D AHA AZ

~ DAHA

OK

TOP U

Z G R L K
E K OL O J i

ANARiZM

Rolf Cantzen

Almancadan

... ....

eviren:

Veysel

Atayman

ROLF CANTZEN
1955 doumlu siyaset bilimci Rolf Cantzen, Hannover ve
Berlin'de, siyasal bilimler, felsefe ve Alman filolojisi
okudu. Halen Bat Berlin' de yaamaktadr. eitli radyolarda, Freie-niversiUit Berlin'de retim grevlisi olarak
alt. Yeni toplumsal hareketler, kendi kendine yardm,
siyasal ekoloji ve anarist kurarnlarn yeniden kurgulanp
deerlendirilmesi, vb. konularda yaynlar vardr. Ayrca
gene Freiheit unter saurem Regen (1984; Asit Yamuru Altnda zgrlk adl bir almas daha bulunmaktadr. u
sralarda Almanya'da bir televizyon kanalnda Kropotkin'in ak mektuplar zerine hazrlad bir program yaynlanmaktadr. Ayrca Berlin'de anarizm zerine dersler
vermektedir.

Ayrnt: 93
Inceleme dizisi: 47

Dah.a Az Devlet Daha ok Toplum

Ozgrlk/Ekoloji!Anarizm
Rolf Cantzen
Almancadan eviren
Veysel Atayman
Yayma hazrlayan

Zeynep Atayman
Kitabn zgn ad
Weniger Staat-Mehr Gesellschaft
Freiheit/kologie!Anarchismus

Fischer Taschenbuch Verlag/I 987

basmndan evrilmitir.

Fischer Taschenbuch Verlag

Bu kitabn tm yayn haklar

Ayrnt Yaynlar' na aittir.
Kapak illstrasyonu
Waldemar Swerzy
Kapak dzeni
Mustafa Kemal Ersin
Basma hazrlk

Renk Yapnevi (O 212) 516 94 15

Bask

Renk Basmevi (O 212) 518 54 36

Birinci basm
Nisan 1994
ISBN 975-539-061-8

AYRINTI YA YlNLARI
Piyer Loti Cad. 17/2 34400 emberlita-lstanbul Tel: (0 212) 518 76 19 Fax: (O 212) 516 45 77

Rolf Cantzen

DAHA AZ DEVLET
DAHA OK TOPLUM
zgrlk/Ekoloji/Anarizm

NDEKLER

-NSZ .......................... ~ ...................................................................... ll

. GiRi ..................................................................................................... s
Anarist kuramiann yeniden deerlendirilmesi ve onlara
sahip klnas niin gerekmektedir? Bir ilk saptama: ................ 16
2. Devlet grleri alannda antropolojik ncller ........................... 20
a. Liberalizm gelenei ............................................................... .21
b. Devleti sosyalizm gelenei ...................................................23
c. Anarizm gelenei ..................................................................25
3. Anarizm- Kavrarnlara ilikin bir snrlama denemesi................ 30
a. Anari-lsz zgrlk ....................................................... .3I
b. Anarizm- "Allm dzenin dna taan"
bir liberalizm .......................................................................... .32
c. Anarislerin anarizmden anladklar ................................. .. 34
d. Anarizm bir "izm" deildir ................................................. .39
e. zgrlk anaristler ......................................................... ..4 1

I.

Il. ST RTLM BR GELENEN YENDEN

DEERLENDRLMES ..................................................................... .42
. lerlemeden emin olma duygusunun sarslmas ve aa
uygun olmayan anarizm ...............................................................43
a. Hiyerarik dzen ve aa uygun olan
(ve olmayan) anarist dzen tasarmlar ................................ .45
b. Tek boyutlu ilerleme kavram ve aa uygun
olan ve olmayan anarist topya .................................... ......... 5
c. "Dnce sistemlerinin egemenlii" ve
anarizmdeki, aa uygun olan ve olmayan kuku ................. 55
2. Tarihin p ynlarnn stnde ................................................... 62
a. Marx Bakunin' e kar .............................................................63
h. Marksizm Anarizne kar .....................................................66
c. Proletarya diktatrl ya da devleti ykma ......................... 68
d. Bolevik kardevrim .............................................................. ?
3. iddete bavurmayan dzen ideali ve anarist iddet.. ................ 74
a. Anarizm ve terrizm ..............................................................75
b. iddete dayal devlet dzeni-iddetsiz toplum dzeni ........... 77
c. iddetsizlik ve iddete kar direnme ......................................79
d. Propaganda eylemi ..................................................... ........... 80
e. Albert Camus: 'Yujka yrekli cani" ....................................... 83
l Ama ve ara .......................................................................... .84
III. ANARZMN TOPLUMUN ORGANiZASYONUNA LKN
ALTERNATiFLER ............................................................................ 86
. Merkeziyeti devletin federalizm araclyla datlmas Proudhon ....................................................................................... 88
2. Devlet ve "katmanlam" toplum-Landauer. ...............................9
3. Konseyler ve federalizm-Bakunin .................................................95
4. Komnalizm ve federalizm-Kropotkin .........................................98
5. Anaristterin parlamenter demokrasi eletirileri zerine............ 100
6. Anarizmden zgrlk perspektifler: Yaplam toplum ...... 103
a. Toplumun devletsizletirilmesi ............................................. 04
b. Devletin toplumsal/atmlmas ............................................. l 05
IV. ANARZMN EKONOM DZLEMNDEK
ALTERNA TPLER ......................................................................... 12
l. retim kooperatifleri ve ekonomik federasyon-Proudhon ......... l 13
2. Sosyalizm-Ayrlm olann birletirilmesi .................................. 1 19

3. Konsey temsilcilikleri ve dnya sanayinin organizasyonuBakunin ....................................................................................... 123

4. Anarizm ve sendikalizm ............................................................ 127
5. Btn kapsayc kooperatifler ve belli bir biimden
yoksun balar-Kropotkin ............................................................ 133
6. Emein anlam ve nemi zerine ................................................ .l37
7. Anarizmden kaynaklanan zgrlk perspektifler:
Toplurucu sosyalizm ................................................................... 140
a. "Kapitalizmin dtna k" .................................................. 140
b. Kapitalizmin toplumsal/atnlmas .. .................................... 146
V. ANARZMN SOSYAL DZLEMDEK!. ALTERNATFLER ........ 153
l. Bir toplulua ait olma.................................................................. 156
2. Kiinin kendini birey olarak dayatmas ....................................... 160
3. Kadnn zgrlemesi ve anarizm .............................................. l63
4. ocuun zgrleimi .................................................................. 168
5. Aile-"En son doal birlik" ya da
"otoritenin ekirdek hcresi" ...................................................... 181
6. Anarizmin iindeki zgrlk perspektifler: Kiinin bir
birey olarak kendini dayatmas ve toplulua aidiyetin
somut biimi ................................................................................ 186
a. Sosyal alann devletten arndnlmas .................................. .l87
b. Sosyal olann toplumsalltrlmas ..................................... .l90
VI. EKOLOJ VE ANARZM ............................................................. .l94
1. Anarizm ile ekolojinin birletirilebileceklerine ilikin
eitli rnekler ............................................................................. 196
a. Deer yarglarnn, yaplmamas gereken bir
biimde genelletirilmesi ....................................................... 197
b. "Doalc yanh karsamalar" ............................................ 199
c. Doa' nn aslyla/zyle il intili anlaylar ........................... 201
2. Ekoloji-Kavram, klie, ideolojik arptmalar .............................. 205
3. Zihniyet ve ekolojik duyarlk ...................................................... 208
a. Bilgi kuram dzZemindeki kuku ve
Landauer' de insan doa ilikisi ............................................ 208
b. nsanlll "doall" ve sosyallii-Kropotkin. ...................... 212
c. "Byk htnle" birlemilik-Landauer ve Kropotkin ....... 216
4. nsanmerkezcilik ile "doalclk" arasnda ................................. 218

a. nsann doaya uyum salamas ya da

doann uyum salamas ....................................................... 219
b. El dememi ve sosyal gerekiere
gre dzenlenmi doa .......................................................... 222
c. Akln kurban ........................................................................225
d. Kant-sav getirmenin snrlar ..............................................226
5. Anarizmin teknolojiye ve sanayiye ynelttii eletiri .............. 228
a. Landauer: Endstriyalizm eletirisi
anlamndaki Marksizm eletirisi ........................................... 229
b. Teknolojik ilerleme ve sosyal knt ..................................232
c. zgrlk bir teknoloji .......................................................235
6, Anarizm ile ekoloji nasl ilintilenebilir...................................... 238
a. nsanmerkezci anlaya dayal sosyal bir ekoloji ................ 239
b. Anari ve ekoloji ................................................................... 242

VII. ANARiST KURAMLARIN OK KARMAIK TOPLUMLAR

BAKIMINDAN TAIDIKLARI NEM VE ANLAM ..................... 247
1. Anarist eletiri: zgrlk perspektifler iin bir nkoul ............ 250
a. "Doal rekabet" anlayna dayal
antropolojinin eletirisiyle ortaya kan deiik bak as ...... 250
b. "Ekonominin" ilerleme modellerine
ynelik anarist eletiriden
ortaya kan deiik bak as ............................................... 253
c. nsann dncesinin btnyle
denetlenip ynlendirilebilecei
grne ynelik eletiriden kan yeni bak as ..................... 255
2. Direnme biirnleri ......................................................................... 257
3. Anarist kurarnlardan tretilebilecek zgrlk dntrme
tasarmlar .................................................................................... 259
a. Yeni toplu"mun eskisi iinde hazrlanmas ................................ 260
b. " ... Kapitalizmin dna kmak... " .......................................... 261
c. " ... Devleti toplumun iinde emerek eritmek ... " ....................... 264
4. Gnmzdeki zgrlk eilimler ve perspektifler. ..................... 267

- DPNOTLAR ............................................................. ,........................ 271

- ANARZMN BALICA DNRLERNN
KISA YAAM YKLER ............................................................... 287
- KAYNAKA ..................................................................................... 289

"Bunun zerine, evde kald

ve oturup bir kitap yazd:
devrim yaparken
lambalarn nasl
temizlenebilecei

zerine."
Erich Mhsam

NSZ

renci ayaklanmasndan bu yana gerek szle gerekse eylemle

devrime olan inancn her zaman ak seik gstermi olan kr sakall bir anariste, anarist kurarn ve dnceleri yeniden ele alp,
onlar gnmzn sorunlaryla balantl olarak yeniden deerlen
dirme ve onlara sahip klnasn salama niyetimden bahsettim.
Anarizmin, teki dogmalarnn yan sra en bata devlet aygtnn
devrimle paralanmas perspektifini gereki bulmadm, d9lay
syla byle bir devrimin uruna abalamaya demeyeceini sylediimde, baya fkelenerek, kitabn nsznde, bu anarist olmadm apak belirtnemi istedi. Burada bir talebi seve seve yerine
getiriyorum. Bu kitap, yle sanyorum ki anaristkrio kendi haklarndaki dncelerini dorulamaktan uzak olduu kadar, anarizm

[olumsuz]* nyarglara da katlmaktan ve bunda uzak duracaktr.

Saysz otoriter eilimin ortalkta cirit att gnmzde, anarist kurarnlar eletirel bir gzle ele alp onlara yeniden sahip kl
masn salamak bana ok nemli grnyor. nk anarizm,
baka hemen hibir siyasal kuramda bulmayacamz kararllktaki
egemenlik-tahakkm eletirisiyle, ortaya att toplum tasarm ve
idealleriyle ve nihayet ekoloji ynnden nem tayan dncele
riyle vazgeilmez bir eletiri perspektifi sunabilir. Anaristler toplumun brokratikletirilmesi ve devletletirilmesinin getirecei
tehlikelerin farkna varm, tekbiimli, merkeziyeti ve esneklikten
uzak, kat dzen yaplarna kar km, ademimerkeziyeti, ~ok
eitlilik ieren ve kendi kendini yneten bir toplumdan yana olmulardr. Anarislerin tahakkm ve egemenlikten arndrlm,
ademimerkeziyeti bir toplum kurma idealleri, retim glerinin
denetlenmeden gelimeleri yznden bireylerin gerek siyasal, gerekse ekonomik zgrleme umutlarn yar yolda brakan, doal
evrenin anlaml bir ekilde korunup biimlendirilmesini nleyen
bir ilerleme anlayna ve projesine ters der.
Bu olumsuz gelimelere zellikle anarist kurarn ve dnceler
kar durduklar iin, anarizmin bir so"l radikalizm olarak anlal
d ya da devlet aygtn paralamay hedeflemi salt devrimci bir
kurarn dzlemine indirgendii yorumlar dzeltmek gerektiini dnyorum. Anarizmi bu ya da benzeri balamlarda arptanlar ya
da anlamn daraltanlar sadece burjuva ya da sa-sol muhalifler olmayp, bu yanl anlalmalara bizzat kimi anarislerin de yol at
bir gerektir.
Bu [darlatrc] nedenlerden tr, anarizmin almlanmasnda,
anarizmin devlet eletirisi dzlemindekibirbirinden ok farkl kuramsal neri ve dncelerinin yan sra, zellikle bu kurarnlarda
yer alan yapc-kurucu ve olumlu eleri, somut topyalar ve toplum tasarmlar pek dikkati ekememektedirler. Gene anarist yaz
larda yer alan ve mevcut toplumun cepheden btnsel bir devrimle
"yklmasna" gerek kalmadan, tahakkmden arndrlm ya da takonusundaki

yaygn

lar dorulamaktan

Kitaptaki

keli

lanlmtr.

(.n.)

12

parantezler evirmenin kendi

aklamalarn

belirtmek iin kul-

hak:km zayflatlm bir topluma nasl dntrlebileceine, dolaysyla da amalanan bir sosyal devrimin nasl adm adm gerekletirilebileceine ilikin kuramsal balanglar da nem kazanmaktadrlar. Bu kurarnlar ortaya atanlarn niyetleri ne olursa
olsun, bunlarn iinden, okboyutlu ve toplumsal dntrmeye
cepheden bir devrimle kalkmayan stratejiler gelitirilebilir.
Bu kitap iki temel amata odaklanmtr:
1) Anarist kurarn ve dnceler iindeki "yapc-kurucu" e
leri eletirel bir szgeten geirerek deerlendirip bunlara yeniden sahip kmak; bu eleri, gnmze kadar sregelen anarizmin almlanmas srelerinde yer alan olumsuz -eletirel
eler ile birletirerek, bu almlamann eksikliklerini gidermek,
bylelikle anarist kurarn ve dncelere hak ettikleri sayg ve
deeri iade etmek,
2) "Daha az devlet daha ok toplum" tezi balamnda anariz
min zgrlk [libertar] perspektiflerinin bir taslan sunmak.
zgrlk [libertar] ifadesini anarizmin perspektiflerini tabir sfat olarak kullanmak istememin nedeni, zgrlk anarizmden yana olduumu belirterek, kendi anarizm anlay
m ile yukarda deindiim indirgenmi anarizm anfaylar
arasna mesafe koyabilmek, ama ayn zamanda anarist kuramlarla
ilintimi koruduumu da belirtmektir.
Yerinzin snrl olmas, aklamalar ok ksa gememe ve eitli sorunlar ancak temel kavrarnlara indirgeyerek ele alnama yol
ayor. Bu nedenle anarizmin alabildiine heterojen yaps iinde
yer alan kimi anarist kurarnc ve akmlara hi deinmeden gemek kanlmaz oldu. Dolaysyla elinizdeki kitap anarist kurarn
ve dncelerin derli toplu, eksiksiz bir sunumunu gerekletir
mekten ok uzaktr.
Gene burada kabaca "izdiimiz zgrlk perspektiflerle"
anarizmin, [yeni bir toplumsal rgtlenmeye katkda bulunabilecek] nerilerinin tmn ve tadklar potansiyel olanaklar tkettiimiz dnlemez. Amacm daha ok, zeri rtlm anarist
kurarnlar "inceleyip gzden geirmek", yani gerekli bir "revizyo~
nun" ardndan, bunlarn uygulanma anslarnn ne olduuna dikkati ekmektir.
mamlayc

13

Burada, yeri gelmiken, profesrlerde ender rastlanan bir davrabana bu alma ve inceleme srasnda eletirel bir destek
veren ve beni ilgilendiren konularda yol gstermekle kalmayp,
toplumun btn ksmi alanlarnn radikal bir demokratikletirrne
hareketiyle dntrlmesi konusunda gelitirdii tasarmyla
(kendisinden farkl olarak benim demokratikletirmeyi bir ideal
deil de btn kt devlet biimlerinin en iyisi olarak anlarnam bir
eyi deitirmez) alnama ok olumlu katklarda bulunan profesr Fritz Vilmar'a teekkr borluyum. Gene saysz tartmalara
katld iin Annegret Stopczyk'e kranlarm belirtnem gerekir.
Ama asl, yazlanlar "okuma" gibi ok zahmetli ve usandrc bir
iin altna giren; gerek eletirileriyle, gerekse kitabn nemli bir
blmn yeniden tartmaya amasyla bana yapt katklardan
tr Michael Weidinger'e teekkr ederim.
Berlin, Ocak 1987
nla

14

I. GiRi

"Bylece demokrasi- datp imha etmeyi hedefledii

devlet gcn ve zorunu ele geirmeye kalknca, kendi
kendini paralayp yok etti. "
Pierre Joseph Proudhon

Hemen hemen herkes devlet olmazsa kargaa ve anarinin boy

gstereceinden emindir. Byle bir durumda insanlarn birbirlerini
ldreceklerinden, bask altna alacaklarndan, birbirlerini smrp kleletireceklerinden kimsenin kukusu yoktur. En azndan,
insan denen varlk kkl bir deiime uramadka, bu sonularn
kanlmaz olaca dnlmektedir.

Bat

demokrasilerinin savuniculanna bakacak olursak, insanlar

yle kalrlar. Bu varsaymdan yola knca da, insanlar
birbirinden koruyacak ve insana yarar bir hayat olanakl klp
gvence altna alacak bir devletin varl artk kanlmaz bir zorunluk olarak belirir. Byle dnenler iin, devlet; dzenin, gvenliin ve zgrln salanp korunmasnn nkouludur. Devnasl/arsa

15

letin varl olaan ve doal olduu gibi, varolma haklln da savunmaya gerek bile yoktur. Yant verilmesi gereken soru','sadece,
ne byklkte bir devletin zorunlu ya da gerekli olduu sorusudur.
Eski Dou Bloku devletlerindeki Marksizm-Leninizm temsilcilerinin dncelerine bakacak olursak, iinde yer aldklar sosyal,
ekonomik vb. ilikiler ne kadar iyiyse insanlar da o kadar iyi, tersine ne kadar ktyse o kadar ktdrler. Hayat etkileyen genel koullar dzeltilirse, insanlar da dzeleceklerdir. Ve komnizm aa
masna gelindiinde "yetkinleme ve kusursuzlama" sreci
devletin gereksizleecei ve yava yava yok olup gidecei bir gelimilik basamana ulaacaktr. Ancak henz yetkin ve kusursuz
olmaktan uzak olan _gnmz koullannn deiebilmesi iin, sos_yalist toplumun btn alanlannda youn bir devlet egemenliine
.!htiya vardr; ve mevcut sosyalizm uygulamasnda ancak daha
[azla devlet araclyla ileride komnizm aamasnda devletten t_!i_:
,nJi8le vazgemek mmkn olacaktr.
Anaristlerse bu konularda farkl dnmektedirler: "Reel sosyalizmde" de ister burjuva demokrasilerinde de, insann sosyal bir
ibirlii ve dayanma erevesi iinde kendi yaamn birey olarak bizzat belirleme ihtiyacn hayata geirmesini devlet engellemektedir. Anarizmin insan anlayn belirleyen temel ilke ve varsaymlarnn zemininde, devletin varlnn hakl gsterilip
savunulmas hangi koullarda olursa olsun kesinlikle olanakszdr.
Anarist dnce, devletin insan zne her koulda yabanc ve aykr olduu teziyle, gerek burjuva-kapitalist gerekse "reelsosyalist" uygulamadaki devletin meruluk temelini reddeder.
"... bir iyiletirme arac olarak... tarihin gndeminde
yepyeni bir anarizm durmaktadr. "
Horst von Gizycki

1. ANARiST KURAMLARIN YENDEN DEGERLENDRL

MES VE ONLARA SAHP lKILMASI NN GEREKMEKTEDR?- BR LK SAPTAMA:

Bugn ileri srlen daha az devlet taleplerinin hedefleri, devletin

belirli alanlardan elini ekmesini salamaktr. Ekonomi politikala16

rna

devletin daha az mdahale etmesini istemek, pazarn ve serbest rekabetin glendirilmesini amalayan dnceleri desteklemek anlamna gelmektedir. "Solun" devlet eletirisi de, grld
kadaryla, liberalizmin baboluunun sk ve sert nlemlerle denetim altna alnmas talepleriyle snrlanmtr. Devleti liberalizmi
frenlemeye aran "sol", sosyal politikalar alanndaki kimi istisnalan bir yana brakacak olursak, genellikle devlet eletirisini, zelletirmeye gsterdii tepkiyle snrl tutmaktadr. Gelecee ynelik
bir toplumsaHama beklentisi ve olasl, "solda" tamamen unutulmua benzemektedir; oysa demokratik sosyalizmde, "toplumsalia
trma" hareketi kapsaml bir demokratikletirme, hatta yer yer
kendi kendini ynetme [zynetim] hedefleriyle btnletirilmiti.
Gelgelelim yerleik solun devlet karlarn her eyin stnde tutan
geleneksel devletilik anlay, tabanda rgtlenmi bir demokrasi
temelinde kendi kendini yneten kurumlar hayata geirecek bir
toplumsaliatrmay engellemi, toplumun rgtlenmesi ve dzenlenmesi srasnda hiyerarik yaplara yol vermi, sonuta da toplumsaliamay bir yana brakarak, toplumun devletletirilmesi politikasn ne geirmitir.
Gerek bir toplumsaliatrma projesinin, yani daha az devlet
daha ok toplum tasarmnn hayata geirilmesi asndan bugne
kadar ortaya atlan kurarnlarn eksiklikleri u noktalarda toplanmaktadr:

- Radikal bir devlet eletirisinin yokluu; yani yerleik solun

kendi otoriter devleti geleneini sorgulamamas,
- Liberal burjuva kuramlarn1n arptmalarndan kendini arn
drm~ bir toplum kavramnn gelitirilememesi,
- Ademimerkeziyeti bir zynetim ve kendi kendini rgdeyip dzenleme temeli zerinde kurulu, ibirliine yer veren
sosyal bir topluma* ilikin ne herhangi bir yaklamn ne de bu
Almanca'da sozial ve gesellschaftlich terimleri dilimizdeki "toplumsal" szc
ile karlanabiliyor. Genelde Almanca metinlerde de birbiri yerine geebilan terimler bunlar. Ancak sozial, genelin karlar, esenlik ve iyilii boyutunun vurgulad halde "gesellschaftlictt' kavram bu anlam tam veremiyor. (Sosyal yardm, sosyal dayanma, sosyal kanun vb. balamlarnda olduu gibi) Metnimiz
zelinde ayrca devleti olmayan bir toplumsallama, devletilie alternatif zellikler anlamnda da sozial/sosyal kavram ok zel bir ilev ve anlama brnyor. Metin ama ve nerileriyle zaten genel anlamdaki gesellschaftlich/
F2/Dah<.

Az Devlet Dahu ok Toplum

17

ynde herhangi bir olaslk ve beklentinin bulunmay,

- Siyaset ve devlet alan kadar ekonomik ve sosyal alan da iin
iine katan ve salt bir devlet eletirisinin tesine geerek tahakkm sorunlarn da dta brakmayan bir eletirinin yokluu.
Liberal muhafazakar ve devleti-sosyalist dnce zemini zerinde daha az devlet talebinin daha ok toplum talebiyle rttrl
mesinin olanakszl, anarist kurarnlarn eletirel bir gzle yeniden ele alnmasn gerekli klmaktadr. rnein srf pazarn daha
da geniletilmesi amacyla devletin kltlmesini isteyen dn
celer, anarizmin tahakkmden arndrlmlk ideali ile uyumaz
lar. nk daha ok pazar, [bu alanda daraltlan ve snrlandrlan]
devlet egemenliinin baka alanlara kaymasna yol aabilir. (rnein zel teebbse baml olarak alanlarn zerindeki devlet tahakkmne dnebilir.) Anarist kurarnlarn iinde yer alan anarizme zg bir toplum kavram ve bu kavramdan tretilen bir
"toplumsallatrma" anlay, merkeziyeti olmayan, "kendikendini
yneten, sosyalist, sosyal ve tahakkmden arndrlm bir topluma
ynelik beklentilere" uygun dmektedir. "Toplumsallatrma",
toplumun sadece tek bir alanna, rnein ekonomik alanna ynelik bir dntrme olmayp toplumun btn alanlarn kapsamak
zorundadr; dolaysyla sosyal devletin yan sra eitim ve retim
kurumlarn da iine alr.
Bu kitapta, klasiklemi anarist dnrlerin tantlmasnn ~n
nde gelen amac, baklarmz, hayata geirilmesi olanakl "zgrlk niyet ve beklentilere" evirmek ya da ortaya atlm yeni
toplum projelerini ve tasarmlarn ve bu yndeki mevcut kuramsal
admlar anarist kurarnlara dayanarak eletirmek, bunlarn nemli
ve ie yarar yanlarn ne kartmak ve zgrlk bir anlayla
bunlar birbirine ilintilemektir. Bu zgrlk yaklamlar ve gelecee ynelik beklentiler, olumsuz anlamda hayalci olmamza ve
mevcut gerekliin hi de i ac olmayan durumu karsna, kat,
toplumsal terimine kullanm alan brakmyor gibi.
Bu kayglar yakalayabildiimiz lde (yazarn bilinli bir kullanm yoluna gittiini de varsayarak) sosyal nitemini ne kardk. "Sosyal toplum" gibi bir tamlama da artk bu balamda anlalrlayor kansndayz. (.n.)

18

dnsz bir ideal kartmamza gerek brakmadan, sa-sol ya da

muhafazakar-ilerici aynnma dayal kalplam dnceleri bir lde de olsa gidermemizi, onlar arasndan kendimize bir yol aralamamz salayabilirler.
Anarist kurarnlarn eletiriden geirilerek yeniden deerlendi
rilmesi ve onlara sahip klnas bizce aadaki nedenlerle gncel
bir gereklilik olmutur:
- Toplumsal sreleri aklamaya ynelik gelenekselliberal ve
devleti-sosyalist modeller, tpk ierdikleri toplumsal hedefler
gibi, nemlerini yitirmektedirler. "Sol"un, Marksizmin ve liberalizmin bunalmndan sz ediliyor olmasnn hakl gerekeleri
bulunmaktadr.

- Mevcut tm siyasi kamplardan ykselen daha az devlet talebinin bireysel zgrlklerin gerekletirilmesi ve bireyin kendi
yaamn belirleyebilmesi idealleri ile birlikte ele alnmas,
anarist dncenin zemininde mmknken, ayn eyi, liberal,
devleti-sosyalist ve muhafazakar siyaset kurarnlar zemininde
yapmaya kalkmak pek akla yatkn gelmemektec:r.
- Anarist dnce, zgr toplum hedefine giden sadece tek bir
yolun mutlaklatrlp baka olas yollarn dlanmasna kar olduu gibi, gene tek bir toplumsal rgtlenme ve yaplanma biiminin geerli ve olabilir biricik "doru" yol olduunu ne srmeye kalkmaz. Anaristler, tahakkmc rgtlenme ve
yaplanma biimlerinden arndrlm eitli zm yollarnn
yan yana yer almasn daha doru bulurlar. Anaristler, hiyerarik-merkeziyeti toplum yaplarn redderek, birbirlerini tamamlayc, eitli olanaklar ieren yaplar tercih etmilerdir. Bu anlamdaki "anarist oulculuk", bir yandan toplumun yeniden
yaplanma sreci yol alrken, tek tek bireylerin de kendilerini
gelitirmeleri iin onlara byk olanaklar sunmakla kalmaz, kiilerin arta kalan bo alanlardan bireysel tercihleri ve kararlar
dorultusunda esnek bir tarzda yararlanmalarn, altyapnn deiik dzlemlerinde etkili olmalarn ve hiyerarik olmayan yaplar yer yer hayata geirip yaygnlatrmalarn olanakl kl
nay ngrr. Cepheci olmayan bu strateji, bana, batnn sanayi
toplumlar gerei karsnda geerli ve mmkn biricik strateji
olarak grnmektedir.

- Gnmzdeki sosyal hareketler, anarizm konusundaki bilgisizliklerine ve yanl bilgilendirilmiliklerine karn, anarizme
giderek daha ok yaknlk duymaktadrlar. [Almanya'da] duvarlara yazlm ve daire iine alnm "A" harfi bu ilginin bir
belirtisi olarak yorumlanabilir. Anarislerin de kendi konum ve
tavrlarn adlandrmak amacyla kullandklar "zgrlk"
(libertar) kavramna YELLER Partisi iinde sosyalizme, ve
fundamentalizme* kar olan bir akm da sahip kyor (ancak
bunu yaparken anarizmin geleneine ve kuramiarna gereken
ilgiyi gstermiyor) 1. Sosyal demokrat eilimli evreci sosyalistler de, boyuna anarist kurarnlarn bu balamdaki nemine dikkat ekiyorlar, ama onlar da tpk "evreci zgrlkler"
[kolibertar'ler] gibi, anarist kurarnlar konusunda ayrntl bir
bilgiden yoksun durumdadrlar.
"(Bu sylenen/erden),

rastlant

sonucu ve otoriter yoldan

kitlelerin ahlak (ilkesi)
gerektii sonucu

gerekletiri/mi uzlama/arn,

olarak temel alnmas

kartlmamaldr. "

Gustav Landauer

2. DEVLET GRLER ALANINDA ANTROPOLOJK

NCLLER
Birbirleriyle rekabet halinde olan siyasal kurarnlar bu kurarnlarn
dayandnld farkl insan anlaylaryla aklamaya kalktmz
anda, bunlar alabildiine ematize bir yorumla deerlendirmi oluruz. Byle bir anlayla ele alnan toplum kuramlar, kabaca
bekte toplanabilir:
- iyimser bir insan tablosunu temel alan toplum kurarnlar
(insan iyidir;)
- Ktmser bir insan tablosunu temel alan toplum kurarnlar
(insan ktdr);
- nsann toplumsal-sosyal evresi kadar iyi ve kt olabileceini ileri sren toplum kuramlar.
ideolojik ve dinsel temel ilkelere dnsz ball ieren zi~insel tavr (.n).

20

Byle kaba ve ematik blmlendinnelerin, kuramsal balama

sakatlamaktan da teye, toplum kuramlarnn tarihsel
dou koullarn da doru kavramamz nleyecei gerei bir
yana, bu insan anlaylarndan herhangi birisinin seilerek kurama temel alnmas, bir dnya gr ve anlay meselesi olarak alglanp keyfiletirildiinden, bunlara bal kurarnlar da olduka
ksr kalmaktan kurtulamayacaklardr. Biz kendi almamzda
gene de "iyi" ve "kt" insandan sz edecek olursak, bu, burada
szn ettiimiz insan anlaylarndan birine bylece katldmz
anlamna gelmeyecek; daha ok, belli bal dnce biimlerini tanmlamak, bunlarn kanlmaz sonularn sorgulamak, bylece
eletirel bir deerlendirme yapmak amacna ynelik olacaktr.
Bu balamda karmza kan sorunsal beraberinde u dnceleri de getirmektedir:
- Toplumun iinde "kt" insanlarn da tekilerle birlikte bar
iinde yaayabilmesi iin "iyi" bir devlete ihtiya vardr.
-"yi" devlet, sekinlerin yardmyla toplumu gerektii gibi yaplandrabilirse, toplumsal-sosyal ortam ve evrece belirlenen
insan eninde sonunda "iyi" insan olacaktr.
- "yi" bir insan, bar ve srekli bir birliktelii salayacak
bir devlete gerek duymaz.
Bu alabildiine kaba ve ematize edilmi rnekleri gz nnde
tutarak, eitli devlet anlayiarna gene kabaca ve ematize ederek
deinmek; bunlar temellerinde yatan insan anlaylaryla birlikte
ele alp birbirleriyle karlatrmak istiyoruz:
bakmz

a) Liberalizm gelenei
Liberalizmde devlet her eyden nce yurttalarn ekonomi alarekabetlerini dzenleyici ve dzeltici bir ilev tar. Devlet,
bireye elden geldiince az kstlama getirerek, onun zgrce gelimesi iin gerekli olanaklar gvence altna alr. En bata ekonomik alanla ilintili bir zgr gelime sz konusudur ve bu gelime
nin gerekletii yer de, bireylerin rekabet alan olarak anlalan
toplumdur. Liberaller, toplumu her eyden nce, bireylerin birbirleriyle yartklar bir rekabet ortam olarak alglarlar. Devlet, topnndaki

21

lurnun karsnda onu dzenleyici ve birletirici bir g olarak yer

Bireylerin birbirlerine kar olularnn gerekletii yer olarak anlalan toplumsal alandan farkl olarak ortak ama ve hedeflerle, ortak inan ve ilkelerle biraraya gelmi insanlarn olutur
duklar (biz buna topluluk, komn ya da cemaat diyeceiz) zel
alan, insanlarn birbirleri iin birlikte olduklar alan oluturur.
Liberal kurarnlarn birounda, belli bir tarihsel toplum biiminde [formasyonunda] insanlarn birbirleriyle rekabet halinde olma
durumu, "doal toplum" terimiyle ifade edilmi; ayrca rekabeti
davran; doal, deimez bir insan huyu ve alkanl olarak mutlaklatrlmtr. Hobbes, daha 17. yzylda, devletin zorunluunu
aklarken, bunu "insann insann kurdu" olduu gerekesine ba
lam; insann bencil ve sosyal doas nedeniyle, toplumun gl
bir denetleyiciye muhta olduunu ileri srmt. Darwin'in evrim
kuramnn daraltlarak toplumsal alana aktarlmas sonucunda, 19.
yzylda "varolma mcadelesinin" -insanlarn ve btn canl varlklarn iinde yer aldklar bu mcadelenin- bir doa yasas olduu
anlayndan yola klarak, kapitalizmin rekabet ilkesine doai
yasal bir meruluk kazandnimak istenmi, bireylerin toplum iinde
birbirleriyle rekabet halinde olular, hibir zaman deimeyecek,
zamanlarst bir insan davran olarak mutlaklatrlmtr.
Bu dnceler, liberal ekonomi kuramiarna girmi ve insan
toplumuna ilikin varsaymlar biimlendirmitir. Bu yaklarnlara
gre insari birey olarak eksik bir varlktr; tek bana ayakta kalmas mmkn deildir, bu yzden de toplum iinde yaar. nsann
sosyallii ya da toplumsall bu eksiklii dengeleme zorunluu
nun sonucudur. Liberalizm gelenei iinde, bu yaklamdan insann toplumsall ve bireyselliine ilikin olduka indirgemeci bir
anlay ortaya kmaktadr.
Burada genel ve tipiK: yanlaryla idealize edip yalnlatrarak ele
aldmz liberalst toplum anlay, ideoloji olma kukusu yaratan
aadaki iki temel varsayma dayanr:
1. nsanlar adeta doal bir zellik olarak, birbirlerini rakip
gren bir davran iindedirler ve her eyden nce ekonomik
karlarn "bencilce" korurlar.
2. Bu yzden toplum, kartln hkm srd yer olarak analr.

22

lalr ve bu birbirine kar olma durumu devleti zorunlu klar.

Bylece kar karya olma durumu, devletin gvence altna ald
snrlar iersinde tutulur ve mevcut koullardaki devletin bask tekelinin yardmyla oyunun belirli kurallarnn uygulanmas sala
nr.

b) Devleti sosyalizm gelenei

Liberaller, ancak zgrl sadece hukuksal, siyasal ya da ekonomik bir sorun olarak anlamakla kalmayp, kendi zgrlk ideallerini gerekte var olan ilikilerde snadklarnda ve bu ilikilerin
snrlar iinde kk bir aznln ekonomik zgrlnn, bam
l olarak alan ounluun zgrln yitirmesine yol atn
grdklerinde, daha az devlet talebinin kendi bireysel zgrlk
idealleriyle elitiini fark etmektedirler. Bu yzden daha az devlet ile daha geni bireysel zgrlk talepleri arasndaki balam, bir
zorunluluk olarak anlalmamaldr.
Bundan tr, sosyalistler, liberallerin daha az devlet talebini,
varlkllarn ve onlarn temsilcilerinin, devletin mdahaleleriyle k
stlanmakszn insanlarn emek gc zerinde tasarrufta bulunabilmelerini salamak zere n plana kardklar bir talep olarak grmekte ve bunu kukuyla karlamaktadrlar.
Sosyalizmi devletin yardmyla gerekletirmek isteyen sosyal
demokrat ve devleti sosyalistler, yani eski "Dou Bloku"nun
"reel sosyalistleri" ve teki sosyalistler, nce bireysel zgrln
nkoullarn salamay, yani ekonomik eitlii ve bununla balan
tl olarak ekonominin yol at eitsizlikleri azaltnay gerekli
grmektedirler; bunu da daha fazla devlet araclyla gerekletir
neyi ngrrler. Bu yzden devleti sosyalistlerin en nde gelen
siyasal hedeflerinden biri, devlet mekanizmas zerinde etkinlik
kazanmaktr. Bunu gerekletirmenin yolu ise, ya parlamentoda
ounluu elde etmek ya da devlet erkinin bir devrimle ele geirilmesi ve bir "proletarya diktatrlnn" kurulmasdr. Bu sosyalistlerin ortak zellikleri, devletilikleridir: yani sosyalizmin her
eyden nce [merkezi] devletle ve devleti nlemlerle oluturulabi
leceine ve garanti altna alnabileceine dair inanlardr. Dier
23

yol, yani ademimerkeziyetilik ve dolaysz olarak her insann do

rudan toplumsallamasyla sosyalizmin kurulmas yolu, onlar iin
geerli bir yol deildir.
Devleti sosyalistlerin devrim sonras Rusyas'nda, iilerin i
letmeleri dorudan ellerine almalarn ve konseyler araclyla
kendi kendilerine iletmelerini engellemi olmalar ve bugnk sanayi toplumlarnda ou partili sosyalistin, alanlarn iletmeleri,
iyeri komiteleri araclyla ellerine almalarna scak bakmamas,
hatta engel olmas, devletilik sapantsnn tipik belirtisidir. Devlet erkini ellerine geirme eiliminin yan sra, (?zellikle sz konusu insan gruplarnn dorudan toplumsallatrmay becerecek durumda olmadklar saplants, devleti sosyalist zihniyetin tipik
belirtilerindendir. Gerek bir toplumsaliatrma perspektifi henz
tamamyla terk edilmemi olsa bile, ar basan yaklam, nce zgrl ve sosyalizmi salayacak koullarn yaratlmasnn gerektiidir; yani devlet egemenliinin yardmyla nce toplum biimi
deitirilecek ve insan "iyi" bir sosyalist insana dntrlecektir.
Ve bu sre bir zorunluluktur.
Hemen hemen btn devleti sosyalistlerin dediklerine bakacak
olursak, devletin ilevinin sadece ekonomik alann yapsnn dei
tirilmesiyle kstlanmamas gerektiini, cahil ve olgunlamam
kitlelerin iyilii iin devlete ait eitim ve retim politikalar arac
lyla bu kitleleri belli bir kalba sokmann zorunlu olduunu
reniriz. 1863'te kurulan "Genel Alman i Dernei"nin ilk baka
n olan Lassaile'nin szleri, bugn pek ok devleti sosyalistin
hala stnden atamad, eitim ve retimdeki diktatrce bir zihniyete dayal, tepeden bakan tavra iyi bir rnek oluturuyor. Lassalle, Hegel'in etkisi altnda, devleti, insan soyunu mkemmelleti
ren bir olgu olarak aka ver: "Devlet, bu zgrl, insan
soyunun zgrle doru bu gelimesini gerekletirme ilevi ta
yan gtr. .. Bylelikle devletin amac, insan yaamnn serpilip
ileriye doru olumlu gelimesini salamak, baka deyile insann
kaderini, yani insan soyunun gerekletirme yetenei tad kltr, insann gerek varoluu haline getirmektir. Ama, insan soyunun eitilmesi ve zgrle doru gelimesidir." (1973, 43)
Devleti sosyalistlerin, Lassaile'den yaplan alntda. da ortaya
24

kan ve ksaca zetlenen yaklamnn temelinde, insan zelliklerine ilikin gizli bir varsaym yatar. Bu varsayma gre insan, egemen-otoriter yol gstermelerden ve eitimden yoksun olursa, ortaklaa ve dayanma iinde yaayamaz; alamaz. Dolaysyla
zgr bir toplum ya da sosyalizm ve komnizm, bireylerden ve onlarn gereksinim ve karlar.n birarada gerekletirilmesinden doamayacana gre onlar adna, onlar iin ve onlarn istekleri d
nda, devlet tarafndan adm adm gerekletirilecektir. Devleti
sosyalistlere gre "iyi" devletin grevi, toplumsal bilince henz
ulaamam "kt" insanlar, devletin temsil ettii genele uymakla
ykml klmaktr. Bu temelden yola klnca da, sadece bencil
diye tanmlanan bireysel karlarn ve istenmeyen dncelerin
aklanmasn nleyecek yollar merulatrlmakla kalnmaz, zorla
psikiyatrik tedavi uygulamalar ve toplama kamplar da meru hale
gelir.

c) Anarizm

gelenei

Anarist kurarnlarn ok eitli yelpazesi iinde karmza kan

insan anlayn yle tanmlayabiliriz. nsan, "doas gerei" dayanmaya ve ibirlii iinde yaamaya yatkndr. Gelgelelim otoriter devlet anlayna gre yapsaliam toplum biimleri, insann
doutan "iyi" mizacna uygun ekilde rgtlenmesine engel olmaktadrlar. Pek ok anaristin devleti, gereksiz, diye reddetmesinin gerekesi olan bu iyimser insan anlay, gerek liberalizmdeki
ve devleti sosyalizmdeki devleti anlaylarn ve bunlara dayal
devleti doktrinlerin, gerekse insann devlete ihtiyac olduu yolundaki antropolojik gerekeli tezlerin karsna konulmaldr.
Anarist Kropotkin'in antropolojisi ya da "etii" bu tartmada dayanak noktas olabilir.
Kropotkin kendi dneminin devleti-kapitalist toplumunu ve
onu meru klan kurumlar eletirir. Toplumun "herkesin herkese
kar" doal bir mcadele iinde olduu yer olarak alglanmasn
reddettii gibi, devleti bu mcadelenin zorunlu doal dengeleyicisi
olarak gren liberal anlaya da kar kan Kropotkin, bu ereve
iinde ortaya konan insan anlayn da kabul etmez. Ona gre

25

insan ve topluma

ilikin

bu saptamalar, belirli bir tarihsel duruma

ilikin pek de yerinde olmayan genellemelerden ibarettirler. Ne var

ki Kropotkin, insanlar aras toplumsal ilikileri doal bir rekabet

olarak tanmlayan bu kurarnlarn sosyo-ekonomik oluum koulla
rn yorumlayp analiz ederek, bunlar ideolojik bir eletiriden geirdikten sonra, onlara kar kmak yerine Darwin'in "Evrim kuramn" sosyal bilimlerin de "bilimsel" temeli olarak kabul etmekle
yetinir. "insanda ve hayvandakarlkl yardmlama" adn verdii
sosyal bir igdnn varln kantlamaya alarak, "ayakta kalmak iin mcadele" diye zetlenebilecek sosyal-darwinci anlay
rtmeye alr. Kropotkin bylece, evrim sreci iinde bir tr
dayanma drts ya da sosyal drt olarak karlkl yardmla
mann ortaya ktn "bilimsel" olarak kantlamaya uramtr.
Ona gre, bu drt, "varolma mcadelesinde" nemli bir silah ile
vini grmektedir. Yapt saysz hayvan gzlemlerine ve insanlardaki davran rneklerine dayanarak, Darwin'in yargianna kant
larla kar kmaya alr: Kropotkin'e gre,
1. "Varalma mcadelesi" her eyden nce doal evreye ve
dier canl trlerine kar yrtlmektedir. Balangta ayn trden varlklar arasnda mcadele qlmamtr.
2. Bu mcadele kolektif bir ekilde yrtlm ve " ... ne olursa
olsun, mcadele yerine dayanma ve birliktelik, ayakta kalmak
iin mcadelede en byk avantaj salamtr." (1975, 51)
Kropotkin'e gre karlkl yardmlama: "Hayvanlarda ve insanlarda olduka uzun bir gelime sreci iinde yava yava
olumu olan ve gerek insanlara gerekse hayvanlara, karlkl
yardmlamayla nasl bir g kazanabileceklerini ve sosyal
uyum iinde ne tr zevkler bulabileceklerini reten bir igddr." (1975, VIII)
Kropotkin, bireyin kendini dayatma isteinin, insanln gelii
mi iin gerekli bir etmen olduunu inkar etmez. (1975, 271) Ama
karlkl yardmlama ona gre insani bir davran kalb ve insan
toplumunun geliiminin belirleyici bir unsurudur. Kropotkin, kar
lkl yardmamaya ilikin insanda varolduunu ileri srd bu
doal eilimi "bilimsel bir ahlak retisi" ile birletirmitir ve bu

26

giriimiyle
kimi marksistlerin tarihsel determinizminin ve
Comte'n "pozitivist" sosyolojisinin bir bilim olma taleplerini andm bir ekilde, kendi etik'ini bilimsel bir temele dayandrmak is-

teini davurmutur:
"u halde bilimsel-gereki ahlak retisine dayanan insan, sadece ahlaksal ilerlemeye inannakla kalmaz, kendisine kabul ettirilmeye allan tm ktmser retileri elinin tersiyle bir kenara
iterek, bu ahlaksal inancn bilimsel olarak temellendirebilir de.
ilerlemeye ilikin inancnn, bilimsel bilgilerle dorulandn
grr." (Kropotkin 1976, 28)
Tpk sosyal-darwincilerin "mcadele" ilkesi gibi Kropotkin de,
karlkl yardmlama ve dayanma gdsnn insan karakterinin
deimez, sabit bir esi olduu yolundaki tezini tarihsel deiim
olgusuyla ve daha da nemlisi iyimser bir tarih anlayyla birle
tirmek iin, doa tarihine ilikin evrim sreci anlayn, insanlk
tarihini de kapsayacak ekilde geniletir.
Kropotkin, karlkl yardmlamann "toplumsal varln" zgrlk-dayanmac eilimi olarak insanlk tarihinde her zaman
yer aldn ve bu eilimin eninde sonunda devletin bencil
-tahakkmc, merkeziyeti eilimi karsnda kendini dayatabileceini ileri srer. Kropotkin'e gre, insanlk tarihi iinde bu ba
lamda temelden farkl iki eilim kar karya gelirler. Bunlardan
birinde btn yaam alanlar ortaklk anlay erevesinde federatif ve kooperatifi zelliklere gre yaplam ve karlkl yardm
lama ilkesi hayata geirilmiken, teki eilimin balca zellikleri, merkeziyetilik, smr ve tahakkmdr:
"Kltrmzn tm tarihi boyunca iki gelenek, birbirine kart
iki akm boy gsterir. Bir yanda Roma gelenei, dier yanda halk
gelenek; bir yanda kralc gelenek, dier yanda federalst gelenek;
bir yanda otoriter gelenek, te yanda zgrlk gelenek ... Biz 12.
yy:' da bireyleri zgrce birlemeye, zgr federasyon temelinde rgtlenmeye yneiten akmn devamyz." (Kropotkin, tarihsiz, 44)
Kropotkin Ha_vvanlar ve nsanlar Dnyasnda Karlkl Yardmlama adl kitabnda gerek kendi dneminin ii ve kyllerinin kolektif yardmlama abalarnda, gerekse de halklarn gelenek,
ve greneklerinde etkili olduuna inand "halk, zgrlk"

27

eilimlerle

ilgili saysz rnek ortaya koyar. Uzun vadede, otoriter

devleti yaplarn, karlkl yardmlama eklindeki sosyal igdnn basksnn etkisiyle, eninde sonunda varlklarn srdrerneyecek hale geleceklerinden kesinlikle emindir:
"Gelime, otoriter anlaytan yana deil, retim ve tketim
beklerinin zgrlnden yana birlemelerin, zgr federasyonlarn ve tek tek insanlarn zgrlnden yana olmaktadr." (1978,
57)
Tarihteki rtk topluluklama ve federalleme eilimleri, ekonomi ve teknoloji alanndaki ademimerkezileme eilimleri, daha
fazla zgrle, dayanma ve "ahlaklla" doru ilerleme, Kropotkin'in sunduu verilere gre, ampirik-bilimsel olarak saptanabilir olan bu eilimler, sonunda devletin ortadan kalkmas aamasn
da ve birbirine a gibi ilintilenmi komnlerin oluturacaklar
dnya apndaki federasyonda buluacaklardr.
Kropotkin'in karlkl yardmlama anlaynda kar klmas
gereken nokta, bu anlayn tpk hakl olarak eletirdii sosyal
-darwincilik gibi, bir doabilimi olma iddias ve talebi tamasdr.
Ne var ki karlkl yardmlama ilkesi fiziksel bir yasa gibi ampirik olarak kantlanabilir bir olgu deildir. Ayrca insan davrann
daki birok e, sosyal-tarihsel koullara baldrlar. Geri Kropotkin de sosyallemeyi ve tarihsel koullar belirli sosyal davran
biimlerine etkileri bakmndan hesaba katar, ama doal yetenek
ile sosyal evre arasndaki iliki zerinde fazla kafa yormaz. Bylece, szde insann "zne ait" davran yaplarnn aslnda tarihsel
ve toplumsal olarak belirlenmi bir davrann [dayanmann] yerine geecek ekilde tarih st mutlak davran yaplar olarak anlalmas Kropotkin'in yardmlama ilkesinin zayf yann olutur
duu gibi, bu antropolojik anlaya kar ileri srlen ve insann
doal yanyla sosyal yannn birbirlerini etkilerliklerini vurgulayan
eletirinin kantlar da tutarldr.
Ayrca birok marksist rakibinin benimserlikleri komnizm anlaynda olduu gibi, Kropotkin de anarizmin; doa yasalarnn
ynlendirdii bir zorunluluk durumu olarak eninde sonunda tarihin
en son duran oluturacana inanr. Kropotkin'in bizzat kendisi
tarihin seyrinin belirli bir ama dorultusunda ereksel bir yol izle-

28

diini ileri sren speklatif grleri eletirirken, kendi toplumsal

tarihsel aratrmalarn, teki anarislerin youn eletiri yamuru
na tuttuklar [tarihin nihayetindeki bir durum anlamna gelen]
"umut ilkesine" balamadan edemez.
Kropotkin kendi karlkl yardm anlayn Hobbes ve sosyal
-darwincileri eletirrnek amacyla ortaya atmtr, dolaysyla da
doal rekabet anlayna kar km, gerek rekabet ilkesini, gerekse bakalarn dikkate almayan beqcillii, tm insan toplumlannn
[deimez] ilkesi olarak mutlaklatrmak isteyen giriirolere kar
bayrak amtr. Kropotkin'in doal dayanma anlay, "insanlar
sevmeyi"'tednyada dllendirilecek bir fazilet olarak ele alan h
ristiyan-dinsel ahlak retisine de kar kma ilevi tar.
Belli birtakm dnceleri kantlamaya ynelik aklamalarm
zn erevesinde gerek liberalizmin gerekse de devleti sosyalizmin ve - bunlarn snrlarn izen bir anlay olarak - anarizmin
geleneine ilikin antropolojik temel varsaymiara yaptmz stnkr yollamalar (kitabn bundan sonraki konularna bir giri hazrl yapma ilevinin yan sra) ncelikle, devleti merulatran
ve reddeden antropolojik postuladan ideolojik dzlemde eletirme
yi ngrmektedirler. Dolaysyla ne Kropotkin'in ne de teki anaristlerin [insan doutan iyidir, vb. trden] antropolojik varsaym
lann, almamzn bundan sonraki blmleri iin benimsemi
olduumuz sonucunu kartmak olanakszdr; ancak devleti toplum kurumlarnn, az ok "rtk olarak" varln srdren "antropolojik temelli nyarglarna" kar kabilecek birer tez olarak
anarist tezlerden gene de yararlanmay amalyoruz.

29

"Ciddi yanl anlamalarn nne geebitmek iin,

olduka geni, ideolojik bir yelpazeye sahip,
kendi iinde bykfarkllklar tayan siyasal ve sosyal
bir protesto hareketi olarak grmemiz gerekiyor. "
anarizmi,

Karl Stadler
"Anarist/erin olduka geni dncelerini tek bir ortak
paydada ifade etmek imkansz bir ey."

Daniel Guerin

3. ANARizM- KAVRAMLARA LKN BR SINIRLAMA

DENEMES
Anarizm hakknda konumak ya da yazmak isteyen kiiler iki zorlukla kar karya kalrlar: lk zorluk, anarizmin terrizmle, id
detle, karkilda ve dzensizlikle e anlaml olarak kullanlmas
ve bu yzden kt bir hrete sahip olmasdr. ncelikle unu belirtmek gerekiyor: Her ne kadar bu almann konusu, bugn baz
anarist kurarnlardan nasl yararlanabiliriz, biiminde zetiense de,
nce bu kurarnlarn yeniden deedendirilip benimsenebilmelerinin
nnde engel oluturan eitli nyarg ve sylentiterin dzeltilmesi
zorunludur. Belli bir neme sahip olan ve pek ok bilimsel yazda
da karmza kan toptanc ve mesnetsiz mahkum etme giriimle
rini ele alp, haksz yargtara kar anarizmi eletirel bir tarzda savunmamz gerekiyor. Anarizme ynelik eletirileri, zorunlu olarak yerli yerine oturtmaya alrken, hele, eletirilerin ayan beyan
kastl ve yanl olmalar durumunda kimi dzeltmeler yaparken, kiinin anarizmle zdeletirilmesi ve yaygn anarizm kart nyarglarn bu kiiye de yneltilmesi tehlikesi ortaya kyor. Bu da
anarist kuramlarn, eletirel bir tarzda deedendirilip benimsenmesini gletiriyor.
kinci zorluk, anarizm kavramnn ne olduunu saptamaya altmzda karmza kyor. nk anarizm, tek yanl ve kapal, btnlkl bir kurama sahip deildir. Hatta baz siyaset bilimciler, anarizmin herhangi bir kuramsal anlam ve
nemnn
bulunmadn ileri sryorlar. (Lsche 1974, 57) Byle olunca da,
daha bata, anarizmin bir tanmn yapmak pek ilevsel grnm-

30

yor. nk byle bir "izm"in oluturulmas durumunda, eitli politik ve sosyal dnceler gz ard edilmi olacak, anarizmin bilim
kuram ve bilgi kuramma yaklamlarnn yan sra, eitli sanat
ve yazarlarn yaklamlar da gzden kaacaktr.
Bu nedenlerden tr "kapsaml" bir tanmlamaya girimeyece
iz; byle bir tanm, ya belirsiz ya da ii bo bir tanm olurdu; ya da
anarist dncenin ok ynllne ve eitliliine uygun d
mezdi. Bu durumda en doru grnen yntem, aratrmay, kendisini anarist olarak adlandranlarn ya da anaristler ve bilim adamlar
tarafndan anarizmin iinde grlenierin kuramsal nermeteriyle
balantl olarak srdrmek ve kesin tanmlar yapmaktan kanmak
olacaktr.
Tanrnlara dayal

n aklamalar yapmakszn anarizmin ne ankonusunda okurun bir gr edinilebilmesi iin,

aada baz kavramlar aklanacak ve eitli deerlendirmeleri,
arlk noktalarn ve bak tarzlarn ele alan saptamalar yaplmaya

lama

gelebilecei

allacaktr.

a) Anari - lsz zgrlk

Eski Yunanca "anarchia" szcnn evirisi yle: "Efendileolmamas, st-buyruk eksiklii, ndersizlik, lszlk, ba
boluk, yasaszlk durumu." Bu ekildeki bir eviride olumsuz
deer yarglar yansyor: nderlerin ve buyurucu efendilerin olmamas, sorunlu bir durum olarak dnlmekte.
Aristoteles, "anari" kavramn, "efendisiz klelerin" kol gezdii bir durum olarak tanmlar ve durumu demokrasinin yozlamas
olarak anlar. 4 (Devlet) ve anayasa retilerinde de "anari" despotizmin kar kutbuna yerletirilip bir yozlama ifadesi olarak olumsuz anlama brndrlmtr.5 Buna karlk Ortaan ilahiyatnc
da "anari" insann tasarlayabilecei en yksek ve en zgr durum
olarak anlalr; herhangi bir gce tabi olmayan Tanr'nn konumunu yanstan kavramdr. Benzer anlamda Kant da bu kavram, ancak
tam gelimi insana uygun olan bir yasal dzen biimini adlandr
mak zere kullanr. Anari, "bask kurumlar iermeyen yasa ve
zgrlktr." ( 1980, 686)

rin

31

Devlet ve toplum biimlerinin tarihsel ynden ele alnmasyla,

tarihsel geliim iinde devlet ve toplum biimlerinin
birbirlerinin iinde gelierek ortaya ktklarn kabul eden grle
birlikte, "anari" politik felsefede olumlu bir anlam da kazand.
Anari, devletin ortaya kmasndan nceki durumu ve devletin
ortadan kalkmasndan sonraki toplumu, yani, demokrasinin kusursuz gereklemilik durumunu tanmlamaktayd. (Grres 1972, 68)
Daha sonra Marx'ta, sosyalizmin iinde, devletin ve tahakkmc
mekanizmalarn bulunmad komnist aamann boy verecei dbaka deyile,

nceleriyle karlayoruz.

Dilsel kullanmda bugne kadar belirleyici olan olumsuz bir anlamda "anari", karklk, dzensizlik ve keyfiliin eanlamls bir
terim olarak kullanlyor. (rnein: Anarist iddet eylemcileri;
"retim anarisi".) Anarizm 19 yy.'n balarnda siyasal rakibin
karalannasna ynelik bir mcadele kavram ilevi de tamaya
balamtr.

19. yy.'n toplumsal gelimeyi ve evrimi tarihselletiren dn

ce geleneinde, Hegel'de karlatmz gibi, "anari" dendiinde,
bir imparatorluun, [lkenin] belli bir durumu tanmlanmak istenir;
bu durumda " ... paralarn kendilerine dnk karlarnn, btnn
karlarna kar olma ya da btnn karlarnn gerektirdii eyi
yapmama ... " durumunun korunup srdrld ilikiler anlalr.
(1976, 518) Hegel, "paralar btnden kopmu siyasal zerklik"
durumunu eletirir, bylelikle anarist rgtlenmenin en nemli ilkelerinden biri olan Federalizmi de kabul etmez.
b) Anarizm- "Allm dzenin

dna taan"

bir liberalizm

Anarizm Niekisch tarafndan "allm dzenin dna taan",

sorumsuz bir liberalizm olarak tanmlanmtr. (Niekisch, Weseloh 'dan alnt, 1968, 7) Bu nitelendirme tm anaristler iin olmasa
da, devleti eletirmi olan Dodwin (1756-1836) ve Thoreau (1817
-1862) gibi dnrler iin geerlidir. Bu iki dnr, kendi siyasal dnce ve hedeflerini kendi "anari" kavramlar ile ilikilen
dirmeksizin, "klasik" anarist dncelere yaklamlardr. Bu tavrm kkeninde, yeni ada ska ele alnan toplum szlemesi

32

kuramma dayall aklama modeli yer alr. Bu kurama gre, devletin kurulu koullar, tek tek insanlarn kendi aralarndaki szle
meye dayal anlamalarda belirlenir. Bu aklama modeli, devletin,
bireyler arasndaki kendiliinden srekli yenilenen anlamalara
bal olarak ortaya ktn varsaydndan, devletin halkn iradesini temsil ettii ve bundan dolay da meru kabul edilmesi gerektii sonucuna varlr. Byle bir meruiyet temelinde, devlet, belirli
snrlar iinde kalmak kaydyla, vatandalarndan kendine itaat
talep edebilir. Bu erevede devlet, artk bir Tanr istei ya da insann zsel, doal varlndan zorunlu olarak treyen bir kurum olmayp, insanlarn kendi yararlar iin bizzat oluturduklar bir ara
olarak anlalmaktadr.
Devletin sorgulanmasna ynelik belirleyici adm, tpk ticari
szlemelerde olduu gibi bireye devletle olan szlemeleri feshetme ve devletin dzenlemelerini kabul ya da reddetme haklarn
doal olarak tanmas durumunda atlabilir. Oysa mevcut siyasi ynetimler vatandaiara bu hakk vermediklerinden ve onlar gerektiinde devletin karar ve dzenlemelerine uymaya zorladndan,
Thoreau, szleme kuramnn merulatrd bu devlet anlayn
ve siyasi ynetimi, insan haklarna kar olarak nitelendirir:
"Yasal siyasal iktidar ... her zaman iin yetersizdir. Her koulda
adil olabilmesi iin ynetilenlerin genel vekaletini ve onayn aln
olmas gerekir. Siyasi iktidar benimle ve benim nlkiyetimle ilgili
olarak, snrsz bir bakla donanm olamaz. Ben ne kadarn onaylamsan, bu hakkn o kadarna sahip olabilir. Devlet, bireyi kendi'sinden daha byk ve bamsz bir g olarak kabul etmedii srece, gerek anlamda zgrlk ve aydnlanmac bir devletten sz
etmek olanakszdr." (Thoreau 1973, 34)
Thoreau devletin varln toplum szlemesi kuram erevesinde aklama giriimlerini iyice radikalletirnitir. Kendi tutumunu da bu dorultuda belirleyen Thoreau, askere gitmeyi veya
vergi demeyi reddetme nedenini aklarken, kendisinin "devlet"
ad verilen birleneye herhangi bir szlemeyle katlnadn, ne
devletle ne de teki insanlarla kendisine ykmllk getirc bir
anlamas bulunmadn belirtir: "Ben Henry Thoreau katlmad
n herhangi bir birliin ya da topluluun yesi olarak grlnek
F3/Daha

Devlet

D<.ha

ok Toplum

33

istemediimi

duyururum." (a.g.y, 23) Devlet kurumlar bu akla

hi mi hi benimsenedikleri iin, vergi demekten kanan
Thoreau, hapis yatmaktan kurtulanamtr. Bugn de vergi demek istemeyecek ya da askerlik yapnay reddecek birinin bana
ayn eylerin geleceinden kimsenin kukusu olamaz.
nay

c) Anarist/erin

anarizmden anladklar

Politik dncelerini "anarist" kavramyla tanmlayan ilk kimse

Proudhon'dur. Proudhon (1804-1865) anarizme ynelik olumsuz
nyarglar ortadan kaldrnaya almtr. Ancak Godwin ya da
Thoreau'nun yaptklar gibi "szleme" kuramn daha radikalletir
meye almam, dikkatini merkeziyetilie ve devletin yurttalarn
yaama alanna yapt eitli mdahalelere yneiterek eletirilerini
bu alanda younlatrmtr. Proudhon, bugnk kavramlarla syleyecek olursak, merkeziyetilikten arnm ve yurttalarn her an tepeden trnaa denetleyebilecekleri kusursuz bir demokrasi devleti olmas
kouluyla,
"anarinin",
"hkmetle" [ynetilmekle] ve
"devletle" gayet gzel badatrlabileceini dnmtr. "Anari ...
gerek kamu vicdannn gerekse tekin bireysel vicdannn, dzenin
ayakta durmasna ve btn zgrlklerin gvence altna alnmasna
bir balarna yeterli olacaklar, baka deyile, otorite ilkesinin, polisiye kurumlarn, vergilerin ve benzeri eylerin en yaln, en sade biimlerine indirgenmi ve snrlandrlm olduklar ... merkeziyeti yap
lann yerini federatif kurumlarn ve komnal yaplarn almasyla,
merkeziyetiliin yok olup gittii ... bir ynetim biimi ya da temel
anayasadr." (Proudhon,'dan aktaran Souchy ayrca 1970, ll)
Proudhon'a gre "anari", srf devletsizlik durumunu ifade
eden olumsuzlayc, kar bir kavram olarak belirlenemez; nk
yapc, kurucu, dzenleyici uraklar da iermektedir. Merkeziyeti
yapnn yerine ademimerkeziyeti ve komnal rgtlenme ve yap
lanma biimlerinin ve bir federalst yapnn geirilmesini ngrr.
Bireysel zgrlklerin yan sra toplumsal dzenin de gvence alt
na alnmas bakmndan bulunmas gereken, zorunlu kurum ve kurulularn saysnn azaltlarak, sadece ok gerekli olanlarn varl
na izin verilip bu yaplara bir snrlama getirilmesini ngrr.
34

Alman anaristi ve sosyalist Gustav Landauer (1870-1919)

ile sosyalizm arasnda bir ilinti kurar ve anari, sosyalizm
ve "toplum" lsn tek bir btn olarak grp "anarizm" kavram odanda reklenmi yanl anlamalar gidermeye alr.
"Anari, sosyalizmin- deiik ve olumsuzlayc armlaryla
- ondan daha az sevimli olan [teki] adndan baka bir ey deil
dir. Hakiki sosyalizm, devletin ve kapitalist ekonominin kartdr.
Sosyalizm ancak ve ancak zgr ve zorlamasz birleme tininden*
beslenip byyebilir, sadece bireylerin arasnda ve onlarn komnlerinde doabilir." (1977, 114)
Landauer bu anarizm anlayyla hem kapitalizme hem de devleti sosyalizmin marksist ve marksist olmayan versiyonlarna ayn
kararllkla kar kmaktadr. Landauer'e gre anari eittir sosyalizm, bu da eittir toplum, diyebiliriz ve anarinin nihai lt, insanlarn somut, pratik ilikilerinde birbirlerine nasl davrandklar
na, ekonomik, siyasal ve toplumsal yndeki karlarn korumaya
ynelik davranlarnn otoriter, egemenliki bir anlaya ve smrye mi, yoksa ibirliine, karlkl dayanmaya ve zgrce gerekletirilmi anlamalara m dayanarak yrttklerine baklarak
belirlenebilir.
birliinin yan sra gnll, zorlamasz kurulmu "birlikler"**
ve kopma ve ayrlma sonucu oluan sosyal ekonomik birimler,
Kropotkin'in dnd tarzdaki bir anarist toplumun da temel
rgtlenme ve yaplanma ilkelerini olutururlar. Ancak balanma,
birleme ve srekli olma boyutunu ne kartan Landauer'den
farkl dnen I<.ropotkin, anarist bir toplumun okeitlilii ieren, esnek yapl ve srekli deimelere ak bir toplum olmas gerektiini syler. Kropotkin'e gre zgr bir toplum: " ... bir birlik
anarizm

* Almanca zgn biimi "Geist" olan kavram, ruh, zeka, maneviyat; felsefe dzleminde mutlak akl, hatta tanr vb. kavramlaryla karlanmaktadr. Gelgelelim
zellikle Landauer'de olduka zgn bir ierikle yklendii iterdeki aktamatar
da belirginleecektiL Bu nedenle biz hi benimsememi olmakla birlikte )'lin"
deyip getik. "Dayanma, birliktelik ruhu, yaratclk vb." anlamlarna gelebildii
gibi, "komnal ruh" anlamnda da yorumlanabilir. (.n.)
** Yer yer zel bir birlik biimi olarak kullanlan Assoziation'u teki birlik'lerden
ayrt etmek iin biz trnak iine alacaz. Samih Tiryakiolu'nun Henri Arvon'dan
evirdii Anarizm de (Varlk Y., 1979) bir dikkatsizlik sonucu, "arm" kavramyla karlanm! Olanaksz. (.n.)

35

ve btnlk biimine ulaarak gerekletirilemez; byle bir toplum, btn insanlar zgrce gelimeye, insiyatiflerini zgrce kullanmaya, zgr bir faaliyetin ve birlemenin gerekletirilmesine
katkda bulunmaya arnakla ulalabilinen bir hedeftir."
Anarist toplum, bireyselliin eksiksiz gelitirilmesini hedef
alr; bu gelime, mmkn olan btn basamaklar, dnlebilecek
btn amalar gerekletirebiirnek iin, her ynyle zorlamasz,
gnll oluturulmu bi:likteliklerin ve balarn gelitirilmesi sreciyle beraber yrr; kendi iinde kendi srekliliinin temel dayanaklarn ieren ve herkesin eitli, farkl ve deiik abalarna en
uygun den biimlere brnebilen ve her an deimeye ve dn
meye ak bir birlikteliktir bu. (1983, 66)
Reclus (1830-1905) anarizm konusundaki dncelerini dile
getirirken, anaizm ile otoriter sosyalistler arasndaki farkiara dikkati eker. Reclus bir yanda devleti sosyalizm ile anarizm aras
na kesin ayrm izgileri koyarken, bir yanda da, devlet gcn ele
geirdikten sonra sosyalizmin de icabna baklmas gerektii grlerine de iddetle kar kar. Reclus'a gre sosyalizmden ark
edilmesini ngren byle bir strateji, olsa olsa yeni bir devlet egemenlii ve tahakkm sisteminin yerlemesine yol aacaktr. Bir
. ok anaristin iddia ettikleri gii Rus devriminin kardevrimci bir
devlet diktatrlne dnerek yozlamas Reclus'u endielerin
de hakl kartmtr. Reclus, [sosyalist devrimin] iktidar ele geirme taleplerinden vazgemesi gerektii grndedir; "zorlayc"
sosyalizme kar kar ve tekin birey olarak kendini belirlerken
hibir kstlama ve snrlamayla karlamamas, mutlak bir zgrlk ve serbestlik iinde, tamamen kendi serbest iradesi dorultu
sunda hareket edebilmesi gerektiini ileri srer. Reclus "anariz
min" karakteristik zelliklerini yle tanmlar:
"Arabayla giden insan, yaya yryenin hibir zaman dqstu olamaz. Anaristler ite bu konuda en canalc ilkelere sahip kimselerdir: Onlara gre g ve iktidarn ele geirilmesi, bu g ve iktidarn varln, dolaysyla da kleliin mrn uzatmaktan baka bir
ie yaramaz. te bu nedenle "anarizm" tanmnn sadece olumsuzlayc bir anlam ifade ediyor olmasnn ve bizim trnmzn tanmlanmasna yaramasnn anlalr bir nedeni bulunmaktadr. Bize
36

'zgrlkler' de diyebilirlerdi; zaten aramzdan kimileri kendini

bu terime bavurmaktadr. Gelgelelim zgrlk tanmlamas, bizi teki sosyalistlerden yeterince belirgin bir biimde
ayrt etmeye yeterli deildir. Bizi zde birbirimizden ayrt etmeye
yarayacak belirgin zellik, btn st makamlara ve kurumlara,
devlete ve hkmete, g ve iktidara kar verdiimiz mcadeledir; her bireysellik bizim iin evrenin merkezi saylr; ve her birey,
kendini ynlendirmek isteyen, ona bilgilik ve ukalalk taslayan,
ya da onu cezalandran bir gcn araya girmesine meydan verilmeden de, kendi kendine, rahatsz edilmeden gelime hakkna [tekilerle]"eit lde sahiptir." (Reclus 1972, 250)
Reclus anarizm szcnn "sadece olumsuz/olumsuzlayc
bir anlam" tadn ve anarist tasarmlarn en belirgin zelliini
bulmak iin, ne istendiine deil de ne istenmediine baklmas gerektiini sylerken, doru ve tutarl saptamalar yapmaktadr kuku
suz. Olumsuz/olumsuzlayc hedef ve amalarn belirlenmesi konusunda anarizmin kapsam iine giren deiik akmlarn byk bir
uyum ve fikir birlii iinde bulunduklar gze arpmaktadr. Anarizmin bu olumsuzlayc hedefleri:
- Egemenlik, otorite ve tahakkm biimleriyle iktidar ve ynetimin her biiminin ortadan kaldrlmas; ncelikle de devlet
egemenliinin ve tahakkmnn tasfiye edilmesi;
- Ekonomi alanndaki smrnn ortadan kaldrlmas, biiminde zetlenebilir.
Aadaki ilkeler ya da "temel deerler" konusunda da eitli
anarist akmlarn temsilcileri tam bir dnce ve gr birlii iindedirler:
- teki insanlarn ken,di yaamalarn belirleme ve gelitirmele
rine zarar vermeyecek snrlar iinde kalmak kouluyla bireyin
kendi kendini gelitirmesi ve yaamn belirlemesi;
- Toplumun ademimerkeziyeti bir tarzda "alttan ste" doru
(bu anlamda merkeziyetilii zecek bir tarzda) siyasal bir rgtlenme ve dzenleme sonucunda yeniden yaplandrlmas;
- Ekonomi alannda kendi kendini ynetme ve ekonomik kararlarn bireysel dzlemde [tabandan] belirlenmesi.
Anarislerin ou bu alabildiine soyut ve genel ilkeleri sotanrolarken

37

mutlatracak uygulayc dnceler retmitir. te yandan baz

anaristler, faaliyetlerini ve bu alandaki kuramsal almalarn sadece olumsuzlayc etkinlikle, yani devleti toplum yapsnn zlp yklnas ve bununla ilintili eletirilerle snrlamlardr. ou
anarist, kendi dncelerine gre, tahakkmc ynetme ilikile
rinden ve ynetici kurumlardan arndrlm bir toplumun nasl rgtlenip yaplandrlabilecei konusunda yer yer elle tutulur somut
neriler getirmilerdir. Ne var ki, bu somut tasarm ve dncele
rin sz konusu olduu yerlerde, eitli anaristler ve anarist akm
lar arasndaki belirgin farkllklar da iyice su yzne kar. Bu
farkllklarn olumasnda, tarihsel dnemlerin olduu kadar dei
ik toplumsal-ekonomik koullarn da byk pay bulunmaktadr.
Proudhon Fransz'd. 19. yzyln ikinci eyreinde etkili oldu,
ve nerilerinde sanayi ncesi dnemin zanaatlarn ve atlye retim biimlerinin yan sra tarm ekonomisinin zelliklerini temel
ald. Bakunin Rus'tu; 1876'da ld; dolaysyla sanayi devrimi
sonras koullarn gz nnde tutmutu; bu balamda iinde ib
lmnn en st dzlemde gerekletii ve dnya apnda rgtlen. mi ve yaplanm bir sanayi toplumunun gerekletirilmesini hedeflemi ve bu dorultuda proje ve tasarmlar gelitirmiti.
Kropotkin de Rus'tu, ama ngiltere ve Fransa'da srgn olarak yaam, 1921 'de devrim sonras Rusyasnda hayata gzlerini yummutu. Kropotkin endstriyalizm [sanayicilik] konusuna Bakunin' den farkl bakar ve sanayilemeye kuku ve gvensizlikle
yaklar; Kropotkin sanayicilik anlayn Dou' nun tarm kooperatifleri geleneiyle birletirmeye almtr.
Mnih'teki Konsey Cumhuriyeti'nin yenilgiye uratlmasnn
ardndan 1919'da ldrlen Landauer kapitalist mbadeleyi,
byk sanayileri ve alma srecini engelleyen iblmn Kropotkin'den ok daha kesin bir tuturula reddetmitir. Landauer'e
gre grnrdeki ekonomik ilerleme, sosyal alandaki bir sefille
me sreciyle atba gitmektedir. Kentler "merkez alnp" insanlar
buralarda biraraya getirilecek olurlarsa, "sregelmi" ky hayat
nn ilikileri ve balar paralanacak ve insanlar kklerinden edileceklerdir; maddenin atomlarna ayrtrlmas gibi birbirinden yal
tlacak insanlar, devleti-kapitalist sistemin karsnda elleri kollar

38

bal ve savunmasz braklacaklardr. Landauer, merkeziyeti olmayan bir yapya gre dzenlenmi, temelinde olabildiince ekonomik zgrle sahip komnlerin yer ald, federal yapl bir
toplumun douunu salayabilmek iin, gerek mevcut gelenek, rf
ve adetlere, gerekse tarmsal kurumlara bal bir yeniden yaplan
drmann yannda yer alr.

d) Anarizm bir "izm"

deildir

Yukarda dncelerini zetiediimiz anarislerin anarizmden

birbirlerininkinden farkl noktalara ar

verdiklerini gryoruz. Bu da zaten anarizmin teki "izm"lerden
ayrt edilmesini gerektiren ve ayrt eden balca zelliklerinden biridir. Ancak arlk tannan noktalarn anaristten :rariste dei
mesine karn, anarislerin grleri gene de birbirlerini dlamaz.
Tersine birbirlerininkine benzemeyen toplum modelleri ya da gelecee ynelik tasarm ve beklentiler, anarist hir toplumun neye
benzediini gsteren neriler olarak, daha domsu teki olaslklar
arasndan bir olaslk olarak alglanrlar. Anaristler, engelleyici,
snrlayc olmayan "ak" bir toplumun, eit eit yaama ve birarada olma tarz ve biimlerinin serbeste geliip hareket edebilecekleri serbest bir alann gerekletirilmesini amalarlar. Egemenlerden, ynetici, iktidar uygulayc unsurlardan arnmlk demek,
anarizm de dahil olmak zere, hibir toplumsal biimin zorla dayatlamayaca, geerli biricik biim olarak yerletirilmeye kalk
lamayaca anlamna gelir. Bu saptarnalarn ardndan, anarizm,
iinde ok eitli ve renkli yaama tarzlarnn, farkl retim biimlerinin ve ynetici, merkezi unsurlara bal olmayan, iktidarca belirlenmeyen mlkiyet biimlerinin yanyana varolabildikleri ve birlikte iieyebildikleri bir'toplumsal durumdur, diyebiliriz.
Gerek yaama ve alma biimlerinde gerekse smr etmeni
olmaktan arndrlm mlkiyet biimlerinde, ok eitliliin ve
renkliliin hedeflenmi olmas, anarizmin devletsiz bir toplum
kurma idealini, devletin sosyalist aamann ardndan yava yava
zlp dalmasyla ortaya kaca varsaylan marksist-komnist
dneeye zg ideal durumdan da ayrr: Anarist Souchy bu
ne

anladklarn aklarken

lk

39

ayrt edici farkll, hedeflenen iktisadi dzen rneinde yle dile

getirir:
"Marksizm ve anarizm yalnzca stratejilerini ve mcadele
aralarn seerken deil, koyduklar uzak hedeflerinin farkl oluuyla da birbirlerinden ayrlrlar. Marksizm iktidara geldiinde tekbiimli, biimsel ynyle kapal bir ekonomi dzenini yerletirme
yi hedeflerken, her admda daha fazla zgrlk ve daha fazla
ilerleme elde etmek anarizmin uzak hedefinin canalc noktas
dr." (1980, lll)
Gelgelelim "yoldalarnn" grlerine kar dncelerini dile
getiririerken ya da kurarnlar olutururken anarislerin hepsinin
"anarist bir oulculuk" fikrine uygun ve saygl davrandklarn
ve Souchy gibi ok renkli ve ok sesli bir toplumdan yana olduklarn ileri srmek gtr.
Birok anarist pek holarna gitmeyen anarist anlaylar tekilerden ayrnay akllarna koyup bu ile uramlardr. rnein
komnist olan, daha dorusu Marx'n Kapital analizini benimseyen anaristler, "bireyci-liberalist" anarislere kar tavr almlar
dr. Bu ikinciler de "hakiki" anarizmi kendilerinin temsil ettiini
ileri srerek teki anarizm anlaylarn "ideolojik" olduklar gerekesiyle reddetmilerdir.
Peki de, "anarizm nedir?" sorusuna verilen yantlar nasl bir
grnm sunmaktadrlar acaba? Belli bir lde, anarizmin ne olduu sorusuna verilebilecek belirli bir yant bulunduunu dn
yoruz. Bunu u anlamda ileri sryoruz: Anarizmin kimi genel ilkeleri ve kstaslar bulunmaktadr, ama bu genel ilke ve ltler,
anarizmin kurarnlarn birbirlerinden ayrt edici yanlarn neler olduklarn ve bu kurarnlar gnmz bakmndan ilgin ve dikkate
deer klan elerin zelliklerini ok az yanstabilmektedirler.
Btn bu ilkece belirlenmi dnce birliklerinin tesinde anariz
min nasl gerekletirilebilecei ve tek tek zel ve. zgn uygulamalarn neye benzeyecei konusunda birbirinden ok farkl anlay
ve grler yanyana durmaktadrlar. Anarizm konusundaki bu
okgrnmll gz nne alacak olursak, somutlatrlm
proje ve tasarmlar asndan bir anarizmden ok anarizmlerden
sz etmek daha doru olacaktr.

40

e) zgrlk anaristler
karladmz

"libertiir" szckesinletirmekten daha da zor grnmektedir. rnein Almanya'daki

"Yeiller" Partisinde yer alan birka ye kendilerine "kolibertiir"ler diyorlar. Amalar bu terim araclyla bir yandan kendileri ile sosyalistler arasna bir izgi koyarken, ayn zamanda geleneksel anlamdaki "liberaller" olarak anlalna tehlikesini de
nlemektir. 4 Ama fibertar szc sk sk "anti otoriter" anlamn
da da kullanlp, zellikle insan zgrlne byk lde saygl
olma tutumunu da tanmlamaktadr. Gelgelelim anaristler de
"anarist" tanmyla birlikte ortaya kabilecek anlamsal arm
larn olumsuz etkilerinden kamabilmek iin kendilerine "libertiir"
diyorlar. Bu balamda szck, "anarist" sfatnn eanlamls ol[Dilimizde] "zgrlk" diye

nn anlamn kesinletirmek, anarizm szcnn anlamn

maktadr.*

zgrlk tanmlamasnn en ok u anlamda kullanldn

bir btn olarak benimsemeksizin, belirli
bir alanda anarist fikirleri devralp kullanma. (Walter 1978, 36)
Bu anlamda biz de ileride ele alp gstereceimiz perspektifiere
"zgrlk" sfatn vereceiz. Ama daha nce anarizmin niin
st rtlm bir gelenek olduuna deinmemiz gerekiyor.
dnyoruz: Anarizmi

Biz bu

aklamann ardndan, "zgrlk'~ kavramn

"/ibertar"

kavramnn kar-

l olarak kullanmakta bir saknca grmyoruz. Zaten "liberal" szciinn

politik literatrmzde ylece kullanlmas da, zgrlk szcn bu kavrama karlk olarak kullanmamza olanak tanmaktadr (.n.).

41

Il. S'[ RT~~ B~ GELENEN YENDEN

DEGERLENDIRILMESI

"ite bu nedenle anarizme ynelik her toplumbilimsel

analiz -bilerek ya da bilmeyerek- ya inceleme konusu olan
anarizmden yola kar ya da [ anarizme ynelik]
nyarglardan ve dedikodulardan ibarettir. "

Peter Lsche
Anarist toplum
denlerinden biri,

pek dikkat ekmi olmalarnn neterr, iddet ve kargaa ile zdeletirilmesidir. Bu bakmdan bu blmde anarizmi st rlm bir gelenee dntren nedenleri sorgularken, anarizmin
terrizm olduu yolundaki nyargya deinmeden edemeyiz.
Anarist kavramlar deerlendirirken ortaya kan yetersizliklerin bir baka nedeni de, anarizmin ii hareketi iindeki bir akm
olarak son tahlilde baarl olmu marksist ya da devleti sosyalist
sendikalar ve partilerce dianm olmasdr. 1
Anarizmle kuramsal dzeydeki hesaplamalarn yetersizliklerinin bir nc nedeni, btn siyasal kamplardan ykselen, anariz
min topik, bilimsellikten uzak ve sistemsiz olduu iin kuramsal
42

kuramlarnn

anarizmin sk sk

bakmdan

ilgin bir yan bulunmad yolundaki tek sesli sulamageriye dnk ve oktan alm sanayi ncesi toplum"
biimlerine ynelik olduu iin de eskimitir, yargs yaygndr.
"ilerici" olanlar bu nedenle anarizmi bugne kadar genellikle "gerici" bir anlay olarak alglamtr. zellikle bu son itiraz ya da
sulama anarizmin onurunun iadesinin ve yeniden deerlendirile
rek zmsenmesi gerekliliinin tayin edici nedenidir. Bugn ilerleme kavramna sk sk yneltilen eletiri, bizzat bu ilerleme kavramndan yola klarak [ilerlemeye kar olduu ve dolaysyla]
aa uygun olmad gerekesiyle kendisinden yz evrilen ve
hatta kendisiyle mcadele edilen toplum anlay niteliindeki
anarzme yneltilen itirazlar yeniden gzden geirmemize yol
aabilir.
dr. Ayrca,

"Anarizmin elikisi, toplumsal ve iktisadi dnceleri

sanayi ncesi ya da ilk sanayi dnemi biimlerle balantl
olduu halde, prostestosunun, sanayilemenin ilerlemesi,
kentleme ve ynetimin merkezilemesiyle birlikte nem
kazanmasdr."

Kurt L. Shell

1. LERLEMEDEN EMN OLMA DUYGUSUNUN SARSILMASI VE AGA UYGUN OLMAYAN ANARiZM

Anarizmin

zmlenip yeniden deerlendirilmesinin gerekeleri

nelerdir? Sanyorum, bugne kadar anarizmin dneme [gne]
uygun olmad gerekesiyle gzden dm olan yan bizi buna
itmektedir. Baka trl syleyecek olursak: Anarizmin uzun sre
aa ve dneme uygun olmad grlerinin ileri srlm olmas, onun, bugn yeniden deedendirilip zmsenmesinin gerekesini oluturmaktadr; nk bugn bir zamanlar a,~a uygun olmayan ey, aa uygun bir ey haline gelmitir.
Bu gre u soru eklnmektedir: Anarizmi bugn gemi dnemlerinde olduundan daha ilgin klan nedir? Ya da: Neler deimitir ki, gemite dneme, aa uygun olmayan bir dnce
bugn gncellemitir? Sanrm toplumu aklayan kuramsal modellerin, gelecee ynelik umut ve beklentilerin ve bunlar ieren
43

dncelerin olduu kadar 19. ve 20. yzyln politikalarnn temelindeki inan ve gvenin sarslmas, bunlardan kuku duyulmas,
bir deimenin belirtisidir.

