilerini dile getiriyorlar gibi geldi
bana.
Ben olup bitenleri, konuulanlar anlayacak yata deildim ki; beni yalnz grdklerim
ilgilendiriyordu. arklar bitince kralmz ile rahibe yataa girmesinler mi. Meer orada,
Tanrmz ve Tanramz yerine evleniyorlarm
Tablet 4
... Ben henz kzlarla pek ilgilenmiyordum. Fakat bir gn parka bir gurup kz geldi. Biraz
ilerimizde birbirlerine bir eyler anlatp kahkahalarla glyorlard. Bir an aralarndan biri
gzme arpt. Yz bana doru dnkt. yle tatl, yle sevimli bir yz vard ki, gzlerinin
ii sanki bana glyormu gibi geldi. Siyah salarn bukleler halinde omuzlarna, alnna
salvermiti. Alt ksm uzun, st ksm omuzlarndan birini akta brakan bir elbise giymiti.
Boyu olduka uzun, beli ince grnyordu...

198

kinci kez parka gittiimde, birdenbire gzmn onu aradn fark ettim. ...
te Ludingirrann gnlnden ufak alntlar. Ne kadar bize benziyor deil mi.
Ludingirrann gnl okunurken hislerde, zekda, yarg ve yorumlarda o gnk insanlarla
bugnk insanlar arasnda neredeyse hi fark olmad gerei insann yzne arpyor.
Ludingirrann gnl atalarmza daha saygl yaklamamz, onlar daha fazla sevip
saymamz bize retiyor.
Ludingirrann gnlnden imdilik 23 tablet bulundu. Bunlar, o tarihlerde ve ondan sonra
da, eitli dillere evrilmiti.

199

Merkezi devlet ihtiyac

Msrda VI. Hanedan dneminde merkezi ynetim iyice zayflamt. Ticareti dzenlemek ve
komu lkeleri smrmek iin yaplan seferler yaplamaz hale gelmi, d ticaret dibe
vurmutu. II. Pepinin (Neferkare) olaanst uzunluktaki saltan dneminde (M.. 2246
2152) ve zellikle sonuna doru, mezarlar yeraltna alnm, mezar sslemeleri ok mtevaz
bir hale gelmiti. Pepiden sonraki 20 yl iinde (7. ve 8. Hanedanlar) firavunlarn buyruu
artk lke apnda pek geerli deildi. Merkezi otorite sembolik bir dzeydeydi.
II. Pepinin bir gece generali Sisinneye bir seks ziyareti yapt biliniyor. Bu Msrda
yetikin erkekler arasnda seks yapldn gsteren bir rnektir. Sz konusu ziyaret, ok
ileriki tarihlerde, Yunan ve Roma dnyasnda yaygn olarak karlalacak olan pedastriden
yani bir yetikin erkein bir ergen erkek ocukla kurduu ecinsel ilikiden farkldr.
Nomlarda yneticilik babadan ola geiyordu. Nomlarn yneticileri hkmettikleri topraklar
kendi mlkleri olarak gryorlard. Nomlar aras savalar oluyordu. Alk sk sk grlen bir
afet olmutu. Nil taknlar o yllarda yetersizdi. klim deiiklii ve aksayan devlet dzeni
mtereken halkn felaketini hazrlamt. Bu dnemde lm oranlar artm, Msr yaanacak
bir yer olmaktan kmt.
M.. 2134 ile 2040 yllar aras, VIII. hanedann kt, paralanm bir Msrn yaand
zamandr. Bu I. Ara dnemde, Msrn bir blm Herakleopolisden IX. ve X.
Hanedanlarca, dier blm Tebden XI. Hanedan tarafndan ynetilmitir. Bu hanedanlar,
kendilerini firavun ilan eden ve bunu evre nomlara kabul ettiren Nomarklar tarafndan
kurulmutu. Balangta bu ikili yap nedeniyle lkede pek bir ey deimedi. Ama
hanedanlar kuvvetlenince, birbirleri ile savamaya baladlar. Bu dnemde Msr dardan ve
zellikle Nubyadan paral asker ithal etti.
lkedeki zlme, etkisini, zellikle sulama sistemi zerinde ar olarak gsterdi. Yerler terk
edildi, su durgunlat, bataklklar olutu. Nomlar birbiri ile su datm nedeniyle dvmeye
baladlar. ehirlerde karklklar kt. Ekonomi kmt, i savalar vard ve tabii
peinden alk geldi. O tarihte yazlan yazlara bakldnda, yamyamlk bile yapld
grlmektedir. Ekilmi tarlalarn geniletilmesi, yeni topraklarn iletmeye almas, o yllarn
gelen gncel sorunuydu. Bu zorluklar yenebilmek iin yaplan almalar srasnda suyu daha
yksee alabilmek iin ilkel aparatlar ve topra ileyecek sapan gelitirildi.

200

Bu dnemde klelerin varl artk tartma ddr. Neredeyse byk senyrler devri
kapanmt, imdi ortaklklar iinde zel mlkiyet gleniyordu. Ortaklklarn iinde baz
kiiler (aileler) gittike zenginleerek, etkin hale geldiler. Bunlara gl kkler dendi.
Bunlarn geni topraklar, hayvanlar ve kleleri vard. Zaman zaman, ilerinden senyr
saylanlar bile oluyordu. Bunlar kendilerini, doutan deil, kendi gc ile soylulua erimi
olarak tanmlyorlard. Bylece egemen snfn yapsnda bir deime oldu. Eski
imparatorlukta, bakent Menfiste oturan ve geni topraklarnda zgr Msrl iileri
altran yksek grevliler (brokratlar) n planda gelirken, imdi, egemen snf, topraklar
daha ufak ve ou ortaklklarn basit birer yesi olan kle sahiplerinden oluuyordu. Bu
yeniler, zellikle gl kkler, Msrn birlemesinden yanaydlar. Byle bir birlemenin,
sulama ebekelerini dzenleyeceini, i savalar sona erdireceini, gl bir devlet
yaratacan anlyorlard. Gl devlet demek, evreye hkim olma, kle saysn arttrmak
demekti.
Orta imparatorluk denen bu dnemin balangcnda, Herakleopolis evresinde ilk birlik
gerekleti. Herakleopolis prensleri, Menfise ba edirdiler. Herakleopolis dnemi, mlk
olmamann asilik (ba kaldr) sayld, insanlarn kkenlerine gre deil, yeteneklerine gre
ykseltildii bir dnemdir. Hkmdar sadece bir Tanr deildir, ayn zamanda halkna yol
gsteren iyi bir oban, halkn dnen bir bilgindir. Ancak, tm Msr birletirebilenler
Herakleopolisliler deil Tebliler oldular.
Gneyde, Mentuhotep adn tayan, Tebli bir nomark, M.. 2040 ylnda, tm Msrda
birlii gerekletirebildi. Bu dnem Msrda XI hanedanlk dnemidir. M.. 2040 ile 1640
yllar arasna Msrn Orta Krallk dnemi denir.
Bu dnemin hemen balarnda, M.. 2000 yllarnda, ylanlarn yakalanmas iin, Msrda
kediler evcilletirildi. Yine bu yllarda, Msr, astronomide, Nil tamalarn nceden
hesaplayabilecek kadar ilerlemiti. Dnyada ticaretin de artk iyice ilerlediini izliyoruz.
Baltk denizi kylarndan amber Akdenize kadar geliyordu. Bu amberin kalntlar, Miken
mezarlarnda bulunmutur.
XII. hanedan, M.. 1991 ylnda, I. Amenemhet kurdu. Amenemhet, nomarklarn ayrlk
eilimlerine son vererek, merkezi eilimi gl bir devlet yaratmaya alt. Bu merkezi
devlette nomlar eyaletler gibi davranyorlard. Nomlarn idari, adli ve mali zerklikleri vard.
Ayrca, bamsz askeri g te bulundurabiliyorlard. Firavunlar, nomlara, vergilerin
toplanmasn ve hkmdarlk yetkilerinin korunup, korunmadn denetleyen temsilciler
yolluyorlard. Nomlar hem hkmdar ve hem de nomarklar iin vergi topluyorlard. Byk
Nomlar ikiye blnyordu: Hkmdarn blgesi ve nomarkn blgesi. Nomarklar, firavunun
istei zerine, askeri seferlere katlmak zorundaydlar. Yani bir anlamda nomarklar kk
krallar gibi hareket ediyorlard. Nomarklar " efendi " diye adlandrlyor, kendilerine antsal
mezarlar yaptryor, yerel Tanrlarna da tapnaklar ina ediliyorlard. Firavunlar ise, tm
Msr ilgilendiren ileri yapyorlard: sulama sistemleri, bataklklar kurutmak, yeni tarm
topraklar kazanmak, Msr savunmak gibi... Nili Kzldenize balayan kanaln almasnn
bu dnemde gerekletii sanlmaktadr.
Msr saraylar ve tapnaklar daima entrika ve tehlikelerle doluydu. ktidar sava Firavun ve
tapnaklar arasnda srp giderdi. I. Amenemhet ldrlmt. Olu I. Senvosret (Sesostris,
Heperkare) babasnn azndan, nl dn de iinde olduu bir yaz yazdrd. Milligen
papirs denen bu papirsn asl kayptr. Milligen Papirs olarak elimizde 1843 tarihinde
Peyronun yapt kopya u an esas kaynak niteliindedir. Bu papirsteki reti ve bilgiler,

201

asrlarca Msr okullarnda okutulmutur. Papirsn talebeler iin tahtaya yazlm

paralarndan rnekler, gnmze ulamtr. iir formunda yazlm olan bu nasihatlerden
alntlabilinecek en nl blm udur:
Tebaana kar sert ol. Halk ancak zor kullananlara itaat eder. Kimseyi dost belleme...
Kimseyi kardein gibi grme Hibir dosta gvenme. Yatarken kapnn nnde gvendiin
nbetiler dik Tehlike annda insann dostu yoktur.
Snrlar Sami kabilelerine ve Etiyopyallara kar korumak gerekiyordu. Bunun iin, sadece
Msrllardan oluan srekli bir ordu kuruldu. Orta imparatorluun sonuna doru, altn deer
ls haline getirildi. Bu da ticareti ve zanaat olumlu ynde etkileyerek, yeni bir alm
getirdi. Msr, Etiyopyaya el koyarak altn madenlerinin Msra akn garanti altna ald.

202

Msrda kyl ihtilali

Orta mparatorluk dneminde, kylnn zerinde ifte boyunduruk vard: Firavuna denen
vergiler ve nomarklara denenler. Kyl gittike yoksullat. iftiler ne denli ok alrlarsa
alsnlar geimlerini salayamyorlard. Bu dnemde yazlan edebi eserlerde, durum
anlatlmaktadr: " herkes onu soymakta, pazara gtrecei zahireyi, eeini ve arpasn
elinden almaktadr. Acmaszca dvlmekte, barmas bile yasaklanmaktadr. Yolsuzluklar
ve urad aclar yaknacak bir adalet makam bulamamaktadr. Yksek grevliler de
yaknmalar dinlemez olmulardr ". Bu dnemde herkesin durumu birbirinin ayndr.
Zanaatlarn, dokumaclarn, demircilerin, talarn durumu da kyllerden farkszdr. Geni
halk kitleleri, sevinsiz bir yaama insan gcn aan bir almaya, yoksullua ve ala
mahkm edilmilerdir. Sadece memurlar ve ktipler mutludurlar. Halk kerpiten yaplm ve
birbiri zerine devrilmi, ufack evlerde yayorlard. Rahipler ve memurlar ise, ba ve bahe
iinde 50 60 odal evlerde keyif sryorlard. Halk ile zenginlerin mahalleleri, birbirinden
duvarla ayrlmt ve askeri birlikler bu duvar koruyordu.
Bu dneme ait baz belgelerden Msr kylsnn angarya ve
vergisi hakknda bilgi sahibi olunmaktadr. Mezarlara konulan
cevap vermek anlamna gelen ushep szcnden treyen ve
kamasn diye bacaksz yapldna inanlan ushaptilerin yanna
braklan bir dua Msrdaki alma dzeni hakknda fikir
vermektedir. rnein Orta Krallk dneminde sradan bir kyl
ylda ay Firavun iin angaryaya tabi idi. Doaldr ki lmden
sonraki hayatnda da bu ihtiya devam ettiinden giderilmeli idi.
te bu ushaptiler angarya iin vekil ve tm dier hizmetler iin de
arttlar. Duay alntlayalm:
Ey ushabti! ller lkesinde yaplmas gereken, bana verilmi bir
ii yapmam iin arlacak olursam (burada baz iler de saylr
tarlalarn ekimi, sulanmas, ta tanmas ...), Ona deki: Ben
buradaym, ben yapacam.
ler iin arlrsam Ona deki: Onun adana ben cevap vereceim,
ben buradaym, ben yapacam
Halkn ne firavuna ve ne de Tanrlara inanc kalmamt. XII
hanedann son firavunlarndan III. Amenemhet lnce, lkede
kargaa balad. Msrl bir yazarn, ppurun kaleminden, olanlar
dinleyelim. ppur, bu ken felaketi, kt ynetime, Tanrlara
203