Gemite aa uygun olann bu zelliini yitirmesi: Son yllarn

ekonomik, toplumsal ve zellikle de ekolojik bunalmlar karsnda
geleneksel topluma ilikin aklayc modeller ve zm stratejileri,
yetersiz kalmlardr. Gelecee ynelik birok umut ve beklentinin
tutunmas olanakszlamtr. Muhafazakarlarn, liberallerin ve devleti sosyalistlerin sanayi ve teknolojinin getirdii gelimelere bal
kazanmlara olan inanlar sarslmtr. ktisadi kalknma, doal yaamn temel dayanaklarn mahvetmektedir. Teknik ilerleme, insanlar birer makine aksamma evirmitir. Sanayi kalknmas, sanayi
sisteminin demokratik ilkelere gre denetlenmesine meydan vermemektedir. Merkeziyeti ve hiyerarik organizasyon biimlerinin etkili olabilecekleri inancnn, aldatc bir hayal olduu grlmtr.
Merkeziyeti ve hiyerarik organizasyonlarn "retime kar" olma
zellikleri su yzne km; giderleri ile i kapasiteleri arasndaki
orantszln iyice artt grlmtr. Sosyal yaplarn, geleneklerin yklmas, kentleme, insanlarn, kitlelerin yalnzlamalar, bu
gelimenin sonulardr. Bugne kadar egemen olagelmi dnce
sistemlerinin doruluundan kuku duyulur olmutur. yice arala
trlm bir akln amaca ynelik rasyonellii, dnyann kavram ve
kurarn sistemlerine boyun emesi sonucuna hizmet etmektedir. Ve
bu akl insani ama ve hedeflerin gereklemesinde kullanlamaya
cak biimde bana buyruk kesilmitir. Bunun sonular, tarih anlaylarnn ekonomi anlayiarna indirgenmesi, insan ve doann hor
grlmesi; ayrks, aykr olann kuramsal ve pratik abalarla arzu edilen dzene uymaya zorlanmas ya da mahkUm edilip dlanmasdr.

uygun olmayann bu niteliini deitirmesi:

evresinden koparp ayran ve bu evreye
yabanclatran bir iktisadi kalknmaya kar ktlar. nsana tatmin
edici bir i yapma olana tanmayan bir teknolojik kalknmay, insanlarn, rettiklerinin akla ve manta uygunluunu denetlemelerini ve toplumsal retimi ynetip ynlendirmelerini engelleyen bir
sanayi kalknmasn reddettiler.

Daha nce

aa

Anaristler, insan doal

44

Anaristler, insanlara belli yaama tarzn dayatan, onlar sosyal

alandan yaltp tek brakan, bunun sonucunda da ruhsal ve sosyal
kntye yol aan merkeziyeti ve aynlatnc bir dzene kar
ktlar. Anaristler, tarihin gelimelerini "bilimsel" olarak nceden tahmin edebilecekleri iddiasyla ortaya kan ve zgr bir topluma gtren biricik yolda kendilerinin yrdklerini arszca ileri
sren dogmatik sistemleri reddettiler. Kurmaya altklar toplumsal dzende iddet ve zor kulilanma yollarn da dlamadan, bireyleri "gene/in iyilii ve kar" adna birlemeye ve btnlemeye
mecbur tutan bu sistemleri onaylamalar olanakszd.
Anarislerin bu ve benzeri kesin dogmalara ve bunlarn ardn
daki toplumsal ve yapsal dnme ilikin dncelere kar kp
itiraz etmeleri, alternatiflerinin ve kuramlarnn aa ve zamana
uygun olmad, "ilerleme" ve kalknmaya kar ktklar sulamalarna yol at. Gelgelelim ksa sre ncesine kadar anarizmin zamana ve aa aykr grnmesine ve tkenmi bir gelenek olarak
alglanmasna yol aan ayn etmen, bugn anarist dnceyi gncelletirmi, onu sahip klnaya deer bir dnce yapmtr.
Anarizmin amza uygun olmadn ve nemini yitirdiini gstermek iin kullanlan kar savlar, bugn tam tersi amalar iin

kullanlacak durumdadrlar.

a) Hiyerarik dzen ve
dzen tasarmlar

aa

uygun olan (ve olmayan)

anarist

Bugn bizleri uyaran sesler bizleri dnm yapmaya, iimizdeki sese kulak vermeye., yeniden dnmeye ve yn deitirmeye
aryorlar. Biroklar bir dnm noktasna geldiimizi ya da en
azndan gelmi olmamz gerektiini ileri sryor. nsan soyunun
devamn salamaktan baka hibir gndem maddesinin bulunmad iddia ediliyor. Ya her eyin sonu ya da dn, deniyor.
Tehlikeden k yollar (hatta cennete giri yollar) ok farkl
ve eitli, hayatta kalabilmek iin zorunlu alternatifler biiminde
karmza kartilyor. nsanln hala kurtarlma umudu bulunduu syleniyor. Ama bunun iin bir fedakarlk gerek deniyor. O da
u: nsanmerkezci dnya. tablosundan, yani insann yeryzndeki
45

btn olup bitenin kstas ve merkezi olduu anlayna dayal

dnya grnden uzaklamamz, onu feda etmemiz gerekiyor.
Kopernik'in dnyaya ve evrene bakmza getirdii dnme
benzer bir dnmle bu "insan ovenizmine" bir son vermemiz
birouna gre art. 2
Bugn bilin oluturma sanayiine duyduumuz tm tepkilere
ramen, insan anlaynn dzeltilmeye ve bizim Avrupa kltrmz ve uygarlmz zerinde ok olumsuz etkiler brakm olan
insanmerkezci dnya tablosunun yeniden gzden geirilmeye ihtiyac bulunduunu syleken, bu sanayinin hakl olduunu dn
memek elde deil. Bugn gemiin, o insann, evrenin, dnyann
ve doann merkezini oluturduu ve yaradln en son amacn
temsil ettii yolundaki, her alanda etkisini gsteren, snr tanma
yan kesin inancn sorgulamann zaman gelmitir. Ne Kutsal Kitabn "dnyay kendinize kle kln" biimindeki grev ars, ne de
insan akl ve bilim; insann kendi doal evresinin dnda ve stnde bir yerlerde, bu doal olann efendisi olarak yer aldna
artk kimseyi inandramazlar.
nsann doal olana egemen olma talep ve istekleri, Avrupa dncesinin doaya bakndan ve doada insann can istedii gibi
kullanabilecei gizil olanaklar grme alkanlndan kaynaklanmaktadr. Troki (1879-1940) "Doa'nn nsancllatrlmas" ba
lkl yazsnda bu insancllatrmay tasarlayn anlatrken, bu anlay somut bir biimde sunulmutur. Troki'ye gre "sosyalist
insan, dan ve vadinin, tarlalarn ve ayrlarn, steplerin, ormanlarn ve deniz kylarnn gnmzdeki paylamn" deitirecek ve
yeryzn "btn bir retim ve sanat planlamasnn" gereksinmelerine gre yeniden ekillendirecektiL (1972, 208). Sonunda insann kendisi de "yapay ayklamann yan sra psiko-sosyal altrma
larn ve bunlarn son derece karmak yntemlerinin nesnesine
dnecek ve kendisini ylesine" kkten ele alp, yeniden ileye
cektir ki, eninde sonunda bir ortalama insan rnei, "bir Aristoteles'in, Goethe'nin ya da Marx'n dzeyi ortaya kacaktr." (1972,
213)
Troki'nin bu dlerinde hibir engel ve snr tanmayan bir
ilerlemeye ynelik krlmaz umut kendini ele vermekte; ayrca bu

46

umut, bir tr hkmran, egemen bir erk zihniyetiyle de birlemek

tedir. Gerekten de bu anlay, doal evreyi ve insan, ilerlemeci
[devlet] glerinin ikide birde el atabilecekleri salt birer doal
hammadde konumuna indirmektedir. Troki 'nin gelecek versiyonunda her eyi kapsayan bir st plan vardr; bu plan her eyin
mmkn olduu esasna dayanr; kahtrnn salkl sonular vermesini salayan Eugenetik* ve psiko-training sayesinde kusursuz
insan bile yaplabilir [mmkn] bir ey olarak grnr. Tpk klasik devlet topyalarnda olduu gibi, Troki'nin insan topyas da
tepeden trnaa ynetici, buyruk verici ve hiyerarik bir dnce
nin btn belirtilerini tamaktadr. "Btn bir retim plannn" dzenlenii, malzemenin btn kapsama savndaki bir n-projeye
egdmlenmesini ve tabi klnmasn hedefler.
Troki'de gelecee ynelik hayaller olarak beliren ey, bugn
sanayi toplumlarnda gereklie dnmektedir. Bu toplumlarda
yeni bir "inceleme tarz", yeni bir anlay, yeni bir ruh, zellikle de
yepyeni siyasal ve ekonomik rgtlenme yaplar yerlemitir ve
bunlar, hammadde kayna dzeyine indirgenmi doal evrenin
ve insann egemen bir dzenleyici sisteme tabi klnarak "yaplabi
lirlii", kotarlabilirlii ilkesine dayanmaktadrlar.
Bat'nn ve Dou'nun modern sanayi toplumlar, merkezile
miliin, hiyerarik dzenlenmiliin ve tekletirmenin [aynlatr
mann] btn izlerini tamaktadrlar. Tarmsal kesimde kk
ekin alanlarnn birletirilmesinden, byk kentlerde insan sal
na uygun koullar salama adna yeillik alanlarn annda yok
edilmesine ve varolarn kurulmasna, daha nceki yerel-kysel
ynetim birimlerinin birletirilmesinden, AT'nin btnletirme politikasna, byk hastane birimlerinden, byk teknolojilerin devlet
yatrmlaryla desteklenmesine, "radikallerin" anayasa gvencesi
altna alnmasndan, bilgisayarla okunur nfus czdanna, tarmsal
kesimdeki tek boyutlu kltrlerden byk sanayiye, eitim politikasndan kitlesel medyaya kadar, toplumun btn alanlarnda merkeze bal olmayan saa sola salm organizasyon biimleri geriletilerek, bunlarn tek tek zellikleri, farkllklar ve arlklar
giderilip hepsi tekdzeletirilmilerdir. Ama, o mkemmel, dm Eugenetik:

Kaltmn salkllyla

ilgili bilim (.n.}.

47

dz, engebesi bulunmayan; andrc direnlere maruz kalmadan

denetlenebilir, zararl unsurlardan arndrlm hijyenik bir birlik ve
btnlk biimini egemen klmaktr.
Gelgelelim yetmili yllarn bandan bu yana bu eilimlerin
yan banda, sava sonras dnemin "byme-lgnlna", her ne
pahasna olursa olsun iktisaden devleme saplantsna, insann
"tek-boyutlu"latrlmasna ve ekonomi ve politikann merkezile
tirilme eilimlerine ynelik eletiri de glenmektedir. Bir zamanlarn dneme uygun ve ilerlemeye katk salayan eilim ve sreleri, bugn bu niteliklerinden tr tepkilerle karlanmaktadrlar.
nsan l alarak bu lye bal kalnmasna, evrenin kaldmbi
lecei bir ekonomiye dnmeye, merkeziletirrneden geri adm atl
masna, varolan kltrel oksesliliin korunmasna, yok edildii
yerde yeniden yaratlmasna, hasar grmemi doal evrenin korunmasna, oktan hasara uram evrenin yeniden eski paline getirilmesine ynelik talepler artmaktadr. Bu siyasal taleplere, birok insann, hayat dzenleyen ilikilerin kendilerince de anlalr
olmas talepleri ve topluluk olarak birarada yaayabilme arzular
elik etmektedir. Her ne kadar bu arzu ve taleplerin yan sra sanayi toplumunun merkeziletirrne ve aymlatrma eilimlerine kar
bir eletiri de eksik olmuyorsa da; bu eletiri, geleneksel hiyerarik
dzen modelini ok ender karsna almaktadr. Toplumun deiti
rilmesi dnceleri, ekolojiye yneldii lde, eletiri, genellikle
radikallemekte ve giderek hiyerarik modeli benimseyen dnce
ye de vurmaya balamaktadr. Sanayi sisteminin hiyerarik zellikleri, rgtlenme ve dzenleme yaplar, eko-sistemin hiyerarik ya. plarnn dzeniyle kar karya getirilmekte, bylelikle bir
kutuplama domaktadr: Bu yanda eko-sistem, te yanda sanayi
sistemi.
Ekolojinin imdilerde toplum anlayna katk olarak yeniden
kefediliinden ok zamanlar nce, anaristler, merkeziyeti olmayan ve hiyerarik zelliinden arnm yaplardan kurulu toplum'
modelleri tasarlamlard; bu modeller, toplumun iktisadi-sosyal
karlarn ve ihtiyalarn, doal evreriin talep ve zorunluluklar ile
bir uyum iine sokma amacna yneliktirler. Ancak ortaya atlan
toplumsal yap modelleri, eka-sistemden deil de anarizmin, ta48

hakkm erkinden arndrlmlk, bireyin kendini tayin edebilmesi,

sosyal birlemelerin bask ve zorlama olmakszn gereklemesi
ideallerinin rn olarak bu alandaki dncelerden tretilmiler
di. Ortaya atlan hiyerarik olmayan toplum yaps tasarmlarnn,
doay karsna alan hiyerarik olarak dzenlenmi tahakkm sistemine dayal anlay ve yaklam tarznn doa karsndaki tutumundan temelden farkl olduunu belirtmek gerekir. te bu ba
lamda da, bildik, alldk hiyerarik dzen modeliyle uyum iine
sakulamad iin dneme ve aa uygun olmad gerekesiyle
reddedilen anarist dnce, bugn bir yandan "politik ekoloji"nin,
bir yandan da hiyerarik olmayan toplumsal bir organizasyon yap
sn hedef alm toplum politikasnn talepleri erevesinde nem
kazanmakta ve gncellemektedir.
Kta Avrupa'snn dnce geleneine, zellikle de toplum kuram alanndaki dncelere, iinde okeitliliin ve birbirini tamamlayc unsurlard yer ald; bamsz paralarn deiik dei
ik balar ve birliktelikler kurduu bir dzen anlay, baka
deyile ynetici, yol gsterici bir dzenleyicinin bulunmad bir
dzen kavram ters dyordu. Hiyerarik dncenin dzen anlay ise, en bata merkezi bir ynetime tiibi olma, zel, tek olann
btne katlmas ve bir birlik, btnlk biiminin kurulmasn ngryordu. Dzen; tahakkm, ynetilme, hiyerarik kademelenme,
btnleme demekti; dzen, Avrupa'nn hiyerarik dnce geleneinde, tek tek insann zgrln ve kendi kaderini kendisinin
belirlemesini hedeflemiyordu.
Devlet ve ekonomi, insan nasl bir hammadde gibi grp ona
"malzeme" muamelesi yapyorsa, doal evreye de aynen byle
davranlyordu. Nasl insan bir devlet yurtta ve retim gc olma
ileviyle, yani devlet ve ekonomi iin sadece bu niteliiyle nem
tayorduysa, doal evre ve snrl hammadde kaynaklar da ayr
calkl bir kk zmrenin ksa vadeli hesaplarnda, retime katk
da bulunan unsurlardan baka bir ey olarak alglanmamaktaydlar.
Buna karlk anarizmde hiyerarik olmayan bir dzen tasarm
lar bulunmaktadr. nsanlar, retime katkda bulunarak ara-gere
dzeyine indirgenp:emilerdir. Doa da Kropotkin'de yer yer, Landauer'de ok belirgin bir biimde, sadece insan ihtiyalarn giderF4/Doha Az Devlet Daha ok Toplum

49

meye yarayan bir malzeme kayna olarak anlalmaz. VI. Blmde gstereceimiz gibi, anarizmintoplum anlay, insann doay
la ilikisini, sadece tek yanl bir deerlendirme ilikisi olarak grmez.
Hiyerarik olmayan; insan ilev yerine getirici bir e olarak
anlamak istemeyen, bu ilevlere indirgemeyen, retim srecine
katkda bulunan retici "el"den baka bir nitelii kalmam gerelere dntrmeye kar olan; insan tanrsal ya da "tarihsel" bir
ngry yerine getiren uygulayclar olarak alglamak istemeyen
ve askeri stratejinin planlama oyunlarnda saysal bir e gibi grlp askeri ynetime teslim edilmesini kabul etmeyen anarizm,
bu nitelikleriyle zamana ve aa aykr grnmekteydi. Bu dn
ceden kaynaklanan doa anlay da ad grnyordu.
Doa en belirgin biimde Landauer'in dnce sisteminde olaanst karmak ve ok yanl, zengin, renkli bir olgu olarak anlalr. Ne doabilimleri ne de alma sreci ona eksiksiz olarak ve
btnyle "el koyamazlar". Demek ki Landauer'e gre insan, doay Troki'de olduu gibi, sadece kendi iradesinin koyduu ltlere gre ileyip deerlendirmekten ok doayla birlikte yaar ve
alr. Doay bir ara gibi grp ona bu anlamda rasyonel yaklaan anlayn Karsna, doayla dorudan, aklla deil de, duyularla kurulan bir iliki, bir yaklam tarz yerletirilir. nsan doasnn
da doal evrenin de rasyonel bir kavrama giriiminin hiyerarik
kadernelere gre koullandrd bir akl dzeninin iine yerletiri
lemeyeceini savunan anarist anlay bize ok nemli grnyor.
Anarist anlaya dayal eletiri, gnmzde bir yandan atom
sava tehdidi, bir yandan da ekolojik ve ekonomik bunalmlar karsnda, eskisine oranla daha az radikal sonular hedefiernekle birlikte, hem hiyerarik tahakkmc anlay onayiayan dneeye
hem de hiyerarik dzen yaplarna u ya da bu biimde ynellegeldii eletiriyi yinelemektedir. Gemite ad, gncelliini yitirmi~ diye reddedilen ey, bugnk bunalmtarla birlikte gncellemie benzemektedir.

50

b) Tek boyutlu ilerleme

yan anarist topya

kavram

ve

a,~a

uygun olan ve olma-

Anarist kavramlarn zamana uygun ve uygun olmayan yanlar

gsterebilmek iin bavuracamiz ikinci yol, bugne kadar belirleyici ve tekilere ar basan toplum kurallar olma zelliklerini
koruyabilmi olan kurarnlarn iinde yer alan ve son zamanlarda
hakl olarak sk sk eletirel bir tutumla sorgulanan ilerleme inanc
dr. Kukusuz iin bu yann, daha nce eletirdiimiz hiyerarik
dnce yaplarndan ve dzen modellerinden ayr tutmak olanakszdr. nsanlk tarihi iinde bir ilerleme bulunduu yolundaki
kesin inan, yenia Avrupa dncesine damgasn vurmutur.
Tarih, daha iyi olana doru n alnmaz bir gelime, ounlukla
kanlmaz biimde belirlenmi bir son ama ve hedefe ynelmi
bir gelime olarak alglanyordu. 18 yy. ile 19. yy.'n balarndaki
Condorcet, Comte ve zellikle de llegel gibi dnrlerin tarih felsefesinde "ilerlemenin motoru" akln ve onun gelime evrelerinin
iinde grlmekteydi. Liberalizmin Smith, Ricardo gibi ekonomistlerinin ekonomi anlaylarnda tarihsel ilerlemenin nedeni, bireylerin ekonomik rekabeti iinde aranmaktayd; bu rekabetin, taraflarn amalarndan bamsz olarak, sonuta herkesin refah ve
iyiliinin artmasna yol aaca dnlyordu. Marx, llegel'in
felsefesini "ayaklar stne" dikti ve ilerlemeyi salayan motoru
ekonomik alann iinde, retim glerinin gelimesinde, baka deyile, insanlarn kullandklar tekniklerde ve alma tarznda
buldu. Marx'n bu ilerleme kavram iinde sosyo-politik ilerleme,
yeni teknolojiler ve sanayiler olmakszn sosyalizm-komnizm de
olamaz, giderek siyasal ve sosyal zgrleim de hayaldir. Siyasal
ve sosyal zgrleme, retim glerinin gelimesine irtibatlanm
ve ekonomik gelimenin zorunlu sonucu olarak ilan edilmitir.
Burada deindiimiz, llegel'in Comte ve Marx'n tarih felsefelerinin ortak bir yanlar vardr: lerleme sreci "tekboyutlu" ve
"btnlk" gsteren bir sre olarak anlalr. Marksistlerin tarihsel materyalizmi balamnda bu saptamamz, kapitalizmdeki ekonomik ilerlemenin, uzun vadede komnizmle birlikte bireysel, siyasal ve sosyal zgrlemeyi de dauraca anlamna gelir. Bu
n

51

ekonomist ilerleme inanndan kan ve sk sk eletirilen mantk

sal sonulardan biri, rnein kadn hareketinde grdmz gibi,
sosyalizm ve komnizm aamasnda her ey nasl olsa kendiliin
den hallolacana gre, nce olanca gcn "birletirilerek" komnizmin getirilmesi iin harcanmas gerektii gerekesiyle toplumun deiik alanlarndan gelen zgrleimci taleplerin geri
evrilmeleridir.
Marksizm/devleti sosyalizm ile ekonomik liberalizm arasnda
ki fark, her ikisinin ekonomik ilerleme modellerinin arasnda deil,
her bireyin ekonomik zgrlnn bu ilerleme anlay iinden
nasl doaca grnde yatmaktadr. Liberaller, ilerlemenin, tek
tek bireylerin irade ve isteklerine bakmakszn onlarn "arkalarn
da" kendiliinden srp gittiini sylederken marksistlere gre
ilerlemeyi devrim ve proletarya diktatrl gerekletirecektiL
Reformst devleti sosyalistler ise ekonomik zgrleimin devletin
mdahaleleriyle ve gelirin devlete bltrlmesiyle salanmas
gerektiini dnmektedirler. Gerek iktisadi liberalizmde gerekse
de Marksizmde ve devleti sosyalizmde btn arln ekonomik
sektre ve onun gelimesine tannmas, asl belirleyici eilimdir.
nsann, btn alanlarndaki zgrl bu ilerlemeye baml kl
nr; baka deyile ekonomik alandaki zgrleme ve maddi alandaki refah ve mutlulua indirgenir.
Bugn artk bu tekboyutlu ekonomizm anlayna indirgenmi
ilerleme modeli, belli bir nedenle eletirilere hedef olmaktadr,
nk bu modelde gelimeyi salayc etmen olarak grlen ilerleme sreci iindeki retim gc, insann siyasal ve sosyal alanda
zgrlemesi ideali ile elikiye debilmektedir. Kusursuz, eksiksiz bir zgrleme her trl, dtan, yabanc belirlemeyi dlar ve
insanlarn kendilerini bizzat kendilerinin belirlemelerini olanakl
klacak yaama koullarnn salanmasn gerektirir. Ama ite gene
bu amacn stesinden gelebilmenin biricik koulu, insanlarn kendi
yaama koullarn ayn zamanda denetleyebilmelerinden geer; insanlar hayatlarnn birer paras durumuna gelmi siyasal kararlar
ve kurumlar etkileyebilmeli, bunlar gerektiinde dzeltebilmeli
ve deitirebilmelidirler. Ayn ey alma alan, retilen nesneler
iin olduu kadar "zel" alan iin de geerlidir.
52

Nkleer enerji santral gibi byk teknoloji kullanm gerektiren bir alanda, yukarda belirttiimiz gibi, siyasal ve sosyal zgrleim ideallerinin byle bir retim gc ile nasl elikiye dtn
belirginletirmek mmkndr. Bu trden bir atom santralnn bykl ve karmakl yznden demokratik bir denetime tabi
tutulamayacana bugn sk sk dikkat ekilmektedir.3 Kamusal
kesim, brannda en st dzeyde uzmanlam bilim adamlarna eli
kolu bal teslim edilmitir; elinden, onlara gvenmekten baka bir
ey gelmemektedir. Ayrca ancak bu uzmanlarn kendilerine ula
trdklar enformasyona dayanarak kararlar alabilirler. stne stlk byle bir teknoloji, "arndrma" iin gerekli parasal ve organizasyon dzeyindeki ykleri, gelecekteki onlarca yla yayabilir ve
bu ynyle de sonradan yaplacak demokratik bir dzeltme ve denetleme giriiminin nemli lde elini kolunu balayabilir. Bu
balamda ilerdeki kuaklarn daha esnek politikalara dayal ve eitli enerji salayabilecek alanlarda kullanabilecekleri parasal olanaklar da imdiden bloke edilir. Bu teknolojinin zorunlu kld
gvenlik nlemlerinin siyasal dzlemdeki alabildiine dndr
c sonularna da hi deinmiyoruz.
Atom teknolojisi bu trden bir dizi politik ve ekonomik nlemi
zorunlu klarken, bugn artk teknik alanda, toplum asndan
olumlu ya da olumsuz sonular verecek ekilde kullanlp kullan
lamayaca sadece reticisinin amacyla belirlenmi, ntr bir ara
bulmak olanaksz gibidir. retim aracnn yaps, kendisinin kullanma sakulaca siyasal ve sosyal ereveyi byk lde reticisinden bamsz olarak, kendisi belirlemektedir. Atom teknolojisi
gibi byk teknolojiler bir merkezilemeyi, uzman bilim adamlar
egemenliini, kapsaml bir polisiye denetim ve gvenlik sistemini
kanlmaz biimde beraberlerinde getirmekte ve sz konusu aracn demokratik bir yoldan kamuya maledilmesini olanaksz kl
maktadrlar. Bu nedenle de bu teknolojilerin btn insanlarn eksiksiz
zgrleme hareketinin tam karsnda yer almamalar olanakszdr.
Bir teknolojinin gerek anlamda toplumun btnne maledilmesini,
denetlenmesini ve ynetilmesini nleyen merkeziletirici, hiyerarik yaplarn anarist dnce geleneinde bol bol eletiriidiini gryoruz. Anarislerin bu konudaki, zamana uygun olamayan, dola53

ysyla aslnda

uygun olan seenekleri, merkeziyeti olmayan, hive kendiliinden dzenlemeyi mmkn klan, ama ille de
ekonomik anlamda en verimli zm temsil etmesi gerekmeyen
organizasyon biimlerinin gerekletirilmesiydi.
Bugn hlHa birinci dereceden belirleyici olan ve hem teknolojiye hem de ekonomiye indirgenmi ilerleme kavramnn at
yolda, teknolojik olarak yaplabilir ve mmkn olan ey, bana
buyruklap ilerlemeyi temsil eder olmutur. Adna ilerleme denen
bu olgunun tartlmas ilevini tayacak bir l ya da saptanm
bir ortak hedef bulunmamaktadr; ya da byle bir lt teknik yoldan "yaplabilir" olan dzeltici bir etmen olarak ilerlik ve etkinlik kazanamamaktadr. Byle olunca da dorudan retim gcnn
gelimesinde ve iktisadi byrnede - somut siyasal ve sosyal sonular hi hesaba katlmakszn-bir deer aranp bulunmaktadr.
Yetmili yllarn ortasndan bu yana bu tek boyutlu, teknolojik
ve ekonomik kavrarnlara indirgenmi ilerleme kavram, gittike
daha sert bir ekilde eletirilmektedir. Eletirilen, politikann tek
yanl olarak retim glerinin gelimesi odanda younlatrlma
s, kendi haline braklm sadece niceliksel bir ekonomik bymedir; eletirilen, emein insancllatrlmasnn ve retim aralarnn
demokratik yollardan insana maledilmesi amalarnn ihmal edilmesidir. Gene en az bunlar kadar eletirilen bir ey de ekonomikteknolojik ilerlemenin yol at olumsuz ekolojik ve sosyal sonularn yan sra, insanlarn, tek tek zneler olarak, "maddiyat" bir
ilerleme modeline bel balayp, bu modelin ayrlmaz paralar
olan, tketimin artrlmas, maddi refahn ykseltilmesi, mesleki
kapasitenin snrlarnn zorlanmas, dzenlilik ve alkanlk gibi
ilke ve deerlerin peine taklmalardr.
Bu geleneksel ilerleme anlayna yneltilen eletiriyle birlikte,
sanayi sisteminin yapsnn deitirilerek, ekolojik bakmdan tahamml edilebilir bir denge-ekonomisine, devleti-hiyerarik toplum dzeninden hiyerarik olmayan ve aktif tabanl bir demokrasiye dayal bir toplum sistemine geilmesi talepleri de ne
kmaktadr. Toplumun btn alanlarna alabildiince yaylan bir
zgrleme hareketi, merkezilemeyi datmaya, aktif tabanl bir
demokrasi kurmaya; kendi kendini yneten, kooperatifi bir retiyerarik

54

mi gerekletirmeye, yabanclatnc iblmn kaldrmaya ve

retim aralarnn zel mlkiyetinin "toplumsallamasn" sala
maya yol aacaktr. Bu trden taleplerin hayata geirilmesi "materyalizm sonras deerler" dediimiz dayanima, toplulua aidiyet,
kendini gerekletirme gibi yeni deerlere ynelme srelerini de
destekleyecektiL Bu ve benzeri argmanlara dayanarak bugne
kadar gerek "burjuva" dncesini gerekse geleneksel marksist ve
devleti sosyalist dnceyi belirlemi olan, yekpare ve nedenleri
retim gcnn gelimesinde grlen genel bir ilerleme anlayna
duyulan gven ve inan da son bulacaktr.
"lerleme"ye elik eden sosyal yaplarn kne ynelttikleri
eletiriyi, anaristler - gnmzde byk lde ihmal edilen - bir
konuda ortaya attklar alternatifle birletirmilerdir. Toplumun alma ve yaama ilikilerinin, dayanmac, kooperatifi ve ortaklaac bir anlayla "yeniden yaplandrlmas" ve "katmanlatrlmas"
nerisidir bu. Ayrca anaristler, insann kendi kendini belirlemesi
ve bireylerin gerek kendilerine gerekse bakalarna kar sorumluluk
tamalar idealini ama edinerek bugnk birok evreci toplum anlayndan da ileri gemilerdir. Faist veya Stalinci kafadaki bir
Eka-diktatrlk, tpk ekoloji alanndan gelen kayglara dayanarak
otoriter devlet nlemlerini hakl klmaya ve bireysel zgrlkleri k
stlamaya alan tutum gibi, anarislerin bu idealleriyle kesinlikle
badamaz. nsann zgrlemesi talepleri, el dememi doann
korunmas kaygsnn hiyerarik dzlemde insann stnde bir konuma yerletirilmesini ngren ve szgelimi doal evrenin insan ihtiyacna gre yaplandrlp biimlendirilmesini engelleyen anlayn
da yolunu tkar.

c) "Dnce sistemlerinin egemenl(~i" ve

uygun olan ve olmayan kuku

anarizmdeki, aa

Hiyerarik

dzen modelleri ve tek boyutlu bir ilerleme kavram,

sistemleri olutururlar. 19. yy.'daki dier
dnce sistemleri gibi (Marksizmin yle fazla zorluk ekmeden
kendisine dnt) materyalist dnya gr de, kapal bir dnce sistemi olarak tanmlanabilir. Gerek kuramsal gerekse siyask sk "kapal" dnce

55

sal ve toplumsal dzlemde ortaya kan yeni sorunlarn, mevcut

sorun zme stratejilerine dayanarak, baka deyile mevcut dn
ce sistemleri erevesinde kalarak her zaman halledilebilecei ne
srlmektedir. Bylelikle dncenin gerekten deimesi nlendii gibi birbiriyle rekabet eden yeni dncelerin ve yeni kurumsal,
ilkesel varsaymlarn ortaya kmas da engellenmektedir.
Anaristler kapal dnce sistemlerine ve aklayc modellere
kar kmlardr, ancak anarizmi eletren kimi dnrlerin ne
srd gibi, genelde bilime ve kurama hibir zaman ilkece kar
deillerdi. Eskiden marksist dnce sistemine ve modeline kar
ktklar iin o dnemde aykr saylan anarist dnceler, bugn
bu zelliklerinden tr gneele uygun dnceler niteliine brnmlerdir. Buradan yola karak hiyerarik dzen yaplarna ve
tek boyutlu ilerleme kavramna ynelik eletirimizi srdrebiliriz.
Anaristler kendi sosyalizm-anarizm anlayarna dayanarak,
marksistlerin bilimsel sosyalizmine kar kmaktadrlar. Onlarn
bu tutumu da, marksistlerin, hala bugn bile anarizmi "bilimd"
olarak nite1endirme1erine, topik sosyalizm iine yerletirmelerine
ve bylelikle meseleyi kapanm saymalarna yol amaktadr.
"topya", sosyalizmin kesinlikle sondan bir nceki tarihsel a olduu anlayn reddeden ve bunun yerine insann ideale ynelik
eylemlerindy toplumu dntrecek asl nedeni gren dier btn
rakip sosyalist kurarnlar ile kendi kurarnlar arasna snr ekmek
iin ortodoks marksistlerin bugn bile hall'l bavurduklar bir "mcadele kavramdr".
Anaristler anariyi, insanlarn ulamay arzu ettikleri bir hedef
ve ama, ya da ideal, bugnn deyiiyle, normatif bir topya olarak alglarlar. Sosyalizm-anari, gerekletirilmesi gereken bir idealdir. Ya da Landauer'in dedii gibi "bir idealin yardmyla yeni
bir gereklik yaratma abasdr." (1978, l) Ancak bu yaratlmaya
allan yeni gereklik "ak" bir gerekliktir; nceden topik toplum tasarmlar ve gelecee ynelik soyut, hayali projeler iinde
tm ayrntlarna kadar belirlenmesi olanakszdr: Bu gereklik sonuta baka trl, idealin kendisinden farkl bir ey olacaktr; ona
benzeyecek ama ayns olmayacaktr. (Landauer 1978, 3)
Marx ve Engels, "gereklilie", deerlere ve ideallere ama56

bir nem yklenmesine kar kmlar

Komnizm bize gre yaratlmas gereken bir durum, gerekliin kendi ynn ona gre evirmek zorunda kalaca bir ideal deildir. Komnizmi imdiki durumu ortadan kaldrp aan gerek
hareket diye tanmlyoruz." (Marx, Engels 1976, 35, vurgulama
sal

-toplumdntrc

d:"

yazarn)

topik sosyalizmde ifade edilen "gereklilik" ile ideal toplum

"bilimsel" sosyalizmin kendi ekonomik analizleriyle
ispatlayabileceine inand, tarihin "gerek hareketi" ile kar
karya dururlar. Bilimsel sosyalizme baklacak olursa hem bu topik "gereklilii" hem de, bu "gerek hareket"i gz ard eden,
- topyalar iindeki - ideal toplum projeleri, gereklikten yoksun
ideallerdir. Bu anlamda Marksznde "topya" etiketi, siyasal olgunlua ulamam masum kurarn ve projelere verilen belgenin ad
olduu kadar, bunlar Marksizmin snrlar dnda tutmaya yarayan bir tanmlamadr da: "retimin olgunlamam bir dzlemine
ve olgunlamam bir snfsal konuma olgunlamam kurarnlar tekabl eder." (Engels 1979, 54) Engels'e gre "ilk sosyalistlerin"
varln anlayla karlamak ve onlara hak vermek gerekirken
ancak olgunlam "snfsal konum" gerei karsnda, durumu ilk
sosyalistlerden daha iyi kavram olmalar gereken anaristler iin
ayn ey sylenemez.
Politikadaki "ilkesel deerlerin" neler olduu konusundaki tartmalarla birlikte, "sol" kampta, deerlerin ve hedef alnan ideallerin neler olmas "gerektii" tartmas yeniden gndemi tutmaya
balad. Hedef ve amalarn, temel deerlerin neler olmas, baka
deyile bir toplumun nasl yeniden rgtlenip dzenlenmesi gerektii konusunda4 tartmalar yeniden alevlendi. Bu arada topik dnce de yeniden deer kazanmakta, ad diye nitelendirilerek
toptan reddedilmemektedir.
Anaristlerin ortaya attklar ve dogmalap, kemikleme tehlikesinden bile bile uzak durmaya alan, giderek bir toplum kura.mna k noktas oluturabilecek dnceler, bugn aa, zamana
uygun grnmektedirler. nk anarislere yneltilen kurarndan
yoksun ve akldc olduklar sulamasna dayanak oluturan olgular, aslnda bir blmyle, dncenin ak olmas talebinden ve
tasarmlar;

57

dogmalap canszam dnce

sistemlerine yneltilen eletiri

olarak kan, onlarn da bilincinde olduklar sonulardr. Bu dnce motifleri, daha 1846'da anarizmin "babas"
Proudhon'un, Marx'n ibirlii nerisini, Marx'n benimsernesinin
beklenemeyecei bir koula balamasna yol amlardr: "Ama
Tanr adna, btn dogmalar yktktan sonra, halk bir retiye
boyun edirmeyi aklmzn kenanndan bile geirmiyoruz ... yeni bir
dinin havarisi pozlarna brnmek istemiyoruz ... Bir soruyu hibir
zaman btn yantlar tketilmi olarak grmeyiz ve en son kant
larmz kullanp bitirmisek, zorunluysa yeni batan balarz ... Bu
koullarda seve seve sizin birliinize katlrm, tabii ayet..." (Aktaran Nettlau tarihsiz, 168)
Bakunin dneminin Marksizminde ve pozitivizminde davur
duunu dnd bilim inancn alglay biimine paralel olarak
bu inancn karsna bir "hayat" kavram kartm ve gerek dn
cenin gerekse bilimin, "hayatn" karmakln kavramadaki yetersizliklerini vurgulamtr: "Hayat ok kaygan, kac ve geici bir
eydir, ama ayn zamanda da gereklikle bireysellik; duygu, ac,
sevinler, abalar, gayretler, ihtiya ve tutkular hayatn iinde titreir dururlar" (tarihsiz, 77) "Bilimin biricik ura aydnlatmaktr;
ama ancak hayatn kendisi ynetimsel egemenliin ve doktrinin
zincirlerinden kurtulduktan sonra btn gc ve etkisiyle her eyin
yaratcs olabilir." (Bakunin'den aktaran Zenker 1979, 106)
Bakunin'in bilimden, zellikle de toplumsal ve siyasal taleplerin ortaya bilimsellik talepleriyle kmalarmdan duyduu bu kayg
ifadesinde, radikal dnr Max Stirner'in (1806-1859) dnemin
felsefelerine ve kuramiarna ynelttii eletiri yinelenmektedir.
Anarislerin kendilerinden bir dnr olarak tanttklar Stirner,
bireysel inanc ("ben 'i, tek ve biricik olan") bir btne tabi klan
dnce sistemlerini eletirmitir; Stirner'in eletirisi ideallere,
mutlaklklara, hakikatlere, deerlere, Tanrya, yurt ve devlete, ksa
cas tekin stnde yer alan ve onun, bu st btnlk iinde alt bir
kaderneye yerletirildii ya da egdmlenmek istendii her giriim ve anlaya kar kar. Stirner radikal ve hibir eyle snrlan
mam bir bireycilikten ve "bencillikten" yanadr. Slogan, "kendi
meselemi hibir eye dayandrmadm"dr. "zgr, tek ben, kendi
den

58

kanlmaz

zerinde hibir eye tahamml etmez. Ne devlete ne de Tanrya;

ahlak anlaylarnn da beni balayp ykmllk altna sokmamalar gerekir." (1979, 399) Stirner'in "anarizmi" alabildiine radikal, durdurak, engel tanmayan bir eletiri ve ykclkla eanlaml
dr. Hatta, politik bir toplum ideali olarak anarizm bile, "hakikati"
yanstma talebinden tr bu eletiriden payn alr. Bu noktay birok anarist gzden karmaktadr. "Anarizm" Stirner iin reddedilmesi gereken "izm"lerden biridir o kadar.
Stirner dncesinin, onun radikal bireyciliinden kaynaklanan
ykc kollar, yapc anarist toplum tasarmlarn ve idealleri gerekletirerek salanacak toplumsal dnmlere ilikin teki anarist dncelerin yannda yer alrlar. Sorun "yapc" bir anariz
min, yani seenekler sunan, belirli ideal amalar gden bir
anarizmin bu, trden "ykc" bir anarizmle nasl badaabilece
idir.

Landauer'in dncelerinde de Stirner'in radikal tutumu varl

koruyor gibi gzkmektedir. "Kendi dnyam, onu, zerine
kuracak bir zemin bulamadrnn bilincinde olarak kuruyorum ... "
(1978 b, 7) Baka bir yerde yle diyor: "Ama gene de! Mutlak,
her eyi ldrm, her hakikati imha etmi olan o byk edim ne
kadar deerli olurdu. Bu nihilizm ve bu alay, hayatn oyununa, sevince, cokuya ve [gerekleeceine] inanlmam yanlsama ve
hayallere giden yol deilse nedir?" (1978 b, 2)
Anariyi "inanlmam yanlsama" olarak tanmlayan bu dn
ce Landauer'de de en bata kendi kuramsal k noktalarnn olas
bir dogmalama ve kemikleme tehlikesine kar nceden alnm
bir savunma nlemiymi gibi grnyor. Bu dncelerde daha
nce de belirttiimiz gibi, anarist toplum tasarmlarnn, anarist
bir toplumun organizasyonunun ilkelerini neren somut tasarmlar
olmalar yznden, bunlarn "hakikiliinden" duyulan bir endie,
bir gvensizlik yansmaktadr; ayrca anarizmin toplum tasarmla
rnn, yekpare, eitlilikler iermeyen, btnsel bir toplumsal yap
lamay hedeflemedikleri, giderek, kimsenin bu projelerden ald
yetkiyle onlar anarist bir toplumun ina nerileri olarak bile dayatamayaca, gene Landauer'in endiesiyle ilintilenecek dnce
ler.
n

59

ve aydnlanmaya yneltilen
sistemlerine duyduklar ku
kunun bir devam gzyle bakabiliriz. Bu kuku Stirner ve Bakunin'de canszlam, katlam soyutlamalam ve toplum kuramlar
nn
bilim olma taleplerine yneltilen eletiriyle balayp,
Landauer'de, akln, kavramlarn ve dilin "dnyay kavrama" olanaklarndan duyulan epistemolojik gvensizlikle tamamlanr.
Landauer'e gre "kavramlarla dnmenin, bizi artk canl dnyay ldrme giriimlerinden baka gtrebilecei bir yer kalmamtr... dnyaya dokunma ve onu kavrama abalar srasnda ...
onu bedensizletirmi ve hem armlarmzn hem de genel kavramlarmzn bo apartnanlar iine, kompliman yapareasma tk
trmzdr." (1978 a,8)
Dnyay kendisine yararl klmak iin "bedensizletiren" ve
kavramlarla vura vura "ldren" bir dnceden duyulan kuku,
eletiregeldiimiz kavram sistemleri iinde rastlanmayan bir "ekolojik duyarlln" varlna iaret etmektedir.
Ayrca, siyasetin bilimletirilmesinden anarizmin duyduu endie ve kuku da aa uygun ve nemli bir kukudur. Bu kuku, en
bata "bilimsel" sosyalizme ve onun bir doa bilimi kesinliiyle tarihsel gelimeyi analiz edip, gelecee dnk tahminler yapabilecei, stelik bu analiz ve tahminleri, uygun bir "bilimsel" politikayla
destekleyebilecei iddiasna ynelik bir kukudur. Politikann bilimletirilmesi giriiminden duyulan kuku ve endie tpk "bilimsel" sosyalizm iin olduu gibi, nasyonal sosyalistlerin "bilimsel"
rk politikas iin de geerli olmakla kalmayp, siyasal kararlar, bilimsel alandaki uzmanlarn szmona gz ard edilmesi olanaksz
tavsiyelerine baml klan gnmzdeki eilimiere de uzanabilir.
zellikle daha batan politikaclarn mdahaleleriyle oluturulmu
bilim komisyonlarnn, herhangi bir politikay hakl gstermeleri
abalar inanlrln iyice yitirmektedir.
Anarizm iinde, bilim olma talepleriyle ortaya kan bir politikaya ve "bilimsel bir politikaya" duyulan ve tamamen mantki olan
kukulara ramen, anarislerin bilim eletirilerinde olduu kadar
bilgi eletirisi konusundaki dncelerinde de ayn zamanda kendi
kuramsal zaaflarn hakl gsterme kayglarnn egemen olduu
Gnmzde

akln aralatrlmasna

eletiriye, anaristlerin kapal dnce

60

Bu anlamda Bakunin, Most, Proudhon ve dier

yneltilen, net ve kesin olmadklar; kavramlarnn bulank olduu itiraz ne kadar haklysa, anarislerin de toplumsalsiyasal talepleri temellendiren anarist olmayan kurarnlarn bilim
olma iddias tamalarna ynelttikleri itiraz da o lde yerindedir.
ounlukla fragnanlar halinde, para para ortaya kan, "bilimsel olmayan", dolaysyla da ok az sistemletirilmi olan, stne stlk iinde duygusalln paynn eksik olmad anarist dnce,
bu zelliklerinden tr, gemite zamana uygun
dmemekteydi; ama bugn tekboyutlu ilerleme kavramnn ve geleneksel "kapal" dnce sisteminin kuramsal temeli kertilirken,
sz konusu zelliklerinden tr, anarislerin dnceleri ada
lamaktadr. Marksizm, sonu zor gelecek gibi grnen bir bunalm
iinde bulunmaktadr. Liberalizm ile sosyal demokrasi de genellikle
ekolojik anlayta temelllendirilip, buradan geleneksel ilerleme dncesine yneltilen eletirilere kar koyabilecee benzemememektedir.
Anarist fikirler yepyeni bir ynelimin programnn oluturul
masna katkda bulunabilirler. "Kapallk"larndan tr
temel
varsaymlarnn sk sk geerliliklerini yitirdikleri eski dnce sistemlerinin aksine, anarist kuramlar, "kapal", tamamlanm bir kuramsal sisteme bal olmama avantajn tadklarndan, kapal, btnsel bir kurarn olarak deil de, tek tek teoremler olarak, eletirel
bir szgeten geirilip yeniden kazanlmaya elverilidirler. Bunun
tesinde, kimi anarislerin savunduklar "temel, ilkesel deerler"
liberalizmin ve sosyalizminkilerden grnd kadar uzak deil
lerdir. Anarist kuramlar, yeni bir dnce sistemi ortaya koymadan ve bylelikle yeni yeni dogmatizmlerin iine dmeden de her
ynde eksiklii duyulan kurarn boluklarnn giderilmesine yardmc olabilirler.
gzden

kamyor.

anarislere

61

"Anari

zgrln ama ve hedef, devlet ya da

ise ara olduunu iddia ediyorlar...
Biz de buna karlk, diktatrln kendini
ebediletirmekten te bir ama ve hedefi olamayacan
iddia ediyoruz ... "

ya da

diktatrln

Michail Bakunin

"Yani gelecek bizi... otoriter, doktriner [olann/, ya da

devlet sosyalizminin iirtc ve aptallatnc
sonularndan korusun. "
Michail Bakunin

2. T ARHN P YIGINLARININ STNDE

Bu kitabn amac, anarist fikirleri yeniden deerlendirip, onlara

sahip kmann, niin ve nasl anlaml olabileceini gstermek olduu halde, anarizmin bir hareket ve akm olarak ii hareketi
iinde tuttuu yeri ksaca gstermek de gerekmektedir. Anarist
hareketlerle ve onlarn anarist zellikler tayan bir toplumu rgtleyip dzenleme giriimleriyle akademik tarih yazm ok az ilgilenmekte ve uramaktadr.s
Bu alandaki ok az incelemelerden birinin giri blmnde, ii
hareketini kaydeden tarih yazmnn, ii hareketinin tarihsel dzlemde baarl gelenekleri ile "rekabet iinde bulunmu ii rgtlerinin, srf ii hareketini hakl klc bir ilev" yerine getirebilecei saptanyor. Bylelikle, " .. tarihsel akn baka hibir seenei
bulunmam olduu .. ima ediliyor. Artk buradan [ii hareketini]
hakl kartma ideolojisine gemek iin kk bir adm atmak yetecektir." (Stadler 1977, 12) Bu sylenenleri biraz daha netletir
mek iin, ii hareketindeki anti-otoriter ve anarist gelenein yok
saylmas sonucunda, ne de olsa, anarizme gre daha baarl olabilmi otoriter-merkeziyeti gelenein organizasyon biimlerinin
ve farkllklan dlama politikasnn da hakl gsterilmek istendii
aklamasn buraya eklememiz yetecektir. Seenek oluturabile
cek organizasyon biimleri, stratejiler ve hedef saptama projeleri,
tpk kendilerini temsil eden hareketler gibi unutulup tarihin p
sepetine atlmaktadrlar.
Anaristlerin spanya i savandaki ksa sreli baarlar, kur-

62

duklar

rgtler, giritikleri dzenlemeler ve zgr bir ekonomi ve

toplum dzeninin kurulmas dorultusundaki yapc katklar (her
ne kadar bu alandaki tarih yazm da marksist-sosyalist beklenmelerin lehine bol bol arptlmsa da) son zamanlarda nispeten gn
na km durumdadr.6

Anarist eilimler, zellikle Lenin ve Troki'nin iddetli darbeleriyle Rus Devriminden nce, devrim srasnda ve sonrasnda tarihin arptc kaleminin kurban olmulardr.? Ayrca, Avrupa'nn
dnda, anarizmin ve zerk kooperatf nitelikli birlik fikirlerinin,
Birinci Dnya Savana kadar sregelen ulusal kurtulu savalarn
da ve yer yer de daha sonra Marksizmden ve devleti sosyalizmden daha yaygn ve etkili olmu olduklar da sk sk gzden karl
maktadr.

zgrlk organizasyonlar, rnein in'de (Russel 1977;

Schickel 1969); Orta ve Gney Amerika'da ve Karaipler'de (Souchy, Borries, 1970; Bayer 1978); ABD'de (Souchy, tarihsiz;
Goldman 1978) ve baka birok yerde ok sayda nemli ve anarist fikirlerden etkilenen hareket ortaya kmtr. s

a) Marx Bakunin' e

kar

Burada ii hareketi iindeki anti-otoriter ve anarist akmlarn

kurarn ve pratiklerinin btn ayrntlaryla gsterilip deerlendiril
mesi olanaksz olduundan, Marksizmin anarizm ile giritii hesaplamann kendimizce belirlediimiz aamalarn, marksist ele
tirileri ve polemikleri kullanarak zamansal bir sra iinde gsterip,
hi deilse, tarihsel noktalar aydnlatmak istiyoruz. Bu tartma ve
hesaplamann ieriinde ortaya kan arlk noktalar, Marksizm
ile anarizm arasnda varolmu olan ve anarist dncenin gnmzde tad nemi de yoklamamz salayacak olan farkllklar
da belirleyeceklerdir.
Kapitalist yaplarn bcnimsenip yerlemeleriyle birlikte ii hareketi iindeki marksist-sosyal demokrat organizasyon biimlerinin de glenmesi srecine, anarist ve sendikac ynelinli ii hareketlerinin etkilerinin gitgide kaybolma sreci elik etmie
benzemektedir.9 Anarist eilimleri frenieyebilmek iin, nce
63

Marx ve Engels'in yan sra sosyal demokrat partilerin, daha sonra

da Lenin ve Troki'nin nderlik ettikleri youn dlama politikalar
uygulanmtr. Bylece anarizmin tarihi, devleti sosyalistlerin
politika ve kavramlaryla srdrlen bir hesaplamann da tarihi
olup kmtr.
Sosyal demokrat-marksist zelliklerin ar bast ii hareketinin glenme srecine, bu hareketin anarist muhalifleriyle, gerek
kuramsal gerekse pratik dzlemde hesaplama sreleri elik etmitir. Marx ve Engels'in izledikleri, "siyasal iktidar ve gcn ele
geirilmesini" "proletaryann en byk grevi konumuna ykselten", "proletaryann siyasal bir parti olarak yaplanmas" politikas,
(1872'de Marx ve Engels'in "Entemasyonal'in" sonularn kaleme aldklar bir yazda (Marx-Engels 1973, 149.) netletirilmi bu
politika, - Bakunin, Guillaume ve Proudhoncu'larn izledikleri
emee, herkesin eitliine, ve "siyasal erkin paralanmas ilkesine
dayal mutlak bamsz ve zgr ekonomik organizasyonlar ve federasyonlar oluturma politikas geri evrilerek - benimsenmiti.
(Aktaran Nettlau, tarihsiz, II, 199)
Burada siyasal rakipierin stratejilerinin gelecekteki durumlarna
ilikin tahminierin tutmas bakmndan hem Marx-Engels hem de
Bakunin hakl kmlardr. Marx-Engels birlik ve btnlk iindeki uyumlu bir ynetime tabi olma zorunluluundan vazgeilebileceini sanan bir hareketin paralanacan sylederken haklydlar.
Bu balamda Engels bir mektubunda Lafargue'a yle yazar: " ...
ynlendirici irade olmadan birlikte almak olanakszdr. .. sevgili
Bakunin'in iko bedenini, onun kendi ilkelerine gre ynlendirilen bir trene emanet edip etmeyeceini dorusu ok merak ediyorum; hani hi kimsenin, talimatlarn otoritesine boyun emeyi can
istemedii anda, bulunmas gerektii yerde bulunmamas ilkelerine
gre ynlendirilen bir trene". (Bauer 1977, 182)
Bakunin de bir sekinler katmannn kitleyi ynetme talebinin
katlaarak bir devleti diktatrle dn~cei eilimlerini nceden tahmin ederken haklyd:
"'B ilgin sosyalist", 'bilimsel sosyalizm' gibi Lassalle ve Marx
yanllarnn yaptlarnda srekli rastlanan szler, halk devleti denen
eyin, halk kitlelerinin, hakiki ya da szde bilginlerden olumu
64

yeni ve sayca ok snrl bir aristokras tarafndan ar despot bir

biimde ynetilmesinden baka bir ey olmayacan daha imdi
den ispatlamaya yetip de artmaktadrlar. (... ) Byle bir devlet boyunduruunun, bir diktatrln, halkn eksiksiz zgrlemesi ve
kurtuluu iin kanlmaz bir ara olduunu iddia ediyorlar: Anari
ya da zgrlk hedeftir, devlet ya da diktatrlk aratr [diyorlar.] ... Bizse, bir diktann, kendini ebediletirmeden baka bir hedefi olamayacan iddia ediyoruz ... zgrlk ancak zgrlkle yaratlabilir .. " (1979, 614.)
Marx ve Engels'in abalaryla Den Heag'daki 5. Enternasyonal
kongresinde Marx ve Engels'in anarislere kar evirdikleri entrikalar (daha nce elden ele dolatrlan ve Bakunin'in bir polis ajan
olup enternasyonali paralamak istedii iftirasn yayan bir mektupla doruuna ulatktan sonra) kaplar Bakunin ve Guillaume'ye
kapand. (Joll 1969, 76; Zoccoli 1980, 137) Tpk daha nceki
Londra Konferansnda tertiplenen "darbe" gibi bir darbeyle (bu yerinde tanmlama Engels' e ait) hzla, douda bir yerde yeni bir toplant ars yaplp "anti-otoriter" olarak bilinen ve Bakunin'e
sempati duyan gney blgesi seksiyonlarndan gelecek delegelerin
katlm, Joll'n, kimi marksist eilimli tarihilerio de katldklar
sert ifadesiyle "aibeli ve onursuz bir yoldan" nlendi. (Joll 1969,
77). Engels, sonradan bir mektupta anlatt gibi, " ... ye saysn
ok gstererek kongreye daha fazla sayg kazandrmak ve ounlu
un izledii doru yolu gvence altna alabilmek iin, 13 delegeyi
sihirbaz gibi yoktan varetmi"tir. (Aktaran Nettlau, tarihsiz II, 266)
"Otorite yanllarnn" bu dlama politikas, Paris Komn'nn
yenilgisini izleyen basklar ve engellernelerin yan sra, talya ve
spanya'da otorite kartlarnn katldklar ayaklanmalarn baar
szlklaryla birleerek, otorite kartlarn zayflatt. Ayrca
sve'te zerk zanaatkarlarn "proleterlemesi" zerine burada da
etkilerini yitirdiler. Yetmili yllarn sonunda zellikle Almanya'da
devleti sosyalist ynelimli hareketler glenmeye balad. Buna
karlk anaristler ii hareketi ile balarn ve temaslarn kaybedip, gitgide daha radikallemeye baladlar. Brupbacher bu radikalleme srecini yle analiz ediyor: "Hareketler, ayaklar altndaki
zemini kaybetmeye balaynca, ounlukla aresizlikten kaynaklaFS/Daha Az Devlet Daha ok Toplum

65

nan bir radikalizmin ve baka trl dneniere kar byk bir

iine derler". (1976, 206)
Engels 1887'de, Paris Komn'nde ekonomi alannda ynetimi
ellerine geirebilen Proudhoncularn, daha sonra yava yava sosyal demokrat ii partilerinin lehine etkilerini kaybettiklerini ve
btn devrimci ii snfnn, Latin lkelerinde de "Marksist
Okul 'un balca -siyasal alanda tek bana egemen olma durumuna ykselmi proletarya araclyla btn retim aralarnn mlkiyetini toplum adna ele geirme- talebini" benimsediklerini saptayabilmitir. (Engels, Bauer 1977, 266)
1878'den itibaren bavurulmaya balanan ve Bakunin ve Neayev'in aklamalaryla destek ve hakllk zemini kazanan terrizm,
ii partilerine, anarizmin tutum ve konumu ile kendilerininki arasna snrlar ekme olana da verdi. Gene de Birinci Dnya Savana kadar parti ii muhalif gruplar, Marksistlerin ve devleti
-sosyalistlerin izledikleri reformst rotay eletirip, radikal fikirlere
ynelince, Marksistler de anarist kuramlarla ierik dzleminde hesaplamaktan kendilerini alamadlar.
hogrszln

b) Marksizm Anarizme

kar

1887'de Sosyal Demokrat Partinin Sankt Gallen'de yapt ve

birka terr eyleminin hemen sonrasna rastlayan toplantda, parti
meclisi "anarist iddet politikasnn" mahkum edilmesi dorultu
sunda kaleme ald bir aklamada, "anarist toplum kuramnn bireyin mutlak ve koulsuz zerkliini hedef ald lde" anarist
toplum kuram ile sosyal demokrat tutum ve tavrlarn badamaz
lnn yan sra, anarizmin retim aralarnn devletletirilmesine
ynelttii eletiriye de katlmann olanakszln dile getirdi.
(Kramer-Badoni 1970, 26)
Rus marksisti Plehanov, 1894'te Marx-Engels'ten beri anariz
me yneltilegelen "kk burjuvalk" ve "kk burjuva bireycilii" sulamasyla anaristlerle polemie girmi, ancak anaristlerin,
devletin ele geirilmesi ve proletarya diktatrl konularna getirdikleri eletiriletin zerinde yeterince durmadndan, Lenin tarafndan ilgin bir biimde oportnistlikle sulanmtr. (1970, II,
404)

66

1905'te Rusya'da sosyal demokratlar da anaristlcrin teden

beri propagandasn yapageldikleri genel grev silahn kullanma yoluna gittikten sonra, Rosa Luxemburg "anarizmin tarihsel sonundan" sz eder. Luxemburg, genel grevle birlikte sosyal demokratlarn, "parlamentonun alelade gnlk miskinliinden kurtulmu birer
devrimci" olduklarn gsterdiklerini vurgular. Luxemburg'a gre,
bylelikle anarizmin "paldr kldr saldrmaya" ve "dorudan eyleme" uygun, tam anlamyla trmk misali alan, gzpek eylemleri hakllklarn yitirmi olmaktadrlar" ve de "anarizmin tarihsel
kou pistinin sonu da artk gelmitir." (1968, I, 137)
Stalin 1906 da kaleme ald "Anarizm mi Sosyalizm mi?" ba
lkl yazsnda, sosyal demokratlarn da diktatr bir devletin srekli
varln reddederek tpk anaristler gibi retimi "reticilerin zgr
ve eit birliklerinin temeli zerinde" gerekletirmeyi amaladkla
rn ispatlayurak Kropotkin' in anariste eletirisini kendince "rtr". Stalin ayrca sosyal demokratlarn devrim isteklerinin yetersiz
olduu sulamasn da geri evirir ve sonuta "sosyal demokratlar,
brokratlar" ve "proleterya diktatrln de ... hkmet ve ynetimi fetiletirmenin kt bir rn" olarak tanmlam olan Kropotkin'e kar kar. (1969, 61-65)
Lenin 1927'de yazd Devlet ve Devrim de Lassalle'clarn ve
sosyal demokratlarn "zgr bir halk devleti" anlaynn aksine,
" ... ii snfnn hazr devlet mekanizmasn paralamak zorunda
olduunu ve [ilevini] srf onu ele geirmekle snrlayamayaca
n" vurgular. (1970, II, 348) Devlet, Lenin'e gre ortadan kaldrl
mayacaktr. Lenin bu konuda Engels'e katlarak, devletin devlet
olarak "bamsz en son" edimi sonucunda (toplum adna retim
aralarna el konulmas edimi tamamlandktan sonra) yava yava
lp gideceini syler. (330). " ... bu arada sre sorununu ve bu
yava yava lmn somut biimlerinin nasl olaca sorusunun
yantn ak brakyoruz." (398) Lenin'e gre marksistler de egemen erkten arnm devletsiz bir "zgr birlik" kurma hedefinde
anaristlerden farkl dnmemektedirler: Ve en az onlar kadar
devrimcidirler; ancak dntrme sorunu karsndaki tutumlar,
anaristlerinkine gre daha yapcdr ve o kadar safa deildir.
Lenin devrimden sonra, Marx 'n devlet ve proletarya diktatr67

l konularnda izledii "zikzakl rotay"

(Guerin, 1978, 7) tek"Devlet mekanizmas"nn zorunluunun altn izip, anarizme ve "yan anarizme" saldnlarn sertle tirrnekten geri kalmad. (1970, III, 404) O zamana kadar "sol radikal" ve "kk
burjuva zellikli devrimcilie" kar srdrd polemiklerin yan
sra, iletmeleri kendikendilerini yneten kooperatiflerle, kamu iktisadn da halk konseyleri kuruluyla organize etmeyi planlayan
"anarko-sendikalist" ii hareketine de sert eletiriler yneltti.
(1970, III, 663) Ayrca "vahilemi kk burjuva"ya ve "kk
mlk sahiplerine" ynelttii kar klar, Ukrayna'da anarist
Machno'nun nderliinde, daha nceden el konmu byk topraklarn devletletirilme giriimlerine ters den bir ekilde tek tek
kyllere datlnasna ve kendikendini yneten retim koronlerini tevik eden anarist muhalefetin kurarn ve pratiine dek uzanrarlad.

d. !O

c) Proletarya diktatrl ya da devleti ykma

Rus Ekim devriminden sonra, totaliter bir devletin kurulup yerl3akunin'in, blmn banda alntladmz
tahminini dorulad kadar, Marx'n "uyumlu, btnlkl bir iradeden" yoksun hareketlerin uzun mrl olamayaca ngrsn
de hakl karma benzemektedir. Bir ara olan diktatrlk, kendi
kendinin amacna dnmeye balamtr. Anarislerin (ve teki
akmlarn) son derece kat bir biimde rgtlenmi ve "uyumlu,
btnlk bir irade"ye tabi Boleviklere kar kacak halleri
yoktu. Sava durumu, "beyaz kardevrim", nebzesi bulunmayan
demokrasi gelenei, iktisacten azgelimilik ve dier koullar, otoriter-devleti yapda dzenlenmi, hiyerarik bir "parti diktatrlne" giden elverili koullar hazrlamlard.
Sosyal gelimelerin otoriter niteliklere brnmesi, "klasiklerin"
yaptlarndaki aleni otoriter eilimiere denk dmektedir. Gelgelelim gene Marx ve Engels ve Lenin'in birka yazsndaki lml
hatta anti-otoriter denebilecek yanlar, bu tr eilimlerle elimek
tedirlcr. Ne var ki bu anti-otoriter ya da lml otoriter eilimler,
Marx'ta anti-otoriter muhalefete ve Paris Komn srasnda ortaleneye balamas,

68

anti-otoriter organizasyon biimlerine kaytsz kalnama

taktik dzeyde bir uyum salama giriimi
olarak deerlendirilebilirler. Marx Paris Komn'n bir "proletarya diktatrl" olarak yorumlayp federalst ve dorudan demokratik organizasyon anlaylaryla anszn ilgin bir uyum salamay
baarr. Marx'a gre Komn, "ayn zamanda icra eden ve yasamay yrten bir organ olmaldr. .. " tpk bireysel oy hakknn, her i
verenin iyerindeki iileri, gzetimCileri ve muhasebecileri aykla
yp bulmasna yaramas gibi, "genel oy hakk da, komnde bir
araya geli olan halka hizmet etmelidir." (Lenin'den alnt, 1970,
Il, 355) Paris Komn, Marx'a ve (hatta Lenin'e) gre, komnal
ynetimden tr proletarya diktatrlne rnek tekil edebilirdi.
"Komn, Paris'in eitli blgelerinden genel oy hakkna gre
seilmi kent konseylerinden oluuyordu. Bunlar sorumluluk ta
yan ve her an deitirilebilecek kimselerdi. ounluu, kendiliin
den de anlalabilecei gibi, iilerden ya da ii snfnca benimsenmi, saygn temsilcilerden olumaktayd." (Lenin'den alnt,
1970, II, 352). Marx'a gre Paris Komn'ndeki proletarya diktatrlnde, devlet mekanizmas paralanp, yerine bir halk konseyleri sistemi geirilmi, srekli ordunun yerine milis ordusu kurulmutu. Daha nce yksek maala alan memurlarn, Komnde
bir ii creti karlnda ve halkn seilmi temsilcilerinin denetimi altnda almalar gerekiyordu. Marx, Komn'n bu ve benzeri
nlemlerinde bir "proletarya demokrasisinin" gerekletirildiini
dnr ve 1871 'de Paris Komn yenilgiye uratlr uratlmaz
bu dncelerini ."proletarya diktatrl" dnceleriyle zde
letirir. Bunu yapmakla da anarizmin konuniarna yakntam olya

kan

kaygs, baka deyile

maktadr.
Tpk

Marx gibi Lenin de Devlet ve Devrim' de (1917) proletarve devletin rol gibi konularda, son derece lml
tavrlar ortaya koyar ve devrimin iktidar erkini ve gcn ele geirmesinden sonra, devletin ksa sre iinde lp gidecei dn
cesine katlp buna son derece iyimser yaklar. Tpk Marx'n stratejisinde olduu gibi Lenin de anaristleri k burjuvalar ve
topyaclar olarak mahkil.m eder; ama ayn zamanda onlarn tavr
Iarna da ok yerde byk lde yaknlar. Marx'n "Jakobenciya

diktatrl"

69

lik" sulamalarna kar savamak zorunda kalmas gibi, Lenin de

devrimden sonra ve devrimin hemen ardndan, sosyal devrimcilerin ve anaristlerin, Boleviklere ynelttikleri ounluun kar ve
eilimleriyle elien yeni bir egemen devlet kurmaya alma sulamalarna, bu abalardan doan phelere kar savunmalar geli
tirmek zorunda kalmt. Birok olay, veri ve olgu, Marx, Engels
ve Lenin 'in, belli srelerde izledikleri zgrlk-demokrat tavr
larn taktiksel dnler olarak deerlendirilmeleri gerektiini, bunlarn yan sra otorite yanls tavrlarnn belirleyici bir arlk ta
dklarn gstermektedir. rnein Lenin, Bo1evik1erin iktidar ele
geirmelerinin hemen ardndan Devlet ve Devrim'deki lml tavr
n deitirmitir. Marx da Paris Kongresi'yle ilgili yazsnn hemen
ardndan tavr ve grlerini yeniden gzden geirmitir.
Ama Engels'te otoriter dnce yaplar, Marx'ta olduundan
ok daha fazla belirleyici bir arlk tarlar. Engels, sanayi retiminin organizasyonunu otoriter ve hiyerarik bir yap iinde dzenlemekten baka bir yol olmadn dnr. "Byk sanayi
iindeki otoriteyi ortadan kaldrmak istemek, sanayii ortadan kaldrmak istemekle eanlamldr." (Aktaran Puder 1981, 180) Sanayinin de tpk "devlet gemisi" gibi "buyurucu otoriteye" ihtiyac
vardr. Ne var ki, otorite kartlar, otoriter, siyasal devletin bir
anda ortadan kaldrlmasn talep ediyorlar. .. Demiryolu memurlarnn seyahat eden beyefendiler zerindeki otoritesi ortadan kalkacak olursa, ilk hareket eden trenin bana kimbilir neler gelecektir.
Ama bir otoritenin zorunluu, buyurucu bir otoritenin zorunluu,
ak denizdeki bir gemi [yi gz nne getirdiimizde] iyice anla
lr. (Puder 1981, 180)
Engels'in szn ettii, -ele geirilmi devlet erkinin, retim
aralarn devletin mlkne katmasndan sonra- devletin ilevleri
nin ar ar (gitgide) gevemesi olgusunu, devleti-diktatr egemenliin ksa srede "ortadan kaldrlmas" olarak aniayp yorumlamak kesinlikle olanakszdr. Engels'in "devlet gemisinde"
otoritenin zorunluluuna ilikin teki aklamalar, hem byle bir
yoruma hem de Engels' in zaman anlayna ters dmektedir. 1

70

d)

Bolevik kardevrim

Bu otoriter eilimler Lenin'in kuramsal, siyasal ve stratejik dde varlklarn srdrrler. Geri Lenin, Devlet ve
Devrim'de Marx'n Paris Komn yorumuna geri dnp kendi a-.
lmasn "Marx'n devlete ilikin gerek retisini yeniden kurmak" olarak alglar. Gelgelelim Lenin her ne kadar grnrde
Marx gibi Paris Komn'ndeki halk konseyleri demokrasisi dn
celerini payiayor gibi grnse de, aslnda bir yandan bu hareketlerle irtibat salayabilmek, te yandan da partisindeki "ekonomistleri" siyasal bir devrimin yanna ekebilmek iin, sz konusu
baarl konseyler hareketini ideolojik dzlemde Marksizm ile btnletirme amacn gtmektedir. Bu balamda Lenin'in, daha n
ceki yazlarn dikkate almakszn otoriter-merkeziyeti bir politika
gtmesinin nedeni anlalr olmaktadr. ktidar gcn devralmas
nn ardndan, devletilii, devleti-sosyalizmi ve partisinin, arln devrilmesinin hemen ardndan yerlemeye balayan- diktatrce egemenliini hakl gsterme gayretlerine rastlanr. "Ama
bugn devrim... zellikle sosyalizmin karlar uruna, kitlelerin,
alma srelerini ynetenlerin birlik ve btnlk iindeki iradelerine kaytsz artsz uymalarn gerektirmektedir ... " (1970, II, 769)
Lenin her trl kendi kendini ynetme biimine kar kmtr.
Bamsz ibirlii birimlerini ve gnll uzlamlarla kurulmu
birlikleri reddetmi toplumun hiyerarik dzeninin ykc bir tarzda
yaplanmasn aklnn ucundan bile geirmemitir. Lenin ile anarist Kropotkin arasnda geen (1919) protakale geirilmi bir konumadan apak belli olmaktadr bu. Kropotkin'in, partinin, iktidarn tm yetkilerini ele geirmesinin onu "zehirleyecei
endiesine" ve geni bir (ibirliine dayal) kooperatifleme hareketinin, partinin olas ktye kullanmn nleyecei dncesine
kar Lenin, iktidar ve gcn merkezde younlatrlmas ve mcadele etme zorunluluuna iaret eder: "Dorudan, ak bir mcadele, kanmzn son damlasna kadar bir mcadele, ihtiyacmz olan
ey bu bizim-( ... ) ok kan aktlacak ve byle bir mcadele de ok
korkun eyler olacak." (Kropotkin 1980, 15)
Snrsz, engelsiz siyasal ve ekonomik gcn ve iktidarn, anarncelerinde

71

istlerin deyiiyle, mutlakiyetiliin

ve devleti kapitalizmin merbirlikte, Rusya'da kardevrimi nleme bahanesiyle

kardevrim yerleti. Anarist Bookchin devletin terre dayal tahakkm araclyla zgrlk balang admlarn yok etmesini
yle yorumlamaktadr: " ... Boleviklerin partisi, Lenin'in gnlerinde bir devrimi srdrebilmek ya da beyaz kardevrimi paralamak
iin deil, bizzat kendisi bir kardevrimi srdrebilmek iin merkezilemenin en st noktasna ulamtr. .. " (1980, 77)
Boleviklerin bu kardevriminin kurbanlar, serbest iradeyle
seilmi kyl ve ii-konseylerinin yan sra, kendi kendine ynetimin hayata geirilmesi ve merkezilemenin nlenmesi iin mcadele eden anti-otoriter kimselerdi. Anaristler gizli polis tarafndan
katledildiler. Anarist hareketler, Tro ki' nin ynetimindeki Kzl
Ordu birliklerince en kaba iddet yntemleriyle bastrldlar. 1917
Nisanndaki Rus devriminden birka ay nce, daha sonra Rus ordusunun komutanln stlenecek olan Troki, New York'ta srgnde bulunan anarist Valin'le bulumutu. Valin ilerde kaleme
alp yaynlad bu konumada, Troki'ye "sol marksistlerin'' devrimden sonra egemenlii ellerine geirir geirmez anarislerin
izine dp onlar katiedeceklerinden endie duyduunu syler.
Troki u yant verir:
"nat ve iflah olmaz birer hayaleisiniz sizler; u anda bizi birbirimizden ayran ne var ki? Tamamen nemsiz olan kk bir
yntem sorunu. Sizler de aynen bizler gibi devrimcisiniz; bizler de
sizler gibi, eninde sonunda anaristiz. Ancak, biz marksistler, bir
admda zgrlkler dnyasna srayp gemenin olanaksz olduuna inanrken, siz anarizminizi hemen, annda, hazrlksz, gei
siz kurmak istiyorsunuz. Hatta aramzda gr ayrlklar olsa da,
biz sosyalistlerin anarislere kar kaba kuvvete bavuracamza
inanmakla, durumu gerekten de abartyorsunuz!"
Troki'nin ve anarist hareketlerin Rus devriminin ardndan etkisiz hale getirilmi olduu gereine karn, bugn bile kimi anarko-marksistlerin bizi inandrmaya altklar gibi, Marksizm ve
anarizm arasndaki farkllk "kk bir yntem" ya da "strateji"
sorunundan ibaret deildir. Bu farkllk, ilkece bambaka bir dncenin ifadesidir ve gerek birbirinkine benzemeyen stratejilerde,
kezilemesiyle

72

ama ve hedef saptarnalarda somutlar. Anartaktiksel motiflerle anarislere yaknlaan Marksistler

tarafndan hem kuramsal hem de siyasal alandan dlanmas bunu
gstermektedir.
Anarislerin de katldklan Rus devriminin ak iinde iktidar
Boleviklerineline getikten sonra, Troki daha 1927 ylnda anaristler ile Bolevikler arasndaki farklln temel, ilkesel bir nemde oldugunu dnmeye balama benzemektedir; daha nce sadece kuramsal dzlemde danm anaristlerin, bundan byle
fiziksel olarak da dlanmalar gerektiini ima eder; "sizler sefil,
yaltlm tek'lersiniz. flas ettiniz. Yeriniz neresiyse oraya gidin.
Tarihin p ynlarnn arasna!" (Aktaran Joll 1969, 7)
Devrimi ve yeni toplumun inasn, kat, dnsz, birlik, btnlk iindeki bir rgtlenme araclyla btn bir toplum adna bir
gerekse de

deiik

islerin srf

aznlk araclyla gerekletirme giriimlerine, anarislerin kararl

lkla

direnmelerinin anlalr nedenleri vard: Bakunin, Kropotkin,

Landauer ve tekilerin proletarya diktatrl anlayna ynelttikleri eletirilerin hakll, bu diktatrln tarihsel platformda gereklemesiyle ortaya km, brokrasinin kemikleecei, "hkmet
fetiizminin" ortaya kaca ve terr uygulanaca yolundaki tahminler tutmutu. Gelgelelim anaristlerin, marksistlerin iktidar gcn ele geirmeye ynelik devrim stratejilerine ynelttikleri eletiri
nin yerinde olmasndan, kimi anarislerin iktidarn yklp
paralanmas yolundaki devrim stratejilerinin marksistlerinkinden
daha fazla baar vaat ettii sonucunu kartmak tutarszlk olacaktr. Anarizmin devrim eletirisi, daha ok Proudhon ve Landauer'in anarizmin erevesi iinde ipular tarznda gelitirdikleri
gibi, egemenlii paralama srecinde bavurulmas gereken, cepheden devrimci olmayan ok boyutlu stratejilerin kullanlmas zorunluuna dikkati ekmektedir.

73

"Devlet,

iddete

delfilse neye dayanmaktadtr?"

John Henry Mackay

"... modern devletin belli bir blge iinde yasal, fiziksel

iddeti, egemenliin araCI olarak tekelletirmeyi
baanyla gerekletirmi, kurum ve benzeri bir egemenlik
birlii olduu ... "
Max Weber

"Aynca, iddet uygulan rken, hangi ktln benim

iddet eylemim sonuc ortaya kan ktln m, yoksa
nlemek istediim ktln m daha byk olduunu
bilmenin hibir zaman olanat bulunmadndan, iddete
olur vermek /zer ;;:.aman yamltc sonulara yol aar."
Leo Tolstoy

3. iDDETE BAVURMAYAN DZEN iDEAL VE

ANARiST DDET
Anarist kuramn

elerini deerlendirip

onlara yeniden sahip

terr ve anarizmi bir tutan yerleik nyargy gz ard edemez, hele anarizm konusundaki yeni kitaplarda, tartma ve hesaplamalarn gncelliini gstermek iin bizim
bu kitapta yaptmz gibi [yapc] anarist dncenin bugnk
toplumsal ve ekonomik bunalmda kazanabiiecei nem ve anlam
ne kartmak yerine, terrizm ve devrimci anarist iddet ile anarizm arasndaki ilinlinin zerine gidilmesi bu grevi daha da acil
klmaktadr. Birka anarist derginin ve birok "zerk" yaynn
tavr ve anlay da, anarist iddete ilikin bu nyargy dorula
makta ve anarislerin kendilerine biilen iddet uygulayclar ve
yurttan gzn korkutan kimseler roln benimserlikleri izlenimini vermektedir. Biz bu blmde, anarizme yaplan iddet yanl
s sulamasn k noktas olarak alp, bu sulamay anarist
kurarn iindeki gerekli yere oturtmak yerine bu alageirlik tarz
ters evireceiz: Bizce anarizmin teki kurarnlara gre ne kar
tlmas gereken yann oluturan iddetsizlik idealini, hem iddet
yanls olduu sulamasyla, hem devrimci iddete ilikin anarist
dncelerle, hem de bireysel terr eylemleriyle karlatracaz.
Daha nce de deindiimiz gibi, Kant, anariyi "iddetsiz yasa
ve zgrlk" diye. "yasal ve zgrlk iddet" "gerek burjuva
kma giriimi, iddeti,

74

[yurtta] anayasas"

detsizlik,

anariyi

diye tanmlamt. (1980, 686) Bylelikle id

burjuva anayasasndan ayrt eden yan oluyor-

du.2

Anarislerin

toplum idealini belirleyen yan, bu

anlaya

gre

iddetsizlik idealidir. Bir talyan anaristi ve sendikac olan Mala-

testa da, iddetsizlik ltn anaristleri marksistlerden, sosyalistlerden ve liberallerden ayrt eden lt olarak kullanr. "Anari id
detsizlik demektir; insann insan zerinde egemenlik kurmamas
demektir; iddet yoluyla zorlamama demektir. (... ) Anaristleri
btn tekilerden ayran eyse, iddetten nefret etmeleri, iddeti,
yani maddi iddeti, insanlarn kendi aralarndaki ilikilerin dna
srp atma arzusu ve amacdr." (Malatesta 1980, 166)
a) Anarizm ve terrizm
"Anari" ve "Anarizm" kavramlarnn kullanl tarzlarn izleyecek olursak, anari idealinin amaladnn tam tersine, iddet ve
terrn anarizmin karakteristik zelliklerinden biri olduu izlenimini ediniriz. rnein "Kzl-Ordu-fraksiyonu" olarak bilinen ve
ksa ad "RAF' olan "Baader-Meinhof-Grubu"nun bildirileri,
"Anarist iddet Uygulayclar" baln tamaktadrlar. RAF
zerine yazlan bir makalede yle bir cmle gemektedir: "Bunlar,
eylemlerini Maocu szlerle ssleyip psleyip gizleyen iddet yanl
s anaristlerdir". (Aktaran Dericum, 1980, 36). Bir marksist, anarko-terrist gruplara u sulamay getiriyor: "... bir kere hibir
zaman kendilerini anarist diye tanmlayacak cesareti gsterememilerdir. Bunun yerine kendilerine "Marksist-Leninistlcr" derler.
(Adamo, l 971, 135) Eski Demokratik Alman marksistleri de, Kzl
Ordu franksiyonunun terr eylemlerini "anarko-terrizm" olarak tanmlamlard. Bunu yapmalarndaki ama, Marksizm-Leninizmin
srtndaki iddetilik sulamalarn silkeleyip atmak, ayn anda da
iddetilik sulamasyla anarizmin iini bitirmekti. (Weichhold
1980, 152) Gelgelelim en son 1975'te Spiegel dergisinde "Fraksiyonun" birka yesiyle yaplan syleide, kendilerini nasl tanmla
dklar ve anarist olup olmadklar sorusuna olumsuz yant vererek
Lenin'in Der/et ve Devrim' ine dayandklarn ve "devrimci mark-

75

syleyen grup yeleri, bu yanlgya da bir son

(Der Spiegel, 3, 1975)
Burada rnek olarak sunduumuz, yer yer gln izlenimi bra
kan ve Marksizm-Leninizm ya da Maoculukla merulatrlan id
det eylemlerinin sorumluluunu anarizmin stne ykma denemelerinin, alntladmz grlerde cehaletin etkili olmu olabileceini
varsaymamz olanaksz olduundan, kastl olduu sonucunu kar
tabiliriz. Devletin iddet tekeline kar duran her siyasal iddetin,
bir btn iine yerletirildikten sonra stne "anarizm" etiketi yaptrlp, anarizm/terrizmiiddet zdelii yaratlmak istenmektedir. Bylelikle, rnein yukarda alntladmz marksistler, bir yandan kendi politik tavr ve tutumlarn iddet ve terr
uygulamasndan arnm gibi gstermi olmakta, iddet eylemcileri
marksist ya da maocu deillerdir, sadece kendi "nesnel" anarizm
lerini Marksizm-Leninizm ile "ssleyip gizliyorlar" demeye getirmektedirler; te yandan da "anarizm" ve "terrizm" kavramlarnn
bu marksistlerce eanlaml kullanlmas, egemen erkten yoksun,
iddetsiz bir dzen fikrine giden yollar tkamakta, bylelikle (sosyalizm konusunda) rekabet edebilecek siyasal bir kuramn almlan
mas da gletirilmektedir.
Terrizm ile anarizmin bir tutulmas, srf kara cahilliin rn
deilse, byle bir tavr hem "sa" muhafazakar evrelerin hem de
"sol" devleti-sosyalist ve marksist evrelerin ekmeine ya srmektedir. Kaos ile terrn anarizm ile zdeletirilmesi, "sacla
rn" yapt gibi, bir snfn egemenlik ve tahakkmn korumak
istemeyen ve devleti sosyalistlerin ve Marksistlerin yaptklar
gibi, iktidar ve devlet gcn ele geirerek bir snfn egemenlii
ve tahakkmn kurmay dnmeyen anarislerin etkisini nlerneyi amalamaktadr. nk bu "saclardan" ve "solculardan"
farkl olarak, anaristler, insann insan zerindeki egemenliini ve
tahakkmn ilkece temelden reddederler; bylece devletin bir
iddet tekeli oluturup dzen kurmasna kardrlar.l3
Kargaa ile yasal olmayan iddetin (yani devletin uygulad
yasal iddetten farkl olan iddetin) anariyle bir tutulmak istenmesinin nedeni, bylelikle dzen ile "siyasal fiziksel iddetin", baka
deyile dzen ile devletin, dzen ile yasal iddetin, birbirlerine esistler"

olduklarn

vermi olmaldrlar.

76

gdmlenme olanann elde edilmesidir: Devletin uygulad id

det olmakszn dzen de olmaz, demektir bu. Anarizmin terrle ve
kargaayla bir tutulmas, dzeni koruma garantisi veren devleti
iddet tekelinin merulatrlp yasallatrlmasna hizmet eder ve
hem anarizmin iddetsizlik idealinin hem de iddete gerek duymayan bir sosyal dzenin kuramsal olanaklarnn tartlma yollarn
tkar. Dzen ile (devleti) iddetin bir tutulup iddetten arnm bir
toplum idealinin devre d braklmas, devleti iddetin zgrlk
adna biimlenmesine yneltilen eletirinin "bunlar dzensizlii ve
kargaay istiyor" sulamasndan yakasm syrabilmesi iin, nce
savunma konumunda kalmas tehlikesini de birlikte getirmektedir.
b) iddete dayal devlet dzeni-iddetsiz toplum dzeni
Anarist toplum kuramlarnda, devleti iddet ilikilerinin yerine egemenlik ve tahakkm ilikilerinden arndrlm, iddetsiz bir
toplum dzeninin konabiiecei inanc kendini duyurmaktadr. Bu
inan, girite de belirttiimiz gibi, insann doal sosyallii ve daya-

nmac olduu varsaymiarna dayanmaktadr. Anaristler, insann

bu doal verileri sayesinde, devlet zorlamasna gerek brakmayan

zgrlk bir. toplum dzeni kurup onu srdrebileceini d
nrler. Kropotkin'in dncesinde "mutualizm" kavramyla tammlanan karlkl sosyal yardmiamaya ak olma durumunun oynad rol, Landauer'de "toplululuk tini" oynar.
Landauer'e gre, devlet, iddet ve zor yoluyla onun yerine gememi ve kendi hiyerarik dzenini yerletirmemise "topluluk
tini" kendiliinden ve zgrlk bir dzenin kurulmasna yol
aar. Bu yzden Landauer devletin karakteristik zelliini belirlerken, onu, tarihte komn tninin kusurlu ikamesi (1978, 19) olarak
tanmlar. Komn tininin, merkeziletirme abalaryla ya da sava
larn etkisiyle topluluk oluturucu ilevini alglayp yerine getiremedii hallerde devlet ortaya kar. Sosyal balamlarnn dalma
syla btnden koparlm, atomlatrlm ve tekletirilmi
bireylerin, bu durumda ister istemez devlet tahakkmnn bask
syla yeniden rgtlenmeye zorlanmalar gerekir. Devlet tahakkmne ve egemenlik ideolojilerine yneltilen eletirinin ardndan,
77

komn tninin geliip alm srecine girmesiyle, sonunda toplumun devletten arndmimas sreci balayacak ve bu sre iddet
ten yoksun komnal dzeni yeniden kuracaktr.
Sosyalist anaristlerin, insann, sosyallii ve dayanmacl
doal bir veri ve yetenek gibi beraberinde getirdii yolundaki anlaylarnn fonunda, bunlarn devrim kuramiarna olumsuz bakmalarnn da ne anlama geldiini anlamak mmkn olabilir. Onlara
gre dzenin ve toplumun, devletin ya da hkmetin ellerinde merkezileip toplanm iddet ve zor araclyla kurulmaya ihtiyalan
yoktur. iddete ve zora dayal devlet dzeninin, insanlarn doal
durumlarna ters dtn dndkleri iin, birok anarist (terrist, bir darbe, yerel bir ayaklanma giriimi ya da ateli bir konuma gibi) kk bir d vesilenin, insanlarn devlet iddetine ve
gcne kar hkmranlklarn iHin etmelerine ve kendi balarna,
zgr, devletsiz bir toplum dzeni kurmalarna yeteceine inanmtr.

Byle iddetten arndrlm bir dzenin kurulmas iin, onlara

gre sekin bir aznln ynlendirecei iddet aralarna ve rgtlerine ihtiya vard. Bir proletarya diktatrl de lzumsuzdu.
Devrimin biricik grevi, merkeziyeti olmayan, ekirdeksiz, ok
renkli, kendiliinden rgtlenme ve kendi kendini ynetme biimlerinin ortaya kmasna elverili ortam salamakt. Birok devrimci anarist, devrimci iddet zaten lzumsuz ve engelleyici olagelmi eyi paralamaktan te bir ie yaramaz diye dnyordu.
iddetsizlik ideali ile anarist motifler tayan iddet eilimleri
arasndaki oldumolas saklanan bu ilinti, anaristlerin iddet ile
ilikilerini aydnlatr. Birok anarist, iddet deyince iddet uygulaycs devlete kar olmay, iddete kar olma adna direnmeyi anlamaktadrlar.

Anarislerin insan anlayiarna ve iddetsiz bir toplum kurma

ideallerine ilikin bu ksa deinmeler, anarizmi bir iddet kuram
ve pratii olarak alglamak isteyen tm giriimlerin iddet eylemlerini anlamamz ve tutarl bir biimde eletirmemizi salayacaktr.
Bu aklamalar, ayrca anarist iddeti dzen, zgrlk ve insan
haklar adna "yasallatrlm, merulatrlm iddet" tekelini
elinde tutanlarn -szgelimi Stalin'in gizli parti rgt eka'nn

78

terrnde; bir "proletarya diktatrl" kurmak adna Kamboya'da gerekletirilen kitlesel idamlarda ya da devlet terrnn eitli biimlerinde grdmz- sava iddetinden, ayrt etmemizi salayacaktr.

c)

iddetsizlik

re iddete kar direnme

Anaristler, iddet ve zora kar direnmenin yolunun ne olduu

konusunda fikir birlii salam deillerdir. Bakunin, Malatesta,
Most, Mhsam ve bakalar, ilkeec iddete dayal direnme biimlerine hayr dememilerdir; ancak bavurulan yolun, yani aracn, id
detsizlik hedefini tehlikeye drmemesi gerektiini sylemiler,
hedef'in, direnmenin yollar ve aralar iinde de varln korumas gerektiini vurgulamlardr. ikide birde devrimci iddetten yana
kan Bakunin bile, tavrn mutlaklatrmaktan kanmtr. "Kanl
devrimler insanolunun aptall yznden kimi zaman zorunlu olmaktadr; ancak her zaman beladr bunlar, koskocaman bir bela,
byk bir felakettirler. Sadece kurbanlar asndan baktmzda
deil, devrimin uruna gerekletirildii, ulalacak ama ve hedefin masumluu ve temizlii asndan da bu byledir" ( 1977, 309)
Anarizmin iinde, iddetsiz dzen idealine iddet yoluna ba
vurmadan ulamay ngren akmlara rastlanr. Smry, politik
egemenlii ve tahakkmn kaynan devletin iddetinde bulan
Tolstoy (1920, 10), genelde iddete kar oluunu yalnzca Kutsal
Kitap etiine dayandrmayp somut, pragmatik gerekelerle de id
deti red d eder. " ... iddeti iddetle yok etme giriimlerinin imdiye
kadar hibir ey elde edememi olduklarn ve gelecekte de insanlar besbelli ki iddetten ve klelikten de kurtaramayaca"n syler. (Tarihsiz, 58)
Tolstoy, iddete kar iddet kullanlmamas konusunda uyarda
bulunur; nk ona gre byle bir tutum, yeni bir iddet ve zorbal
n egemen olmasna yol amaktan baka bir ie yaramayacaktr;
bu yzden iddetsiz direnme biimlerinden, zellikle de insanlarn
aydnlahlmasndan yana kar; nk: " ... halk dorudan uygulanan
iddet ve zorun basksyla deil de, aldatlarak boyun edirilmi olduundan" iddetin zorunlu olduu grnn bir "aldatmaca" ol-

79

duunu dnr. nsanlar silahianmalarn ve savalarn korkun

belalarndan

kurtarabilmek iin ... ne kongrelere, ne konferanslara,

ne dinsel bildirilere, ne de hakemlik komisyonlarna gerek vardr.
Sadece kendine hkmet [ynetim] ad veren iddetin imha edilmesi gereklidir... " (Tarihsiz, 19)
Godwin, Tucker ve Mackay gibi bireyci anaristler, kar iddet
ve zor uygulama yerine devletten bamsz ekonomik organizasyon biimleri kurarak; ibirliine yanamayarak; vergi boykotlar
na giderek; askerlik yapmay reddederek ve benzer yollara bavu
rarak boykot edilmesini nerirler.
d) Propaganda eylemi

"Propaganda eylemleri" ad altnda tannan ve ncelikle polirisermayedariara ve yarglara kar. giriilen suikastlar,
anarizmi zellikle kaba gten ve iddetten yana olma sulama-

kaclara,

syla kar karya getirmiti. Anaristlerin iddete bavurmama

idealini iddet eylemleriyle ilintileyip, tartmaya gemeden nce

"dinamit hareketleri" diye bilinen hareketlerin kapsam ve boyutlarna ksaca deinmek istiyorum.
Paris Komn'nn yenilgiye uratlmasnn ardndan, sosyalistlere kar nlemlerin ve basklarn artnlmasyla, nce Rusya'da
balayarak zellikle Fransa'da ve Belika'da, daha sonra Almanya'da ve yzyln banda da zellikle ABD'de yer yer sendikacla
rn idamna ya da siyasal muhalefete kar alnan nlemlere tepki
olarak bir dizi suikast gerekletirildi. Kamu kesiminin byk ilgisini eken durumalarda suikastlar, ounlukla eylemlerine herkesi etkileyici bir biimde ahlaksal ynden sahip kp bunlar
hakl gsterneyi becerebilen ve Ravachol ya da Rainsdorf gibi,
kendilerine anarist diyen, ayrca mahkemeyi bir forum alan gibi
kamuya ynelik propagandaya alet etmeyi deneyen, gven verici,
kendilerine inanlabilecek kiilikte kimseler olduklarn gstermi
lerdi. Balangta tektk, kopuk kopuk ortaya kan anarist motifli
suikast eylemleri, gitgide bir dinarnit saldnlar dalgasna dnt
ler. Sadece 1892 ylnda Avrupa'da lOOO'den fazla ABD'de
SOO'den fazla (Camus 1969, 135) eylem gereklemi, bunlara gittike artan devlet basks elik etmekten geri kalmamtr.

80

Bu siyasal motifli eylemler ve cinayetler sadece devlet iddeti

ne bir tepki olarak anlalmamaldrlar. Temelleri ile olan balarn
yitirmi olan, giderek radikalleen, o lde yaltlp yalnz kalan
tarikat benzeri anarist gruplamalarn yol at yalnzln da bu
eylemlerin gereklemesinde pay bulunmaktadr. Ayrca anarist
ler, iddet yoluyla iktidarn ele geirilmesi stratejisini ve halkn
istek ve iradesine aykr bir biimde anariyi "tepeden" gelerek
kurmay nasl reddediyorlarsa, devleti parlamento araclyla etkilernekten de kesinlikle kandklarn unutmamak lazm. Ksacas
siyasal ve pratik alanda etkili olabilmeleri iin anarislere ok s
nrl bir at aynatma alan kalmaktayd.
Farkl dnenierin basklardan bask beenmek zorunda bra
kldklar o dnemlerde anaristlerin etkili olabilme olanaklar, alabildiine snrlyd. Daha az otoriter ilikilerin egemen olduu dnemlerde, serbest yerleim kooperatif birlikleri ya da benzer
dayanma ve ibirlii birimleri kurarak kendi dncelerini kk
apta da olsa gerekletirme olana bulabiliyorlard. Ancak geen
yzyln sonlarnda birok lkede byle eylerin gerekletirilmesi
artk olanaksz olup ktndan, stne stlk sanayileme, tm
olumsuz, sosyal sonularyla yerlemi olduundan, ayrca da sosyal demokrat reform politikas kimi anarislere gre "kitlelerin"
devrinci reform politikas baklarn saptrdndan, tek tek anaristler, siyasal cinayetler araclyla ayaklanmalar balatnay ve
iileri radikalletirmeyi denediler. Bu balamdaki terr eylemlerini bir politik strateji erevesinde deerlendirmek hemen hemen
olanakszdr; bunlar tek tek kimselerin aresizlik sonucunda ba
vurduklar eylemlerdir.
O gnlerde olduu gibi, bugn de suikastlar gerici-tepkici evrelerin siyasal anlayiarna uygun dnektedirler. Bu trden eylemler, her zaman, bu evrelerin zgrletirinci hareketlere, bunlarn tensilcilerine, yazp izdiklerine kar ellerinden geleni
artlarna koymamalarn ve kendilerinden farkl siyasal grler
paylaanlarn tmn bir kaba koyup, terrist ya da terrist sempatizam diye kuku altnda brakmalarn salayan, arayp da bulamadklar bahaneleri sunagelmilerdir. Bu i, zaman zaman ylesine
telere varntr ki, siyasal saldrlar sk sk gizli polisin narifeti
Fh/D;h:.

r\:t De\

le O;ha

uk

Tuplun

81

olmulardr. rnein 1881 'de Frankfurt polis efi Rupt bir suikast
dzenlemi, ayn gnlerde polis istihbarat biriminden bir muhbir
terrist iddet eylemlerine ar karan bir dergi yaynlamtr.
Kdimer-Badoni 1970, 27-29) Benzer birok olay bilinmektedir. 14
Anarist suikastlar nceleri bizzat anaristlerce, anarizmin
"propagandasn yapan eylemler" olarak anlayla ve birer kahramanlk eylemi olarak sevinle karlanmlardr. Gel zaman git
zaman bu iddet eylemleri trmandka ve kamuoyunun olup biteni
anlayla karlamas iyice glemeye balaynca, anaristler de
bu iddet eylemlerine kar kmaya baladlar. Terrn toplumdaki en gerici evrelerin ekmeine ya srdn, geni tabanh "sol"
bir dayanmay engellediini ve bylece "nesnel" olarak gericiliin iine yararln grdler. Yirmi yl boyunca terrden yana
kan Most bile, kendi eletirisini yapmaktan geri kalmad: "Propaganda eylemi yllar boyu biz de dahil olmak zere birok anarist
tarafndan ajite edici bynn gerek srama tahtas olarak grld. Ancak pratik, kuramn melodisine feci uyumsuzluklar getirdi."
(Aktaran Kramer-Badoni, 1970, 253)
Balangta Most, Kropotkin ve teki anaristler, suikastlarn,
bir rpda kitlenin gzn ap onuru inenmi varlklarn algla
malarn salayacandan, onlar silkeleyip daha iyi bir hayata ili
kin dncelerini uyank tutmalarna yol aacandan emindiler.
Anaristlerin bu iyimserlii ve gveni, insann zgrlk ihtiyacnn
hibir zaman tmyle rtlp yok edilmeyeceine olan inanlarn
dan kaynaklanmaktayd. Anaristler, insann "doal" nitelikteki
sosyal gdlerinin tamamen devred braklamayacandan ve
ister ekonomik nedenlerden, ister sosyallemeden, isterse de devletten kaynaklansn, bireylerin mutlak maniplasyonunun mmkn
olmadndan emindiler. Her ne kadar anaristler dorudan ya da
ideolojiler araclyla bireylerin etki altna alnmas olgusunu kmsemezlerse de, son tahlilde gene de insan iradesinin zgrl
nn, olup bitenin zn kavrama ve bilgi edinme olanaklarnn y
klmaz olduu ileri srmekten geri kalmazlar.
Anaristler, bu zgrlk anlaylarnn tutarl bir sonucu olarak,
aydnlatma ve propaganda almalarnn rn olan zgr eylemle- .
rine toplumun deitirilmesinde tayin edici nemler atfederler; rne-

82

in

Most, terr eylemlerinin propaganda yapc etkisinde, devrimleri

bir ilev"olarak grmekteydi; Landauer'in "Voluntarizmi" devletin "ruhtan [tinden] yoksunluunu" gsteren aydnlatc bir
eletirinin yan sra kooperatf topluluklar fikrinin propagandasn
yaparak insanlarn "kapitalizmin dna kp" kooperatifi sosyalizmi kurmaya yneltilebilecei varsaymna dayanmaktayd. Tolstoy
ise "hkmetin sahtekarlnn" ortaya konmasnn ynetimin hertaraf edilmesine yeteceine inanyordu. Bakunin, yerel ayaklanmalar
nn yarataca propaganda etkilerinin geni kapsaml devrimci halk
ayaklanmaianna yol aaca umudunu tayordu. nsanlarn aydnla
tlabilecine ve ikna edilebileceklerine olan inan ve gven bu anar"ateleyici

istlerde alabildiine fazlayd.

e) Alhert Camus: ''Yufka yrekli cani"

Anaristlerden

kaynaklanan bireysel terrn ani bir tepki ve feylem olarak aklanmas, bize Camus'nn Bakal
dran nsan kitabndaki "Yufka yrekli cani" balkl blmde,
byle yumuak bir insan suikastiara srkleyen eyin ne olduunu
anlama abasn anmsatyor. Camus bu bireysel iddet eylemlerinde
insan haklarnn ve insani deerlerin btnyle hor grld bir
dnyada, kiinin zveri dolu byle bir eylem araclyla, kstah iktidar sahiplerinden insan haklarn ske ske almak iin, kendini
kurban etmeye hazr insanlarn da bulunduunu onlara gsterme
motifinin yattn sylyor. Camus iin bu tip suikastlar serinkanl caniter deillerdir. Bunlar daha ok eylemleri kendi insan haklar
ideallerine ve insan onuruna durmadan darbeler indirilen mevcut
toplumsal koullarla belirlenmi ve kstlanm olan aresiz eylemcilerdir.
"Yufka yrekli caniler" -Camus bu suikastlar byle tanml
yor- insan onursuz drmekten ve insancllktan uzaklatrmak
tan sorumlu tuttuklar kiileri ldrmeye almaktadrlar.
Camus'ya gre bu trden bireysel iddet eylemleri, bir alna ya
da cezalandrma niyetinin rn olmayp varoluun iine girdii
bir amazn sonular olarak alglanmaldrlar! Bu eylemlerin
amac, insanlarn hor grlmesine raz olmayan; deerlerin ve hakenin yol

at

83

yatn anlamnn

yitimine kar koyabilmek iin, deersizlik durumuna kar savunulan idealleri ve deerleri kendi hayatlar pahas
na ayakta tutan insanlarn bulunduunu, suikast araclyla hem
suikastlarn kendilerine, hem de teki insanlara gstermektir.
(Camus, 1969, 135-142) Bu aresiz eylemciler, suikastlarn herhangi bir fikir ya da kurama dayanarak hakl gstermezler.
Camus-'ye gre bu caniler genellikle sulu olduklarna inanrlar ve
zr olarak ortaya insan sevgisini srerler. Sululuk bilinciyle ve
kendi ideallerine ters dm olduunu bile bile ilenen bu cinayetleri, Camus, sebep olarak eitli kurarnlar ileriye srebildikleri
iin kendilerini sulu hissetmeyenierin ilemi olduklar cinayetlerden ayrr.
Deerlerden ve anlamdan yoksun klnm bir dnyaya deer ve
anlam kazandrabiirnek iin ne yapacan bilemez duruma den
suikastilar, kendilerini sulu duruma drmektedirler; iddet eylemlerini hakl kartacak bir gerekeyi kendilerine sunacak herhangi bir felsefeden yoksundur bunlar. Byle ele alndnda,
Camus'nn verdii anlamda anarist suikastlar, kendi eylemleri
ve canlar pahasna egemenlikten, tahakkmden ve iddetten arn
drlm bir toplumsal durum idealini ve insann kendi kendini belirlemesi ve insancll gerekletirmesi idealini -- bu trden ideallerin gerekletirilmesini olanakszlatrm grnen toplumsal ve
siyasal koullar altnda- gz nne serrnek isteyen aresiz eylemciler olarak grebiliriz. Anaristlerin iddet eylemlerini, onlarn
kendi fikirlerinin geerliliinin "her eye ramenliini" gsteren
birer aresizlik eylemi olarak grebilirsek, kendi iddetsizlik ideallerine ramen iddete bavuran bu eylemcilerin, hareket nedenlerini daha iyi anlayabiliriz. Ancak, te yandan, anariyi kurma amacyla giriilen bir propagandann arac olarak seilmi ve
uygulanmaya konmu anarist motifli suikastlar da, kendilerini
merulatrc "gereke-felsefelerine" dayanarak mazur gsterilmeye allan, baka deyile amacn kutsallatrd aralar konumundaki iddet eylemleriyle ayn kaba konmaktan kurtulamazlar.
f) Ama ve ara
Anarizmde

84

toplumsal dzen ile

iddet

birbirlerini

karlkl

olarak dlarlar. Bu iliki, anaristleri, [devleti] iddeti toplumsal

dzeni ayakta tutmann koulu olarak gren devleti iddet tekelinin szclerinin kart bir konuma yerletirir. Bu nedenle anarizm ile terrizmin, anari ile kaosun bir tutulmas, Derieuro'un deyiiyle ok ie yarar ama o lde de yalandr: "Anari bahanesini
bylesine ie yarar ve gerekd klan ey, dzen ile iddetin bir
tutulmasdr." (1980, 36)
Anaristler aslnda hedef aldklar zgr toplumu kurmann
arac olarak iddeti en ufak bir uzlamaya yer vermeksizin temelden reddederler. iddeti, direnmenin arac olarak kullanp kullanmama konusundaysa, anaristlerin grleri birbirinden farkldr.
iddetsizlik ideali gz nnde tutulduunda, anarizmin, iddet eylemlerini hakl klacak ve mazur gsterecek bir gerekeye sarlma
ya teki politik kurarnlardan ok daha az yatkn olduunu yinelememiz gerekir. Ama te yandan bir yanda zgrlk kavramna
sahip klrken hemen yan banda iddetin uygulanmas, zellikle iddete bavurmama ilkesinin beraberinde getirdii paradoksal
bir zorunluluk gibi gzkmektedir. nk anarizmin antropolojik
mantnda insan iddete ve zora bavurmadan dayanmac bir
toplum ve iddetsiz bir dzen kurmaya doal olarak yatkndr.
teki yerleik ve meru iddet bu zelliklerin hayata geirilmesini
nlediine gre, buna yant vermek anaristlerin grevidir. Birok
anariste gre, anarist idealin gereklikten kopmasnn nedeni
aa uygun olmamas ya da gerekli zihniyet dnmlerini gerekletirememesi deil sadece ve sadece iddete dayal devletin varl
dr.

Tolstoy'a gre

iddetsizlik

ideali, direnmek iin de olsa anargibi, devletin iddet tekelinin gerekelerinin benimsenmesini de dlamaktay
d. Tolstoy her trl iddeti kesinlikle reddederek, bu yoldan
anarist karsamalara ulamt. Devletin iddeti de dahil olmak
zere her trl iddetin kkten reddi, aslnda anaristler iin de id
det sorununun en basit zmn oluturmaktadr. Gelgelelim birok anaristin ilerini bu kadar kolaylatramadklar besbellidir.
istlerin iddet amalarna bavurma yollarn kapatt

85

III. ANARZMN TOPLUMUN

ORGANiZASYONUNA LKN
ALTERNATiFLER

"Devleti ele geirirsen, o senindir, sen de onunsundur, ve

sen yoksundur. "

artk

Alfred Dblin
"Yalnzca

tepeden trnaa yaplam bir toplum devletin

miraslann devralabilecektir. "
Martin Buber

Bundan sonraki blmlerde anarist gelenein iinde yer alan

alternatif anlaylan tantp, bunlardan kabilecek zgrlk perspektifiere dikkati ekmeye alacaz. Anarist dnce
nin yeknesaklktan uzak, dzensiz yaps iindeki her bir kuramsal
paray aynntsyla ele almamz olanakszdr. Biz daha ok nemli anarist kurarnclar zerinde, zellikle de yeniden deerlendiri
Jip sahip kabileceimiz gncelletirmeye yatkn anlaylar zerinde younlamay dnyoruz. 1 Anarizmdeki toplumsal
organizasyona ynelik tasarmtarla ekonomik tasarmlar (Bl. m
ve IV) kronolojik bir sra iinde ele ahnmayp, birbirine yakn tasanmsal benzerliklerden tr birlikte ele alnacaklardr. 2
Toplum kavramnn anarjst dncedeki btn teki tartbaz

86

malarn giriini oluturacak ekilde bir yorumunu yapabilmemiz

iin, Martin Buber'in yazlarna ksaca deinmemiz gerekmektedir.
Buber topyann iindeki Patikalar adl kitabnda ncelikle Proudhon, Kropotkin ve Landauer gibi anaristlerin yazlanndan yola
karak bir toplum kavram gelitirmekte, bu kavram araclyla da
devlet ilkesini toplum ilkesinden ayrt etmektedir. Buber, insanlarn
birlikte yaaylarnn, ademi merkeziyeti, ok eitli birlikler ve
birlemeler araclyla sosyal ynden-yaplatrlmas olarak anlad
"toplum ilkesini"; egemenlie dayal, tahakkmcmerkeziyeti "devlet ilkesi"nin karsna yerletirir. Ancak anaristlerin anlaylanndan farkl olarak, Buber' de devlet, bir "birlik
ve btnlk" salama ileviyle snrland ve toplumun ok ynl
balarn emerek, toplumu hiyerarik bir dzene yerletirmeye kalkmad srece, devlet ile toplum birbirlerini belirgin bir biimde
karlkl olarak dlamazlar:
"in temelinin ne olduuna karar vermektir sorun: Toplumun
birliklerin birlii olarak yeniden yaplandrlmas ve devletin birlik-btnlk ilevine indirgenmesi mi ya da tersine belli bir biim
ve yapdan yoksun toplumun, her eye gc yeten devlet tarafn
dan emitmesi mi; sosyalist oulculuk mu yoksa sosyalist nitarizm mi; ... " (1950, 233)
Anarizmde toplum ilkesi, devlet ilkesinden ayr tutulduu
iin, Buber' e gre kimi anarist kuramlarda, devleti-sosyalist ve
marksist anlaylardan belirgin biimde farkl bir sosyalizm anlay da ortaya kmaktadr. Buber de anarislerin grne kat
larak, tpk toplum gibi sosyalizmin de devlet tarafndan organize
edilmesi olanakszdr der.3 Buber, Landauer'e dayanarak toplum
kavramnn ieriini yle belirler:
"Bir halklar topluluunun oluturduu toplum, tek tek kiiler
den deil, toplum birimlerinden mteekkildir. Ve sadece aile toplumu birimlerinden deil... tarz ve trleri, yaplan biimleri, kapsamlar ve dinamikleri bakmndan ok deiik toplumsal
birimlerden ve gruplardan, sosyal evrelerden, cemiyetlerden, kooperatiflerden, cemaatlerden ( ...... ) olumutur. Toplumlar yan yanalk durumundan kp, biraradalk durumuna gemek iin abaladklar, aralarnda her trden ve tarzdan birlemeler ve balar

R7

gelitirdikleri lde, yani sosyal-federatf alanda, toplum zellikle etkisini ortaya koyar." (1950, 36)
Buber'i burada bylesine ayrntl alntlamamzn nedeni,
anarizmi devleti yadsyan bir kuram olarak, gerekteki boyutlarndan ok daha dar bir lde kavramak isteyen anlayn kar
snda anarizmin yapc toplum kavramn ne kartp sz konusu
darlatnc kavraylar nlemektir. Baz anaristlerin toplum anlaylarn k noktas olarak aldmzda, anarizmin devlet
eletirisini gstermek, analiz etmek ve bu anlaylarn iindeki
"olumsuz devlet saplantsn" eitli ynlerden eletirmek mmkn olacaktr.

"Proudhon 'un kendi kendini yneten bir toplum temeli

stnde politik ve ekonomikfederasyonu birbirine balama
dncesi anarizm teorisini bugne kadar
belirleyegelmitir... "
Arnold Knzli

1. MERKEZiYETi DEVLETiN FEDERALZM ARACILIGIYLA

DAGITILMASI-PROUDHON

Proudhon, olgunluk dnemi yazlarndan "Federatif ilke zerine"

balkl yazsnda, ekonomi kuramlarnn yan sra toplumsal retim ve siyasal alanda kendi kendini ynetme konusundaki tasarm
ve projelerini de bir federalizm tasiayla tamamlar. Bu balamda,
geerliliini nce sadece ekonomik alanda snrl tuttuu mutualizm [karlkl dayanma] ilkesini, siyasal alandaki, merkezile
meyi datma anlaynn hizmetine sokarak siyasal birlikler
kurma nerisine uygular:
"25 yldan beri zerlerinde alp gelitirdiim btn fikirlerim, bu szckle zetlenebilir: tarmsal-endstriyel federasyon.
Btn siyasal dncelerim de benzer bir formle balanabilir: siyasal federasyon ya da ademimerkezileme" (1963, 263)
Aynen iktisadi szlemelerde olduu gibi, federasyon szle
melerinin de zgr, serbest katlm ilkesine dayanmas gerekmektedir. Komnler birleip, eyaletlere dnrse, komnlerin kendi
88

haklarn ve karar verme yetkilerini stbirimlerine koulsuz terk

etmeleri gerekir. Proudhon federasyon szlemesini yle tanm
lar: "ki tarafl, takasa ynelik, bir ya da daha fazla belli nesneye
[konuya] ilikin szlemedir. Bu szlemenin en temel koulu,
szlemeyi yapanlarn feragat ettikleri zerkliklerinin ve eylem
yapma zgrlklerinin, feragat etmediklerinden daha az olmas
dr." (1963, 232)
Federasyonun en kk birimleri bile her zaman effaf olmal
ve temsili organara gerek grmeden alabilmelidir. Bu birimlerin bir federasyon oluturacak biimde bir araya gelmeleri halinde,
"merkezi glerin" imtiyaz ve yetkileri, daha nceden szleme
araclyla saptanm olan feshedilebilir ykmllkler ve al
malarla snrlanm olmaldr. Federasyon bydke "merkezi
glerin" temel birimler ve alt federasyonlar karsndaki imtiyaz
ve yetkileri de daraltlmaldr. "Merkezi glerin" karar verici yetkilileri, alt birimlerce seilip grevlendirilirler. Proudhon iin geerli temel ilke, toplumun olabildiince fazla karann merkezi olmayan yoldan alt temel birimlerce alnabilmesini olanakl klacak
biimde yaplatrlmasdr. Bu ilke, blgeler aras federasyon birlemelerini, hatta dnya apnda bir ibirlii topluluunun kurulabilmesi olanan dlamaz. Eyaletlerin, "devletlerin" ve dnyann
temsilci organlar, snrl karar verme imtiyazna sahiptirler; ama
tm kararlarnda, ilkece, mevcut temel birimlere baml deiller
dir. Byle bir sistem, alt dzlernin zgr ve bamsz olmas durumunda siyasal birimlerin koordine edilmesini mmkn klar ve
gerek ekonomik gerek siyasal grmelerin ve planlamalarn gereklemesini salayacak rgtsel, dzenleyici bir taban oluturur.
Siyasal federasyon, katlanlarn o sradaki kar ve ilgilerine
dayanr: Bu karlar, karlkl bir dayanma zemininde denetlenir. Proudhon'un karlkl dayanma ilkesi olan mutualizm grnde, bireyci anlamda bir takas dncesinin eleri de nem
tarlar: " ... siyasal federasyonun kkeni, ne tek tarafl szleme
ler, ne iyi niyet szlemesi ne de insansever kurumlar deildir; bu
federasyon, karlkl yaplm ve takasa ynelik szlemeye zgdr." (1963, 260)
Proudhon, bireyci anaristler ve Stirner, Mackay, Warren ve dierleri gibi, bireysel karlarn kendi kendilerini ve toplumsal bir-

89

aradal dzenleyici bencil rekabetlerini k noktas olarak

kabul etmeyip bireyler arasndaki szlemeye dayal anlamalar,
taraflar salt kendi bireysel karlarnn tatminini amalayan birer
ara dzeyine drmeyen ve karlkl ibirliini ve dayanma
y ilke edinmi birlemeler olarak alglar. 4
Proudhon, federal yapl ideal toplumunu her ne kadar "anari"
olarak adlandrusa da, siyasal birimler iin "devlet" tanmn kullanr. Bundan anlad, tekler ve sosyal gruplar arasnda, szle
meler zerinden gerekletirilmi bir kurumdur. Byle bir devlet
" ... yasamaclk, kurumlatnclk, yaratclk, atamaclk, en az
da cra edicilik rol oynar... Devlet kamu hizmetleri yapan bir giriimci deildir... " (1963, 234) Devletin "ulusal bankalar, kredi kurumlarn, sigorta kurumlarn" ayrca eitim kurumlarn, demiryollarn, postay ve benzeri kurumlar oluturma giriimlerini
balattktan sonra bunlardan elini ayan ekmesi gerekir (1963,
235).
Proudhon, sonraki anaristlerin aksine, bu trden "devleti" kurumlar federal bir sistemin erevesi iinde anari ideali ile ba
datrabileceini dnr. Demek ki, Proudhon anariyi, egemenlik gcnn bltrlerek hizaya getirildii bir durum, siyasal
baskdan ve merkezi devletten arndrlm bir toplum; serbest,
zgr insiyatiflere; kendi kendini ynetmeye ve bireysel karlarn
kendi kendilerini rgtlemelerine olanak tanyan ve destekleyen
serbest bir hareket alan olarak alglar.
Proudhon'un devlet eletirisi, Bakunin'de ya da gnmzdeki
"anaristler"de sk sk karlatmz gibi, stilize edilerek devleti
ktnn simgesine dntrmeye elverili olmayacak kadar ince
ayrntlar tayan bir eletiridir. Proudhon, devletin, daha ok belli
bal, ama canalc ilevlerini eletirir ve alternatifler retir. Proudhon'un derdi, devletin devrimci yoldan yklnas deil, ok eitli ve gruplararas ilikilerle yaplam, yeni, ademimerkeziyeti bir toplumun ar ar ina edilmesidir. s
Bu balamda toplumun rgtlenmesi anlamnda devletin ilev
lerini, toplumsal ilevlere aktarmak anlamndaki yapsal dntr
me, yani toplumsallama gerekleecektir. Proudhon, "devletin
toplum iinde emilmesi''nden sz eder. (Nettlau, tarihsiz II, 145)

90

Bylelikle ilerde Landauer'in daha da at bir dncenin izlerine nce Proudhon'da rastlyoruz: Devlet ncelikle "mekansal bir
oluum" ya da icra edici bir kurum olarak anlalmayp, bireyler
arasnda kendi kendine belirlenmi dorudan serbest anlama ve
uzlamalar engelleyen ve merkeziyeti olmayan yoldan yapla
m, kendi kendini yneten bir topluma ters den, tahakkmcmerkeziyeti bir dzenleme ilkesi olarak belirir.
Proudhon'un merkeziyetilie ve tahakkmcle ynelik
eletirisinin, tm sosyal ve topluluku yanlarna karn, bireyciliberalst elerin damgasn tadn da saptamamz gerekiyor.
ncelikle bireyin ve onun devlet karsnda yer alan mbadele
szlemelerinin deerleri ne kartlmaktadr. Yoksa Buber'in
verdii anlamdaki bir "toplum kavramnn" ipularna rastlansa
bile, Landauer' de grdmz gibi, toplumun devlet karsnda
daha deerli bir yere konmas sz konusu deildir.
"Devlet bir ilikidir, insanlar arasuula bir ilintidir, insaniann
birbirlerine davranlannm bir tarodr. "
Gustav Landauer

2. DEVLET VE "KATMANLAMI" TOPLUM- LANDADER

Proudhon'un ve Landauer'in federalizm taslaklarn bir rgtlenme ve ina modeli olarak birbirinden ayran tek fark, Landauer' de
merkezi olmama ve zerklik yannn Proudhon'dan daha belirgin
ortaya kmasdr. Landauer de federasyonu bir szleme olarak
anlar; bu szleme " ... en bireysel bireyciliin ve en kk birimler olan komnlerin yeniden douu ... srecine dayanan ve bu komnlerden balayarak dnya apnda yaygnlaan bir szleme
dir... yeryznde gelmi gemi en byk d yapdr, yaratlmas
zorunludur ve ayrcalkl katmanlar arasnda yolu imdiden dennektedir: Yeryz insanldr bu. ( ... ) O geni kapsaml
eyin ina edilmesi arttr; ve inaya kkten balamak zorunludur ..." (1978, 116)
Federatif yaplar, kk birimlerin temeli zerinde oluurlar ve
toplumun yapsnn yeniden dzenlenmesini olanakl klarlar:
91

"Toplum, toplumlarn bir toplumudur; birliklerin birlii olan birlik; komnlerin toplamndan olumu bir topluluklar btn, cumhuriyetierin cumhuriyetinden olumu bir cumhuriyet." ( 1978,
131)
Landauer'in dncesinin Proudhon'un dncesine yzeyde
byk lde benzedii yer "Tin ve Topluluk" anlaylarnn ortaya kt yerdir. Landauer'in tin kavramnn, Proudhon'un mutualizminden ayrld nokta, yararlarn karlkll ve mbadeleyi
yneiten bencillik motivasyonunun Landauer'de gerilemi olmas
dr. Bylece Landauer'in devleti reddetmesi, Proudhon'unkinden
farkl bir boyut daha kazanr: Devlet, sadece yararsz olmakla kalmaz; zgr anlama ve uzlamalarla; komnal-ademimerkezi birlemelerle yaplanm bir toplumun gereklemesini nledii
gibi, bundan da teye "tinden" ve "kltrden yoksunluun" da
simgesi dir.
Landauer, devleti, birletirici "ruhtan" yoksun oluu yznden
insanlar arasndaki - Landauer buna "halk" diyor - "doal" ve
yerleip "olgunlam" ilikilerin yerine adna "ulus" denen, birletirip, aynlatnc, yapay bir byk organizasyonun keyfiliini
koyan, bir zorlama kuruluu olarak tanmlar. "Katmanlamann"
yerine, baka deyile, halktaki "ruh dolu" insanlararas ilikinin
yerine, gelenek ve grenekler yerine, ve karlkl dayanma zerine kurulu kurumlar yerine, Landauer' e gre merkeziletirme ve
hiyerariletirme yoluyla daha nce ademimerkeziyeti ortaklk
ve szleme anlayna gre alan toplum organizasyonlarn
yerinden eden "tinden yoksun" devlet geer. Devlet tahakkm,
yaptam bir toplumsal organizmann yerini alr. Landauer, bu
anlamda toplum ile devleti, tine sahip olma ile tinden yoksuniuu
birbirinden ayrt eder: "Tin'in bulunduu yerde toplum vardr.
Tn'sizliin bulunduu yerde devlet. Devlet tin'in kusurlu bir ikamesidir." (1978, 19)
Landauer, tin ve katmaniam toplum, "tinsizlik" ve devlet
kavramlar araclyla tarihsel toplumlar birbirinden ayrt eder.
Landauer'e gre "topluluk tini" topluluklan balayc gcn yitirdii yerde her zaman devlet glenmitir. "Ruhsuzluun ve tinsizliin" gittike artt ve devlet basksnn younlat dnem-

92

lerde, insanlar paralanarak kklerinden kopartlm ve devlete

rgtlenmi kitleler olarak yaarlar. Topluluk tninin eksikliini
duyurdou byle dnemlerde- Landauer Yenia ve Roma mpa
ratorluunun yklndan az nceki dnemi tipik rnek olarak
gsterir- tin, eletirel bireycilik olarak ortaya kar ve tinden yoksun devlet ve kilise otoritesinin karsna dikilir; eletiri olarak y
kc ve ayrtnc bir etki yapar ve bylelikle topluluk tnine dayanarak yaplaacak yeni bir toplum dnemini hazrlar. (1974, 48)
Landauer bu eletiri ve tinin bir yere bal olmama evresini
"U-Topya" kavramyla tanmlyor. topya kavramna karlk
gelen kavram Landau er' e gre "Devrim"dir; byle bir duruma
rnek, Aydnlanma adr, byle bir felsefe de Stirner'in bireyci
anarizmidir. Landauer bu aamann karsna "Topya" (Topie)
kavramn koyar. "Topya" evresi, tinin topluluk ruhu olarak yerini
bulduu evredir. (1974, 14-17) Gelecein yaplam toplumuna
bir rnek sunma asndan baktnda, Landauer ortaa "Topya"
olarak tanmlar, bu an karakteristik zellii" ... bir piramit ya da
herhangi toplu iddet yaps olumasna yol amakszn, birbiri
iine girmi, birbiri stne katnaniam zerklik ve bamsz
lklarn tmnn bir araya gelmi olmasdr." (1974, 43)
Landauer' e gre devrim, "maddi" bir olay olarak, toplumun
"katmanlama" eiliminin, hiyerarik bir devletin karsna kt
ve toplumsal yaplar ile iddete dayal devlet mdahalelerinin
birbiriyle badamazlnn adm adm artt dnemlerde, "Utopik" eletirinin, kolektif olarak gerekletirilmesinden baka bir
ey deildir. Ama te yandan maddi bir devrim hibir ekilde zorunlu deildir. "Tinden yoksunluk ve devleti iddet a, hem
yeni dneme ayak uydurularak hem de ekonomi ve teknoloji alannda ortaadakinden farkl bir dzleme dayanlarak alacak, hiyerariden ve merkeziyetilikten arnm bir toplum, devleti yok
edecek bir biimde katnanlaarak eskinin yerini alacaktr. zgrln ve birlemiliin sentezinden olumu bu trden bir toplumu, ortaa 'yeniden canlandrarak' kurmak olanakszdr."
Landauer birey, devlet ve toplum ilikisinin anlalmas iin
de unlar sylyor: "Tekin, (devlete rgtlenmi) toplum kar
snda kendi snrlarna hapsedilmesi, toplum ile arasna snr koy93

mas olarak anlalan bireycilik, sadece devleti, yani tnden yoksun otoriter organizasyon biimlerinin egemen olduu dnemlerde
ortaya kan bir durumdur. Ancak, byle katmaniam bir toplumda sosyal rgtler, tekin bireysel zgrlk gereksinmesine
olumsuz etki yapabilirler."
Buna karlk "katmanlan" "tinsel" toplumlarda Landauer'e gre bireyin gerek bal olduu kurumlarla gerekse teki insanlarla olan ilikileri, bir kar karya gelme olarak deil de, beraberlik olarak ortaya karlar; katnaniam bir toplumla
btnletirilmi bireyler, byle bir topluma kar kendilerini dayatnak ve korumak ihtiyac duynazlar. Bu anlay dorultusunda
Landauer, insann sosyalliinde yalnzca bireyin ayakta duranana
zaafnn ortadan kalkmasn salayacak dengeleri alglanakla kalmaz; Landauer'e gre sosyallik bireylerin karlkl olarak her
ynden birbirlerini zenginletirip, birbirlerine katkda bulunnalar
anlamnda olumlu bir birliktelik durumudur. Bu anlay da bizi
gene Landauer'in toplum kavramna ve devletin reddi dncesine
gtrr.
Landauer'in dncelerini izieyecek olursak, genelde devlet ya
da daha dorusu devleti rgtlenme yaplarn zorunlu gren herhangi bir siyasal kuran; insanlarn srf (olumsuz) bir nedenle, yani
inat ve aykr doa koullar karsnda hayatlarn srdrebilme kaygsyla byle bir kuruma zorunlu olarak muhta olduklar
varsaymna dayanr. nk bu kuraniarda insanlar, doaya kar
direnebilnek iin, egemen, hkmedici bir dzenlemeye, yani devlete muhtatrlar. Landauer'se baka anaristlerle birlikte bu gre katlmaz; ona gre insanlarn birarada yaamalarnn devlete
dzenlenmesi, lzunsuz olmaktan da teye, zgr uzlanalara dayal ve ademimerkeziyeti kendi kendini yneten "katnanlam"
bir toplum dzeninin oluumunu da engeller. Birok anarist,
zellikle de sosyalist ve komnist ynelinliler, insanlarn birarada
yaamalarn ve toplumlarn oluturulmasn, bireylerin yaamla
rn srdrebilmek iin zorunlu olarak bavurduklar bir are olarak grmezler. Onlara gre insann toplunsall, onun bir bakma
"doal" sosyalliinin bir sonucudur.
Landauer, devletin karsna bireyi deil de (bireyin de iinde

94

yer alp, kendisiyle btnletii) yaplam toplum (idealini)

kartmakla, teki anaristlerden ayrlr. Landauer'e gre birey ile
devletin kar karya getirilmesi, devleti, yaplam bir toplumun, bireyi toplumla btnletirme yeteneinden yoksun oluu
nun ifadesidir sadece. Merkeziyeti devlet ile bireyin iki kutup halinde asl ztlklar oluturduklar Proudhon'un "bireyci"
anlayndan farkl olarak, Landauer' de toplum, kendine zg bir
nitelik kazanr. Katmaniam toplum (sosyalizm ya da anari)
zgr bireylerin tek tek eylemlerinin toplam deildir. Geri katnaniam toplumun dzeni ve yaps zgr, gnll istee dayanr, ama tek tek zgr irade rn anlama ve uzlamalardan ibaret deildir.
Landauer'in, devlet-anari/sosyalizm kavramn zellikle Bakunin'inkinden, bir lde de Kropotkin'inkinden farkl klan yan,
Landauer'in, devleti yle bir devrimle ortadan kaldnlacak bir ey
olarak kabul etmemesidir. Devlet de tpk sosyalizm gibi, insanlarn birbirlerine olan davranlarnn tarz ve biimidir. Devlet, gerekte insanlar arasndaki teki (sosyalist, toplumsal) ilikilerin serpilip gelimesi lsnde bertaraf edilebilir. Bu anlayta bize
ilgin gelen yan, devleti yan ar basan bir toplumun en d erevesinin iinde de sosyalist ilikilerin kurulmasnn, hatta egemenlik ilikilerinin yerine yava yava sosyalist ilikileri geirerek "devletin emile emile toplumun iinde erimesi"nin Proudhon'a
mmkn grnmesidir. Landauer daha ok, toplumun devlete dzenlenmi ve rgtlenmi alanlanndan geri ekilerek bu alanlarn
devletsizletirilmesini ngryordu; her durumda, yerleim birimlerindeki kooperatifierde "(kapitalizmin) dna klmas"ndan ve
"sosyalist ilikilerin" balatlmasndan yanay d. (Bkz. 1977, I 20)
"Hatta o (devlet), iyiyi huyursa bile... iyi buyurn/ur
onu iiriitiip kirletir."

buyrulmaz. .. ktle dniieceinden,

Michail Bakunin

3. KONSEYLER VE FEDERALZM- BAKUNN

Bakunin "hayat", "zgrlk" ve "ruh/tin" kavramlarnn ieriini
kesinletirmeden, bu kavrarnlara bavurarak devletin kkten orta95

ve paralanmasn talep eder. Bakunin'in aa

salt ykmaya ynelik radikal bir eletiri olmaktan
da teye, ayn zamanda devrimci bir ilke olarak da anlalmaldr:
"Haydi yleyse srf btn hayatn (aklanmas olanaksz ve hi
tkenneden onu yaratacak) kayna olduu iin sonsuz ruha (tine)
gvenelim.- Ykma hazz ayn zamanda yaratc bir hazdr;" (Aktaran Joll 1969, 42) Bakunin iin yklnas gereken ey en bata
bir tahakkm biimi, ekonomik smrnn garantr olan devlettir. Bakunin devlete duyduu nefret yznden, bu alanda aklna
analitik bir dnce gelmeyecek kadar fkeye boulmua benzemektedir.6
Devlet kuramnn yaratt bu duygusal bask, birok anaristin
olumsuz bir devlet saplantsna batnasna yol amtr. Ayrntl,
incelikli bir devlet eletirisi yapmann yollarn tkayan bu trden
yzeysellikler Malatesta gibi kimi anaristlerin de tepkisini ekmitir: "Her defasnda, hkmetin herhangi bir eyden doan ve
onu meydana getiren ve ona itaat eden insanlarn birlemi glerine ve faaliyetlerine kendiliinden bir eyler katan ayr bir g olduu nyargsna atyoruz. Ama doru deil bu, tersine, insanln
iinde olup .biten her ey insanlarn kendilerince gerekletirilmi
tir ... " (1975, 84)
Bakunin'in saysz epigram tr veeizelerini bir yana brakp,
para para, bir btnlkten yoksun aklamalarna baktmzda,
onun devlet anlay, Landauer'in devlet anlayndan ok tarihsel
materyalizminkine yakn grnr. Bakunin'e gre devlet, insan
toplumunun geliiminde zorunlu bir devreyi oluturur. Devlet " ...
tpk balangtaki hayvansal doa ve insanlarn kafalarndaki
dinsel konulardaki karklk kadar zorunludur. Ama devlet, kesinlikle toplum deildir, toplumun kaba gce dayal ve soyut, tarihsel
bir biimidir." (Tarihsiz, 132)
Belli bir tarihsel andaki mevcut toplum, Bakunin'in aklamala
rndan anlald kadaryla, kendisinden meydana gelmi olan
btn bireyleri belirler. (Tarihsiz, 134) Bu nermen in kesinliinde
ve kararllnda, Bakunin - zgr iradenin yan sra entelektel
ve duygusal kavramaya da byk bir nem veren ve insanlar evrenin ve ortamn etkilerine elikolu bal teslim olmu varlklar
dan

kaldrlmasn

daki ars,

96

olarak alglamayan Landauer' den ok marksist rakiplerinin ideolojisine yakn dmektedir. Bireyin belirlenmilii anlaynn
kendi zgrlk tutkusuyla tam bir eliki oluturmasndan Bakunin pek rahatsz olmua benzememektedir. Ayrca Bakunin Marx
ve Engels'in altyap-styap teoremine ve bu teoremin bilgi kuram alanna giren sonularna dayanan altyap-styap ilikisini de
diyalektik degil de mekanik bir iliki olarak kavrama benzemektedir. Bakunin'e gre "fikirler ve tasarmlar" kendi maddesel, toplumsal temellerinin "ideal (fikri) kopyalardrlar." " .. Tarihteki
btn dinsel siyasal ve hukuksal gelimelerin ekonomik gelime
nin nedeni deil de sonular" olduklar dncesini, kendisinin
de belirttii gibi, Marx'tan almtr. (1979, 806)
Bakunin'de, Proudhon'da ipularn ve ilk admlarn bulduu
muz ve Landauer'de enikonu ilenen bir toplum kavramnn eksikliini duyoruz. Bakunin yeni anarist toplumu da nispeten kat, hareketsiz ve yerli yerine iyice oturmu bir dzenin sistemi olarak
betimler. Bakunin bir toplumun kendinden hareketle kendi kendinin yapsn kurmas ve bu toplumun yelerinin merkeziyeti olmayan bir yoldan kendilerini rgtlemeleri ve blgeler st konularda ibirlii yapmalar gibi dncelerden habersiz grnmektedir.
Sonu olarak Bakunin'in federalizm projesi "tekbiimli" bir projedir. Bakunin, devasa bir pirarnidi andrr organizasyon tasla modeli sunarken, bu modelde, her bir birim arasndaki imtiyaz ve
yetki blm kesinkes saptanmtr. Sk sk hayatn kendiliin
denliine gvendiini vurgulamakla birlikte, zgr organizasyon
biimlerinin ve zgr bir "toplumun" oluturulmasna hemen
hemen hi olanak tanmayan bir "zgrlk modeli" sunar. (Nettlau, tarihsiz, II, 34)
rnein Bakunin "Devrimci Kateizm" de7 Proudhon'un federalst organizasyon ilikisini yeniden ele alr, ama dnya apnda aa
dan yukar "bir rgtlenme tasarm" uruna Proudhon'un, bireylerin ve sosyal gruplarn kendilerini snrsz rgtlemeleri
dncesini ihmal eder. Bakunin'in komploculuu ve gizli cemiyetler iin ayrntl. rgtlenme planlar yapma tutkusu,8 komplocu olmayan, federalst rgtlenme biimlerine de yansma benzemektedir. En azndan bu varsaymmz, Bakunin'in federasyonlarn
"aadan yukar" doru kuruluu erevesi iinde yetki ve imtiyaz
F7/Daha Az Devlet Daha ok Toplum

97

da lmn

belirlerken, bu dalm en ince ayrnt !arna kadar niin

federasyonun alt dzlemlerinin (rnein "eyaletlerin") anayasalarnn, "st" dzkndeki (rnein ulusal) anayasaya,
ayn ekilde eyaJet mahkemesinin, ulusal mahkemeye niin tabi
olmak zorunda olduunu aklamamz salar. (1979, 11 )
Bakunin gizli cemiyetlerin organizasyonunu tanrularken yapt
gibi, hemen hemen ayn ayrntc tutumuyla kresel bir federasyonun hiyerarik yapsn betimler. Bu federasyon da "aadan
yukar" doru konseyler araclyla rgtlenmitir, ama Proudhon'un anlayndan farkl olarak "aadaki" dzlemler, parlamentolaryla, anayasalaryla, komite ve mahkemeleriyle, "anayasalarnn" merkezi ierikleriyle ve blgeler aras sorunlarda,
federasyondan atlma tehdidinin basksyla, "yukar" dzlemlerin
kararlarna katlmak zorundadrlar. yle sanyorum ki, Bakunin
bu "konseyler demokrasisi" anlay nedeniyle kurarn zerine
blk prk almalarnda ve Marksizm eletirilerinde az ok
net bir biimle dile getirdii kendi anarist anlaynn k noktalarnda kendini yadsr duruma dmektedir. Hatta Camus, "Bakunin'in tpk rakibi Marx gibi, Lenin' ci retiye yap talar ta
dn" sy leyebilmitir. (1969, 130)
ekillendirdiini,

" ... yasann nceden belirledii, katlam donmu

biimlere kar koyan, ama karmak ve deiik gler ve
etkiler arasndaki durmadan deien, geici dengenin iinde
uyumu arayan bir toplum ... "
Peter Kropotkin

4. KOMNALZM VE FEDERALZM- KROPOTKN

Kitabn giriinde

Kropotkin'in ("bilimsel") etik'inin, dolaysyla

antropolojisinin stnde iyice durmutuk. Bu etik ve antropolojinin zerine kurulu alternatif bir ekonomiye ilikin dnceler, gene deindiimiz gibi, Bakunin'inkilerden ayrlmaktaydlar. nk Kropotkin anarist bir
toplumu, deiken, ok katmanl a gibi rlm ve durmadan
farkllaan bir dzen olarak tasarlamaktayd; bu dzenin iinde,
deimeyen, salam rgtsel ve kuramsal erevelere ihtiya
da

98

"karlkl yardmlama"

yoktu. Anari Kropotkin iin hiyerarik olmayan, kendi kendini

ayarlayan bir dzendi. Bu toplum modelini girite antropolojik temelleriyle birlikte tanttmz iin, burada Kropotkin 'in devlet
eletirisine ve toplum kuramma deineceiz.
Kropotkin, karlkl yardmlamacia ve gnll uzlamalarda,
bireysellik ve sosyalliin, bencillik ile dayanmann birbirlerini
dlamayp, birbirleriyle birletikleri anarist bir toplumun ilkelerini buluyordu. Sadece bireysel ve grupsal karlarn savunulmas
ve korunmasn ngren dayanmac, karlkl yardmlama ilkesine dayal bir ibirlii sayesinde, insanlarn ok eitli ihtiyalarna yant vermek mmknd. Bunu salamann organizasyon
dzlemindeki nkoullar, ademimerkeziyeti karar mekanizmalar ve bir ibirlii gerektiren konularda devreye girmesi gereken
blgeler st federasyonlardr.
Kropotkin' e gre devlet ksmi eilimleri ortadan kaldrmaya.
alr, iilerin ve kyllerin kendi rgtledikleri birlemeleri
yasaklar ve kendi hiyerarik yaplarn btn toplumsal alanlara
yerletirmeye alr: "Devlet iinde devlete hayr!" "Devletin kurallar birbirleriyle zel bir balar olmayan ve ortak bir sknt
duyduklarnda hkmete bavurmak zorunda bulunan gevek, bamsz bireylerden olumu ynlar temsil ederken, devlet, kilisesiyle el ele kamu ileriyle uramaldr" (1975, 208)
Bir yanda atomlatrlm, bir balarna hareket eden insanlardan olumu kitle, kar yanda bu insanlarn ona baml bir konumda bulunduklar devlet; Kropotkin tarihsel sre iinde bu ili
kinin oluturduu konuma kar bir eilimin ortaya kacana
inanmaktadr. Devlet, insanlarn ok eitli sosyal, maddi ve kltrel ihtiyalarna artk cevap verememektedir ve "insana zg bir
organizasyon biimi olarak oktan mrn doldurmu tur" ( 1978,
16) Devlet gcnn alaa edilmesi eilimleri, Kropotkin'e gre,
ibirliinin ve dayanmann yeni yeni ortaya kan biimleri iinde hazrlanmaktadr, yle ki "karlkl yardmlama" ilkesinin,
ok eitli zgr uzlama ve anlamalardan kurulu bir toplumun
iinde gerekleecei tarihsel a "hibir ey" nleyemeyecektir.
Bu trden toplumsal organizasyonlar Kropotkin' e gre tarihte
rtk biimde zaten vardrlar; ve bunlar iki kart eilimden birini

99

olutururlar.

Bu organizasyonlardan birinin iinde,

yaamn

btn

alanlarnn federatif zellikli kooperatifiere ve komnal anlaya

dayal bir yaplamasyla, karlkl yardmlamann dayanma
ilkesi gereklemiken, buna kart eilimin belirleyici nitelikleri,
merkeziyetilik, smr ve devlet egemenlii olmutur:
"Tm kltr tarihimiz boyunca iki gelenek, birbirine kart bu
iki akm srp gitmitir; Roma gelenei ile halk gelenek, imparatorluk gelenei, otoriter gelenek ile zgrlk gelenek( ... ) Biz,
on ikinci yzylda insanlar kendi zgr insiyatifleriyle ve gerekletirilen serbest anlamalarla ve ikar gruplarnn zgr federasyonu temelinde rgtlenmeye iten akma katlyoruz." (Tarihsiz,
44)
Bu tarih yorumunda, devlet rgtlerinin otoriter biimlerine
kar Landauer ve Buber'in verdikleri anlamda yaplam bir
toplum kavram kartlmaktadr. Ancak Proudhon'un bireyciliberalst (meta) mbadele dncesi, Kropotkin'in karlkl yardmlama ilkesi araclyla, ok daha sosyal ya da sosyalist bir
boyut kazandndan, Kropotkjn'in toplum kavram, Proudhon'unkinden ayrld gibi, tarihte ilerleme olduuna imnan
iyimser yorumuyla ve bu yorumu szmona doabilimsel temelde
aklayan giriimleriyle, Landauer'inkinden de ayrlr.

''Sementerin
ynetimidir. "

ounluunca seilmi

olan/ann,

ounluk

Errico Malatesta'nn demokrasi

tairn

5. ANARSTLERN PARLAMENTER DEMOKRASi

ELETiRiLER ZERNE

Devlet konusundaki kuramsal abalar devletin toptan reddiyle

zetlenebilecek kimi anaristler, diktatr ve faist devletler ile,
parlamenter-demokratik devletleri ayn kefeye kolaylkla koyabiliyorlard. Btn bunlarn sonucunda, anarizmi almlamaya ve deerlendirmeye dnk abalar iinde, anarizmin devlet egemenliine ve tahakkmne ynelik geni kapsaml eletirisinin amac,
devletj.n ylece olurusuzlap reddedilmesi olarak yorumlanmtr.
Halbuki anarizm anlayn devleti reddetme anlayna indirge100

zg deildir. Devleti reddetme tavr

ve anaristlerin "siyasetten uzak
durma" konusundaki esneklikten uzak, dnsz tavrlarnn, ii
partilerinin parlamentoda siyasal zgrlkler ve daha iyi maddi
yaam koullar salama mcadelesindeki baarlar karsnda
(ii hareketi iinde) savunulmasnn olduka glemesi anarist. lerin, ii hareketi dnda braklp yaltlmalarna yol amtr.
Devlet ve parlamentodaki siyasal mcadele konusundaki bu
dnsz tavrlarna karn devrim durumlarnn ortaya kt
yerde, anaristlerin uzlama ve dnlere hazr ve ak lduklarn
da belirtmek gerekir. spanya savanda anaristler Katalanya'daki halk cephesi hkmetine katlmlard. Landauer
Mnih'teki ksa sreli Konsey Cumhuriyetinde Alman Sosyalist
Partiler Birliinin listesinde aday olarak yer almt. Ksacas
anaristler mevcut duruma ayak uydurmasn bilmiler ve kimi
durumlarda tasarmlarn gerekletirebiirnek amacyla siyasal seimleri bile kullanmlardr.
Bu trden uzlamalar, devlet eletirisinde deiikliklere gidilmesini nkoul haline getirmitir. rnein anarist ve sendikac
Rocker, devlet eletirisinin btn radikalliine ramen, devleti ktnn simgesi olarak mutlaklatrmamtr. Bu tutumu ona, belli
zgrlk haklarn tanyan bir burjuva demokratik devlet sistemi
ile otoriter ya da faist devletler arasnda ayrm yapma olana
vermitir. (1980, cilt 2, 22)
Propaganda ve kitleleri aydnlatma yoluyla toplumsal deiim
Ierin balatlabilecei, bu trden deiimierin hibir ekilde ekonominin i yasalarnn sonular olarak, kendiliklerinden ortaya
kmayaca yolundaki anarist anlay, demokratik devletlerdeki
basn ve toplant zgrlnn salayaca olanaklarn nemini
iyice artrmaktadr; ama te yandan bu olanaklar sunan devlet ideolojisi ve yurtta anlay, devlet tahakkmnn nemli birer parasdrlar. Demek ki demokratik devletler, propaganda ve aydn
latma faaliyetlerine belli bir serbest alan tanrlar; gelgelelim
bireylere tannan bu zgrlkleri ve ksmi siyasal haklar kullanarak, daha dorusu onlardan yararlanarak, gerektiinde bireysel zgrlkleri ve karlar, genelin karn savunma iddiasndaki devyen tutum, btn

anaristlere

nn dogmalaarak katlamas

101

tabi klmann meruluk zeminini de hazrlarlar.

de, kitle demokrasilerinin, zellikle de merkeziyeti
bir biimde rgtlenmi olanlarn, bireylerin karlarn optimal
dzeyde savunabilecekleri iddialarnn karsna karlar.
Devletle ve parlamentarizmle uzlamaya hazr olma konusu
her ikisi iin de bir tabu olma zelliini korumakla birlikte gerek
Malatesta'nn gerekse Kropotkin'in devlet ve parlamento konusundaki tavrlar birbirinden farkldr. rnein Malatesta, kendisi iin
demokrasi mantken halkn egemenlii deil de, ancak ve ancak
"halkn ounluunun aznlk araclyla ynetimi" (1980, 181)
anlamna gelebileceinden, parlamenter demokrasiyi reddeder.
Maletesta'ya gre "demokrasi" kavram, halk oluturan tek tek
kiilerin tmnn arasnda fikir ve oybirlii bulunduu yolundaki
yanl varsaymdan hareket etmektedir. Hatta "halkn ounluu
nun" aznlk araclyla ynetimi ifadesi de yanltr; nk halk
bizzat ynetmeyip bu yetkiyi temsilcilere devretmitir. Malatesta'ya gre bir demokrasi "semenlerin ounluunca seilmi
olanlarn ounluk ynetimi dir" ( 1980, 182)
Malatesta, alternatif olarak u zm nerir "Her bir tekin
kendi iradesini, kendi fikirlerini ve kendi ihtiyalarn geerli kl
masna olanak tanma anlamnda bir halk ynetiminden gerekten
de yana olan kimse, ister ounluk olsun, ister aznlk, kimsenin,
tekiler zerinde tahakkm kurmasna olanak tanmamaldr: anlayacanz; byle kimseler zorlamac bir organizasyon olan hkmet biiminin "[ynetim biiminin] ortadan kaldrlmasn, yerine
ortak kariara ve hedeflere sahip olan herkesin zgr organizasyonunun geirilmesini istemelidir" (1980, 182)
Parlamenter demokrasinin, ihtiyalarn o zengin eitliliinin
giderilmesine ve insanlarn kendi kendilerini belirlemesine kar
ileyen bir tahakkm biimi olduunu ileri sren Malatesta'nn bu
eletirisinin yan sra, Landauer ile Kropotkin de, parlamentodaki
halk temsilciliinin, devleti her ynetim gibi, kendi ilevlerini
durmadan genileten ve gerek bireylerin gerekse sosyal gruplarn
zgr insiyatifini boan brokrasiler oluturma eilimleri tadk
larn ileri srerler. Kropotkin devleti-brokrat imtiyaz ve yetkilerin, bylesine genilemesiyle eninde sonunda, "beikten mezara"
!etin

karlarna

Anaristler

102

"yksek makamn gzetimi altna" giiddia eder. (1978, 97) Devletin toplumsal ve bireysel yaama alanlarna kadar yaylaca ngrsnn yan sra Malatesta'nn parlamenter temsili sisteme ynelttii eletiri; anarizmin
devlet eletirisini somutlatrmaktadr. Devlet kavramyla birlikte
devlet eletirisinin de deiiklie uramas, Proudhon ve Kropotkin'in kysndan kesinden deindikleri ve nihayet Landauer'in
iyice gelitirdii toplum kavramnn gelitirilmesiyle birlikte
mmkn olmutur. Toplum konusundaki farkl bir anlay, zgrlk, dayanmac ve ok katmanl yaplanm bir toplumsal dzenin formlasyonunu gelitirmemizi ve genel bir egemenlik ele
tirisini, "olumsuz devlet saplants"nn yerine geirmemizi; ayrca
da gnmzdeki demokratikletirme ve devletsizletirme projelerine yaklamamz kolaylatracaktr.
"btn

yaamsal alanlarn"

receini

"Alman

kral

olsam btn

bunlar

ve dahafazlasn

yapardmi"

Rio Reiser

"Ancak eksiksiz yaptam bir toplum devletin

konabilecektir. "

(ark

sz)

mirasna

Martin Buber

6. ANARiZMDEN ZGRLK PERSPEKTFLER:

Y APILAMI TOPLUM
Bu ve sonraki iki blmde anarist kurarnlar iinde deinegeldii
miz tasarmlada ilintili olarak, anarist dncelerden kartlp
gelitirilebilecek bugn iin nemli birka perspektifi anahatlary
la sunmak istiyoruz. Ama bunu yaparken mevcut kapitalist
-devleti topluma alternatif olabilecek ayrntl kar projeler sunacak ya da somut dntrme projeleri nerecek deiliz. Asl
amacmz daha ok, anarist dnceden yola karak ve kitab
mzn adnn izdii program dorultusunda "daha az devlet ve
daha ok topluma" giden yollara deinip toplumu devletsizletir
me ve devleti toplumsallatrma araclyla egemenlik ve tahakkmlin nasl yklabileceini, ayn anda da bireysel zgrlk alan103

lannn geniletilerek

sosyal adaletin

nasl

hayata

geirilebileceini

. gstermektir.

a) Toplumun

devletsizletirilmesi

Birok devrimci anaristin balca talebi olan devlet mekanizhemen paralanmas talebinin, bugnk Bat ve Dou sanayi toplumlarnda hay'ata geirilmesi olanakszdr. Dolaysyla da
byle bir ama peinde koulmamas gerektiini dnyoruz.
nk mevcut toplumun iinde, o toplumun egemenlie dayal
devleti organizasyonunun yerine geebilecek zgrlk sosyal
yaplar gelitirilmedii srece, byk tarihsel devrimierin de gsterdii gibi, ykma eylemleri byk bir olaslkla iktidar ve g sahiplerinin yer deitirmesinden te bir amaca hizmet etmemektedirler. Zaten devlet, mevcut toplumda nemli ilevler yklenmektedi
ve yle bir rpda kaldrlp bir yana at lamaz.
Ama bu tahakkmden arndrlm (ya da tahakkm zayfta
tlm) toplum yaplar daha nceden gelitirilip hazr edilmeden
devleti nlem ya da yasalann oundan vazgeemeyeceimiz anlamna da gelmez. zgrlk perspektifler, yurttan att he
admn denetlenip izlendii totaliter "gvence-devleti"nin engeli
olduklan gibi, devleti bir okul ve eitim isteminin de yolunu tkarlar.
zgrlk bir perspektifin ierii "effaf insan deil "effaf
ynetimler" ve "effaf kurumlardr". Devletin, onu eletren yurtta karsnda gvenceye alnmas deil, tersine, insann devlet
mdahaleleri karsnda gvenceye kavuturulmas; insann devlet tarafndan denetlenmesi deil, devletin devletsizletirilip toplumsallatrlmas; brokrasinin ve sosyal kurullarnn, iletme ve
sanayi kurulularnn; ilgili, muhatap kimselerce denetlenmesi, zgrlk perspektifierin zn oluturur.
"Daha az devlet", toplumun devletsizletirilmesi perspektifinden ele alndnda, en bata devlet mdahalelerinin, denetimlerinin ve dzenlemelerinin geriletilmesi, ama te yandan da devletin
belli inan ve dnceleri yerletirmekten, yani "zihinsel ynlendirici" ilevine soyunmaktan vazgeirilmesi, devletten anndrma
nn bir paras olarak belirir.
masnn

104

Burada

anahatlarn belirleyeceimiz

perspektifler iinde, anartemel amac olan -bir birey olarak insann kendi
hayatn belirleme olanann byk lde ona braklmas - hedefi bugn h1Wi kollanacaksa toplumun devletsizletirilmesi tasarmiarna tamamen aykr bir biimde devletin, bireyin hayatna
mdahale etmeye devam ettiini belirtmemiz gerekiyor. Bu trden
etkili mdahalelerden biri, askerlik hizmetini ya da bunun yerini
tutacak hizmetlerden birini gerekletirme zorunluudur. (Sava
ilan etme ve sava ynetme hakkn tamamen bir yana brakyo
ruz.)
Mecburi eitimin ortadan kaldrlmas ve devlet okullarnn sa.yca gitgide azaltlmas, "toplumsal" alanda nemli yeniden biimlendirme olanaklar salayabilir (Bkz. V. Bl.) Grld gibi,
anaristlerin devleti toptan reddetmeleri tavrn eletirirken, devletin bireysel hayata mdahalesinin uzantlarna ve boyutlarna ciddi
bir biimde dikkati ekecek bir tartma balatlabilir. yleyse bu
balamda devletin eitli ilevlerinin tartlmas gereklidir. Deiik iddet yollarna bavurmadan, devlet iddetinden ne lde
kanlabilir? sorusu da yantn bu tartma iinde bulabilir.
zgrlk perspektifierin tartlmas erevesi iinde, "toplumsal" yaplarn yeniden inas amacyla bireysel ve kolektif yarara dnk, daha geni ve byk serbest hareket alanlar olutur
mak iin, yani "daha az devlet" iin, devleti, kurumsal etkileme
alanlannn daraltlmas boyutunun yan sra, devletin toplumsal/a
tmlmasna almak iin, "daha ok toplum" talebini de "daha az
devleti" tamamlayc bir talep olarak ne karmak gerekmektedir.
ist dncenin

b) Devletin

toplumsallatmlmas

Proudhon'un mevcut ilikileri "devleti toplumun iine emdirerek" dntrme dncesi, devletin toplumsallatrlmasn
hedef alan zgrlk boyutu da gayet iyi ifade etmektedir. Bu dncede devleti- tahakkme dayal yaplarn, tahakkmden arn
drlm (ya da tahakkm zayflatlm) yaplarn iinde eritilmesi amalanmaktadr. Devletin "emilmesi", Proudhon'da da,
geni lekli karar yetkilerinin tabana aktarlmasn salayacak bi105

inde

toplumu merkeziyeti olmayan federal bir organi~asyona

Bylelikle Buber'in Landauer'e atfen
"yaplan" toplum dedii ey gerekletirilebilirdi: ok yanl,
kendi aralarnda ve yanyana katnaniam ceniyetlerden, konn
lerden, blgesel birimlerden ve blgeler st federasyonlardan
olumu hiyerarik olmayan bir ilikiler sistemi.
Devletin toplunsallatrlnas konusundaki zgrlk gr
lerin iinde yer alabilecek toplumun (yeniden) konnletirilnesi
(Bookchin 1985 b) gr de byk bir nem tamaktadr. Sadece Yunan Polisi'nde deil, (ksmi bir kendi kendini ynetime birka rnek vermek stersek) ortaan ky konnlerinde, Ekim
devrimine kadar Rus ky konnlerinde (Mir) ve 19. yy.' da
ABD'deki Communities ad verilen kurulularda, merkezi olmayan, kendi kendini ynetmenin ve kendi kendini belirlemenin dei
ik biimlerini buluruz. (Schibel 1985) Kropotkin de Hayvan ve
Insan Dnyasnda Karlkl Yardmlama adl kitabnda pratikte
uygulanm bu trden merkeziyeti olmayan kendi kendini ynetme biimlerine dikkati eker.
Ancak, yukardaki rneklerin uygulamadaki snrlarn belirleyebilmek iin, rnein Yunan Polisi'nin kendi kendini ynetimine
ancak zgr erkeklerin, yani tam yurttalarn nispeten kk bir
blmnn katldn ve ortaan ky koronlerinde de sadece
erkeklerin oy hakk bulunduunu amnsatmak yeter. Ancak bu toplumsal temel birimlerin imtiyaz ve yetkileri yer yer ok geniti.
Yunan Polisi siyasal ynden tamamen zerkti. Ortaan ky komnleri belli blgelerde kendi kendilerini ynetirlerdi; kendi mahkemeleri, sosyal kurumlar vard. Kyn memurlarn ve papazn
kendileri seerlerdi ve sadece genellikle kyden ok uzakta oturan
ve kye dorudan etkisi bulunmayanil bir trnar sahibine vergi
demekle ykmlydler. ABD'deki ilk Communiti'ler, nceleri
pratikte siyasal ynden zerktiler; ancak yetki ve imtiyazlar, direnmelerine karn, giderek snrland. Sanayi devrimiyle ve merkeziyeti bir anlayla yaplaan ulusal devletlerin ortaya kma
syla birlikte, yerel, ayn zamanda sosyal ve ekonomik ynden
bamsz birimlerin snrlanmas eilimi gnmze kadar artan bir
dntrerek salannalyd.

hzla srmtr.

106

Ksmi zerk ynetimin ve dzenlemelerin, gittike genileyen

devlet mdahaleleriyle ve ekonominin merkeziletirilme srecinin
etkisiyle geriletilmesi, zerk ve bamsz kapasiteleri ykm; kltrel dzlemde bir tekbiimlemeye ve aynlamaya yol amtr.
(Gorz 1980, 38) Merkeziyeti olmayan kendini dzenleme ilikile
rinin yerini merkeziyeti, dtan belirlenmi brokratik ilikilerin
ald ve bu ilikilerin ~'otoriter araclar" tarafndan (Landauer)
zorla dikte edildii devletletirme eilimlerine kart bir sre,
"devletin, toplumun iine emdirilmesi" sreci, yani "otoriter" aracnn dorudan zgr uzlamalarla, "tabanda aktif demokratik"
yollardan seilmi hatta serbest anlamalarla belirlenmi araclar
ile yava yava yer deitirmesi olabilir. Byle bir sre temelde
demokratik ve kendi kendini yneten bir toplumun (yeniden) yap
landrlmas anlamna gelecektir.
Devletin, toplumun yeniden yaplandrlmas yoluyla bu ekil
de toplumsallatrlmasnn nemli bir esi, komnlerin kendi
kendilerini ynetmeleri olabilir. 2 Toplumsal temel birimler olarak
komu birimler kurulabilir ve bu birimler fazla karmak olmayan
snrl byklkteki sosyal gruplarn karlarn temsil edebilecek
komu birim temsilcisi konseyleri seebilirler. zellikle komnal
ve blgesel alanlarda dorudan demokratik karar organlarnn ve
buyruku mandat'Iarn uygulanmas da uygun olabilir. Bylece siyasal partilerin etkilerinin de geriletilmesi olasdr. rnein
Fromm, yeni iletiim sistemlerinin yardmyla nispeten ok ksa
srelerde ve brokratik yollara sokmadan insanlar dorudan kendilerini ilgilendiren kararlara katmann olanaklarna dikkati ekmektedir.l3 Burada sadece ipularna deindiimiz toplumun "komnletirilmesi" olanana ilikin perspektiflerin, kamu ynetim
birimlerinin kkl bir biimde demokratiklemesi ve brokrasiden
arndrlmas sreleriyle tamamlanmas gerekmektedir. Bu sreler de ekonomik ve sosyal alanlardaki demokratikleme sreleriyle ve kendi kendini ynetme abalaryla ayn balam iinde ele
alnmaldrlar.
Anarist kuramlarla ilintisini koruyan zgrlk bir perspektif, amalanan toplumsaliamay komnal alann oluturulmasyla
snrl tutanaz. Byk lde devleti anlaya dayal Bat ve

107

Dou

sanayi toplumlarnda, tahakkmn yklmasn hedefleyen

temel zgrlk talep, en bata hala mevcut, zerk kapasitelerin
son kalntlarn tayan alanlar da devletletirmeye alan merkeziyeti abalara da kar kmak mecburiyetindedir. nk merkeziletirme eilimleri, bu alanlarda egemenliin, kendi "emperyalist" taleplerini hem ie hem de da kar geerli klabiten
otoriter devletlerin ellerinde toplanmasna yol amaktadr.
Bylelikle dnya savalarnn srdrlebilmesi mmkn olmakta, sevimsiz ilan edilen etnik aznlklar zorla entegre edilmekte
ve blgesel kltr farkllklan ve zgrlkler "uluslatrlmakta
dr."

Toplumlarn militaristletirilmesi

ve tarihin grmedii boyutdevleti-merkeziyeti toplumlarda rahatlkla mmkn olmakta ve otoriter yaplarn ve merkeziletirme
eilimlerinin glendirilip yerliyerine oturtutmasna katkda bulunan teknolojiler gelitirilip durmaktadr. (Atom devleti deyimi bu
srelerin bir ifadesidir.) ovenist eilimler desteklenerek (Almanya' da bile politikaclar son zamanlarda yurtseverlikleriyle vnr
olmulardr), merkeziletirmenin yabanclatnc etkilerini ideolojik bir rtyle gizlerneye yarayan aidiyetlik, birliktelik duygulan
retilmektedir.
Proudhon'dan bu yana anaristler ovenizme kar kp merkeziyeti ulusal devletlerin oluturulmasn eletirmiler ve bu
eilimlerin karsna nleyici birer unsur olarak blgesel, yerel
kltrlerin ve geleneklerin korunup gelitirilmesi gerekliliini,
ama en bata federasyon tasarmn kartmlardr. "Sol" kampta
da "yurt" ve "blgecilik" kavramlarnn olumlu ierikleri kefedil
mi ve aklanm olmakla birlikte, solun dikkatleri daha ok kltrel ve sosyal alanda younlatndan, blgeeilik ve federalizm
anlayndan hareketle merkeziyeti tahakkme yneltilebilecek
bir eletiriye sol yabanc kalmaktan kurtulamamtr. Federal
Alman Cumhuriyetinde federalizmin iinin oyulup boaltlmas
nn yan sra, genelde "yasal ynden gl bir" Birleik Avrupa'nn yaratlmas hedefinin byk lde benimsenmi olmas,
merkezi olmayan yaplar stne kurulacak bir federalizmin, merkeziyeti tahakkme ynelik bu eletirel boyutunu unuttmmaya
larda

l08

silahlandnlmas,

ahyora

benzemektedir. Geleneksel "Demokratik merkeziyetigibi bugn de kurtuluun ve zgrlemenin aresi olarak grlmektedir. Bu nedenle, merkezi olmayan yaplara grnrde deer veriliyor gibi yaplmas, mevcut
merkeziyeti yaplar erevesi iinde, ademimerkeziyeti yaplarn
sadece dzeltici ve btnletinci ilevlerini etkin klma amacna
yneliktir diyebiliriz; federalizm fikrinin egemenlik eletirisine
ynelik itici gc ne yazk ki yitmeye yz tutmutur.
Ksacas, komnal ve blgesel karar verme imtiyaz ve yetkilerinin ve bunlarn yeniden biimiendirilmesi olanaklannn genile
tilmesi ynndeki talep, merkeziyeti devlet dzeninin yapsnn
federalst bir toplum dzeni yapsna dntrlmesi perspektifine
kadar geniletilememektedir. Ancak gnmzde sk sk ortaya at
lan merkeziletirmenin datlmas, demokrasiyi tabana yayma ve
tabann aktif katlmn salama talepleri, anarizmin federalizm
projelerine dikkatimizi yneltmemizin gerekesi olabilirler.
Kukusuz kimi anaristlerin sandklan gibi bir korunn - d
politika da dahil olmak zere - her alanda tamamen bamsz hareket edebileceini dnmek gereki deildir. zgrlk bir
perspektifin erevesi iinde mevcut devletlerden ok daha kk
toplumsal birimlerin siyasal alanda bamszlamas gerekmektedir; nk ancak bu trden geni bir ademimerkeziyeti hareket
sonucunda, "halk-ounluu" ya da "oy demokrasisi" denen eyin
tesine geip aktif tabanl demokrasi ve kendi kendini ynetim anlaylannn da ideolojiye dnmesi nlenebilir.
Siyasal ynden bamsz sosyal birimler zerkliklerini koruyarak, zgr anlamalar ve uzlamalar temeli zerinde ibirlii yapmal ve deiik amalar dorultusunda, nceden belirlenmi sreler iinde aralarnda federasyonlar oluturmaldrlar. Egemen
devleti yaplarn toplumsallamas, komnal dzeyde konsey
temsilciliklerinin oluturulmas yoluyla mmkn klnabilecei
gibi, bu durumda blgesel ve blgeler st siyasal kararlarn organizasyonu, komnal biimde olmayabilir. Szgelimi bu temsilcilerin belli koullar altnda her zaman aziedilebilecekleri ve ok
nemli kararlarn plebisit yoluyla alnabildii bir parlamenter demokrasi biimi de dnlebilir.
lik"

anlay, gemite olduu

109

Bu arada, farkl temsilciliklerin, dolaysyla karar verme dzeylerinin sz konusu olduu yerde, deiik temsil etme sistemlerinin
uygun olup olmayacan dnmek gerekir. _rnein tam katlm
l toplantlar (meclisler) birbirine komu birimlerin en alt dzeyinde kararlar alabilirler ve ara sra, duruma gre alnan kararlar temsil edip savunacak delegeler seerler. Belli bir dnem iin seilmi
konseyler, gerek komnal, gerekse blgesel dzlemde semenlerinin karlarn savunurlar, ama kendileri buyurucu mandata tabidirler; bunlarn yan sra blgeler st alanda, yani siyasal bakm
dan zerk birimlerin yer ald dzlemde, siyasal partilerden
seilmi olan temsilciler, bir parlamenter demokrasi biiminde,
plebisit yoluyla snrlanm, geni karar verme imtiyazlarn kullanabilirler. Bylelikle sz konusu kimselerin her siyasal karar
bizzat dorudan almas durumunda gereklemesi olanakszlaa
cak bir siyasal faaliyet yetenei ilerlik kazanabilir. Merkezi olmayan, siyasal ynden bamsz birimler dzleminde, belli bir eylem
ve hareket serbestisine sahip kurumlara ihtiya vardr; bunlar her
eyden teye, siyasal ynden bamsz birimlerden kurulu bir federasyonun erevesi iinde geni lekli, hatta dnya apnda i
birliini mmkn klabilirler.
Ama en bata komuluk birimleri ve komnler, zellikle de
yurttan insiyatifini gerekletirc birlemeler, kendi kendine
yardmlama gruplar, zynetimi amalayan alternatif iletmeler
ve bunlarn kollarndan oluan alar, tahakkm yaplarnn toplumsallatrlmas dorultusunda pratik k noktalar sunabilirler. Kendi kendine ynetilen siyasal, sosyal ve ekonomik yaplarn
temelden balayp gitgide genileyerek inasn ngren ayrntl
bir modeli Morris/Hess tasarlamaktadrlar (1980). Federalst zgrlk bir perspektif tamas bakmndan Roemheld' in (19771
78) Entegral Federalivn almas da ilgin saylr. Roemheld,
Proudhon'a dayanarak blgeler st federalis organizasyon biimleri tasarlamakta, ama bu tasarmda anarizmin devlet eletirisini
hemen hi dikkate almama benzemektedir.
"Daha az devlet daha ok toplum" talebi, zet olarak, devleti
nlemlerin geriletilmesi anlamnda bir devletsizletirmenin yan sra,
gerek zynetimin ve kendi kendini belirleme olanaklarnn yava
110

yava geniletilmesi

yoluyla, gerek merkeziyeti yapdam bu zelliyoluyla, gerekse de politik ynden zerk, toplm
sal birimlerin federalisi organizasyonlara dntrlmesi yoluyla tahakkm ve egemenlik yaplannn da toplumsallatrlma.sm hedef almaktadr. Bu balamda blgeler st alanda "toplumsallama" ve
federalizmin geniletilmesi, dolaysyla bu ilikilerin kapsam ve
erevesi kresel byklklere doru yaylrken, blgeler st organizasyon biimlerinin federal nitelikle yeniden yaplandrlmas
anlamna gelmektedir. Btn bunlarn hedefi, bundan byle "yurtta iin eylem" deil de "insanlarn eylemi" anlamna gelen bir
"toplum politikas" oluturmaktr. "Toplum" politikas idealinin
ad bundan byle "demokrasi" (halkn egemenlii) olmayp, bireyin kendi kendini belirlemesine ve toplumsal ibirliine dayal
kendi kendini ynetme olacaktr. Bu durumda sk sk ideolojik anlamda ktye kullanlan, demokrasinin en kt devlet biimlerinin
iinde en iyisi olduu yolundaki deyi de zgrleimci bir ierie
inin daTtlmas

kavuacaktr.

lll

IV. ANARZMN EKONOM DZLEMNDEK

ALTERNATiFLER

"Hakiki sosyalizm devletin ve kapitalist iktidarn

"

kartdr.

Gustav Landauer
Anarist kurarnlarn

iindeki ekonomik dnceleri tartmaya girmeden nce, burada anlatacaklarmzn, sk sk yeniden kurgulama
karakteri tayacan belirtmekte yarar var. Baka deyile, baz teoremler, yeni bir arlk noktasnn odanda heklenebilmek iin,
iinde geliegeldikleri balarnlardan kopartlp yeniden kurgulanacaklardr. Ayrca unutulmamaldr ki, anarizmde yer yer birbirinden nemli lde farkllklar gsteren nerilere karn hibir ekil
de birbirini tamamen dlayan ilintisiz anlaylar savunulmamtr.
Ancak birok anaristin talebine uygun dercesine, sadece tek bir
anarist organizasyon biimi de hibir zaman sz konusu olmam
tr.

112

"Mlkiyet ile meta

topluluu arasnda

{bir yerdelkendi

dnyam ina edeceim.