gsterilmesi gereken saygnn gsterilmemi olmasna ve dini grevlerin yerine

getirilmemesine balyor. ppurun, bir bilgenin uyars adl eserinden: " Bakaldranlar,
hibir eyi olmayan sefil insanlardr. Hkmdar esir alr, zenginleri kanelerinden kovarlar.
Firavunlarn mumyalarn mezarlarndan frlatr atar, tapnaklar igal eder ve ayinlere son
verirler. Hkmdarlarn, senyrlerin ve tapnaklarn ambarlarn ele geirip ve iindeki btn
budaylar yamalarlar. Zenginlerin evlerine yerleirler, efendilerinin giysilerini giyer,
taklarn takar ve onlar da kendileri iin almak zorunda brakrlar. Toprak bir mleki
ark gibi dner. syanclar, adalet sarayn alrlar, evrak yakarlar, kanun tomarlarn
sokaklara atar, ktipleri ellerindeki rn listeleri ile birlikte ldrrler." Msrda sosyal
alkantlar ve bakaldrlar artk Msr devletini iyice zayflatmt.
Bu dnemde sosyal alkantlar srerken Msrda tp ilerlemeye devam ediyordu. Leiden veya
Kahun olarak da bilinen Msr Jinekolojik papirs Fayyumda bulunmutur. III.
Amenenhetin hkmdarlnn 29 ylnda yazldna dair nottan M. 1825e
tarihlendirilmitir. Bu papirste doum kontrol, gebelik ocuun cinsiyeti konusunda bilgiler
verilir. rnein gebelikten koruyan metal yzk gibi rahim ii aralar vardr. Bu yntem
gnmzde kullanlan spiralin fikir babasdr. Hamile kadnn idrar ile slatlan arpa ve
buday tohumlarnn imlenme sresine bakarak cinsiyet tayini yaplyordu. Buday nce
filizlenirse bebek erkek, arpa nce filizlenirse bebek kz douyordu.
Jinekolojik metin, otuz drt paragrafa ayrlabilir. lk on yedi paragraf bir balkla balamakta
ve her zaman olmasa da, genellikle, reme organlaryla ilgili belirtilerin ksa tarifiyle devam
etmektedir.
kinci blm nc sayfada balar ve gerek mevcut kopyann fiziksel hali gerekse dil
bakmndan anlalamaz durumdaki sekiz paragraf ierir. 19'ncu paragraf hamileliin tehisi,
20'nci paragraf hamile kalmay salayacak ttsleme ilemi ve 2022 aras paragraflar
hamilelikten korunma ile ilgilidir.
nc blm (2632 aras) hamilelik testiyle ilgilidir.
Drdnc ve son blm nceki kategorilerden hibirisine uymayan iki paragraf ierir. lki,
hamilelik srasnda di arlarnn tedavisini anlatr. kincisi, fistl olduu anlalan, idrar
kesesi ile dlyolu arasnda skc bir yerde i tutamamay tarif eder. Bu papirs Msrda
kadnlara verilen nemi gsteren bir yazdr. Bu bakmndan, bu papirse bu kitapta genie
bir yer verilmitir.

204

M.. 2000
A: Akalar, onlar ve akraba kabileler. Bu Hint-Avrupa dili konuan avc aileler Yunanistana
girmeye balyorlar.
S: Sami kabileleri. Sami avc aileleri Orta Douya doru hareketleniyor. Akkalar Smerlerin
iine ve yanna yerleiyorlar.
T: taliklerin atalar olan kabileler talyaya geliyor.

205

Ur-Nammu kanunlar

stanbul Arkeoloji Mzesi koleksiyonunun 3191 nolu Smer tableti Nippurda bulunmutur.
Kral Ur-Nammunun bu ilk yazl kanunu Hammurabi Kanunlarndan 300 yl daha eskidir.
Ur-Nammu M.. 2050lerde hkm srmt.
1889 1890 yllarnda karlm olmasna karn tabletin farkna varlp tercme edilmesi
ancak 1952 de mmkn olmutur. Bu tabletten anlaldna gre Ur-Nammu rvet alan
memurlar iten atm, toplumun ezilenleriyle ilgilenmi, glye kar dul yetim ve fakirleri
korumaya almtr. Ur-Nammunun bir tablette syledii gibi bir ekeli olan kimse altm
ekeli olan kimsenin kurban olmamaldr . Ur- Nammu arlk ve l birimlerine standart
ve dzen getirmitir. Ayrca zel mlkiyet, ticaret, evlenme, boanma, miras gibi aile
dzenine ait kurallar getirmitir.
3191 no.lu 20cm. x10cm. Boyutlarndaki olduka hasarl olan bu kanun tabletinde yasa
seilebilmektedir. Daha sonraki devirlerde ve Musann kitabnda ekillenecek olan die di,
gze gz ksas yasalarnn Ur-Nammu yasa tabletinde henz olmadn, adaletin daha
insancl yasalarla salandn gryoruz. Bu adan bu tabletin ok byk nemi vardr.
imdilik tarihin ilk yazl kanun tableti olma ayrcaln tayan 3191 sayl tablete gre:
Eer biri birinin bir aletle onun Ayan keserse, 10 gm ekel deye.
Eer biri birinin bir silahla kemiklerini nn krarsa, 1 gm mana deye.
Eer biri birinin gepu-aletle burnunu(?) keserse 2/3 gm mana deye.
Yasa ve adalet kadim Smer lkesinin ok nem verdii deerleri idi. Bu ayrlmaz olmas
gereken deerlerin Smerlilerce pratikte de ok kullanld aktr. nk Smer tabletleri
tercme edilip gn na ktka, bu anlamda birok hukuki metin olumaktadr.
Kanun ve benzeri dzenlemelerin, ekonomiden gndelik yaama kadar toplumun yaantsnda
yer aldn ve Ur-Nammudan daha eski zamanlarda da yazl metinler olmas gerektiini de
kavryoruz. Ticari szlemeler, bonolar, vasiyetnameler, mahkeme kararlar, alnd
makbuzlar v.b gibi binlerce hukuki dokman hlihazrda arivlerde bulunmaktadr. Smerin
bir hukuk devleti olma yolunda binlerce yl ncesinde gsterdii aba ve yreklilik gerekten
gz kamatrmaktadr.
Genel olarak Smer kanunlar insaflyd, para cezas diyebileceimiz maddi klfet ykleme
eklindeydi. Yani fidye ve bedel sistemine dayandrlyordu. lm cezas azdr.
206

Hititler Anadoluda

Asur ticaret kolonileri

Asurlular, M.. 2000 'den balayarak Kapadokya blgesinde ticari koloniler kurdular. Bu
dnemde, Msr da iine kapank yayordu. Her ne kadar Msr ile ticari ilikiler sryor olsa
bile Msr ve Anadolu daha snrda olmamlard ve Msrn siyasi bir etkisi yoktu.
Asurlara komu, baz yerlerde ok yakn ilikiler iinde yaayan Hattiler, tm Anadoluya
seyrek bir yapda yaylmlard. Bat Karadenizin dalk blgesinde ise Kakalar
oturuyorlard. Kakalar hakknda neredeyse hi bilgimiz yoktur. Kakalar ne zaman, nereden
geldiler, nasl bir dil konuurlard, nasl yaarlard, bilmiyoruz. Biz, onlar, kuvvetli bir olaslk
ile Kafkasya zerinden gelen ve Bat Karadeniz dalarna yerleen, Kafkas halklar ile akraba
bir halk olarak dnelim.
Anadoluya, batdan Hint-Avrupa kkenli kavimler giri yaptlar. Bu avc ve toplayc
topluluklar birbiri ile yakn akraba kavimlerdi ve dilleri de birbirlerine ok yaknd. Biz
bunlar Luvidler, Hititler ve Palallar diye adlandryoruz. M.. 3000 yllarnda balayan giri,
faslalarla 2500 yllarna kadar srmtr. M.. 2000 ylna gelindiinde, Anadoluda
konuulan lisanlar: Hattice, Luvice ve sonradan Paflagonya (Paphlagonia) adn alan kuzey
blgesinde (imdiki Sinop ve Samsunu ieren Orta Karadeniz blgesi) Palacadr. Karadeniz
blgesinde yaam olan ve Hititlerle defalarca harp eden Kakallarn dili hakknda, kii ve
yer adlar dnda, fazla bir ey bilmediimizi daha nce sylemitik.

207

Hititlerin, Anadoluya batdan deil Kafkasya zerinden geldii de iddia edilmektedir. Biz
hem corafi ve hem de dil benzerlikleri asndan, bunun olamayacan dnmekteyiz.
Ancak, sonu itibar ile Anadoluya hangi ynden gelmi olduklar ok nemli deildir.
Burada devam etmeden bir konuyu aklamakta yarar olduunum sanyorum. Hititlere Hitit
diyen bizleriz. Hibir Anadolu halk bu ada sahip kmamtr. Hitit ad Tevratta geer ve bu
nedenle kullanlmtr. Ayrca Msr kaytlarnda bu halka Kheta, Asur metinlerinde Hatti
denir. Hititler ise kendilerine Neumna (Neal) derler. Dillerine de Neaca (Nea kentinin dili
anlamnda) adn verirler. Nea, Hititlerin erken andaki bakentinin addr. Neaya, yazl
metinlerde, Kane dendii de olmaktadr. Kane/ Nea gnmzde Kayseri dousundaki
Kltepedir. Neallara, bir kere bizler Hitit adn taknca, bu ad Neallarn ad haline
gelmitir. Ve Hitit adndan, alkanlklar nedeniyle, vazgeilememitir.
Yz yllar boyunca Hattiler ve Hititler Anadoluda i ie yaamlardr. Hatti dneminde
Anadoluda annenin nde olduu bir aile dzeni vard. Hititlerin gelii ile bu dzen, babann
etkin olduu dzene dnmtr. Tabii bu birdenbire olmamtr. Hititler dneminde bile ana
kltnn kalntlar ve etkileri uzun sre devam etmitir. Ayrca Hitit dili Hatti dilinden de
olduka etkilenmitir. Hattice, daha Hitit devleti kurulmadan nce, konuma dili zelliini
kaybederek, sadece Hatti tapnaklarnda kullanlan l bir dil olarak varln M.. 1200 ylna
kadar yani Hitit devleti sona erene kadar srdrebilmitir.
Hitit devleti dediimiz devleti kuran Hint-Avrupa kavimlerinin, Anadoluyu istila edici, yakp
ykc bir girii olmamtr. Hititler Anadoluya yava, yava ve Hattilerle kaynaa, kaynaa
girmilerdir. Hititler, Anadoluya yerlemeden nce, avc ger bir kabileler topluluu idi.
Dolaysyla gebenin, yerleie olan btn stnlklerini tayorlard. rnein: Gven,
birbirine ballk, korkusuzluk, kendini feda edebilme yetisi, planlama organizasyon, sava
becerisi ve daha nce anlatlan dier hususlar. Ancak, yerleik Hattiler de hi aa
kalmyorlard. Gelimi bir tarm ve besicilik vard. Ticaret ve kltr alverii sonucu grg
ve bilgileri fazlayd. Yukarda anlatld gibi kendine gvenli bir toplumdu. Anadolunun
madencilikte ileri gitmi olmas ve ileri kltrleri sonucu, o devrin en gelimi silahlarna
sahiptiler. Kasaba devletleri eklinde organize olmulard, krallar ve askerleri vard. Kk
birimler halinde yaadklarndan, birim ii ballklar devam ediyordu. Hattiler, Luvidler
(Luwidler) ve Palalar, Hatti lkesine, boy boy yani kk aile birimleri olarak ve uzun bir
zaman diliminde girdiler. Anadoludaki seyrek Hatti yerleimi, gelenlere yerleebilecekleri
geni topraklar brakyordu. Hattiler sava deildiler, sava olmalar iin bir neden yoktu.
Hititler, aman dinindendi yani hogrl idiler. Bozkr artlarnda yaamaya alktlar, onlar
besin peindeydiler. Hatti, Hitit karlamas, Smer Akkad karlamasna benzer gelimitir.
ki ulus birbiri iine girmi, Hititler ar ar yerleik dzene geerken, Hattiler Hititleri saygl
bir hogr ile karlamlardr. Sonunda bu karmdan Hitit devleti ortaya kmtr.
imdi, Anadoludan ve Grek yarmadasndan sonra, Akdenizin dier bir yarm adasna,
izmeye bakalm. talya yarmadasnda, Anadoluda olduu gibi, ok uzun zamandan
beri, insanlar yayorlard. Bu yerli halkn zerine, bundan 4000 yl nce(M.. 2000),
Alplerin tesinden, talyotlarn atalar olacak bir halk g etmeye balad. Bu gle
beraber, Kuzey talyada tuncun kullanmnn baladn gryoruz. Bu uygarla
Terramares uygarl denir. Elips eklinde yaplan evleri byk ve dayanklyd,
kazklar zerinde kurulmutu. Avcln yan sra hayvan besliyorlard. llerini
yakyor, klleri kavanozlara koyup, evlerinin dnda bir mezarlk alanna diziyorlard.
Bu g edenlerin bir ksm, Apeninleri aarak, gneybatya getiler. Latiuma,
Campaniye ve Bruttiuma (Sicule) yayldlar.