Pierre Joseph Proudhon

1. RETM KOOPERA TPLER VE

EKONOMK FEDERASYON--PROUDHON
Proudhon kendi kurarnlarn kapal bir sistem olarak alglamaz ve
dncesini tamamlama ve dzeltmelere her zaman ak tutar. Ayrca ilkelerinden vazgemeden, balangtaki kuramsal almalar
n pratik-politik faaliyetlerine uyuniayp dengelediinden, yazla
rnn bizce yapc ve kurucu olan elerine dayanarak, aslnda
Proudhon 'da bulunmayan bir btnlk ve sistemsel bir kapallk
izlenimini verecek bir derleme yapacaz.
"Mlkiyet Nedir?" yazsnda Proudhon, nce Fransz devriminin gelenei iinde yer alarak "zgrlk, eitlik, kardelik" deer
lerini takdir eder, ama bunlar tamamlayc bir deiikliin -yani
bu lye ekonomik adaletle yeni bir temel getirme- zorunluluu
na da dikkati eker. Proudhon'a gre ekonomik tutsaklk ve eitsiz
lik aldktan sonra, Fransz devrimi talepleri de eksiksiz olarak
gerekletirilmi olacaktr. 1789 Devriminin "siyasal" taleplerinin,
"ekonomik" alanda tamamlanmas gerektii gr, Proudhon
anarizminin; liberalizmin ve bireyciliin devam ve radikalleme
si olarak anlalmas gerektiini gstermektedir. (Salomon 1920,
40)
Proudhon, btn teki anaristler gibi, devleti sosyalizmin her
biiminin amansz bir muhalifidir. Ona gre devlet, retim aralarnn ne sahibi ne de yneticisi olmal, ne de "ilk sosyalist" muhaliflerinden Louis Blanc'n hedefledii g!bi, retim kooperatifleri
kurmal ya da herhangi bir biimde iktisadi hayat organize etmelidir. Bunlar sylemekle Proudhon elbette zel mlkiyetn szcs
olamaz.
"Mlkiyet nedir?" sorusunu Proudhon ak seik yantlar,
"Mlkiyet hrszlktr"; Mlkiyet hakk, "Mlk sahibinin zerinde
almad ey zerindeki egemenlik ve efendilik hakkdr."
(1963, 27) Buna karlk "sahip olma" hakk, "bize emeimiz ve tketimimiz iin yeten eyin zerindeki hak" (1963, 37) demektir.
FX/Daha Az Devlet Daha ok Toplum

113

Proudhon burada Roma hukukundaki bir ayrm kullanmaktadr ve

bu farklln gzetilmesiyle, miras, kredi ilerinden elde edilen gelirler, ev, toprak, sermaye mlkiyeti ve benzeri "emeksiz gelirler";
insann alrken kulland retim aralarnn yararl kullanm anlanndaki "sahip olma" olgusundan ayr tutulmaldr. Demek ki
"sahip olma-ve sahip olunan ey" bireyin kullanmasyla ilintili olan
eydir: "Ekip bitiim ... stne ev imi kurduum, beni, ailen ve
hayvanm besleyen tarlaya sahip olabilirim." (1963, 52) Bir kimse
bu sahip olduu eyi kullanamazsa, mal onu yeniden paylatran
toplumun eline kalr. Emein karlnn tam alnmasn talep eden
bu hak,anlay iverenlerin ya da devletin artk deere ya da artk
rne el koyabilme, iinin bu alandaki sz hakkn atlayarak her
iki deeri de kullanabilme olanan dlamaktadr.
Proudhon, isizlii ve yoksulluu, "mutualizm" dedii, karlk
l dayanma zemini zerinde iieyecek "serbest/zgr mbadeleyle" nlemeyi dnmektedir. Proudhon "Mlkiyet Nedir?" yazsn
da, mutualizm ilkesine gre mbadele ilikilerini somutlamaya
alr ve bu amala rne yansyan i-saati sresini mbadelenin
temel l birimi olarak alr. rnein iki i saatinin rn olan A
nesnesi miktarna, gene ayn i sresinin rn olan B nesnesi karlk gelir.
Bu trden mbadele ilikilerini srdrebilmek iin rnleri,
kendilerine geen "alma sresi" kaytlarna gre karlkl dei
tiren bankalar gereklidir; ayrca gene bunlara ilaveten ayrca organize edilmeleri gereken ve i-saati miktarna gre mbadeleyi az
miktarda yapacak olan "meta-evleri" kurulmaldr. Bylece !keticiler, tccarlarn kazanlarn ceplerinden demekten kurtulacaklardr. Ayrca bankalarn faiz kazanlarndan kurtulabilmek iin
birim olarak gene bu i-saati miktarn kullanarak az miktarda bir
har karlnda kredi verilmesi de ngrlmektedir.
Proudhon, birka yazsnda mbadele bankalarnn; evleri, topra, fabrikalar ve benzeri eyleri, bunlarn mlkiyetini elinde tutanlardan gene i-saati-birimi karlnda satn alarak kullanacak
olanlara vermesini, bu durumda normal kiralarn ve toprak kiralar
nn da deceini dn r. Ayrca miras hakk da ortadan kaldrla114

rak retim aralar zerindeki zel mlkiyete uzun vadede son verilecek, miras, "birlikler"e ve komnlere aktarlacaktr.
Proudhon 1848 ylnda bo yere devlet makamlarn bu trden
bankalar kurmak iin ikna etmeye alm, bir sonu alamaynca,
anarislerin sk eletirilen nlemlerinden biri olan parlamentoya
girme yolunu denemi; bu da tutmaynca, "zel" bankalara "alternatif' olarak kendisi byle bir kooperatf bankas kurmutur. Uzun
bir hapis cezasmdan kurtulmak iin Paris'i terk etmek zorunda kalnca, bu giriim de yarm kalmtr. Proudhon, Belika'ya kat
nda bankann 20.000 kaytl yesi bulunduu halde, bu giriimi
de baarsz saymamz gerekmektedir.
Proudhon 'un aklad hedef, bu mbadele projesini gerekle
tirerek dolam-alann yapsal bir dnme uratmak, bylece
devleti mdahaleler olmakszn sosyalizmi hayata geirmekti.
nce olabildiince ok sayda reticinin ve hizmet sunucunun "kapitalist pazardan" kopmalar, mbadele bankas araclyla arz ve
talebi dzenlemeleri, birbirlerine karlkl faizsiz kredi salamala
r ve bu yoldan ilikiler a kurmalar ngrlr. Ksacas, sonunda
kapitalist ekonomiyle rekabet edebilmek iin bir tr kar ya da alternatif ekonominin kuruluu salanmaldr. Elli yl iinde Proudhon'un tahminlerine gre "alternatif ekonomi" kapitalist ekonomiye stn gelebilecektir. "Yarm yzyl iinde btn ulusal sermaye
hareketlendirilecek ve retime ara ve alet olarak hizmet etmi, yatrlm her deer, herhangi bir toplum firmasna kaydedilmi olacaktr. .. " (Proudhon'dan aktaran Mahlberger 1979, 173)
Mbadele bankasnn dzenleyici ve planlayc ilevlerinin yan
sra, bir mala harcanan ortalama emek sresini l alarak o maln
"takas deeri" konusunda anlamalar salamasndan da teye,
doa olaylarndan ileri gelen zararlan ya da rnein, ilenen topran farkllndan ileri gelen dezavantajlar giderecek sigortalar kurulmaldr. Proudhon temel dncesini yle zetler:
"Btn sorun, deerlerin dolamn ekonomik reformlarn ba
lang noktas yaparak ... bildik ticari deerlerin belirli adlarla, belirli vade sreleriyle, ahsi imzay haiz olarak bildik gvence koullar ve garantiler altnda, toplumsal alanda geerli olacak
ekilde ciro edilmi senetler gibi elden ele dolaabilen ve kayda
115

-istedikleri kadar kalabalk olsunlarbir para hesab gibi ileyen, genel

deitirilcbilecei bir dolam merkezi kurmakt." (1969,

geirilmeksizin,
btn mterileri
katlarla

bankann

arasnda tpk

155)
Ancak harcanan emek baznda kurulan yeni mbadele ilikileri
nin yryebilmesi iin belli bir iinin harcad sreye bal kaln
nayp daha nce ayn i iin harcanan (ortalama) srenin esas aln
mas gerekmektedir. Proudhon ilk "Mlkiyet Nedir?" yazsnda,
alma sresinin snrlanmas esas zerinden emein eit deiim
deeri yaratmas anlayn getirirken, rn bana alma sresini
kooperatif esasna gre saptayarak gelirleri yasallatracak bir tasarm oluturur: "ini alt saatte yapabilecek bir ii, kendi gcn
ve alma yeteneini bahane ederek kendinden daha az becerikli
olan iinin iini onun elinden alma ve b.ylece onu isiz brakma
hakkna sahip midir? ... tekinden daha nce iini bitiren isterse
dinlenebilir." (1963, 96)
"alma cretinin mutualizm ilkesi" araclyla sosyaliste
eitlenmesi olayn, Proudhon az nce deindiimiz ve retimin
koordinasyonu temeli zerinde meta'nn kalitesi ve fiyatna ilikin
anlamalarla gerekleen "ticarette mutualizm ilkesi" ile ilintiler 1
Mutualizm ilkesinin Proudhon 'a gre retimin bizzat organ izasyonunda da "birliklerin karlkl yardmlamas" yoluyla gerekletirilmesi gerekir. (Diehll968, 122) Assoziation dedii, reticilerin birleerek ve biraraya gelerek kurduklar, kendi kendini
yneten retim kooperatifleri birlikleri, Proudhon'un sosyalizm anlaynn bel kemiidirler. Devlet ekonomisinin felsefesi'nde unla
r vurgular: " ... Sosyalistlere kar... almann organize edilmesinin zorunlu olduunu, almann organize edilmi olduunu iddia
etmiyoruz; almann kendi kendini organize ettiini iddia ediyoruz." (1966, cilt 1, 13)
retim aralarnn mlkiyetinin yerine sz konusu reticinin
"sahipliinin" gemesi gerektiinden ve Proudhon devleti bir
mallar topluluunu (komnizmi) dta braktndan, ok iili i
letmelere kala kala tek mlkiyet biimi kalmaktadr, o da ancak
kooperatf zemininde "sahip olma"dr. Proudhon bu anlay do
rultusunda kendi kendini yneten ve retimlerini o anda mevcut ih116

tiyaca gre ynlendirip retimde uyum salayan re~im kooperatifleri temelinde ekonominin yeniden yaplanmasn ister.
Proudhon sosyalizmin iddet yoluyla ve devlet araclyla
zorla benimsetilmesine kesinlikle kardr. zgrlk, Proudhon 'a
gre, amalad toplum deitinci reformun koulu ve aracdr.
Kapitalizm kendi silahlaryla ve "devletin igaline" gerek kalmadan yenilgiye uratlabilir. "Mbadele bankasnn benimsedii sosyalizmi daha batan teki okullardan farkl ~lan ey, ... gerekleti
rilmesinin koulu ve arac olarak sadece zgrle meydan
vermesidir." (1969, 152)
Proudhon, mbadele bankalar kurarak sadece ekonomide bir
yapsal dnm gerekletirmeyi amalamakla kalmaz, ayn zamanda bunlar toplumun btn alanlarn kapsayan bir deitirme
etkinliinin hazrlk safhas olarak anlar. Merkeziyeti olmayan,
kendi kendini organize etme biimleri ile zerkliin ve zorunlu
olan blgeler st ibirliinin birbirlerini tamamlamalar gerekmektedir. Yapsal dntrmenin hedefi " ... insanlar arasnda gerek dayanmay kurabilmek iin, ayn zamanda hem farkllklar
hem de ayrlklar ieren bir toplum" (1969, 150) kurmaktr.
almay ve refah gvence altna aldrma kaygsnn yan sra
"ynetilme mptelal" da gnll, bamsz ve zel nitelikli merkezileme" rneiyle yok edilmeye allmaktadr. (1969, 148)
Sonraki yllarda ii hareketinin geni kesimlerince, zellikle de
Latin lkelerinde savunulan Proudhoncu gr, retim kooperatiflerinin ve bunlar egdmleyici merciierin araclyla ekonominin dnda kalan, en bata da siyasal ve toplumun organizasyonuyla ilintili alanlarn da rgtlenip devletin lzumsuz hale
getirilebilecei yolundayd. Ulusal meclis bundan byle blgesel
ynetim birimlerinin temsilcilerinden deil de, tek tek retici gruplarnn temsilcilerinden olumalyd.
Proudhon, daha sonraki yazlarnda mutualizm ilkesini geni
kapsaml bir federasyon ilkesine dntrecek ekilde gelitirir. Bu
federasyonda siyasal-toplumsal alan ile ekonomik alan birbirlerini
karlkl denetlerler ve tamamlarlar. "Tarmsal endstriyel federasyon"lar ile ademimerkezilemi demokratik devletlerin yanyana
yaamalar ve ibirlii yapmalar gerekmektedir. Bize ilgin gelen,
117

Proudhon 'un kendine "anarist" demesine ramen tasarmlarnn

k noktasnda da devlete ilevler yklemi olmasdr.
Proudhon, kurarnlarnda Bakunin gibi devletin paralanmas
konusu zerinde younlamak yerine, egemenlik ve tahakkm yaplarnn deitirilmesi yoluyla egemenli,~in para para yk/mas
konusunu ne kartr. Bu amalanan yapsal dntrmenin merkeziyeti devleti de kapsamas ngrlr. Proudhon'a gre, hedeflenen, kendi kendini ynetecek, ademimerkeziyetilik ve dayan
ma temeli zerindeki toplum dzeninin kurulmasn baiatabilmek
iin, ademimerkeziyeti devlet ekonomi alanna da mdahale etmelidir. Tahakkm esasna dayanan smrc, politik ve ekonomik organizasyonlarn yerine, yava yava merkeziyeti olmayan
devletlerin yan sra, kurulacak olan gmrk birlikleri, mbadele
bankalar ve sigortalar gemeli, ayrca "devletler" aras karlkl
krediler de bu srece katkda bulunmaldrlar.
Proudhon'un bu geni alml ve kapsaml federalizm anlay,
"zgr almaya", "drst mbadeleye" ve toplumun her alannda
serbest "birliklerin" kurulup federasyonlarn oluturulmasna dayal bir sistemdir: " ... Her eyden nce zgrlk olan federatif sistemin ilk sonularndan biri, biraraya getirdii yerlerin ynetim bamszln salamak, ikincisi her bir bamsz devlet iinde
kuvvetlerin dalmn organize etmek, ncs de tarmsal
endstriyel federasyondur." (1963, 262)
Proudhon'un amalad toplum yaps, tarmsal-endstriyel
alan ile (retim kooperatifleri, kooperatf bankalar, mbadele bankalar vb.) (ynetme, anlama, uzlamalar yapma, yasa kartma
vb. faaliyetler gerekletiren) politik federasyonun daUanm budaklanm bir sisteminden oluur. Politik ve ekonomik federasyonlar, birbirlerinin ilerine mdahale etmeyi nlemek iin ayr ayr
durup, karlkl denetleme ilevleri grrler.

118

olumsuz iz/enim/e ve zellikle de yanl

ok yatkn oluuyla pek o kadar iyi bir etki
yapmayan anari, sosyalizmin bir dier adtdr."
"

Brakt

anialmaya

Gustav Landauer

"Sosyalizm ...

ayrlm

olamn

birletirilmesidir."

Gustav Landauer

2. SOSY ALZM-A YRILMI OLANIN BRLETiRiLMESi

Proudhon mutualizmi gerekletirme tasarlarn kapsaml bir ademimerkeziyetilik temeli zerinde, hem siyasal hem de ekonomik
alanda ortaya attktan elli yl sonra, Landauer, Proudhon'un nerilerinden bazlarna yeniden el atp bu yzyln bandaki marksistdevleti ve tarihsel-determinist anlaylarn rn olan ve yzyla
damgasn vuran egemen sosyalizm dncelerine kart bir sosyalizm anlayn yerletirmeye alr. "Sosyalizm, bir kltr hareketidir, gzellik, byklk ve halklarn zenginlii uruna bir mcadeledir." (1978, 22)
Sosyalizm ya da anari (bu kavramlar Landauer'de ayn toplumsal dzeni tanmlarlar) insanlar arasnda dorudan, karlkl
dayanma zerine kurulmu, tahakkm ve smrden arnm
balar demektir. Sosyalizmde ya da teki adyla anarizmde insanlar birbirleri iin retirler ve ky komnleri halinde yaarlar.
Landauer'de "devlet" kavram "toplum" kavramnn tersi anlamndadr. Devlet bireyler ve sosyal gruplar arasnda serbest iradeyle kurulmu ilikilerin oluturduu bir sistemin karsndaki sistemdir. Devlet Landauer'e gre insanlar arasndaki dorudan
ilikileri ve anlamalar bloke eder ve bunlarn yerine tahakkmc
dayal kurumlamalar ve dzenlemeler geirir. Byle devleti esaslara gre organize edilmi bir dzen, birletirici "tinin" dzenini
engeller. Landauer'in "tin" (Geist) kavram, onun dnce sisteminin en can alc esidir. Birleme, balam, yaplam toplum anlamma geldii gibi, sevgi, topluluk, biraradalk anlamna da gelir.
"Tin" (Geist) btnn, canl genelin iinde kavranmasdr, ayrlm
olann, nesnelerin, kavramlarn ve de insanlarn birlcmcsidir."
(1978, 23). Baka bir yerde de yle diyor: "Bu tinin baka bir ad
da birliktir; ve bizim btn hayal cttiklerimiz, dndklerimiz.
119

gtizelletirmek

istediklerimizdir, pratiktir; sosyalizmdir; alan in(1978, 35)

Tin birliktir; alan insanlarn birliidir, sosyalizmdir. Burada
ortaya kan "birlik" (Assoziation) dncesi, d grnyle Proudhon'un mutualizmine, yani insanlar ve kooperatifler arasnda
zgr iradeyle gerekletirilen anlamalara karlk gelmektedir.
Bu "mistik sosyalizm" (Linse 1974, 17) ya da "Kltr Sosyalizmi"
(Kalz 1967) ve "tin devrimi" anlay, Wilhelm Almanyas dnemindeki yerleme ve kooperatifler oluturma, ayrca yaam alanlarnda reformlar yapma hareketlerinin geleneinde yer alan topluluk
ve kooperatf anlaynn rndrler. (Linse 8-34). 2
Landauer'in dncelerinin kkeninin, szn ettiimiz bu hareketlerde yatmas, onun sosyalizm anlayn, Proudhon 'un pratik
tasarmlaryla birletirilmeye daha yatkn duruma getirir, ama Landauer'in ilkece farkl niyetleri olduu kesindir. Landauerkendi dncesinin Proudhoncu gelenein devam olduu savna bir mektupta yle kar kar. "aracaksn ama beni iyi anla! Grlerimin
ve eilimlerimin kaynayla Proudhon'un en ufak bir ilintisi bulunmamaktadr. Onun dnceleriyle [yazdklarm] bittikten sonra tantm ve byle tmyle bambaka birinin [benimkine] benzer sonulara ulam olmasna elbette sevindim." (1929, cilt 2, 283)
Landauer sosyalizmden, tahakkmc kurumlar ya da araclar
"araya girmeksizin" yaamn btn alanlarnda insanlar arasnda
kurulan dorudan balar ve ilintileri anlyordu. Toplumsal ilikile
rin organizasyonunu tasarlad yerde, tpk Proudhon gibi karlk
l dayanma ve zgr birlemeler temeli zerinde insan ilikileri
nin gerekletirilmesinden yanayd. Landauer'e gre bu karlkl
dayanma zgr iradeli anlamann rn olmayan her eyce engellenir: Bankalar, devlet, sermaye vb.
Landau er, Proudhon 'un hedef tasarmlarn kendi sosyalizm anlaynn kuramsal dayanaklar dorultusunda yorumlayarak Proudhon'un hedeflerini alan insanlarn "dorudan" birlii, "tin" ve
"birleme" olarak tanmlar. "Siz Franszlar" der, "biraraya gelmek
ve birbirinizden korunmak iin krallar ve memurlar kullandnz;
devletin kraln 1793 'te tasfiye ettiniz ... ortal otoriter araclardan
sanlarn birliidir"

120

tasfiye edin; karlarnz dorudan birbirine

(1978, 103)
Landauer'e gre ekonomik alanda insanlarn dorudan kendi
aralarnda balantlar kurmalar, sermaye, yani "smrc arac
nn araya girmesi" nler. (1978, 104). Landauer Proudhon yorumunu, daha dorusu adaptasyonunu yle srdrr: "Hep sra byle
mi olmal: Darlk-klelik-alma-rn-cret-tketim? Doal ba
lang olan eyle balayamaz msnz, yle ki sra yle olsun:
Grev-kiedi ya da para-tketim-alma-rn? Karlkllk, eyle
rin seyrini yanstr ... '' (1978, 105)
Landauer, Proudhon'un mutualizm anlayyla, mbadele bankas tasarmna temel noktalarda katlr; ama bu anlay iki nemli
ynde tamamlar; (sadece siyasal alanda karar verme yetki ve imtiyazlarnn yaplarnn deil) ekonomik ilikilerin de ademimerkeziletirilmesini talep eder; ayrca sosyalist topluluklar yaratarak alma ile hayat arasnda, "siyasal" rgtlenme ile ekonomik
rgtlenme arasnda bir ba kurulmasn ngrr. Landauer'e gre
insanlarn "kapitalizmi terk ederek dna kmalar" ve nce krsal
temizleyin;

asalaklar

balamaya aln ... "

yerleim alanlarnda karlkl yardmiamay gerekletirmeleri

gerekmektedir. rnlerin "sosyalist pazarda" parann araclna

meydan brakmadan "mbadele edilerek" dorudan tketilrnek
amacyla retilmesi gerekir.
Landauer de tpk Proudhon gibi mlkiyet ile "sahip" olunan
mal arasnda ayrm yapar. Mal sahibi olmaya deil de olmamaya
kardr. Ortak yaama biimlerini birer sosyalist ada eklinde ina
ederek kapitalist toplumu devrimci yoldan dntrmeye gerek
kalmadan, "yerinde" ve "o anda" yeni sosyal ilikilere ve insan
ilikilerine ulalabilir. Landau er' den nce Kropotkin 'in de nne
koyduu ve tarm, sanayii ve atlyecilii [zanaatkarl] tarmsal
yerleim birimleri biiminde biraraya getirme hedefi, deyleti anlayla yaplanm dzenin paralanmlnn alaca ve dayan
ma zemininde, ortak yaama ve alma biimlerinin gelitirilecei
ekonomik ynden byk lde bamsz topluluklarn domasn
ngrr.
Landauer, bu trden sosyalist bir yerleim biriminin eklenebilecei eski dayanma ve ibirlii geleneklerine dikkati eker: "linti121

lenebileceimiz

ve canl tin en d yaplarna bile hayat tayali

mevcuttur. Eski ortak mal sahiplii [geleneinin]
kalntlarn tayan kyllerin ve tarm iilerinin anlarn ieren
ky komnleri, tarm iilii ve el zanaatlar iin ky topluluunun
oluturduu kurumlar." (1978, 145)
Landauer, birok ada gibi bu trden yerleim merkezlerinin
kurulmasn nermi, bizzat kendisi byle bir giriime katlmt}
Proudhon mbadele bankas modeliyle kapitalizmle derhal rekabete
girmeyi isterken, Landauer sosyalizmi "renebilmek" ve tinin kendini gelitirmesine olanak tanmak iin "kkten balamak" gerektiini dnyordu. (1977, 101) "Her eyi yeniden renmeliyiz;
alma zevkini, ortakl, birliktelii, birbirimizi karlkl korumay... sosyalizm, gereklik olarak ancak alalayarak renilebilir;
sosyalizm her hayat gibi, bir denemedir." (1978, 147 ). Bu "kkten balama"nn hedefi, Landauer'in deyiiyle "aktif bir genel
grev" araclyla bir "alternatif ekonomi" kurrnaktr. " ... bakalar
iin, zenginler iin, tanrlar iin ve manasz yere almakta ayak
diretmek iin. Genel grev -ancak kollan birbirine dolayp hibir
ey yapmadan durulan-pasif grevden elbette farkl bir grev ... al
an insanlar, faaliyetlerinin rnnn yle bir knntsl olsun ba
kalarna vermeyecek ve sadece kendi ihtiyalar, gerek ihtiyalar
iin alacak konuma ykseldiklerinde aktif genel grev zafere ulaacaktr." (1978, 145)
Landauer'e gre insan gruplar, kendi kendini yneten sosyalist
korunleri adm adm ina edip gelitirerek, retim ve tketim kooperatiflerini byterek devletin ve kapitalizmin ibirliini nlemeli
ve devleti kapitalist toplumun yerine bir "toplumcu sosyalizm"
getirmelidir!er.
Landauer'in, "devleti olduu gibi brakp" sosyalizmin inasna
kkten balama yolundaki ok net talebi onu "Mnih Konsey
Cumhuriyeti" srasnda ortaya kan devrimci durumdan yaradanmaya kalkmaktan ve "konseylik temsilcisi olarak" "tabandan yukarya" deil de "yukardan tabana" doru sosyalizmin kurulmas
iin almaktan alkoymamtr.
lecek birok

122

ey

"zgr retim birliklerinin koskoca bir ekonomik

federasyon oluturabilmeleri halinde... insan emei
dnyay yeniden douracaktr. "
Michail Bakunin

3. KONSEY TEMSiLCiLKLER VE
DNYA SANAYNN ORGANZASYONU-BAKUNN
Sk sk "anarizmin babas"

olarak adndan sz edilen Bakunin, den az "anarist"

olandr. Onun, anarist bir toplumun organizasyonu konusundaki
grlerini ciddiye aldmzda ya da daha dorusu devlet tahakkmne ve devleti sosyalizme kar giritii polemiklerden ve "mutlak zgrlkten" yana olduuna ilikin ikide birde yapt itiraflardan daha ok ciddiye aldmzda, bu izlenimi edinmernek elde
ncelerini aklayageldiimiz anaristler arasnda

deildir.

Fransa' daki birok ilk sosyalist ve ilk Alman ii hareketlerinin

nderleri gibi Bakunin de ii "birliklerini", yani retim kooperatiflerini savunmutur. Bakunin, retim kooperatiflerinin devlete
ynetilmesini ve denetlenmesini nasl reddetmise, retimin ve
rnn dalmnn devlete planlanmasna da yle kar kmtr;
nk bu durumu bir yandan kendi kendini ynetme ilkesiyle ba
damaz bulur, bir yandan da "olumsuz devlet saplants" yznden
devleti zaten btn ktlklerin ba ilan etmi olduundan, devletin hibir ie karmasn istemez. Bylece devlet, retimin koordinatr olarak kesinlikle sz konusu olmaz, ama Bakunin, sanayi ve
ekonominin dnya apnda bir btn olarak planlamalarn zorunlu
grdnden, bu grevleri yerine getireceini dnd dnya
apnda yaygnlatrlm bir konsey sistemi dncesi gelitirir.
Proudhon'un mutualizm anlayna dayal bir mbadele bankas
araclyla retim ve tketimi birbirine uyumlama ve koordine
etme dncesini Bakunin bir olanak olarak deerlendirmez. Ayr
ca Proudhon'u bir iktisat olarak ok deer verdii ve Kapital'ini
Rusa'ya evirmeyi dnd Marx'tan daha az tutar. Landauer'in ademimerkeziyeti "organize edilmi bir tketim" dncesi
ile karlatrldnda, Bakunin'in ekonomiyi ve toplumu yeniden
123

yaplandrmaya ynelik merkeziyeti ve "endstriyel tasla Landauer'e, Proudhon 'a olduundan ok daha uzaktr.
Bakunin, tarihsel, corafi ve ekonomik koullar arasndaki farklarn, "herkes iin eit ve o lde iyi ve benimsenebilir bir organizasyon modeli kurma"ya elvermcdiklcrini vurgular. "Mutlak olarak her trl pratik yarardan yoksun byle bir giriim, ayrca
sonsuz eitliliklere baylan hayatn zenginliine ve kendiliinden
liine de bir mdahale anlamna gelecek, hatta daha da teye, zgrlk ilkesine aykr olacaktr." (1975, 5) Bakunin'in organizasyon ve zgrlk aresndaki ilikiye bu gzle bakmas, bu
grnn hemen ardndan ayrntl bir organizasyon tasla ortaya
atmasn engellemez.
Bakunin 'in, iinde ok az tutarl kantlarnalara rastlanabilen ve
ou sonuta gevek armlara dayanan ve blk prk taslaklar olmaktan teye gemeyen kuramsal ve felsefi yazlan ile kar
latrldklarnda, hedefledii zgr toplumun nasl organize edileceini anlatt rgtlenmeyle ilgili yazlar -szgelimi "Devrimci
Kateizm" yazsnda olduu gibi- derli toplu, iyi dzenlenmi izlenimini verirler. rnein eitim ve ocuun yetitirilmesi gibi zel
konularda da elikili olmakla birlikte, ok ayrntl dnceler ortaya atmtr.4
Bakunin'in bir yandan marksistlerin (devleti) komnizmine ve
bir yandan da Proudhon'un, Bakunin'e gre ok eksik olan, ekonomik ilikiler konusundaki bilgilerine ynelttii eletirilerden yola
karak ekonomi konusunda nerdii alternatiflerin temel ilkelerini
saptamak mmkndr. Bakunin komnizmi reddeder: "zgrln
inkan olduu ve zgrln olmad yerde insancl bir ey tasavvur edemiyeceim iin, komnizmden nefret ediyorum. Komnizm, toplumun olanca gcn devlete ynlendirdii ve devletin
iinde emdii iin ben komnist deilim ... " (Aktaran Joll 1969, 77)
Bakunin, Kropotkin'in daha sonralar propagandasn yapaca
trden bir komnler dzleminde komnizm fikri zerinde kafa yormaz. Proudhon'un "mlkiyet" ile "mal" arasnda yapt ayrma
katlmad gibi, karlkl yardll)lama temelinde rnlerini mbadele eden zgr mal sahipleri anlayn da kesinlikle reddedcr.
nce Proudhon "Mlkiyet Nedir?" yazsnda, daha sonra da

124

Landauer, retim aralar "sahiplii"nin, sadece doal bir yararlanma hakk olarak anlalmas ve yararlanann lm ya da alma
yeteneini yitirmesi durumunda, sz konusu araca sahip olma hakknn komne gemesi gerektiini ileri srmlerdi. Bakunin'in
(retim aralarnn ve sermayenin zerindeki) miras hakknn kaldrlp yerine komn tarafndan ynetilen bir eitim vakfnn bu
miras deerlendirmesi talebinden kartlacak sonu, komnn en
kk politik birim olarak, btn retim aralannn mlkiyet hakkn alp bu hakk reticilere ya da onlarn "birliklerine" yararlanabilmeleri iin aktarmas anlamna gelir.
Bakunin'in "devrimci kateizminden" kartlacak sonuca bakacak olursak "retim birliklerinin" temsilci organlanndan oluan
blgeler st ekonomik ibirlii, "btn snrlan aan" "koskoca
bir ekonomik federasyonun" kurulmasn mmkn klacaktr. Federasyonu oluturan retim birliklerinin banda "tabandan yukar
ya" doru rgtlenmi olan bir parlamento vardr ve bu parlamento
bugn henz varolmas olanaksz olan dnya apnda istatistik bilgilerden alaca geni kapsaml, kesin, eksiksiz olduu kadar ayrntl verilerle donanm olarak, arz ve talebi birletirecek, dnya
sanayinin retimini ynlendirebilecek, belirleyebilecek ve eitli
lkeler arasnda paylatrabilecektir, " ... o zaman insan emei, her
bir kiinin ve herkesin kurtarlp zgrlne kavuturulmas, dnyay yeniden douracaktr." (1979, 21)
Bakunin'in sk sk "hayatn kendiliindenlii"ni kabul eden
aklamalarna ve "bilimsel planlamaya" duyduu hnca karn, bu
metin blmnde, tpk teki yazlannda olduu gibi, bilimsel ilerlemeye duyulan neredeyse snrsz gven duygusunun izlerini bulmak mmkndr. Bakunin'e gre, ekonomik alandaki bir merkezileme, bir federasyonlar sisteminin sonucu olarak gereklemelidir
ve bu sistem, Bakunin'in srekli vurgulad gibi btn bireylerin
ve kolektiflerin "mutlak zgrlklerini" korumalar kouluyla "tabandan yukarya" ya da "kenardan merkeze" doru ina edilmelidir. Bakunin siyasi federasyonun hiyerarik yapsn ayrntlaryla
tasariamasna ramen, bu dnya apndaki ekonomik koordinasyon sisteminin yetki ve imtiyazlarn belirlemeye yanamaz. Bakunin 'in aklamalanna gre "merkezi bir planlama, datma125

bltrmc ve yneltme kurumunun", zgr retim "birliklerinin"

"mutlak zgrl" ilc badatrlmas hemen hemen olanakszdr.
(1979, 9)
te yandan Bakunin'in bizzat kendisi, "statleri" siyasal anlayn temel ilkelerine ters den "birliklerin", "hukuki ynden" geerliliklerinin tannmayacan, yani komnlerin bu biriikiere ynelik mdahalelerinin hukuken nleyemeyeceklerini ileri srerek,
("mutlak") "birlik" zgrln kstlar. Bakunin byk sanayi
retim biimlerini ve ekonomi alanndaki bir merkezilemeyi ak
ak kabul ederken, bu tutumuyla Marx'la fikir birlii gsterir;
Proudhon ve Landauer'den ise ayrlr. Bakunin'in gz nnde bulundurduu model rnekleri, bamsz zanaatkarlarn ve kyllerin
"birlikleri" deil, sanayi alanndaki retim "birlikleridir". alma
nn kendisi bireysel deil topluluk dzeyinde kolektif olmaldr;
"Zihinsel ve zgr alma zorunlu olarak 'birlik' niteliine brndrlm alma olacaktr. .. doal yaplar birletirilmi alma
ya olanak tanyan btn endstriyel, hatta bilimsel ve sanatsal giriimlerin tm 'birlikleri' tercih edeceklerdir. .. " (1979, 20)
Birletirilmi alma, Bakunin'e gre retkenlii artrr, al
may kolaylatrr ve kazanc oaltr. Bakunin, cret [gelir] eitli
ini ngrmez. cret, almaya ve kapasiteye gre ayarlanr. alma "birlikleri"ni
reddetmesinin bir nedeni de bireysel
zgrln ancak baka insanlarla ortak faaliyet sayesinde gerekleebileceini dnmesidir. Bakunin'in ekonomi konusundaki dnceleri iin unlar sylenebilir: Koopcrarife dayal retim, retim aralarnn zel mlkiyetinin tasfiyesi, reticiler arasnda
serbest iradeyle kurulan anlamalar ve bunlarla badatrlmas
hemen hemen olanaksz olan bir ey: dnya retiminin bir parlamento araclyla merkezden planlanmas ve ynetilmesi. Bu parlamento, gl, kudretli, piramit tarznda, kenarlardan merkeze, tabandan ste doru ina edilmi bir organizasyondur. Bakunin bu
piramit tarzndaki, hatta hiyerarik bir biimde yaplanm organizasyona paralel olarak, benzer biimde yaplanm bir konseyler
sistemi ngryora benzemektedir. Bu sistem, blgesel tabandanyani komn dzlcminden yukarya, yani dnya'ya doru- siyasalsosyal karlar kollayp dzenler. Ancak Bakunin'in d1celerin-

126

de birok ey belirsiz ve elikilidir. Bakunin 'in hedefledii bu

ifte konsey sistemini, sonradan anarko-sendikalistler de savunmular, ancak toplum tasarmlarnda blg~ler st konseytemsilciliklerini kuramda Bakunin'nkinden daha az yetki ve imtiyazla donatmlardr.
Anarizmi ve Bakunin'in hayat ile dncelerinin etkisini tarihsel geliimi iinde en ayrntl biimde deerlendiren ve kendisi
de bir anarizm sempatizam olan Nettlau, Bakunin'e u itiraz getirir: "Bu alt-taban, aas-yukars, st-kenar-zaman aral gibi
benzetme szcklerini Bakunin saysz kez kullanmtr. Bu terimler, ne st ne de merkez diye bir eyi tanmak istemeyen bugnk
anarist duygulada elimektedirler." (Tarihsiz, cilt 2, 37 )
Netllau'ya gre "modern anarist duygu" piramit biiminde bir
organizasyon yaps bulunmayan "barl, amorf bir yanyanaln"
hedeflenmesidir. Bu oncelere Kropotkin'de ve tohum halinde
de olsa Landau er' de de rastlyoruz. Sendikalarn iinde alan ve
ii hareketiyle, Landauer ve Kropotkin'den daha yakn balar kurmu olan anaristler, bunlarn dndklerinden daha salam dokulu organizasyon biimlerinin gerekliliini sk sk vurgulamlar
dr. Sendikalizm ve sendika hareketleri iinde Bakunin'in ve
Enternasyonal'in anti-otoriter fraksiyonlarnn dncelerinin kimi
eleri yinelenmi ve bu dnceler, otoriter, merkeziyeti organizasyon biimlerinin yan sra, devlet iktidarnn ii partilerince
devralnmas yolundaki sosyal demokrat ve marksist anlayiara da
kar kmlardr. Anaristlerle devrimci sendikaclar devlet gcnn ele geirilmesini ve parlamentoya katlmay redderlerler geri
ama, snf mcadelesinin ara ve yollarnn ne olduu konusunda
ve saptarlklar hedefler bakmndan benzerlikler gsterirler; ancak
birok noktada aralarnda gr ayrl bulunduundan, her iki
yan bir tutmak olanakszdr.
"Iilerin zgrlemesi, iiler:in kendi eseri olmaltdr!"
Anarislerin ve sendikaclarn temel ilkesi

4. ANARiZM VE SENDiKALiZM
Sendikalizm

eitli

tarihsel ve blgesel grnmleriyle

ii

hareke127

tinin belli bir organizasyon biimi olarak daha ok belli bal hedeflerle Latin lkelerinde temsil edilmitir. Sendikalist ii harcketleri ncelikle Fransa'da 19. yzyln sonuna doru glenmitir.
Bu hareketler bir yandan tek tek iletmelerin ve sanayi dallarnn
temelinde konsey temsilcilikleri ve federasyonlar dzleminde;
hepsi tabandan y,karya olmak zere yaplam, bir yandan da
komn baznda ncelikle i alan oluturma grevini stlenen, ama
gitgide zellikle kltrel ve sosyal ilevleri de yrten "ii borsalar" dzleminde rgtlenmilerdiL
Birok sendikac, Proudhon 'un dncelerini kendilerine rnek
alm ve onun nerdii federalst organizasyon yaplarn benimsemilerdir. Sendikalizmin anarizme yaknl ve yatknl sadece
Proudhon'un kiiliinden gidilerek aklanabilecek bir olgu deil
dir. Anarist ve sendikac Rudolf Rocker (1873-1958) sendikalizm
hareketinde eski Enternasyonalin zgrlk akmnn "doal devamn" grr. (1980, cilt I, 54) Bakunin evresindeki otoriter fraksiyonlar gibi, sendikaclar da parlamentoya hakim olmay ya da devrim yoluyla devleti ele geirmeyi dnmyor, ayrca iilerin
siyasal partilerde rgtlenmesi yolundaki devleti-sosyalist, marksist stratejileri benimsemiyorlard. Sendikalistler kendi ilevlerini
daha ok "ekonomik mcadele" ile snrlamlar; demokrasiye "tabandan" balama ilkesine uyarak tabandan yukarya doru rgtlenmi~ler ve sonunda btn toplumu sendikalarla ve sendikal federasyonlada ynetebilmek iin, genel grevler araclyla siyasal ve
ekonomik iktidar tasfiyeyi amalamlardr.
Rocker, 1919 ylndaki (1973) Sendikalizmin lkelerinin Ak
lanmas adl almasnda, sendikalizm organizasyon biimlerini
anlatr ve bunlarn, kapitalist-devleti bir toplumun komnistdevletsiz bir topluma dntrlmesi srecindeki ilevlerini belirtir. Rocker'e gre bu hedefin gerekleebilmesi iin " ... her bir i
letmenin ynetiminin bizzat reticilerce devralnmasr" zorunludur.
Bu devralma sayesinde "her bir grup, her iletme ve retim dal,
genel ekonomik organizmann bamsz halkalarn olutururlar ve
karlkl zgr anlamalar temelinde toplam rn ve genel bl
trmeyi genelin hizmetinde planl bir yoldan yrtrler." (1973,
ll)
128

Rocker, bu ilke aklama almasnda, Kropotkin'de rastlad

biimiyle "ekilsiz" [amorf] anarizm anlayn, daha salam
(anti-otoriter) organizasyon biimleri kurmay hedefleyen anlay
larla birletirmeyi dener ve bunu yaparken anaristlerle sendikalistler arasndaki mevcut farkllklar ihmal eder. Rocker, ortak noktalar vurgular. Sendikal rgtlerde "gelecein toplumunun ekirdek
hcresini" grr. Fransa'daki sendikal ii hareketinde olduu
gibi, organizasyonun iki kolu olmaldr. Bunlardan biri, iletmeler
ve sanayi dallar temeli zerinde bir federasyon olutururken, tekisi blgesel temel zerinde, tabandan yukarya doru rgtlenerek, merkezini yerel "ii borsalarnn" oluturduu bir federasyonu meydana getirir. i borsas gelecein toplumunda, teki ilerin
yan sra, ihtiyalar saptayp "tketicilerin" karlarn ve isteklerini temsil edecektir.
Rocker'in alttan alta ileri srd, sendikalizm ile anarizmin
rtt sav, hibir ekilde btn sendikalist ve anaristlerce
paylalmamaktadr. Sendikalizm hareketinin iinde devlet aygt
nn paralanmas ve tm toplumsal alanlarn sendikalarca organize
edilmesi talebinden gitgide uzaklaan, bylece anarizmin hedeflerinden de kopan reformst akmlar gelimitir. Buna karlk devrimci sendikalistler, anarislerin rgt dmanln paylamaya
rak, bunlarn sekter bir tavrla "felsefi speklasyonlara"
snmalarn ve ii hareketiyle ba kuramam olmalarn yermi
lerdir. (Monatte 1973) Anaristler sendikalistlerin kat ve dnsz
olan rgtlenme biimlerini fazla otoriter bulmaktaydlar. rnein
sendikalist hareket iinde bunu meslek semi cretli, alan kimselerin geni yetkilerle donanm olmalarna kesinlikle karydlar.
Ayrca devrimci sendikalistler ayn zamanda devrimci amalar
izleyerek genel grevin yan sra iletmelerde ve fabrikalarda sabotajlarn sorumluluunu da yklenirlerken, anaristler eylemlerini
bu eylem biimleriyle snrlamak istemeyip, rnein yzyln sonunda talya'da olduu gibi, silahl isyanlar ve halk ayaklanmalarn da zorunlu faaliyetler olarak grmlerdir. rnein anarist
Maletesta, "sendikalizm, ancak kendi kendine yeter" slogannn altn izerek sendikalist hareketi "reformist" hareket olarak tanmlar
ve sendikalar radikalletirip iileri iddet eylemlerine ekebilmek
mz

F9/Daha Az Devlet Daha ok Toplum

129

iin sendikalist hareket iinde ajitasyon yapmann anarislerin grevi olduunu vurgular. (Malatesta 1977, 162 ve Monatte, Malatesta 1972)5
i hareketi iindeki eitli akmlar ok iyi tanyan Bertrand
Russell da, sendikalizmi sadece marksist sosyalizmden ayr tutnakla kalmaz, sendikalist dncelerin ii hareketinin temelinde
demiriedii gereini ne kartarak, sendikalizm ile anarizm arasna da snr eker:
"Kolektivist ya da marksist sosyalizm, karakteristik bir ii hareketi olduuna bizi inandrmaya alt; ama deil, anarizm de
deil. Biri byk lde burjuva nitelikli, bryse aristokrat nitelikli; her ikisine de bir para kitap bilgelii de bulam. Buna karlk sendikalizm kkeni ve hedefleriyle hi kukusuz bir ii hareketidir; st snfara hemen hemen hibir minnet borcu yoktur ve
onlar imha etmeye gerekten kararldr." (Russell, 1977, 65)
Devrimci sendikalizmin temsilcilerinden biri olan Monatte,
1907 ylndaki bir tartmada anarizm ile sendikalizmin ortak yanlarn vurgular. Monatte'ye gre her ikisi de kapitalizme son verilmesini hedeflemektedirler; her ikisi de politik (parlamenter) yolu
ve sosyalist partilerin oluturulmasn reddederler; her ikisi de ne
merkeziyeti ne de otoriterdirler. (1972, 325) 1907'de Malatesta
ile Monatte arasnda bu konularn tartld Amsterdam 'daki
Anaristler Kongresi, sendikalar radikalletirmeleri ve sendikalar
iindeki devrimci eleri glendirmeleri iin anarislerin sendikalara girmeleri yolunda tavsiye kararnn alnmasyla son bulmu
tu. Anaristler, sendikalizm hareketi iinde, kurarn ve dnceleri
nin her eye ramen entelektellerden ses getirmeye balad ve
anarist anlayn onaylad terr eylemlerinin anaristleri byk
lde yalnzla ittii bir dnemde fikirlerini yeniden ii hareketiyle irtibatlandrma ansn yakalamlard.
Anarislerin tarafnda Rocker, Souchy ve tekiler, sendika hareketi ile anarizm arasnda'kesin snrlar ekmeye fazla yanama
mlar, sonralar, sendikalizm hareketi iine daha ok lml gler
yerlemeye baladnda, sendikalara girmekten ve bunlar u iki
ilev dorultusunda desteklemekten yana olmulardr: alma koullarnn dzeltilmesi, cret artlan ve alma sresinin ksaltl-

mas iin dayatma; ikincisi de devrim koullarn hazrlayacak ve

devrimden sonra retim ve blm gvence altna alacak bir organizasyonun ina edilmesi. (Rocker 1980, cilt I, 57)
zellikle Fransa'daki ve Belika'daki sendikalistler, iletmeler
[fabrikalar] iinde zorlayarak reformlar yaptrmlar, cretleri ykselttirmi, alma koullarn iyiletirmiler ve gitgide eski, "sistemi amaya" ynelik konumlarn ve devrimci hedeflerini bir yana
brakmaya balamlardr. Anarislerin reformcu sendikalistlerle
ve sosyal demokrat partilerle birleen Alman Sendikalarna alternatif oluturmak iin, kendi anarko-sendikalist ii organizasyonlarn hayata geirmelerinin bir nedeni de buydu. Gelgelelim anarkosendikalistler, sendikalar, toplumu radikal dnme uratmann
sadece bir arac olarak grmler ve konseyler araclyla federalis ilkelerce rgtlenmi sendikalarda, iilerin gncel, pratik
karlarnn kabul ettirilmesi yolunun almasnn yan sra yeni toplumu hazrlama amacm da gtmlerdir. "nk sadece devrimci
ruhla dolup taan ekonomik ii organizasyonlarnn iinde toplumun yeniden organize edilme srecinin hazrlklar yaplabilecei
gibi, uygun zaman geldiinde, bu rgtlenme somutlap etekemie brnmelidir." (Rocker 1980, cilt I, 55)
Sava sonras Almanya'snda (tabanda) demokratik yapl olma
zelliinden ok uzak, kat, kemiklemi, yer yer bana buyrukla
m ve brokrasilerle bezenmi, endstriyalizmin en kararl savunucular arasnda yer alan ve ekolojik sorunlarn gerektirdii yerde
bile toplumun yapsal dnme urarlnasn engelleyen sendikalar iyice yerleip yaygnlatktan sonra, onurlu sendikaclarn propagandasn yaptklar ademimerkeziyeti ve federalis organizasyon modellerine yeniden dn yapmaya deer gibi geliyor bize.
Bu modeller, iilerin, karar verme yetkilerini kendi stlerinde yer
alan bir ynetici komisyona havale etmeden, somut karlar ve ihtiyalar dorultusunda biraraya gelmelerini ve eitli eylemlerini
koordine etmelerini salayabilir. Rocker unu vurgular: "Bu nedenle ii snfnn i btnl, l bir disiplinin zorlamasyla birbiriyle atan elerin biraraya gelmesi deildir. Bu keyfi birlik
ve btnlk topluluun ortak karlarnn ve abalarnn ifadesi

131

olan ortak-topluluk ihtiyacndan tremeli ve bu ihtiyacn iinde

doal zeminini bulmal dr." ( 1980, cilt I, 55)
karlar, iiler tarafndan onlarn konseyleri araclyla savunulmazsa, Rocker'e gre, her brokrasi gibi sonunda kendi karla
rn gelitirip bana buyruk kesilecek bir sendikac kesimi ortaya
kacaktr. Devleti sosyalist politik partilerle birleen bu tarzda
rgtlenmi sendikalar, "partilerin hrsarn rten yzeysel sslemeler ve .belirli ahsi karlarn aleti olup kacaklardr." (1980,
cilt 'I, 55) Bu nedenle ii, "kendi karlarn bizzat temsil eden,
onlar iin mcadele edip onlar savunan" kimse olarak kalmaldr.
karlarn [st bir iradenin buyruuyla kurulmu birlik ve btnlk araclyla deil de] dorudan savunulmasnn nemini
vurgulayan Proudhon ve teki anaristler somut karlarn genel
toplumsal kar karsnda geri plana atlmasn talep eden anlaya
kardrlar. karlarn st iradelere ihale edilmeden dorudan kar
sahiplernin kendilerince rgtlenmesi dncesi, kooperatf anlayna gre yaplam ve karlkl dayanma ilkesine dayal bir
ekonomi oluturma hedefinin yan sra, kendi kendine ynetilen bir
sosyalizm anlayyla da ilintilidir; ve bu ynleriyle, anaristterin
devleti-sosyalist anlay reddetmeleri ve ii hareketi iindeki
otoriter-merkeziyeti rgtlenme biimlerine kar direnmeleri kolayca anlalr olmaktadr.

Gnmzdeki sendikalarn iinde bulunduklar durum, anarist

lerio ve sendikalistlerin eletirilerinin haklln gzmze sokarcasna dorulam bulunmaktadr. Sendikal karlar ile siyasal partilerin ve iverenlerin karlarnn i ie gemiliinin sarmamlnn
yan sra l, hareketsiz brokrasilerin .ortaya kmas; bir yandan
iilerin karlarnn etkin bir biimde sayunulma yollarn tkar
ken, bir yandan da iilerin zgrleimci srelerini de engellemektedir. Btn bu koullar altnda, haHi iilerin fabrikalarda ve
giriim dzeyinde alnacak kararlara katlm paylarnn artrlabil
mesi ve alma dnyasnn koullarnn demokratikletirilmesi
dorultusunda inandrc talepler ne srlmek isteniyorsa, anariz
min ve sendikalizmin ierdikleri alternatiflerin gmezlikten gelinmesi olanakszdr. Her halkarda geni lekli dem.okratikletirme
projelerini (anarko )-sendikalistlerin rgtlenme modelleriyle ba132

datrmak, onlar

geleneksel devleti-sosyalist modellerle ilintilernekten daha doru ve verimli olacaktr.

"... ok ynl ve farkl gler ile etkiler arasndaki
ve kac dengenin iindeki ahenk... "

deiken

Peter Kropotkin

5. BTN KAPSAYlCI KOOPERATFLER VE BELLi BR

BMDEN YOKSUN BAGLAR- KROPOTKN
Anarislerin alternatif toplum modelleri ok eitlidir. Kropotkin'in ekonomi konusundaki anarko-sendikalistlerinkinden ve
zellikle de Bakunin'inkilerden nemli lde ayrlan grlerine
deinmeden nce, toplum modellerini bir kez daha gzden geirmek zorunlu olmaktadr. Daha nce de gsterdiimiz gibi, Kropotkin, kendi kendini yneten bir toplumu, piramit tr tabandan yukarya ina edilmi bir yap olarak dnr. Birok anarkosendikalist ve Bakunin'le birlikte birok yanda "Herkes yetenei
ne gre, herkese ihtiyac kadar" ilkesini benimsemiyor, dolaysyla
komnist olarak grrnyorlard. Oysa tam da bu anlamda anarist
Kropotkin tam bir komnistti. Onun anarko-komnizmi her trl
mbadele ekonomisine, bireysel sahiplie dayal zmlere ve kolektivizme kardr. Kropotkin, Bakunin'den sadece ademimerkeziletirrne konusundaki grleriyle deil, blgeler st ilikiler konusunda da ayrlr. Kropotkin'e gre siyasal, ekonomik, kltrel ve
teki trden blgeler aras ilikiler, "tabandan yukarya" yaplan
mayp, zgr anlama ve uzlama zemininde oluturulmu "belli
bir biimden yoksun" birlemeler biiminde gerekletirilmelidir
ler. Anarist bir toplumdaki "birlikler" ve ekonomik ibirlii birimleri, Kropotkin'de asla uyumlu bir btn oluturacak ekilde aa
dan yukarya doru yaplanmazlar.
Kropotkin, kendi anarko-komnist anlayyla kimi ilk sosyalistlerin de savunduu otoriter-devleti komnist anlayara kar
kar. Kropotkin, toplumsal tabanc zerk komnlere dayal bir komnizm tasarlar. (1950, 68) Salt retimle ilintili kooperatf birimlerindekinden farkl olarak, Kropotkin'in modelinde insanlar her

133

alanda "btn kapsayc, tam ibirlii birimleri" olutururlar;

yani, ortaklaa bir anlayla yaar ve alrlar. srail kibbuzim* anlayyla bu model arasnda eitli benzerlikler bulunmaktadr. 6
Kropotkin bu her alanda ibirlii anlamna gelen btn kapsayc (tam) kooperatf projesiyle, Bakunin'in grlerini benimsemi "kolektifi" anarislerin uruna mcadele verdikleri bireysel
gelirin ya da kiisel tketim olanaklarnn harcanan emein kapasite ve verimiyle llmesi grne kar kar. "Ekmek, konut,
giyim kuam konusunda, bireyler ve gruplar arasndaki rekabetin"
sregittii ve slah etme nlemlerinin zamretlerini koruduklar
byle bir "ksmi komnizmi" Kropotkin reddeder. (1983, 76). Kropotkin [harcanan emein eit olmas yolundaki] asl itirazlar nlemek iin, alma srasndaki olas "kaytarmalarda" sz konusu
kimselerin topluluktan yaltlma ya da kooperatften atlma yoluyla
cezalandrlabileceklerini kabul eder. (Tarihsiz, 173)
Kropotkin korunler iindeki ve arasndaki ibirliini tasarlarken, "karlkl yardmlama"nn dayanma ilkesiyle birlikte zgr
anlama ilkesine de, baka deyile serbest mbadele benzeri iliki
lere de kurucu bir nem ykler. "zgr gelime ve serpilme,"
"zgr insiyatif' ve "zgr anlama" yollar, komnist topluluklarn aynlamasn ve hareketini yitirip canszlamasn nlemelidir.
"Anarist toplum, bireyselliin eksiksiz gelitirilmesinin peinde
dir, [bu ama] akla gelebilecek btn basamaklarn, dnlebile
cek btn hedeflerin birbirleriyle her ynden zgrce birletirilme
srelerinin, geliimin en st noktasna ulatrlmas amacyla btnlemitir: kendi iinde srekliliin dayanaklarn tayan ve her
an iin herkesin ok ynl abalarna karlk gelecek biimlere
brnen, hep deiim ve dnme ak bir birleme." (1983, 68)
Kropotkin'in kendiliinden, zgr iradeyle kurulan balara
duyduu gven, makro-ekonomik alanda, retimin ve tketimin
planlanmasnn ve bunlarn ekonomik ynden daha az verimli ve
gl komnlere bltrlmesinin de zorunlu olaca gereini
ihmal etmesine yol amtr. Ayrca toplumsal zenginliin szgelimi iklimce elverisiz blgelere datmnn nasl rgtlenebilecei
sorununa da deinmemitir.
* Kibbuzim: israil devletinde kolektif tarm iletmeleri. (.n.)

134

1976 a) genel bir ademiqerke

(yeni teknolojilerin
dnya apnda yaygnlamas, daha nce ok az lkede kullanlan
sanayilerin birok lkeye yaylmas). buraya kadar gelmi olduuna gre, ihtiyalara hakkyla karlk verecek retimin karsn
daki biricik engeller kapitalizm ve devlettir. Amaca uygun bir ekonomik ibirlii ister istemez ademimerkeziyeti olmal ve retim
kooperatiflerinin zgr iradeyle yaptklar anlamalar temelinde
yrtlmelidir.
Yksek dzeyde teknoloji kullanabilen kk sanayinin tarmla
birletirilmesi, zynetimli, ademimerkeziyeti komnlerin olu
ma srecini destekler; teknik iletiim sistemleri, zerk komnlerin
birbirinden yaltlmasn nler ve rnein hammadde sevkiyat gibi
konularda zaman tasarrufu salayc szlemeler yaplmasn mmkn klar. Ksacas, tarihin eilimi, ademimerkezilemenin lehine
ve onu destekler dorultudadr. "Her trden sanayi ademimerkezileip btn yeryzne yaylmakta. Her yerde ok eitli atlyeler
olumakta; iinde yer aldmz dnemin tanmlayc eilimi, ib
lm deil, iin birletirilmesidir." (1976 a, 58)
Uralmas gereken ey, halkn kentliletirilmesi deil, tarm
sal kesimin sanayiletirilmesidir. " ... sosyal olarak rgtlenmi bir
sanayi retimi halinde, makinalarn ve teknik bilgilerin yardmyla
kylere girmek"tir. (1976 a, 47) Kropotkin, fazla karmak olmayan yksek bir teknolojik dzeye sahip bir sanayinin ve atlyelerin, komnal bir ortak yaam mmkn klmak ve insancl alma
koullarn yerletirebiirnek iin, ky topluluklaryla btnletiril
mesi gerektiini dnr: "Hemen tarlalarmzn ve bahelerinzin
yanbanda fabrikalarmz ve atlyelerimiz olsun ve oralarda al
n: Elbette o byk iletmeler[de] deiL uygariam insanlarn
sonsuz eitlikteki zevk ve beenilerini karlayabilmek iin zorunlu olan sonsuz eitlilikteki atlye ve fabrikakalar( da] ... " (1976 a,
196)
Kropotkin, "sanayi ile tarm birletirmeyi" salayacak teknolojileri savunur. Demir cevheri, maden kmr elde etmek iin kullanlan byk iletmeleri ve tersaneleri snrl bir sayda olmalar
kouluyla gerekli grmekle birlikte, bunlar da koula balar: "GelKropotkin

kitaplarnda

(en

bata

zileme eiliminin varln kantlamaya alr

135

gelelim byk fabrikalarmzdan birou, eitli zel sanayilerin

ortak bir ynetim altnda toplanmasndan baka b.lr ey deillerdir;
gene baka birou, ayn makinalarn yzlerce tekrardr." (1976 a,
197) Kropotkin bu trden lzumsuz merkezileme srelerinin gelimesini tersine evirmeyi ve mmknse byk sanayileri ademimerkeziletirmeyi nerir; nk bunlar, Kropotkin'e gre, insann
sosyalliine ters gelen yaama ve alma koullarnn ortaya k
masna yol amaktadrlar.
Sanayi toplumlar iin, komnist topluluklardan balayarak kurulacak zgr "birlikler" karlkl yardmiamaya en uygun biimlerdir. Balangta ekonomik dzlemde bamsz komnler rgtlenecek; bunlar, sonunda federasyonlara geeceklerdir. Ama insan
ihtiyalar baka i birliklerini de gerekli klmaktadr Kropotkin 'e
gre:
"htiyalarmz ylesine eitli, oalmalar ylesine hzldr ki,
tek bir federasyon, ksa sre sonra bunlarn tmn karlamaya
yetmeyecektir. Dolaysyla komn baka ihtiyalar da kapsama ve
baka federasyonlara katlma ihtiyacn hissettirecektiL ( ... ) Ayn
ekilde, komn federasyonlarnn zgr gelime sreci iinde onlar azaltacak bir ters etki ortaya kmazsa, bu federasyonlar birbirleriyle karacak, birbirlerini saracak ve rtecekler, bylece salam,
sk bir doku oluturacaklardr." (1978, 73)
Tek tek, ekonomik ynden byk lde bamsz komnlerden, ok ynl ilikilerin karmak bir biimde iie gemesine
kadar yaylacak bu gelime, salt ademimerkezileme uruna ngrlen bir gelime deildir; Kropotkin'in yazlarndan kartaca
mz sonu, onun dncelerinin daha ok devleti merkeziyetilie
ve kolektivizme aykrlk ilkesi erevesinde yorumlanabileceidir;
tek komnlerin, merkezden bamsz olarak halletmek zorunda bulunduklar grevleri, komnal federasyonlarn alglayp benimsemeleri gerekir. Bunun tesinde komn federasyonlar ya da retim
kooperatifleri, temel birimlerin boyunu aan blgeler st, daha
zor grevleri hallederler.
Kropotkin 'in komnal-komnist anarizmine damgasn vuran
zellik, sadece ekonomide ve retimde verimlilik salama kaygs
olmayp, en bata, insanlar arasnda baka sosyal ilikilerin gerek136

lemesini

de mmkn klma amacdr. Kanlmaz ekonomik zorlaahlaksal ve sosyal hedeflere tabi klnmas, Kropotkin'in
dncelerinin karakteristik zelliini oluturduu gibi, sk sk
anarist dnceler erevesinde eletirilen bir tavrdr bu: "bu
kant-savlar iinde gene u eski, etik dncenin ekonomik dn
celerin yerine geirilmesi hatas yatmaktadr." (1926, 43)
Ama yle sanyoruz ki, zellikle bu temeldeki ahlaksal eilim
ve buna balanm olan, insan eksiksiz zgrletirme hedefi anarizmi, sosyalizmin kurulmasn retim glerinin geliip serpilme.sine ve ekonomik zorunluklara balayan teki kurarnlardan ayr
maktadr. Bugn gene koronler kurmay gze almamz arlar
varsa (Bahro 1985, 100) Kropotkin'den ok Landauer'i akla getiren bir dnce krnts da iin iindedir. Komnler, "kkten"
balanlan yerler olmaldrlar ya da hatta "temizlemenin" balad
yerler. Btn bunlarn tesinde de komn dncesi, btn toplumun dntrlmesine gerek kalmadan da, deimenin para
para, bir balang adm olarak hayata geirilmesine elverili olduundan gnceldir, diye dnyoruz.
malarn

"almann insan slah ettii

syleniyor; ama ben hep

tersini gzlemledim. "

Leo Tolstoy

6.EMEN ANLAM VE NEM ZERNE

Sadece ekonomik gelimeyi esas alan ilerleme kavram ve postmateryalist dnemde deerlerin, szmona, dnme urad savlarna
ramen, bugn btn Bat toplumlarnn haHi meslek, kariyer, verimlilik, alma gibi ilkeleri her eyi belirleyici deer ltleri olarak esas alma alkanl Bat sanayi toplumlarnn nemli lde
ehresini belirleyen bir alma-etiinde de ifadesini bulmaktadr
lar. Max Weber'in dncelerini izieyecek olursak, bu "alma
etii", byk lde almadaki baarlar ve para kazanmay, bir
insann tanrnn inayeti altnda olup olmadnn ve ebedi mutluluu nceden belirlenmi az saydaki insan arasnda yer alp almad
nn belirtisi sayan "protestan etikten" etkilenmitir. Protestanlk137

ta alma, sadece geimi gvence altna almann bir arac olarak

nem tamad gibi, bir hazz gidermenin yolu hi deildir; al
ma tek szckle, erdemdir. (Weber 1975, 43)
Bu protestan "alma tresi", kurucu ve yapc bir e olarak,
retim gcnn gelimesinin ald yolun ilerlemeyle. e anlaml
tutulduu bir ilerleme kavramna nfuz etmitir. Bata da belirtmitik; Marx da bu burjuva kkenli "tekboyutlu" ilerleme kavramndan kopmu deildir. ilerlemenin, insan emeinin organizasyonu anlamna gelmesi, bunun bir gstergesidir. Toplumsal alma
srecinde, dnyann, maddi dzlemde [insana] maledilmesini,
baka deyile genel retim srecini, Marx ve Engels ayn zamanda
bilgi edinme sreci olarak da alglarlar. Bilgi, alma sreci iinde
edin ilir.?
Birok anaristin kafasndaki alma/emek kavram, rnein
gnmzde "alma hakk" talepleriyle birlikte dile getirilen al
mann, verimli olmann rahatl, huzuru gibi duygulardan pek etkilenmemitir. Anarizm, [alma sreci iinde bilgi edinme srecinin de yol ald biimindeki] epistemolojik grten ya da
[alma ile tarihsel ilerlemeyi ilintileyen] tarih felsefesi dnce
lerinden ve alnay gizemliletiren benzer anlaylardan uzak
durur. 8 Anaristler, zgrlemeyi, emein kurtuluuyla ve retim
ilikilerinin devrimci yoldan dntrlmesiyle bir tutnazlar. Biricik devrimci potansiyeli de ii snfnda grmezler. alma, teki
alanlarn yan sra, ok ok nemli de olsa, yaam alanlarndan sadece biridir; tahakkmse yaamn her alannda uygulanmaktadr.
Anaristler hem emein kurtuluunun hem de alma'dan kurtulmann savunucusudurlar. n planda insan tatmin etmeyen, insana huzur ve rahatlk salamayan ama yaplmas zorunlu ilerin
haka bltrlmesi, makinalar kullanma sokarak alma sresinin ksaltlmas, almann insancllatrlmas, iileri deiik
mallarn retiminde istihdam ederek becerilerinin tek bir rnle s
nrlanmasnn nlenmesi ve kafa emei ile kol emei arasndaki
ayrmn kaldrlmas talepleri bulunur. Burada sraladmz talepler bile, anarislerin almay reticinin bizzat organize ettii yaratc ve anlaml bir faaliyete dntrmeyi, sevimsiz ileri azaltmay amaladklarn gstermektedir.
138

Anarislerin

her biri kendilerince almann ve emein dei

ve almaya deiik alardan yaklamlardr. rnein Landauer, emein kurtanlmasn ister ve alma ile haz duymann birbirinden kopartlmasn eletirir: "Biz
sosyalistler hazz bytebilmek iin, alma sresini ksaltnaktan
yana mcadele etmek istemeyiz. Biz daha ok; almay gene glerin oyununa, gene sevin kaynana dntrmek iin gerekli koullar yaratp, kendi yol atmz olumsuz koullar ortadan 'kaldrmaya' uramalyz." (1978, 57)
Kropotkin de almann paralanarak tekdze mekanik faaliyetlere ayrtrlmasna kararllkla kar kt halde, sevimsiz
ama yaplmas zorunlu ilerin alabilecek herkese bltrlme
sini, bylece alma sresinin gnde be saate indirilmesini istiyordu: "nce toptan rne katk pay olarak kendine den ve topluma borlu olduu ii, tarlada ya da fabrikada yapar. Gnn,
haftann, yln geri kalan yarsn kendi sanatsal ya da bilimsel ihtiyalarn (ya da hobilerini) tatmin etmek iin kullanr." (Tarihsiz
119)
Landauer, sanayideki alma ile tarmsal almann birletiril
mesi talebini, Kropotkin'inkinden farkl gerekelere balar. Geri
o da krsal kesimdeki tanncla ve fabrikalara sahip yerleim birimlerinin korunn serbestliini ve bamszln gvence altna
aldklarn syler, ama tarmsal almann, doaya sanayidekinden
daha yakn oluu nedeniyle, yepyeni bir doa anlayyla eski komnal geleneklerin de yeniden canlandrlabilecei dncesinin
altn izer. (1977, 105-108)
Ara sra anarislere yaknlk duyan Lafargue, "alma hakk"
talebinin karsna "Tembellik Hakk" balyla bir polemik yazs
kartp, bu yazda iyice sivri bir slupla "tanrlatrlm ilerlemeye dzlen, tiksindirici vg arklar ile" "alma tresi" arasnda
iliki kurmutur. (1978, 14) Lafargue, alma sresinin iyice ksal
tlmasn, iin makinalara havale edilmesini ister. Bo zaman artr
ma uruna tketimin de daraltlmasndan yana kar; "Ey tembellik, u ebedi sefalete sen ac! Ey tembellik, sanatlarn ve btn
soylu erdemierin anas, insanln aclarnn merhemi ol!" (1978,
38)
ik

bir ynne

arlk vermi

139

"Gerekten de: katlmclk dncesi, anarizmin konsey

ve komn dncesinin ok yakn bir akrabasdr. Ama bu
olgu, evrensel tinin sadece marksist sistemde yeniden
kendini bulduunu dnenierin ya da anarizmi bombal
terrle bir tutanlarn gznde anarizmin dlanmasna
yol aabilir. "
Arnold Knzli

7. ANARiZMDEN KAYNAKLANAN ZGRLK

PERSPEKTFLER: TOPLUMCU SOSY ALZM
Ekonomik alandaki zgrlk perspektifterin tantlmas, alternatif projeler zerine alternatif bir ekonomi oluturma olanaklar ve
kooperatf dncesinin yeniden canlandrlmas tartmalar erevesinde de bir anlam tamaktadr.9 Bu konudaki tartmalarn durumu, bu almann snrl olanaklar iinde enikonu gsterilemez.
Biz sadece bu gncel tartmalar, anarist dnceden alacamz
kavramlarla ve hedeflerle karlatrmakla yetineceiz.

a) "Kapitalizmin dna

k"

Landauer, kapitalist ekonomiye alternatif oluturmak ve sosyalist yerleimlerde kooperatf zellii tayan yaama ve alma biimlerini balatabiirnek iin, emein kapitalizmden esirgenmesinden kapitalizmden "dar kmaktan" yana ar yapar. Tketim
ve retim, kapitalist pazar atlayarak, ibirlii ve dayanma zemini
zerinde ademimerkeziyeti yoldan birbirine uyumlanmaldr.
Tpk Landauer gibi Proudhon da, devrimci bir ykma eylemine
gerek kalmakszn zgrlk sosyalist organizasyon biimlerinin, tahakkmc sosyalist organizasyon biimlerinin yannda hayata geirilmesini mmkn grr. Ancak Proudhon, Landauer gibi
sosyalist yerleim birimlerini savunmayp zellikle kentlerde alternatif ekonomi yaplarnn kurulmasn istiyordu. Hedef, kapitalizmi
kendi plnde kendi silahlaryla vurmakt: "Rekabetle diz ktrlmeliydi" kapitalizm.
Yeni toplumu devrimle deil de adm adm gerekletirme projesi, marksist-devleti yoldan ok temel bir noktada ayrlmaktadr.
140

Egemenlik ilikilerinden ve tahakkmden arndrlm bir sosyalizm kurma yolunda yrrken, gelecein toplumunun temellerini
oluturacak ilkelerin de eski toplumunun iinde nceden hazrlan
mas gerekmektedir. rnein kendi kendini belirleme, merkeziyeti olmayan yoldan kendi kendine rgtlenme, dayanma ve kendi
kendini ynetme bu ilkelerdendir. Mevcut toplumun iindeki bireysel alma ve yaama koullarnn dzeltilme giriimlerinin gelecekteki hedeflerle de uyum iinde olmas gerekir. Uzak gelecekteki ama ve hedefler uruna, imdiki insanlar mahrumiyeder
yaamak zorunda kalmamaldrlar. Temel kurallar ve ilkeler belirsiz bir gelecek adna devre d braklmamaldrlar. Ama alma
ve yaama alannda da -rnein Landauer'e gre- yeni nitelie
gemek iin hemen kollar svamak arttr; bunun bir yarar da
mevcut yaplarn karsna deneysel dzlemde de olsa yeni alternatifler karmak olacaktr.
Son yllarda Bat Avrupa'da ve ABD'de tahakkmc kapitalist
yaplarn yan sra sistemin ke bucak yerlerinde, anarizmde yapc, kurucu bir ilev tayan ademimerkeziyeti rgtlenmenin ve
ynetimin nicelik ve nitelik ynnden ok ilgin bir tarzda hayata
geirildikleri ok katmanl bir hareket balad. Krsal kesim komnleri, tketim kooperatifleri ve kendi kendini yneten iletme
ve fabrikalar kuruldu. Ne var ki, birka istisna dnda, kimse yap
lanlarn anarist kuramlarla ilintilerine deinmedi. Yetmili yllarn
ortasnda ABD' de tahminen 6000 krsal~komn bulunmaktayd.!
Tarmsal kesim komnleri, saysz z-yardm projesi ve alternatif
iletme, ounlukla deinegeldiimiz anarist ilkelere ok yakn
anlayiara gre rgtlenmektedir. Ancak anarizm imdiye kadar
ncelikle Marksizmin sol radikal slah olarak tartlmtr.
Alternatif iletmeler ve projeler erevesi iinde ounlukla
pragmatik bir yol izlenmektedir. Projelerin uzun erimli perspektiflerden yoksunluunun yan sra kuramsal tartmalara duyulan isteksizlik de bu pragmatik tavrn eksik yann oluturmaktadr. Bu
tartmalarda bala eski marksist-devleti sosyalist tasarm ve anlaylarn ar basmad yerde, bu kez de siyasal bir bak asndan
yoksunluk kendini ele vermektedir.
Alternatif bir ekonomiyi adm adm genletirip bir kar kltr
141

oluturarak

ve kendi kendine yardmlama etkinliklerini yaygnla

sonunda "sistemi" lzumsuz hale getirmek iin "sistemle"
etkili bir rekabetin nasl mmkn olabilecei konusunda bir perspektif oluturabilecek ok masum ve az saydaki deneme ciddi tartmalara yol amaya meydan kalmadan, ylesine youn eletirile
re hedef oldular ki, grlerin zerinde deitirmeler, dzeltmeler
yapmak olanakszlapl2 ncelikle de bu dorultudaki dncelerle
ilintili olan ademimerkeziyeti yoldan organize edilmi bir toplum
ve ekonomi perspektifi hemen hi dikkat ekmeden ylece kald.
Buna karlk alternatif ve kendi kendine yardmlama ekonomisi
tartmalar dar bir anlamda ele alnarak bunlarn devletikapitalist bir ereve iinde "glge ekonomi" oluturma ynnden
tadklar nem zerinde duruldu ve durulmaktadr.l3 Bu trden
alternatif iletmelerin gerek kooperatifi nitelikleri gerek cret eit
liinin salanmas bakmndan getirdikleri olanaklar ve iletme
iinde hiyerarik bir yapya yer vermeme zelliklerinin yan sra, el
emei ile kafa emeinin, alma ile zel yaamn arasndaki kopukluun almas ya da en azndan azaltlmas yolundaki olas
katklar vurgulanmaktadr. Bu tr iletmelerin ekolojik ynden
rasyonel rnlerin retilmesine elverili olmalar da sk sk stnde
durolan olumlu bir yan olarak belirmektedir.
Bu trden iyi niyetli benzer birok incelemede, kendi kendine
rgtlenmenin sadece toplum psikolojisi boyutu ne karlp
bunun nemi vurgulanmaktadr. Bu rgtlenmelerin gereklemesi
halinde insanlar ve sosyal gruplar arasndaki yaltlmln; bireyin genel iinde eriyip yokolmas anlamndaki anonimlemenin ortadan kaldrlaca, isizierin ie ve meguliyete kavuacaklar,
aznlklarn ve sosyal konumlar itibariyle dezavantajl durumdaki
kimselerin incitilmi kiiliklerini sosyal grubun iinde onarabilecekleri ne srlmektedir. Psikolojik dzlemdeki bu iyiletirme ve
dzeltme olanaklarnn yan sra demokrasi eitimi grme, giriim
cilikte kendi bana hareket edebilmeyi, katlm ve insiyatifini kullanmay renme gibi olumlu yaniara da ayrca dikkat ekilmektedir. Ne daha nce yaptmz deerlendirmelerden, ne de szn
ettiimiz gnmzdeki uygulama pratiklerine katlanlarn grle
rinden yola karak, kendi kendini ynetmeye ve dayanmaya datrarak

142

yal ibirliinin

bu ilk pratik admnn nitelike yepyeni bir ey olileri srmemiz olanakszdr.

Anarist Landauer'in, kapitalizmin dna kma arsyla
amalad bu trden niteliksel bir dnmn ilk admlar ncelikle mikro-ekonomi alannda alternatif bir ekonomi oluturma abalarnda kendini gsterir: Landauer'in propagandasn yapt
alar kurma gereklilii de yer yer hayata geirilmi bulunmaktadr.
Yeni uygulamalarda retim ve datrnn merkezi olmayan yoldan
rgtlenmektc olduunu gryoruz; yepyeni tketim kooparatlleri
domakta; sermaye temininde ortaya kan ihtiyacn, alternatif bankalar ("Ekobank") araclyla ve ferdi krediler verilerek giderilmesi
ngrlmektedir. Bylelikle gnmzde kendi kendini ynetme,
kendini belirleme ve dayanma zemininde ibirlii biimlerinin
hayata geirilmesi sadece bir talep olarak kalmamakta, sistemin
ky-bucak kelerinde bu ynde nemli pratik admlar atlmakta
duunu

dr.

Bu alternatif projelerin gerekletirilme sreleri iinde, arl

uygulama alannda kalmas yznden bu kendi kendini ynetme ve retim-tketim alar kurma pratiinden kan sonular kuramlatrp mevcut etnik yaplar tartma alanlar iine ekmek ve
bu pratik admlardan geni erimli perspektifler kartp bunlar kuramsal dzlemde gelitirmek de mmkn olmamaktadr.
Anarizmin savunageldii, ademimerkeziyeti yoldan yapla
m kendi kendini yneten bir sosyalizmin ya da daha dorusu toplumcu sosyalizminin kuramsal perspektifinin eksiklii ve yeni pratiklerio byle bir perspektife eklemlenemeyii yznden,
uygulamalarn gittike profesyonellemesi, kapitalist pazara uyma
zorunluluunun dayatmas ya da devletin mali desteine muhta
olmann kanlmazlamas sonunda, hareketlerin bir "alternatif'
olma taleplerinin de gerilemesi tehlikesi vardr. Ekonomik verimlilii artrma ynndeki zorunlu abalar, ounlukla dar grl,
ksa vadeli bir yararcln ar basmasna, balangta ierilmi
hedeflerin mevcut sistemi paralayc boyutlarda geniletilememe
sine yol amaktadr. u anda mevcut alternatif iletmelerin, yerleik tahakkmc kapitalist yaplada aynlamalar artk sadece bir
zaman sorunudur. Benzer aynlama ve mevcut yaplada uyumlann

143

ma sreleri, zellikle yzyln bandaki kooperatifleme hareketlerinde grlmt.

Devleti bir planl ekonomiye ve kapitalist pazar ekonomisine
kar iieyecek alternatif bir perspektifin ve kuramsal nerilerio eksiklii, sadece bu trden aynlama srelerinin gereklemesine
katkda bulunmakla kalmamakta, ayn zamanda mevcut deitirme
potansiyellerinin nem ve anlamlarnn anlalnadan kalmasna ya
da hi dikkate alnmamalanna yol amaktadr. Yukarda rnekleri
verilen ve bu tr uygulamalar sadece sosyo-psikolojik dzlemde
bir dzeltme hareketi olarak alglama giriimleri, bu gerein altn
izdirmektedir. Anarist kurarnlar eletirel szgeten geirdikten
sonra onlara yeniden ynelmek, devlet ve kapitalizm eletirisini,
geleneksel, egemen "sol" perspektiften ve yorumlamaiardan kurtarabilir.
Bu tr alternatif hareketlerde her ne kadar arlkl olarak, gerici, kk burjuva gruplarn tipik elerini tayan ve kendi fikirlerini kimi anarislere benimsetebilmi insanlar etkili olmakta iseler
de, marksistlerin gerici kk burjuvalar sulamasn, alternatif
ekonominin temsilcileri iin geerli klmak kesinlikle olanakszdr.
Bu kimseler, kendi kendilerini belirlemeye can atan, bireysellikleri
iyice gelimi ve gerek merkeziletirmeye ve sanayiletirmeye, gerekse devletin el kol balayc snrlarnalarna ve mdahalelerine
souk bakan "bana buyruk" insanlardr. Anarist kurarnlarn yourulmasndan tretilecek bir perspektif, bu alternatif ekonomi hareketlerinin gerekletirilmi ilk admlarn btn bir toplumu kapsayacak boyutlara yayabilir ve oluturabilecei z-bilin sayesinde,
bireylerin bir yandan u "szde" "kk burjuva" karalamasna, bir
yandan da kapitalist ekonominin bu giriimleri kendine uydurma
belasna direnip, kendi kendilerini kabul ettirmelerini salayabilir.
Daha az devlet ve daha ok toplum balamnda kendi kendini
belirleme eilimleri, "daha iyi" dengelenmi bir "ikili ekonomi" tasarmnda ifadesini bulmaktadr. Bu kavram, son zamanlarda iyice
yaygnlamtr. "kili ekonomi" kamu iktisadnn formel bir alan
ile (zellikle sanayi ve ynetim hizmetleri sektrnde cret karl
yaplan vergilendirilmi alma alan) formel olmayan bir alana
(insann kendi bana yapt eitli ilerden; komuya yardm, ev
144

ileri,

kendine bakma vb. alma biimlerinden oluan bir alana),

ifte alana blnmln tanmlayan bir terimdir.
"Daha iyi dengelenmi bir ikili ekonomi"ye ilikin eitli tasarm
larda, formel sektrn geriletilerek formel olmayan sektrn yaygnlatrlmasndan yana klmaktadr. (Huber 1979; Robertson
1979; Gorz 1980) nsanlar rnleri kendi belirledikleri, yabancla
trlmam ve merkeziyeti olmayan yollardan, kendi kendine rgtlenmi almalaryla ekonomiye katmal ve bu rgtler iinde
hizmet ortaya koymaldrlar.
Kiinin kendisi iin almas durumunda gerek ekoloji dzleminde gerekse sosyal ekonomik alanda ortaya kabilecek olas
olumlu sonular yle sralanmaktadr: nsanlar ortaklaac, toplu
yaama biimleri gelitirebilirler; tketimi ve almay ynlendiren deerlendirme kstaslarn yeniden gzden geirmek zorunluluunu duyabilirler. Ekolojik ynden sonular hi de i ac olmayan ekonomik bymeden vazgeilebilir ve formel sektrde
toplumsal alma sresinin ksaltlmas ve iin gerektii gibi bltrlmesi durumunda, isizlie kar admlar atlabilir. "Daha
iyi dengelenmi bir ikili ekonomi" dncesi, serbest hareket alanlannn geniletilmesini, yaamann ve almann ortaklaac
ibirliine dayal biimlerinin gelitirilmesini hedeflemektedir.
Formel kapitalist-endstriyel alann snrlandrlmasna ynelik
bu tasanmlar, "kapitalizmden ksmi bir ayrlma" anlamna gelebilir. Ama sadece ksmi. Gorz'un ikili ekonomi anlay, geni anlamda devleti-ynetim hizmetleri alann da iine dahil ettii forme! sektrn, sadece niceliksel ynden daraltlmas gerekliliinden
yola kar. Gelgelelim geriletilmesi gereken bu formel alann iinde etkili ve verimli alabilmenin koulu, gene de tahakkmc ve
yabanclatnc yaplan korumaktr. Gorz'a gre bu formel alann
yapsal bir dnme uratlmas ne gereklidir ne de mantkl.
Byle olunca da toplumsallatrlm bir ekonomiye ynelik sosyalist hedef bir yana brakld gibi, kendi kendini yneten bir toplum perspektifi de rafa kaldrlm olmaktadr. Ama sadece bireysel olarak yararlanlabilecek bo, serbest hareket alanlar
salamakla snrlanmtr. Formel alandaki tahakkmc yaplar,
varlklarn srdrrler.
dolaysyla

FJO/Daha Az Devlet Daha ok Toplum

145

sadece ksmen "kma" ve merkeziyeti ve

formel sektr amadan ademimerkeziyeti,
kendi kendini yneten yaplar onun yannda kurma anlamna
gelen anlay, anarizmin zgrlk perspektifinin tm potansiyelini ierip tketemez. Tpk bir alternatif ekonomi kurma giriimle
ri gibi, "daha iyi dengelenmi bir ikili ekonomi" oluturma niyetleri de, formel sektr iindeki kapitalist yaplar da dahil olmak
zere, kapitalist yaplarn toplumsallatrlmas boyutuyla tamamlanmas gereken, btn kapsamaktan uzak ksmi bir strateji
olmaktan teye geemezler.
Bu

yapla:n dna

dtan belirlenmi

b) Kapitalizmin

toplumsallatr/mas

"Pazarn ve devletin" tesinde bir yerde merkeziyeti olmayan,

kooperatifi ve dayanma temelinde bir kar ya da alternatif ekonominin oluturulup ortaya kartlmasna ilikin modeller, geri
ok nemlidirler ve gerek ademimerkeziyeti z-ynetim gerekse
de almann ve yaamann ortaklaac, topluluku birimleri ve i
blmnn darlatrlmas konusundaki tartmalara nemli esin
kayna oluturabilirler; ancak kendi kendini yneten bir toplum
perspektifini bu alternatif ekonomiyi ylece genletirerek ve devleti-kapitalist ekonomi ve toplum dzenini geriJeterek gerekle
tirmek hemen hemen olacak i deildir; dolaysyla da zgrlk
ekonomi anlaylarnn erevesi iinde bu trden kapitalizmden
"k projeleri" ancak snrl bir anlam ifade ederler. yle ilk akla
gelebilecek bir rnek verirsek; byk sanayiler, ok uluslu kompleksler ve tlevlet destei olmakszn edemeyen tarm ekonomisi, alternatif bir ekonominin ar ar gelitirilerek bir rakip konumuna
geirilmesiyle "alaa edilecek" unsurlar deildirler. Merkezi,
ekonomik ve siyasal g (iktidar), kemiklemi ve hiyerarik yap
lanm bir brokrasi araclyla formel sektr koruyup desteklediinden, formel olmayan sektrn yaygnlatrlmas da ancak ok
dar snrlar iinde mmkndr. Dolaysyla da bu sektrn "d
tan" smrlandrlmas hemen hemen olanakszdr; ancak "iten" sklerek ve tahakkmn yaps yklarak bu sonuca ulalabilir.
Gnmzdeki gelimelerden ve ilikilerin durumundan karta-

146

camz sonularn yan sra, imdiye kadarki devrimci ykma eylemlerinin izledikleri gelimelerden edineceimiz bilgilerin n
da da, devleti-kapitalist toplumdan, -silahl halk ayaklanmas
olasl da dahil olmak zere- hibir ekilde yle anszn kurtulamayacamz aniayp bu yoldaki umutlar bir yana braktmzda,
szn ettiimiz perspektifiere geri dnp, byle bir biimsel sektrn ve zellikle de kapitalizmin toplumsallatrlrnas nasl
mmkn olabilir? sorusunu sorabiliriz. Devletletirmenin geleneksel biimleri olan ve iletmelerde, fabrikalarda ve giriimcilik dzleminde mevcut hiyerarik-otoriter yaplar koruyup sadece retim
aralar mlkiyetini elinde tutan kesimin yerine devleti geirme yolunun da zgrlk bir perspektif erevesinde yeri yoktur.
Gene son zamanlarda "soldan" da zellikle evreci partiler
bata olmak zere devleti sosyalizme ve devletilie kar gittike
ykselen eletiri sesleri "Pazar m, Planlama m" sorusunu tartma
gndemine ekmektedir. Ve bu soru, sanki ekonomi politik eleti
rileri hi gereklememi, ekolojik sorunlar gz nnde tutan evreci bir demokratik sosyalizm tartmalar hi yaplmam ve kapitalizm ile sosyalizm arasndaki bir "yol" sorununa hi eilinmemi
gibi, ounlukla pazar lehine yantlanrnaktadr. s
"Daha az devlet, daha ok toplum" tezini gz nne aldmz
da, devletilie hangi eletiriyi yneltirsek yneltelim, "daha ok
toplum anlayn" "daha ok pazar" talebiyle zdeletiremeyiz;
nk ekonominin koullad ve belirledii tahakkmn eitli biimleri ve bunlara bal olarak ortaya kan sosyal dengesizlikler
ve sorunlar, daha ok toplum talebinin daha fazla pazara eit kln
masyla olduklar yerde braklm olurlar. Ayrca rekabeti ve dayanmaya yer vermeyen iliki biimlerinin egemen olduu kapitalist pazar, ademimerkeziyeti ve ibirliine dayal bir zernin
zerinde kurulacak yaplar araclyla toplumsal yapnn dnt
rlmesi hareketini engeller. Ademimerkeziyeti z-organizasyona
ve z-ynetime dayal bir "toplumcu sosyalizm" kurma hedefi, ne
pazarn geniletilip yaygnlatrlrnasyla ne de devletletirilmesiy
le gerekletirilebilir ve Landauer'in talebi dorultusunda "kapitalizmin dna klarak" ya da alternatif bir ekonominin yeniden organize edilmesiyle de olacak i deildir.

147

Bu nedenle demokratik-sosyalist kurarnlarda gelitirilmi olan

ekonominin demokratikletirilmesi talepleri, hala geerliliklerini
korumaktadrlar. Ancak ciddi dzeltilere ve tamamlamalara ihtiyalar vardJr. Arlkla devleti olan dntrme tasarmlarnn
yerini "ok boyutlu" tasarlar almaktadrlar.l 4 ilerin ve ii temsilcilerinin gerek iletme-fabrika gerekse giriim dzeyinde kararlara
katlmnn salanmas dnceleri, kooperatifi bir z-ynetim anlayna kadar gtrlmektedir. Ekonomiyi planlayc elerin belirlenmesi ve ortaya srlmesi, hiyerarik bir biimde yaplam
sendikalarca ya da belli bir parti politikas kararnn uygulaycla
rnca deil de demokratik tabanl karar mekanizmalannca gerekletirilmelidir.