208

Hurriler

Hurriler aa yukar, Hititlerle ayn dnemde Anadoluya gelmilerdir. Ancak Hurriler

Anadoluya doudan gelmi ve bir sre Gneydou Anadolu, Suriye ve Kuzey
Mezopotamyada hkm srmlerdir. Hurrilerin Gney Kafkasyadan ve Hazar denizinin
gneyinden Dou Anadoluya geldikleri sanlmaktadr. Gebe bir topluluktur, Anadoluya
doru hareketleri M.. 3000 yllarnda balam ve 1000 yl srmtr. Hurriler yaylarak,
zamanla Suriyeye kadar olan tm topraklara yerlemilerdir. M.. 2000 yllarnda,
Gneydou Anadolu, Suriye ve Kuzey Mezopotamyada en ok konuulan dil Hurricedir.
Daha nce Dou Anadoluda grdmz, da ve ovalardaki farkl kltrler, zaman iinde,
Hurrilere akraba kabilelerin blgeye gelmesi ile birlemeye baladlar. Bu dnemde
ekonominin temelini tarm ve hayvanclk oluturuyordu. Ancak, hayvan ekonomisi, tahl
ekonomisine gre ok daha arlklyd. Zamanla hayvanclk, retim fazlas oluturmaya
balad. Bu da, ticarete ve snf farkllna yol at. M.. 2000 yllarnda, Dou Anadolu
topluluklar, Suriye ile Kuzey Kafkasya ile ve Asurla ticaret yapyorlard.
Hurrice ilgin bir dildir. Hint - Avrupa ve Semitik dillerle ilgisi yoktur. n taklar kullanlan
Hatticeden de farkl bir dildir. Hurricede taklar kelimelerin arkasna gelir. Buna ramen,
Hurrice ile dier eklemeli diller arasnda iliki bulunamamtr. Yani, Hurrice taklar itibar
ile Trkeye benzer, ama aralarnda bir iliki bulunamamtr. leride deineceimiz Urartu
dili, Hurriceden tremitir.
Hititlerin yaylmas sonucu, Hurrilerin yaam blgeleri de Hititlerin eline gemiti. Bu
dnemde, pek ok blgede rnein Kizzuvatna (Kizzuwatna, ukurovann kuzeyi) da
Hurriler ve Luvice konuan etnik guruplar bir arada yayordu. Hitit ve Hurriler hep i ie
yaamlardr, rnein, pek ok Hitit kralnn ei Hurri kkenlidir.

209

Babil

Mezopotamyaya geri dnersek, M.. 2007 ylnda, Amorrit (Amurriler) aknlar balad,
Urun zayf dmesinden faydalanan Elamllar ise Ur krallna ba kaldrarak, Smer Akkad
kentlerini yktlar ve son Ur kraln da esir ettiler. Elam hkimiyeti srasnda Smer lkesi
yine krallklara blnd ve bu krallklar arasnda hkimiyet savalar srd gitti. Sonunda,
tekrar merkezi devleti kurabilen Babil adl ufak bir kent oldu.
Babil kenti, Dicle ve Fratn birbirine en ok yaklat yerde, M.. 1900 ylnda
kurulmutur. Konumu itibari ile ticaret yollarnn kesitii bir yerdeydi. lk Babil krall
dnemi, M.. 1894 1595 yllar, Mezopotamya tarihinin en grkemli sayfasdr. Babil bu
dnemde hem iktisadi, hem siyasi olarak grkemli gnler yaad. Hem de kendinden nceki
tm Mezopotamya kltrn zmseyerek, kendinden sonrakilere yol gsterecek nemli bir
uygarlk kurdu. Mezopotamyann Babil egemenlii altnda birlemesi, yz yl sren
mcadelelerden sonra, nl kral Hammurabi
zamannda gerekleti (M.. 1810? 1750).
Babil devleti Mezopotamyada filizlenirken, Msrda
XII. Hanedann en kalc ne sahip olan Firavunu III.
Senvosret (M.. 1878 1841) iktidardayd. Nubyaya
sefer yaparak, Msrn gneydeki egemenliini 2.
elaleye kadar geniletti. Buralarda yeni kaleler
yaptrd, eski kaleleri onartt ve bytt. Byk ve
dzenli bir ordu kurdu. III. Senvosret, Msr idari
sisteminde de reform yapm ve Nom valilerinin
gcn azaltmaya almtr. III. Senvosret, her
frsatta hatta heykellerinin yz ifadesinde bile firavun
olmann ve ynetmenin ar sorumluluunu anlatmaya
byk nem vermiti.
Mezopotamyaya geri dnersek, Ur krallar zamannda
olduka zayflayan Smer ve Akkad soylular, Amorrit
(Amurri) ve Elaml fatihlerce yok edilmilerdi. Su
ortak dzeninin yklmas ve sregelen i savalar,
eski Smer Akkad halklarn fakirletirmi ve
bezdirmiti. retim dkl, ar vergilendirme,
zorla askere alma ve adaletsizlik, halkn Babil
210

ynetimine batan iddetle kar kmasn nledi. Hammurabi, Smer krallarndan biri olan
Lipidistar tarafndan oluturulan Kanunu temel alarak, onu gelitirerek, bir kanun devleti
kurdu. Ayrca, eskiden sadece Babil Tanrs olan Marduku en yksek Tanr makamna
kararak, tm lkede geerli bir Marduk klt kurdu. Bylece, hem lkede dini bir birlik
salad ve hem de tapnaklar aracl ile lke ekonomisine hkim oldu.
zgr iftilerden oluan tarm ortaklarnn btn yeleri, dzenli tarm yapla bilinilmesi
iin gerekli tm almalara katlmak zorundaydlar. Ortaklar, aileler eklinde
rgtlenmilerdi ve her aile kendi mlkn ynetiyordu. Ancak sulama ile ilgili meselelerde,
tm ortak aileler beraber almak zorundaydlar. Bentlerin, su kanallarnn bakm ve
onarm, suyun adil datm ortak bir sorumluluk ve grevdi. lerki tarihlerde, ortaklklar
zlrken, yoksullaan veya topran yitirenler ortaklktan ayrlmaya baladlar. Bunlar ya
gidip kirac oluyorlar ya da cretliler arasna katlyorlard. cretle alan, oban, ifti,
bahvanlar, vb iin, asgari bir cret tanmlanmt. cretlilerin says, hasat zamanlar yeterli
olmuyordu. O zamanlar, mlk sahipleri, ortaklardan faydalanmak zorunda kalyorlard. Bu
ise, mlk sahiplerinin, ortaklara bir nevi bamlln gndeme getiriyordu. Ortaklar,
kendileri asndan tam tanmlanmam angaryalar yapmak zorunda braklyorlard.
Tapnaklarn ve kral mlklerinin angarya almalarnda, zgr ortaklar, zgr cretliler ve
kleler arasnda, yaplan iin nitelii, allan zaman, verilen yemek ve ceza yntemleri
asndan fark yoktu.
Hammurabi zamannda aile ataerkil bir nitelik tayordu. Aile baba, eleri, ocuklar ve bazen
de torunlarndan oluuyordu. Buna Baba evi derlerdi. Mlkler de (toprak, evler, hayvanlar,
kleler, aletler, rnler, kymetli madenler) baba evinin mlkleriydi. Bu Baba Evi kavram ve
yaplanmas, avclk dneminden kalan byk aile rgtlenmesinin bir devamdr. Bundan
sonra, btn karlalacak medeniyetler de, bu kavrama ve rgtlenmeye, az ok benzer
tarzda bir yaplanmaya rastlanacaktr. Ayrca, Babillilerde, her aile yesinin ahsi almas
karsnda, " siptu " denilen bir mal edinme olana vard.
Kiisel mlkiyetin gelimesi, geleneksel aile mlkiyetinin zlmesine yol at. Kiisel
mlkiyet gelitike, buna paralel olarak kanunlar da deimeye balad. zellikle aile
mallarnn bllmesi konusu gndeme geldi ve Baba, aile mlknn bir ksmn, oluna
brakabilmeye balad. zel mlkiyetin gelimesi ile byk erkek ocuklarn ve genel olarak
erkeklerin toplum iindeki konumlar g kazand. Zina etmi kadn, zina etmi kocadan daha
iddetle cezalandrlyordu. Kadnn istei ile boanmak glemiti. Ancak yine de
Hammurabi kanunlar, kadnlarn baz haklarn gvence altna almt. Eve ikinci bir kadnn
hangi koullarda getirilebilecei belirlenmiti. Nikh szlemesi olan kadn, kocasnn
lmnde miras olabiliyordu. Kocas tarafndan boanan bir kadn, giderken eyizini de
beraberinde gtrebiliyordu. Babalarnn lm annda evlenmemi kzlar, oullar ile ayn
miras hakkna sahiptiler. Baz kadnlar, rahibeler ve dullar, kendi adlarna hukuksal ilemler
yapabiliyor, mal edinebiliyor, tefecilik yapabiliyorlard.
Babil dneminde, Smer Akkad dneminin etkin karakteri olan ve bu dnemi vurgulayan
kraln, tapnaklarn ve doutan soylularn geni topraklar, btnyle kaybolmutu.
Ekonomide mlkiyet biimi, az sayda kle smrsne dayanan kk ya da orta byklkte
mlkler eklindeydi. Ailenin ataerkil ballk biimi, kiisel mlkiyet karsnda zlmeye
balamt. zgr insanlarn, bor iin klelik yapmas kurumsallamt.
Ortaklk, baba evinin zayflamas ile birlikte, zayflamaktayd, ancak yine de sulama
zerindeki haklar korunmaktayd.
Tefecilik ve ar vergiler servet farkllamasn

211

vahimletirmiti. Hammurabi kanunlarla, tefeci ve tccarlarn keyfiliini snrlamaya kalkt.

Bor iin klelik sresini ylla snrlad. Tefecinin, borlusunun evine zorla girip, tahsilt
yapmas hakkn kaldrd. Hammurabi zgr halk kuvvetlendirmek istemiti. Ancak, her eye
ramen, tefeciler, kanunlar da ineyerek, glerini srdrdler. Babilde zgr vatanda
kle elikisi yannda, belki de ondan daha gl olarak, zgrlerin eitli katmanlar
arasndaki elikiler var olmutur.
Hammurabi kara byy yasaklam ve bu yasaa uymayanlar lmle cezalandrmtr. Bu
tr bir yasan tarihi daha da eski olmaldr. Birok uygarlkta kt amal by yapanlarn en
azndan lanetlendii ve haklarnda kt eyler sylendii aktr. Aslnda kara by daima
yasa d olmutur. Ama Hammurabi yasa yaptrm koyarak kuvvetlendirmitir.
Eer bir adam baka bir adam byclkle sular ve kant gsteremezse, byclkle
sulanan (adam) kutsal nehre gitmeli ve kutsal nehir onu yutarsa, onu sulayan adam (onun)
evini almal . Burada sulu doal bir testten gemektedir. Yani yarg Tanrlara braklmtr.
Sulu ise, bunu bilen Tanrlar onun cezasn verirler. Birok kltrde toplumun knad
sularn, zorlu doal testlerden geirilerek masum olanlarn kurtulacana inanlr. Bu inan
ve testler gnmze ok yaklaana kadar, ileri uygarlk seviyesine gelen toplumlarda bile
devam edecektir. Hammurabide byclk su kabul edilerek ilahi adaletin hakemliine
bavurmak yasa ile salanmtr.
Meksikada Maya devletinin kurulduu yerlerde ilk yerleimlerin kalntlar M.. 1800
yllarna rastlamaktadr. Ancak Maya uygarlnn balangcnn M.. 2600 ylna dayand
dnlmektedir.

212

Babil dini
Smer Akkad uygarlndan, Babil dnemine geldiimizde, Tanr isimlerinin deitiini ve
baz mitlerin yeni uyarlamalarnn yapldn gryoruz. Babilliler de, kendilerinden
ncekiler gibi, tm baarlarn Tanrlara atfettiler. ehirlerini, her biri Tanrlarn saraylarnn
bir kopyesi olan tapnaklarla sslediler. Babil cennetin ta kendisiydi. Tanrlarla kurulmas
gereken iliki, her yl byk yeni yl festivalinde kutlanarak tekrarland. Bu da yeni yl
festivalini kurumsallatrd. Nisan aynda, kutsal kent Babilde kral tahta karlr ve
hkmdarl bir yl iin yeniden pekitirilirdi. Festivalin on iki kutsal gnnde, insanlar
kendi dnyalarndan, Tanrlarn kutsal ve ebedi dnyasna, riteller aracl ile ynelirlerdi.
Bir gnah keisi, eski ve lmekte olan yln simgesi olarak kurban edilirdi. Kraln yerine,
karnaval kralnn k ile balangtaki kaos canlandrlrd. Gerek kraln halk nnde tahkir
edilmesi, yaplan alaylar, Tanrlarn ykc glere kar mcadelesini temsil ederdi. Bu
festival aracl ile Babil halk, kutsal g veya mana ile yani uygarlklarnn dayana ile
temasa geiyordu. Festivalin drdnc gn akam, din adamlar ve koro, Tanrlarn kaosa
kar zaferini simgeleyen Enuma Eli i okurdu.

Ea Apsu'nun huzurunda
Tiamat

Enuma Elite Tanrlar nce kendilerini yaratmlard. Tarihin ilerki aamalarnda grlecei
gibi, ierik Yahudi ve slam mistizminde nemli bir rol oynayacaktr. Enuma Eli,
balangta, Tanrlarn, kutsal, ekilsiz balktan, ifter ifter olutuklarn syler. Burada
yoktan bir varolu yoktur. Sz konusu kutsal balk, ta ezelden beri vardr. Tanr olsun, insan
olsun her ey bu Kaos denilen balktan kmtr. Kaos ise, bugn dnmeye alk
213

olduumuz gibi, kpkzl fokurdayan bir ktle deildir. Kaos, snrsz, tanmsz ve kimliksiz
gevek bir karmaa halidir. Sonra, bu balktan Tanr kt: Apsu (nehirlerin tatl suyu),
kars Tiamat (tuzlu su) ve Kaosun rahmi Mummu. Ama bu Tanrlar da daha tam olgunlua
varm Tanrlar deillerdi. Apsu ve Tiamat, boluk veya derin uurum olarak ta
anlalabilinir. Daha Tanr kimlikleri ak seik deildi. Ama sonra, bu Tanrlardan, birbirini
takiben, dier Tanrlar zuhur ettiler.
lk Tanrlardan, birbirini takip eden tanrlarn zuhur etmesi, yaylma (sudr) diye
adlandrlan ve tarihin ileriki aamalarnda Yahudi ve slam dncesinde nemli bir yer
tutacak olan grtr. leride slam feylesoflarnda sudr nemli bir yere sahip olacaktr.
Tanrlar ifter ifter geliyorlard. nce, isimleri nehirlerin getirdii alvinyonlar anlamna
gelen, su ve topran birlikteliini simgeleyen Lahmu ve Laham oldu. Ardndan gkyz ve
denizin ufuklarn simgeleyen Aner ve Kiar geldiler. Bunlar Anu (gkler) ve Ea (yeryz)
takip etti. Ancak yaradl daha yeni balam ve ykc glere kar mcadele devam
ediyordu. Daha gen olan Tanrlar anne ve babalarna kar ayaklandlar. Yer Tanrs Ea,
Apsu ve Munnuya kar zafer kazanm ama Tiamatn canavar ile baa kamamt. Bu
esnada Eann imdadna olu Marduk yetiti. Marduk, gne Tanrs, Tanrsal evrenin en
kusursuz varl idi. Tanrlarn byk meclisinde, Marduk kendisi kral olmak koulu ile
Tiamata kar savamay kabul etti. Marduk, byk emek harcayarak ve zorluklar bir bir
yenerek, sonunda zaferi kazand. Tiamat lmt. Marduk, onun cesedinden yeni bir dnya
yaratmaya karar verdi. Tiamatn vcudunu ikiye ayrd: Biri insanlarn dnyas, dieri onu
rten gkyz idi. Marduk, her eyin belirlenmi yerinde kalmas iinde yasalar koydu.
Dzen salanmalyd. Kesin zafere henz ulalamadndan, bu olaylar her yl temsil edilerek
pekitirilmeliydi.
Tanrlar, Babilde toplandlar, Marduk
onuruna dnyann en byk tapnan
yaptlar. Bu tapnak Babil Zigurat idi.
Tapnak bittiinde, Marduk tapnan
tepesindeki tahtna oturdu. Tanrlar
hep birden baryorlard " Buras
Babil, Tanrnn aziz kenti, senin sevgili
evin." Bu yasa ve riteller herkes iin
balayc idi, Tanrlar iin bile.
Tanrlar da, dzenin devam edebilmesi
iin bu ritelleri gzetmeliydiler.
Babilliler, Zigurat tanrlarn deil,
Babil Zigurat
atalarnn ina ettiini biliyorlard.
Peki, Enuma Elite anlatlan neydi.
nk inanyorlard ki, yaratc davranlar, Tanrlarn gc ile birlemedike baarl
olamazd. Her yeni ylda tekrarlanan ritel, insann yaratlndan ok nce olumutu,
varlklarn iine yle bir ilemiti ki, Tanrlar bile buna boyun emek zorundaydlar. Enuma
Eli, Babilin dnyann merkezi ve Tanrnn evi olduunu vurguluyordu.
Marduk kral olduktan sonra, bir gn insan yaratt. Tiamatn kocasn ele geirip ldrd ve
onun kutsal kan ile topra kartrarak insan var etti. Burada en nemli nokta, insann
Tanrdan yaratlma fikridir. Dier bir nokta da, kanndan insann yaratld Tanrnn,
Tanrlarn iinde en aptal olmas ironisidir. Tanrlarn znden yaratlan insan ile Tanrlar
arasnda, ayn zden olmann getirdii bir balant vardr.

214

Babil, Smerlilerden ald dini kendine uygularken, kehanet konusunu da gittike

gelitiriyordu. Babilliler gnein yrngesini on ikiye bldler her blm kendine isabet
eden takmyldzla adlandrdlar. Adlandrrken semboller kullandlar. Bunlar Burlard.
nsann kaderi yazlm olduundan, bu kader gklerde bir yerlerdeydi (Smerlerin kader
tableti efsanesi hatrlansn). nsan doarken, kader tableti de gklerde yerini buluyordu.
Bylece insann doumu ile gkyznn durumu birbiri ile ilikilendirildi. Doum srasndaki
hkim gk cisimlerinin etkisinin insann kabiliyet ve kaderine etkisi olduu kabul edilirdi. Bu
Burlara bakarak kader okuma gnmzde bile hala devam eden bir alkanlktr. Yldz
fallar tarihten bu gne ulaan eski bir dost, irin bir oyun gibidir.
Babilde gk kaytlar M.. 1700 tarihlerinden itibaren balamtr. M.. 1700 ile 1681
yllarna ait tabletlerde Merkr, Vens, Gne ve Ayn hareketleri dikkatli olarak
kaydedilmitir.
nsanlar Gkyzndeki glerin etkisi ve Burlar konusunda binlerce yl durmadan altlar.
Astrolojinin temellerini attlar. nsanlk ta stne ta koyarak gizemler dnyasndaki
bilgilerini birletirmitir. Astrolojinin kurallar ifaclar da etkilerdi. Bitkilerin toplanma
zamanlar aya gre ayarlanyordu. Dolunayda bitki toplamazlard. Bitkilerin toplanma
mevsimleri, saatleri hatta anlar vard. Rast gele hibir ey yaplamazd. Kutsal szcklerin
tekrarlanmas zel giysilerin giyilip zel malzemelerden yaplm alet edevatn kullanlmas
da gerekirdi. Yaamn, lahi Glerin ltf ile var olduuna yrekten inanlr ve dzeni
bozmaya asla yeltenilmezdi.
Babilde ak tanras nanna tar olmutu. Ama ilevine devam ediyordu. Artk tapnaklarda
ak yapan gen kzlarn yannda gen olanlarda grlyordu. Bu Babilde mi ortaya kmt
yoksa Smerler Akkad devletinden miras m kalmtr, net belli deildir.
Babil bir kentten fazla bir eydir. Roma gibi Atina gibi bir ilkedir. Babilliler, Babil kentli
olmakla vnrlerdi. Kent birliktelik bilincine sahip gururlu insanlarn kenti olmutu. Onun
iinde Babil bir kavram olarak eitli adlara (hususiyetler) sahipti. Bu isimler ile ilgili bir de
hikye vardr. Marduk, Tiamat ldrnce dnyay yaratmt. Tiamat ikiye ayrd.
Yarsndan gkyzn, dier yarsndan yeryzn yaratt. Tiamatn damarlarndan nehirler,
kemiklerinden dalar meydana gelmiti. Bylece Marduk, imdi bildiimiz dnyay
yaratmt. Zaten tanrlar uzun zamandr kendilerine hizmet edecek birilerini istiyorlard.
Mardukda nce dnyay sonra insan yaratarak, dier tanrlarn bu isteine cevap vermi oldu.
Bunun zerine btn tanrlar oturup, Marduku tebrik ettiler ve kendilerindeki btn gleri
tek tek ona vermeye baladlar. Her bir gcn bir ismi vard. Marduka elli tane g verildi.
Bunlarn iinde atein gc, rzgrn gc vs vardr. Sonunda tm gler tek bir tanrda
toplanm oldular. Bu tek tanrya giden yolda ok nemli bir merhaleydi.
Daha sonra anlatlacak olan branileri ite bu Marduk klt ok etkilemi olmaldr. Btn
dier tanrsal gleri kendinde toplayan bir tanrnn Tek Tanrdan fark yoktur. branilere
tek tanr fikri buradan gelmi olmaldr. Daha sonra greceimiz gibi, braniler bu tek tanr
olmayan tek tanr fikrini Msra tam ve bylece orada tek tanr olarak Atonun
somutlamasna katkda bulunmulardr.