Ekonominin gerekten toplumsallatrlabilmesi ve buna bal

olarak hedeflenen kendi kendine ynetimin hayata geirilebilmesi,
ancak ve ancak mevcut byk sanayilerin yava yava azaltlmas
ve zlp datlmasyla mmkndr. Bir egdmlemenin ve denetimin demokratik yoldan salanabilmesi ve (z-ynetimli) ilet
melerin iin iine sokulabilmesi iin makro-ekonomi alannda da
ademimerkezileme hareketleri zorunludur. Bu trden ademimerkeziletirme tasarlar konusunda ilk birka rnek iin Schumacher
(1980), Illich (1980) ve Fromm'a (1979) baklabilir.
Anarizm ve sendikalizm hareketlerinde merkeziyetiliin yok
edilmesi (ve ademimerkeziyeti yoldan rgtlenme ve kendi kendini ynetme) dncesi, zgr "yaplanm" bir toplum tasarm
nn oldum olas kurucu, vazgeilmez bir parasn oluturagelmi
tir. Landauer, Proudhon ve Kropotkin'de olabildiince merkezci
olmayan bir dzlemde zorunlu mallarn imalatn gerekletirme
ve datma temel ilkesi geerlidir; stelik bu ilke, blgeler st
hatta kresel lekte bir ibirliini de dlamaz. Gerek z-ynetim
ve z-belirleme olanann zerinde sosyalist ve zgrlk ok
eitli rgtlenmelerin oluup geliebilecei varsaymndan, gerekse yukarda belirttiimiz temel ilkelerden yola kan birok anaristin grne gre, bu durumda eitli mlkiyet biimlerinin yan
sra, retim ve datrnn deiik biimlerinin geliebileceini de
dnmek mmkndr.
Anarist bir toplumun erevesi iinde ok eitli organizasyon
148

biimlerinin mmkn olduunu vurgularlktan sonra, zgrlk

perspektifin kendi iinde btnlkl bir yaplanma gsteren, kapal
bir toplum oluturma amalarna uygun olmad sonucunu kar
tabiliriz. Kk kooperatifi atlyelerin ya da bir a oluturup mbadele bankalar araclyla ibirlii yapan hizmet blmlerinin
zgr anla.ma ve uzlamalar yaparak, daha nceden belirlenmi
bir fiyat zerinden birbirlerine hizmet ve rn salama ykmllklerini karlkl yerine getirebilecekleri bir rgtlenme biimi
pekala mmkndr. Bunlarn yan sra, srail kibbuzim uygulamasmdakine benzer bir biimde insanlarn birlikte yaayp altklar
komnist byk komnlerin oluturulmas olana vardr. En st
teknolojik dzeyde sanayi retimi yapan kooperatifierin ve tek tek
ihtiyalar belirli rnlerle karlayan bamsz zanaatkarlarn ya
da tketim kooperatiflerinin birbirleriyle ibirlii yapmalar mmkndr. Bylece belirli rnler iin gerekli aralar da gelitirilebi
lir.
Burada zgrlk bir perspektifin erevesi iinde ele ald
mz biimlerin ok eitlilii, btn bir ekonominin tek bir rgtlenme modeline gre dzenlenmesi gerektiini ileri sren dnce
ve anlaylan eletren bir perspektif oluturma kaygsn desteklemektedir. Rosanvallon, deitirilerek zgrlk amalar bakmn
dan da ilgin olabilecek kimi perspektifler gelitirmitir. "Toplumun iinde deiik rgtlenme alanlar ile zerk alanlar
tasariayabilmek ve bundan byle tek bir rgtlenme dzlemine baml kalmaktan kurtulabilmek iin, evrensel geerlilik ilkesinden
vazgemek gerekmektedir." (1979, 219)
Bu sylenenleri ekonomik ilikiler ile ilintileyecek olursak:
Ekonominin tek bir modele ve ilkeye gre rgtlenip dzenlenmemesi gerekir. "Homojen bir iktisadi mekan" anlayndan, Rosanvallon'a ve kimi anarislerin grne gre, vazgemek gerekir.
Dolaysyla blgeler st dzeyde ya da rnlerin ve hammaddenin datm bakmndan kresel bir st planlamann bir anlam
olsa da, pazar, blgeyle ya da belli bal rnlerin ve hammaddenin datmyla snrl tutulabilir. Bu trden ok ynl organizasyon biimlerinin erevesi iinde gerek ademimerkeziyetilik ilkesi gerekse kk birimlerin elden geldiince kendi balarnn
149

aresine bakmalar ilkesi geerli olabilir. Aksi halde demokratik

bir denetim ve planlamann olanakszlamasnn yan sra brokratik mekanizmalarn oalmas ve gcn dar bir elitin elinde toplanmas nlenemez.
Ademimerkeziyetilik geni lde yaygnlatrlsa bile, blgeler st ekonomik mnasebetlerden ne tmyle vazgeilebilir ne
de zaten bu dorultuda bir istek olabilir. retimin ve en bata da
rnlerin ekolojik zelliklerinin kooperatifi bir anlayla planlanp denetlenmesi zorunluluu vardr. Bu balamda anarist ve sendikalist konsey tasarmlar ie yarayabilir. Endstriyel kooperatf
iletmelerinin konsey temsilcilikleri, atlyelerin temsilcileri ve
kk iletmeler, tketici karlarn temsil edebilecek olan komn
temsilcileriyle birlikte, "tabandan yukarya" doru belli rnlerin
ve hammaddenin yan sra, belli "iktisadi alanlar"n salanmas
iin planlar yapabilir, ayrca denetim ilevleri yklenebilirler.
Giriimlerin ve iletmelerin [fabrikalarn] komnlerle daha sk
balanmas sayesinde, bir yandan sermaye oluumu engellenirken,
komnizmin ve kapitalizmin de tesinde bir tr parasal ekiciliin
ortaya kmasna msaade edilebilir. Meyer'in (1979) ve baka bazlarnn tasarladklar modellerle gz nne serdikleri gibi, karn
byk bir blmnn tek bir kiinin eline gemesi nlenip, bu parann, sosyal ve kltrel alanda planl bir ekilde kullanabilecek giriimlerin elinde toplanmas salanabilir. klim ya da corafya koullar elverili olmayan giriimiere ya da komnlere, kurulacak
fonlarla destek verilmelidir. Blgeler st alanda, komnlerin ve
kooperatf giriimlerinin temsilcilerinden oluturulmu organlarn
daha geni eylem ve karar yetkileriyle donann zorunludur.
Kukusuz tm ayrntlaryla dnlmemi olan ve bu kitabn
erevesi iinde enikonu tartlmas olanaksz bu neriler, bir yandan iletmelerin komnlerle birletirilmesini ve bunlarn aktif tabanl bir demokratik denetime almasn ngrrlerken, te yandan da federalst iktisat yaplar iinde, yani tabandan yukarya
doru rgtlenerek, blgeler st planlama ve denetimi mmkn
klnay amalamaktadrlar. B.i trden dnceler, anaristlerin ve
sendikalistlerin konsey projelerini rnek almaktadrlar. Ancak,
geni apl bir ademimerkeziletirmeyle ve planlamann belli rn150

lerle ve ekonominin belli alanlaryla snrl tutulmasyla, blgeler

st konsey temsilciliklerinin yetki ve grevlerinin de snriandrl
mas mmkn klnmal, ayrca tabandan yukarya rgtlenmi
konsey sisteminin dnda da -szgelimi pazar konusunda, arztal~p konusunda- deiik serbest anlamalar yapma olana sa
lanmaldr. Bylelikle Bakunin'in savunduu piramit biiminde
kurulmu konsey yapsnn yerine Kropotkin'in ortaya att daha
esnek ve okbiimli yaplarn oluturulmas nerisine de kulak verilmi olacaktr. Gerek planlama gerekse kendiliinden gerekleti
rilen esnek, serbest anlamalar; ekonomik gcn belli odaklarda
toplanmasn nleyebilir, ademimerkeziyeti kendi kendini ynetimin eitli biimlerinin hayata gemesine elverili serbest, bo
alanlar yaratabilir; ve bylece oluacak toplurucu sosyalizmi boyutuyla, "daha az devlet daha ok toplum" talebimize de cevap verilebilir.
"Byle bir yapsal, ekonomik dnm kim gerekletirebi
lir?'' sorusuna verilecek yant, "snf mcadelesi sonunda ii sn
f" olmayacaktr. i snfnn geirdii uyum salama srelerinden sonra proletaryay bat sanayi toplumlarn dntrc bir g
olarak grmek, biraz tarihin gerisine dmek olacaktr. Ekonomik
dnmler, "ok boyutlu" ele alnmal ve taban demokratik bir
yapya kavuturulmu sendikalarn, siyasal gruplarn ve toplumun
dna itilmi, sosyal durumlan elverisiz gruplarn yan sra, teki
toplumsal gruplarn ve topluluklarn katksyla gerekletirilmeli
dirler.
Ekonominin dntrlmesi, toplumsal organizasyon yapsnn
ve siyasal-sosyal yapnn yan sra, insanlararas somut ilikilerin
de dntrlmesiyle birlikte yrmelidir. Katlmn ve demokrasinin ademimerkeziyeti bir zynetime ulancaya kadar yaygnla
trlmas, ne yerleik ii rgtlerinden ne de geleneksel ii partilerinden uruulacak ilerden deildir; bunun balca nedenlerinden
biri, bunlarn hala sanayici anlaya bal olan ilerleme kavramna
sk skya sarlm ve gerek ekonomik gerekse siyasal bir zgrleimi bu ilerleme anlayna tabi klm olmasdr. Mevcut hedef ve
amalarn yan sra, i organizasyon dzlemindeki otoriterbrokral ilikilerin deitirilmesi iin ya "dtan" ya da "tabandan"
gelecek ikilere ihtiya vardr.
151

Toplumsal organizasyon alanyla siyasal organizasyon alann

daki zgrlk perspektifiere benzer bir ekilde ekonomik alandaki zgrlk perspektifler de iki noktada ele alnrlar: Birincisi
kapitalizmin dna kma ve retimin kooperatifi bir yapyla yeniden kurulmas; ikincisi, tahakkmc-kapitalist ya da devleti sosyalist retim tarzlarnn adm adm yapsal dnme uratlmas
anlamnda toplumsallatrlmas. Bu ikinci dnmlerin amac
kendi kendine ynetimi, ibirliine dayal bir zynetimi hayata
geirerek ademimerkezilemeyi salamak, brokratik yapy dat
mak ve katlm olanaklarn artrmaktr.

152

V. ANARZMN SOSYAL DZLEMDEK

ALTERNATiFLER

"Benim iin benden te hibir ey yoktur"

Max Stirner

"Ben ben olmak istemiyorum. Ben, biz olmak istiyorum."

Michail Bakunin
Anaristler hedef olarak koyduklar zgr toplumun, retim glerinin gelimesinin getirecei bir "sonu" olacan, dolaysyla son
tahlilde ekonomik nedenlerle ilintilenebileceini kabul etmezler.
Bu anlayn sonucunda toplumun siyasal rgtlenmelerinin gerekletii alan, toplumun deitirilmesi hedefine etkisi dolaysyla
da tad nem bakmndan ekonomik alann nnde yer almakla
kalmaz, ayn zamanda szcn en geni anlamyla bu sosyal alan
deer bakmndan ekonomi alanndan daha stte bir yerde bulunur.
Byle olunca da bireylerin, toplumsal beklerin birbirlerine kar
tutum ve davranlarnn somut davurumlar, propaganda ve aydnlatma etkinlikleri, eitim ve sosyalletirme giriimleri toplumu
deitirc bir nem kazanrlar. Toplumun dntrlmesi iin ge-

153

rekli etmenler byle anlalnca kadnlarn ve ocuklarn babaerkil

toplum yaplarndan ve alkanlklarndan kurtarlma ya da kendilerini kurtarma mcadeleleri de sosyal bir etmen olarak toplumu
dntrc bir nem kazanacaktr, diye dnmek doru bir
karsama olacaktr.
Kitabmzn bundan sonraki blmlerinde anarizmin sosyal
dncelerini anlatmaya kalktmzda, Proudhon, Landauer, Bakunin ve Kropotkin gibi anaristlerin bu konudaki dncelerini
akladklar yazlar zetleyici bir analiz yapmakla yetinemeyiz.
Bu anaristler toplumun sosyal alanda yeniden yaplandrlmas ve
ortak yaama biimleri konusunda die dokunur kimi dnceler
ileri srm olmakla birlikte, kadnn zgrleimi, kltr, eitim
ve okul gibi konularn yan sra evlilik ve cinsellik konularna ok
az ilgi gstermi olduklarndan, almamzn bu blmnde yntemimizi deitirmek zorunda kalacaz. Kadnn zgrleimi konusunda anaristler, burjuva ya da devleti sosyalist hemcinslerinden en ufak bir farklar bulunmayan hatta erkeklik gururunu
abartan, tahakkmc ve babaerkil tavrda, bunlar bile aratan dnsz birer despot erkek kesilirler.
Byle olunca da, hani ak ak kadn dman bir tavr takn
m olmasa da, kadn sorununu grmezlikten gelen, saf ya da tek
kelimeyle bu alanda hemen hi kafa yormam szmona radikal
bir dncenin, gerek niteliinin ne olduunu sorusunu insan sormadan edemiyor. Ayn ey ocuklar konusunda da geerlidir: nsa
nn zora bavurarak kurtarlnasnn her biimini, tahakkmden
arndrlm bir toplum oluturma yolunda kullanlacak da olsa tahakkmc her trl arac reddeden ayn anaristler, ocuklar anarist yapabilmek iin onlarn eitiminin ynlendirilmesi gerektiini
savunmulardr.

te bu yzden, gerek babaerkil aile yapsndan, gerek baskc

bir cinsel ahlaktan, gerekse kilise ve bat! inan gibi eitli biimIerden oluan dolaysyla ekonomik ve devleti olmayan bask ve
hegemonya trleri karsnda bireyin kendini koruyup ayakta kalabilmesinin nasl mmkn olaca sorusuyla balantl olarak, bu
konularda bildiimiz anaristlerden ounlukla daha tutarl olan,
sosyalist olmayan anaristlerin de ne dediklerini bakacaz. Bu "bi154

rcyci anarist" kuramlar, bireysel zgrlkler ile devlet egemenlii

ve tahakkm ilikisini ksa yoldan salt iki kutup ilikisi olarak algladklar iin imdiye kadar bu kurarnlar zerinde enikonu durmamtk. Bireyci anaristler toplumun sosyal yaplanma alann
zorunlu bir tamamlayc yan olarak analizlerine eklemek yerine, bu
alan ihmal etmilerdir; bu tutum, az nce belirttiimiz gibi, toplumla devletin kar karya konmasnn kanlmaz sonucudur.
"Bireyci anaristler", zet olarak sylecek olursak gerekli toplum kavramndan yoksun olduklar iin, devlet ilevlerinin "yeniden zelletirilmesi"ne alp dururlar. Sosyalist ynelimli anaristler ise, bireysel zgrlklerin korunmas kouluyla devlet
ilevlerinin toplumsaliamasn hedefler. Landauer'de en net biimiyle grld gibi, sosyalist anaristler, "katmanlatrlm" bir
toplum oluturma hedefleri ile bireyin bir topluluk ya da toplumun
iine zgr iradesiyle katlmas srelerini birbirine balarlar ve
bireycilii en bata, zgr bireylerin toplumla btnlemesine olanak tanmayan tahakkmc bir topluma direnmenin biimi olarak
anlarlar. Sosyalist anaristler, bireyci anaristlerden daha az bireyci
deillerdir; sadece, zgr bireylerin bencil ama ittifaklarnda ve i
anlamalarnda anarist bir idealin belirtilerini grmeyip, bu trden
giriimlerde burjuva-kapitalist toplum ideolojisinin yanssn bulurlar. Ancak tahakkm ilikilerinin eletirisinin sz konusu olduu
yerde Stirner ve Mackay gibi bireyci anarislerin genellikle sosyalist anaristlerden daha tutarl olduklar grlmektedir; bunlar kad
nn zgrletirilmesi sorununu tekilerden daha radikal bir tuturula
dile getirmekle kalmayp, ocuun da devlete hemen hemen tekelletirilmi okul kurumundan ve eitim ykmllnden kurtarlmas gerektiini de ayn tutarllkla sylerler.
Topluluk, birlik, cemaat vb. anlamlarna gelen "Gemeinschaft"
kavram erevesinde gnmzde srdrlen tartmalarda bireyci-eletirel yann nemi de vurgulanmaktadr. Bunun anlalr nedenleri vardr. nk topluluk kavramnn, snrlan belli insan kitlelerinin tanmlanmas amacyla eletirel bir anlayla kullanld
durumlarda bile bireysel yann dta braklmas durumunda, bu
kavram totaliter bir yan anlama brnebilmekte ve bir bakma nasyonal-sosyalizm dneminde tekierin bireysellikleri bir yana brak155

larak

bask

yoluyla "Volksgemeinschaft" denen "halk topluluklakendini bir birey olarak kabul ettirme abas ile, daha dorusu bu trden zorla btnletirme abalarna gsterdii diren ile
anarislerin bireyi sosyal dzlemde iine yerletirmeyi amaladk
lar topluluk [cemaat] yaplar arasndaki ztlktan doan gerilim
ilikisi, anarizmin sunduu sosyal dzlemdeki alternatifleri anlatrken gz nnde bulunduracamz balca iliki olacaktr.
r"yla btinletirilmeleri abalarn anmsatmaktadr. Kiinin

"Artk balayc

bir tinin bulunmad dnemler

ve bylelikle insanlarn birarada yaama
ilikilerinin [yani] toplumun ve onun cemiyetlerinin,
bireylerin ortaklaa abalaryla zgrce, kendiliinden
oluturulmas, bu ortaklaa abalarca tanmas ve
canlln korumas da son bulmaktadr. Bunlar,
canllklarn yitirip donuklaacaklar, d balarla
birarada tutulacak ya da paralanacaklardr. "
balamaktadr;

Gustav Landauer

1. BR TOPLULUGA AT OLMA
Anarislerin "ilerleme"yi sadece retim gcnn gelimesine bakarak, baka deyile bu gelimeyi kstas alarak belirlemediklerini
daha nce de sylemitik; anarislerin ilerleme kstas bireysel ve
sosyal zgrleim srelerinin gelimilik dzeyidir; dolaysyla
da kendi yaamlarn kendileri belirlemi bireylerin topluluu, bu
bireylerin sosyal entegrasyonu da kastedilmektedir. Sanayi devriminin sonular zerinde tartmalara giren daha sonraki anarist
lerde bireylerin belli amalarla ve ilkelerle belli bir topluluk iinde
yaama ve alma birliktelikleri oluturmalar ynndeki talep
iyice ne kacaktr. Landauer'in de toplumun yeniden katmanla
trlmas dncesi, insanlarn birlikte ve ortaklaa yaama biimlerini hayata geirmesi amacnn bir ifadesiydi. Gnmzde sk sk
yaknlan "sosyal knt"y, toplumun bireylerinin adszlap
kimliini yitinriesini, giderek de geleneksel sosyal yaplarn zlp dalnasn anaristler gittike artan brokratlamann, toplumun merkeziletirilip devletletirilmesinin ve insanlarn kapitalist

156

ekonominin gereklerine hi saknca grlmeden boyun edirilme

lerinin sonucu olarak deerlendirirler.
Anaristlerin, ortaklaa, birlikte yaamaktan neyi anladklarn
kavrayabilmemiz iin nce onlarn kendilerine zg toplum anlayiarna bir gz atmamz gerekmektedir: Daha nce de syledii
miz gibi, anaristler iin "toplum", ok eitli katmanlarla yapla
m, hiyerarik dzenlenneden uzak ve kendi kendini yneten
birimlerin zgrlk dzenidir; ve bu zellikleriyle, tahakkmc-merkeziyeti bir zorlama ve dzensizlik mekanizmas olarak
anlalan "devlet"ten ayrlr. Anaristler toplumun tabannda yer
alan sosyal-ekonomik birimlerin anlamn sk sk cemiyet, cemaat,
topluluk, birlik, ortaklaa yaama birimi, dernek vb. anlamna
gelen "Gemeinschaft" kavram ya da ilk azda "komn" anlamna
gelen "Gemeinde" terimiyle karlamaya alrlar. Ancak, daha
nce "liberalist" bir toplum tipi iinde snflandrdmz bir toplum anlayna bal kalan Tnnies "toplum" ile yukarda szn
ettiimiz, ortak yaama ve alma birimlerini iki ayr olgu olarak
kar karya getirir. Ancak anaristler kendilerine zg toplum
kavramanna bal kalarak, "toplum" ile yukarda szn ettiimiz
ortak yaama ve alma biimlerini kar karya getirnezler.
Tnnies 'e gre toplum ile bu sosyal birimler arasndaki fark,
ikincilerin iinde insanlarn "bar bir tarzda yan yana yaamalar
ve oturmalar", ancak birbirleriyle "zde" balanm olmalar ve
kiisel ykmllkler almalardr. (1923 39) Sz konusu sosyal birimlerin "doaca verilmi ilikilerle" belirlenmi olmalarna (akrabalk ilikileri, aile ilikileri, komuluk ve dostluk ilikileri vb.) ve
insanlarn ortaklaa "beraberliklerine ve almalarna" dayanmalarna karn (1923, 4 ), teki sosyal birim olan "toplumda" kiisel
olarak birbirleriyle bu trden balar bulunmayan insanlar yan
yana, hatta birbirlerine kar bir konumda yer alrlar: " ... burda herkes kendi banadr ve kendi dnda kalan btn tekilerk kar
karya olmann gerilimi iindedir. Faaliyetlerinin ve glerinin
alanlar kesin bir biimde birbirlerininkinden ayrlmtr." (923
39) Tnnies'e gre toplum mbadele ilkesine (do, ut desf dayand iin topluluktan farkldr. (1959, 87)
-r-.......______

----~-----

do, ut des: lat; [sen de bana bir ey veresin diye sana veriyorum) Eski
Roma'da szlemelerde uygulanan hukuk forml. {.n.)

157

Tnnies'in toplum kavramn anaristlerinkiyle karlatrd

nemli farkllklar grlr. Anaristler toplumun bir sistem
olarak yaplamlndan birbirine rlm ok eitli ilikilerin
ve balarn varln anlarlar. Buna karlk Tnnies toplum deyince, bireylerin birbirlerinden aynlmas ilkesini ve bunlarn sadece
mbadele kadaryla birbirleriyle balantlar kurma durumlarn
anlar. Toplum kavramnn zellikle Kropotkin ve Landauer'de karlatmz gibi sosyal, daha dorusu sosyaliste bir ierie brndrlmesi eilimlerine (mbadele, yan yana ya da birbirine kar
olma ilikilerinin altn izen) Tnnies 'te rastlamyoruz; geri sosyalist anaristlerde de mbadele olgusu ancak zgr uzlama ve
anlamalar ilkesi zerinden gerekletirilmek kouluyla karmza
kar, ancak daha nce de belirttiimiz gibi bu mbadele insanlarn
ylece yan yana ve birbirlerine kar olduklar bir sosyal ilikiler
zemininde deil, karlkl dayanma ilkesi zerindeki yardmla
ma zemininde gerekleir. yleyse Tnnies'in toplum kavram,
sosyalist anaristterinkinden ayrld gibi, nemli bir yenilik getirmemektedir; ancak onun zerinde durduu "sosyal topluluklar"
kavram anarizmin toplum kavramn iyice belirginletirmemize
yardmc olmak bakmndan bizce nemlidir; bylelikle gerek gnmzdeki tartmalarda gerekse birok anarist tasarmda dile getirilen, yan yana deil de, "birlikte yaama ve alma" sorununu
da zellikle ele almamza da yardmc olabilir.
Mbadele ilkesi zemininde zgr ve bireysel kararlarla gerekletirilmi anlamalarn sadece toplum alannda mmkn olabileceini, dolaysyla da teki temel, sosyal birimlerin (komnlerin, cemaat ve topluluklarn) sz konusu olduu yerde byle bireysel
zgr iradeye dayal anlama ve uzlamalarn olanaksz olduunu
dnen ve bu ilkeye dayanarak da (burjuva) toplumunda bireylerin [dayanma iinde, birarada deil de] "yan yana" ya da "birbirlerine kar" olma olgusunu, sosyal birimlerde olumu topluluklarn
("kiisel")
birlikteliklerinden ayrt etmeyi amalayan
Tnnies'in anlaynn aksine, anarizmintoplum kuram, byle bir
ayrm yaplmasna elverili deildir. Tnnies'in birbirinden ayrd
bu iki alan bir btn olarak alan anarist kuramlarda, serbest
mbadelenin "bireyci" yan korunmutur; yani birbirine kar olma
mzda

158

urayla, ayn ekilde

birarada ve birbiri iin varolma, baka deve aidiyetlik uraklar da bu kurarnlarda ierilir.
Bylelikle anarizmin toplum kavramnda, hem kiinin kendisini
birey olarak dayatmas olgusu, hem de bireylerin bir sosyal topluluun iinde teki bireylerle sosyal bir btnlemenin paras olmas olgusu beraber yer alrlar.
Landauer'e baklacak olursa, ademimerkeziyeti bir biimde
yaptam bir toplumda, bireyin otorite yoluyla zorlanarak bir sosyal toplulua kattrlmasnn deiik biimlerine olduu kadar tahakkmc ideolojilere kar da kiinin kendisini birey olarak dayatmas iin bir neden bulunmamaktadr. Merkeziyeti yapdan
arndrlm byle bir toplumda tahakkm yoluyla bireyin sosyal
beklerle zorlanarak btnletirilmesine kar kmasna gerek kalmaynca, kiinin kendini dayatma, kabul ettirme biimi olarak anlalan bir bireycilik anlaynn da ilevi kalmamtr. Tek tek bireylerin sosyal topluluklada btnletirilmeleri, Landauer'in
sosyalizm taslanda yer alan sosyal hedeftir. Ama bu ayn hedef,
bir yandan Landauer'in "kukucu gizemcilii"nin erevesi iinde
yer alrken, ayn gizemcilikte dile getirilen bir zlemin, dnyay
bir btn olarak yaama zleminin de bir parasdr. "nsann en
derin, en gizli mlk, yaayanlarn byk topluluudur; onun kan
ve kan bana bal komndr. Kan, sudan daha koyudur; bireyin
kendisini iinde bulduu topluluk, devletin ve toplumun zayf etkilerinden ok daha gl ve soylu ve ondan ok ok daha eskidir."
Landauer (1978 b, 17)
Bu trden metin blmlerinde, Landauer'in dncelerinin o
zamanki genlik hareketi evrelerinde yaygn olan dncelere ne
kadar yakn olduu iyice belli olmaktadr; sz konusu genlik hareketinin zgrleimci eilimlerini ayklayan nasyonal-sosyalistler,
geri kalan dncelerden, bireyi otorite kullanarak bir sosyal toplulukla btnletirme ideolojileri dorultusunda yararlanmlardr.
Sosyal bir toplulua ait olma dncesinin, (bireyi btn iinde
yok etme anlaynn) ideolojiletirilmesi, aslnda bireysel yann ne
kadar nemli olduunu gstermektedir. "Yeni" tarzda bir sosyal
topluluk oluturma talebinin zgrleimci, bir ilev ve anlam ta
yabilmesi iin, byle bir toplulua giden yolun bireyin zgrleyile dayanma

159

mesi sreci zerinden gemesi ve topluluk derken bamsz, kendi

bana buyruk bireylerin zgrce anlama ve uzlamalarn kastetm~si gerekir. teki sosyal topluluk tasarmlarnn hepsi totaliter olmaktan kurtulamazlar.
"(Halk) bir kitle olarak her zaman bireyselliin, zgr,
serbest insiyatifin, zgiinln ykcs olacaktr."
Emma Go ldnan

2. KNN KENDiNi BiREY OLARAKDAYATMASI

Anarizme

iyice damgasn vuran bireycilii "kk burjuva" nitelikli bir olgu olarak reddetmek, onu, devletin bireyi zor yoluyla genelle btnleme giriimi karsnda etkin bir are olmaktan karta
caktr. Otoriter "reel sosyalizm"'e yaknlk duyanlar, bu trden,
her eyi bir kefeye koyan kaba snflandrmalar sayesinde, reel sosyalizmin bireysel zgrlkleri kstlama giriimlerine kar kacak
anti-otoriter bir eletiriyi de daha batan karalamlardr. te yandan devleti anlayla rgtlenmi ve yaplam bir toplumla bireyin itirazsz btnlemesini demokratlar da, hatta zellikle demokratlar bir yurttalk grevi olarak alglamaktadrlar; oysa bu
btnletirme, kimi durumlarda devlet gc ve iddetiyle muhatap
kiilerin istemlerine ramen gerekletirilir. Zorunlu askerlii ve
eitimi dnmek yeter. Demokratlarn "komnizm"de bulunmad
n ileri sre ~re dillerine pelesenk ettikleri zgrlkler, hibir
ekilde, bireyin kendi yaamn kendi bildii gibi belirlemesi anlamna gelmemektedir.
"Kk burjuva" ideolojisi diye bir kenara atlmas, en az anarizmin bireyciliinin atlmas kadar olanaksz bir baka bireyci
tutum da, tekin bir kezliiyle, "biricikliiyle" kendini dayatmas
anlamndaki bireyciliktir; zellikle de bireylerin ilevlerinin toplumun dili mekanizmasnda bir bakasyla deitirilebilecek bir
ark dzeyine indirgendii kapitalist bir toplumda kiinin kendini
birey olarak dayatmasnda, insann kitlesel retim, kitlesel tketim,
kitle iletiim aralar ve benzer olgular etkisiyle "tekboyutlulatrl
mas"na bir kar kn dile getirilmesi sz konusudur.
Anarizmde kiinin kendini birey olarak dayatmas, dorudan
160

bireyin kendi adna ve mevcut karlar dorultusunda [Stirner

buna "kendilik" ve "bencillik" diyor] (1979,77) bireyin hiyerarik
dzlemde ben'in stnde yer alan her trl kurumca, ayrca dinler,
idealler, "izmler" ve baka btn "hakikatler"ce teslim alnmasna,
bir tepkidir. Stirner yle yazyor: "Benim iin hakikat diye bir ey
yoktur, nk benim iin benden te hibir ey yoktur!" (1979,
399) Bir ideal olarak "zgrlk" bile, hatta insanlarn zgrletiril
mesi talebi bile, somut ben'i bir "hakikat"e tabi klar ve Stirner'e
gre bireyin "bencilliine" ve "hazzna" aykr dp, zorlama ve
esarete dnme tehlikesini ierir: "Bunu iyice dnn ve bayraklarnzn zerine, zgrlk hayalini mi, yoksa bencillik, kendilik
kararn m asmak istediinize karar verin ... zgrlk romantik bir
yaknma tns, tednyaya ve gelecee dnk bir umuttur ve umut
olarak kalacaktr; kendilik ise bizi engelleyerek yolumuzu tkayan
btn zgrlkleri kendiliinden hertaraf eden bir gerekliktir."
(1979, 180) Bu kendi bana buyruk, bamsz ben anlay birok
anarist kuramda etkin bir konumdadr. nerilen zgr toplum modelleri, "kendilik" ve "bencillik" ilkesine karlk gelirler.
Byle yorumlanabilen bir bencillik "burjuva kazanm hrs"
olarak yanl anlalnad ve ideal dzeyine ykseltilmedii
(Mackay'da olduu gibi) ve Stirner'de olduu gibi olumsuzlayc
[ideoloji] eletirisi olma zelliini koruduu srece, hibir ekilde
bir kk burjuva ideolojisi saylmaz. Bu bireycilik, insan ihtiyalarnn, inan dogmalarna feda edilmesine kardr; bireyin kendi
kendini belirlemesi olgusunu insan trnn zgrletirilmesi konusundaki kendine zg anlaya tabi klan bir hmanizme katlmaz;
genelin karlar ve iyilii hayallerine bireyin feda edilmesinin her
biimine ve tahakkmden arndrlm bir toplumun kurulmas srecinde bireyin bir amacn aracna dntrlmesine kar kar:
"Bu bireyciliin gz pr dikkat solun zerindedir... Hem sava isterisine kaplm kapitalizmdeki hem de totaliter brokrasideki insann tehdit altndaki varln anmsatr." (Bannour, 1974, 244)
Stirner'in "benden te hibir ey yoktur" deyiinde dile gelen
ve her trl tahakkm kurma istekleri karsnda yer alan zgrlk
cokusu, hemen hemen btn anarist kurarnlarda yer alr ve -biraz
da abartlarak-zgrlk taleplerinin iyice bytlp insan bireyinFll/Daba Az Devlet Daha ok Toplum

161

de var olan bir tr tanrsal, mutlak bir g olarak yorumlanmasna

yol aar. Ama zgrlk olana ne kadar snrsz ilan edilirse edilsin, bu tutum zgrl belli sorumluluklarla ilintileyen eletiriyi
nlemez. Landauer, sosyalizmin determinist anlaylar karsnda
bireyi ama koyan ve bu amalar zgr eylemleriyle gerekleti
ren bir kerte dzeyine ykseltir. Hibir ey, bireyi eylem ve dn
celerinin sorumluluundan kurtarmaz; ne bireyin sosyallemesi ne
de maddi toplumsal ilikiler. Birey bir yandan yaamsal deer ta
yan toplumsal koullar rgdeyip dzenleme greviyle ykmldr, te yandan maruz kald smrnn ve katland tahakkmn sorumluluunu tar. Emma Goldman bu anlamda u sonuca
varyor: "Ama ben bir avu asalan deil, kitlenin kendisinin bu
korkun koullardan ve ilikilerden sorumlu olduunu iddia ediyorum." (1972, 190)
Bu dnce Goldman', kitleyi kmserneye ve horgrmeye,
"ounluun erdemi masal"n kknden reddetmeye gtrr. "Elbette, otorite, zorlama ve bamllk, kitleye dayanr; ama zgrlk, bireyin zgr geliimi, zgr bir toplumun douu hibir
zaman kitleye dayanmaz ... youn, salam bir kitle olarak halk, insanlarn sesini bastrm, ruhlarn boyunduruk altna alm, bedenlerini zincire vurmutur. Kitle olarak halkn hedefi her zaman, hayat tpk l gibi tekdze, boucu, tekbiimli hale getirmek
olmutur. "(Halk) bir kitle olarak her zaman bireyselliin, zgr,
serbest insiyatifin, zgnln ykcs olacaktr." (1972, 190 )
Goldman, kitleden ya da demokratik ounluktan gelecek deitirme hareketlerinin olabilirlii konusunda umutsuz olup,
"aydn aznlklara" ve zgr bireylere bel balar: "Uygarlk, bireyin ya da birey gruplarnn, devlete bask altna alnm ve devleti
ycelterek hipnotize olmu ounlua kar verdikleri srekli bir
mcadeledir." (1977, 65) Grld gibi birok anaristin kitleye
ve "ounluk demokrasisi"ne ynelttii eletiri ilkece sekinci bir
anlaytan kaynaklanmaktadr; ama bu sekin bir aznln oun
luk zerinde egemenlik kurma istei anlamnda alglanabilecek bir
sekincilik deildir. Bireyin kendini dayatmas ve kendi kendini
belirleme taleplerini ounluun kararna brakmamakta direnmesi
anlamnda bir sekinciliktir.
162

"Drst ve namusluysalar anarist deillerdir,

drst ve namus lu deillerdir."

anaristsefer

Lucia Sanches Saornil

3. KADININ ZGRLEMESi VE ANARiZM

spanyol anaristleri "kadnn zgrleimi konusunu hibir zaman
umursamadlar." Bu dnceler spanya i savann en nl anaristi

Buenaventura Durruti' nin

Bir

kadn spanyol anaristi

eine ait. (Enzensberger 1981, 96)*

bu deerlendirmeyi doruluyor ve
anarislerin kuramsal dzlemdeki her trl tahakkmden kurtulma
talepleri ile somut, asl dnceleri ve babaerkil tutumlar arasnda
ki elikiyedikkati ekiyor. Vard sonu u: "Drst ve namusluysalar anarist deillerdir; anaristseler, drst ve namuslu deillerdir." (Saornil 1979, 54) Kadnlar hakkndaki dncelerine
bakarak, kim anaristtir, kim deildir, diye ayrmaya kalkacak
olursak, btn anarist klasikierin anaristliinden eser kalmaz.
Bize bir de Latin lkelerinde gzlemlenebilen iyice belirgin bir
maoluk ile militan, iddet yanls anarizm arasndaki ba ok ilgin geliyor. Gney Amerika'da da anarislerin eylem biimleri,
rezil-saldrgan bir "erkeklik megalomanisiyle" balantl olarak ortaya kmtr. nsann aklna, devlete, smrye, kiliseye ve benzer kurumlara yneltilen anarist direncin, egemenlik ve tahakkmden kurtulma fikrinden ok, bir erkek-oven tavr olarak,
zgr erkein elini kolunu balayan her kstlamaya kar duran bir
maoluktan m kaynakland sorusu taklnadan edemiyor. Byle
alglandnda, anarislerin hedefi, artk ne erkein ne kadnn her
trl egemenlikten, tahakkmden kurtarlmas deil, erkein geleneklemi sosyal rollerin gerektirdii davrana uygun olarak hibir ekilde snranmakszn serbest bir erkek olarak dilediince
davranabilmesidir. Ukrayna'daki Machno-Hareketi'nde de askerlerin (kaba gce dayanarak rza geme olaylaryla birlikte) ovenist,
insafsz, vahice davranlar gsterdikleri rapor edilmitir. Ayn o
venist- sava zihniyetten bugnk anaristler de pek kurtulmua
benzememektedirler. nsan bugnk anarist yaynlardaki resimlere bakp da Superman'a benzetitmi bir Bakunin'in adalderini gsteriini ya da yabani bakl sakall erkeklerin sngl silahlarn

163

havaya kaldrm temsili resimlerini grdke, bugnklerin o

gnkleri pek de aratmarln dnmeden edemiyor. Bu yaynlar
daki kadn dostluu anlay bol kadn resimli dergilerdeki anlay
a olduka yakn dmektedir.
Kuramsal, daha dorusu ideolojik dzlemdeki kadn aalay
c tavryla anarizmin "klasii" Proudhon'un birincilii kimsey~
kaptrmayacandan emin olabiliriz. Proudhon 'un aptallk derecesindeki babaerkil kafadaki dnceleri, anarist hareket ve ii ha. reketi iindeki tek tk eletirilerin dnda pek bir tepki grmemi
tir. Simone de Beavoir Proudhon'un sosyalist kadnlara olanca
gcyle saldrarak ve kadnlarn siyasal-toplumsal angajmanlarnn
kendi rollerine ilikin anlaylarnn karsna, kendi "gerek"
kadn ve anne anlayn kartarak kadn hareketi ile sosyalizm
arasndaki sk birlii kopardn yazar. Proudhon'a bakacak olursak kadna uygun iki yaama tarz vardr: Ev kadn ve anne olarak
yaamak ya da fahie olarak (de Beauvoir 1981, 125 ve 136, Proudhon 1966, cilt 2, 329)1
Proudhon, sosyalist ve feminist d'Hericourt'a yazd bir mektupta, erkein ondan stn olduunu, kadn olarak kavrama yeteneinin erkeinkinden deersiz olduunu ileri srer ve kadnlara:
" ... bit erkekler sizleri bornumuzla drtkleyip oraya yneltmezsek, eylerin zn kavramaktan yoksunsunuzdur" der. Erkek "kadnn doutan tembelliini, arkanlln" amay . bilmelidir;
"ama bunu ou zaman baaramaz." (Aktaran Dejacque 1980, 91)
Ama anarist Dejacque rneinde grdmz gibi, Proudhon'un
bu "gerici aptallna" kar kanlar da olmutur: "Erkein sz konusu olduu yerde erkeke ve her z!man hazr ve nazr olan
zekanz, sz konusu kadn (lar) olunca adeta idileiyor." Dejacque, kadnn ve erkein zgrlemesi sorununu, "her iki cinsin insani zrrn kurtuluu" sorunu olarak alglar (1980, 90) ve bunu
anarizmin amac olarak anlar. Proudhon 'a " ya kendinize anarist
demeyin, ya da sonuna kadar anarist kaln" arsn yapar. (1980,
98)
'
Bakunin, Kropotkin ve teki anaristler, kadnn erkeklerle eit
haklara sahip olmasndan ve zgrlemesinden yanadrlar. Ama ie
somut dnce dzleminden baknca bunlarn da ne kadar babaer1.64

kil kafal oldliklar hemen belli olmaktadr. Kropotkin bu sorunu

ev ileri erevesinde ele alr: "Kadnlar kurtarp zgrletirmek
demek, onlar mutfak ve amarhanedeki onur krc ilerden kurtarmak demektir. .. " (Tarihsiz, 141) Ama bunu gerekletirmenin
yolu Kropotkin'e gre sz konusu ileri erkee de bltrmek
deil, ie makineler sokmak ve mutfa bytmektir; bu da kadnn
daha nce erkein yklendii ilevleri yklenmesini sa_lamak
amacyla deil de, ocuun eitimine daha fazla zaman ayrabil
mesi amacyla dnlmtr. "Kadn zgrletirrnek demek ona
niversitelerin, malkernelerin ve parlamentonun kaplarn amak
demek deildir." (Tarihsiz, 141) Kadnn her alanda erkekle eit olmas, dnme kapasitesini aan bir sorun olarak grnyor; stelik kadnlarn anarist harekete ksa sre nce bizzat aktif olarak
katlm ve anaristlerden kadnn eit haklara sahip olmasn talep
etmi olmalarndan hemen sonra ileri srlm dnceler bunlar.
Yzyln banda zellikle ABD'de etkin ve etkili olan Emma
Goldman' nemli klan balca etmen, ii hareketi iinde tabula
trlm bir alan oluturan cinsellii tartmaya amas; "gerek cinsel" alannn gerekse kadnn basklardan arndrlp zgrletiril
mesi sorununu, egemen hiyerarik yaplarn ortadan kaldrlmas
sorunuyla birlikte ele alnmas gereken bir grev olarak grmesidir. Goldman ok saydaki konferans ve yazlarnda insann ihtiyalarna uyurulanm zgr bir cinsel ahlaktan yana kmtr.
Goldman cinsel basky [iffetlilii] burjuva mlkiyet ve sahip olma
duygusuyla, bu temelde kurulu ahlak anlayyla ilintilemi ve
kan-koca ilikisini fahielik ilikisine benzetmitir. "Fahie de
tpk, solup gitmi yal biikire gibi ahlak anlaynn kurbamdr.
Gelgelelim fahieye yaplan muamelenin tarz deiiktir; zellikle
de kadnlar, kendilerini bir dii olarak alglayp ailenin kutsal ah
rnn ats altnda haftada 15 dolara, evlilik d ilikilerde ise her
bir dolara bir kullanm nesnesi olarak satmaya zorlayan mlkiyet
ahlak yznden." (1977, 59)
Birok kimse ilk sosyalistlerden Fourier'i (1772-1837) kadnn
zgrleim hareketinin en kararl savunucularndan biri olarak
grr. Fourier, insann cinselliini deerlendirirken, bunu iin iine
kadn da katarak yapar. Aydnlanmac anlayn aksine insan, sa165

dece akln belirledii ve aklna dayanarak hareket eden bir varlk

olarak alglamayp ayn zamanda onun sosyal karakterinin de kurucu eleri olan "drtlerin" ve "tutkularn" btnln temsil
eden bir varlk olarak kavrar.
Gelgelelim kadnn kurtuluunun cinselliin yceltilmesiyle
ilintilenmesi, kadnn bir insan olarak her ynyle zgrlemesi
anlamna gelmemektedir. Bu trden yaklamlarda duygular ve
cinsel duyarlyla erkee gre szde daha nde olan kadnn, daha
ok sadece erkek asndan tad cinsel ilev incelenir. Szgelimi Fourier insann (erkein) cinselliini deerlendirirken, onu tek
bana ele alnayp iin iine kadn da katar, ama dii cinselliini
erkein kullanmna en elverili bir biimde sunabilmek iin kl
krk yaran karmak dzenlemeler getirir. Fourier "mal sahibi",
"dolama sokmak" gibi ifadeler kullanr. (Fourier 986, 80- 98)3
talyan anarko-komnist Rossi de (1855-910) bu konuda Fourier gibi olduka tartlr grler ne srmektedir. Rossi genellikle aile biimlerini, evlilii ve cinsellii eletirir ve cinsel basklarn
ortadan kaldrlmas giriimlerine tayin edici bir nem verir. " ...
Tpk ekonomik ilikilerin 9.yzyln sorunlarn oluturmas gibi
belki duygu ilikileri de 20. yzyln en canalc sorununu olutura
caklardr." (1978, 246). Tekeli bir cinsellik anlaynn almas
yolundaki taleplerin ve bunlarn dayandnld gerekelerin komnist ilkelerle desteklenmesi, baka deyile mlkiyet ve sahiplenme,
ilikilerin devrimci dnmyle birlikte kadnn tek bir erkee ait
olmaktan kartlarak, mallarn ortak blld bir topluluun
erkeklerinin hepsine ait olmasnn amalanmas, dorusu alabildiine grotesk bir etki yapyor. Proudhon da bu anlamda "zgr, serbest ak"n gerekletirilmesi taleplerini "kadnlar topluluunun"
oluturulmas olarak anlar; bu da kadnn cinselliinin kolektif
erkek gcnn belirleyiciliine boyun emesi demektir.
Bir yandan kadnn zgrlemesini talep ederken, te yandan
"'akta serbestlik ve zgrlk" aramaya kalkan anaristlerin,bu amazna spanyol anaristi Saornil dikkati eker. Kadn anarist Saornil, "ahlaksal" ve sosyal dnmlerle birlikte ele alnmayan
"serbest, zgr ak"a kar kar; nk erkekler kadnlara kar
atalar ve ncileri gibi davranmakta ve cinsellii "cinsel organla166

ra" indirgemekten kurtulamamaktadrlar. (1979, 56) Saornil bu grlerini kadnn "kendi bana buyruk" olarak kendini rgtlernesi
ve kendi kurtuluunu gerekletirmesi dncesiyle tanmlar.
Proudhon gibi anarislerin yan sra, Bakunin, Kropotkin ve
benzerleri gibi baka konular sz konusu olduunda dnsz radikal devrimci kesilenlerin, cinsellik konusundaki dar kafal, gerici
anlaylarn ve tavrlarn bir tutarszlk belirtisi olarak deerlendi
rip olup bitende yle skandal saylacak bir yan olmadn ileri srebilmemiz iin, Fransz ihtilalinden nce ve ihtilal srasnda kad
nn siyasal ve sosyal alanlarda erkeklerle eit konuma getirilmesi
talepleriyle ilintili sorularn gndeme getirilip enikonu tartlm
olmamas gerekirdi; ya da daha o zamanlar "solun" erkek oveniz
mine kar km bir kadn hateketinin gereklememi olmas;
kadnn kurtuluuyla birlikte insanln geni lekli toplumsal
kurtuluun un' mmkn olabileceini dnm erkeklerin varolmam olmas; dnr Mill'in "kadnn [cinsel] bamll" (1976)
trnden yazlar yazarak kadnn kurtuluundan yana olanlarla
buna kar olanlarn kutuplamalarna yol amam olmas gerekirdi.4 Anarislerin bu konudaki gerekleri gzard edici ve apak
gerici tutumlarnn skandal saylmasnn bir nedeni de, zgrlkten
yana radikal tavrlar taknm olmalarna karn, sra kadnn kurtuluu sorununa geldiinde, bu alandaki taleplerin gerektiinden ok
ok gerilere dm olmaktan da teye, bu talepleri yer yer eletir
rnekten bile geri kalmam olmalardr. Her ne kadar anarizm siyasal bir kurarn olarak, feminizm ile anarizmin, erkek ve kadnn
kendi kendilerini belirleme haklar ile sosyalizmin birlemesini kanlmaz bir kader gibi alglam grnse de, anarist anlayn insan eksiksiz zgrletirme ideali, somut taleplerin ve analizierin
sz konusu olduu yerde zmsz kalr. Marksizmde olduunun
aksine, anarizmin sz konusu olduu yerde kadnn zgrleme
hareketi ekonomik-politik devrime baml klnamaz ve devrim
kouluna balanamaz ve marksist ekonomizm anlaynn temeli
stnde ana elikiler, tali (yan) elikiler aynnma gidilebilir,
oysa ayn ey anarist dnce temelinde olanakszdr.
Bu nedenle ABD'deki sosyalist ynelimli feministler bile kendilerini ounlukla anarist olarak grmlerdir. Bunlar, Marksizm
167

ile feminizmi, yani hiyerarik kurulmu otoriter rgtlenme yapla

ile zerk, kendi kendine rgtlenmi bir kadn hareketinin ba
datrlmasn olanaksz saymlardr. Feministler retim aralar
nn toplumsallatrlmasnn ardndan ataerkil egemenliin ve
anlayn ortadan kalkabileceine pek ihtimal vermemiler, ve " ...
radikal feminizmin, bir tr anarizm ile, sosyalizmin arbasan uygulama biimleriyle olabildiinden daha iyi badatrlabilecei"
. (Ehrlich 1982, 82) sonucuna varmlardr. rnein feminist Chesler de bu anlamda kendini bir anarist olarak alglar (272).
Hatta "anarist feministler", ii kadnlarda "sezgisel bir anaristlik" olduunu ileri srecek kadar ileri gtrrler ve kadn hareketinin yeniden "siyasetin o bildik, eski, erkeksi yolunu izlememesi iin" feminizm ile anarizm arasndaki ban grlmesini
isterler. (Kornegger 1982, 54) Buna karlk, Firestone gibi kendilerini hala marksist olarak grmek isteyen feministler, tarihsel materyalizmin kapsamn "geniletmeden" (1975, 18) bylece de onu
(tarihsel determinizm anlayna bal) znqen saptrmadan edemezler.
r

"Eitim bir kiinin teki kiiye zorla,

etmesidir... "

(ddet

yoluyla etki
Leo Tolstoy

"insanlarn

belli kalp ve klielere gre bile bile

biimiendirilmesi anlamndaki eitimin verimsiz, haksz ve
olanaksz olduunu ispat etmek istiyorum. Eitim hakk
diye bir ey yoktur. "

Leo Tolstoy

"Eitim

tahakkmdr, ister zorlamayla olsun, ister

zorlamasz. "
Ekkehard von Braunmhl

4. OCUUN ZGRLEM
Erkee gerek sosyal gerek siyasal gerekse de aile ilikileri bala
mmda ayrcalkl bir konum tanyan ataerkil zihniyete feministlerden yneltilen eletiri, kadnn gnlk yaamn pratiinde onur ve
haysiyetinin hie saylmasna, kadnlara kar iddet kullanlmas
na, topluma egemen erkeksi-ovenist bilin yaplarna ve davran

168

modelterine kar. kmaktadr. Ksacas, erkein kadn zerindeki

tahakkmnn eitli biimleri analiz edilip eletirilmekte, ama bu
arada ataerkil tahakkmn bir baka uzants gzard edilmektedir:
ocuk zerinde kurulan tahakkm ve bask. stelik ocuklar da en
az kadnlar kadar aalandklar, ocuklara da en az kadnlara uyguland kadar iddet uyguland ve yetikinlerin tahakkmc
zihniyetlerinin, kadn dmanlnda belir.ginleen bilgisizliin ocuklar konusunda da geerli olmasna karn, tahakkmn bu aya
gzden karlmaktadr. Ataerkil yapl ailede erkei tek sz sahibi
yetke olarak gren anlay, babann kararlar alma ve uygulama
aamasnda henz erikin olmayan ocua uygulad bask ve
zorun kapsam ve erevesini ok geniletir. Anayasalarca gvence
altna alnm insan haklarndan, erikinlik snrna ulamam ocua ok kstl bir pay dmektedir.
Devlet tahakkmn ve egemenliini kesin bir kararllkla reddeden, ama i erkein kadn zerindeki tahakkm ve basksna gelince elleri kollar balannakla kalmayp durumun srmesinden
yana tavr koyan anaristlerin, ocuklar zerindeki basknn sz
konusu olduu yerde de tutumlar bundan farkl deildir. Kadn
zerindeki tahakkm konusunda geree bylesine gz yuman bir
politika izleyen anaristterin (erkek-) ovenizmi, tahakkm biimlerine yneltilen radikal taleplerin de inanlrlna glge dr
mektedir. Birok anarist gnmzde kadnn zgrleimi konusunda srdrlen tartmalarn dzey olarak iyice gerisine
dmekle kalrriamakta, gerek "(eitim) konusundaki anlaylar"
gerekse yetikinlere zg ovenist dnceleriyle gnmzn yerleik zihniyetiyle tam bir uyum iinde bulunmaktadrlar.
Kadnlar zerinde erkek tahakkm kurma talepleri gnmzde
apak ileri srlememektedir. Yetikn kimselerin, ocuklar (ve
vesayet gerektiren insanlar) -bunlar istesin istemesin- kendi bildikleri gibi eiterek bunlar "arzu edilen" birer kii yapma isteklerine ise kimsenin t kmamaktadr. Bu dorultudaki talepler, gnmzde aka bask ve tahakkm kurma isteklerinden farkl
olarak hi ekinmeden ileri srlebilir!er. ocuklar "istenilen",
"arzu edilen" insanlar olarak yetitirebilmek ya da yetikin "asosyal" kiileri ie yarar yurttaiara dntrebilmek iin, gnmzde
169

uzmanlk

ve bilim

dallar, olabildiince

ince, zekice

hazrlanm

bask ve tahakkm yntemleri kotarp durmaktadrlar. zellikle de

bu sorunsal alannda gerekletirilebilecek, tahakkmcle ve baskya ynelik radikal bir eletiri byk bir nem kazanmaktadr.
Anarislerin bu alandaki eletirileri tpk kadn sorununda olduu gibi, birka nemli istisnay bir yana brakacak olursak, entelektel tutarllktan yoksundur. Geri anaristler, devlet-din kurumu (kilise) ibirliinin oluturduu eitim tekelinin yardmyla
ocuklarn pratikte itaatkar bir kul ve yurtta olarak yetitirilmele
rini sk sk eletirirler, ama anarist pedagoglarn kendilerine emanet edilen ocuklar itaatkar isyanclar ve anaristler olarak eitip
yetitirmelerine bir diyecekleri yoktur. "Eitim ve yetitirmenin"
bu trlsnn ahlaksal ynden hakl olduundan emindirler. Ei
tim ve yetitirme ilkesini tartmasz benimsemilerdir. Anaristler
sadece devletletirilmi okul eitimine ve toplumsal yaama biimlerinin devletletirilmesine kar olmulardr. Tarihsel bir sre
olan, toplumsal yaama biimlerinin devletletirilmesi srecinde,
eitim ve yetitirme byk bir nem tayagelmitir. Eitim yerleik izgiden ve bildik normlardan uzaklaanlar genelle btnletir
meye, onlar yeniden "hizaya getirmeye" yaram, aykr ve uzla
maz tutum ve davranlarn trplenmesini, tekbiimleip tekilerle
aynlamasn salamtr. nsann ikamet ettii yer ile alt
yerin, dolaysyla oturma ile almann, aile hayat ile dardaki,
"sokaktaki" hayatn, kiisel, zel ikamet mekan ile kamusal
meka;n birbirlerinden kopartlp ayrlmas sonucunda, biraraya
toplayc, ortak toplumsal yaplar da yava yava yok olup gittiler;
bir yandan devleti kurumsal yaplar, te yandan kiisel, zel-aile
kurumu yaplar ayr ayr nem kazanmaya baladlar. Ortaklaa yaama biimlerinin devre d kalmasyla, devletin tekin (bireyin) hayatna mdahaleleri daha da artt; ayn ekilde babann ocuk zerindeki otoritesi de iyice younlat.
Bir btn oluturan yaplarn birbirinden ayrlp dalmalarn
dan ve "ocukluk dneminin" kurumlatrlmasndan nce ocuk,
"kentin ve toplumun karmak, ok renkli hayatnn gbeinde yaam", yetikinlerin hayat ve almalaryla dorudan temas ederek hayat renmi, hemen hemen btn toplumsal faaliyetlere
170

katlm

ve " .... ne belli bir ya grubunun yesi olarak ne de herhangi bir iftin zel bir mlk olarak ne kmt." (Meyer, ocuk ve
Devlet Akl, 1981, 13) Bu balarn kopmasndan sonra ocuk ekirdek ataerkil ailenin bir paras olmutur. Bu aile tipi ocuun zel
yaama alann tekilerden ayrarak ve gnlk yaamn akn dilimlere ayrarak ok daha az dzenlenmi, eitlilikler ieren, ortak
komnal bir yaamdan ok, sanayilemenin gerektirdii alma/i
zorunluluuna ayak uydurur. (Meyer, ll) 19. yzyln ak iinde,
ekirdek aile de, adm adm devlete kartlan yasa ve ynergelerce cendere iine alnmtr. Daha nceleri aile babasnn ocuk zerinde kurduu ataerkil otorite, devletin istedii dorultuda bizzat
aile eliyle kstlanrken bu kez devletin ocuk zerindeki etkileri
artmaya balamtr.
Bu anlamdaki devletletirme eilimleri srp gitmitir. ekirdek aile iinde haH1 varlklarn koruyan ortaklamac, komnal,
sosyal bir yaama tarznn son kalntlar da ekirdek ailenin devletin yardmcs ve szcsne dnp aralamasyla yokolup gitmiler bundan byle ailenin ilevleri, "kendi ardllarn [ocuklar
n]
gtrp eitim ve retimi, sal, oyun vb. olgular
tekelletiren kurumlara teslim etmekle snrlanmtr." (Meyer
1981, 22) "Toplumun atomlarna ayrtrlmas", ortaklaa yaama
tarzn paralanmas, devletin yaamn bu alanlarna gittike daha
ok nfuz etmesiyle srp gitmitir. Aile babasnn ocuklar zerinde kurduu tahakkm "Devlet Baba"nn tahakkmne dn
mtr.

Anaristler, ortak yaama biimlerinin devletletirilmesine

dnk bu trden gelimelere kar kmlar, eitim ve yetitirme
nin pratikte devlet ve kilise tarafndan tekelletirilmesini eletir
milerdir. nk bu tekelletirme sayesinde ocuk -sz konusu
kurumlarn eline, ocuklarn eletirel dneeye dayal bir bireysellik oluturma ve dayanmac bir ortak yaama gelitirme ei
limlerini ekirdekten ezme, bunlar bastrarak, ocuu mevcut tahakkmn hiyerarik yaplar iinde gereken yere yerletirme
olana veren aygtlara- teslim edilmi olmaktadr. "Yasal zor uygulama hakknn" devlete baarl bir biimde tekelletirilmesi,
anarislere gre, devletin ya zor kullanarak ya da zor kullanma

171

tehdidi savurarak, kendisine uyulmasn salamasna yarar; eitim

ve yetitirme kurumlarnn tekelletirilmesi ise, amal ve hedefli
ynlendirmeler ve koullandrmalar sonucunda "gnll bir kul:
luk-klelik" yaratr. Kropotkin, Bakunin, zellikle de Tolstoy, Stirner ve Landauer'in dnceleri bu olumsuzluklar gzler nne
serer niteliktedir.
Landauer'e gre okul, "militarizmin ncs"dr; ocuklarn
ruh ve zihinlerini tekdzeletirip aynlatrr ve disiplin altna alr;
asileri ayklar ve ocuklar kapitalist pazarn dayanmay dlayan,
hibir bireysel farkll ve zellii dikkate almayan rekabetine
altrr." (1978 c,40). "Gerici eleri oldumolas ieregelmi olan
hakiki eitim-yetitirme tekeli, acsn ektiimiz bu gnll
kul-kle sisteminin srgitinin asl nedenidir; nk bu boyun eme,
hemen hemen herkeste grld gibi, gnll, -gdselletirilmi
eitim, yetime ve alkanlk yoluyla kazanlm- alkanlk olmasayd, iddet ve zor hibir zaman bir balarna ounluun kk
bir aznln lehine, hemen her eyden mahrum brakld bir sistemi ayakta tutmaya yetmezlerdi." (Landauer 1978, c 41) Landauer,
"devlet ve papazlarca ynetilen okullara alternatif olarak", "okul
kooperatifleri" kurmay nerir. (1978 c, 44)
Eitim ve yetitirmeyle ocuun zerinde kalc bir etki yapma
yolundan Landauer'e gre, anaristler de yararlanmaldrlar. nk
daha nce "gerek bir eitim"den gemeden, amalanan o gelecek
toplumunu gerekletirmek olanakszdr. Landauer de eitim ve yetitirme faaliyetlerinin tmden ortadan kaldrlmasndan yana olmad gibi, mevcut eitim sistemini eletirmekle de yetinmez ve ocuklarn "doru" deerleri, ama ve hedefleri benimseyip
savunabilmeleri iin, "gerek bir eitim"in nasl olmas gereklii
konusunda dnceler gelitirir. Landauer'in "halkn aydnlahlmas
iin halk temsilcisi olarak" yer ald Mnih Konsey Cumhuriyeti'nin ok erken yenilgiye uratlmas, Landauer'in ocuklarda bekledii baarlar elde etmek iin ne gibi eitim yollarna bavurul
masn dndn enikonu aklamasn engellemitir.
Tolstoy ile birlikte en nl anarist eitim uygulayclarndan
ve kuramclarndan biri olan Ferrer (1859-1909), spanya'da "Modern Okullar" diye bilinen kurumlar rgtlemi, bu okullarda o172

cuklar her trl batl inanca ve samala kar koyabilmek iin pozitivist bir anlayn temeli zerinde doabilim arlkl bir eitim
grmlerdir. rencilerin ayrca hem devlet tahakkmnn hem
de ekonomik smrnn nedenleri konusunda aydnlahlmalar ve
mevcut sisteme kar direnmeyi renmeleri ngrlmtr. Ferrer'in ynetip ynlendirdii "serbest okullar", rencilerin gerek
derslerin ierii, gerekse derslerin nasl yaplaca konusunda ei
ticilerle birlikte karar vermelerine olanak tanmtr. Okullarn
aklanan pedagojk amalar, "ocuklar serbest dnebilen, hayatn nesneleri, olay ve gerekleri karsnda kendi zgr dnce
lerini gelitirip kullanabilen", salam temellere dayal birer dn
ce varl olarak yetitirme olarak belirlenmiti. (Ferrer 1982, 131)
"Ama bu" der Ferrer, "ocuun daha eitimin balangcnda kendi
fikirlerini kendisince oluturmasna gz yumacamz anlamna
gelmez" (132) Anarist pedagojinin de (tpk devlet gibi) kendi,
aklanm hedefleri vardr ve ocuun nasl ve hangi tasarm ve
dncelere gre eitileceine ve yaayacana ynelik karar ocua brakmaz. "ocua dnce tohumlar ekmek, daha ok,
retmenin grevidir." (132) Ferrer, bu konudaki dnce tohumlar
nn anarist pedagojinin yardmyla ekilmesinden sonra, "kendi
gelime ynn tayin etme" olanann ocua braklabileceini
syler. (140)5
Anarist Faure de ocuun "ne aileye, ne devlete, sadece kendine ait" olduunu vurgulamakla birlikte, bu temel ilkeyi, "eitimci
nin ocua apak mdahalesi" ve "irade/bilin ynlendirmesi" anlamna gelebilecek bir eitim kavramyla rttrmeyi dener:
ocuk, "hakikati" sevmeyi renecek ekilde yetitirilmelidir. ocuun "soylu, karde, insan" olacak ekilde eitim grmesi gerekir. Bylelikle ocuk aynen Landau er ve Ferrer' de grdmz
gibi, eiticinin eitim idealine tabi klnr; bunun nedeni de, ocuun koullandrlp ynlendirilmemesi halinde, "kendiliinden"
"soylu, karde, insana" dnemeyecei yolundaki zerinde fazlaca dnlmeden benimsenmi ncl ilkedir. ( 1980, 119-121)
Bakunin ocuun yetitirilmesi, terbiye, eitim ve retimi konusunda tpk somut rgtlenme tasarmlannda olduu gibi, tamamen otoriter bir tutum benimser. ocuklarn ya da genlerin kendi
173

hayatlarn her ynden kendilerinin belirlemeleri olasl zerinde

hi kafa yormaz. Bu rtne ermemi gen insanlar zerinde tahakkm ve otorite kurmann zorunluluuna inananlar arasnda yer alr.
Bakunin'de devlet ve kilise tahakkmnn yerini, toplumun bask
ve otoritesi alr. Geri Bakunin anne babann " .... ocuklarn yanlarnda alkoymaianna ve onlarla ilgilenmelerine"ne razdr, ama bu
ancak, anne babann kusurlu davranlar sonucunda ocuklar ile
anne babay birbirlerinden "ayrma" hakkna sahip olan ve ayrma
ykmll tayan toplumun vesayeti ve en t dzeydeki denetimi kouluyla mmkndr. (1979, 22) Toplumun vasilii, eitim
retim ve yetitirmenin ama ve hedeflerini belirleme faaliyetlerine kadar uzanr.
Bakunin bu yeni toplumda, okula, rencilere ideolojik dzlemde uyum salatma ilevini ykleyip, eitim ve retim yoluyla
"iradenin koullandrlp ynlendirilmesinden" yana kar; ama
kar olduu ey ocuun iradesinin grnrde yanl bir ideolojiyle koullandrlmasdr: "Okul, kilisenin yerini almaldr", u
byk farkla ki, " .... okulun eitimi ve dersi... sadece ve sadece,
ocuklarn erikinlemelerinden sonra gerekten zgrlemelerine
hizmet edecektir." (1979, 22) Grld gibi Bakunin, ocua
nce herhangi bir zgrlk tanmaz; ocuk nce eitilerek zgrl renmesi gereken "eksik ve yetersiz bir insandr". Okulun ocuu "kusursuz, tamamlanm bir insan" olacak ekilde eitmesini
salayacak eitim ilkeleri ve ierikleri, ocuun anarist toplumla
uyum ve uzlama iinde yaayabilmesini salayacak eitim ve ilkelerin aynsdrlar.
Her renci "kuramsal (bilimsel)" derslerin yan sra "sanayiyle
ilgili pratik" derslere de katlmal, bylece hem "anlama-kavrama
becerisi bulunan hem de bilgi sahibi olan ii"yi yetitirme biimindeki eitim-retim amalar yerine getirilmelidir. (1979, 202)
Pratik ders, sanayi kesiminde almay da iermeli ve renciye
btn sanayi kollarn tantmaldr; kuramsal dersler ise bir tr
tarih ya da felsefe tarihi der~i tarznda yaplmal ve ocuu otorite
basksndan zgrle gtrmeli, bylece ocuklar kiiliklerini
"adm adm kusursuz bir zgrle" doru gelitirebilmelidirler.
(1979, 202)

174

Demek ki Bakunin'e bakacak olursak, anarinin mmkn olabilmesi iin, belli bir inan ve dnce biiminin sistematik olarak
ocuun kafasna yerletirilmesi, baka deyile bir eitim-retim
koullandrmas ve ynlendirmesi zorunludur. Bakunin kk ya
taki "eksik insanlarin" mesleklerini serbete semelerini ngrmemie benzemektedir. Byk yataki renciler iinse bir yanda
okul zorunluu srerken, bir yandan da alma mecburiyeti ngrlmektedir. "Ayn zamanda herkes hem kuramsal hem de pratik
dzlemde kendisine en uygun grd ve kendisi iin en ok ey
ifade eden sanayi dalnda renim grp bilgisini artrmal ve
renciyken hakettii paray da byynce almaldr." (1979, 22)
Yeteneklerini komnal topluluun hizmetine sunma zorunluu;
genlerin erikin olmadklann varsaymak ve anarist toplumun ruhuna uygun otoriter bir eitim dnmek Bakunin'in eitim ve
retim konusundaki grlerinin zeti saylr. Kropotkin de, Bakunin ile yer yer rten grlerinde, zgrle gtrecek
koullandrlm ve ynlendirilmi bir eitimden yanadr. Karlkl
dayanma ve yardmlama temelinde bir ortak yaamay mmkn
klacak bir ahlak dersinin okullarda okutulmasn tavsiye eder. Kropotkin karlkl yardrulamay "antropolojik bir sabit deer" olarak, insann doal varlnn bir zellii olarak grmesine karn,
dncelerinde bu doal durumun ancak eitimle ve etik renimle
etkin biimde ilerlik kazanahilecei inanc ar basar. Tpk Bakunin gibi Kropotkinde, erkek ve kz ocuklarnn ayn tarzda yetiti
rilip eitilmeleri grn savunur ve her iki cinsin de bilimsel bir
renirnin yan sra bir zanaat ve teknik renimi grmesini ister;
ama bu dncelerini akladktan hemen sonraki cmlede sadece
erkek ocuklardan ve delikanllardan sz eder. (1976 a, 216)
Bakunin, Kropotkin, Landauer ve teki anarislerin yetikinler
ve ocuklar, dolaysyla genler ve eitim-renim, mesleki eitim
konusundaki grleri, sk sk kar olmakla vndkleri tahakkme, bask ve otoriteye ynelttikleri eletiriyi dorulamaktan uzak
olduklar gibi, ounlukla da anarizmin ynetim ve tahakkmden
arndrlmlk ideali ile elimekten k~:Irtulamazlar. Bu sylediklerimi. Ferrer ve Faure gibi anarist pedagoglar iin de ayn lde
geerlidir. ocuklar, insani btn deer ve zelliklere sahip, kendi
175

kiisel yaamlan

zerinde sz sahibi olma talepleri tayan bireyler

olarak kabul edilmezler. ocuklarn ve genlerin bir amacn arac
olarak alet dzeyine indirgenmeleri; tahakkm, bask ve otoriteden
arndrlm bir toplum kurma arac olarak alglanmalar; kurcalanmadan braklm bir soru grnm sunmaktadr. Tahakkm ili
kilerinin hi deimeden ylece srp gitmesine y0l atn varsaydklar "proleterya diktatrln" reddeden ayn anaristler,
ocuklarn ve yetime andaki genlerin isteyip istemediklerine
aldr etmeksizin, zgrle ynlendirilmelerini salamak ya da
hatta eitim ve retim araclyla bunlarn anarizmi srdrecek
yeni kuaklar oluturmalarn mmkn klmak iin, yetikin ei
timcilerin ocuklar ve genler zerinde iyi kt bir otorite ve bask
kurmalarn hogrp desteklemilerdir.

Tahakkmden arndrlmlk ile pedagoji alanndaki kurarn ve

pratik arasnda yer alan bu elikiyi zebilmenin biricik yolu, ei
tim ve retim alanndaki kounandrma ve ynlendirme olmadan
da, hatta zellikle olmamas durumunda, ocuklarn zgrl ve
kendi yaamlarn kendilerince belirlemeyi arnaiayp gerekleti
recek birer yetikin insan olup kacaklarn kabul etmek, bu varsayma gvenmektir. Sadece kuramsal dnce dzeyinde ilk dein
meler biiminde de olsa, bu sorun erevesinde ileri srdkleri
grlerine anaristlerin anlalr nedenlerle sahip kp, bunlar
kendileri iin afie ettikleri, Stirner ve Tolstoy'un bu varsayma katldklar grlmektedir. Stirner ve Tolstoy, bu trden bir eitimi
sorgulayc, ama srekli olmayan ilk kuramsal dnce tohumlarn
ortaya atmlar ve ocuun yetikin kimsenin tahakkm ve otoritesinden nasl kurtulabilecei konusunda kimi deinmelerde bulunmulardr.

Stirner'in okula ynelttii

eletiri;

devlet-kilise ikilisinin uyum-

cu-uzlamac eitim anlayna kar ktktan sonra "insanlarn

iinde zgrlk fikrini" uyandracak, bylelikle de "zgr olanlakendilerini her seferinde yeniden kurtarabilmelerini" salayacak "kiisel bir eitim ve retimi" alternatif olarak
sunmasyla noktalanr. (Stirner 1914, 251) Yukarda grlerini tartmaya atmz anarist eitimciler ile Stirner'in arasndaki belirgin farkllk, Stirner'in ierii enikonu saptanm bir eitim hedefi

rn, bamszca

176

sunmamas

ve "inan ve dncenin kafalara ilenmesini" kesinlikle reddetmesidir. (1914, 257) Yetikin-ocuk ilikisi Stirner'e
gre eit haklara dayal bir iliki olmal ve bir otoritenin uygulanmas, dolaysyla benimsenip tannmas esasna dayanmamaldr.
ocuk zgr bir varlk olarak kabul edilmeli, kendisi belli bir
inan ve retiyle, hatta devlete kar-anarist grlerle bile koullandrlp ynlendirilmemelidir. 6
Eitim-retim ve yetitirme kavramlar ilk kez Tolstoy tarafn
dan ciddi ciddi sorgulanr: " ... insann belli kalp ve klielere gre
bile bile biimiendirilmesi anlarnndaki eitim verimsiz, haksz ve
olanakszdr. .. Eitim ve renim hakk diye bir ey yoktur" (1960,
33) Tolstoy eitimden "ilke dzeyine ykseltilmi bir despotizme
ulama abas"n anlar. (1960, 32) "Eitim-retim bir kiinin bir
baka kii zerinde, bize iyi grnen insanlar yetitirebilmek iin,
zorlayc, rtk iddete bavurarak etki kurmasdr; yetitirme ise
bir yandan bilgi edinme ihtiyacn, te yandan da oktan edinilmi
bilgileri bakalarna aktarma isteini uyandrmay temel ilke olarak
alr." ( 1960, 31)
Tolstoy, eitim-retim kavram karsna koyduu yetitirme
kavramn temel alarak "Jasnaja Poljana" (Tolstoy 1980) adyla bir
okul kurmu ve bu okulda eitici ve reticiler ile renciler arasndaki ast-st ilikilerini byk lde ortadan kaldrmay amalamtr. Tolstoy'un eitim ve retime kar tad kukularn ve
kendi dncesindeki zgrlk potansiyelin ne kadar az anlal
d, gnmz anaristlerinin Tolstoy'u byk "eitimci" olarak
gklere kartmalarndan da belli olmaktadr.?
Eitim-retim kavramn ve szmona ocuklar dnerek
byklerio belirli deerleri, normlar ve tasarmlar ocuklarn
renebilmelerini salamak iin onlarn irade ve inanlarna etkime
taleplerini temelden eletren eitim anlay, "antipedagoji"de ifadesini bulur. Kurucusu Ekkehard von Braunmhl'n antipedagojiden anlad, ne mevcut pedagojiye alternatif bir pedagoji, ne antiotoriter bir pedagoji, ne de herhangi bir "eitim ideolojisi" eidi
dir; Braunmhl 'n kendi iddiasna gre antipedogoji "eletirel bir
kuram, yani ortaya atlan ve kendisine inanlan yalana ilikin bilgidir." (1983, 238)
F 12/Daha Az Devlet Daha ok

Tnplun

177

Antipedagoji bir eletirel kurarn olarak olumsuzlayc zellik

kuram, eitimin dtan [yabanc etmenlerce] belirlenmesine
kar bir direnme edimi olarak yorumlanabilir; ama tek tek somut
durumlarda yetikinler ile ocuklarn ilikilerinin nasl olmas gerektii konusunda ayrntl bir tasarm gelitirmez. 8 Mevcut pedagojiye kar olan eletiri, ncelikle "eitim" kavramnn gerek gnlk dilde gerekse eitimbilimleri alanndaki kullanmnda ortaya
kan kavramsal bulanklklam ve ideolojik arptmalara, zellikle
de eitim ile yetitirme, eitim ile renme ve gene eitim ile terbiye, ocuun bakm, bytlmesi, gereksnnelerin karlanmas
vb. faaliyetlerinin yanl anlarnalara yol aacak ekilde ayn kaba
doldurulmasna kar ynelir.
Bu eletiri, ocuk dmanln, ocuklara iddet ve zor uygulanmasn ve ocuklarn zgrlklerinin sistematik olarak bask altnda tutulmasn hakl kartacak temel ilkelerin gizli yzlerini
sorgulayp aa kartnay amalamaktadr. Pedagojiye kar
kan bu eletirel kuram, sz konusu kavramlarn zerlerinde hi
dnlmeden ve aralarndaki farkllklar gzetilmeden kullanl
malar durumunda, mevcut eitimin, kimi pedagoglarca da aka
itiraf edilen tahakkmc karakterinin stnn rtleceini syler.
(Braunmhl 1983, 69-73) " ... Eitim kavram; hemen btn pcdagoglarca; planl, amal; son tahlilde, yetikinlerin dtan belirledikleri dzenlemeleri anlamna gelir" (1983, 17) Demek ki "ei
tim", her trl [ocuk] bakm almas anlamna gelmedii gibi,
"gndelik ilikilerde byklere yaplan muameleden ilkeec hibir
fark bulunmayan ocuklara kar muamele anlamna da gelmez."
(1983, 84)
yleyse antipedagoji, pedagoji szcnn o bildik anlamnn
armlarna ynelttii tm eletiriye ramen, yetitirmenin ve
okul eitiminin [dersin] sorunlar anlamndaki pedagojiyi hedef almayp sadece bir eitim reetesi anlamndaki pedagojiye kar k
maktadr; antipedagoji, Braunmhl'n eletirdii pedagoglarn
sunduu reeteyi reddetmektedir; insanlarn "temel yaplarnn"
nasl biimlendirilebileceini, onlara yaamlarn ekillendirebile
cekleri bir erein nasl kabul ettirilebileceini, "hayat asndan
deer tayan eylerin neler olduunun" nasl retilebileceini ve
tar;

178

"baat

belirleyici

nasl zorlanacan

motivasyonlarn iselletirilmesi

iin" kiinin
(1983, 78) gsteren bir reeteyi kabul etme-

mektedir.
"ilerici" eitim kuramlarnn izledikleri eitimin hedefi, yani
kiinin kendi yaamn kendisinin belirlemesini, kendisine yeterli,
bana buyruk, zerk bir insan olmasn amalayan eitim, Braunmhl'e gre son tahlilde, eitim yoluyla kiinin "kendisi olmaktan
kmasn" kusursuzlatrmaktan baka ie yaramamaktadr. Szgelimi, "iinden geldii gibi davran" ya da "bana buyruk ol" trnden, bir yandan belli bir eitimi dayatrken te yandan kiinin
kendiliinden davranmasna ar karan bu trden paradokslarn
geri dzleminde, Braunmhl'e gre, kiinin "kendisi olmaktan
kn" kusursuzlatrma gayretleri gizlenmektedir. Yetitirilen
gen ya da ocuk, yapmas gereken eyleri, gnll, kendi isteiy
le, bana buyruk bir seim sonucu yaptn sanacak kadar koul
landrlp, tepeden trnaa ynlendirilmektedir. Eiticinin iradesi
yetime andaki ocuun iradesinin yerine geince, eitim de baarlm saylmaktadr. Bu trden eitimsel hrsiarn ve iddial hedeflerin iine ilemi olduklar bir dnce ve anlayn fonunda
"bana buyrukluun, [zerkliin] uyum salamay; ahlaki olgunluun, iyi yetitirilmilii; kiinin kendi kendisini belirlemesinin
de daha nce dtan belirlenmi olmasn nkoul haline getirmeden edemeyecekleri yolundaki bir varsaymn niin benimsendiini
anlamak" Braunmhl'e gre zor deildir. (1983,154)9 ocuklarm
doal olarak balarna buyruk olduklar, kendi kendilerini belirledikleri ve ne istediklerini bildikleri gereini, anarist dnceyi
benimsemi olanlar da dahil olmak zere, pedagoglarn salt mesleki kayglarla dolu kafalar bir trl almamaktadr. Ayrca kiinin
kendi yaamn, kendi ama ve hedeflerini kendisinin belirlemesi
anlamndaki bir karakteristik etkinliin, ocuklarn, siyah rkn, kadnlarn ve teki vesayet gerektirdii dnlen insanlarn yoksun
olduklar varsaylan bir akl ve mantn rn olduu tezi, [bu
mant retme iddiasndaki] eitimcilerin tahakkm ve otoritesini de merulatrp artrmalarna yaramaktadr.
Gnmz anaristleri de, toplumsal-siyasal alanda tahakkm
merulatrc bilin koullandrmalarn ya da zgrlk bir yaa179

ma biimini hayata geirmek adna ak iddet ve zora dayal tahakkm reddederler; nk onlara gre bu aralar [zgr toplumu
kurma] amacyla elimektedirler. Ama anaristler, zgr toplumun oluturulabilmesi iin insann "eitime muhta olduunu"
(Blankertz 1980) bugn de dnmeden edememektedirler. Btn
eitim sistemlerinde olduu gibi anarist anlaya dayal eitimde
ya da zgrlk pedagojide de ocuun, byk ya da yetikin
gibi kendiliinden, iinden geldii gibi davranabilecei ve bana
buyruk olabilecei ilkesi geersiz klnm, ocuun dtan, yabanc bir belirleme olmakszn kendi kararlanyla eylem yapma ve davranma yeteneinden yoksun olduu (dolaysyla da zorlannazsa
inanl bir anarist olmayaca) varsaylmtr.
Anaristler, otoriteci sosyalizmle ilintili ngrlerinde, tahakkmc-baskc gei biimlerinin sonunda arnaiap sreklilik kazanacaklarn, bylece yozlaacaklarn ileri srerken, takdir edilecek grler ortaya koymulard. Anarist ilkelere grnrde bal
ataerkil kafal erkekler, ocuklan birer anarist yapabilmek iin onlann zerinde tahakkm ve bask kurmay zorunlu grmekten geri
kalmadlar; stelik, zgrle gtrc bir eitimin (Braunmhl 'n ok yerinde bir saptamayla gz nne serdii gibi) "aldatmaca" olduunu dnmeden, tepeden inme zorlamalarla, eitim
sel ama ve hedeflerin iselletirilmesine yeil k yaktlar. Oysa :
"zgrlk retilmek istenir. ... ama zgrlk, ancak yaanrsa
renilir... " (Braunmhl1983, 96) Braunmhl bu anlamda "demokrasi eitimini" "antidemokratik", giderek anarizm eitimini de anarizme aykr bulur. (1976, 18) "Bin tane siyah kr atn kinemesini
iitmeden" zgr bir zgrlk eitiminden sz eden kimse "insan
zerindeki tahakkm reddetmi olsa bile, bu reddedi zerinde
hi enikonu dnmemi demektir." ( 1984, 34)
Demek ki btn insanlarn toplu zgrlemesini amalayan ve
tahakkm kurmann her trl geici biimine bile kar olan bir dncenin belli bir eitimle empoze edilmesi fikri, anarist bir anlayla badatrlmaz. Sadece, ocuklarn ve genlerin kendi karar
ve yaamlarn kendilerinin belirlemesi talebi tutarl bir anarist
talep olma zellii tar. Yerleik pedagojiye kar kan radikal
eletiri, eitim zorunluuna ve devleti, dolaysyla da devletin de180

nettii okul-eitim sistemine ynelik bir eletirinin ilk admlarnn

temelini atabilir. Bugn zellikle Almanya'da sk sk duyulan ve
devlet-eitim ve retim kurumlarna izin vermeyip, bunlar desteklemek yerine "serbest okullar" glendirme ve oaltnay ngren taleplerin, kanmzca eitim sistemini paralayc bir gce
brnebilmeleri iin, yukarda altn izdiimiz trden radikal bir
eletirinin, devleti-kurumsal dzenleme ve crann kendini hakl
kartmaya ynelik tm pedagojk dayanaklarn ykmas gereklidir. Szgelimi "eitim-retim hakkndan" duyulan kuku genile
tilerek, ev-eitiminde reformlar yaplmas, genlerin sosyal sorunlar karsnda desteklenmeleri ve ahlak-ceza yasalarnn genlerle
ilintili blmlerinin liberallemesi boyutlarna kadar yaylabilir.
"Bir[f!tirici tin, ... aile iinde, birarada yaamaya
yetmeyecek kadar clz ve yetersiz bir biime
brnmtr. "

Gustav Landauer

"Ailenin kendiliinden yklmasn salamak u andan

itibaren cesaretle her sosyalist programa alnmaldr."
Giovanni Rossi

5. ALE-"EN SON DOGAL BRLK" YA DA "OTORiTENiN

EKiRDEK HCRES"
Birok anarist, hem babaerkil aileyi, hem "evlilik" kurumunu
hem de mevcut cinsel ahlak, bireyin eksiksiz ve zgrleimi adna
eletirir. Gene kimi anaristler, insanlar arasndaki topluluk iliki
lerini korumak ve gerek ailenin gerekse evliliin aralatrlmasn
nlemek iin benzer eletiriler yaparlar. Anarizmin gerek aile kurumuna gerekse evlilie ve mevcut cinsel ahlak anlayna ynelttii eletirinin eitli yanlarn daha nce zerinde durduumuz
"toplulua aidiyet" ve kendini "birey olarak dayatma" kavramlar
araclyla snflandrabiliriz. te yandan gene bu kavramlar,
anarist yazlarda deinilen, gelecein zgr toplumunun erevesi
iindeki (cinsellik, konutlama vb.) insan ilikilerine ilikin tasarm
ve dnceleri de deerlendirmemize yardm edebilirler. "Bir toplulua aidiyetlik" insanlar arasndaki (hiyerarik olmayan) doru181

dan ve zgr iradeyle kurulmu ilikileri tanmlayc bir kavram

olarak anlalmaldr; bu aidiyetlik, imparatorluk iinde imparatorluk yaratr (imperium in imperio) (1966, cilt. I, 327); baka deyi
le, daha byk bir dzen iinde ksmen zerk bir alan ortaya
koyar; bylelikle de, tek tek bireylerin kendisine balanm olduklar ve etkin ve katlmc bir tuturula iinde yer aldklar bir rgtlenme ve sosyal dzenleome biimini temsil eder. Toplumun temel
kurucu birimlerini oluturan bu topluluklar, yaltlp tek balarna
braklm bireylerin hiyerarik bakmdan stlerinde yer alan rgt
ve yap biimleri karsnda bir balarna kalmalarn ve (sosyal)
devleti mdahaleye teslim olmalarn nler.
inde zerk bireylerin zgr ve serbest iradeyle anlama ve uzlamalar gerekletirme boyutunun ve bireyin kendi kendini belirleme etkinliinin canlln koruyamad bir topluluk, daha do
rusu byle bir topluluk anlay, bireylerinin, totaliter bir anlayla
zorlanarak btnletirilmelerine kar gerekli kukuyu oluturama
yarak, buna kar koyarnama ve ideolojik dzlemde ktye kullanlma tehlikesini tar. Bu sylediklerimiz, kimi tutucularn aile
ideolojisini tanmlamaya uygun debilecei gibi, Nasyonal Sosyalistlerin "halk topluluu" ideolojisine de uymaktadr. te yandan
bireyin kendisini kabul ettirebilmek iin kendini ona dayatt ve
ona benimsetmek istedii toplum beiyle ile kurulmas gereken
somut ilinti ve ban mevcut olmad yerde, bireyin bu giriimle
ri de en az yukardakiler kadar, ideolojikleme tehlikesi tarlar.
Bireyin kendini dayatmasnn bu bencil biimine, "zgr kendiliklerin" szmona zgr bir toplumun rgtlenme ilkesine dn
mesi anlamndaki ideolojikleme rneine bireyci anarist Mackay'n eletirisi balamnda dikkati ekmitik. o Kiinin kendi
bireyini bencilce dayatmas, insanlarararas ilikinin biricik ilkesi
dzlemine ykseltilirse, ne dayanmay ne de sosyal btnlemeyi
kavrama olana kalr. Ama te yandan bireylerin kendilerini dayatma ve serbeste karlkl anlap uzlama etkinliklerinin bulunmad yerde gnllle dayal bir aidiyetlik olumas ve karla
rn karlkl dayanmayla dengeleurnesi de dnlemez.
Anarizmin erevesi iinde aileye, evlilie ve cinsellie ilikin
birbirine alabildiine aykr, zt grler eksik deildir. Stirner, Ba182

kunin, Mhsam, Goldman ve Rossi gibi anaristterin hemen hepsi,

kendilerinden nce "bireyin kendini dayatmas" diye tanmlanan
eyi kendilerine klavuz edinmiler; gerek aileyi, gerek evlilii gerekse de tekeli cinsellii devleti kapitalist sistemin baskc niteliklerinin kururnlamas olarak alglayp, bu kurumlarn tahakkm
ve basky yerletirc ilevlerinin altn izmilerdi. in toplulua
aidiyet yan, yani bireyin zgrlk ama srekli, sosyal ve ademimerkeziyeti yaplar ile btnletirilmesi sorunu, tartmalarda hi
deinilmeden geilir.
Anarist Mhsam aile kurumunda en bata, kadnn zgrleme
abalarn ve ocuk ile bykler arasnda dostluk ve karlkl eit
lie dayal ilikilerin kurulmasm engelleyen ataerkil bask ve otoritenin davurumunu grr. Aile "otoritenin ekirdek hcresinin
mutlak temsilcisidir" ve dorudan insanlar aras ilikiler aracly
la mevcut devleti kapitalist tahakkm biimlerini yeniden retir:
"Hiyerarik olarak (aile reisince) korunan ve kendi ilerinde tutarl
temel ilkelere gre dzenlenmi aile kurumu, merkezilemiliin
hem rnei hem de simgesidir. G ve iktidar fikrinin kusursuz biimde cisimlemesi; daha dar bir ereve iinde kilise ve devletin
modeli, hem cra eden hem de kendini feda eden otoritenin ilk ilkel
biimi ve kavramsal ifadesidir." (Mhsam 1981, 39) Tpk Bakunin gibi Mhsam da "cinsel yaamn sz konusu olduu yerde de
bireylerin tamemen zgr ve serbest" braklmalarn kararllkla
savunur.
, Emma Goldman, kadnlarn, kiisel zgrlklerinden vazgeme
pahasna, kendilerini ekonomik gvenceye aldklar, byle yapmakla ataerkil toplum yaplarn daha da salamlatrdklar gerekesiyle evlilik kurumuna kar kar. "Evlilik kurumu kadn bir
asalaa evirir; onu tamamen baml klar. Kendisini hayata sunmasn, hayata almasn becererneyen biri yapar; sosyal bilincini
imha eder, hayal gcn tamamen felletirir ve ona aslnda bir tuzaktan, insan karakterinin arpk yznn da vurmasndan baka
bir ey olmayan bir koruma sunar." (1977, 25)
Aslnda genel olarak anarist kurarn asndan yle pek nemli
biri saylmayacak anarko-komnist Rossi, gerek aile yaplarnn
gerekse de geleneksel cinsel ahiakn yklmasn eksiksiz bir zgr183

lemenin

en temel koullarndan biri olarak kabul ettiinden, bu

byk bir nem tamaktadr. Rossi'ye gre gerek bir
dayanmaya engel olan "zel-kiisel" aile ilikileri ile cinsel iliki
lerin, "serbest bir ak"n oluabilmesi ve anarist komnlerin kurulabilmesi iin yklnalar gerekmektedir.
Anlayacamz Rossi tamamen geleneksel bir izgide birey ile
toplum arasndaki dolaysyla tekin karlar ile genelin karlar
arasndaki dualizmin erevesi iinde hareket eder ve "siyasal"
alanlarn lehine "zel-kiisel" alanlarn yklmasn ve bireysel
karlarn, topluluun, hatta "insanln" karlarna boyun emesini
ister. Ksacas Rossi' de kendine zg zgrlk bir topluluk ya
da toplum anlay bulmak olanakszdr. Byle olunca da, szcln ettii cinsel zgrl, sosyal-darwinci bir kafayla temellendirmek isteyip, bu yoldan ortaya kacak "cinsel rekabetin" komnn lehine, gerek biyolojik, gerekse genetik ynden sonular
vereceini dnr: "En iyi bireyler, trn yararna, birbirlerine
rastlayacaklardr." ( 197 8, 244)
Tek'in kolektifin karlarna boyun emesini ngren, dolay
syla hiyerarik dnme modellerine bal kalmaktan kurtulamayan Rossi, insan artyor; ayrca cinsel zorlamalardan kurtulmann, bireyin sosyal balar kurmasyla ve toplulua aidiyetiyle deil
de, rekabetin serbest brakllmasyla mmkn olaca anlay da,
sorgulanmadan geilmi bir nokta olarak kalmaktadr. Bireyin zgrlemesi boyutu, toplulua aidiyetin kurucu bir esi olarak
deil de, evlilik kurumunun devleti-kurumsal biimine kar bir
diren olarak dnlmtr. Ayrca zgrlk ve ademimerkeziyeti topluluklara dayal toplumsal yaplarn hiyerarik devleti dzene kar etkili olabilecekleri dncesi, ilgin bir ekilde, dikkati
ekmemekte, iin bu yanlar sk sk gzden kanlmaktadr.
Bu sorun erevesinde de tpk kadnn zgrlemesi sorununda
taknd tavrdaki gibi gerici bir tutum iine giren Proudhon, ataerkil ailenin geleneksel biimine smsk sarlr. 11 Kropotkin de gelecein toplumunda serbest iradelerle gerekletirilecek evliliklerio
ve otoriter olmayan ailelerin varlklarn srdrecekleri ama bunun
komnist-komnal yaplar iinde mmkn olaca dncesinden
hareket eder. (Tarihsiz, 135) "Toplulua ait olmann", bireyin yal
tlp atomlatnlmasn ve adszlap aynlatrlmasn nleyici bir
balamda

184

olanak olduu grn zellikle vurgulayanlardan bir de Landauer'dir. Landauer erkek ile kadn arasnda srekli ama "zgr iradeyle" (1978, 118) gerekletirilmi bir ban kurulmasn savunur
ve halen mevcut olan aile yaplarn, toplumsal yaplarn devletle
tirilmesi srecine kar koyabiimi birarada yaama biimlerinin
kalntlar olarak deerlendirir. Ancak Landauer, bu devletletirme
eilimlerine 'dur' diyebilmek iin, bu topluluk biimlerinin iliki
lerinin, ailenin de tesine geilerek gelitirilmesinin zorunlu olduunu dnr: "Birletirici tin, birok kimsenin ortak nedenlerden
tr biraraya gelmeleri anlamndaki birlik olan aile iinde birarada yaamaya yetmeyecek kadar clz ve yetersiz bir biime brnmtr." (1978, 131)
Demek ki, Landauer'in derdi ne ailenin yerine baka bir kurumu geirmek, ne de aileyi ortadan kaldrmaktr; yaplmas gereken,
topluluk yaamnn korunmas ve aile kurumunun telerine kadar
yaygnlatrlmasdr. Landauer'e gre, mevcut "birlik ve balar"
[balamlar] paralamak ama olamaz; devleti-hiyerarik etkilere ve bireylerin tekletirilip aynlatrlmalarna kar diren gsterebilmek iin, bu balamlarn tahakkmc elerden arndrlp
yaygnlatrlmas ve geniletilmesi gerekmektedir. ( 1978, 131)
Ailenin ve evlilik kurumunun anarizmde ele aln ve deer
lendirilii farkllklar gstermektedir; bunlar bir yandan ataerkil,
devleti-kapitalist toplumu dengeleyici ve salamlatnc ilevle
rinden tr reddedilirler, ama te yandan, bireyin tmyle yutulmasn nlemek iin, toplumsal alanda birletirici ilevine drt elle
sarlnmas istenilen birer topluluk olarak anlalrlar. Bu deerlen
dirme farkll, ocuk ve Devlet Akl adl kitabn son blmndeki
deerlendirmeye de damgasn basmtr. Sosyal devletlerin ortaya
kyla birlikte, sosyal gvence salama gerekesiyle sosyal alann devletletirileceini, bylelikle insanlarn denetleneceini, disiplin altna alnp yaamlarnn devlete dzenleneceini nceden
grmeleri olanaksz olan, anarizmin "klasik" dnrleri, devletin
aile politikasnn tarihsel gelimesine ynelttikleri eletiride, sosyal
devlet kavramnn getirdii gelimelere daha o zaman dolayl olarak kar kmlard: " ... gnmzn ailesi, deimeyen bir devlet
abasnn, olanaklarn kstlanmas ynndeki srekli bir urama185

nn,

topluluk hayatnn paralanmas ve toplumun atomlarna ayr

marazi kalns olarak grnmektedir." ( 1981, 23)
Hala mevcut olan ve devletin uydusuna dntrlerek aralatrl
m ekirdek aile, "devletin burjuva toplumunun iliklerine kadar
nfuz etmesini nleyici bir etmen" olabilirdi.
Bu dnce tam da Landauer'in devlete ve onun merkeziletir
me ve aynlatrma eilimlerine getirdii sulamaya ve bu eilim
Iere kar nerdii "toplumun yeni batan katmanlatrlmas"
programna uymaktadr. Sz konusu program, toplumun temel birimlerinin birer zgr balam birimi anlamnda zerk topluluklarn gerek arasnda gerekse ilerinde yeniden canlandrlmas programdr. Ve ortaya u soru kar: "Topluluk halinde yaamann en
eski topra ve tortusu olan aile; devlet aygtlarnn, bolluun, eli
akln hatta komuluun en ufak belirtisini bile ortadan kaldr
mak iin evresini tertemiz ettii, hala da temizlerneyi srdrd
bu ekirdek, beri yandan gene de, btn yaama biimlerinin kurumlatrlmasna ters gelecek kadar youn ve geirgenlikten uzak
bir sosyallik biimini temsil etmiyor mu?" (1981, 141)
trlmasnn

"Yozlam, btnl paralanm gnmz toplumu, bu

yzden bizde bir veba tiyatrosu duygusu yaratyor, ...
Ancak kurumlarn mantn tersine evirirsek, bu
harekete baka bir yn vermek mmkn olacaktr."

Ivan Illich

6. ANARZMN NDEKi ZGRLK

PERSPEKTFLER: KNN BR BREY OLARAK KENDiNi
DAYATMASI VE TOPLULUGA ADYETN SOMUT BiM
Daha nceki tartma konularnda da olduu gibi burada da sosyal
alandaki zgrlk perspektifin (ncelikle sosyal devlet, ei
tim-retim ve yetitirme alanlarndaki perspektifin) ana hatlaryla
belidenebilmesi iin, kiinin birey olarak kendini kabul ettirmesi
abas ile somut aidiyetlik ilikisi, tartmann erevesini olutura
cak; bylece, "daha az devlet daha ok toplum" taleplerimiz do
rultusunda gerek sosyal olann devletletirilmesine gerekse de (ter186

sine) toplumsallatrlmasna katkda bulunan birka olas eyi

gstermek mmkn olacaktr.
Bugn (Almanya gibi lkelerde) gerek muhafazakarlarn gerekse liberallerin yakndklar, sosyal alann devletletirilmesi giriim
lerini, anaristler oldumolas eletirmilerdir. Anaristler, sosyal
olann devletletirilmesine kar karlarken, bireyin kendi yaam
n belirlemesine zarar vermeyen, dayanma zemininde ademimerkeziyeti bir biimde rgtlenmi, "toplumsal" bir gvencenin
oluturulabilirlii umut ve beklentisine dayanmaktaydlar. Bu anlamda zgrlk sosyal perspektifierin erevesi iinde, bireyin
kendini dayatma esi, sosyal alann devletten arndrlmasn
amalar. Buna karlk sosyal alann toplumsallatrlmas, sosyal
gvenceleri salayan mevcut devleti biimlerin dntrlmesini,
zellikle de sosyal sorunlarn, ortak yaamann somut biimlerinin
gelitirilerek zlmesini hedef alr.
a) Sosyal alann devletten

arndr/mas

Anaristlerin

devlet eletirisinin odanda yer alan motiflerden

ilkece erikin olduu ve yapp ettiklerinden sorumlu
tutulabilecei varsaymna dayanr. Dolaysyla insan, zel-kiisel
yaamn nasl dzenleyip nasl yaayaca konusunda ne herhangi
bir otoritenin "zihinsel ynlendirmesine" ne de herhangi bir tavsiyesine muhtatr. Kropotkin de, bu kayglarla devletin insanlarn
hayatna mdahale etmesine kar kar. zellikle de sosyal iliki
lere yaplan otoriter mdahalenin iinde devleti tahakkmn
"zn" grr. Devlet, Kropotkin'e gre, kendisini ilgilendirmeyen her eye, giderek daha fazla mdahale etmektedir: "nsan faaliyetlerinin btn davuru biimlerini dzenleyen yasalar yapmak,
'kullarnn' yaamlarnn en kk ayrntsna kadar bumunu sokmak, bu devletin zdr... " (1978, I, 97)
Anarizmin zgrlk perspektiflerinden bakldnda, bireyin
sorumluluu ilkesinin yok olup gitmemesi iin devletten arndrma
olgusunun erevesinde, szgelimi cinselliin belirli biimlerinin
su esi olmaktan kartlmas zorunludur; ayn ekilde belli haplarn bir zevk arac olarak yaygnlatrlmasn, bunlar zendirmebiri,

insann

187

da sorgulanmas zorunludur. Yasal yollara

birlikte yaamalarnn aile dediimiz sadece
belli bir biiminin desteklenmesi, ayrca maddi avantajlarn da katksyla tevik edilmesi zgrlk hedefler ile badatrlamaz.
Genlerin dtan belirlenmi ilkelere gre eitilip yetitirilmesine
kar olan zgrlk perspektifiere uyunianm antipedagojk
yi yasaklayan

yasalarn

bavurarak, insanlarn

eletiri, eitim zorunluluunun yan sra ocuun erikin olmad

nn yasalara gre belirlenmesine de ayn dorultuda kardr; genlerin yasalarla korunmas, ocuklarn altnlma yasa ve benzeri
dzenlemeler, bireyi bir yandan korurken te yandan onun zgrln kstlama giriimleri olarak da anlalmaldrlar.
Babaerkil toplumlarda erikin olmayan ocuklara uygulanan
eitimi andrr eitsel ve terbiye edici mdahale ve koullandrma
lardan, yetikin insanlar da nasiplerini alrlar. Yer yer mahkemelerin de yardmiarna bavurularak, "erikin yurttalarn" duygularn
ahlaki ynden neyin zedeleyip neyin zedelemeyeceine dtan
karar verilir; gene hangi bilgilerin insanlara verilip hangilerinin verilmemesi gerektii konusunda da hkmet makamlar karar verirler. (rnein nkleer santrallardaki kazalarn evreyi nasl kirlettiine ilikin bilgilerin verilip verilmemesi gibi.) Oysa yurttan
gnn birinde kendini bilgilendinci merciiere olan gvenini yitirmesi, yani gerekten de ilk kez "erikinliinin" tartlr hale gelmesi tehlikesi mevcuttur.
Daha nce ekonomik alanla ilgili zgrlk perspektifiere deinirken belirttiimiz gibi, bu konuda. da, demokratik temelde zyrietimsel alternatifleri ar ar yeniden rgtlemek, ya da "sistemin dnda", sosyal, kltrel, eitsel alanlarn yan sra medyay
da yapsal dnmlere uratmak istei ham hayal olmaktan teye
geemez. nk bu tahakkmc yaplar, srf alternatiflerle olutu
rulacak bir "rekabetle kertmek" hemen hemen olanakszdr. Yaplmas zorunlu olan ey, merkezilemeyi zerek, brokratik yap
lar datarak ve demokratikletirme srelerini ileterek (her eyi)
toplumsallatrmaktr. [Devletletirilmi eylerin) yeniden zelle
tirilmesi ise, zgrlk pespektifin dnda braklmaldr; nk
bu yol "daha az devlet" anlamna gelse de "daha ok toplum", hele
hele daha az tahakkm anlamna hi gelmez.

188

Almanya rneinde grld gibi gerek muhafazakilrlardan

gerekse de evreci partilerden yana olup gvence altna alnm asgari bir gelirin, belli bir temel gelirin ya da sosyal gelirin zamretini
vurgulayan sosyal devlet eletiricilerinin de daha az devlet'ten
yana olduklar izlenimi uyanmaktadr. Her insann yararlanabilecei ve varln gvence altna almasn salayc uygun miktardaki
bir gelir, sosyal yardm, isizlik yardm, kira, ocuk, yakacak yardm gibi sosyal-devleti yardrnlara gerek brakmayabilir; hatta
ocuk yuvalarnn, okullarn bile sosyal devlet tarafndan desteklenmesine gerek kalmayabilir. Gelgelelim bu trden tasarmlarn
tehlikeli yanlarndan biri, sadece azami kar kavalayan zel hizmet
sektrnn, sosyal devletin hizmetlerini yklenmesidir ki, bu durumda sosyal alann insancllatrlmas ve toplumsallatrlmas
bakmndan hemen hi yol alnmam ve dillere pelesenk olan sosyal knt durdurulamam demektir. te yandan bu yeni durumdan etkilenecek olanlar, yasa koyucunun sz konusu temel gelirin
miktarn belirleme yetkisine sahip olmasndan, dolaysyla da bu
gelirin mevcut ounlua baml klnmasndan nasiplerini alacaklardr. Ayrca demeler gene belli koullara balannca, kii
zerinde bask kurulabilecektir.
Gene de bu trden tasarm ve projelere dayanarak devletin tekIerin hayatna mdahalesinin azaltlacana da hi kuku yoktur.
nk sosyal maan denebilmesi iin, halihazrda bugnk sosyal devletin hizmetlerini yerine getirebilmesi bakmndan gerekli
olan bilgilere, kantlanmas, belgelenmesi gereken verilere ve
insan onurunu hie sayan szleme prosedrlerine ihtiya kalmayacaktr. Kendi kendine sosyal yardmlama giriimleri, sosyal gelirin yardmyla karlanabilecek durumdaysalar, dnlebilirler.
Ancak bu yoldan giderek gerek tahakkmn gerekse devletin ykl
mas umutlar belli snrlamalada kar karya gelecektir. Yukar
da deinegeldiimiz trden neriler, sosyal devletin tepeden trna
a toplumsallatrlmasna, tpk srekli ve geriye dndrlmesi
ok g bir sre iinde devletin ve tahakkmn adm adm paralanmas nerileri gibi ters dmektedir. Devletin yardm ve desteine, devletin bakrnma muhtalk, "devlet babaya" bamllk bu
durumlarda da srp gider.
189

Son olarak unu saptamamz gerekiyor: zgrlk sosyal bir.

ereve iinde "devletin azaltlmas" tasarm ve beklentileri, devletin "mdahalelerini" en bata da tek tek bireylere mdahale etme
olanaklarn sorgulamak zorundadr. Gelgelelim sosyal yanna katlanlmas olanaksz, kendilerininkinin dnda btn karlar hie
sayan bir zelletirmeden kanmak gerekiyorsa, toplumun sosyal,
kltrel ve eitimsel politikalar alannda devletin getirdii birok
nlernin de ylece ortadan kaldrlmas ya da aza indirgenmesi
mmkn deildir. Anarizmin kuramanna ve devlet eletirisine
dayanan zgrlk, sosyal bir perspektif, toplumsaliatrma abalarnn peine dmeli, baka deyile sosyal devleti en bata brokrasden arndrarak, ademimerkeziletirerek ve eksiksiz zynetimlere kadar ulaacak bir blge hareketi gerekletirerek yapsal
dnme uratmaldr.

b) Sosyal olann

toplumsallatr/mas

Tpk 60'l yllarn sonuna doru tarih felsefesi alanndaki iyimser "olgun/ge dnem kapitalizmi" kavramnn gerek sosyal gerekse siyasal bilimler diline yerlemesi gibi, bugn de "postmateryalizm" [materyalizm-sonras] kavram yaygnlam durumda.
Marksizme dnk "sol" tarih felsefesi ya da kavram, sosyal-tarihsel
bir yapnn, teki deyile tarihsel formasyonun tayin edici zellikleriyle birlikte tanmlanmasn amalayp, tanmlamada ncelii
ekonomik kategoriye tanrken, "postmateryalizm", sosyopsikolojik
bir yapnn davran ve zihniyetinin tayin edici zelliklerini tanm
lar, dolaysyla ekonomik deil de sosyo-psikolojik bir kategoriyi
tanrnma ilintiler. Bu yoldan oluturulan kavramlarda Strasser/
Traube ikilisinin, "homo economicus" kavramn temel alan "liberal-marksist" insan anlaynn bir yana braklmas gerektii yolundaki tezlerinin zerinde durulmaya deer. (1981)
"Homo economicus'un materyalist deerlerinin" yava yava
gerilediini, buna uygun olarak da postmateryalist deerlere yneliin trmana getiini onlarca yl sren ampirik aratrmalarn
dan sonra ispat edebiimi olduunu dnen Ingelhart, u saptamay yapar: "Bir
toplumun deer verdii eylerin sralamasnda

190

ortaya kan yer deitirmelerin, maddi olandan daha az maddi

olana doru bir dnm yansttna inanyoruz; daha az maddi
olana yneli, Almanya'da ve Bat'daki birok teki sanayi lkesinde ortaya kmtr." (1979, 25)
Ingelhart'a gre sava ve sava sonras kuann deerleri -alma,
maddi refah, tketim- daha sonraki kuaklarca daha az benimsenmi, bunlarn yerine insancllk, dayanma, bakalar iin sorumluluk ve ykmllk altna girme vb. gibi "postmaterial" deerler
ne kmtr.
'Ingelhart, saylar durmadan artan postmateryalistler aznl
nn, "yaamn kalitesini" birincil derecede, gelir ve kazancn yksekliiyle dorudan orantlamayp, baka trl, zellikle de ortak
yaama biimlerine elverili bir yaam biimi oluturmaya elverili
deerlerle belirlediklerini ileri srer. Postmateryalist deerler, sanayi devletlerindeki "sosyal knty" ama yolunda ortaklaa
yaamann yaplarn yeniden canlandrp gelitirme isteklerinde de
davururlar. Huber'in "sosyal gelime" (1981 b) anlaynda altn
izdii gibi, karlkl, ortak, dayanmac yardmlama erevesi
iinde sosyal hizmetlerin daha glendirilip yaygnlatnlmalar
gerekmektedir.
Bugnk "sol" sosyal devlet eletirisi, bir yandan sanayile
meyle balantl sosyal sefilleme srecinin sosyal devletin telafi
edici ve dengeleyici mdahalelerini gerektirdiini ileri srer, ama
ayn "sol", "sosyal", himaye edici devletin zerk kapasiteleri de
yok etmekten geri kalmadn; daha dorusu bu kapasitelerin canlandrlmasn engelleyip, yenilerinin gelitirilmesine olanak tan
madn syler. Sosyal devletin himayesine muhta olanlarn bireysel sorumluluklarn ortadan kaldran -ve bu kimseleri,
brokratik kurum ve merciler iinde "ynetip ynlendiren" uzmanlarca12 gerekletirilen- bir sosyal hizmet ve korumaclk, szkonusu insanlarn olgunlamalarn ve erikinlemelerini nleyip,
bunlar baml, edilgen birer hazryiyici derekesine drr. Otoriter, himaye edici devlete kar olan birok dnr, areyi, telafi
edici ve dengeleyici bir sosyal politikadan geri durmakta ve bunun
yerine, bu tr olumsuz etkileri azaltc mdahaleleri gereksiz klan,
191

olumsuzluklar daha batan nleyici toplumsal nlemler almakta

grmektedirler.
zgrlk perspektifler, toplumun ekonomik ve siyasal alanda yeniden biimlendirilmesinin yan sra, en bata sosyal devletin
toplumsallatrlmasn hedef alrlar. Bu da bir yandan halihazrda
pratikte varolan sosyal yardmlamann eitli biimlerinin daha da
yaygnlatrlmasyla mmkn olaca gibi, te yandan sosyal devletin halihazrdaki kurumlarn. ademimerkeziletirme, brokrasiden arndrma ve paylama olanaklarnn yaygnlatrlmasnn
yan sra, gerek komn temsilcilerinin gerekse sosyal yardma
muhta olanlarn denetimlerini salamakla gerekleebilir. Bu trden toplumsanam kurumlar, kendi balarnn aresine bakan eitli sosyal yardm gruplaryla ibirliine gidebilir ve bu gruplan
maddi olarak destekleyebilirler.
Daha imdiden Almanya'da ve Bat Berlin'de yaklak 40.000
grup kendi bann evresine bakan yardmlama birimleri olutur
mu durumdadrlar: dezavantajl kimselere, toplumca aalanm
ve toplumdna itilmi olanlara yardm eden gruplar; kltr, ei
tim ve yetitirme alanndaki yardmlama gruplar; yerleim, ikame
etme alanlarnda; zynetimli ocuk yuvalar, serbest okullar ve
benzeri alanlarda etkinlik gsteren yardmlama gruplar. B Bu trden etkinliklerio yaygnlatrlmas durumunda (toplumsallatrla
cak) sosyal kurumlar ile eletiriye ak bir ibirlii yaplarak ve
ademimerkeziyeti-zynetimsel sosyal yaplara parasal destek verilerek "kendi bann aresine bakan toplum" (H. E. Richter) trnden bir eyin meydana gelmesi salanabilir. rnein yallar
yurdu ve benzeri kurulularn yerine danma-bakm tekilatian
kurulabilir; yallar komnn andracak bu kurulularda, yallar
kendilerine bakacak, yardm edecek kimseleri kendileri seebilir;
onlardan ne gibi bakm destei beklediklerini belirtir, ona gre anlaabilirler. Devletin ocuk yuvalarnn yerini daha kk aptaki
zynetimli ocuk-evleri alabilir. Burada aileler, bakclar bizzat
ie yerletirir ve kendileri de, ocuklar kendi dncelerine gre
yetitirebilmek iin, bakm ve eitime bizzat katlabilirler.
Yllardr zaten varolan ve gayet gzel ileyen bu trden zynetimli ocuk yuvalar gibi, okullar da kendi kendilerini ynetebi-

192

lirler. Gerek veliler, gerekse renciler ve retmenler, derslerin

ierikleri, retimin yntemleri konusunda belirleyici kararlar alabilirler ve (toplumsallatrlmas gereken) komnlerle ibirliine
gidebilirler. 14 Ademimerkeziyeti rgtlenme ve yaplamann
uzun zamandan beri hayata geirilmi bu ve benzeri baka rnekleri, gerek kltrel gerek sosyal gerekse eitsel alanda aktif olarak
uygulanabilirler. Dayanma zemininde zyardmlama ve kendi
kendine rgtlenmenin bu biimleri, tekierin sosyal yaamla btnlemelerini destekleyecek, bireylerin aynlap adszlamasn
geriletecek, sosyal beceri ve yetenekierin gelitirilmesine katkda
bulunacaktr. Gerek ekonomi, gerekse toplumun organize edilmesi
alanlarnda byk lde zynetime yer veren, ademimerkeziyeti bir toplumun zgrlk umut ve projeleri, sosyal alann toplumsaliamas boyutuyla tamamlanacaktr.
Kropotkin yzyln banda gelecei grmcesine, sosyal devletin, ("toplumsal") karlkl sosyal yardmlamann ve somut
ortak yaamann [toplulua ait olmann] geleneksel biimlerinin
ykmnda pay sahibi olduunu ileri srmt: "Kullar, bireylerden
olumu, kopuk, gevek, birbirleriyle zel bir balar olmayan ve
ne zaman ortak bir dertleri olursa devlete bavurmak zorunda bra
klm, gevek birey ynlar olutururken, sadece devletin ve devlet kilisesinin kamusal sorunlarla ilgilenmeye hakk vardr." (1975,
208) zellikle deiik amal balar kurmay engelleyen bu yasak,
"dizginlenmemi, zihinsel yetenekleri snrlanm bir bireycilii"
desteklemitir. "Devlete kar yerine getirilmesi gereken ykmllklerin artmas lsnde yurttalar birbirlerine olan grev ve ykmllklerden apak uzaklatnlmlardr." (1975, 209) Devletin
her trl sosyal z-rgtlenmenin nn kesen karlar konusunda Kropotkin'in syleyecekleri bu kadar.
Anarizmin zgrlk perspektifleri sosyal alanda ademimerkeziyeti, zynetimsel iliki ve kurumlarn gelitirilip yaygnlat
rlmas yoluyla sosyal olann, zellikle de sosyal devletin toplumsallatrlmasn hedef alr. Devletin insann hayatn biimlendirip
ynlendiren mdahalelerine kar bireyin kendini dayatmas ve
kabul ettirmesini salamak iin sosyal olann devletten arndrl
masn amalar.
Fl3/D.ha

Az Devlet

D;,ha

ok Toplum

193

VI. EKOLOJ VE ANARiZM

"Sol fikirler arasnda ekoloji bakmndan tutarl, radikal

alternatifiere sadece zor ve iddetten uzak duran
anarizmde rastlamak mmkn oluyor. "
Gerda Zellentin
Anarizmin,

"ekoloji" sorunlarna zellikle yatkn olduu sylenebilir mi? Daha net bir deyile: Anarist bir toplum ideali ya da kuram, ekolojinin tanmlad doa sorunlarna yant vermeye teki
ideal ve kurarnlardan daha m elverilidir? Byleyse, bundan, anarist bir toplumun doa ile olan ilikisini, baka herhangi bir toplumdan ok daha iyi dzenleyip biimlendirebilecei sonucunu
kartabilir miyiz? Baz anaristler ve de anarist olmayan kimseler,
anarizmin doa ve evre sorunlarnn zmne btn teki
kurarn ve ideallerden daha fazla elverili olduundan emindirler.
rnein Amerikal anarist ve "radikal bir sosyal ekoloji"nin savunucusu Murray Boockhin byle dnenierin banda yer almaktadr. Bookchin anari ile ekoloji arasndaki balan gstermeye a194

lrken, anaristlerin toplum ideallerinin, doadaki yapsal ilikile

rin ynelik olduu amalarn aynsn hedef alm olduklarn, bu
bakmdan da anarizmin ideallerinin "ekolojik" bir topluma en
uygun temeli oluturduunu syler. (1977, 20) Bookchin daha da
ileri giderek, ekolojik ykm tehdidiyle birlikte anarizmin zorunlulua dntn ileri srer. (1977, 25)
Anarist olmad halde "ekolojist materyalist" Amery de tpk
Bookchin gibi, toplumsal zgrlk ile "doal evrenin tahamml
etme zellii" [ekolojik katlanabilirlik] arasnda birbirini karlkl
koullayan bir iliki olduu grne varr. Ekolojik felaket tehdidinden kurtulmak iin, dou ve batdaki mevcut toplumlar, olabildiince abuk zgrlk-doal evrenin gerekliliklerine uygun
yapsal dnmlere uratlmaldrlar. Tpk Bookchin ve Amery
gibi sol-otoriteci Harich ile sa-otoriteci Gruhl da, kkl deiim
Ierin gecikmesi durumunda ekolojik kntnn ksa sre sonra
kanlmaz olaca kehanetinde bulunmaktadr. Gelgelelim bu ikisi
politik anlayiarna denk den bir izgide otoriter hlemleri vazgeilmez kabul etmektedirler. Gruhl gerek doal evrenin korunabilmesi, gerekse snrl doa kaynaklarnn bllebilmesi iin
"btn iktidar ve g aralaryla donatlm ve zaruret dnemlerinde insanlarn zgrlklerini kendi istekleriyle kstlamalarn sala
yacak otoriter" (1978, 299) bir "dnya-hkmetinin" en uygun
are olaca kanaatini tamaktadr (1978, 290). Gerek merkeziyetilii gerekse tekierin hayatna diktatrce mdahaleyi, gerekse
de "zgrlklerin ve temel haklarn" taraflarca kararlatrlarak ortadan kaldrlmasn ekolojik zorunlukla dmlerneye ve meru
klmaya alan bir anlay, (Gruhl 1978, 289) ekolojik bunalmn
atlatlabilmesi iin burada nerilenin tam tersi rgtlenme yaplar
n zorunlu gren Bookchin ve Amery'nin anlaylaryla tamamen
ters dmektedir.'
Harich, komnizmin snrlanmam bireysel zgrlklere yer
veren zynetimli toplum projesinin ekoloji bakmndan bir yana
braklnasn bir zorunluluk olarak grp, bu perspektiften vazgeer; nk ona gre insan trnn biyolojik varln srdrebilmesi zorunluluunu, komnizmin bu anlamdaki toplum tasarmyla
badatrmak olanakszdr. Harich, bu dncelerden yola karak,

195

kalc

bir zm nerebUrnek amacyla btn mallarn eit payla

tketimin dnsz bask nlemleriyle aaya ekilmesini ve
halkn devlet tarafndan bu konuda eitilmesini nerir. Devletin
gelecekte yava yava lp gidecei dncesini bir yanlsama olarak deerlendiren Harich, bu anlayn "Marksizmin iinde anariz
minen son kalntlarndan biri" olduunu syler. (1975, 161) Harich bu balamda anarist nitelikli rgtlenme ve dzenlemeleri,
ekolojik k nlemek bakmndan dnlebilecek en elveri
siz nlemler olarak grr.
Demek ki toplumu kurtarnay amalayan otorite yanls kurtarclar, yaklamakta olan felaketi nleyebilmek iin otoriter bir toplum yapsnin varln zaruret olarak grmektedirler. Ayn nedenlerden tr zgrlk kurtarclar da zgrlk toplumdan yana
karlar. Byle olunca da insann aklna, "yoksa ekoloji btn bu
szmona alnmas kanlmaz nlemlere ilikin karsamalarn altndaki siyasal kanaatlerden baka bir eye hizmet etmiyor mu?"
sorusu gelmektedir. Ya da anarizm ile ekolojinin ok daha ayrnt
h bir incelemeyle saptanabilecek bir uygunluu mu sz konusudur? Biz yle olduuna inanyoruz.
mn,

"Dzen, hi kukusuz, maddenin bir zellii deildir ve

ona dtan dayatlmas gerekir."
Paul Feyerabend

1. ANARizM LE EKOLOJNN BRLETRLEBLECEKLE

RNE LKN ETL RNEKLER
Yetmili yllarla

birlikte kendini duyuran evre ve hammadde bubirlikte, insan ile doa ilikisinin o zaman kadar ei
rnei grlmemi bir tarzda sorguland bir dnem balad. Sadece toplum ve doabilimleri deil, ayn zamanda belli bir gecikmeyle de olsa, felsefe de gzlerini bu sorunsala evirdi. "Ekolojik
Etik" yeni bir aratrma alan olarak felsefedeki yerini almaya ba
lad. nsan-doa ilikisinin, insanmerkezci geleneksel etiin zemininde doyurucu bir biimde ele alnp alnamayaca, bu ilikinin
insans olmayan bir alana doru gelitirilmesinin gerekli olup olnalmyla

196

mad, tartlmaya baland. Doann insanla ilintilenmeden de

kendi bana bir deerinin, bir varolma hakknn bulunup bulunmad, ya da deerinin ve bu hakkn sadece insana yararll erevesi iinde mi bir anlam ifade edecei sorusu gndeme geldi. (rnein Birnhacher 1980; Jonas 1984; Sachsse 1984) Bu sorular
gerek insann kendi kendini anlamas gerekse de sosyal ya da siyasal bir ekolojinin kurulmas bakmndan byk nem tamaktadr
lar.
Yukarda altn izdiimiz insan-doa ilikisiyle balantl soru
ve sorunlarn tartlmas balamnda, dikkatli bakldnda, oun
lukla ancak grnrde zmlere dayanan, klielerle ilem yapan
ya da, insan doann hizmetisidir, ya da, arkadadr, trnden e
retilemeleri doru drst kantiara dayal savlarn yerine koyan
aklamalarla karlayoruz. Anarizmin, teki kurarn ve toplum
taslaklar ile karlatrldnda, niin ekolojinin zorunlu kld
nlemleri almamzda en elverili akm olduunu ispat etme giriimleri ve stratejilerinde de, szmona zmlerden geilmemektedir. Bu grnrde zmlerin tipik rneini aada ok ksa
ca ele alacaz. Anlayacanz nce, anarizm ile ekolojinin nasl
balanmamas gerektiini aklamak istiyoruz. yle sanyorum ki,
Amerikal anarist ve ekolog Murray Bookchin'in ileri srd
kant-savlar rnek olarak ele alp, bunu ok iyi yapabiliriz.

a)

Deer yarglarnn, yaplmamas

gereken bir biimde

genelletirilmesi

zgrlk ya da anarist bir toplumun "ekolojik" nitelikleriyle de en iyi toplum olduunu gstermek isteyen dnrler, bu grlerini ispat edebilmek iin, genellikle, nce insanlar arasndaki
tahakkm ve smr ilikisine ahlaksal dzlemde kar olunmas
gereken bir iliki olarak kar kyor, sonra da benzetmeci bir yoldan, bu ilikiyi genelletirerek, tahakkm ve smr kavramlarn
insan-doa ilikisine tamak istiyorlar. Byle olunca da pek art
mayan bir sonuca varyorlar: nsann doa zerindeki egemenlii,
lanetlenmesi gereken bir ilikidir; dolaysyla zerinde herhangi bir
egemen gcn bulunmad bir doa ile kurulan insan ilikisi, ahla197

ken kabul edilir bir ilikidir. Bu durumda tahakkmden arndrl

m zgr bir toplum, ekolojik bakmdan da "zorunlu" bir toplum
olup kmaktadr.
"Egemenlik 1 tahakkm" kategorisinin genelletirilerek insann
dndaki ilikilere de uygulanmas sayesinde insann doa zerindeki egemenliinin reddinin, ahlaksal ynden zorunlu olduu sonucuna varmak mmkn olmaktadr. Ancak zerinde henz pek
uzlalmam soru, insan ile doa arasndaki bu ilikinin, aynen
insan zerinde gene insan tarafndan kurulmu tahakkm ilikisi
gibi, kesinlikle reddedilecek bir iliki olup olmad sorusudur; bu
soru tpk sosyal-toplumsal alandaki deerlendirmelerin insandoa ilikisi alanna aktarlmasnn ne lde doru olduu sorusu
gibi geitirilmektedir. Bookchin iin yant kesindir: Egemenliin/
tahakkmn her trls ktdr.
Bookchin'in dncelerini kantlama yollarndan biri yukarda
belirttiimiz anlay dorultusundadr. Ona gre doa zerinde kurulan egemenlik ahlaki deildir ve ekolojik dengenin kmesine
yol amaktadr. Doa zerindeki insan egemenliinin ortadan kalkm olmas ahlakidir ve bu doal evrenin ykmnn nlenmesi anlamna gelecei gibi "ekolojik" bir topluma en uygun yapsal temelin oluturulmasn da salayacaktr. Bylece, siyasal alanda
ulalmas arzu edilen anarist toplum ideali ksa yoldan "ekolojik
bir zorunluluk" olarak da ilan edilir. (1977, 26; 1981, 55) Burada
egemenlik/Itahakkm kavramnn kullanm alanlarna baklmaks
zn genelletirilmesi, anarist toplum ile ekolojik bir toplum zde
liinin kurulmasm salamaktadr.

Bu trden olanaksz bir genelletirme yanlgsnn da tesinde,

burada belirttiimiz anarizm ve ekoloji tasarmlarna, egemenliklerden, tahakkmlerden arndrlm o ideal durum somutta nasl
olacaktr, diye sormamz gerekmektedir. nsanlar aras ilikilerin
sz konusu olduu alanda, anarizmin belirleyici esi olan "zgr,
serbest anlama", kurucu {yapc] bir ilke olma zellii tar. Pekiyi de bir insan, srf yaayabilmek iin anlalr nedenlerle avianmak zorunda olduu hayvanla ya da ekip bimek, toplamak zorunda olduu bitkiyle nasl olup da "serbest, zgr iradeye dayal
anlamalar" yapacaktr. Bookchin'in evrensel lekte egemenlik198

ten 1 tahakkmden arndrlmlk fikrinin gerisinde, insanlarn iyiliine ileyen, uyumlu bir doa tasarmnn bulankln buluyoruz. (1985 a, 48; 1985, 13) Bookchin'in toplum ideali de gene byle
bir uyum anlayna dayanmaktadr.
Proudhon ve Kropotkin gibi anaristler, anariyi hibir zaman
iinde kar beklerinin bulunmad, gerilim ve atklarn artk
bir daha grlmeyecei ideal bir toplumsal durum olarak tasarlamamlardr. Onlarn anarizm anlaylar, bu trden kar atma
larnn, "snf mcadelesine" gerek kalmadan, retken bir biimde
dnme urayabilecekleri bir dzeni; "serbest, zgr iradeye dayal anlamalarn" erevesi iinde, tahakkmden arndrlmln
temelinde, dayanmayla ortadan kaldrlabilecekleri bir toplumsal
durumu ngrr. Anlayacamz, Proudhon ve Kropotkin iin
tayin edici unsur, sosyal beklerin ya da bireylerin karlarnn
uyum iinde bulunmas deil, bu kar atmalarnn sonulandr
laca belli bir durumun salanmasdr. Bookchin'in bu temel anarist ilkeyi, liberalizmin art bir ilke olarak, burjuva ideolojisinin
bir belirtisi olarak eletirmesi, kendi konumunu netletirmek bak
mndan nemlidir. (1985, 333) Bookchin, bir yandan bu eletiriyi
yaparken bir yandan da, tahakkmden arndrlmlk kavramlar
nn ardna gizlenerek, zerinde hi dnmeden, insann doa ile
ilikisine de uygulad topik-uyumculua dayal anarizm anlay
n da savunur. Byle olunca da, egemenlik/tahakkm kavram
nn, ideal bir insan-doa ilikisini tanmlamaya uygun olup olmad
kukusuna hi kaplmaz.

b)

"Doalc yanl karsamalar"

Ekoloji hareketinin erevesi iinde ya da ekolojik kayglar

gz nne alan toplum tasarmlarnda, zellikle de yazar ve d
nrlerin "btnselci"* kantlar ortaya koymaya ya da btn kapsayc bir dnya gr yaratmaya kalktklar durumlarda "doalc
yanl karsamalara" sk sk rastlanr. "Doalc yanl karsama"

derken, Birnbacher'in de

yapt

gibi (1980),

doabilimleri alann-

holistisch: Yaamn btn olay ve nesnelerini btnsel bir ilkeden treten felsefi reti (.N.)

199

dan elde edilmi nermelerden (rnein doadaki srelere ilikin

nermelerden), yani belli durumlara ilikin saptamalardan, olmas
gereken durumlara ilikin sonular karmay kastediyoruz. Betimleyici bir nermeden hareketle, bu nermeyi mantksal bir zorunluk olarak benimseyip, bundan normatif bir sonuca varlmaktadr;
yani mevcut olan durumdan, olmas gereken tretilmektedir. rnein, "denge" kavram ekolojide sadece betimleyici bir ilev tar;
ama ayn kavram o kadar ok ve .ylesine normatif yorumlanp i
levi ylesine geniletilir ki, sanki "denge", urunda abalanmas
gereken biricik durummu [doann bir kural ve yasasym] gibi
bir yanlsama uyanmaktadr. (Birnbacher 1980, 107.)
Ayrca doadaki sre ve seyirlerden yola klarak, buradan
ideal bir toplum durumunun nasl olmas gerektii konusunda sonular kartmak siyasal dzlemde feci gelimelere yol aabilir.
Sosyal-darwincilikte, insann dndaki doada srp giden "varolma mcadelesi" rnek alnp, buradan toplum iinde de bir "varolma mcadelesi"nin "doal" olduu ve hak-hukuka uygun dt
sonucu tretilmi; bu mcadele, gerek sanayi devriminde, gerekse
kapitalist toplumlarda kran krana, acmasz bir savaa dnm
t. Nazilerin rklar retisi de [rk temizliinil benzer kantlama
stratejileri ile desteklemek istemilerdir [doal ayklama].
Bookchin'de de benzer bir kantlama abasnn elerine rastl
yoruz: Betimleyici [tanmlayc] olan olgu, normatf bir olgu gibi
yorumlanmak istenmekte ve bir benzetme karsamas yoluyla bu
betimleyici olgu, toplumsal rgtlenme biimlerinin ileyiinde
egemen olan normlarn (lt, kural ve yasalarn] belirlenmesinde
kullanlmaktadr. Bookchin'e gre doa ok eitlilik ierir, ademimerkeziyeti bir yaps vardr; bu yap, ayn zamanda elerin
birbirini tamamlama ilkesine gre kurulmu olup hiyerarik bir kademelenme gstermez. Bu nedenle toplum da eitlilikler iermeli,
merkeziyeti olmamal, eleri hiyerarik deil birbirlerini tamamlayc bir dzenleme gstermelidir. Yani, tpk anarislerin tasarladklar toplum gibi. (1985, 58) Bookchin, "doay nesnel olarak temellendirilmi bir etin kayna olarak devreye sokmay"
nerir. (1985, 260) Byle, doalc bir etiin, tam da anarizmin
200

toplum idealine karlk gelen toplum yaplarn ahlaka uygun ve

diye tanmlamas normaldir.
Bookchin'in etii ayn zamanda evrensel lekte geerli olma
talebi tar. Doa hiyerarik-olmayan, ademimerkeziyeti, tamamlayclk ilkesine dayal yaplar oluturur ve bu yaplar bu zelliklerinden tr toplumsal bir doa varl olan insan bakmndan da
balaycdrlar. Bookchin bu balamda "doaya ikin
bir
anlam"dan sz eder. Hatta evrende bile "etik bir anlam" kefetmi
tir. (1985, 325 ve 392) Bylelikle anari de, doann yolunu nceden izdii "ekolojinin gereklerine uygun" bir toplum biimi olup
doal

kar.

c) Do,~a nn

aslyla

/zyle* ilinrili anlaylar

nsan-doa ilikisinin aklanabilmesi abalarnn sonucunda

yanl

ve grnrde zmlerin ortaya kma nedenlerinden biri

zn, doay aslnda naslsa yle renip tanyabilecei varsaymdr. nsann doabilimlerinin ilerlemesiyle,
doa'nn "aslnda/znde" [kendinde] nasl olduunu gitgide daha
iyi renebilmesi, yani gerek belli bir andaki gzlemciden gerekse
de mevcut toplumsal ereveden bamsz olarak "gerekte''3 ne
olduunu aniayabilmesi iin, kendini ideolojilerden, dinsel nyarglardan ve benzerlerinden kurtarmas yeter, diye dnlmektedir.
Doabilimlerinin, tpk insanlarn alglama yetenekleri gibi, byk
lde onlarn toplumsal ve kltrel bazlarnn damgasn yedikleri
olgusu zerinde hi kafa yorulmamaktadr.
Doann znde naslsa yle renilip tanmlanabileceini varsayan bu anlayiara gre, insann doa bilgisi, en karmak aygt
lar kullanlarak elde edilmi bilgilerden olmu da olsa, doal olgularn zn aslndaki gibi yanstan bir ayna olma zelliini korur.
Tarihsel-diyalektik bir akl yrtme tutumunun eksikliinden
tr, bilgi edinme, yani epistemoloji sreci iinde ele alnan dode,

insann doann

Almanca "an sich" ifadesi, rnein Kani'n "Ding an sich" teriminde yaplageldi
i gibi, kendinde ey evirisiyle karlanyor. Nesnenin aslnda, znde neyse o
durumu anlamndaki bu ifadenin bugne kadarki karlan biimini reddetmeden, doann zndeki, aslndaki durumu anlamndaki "Natur an sich" ifadesini
terimletirmeden karlayacaz. (.n.)
201

ann, artk

202

bir

[salt bir

doa olmayp]

toplumsal olarak dzenlenip

gz ard edilmektedir. Oysa deneysel doabilimde, deneyierin dzeneklerine gre nasl ele alnd
na bal olarak, doann zelliklerine ilikin veri ve bilgilerin de
farkl ve deiik olduklar bilinmektedir. (Prigogine/Stengers 1981,
21) Demek ki, doann znde, aslnda belli bir dzeni bulunduu,
bunun da insann bilgisine ylece yanstlabilecei yolundaki anlaytan hareket etmek olanakszdr. Doru olan, insann doay toplumsal ve kltrel alanlarn damgasn tayan belirli dzensistemlerine uymaya, boyun emeye zorladdr. yleyse dzen,
doay aklanabilir ve yararlanlabilir duruma getirmek iin, insanlar tarafndan doaya dtan dayatlm bir zelliktir. "Kuramlar, bilimsel aklama sistemleri, daha sonra betimleyip tanmladk
lar ya da eletirdikleri dnyay yaratrlar." (Reiche 1984, 53)
Bookchin de tpk Engels ve Lenin gibi, doann "znn ve
aslnn" renilebilecei varsaymndan yola kar. Hatta doada
"rtk, gizli bir amalln varln" "doada egemen bir aba"
olarak anlad bir "erei" [Telos] kefeder. (1985, 386) Doada
zorunluluk sonucu deil de bir "ans" olarak verili bulunan bu
eree insan da boyun eer: "Karlkl yarara dayal birarada yaa
ma, zgrlk ve znellik, sadece insanlarda grlen deerler ve
durumlar deillerdir. Tohum halinde de olsa, daha byk lekteki
kozmik ve organik dnyann ilikilerinde de ortaya karlar. .. "
(1985, 404) Bookchin bizi, bizzat doann iinde (anarizmin) deerlerinin verili olduunajnandrmak ister gibidir. Evrim srecinin
seyri iinde, insana, doann iinde ortaya kartlmaya hazr biimde zaten verilmi olan hayata geirme grevi dmtr.
Bookchin'de ne anarist toplum ne de onunla zdeletirilen
"ekolojik" toplum, insan ideali, baka deyile deerleri olarak belirmezler; bunlar doaya ikin deerlerdir: "Aralarndaki balam,
gerek sosyal ekoloji ve onun eitlilik iindeki birlik-btnlk ilkesi, gerekse kendiliindenlik ve hiyerarik olmayan ilikiler ilkesi
temelinde kurulur. Karlkl yarara dayal birarada yaama, kendikendine rgtlenme, zgrlk ve znellik bu bakmdan nedenleri
kendi ilerinde bulunan hedeflerdir." (1985, 404) Byle olunca da
ne sosyalizm, ne "ekolojik gerekliliklere uygun" bir toplum ne de
kurulmu

doa olduu gerei

anari, Landauer'de grdmz gibi, "bir ideal dorultusunda

yeni bir gereklik yaratma abalaryla" ulalacak amalar olmayp,
doa tarihinin bizzat iinde nedenlenmi (felsefi) birer erektirler.
Bookchin'e gre insan doann zn, asl halini, onu kendinde
neyse yle tanyp renebilir. Doaya bakp, onun amalarn
okuyabiliriz. nsan burjuva kafasnn artlandrd doa anlayn
dan yakasm syrp doaya dorudan yneldiinde, bu doann
zndeki o "asl halinin" onun ama ve hedeflerinin izini srmeye
balayabilir. Evrimin bir ama ve hedefi bulunduu ve doann bir
anlam la ilintilenebilecei anlay, Bookchin 'in dncesine egemen olan ve her eyin son tahlilde onlar btnletirici bir eree
balanabilecei yolundaki temel varsaymna dayanr. Bu temel
varsaym, bilinli, dnen doa ile bilinsiz doa arasnda, bilgi
edinen, renen ve karsndaki nesneyi dzenleyen dnce ile
renilen nesne arasnda, varolar [durum] ile olmas gereken arasnda, ve doa (bilimi) ile toplum (bilimi) arasnda Boockhin'in
yeni-kant diye tanmlad trden analitik bir ayrmn yaplmas
na msait deildir.
Bookchin bylelikle, insan iradesine, insann zgrlne ve
insann kendi koyduu ideallere gre eylem yapma ve davranma ilkesine, toplumun yapsal dnme uratlmas srecinde tayin
edici bir rol ykleyen geleneksel anarist dnce izgisinden tam
bir kopuu ilan etmi olmaktadr. Anaristlerin, insann zgrl
n ve kendi kendini belirleme hakkn savunularnda kendini duyuran o coku ve heyecan, her eyin doal olana tabi klnmak istenmesiyle yok olup gitmektedir. Bu, doaya tabi klma edimini
Bookchin'in bir-zgrleme edimi olarak sunmas, insann "zerkliine" getirilen kstlamalar unuttmmaya yetmiyor. Doa, efendi
ve buyurgandr, onun akl ve mantkla donanm paras olan
insan, onun buyruklarnn muhatabdr.
Tarih ahlak, ister "kanlmaz bir zorunluluk", ister doa tarafndan nceden biimlendirilmi bir ans olarak yorumlansn, anarizmin dnce geleneinde Bookchin 'in ki gibi tarih taslakianna
youn eletiriler yneltilmitir. Bu tarih kuramlarnn ortak yan,
"son"a abartl bir ayrcalk tanyarak, "hiyerarik bir zaman tasar
m" oluturmalardr. (Gizycki 1983, 40) Bookchin 'in tarih tasar-

203

nnda "umut ilkesi", imdiki zamann [an'n] pahasna yaar. Bookchin'in, amaca ynelik, erekli bir evrim varsaymna dayal tarih
felsefesi speklasyonlarnn, Teilhard de Chardin'de ilahiyat (Theologie) olarak, Ernst Bloch'ta tarihsel materyalizmle ilintilenerek
karmza kmalar, bu dnrlerin tanmlayc bir zelliini gsterir. Teilhard de Chardin, evrimi tanrsal, kutsal bir tarih olarak
yorumlar; bu tarih, "Omega" dedii ve insan, tanr, doa lsnn birbirleriyle eksiksiz btnletikleri bir urak olarak dnd
noktada, insann cennet niteliincieki o son konuma ulamasyla
tamamlanacaktr. (1963, 343; 1966, 57) Ernst Bloch'ta bu nihai konumun ad "Ultimum"dur. Bloch da gerek doann iinde gerekse
"znde" diyalektik olan maddede, verili bir "eilimsel amacn"
gerekleme eilimlerini bulur. (1977, I, 233, 235, 286)
Kanmca Bookchin, Bloch'tan nazar demesin(!) dedirtecek bir
ustalkla dnceler almaktadr. O da tpk Bloch gibi, tarihin
anlam ve amac konusunda speklasyonlar yapp durur. Onun "Ultimum"unun ya da "Omega"snn ad "anari"dir. Anari de gene
"ekolojik bir toplumla" zdetir. Bookchin de, Teilhard de Chardin
gibi, doann "znn", kendindeki halinin ve doaya ikin ereklerio renilebileceine inanmakta ve hem tarihsel hem de diyalektik
olmayan bir dneeye sarlmaktadr. Byle bir kantlama zemini
zerinde kanmzca sosyal bir ekoloji gelitirmek olanakszdr. Ayrca anarizmin niin teki siyasal kurarnlardan daha fazla ekolojiyle balanmaya elverili olduu ve anarist bir toplumun doa ile
olan ilikisini teki toplumlardan daha iyi dzenleyebilecei sorusuna bu anlay erevesinde doyurucu bir yant vermek olanakszdr.

Anarizmin ekoloji ile nasl ilintilenmemesi gerektiini rnekle ele alan bu snrl ve yer yer ksaltlm eletiriden sonra,
imdi de, tartmalarn sonunda, yukarda kabaca tanttmz yanl
glara dmeden, anarizm ile ekolojinin birbirleri ile nasl ilintilendirilebilecekleri konusuna girebilmek iin, iinde yaadmz
gnlerde, ekoloji ve toplum, insan ve doa ilikisi zerine tartlan

kurarnlar inceleyeceiz.

204

'Soylu yaban', ekolojik gezisi srasnda bir kez daha

entelektiiel konutlara uruyor."
John Passmore

2. EKOLOJ- KAVRAM, KLE, DEOLOJK ARPlTMALAR

"Ekoloji" kavram Darwin yanda, hayvanbilimci Ernst Hackel

(1834-1919) tarafndan ekillendirilmitir. Hackel iin "Ekoloji ya
da doann zedelenmemi ileyiinin retisi, yeryznn ayn
blgesini paylaan btn organizmalar arasnda alabildiine karmak bileimli karlkl etkileimler gerekletii olgusuyla ura
an bir doabilimi daldr ... " (Hacke1 1984, 150) Hackel'e gre
ekolojinin betimledii bu karlkl ilikiler, Darwin'in kantlad
gibi "trlerin deimesi" ve [evreye] "uyum salamas" bakmn
dan tayin edici nem tarlar. Hackel, evrim kuram ile ekoloji arasndaki bu baa zellikle dikkati eker. Daha nce de belirttiimiz
gibi, bu iki alan arasndaki balam, bugnk tartmalarda da yeniden gndeme getirilmitir, ama doabilimleri alanndan dar ta
rlarak insan toplumuna kadar yaygnlatrlp normatif bir iliki
olarak yorumlanmaktadr. Dolaysyla "ekoloji" teriminin gnmzde kullanl tarz, bu kuramn balangtaki o dar anlamyla
sadece doabilimleri alanndaki kullanlma uygun dmemekte
dir.
Bugn ekoloji, ounlukla, btn teki tek tek bilimleri kendi
merkezi evresinde bekleyen ve yeniden tanmlayan yeni, ba
eken bir bilim olarak tartlmaktadr. (Amery 1980, 36; Trepel
1985, 55) Gene ekoloji iinde yepyeni btnseki bir dnya grnn temelleri alglanmaktadr. (Bookchin 1985, 32; Capra 1983,
465). Hatta kimileri ekolojiye yeni bir "dinsel yorum a" olutur
ma umuduyla bel balamlardr. (Amery 1980, 180) Ekolojinin bu
ve benzeri yorumlanlarna buraya kadar syleyegeldiklerimizin
dnda diyecek fazla bir ey bulunmad gibi, ayn ey ekoloji hareketi iindeki saysz klieler ve mitletirilmi dnce figrleri
iin de geerlidir. (Reiche 1984)
Aadaki blmde dar anlamdaki doabilimsel ekoloji anlay
nn da tesinde, "ekoloji"yi gnlk konuma dilindeki anlamyla
205

"doal

evreye

kar

koruyucu, himaye edici

davran"

olarak, do-

laysyla normatif bir kavram olarak da anlayacaz. zellikle 80'li

yllarn

sonunda balatlan evre tartmalarnda, ekoloji teriminin

iinde, terimin ideolojiye tutsak edilmesine kar kan eletirel itirazlar ve endieler mevcuttu. Enzensberger, biraz aceleci bir tutumla, szgelimi "uzay gemisi yeryz" gibi eretilemelerde ya da
yeryzn "kapal ekosistem" olarak alglamak isteyen bak tarzlarnda kendini ele veren, ekoloji kavramn kreselletirme eilim
lerini yermektedir. (Enzensberger 1973, 18) "H,epimiz ayn teknedeyiz" trnden argmanlarla, Enzensberger'e gre snflar aras
elikiler ve smr ilikileri ideolojik bir perde ardna gizlenmekte, evre tahribatnda etkili olan toplumsal-siyasal ve ekonomik etmenlerin zerinde dnme olana kalmamaktadr. Daha ok sosyalist anlaya dayal geleneksel bir evre eletirisinin, gnmzde
evrecilik modasna dnp yozlama eilimleri gsteren ekolojiye yneltilmesinin yerinde olacan dnyoruz.
Medyann bu konudaki inceleme ve aklamalarnda, kar amacyla sanayinin yol at evre tahribatlar, "hepimizin" yol at
ileri srlen tahribat ve ykmlarn arasna kartrlp gizlenmek istenmektedir. Vurgulanan olgu, "bizim hepimizin" canna birlikte
okuduumuz doal evrenin onarmna kendi paymza dtnce
katkda bulunabileceimizdir; yeter ki pet ieleri toplama bidonlar
na atalm, yeter ki fosfatsz temizlik maddeleri kullanalm. evrenin
korunmasnn "hepimiz"in sorunu olduuna bir diyeceimiz yok,
ama' sorunun bu ekilde "biz hepimiz" odanda younlatnlp dmlenmesi, evrenin canna okuyan asl etmenleri tannmaz hale
getirmekle kalmamakta, ekolojik bunalmn tehdide dnm boyutlarn da zararsz gibi gstermektedir. Dolaysyla hkmetlerin
bir nkleer reaktr kazasnn ardndan radyoaktifle kirlenmemi besinler bulmak zorunda kalan yurttalarna arda bulunarak, pet i
elerini toplama bidonlarna atmalarn istemeleri onlarla alay etmek
deilse nedir?
Gene, aslnda nemli olmakla birlikte, ekolojik bunalmn tek
bana sorumlusu olmayan bir urann mutlaklatrlp ne kar
tlmas da ideoloji dzleminde arptmalam yol amaktadr. Bu
urak, doay srf insan ihtiyalarn karlamakla ykml ara
206

-gere olarak kmserneyi alkanlk haline getirdii varsaylan

Avrupa zihniyetinin, sorumlu olarak bir bana ne kartlmasyla
olumaktadr. Kukusuz, Avrupa kltr ve uygarlnn bu kolektif
dnce yaplar, doaya kar dikkatsiz ve savurgan bir tutumun
byk lde belirleyici etmenlerindendir. Ama gene de ekolojik
bunalmn sorunlarn tek bana bu olguya indirgemek, dolaysyla
da bu zihniyetin gerek ekonomik karlar ile gerekse de iktidar politikalaryla ilintilenerek doann acmaszca tahrip edilmesine
nasl hizmet ettiini gstermemek, hatal ve tutarllktan uzak bir
tavrdr.

Bugn yepyeni bir dnya anlay gelitirme ihtiyac alabildii

bu ihtiya, gerek aklcl, gerekse aydnlanma
c dnce geleneini kabataslak deerlendirip olumsuzlamakta,
giderek sahte, aldatc bir mistisizm iine ka ya da duygu ve sezgilere gvenme eilimleri [bu aklcla tepki olarak] yaygnla
maktadr. Aklcla artk neredeyse klielemi deerlendirmelerle
srt evirip, belirsiz, bulank bir i-yaantya [bir eyi akln aracl
na gerek duymadan] dorudan yaamaya davet karma eilimle
ri, kanmzca, gnmzde yeniden gneelleen ve siyasal eylemin
ama ve hedeflerini doadan treten biyolojici dnce
ilintilidir. Bylelikle ortaya kan btnseki dnya grlerinde [sosyal
-siyasal olan ile doal olan arasndaki snrlar silinmekte] birey sadece btnle birletirilmesi gereken parack olarak anlalabil
mektedir.
Eski ekonomik kkenli felaket ve k kavramlar, ekolojik
senaryolar olarak yeniden diritmenin sevincini yaamaktadrlar.
Tpk o eski sosyal-demokrat, marksist felaket kurarnlar gibi, ekolojik felaket kuramlarnn da insan sakinletirip rahatlatan bir yanlar bulunmaktadr. teki kyamet habercileri gibi Amery de insanln ayakta kalabilmesini, "ne pahasna olursa olsun" sanayi
sisteminin kertilmesi nkouluna balyor (1980, 184), ama bu
dncenin hayata geirilmesinden aka kanyorsa, bu trden
"kktenci tutumlar" daha ok, boyun eiin ve pes etmenin gerekelerini sunmaktan teye gidemiyorlar demektir. Sanayi sistemi,
ancak ve ancak "hepimizin" kendimizi "snrlayarak" (Illich 1980)
"yepyeni bir kltr ve uygarla gei yaparak" (Duhm 1982) stene

yaygnlarken;

207

sinden gelebileceimiz bir zihniyet ya da dnee-tin tarihi sorunu

olarak ilan edilince, eka-sistemin ksa sre sonra keceine ili
kin kehanet ve tahminler de uyarc olmaktan ok el-kol balayc,
aresizlii krkleyici bir ilev yklenmektedirler.
"Oysa bu dnya, bu doa, o dilsizliiyle ve dile
bizim dnya gr dediimiz eyle,
doann bilgisi ya da dili diye azmzda gevelediimiz
eyle karlatrlamayacak kadar zengindir."
getiremezliiyle,

Gustav Landauer

3:ZHNYET VE EKOLOJK DUYARLIK

konusunda yerleik sosyalizm kuok farkl bir anlay ve tavr sergilenir. Belli bal yanlarna denneyi amaladmz bu anlay ve
tavr "ekoloji duyarll" diye tanmlamak istiyoruz. Bu tavr,
daha nce, anarizmin gerek ekonomik gerekse de toplumsal
-siyasal dncelerine damgasn vurmu bir zihniyet, bir tr "zihinsel tutum"dur. Aadaki blmde ncelikle bilgikuram ve bilimkuram alanndan bu zgn anarist zihniyeti de alp ona dikkat ekmeyi ve buradan, ekoloji bakmndan nemli tavrlarn ve
karsamalarn nasl tretilebileceini gstermek istiyoruz.
Kimi

anarist yazlarda, doa

ramlarnda karlatmzdan

a) Bilgi kuram dz/emindeki

kuku

ve Landauer' de

insan-doa

ilikisi

yer alan ve eletirel bir debenzetme ve klielerde kendini ele veren doa anlayn, kuramsal doabilimleri
nin oktan bir yana braktklar grlmektedir. Az nce
eletirdirniz bu dncelerde, yle sanyoruz ki, doann salt
insan ihtiyalarnn hizmetindeki gere olarak kmsenmesinden,
dolaysyla da tahrip edilmesinden sorumlu tutulan doa anlay
kendini ele vermektedir: Her iki durumda da doann insan bilgisine sonuna kadar ak olduu, onu "zaptrapta almann" mmkn
olduu varsaym, nkoul olarak yer almaktadr. Basitletirerek
Gnmzdeki evre

tartmalarnda

erlendirmeden geirdiimiz

208

kuram,

eretileme,

syleyecek olursak, farkllk sadece, gnmzdeki ekolojistlerin,

daha nce de akladmz gibi, doay srf ona ayak uydurmak,
ona uyum salamak iin (artk bu ne anlama geliyorsa) tanyp
renmeye almalarna karn, eletirdirniz "eski", "smrc"
doa anlaynda, bunun tersine, doann insana ayak uydurmas
gerektii dncesinde yatmaktadr. Bilgi araclyla doaya mdahale etme niyetinin ifadesi olan darkafallk, her iki durum iin
de geerlidir. Her iki anlayn temelnde de, kuramsal doabilim
lerince, szgelimi Heisenberg tarafndan daha nce eletiriimi bir
bilgi [edinme] modeli yatmaktadr.
Bugnk kuramsal doabilimin temsilcileri, bilgisi edinilrnek istenen bilgi nesnesinin, ona ynelirken sorular koyu biimimize
gre nceden koullandn bilmektedirler. rnein Heisenberg,
doaya ynelirken bir Bookchin'den, bir Amery'den ya da benzerlerinden ok daha temkinli ve onlardan birka gmlek daha "diyalektik"tir. Heisenberg yle diyor: "Bu bilimin bak asnn iinde ...
ncelikle insan ile doa arasndaki balarnn cisimlemi, ama ayn
zamanda kendilerini de dnce ve eylemlerimizin nesnesine dn
tren a durmaktadr. Doabilimi uzun zamandan beri doann gzlemleyicisi ve inceleyicisi olarak doann karsnda yer almamakta,
tersine kendini insan ile doa arasndaki bu karlkl [etkileim]
oyununun paras olarak tanyp renmektedir." (Heisenberg 1955,
21) Heisenberg incelemede kullanlan "yntemin mdahalesinin,
[yntemin] nesne&ini bakalatrp deiime uratt"n vurguluyor.
Kimya dalnda Nobel dl sahibi Prigogine, doann verilmi
olan ey olduu ve yasal dzenliliklerin iinde kavranabilecei
varsaymna kar duyulan bu kukuyu daha da artrr. Prigogine,
mikrofizik alannda deney dzeneklerinin hep ayn kalmasna karn farkl farkl sonularn ortaya kt gereinden hareket eder
ve bu durumu, doann yasal dzenliliklerine gre yaptam olduunu, insann da sadece bu yasalarn kokusunu alp onlar ortaya
karmasnn yeteceini syleyen geleneksel anlaya baladktan
sonra, doada kendiliinden [keyfi] sreler olduuna dikkati
eker: "Geriye dndrlemezliin ... doada belirleyici bir rol oynadn ve kendiliinden dzenlenmi birok srecin temelinde
yattn kefettik." (Prigogine/Stengers 1981, 18) Prigogine, insan
FI4/D:.h;.

Az Devlet Daha ok Toplum

209

ile doa arasndaki karlkl etkileimi vurgulayarak, "denetleyicinin denetlenen ile, egemen olann, kendisine egemen olunan ile"
bir kartlk ilikisi oluturduklar varsaymndan ve "varlndan
emin olabileceimiz dengeli bir gereklikten" hareket eden klasik
dnya anlayn eletirir.
Prigogine/Stengers 'e gre (1981, 294) "Doa bilgisinin o eski
kesinlikleri" kaybolmutur. Bugnk evrebilimciler ise, bu eski
kesinlikleri onarmaya, onlar yeniden geri getirmeye almaktadr
lar. Ksacas, doabilimciler, doa bilgisini insan ile doa arasnda
bir karlkl iliki olarak dnmeye balamlar ve doann, insann ona yaklamak ve onu incelemek iin uygulad yntemlere ve
kulland ara-gerelere [deney dzeneine] gre yaplanm olduunu, baka deyile insan bilgisine bu haliyle [ancak dzenekierin
zerinden] verildiini vurgulamaktadrlar. Doa bilgisinin gerek
bilgi edinen zneden [insandan] gerekse onun sosyo-ekonomik koullanmlklarndan etkileniyor olmas, Heisenberg'in de, bir yandan, doabilimin dnya tablosunun "aslnda doabilimsel bir tablo
olmaktan ktn" dnmesine yol aarken (1955, 21) te yandan
doabilimlerine kar belli bir kuku gelitirmesine ve bilgi edinmenin snrlan bulunduunu kabul etmesine yol amtr. (1955, 23)
Doa Heisenberg iin, oldumolas, ayn zamanda bilinmez olan,
ancak yetersiz kavranabilen, inceleyici mdahalelerin ise zerinde
tahrip edici sonulara yol aabilecei bir eydir. Bu trden epistemolojik kuku, teknolojik bir dnmn nced~n grlmesi olanaksz etki ve sonularndan duyulan kuku ile birlemektedir.
Ekoloji tartmalarnda ounlukla ayn potaya koyularak stnkr eletirilen doabilimciler, kimi siyasal eilimli ya da sosyal evrebilimcilerin aksine, doann "znn" aslnda naslsa o
haliyle renilebilecei biimindeki cretkar iddiay hi de payla
mamaktadrlar. nsan denedenebilir bir doann karsna denetleyici olarak diken, ayrca da doann znn renilebilirlii varsaymndan yola kan bir bilgi-modeline duyulan bu gvensizlik, bir
yandan geleneksel doabilimlerine egemen olan, te yandan da gnmzn birok ekolojistinde rastlanabilecek trden bir cretkarlktan farkl bir zihniyete iaret etmektedir. Byle bir gvensizlik ve kuku, evre karsnda tekilerinkinden ok daha derin
210

ve aklcl temsil etmekle kalmayp, ekolojik doladengelerin vb. saptanmas sonucunda kesinkes geerli
olacak bir aklama modelinin bulunmu olaca iddiasn da bir
yana brakr.
Daha nce adlarn andmz doabilimcileri ve kimi anarizm
temsilcileri, doann "znn" renilebileceinden kuku duyarlarken ortaya "ekoloji karsnda duyarllk" oluturmay mmkn
klan bir zihniyet koymulardr. Anarist Gustav Landauer' de de,
doann "asl, kendinde haliyle ya da bir btn olarak renilebile
cei ve eksiksiz biimde bilincimize mal edilebilecei" yolundaki
cretkar iddiaya rastlamyoruz. Landauer, dnyann [evrenin]
"armlarmzn ve genel kavramlanmzn bo apartmanlarna
zorla daldurulmas durumunda", dnyann "canna okunma" tehlikesinin mevcut olduuna dikkati eker. Bu, "yaayan dnyaya ldruc darbeler vurma giriimleri" anlamna gelir. (1978 a, 6)
"Durum udur ksacas: Dnyamz [evrenimiz] ok zavall aralarla, birka duyumuzla oluturulmu bir grntdr. Oysa bu dnya,
bu doa, o dilsizliiyle ve dile getiremezliiyle, bizim dnya gr dediimiz eyle, doann bilgisi ya da dili diye azmzda gevelediimiz eyle karlatrlamayacak kadar zengindir." (Landauer
1978 a, 6)
Geri Landauer'de bu epistemolojik kuku daha nce deindi
imiz bilim adamlarnnkinden ok daha te boyutlara geer; ama
onun doa ve evren tablosu, modern doabilimin grleriyle, bir
yandan geleneksel da doabilimiyle, bir yandan da gnmzn
Boockhin, Amery gibi ekolojistlerde ya da Bloch'ta ve diyalektik
materyalizmde bulduumuz doa anlayyla olduundan daha
fazla ortak noktay paylar. Doaya "el konabilecei" biimindeki
epistemolojik ve pratik tasarmlardan duyulan kuku ile, dille ve
aklla kavranrln snrlamalan tesine geerek, insana bir doa
ve dnya [evren] deneyiminin yollarn aacak bir mistik arasnda
ki balam, doa karsnda bir denetleyiciye, bir egemeneyer veren
zihniyetten belirgin biimde farkl bir zihniyete dayanmaktadr.
Landauer'in bu trden bir zihniyetten domu olan epistemolojik
kukusu ve dnyann "znn" renilebilirlii konusundaki olumsuz tavr, eilim olarak "bilgi-kuramc anarist" (1980, 128) Paul
bir

duyarll

mlarn,

211

Feyerabend'inkine uymaktadr. Landauer bu konuda u sonuca varyor: "Dnyaya ynelik mutlak bir aklamann ve byle bir ak
lamaya ulaabilmek iin giriilen onca zahmetli abann yerini, deiik, birbirini tamamlayacak biimde yan yana gelen dnya
[evren] tablolar alyor; dnyann 'zndeki halini' temsil etmek
yerine, dnya bizim iin naslsa onu yle gsterdiklerini bildiimiz
tablolar ... " (1978 b, 8).
b) nsann "doall" ve sosyaili i-- Kropotkin
Doa denetleyicisi ya da doann fatibi zihniyetierinden farkl
olan kimi istisnalar bir yana brakacak olursak, bilgi ve bilimkuramyla ilintili bu grlerden, bizim Avrupa kltr ve uygarlm
zn doa ilikisinde ar basan bir zihniyete de ulayoruz. Doay
salt bir kaynak ya da ara-gere dzeyine indirgeyerek alglamak
isteyen, olumsuz sonular byk olan bir zihniyettir bu ve hristi
yanlkta doa ile insann kat ve dnsz bir ayrmla birbirlerinden
koparlm olmasnn bu zihniyet ve eilimin dayanan oluturdu
una hi kuku yoktur. Bu ayrma eilimi, yeni an felsefesinde
de varln srdrm, szgelimi Descartes, insann nne, bir tr
makine olarakanlad doay kullanma, ondan yararlanma grevini koymutur. Descartes gibi Newton ile Galilei de doann matematiksel yasalara boyun ediini dnmler, insann bu yasalar
rene rene doa zerinde egemenliini artracan varsaym
lardr. (Sachsse 1984, 29; Crombie 1972, 538) 19. yy.'n ikinci yarsndan itibaren doabilimsel bilgilerin hayata uygulanmasyla, insana hizmet etmekle ykml bu makine-doa anlay da
teknolojik bir nitelie brnr.
nsan doann denctleyicisi olarak gren zihniyetin yerine
Marx ve Hegel'de, doa gerecini kullanarak reten bir tarihin oynad rol geer; salt kullanmaya ve yararlanmaya dnk bir anlay g kazanr. Passmore nemle altn iziyor: "nsan el atmadan
nce doann salt bir gizilgten, [olanaklar yumandan] baka
bir ey olmadn ileri sren hegelci-marks doktrin kadar ekolojiye olumsuz etkiyen baka bir ey olamazd." (1980, 225)
D doaya ynelik bu anlaylar, insann doasna getirilen yo-

212

rumlar

da belirlemekten geri kalmamlardr. zellikle de protesevreyle birlikte insann sosyal evresini de, Max
Weber'in "protestan etik" zerine incelemelerinde gsterdii gibi,
emein ve para kazanmann salt arac. ve gereci dzeyine indirgemitir. (1975, 128) Max Weber'e gre, ekonomik baar [protestanlkta], herhangi bir insann Tanr'nn himmetinc sahip olup olmadn ve ebedi mutlulua ulamak zere kaderinin nceden
belirlenip belirlenmediini gsteren bir iarettir. Bylelikle varolusal bir neme kavuan mesleki baar, "hedefi, status naturae'yi
[doallk statsn] amak, insan akld drtlerin egemenliin
den ve dnya ile doaya olan bamllndan kurtarmak (ve) planl bir denetimin buyuruculuuna boyun edirmek olan bir yaama
tarzn mmkn klmtr. .. " (Weber 1975, 135)
nsann bedenine, [drt ve] duygularna dman bu zihniyet
daha laikletirilmi bir biimde gnmze kadar ulamtr. nsa
nn doall, bu anlaya gre tepeden tmaa akla gre dzenlenmi bir yaama tarzna d doa gibi ters der. Byle olunca da
gerek i, gerekse de d doa, hem akln dzenine uydurulmas
hem de planl denetime boyun edirilmesi gereken birer olgu olarak grlmtr. Doal olann akln dzenini tehdit ettii anlay,
doann acmasz ve "kt" olduu grne dnm ve bu
gr eitli kuramsal almalarda ortaya kmtr. Darwin, bilimsel kalma yolundaki btn abalarna karn, doann acmasz
ve "kt" olduu biimindeki geleneksel anlaytan kendini kurtaramadndan, "varolma mcadelesi" iindeki ibirliine dayal yaama biimlerini gzden karmtr. Sigmund Freud da doallk
ile hazz bir yana, dzeni, uygarl ve kltr onlarn kar yanna
bir kartlk ve srekli atma unsuru olarak yerletirdikten sonra,
drtler ile akl arasndaki bu atmann, ancak drtlere srt evirmekle, baka deyile haz ilkesinden taviz vermekle stesinden
gelinebileceini dnr. Bookchin, yle sanyorum ki, Freud'u,
ok yerinde bir tutumla, doaya ve bedene dman bir gelenee
yerletiriyor. Bu dnce geleneinde doa, ykc bir doa olarak
anlalr: "Bencillik, rekabet, acmaszlk, hazlarn annda tatmin
edilmesi istei onun iliklerine ilemi, onu kemirmitir." [Doyurulmaktan baka dertleri ve amalar bulunmayan doal/drtsel haztanlk, doal

213

lar, teki deyile insan doas] baskc bir uygarl zorunlu olarak
kar kutba yerletirir. [Ben (akl), bu uygarln basksn, bir gereklik ilkesi olarak doal olann karsna kartr] Dolaysyla bu
uygarlk, "aklsalln, almann ve [kiinin] kendikendini bask
altna almasn salayacak bir epistemolojinin damgasn tad
gibi, bir gereklik-ilkesi ortaya koyar: " ... bu ilke, ii bozan doay
zaptrapta girmeye zorlar; te yandan insanla kltrn [uygarl
n], ibirlii ve yaratcln kaynan sunar." (Bookchin 1985,
79) 4

gerek d doay gerekse insan

kt ve ibirliini, dayanmay tanmayan
birer olgu grnmne brndren bu ideolojiletirme geerli deildir; stelik Krcpotkin doay, tersine bir yoldan giderek alabildiine uyumlu bir doa olarak da ilan etmez ve bu anlamda ideolojiletirmez; doa karsnda, ona egemen olmay ilke edinmi
geleneksel zihniyeti yok etme eilimlerini Landauer'de olduu
gibi, Kropotkin'de de buluruz. Bu farkl zihniyet Kropotkin'in insanbiliminde ve karlkl yardrulamay ngren etiinde de da
vurur. Geri Kropotkin'de karlkl yardmlama ilkesinin, kuramsal erevede nereye oturtulmas gerektii konusunda ayrntl,
esasl dncelerin eksiklii kendini duyurmaktadr (tarihselerekbilimsel nazariyelerin eklemlenebilecekleri "bilimsel bir etik"
olarak tutunmas olanaksz bir ilkedir bu), ama bu eksikliklere karn, gene de bu etik ilkenin zerinde durmaya ve onu eletirel bir
szgeten geirmeye deer.
Daha nce de belirttiimiz gibi, Kropotkin, karlkl yardmla
may, Darwin'in "varolma mcadelesine" zt bir kar konum olarak anlamayp, bunu, Darwin'inkine gre byk farkllklar ierse
de, Darwin'in ayklanma kuramnn deiik bir biimi olarak alg
lar. Kropotkin, varolma mcadelesini, sosyal-darwincilerin, Darwin' e dayanarak yaptklar gibi, bireyin teki insanlarla ve d doayla giritii kyasya bir ekime olarak anlamak yerine,
dayanma ve ibirlii iindeki insanlarn; inat, asi doa gleri
ile hesaplamas olarak alglar; te yandan doay tepeden trnaa
dman, pisliklerden. arnmam, kt bir doa olarak stilize eden
eilime katlmad gibi, Darwin'in varolma mcadelesini de doa
nn biricik baskn ilkesi olarak grmeye yanamaz; dolaysyla da
Kropotkin'in

dncesindeyse,

doasn, acmasz,

214

bu mcadeleyi, doal bir insan davran olarak alglamaz. Kropotkin'in d dnya ve insan doas konusundaki farkl grleri, zellikle de etnoloji aratrmalarnn ve tarih konusundaki incelemelerinin rndrlr.
Kropotkin, dneminde yank ve etkileri ok byk olmu bu
darwinci atk modelinin, varolu mcadelesini evrimlemenin
biricik ilkesi olarak gren bu anlayn yerine, rnein Bookchin
ya da Amery'de grdmz trden idealize edilmi bir uyum modeli de koymaz; kalkp darwinci modeli deiiklie uratr; ona
gre varolma mcadelesi iinde, rekabetlerden ve atmalardan
olabildiince kanlmaktadr; trlerin kendi iinde, hatta arasnda
zellikle karlkl yardmlama ve ibirlii sayesinde ayakta kalmak mmkn olabilmektedir. Dolaysyla Kropotkin, insan bir
doa varl olarak kavrar; onun sosyallie, dayanmaya ve ibirli
ine ak oluu, evrim sreci boyunca deimez biyolojik davranlar olup kmlardr. nsann doas gerei sosyal bir varlk olduu anlay, Avrupa geleneinde baskn olan doa ve insan
tablosuna kar bir anlaytr.
Kropotkin bu insan anlaynn yan sra, gerek insann doasn
gerekse onu kuatan doay soyut birer olgu olarak ele almayp,
mevcut toplumsal-tarihsel balarnn iinde deerlendirir. Auguste
Comte'n pozitivizm anlayna ne kadar gz krparsa krpsn,
doa, Kropotkin'de, adm adm bilgisi edinilip tannacak ve teknik
dzlemde deerlendirilecek bir veri deildir. Kropotkin, doabi
limlerinin yntemleri ile toplumbilimlerinin yntemlerini birbirinden ayrr. (1904, 22) Aynca doabilimsel gereklerden, dolaysy
la da, doann "znn" renilmesinden tretilecek verilerden,
sosyal alanda karsamalar yapma eilimlerine de katlmaz. (bkz.
1983, 59).
Kropotkin'in doal bir sosyallik ya da sosyal bir doallk anlaynn iki sonucu bulunmaktadr: Bir kere, Ho bbes ve Freud' da
grdmz gibi, doa ile sosyallik, doa ile kltr, bir uzlamaz
kartlk olarak anlalmazlar; byle olunca da [insann doal yan
n denedeyip dizginleyecek] baskc otoriter bir devlet anlayn
hakl ve gerekli klacak zemini benimsernek olanakszlar; ayn
mantk dorultusunda Freud'un, Hobbes'unkiyle rten temel
215

varsaym,

yani insan doasnn saldrgan, asosyal ve ykc olduu

ve ancak kltrn, toplumun ve ibirliinin bu doay bask altnda
tutabi!ecei anlayyla da elien bir anlay sz konusudur. Kropotkin 'in doal -sosyal ilikisini kavrayndan treteceimiz teki
sonu, doal-sosyallik ve sosyal-doallk anlaynn, insan ile doann, dolaysyla toplum ile doann birbirlerinden kopartlp kutuplatrlmalarna kar olmas ve d doay, insan ihtiyalarn
karlamaya mahkum salt bir ara-gere derekesine indirgeyen zihniyete de aykr dmesidir.
c) "Byk btn/e"

birlemilik

-- Landauer ve Kropotkin

Kropotkin'in anarist toplum topyasnda, insann doallnn,

onun sosyalliinin temeli olarak alnmasyla, doa ile toplum, insann doall ile toplumsal dzen arasndaki kutuplamann da al
dn grdk. Kropotkin, insann doal ve sosyal evresine ba
lanmlnn altn izer; bylelikle de, kanmzca, ekolojik
duyarla benzer bir eylerin de varln duyurur: Komn zellikli
topluluklarndan olumu ademimerkeziyeti yapya sahip bir toplum, sanayi almasnn, zanaatn ve bilimsel-kltrel almann
yan sra, tarmla da srekli urap, bu alma sayesinde doa ile
balarn da koruyarak bu birlemilik, birbirine balanmlk duygusunu diri tutmaldr. Kropotkin'e gre, byle bir toplum, "uzmanlatrlm alrria ve iblm" yznden "insann doaya
aklna estii gibi davranmasn nleyip, onun, o byk btnn bilinli bir paras olmasn" olanaksz klmakla "eline bir ey gemeyeceini ayrmsayacaktr." (1976, 22)
Kropotkin 'in ortaya att, insann kendini "byk btnn bilinli paras" olarak alglamas gerektii gr, insan-doa iliki
lerinin uzlamaz birer kartlk olarak anlalnasn olanaksz klar;
ayrca hem geleneksel doa anlaynda, hem protestanlkta, hem
de Hobbes ve Freud'da karlatmiz trden bir yanda doa te
yanda sosyal, kltrel alan biimindeki kutuplatnc dneeye
[ya da Freud'da grdmz] yapsal modellere gerek brakmaya
ca gibi byle bir kutuplatrmann ardndan, bu kutuplatrmay
amak iin doa ile sosyal-kltrel gereklii hiyerarik bir iliki
216

modeli iinde yeniden bir araya getirme abalarn da gereksiz

Bylelikle doal-sosyal ikilemine yol vermez.* Kropotkin, bu
modellerdeki kopukluk anlaynn aksine, insann kendi doal yanyla ve doal evreyle nasl birlemi olduunu vurgular. nsan
bir doa varl, insan sosyalliini, doal sosyallik ve insan doal
ln sosyal doallk olarak anlar. Btn ile birlemilik, bir yanda
geleneksel ayrm ve kutuplatrmadan bile bile kanlarak ulal
m bir grtr; te yandan, bu birlemilik doann "zne"
mmkn bir mdahale anlamna gelmedii gibi Landauer'in dedii
gibi, "canl, yaayan doaya bir lm darbesi" olarak yorumlanabilecek bir tutumu da ifade etmez.
Toplum kuram tasarmiarna da uyarlanabilen, ayrca gerek
doal, gerekse de sosyal evre ile insan arasnda birlik btnlk
duygularn da pekitirip gelitirmeye katks olacak byle bir zihniyet, Freud'un "atklar modeli" baznda, zgrlememi, kurtulamam bir enin varl anlamna gelir. (Van Roel 1971, 58)
Freud, " ... Ben'in evre ile isel balanml anlamna gelecek her
eyi kapsayan [byle] bir duyguyu, insanln gelimesinin balan
g aamalarndan artakalm ve almas gereken 'enfantil' [ocukluk evresine takl kalm] bir kalnt olarak" snflandrr.
(Freud 1974, 200).
Ksacas burada, birbirinden belirgin biimde ayrlan iki anlay
kar karya gelmektedir: Freud'un dncesi, doa ile kltrn uzlamaz bir kartlk olduu varsaymna dayanr ve insann her ey
den nce bir tehdit unsuru olarak anlalan doal yann [drtlerin]
denetleyicisi olmas gerektiini ne srer. Buna karlk Kropotkin,
insan-doa ilikisini "tahakkmden arndrlm" bir iliki olarak belirlemeksizin, insann doal olan ile birlemiliini vurgular.
klar.

rnein Freud'un modelinde doal yan (drtler), gereklik ilkesiyle bir at

ma iindedir. Bu iki gerginlik alan arasnda drtlerden tremi olan Ben, gereklik (sosyal-kltrel dnya) ile drtlerin doyum talepleri arasnda bir denge
kuran denetleyici mercidir. Bu anlamda Ben, hiyerarik dzenlernede drtlerin
bastrlmas na, gereklik ilkesi ile doal yan arasnda birincinin lehine bir denge
kurulmasna yol aan etmen olur. Doal yann ne kmas, drtlerin Ben'i kuatmas, dolaysyla gereklik ilkesinin hie saylmas durumunda patolojik
durum ortaya kar. Bu anlamda psikanaliz; Ben'in (akln) gereklik ilkesine
gre drtleri yeniden denetleyebilecek, onlara egemen olabilecek hiyerarik
konumuna yeniden kavuturulmas giriimidir de denebilir. (.n.)