215

Hammurabi Kanunlar

Amorit Slalesinin kurucusu olan Hammurabinin kanunlarn herkes bilir. Bu kanunlarn UrNammu kanunlarndan yz yl sonra yaplmtr.
Hamurrabi, 42 yl gibi olduka uzun
bir sre hkmdar olmutur. Onun
zamannda Smerlilerle Samiler iyice
kaynamlardr. Kaynaan ve Babilli
olmaktan gurur duyan bu halkn,
dnya harikas bir ehirde yaamann
keyfini de srdklerini gnmze
ulaan edebi eserlerden anlyoruz.
Arkeolojik kazlarda gn na
kanlar ve Herodotun anlattklar
Babilin grkemini doruluyor. M.
1750 - M. 562 Babilin altn
alardr. Grkemli Zigurrat ve
tapnaklar, kprleri, ammuramatn
Babil asma baheleri
asma baheleri (bu bir Babil soyaddr
ve dnyann kral, Asur Kral amsiAbadn sarayndan bir kadn anlamndadr. Bizler Grekesi olan Semiramise alknz) ve
geceleri neft ya yaklarak aydnlatlan ehir, ehri saran ve zerinde drt atn ektii bir
arabann srlebildii 90 km.lik devasa sur duvaryla Babil gerekten ok grkemliydi.
Hatrlanaca zere Hammurabi (M. 1810? M. 1750) Babilin altnc kral idi. Babilin
siyasal, ekonomik, sosyal yaamn dzene koymas ve lkesini bir kanun lkesi yapmasyla
nlendi. Memleketin her yanna memurlar atayarak merkezi idareyi de glendirdi. Bu arada
Smer ve Akkad topraklarn fethederek Mezopotamyada Babil hegemonyasn kurdu.
Hammurabi (genelde gelenek, rf ve adetlere dayal) szl yasalar bir sistem iinde ele
alarak ta stunlara yazdrd. lk stun muhtemelen Babilin koruyucu tanrs Marduk adna
yaplm olan Esagila Tapnana dikilmiti.
Bu kanunnamenin birden fazla orijinal kopyasnn bulunduunu sylemeliyiz. rnein
stanbul Arkeoloji mzesi, British Mzeum ve Louvre. lk okunan ve ok iyi durumdaki
Louvre mzesindeki 2 m. boyunda silindirik bir ta stun stne yazlm olan kanunname
Akkad dilindedir ve ivi yazs ile yazlmtr. Yazldnda numaralandrlmayan kanunname
216

deifre edilirken eer ki diye balayan blmleri (ayrlarak) numaralandrlm ve 282

madde olarak dzenlenmitir. Bu kanunnamenin grkemli bir giri blm vardr. Bu Giri
blmnde Tanrlarn sevgilisi Hammurabinin stn zellikleri, Tanrlarn destei ile ulat
baarlar ve halk iin yaptklar saylr, bu arada kendisinin ve kanunlarnn kutsall da
sylenmi olur. Adalet ve bilgelik datan yce Tanr amas ( amas gne tanrsdr ve
babas Sin-ay; ikiz kardei tar-dnyadr) ile Babilin ba tanrs olan Marduk zikredilir.
nk Marduk Byk Efendidir. Cennetin ve dnyann efendisidir. Gc sonsuzdur.
Fakirlere yardm eder, ktleri cezalandrr. Mukaddimenin son blmn alntlyoruz
Kralln ebedi tohumu,
Kuvvetli kral
Babilin gnei
Smer ve Akkad memleketleri zerine nur kartan (yadran),
Drt cihana boyun ediren kral
Itarn sevgilisiyim ben,
Marduk, insanlar doru idare etmek (ve)
Memleketin idaresini ele almakla beni grevlendirdii zaman,
Memleketin diline doruluk ve adalet koydum.
(Halk memnun ettim) Halkn bedenini ho ettim
te o zaman:
Diye balar Hammurabi kanunlar.
Hammurabi kanunlar sayesinde toplumun sosyal yaps hakknda bilgi sahibi de olabiliyoruz.
Bilindii gibi o alarda, saray erkn ve rahipler dnda kalan halk bir snflama iinde idi.
(Bu snflama ekli uzun alar boyunca birok toplumda egemen olmutur). Bata
belirttiimiz saray erkn ve rahipler dnda kalan insanlar iin Babilde balca snf
vard.
Kiisel mlkiyet hakk (gayr menkul de dhil) ve ticaret hakkna sahip olan hr insanlar .
Gayr menkul sahibi olamasalar da para ve kymetli eya v.s sahibi olabilen bamllar .
Bunlar gerekte azatl klelerin oluturduu bir snf idiler.
Kle doanlar ve sava esirleri veya borlar nedeniyle kleletirilmi olanlar. Yani ksaca
kleler .
Hammurabi kanunlar batan aa okunduunda ayn sua takdir edilen cezann sulunun
snfna gre deitii hemen grlr. zgr bir insann para cezas ile kurtulabildii bir
suta, sulu kle ise gze gz, die di eklinde zetlenebilen kat bir ksas uygulanr.
Bu Kanunnamede; Kiisel mlkiyet, ticaret, miras, aile hukukuna dair hkmler (boanma,
eyiz balk paras miras v.b), sosyal hayata dair dzenlemeler olduka nemli bir yer tutar.
Byclk, hrszlk, yalanc ahitlik, iftira, insanlara fiziksel zarar verme adam ldrme v.b
gibi sular ileyenlere ngrlen cezalar yer alr.
Cezalar, sulunun zgr insan veya azatl veya kle olmasna gre farkl yaptrmlar ierse de
ksasa ksas ar basmaktadr. Kanunnamede sk sk Tanrlarn adaletine de bavuruluyordu.

217

Nehre (Frat) atlan zanl, nehir onu yutmazsa susuzluu kantlanm saylyordu. Dikkat
ekici olanlar zetleyelim.
ncelikle kanun uygulayclarn dikkatli ve adil karar vermelerine dair bir zen fark edilir.
Hatal hkm veren ve bunu da yazdran ve daha sonra hatas ortaya kan yarg yarglktan
men edildii gibi hatal olarak verdii para cezalarn on iki misliyle geri der ve asla bir daha
yarglk yapamazd.
Hrszlk ve iftira lme kadar varabilen ar bir ekilde cezalandrlyordu. rnein tapnak
veya mahkemenin maln almak, bir eve delik ap hrszlk iin girmek, hrszlkta sust
yakalanmak, birinin klesini bilerek almak veya alkoymak, ocuk almak lmle
cezalandrlyordu.
lm cezalar genelde lr veya ldrlr eklinde ifade edilmitir. Ancak maddede
ldrme ekli zellikle tanmlanmtr. Kundaklk, yangn esnasnda hrszlkta sust hali
ve anne ile ensest ilikide sulular atee atlyordu. Taammden (planl kast hali) cinayette
ise sulular kaza oturtuluyordu. Bunlar feci lm ekilleri olarak bilinirler ve balanarak
suya atmak, yakmak, kaza oturtmak gibi Kanunnamede zellikle belirtilmilerdir. Kaza
oturtarak infaz, taammden cinayet diyebileceimiz (madde 153 ) bir durumda
uygulanyordu. Alntlyoruz ...bir kadn baka bir adamn hesabna her ikisinin elerini
ldrrse sua katlan iftlerin her ikisi de kaza oturtulur
Yangn ktnda herkes sndrme faaliyetlerine katlrd. Bu esnada hrszlk yapan
yakalanrsa ayn atee atlrd . Atete yakmak cezas ok ar bir cezayd ve karmza bu
su bir de ensest sularnda kard.
Madde 157 ana-oul ensest ilikisine dairdir. Alntlyoruz: Her hangi bir kii annesi ile
ensest iliki suunu ilerse her ikisi de yaklr.
Madde 154 baba-kz ensest ilikisine dairdir ama ayn sertlikle cezalandrlmaz. Alntlyoruz:
Bir adam kendi kzyla ensest ilikiye girerse bulunduu yerden srlr.
Babilin snfl bir toplum olduunu ve cezalarn bu bak karlmadan takdir edildiini
sylemitik. ki madde bu durumu aka gzler nne seriyor. azat edilmi bir adam azat
edilmi bir adama vurursa on ekel der bir kle azat edilmi bir adama vurursa kula
kesilir.
Babilde de ocuk drmeye sebep olmak ar bir sutu. bir adam doutan zgr bir
kadnn ocuunun dmesine sebep olursa bu kayp iin on ekel der ama kadn bu
nedenle lrse ldren kiinin kz ldrlr. Kanunname bir yandan kadnlarn maln,
mlkn korumaya alrken, bir yandan da kadn erkein suunu stlenmek zorunda
braklyordu. Bu bir Mezopotamya (Ortadou) geleneiydi.
Evliliin szlemeye dayal olduu, szlemesi olmayan kadnn zevce olmadn
grmekteyiz. Kanunlardan tek eliliin esas olduunu ama ocuu olmayanlarn dier bir e
alabildiini, mirasn baz haller dnda miraslar arasnda eit datldn, kadnn eyizi ve
kiisel gelirlerini dilediince kullanabildiini reniyoruz. Ev yapanlar (mimarlar) verdikleri
maddi zararlar tazmin ederlerdi. Hastasna zarar veren hekimler de cezadan
kurtulamyorlard. Babasna vuran ocuun eli bilekten kesilirdi. Kle efendisine bakaldrp
benim efendim deilsin derse efendisi kulan kesebilirdi. Gze gz, cana can gibi

218

Hammurabi kanunlarnn ksas hkmleri, Tevratn ve Kurann ilham ald kaynak olarak
dnlmektedir.
Haksz yere hr adam esir ilan etme, kaak kleyi saklama, kle alma, hapisteki bir hr
domuun (hapisteyken kle bile olsa) kt muamele sonucu lmne sebep olma, ocuk
alma, Tapnak maln alma, sust yakalanlan baz hrszlklar, ispatlanamayan byk
iftiralar, devlete kar komplo kurma ve komploculara yataklk, gebe kadnn ocuunu
drtmek, ocuun ve/ veya annenin lmne sebep olmak, bir kadna evinde uyurken
tecavz etmek, askerden kama, kraln sefer arsna katlmama, kaptann malna zarar
verme(tekneyi batrmak olmal), yapt ev vb gibi yaplarn yklmas ile iindekilerin
lmne sebep olmak lmle cezalandrlan sulard. lm cezas verilecek sularda sust,
tanklar, yazl belgeler istendiine gre, lm cezalar oldu bitti eklinde uygulanmyor,
yeterince aratrlyor olmaldr.
6 maddede yer alan suya atma cezas genelde dolayl bir lm cezasdr. Ancak Kanun
koyucu ve kanunun uygulayclar Tanrlarn takdirine bavurmaktadrlar. Ticarette
dolandrma, zina saylabilecek ve evi terk, evine bakmama gibi sular bu kapsamda
cezalandrlabilmektedir. nfazda nispeten ar olan sularda eller balanarak suya atlyordu.
Mehur ksasa ksas olarak hafzalarmza ilenen maddeler ise sadece 3 tanedir (madde 196
197 200). Bu maddelerde bir adam bir adamn gzn karrsa onun da gz karlr ,
bir kimse bir bakasnn kemiini krarsa onun da kemii krlr , bir adam kendisi ile eit
olan bir adamn diini krarsa onun da dii krlr . Ama zarar gren kii kle ise bu ksasa
ksas kural yrmez. Azat edilmi adamn dii iin para cezas denir. Gz kan kle ise
veya kemii krlan azatl ise ceza yine para cezas eklindedir. Efsane haline gelen ksasa
ksas maddelerinde durum budur. Ancak halen corafyamzda geerli olan bu ksasa ksas
mant Musann Tevratnda ok geni bir uygulama bulmutur. Arap topluluklarn da bu
kanun mantn hi dlamad ve benimsediini sylemeliyiz. Ksasa ksasta da kaynak bu
kanunlar olarak gsterilmektedir.
Yzeysel bir bakla ksas gibi grnen ama daha ziyade suu tehir ve caydrclk esi
tayan bir dier uygulama da organ kesme, sa kesme ve/veya alna izik atarak bir nevi
damgalamadr. Bu maddelerin de says 6 civarndadr.
rnein bir maddede (127), bir adam Rahibelere (ki onlar Tanrnn kz kardeleridir) iftira
atar ve ispatlayamazsa aln iaretlenir (belki sa da kesilir).
Hastasnn ameliyatnda derin yark aarak ldren veya bakla tmr ap kr eden
hekimin ve klelik iaretini silen berberin elleri kesilir. Babasna el kaldran ocuk ta ellerinin
(balta ile kesilecei zellikle belirtilmi) kesilmesi ile olduka sert bir biimde cezalandrlr.
Anne ve babay inkr eden ocuun dili kesilir. Evi sebepsiz ve izinsiz terk eden ocuun
gzleri karlr. Kle efendisini inkr ederse kula kesilir. Bir azatl dierine vurursa yine
kulandan olur.
Stanne kastl olarak ocuu emzirmez anne babann onay olmakszn baka bir ocuk daha
alr emzirir yani ocuk onun elinde lrse anne baba stanneyi sulayabilir. Suu sabit
grlrse memeleri kesilir. Gnmz corafyasnda da hala geerli olan balk paras
kavramna da bu kanunnamede rastlanr.