217

Landauer'de de bu "byk btnle" birlemilik duygusuna

Bu birlemilii, holistik dnce diye tanmladmz
ve her eyi tek bir btnden treten kavramsal modellerden, dolaysyla da bu modellerle ilintili btnseki dnya grlerinden belirgin bir biimde ayrmak gerekir. Landauer'de insann doa ile
btnlemilii duygusu iki abay ok net ortaya koyar: Dnya ile
ortak yaama, insanlar ile ortak yaama. Bu, telaffuz edilmesi olanaksz mitsel doa deneyiminin iinde etkin olan, "sonsuzluk duygusu", "genel duygudur"; insan insanlk ile, tarih ile ve gelecek
ile birletiren duygudur. Bu, her eyi birbirine balayan sonsuzluk
duygusuyla genel duygunun baka trl dile getirildii yerde kendine zg, yer yer alayclkla blnm vurgulamalaryla "sevgiden" sz eder: "Sevgi, ocukluu atalarla, bizleri ve zlemini ektiimiz evlatlarmz evrenle birletiren badan baka bir ey
olmad iin, bizi zincirlerimizden kurtarp yldzlara ykselten
bir duygu, bylesine tanrsal, bylesine evrensel bir dnyay sarp
sarmalayan bir duygudur." (1978 a, 21)
Bylelikle, insann insan ile ve insann doa ile btnlemilii
tasarmnda, doada, denetlenmeleri gereken ve insan ihtiyalarna
tabi olan nesnelerin ynndan baka bir ey grmeyen tahakkmc zihniyetten belirgin biimde farkl olan bir zihniyet kendini ele
vermektedir. nsan ile doann bu birbirine balanmlnn, insan
ile doa arasndaki madde alverii kavramyla nasl badatrla
bilecei ya da badatrlp badatrlamayaca, ayrca bu btnlemilik duygusunun, insan-doa ilikisinin aklc-insanmerkezci
bir yorumu ile nasl birletirilebilecei aadaki blmde tartma
ya alacaktr.
rastlyoruz.

"zyararclk mantnn, son tahlilde insan tatmin

etmeye hizmet etmek yerine, insanclln yitimine yol
atn kim gizleyebilir ki"
Lawrence H. Triebe

4. NSANMERKEZCiLK LE "DOGALCILIK" ARASINDA

Doann salt bir deeri var mdr? Yoksa insan iin ne kadar deer
liyse o kadar m deerlidir? Doann kendinde salt bir amac ve bir

218

erei

var mdr, yoksa sadece insan ihtiyalarnn tatmin edilmesine yarayan bir ara mdr? Ekolojik etik tartmalarnda bu sorularn yantlanmas byk bir nem tar. evreyle ilintili etik tasarmlarda, insann "her eyin lt olup olmad" ve evre
korumann, dolaysyla sosyal bir ekolojinin, insanmerkezci anlay
a gre mi, yoksa, insanmerkezci olmayan bir anlayn zemini
zerinde, doann kendisinden hareket ederek ve doaya salt kendine bal bir deer atfederek mi temeliendirilmesi gerektii, sorular tartlp durmaktadr. nsan merkez almayan bu ikinci bak
asn "doalc" niteliiyle tanmlamak istiyoruz. Bu sorunla ba
lantl olarak ortaya kan deiik evreci etik anlaylarn zerinde
durmamz, almamzn amac dnda kalmaktadr. 5 Dolaysyla

nce insanmerkezcilik ile "doalclk"

zerinde durmak istiyoruz.

arasndaki yaygn

dualizmin

a) nsann doaya uyum salamas ya da doann uyum salamas

Anaristler,

somut ben'in deil de [genelde] insann sz konusu

yerde kural olarak, insanmerkezci anlayla desteklenmi
savlar kullanmlardr. nsann kendi hayatn bireysel olarak kendisinin belirlemesini nleyip, onu, stnde yer alan ilikilere
boyun ediren devletin ve kilisenin taleplerine, yurtseverliine,
otoriter gelenekiere ve teki ideolojilere ve kurumlara kar kp
bunlar kabul etmemilerdir. Anarizmde bir birey olan insan ve
onun zgrl ile kurtuluu, "her eyin ltdr." Bu nedenle,
ilerde deineceimiz gibi, Landauer, sadece rnne yabanclaan
bir almay [ii] mmkn klan, dolaysyla da eksiksiz bir zgrlemeyi engelleyip onunla elien retim aralarn reddeder. teki
anaristler de bireyin kendi kendini belirlemesini ve zgrlemesi
ni - iktisacten istedikleri kadar verimli olsunlar- hiyerarik organizasyon biimlerine feda etmeyi akllarnn ucundan bile geirmezler.
Demek ki anarizmin "klasik" dnrleri, bir sosyal ekoloji
kurmu olsalard, bu ekoloji, ister istemez, insanmerkezci bir ekoloji olurdu: yani anaristler insanmerkezci anlaylarnn temeli
zerinde, insann, zgrleme taleplerini doaya uyumlamalarm
olduu

219

isterlerdi. Gelgelelim, daha nce Kropotkin ve Landauer'de dein

diimiz "ekolojik duyarlk" dediimiz eye yol aan etmenlerin,
bu trden tutarl bir insanmerkezcilik anlaynn sonucu olmamas, anarist ekolojiye ilikin varsaymmza ters dmektedir. Landauer'in mistik'i ve Kropotkin'in "byk btn" ve doa ile birle
mi olma duygusu, araya baka gei basamaklar koymadan,
insann zgrlemesini salayacak bir insanmerkezcilik ile birleti
rilemezler.
Amery, "ekolojik materyalizm" tasarmn, doadan yola ka
rak, "doalc" bir tutumla temellendirmeye alr. ncelikli hedef,
doann korunmas ve yaamasdr; ama insanln yaamasn gvence altna almak iin konmu bir hedef deildir bu. Neden, doann kendi bana bir ama ve erek tamas, dolaysyla da bir deere sahip olmasdr. Ekonomi ve toplum, insanmerkezci
anlayiara gre rgtlenip dzentenrnek yerine, doann kendi yz
suyu hrmetine insanmerkezci olmayan bir anlayla organize edilmelidir. (1980, 184)
Ksacas, bu trden bir "ekolojik materyalizm"in ncelikli hedefi, insann zgrletirilmesi ve onun yabanclatrlmasnn al
mas deildir: "(Bu materyalizmin) hedefi, ne yabanclamann son
bulmas, ne de insan iin mal bolluu [salamak] olabilir; [hedef]
en bata, insanla ilintili olmayan da dahil olmak zere her trl
maddeye duyulan saygdan kacak bir gelecek dzenidir." (1980,
166) Amery, insan ve toplumun; "dengeleri"nin, "dolamlar"nn,
vb.sinin bozulmamas gereken doaya uyum salamalar gerektii
ni ileri srer; bylelikle, geleneksel, baskn ve yaygn doa anlay
n ksa yoldan ters evirir: nsan tehdit edici, tehlikeli, kt, saldrgan olandr; doa iyi, uyumlu, dost olandr. Amery buradan,
insan doaya ne kadar az mdahale ederse, "hayat" iin o kadar iyi
olur sonucunu karr. "Hayata en dost retim biimi.. retimin
yokluu olurdu ... " (1980, 167).
Amery'nin "doalc" dncesinde insan ile doann, geleneksel doa anlaynda birbirlerinden kopartlmalar olgusu, ters evrilerek srp gider. nsann retim iinde kendisiyle karlkl ili
kiler kurduu doann bir paras olduu anlaynn yerine,
doay edilgen bir kar kutup olarak kavrayan anlay amnsatr
220

bir yaklamla, insan, doaya aktif mdahalelerle onu deitirmek

ten vazgeip ona uyum salamas gereken bir unsura dnr.
teki "doalc" tasarmlarda da insan toplumunun, hiyerarik olarak kendi zerinde yer alan doal ilikilere uyum salamas sz konusudur. nsan doann altnda bir yere koyan bu anlay, doann
kendinde bir deeri bulunduu ve zedelenmeme hakkna sahip olduu anlayndan tretilmitir.

nsanmerkezci olmayan dier kurarn ve dnceler, sonular ve

bu kadar yaygn deillerdir ve ileri srdksosyal bir ekolojinin sadece insanmerkezci anlaya
bal sorumluluk ve ykmllkler temelinde kurulmak istenmesinin zaaflarna yneltilmi eletirilerden tretilmitir. Ekolojinin, dolaysyla evre koruma zorunluunun, insanmerkezci anlay ve gerekelerle temellendirilmek istendii her durumda, "doa
nesnelerinin, zkarlarn bir kategorisi derekesine drldkleri
ne" dikkat ekilmektedir. (Triebe 1980, 42) Oysa bu tutum, ekolojik bunalmdan sorumlu tutulmas gereken zihniyetin yeniden glenmesi anlamna gelmektedir.
Ekolojiyi insanmerkezci bir anlayn temelleri zerine kurma
eilimleri doay tammar ederken sadece yksek ekonomik karlar
hedefleyen ve bu tutumlarn da sk sk merulatranlarn "doay
deerlendirme" mantndan nitelike ayrlmamaktadr. Bu nedenle insanmerkezci bir ekoloji doaya kar onu koruyucu bir tavr taknmamz salamak, bu ynde bir ykmllk getirmek bakmn
dan yetersizdir. nsanmerkezci ekolojinin asl derdi, insan varlnn
koullarn gz nnde tutmaktr, ekolojik sorunlarn nemleri,
ekonomik, toplumsal ve sosyal sorunlarla birlikte tartlr.
Buna karlk ekolojik bir etiin birka temsilcisi, insann dn
daki deerlere ve nemliliklere dikkati ekerler ve insanmerkezci
"deerlendirme mant"ndan uzak dururlar. Doa karsndaki sorumluluk ve ykmllkler, bu deerlendirme mantnn kapsam
iine sdr!amayacak kadar byktrler. Doaya, insan etmenini
gz nne almakszn, salt kendinde bir deer atfetmemiz halinde,
net bir snr izmek mmkndr.6 Anaristler, doann insan ile ilintisiz deerleri karsnda yklenilecek sorumluluklar kukuyla karlayp, burada tahakkm meru klacak dayanaklarn varln algetki
leri

alanlar bakmndan

kantlar,

221

Iamlardr.

"Ekoloji duyarln" ne kadar vurgulariarsa vurgulasn

Iar, doaya kar ykmllk nedenlerinin sz konusu olduu yerde
insanmerkezcilik temelinden kopamamlardr.
b) El

dememi

ve sosyal gerekiere gre

dzenlenmi doa

nsan-doa ilikisinin insanmerkezci bir anlayla belirlenmedidurumlarda, eer ekolojiden el dememi doann korunmas ve
insan toplumunun bu doaya tabi klnmas anlalmayp, doann
biimiendirilmesi ve gelimesi kastediliyorsa, ortaya glkler
kar. Ekolojik bunalmn stesinden gelinebilmesi iin, doal evrenin biimlendirilmesi, artk iyice seyreklemi olan el dememi
doal alanlarn korunmasndan ok daha byk nem tar. Doa
nn ok byk bir blm, binlerce yl iinde insan eliyle ekillen
dirilip deitirilmitir; doa, sosyal gerekliliklere gre dzenlenmitir; dolaysyla el dememi ("doal") doa deil, [insann
kendine] mal ettii doadr. (Bhme/Schramm 1985)
Sosyal-toplumsal alan da iin iine katan bir ekoloji anlayn
da, ama, doann korunup ayakta tutulmasndan ok, "bilinli,
normatf bir biimlendirmedir." (Bhme/Schramm 1985, 7) Ama
eer doa, insanlarn kendisine uyum salamalar gereken mutlak
veri deilse, dolaysyla da yeniden biimiendirilmesi ve gelitiril
mesi gerekiyorsa, bu durumda, bir toplumun doal evresini nasl
biimlendirmek istedii, doann yeni biimlendirmeler sonucu
nasl olmas gerektii sorusu ortaya kar. "Bu nedenle, doann ve
toplumun korunmas ve yaatlmasna ynelik gelecekteki olanaklar gvence altna alacak bir politikann yan sra, arzu edilen, gelitirilmi bir doay gerekletirmeye ynelik bir baka politikay
da ortaya koyacaz." (Bhme/Schramm 1985, 12)
Bu sonuncu normatf bak, insanmerkezci bir anlaya dayanmaktadr, ya da Bookchin'in yapt gibi, insanlar, insan karlar
ile doadan ya da evrimden tremi zorunluluklar arasnda bir tr
[tanrsal] "nceden dengelenmi bir ahengin" varl kabul edilip
bu insanmerkezci anlayn zaaflar ortadan kaldrlr: "Doay
daha verimli, daha renkli ve eitli, daha btnsel ve [insan kar
lar ile] daha ok btnlemi duruma getirmek, pekala biyolojik
i

222

evrimin gizli mesaj olabilir." (Bookchin 1985, 368). Doann gizli

bir mesaj olabilecei yolundaki bu speklasyonlarn pek bir anlam olmamakla birlikte, mevcut doann mdahaleyle deitirilip
daha iyi duruma getirilmesi dncesi, ekoloji grevi olarak son
derece verimlidir. Bylelikle ekoloji, evrenin sadece korunmas
na, ya da el dememi doann son kalntlarnn da korunup saklanmasna indirgenmi bir bilim olmaktan kurtulur. Ama Bhme/
Schramm ve Bookchin, ekolojinin her eyden nce doann ekil
lendirilmesi [yeni bir yapya kavuturulmas] anlamna geldii konusunda hemfikirdirler. Gelgelelim ekolojiyi byle anlayan bir
kafa, insanmerkezcidir.
" ... Dnyann sreklilikleri farkl olan karlkl etkileim srelerinin oluturduu karmak sistemlerden meydana geldii anlay
ndan hareket edecek olursak," doa-insan ilikisine olduka dei
ik bir insanmerkezci anlayla yaklaabiliriz. "Bu trden her bir
sistem - insan da bunlardan biridir - kendiyle ilintilenmi evresindeki teki sistemlere belirli bir tarzda etkiyebildii srece, bir
alev gibi yanar; bu arada bu sistemleri etkilemekle kalmayp kendisi de onlar tarafndan etkilenmeye aktr." (Passmore 1980, 223)
Bu bak tarz, doann normatf bir tuturula yeniden ekillendi
rilmesi dncesine de denk der. Marx'tan nceki dnrlerin
de bu balamda kullandklar [insan ile doa arasnda] madde al
verii benzetmesi, insan ile doa arasndaki ilikiyi normatf anlayla aklayan bir benzetmedir. Madde alverii benzetmesi, insann doa karsnda, onu tanyp renen zne olarak yer almakla
kalmayp bizzat doaya etkidii, bu arada doay olduu gibi kendisini de deitirdiini dile getirir. Bu benzetme yoluyla, giderek
doann toplumca mal edilmesi boyutuyla, deitirilmesi de kavramlatrlr. (Bhme/Grebe 1985, 31) Ksacas, doa-insan iliki
sini kavramaya alan insanmerkezci bak tarznn ille de insan
ile doay diyalektik olmayan bir anlayla birbirinden koparmas
gerekmez.
nsan-doa arasndaki ilikiyi gerek insanmerkezci gerekse "doalc" anlayla belirleyen tutumun u ikilemini de saptamamz gerekir: Bu ilikinin yorumunda k noktamz insanmerkezci olunca, insann zgrlemesi perspektifi de kolayca n plana kar.
223

nsanmerkezci aklamann balan iinde, insan birey olarak, doaya ayak uydurmas ve ona tabi olmas iin ahlaken zorlamamz
mmkn deildir; doaya ne korunup yaatlma ne de insan tarafndan bakmnn salanmas gibi bir hak tannamayaca gibi, doann, kendince bir deeri olduu da kabul edilemez. Bu balamda
ekoloji, daha ok, insann kendi doal varolu temellerini korumaya ynelik kar ve ilgilerinin ifadesi olarak anlalr.
Ancak doay bylesine insana dnk ilevsel ynyle tanmla
yan bir aklama ile, doann talan edilmesinde ve evrenin yk
mnda sorumluluk pay bulunan ve doay salt kaynak olarak
gren anlay arasnda nitelike bir farkllk bulunmadn bir kez
daha anrusatmakta yarar vardr. Bu trden insanmerkezci temellendirmeler, "deerlendirme mant" dzlemini terk edememektedirler. Bu bak tarznn kusuru, doaya duyulmas gereken saygy
ve gsterilmesi gereken dikkati nce olumsuz etkilemeleri ve insana doa karsnda, szgelimi bir dinsel ya da bysel ilikide olduundan ok daha az sorumluluk ve ykmllk getirmesidir.
Amery buna dikkati ekiyor. Amery kutsal ya da animist bir doa
anlaynda, aydnlanma aklclnn tahrip ettii "i denetimleri"
yeniden kurabilme ansn grmektedir. "uras kesin: ... dinsel bir
yorum erevesi dnda evreye ynelik doru ya da yardoru
ekolojik bir iliki hi olmamtr." (Amery 1980, 180 f.) Tepeden
trnaa aklc, ilevseki ve insanmerkezci bir doa ilintisi, insan
doa karsnda yeterince sorumlu klarnama zaafn da ierir.
Spaemann da sadece ilevsel anlaya dayal, aklc kantlarla
temellendirilmi bir evre korumacln yetersiz bulur: "nsan
merkezci perspektifi terk etmek zorunludur; nk insan doay
srf kendi ihtiyalaryla ilintileyip ilevseki bir kafayla yorumlaclka ve doay koruma ykmlln sadece bu noktada odakladka, tahribat adm adm, srdrecektir." (1980, 197) "Doann
zenginliinin kendiliinden bir deer" olarak sayg grmesi halinde, insan onuruna layk bir varoluun gvence altna alnabilecei
ni ileri sren Spaemann, insanlarn, "doa ile bir ekilde dinsel bir
temele dayatlm bir iliki" iinde yaamalarn zorunlu grr.
Sanki kendi kendimizi kavramamz ister gibidir.

224

c) Akln

kurban

Aydnlanmac aklsallk,

dinsel ilinti ve ilikileri paralayp dabysn bozduktan ve bu [her eyi] akklatr

ma sreci boyunca, doay da sadece bir alet gibi kavrayabilen salt
arasal bir akl dzeyine dtkten sonra, az nce adlarn verdii
miz Amery, Spaemann, Sachsse ve Bookchin, "dnyay yeniden
byleyerek" ya da "doann z" ile, yani doann kendindeki
hali ile iliki kurarak bu doa-ilikisini laikletirmeye ve "anlamknts" srt6cini durdurmaya alrlar. "Tehdit eden felaketi
nleyebilecek tm etik ve ahlaksal engelleri ilevsiz klan" bu
aralatrmacla kar, Bookchin, "doay nesnel olarak temeliendirilmi bir etik'in kayna" olarak iin iine sokmaya alr.
(1985, 260) Tribe gnmzn balang aamasndaki evre bilincinde,- doa srelerinin "kutsallatrlmas", gerek doaya gerekse de ahlaka salam bir deerler temeli sunduu lde, "akl ile
ahlak duygusunun yeniden retilme ansnn mevcut olduunu dnmektedir. (1980, 49)
(zellikle de doa-tarihsel speklasyonlarn yan sra, "doann
znn" kendinde neyse o halinin, bir olgu olarak benimsenmesiyle) dnyay "yeniden bylemek", hele hele onu "kutsallatrmak"
istekleri, hem radikal ve eletirel bir akl kullanmaktan vazgemeyi, hem de aklsall ve kantara dayal dnmeyi snrlamay beraberinde getirir. Eletirel akl bir yana brakmak, insann kendi
karlarn karlamaya yarayan, ilevseki anlay zerine kurulu bir
ekoloji ve evre korumacl anlayn da terk etmek demektir.
Bu durumda, insanmerkezci olmayan bir tarzda "i-denetimler" ve
doaya kar sorumluluk ve grev ykleyen [bu tarza uygun] nedenler sayesinde, insan doa karsnda daha duyarl, daha sorumlu olmaya armann mmkn olaca varsaylmaktadr.
Gelgelelim akln ve mantn kendini bu uurdafeda etmesi'ni
istemek, sonular bakmndan olduka ar bir giriimdir; hele
hele, doann kutsal olduu inanc, ortalkta mantkl bir neden bulunmazken akln feda edilmesine yol aacak ya da daha dorusu
feda edilmesini gerektirecek coku ve heyecan ortaya koymakta
yetersiz kahyorsa. Amery, ortaya kantlar srerek doann kutsalltarak dnyann

F!S/D:h..

Az Devlet

Duh<.

uk Toplum

225

na

bizi inandrmaya alyor. Spaemann insanmerkezci bir perspektiften vazgeilmesini savunurken, bu balamdaki dncelerini
ortaya koyar. Ona gre, ilevseki ve [mantkl] kantlarla ileyen
dnce, "kendi snrlarna, yani o snrdan sonra artk ne kantsal
ne de ilevseki yollardan tretemeyecei grlerin kysna dayanabilir. nsann doasna ve zne uygun bir ilevselcilik, ilevsel
ci olmayan bir etiin ... insana ok daha iyi uyduunu gsterebilir.
Kukusuz henz bu anlaya ulam deiliz." (1980, 198)
d)

Kant-sav

getirmenin snrlar

Landauer, insanmerkezciliin yerine "doalch" geirmeden

ve mant, doann kutsal olduu iddiasna feda etmeden, dnya
ve doa konusunda, gerek ilevselci-olmayan dneeye gerekse
de insanmerkezci olmayan bak tarzna hatr saylr bir nem
verir. Landauer, "Kuku ve Mistik" ya da "Devrim" balkl yazla
rnda, analitik-eletirel dncenin snrlarna dikkati eker ve tarihte, dnya grlerinin anlam-balamlarnn analitik-eletirel
yoldan paralanp datlmas aamalarnn ardndan, bu [paralanmlklar] sentezierne aamalarnn gelmi olduuna dikkati eker.
Landauer mistisizmde de, kukudan kaynaklanan byle bir sentez
bulur; bu aklama modelini, bu tarihsel balarnn dnda da kullanlabilir ve nemli sayar.
Landauer, Stirner'in radikal eletirisini bir mistik'le tamamlamay amalar. Ona gre, ilevselci-argmanlara dayal dnce
kutbu, snrlarna gelip dayandnda, mistik balar: " ... dolaysy
la, bana gre kukunun ve kkten olumsuzlanmann ... byk eseri ..
yeni bir mistik'in yolunun hazrlaycsdr." (1978 a, 3) Burada
mantn [mistik' e] kurban edilmesi deil, sadece snrlarnn kabul
edilmesi istenmektedir. Landauer'e gre insan mistik yaant iinde, daha nce de gsterdiimiz gibi, "kendini ileyen doann bir
paras olarak" duyumsayp "dnya ile ortaklk" durumuna gelir.
(1978 a, 12)
Landauer, tanrsal olmayan bu mistik'i olduu kadar tahakkmden arnm bir toplum politikas idealini de benimseyerek, kuramlarnda ve taleplerinde "ekolojik [bir] duyarlk"n ortaya kmasn
226

Az nce tarttmz konuyla ilintili olarak,

insanmerkezci anlaya dayal kantlama giriimlerinin yan sra, insan-doa ilikisini insanmerkezci anlayla
yorumlayan bir bak tarznn da bulunduunu saptamamz gerekiyor. Mistik anlayta ve doayla btnlemilik duygusunun sz
konusu olduu yerde, doa-insan ilikisinin salt arasal olduu dncesi de ortadan kalkar. Akla ve manta dayanmayan ve doay
bir tr isellikle yaamamz gerektiini syleyen anlaya ak
olmak demek, ilevselci-aklsal kantiara dayal bir ekoloji etiinin
de snrlarnn tesine gememizi salayacak "ekoloji duyarl
"nn mmkn klnmas demektir. Temelinde kesinlikle aklc
olan ve kantlarla ileyen bir kuku, doann znn bilgisine ulalabilineceinden duyulan bilimkuram dzlemindeki bir kuku,
mmkn

klmtr.

anarist dncede

doann arasz, dorudan iselletirilmesini, yaantlatrlmasn

bu akln dayanadr. Kropotkin'in insann

sosyal nitelikli bir doallk olarak grmesi, insan dn
da kalan bu doa ile insann birlemilii duygusunun altn izmesi ve de savunduu tahakkmden arndrlmlk ideali, salt ilev
seki bir doa ilintisinden ve insan-merkezci bir bak tarzndan
ayrlan ve "ekolojik duyarln" varln gerektiren bir zihniyet
olutururlar. Anarizmin, tahakkm ve egemenliin her trlsne
ynelttii eletiri, aklla kavranamayan ilintilerin gz ard edilmemesini ve sz gelimi kapal, kendi iinde btnlkl, kavramsal bir
aklama sisteminin [modelinin] uruna, ihmal edilmelerini nleyecek zelliktedir. te yandan insanmerkezci bir "doa deerlen
dirme mant"nn karsna insann doa ile ne ilevseki ne de
kavramsal olan ilikisini koyarak bu anlay da dzeltmeye elvemmkn

klacak

doalln

rilidir.

Bylelikle anarizmde hem sa hem sol otoriter dneeye hem

de geleneksel, salt insanmerkezci doa anlayna ayn lde kar
kan bir zihniyet etkinlik kazanmtr. Dolaysyla, ilevseki
-insanmerkezci anlaya kar kmak adna, insanmerkezci perspektifin terk edilmesini, bylelikle doay ok daha saknan ve koruyan bir iliki ykmlln getirilmesini amalayan Spaemann'n, bu balamda kendimizi aldatmamz ve bir tr dinsel bir
anlaya sarlmamz istemesine de gerek kalmaz; nk bir yan227

ve bilimin uzanabilecekleri alann sonsuz olamayakabul ederek bu ilikide taknlacak kukucu bir tavr, te
yandan doaya ulamann, onunla btnlemenin olas baka yollarna ak olma tutumu, doaya kar Spaemann'n nerdii tavr
gereksiz klmaktadr.

dan

aklsalln

can

"Nihayet burada, ilerleme [dediimiz] ahbabmzn teknik

yceltilmesini grdmz yerde, bu
marksizmin meneini reniyoruz."
karsnda snrszca

Gustav Landauer

"Sosyalizm geri dntr; sosyalizm yeni balangtr;

sosyalizm yeniden doaya irtibatlanmaktr."
Gustav Landauer

5. ANARZMiN TEKNOLOJiYE VE SANAYiYE YNELTTidiELETiRi

Daha nce sk sk ima ettiimiz gibi, retim glerinin gelimesini

ilerlemenin biricik kstas olarak alan tek boyutlu bir ilerleme kavram, doal kaynaklarn yamalanmas ve evrenin ykmna yol
aan zihniyetle rtmektedir. Anaristler, liberalist, marksist ve
sosyal-demokrat-devleti kurarnlarda savunulan ilerleme modellerine katlmazlar; ekonomik ilerlemeyle birlikte teki toplumsal sorunlarn kendiliklerinden halledilebilecekleri yolundaki yeterince
sorgulanmam varsaym benimsemezler ve ekonomik ilerleme ile
genel toplumsal ilerleme arasnda.I<i balaml yle zerler:
Maddi yaama koullarnn slah, siyasal-sosyal zgrleme, ekonominin toplum tarafndan denetlenmesi, doal evrenin korunmas ve ekolojik gelime, szde ba eliki olduu kabul edilen bir elikinin zijmlenmesiyle kendiliinden gerekleecek hedefler
deillerdir.

Bylelikle anarizmin tek boyutlu bir gelime modeline yneltekonomik ba elikinin zmlenmesiyle ekolojik sorunlarn da kendiliinden halledilecei beklentisine ynelik bir
eletiri olup kt gibi, bu eletiri, yksek dzeydeki teknolojik
bir standartn sayesinde, ya da demokratik, siyasal ve ekonomik
ilikilerin zemini zerinde o zamana kadar ortaya km ekolojik
tii eletiri,

228

srelerin stesinden gelinmesini mmkn klacak bir gelecek toplum beklentisi iine girerek, iinde yaanlan andaki, tahribat ve
evre ykmni hogren ilerleme iyimserliine de kar kar.

a) Landauer: Endstriyalizm eletirisi anlamndaki Marksizm eletirisi

Landauer'in endstriyalizme ynelttii eletiri, anarizm iindeki en deiik eletiridir. Bu eletiri, hem Landauer'in hem de gnmzn endstriyalizm eletiricilerinin ileri srdkleri, marksistlerin tarihsel materyalizm anlaynda apak da vurduu, 19.
yzyl ilerleme modeline yneltilmi bir eletiridir. Landauer
Marksizm eletirisinde, ekonomik-teknik ilerlemenin mutlaklat
rlmasna kar gnmzde ileri srlen kar kantlar, daha o zamandan keskin bir polemiin dayana yapmtr. Landauer'in
marksizm eletirisi, ayn zamanda sanayilemecilie ynelik bir
eletiridir.?

Landauer, marksistlerin ilerleme modelinin 19. yy'n gbeinde

sanayi ve teknolojide grlen lgnca gelimenin marksist geli
meye yansmasndan baka bir ey olmadn syler: "Teknolojinin gerek ilerlemesi ... ideolojik styapnn, yani marksistlerin gelime sosyalizmi topyasnn asl temeli dir." (1978, 57)
Landauer bu gryle, kendi sosyalizm anlay asndan, teknolojinin, dolaysyla retim glerinin gelimesinin, tarihin tayin
edici itici gcn oluturduklarn, giderek kapitalizmin devrimci
yoldan hertaraf edilmesini ve sosyalizmin kurulmasn salayacak
lar anlayn benimsemez. Marksizmin altyap-styap ve altyap
nn styapya yansmas kuramn alayc bir anlayla ele alan Landauer, Marksizm eletirisini srdrr: "Sadece ilerleyen tekniin
deil, ayn ekilde dnemin teki eilimlerinin de onlarn [marksistlerin] snrl zihinlerinde yansmas [kopya edilmesi] yznden,
kapitalizm de onlar iin ilerleme [demektir], merkezi devlet de.
Materyalist tarih anlay dedikleri eyin dilini [kavramlarn] burada marksisdere uygulamamz kesinlikle sadece alay belirtisi deil
dir. Zaten kendileri bu tarih anlayn bir yerlerden almlardr. .. "
(1978, 57)
Marksistlerin, tarihi inceleme modelini "bir yerlerden alm ol229

duklan", bu tarih incelemesinin, [gzleminin] ve ona bal sosyalizm anlaynn "sanayinin retkenlik ideolojisinin barndan k
t" (Rosanvallon 1979, 213) gnmzn ekolojik sosyalist ynelimli toplum kurarnlarnda belirtilip durmaktadr.
Landauer bir baka ynden de bugnk Marksizm eletirisinin
daha o zaman ban ekmitir. Landauer, daha kapitalizm aama
snda emein/almann "toplumsal" ve retim glerinin "sosyalist" olduu ve eksiksiz bir sosyalizmin gerekletirilmesi iin sadece (yapsal ynden deitirilmi) kapitalist retim aralarna el
koymann yetip de artaca yolundaki marksist anlaya kar
kar; kapitalizmin retim aralarnn "sahibinin deitirilmesiyle"
kapitalist bir toplumun sosyalist b!r topluma dnemeyeceini
syler: "nk, diyorlar marksistler, sosyalizm -zaten sosyalist
retim glerine sahip olduklar iin vahiler gibi lgnca retim
yapan- giriimcinin zel mlkiyetinin ierdii bir ey olduu iin
bunalmlar domaktadr. Bu bunalmlarn nedeni, toplumsal retim
tarznn, istatistiklerle denetlemeler yapan ve yneten bir dnya
devleti merciini zorunlu klmasdr; bu merci eksik olduu srece
her eyin :flt st olmas kanlmazdr." (1978, 55)
Landauer sosyalizmin ya da anarizmin gerekletirilebilme koulunu, toplumsal ve ekonomik bir zynetimi mmkn klacak
yaplarn hayata geirilmesi olarak belirler. Ona gre, "kapitalist
teknoloji bu teknolojiyle alanlarn, onu kendilerine mal etmelerini, dolaysyla da kendi kendini ynetimi engeller." Kapitalizmin
retim aralar, hiyerari ve tahakkm zorunlu klarlar; dolaysy
la hibir ekilde "yansz" deillerdir ve ademimerkeziyeti ve kooperatifi bir anlayla kullanlmas gereken retim aralarn ieren
bir "toplum sosyalizmi" hedeflerine ters dtklerinden, ylece,
deitirilmeden sosyalizme devralnmazlar.
Ama zellikle de marksistler, ama ve hedeflerini belirleyen tasarmlaryla -maddi refahn bymesini mmkn klmak adna, siyasal ve sosyal zgrlkleri gzden kartc otoriter ve merkeziyeti (eski) yaplara ilimeden onlar ylece brakacak kadarkapitalizme bal olduklarndan, bu trden kooperatifi ve zynetime dayal bir "toplum sosyalizmine" ulanaya almamaktadr
lar: "Hakiki marksist ne ky kooperatiflerinin, ne de ii koopera230

tiflerinin -isterse bunlar harika boyutlara ulam olsunlar- adlar

n duymak ister: inde retken olmayan eylere, hrszla ve haksz el koymalara, vr zvrn satna yer veren, onca organizasyon
ruhunun [ve becerisinin] harcand kapitalist maazalar onu ok
daha fazla etkilerler." (1978, 47).
retimin - kendi kendini ynetimi, kendi kendini belirlemeyi
ve iin niteliini ihmal ederek - sadece tketimin artrlnasna
bal kalmasna yneltilen bu itirazlar, gnmzde yeniden nem
kazanmaya balamlardr; ama ayn kar klar yzyln banda
Landauer'in ilerleme dman ilan edilmesine yetmitir. Tketimin
mutlaklatrlmasn hedef alan bu eletiri, gnmzde ekoloji sorunlaryla birlikte de ayr bir nem kazanmtr.
Landauer'in, zgrleme isteklerinin- ister bireysel, isterse de
sosyal, siyasal ve ekonomik trden olsunlar - kendi balarna buyruk, hakllklar kendiliinden gereketi talepler olduklar ve bunlarn kuramsal olarak retim glerinin gelimilik dzeyinden ayr
ele alnmas gerektii tezi, bugn kimi ekolojist-sosyalist Marksizm eletirmenlerince savunulmaktadr. Onlar da tpk Landauer
gibi, retim glerinin gelimesi ile siyasal-sosyal zgrleme arasnda zorunlu bir ba grememektedirler. Landauer'in, bugn
Marksizme ve endstriyalizme yneltilen eletiriterin arlk noktasn oluturan kantlar, daha o yllarda kullanld ve bunlar bir
sosyalizm kuramnn balan iinde dzenledii grlmektedir.
Landauer'in bugn iyice gneelleen marksizm ve sanayi eletirisi,
zet olarak u noktalarda odaklatrlmaktadr:
-Tarihin motoru, retim glerinin gelimesidir.
- Sosyalizm, kapitalizmin gelimesinden baka bir ey deildir.
- Kapitalizmin retim aralar potansiyel olarak sosyalist retim aralardr.
-Emein/almann kapitalizm aamasndaki rgtleni ve dzenleni tarz "toplumsaldr."

- retim .gcnn gelimesi, siyasal-sosyal zgrlemelerle i

ie

girmitir.

231

b) Teknolojik ilerleme ve sosyal knt

Landauer endstriyalizme ve Marksizme ynelttii eletiriyle,

her defasnda tek boyutlu teknolojik-ekonomik ilerleme kavramna
da vurur. Marksistler iin hibir ey "teknik ve onun ilerlemeleri
kadar kutsal deildir" der. Bu da onlarn "btn bilimsel - teknik
ilerlemelerin ... bir sosyal knt sistemi iine yerletirilmi olduklarn" grmelerini engellemektedir. (Landauer 1978, 47) Ekonomik-teknolojik ilerleme ile sosyal knt arasnda kurduu bu
karlkl ilikiyi, Landauer, marksistlerin ekonomik teknolojik
ilerleme ile toplumsal-sosyal zgrleme arasnda varolduunu
ileri srdkleri doru orantl ilikinin karsna koyar.
Daha 19. yy.'n ortasndaki ilk anaristler bile teknoloji ve sanayileme anlaylarnda, bugne kadar sregelen, baskn, geleneksel
sosyalizm anlayna da damgasn vuran "burjuva retkenlik ideolojisi"ni (Rosanvallon, 1979) paylamaktan kanmlardr. zellikle Marx ve Engels'in [burjuva retkenlik ideolojisinin snrlar iinde hareket ederek] Komnist Manifesto'larnda retim aralarnn
merkeziletirilmesinde, nfusun kentlerde younlamasnda, hem
sermayenin hem de siyasal gcn merkezilemesinde, somut sosyal ilikilerin olumlu ynde deitirilebilmelerinin [sosyalizme
gemenin] nkoulunu grdkleri, ok ak belli olmaktadr. Manifesto'ya gre insanlarn sosyal alanda sefillemeleri, adszlap, aynlap gruhla~malar ve kiiliklerini yitirmeleri proletaryann, dolaysyla da onun diktatrlnn, retim aralarna el koymasyla
son bulacaktr. Tekniin "ifte karakteri" de, mlkiyet ilikilerinin
devrimle dntrlmesinden sonra ortadan kalkacak, merkezile
menin ve sanayilemenin olumsuz sosyal etkileri son bulacaktr.
Ksacas, Marx ve Engels, teknii "yansz" ntr bir olgu sayarlar.
te ancak byle bir anlayn zemininde "eylerin ynetilmesinin",
insanlar zerinde kurulu egemenliin yerini alaca dncesini
anlamak mumkndr.
Bu trden dnsel tutumlarn tarih felsefesi dzlemindeki temellerine yneltilen anarist eletiriyle birlikte, anarizmin merkeziyeti eilimleri reddetme tutumu da sertlemitir. zellikle Landauer, ~:-::.udhon ve Kropotkin, daha nce belirttiimiz gibi,
232

ademimerkeziyeti kendi kendine rgtlenmiliin hala mevcut biimlerinin korunup geniletitmesini savunmulardr. Bu dnce
ve tasarmlarn, marksist rakiplerinin iddia ettii gibi, gereklie
yabanc ya da geriye dnk olmadklar, ii snf hareketinin tarihiyle ilintili en son aratrmalarn ortaya koyduu gibi (Jacoby
1985), o zamanki ii hareketi iindeki abalarla ve radikal akm
larla irtibat iinde olduklan kesindir; el zanaatlarnn, atlyeciliin
sanayiletirilmesine hz kazandrmak amacyla retim miktarnn
belirlenmesini, alma sresini, creti ve rnn niteliini cezai
meyyidelerle balamak isteyen devleti nlemler, anaristler
kampnda olabilecek en sert tepkilere yol amlardr.
Atlye retiminin ve merkeziyeti olmayan ekonomik birle
melerin kertilmesine ve bu gelimeye bal sosyal ykmiara yneltilen anarist eletiri, baz anarist kuramlarda, merkeze bal
olmayan kk sanayi kurulularnn, - zellikle tarmsal rgtlenme biimlerinin yaygn olduu yerlerde, - atlye retimi ile birle
tirilmesi, bylece toplumun hem ekonomik hem de sosyal alanda
yeniden rgtlenmesi nerileriyle tamamlanr. Kropotkin, toplumun sanayiletirilmesine kar, tarmn, sanayinin ve atlyeciliin
komnist halk kooperatifleri temelinde birletirilmeleri alternatifini getirir. Kimi teknolojilerin emein retkenliini artrma bak
mndan olumlu etkilerini kabul eder: "insanlarn retkenliinin artmas bakmndan elde edilen sonularn harika olduu doru;
gelgelelim bu sonular, kendilerini kentlerimizin sefillii iinde
bulan ve en yoksul biimde hayatlarn srdrmek zorunda kalm
olan milyonlarca insana da korkun etkiler yaptklarn gstermi
lerdir." (1976, 147) Kropotkin tarm ile sanayinin birletirilmesin
de, ekonomik, siyasal-toplumsal ve sosyal yararlar grr: " ... ancak
sanayinin u anda olduu gibi kapitalist fabrika biiminde deil de,
bol bol makineyle desteklenmi, sosyal olarak rgtlenmi bir sanayi retim unsuru olarak kylere gelmesi arttr." ( 1976, 196)
Landauer, mallarn sosyal pazar zerinden takas edilmesini
Kropotkin'in anarko-komnizmine tercih etmekle birlikte, onun
ademimerkeziyeti retim dncesine katlr: Sosyalizmin bala
masyla birlikte tarmsal kooperatifler biiminde yerleim birimlerinin oluturulmas arsn yapar: " ... sosyalist iftlikler, sosyalist
233

kyler kurmak istiyoruz; mmkn olduu lde tm ihtiyalar

mzn nesnesini kendimiz retmek ve ksa sre sonra bunlar yeni,
sosyal pazarmzda takas etmek ve kapitalist pazardan kanmak istiyoruz." (1977, 109). Landauer uzak lkelerdeki "korkun talan"
ve gereksiz tm ticareti eletirir. Smrden ve geleneksel yaama
ilikilerinin yklmasndan bunlar sorumlu tutar.
Kropotkin'de de benzer talepler, Landauer'de grdmzden
ok daha belirgin bir biimde "doaya yeniden katlma" (Landauer
1978, 145) arlaryla ilintilenmilerdir; insanlarn yeniden tarma
ve toprak iiliine dnmeleriyle mmkn olacak bir katlmadr
bu. Landauer'in kapitalizme ynelttii eletirinin bir aya da, topran da kimyasal gbreler araclyla sanayi tarzyla ilenmesine
kar kar; (1977, 63) bylece toprak da "bir doa paras olarak"
insanlardan kopartlmakta, dolaysyla "kendileri de doann bir
paras olan insanlardan da" alnm olmaktadr. (Landa uer 1977,
105) Landauer'in buradaki yaklamlar ok kimseye cazip gelmeyebilir, ama eletirisi geerliliini korumaktadr.
Anarizmin, endstriyalizme ve teknolojiye ynelttii eletiri,
merkeziyeti uygulamaya tai bir sanayinin rnlerine sahip olmann olanakszlna, iilerin i aletlerine, emein rnlerine ve
kendi alma faaliyetlerine yabanclamalarna, ayn zamanda,
doal evrenin tahrip edilmesi yznden hem doaya hem de
kendi doallna da yabanclamasna kar kar. Bu eletiri,
insan ile insan, insan ile doa arasndaki dorudan, bire bir ilikile
rin paralanmasna kardr. Landauer iin anari, dolaysyla sosyalizm, "ilikinin yeniden kurulmas"dr. teki anaristler de toplumun yeniden yaplandrlmas amacn bu hedeflerle
btnletirirler.

Bu balamda, William Morris'in Menei Olmayan Haber romaanarko-komnist topyaya deinmek gerekir. Morris, daha
geen yzyln sonunda, kapitalizm, sanayileme ve evre ykm
arasndaki ilikiye dikkati eker. Ekoloji konusunda duyarl bir gelecek toplumundan geri baklarak sanayi kapitalizminin belirledii
gemi eletirilir: "Derken oras kt iletilen yoksul iftiikierin ve
kulbelerinin evirdii; berbat zehirli atlyelerinin bulunduu bir
topraa dnt ve emeki halk, atlye sahiplerince soyulup soanndaki

234

na evrildi. imdilerde oras, orak, deerlendirilmemi bir kar

yerin bulunmad, gerekli konutlarla, samanlklarla ve tm lkeye
yaylm atlyelerle dolup taan bir bahedir; her eyin sslenmi,
salkl ve rahat olduu bir bahe." (1981, 106) Bir Alman anaris
ti olan Pierre Ramus da, Kropotkin'in komnist komnalizmine
ok benzeyen ve tarm ekonomisi ile el zanaatlarnn (atlyeciliin) birleerek toplumun ekonomik altyapsn oluturduklar, ekolojik kayglara kulak veren bir gelecek tasarm sunar. (Ramus
1923)
Sonu olarak unu saptamamz gerekiyor: Anaristler gerek
ekonomik gerekse toplumsal-siyasal zgrlklerin eksiksiz gerekletirilebilmesi iin olduu kadar, sosyal ve ekolojik nedenlerle de,
sanayinin ve teknolojinin merkeziyeti olmayan yoldan topluma
mal edilmesini ve toplumsal denetime ak olmasn savunmular
dr. An bir iblmn reddetmiler; uzmanlarn egemenliine
ve buna bal olarak alanlarn kendi beceri ve yeteneklerinin kreltilmesine kar kmlar; sanayi retiminin artrlmas bahanesiyle bireysel zgrleme srelerinin belli bir sre iin bile olsa
ertelenmesini kabul etmemiler; sosyal yaamn btn balamlar
nn yalnzca retkenlik kstasna gre ayarianmasn olanaksz grmlerdir. O yllarda sk sk gemie dnk, kk burjuvaca ve
ilerleme dman diye aalanan bu ilkeler, bugn gncellik kazanmaktadrlar. Anarist kuramn ilkelerinin bizce nem kazanmalarnn bir nedeni de, teknolojiye ve sanayiye ynelttikleri eletiri
nin, szgelimi Amery'de grdmz gibi bir "doalclk" ya da
"biyolojizm" dzeyine dmeyip insann tamamen zgrlemesi
ve bireysel serbestlik alannn olabildiince geniletilmesi idealine
bal kalmasdr.

c) zgrlk bir teknoloji

"zgrlk bir teknoloji"nin, daha dorusu zgrlk bir

toplum dzeninin ilkeleri ile ahenk iinde olan bir teknolojinin grnmnn nasl olabileceine ilikin imalar, kapitalist teknolojiye
ve sanayiye yneltilen eletiriyi de belirginletirir. Teknoloji eksiksiz bir zmseme ve mal edilmeyi engellememeli, insanlarn yara235

tc olanaklarna yant

vermeli ve toplumsal rgtlenme alannda

kadar, ekonomik ve sosyal alanda da zgrlklerin gerekletirilmesine katkda bulunmaldr. Bu, zgrlk bir teknolojinin, yaarnn tm alanlarnn zerinde sz sahibi olamayaca, teknolojinin daha ok insanlarn gerek ekonomik gerekse bata
toplumsal-sosyal karlarna ve ihtiyalarna uyum salamas ve
bunlar karlamas gerektii anlamna gelmektedir. Anaristler,
teknolojik ilerlemenin bana buyruklatrlp kendi bana bir
deer olarak anialmasna kar olduklar gibi, toplumsal-siyasal
ilerleme ile doru orantl bir iliki iinde bulunduu grn de
reddederler; ama bilimsel-sosyalist rakiplerinin ileri srdkleri gibi
ilkel birer teknoloji dman deillerdir.
Kropotkin teknik gelimeleri iki anlarnda rnernnunlukla kar
lar. Bu gelimelerle birlikte ademimerkeziyeti tarzda uygulanabilecek tekniklerin ortaya kabileceini, gerek ulusal gerekse yerel
-blgesel uzmaniamalarn ve rnerkezilernenin gereksizleeceini
dnr. (1976, 20-56) te yandan, alma sresinin ksaltlma
sndan herkesin yararlandrlrnasn mmkn klacak ve arta kalan,
insana haz vermekten uzak angarya ilerin adaletli bir biimde bltrlrnesini salayacak toplumsal koullarn varolmas durumunda, sanayide uygulanan teknikler sayesinde, insanlarn retkenlie ve yaratcla yatkn olmayan el faaliyetlerinden
kurtulmalarnn mmkn olacan varsayar. (1976, 245)
Kropotkin, byk sanayii tamamen ortadan kaldrmaya yana
maz; ama onun olabildiince aza indirilmesinden yanadr. Binlerce
ernekiye olanak tanyan, byle bir iblrnsel retirnin zorunluluunu kabul eder. Mevcut teknolojilerin merkezi rgtlenmilikleri
nin datlmas olanaklarnn altn izer. (1976, 197) Teknoloji
Kropotkin 'e gre ondan etkilenenterin ynetimine balanarak
merkeziyeti olmayan bir tarzda uygulandnda, bir dizi olanaa
kap aralar: alma sresi ksalr, yaratc faaliyetlere, bilim ve sanatla uramaya zaman kalr; baka deyile, teknik, bireysel serbest zaman yaratr, bylelikle de bir para zgrlk.
Landau er Kropotkin 'den daha belirgin bir biimde almann
kurtarclndan sz eder ve bunu, insanlarn almaktan kurtarl
masndan daha nemli bulur. alma yaratc ve zevkli olmal ve
olduu

236

alanlara yaama sevinci vermeli, onlarn ruhunu tatmin etmelidir. Marksistleri ve onlarn etkisi altndaki ii kitlelerini kastederek, bunlarn "sosyalistlerin kullanaca teknolojinin kapitalist teknolojilerden ne kadar temelden farkl olacan tamamen gzden
kardklar"n syler. (1978, 91) Landauer'e gre, retimin aralarnca belirlenrnek yerine, retimin teknik aralarn bizzat insanlar,
bireysel kayglarla ve farkl belirleyeceklerdir: "alan insanlar
hangi koullar altnda almak istediklerini kendileri belirlerse,
retim sresi dnda geirmek istedikleri zaman sresi ile retimin
iinde gerekletirmeye raz olacaklar almann younluu arasnda bir uzlatrc noktada buluacaklardr." (1978, 92)
Kropotkin gibi Landauer de zihinsel alma ile bedensel al
mann; el zanaatlar, atlye iilii ile gerek sanayi gerekse tarm
alanndaki iiliin ve almann birletirilmesini savunur; zerk
ve ksmen bamsz koronlerden yana tavr koyup ekonomide
merkezilemiliin datlnasn ister ve gerek ekonomik gerekse
toplumsal-sosya/ amalara hizmet eden, ademimerkeziyeti bir
teknolojinin uygulanmasn talep eder.
Kapitalist teknolojiye ynelik eletirilerin yan sra, zellikle
iletiim teknolojisinin barndrd olanaklara dikkati eken Landauer, bu olanaklar sayesinde "insanln, ilikinin ve biraradaln
[aidiyetin] gereklii olarak kavranmas" mmkn olacaktr der.
(Landauer 1977, 105) Bu dnceler, Titanic'in batnn ardndan,
bu bata dnya apndaki tepkiyle ilintili olarak kaleme alnm
lardr. Landaper bu deerlendirmelerinde, o gnlerde sesini iyice
ykselten uygarlk ve teknoloji aleyhtar eletiriye katlmamakta,
teknolojinin kapitalist ilikilerin egemenliinde smr ve bask
nn arac olarak ktye kullanlmasna kar kp, onun olumlu
yanlarna ve olanaklarna dikkati ekmektedir.
Bookchin de bu anlamda, ekoloji hareketi kapsam iinde teknolojinin tmden reddine kar kar. Ekolojide, teknolojiye gitgide
daha ok bir kt ruh gzyle baklnaya balanmtr. " ... bana
buyruk, rktc bir hayatla donanm olan teknoloji, insanlarn
kkn kazmay baaramad yerde, onlar mekanikletirme tehdidi getirir." (1975, 60) Bookchin teknolojiye ynelik bu ekolojik
ktmserliin gerekleri yanstmakta yetersiz olduunu dnd

237

sre ncesine kadar yaygn olan iyimserlii de, zgrle

bulunacak bir teknolojiyi gerekletirme yollarn tkad
iin, abartl bulur. Bugn ounlukla klielemi hatta ideolojile
mi teknoloji eletirisine katlmaz. Bookchin, amalanan, ademimerkeziyeti-koronc yapyla dzenlenmi, kendi kendini yneten
toplum ideali. ile rten "zgrletirici bir teknoloji"nin ilk dn
sel admlarn gelitirir.
Anarizmin teknoloji ve sanayi eletirisinin, gnmzn radikal evreci kimi tasarmlarnda karlatmz trden basmakalp
bir teknoloji dmanln yanstmadn bir kez daha saptamamz
gerekiyor. Anaristler teknolojiyi her zaman uyguland toplu}Tisal
dzlernin balamnda ele alp zerinde dnmlerdiL retim
gc gelimesinin tarihsel-genetik yan bu dncelerin iine her
zaman alnmtr. Ancak, bata Landauer olmak zere, anaristler,
tekniin refaha m yoksa aclara m yol aacana sadece mlkiyet
ilikilerinin karar verdii yansz bir ara olduu yolundaki saf anlaya kar karlar. Anaristler belli teknolojilerin mecburen merkezi bir yaplannayla uygulanmadan edemeyecekleri gereinin
altn izip, bu tr teknolojilerin ister istemez gerek insanlarn sosyal ihtiyalarn karlamada, gerekse kusursuz bir zgrleme srecinin iletilmesinde olumsuz etki yapacaklarn belirtirler. Landauer, Kropotkin gibi anaristler, sosyalizmin ya da teki adyla
zgrlk bir toplumun, merkezi bir kumandaya bal olmakszn
uygulanan ve insanlarn ihtiya ve karlarna tabi olan zgrlk, sosyalist bir teknolojiye gereksinme duyacan vurgularlar.

gibi,

ksa

katkda

"Ekoloji hareketi egemenlikitahakkm sorununu tm

ele almazsa, ekolojik bunalmn temelinde
yatan nedenlerin tasfiye edilmesine hibir katks
bulunmayacaktr. "

yanlaryla

Murray Bookchin

6. ANARiZM LE EKOLOJ NASIL LNTLENEBLR

Bu blmn giriinde yer alan, anarizmin zellikle "ekolojik"
olup olmad sorusunu yantayabilmek iin/ bugnk ekoloji tartmaianna el atarak farkl dnce ve grleri sergilememiz ka238

nlmazlamt. Anarizmin tahakkmden arndrlmlk idealinin,

bir topluin perspektifini tanmlamaya elverili olduu, ama arzu
edilen tarzda bir insan-doa ilikisini kavramsal dzlemde yakalamaya hi de yatkn olmad grld. Ekolojide betimlenen doa
ilikileri ile anarizmin idealini, bu tr bir dzenleme ile dorudan
birbirine balamak isteyen ekolojik ynelimli anaristler, ii biraz
fazla hafife alyorlar demektir. Ancak anarizmin insan-doa ili
kisine ynelik kurarnlarn bugnk sosyal -ekolojik dnce ve
tasarmlada ve de geleneksel (sosyalist) doa anlayyla karlat
rarak yaptmz bir deerlendirmede, Landau er ve Kropotkin 'de
zgrlk bir zihniyetin olumu olduu belli oldu. Bu zihniyet,
"ekolojik anlaya" uygun den bir doa anlayna dnmeye
yatkndr. Bu zgr zihniyet zerinden hareket ederek, anarist
ideal ile ekoloji arasndaki yapsal benzerlii (yani doabilimsel
ekolojinin doa ilikilerini nasl belirlediini) aklamak mmkndr. Ancak anarizm ile ekoloji arasndaki bu balam zerinde durmadan ve bu ilikiden treyen toplumsal rgtlenme ve sosyal
ekoloji dzlemindeki sonular ele almadan nce, daha nce tart
tmz konu, ksmen farkl bir balam iinde sonulandrlmaldr.

a) nsanmerkezci anlaya dayal sosyal bir ekoloji

Ekolojik bunalmn boy gstermesiyle birlikte btn kapsayc

bir dnya grne duyulan ihtiya artt gibi, insanlarn doada
bir anlam ve ama grerek hep birlikte ykmllkler altna girmeleri gerektiini ileri sren tutumlar da siyasal zeminde geerlilik
kazanmaya baladlar. Doada bir anlam ve ama olmad sonucunu kartan aklsallk ve kendi kendinin amac haline gelmi
amasal mantk [akl], doann ve sosyal evrenin tahribatndan
sorumlu tutulmaya balanmlardr. Bu aklsalln ve mantn,
st konumdaki, anlam ve ama oluturan balamlarn buyruuna
verilmesi, kurtarc bir adm olarak alglanmak istenmektedir. Bu
dorultuda, ekoloji bir doabilimi kolu olarak kabul edilip, iinden
(biyolojik) bir dnya gr tretme giriimlerine sk rastlanr olmutur. nsann, bu dnya grne katld lde, doal evreye
olduka etkili bir biimde uyum salamas ya da "doal dolam239

lardaki" yerini almas istenmektedir. nsanmerkezci olmayan ve

(ounlukla doalc sayabileceimiz) bu trden gerekelerle insan
ykmllk altna sokma abalar, [doaya] bir anlam ve ama atfeden ereveleri iinde, insan, insanmerkezci anlayta olduun
dan ok daha gl bir ekilde doaya kar sorumlu olmaya a
rabilmilerdir. Ancak bu trden gerekelerle insan ekolojik
sorumluluklar stlenmeye armann glklerinden biri, ekolojik
alandan gelecek kararsz tepkiler karsnda, te yandan da "radikal ekolojistler" karsnda kendilerini dayatabilmek ve savunabilmek iin kantara dayanmak ve siyasal gerekeler bulmak zorunluluundan kaynaklanr.
Tutarl

bir insanmerkezci ekoloji anlay, "deerlendirme manzeminini terk edemez, ama insan bireyinin ekonomik, siyasal
ve sosyal zgrlklerine de bir kstas olarak smsk sarlr. Ekoloji
sadece insan hayatnn devamn salayacak bir kurarn aracdr.
Kendi kendinin amac, baka deyile kendi bana bir ama olamayaca gibi, bir dnyagr de deildir. Ekolojiyi insanlarla ilinlileyen byle bir insanmerkezcilik anlay, kendi kendine ynetim
ilkesini. benimsemi radikal bir toplum tasarm ile de kolayca birletirilebilir; grdmz gibi, Landauer'in sanayicilik eletirisi
de, insanmerkezci bir dncenin sonucudur; Kropotkin'in, tarm
ekonomisini, sanayii ve zanaatkarl [atlyecilii] yerel bir birle
me iinde biraraya getirmesi ngrlen ademimerkeziyeti teknolojisi de, Landauer'in bu rgtlenme tasarrolarna katlr ve "doa
ya yeniden katlma" arsyla, bunlar glendirir.
Ekolojinin insanmerkezci bir anlayla dayatlmas, "doalc"
bir anlayta olduu gibi, doann ktye kullanlmasn ne kar
tarak mevcut reel egemenlik ilikilerinin gzden kanlmasna alet
olma zaaf tamaz; sosyal bir ekoloji tasarm iinde devlet ilikile
rini, ekonomik ve sosyal ilikileri birbirleriyle ilintiler. Anarizmin
"ustalar"nn yazlarnda, tezler, insanmerkezci kantara dayandr
lr. Onlarn duncelerini eletirel bir yaklamla gelitirmeyi dndmz anda, doann dntrlmesinde iin normatif yan
mn da hesaba katlmas zorunludur. Yani bu durumda, insann
hangi doal evreye sahip olmak istedii ve hangi doann insann
ekonomik, estetik ve benzeri ihtiyalarn karlamaya daha elverit"

240

sorusunun ortaya atlmas zorunludur. nk doa, en

sosyal olarak dzenlenmi, yapsna oktan mdahale edilmi,
ancak kyda bucakta el dememi yanlar kalm ve insan mdahalesi olmadan ederneyecek bir doadr artk. [nsanmerkezci anlay
la temellendirilmi] sosyal bir ekolojinin sorunlarndan biri, insanlarn hangi doay, ne gibi bir doay istediklerini tartp bu
konuda karar vermelerini salayacak koullar oluturmak, bylece
onlarn - elbette doal koullar elverdii lde - doay dzenlemelerine olanak tanmaktr.
nsan-doa ilikisinin bu insanmerkezci tanm, insann doayla
urarken dikkatli olmasn ve doay, insan ihtiyalarn karla
yc salt malzeme olarak alglama hastalndan syrlnmasn isteyen anarist dncede, dzeltilme olana bulur. Doa karsnda
tavr ve tutumu belirleyen ve kimi anarist kurarnlarda karlat
miz zihniyet de, bu dzeltmeye katkda bulunur. Ayn zihniyet,
anarislerin ekonomik, toplumsal, siyasal ve sosyal fikirlerinde de
ortaya kar. Bu fikirler, insan-doa ilikisini insanmerkezci bir
tanm balarnma yerletirmekle birlikte, kantlama yollaryla, hris
tiyan-kapitalist ve marksist doa dncesinin temelinde yatan
teki zihniyetten farkldrlar.
Anarist kurarnlarda kendini ele veren bu zgr zihniyet, doa
nn "znn", aslnn renilmesi halinde, onu btnyle "ele geirmenin" mmkn olacandan duyulan "bilgikuram" alanndaki
kukuculuu, ekoloji alannda da geerli ve nemli klar. Gnmzn bilim adamlarnn ve bilgikuramclarnn grlerini daha o
yllarda paylaan Landauer, mevcut aklama modellerinin ve taslaklarnn, doay eksik kavramalarnn olanaksz olduundan
emindi. Kropotkin de, insan salt bir akl varl olarak kavramam, bir doa tarihinin rn olan doal bir varlk olarak da anlamt. Bu da insan ile doal evre arasndaki balamlln ve doaya olan bamlln zel bir biimde altnn izilmesi anlamna
geliyordu.
Landauer ve Kropotkin'de alt izilen, "byk btn" ile ba
lanmlk duygusu, radikal zgrleimci bir perspektifin zemini
zerinde, insann hiyerarik bir dzenin sistemi iine yerletiril
mesine olanak vermeyen [btn ile tek arasnda eit bir iliki
li

olduu

bata

F\6/DJha Az Dedet Daha ok. Toplum

241

kuran] bir ilke olarak, insanmerkezci anlaya bir baka katk olu
turur. Bu ynden bakldnda, Landauer'in mistik ile kurduu ilinti de onun dncesinin aydnlanmac-aklc-eletirel amalaryla
bir kartlk oluturnayp, bu dnceyi tamamlayarak pekitirir
niteliktedir. Eletirel mantn doal sonucu olarak buradan akla
duyulan kuku trer ve bu kuku akln-nantn snrll anlay
zerinden geerek sz konusu mistik tavra ular. Burada da,
insan-doa ilikisinin dayana olan insanmerkezci tanm, insan
-doa ilikisini ilevseki bir anlayla yorumlayan bir zihniyetle
tamamlanmaktadr. Bu zihniyet teki sosyalist kuraniardan belirgin biimde ayrlr: ayrca inat doaya kar temkinli ve dikkatli
olmay, sadece doaya boyun emek olarak anlamayan ve btn
derdi, bilinmeyeni ya da dta kalm olan hiyerarik bir sistem
iine yerletirmek, bylece de yitip gitmesine yol amak olmayan
bir dneeye damgasn vurmttur. Bu anlamda bu zihniyetin, zgrlk diye tanmlanabileceini dnyorum.

b) Anari ve ekoloji
Anarist toplum ideali zellikle Kropotkin'de somutlat biimiyle, ademimerkeziyetilik, ok eitlilik, birbirine bamllk ve
tamamlayclk, a gibi rgtlenmilik, esneklik, kendiliindenci
lik, denge, karlkl iliki gibi kavramlarla tanmlanabilir. (Dar anlamda biyolojinin bir alan olarak anlalan) ekolojinin aklama
modeli, organizmalar ile evreleri arasndaki ilikiyi benzer biimde betimler: Birlemi, esnek, karlkl etkileim ilikisi, aiam
sistem, eitlilik, deime ve uyum salama sonucundaki denge,
vb.s
Doadaki olaylar ve sreler ile kendi anarist toplum idealinin
eleri arasndaki dikkat ekici rtmeleri Kropotkin de vurgulam, anarist tasarmlar aklamak iin doabilimlerinden rnekler
semekten geri kalmamt: "Ama, hayr," der Kropotkin, "sosyal
fikirlerimi buradan tretmem iin deil, kesinlikle! Sadece belli
ilikileri daha netletirebilmek iin ... " (1983, 59) Kropotkin bu
amala, astronomi ve fizyolojiden ald rneklerle, toplumbilimlerinde eskiden olduu gibi hala ar basan, ama doabilimlerinde

242

artk alm kabul edilen, hiyerarik-merkeziyeti dzen modellerine kar kar:

"Ahenk bu ynden bakldnda tm glerin zamanla balant
l [kalc olmayan] bir dengesi, geici bir uyum olarak grlyor.
Ve bu denge, bir koul altnda srekli bir dengeye dnecektir:
durmadan deiip her an kar yndeki btn etkilernelerin sonularn gsterebildiinde." (1983, 66)
Comte'n bilimlerin basamak basamak gelitii grne apak katld belli olan Kropotkin, doabilimlerindeki gelimelerin
ardndan toplumbilimin, ademimerkeziyeti, ok eitli, esnek ve
kendiliindenlie izin veren, ksacas anarist dzen yaplarnn,
karmak bir topluma en uygun yaplar olduunu ayrmsama vaktinin geldiini ileri srer. imdi Kropotkin'in tpk ekolojistlerin doadaki sreleri tanmladklar gibi, anarist bir toplum dzenini
tanmlad uzun bir blmden alnt yapacaz:
"(Anarist toplum) bireyselliin eksiksiz gelimesini; olabilir
btn basamaklar ve akla gelebilecek btn hedefler iin her ynden serbest iradeyle gerekletirilmi balarn, en st geliimiyle
birletirerek gerekletirmeyi amalar: kendi iinde, srekliliin
dayanaklarn ieren ve her an, herkesin ok ynl abalarna
uygun den biimlere brnen, boyuna dnebilen bir badr bu.
Ksacas, yasayla dzenlenmi, kemiklemi biimlerin kendisine
direndii, ama doann akn izleyen ok saydaki ve eitli doa
gleri ve etkileri arasndaki srekli deien, kac dengenin iinde ahengi arayan bir toplum ... " (1983, 68)
Kropotkin 'in anarist bir toplumu tanmlamak iin bavurduu
"durmadan deien bir iliki", "ok saydaki ve eitli gler ve etkiler arasndaki srekli deien, kac denge iindeki ahenk" trnden ifadeler, bugn, ekolojik sreler tanmlanrken kullanl
maktadr. Kropotkin, doal srelerin yardmyla kendi anarist
toplum idealini gstermeye alrken, anarist bir toplumun ayn
zamanda ekolojik bir toplum olduunu ispat etme pe\nde olmayp, karmak yaplarn da merkezilemilie ve hiyerarik bir dzenlemeye gerek duymadan ileyebileceklerini gsterneyi amalar. (Ama bunu yaparken toplumsal sreler ile doal sreler
arasndaki niteliksel fark dikkatinden karr.) Bu trden karmak

243

yaplar, doada

merkeze bal olmakszn dzenlenmilerse, modern toplumlar da otoriter merkeziyeti ve hiyerarik rgtlenme
biimlerinden niin vazgeemesinler, diye dnr.9
Doadaki karlkl etkileim srelerinin doabilimsel ekolojik
betimlerinin, anarizmin [toplum] ideali ile byk lde rten
sonular vermesi, anarist bir toplumun [byle betimlenen] doal
sreler ile gsterdii yapsal benzerliklerden tr, toplum ile
doa arasndaki madde alverii srelerinin dzenlenmesi bak
mndan da zorunlu olarak en uygun toplum olduu yolundaki yanl karsamaya yol amamaldr. Merkeziyeti bir biimde rgtlenmemi, ok katmanl yaplanm bir toplumun, "ekoloji"
ynnden de niin en gvenilir toplum olduunu, bambaka, zel
bir yoldan gstermek gerekir.
Anarist toplum ideali ile doadaki sreler arasndaki yapsal
benzerlikten yola karak, anarist toplumun zorunlu olarak "ekolojiye" uygun toplum olduunu ileri srmek olanakszdr. Bu nedenle, anarizmin nasl olup da ekoloji asndan da tutarl bir toplumsal rgtlenme alternatifi sunduu sorusu, gene daha nce
gsterdiimiz gibi, "ekolojik bir duyarlk" oluturmaya elverili,
anarizme zg zihniyete yaplacak yollamalarla yantlanabilir.
Kendisinden yola kldnda, toplumsal dzenin ancak piramit biiminde yaplam, tekbiimli ve hiyerarik bir dzenieni olarak
alglanabilecei tahakkmc egemenliki zihniyetin temeli zerinde, doa da ancak piramidimsi, hiyerarik bir biimde yaplanm
bir dzen modeli olarak anlalabilen, "el konabilen" ve Erich
Fromm'un bir kategorisiyle syleyecek olursak "sahip olunabilen"
bir eydir. Toplumsal dzenin ademimerkeziyeti rgtlenmi, ok
ynl alam, ok boyutlu bir yap olarak anlalnasna elverili
anarist zihniyet, doamn sadece malzeme ve yamalanacak bir
kaynak olarak alglanmasna olanak tanmaz.
Fromm 'un "sahip olmak" ve "olmak" arasnda yapt ayrmda
netleen bu iki kategorinin yardmyla, doa-insan ilikisinde altn
izdiimiz bu iki farkl zihniyeti bir kez daha zedeyip netletire
biliriz diye dnyorum. "Sahip olmak", doay, insand bir
olgu kabul edip onu adm adm insann denetimine ve sosyal dzenine sokmak isteyen zihniyete karlk gelmektedir; doa burada
244

salt ara-gere, salt kaynak olarak aglanmaktadr. Bu balamda

"sahip olmak" tahakkm anlamna gelir. "Olmak" ise, tekinin
teki olarak kabul edilmesi demektir. "Olmak" hiyerarik, [doay
ya da insan] belli bir sisteme alt kategori olarak zorla yerletiren
dzenler yaratp zerklikleri ykan bir zihniyet karsnda, yabanc,
d ve sisteme yerletirilemez olan da kendi zerkliiyle brakmak
demektir. "Olmak", paralarn birbirlerini tamamlamalar; eitli
lik ilkesini gerekletirmeyi amalamak, allagelmi kavramsall
n hiyerarik basks altna yerletirilmeyen eyleri de benimseyip
onlara sayg duymak demektir.
Landauer'in szleriyle konuacak olursak, "olmak", canl dnyann; kavramlarn egemenliine kurban edilip ldrc darbeler
yemesinden; siyasal ve ekonomik dzlemde kanmak demektir.
Byle bir "olma-zihniyeti"nin hem Kropotkin'in hem de Landauer'in dncelerinde bulunduunu dnyorum. nsan-doa iliki
sini, insanmerkezci ve ilevseki bir anlayla yorumlayan bu dnce tarz, belli bir mistisizme de yer verir. "Olmak" kategorisiyle
tanmlanabilecek bu zihniyet, baka siyasal kurarnlarda rastlanamayacak bir "ekolojik duyarl" oluturmaya msaittir. "Peki de,
hedef alnm anarist toplum yaplar rgtlenme ve dzenleome
asndan da "ekolojik" midirler?
Bir kere, toplumun brokratikleip hareketsizlemesine yol amas olasl byk olan merkeziyeti-devleti sosyalist rgtlenme biimlerine bavurmadan, kapitalist mlkiyeti sosyalist, dolay
syla komnist mlkiyete geirme yolundaki anarist tasarm,
ekoloji bakmndan nemlidir. yle ayrntl bir topya tasla ortaya koyma hevesine kaplmakszn, devleti sosyalizme ve kapitalizme kar kartlan anarist alternatiflerin, ekolojik adan da
nem tadklarn gstermek istiyoruz:
Ademimerkeziyetilik ilkesine gre yaplam ve teki hedeflerin yan sra, belli bir blgenin snrlar iinde yerel ihtiyalarn
mmkn olduu kadar byk bir blmn karlayacak ekilde
yaplam sosyalist bir ekonomi, hem byk masrafl tamaclk
hizmetlerini gereksiz klabilir, hem de tarmsal ekonomide olumsuz etkisi olan tek-kltrlerden kannay salayabilir. Daha
kk lekli, demokratik yollardan denetlenebilir ve sosyal yn245

den tahamml edilebilir sanayiler, sanayi merkezlemelerinin yerini alamasalar bile, bunlar kltp snrlayabilirler. retim ile ihtiyacn egdmlenmesi, retim srelerinin ve rnlerin, evrenin
tahamml kapasitesi ile ilikilerinin denetlenmesi, aadan yukar
ya doru tketici konseyleri ve onlarn federasyonlarnca, ok az
bir brokratik abayla, ama o lde de etkili bir ekilde gerekle
tirilebilir. Ayrca, merkeziyeti bir biimde yaplamam bir toplumda, reticiler ile tketiciler birbirine ok daha yakn dururlar ve
yakn evrelerinin selameti uruna ekonomik karlarndan feragat
edebilirler. Siyasal ve toplumsal rgtlenme asndan ilevsel olan
ademimerkezileme, ekoloji bakmndan da ok byk nem ta
yabilir, nk sz konusu yerel-blgesel alanlara uyum salanarak
doal evre daha etkili biimde korunup gelitirilebilir. Gelgelelim, (Kropotkin'in sand gibi) blgelerst ibirliinden ve planlamalardan, kurumlardan ve demokratik temsil sistemlerinden vazgeilebileceini sanmak hayaldir.
Bu snrl saydaki saptama, anarizme zg bir zihniyetin yan
sra, ademimerkeziyeti bir biimde yaplam bir toplumun
somut anarist taslaklarnn da, anarizmi ekolojik bakmdan ilgin
klan eler ierdiini gstermektedir. te yandan krsal kesimdeki zynetimsel korunlerde "yeniden doaya balanma" topyas,
gnmzn endstriyel kitle toplumlar gereine, ancak anarist
bir eletirinin fonunda dzeltici bir boyut olarak eklenebilir.

246

VII. ANARiST KURAMLARIN OK KARMAIK

TOPLUMLAR BAKIMINDAN TAIDIKLARI
NEM VE ANLAM

"Anari ancak adm adm kurulabilecektir.. .. Devleti inkar

ettikten sonra, yaln/atrma dorultusunda adm adm
yryen bir hareketin [devletin tamamen] yok olduu yere
kadar ulamasn salayacak bir duyguyu uyandrmak
zorundayz... "

Pierre Joseph Proudhon

Anarist

bir toplumun iyi bir toplum olmakla birlikte gerekletiril

mesi olanaksiz bir toplum olduu itirazlarna kar yal bir span
yol anaristi u yant verirmi: "Elbetie olanaksz, ama bugn olanakl olan ne varsa, hibir deer tamadn grmyor musun?
"Anarist yorumlarda bu alntnn ne kadar sk yer aldna bakla
cak olursa, birok anaristin katld bu grle yetinen ve onu bir
gereke olarak kullananlar, vicdan rahatlyla salt sisteme muhalif
olma adna, toplumun yer yer somut dnmlere uratlmas dncesine itibar etmeyip, devlet mekanizmasnr halk kitlelerince
kknden yklaca umutlarn beslerneye devam edilebilirler.
Bugn deerli, nemli grnen eylerin bir ie yaramad kanaatini tayan kimse, toplumun ksmen, adm adm yeniden yapland247

rlmas

ya da mevcut toplumun erevesi iinde yeni yaplarn ilk

ve gelitirilmesi amalarn ie yaramaz sayp,
Most, Bakunin ve teki kimi anarislerin savunduklar trden, toplumu tmden deitirmeyi hedefleyen romantik-devrimci tasarm
lara smsk sarlabilir.
Ancak anarizmin iinde de, cephesel olmayan, adm adm gelitirilecek toplumsal bir dnm hedef alan ok boyutlu stratejilerin varlklar da yadsnamaz <6l zellikle de Proudhon ve Landauer'de, devlet iktidarn gertneden de mevcut ilikilerinin nasl
dntrebileceklerine ilikin stratejilere ynelik yollamalara rastlyoruz. Ama bunun byle olmas, Proudhon'un da Landauer'in de,
fikirlerinin hayata geirilmesi balamnda devrimci dntrme
olanaklarna srt dndkleri anlamna gelmemektedir .. Anaristler
belirli tarihsel koullara esnek tepkiler gelitirebilecek yetenek ve
konumda olduklarn kesinlikle gstermilerdir. Seimlere katl
mlar, spanya'da devrim hkmetine bakan vermi, delegeleri tabandan gelmeyen konseyler oluturmu, bylece bir toplumu deitirme stratejilerini pragmatik bir yol izleyerek mevcut koullara
admlarnn atlmas

uydurmulardr.

Ama gene kimi anaristlerce her uzlama eletiriyle karlan

Bunlar anarist konumlarn ve tavrlarn terk edildii uyar
snda bulunmular ve radikal muhalefet hareketlerinin belli bir kanala sokulmas tehlikesine dikkati ekmilerdir. Sosyal demokratlarn
zellikle Birinci Dnya Sava ncesinde ve srasndaki gelimele
rini ele alan anaristler, bunu toplumu dengeleyen sosyal demokrat
bir reformizm hareketinin rktc rnei olarak nitelemilerdir.
Devleti anlayn ve "materyalist tarih kavramnn" bu trden reformcu birlemelere zemin hazrlad sk sk unutulmutur. Sosyal
demokratlarn, "sistemi kknden deitinci bir reform politikas"n hayata geirmeyi baaramamalar, daha dorusu zaten byle
bir niyet tamamalar, birok anaristin, kendi ideallerinin temizlii inancn daha da glendirerek, cepheci-devrimci deitirme
projelerine itibar etmeye devam etmelerine yol amtr. Sosyal demokratlarn pragmatik reform politikalar, btnsel bir dntrme
hedefini gzden karp kimi baarlar elde ederken de ister istemez siyasal anlamda "ofsayta" dmlerdir.
mtr.

248

deallerini ayaklar altna alnayp siyasal alanda da dmek ya

da idealleri hie sayp uzlamac stratejilere katlarak toplumu dntrme projelerinde yer almak tercihleri arasndaki szde ikilemi
"sistem ac reformlarn" savunucular amaya almlardr. Sistem ac reform tasarmlar, toplumu deitirme ynndeki "cepheci" taptanc projelerden ve reformlar ncelikle "tepeden inme"
dzeltmeler olarak kavrayan sosyal demokratlarn devletiliinden
uzaklama anlamna geldikleri lde, zgrlk tasarmlar,
-toplumu devrimci yoldan dntrme umutlaryla, hele hele anarislerin bizzat katldklar, ama ideallerinin gerekletirilmesine
uzun vadede hibir katks bulunmayan devrimlerle ilintilemek yerine -"sistem dntrc reformlarla" irtibatlamak daha tutarl
olacaktr. Anarist kurarnlardan kartp yeniden kurabileceimiz,
dntrme sreciyle ilikili, aada deineceimiz zgrlk
boyutlar, toplumun btn, ksmi alanlarnn cepheci olmayan bir
yoldan ve mevcut biimlerinin eitliliini kapsayacak ekilde yapsal deiime uratlmasn, dolaysyla, ille de yle sylemek gerekiyorsa, reformlar yolunda "sistemi" yava yava dntrmeyi
amalarlar.2 Devleti-sosyalist ynelimli "sistem ac reformlar"dan farkl olarak, ademimerkeziyeti, kendi kendini yneten ve
dayanmac, serbest iradeli anlamalara dayal bir toplumun zgrlk perspektifleri; gerek yeni nitelikler daha deitirme sreci iinde ortaya kp_ etkili olabileceklerinden gerekse de bir yandan anarizmin tahakkmc tutuma ynettii radikal eletiriyle,
te yandan da anarizmin toplum idealiyle etkili bir biimde ba
datrlabileceklerinden, bu toplumun mevcut yapyla btnletiril
mesine ve ona ayak uydurmaya zorlanmasna daha kolay diretebilirler. Bu trden "radikal-reformcu" ya da "sistem ac"
"reformcu" deitirme stratejilerinin erevesi iinde, anarizm,
salt toplum eletirisi boyutunun da tesine geerek, "yapc, kurucu" kurumlar ve toplum taslaklaryla, gnmzn ok karmak
sanayi toplumlar bakmndan da anlam ve nem tamaya bala
mtr. zgrlk dntrme tasarmlarnn aadaki tartmada
ele alnmas, hem az nce sylediklerimizin zetlennesini hem de
biraz daha amlanmasn salayacaktr.