219

Babil nasl bir yerdi?

Akkada bab-ilu Tanrnn kaps demektir. Smercede Kadingirra ayn anlamdadr.

Zamanmza ulaan en nemli bilgi kayna Herodot ve Strabonun yazdklar ile arkeolojik
kazlarn bulgulardr. Kent Dicle ve Fratn birbirlerine en fazla yaklatklar yerdedir.
Sardisten Susaya giden nl kral yolu daha sonraki yllarda buradan geecektir. Babil
imdiki Badatn 90 km. gneyine dmektedir. Mezopotamya kentleri iinde en gzeli, en
grkemlisi ve en iyi korunandr. Surlar daha nce de sylediimiz gibi son derece salam ve
devasa boyutlardadr. Strabona gre grnm bile caydrcdr . Herodot evlerin drt
katl olduunu sylese de kazlar Hammurabi zamannda evlerin genelde tek katl olduunu
gstermektedir. Zamanla ok katl evlere geildiini dnebiliriz. Babil deyince dinsel
mimarinin en nemli unsuru olan tapnaklardan ve ziguratlardan mutlaka sz edilmelidir.
ehirde irili ufakl onlarca ve kimine gre yzlerce tapnak vard.

220

Babilliler ehirleri ile vnrlerdi. Byk bir metropol olan Babilin ortasndan Frat
geiyordu. Fratn ehri nerede ise ikiye bldn arkeolojik ehir planlarna bakarak
kolayca anlayabiliyoruz. Fratn ehre girdii ve kt yerlerde, ehre gizlice girmeye
alan dmanlar artmak iin Kralie Nitoris tarafndan yapld varsaylan su labirentleri
olduunu, Saraylarn salam i surlarla korunduunu Heredottan reniyoruz. Yine nl
Babil kulesine ait bilgilerin nemli bir ksmn bize Heredot vermektedir. Herodot, M. 450
tarihinde yani Nabukadnezarn lmnden sadece 150 yl sonra Babile gitmiti. Yazarn ok
etkilendii bu grkemli ehrin tasvirinde abartmalar yapm olabilecei dnlse de,
yaplabilmi arkeolojik kazlar, baz tabletlerin zmlenmesi, Herodotu genellikle teyit
etmektedir.

tar kaps

Uzaktan Babile doru ilerleyen bir yolcunun ilk grecei ey kalnlklar 15 m. yi bulan ift
sral devasa surlar ve nl Babil kulesidir. Babil kulesi veya ziguratn gneyinde, Babilin
koruyucu tanrs Marduka adanm grkemli ve dev bir tapnak daha vard. ehri kuatan
surlar gemek isteyen bir kiinin phesiz kullanabilecei birok kap vard. Ama bunlarn
iinde en nls Marduk Tapnana giden Tren Yolunun balangc olan tar
tapnayd. tar Kaps ile Marduk Tapna arasndaki kutsal yolun iki tarafnda ykselen
duvarlarda yolu bekleyen 60 ardan 120 aslann figr bulunuyordu. tar kapsnn asl
Berlin, Pergamon Mzesindedir. Bu kap 12 m yksekliindedir. Kapnn yapmnda
kullanlan boya hala nasl yapld bilinmeyen mavi alkl sar srl tulalardandr ve
zerinde Mardukun simgesi olan ejder ve boa kabartmalar bulunmaktadr.
Antik Babil ehrin merkezinde tapnaklara ayrlm kutsal bir alan vard. Esagila veya Esagil
adyla da anlan Mardukun mehur tapna ile Etemenaki de denilen Babil kulesi yahut ta
zigurat buradayd. Bu kompleks son eklini Nabukadnezar zamannda (M.. 604 562)
221

almtr. Buras Dnyann ve br dnyann (cennetin) merkezi kabul edilirdi. Yaradl

mitinin yer ald Enuma Elite Babil dnyann mesnetidir. Babil dnyann merkezidir,
temelidir.
Efsaneye gre Marduk Babildeki zigurat ve tapnak kompleksini bizzat kendi talimatlar
dorultusunda yani Yukar Gklerin Yazsna gre yaptrmtr.
Deifre edene izafeten Smith tableti denilen tablete gre, Babil kulesi denilen nl zigurat 7
katl idi. Her bir basamak alan ve ykseklik olarak alttakinden kkt. lk basama veya ilk
kat kenar uzunluu 15 Gar (1 gar yaklak 6m dir.) olan tam bir kare idi. Ykseklii de
Tanrnn konutu olan son kat hari yine 15 gar idi. Yani nl Babil zigurat, ktlesel olarak
tam bir kp iinde ykseliyordu.
Plimpton 322 ad verilen ve
dnya
matematikilerinin
zerinde ok alt tablete gz
atalm. Bu tablet M.. 1900 M.. 1600 arasna tarihlenen eski
Babil zamanna aittir. Bu tablet
tamamen matematik ilemlere
aittir ve 60lk sistemdedir.
Gnmz
matematikilerin
zerinde ok alt bu tablet
artc bir biimde Yunanl
matematikilerden ok evvel,
antik Babilde Pisagor teoremi
adyla anlan matematik ilikinin
bilindiini ortaya koymutur. Bu
Babil kulesi
tabletteki tablolarn trigonometrik
tablolar
olduu
ve
a
hesaplarnn dzgn bir ekilde
yaplmasn salad anlalmtr. Tabi ki tm hesaplar ve tablolar Babillilerin kulland
60lk sistemdedir.
Babil ziguratnn her basamann deiik gzlem alarna sahip olduu anlalmaktadr.
rnein 2. basamakta, Babilin corafik enlemini (32,5 derece kuzey) gz nne aldmzda,
51 derece olan gzlem as her basamakla 6 derece artmakta ve 7 basamak ufuktan 75 derece
yksee uzanm bir platform gibi i grmektedir. Bu kutsal ziguratn inanlarnn bir paras
olarak bir gzlemevinin zellikleri ile ina edildiine ve Babillilerin bunu baaracak
matematik bilgisine ve dier donanmlara sahip olduuna da hi kuku yoktur. Matematikiler
ayrca Ziguratn kelerinin drt ana yn gsterdiini de belirtmekteler.
nce Smerler, peinden Akkad ve Babilliler gkyzn bir iek bahcesi, aalkl bir yer
gibi dnmlerdir.
Babil kulesi veya zigurat kerpi ve zift ile ina edilmiti, dtan sarmal olarak dolanan ve her
katta sahanlklar olan bir merdivenle klrd. En tepede yer alan tapnak blmnde yine
Herodotun aktardna gre ve muhtemelen Marduka adanm bir kutsal tapnak blm
vard. Burada altn bir masa ve ok atafatl sslenmi bir yatak bulunurdu. Hibir lml
gece burada kalamazd. Bu hak sadece zel bir ekilde seilen gen kadnlara tannmt.
Tanrnn geceleri buraya gelerek dinlendiine inanlrd.

222

British Museum da bulunan bir tablette de, Babili dnyann merkezi kabul eden bir ifade
vardr. Tintir = Babylon, Tablet 1 ad verilen tablette Babili ven onu niteliklerini sayan
ifadelerle Babil gklere karlmaktadr. Bu tablette tam 51 adet nitelik saylmaktadr.
Bunlardan 49 tanesi okunabilmitir 2 tanesi krktr. Bir kan alntlarsak:
Tanrlarn Kralnn ehri Babil
Halkna bar getiren Babil
Mardukun evi Babil
Anu, Enlil ve Eann evi Babil
Tanrlarn ve nsann yaratcs Babil
Kanunlar yapan Babil
Kutsal ehir Babil
Adaletin ehri Babil
Dmann kahreden Babil
Bilgelik ehri Babil
In ehri Babil
Grkemi daim Babil
Gklerin kudreti Babil
Gkle aa dnya arasnda ba kuran Babil
Tintir Tabletinde bu srer gider. Kutsal eylere ok sayda niteleme yapmak geleneinin gzel
bir rnei sergilenir.
Babil kulesinin veya ziguratnn efsanelemesi Tevrat sayesinde olmutur. Tevratta gerek
kulenin yaplmas gerekse ilevi hakknda birok ey anlatlr. Tevrata gre Byk Tufandan
insanl kurtaran Nuhun oullar (Sam, Ham ve Yafet) ve torunlar yani Nuhun ahfad bu
kulenin yapmclardr. Ba gklere kan bir kulenin yaplma isteini anlamak kolaydr.
Tanr katna ykselme arzusu ve bunun yksee karak elde edilmek istenmesi ki birok
kltrde nmze kar. ...ta yerine kerpileri... har yerine ziftleri vard der Tevrat.
Heredot ise bize ziftin kayna aklamaktadr. Babilden 8 gn uzaklktaki s ehrinden
akan bir rmak vardr. Bu su Frata karr ve ok byk miktarda (bitm) zift tar. Babil
surlarnn ve kulesinin yapmnda ite bu katran kullanlmtr
Geceleri Babil gayet iyi aydnlatlrd. Aydnlatmada Mezopotamyada yer yer topran
stne kan veya orada burada biriken neft ya kullanlrd.
Babil kulesi iin pek ok efsaneden biri de yledir. Efsaneye gre Tanr kulenin
ykselmesinden rahatsz olur ve kulenin inaatnda alanlar birbirinin dillerini anlayamaz
hale getirir. Dnyada eskiden insanlarn tek bir dili varken, imdi neden bu kadar ok dil
konuulduunun yks de Babil kulesinin yapmna balanm olur.
Ve Yahova Bunlarn hepsi tek kavim dedi. Konutuklar dil ayn, giritikleri ii yarda
brakacaa benzemiyorlar. Gelin de topraa inelim, dillerini ayralm unlarn; birbirlerini
anlayamaz olsunlar. Ve demoullar kentlerini kuramadlar. Oraya Babil dendi. Babil, yani
karklk. (Tevrat; Bu lke, 75.)
Akkadadaki ad daha nce grdmz gibi Babilu dur. Bb-il Tanrnn Kaps demektir.
Bu ad Batda Babylon, Eski Ahidde Babel, Kuranda da Babil olarak geer. Burada hemen

223

belirtmeliyiz ki bu szcn Eski Ahitte kargaa karklk olarak nitelenmesi olsa ya

tercme hatasdr ya da efsaneye uydurma igzarldr.
Herodota inanmak gerekirse Byk skender Babili yeniden kurmak iin molozlar
temizletti ama mr vefa etmedi. Yine Herodotun naklettii olduka ilgin bir evlenme
detinden sz etmeliyiz. Yln bir gn evlenme yandaki kzlar ehrin belli bir blgesinde
toplanr, adeta ak arttrma ile evlenecek erkeklere takdim edilirdi. En gzeller iyi paralarla
hemen e bulurdu. Bu satlar tamamen dayanma amal satlard. nk elde edilen gelir
ahslarn olmazd. Kolayca koca bulamayan irkin ve/veya sakat kzlarn evlenebilmesi iin
kullanlrd. Bu kzlarla evlenmeyi kabul eden erkeklere makul bir ekilde paylatrlr bylece
tm kzlar evlendirilmi olurdu. Herodota inanmak gerekirse gzeller kendileri kadar ansl
olmayan hemcinslerine bu adet ile yardmc oluyorlard. Aktarmaya altmz bu Babil
geleneine baka bir yerde rastlamadk. Balk paras ve drahoma karm bir usuln zarafet
iinde yapldn sanmaktayz. nk Heredot Ne yazk ki bu gzel gelenek artk yok
diye hayflanyordu.
Ziguratlar Kadim Mezopotamya uygarlklarnn sembolleridir. Ziguratlar gk-yer ve inan
arasnda kkl balar oluturan inan yaplardr. Birok kent devletinde kentin koruyucu
tanrs adna yaplan tapnak zigurat eklinde idi. Gittike daralan bu st ste ina edilmi
platformlarn en tepesi tanrnn tapna ile talanrd. Zigurat diye niteleyebileceimiz ilk
yap Kitab Mukaddeste Erek gnmzde Varka adyla anlan Uruk ehrindeki 4.000 yllk
Varka tapnadr. 3c Ur hanedanlnn ilk Kral Ur-Nammu, Ur, Eridu, Uruk ve Nippurda
ziguratlar yaptrmt. Uruk ehrindeki bu da grnmndeki ziguratn tepesindeki tapnakta
tm tanrlarn babas gklerin kral Anuya dualar edilirdi. Uruktaki Anuya tapnma gklerin
sahibi Ana Tanra nannaya tapnma ile sk skya balyd
Nippurda hava tanrs Enlil ile ei Ninlile taplrd. Ur ehri ise tmyle Ay Tanrs Sinin di
ve bu tanrnn kutsal says 30 du... ippar ve Larsa gne tanrs amand Eridu sular
tanrs Ea ya tapmay semiti ki onun olu Marduk Babilin tanrs olmu ve giderek
glenerek tanrlarn efendisi olmutu. Borsipa ehrini tanrs Nebo yazarlarn, yazclarn
tanrsyd. Tanrlarn ald kararlar onlara ulatrr, ktipleri korur bilgelik yolunda olanlar
severdi.
Mezopotamya ehir devletleri kadim uygarlklarn arpc kalntlar ile doludur. Ne yazk ki
zaten ge kefedilmi olan bu uygarlk merkezleri tamamen gn na karlamadan
Amerikann Irak igali ile bir kere daha perian olmulardr. Mzelerin yamalanmasn
takiben de eldeki kymetli ve esiz buluntular yok oldular. Bu eserler, onlarca yl ortalkta
grnemeyecek, sonralar bir yerde, hasarl ve dank karmza kacaklardr.
Hatrlanaca zere, Smerliler sonradan zigurat ve kulelere dnecek olan teraslar
eklindeki tapnaklar yaptlar. Gkle yer arasnda ykselen inan yaplar oluturdular.
Kadim Smer uygarlna ait kazlar ancak geen yzylda balamtr. nceleri mze
yamas amacyla yaplan kazlar ancak ngiliz arkeolog Sir Leonard Woolleyin 19221932
yllar arasnda yapt sistematik ve arkeolojik normlarla yapt kazlarla insanlk kltr
mirasna mal olabilmitir. Wooley ve ekibi 34 e yakn Ur yerleiminde 1800 den fazla mezar
bulmularsa da ou kayda deer bilgi bulgu verememitir. Ama Ur- Kral Mezarlar olarak
literatre geen ve esiz buluntular olan 16 adet zel mezar, yapl teknii, llerin
gmlme biimleri, lye refakat eden kurbanlar ve eyalar, duvar sslemeleri bakmndan
gerekten son derecede zgndr. Bu mezarlarn kral ve kralie soyundan gelenlere ait olmas

224

nedeniyle Ur-Kral mezarlar olarak anlrlar. Bu mezarlar Ur kentinde zel bir kutsal meknda
(Temenos Duvar iinde) yer alr.
Mezar odalar genelde ta temeli olan tula duvarldr. st ksmlar kubbe biimindedir. Bir
veya iki salon eklinde blmlendirilmilerdir. Mezarlarn ounda insan ve hayvan
kurbanlarna ve birok eyaya rastlanmtr. ok arpc olan mezardan sz etmek
istiyoruz.
Woolleyin (Privete Greaves den atfla PG ile balayan numaralar vermi) PG1054 sicil
numaras ile kaydettii Mes-Kalam-Dugun mezar. Mes-Kalam-Dug Kutsal veya Gzel
lkenin Kahraman diye tercme edebileceimiz bir anlam tar. Mezar erken dneme aittir.
Mes-Kalam-Dugun adn kral listelerinde bulamayan Wooley onu prens olarak kaydetmitir.
Ama sonralar bir baka mezarda ondan lugal yani kral olarak sz edildii ve einin adnn
da kralie Ninbanda olarak getii ortaya kmtr. Bu mezarda kraln kafatas ve altn
miferi ok iyi korunmu durumdadr. Bu mezarda hi kurbana rastlanmamtr.

Ur kral mezarlar 1

PG 799 da bulunan Standart Kutudan daha nce sz edilmiti. Bu kutu ok mehurdur. 20 cm

uzunluunda olan bu kutunun bir yznde sava bir yznde bar anlatan ok gzel
kabartmalar vardr. Tahta kutunun zeri bitmle kapldr. Sedef, deniz kabuklar ve lacivert
tandan yaplm sava ve bar sahneleri ok iyi tasvir edilmitir.

225

Girit

Nihayet, M.. 2100 - 1400

yllarnda, Girit n plana
kar. Ortadouda Tun
devrine girilmitir. Orta
douya Tun yapmnda
kullanlan kalay madeninin
byk
bir
blm
spanya'dan
geliyordu.
Corafi konumu nedeniyle,
Girit bu ticaretin kilit
noktas idi. Ve bu ticaretten
byk bir pay alyordu.
Ayrca, Kbrstan bakr
getirip, spanyadan zaten
gelen kalay da katnca,
Giritin kendi, Tun imal
eder hale gelmiti. Bylece
Girit, hem imalat ve hem
de arac idi. Bu sayede,
teknii
ve
ekonomisi
olaanst bir dzeye eriti.
Bata maden sanayi geliti.
Tuntan ift azl baltalar,
hanerler ve kllar retildi.
Sslemelerde
altn
ve
gm
kullanlyor,
anlatlamaz
gzellikte
kabartmalar yaplyordu. Bir
baka nemli sanayi de seramikilikti. Torna ve piirme frnlar kullanlarak, bakmaya doyum
olmayan, Girit'e zgn vazolar, kaplar retiliyordu. Bunlarn sanat deerleri ok yksekti. Bu
eserler tm paralel medeniyetlere ihra ediliyordu. Girit dokumaclk, mhr kazmaclk ve
mcevhercilikte ok gelimiti. Para yerine bakr paralar kullanlyordu. Tabii denizciliin
ne denli gelimi olduunu sylemeye gerek yok. Tm ticari faaliyetler, bugn bile tam deifre
edilmemi bir yaz ile kil tabletlere ileniyordu. Bulunan kil tabletlerin ksm zmlenmesi,
bunlarn stok ve alm satm listeleri olduunu gstermitir. Girit uygarlnda, gnlk olaylar
anlatan ve sosyal, kltrel, askeri, ticari yapy gsteren yazlar imdilik bulunamamtr.
Giritlilerin ilkel olsa da basm tekniini kullandklarn gsteren bulgular vardr. M.. 1600

226

yllarna endekslenen ve bask iin kullanld sanlan bir disk Giritte Phastos saraynda
bulunmutur.
retim ve ticaret, daha nce grdmz klan rejimini zd, toplum snflat. Artk ehir
merkezlerinde zenginlik akan evler ve yollar vard. Ama kentlerin varolarna gidildike, nce
orta halli ve sonra fakir yerleimlere rastlanyordu. Artk Girit uygarl ve baehri Knossos
olan devlet, Ege adalarna yaylm ve hatta Anadolunun Ege kylar ile ve Trakyaya
atlamt. Bu uygarla efsanevi krallarnn adna atfen Minos devleti veya Minossos da denir.
Uzak topraklar, ynetici yollanarak ve vergiye balanarak ynetiliyordu. Girit'te bata kral
vard, ama ruhban snfn ve tapnaklarn gc de, tm, dier medeniyetlerde olduu gibi,
ynetimde nemli idi. Brokrasi de gelimi ve ynetimdeki yerini almt. Askeri gcn
temelini milisler oluturuyordu. Snfl toplum gelitike ve rant dalm keskinletike, milis
gcnn savama istei azalmaya balad. Ordu gcn kaybetti. Buna, bu corafyann doal
afeti olan depremler ve yanarda faaliyetleri de yardm etti. Artk zengin ve gl Girit
devleti, yabanclarn istilasna akt.
Giritte, Tanrlar deil Tanralar vard. Tanralarn en eskisi toprak ana olan Gaia idi. Gaia
bereket tanrasyd. Bitkilerin, hayvanlarn, insanlarn domasna o yol aard. lmde ise
ana Tanrann onlar iine ektiine inanlrd. Gaia, toprak ana, daha sonra, Grek mitolojisine
konu olacak tm Olympos Tanrlarnn anasdr. Onun kiiliinin deiik ynleri, daha sonra
dier Tanralarda da grlecektir. Hera, Zeusun kars olmadan nce bitkiler Tanrasyd ve
evlenme kanunlarnn bekisiydi. Demeter, budayn anasyd. Daha sonra Atina ehrinin
koruyucu Tanrs olacak olan, Athena zeytin aac tanrasyd.
Knossos veya Minos uygarlnn, ileride Yunanistanda ok nemli olacak ecinselliin
kayna olduu teorisi ileri srlr. Knossos devleti, adann snrl olan besin maddelerinin
yeterli olabilmesi iin nfus planlamasna gitmitir. Bunun iin bulduu metot, ecinsellii
tevik ederek, kadn erkek ilikisini minimize etmeye almaktr.
Daha ileride teferruatl olarak ele alnacak olan koku verici reine ve ttslerin, tapnaklar ve
evlerde kullanldn ve pek ok kimse tarafndan vazgeilemez hale geldiini hatrlatmak
gerekir. Bunlar ok pahalydlar, yani deyim yerinde ise arlnca altn deerindeydiler (o
dnemde altn bir deiim arac deildi).
Arlnca altn eden bir baka bitkisel rn safrand. Yunanca ad ile Krakos hem efsanevi
kutsal bir bitki idi, hem mutfaklarn, hem boyacln vazgeilmeziydi. Ana vatan
Mezopotamya olsa da Anadolu, Ege adalar, ran yaylalar gibi byk bir corafi yaylma
gstermiti. Giritte Knossos saraynda safran toplayan hayvan (muhtemelen maymun)
freski bulunmutur. Bir gram safran iin 200 civarnda iek toplamak gerektiini sylersek
deeri anlalabilir (yarm kg safran iin 75 000- 80000 iek lazm bu da bir futbol
sahasndan byk bir alan demektir). Safran arlnn 100.000 kat kadar su ile kartrlarak
kullanlsa da sarya boyama zelliini kaybetmez. ok eski dnemlerden itibaren safrann bu
mkemmel boyama zellii fark edilmiti. Tanralar safran iekleri ile ssleyen, azizlerin
balarndaki haleleri ve kutsal giysileri safran sars ile renklendirirlerdi. Byk bir inan da
safrann afrodizyak etkisine olan inant. ranllar, Hintliler, Ortadoulular, Araplar, Yunan
adalarnn bir ksm bu inanlar gerei safran hala yemeklerinde (genelde tren yemekleri)
kullanrlar.

227

Asur ticaret sleri

Anadolu M.. 18001700

Anadoludaki ilk yazl belgeleri, Hattilerde veya Hititlerde deil, Asur yerleimlerinde
buluyoruz. Bu Asur yerleimleri bir nevi ticari s niteliindeydi. Yani Hititler, kimilerinin
imparatorluk bile dedii, ilk merkezi Anadolu devletini kurmadan nce, Asur ticari
yerleimleri bize yazl belgeler brakmaya balamt. te, M.. 1870 den balayarak, bu
belgeler bize, Kaneten (Neadan) baka kentler de olduunu ve bu kentlerin yneticileri
bulunduunu bildirmektedirler.
Asur ile Anadolu arasnda yaplan ticarette, Asurdan Anadoluya kalay ve dokuma tanrken,
Anadoludan Asur'a bakr, gm ve bazen de altn giderdi. Dokuma rnleri ya Asurda
dokunuyor veya Babilden getiriliyordu.
Ticaret kervanlarnda eekler kullanlrd. Tccarlar birka eekle yola kar, yolda bunlar
birleerek konvoylar olutururlard. Yollar tehlikeli idi. Sk olmasa bile kervanlara haydutlar
saldryorlard. Zaman zaman kervanlar korumak iin korumalar tutuluyordu.
Anadolu ile yaplan ticaret, Asurlu tccarlara byk gelirler getiriyordu. Kalay ticaretinde kar
% 100d. Alcnn veresiye almas halinde % 30 faiz uygulanyordu. Bu dnemde altn
gmten sekiz kat deerliydi. 70 Kg bakr bir Kg gme edeerdi. Demir olma olasl
olan bir maden gmten 40 kat daha deerliydi.

228

Asur ticaret kolonilerinin olduu kentlerin krallar, yaplan ticaretten vergi alyorlard.
Dokumalarda ederin yirmide biri, kalayda altm bete ikisi krallarca vergi olarak alnyordu.
Kervan yolu zerindeki krallara ise zaman zaman yzde on yol vergisi verildii oluyordu.
Meteorit demir ve kymetli talar, genelde, yresel krallarn kendileri tarafndan satlyordu.
Yani yerel tekeller oluturulmutu. Yksek kr ise, bu blgelerde kaakln olumasna
sebep oluyordu. Krallar kaaklkla mcadele ediyorlard. Ayrca tespit edilen kaak isim
ve tarifleri dier kentlere de datlarak, kaakla kar, mmkn olduunca top yekn bir
mcadele srdrlyordu. Asurlu tccarlardan alnan vergilere karlk, krallar, tccar ve
kervanlar korumak ve kayplar garanti etmek ykmll tayorlard. Ayrca tccarlar
(Asurlu tccarlar), siyasal adan ve adli adan, yerel krallklara deil Asura balydlar.
Anadoludaki Asur ticari yerleimlerinde oturan Asurlular ska yerli halk ile evlenmilerdir.
Bu evlilikler nedeniyle yerli halk isimleri kil tabletlere gemitir. Bu isimlerde hem Hatti ve
hem de Hitit adlarna rastlanmas, daha o tarihlerde nfusun kark halklardan olutuunu
gstermektedir. M.. 2000 1600 yllar arasnda Hatti, Hurri gibi beyliklerin yan banda
Hint-Avrupa kkenli beylikler de yer almt. Hint-Avrupa kkenli prenslerin, yerli halk ile
daha rahat anlaabilmek gibi politik nedenlerle, kendilerin Hatti veya Hurri adlar vermi
olmalar, prensliklerin hangisinin Hatti, hangisinin Huri ve hangisinin Hitit olduunun
anlalmasn zorlatrmaktadr. Bu eitli prenslikler arasnda egemenlik savalar yaplmt.
Ama az ileride grlecei gibi 250 yl sren egemenlik savalarndan sonra kazanan bir Hitit
prenslii olacakt.
Anadoludaki Hatti, Hitit beylikleri dneminde, Kusara, Nea, Hattua, Zalpa, Puruhanda,
Mama, Taiama, ibuha gibi bildiimiz ve bilmediimiz en az 20-30 prenslik vard. Bunlarn
hepsi Hatti dneminin bandan beri var ola gelmilerdi. Bu prenslikler zaman iinde tek tek
Hint-Avrupallarn ynetimine getiler. Ancak ynetilecek halk Orta Anadoluda Hatti halk,
Dou ve Gneydou Anadoluda Hurri halkyd. Yukarda adlar saylan kentlerin zaman
zaman byk yangnlarla tahrip olduu grlmektedir. Biz bu yangnlar prenslikler arasndaki
egemenlik savalarna yormaktayz.
Sonuta, zamanla, Orta Anadoluda hkmeden snf Hititlerden olutu. Hattiler ise
hkmetmeseler de, yaam biimleri, kltrleri, dinsel dnceleri, sanatlar ile bu topraklarn
temel esi olmulardr. Hititler oturduklar corafi blgenin ad olarak, Hattilerden aldklar
Hatti szn benimsediler. Krallarna " Hatti lkesi kral ", halklarna " Hatti adamlar "
dediler. Anadoludaki Asur ticaret kolonileri kltrel ve toplumsal adan Anadoluyu fazla
etkilemediler. Zaten, Anadolu halk, kendi iine kapank ve d etkilere mesafeli tutumunu
genelde hep srdrmtr.
Hitit tarihinin akna gemeden nce, biraz Bat Anadoluda kurulu bir devletin durumundan
bahsedelim. Bat Anadoluda, Egede, bir devletten veya rgtl bir yerleimden haberimiz
var: Arzava (Arzawa). Arzavallarn kim olduklar konusunda belirgin ve tartmaya yer
vermeyecek bilgilere sahip deiliz. Bu nedenle biraz tahayyl etmek gerekiyor. leride, bu
oluum hakknda daha somut ve detayl bilgilere kavuulursa, Arzava ve dolaysyla Trkiye
tarihinin bir blm iyice netleir. O zamana kadar, biz unlarla yetineceiz. Daha nce
Hititlerle beraber Luvitlerin de Anadoluya geldiklerinden ve Anadolunun bir blmnde
Hititeye ok benzeyen bir dilin, Luvicenin konuulduundan bahsetmitik. Luvicenin aslnda
Hitit dneminde, Anadolunun her yerinde yaygn olarak konuulduunu gsteren belirtiler
oktur. Ve hatta Luvice dili, kendi Hiyeroglifi ile Hitit ta ve kaya antlarnda yaygn olarak
kullanlmtr. Hitit kanunlarna bakldnda Luviya lkesi ve Arzava lkesi adlar birbiri
yerine, dnml olarak kullanlmaktadr. Bu Luvicenin, Arzava lkesinin dili olduu

229

anlamna gelir. Bizce Arzava, Hititlere gevek balarla bal, ama genelde Hitit denetiminde
bir akraba devletti. Yani Hitit devletini, Arzavay da iine alan bir devlet olarak dnebiliriz.
Zaman, zaman Hitit devletinin Arzava zerindeki politik gcn kaybettii ve aralarnda
iktidar mcadelesi yapld dnemler olmutur. Hatta bazen, Arzava krall Hititlerin en
nemli rakiplerinden biri haline gelmitir.
Arzava (Arzawa) topraklar, Manisa, zmiri de kapsayan bat Anadolunun Ege topraklardr.
Arzavann kuzeyi Assuva (Assuwa) dr. Arzava topraklarna daha sonra Lidya denecektir.
Bozkrn kenar kavimleri, Hititler, Luvidler, Palalar, Anadoluya, Trakya zerinden gebe
topluluklar olarak, boy boy ve uzun bir zaman diliminde gelirken, ayn dnemde, belki ondan
bir sre nce, ama belli zaman diliminde akarak, Hititlerle ayn kkten olan bir dili
konuan, akraba topluluklar da Yunan yarmadasna, Ege adalarna yerlemeye baladlar.
Akalar, onlar ve onlara akraba kabileler Yunanistana giriyorlard. Yunanistana giren
gebelere Hititlerden daha yakn akrabalk derecesindeki baz topluluklarn Anadoluya da
geldiini ve zellikle Bat Anadoluya seyrek bir ekilde yerletiklerini dnmek doru
olacaktr. Troya VI, bu kavimlerce yerleilen bir yerleimdir. leride, Troya'dan daha fazla
bahsedilecektir.

230

1. Kitap, Faydalanlan eser ve

kaynaklar.
. Alinge Curt, Mool Kanunlar, Ankara niversitesi
. Armstrong Karen, Tanrnn Tarihi, Ayran
. Akurgal Ekrem, Anadolu Kltr Tarihi, TBTAK
. Akurgal E., Hatti ve Hitit Uygarlklar, 1995
. Akit lhan, Kent uygarlklar ile Trkiye, Kentbank yayn
. Alp Sedat, Hitit anda Anadolu, TBTAK
. Alp Sedat, Hitit Gnei, TBTAK
. Aristo, Atinallarn Devleti, Dnya klasikleri serisi 4, Cumhuriyet
. Avcolu Doan, Trklerin Tarihi 1. Kitap, Tekin yaynevi
. Baines John ve r Malek Jaromi, Eski Msr Atlasl Byk Uygarlklar Ansiklopedisi, letiim
yaynlar
. Blunder Caroline, Evlin Mark, in, letiim Atlasl Byk Uygarlklar Ansiklopedisi
. Bowker J., The Religious Imagination and the Sense of the God, Oxford, 1978
. Bowker J., Problems of Suffering in Religions of the World, Cambridge, 1970
. British Museum, An Introduction to Ancient Egypt, London 1979
. Bury J.B., Meigs R.,A History of Greece to the Death of Alexander the Great, London 1952
. Campbell Joseph, Tanrnn Maskeleri, mge
. Ceram C.W., Tanrlarn Vatan Anadolu,
. Challaye Felicien, Dinler Tarihi, Varlk yaynlar
. Chamoux F., La Civilisation grecque, Paris 1963
. Clough Shepard B., Uygarlklar tarihi, Varlk yaynlar. Muazzez lmiye, nannann
Ak, Kaynak yaynlar
231

. Cumhuriyet Bilim Teknik, 2000 2006 aras kan eitli makaleler

. Muazzez lmiye, Kuran ncil ve Tevratn Sumerdeki Kkeni, Kaynak yaynlar
. Muazzez lmiye, Hititler ve Hattua, Kaynak yaynlar
. Muazzez lmiye, Sumerli Ludingirra, Kaynak yaynlar
. Muazzez lmiye, Zaman Tneliyle Sumere Yolculuk, Kaynak ocuk yaynlar
. Darwin Charles, Trlerin Kkeni
. Daumas F., La Civilisation de lEgypte pharaonique, Paris 1965
. Diamond Jared, Tfek, Mikrop ve elik, TBTAK, Popler Bilim Kitaplar
. Dinol Ali M., Anadolu Uygarlklar Cilt 1, Hitit ncesi Anadolu, Grsel yaynlar
. Dinol Ali M., Anadolu Uygarlklar Cilt 1, Hititler, Grsel yaynlar
. Dinol Ali M.,Anadolu Uygarlklar Cilt 1, Ge Hititler, Grsel yaynlar.
. Eberhard Wolfram, in Tarihi, Trk Tarih kurumu, Ankara 1995
. Edward Carpenter, Intermediate Types Among Primitive Folk, London
. Encyclopedia of Homosexuality ilgili blmler
. Encyclopedia Mythica
. Glgam Destan, Dnya klasikleri serisi 20, Cumhuriyet
. Hamilton Edith, Mitologya, Varlk yaynlar
. Hanerliolu Orhan,

Dnce Tarihi,

. Hanerliolu Orhan, zgrlk dncesi, Varlk yaynlar

. Hoffner A. ncest, Sadomy and Bestiality in the Ancient Near East, Verlag Butzon and
Becker, 1973
. nan Abdlkadir, amanizm, Trk Tarih Kurumu
. James William, The Varieties of Religious Experience, New York 1982
. Jewish Encyclopedia, New York, 1901 Macic ve dier balklar
. Kramer S. N., Tarih Smerde Balar, Kabalci yaynevi

232

. Leroux Gabriel, Eski Akdeniz ve Yakn Dou uygarlklar, Varlk yaynlar

. Levi Peter, Eski Yunan, Atlasl Byk Uygarlklar Ansiklopedisi, letiim yaynlar
. Lewin Roger, Modern nsann Kkeni, TBTAK
. Lise Manniche, Sexsual Life in Ancient Egypt, London
. Lloyd Seton, Trkiyenin Tarihi, TBTAK
. Kramer S. N., Tarih Smerde Balar, Kabalci yaynevi
. Mellaart J., Anatolia before c. 4000 B.C. and Anatolia c. 2300 1750 B.C. , Cambridge
Ancient History, 1966
. Nicholas de Lange, Yahudi Dnyas, Atlasl Byk Uygarlklar Ansiklopedisi, letiim
yaynlar
. Roux Jean - Paul, La religion des turcs et des mongols, Payot et Rivages, 1984
. Roux Jean - Paul, Histoire des Turcs, Fayard 2000
. Sevin Veli, Anadolu Uygarlklar Cilt 1ve 2, Anadoluda Yunanllar, Grsel yaynlar
. ah dris, Dou Bys, Sre Yaynclk, 1987
. ener Cemal, amanizm, Trklerin slamiyetten nceki Dini, Etik Yaynlar, 200 .
. Tanilli Server, Yzyllarn gerei ve miras Cilt 1, Adam yaynlar
. Terence J.Denkin Evidence for Homoseksuality in Ancient Egypt
. Waldemar Bogoras, Amarican Antropologist, 3(1901), 80-108
. Wells H.G., Ksa dnya tarihi, Varlk yaynlar
. Zeldin Theodore, nsanln Mahrem Tarihi, Ayrnt Yaynlar 1999
. http://eclipse 99.nasa.gov/
. http://en.wikipedia.org
. http://en.wikipedia.org/wiki/Ice_age
. http://timelines.ws/
. http://www.bbc.co.uk/sn/
. http://www.cam.ac.uk/

233

. http://www.catalhoyuk.com/
. http://www.dunyadinleri.com
. http://www.hermetics.org/
. http://www.nationalgeographic.com.tr
. http://www. nationalgeographic.com
. http://www.ngdc.noaa.gov/paleo/
. http://www.ox.ac.uk/

234