249

" ..... benim iin kukunun ve radikal olumsuzlamann

byk eseri ..... yeni, gl bir eylem yolunun
hazrlaycs. "
Gustav Landauer
"Ykma hazz, yaratc

bir hazdr".
Michael Bakunin

1. ANARiST ELETiRi: ZGRLK PERSPEKTiFLER

N BR NKOUL
Anarizmin "yapc-kurucu"

ilkeleri, teki deyile amalanan toplumun yaps ve inasyla ilgili kurum ve taslaklar, ancak anariz
min eletiri etkinlii balamnda anlalabilirler. A arist dnce,
mevcut devleti-kapitalist toplurnlara ynelik protestoyla birlikte
ortaya km, dnemin baskn siyasal kurarnlarn ve merulatr
ma ideolojilerini eletirmi ve ii snf iindeki "sol-otoriter"
rakip fikirlere, stratejilere ve rgtlenme biimlerine kar km
tr. Anaristler kendi eletirel tavrlarn, ounlukla ok zgrlk, ama siyasal rakiplerinin kantara dayandrma tutarilkiarnn
genellikle gerilerine den alternatifler ortaya atarak srdrmler
dir.
a) "Doal rekabet" anlayna dayal antropolojinin
le ortaya kan deiik bak as

eletirisiy

Kropotkin kendi, "bilimsel etik"i ya da antropolojisiyle gerek

Robbes'un (insan insann kurdudur) anlayna, gerekse varolma
mcadelesinin ve evrimsel ayklama srelerinin sosyal alanda da
geerli olduklarn ispat etmeye, bylelikle "rekabeti kapitalizmde
zayflarn ayklanmas" zorunluluunu gerekletirmeye alan

sosyal - darwincilerin bu giriimlerine bir antitez oluturur. Devlet

de, insanlarn doal olarak birbirlerine rakip olmalar nedeniyle,
kendi meruluunu elde etmektedir. nsann, teki insanlarn keyfi
iddet ve zorundan korunabilmesi iin, devletin kendisi iddeti ve
zoru kendi elinde tekelletirmeli, bu iddet tekeline dayanarak devlet dzeni iindeki tekierin hayatlarn gvence altna almaldr. Elbette bireyin gven ve dzen iinde yaamasnn faturas, kiinin
250

bireysel zerkliini devlet lehine terk etmesidir. Yasa ve zgrl, dzen ve gvenlii sadece bireylerin birbirlerine kar iinde
bulunduklar doal rekabeti ekonomik rekabete indirgeyip [doal
rekabetin koullarn dzenleyen], bylece bu rekabetin tek tek bireylerin znel amalarna ve onlarn asosyal doal zelliklerine aldrmakszn herkesin iyiliine ilemesini salayan devlet garanti
edebilir, diye dnlmektedir.
Anarizm insanlarn doal olarak birbirine rakip olduu yolundaki bu kesin ve tartmasz ncl bir yana brakr. Rekabet yerine varl srdrmenin zorunlu koulu olarak grlen yardmlama
ve dayanma geer. Bu birlikteliin eitli yollar vardr: Proudhon' da karlkl dayanma, Landauer' de topluluk "tini", Kropotkin'de ise evrim sreci iinde oluup ortaya km, deimez, insana zg bir sabit zelliktir bu. Tartmasz bir ilke olarak
benimsenen "doal" dayammayla birlikte, tek tek bireylerin kar
lkl yararlar ya da tekin serbest, zgr iradesi, belirleyici bir
urak olarak Proudhon ve Landauer'de iin iine sokulmulardr.
Karlkl dayanma ve her bireyin yararn gzeten birlikte al
ma temeli zerinde gerekletirilen serbest anlamalarn ve birliklerin rgtlenme ilkeleri, anarislere gre, toplumun, dzenin, zgrln ve gvenin dolaysyla anarinin yaplama ve hayata
geirilmesi kouludurlar, yoksa devletin bizzat yasalaryla dzenlenmi kar karya olma durumu ne gveni, ne dzeni ne de zgrl salayabilir.

nsanlarn doal olarak birbirlerine kar olduklar varsaymnn

reddiyle birlikte devlet iddetinin meruluunu salayan gerekeler
de rr. Anaristler devlet denince, bireylerin arasna girerek id
dete bavurma tehdidiyle onlarn ilikilerini zorla dzenleyen, dolaysyla hiyerarik bir biimde yaplam, tekierin zerkliklerini
. yok eden, bylece serbest irade temelinde gerekletirilecek doru
dan anlamalar ve dayanmay engelleyen bir kurumu anlarlar.
Tahakkm ve zora dayal bir rgtlenme ve dzenleome olan
"devlet" ve zerk bireylerin karlkl yararlarnn birletirilmesi
anlamndaki "toplum" yeni bir bak edinmemizi salayacak ekil
de birer kart kavram olarak kar karya konulurlar, dolaysyla
251

iddet

ve tahakkmden arnm anarist bir toplum, ancak devleti

ve zorun ortadan kalkmas durumunda geliip serpilebilir.
Anarislerin burada devleti eletirc ilevleri ynnden ele aldmz antropolojik dayanakl tezleri birer antitez olarak anlala
bildikleri kadar, onlarn kendi devlet anlaylarn kurucu tezler
olarak da yeni bir bak as edinmemizi salamakta, bu yeni perspektif de, yapc toplum projelerinin iinde iyice netlemektedir.
Merkeziyeti, brokratik yap iinde katlap donmu, her eyi
tekle nmeye, aynlatrmaya alan devleti-kapitalist toplumun
karsna kartlan konfederalist, ademimerkeziyeti, kendi kendini dzenleyip yneten, renklilikleri ve eitlilikleri ieren, bireyin
geni boyutlarda kendi yaamn kendisinin belirlemesini ngren
dayanmac toplum projesidir bu.
Anarislerin daha nce deindiimiz somut toplum taslaklar,
sadece eletirilerinin gsterimine dnk birer ara olarak anlal
mamaldr. Thomas More'un "topya"sna ykledii ilev ile anarislerin gelecek toplumu projeleri bu ynden birbirlerinden kesinlikle ayrlrlar. Bu projeler daha ok bir organizasyon modeli ya da
nerisi olarak dnlmlerdir ve bu talepleri asndan
More'unkinden ok 19. yzyln sosyalist topyalar ile karlatr
labilirler. Sorun bu tasarmlarn eletirel ilevlerinin de tesine geilerek, anarist kurarnlar iindeki "kurucu-yapc" elerden ok,
karmak sanayi toplumlarnn yapsal dnmlerine katkda bulunabilecek die dokunur fikirler kartp kartamayacamzdr.
Daha nce ana hatlaryla tanttmz zgrlk perspektiflerde
de deindiimiz gibi, gnmzde, toplumu yeniden rgdeyip dzenleyecek alternatifler konusunda srdrlen tartmalarda, daha
nce anarist toplum projelerinde ileri srlm taleplerin aynlar
ortaya atlmaktadr. Gelgelelim bugnk projelerin, merkeziyetiliin paralanmas, tabandan rgtl demokrasilerin kurulmas ve
toplumun kendi kendini dzenleyip ynetmesi yolundaki taleplerinin gerek bir perspektif deiimini salayabilmeleri iin onlarla
birlikte gerekletirilmesi gereken radikal bir tahakkm eletirisin
den yoksun olmaktan da teye, doru drst bir devlet eletirisi de
ortaya koyamam olma gibi bir zaaflar da vardr. Bu balamda
anarizmin devlet eletirisi bir yana braklacak olsa bile, anarist
iddet

252

kurarnlarn

ierdikleri ve bu devlet eletirisinin bir paras olan

genel de bugnk "alternatif' dncelerin de n-

"yapc" eler,

cs

saylrlar.

b) "Ekonominin" ilerleme modellerine ynelik anarist

den ortaya kan deiik bak as

eletiri

Anaristlerin "doal" rekabet temellerine ynelttikleri eletiri,

ister istemez anlalr nedenlerle devletin gerekliliini tartlr hale
getirmi, buradan devletsiz bir toplum dzeni tasarmlar kmtr.
retim glerinin gelimesini ilerlemenin kstas ya da "tarihin
motoru" ilan edip mutlaklatran zihniyete ynelik eletiri de [szgelimi Landauer'in savunduu trden bir] topyann deerini ona
iade etmemizi salar.
Anaristler sadece ekonomik zorunluluklarn toplumun yapsal
dzenlemesini belirlediini, ayrca da tarihin az ok saptanm bir
seyir izlediini kabul etmezler, demitik. Deer yargianna ilikin
tasarmlarn ve toplum topyalannn sosyo -ekonomik ilikilerin
yansmalarndan baka bir ey olmadklar, bunlarn "kendilerince
bir nedeni" bulunamayaca anlayna katlmazlar; ve tarihsel olarak belirlenmi bir ilerleme anlayna dayal kuramsal giriimleri
rtmeye alrlar. Anarislere gre, "ilerleme", yalnzca retim
glerinin gelimesiyle yn tayin edilecek bir olgu olamaz. Ekonomik sreler de toplumsal deimenin birincil nedeni olamazlar.
Anaristler (iktisadi) liberalizmde ve Marksznde etkili olan "ekonomik" ilerleme modelinin karsna siyasal-sosyal zgrleme
kstasna dayal ilerleme modelini kartrlar. Anaristler insanlarn
eletirilerine ve aydnlanmalarna, daha iyi bir hayat ideallerine,
dolaysyla da topyalarna, mevcudu deitirme itkisinde etkili
olan etmenler gzyle bakarlar.
Anaristler hem burjuva liberallerinin hem de devleti sosyalistlerin, toplumun sanayiletirilmesini hibir koula balamakszn
alklayan, ekonomizme indirgenmi ilerleme kavramn eletirir
ler. Denetimsiz bir sanayilemenin ekolojik ve sosyal sakncalarna
ok nceden deinmiler ve ekonomik-siyasal alann merkeziletir
me eilimlerinde herhangi bir ilerleme belirtisi bulamamlardr.

253

lerlemenin asl kstaslarndan

biri, retim aralarnn, onlarn mudenetlenip denetlenmediine ve somut olarak kimlerin

elinde olduuna ve gerekten mmkn olan siyasal-sosyal zgrlemeye gre belirlenir. Bylelikle "ekonomici-sanayici" ilerleme
kavramna ve buradan treyen gz kapal ilerleme iyimserliine
hataplarnca

katlmazlar.

Bylelikle bak asnda u deiikliin ortaya kmas mmkn olur: lerleme sadece ekonomik gelimeyle ilintilenmez, ekonomi, ilerlemenin biricik kstas olmaktan kar. Tersine kendi kendini ynetme ve dzenleme, tahakkmden annmlk, ekonomik,
sosyal ve siyasal gelimenin lt olurlar. Anarislerin "ekonomizme" ve "endstriyalizme" ynelttikleri eletiri, onlarn olumlu,
yapc toplum taslaklarnn nkouludur.
Birok marksist gibi, anaristler de "sosyalist ustalarn" materyalist tarih anlayn determinist bir anlayla yorumlamlardr.
Bireysel zgrlklerin nemini vurgulamay ihmal etmeden proletarya diktatrl kavram ve devlet iktidarnn ele geirilmesi
zerinde tarih felsefesi balan iinde kafa yormulardr. Kapitalist retim aralarnn yapsn deitirmeden, bunlara el koyarak
sosyalizmin kapitalizmin iinden ylece doaca grne katl
mamlardr; rnein Landauer, sosyalizmin bir alar [toplum formasyonlar] silsilesinin zorunlu bir sonucu olamayacan, hele
hele kapitalizmin tamamlanmas anlamna kesinlikle gelmeyecei
ni syler.
Landauer tarih felsefesi balamnda speklatif sayd "bilimsel
sosyalistlerin" sosyalizm anlayarna bilinli bir ekilde kar
kp, berikilerin topya diye itiraz ettikleri bir sosyalizm, daha
dorusu anari anlayn savunur. Sosyalizm/anari, Landauer'e
gre, "bir idealin yardmyla yeni bir gereklik yaratma abasdr"
(1978, 1) ya da "birlemi insanlarn bir ideal uruna yeni bir ey
ler yaratma biimindeki eilimleridir." (1978, 3) Sosyalizm bu tarifte, ulalacak bir durum olarak deil de toplumun ina ve yap
lama sreci olarak alglanr. Kendine "bilimsel" diyen bir
sosyalizm anlay karsna, bylesine youn itirazlarla karlanp
topya diye aalanm bir alternatifin kartlmas, dncede
yeni bir perspektif deiikliine yol aabilir)
254

Unutulmamas gereken nokta, toplumun gelecekteki dzenine

ve rgtlenmesine ilikin nermelerin, birer model ya da olanak ve
neri olmaktan teye bir iddia tamadklardr. nerilen belli bir
dzenin biricik doru zm olarak ortaya atlmas sz konusu deildir. Birok anarist topyalar ve toplum ideallerini, pratie geilip gerekletirilme srecine girildiinde, srekli dzeltilmesi gereken yol gsterici nermeler olarak anlar. Landauer'in aadaki
sz de bu anlamda alnmaldr: "deal, gereklie dnmez:
ancak ideal sayesinde, sadece ideal sayesinde u iinde yaad
mz dnemlerde bizim gerekliimiz oluur." (1978, 2)

c) nsann dncesinin btnyle denetlenip ynlendirilebilecei grne ynelik eletiriden kan yeni bak as
Anaristler, dnce

ve bilim yaplar zerinde ekonomik, sosetkisini inkar etmeden; toplumsal dei

imlerin, eletiri ve aydnlatlma yoluyla mevcut koullarn deiti
rilmesi gerektiini kavrayan insanlarn, mevcut olanaa kar zel
bir yaama tarznn ideal ve topyalarn kartarak, tasarmlarn
hayata geirmek zere tepkilerini gstermeleriyle gerekleeceine
inanrlar. Birey, zgr ve serbest olmaya yatkndr. Ne eitim ve
yetitirme ile ne baka psiik koullandrmalarla, ne de sosyalle
mekle ya da "ekonomik altyap"nn etkisiyle tepeden trnaa belirlenip cesareti krlabilir. Dolaysyla da kii kendi zgrlnden
ancak kendisi sorumlu olabilir. Ne tarihsel determinizm, ne devlet,
ne sekin bir bek ne de bir eitici, bireyin yerine onun zgrl
n gerekletirerek onu bu sorumluluktan kurtarabilirler.
Anarislere gre "klelik, uaklk", insann kendini kurtarnay
ve ayaklanmay gze alamamas ya da almamas demektir; ve kii
nin kendi serbest iradesinin bir tercihi olarak onun kabahat hanesine yazlan bir zaaftr. Kimi anaristlerde zaman zaman rastlanan,
ezilen kitlelere ynelik horgrnn kayna da bu dncede yatsa
gerekir. Ayrca anarislerin durmadan insanlar aydnlatmaya u
ramalar ve devrime ya da hemen "balamaya" armalar da bu
anlayn sonucudur.
lkece bireyin kendi kendinden sorumlu olduu anlayn g-

yal ve tarihsel

koullarn

255

lendiren br baka varsay Ja ;r;,.:.;~;r.. dc;:::! wsyallii varsaym

Bireysellik ve sosyallik iki kar kutup olmayp zgr bir toplumun birbirini karlkl tamamlayan kurucu koullardrlar. Doal
bir sosyalliin varolduu inanc, insanlarn kendilerinden gene
kendilerinin sorumlu olduklar dncesi ve de amalanan tahakkmsz toplum dzenini kurmak iin tahakkmc, baskc yollara
bavurulamayaca anlay, anaristlerin, zgr anarist dzeni insanlarn iradelerini zorlayarak tepeden buyurmaktan ve gerekle
tirmeye almaktan kanmalarnn nedenidir.
Geleneksel solun birok temsilcisinin savunduu, "kitlenin"
sosyalizasyon ve eitilme yoluyla dnce ve davranlarnn belirlenmesinin zorunlu olduu, nk medyann kouBandrmasna tamamen teslim edilmi kitlelerin ister istemez dtan belirlenip bir
trl erikinleemedii gr, kimi anarislerin zgrlk ve
kendi kendini belirleme anlayna ters der. Burada iddia edilenin aksine, anaristler insann potansiyel olarak zgr ve erikin olduunu, ama kendi akln kullanma yrekliliinden yoksun olduu
gibi, zgrlk olanaklarn giderek siyasal alanda gerekletirilme
sine de devlet zorunun engel olduunu dnrler.
styapnn altyapca mekanik olarak belidendii anlamndaki
altyap-styap kuramnn yan sra marksist bilgi kuram bu model
zerine kuruludur, ve yanstma eretilemesini kurucu, temel bir
e olarak kullanr. Bu balamdaki bilin oluumu kuram, anarislerin szn ettiimiz zgrlk anlayyla badamaz. Tahakkmc bir dzen kurmak iin bask yollarna bavurmak da, insann zgr ve kendi kendinden sorumlu olduu anlayyla
badamad gibi, yetime andaki ocua deer yarglar,
dnya gr ve davran tarzlar dayatan eitim de, anarist dnceye uymaz. zellikle bat lkelerinde yaygn olan sosyal danman ve psikolog uygulamalarnda olduu gibi, insann davran
Iarna "dikkat eden" yetkili uzman ya da kiilerin, sosyal devletin
slah edici nlemlerini bireylere dayatmalarn, anarizmin zgrlk anlay temeli zerinde merulatrmak nasl olanakszsa, topluma "manevi-ahlaksal bir hamle" yaptrma ya da toplumu "manen
ynlendirme" talepleri; "dinsel inanc yaralayan" ya da iddeti
dr.

256

ven yazlar, sansrle nlem alnmas niyetleri de anarist anlay

la badatrlamaz.
Anarislerin bireyin kendinden sorumlu ve zgr olduu grnn biraz fazla "idealize" edilmi bir gr olup olmad sorusunu bir yana brakyoruz. nsann her trl bilin koullandnlma
sna ak olduunu, dtan belirlenebileceini ve ekonomik
toplumsal koullarn rn saylabileceini ileri sren geleneksel
solun bu varsaymlarnn karsnda, anarizmin sorumluluk ve zgrlk anlaynn bir perspektif deiimine olanak salayabilece
ini syleyebiliriz. Baz anaristlerin zgrlk anlay, halkn sa
duyusuna pek gvenmemekle birlikte, kimi sekinlerin ya da halk
kurtarclarnn "kitleyi" kendi mutluluunu elde etmeye zorlama
kstahlna tamamen ters der.
"Halkn eitli

ve zgrlk/eri,
denemeliyiz. "

beklerini, zlemini ektii tm slahlar

istedii anda elde etmeye ynlendirmeyi
Errico Malatesta

2. DiRENME BMLER
zellikle Latin lkelerinde devrimci sendikalizmin ykselmesiyle
birlikte anaristler de sendika hareketine daha youn ilgi duymaya
balam, kendi anarist hedeflerini devrimci-sendikalist rgtlenme ve direnme biimleriyle birletirerek anarko-sendikalizmi olu
turmulardr. Devrimci sendikaclarla birlikte anaristler de, parlamento seimlerine ya da hkmete katlarak ekonomik ilikileri
etkilerneyi ve reformlarn yaplmasn zorlayarak salamay ngren sosyal demokratlarn stratejilerine kar kmlardr. Anarist
ler ve devrimci sendikaclar mevcut dzenle bu trden uzlamalara
girmeye kesinlikle karydlar. Russell'n altn izdii gibi, reformcu sosyalist glerin ar bast bir srada: "toplumumuzun
temelden balayan bir yeniden rgtlenmeye ve dzenlemeye ihtiyac olduuna" dikkati ekiyorlard. ( 1977,7 4)
Anaristler ve sendikalistler, gerek ii rgtlerinde gerekse
yerel ve blgesel sendikal birliklerde, kiinin, birey olarak zerk
olmasn hedeflenekteydiler. Bu rgt biimleri sayesinde iilerin
F17/Daha Al Devlet Daha ok Toplum

257

bilinleri, kendi kendini belirleme ve zynetime birlikte katlma

konusunda desteklenmeliydi. Direnmeye en uygun biimse "do
rudan eylem"di. Sendika hareketi iinde alma sresinin ksaltl
mas, iletmenin talimatanna ramen iilerin kendi irade ve gleriyle daha az alp eve daha erken dnmeleri bu "eylem"
kapsamna giriyordu. Sabotajlar, aranlanlan teslim etmeme, fabrikatrterin terrne kar terrle yant verme de, "dorudan eylem"
saylyordu. (Roller, tarihsiz) Anarko-sendikalistler fabrika igalle
rini ve retimi kendi yntemlerinde srdrmeyi de "dorudan
eylem" olarak anlyorlard. Daha yksek cret, daha iyi alma
koullar iin verilen mcadele, iletme ynetimi olmakszn da
retimin srdrlebileceini gsteren eylemlerle birletirilmiti.
Direnmenin tek bir merkeze bal olmayan bu rgtlenme biimleri, ayn zamanda iilerin bilinlendirilmesine katk olarak da deerlendirilmitir. iler bu eylemlerle aydnlatlacak, ve ademimerkeziyeti bir biimde rgtlenmi, kendi kendini yneten bir
toplumun ve iktisadn devrimci hedefleri de bu arada gzler nne
serilmi olacaktr. Anaristler ekonomi alannn dnda da sabotaj,
kama, ibirliini engelleme gibi giriimlerle ve benzer yasal ve
yasal olmayan eylemlerle devlet kurumlarna karlk verilmesi
dorultusunda propaganda yapmlardr.
Bugn de "dorudan eylemler", bir protesto, direnme ve alternatiflerin propagandas olarak nemli bir rol oynamaktadrlar. rnein Almanya'nn kimi kentlerinde rastlanan ev igalleri, askeri
tesislerin engellenmesiyle gerekletirilen "snrl kural ihlalleri",
nkleer sanrailere kar direnme, kamusal alann oluturulmas
iin, "Greenpeace" ve "Robin Wood" gibi rgtlerin eylemleri, ya
da yurtta olarak belli insiyatifleri elde tutma giriimleri, hep "do
rudan eylem" kapsamna girmektedirler. zellikle Almanya gibi
kar temsilcisi kurumlarn byk lde hiyerarik bir biimde
yaplanm olduu ok karmak ve brokratik toplumlarda, yaygn
bir muhalefetin, belli bir yere kanalize olma, sertliini yitirme ve
dzenle btnleme tehlikesinin bulunmas yznden, bu trden
"dorudan eylemler" dnce oluturma ve toplumsal bilinci ynlendirme bakmndan byk bir nem tarlar. Gnmzdeki
eylem-biimlerinin arasnda rastlanan ve devlet kurumlarnn tem258

silcilerini gln hale drp inanlrhklarn sarsmay amalayan

"maskara edici gerillalar"n eylemlerinin kkeninde de anarist fikirler ve eylem biimleri yatmaktadr.
Devrimci sendikalistler, direnilerini "dorudan eylemler" zerinde younlatrmlar, buradan genel grevierin patlak vereceini,
giderek dzeni toptan deitirecek devrimci ayaklanmalarn kabi
leceini dnmlerdir. Baz anarko-sosyalistler de silahl halk
ayaklanmaianna bel balamtr. Btn bu stratejilerin baarszl
a uramas, devleti sosyal reformcularn ve marksist devleti
sosyalistlerin merkeziyeti-otoriter rgt biimlerinin ii hareketi
iinde n plana kmasna ve arlk kazanmasna yol aan nedenlerden saylrlar. te yandan kendiliinden ve radikal protesto hareketlerinin ve direni biimlerinin devre d kalmas, ii hareketinin geri kalan blmnn esneklikten uzak, uzlamac ve sadece
kendi g-konumunu korumaya dnk bir kimlik edinmesine yol
at. Btn bunlardan zgrlk bir perspektif bakmndan kar
tlacak sonu, hedeflenen toplumsal dnmn ok eitlilik ieren ok boyutlu bir sre olarak anlalmas gerektiidir. Bu srete tm toplumsal alanlarn devletten arndrlmas ve
sosyalizasyonu ynndeki abalar desteklenmeli ve alabildiince
ok sayda insann katlmyla gerekleecek "dorudan eylemler"e
bavurulmaldr.

''Bir masay devirebilir. bir cam tuzla buz edebilirsiniz,

ama devleti byle tuzla buz edilebilecek bir nesne ya da
feti gibi grenler. dnmeden, bo konumaktadrlar."
Gustav Landauer

3. ANARiST KURAMLARDAN TRETLEBLECEK ZGRLK DNTRME TASARIMLARI

Devlet eletirisinin de tesine geerek kendilerine zg birer toplum anlay gelitiren Proudhon ve Landauer gibi anaristlerde
devrinci yoldan ykna stratejisine yneltilmi eletiri, devrimin
deil de sadece gelimi toplumsal yaplarn devleti gereksizleti
recei, aksi halde yknann bir ie yaramayaca anlayna dayanr. Hedef alnan gelimi yapl toplum, tekierin ve beklerin ser259

best anlamalarnn ve "birliklerinin" rn olacak, ama hibir e

kilde hazrlksz, aniden, devrimci bir sramayla gereklemeye
cektir.4 Yerine bir ey koymadan devlet ortadan kaldrlamaz.
Anarist kurarnlardan yola karak kurgulayacamz toplum
kavram, sosyalizmin toplumu rgtlemeyi kendi nne grev olarak koymasn eletird kadar sosyalist ve anarist yeni bir a
ancak gemile ilikileri yeterince net ve kararl bir ekilde kopartabilen bir devrimin balatabiiecei sansna da kar kar.
Devrimci btnsel ykma ve kurma anlaynn reddi, "devrimci
hedefleri" gzden uzak tutmadan yeni toplumun eskisinin iinde
hazrlanabilecei varsaymnn sonucu olduu gibi, tek kezlik bir
devrimin bir ie yaramayaca gerekesiyle bir yana braklp eski
toplumun ar ar yeni, amalanan topluma dntrlmesi gerektii anlayndan da kaynaklanr.
a) Yeni toplumun eskisi iinde hazrlanmas
Birkann adn vermek gerekirse, Rocker, Mhsam, Kropotkin ve Malatesta, bir devrimin zorunluluu kadar, devrim sonras
toplumun, eski toplum iinde hazrlanmasnn nemini ve kanl
mazln da vurgularlar. rnein Rocker "tek bana her eyi halleden ve yeryznde cenneti kuracak olan devrimin kudretine duyulan hayranlk ve inanca" kar kar: "Devrimin her eyi
kendiliinden getirecei ve yaplmas gereken eyin sadece kitlelerin insiyatifine ve kendiliinden eylemlerine gvenmek olduu gr, onca ac deneyimden sonra beni artk hi etkilemiyor." (1980
cilt I, 99) Yeni rgtlenme yaplarnn kuramsal ilkelerine dayanmayan, halkn karlarn es geen ve insanlarn dnce ve duygularn iin iine katamayan devrimler, Rocker'e gre, "eski engeller"in karsna yeni yaama olanaklar kartarak onlar yapc bir
yoldan hertaraf etmeyi baaramamlar ve bylelikle ortaya kan
gvensizlik ve endie1er, otoriter glerin yerlemesine yol am
tr. (Rocker 1980, cilt I, 99)
Egemenlerin kendi karlar iin eski "otoriteyi" yeniden tesis
ettikleri Fransz Devriminin ardndan gelien olaylarla ilintili olarak Kropotkin yeni toplumun hazrlanmasn tavsiye eder: "Birara-

260

da yaama alkanlklarnn deerli a" "birarada yaamann treleri" ve "birarada yaama kurumlar"nn korunmas ve "biraradalk
duygusunun" srdrlmesi gerekir. (1983, 96)
Ksacas Kropotkin devrimden, ardndan yeni bir inann bala
d topyekn bir ykma edimini anlamaz. Gelecein toplumu, karlkl yardmlamann ve biraradalk duygusunun zemini zerinde
gelitirilecek yeni yaplarn eseri olacaktr.
Bunun ne kadar zorunlu olduunu, devrim spanyasndaki tarihsel deneyimler ispatlamaktadr: spanyol anaristleri gelimi ve
birbirleriyle a gibi ilintilenmi rgtlerinin yardmyla, birok i
letmeyi toplumsallairm ve retimi srdrmeyi baarmlardr.
Yeni topluma hazrlama talepleri erevesinde anaristler retim
ve tketim kooperatifleri organizasyonlarnn temellerini atmlar
dr. Bu strateji "kapitalizmi terk etmek", bu terk edilen serbest
alanlarda merkeziyeti olmayan kendi kendine rgtlenmelerle
anarist toplumu/sosyalizmi inaya girimek, serbest alanlar geni
letmek ve bu yoldan daha az devlet daha ok toplumu hayata geirmek stratejilerinden ayrlmaz.

b) " .. .Kapitalizmin dna

kmak ... "

Kimi anaristler daha iyi bir hayat tasarmlarn hemen orada,

mevcut koullar iinde hayata geirmeyi savunmulardr. Bu,
"devleti kapitalist yaplarn dnda", "anarist adalarda", "sistemin kuytularnda", yerleim kooperatifleri birliklerinde ya da retim-tketim kooperatiflerinde adm adm gereklemelidir. Kimi
anaristler mevcut olann karsna kardklar bu trden alternatiflerle devlet ve kapitalizmle "rekabet etmeyi" amalamlardr. Bu
trden organizasyon biimleri, Landauer'in syledii gibi, sistemin
tmn daha nce devrimle paralamadan, "kapitalizmi terk etmeyi" mmkn klarlar: " Olanaklar lsnde kapitalizmin dna
kmak istiyoruz; sosyalist kyler kurmak istiyoruz; tarmsal al
ma ile sanayideki almay birletirmek istiyoruz .... ve ok gemeden yeni sosyal pazarmz zerinden takas yapmak istiyoruz."
(1977, 109)
Landauer ve onunla birlikte baka anaristler kapitalizmi terk
261

etmeyi o zamanki yerleim hareketleriyle btnletirmeyi amalamlar, bu yerleim hareketlerini-birbirleriyle ibirlii yapan teki
yerleimierin kurulmasn desteklerneyi ve nihayet devleti-kapitalist
organizasyon biimlerini srp atmak iin-yaygnlatrmay hedefleyen geni topluluk yerleim biimlerinin oluumuyla ilintili grmlerdir. Landauer sosyalizmin inasna "balama"y kentlerde
de retim ve tketim kooperatiflerinin kurulmasyla ve topluluk
dzleminde yardmlamann teki biimlerinin hayata geirilmesiyle ilintiler.
nceleri, zellikle silahl halk ayaklanmalarnda, genel grevlerde, fabrika igallerinde bir deitirmenin ilk admlarn bulan Malatesta, "Fikirlerimizin onay bulduu yerler. .. anarist topluluklar
olarak yaplamaldrlar. .. baka yerlerle serbest ilikiler kurmal
ve kendilerine zg bir yaama tarznn peinde olmaldrlar" der.
(Aktaran Fabbri 1977, ll)
Sosyalist-anarist adalar kurarak ve bunlar yaygnlatrarak
ksmen de olsa [byk dnmleri beklemeden] zgr durum ve
ortamlar "kendi kendine gerekletirme denemeleri"; devrimci tek
cephe stratejilerinin ve tekboyutlu devleti-reform reetelerinin
apak baarszla uramalarnn ardndan ve zellikle 19. ve 20.
yzyln yerleme hareketleri byk lde unutulup gittikten
sonra, 60'l yllarda ABD'de yeni tr bir yerleme hareketi olarak
ortaya km; ayrca Avrupa'daki "alternatif hareket" iinde "sistemin kuytu kelerinde" alternatif yaama biimleri ve "alternatif
bir ekonomi" (hatta kar-ekonomi) iin serbest blgeler kurma
stratejisinde nem kazanmlardr.
Ne devletin ne de kapitalizmin bu trden kar ya da alternatif
toplumsal alanlarn ve ekonomilerin rekabetiyle kertilmesi "olana bulunduundan", yerleik toplumsal-kapitalist yaplarn dna
bu trden kma giriimleri ve ademimerkeziyeti, zynetimli "alternatif birimlerin" inas, ancak ksmi bir [dntrme] stratejisi
olarak anlam tayabilir. Mevcut yapdan "darya karak" onu
terk ederek ve yeni rgtlenmelere giderek geri "daha ok toplum" taleplerine yant verilebilir, ama merkeziyeti olmayan, kendi
kendini dzenleyen ve yneten bir toplum oluturma amalar bakmndan, devleti-kapitalist alann tmnn birden toplumsallat262

rlmas

iin

uramak arttr. Deiik

yollardan ve gerekli aralara

fazla toplumsal alanda toplumsalyapsal dnmler gerekletirmeyi hedefleyen bir stratejinin,
devletin toplumsallatrlmasnn zgrlk boyutunun hayata
gemesi bakmndan byk nem tad kesindir.
Anarist kurarnlarn iinden zgrlk bir toplumsaliatrma
perspektifi kartabilmenin koulu, birok anaristin "olumsuz devlet saplantsn" dikkate almamay, devleti anonim bir g, homojen bir kurum ya da "sistem" olarak alglamamay ve -en belirgin
eklini Landauer'de bulduumuz gibi -devleti insanlar aras bir
iliki gibi yorumlamay zorunlu klar. Bu anlaya gre, devletin
ylece paralanp kertilmesi sz konusu olamaz. "nsanlar birbirleriyle baka ilikiler kurarak, birbirlerine farkl davranarak,
bunu gereksizletirirler. Mutlak tek erk, ben devielim diyebiliyordu; mutlak devletin iinde kendi kendimizi hapsetmi olan bizler,
hakikati aynnsamak ve kabul etmek zorundayz: biz devletiz ya
da devlet biziz ve baka bir ey olmadmz srece, insann gerek
bir topluluu ve toplumu anlamndaki kurumlar salayamadmz
srece, bu olarak kalacaz." (1977, 53)
Devlet kavramnn insanlar arasndaki somut ilikilere indirgenmesi, daha dorusu bu ilikilerde younlatrlmas, belli muhataplara ynelik bir abartmann da belirtilerini tamaktadr. rnein,
ele geirilmesi durumunda devletin tahakkmc karakterini de yitireceini ileri sren devleti sosyalistleri, ayrca da devletin ykl
mas iin cepheci-devrimci bir stratejiden yana olan anarizm iindeki kimi akmlar dndmzde, bu vurgulamann muhataplar
da belli olmaktadr. Geri Max Weber rneinde olduu gibi, modern devletin tanmlayc zellii, "aklbanda bir dzenle", ynetici kurum ve kurmaylarla, g-iktidar tekelinin ayakta kalmasn
salayan "siyasal bir kurulu ve kurumlar iletmesini" temsil etmesidir. (1972, 28) Ama devletin- "insanlar aras iliki" olarak kavramak istenmesiyle ortaya kan bak as deiiklii, tahakkmc
yaplarn insanlara alandn, insanlar aras ilikileri belirlediklerini ve [yalnzca devlet kurumlarnca deil, ayn zamanda bireylerce de] yeniden retildiklerini anlamamz salayacaktr. Byle bir
saptama, devlet mitosuna da kar kar: Devlet yle kapsam kavbavurularak

olabildiince

263

ranamayacak, anonim bir ey olmayp insanlar arasndaki birok

ilikiyi "zorla kuran", bylelikle de insanlara belli bir davran
zorla dayatan kurumlardan olumutur.
in bu yan gene sosyalizmin/anarizmin kurulmas iin [devrimi beklemeksizin] hemen ie ''balama"nn haklln ne kart
yor. nk (Landauer'de "voluntarizm" belirtisi olarak eletirilen
yand bu) devlet, insa:larn birbirlerine farkl davranmaya bala
dklar her yerde bitecektir. Gnmzde "bireysel, zel davranla
rn" deitirilmesinin de bu balamda (farkl davranlar olarak] siyasal bir nem tadklarn vurgulayan anlay bu ereveye girer;
ayrca alternatif fabrika ve iletmelerde, kendi kendine yardmla
ma gruplarnda ve kooperatifierde tahakkmc yan zayf organizasyonlar araclyla toplumsal deiimler gerekletirmek bu anlamda nem kazanmaktadr.
c) " .. .Devleti toplumun iinde enerek eritnek. .. "

Proudhon da smrye dayanmayan zgrlk retim ve dabiimlerinin organizasyonuna "eski" toplumun iinde bala
yarak tpk Landauer gibi, "eski" yapnn yerine adm adm yenisini geirmeyi ngrr. Bu amala alternatif bankalarn ve mbadele
merkezlerinin kurulmasn nermitir. Buralarda "mutualizm" ilkesine gre karlkl krediler salanacak, rnler takas edilecek ve
retimi dengeleyici organizasyonlar oluturulacak, bylece doa
cak olan kooperatifi sosyalist ekonominin, kapitalist pazar ile
balarn yava yava koparmas mmkn olacaktr. Bu yeni organizasyon biimlerinin eskileriyle rekabete giriip bunlar adm
adm geriletmeleri, sonunda da alternatif bir ekonominin iinde
emmeleri ngrlr. yleyse, "daha ok toplum" anlay dorul
tusunda yaplam bir ekonomi, Proudhon ve Landau er' de bir kopu tan geer ve yeni organizasyonlarn bu kopula paralel gerekletirilmelerini gerektirir. "Yeni dnyann pozitif fenomenleri,
hemen hemen farkna vanlmakszn bu gei durumunun iine
doru kayacak ve eski dnyay gitgide zp datacaklardr."
(Heinz 1956, 37)
Kapitalizmin dna kabilmek iin (devrimi beklemeden) birtm

264

yandan yava yava sosyalist-anarist bir ekonomiyi de organize

etme anlay, devleti toplumun kimi alanlarnda geriJeterek toplumu devletsizletilme taleplerine de uygun dmektedir. Bizce,
"daha az devlet daha ok toplum" tezimiz bakmndan anarist dncenin iindeki-mevcut kapitalist, devleti-tahakkmc yapy
dntrerek toplumsallatrmay hedefleyen-dnceler ilgintir.
Proudhon "d~ha az devlet daha ok toplum"un, devletin ve kapitalist ekonominin dorudan toplumsallatrlmas, ademimerkezile
tirme, katlm ve zynetim olanaklarnn yaygnlatrlmasyla
nasl gerekletirilebileceine ilikin dnceler ileri srer. "Devlet toplum iinde emilerek eritilecektir." "Siyasal adan devrimin
hedefi, devleti toplumun iinde emerek eritmektir, yani devlet aygtnn her trl otoritesinin ve basksnn son bulmasn salamak
tr." (Nettlau'ya gre, tarihsiz, cilt I, 145)
Proudhon'da toplumsal bir dnme ynelik ok boyutlu nerilere rastlyoruz. Direnmenin ve ii mcadelesinin eitli biimlerinin srdrlmesinin yan sra, kapitalizmin dna klnasn ve
kooperatifi-yardmlamac organizasyonlarn hayata geirilmelerini ister. Gene bu balamda devleti-kurumsal etki alannn geriletilerek toplumun devletsizletirilmesi talebini ne srer. Kapitalist
ekonominin ve devletin toplumsallatnlmasndan yanadr Proudhon.
Anarist kurarnlarda toplumsaliatrma ve daha ok toplum anlaylar, anarizmin "toplum" kavramnn kendine zg ieriiyle
ilintili olarak hep "tabandan [aadan] yukarya" doru rgtlenmi, tahakkmden arndrlm sosyalist bir toplum anlayyla btnleirler. Bu sosyalist-anarist toplum, eitlilikleri ve farkllkla
r ieren yapsyla, farkl, deiik balarla, ittifak ve birlemelerle,
uzlama, anlama ve szlemelerle, kooperatf birlikleri ve kltrel
balarla belirlenmi bir toplumdur. Landauer bu balamda toplumu "katmanlam" ya da "topik" bir toplum diye tanmlar. Buber
de Landauer'e katlarak, "yaplam" bir toplumdan sz eder.
Gnmzn sanayi toplumlar bakmndan bu toplum ve toplumsaliatrma anlaynn nem tamasnn nedeni, bu toplumlarn gnmzdeki aynlatrma, adszlatrma ve bireyleri birbirlerinden yaltp tek bana brakma srelerine bilinli olarak kar
265

koymalar ve kiiyi sosyal dokunun iine iade edecek yaplarn hayata geirilmesini ngrmeleridir. Dolaysyla tek tek bireylerin
birbalarna kudretli devlet karsnda aresiz kalmalarn nlemeyi
amaladklar gibi, sosyal alann devletsizletirilme giriimlerinin
artmasna ve uzmaniama yznden geni kitlelerin ie yaramaz
hale gelmesine kar koyacak ademinerkeziyeti, zynetimci,
sosyal devleti kurum ve yaplar toplumsallatracak nerileri ortaya koyan anlaylar, gene anarizmin toplum kavramndan tretilebilirler. Ayrca ademimerkeziletirme ve kendi kendini ynetme
boyutunun yapc bir nitelik tamas ve toplumsaliatrma denince,
devletin karar verme yetki ve imtiyazlarnn yan sra, retim aralarnn da onlarn muhataplarnca ya da muhataplarnn temsilcilerince devralnmas kastedildiinden, anarizmin toplum ya da toplumsaliatrma anlaylar ayr bir nem tarlar.
Btn bunlardan sonra bir saplama daha yapmamz gerekiyor:
Tahakkmc-kapitalist toplumu yapsal dnme uratmay ngren dnce ve nerilerin, bu toplum biimine tek cepheden ynelen bir dntrme stratejisi yerine ok boyutlu stratejiler nerdiklerini unutmamamz gerekir. Bu zellikleriyle de bu stratejiler,
gerek ekonomik smrnn, gerek siyasal basknn gerekse de
kadn ile erkek arasnda olduu gibi ya da tahakkmn baka alanlarnda karlatnz trden tahakkmc insan ilikilerinin yalnzca tek bir nedene ya da "temel"' bir elikiye indir;enebilecei
yolundaki anlay da dlar. Dolaysyla da tahakkmn eitli biimleri nerede ortaya kyorlarsa onlarla orada mcadele etmek
gerektiini mantksal bir sonu olarak karimza koyarlar. Siyasal,
ekonomik ve sosyal ilikiler, tahakkmc aralarn yeni toplumun
inasna elvcri!:;li olmadklarn syleyen anarist ilke ile elinedi
i lde, baar vaat eden aralarla ve somut durumlar gz nnde tutularak deitirilmelidirler.
Btn toplumsal alanlar para para biraraya getirip birletiren
okboyutlu dntrme stratejilerinin erev~::.i iinde eitli ve
deiik direnme ve protesto yollarna baVI' u1 ,;,ilir. Bu balamda
anaristlerce ve devrimci sendikalistlerce propagandas yaplan
iflaslarda iletmeye el koyma, konut igalleri ve otoritelerin gerek
yzlerini aa kartc eylemler gibi- "dorudan eylemler"in g-

266

nmzde sistemsel bir nem tadkianna hi kuku yoktur. Toplumun dntrlmesine ynelik bu trden okboyutlu, cepheci olmayan stratejilere dayanarak, anarizmin tahakkmden arndrlm
bir toplum idealini ve tasarmn gnmzn yksek dzeyde karmaklam sanayi toplumlaryla ilintilemek mmkndr. Her
eyi kknden deitirc devrimci bir ykm fikri bir yana brakl
sa bile bu durumda topik toplum tasarmlar ile toplumsal gereklii birbirine balama olana vardr.
Oysa dntrmeye ynelik bu zgrlk perspektif olmaks
zn somut toplum projeleri anarizmin devlete ve tahakkme ynelttii eletirinin salt bir gsterimsel aklamas (illstrasyonu) olmaktan teye geemezler. Ama ite daha nce de altn izdiimiz
gibi, bu zgrlk perspektifierin erevesi iinde gerekletiri
len radikal eletiriyle birlikte anarizmin toplum ideali, devletsizletirmeyi, ademimerkezilemeyi ve kendi kendine [kendi kendini]
ynetmeyi hedef ald lde, anarizmin nerileri, demokrasi ve
sosyalizm anlay~larnn da tesinde yepyeni bir nem ve ilev kazanrlar.

"Bulutlar ardmdakibir gelecek iin onca yl kaldrp

atmaya ya da, 'gnn birinde durumumuz daha iyi olacak'
vaadine kaplarak, --herhalde bir kez yaayacamza
gre --bekleyip yok olmaya pek de hevesli deiliz."
Hans

Pcer

Duerr

4. GNMZDEKi ZGRLK EGLMLER VE

PERSPEKTiFLER
kide birde anarizmin ld ilan edilip duruluyor. Anarizmin
kartlar,

onun siyasal mefta olduunu ve etkisini yitirdiini, kuramsal olarak yetersizliini gstermi bulunduunu ve hedeflerinin
sanayi ncesi toplurnlara ynelik olduunu ileri srp duruyorlar.
Gerekten de anarizm bir hareket olarak hemen hemen yok olup
gitmitir; siyasal bir kurarn olarak neredeyse hi alglanmamakta
ya da bir sol radikalizm olarak arptlm olmaktan kurtulamamaktadr. Anarizmin rakibi olan devleti sosyalizm -hem marksist-leninistler hem de lml sosyal demokratlar- tarih platformun267

da etkili olup ne km, ama anaristlerin. daha bundan yz yl

nce doru tahmin ettikleri gibi, ama ve hedeflerin ok ok gerisine dmlerdir. "Proletarya diktatrl", tahakkmden arndrl
m komnist bir toplumun iinde eriyip gitmek yerine, kat, canl
ln yitirmi totaliter bir rejimin temellerini atmtr. Sosyal
demokratlar, kararlar merkeziletirme tutumlaryla ve devlet sapantlar yznden siyasal gereklerin kendilerini "sollamalarn"
nleyememiler ve bugn, bireysel, siyasal-sosyal zgrlemenin
ekonomik ve toplumsal zgrleme ile btnletirilmesi ve ekolojik ihtiyalara karlk vermesi yolunda perspektifler gelitirmekten
ve bunlar hayata geirmekten aciz kalmlardr. Geleneksel devleti sosyalist sol, kendini meru klma ve hakl gsterme konusunda
byk bir bunalma batm durumdadr. Bu solun kuramsal dn
celeri zemininde kalarak gnmzde gerekleen toplumsal dei
me srelerini doru drst kavramak olanakszdr.
Yeni sosyal hareketler alan iinde anarizmin kimi uraklar
nn yeniden canllk kazand gzlemlenmektedir. Bugn ademimerkeziyeti kendi kendine rgtlenmenin ok deiik ve eitli
biimlerinin yan sra kooperatifi zynetimler, siyasal kltrler
ve direnme biimleri, ortalkta kol gezmektedirler. Bunlar bugne
kadar ar basan "sol" devletilik ile uyunlamak olanaksz olmas
na karn, anarizmin geleneinden kartacamz kurarnlar ile
ilintilemek mmkndr. Yerleik organizasyonlarn dnda, cemiyetler, kulpler, yurttalarn insiyatifini ne kartan organizasyonlar, ya da katlm ve birlikte belirlemeyi salayan kurullar biiminde kar temsilcilikleri gelimekte, bunlarn sayesinde tekler
yaltlm bir biimde devlet kurumlarnninsafna terk edilmekten
kurtulmaktadrlar. Sosyal yardmlama gruplar, alternatif projeler
ya da dayanmac rgtlenmenin deiik biimleri boy vermekte,
bunlar gerek yaamann gerekse de almann yepyeni niteliklerinin ilk filizlerini temsil etmektedirler. Bu yeni toplumsal hareketlerin oluturduu eilimlerin alan iinde ekonomik alanda "devlet
ya da pazar", sosyal alanda "devletletirme ya da zelletirme",
toplumun yapsal dntrlmesi alannda "sistemi dengeleyip
salamlatnc reformlar ya da sistemi paralayc devrim" alternatifleri, hi deilse birer ilk adm olarak pratikte hayata gemi du268

rumdadrlar. Kararl ve anarizmin amalarna bal bir eletiriden

ve anarizmden tretilecek zgrlk perspektiflerden yola ka
rak, daha nce sylediimiz gibi, bu henz filiz halindeki eilimle
rin arkasn getirmek ve onlar kuramsal dzlemde kavramak mmkndr. Szgelimi zgrlk bir perspektif, sosyal devletin,
sosyal kendi kendine yardmlama boyutuyla tamamlanmas anlamna gelmeyip, onun toplumsallatrmas demektir. Byle bir perspektif sadece ekonominin, iletmelerin, okullarn ve teki toplum
alanlarnn katlmc bir yoldan belirlenmesi ve ynetilmesi anlamna gelmeyip, bu kurumlara muhatap olanlarn ademimerkeziyeti zynetimi ve kendi kendilerini belirleme etkinliklerini hayata
geirmeleri anlamna gelir. zgrlk perspektif, devletin bireylere mdahale etme ve onlarn hayatlarn belirleme olanaklarn
yasalarla dzenlemek anlamna gelmeyip, dorudan bireysel
zerklii hedef alr; yani zorunlu eitim ve askerlik gibi devlet mdahalesi anlamna gelecek yaptrrnlara kar kar.
Demek ki zgrlk perspektifler "oyla belirlenen ounluk
ilkesine dayal demokrasi"nin ilerlik kazanmasn hedeflemeyip,
kararlar alma yetki ve imtiyazlarn merkezi ve hiyerarik bir mekanizmann eseri olmaktan kartp, mmkn olduunca kendi
kendine ynetirole idare edilen yerel ve blgesel alanlarn kurulmasn amalarlar. Blgeleraras alanlarn ilikilerini koordine
etmek iin gerekli olduunda blgelerst temsili organlar olutu
rulsa bile, bunlarn yetki ve imtiyazlarn elden geldiince daraltarak, bireylerin kendi karlarn etkin bir katlrula dorudan belirlemelerine olanak tanmay ngrrler. Anarizmin kurarn ve
dncelerinden tretilen zgrlk ekonomik perspektifin ekoloji asndan da nem tadn gryoruz. Ekoloji alannda alnma
s gereken nlemler - aynen ekonomi alanndaki gelimelerde olmas gerektii gibi - siyasal ve sosyal zgrleme hedeflerini
gzard etmemeli; ekoloji konusunda bavurulacak tedbirler, devleti-otoriter egemenlii merulatrc ideolojik bir gerekeye dntrlmemelidirler.
Anaristler,

marksistlerin stratejilerinde, gelecee "ar ayrca

ve iinde yaanan ann, gelecee baml k
gzden kartlmasn kabul etmezler. Anaristlere gre,

lk" tannm olmasn

lnarak

269

srf

gelecekteki

kuaklarn yaayacaklar varsaylan

ve umut edilen
bir ideal toplumun yz suyu hrmetine
"bugn" uygulanan bask ve smrnn merulatrlmak istenmesi olacak i deildir. Bu dneeye kar kan marksistler de, anarislerin gelecei bekleyemeyecek kadar "devrim konusunda sabr
sz" olduklarn sylemekte ve anaristleri "her eyin hemen imdi
olmasn" isternek aceleciliiyle sulamaktadrlar. (Harich 1969,
71)5 Anarislerin sabrszlkianna ynelik bu eletiriler, kimi anarislerin savunduklar, btn bir sistemi, aniden, tek bir darbeyle
kendiliinden devirme dncesine olduu kadar, onlarn devrimin
hemen ardndan ortaya kan diktac aamalar, gei srecinin zorunluluu olarak kabul etmek istememelerine de vurmaktadr.
Marksist kanattan gelen bu eletirinin kimi anarislerin konumunu
doru yanstt inkar edilemez.
Gelgelelim daha nce de deindiimiz gibi, anarist dnce
geleneinin iinde toplumun dntrlmesini yava yava gerekletirmeyi ngren, cephecilikten uzak ok boyutlu dntrme
stratejileri de mevcut olduundan, bu "devrim sabrszl" sulamasn bir bakma ters evirmek de mmkndr. Gerek "sistemin
ky bucak kelerine ve kuytuluklarna" geri ekilerek buralarda
oluturulacak zerk alanlar yeniden organize ederek, gerekse de
tahakkmc-kapitalist, devleti yaplar [devrimi beklemeden] eski
sistemin iindeyken toplumsallatrarak mevcut yapy bir an nce
dntrmek isternek ve bu balamda sabrszlk gstermek de, bu
alanda ilk admlar atma isteini yanstr ve deitirme stratejisinin
nemli bir yann oluturur. Bu anlamda anaristler, marksistlerin
durmadan propagandasn yaptklar bir anlay -gerek ideallerin
gereklemesini gerekse iinde yaanlan anda daha iyi bir hayat
kurma taleplerinin hayata geirilmesini reform ya da devrim srelerinin sonuna ertelememiz gerektii anlayn-geri evirip, sabrn uzak ve belirsiz bir gelecekte kurtulu umudu anlamna gelmesini eletirirler ve deitirmelere mevcut toplumun iinde hemen
balanabileceini sylerler. Tarih felsefesi anlamndaki bir kadercilie kar kan anaristler, bugnn kuaklarnn yarnki kuak
larn kurtarc aralar durumuna drlmesine itiraz etmektedirler.
tahakkmsz-basksz

270

DiPNOTLAR

Aadaki dipnotlardan bazlarnn metin ierisindeki yeri belli deildir. Orjinal metinden ileri gelen bu aksakl gidermek iin yaptmz bavurulara "Fischer Taschenbuch Verlag" malesef cevap vermemitir. Bu nedenle, dipnotlar
okumay kolaylatrmak iin sayfa altlarna koymay yelememize ramen bu kitapta sona koymak zorunda kaldk. Bilgilerinize sunulur. ..
Ayrnt Yaynlar

1. BLMN DiPNOTLARI
1) "kolibertar"ler kurulu bildirgesinin eletirisi, zellikle de "libertar" szc
nn yanl kullanlmas konusunda bkz. Cantzen (1984 c).
2) Liberalizmi aklamak iin kullanlan ve ister istemez birbirinden farkllam
ve grler, anarizmin kimi akmlarnn Liberalizm ile eletirel bir hesaplama srecinin sonucunda ortaya km olduklar gereini gzden uzak tutmamza yol amamaldr. Ayrca siyasal liberalizmin ve John Stuart Mill gibi dnrlerin katks da unutulmamaldr.
anlay

3) Bu trden "yuvarlak hesap" anlaylarda anarizmin baz sosyal demokrat

temsilcilerin grlerine olan yaknlklar dikkate alnmtr.
4) Klasik Yunan'da "demokrasi" zgr erkein zgr olmayan kitleler zerindeki
tahakkm demekti. Bu kavram gnmzde gerek Dou'da gerekse de Bat'da
gerek tahakkm gizlemek iin kullanlmaktadr. "Kendi [hayatn) kendi belirleme", bize politik bir ideal olarak [demokrasiden] daha elverili ve istismara daha
az yatkn grnyor.
5. Anarizm kavramnn tarihi geliimi konusunda Ludz'da eksiksiz bir alma
buluyoruz (1972); kavrama anarist adan bakan ve kavramn kapsamn geni
leten dnceler Landauerde karmza kyor (1978). Dericum, anarizmi terrizm olarak karalama abalarna ve anarizmin iddetsizlik idealine dair akla
malar getiriyor {1980).

ll. BLMN DiPNOTLARI

1. Anti-otoriter ve anarist fikirler 68 renci olaylar srasnda yeniden dikkatleri
zerinde toplamlardr. Ancak anarizm, zgn anarist yazlardan yola kla
rak deerlendirildii yerde, ya devleti sosyalistlerin yerleik komnist partileri271

nin Marksizm anlayn dzaltrnek ya da reel sosyalizmi eletirrnek iin kullanl

Bu indirgeme yznden, anarizmin fikirleri arabuk geleneksel sol rgtlenmelerle btnletirilebilmi, bylelikle de asl etkili olabilecek yanlar aa
kmamtr. Bu dnemlerde, kendi zgrlk dncelerini, marksistlerin otoriter komnizmi ve bilimsel sosyalizmi karsna koyup dikkati zerine ekmeye
almayan tek bir anarist grup yoktu. (Souchy, Borries, 1970)
mtr.

2. "Hayatn devam edebilmesi" konusuyla ilikili baz kitap ve yazarlarn adn

burada sayabiliriz: Amery, Natur als Politik (1980); Eppler, Ende oder Wende
(1979); Wege aus der Gefahr (1981); Fromm, Haben ader Sein (1980) [Sahip
Olmak ya da Olmak, ev.: A. Artan, Artan Y. 1991]; Gorz, Wege ins Paradies
(1983) [Cennetin Yollar, ev: Turhan llgaz, Afa Y. 1985]; Huber, Die verlorene
Unschu/d der kologie (1982); Robertson, Die lebens werte Altemative (1979);
Scherer, Viimar (yayna haz.), Ein alternatives Sozialismuskonzept. Perspektiven des kosozialismus (1984); Strasserffraube, Die Zukunft des Fortschritts
(1981)
3. Bu sorunu Jung "Der Atomstaaf' kitabnda ok net bir biimde gzmzn
nne seriyor. (1977); Traube de, "Mssen wir umschalten? Von den politischen Grenzen der Technik (1978) adl kitabnda ayn eyi yapyor.
szgelimi Alman SDP'nin "Temel deerler komisyonu"nun ya(Eppler 1984) yan sra, T. Meyer'in yaynlad "Grundwerte und Gesellschaftsrefornt' balkl derlerneyi ve Gorz'un (1981, 1983); Amery'in (1980),
lllich'in (1980) vb.nin, ekolojiyi gz ard etmeyen alternatif projelerini ve reform
nerilerini anmsatmak gerekir.
4. Bu

balamda,

ynlarnn

5. Bu bilimsel aratrmalarn ne burada dikkati ekmek istiyorum. Bigler'in

Der libertare Sozialismus in der Westschweiz (1967) kitab. Alman anarkcsendikalist hareketi, Vogel'in Derdeutsche Anarcho-Syndikalismus (1977) kitabnda tm ayrntlaryla inceleniyor. Ve, bildiim kadaryla Plate'nin henz yayn
lanmam olan tez almas "Studie zur antiautoritaren Arbeiterbewegung'
(1978) de bu balamda anlabilir.
6. Sorunu anarist adan ele alan ve anarizmin "yapc ve kurucu" almalar
nn altn izen, LavaJ'in Das libertare Spanian (1976) kitab; Anarizm ile Marksizm arasndaki ideolojik farkllklar, Bernaeker'in yayna hazrlad Kollektivismus und Freiheit (1980) adl kaynakada da. gzler nne seriliyor. Souchy
(1975), Orwell (1975) ve Enzensberger (1981) bu dnemin olaylarn son derece canl bir ekilde gz nne seriyorlar.
7. Rus Devrimini zgrlk bir anlayla kaleme alan tarih yazm Volin'in, Die
unbekannte Revolution. (cilt 1-111, 1974) Anarist ynelimli Arschinoffun, Geschichte der Machno-Bewegung (1974) zel olarak ele alnr; Anarizm, konseyler
hareketi ve Rus kooperatif geleneini Rothe, Der russiche Anarchismus und die
Ratebewegung (1978) kitabnda inceliyor.

272

8. Anarist dnceyi, anarist zihniyeti ve anarist hareketleri daha iyi kavrayabilmek iin, baz anarisilerin otobiyografilerine bavurabiliriz: Kropotkin ( 1973,
ne yazk ki ksaltlm); Goldman (1978); Mhsam (1977), Rocker (ksaltlm);
Souchy (1977).
9."Anti otoriter", "Anarist" ve "sendikalisf' terimleri arasndaki gerek rgtlenme, toplumu yaplatrp dzenleme gerekse, siyasal anlay bakamndan ifade
edilen farkllklar sadece bu terimleri ii hareketi ile ilintileyerek anlalabilir.
Marksist yandalarnn ar bast "Enternasyonal"de, "Genel Kurulun" merkezi
bir g haline gelip tm imtiyaz ve yetkileri tekelinde toplamasna kar kan federalist bir yaplamay savunanlar kendilerine "anti-otoriter"ler dediler. Bakunin
gibi baz anaristler de bu anti-otoriter akmn iinde yer alyorlard. Anti-otoriter
akmn tabann Latin lkeleri oluturuyordu. 1872'de anti otoriter hareket paralannca, 1890'dan balayarak sendikalar ortaya kt. Sendikalarn rgtlenme
biimleri anti-otoriter ve anarist anlaya uygundu. Sendikalarn iinde anarist
ler de rgtlenmilerdi. Anarizmin temel dogmas olan devlet aygtnn paralanmas hedefi, sendikalizmin temel elerinden biri olarak yorumlanamaz; ama
"devrimci sendikalizmin" hedeflerinden biridir. Sendikalizmin, parlamentarizme
uzak durmas da anarist zelliklerinden birini yanstr. Anaristler 1872'den ba
layarak sendikalar iindeki mevzilerini yitirmi, sonunda ii hareketinden tamamen soyutlanmlardr.
1O. Kollontaj, Sljapnikov ve teki "ii muhalefeti" temsilcileri parti iinde daha
fazla demokrasiden yana tavr koymular; zellikle de retimin sevk ve ynetimini, bamsz bir yoldan "tabandan yukarya" konseyler araclyla rgtlenmesi gereken sendikalarn eline temsil etmek gerektiini sylemilerdir. Lenin bu
ii rgtlerine kar km, yeleri ya rgtten uzaklatrlm ya da idam edilmilerdir. (Anweiler 1958, 308)
11. Puder (1981) Marx ve Engels'in dncelerinde ve kurarnlarnda muhafazakar tavr ve dncenin tipik belirtilerini bulup ortaya kartmtr. Zaman kavram, biyolojik srelerden kaynaklanan bir benzetmeyle, iinde kopukluklar bulunmayan bir olgunlama sreci anlamna gelmektedir. Yani zaman, dzenli,
sramasz akmaktadr. Oysa kimi anaristlerin zaman anlay, ani devrimci s
ramalara, insanlarn etkisiyle gerekletirilecek deiimlere mantksal olaslk
tanr. Puder Marx ve Engels'te muhafazakar dncenin baka belirtilerini, "kltr miras"nn bir kltr eletirisine hedef olmamas, devrimden sonra da otoritenin zorunlu grlmesi, "devlet gemisi" gibi benzetmelerin kullanlmas ve kitleleri
kmseyen sekinci dneeye sk rastlanmas olarak tanmlar.
12. 'Yasa' kavramnn anarizmin ile badatrlp badatrlamayaca, ya da
nereye kadar badatnlabilecei konusunu dikkate almyoruz.
13. "Burjuva sosyolou" Max Weber, devleti, "ynetici kurmaylar araclyla
meru fiziksel zorlama tekelini, dzenin salanmas iin elinde toplam", "siyasal bir tmarhane" olarak tanmlyor. (1972, 29)
Fl i/DJ. ha Az Devlet

Dah;,

l)k Toplum

273

14. Rusya Sosyal Devrim Partisinin nde gelen rgtnn bir muhbir ve polis
ajan olduu ispatlanmt. Onun ynetiminde iileri Bakan Plehwe ve Prens

Sergius'a ynelik iki baarl suikast gerekletirilmiti. Siyasal inanlar asn

dan terristler yer yer ok lml sosyalistlerdi; yani kesinlikle anarist deillerdi.
Bu ilikiler Rus terrisli Boris Savinkov'un otobiyografisinde tm plaklyla gz
nne serilirler. (Erinnerungen eines Terroristen, 1985)

lll. BLMN DiPNOTLARI

1. yle sanyorum ki son zamanlarda adlarndan gene sk sk sz ettiren ve sermaye faizi ve toprak rannn bulunmad, parann reel deer kaybnn "telafi
edici parayla" karland "doal bir iktisadi dzene" de bir ans tanmak isteyen
"bireyci-anaristler''in bu nerileri ideoloji kokmaktadr. Gesell ve Mackay'n bu
yandalar, kapitalizmin ilkelerinden vazgemeksizin grnrdeki kapitalist iliki
lerin biimini engellerinden ve adaletsiz yanlarndan arndrmak istemektedirler.
Byle yapmakla da, ortaya konan i ve emee adil davranma, adil ve szde
"doal" rekabete ve en az bunlar kadar da "burjuva retkenlik ideolojisine" srt
vermi olmaktadrlar. Gene de btn bunlara karn "para sistemine" ve ''finans
kapitale" ynelttikleri eletiri ilgintir ve zerinde durmaya deer.
Anarizmin douundaki
anarizmin dnce tarihini

kuramsal ilikileri byle para para ele almzn,

[blk prklk gibi bir zaafla ilintileyerek) yerrnek
gibi bir amac bulunmamaktadr. Bu !utumumuz, gnmzdeki bunalm grnmleri karsnda anarist kuramiar yeniden deerlendirip onlara sahip kma
y ve tartmaya amay hedeflemi olmamzla hakl gsterilebilir. Ayrca, anaristler birbirlerinin yazlarna hemen hemen hi ilgi duymam, onlar dikkate
almamlardr. Dolaysyla anarist kuramiarn srekli ve kopuksuz bir gelime
sinden sz etmek nasl olanakszsa, niversitelerde "iin erbab kimselerce"
Marksizm evresinde gerekletirilen hesaplamalara benzer fikir kavgalarnn
anarist evrede de grldnden sz etmek o kadar olanakszdr. Rammstedt, bu konuda unlar yazyor: "Anarist almalar, edebi bakmdan marksist
almalarla edeerli olduklar ve toplumsal durumlarn analizi konusunda ou
kez onlar geride braktklar halde, bu almalar ortak bir tenardan [sesden)
yoksundurlar. Bu iin erbab kimselerin kendi yazlaryla hesaplamalar ve bunlar belli bir yne ekmeleri sz konusu deildir. Bu yzden de anarizmle ilintili
hemen hemen tm yaynlarda, anarizmin btnlkl, yeknesak bir paradigmadan yoksun olduu ileri srlmektedir; oysa zellikle bu btnlkten yoksunluun zaten paradigmann bir esi olduu gzden karlmaktadr" (1969, 9.)
2.

3. Buber'in "Toplum ile devlet arasnda" adl yazsnda, yazara gre politik felsefede, zellikle "sosyalist" felsefede, toplum bu anlamda devletten ayr tutulmamtr, - daha dorusu toplum ilkesi devlet ilkesine tabi klnmtr. Buber'e gre
sosyalizm "yeni" devlet deil, toplumdur. (Buber 1952)
4. Buber, Proudhon'un "Mutualizm" teriminin Almanca evirisi olan

274

"karlkl

sosyal yardmiamaya ak olma" anlamn esas olarak sosyal, toplum kurucu

bir ilke anlamnda, dolaysyla bireyci bir anlaytan ok karlkl yarara dayal bir
mbadele anlamnda yorumlar. Byle olunca da Proudhon'un devleti reddetmesini, - onun toplum kavramn da gz nnde tutarak - okkatmanil federale
mi topluluklardan ve toplumlardan meydana gelmi bir toplumun savunulmas
olarak alglar.
5. Proudhon, zgrlk adna otoriteyi de reddetmez; her iki gcn birbirini dengeleyici bir ekilde karlkl etkileimini zorunlu grr. (1963, 214) "Antinomischen Dialektik" adl almasnda, Proudhon otorite ve zgrl, tarihin hem
mantksal hem de zamansal bir srayla ortaya kan iki ilkesi olarak tanmlar.
(1963, 22). zgrlk, merkeziyeti olmayan ve szlemeye dayal toplumsal
yaplar, ortaadan balayarak, otoriter ve merkeziyeti sistemleres yerlerinden
edilmilerdir. ite bu yzden Landauar ve Kropotkin'den farkl olarak Proudhon,
otoriteyi zgrlk adna reddetmeyip, her iki gcn de birbirini dengeleyici bir
karlkl etkileimini kanlmaz grr: "Otorite ister istemez, kendisini tanyan ya
da inkar eden zgrle muhtatr; zgrlk de, szcn politik anlamyla,
kendisiyle pazarla giren, kendisini dizginleyen ya da kendisine katianan otoritenin varln art koar. Birinden birini uzaklatrn, geride kalann bir anlam
kalmaz. Tartan, diren gsteren ya da boyun een zgrlk olmakszn otorite
sadece bo bir szcktr,- zgrlk kendisine kar arlk sunan otorite olmakszn, anlamsz bir szcktr." (1963, 193). Iki birbirine kart ilkenin biraradal
nn adil ve zgr bir toplum dzeninin gvencesini verecei dncesi, Proudhon'un szleme anlayna yakn dmektedir.
6. Bakunin kurarnc olarak kendisini kendi de anlamyordu. (Herzen'e mektup,
1979, 736) Bizce Bannour ok yerinde bir saptama yapyor: "Kendi elikileri
onu hi oke etmiyordu. Ama ille de filozof olacam diye tutturduunda, baka
lanndan kopya eder, skcdr ve ok gln etki yapar. Ama fkelendi mi alarm
anlar almaya balar." (1974, 245)
7. Burada alnt yaptmz "Devrimci Kateizm "yazsn" Bir Devrimcinin Kateiz
mi" yazsyla kartrmamak lazm. ikinci yaznn Bakunin'in kaleminden kmad
kukusunun da doru ya da yanlln buradan aratrmamz olanaksz. Bakunin, bu yazy tek bana yazp yazmad, onu Rus terrist Neayev'le birlikte
mi yazd, yoksa Neayev'in tek bana m bu yazy kaleme ald belirsizdir.
Bu tartmann ieriini Lahing derleyip aktarmtr. (Bakunin 1980, 36) Anarist
lerin, yazy Bakunin'e mal etmek istemeyilerinin nedeni, "anarizmin babas"n,
terrist yntemlere de el atlmasn salk vermi biri olarak grmek istemeyile
riyle aklanabilir. (Bkz. Neayev, Wot1e an die Jugend s. 7. giri blm)
8. "Gizli bir cemiyetin ilkeleri ve organizasyonu"nda (1979, 28) Bakunin gizli,
komplocu ayrntya olan tutkusunun dizginlerini koyverir. Bakunin'in devrimci hiyerarisi devasa bir eydir. Enternasyonal bir aile, "ulusal devrimci kardeleriy
le" birlikte uluslararas aileler kurmaldr. Bakunin bunun ardndan uluslararas
bir kurulun bileiminin nasl olmas gerektiini betimler; uluslararas Direktuvar

275

ile Merkezi Direktuvar' bu kuruldan ayrr. Bakunin merkezi kuruflar, ulusal bir
cuntay yrtmeyi ynlendiren bir Direktuvar' blge ve eyafet konseyliklerini,
ulusal ve uluslararas kurucu birimleri ve ulusal brolar gerekli grr. Bakunin
bunca kurum ve kertenin yer ald bu oluumda yetki ve imtiyazlar klkrk yararak belirlemeye giriir. (Bu kalabalk gz nne alndnda bu hi de kolay bir i
olmasa gerekir) ve "hizmet mecburiyeti bulunan yoldalarn grevleri" ile "bulunmayanlar''nkini saptar. Yeni kabul edilen kardeler trenlerle "kardeler kitab"
zerine yemin ettirilmelidirler. ifre szckler, gizli iaretler, grnmeyen mrekkep ve benzeri eylerle de didik didik urar Bakunin.
9. Kropotkin'de birey ve devletten nitelike ayrlan bir toplum anlay bulunduundan, Bakunin ile aralarndaki fark belirgindir. ikisi arasnda devletin devrimci
yoldan tasfiyesi konusunda bir lde benzerlikler bulunmaktadr. Ancak Kropotkin devletin "iddet yoluyla devrilmesi" srasnda, o zamana kadar geliegei
mi toplumsal organizasyonlarn ilk admlarnn da devletten kurtarlmasn ngrrken, Bakunin iin devletin toptan tasfiyesi yepyeni genel bir organizasyonun
balatlmasnn nkouludur. Bu nedenle, yle sanyorum ki, Buber'in Kropotkin'e ynelttii ve onun da tpk "Bakunin gibi, ... devrimin sosyal alanda yaratc
deil de sadece serbestletirici, zgrletirici ve iktidar yaralayc bir gc bulunduunu" ve devrimin sadece "devrim ncesi toplumun barnda oluumunu
tanmlam olan eyleri" tamamen aa kartp zgrletirebileceini gzden
karm olduunu ileri sren eletirisi pek tutarl deil. (1950, 79)
10. Yasa metni yle: "Kim resmen ya da yazlar datma ya da yayma yoluyla
dini ya da dnya grsel inanlarn ya da lke iindeki bir kiliseyi
ya da teki dini cemaatleri ya da dnya gr cemiyetlerini, bunlarn kurulula
rn ve binalarn, kamusal bar tehlikeye drecek biimde hareket edip, bunlara svp sayarsa, yla kadar zgrlkten men ya da para cezasna arptr
bakalarnn

lr."

12. Schibel (1985, 49) feodal sistem ile ky komn sistemini yle zetliyor:
Feodal sisternin dikey, hiyerarik ilikilerinin aksine, kendi rgtlenmelerinde ve
ynetimlerinde, kyller kendi sorunlarn ve ilerini kendileri dzenleyen eit bireyler olarak yer alrlar ve bu kurumlama, ge ortaa dneminin ve yenia
balarnn topluluk biimi, alternatif bir toplum kurma ilkesi olarak ortaya kmak
tadr."

13. Eka-sosyal ya da sosyalist ynelimli bugnk alternatif projelerde de ayn niyetlerle merkeziyetilii datma talepleri dile getirilmektedir. Politik-toplumu organize edici kayglarla, rnein Strasser (Traube, 1980) Schumacher (1980),
Huber (1979), komnal yaplarn yeniden canlandrlmas ve gelitirilmesinden
yana karlar. Bahro'nun Alternative (1977) kitabnda da topluluklardan hareket
ederek (aadan yukarya) yaplanan bir konsey sistemi tasarlanr. "zerk kapasitelerin" glendirilmesinden yana arlk koyanlar, Gorz (1980) ile birlikte, lllich
(1980) ve Robertson (1979)'dur. Amery (1980), komnlerin ve blgesel birimlerin
geni bir zerkfii temelinde oluturt,!Jacak federasyondan yanadr. Morris/Hess,

276

ibirlii ilkesine dayal yaplarn yava yava gelitirilmesi yoluyla, yerel zynetimsel birimlerin, btn bir toplumu kapsayacak ekilde, federalisi-demokratik tabanl yaplarn da olumasn nasl olanakl klacan gsteren ok ayrntl bir
model gelitirmilerdir.

14. Fromm (1979, 174) kentlerin ve komnlerin yaklak SOO'er kiilik mahalle
birimlerine blnmesi gerektiini dnmektedir. Bu birimler "srekli danma ve
karar alma kurullar biiminde yaplap gerek ekonomi gerek d politika gerekse salk ve eitim konularndaki temel, ilkesel sorunlarda insanlarn esenliini
koliayarak kararlar alrlar. Bu gruplar btn nemli bilgilerle beslenmelidirler... ;
bu bilgileri grrler; danp tartrlar ve ... mevcut nesnel sorunlar oylarlar; .. .
Bu sosyal gruplarn tm birden, kararlar teki politik organlarn kararlaryla birlikte yaama zerine nemli etkileri bulunan "alt-meclis"i olutururlar."

IV. BLMN DiPNOTLARI

1 . Proudhon'un Philosophie der Staatskonomie kitabnda, Hegel diyalektii ni
hemen hemen hi anlamadan yapt ekonomi politik eletirisine sylecek epey
sz olduu kesin.
Marx nceleri Proudhon'un yazlarna katldktan sonra 1847'den itibaren
Proudhon'u dlamay hedefleyen, "Marx'n idam etme ustalnn ilk kantlarn
dan biri olarak tanmlanan" (Bartsch, 1983, 24) son derece sert bir poJemik ba
latmtr. Bu polemiin nsznden ksa bir alnt yapmak istiyoruz: "Bay Proudlon, ok zgn bir tarzda kadri bilinmezlik ansszlna uruyor. Fransa'da -onu
gayretli, deneyimli bir Alman filozofu saydklarndan- kt bir ekonomist olma
hakk var, buna karlk Almanya'da, Fransa'nn en gl ekonomistlerinden biri
sayld iin, kt bir filozof saylmasnda hibir saknca bulunmamakta. Hem
Alman hem de ekonomist olarak sahip olduumuz ifte zelliimizden tr, bu
ifte yanlgy protesto etmeyi zorunlu gryoruz."(1973, 7)
Marx, Proudhon'un ekonomik alternatifini eletirirken sadece mbadele deerini gz nnde bulundurduunu, ama kullanm deerini ihmal ettiini ileri
srer ve Proudhon'un toplumsal ihtiyacn nasl karlanaca konusuna akl erdirmesinin kesinlikle olanaksz olduunu syler; nk retimde harcanan al
ma sresi, ister gerekten ihtiya olan meta', isterse herhangi bir meta' retmek iin harcansn, emein (cretle) deerlendirilmesi ayn olduundan, hep
asl ihtiyalara ynelik retimin nasl salanaca sorusu ortaya kacaktr. Byle
bir eletiri geri Proudhon'un "Devlet Eletirisi" dnldnde yerindedir, ama
rnein mbadele bankasna, gerqkli olmayan ve kalitesi dk mallar geri evirerek reticileri birbirleriyle rekabet etmeye itme hakkn tand, dolaysyla da
mbadele bankalarna reticiyi gerekli rn konusunda ynlendirme olana verdii daha sonraki yazlar gz nne alndnda durum deiir.
Nihayet 1848'de yaymlanan Kommunistischen Manifesfde Proudhon "muhafazakar ya da burjuva sosyalisti" yaktrmasyla topik sosyalistler arasna
kattrlp dlanr. Proudhon gibi, devletin ele geirilmesini hedefierneyen Proudhoncu anaristler de geen yzyln 90'1 yllarna kadar Fransa ve ispanya'nn
ii hareketi iinde Marx ve yandalarndan daha etkili olmulardr.

277

2. Linse Landauar'in dncesini sosyal-tarihsel erevedeki ve dnce tarihi

iindeki yerine oturtmaya alyor. Ancak Landauar'in dirimselcilik dncesine,
Nietzsche'ye hatta Mauthner'e olan yaknlnn, Linse'nin ileri srdnden
daha az olduunu sanyorun;. Ama zellikle yrrlkteki marksist ideolji eletiri
sine srtn vererek Landauer'e ynelttii deerlendirmenin ve yapt analizin
Landauere hakszlk olduunu dnyorum (zellikle Helms 1966). Linse "Tinsosyalistleri" dedii Landauar ve teki sol aydn burjuvay, bir ynlendirici olarak
proletaryaya kstaha "asknt" olmakla suluyor (1973, 65), ya da szgelimi
Landauar'in ii birlii cephesine katlmadn sylyor: "Proletaryann toplumsal devriminin yerine bylece sol kkburjuva genlik hareketi iinde (Landauer'in dncesini de buraya sokuyor ite) bu devrimin burjuva edeeri olan ve
burjuvazi ile ii snf arasndaki mevcut toplumsal farkllklara pratikte dokunmayan bilin-devrimi geiyor." (1973, 66)
Toplumu deitirme amacnn hem geleneksel snf mcadelesi dncesiy
le hem de bu mcadelenin Hintili olduu tarih felsefesi dzlemindeki speklasyonlarla ilintilendirilmeden ele alnmas, bana Landauar dncesinin en ilgin
yan olarak grnyor.
3. Landauar'in kooperatif birlikleri ve yerleim birimleriyle ilgili dnceleri gayet
nettir. Ama Landauar Raiffeisen, Schreber, Damaschke ve Oppenheimer'i kararsz bulur. Landauar'in devlet ve kapitalizm eletirisi ve anarizm anlay,
Landauer'i bu hareket ve kuramiardan uzak tutar. Bu konuda Landauar'in Oppenheimer 1978, 154 ve Damaschke 1978, 180 zerine yazdklarna baklabilir.
4. Eitim ve yetitirme
lmde gsteriliyor.

sorunlarnda

da Bakunin'in otoriteden yana

olduu

b-

5. Anaristlerin yan sra devrimci sendikalistler de lml ve "reformist" sendikalistlerden ayrlrlar. Sendikal rgtlerdeki anaristlerin iddet eylemlerini aka
onayiayan Sorel (1981, 49), iddet eylemleri ile genel grevi ayn zamanda stilize
ederek mitoslatrmay neriyor.
Sorel'e gre bu trden mitler her trl aklsal kavramadan daha etkili bir e
kilde bask ve smrnn yapsn iilerin gzleri nne sererek, toplumsal ili
kileri ykmalar konusunda onlar motive ederler. Sorel'e gre, proleter iddet sadece meru deil ayn zamanda zorunlu bir iddettir.
6. Martin Buber hayatn btn alann ieren "tam kooperatifler'' kavramnn ieribelirlerken, "toplumun yapsnn yenilenmesi"nin sosyal nemini vurgular ve
"devletin kltlmesinin" gerekliliine deinir. Toplumun kalc bir biimde iten
hakikatan yepyeni bir yapya kavuturulmas, ancak reticiler ile tketidierin birletirilmesi sonucunda mmkn olacaktr. Taraflardan her biri, bamsz ve kendine zg ibirlii birimi olarak bu birlemeye katlabilmelidir. Bunlarn sosyalist
glerinin ve etkinliklerinin biraraya getirilmesi de ancak birlikte ileyen ok say
da kooperatifle mmkndr ... " (Buber 1950, 135)
ini

7. Habermas, (marksizmin), bilgi'nin alma srecinde kazanld grnn

278

eksikliine

dikkati eker ve byle bir grn zemininde siyaal pratiin d

nlmesinin olanaksz olacan ileri srer. Habermas'a gre, Marx'n kendisi de
bir yerden sonra bilgi edinmenin dorudan retim sreciyle [almayla] iliniilenmesinden kaynaklanan indirgemeci tutumun sonularn savunamaz hale gelmitir. Marx, toplumsal ilikilerin yan sra dncelerin, eletirinin ve bilimin;
gerek insan bilgisinin kayna gerekse devrimci g ve deitirici bir potansiyel
olarak tad olanaklar boyutunu ihmal etmektedir: "Toplumsal alma [emek]
araclyla [insann) kendini oluturmas sreci kategoriletirilerek retim sreci
olarak kavranr; ve arasal eylem, retken faaliyet anlamndaki alma, doa
tarihinin iinde hareket ettii boyutu tanmlamaktadr. Buna karlk Marx maddi
incelemelerinin dzleminde almay ve karlkl eylemi kapsayan toplumsal
pratii her zaman hesaba katar'' (Habermas 1977, 71)
8. Bakunin smry reddederken, bu grn, altn bizzat izdii gibi "al
ma kltr" ile ilintiler. (1979, 22) Bakunin kolektif almay komn hayata geirecek sosyalletirme yolu olarak anlar. (1979, 183) almay reddetmek,
insan haklarn inkar etmek demektir. "alma insan onurunun ve haklarnn temelidir. nk ancak zgr ve zihinsel alma sayesinde -d dnyann ve
kendi hayvansannn yaratcs olar- insan, insan olma zelliini ve hakkn
elde ederek uygar dnyay yaratr." (1979, 16) Gelime tarihi asndan bakld
nda, insan "d dnyadan" insan-olma zelliir' ekip alrken, geimini kendi
emeiyle salamay reddederse, ona insan olma hakkn tanmamak yerinde bir
davran olur." Bunlar Bakunin'in kendi dnce silsilesinden kard sonutur
ve Bakunin bo oturma ve almama konusunda da ayn insafszln korur.
"Tembellik hakedilmelidir," der "gnlk almann ardndan gelen salkl yorgunluun sonucu olmaldr." Bakunin'in bu dncelerinde, protestan i ahlak
nn etkileri srtmaktadr.
9. "ii snfnn nc direi olarak uzun sre ihmal edilen sendikalarn yeniden canlandrlmalar iin son zamanlarda [Alman) Sosyal Demokrat Partisi de
ura vermektedir. Am;;.lardan biri [Aimanya'da) alternatif kprler kurabilmektir. Gelgelelim sosyal demokratlarn giriimlerinde bireyin aynlatrlmas ve yabanclatrlmasn sosyal ve ruhsal ynleriyle ortadan kaldrma hedefi ne ka
rak btn toplumu kapsayacak ademimerkeziyeti bir kendi kendine ynetim
boyutu geri plana dmtr. (bkz. H.J. Vogel, Kendi kendine yardm fikri, vb.
Frankturter Rundschau, 20.1.1976; bkz. SDP politikaclarnn yazlar: Neue Gesellschaft 41 1986)
10. ABD'de Community hareketi 1975'te kentsel komnlerin yan sra yaklak
6000 tarmsal kesim komn kapsamaktayd (Vollmar 1975). eitli alternatif
projelerin zellikleri konusunda bkz. Goergens (1980)
11. Schwendtner, kapitalist ekenarninin dna karak ve zynetimli, kooperatifi bir alternatif ekonomi zerinden giderek btn toplumu deitirme fikrini savunur. Zaman iinde bu alternatif ekonomi genletirilerek bugn varolan ekonominin yerini alacaktr. (1979)

279

12. Gretschmann'n (1983) eletirisinde olduu gibi.

13. Vilmar, Yaillerin kimi programsal yazlarn ve kuramsal
bir incelemeden geirdikten sonra bu sonuca varyor.

taslaklarn eletirel

14. Vilmar, toplumun tmn "demokratikletirmeyi" hedef alan bir dntrme

"Ucuz bir parlamenter" sosyalizm yerine; bir kezlik devrimci
eylemlerle ve devlet eylemleriyle hayata geirilen ve devrimci kadrolarca (toplumun kenar gruplar, yeniliki-nc gruplar vb.) yrtlen devrimle kurulacak hayali bir sosyalizm yerine -(nk her iki durumda da kitle apolitikliini korur; isteksizdir; bu yzden de kendi abasnn ve mcadelesinin rn olmayan bir
zgrle kar direnebilir)- , bu inandrcln yitirmi geleneksel dntrme
modelleri yerine "toplumu demokratikletirme" stratejisi geer (1973, 33). Knzli,
Viimar'n demokratikletirme anlayyla anarizmin toplumsal tasarmlar arasn
daki benzertie dikkati ekiyor. (1976, 62)
tasla tasarlamtr:

V. BLMN DiPNOTLARI
1. Bu konuda Proudhon haddinden fazla nettir: "Kadnlara gelince, evimiz dedik
leri kk devletin prensesleri olmak iin akllar fikirleri sadece evlenmektedir."
Proudhon kadnn toplumsal-sosyal bir grev yklenma olanan yok sayar. Elbette kadn "kendi evinin egemeni olarak" kocasna, kendi sahibi olan kimseye
tabidir. Anarist Proudhon'a gre kadn evlilie ihanet ederse kocann utancn
ancak sulunun ldrlmesi "temizleyebilir." (1966, cilt 2, 329)
2. Kadnn duygusal, erkein mantkl olduu yolundaki bu trden grler, kad
nn bask altnda tutulmasn hakl karr. Annegret Stopczyk'n Was Philosophen ber Frauen denken balkl derlemesi, kadnn cinsellikle ilgili zelliklerini
ispatlama stratejilerine ynelik belge ve yorumlar getirmektedir. (1980)
3. Sk sk ortaya atlan bir gre baklacak olursa, Fourier, Freud'tan daha nce
o zamana kadar sorgulanmam olan ve insan sadece bir mantk varl olarak
gren gelenekten kopmaktadr. Fourier bu "drtleri" ve ''tutkular" ayn zamanda cinsel olarak da anlad iin, bu yorum cinselliin, dolaysyla da kadnn deerinde bir ykseli anlamna da gelmektedir; o kadar ki, bat kltrnn dn
ce tarihinde, kadn duygular erkekten daha gl olan cins olarak kabul edilmi;
bylelikle, biraz da kadna gre aklnn sesine kulak vermeyi daha iyi becerdii
varsaylan erkei, "mant yozlatrc" kendi cinselliinin sorumluluundan kurtarmak iin, kadn bir gnahkar olarak hayvannkine yakn bir konuma yerletir
mitir.

4. John Stuart Mill (1806 1873) "kendi cinsine ve toplumuna" ihanetle sulanm, kadnn erkekle eit konuma getirilmesinden yana apak arlk koyduu
iin filozofluu kabul edilmemi, mesleki nitelii kukuyla karlanmtr. Ayrca,
onun gibiler " ... kadnlarn erkeklerden daha aa olma durumlarnn doal deil

280

de 'yapay'

olduuna kadnlar inandrdklar iin, Mill'in 'kadn

da getirilmitir"'. (Davis 1977, 322 1.)

cinsinin

asl d

man' olduu sulamas

5. Bu strateji, ocuktan yola kan zgr eitim ve yetitirme anlayndan tr

sk sk vlen Rousseau'nunkini anmsatmaktadr. Kendisine baaryla "dnce
tohumlar ekilen" ve eitim sreci iinde eitimeinin "ektii" deer ve amalar
eksiksiz iselletirmi olan eitim andaki ocua "bamszlk" tannabilir. "O
zaman onu eitmedim, onu eitilecek ekilde hazrladm. imdi artk sz dinleyecek duruma geldi. .. Gerekte ona bamszln grnrde tanyorum; ama
hibir zaman bana bundan daha iyi boyun ememiti; nk istedii iin, imdiki
kimsedir o. Onun iradesinin hakimi olmadm srece, kiiliinin Mkimiydim ...
Ona artk hep egemen olduum iin, onu kirnileyin kendisiyle babaa brakyo
rum." (Rousseau 1978, 358) Demek ki eitim andaki ocuk, eiticinin iradesini benimseyip onu kendi iradesine dntrnce, eitimin egemenlik kurma
edimi de tamamlanm olmaktadr. Eitici kiiyi sadece tahakkm altna almakla,
onu zorla itaate mecbur klmakla tatmin olmuyor; ocuk bunlar gnll yapacak
duruma gelsin istiyor.
6. Hemen hemen "antipedagojik" nitelikli, ayrca da pratie olduka yakn duran
bir sav Stirner'de buluyoruz: "ocuk kendi kendini hissetmeyi renmezse, iin
esasn renemez. Onun gururunu krmamak gerekir; drstlk ve cesaretini
de. Onun kendini bir ey sanmas karsnda, benim zgrlm her zaman gvencededir. nk gururu inada dnp, olumsuzlanca, ocuk bana zor uygulamaya kalkar. Buna ihtiyacm vardr. nk ben de en az ocuk kadar zgr
biriyimdir; bu yzden de onun davrann ho karlamam. Peki de otoritenin o
kolay koruyan savunma konumuna snp kendimi gvenceye almak zorunda
mym? Hayr, sertlii, iddeti, kendi zgrlme bir kar durma olarak al
rm ..." (1914, 254 f.) Grld gibi ocuk, zgr bir birey olarak alglanyor.
Sorun ktnda yetikin eitici otoritesine snmak yerine zgr bir insan kar
snda (ocuk karsnda) eitici de zgr bir birey olarak yer alyor. Antipedagoji
yazlarnda da aynen bu ekilde, yetikinlerin "kar koyma hakk", (meru mdafaa ilkesi) temellendirilmektedir. (Braunmhl1981, 104)
7. Blankertz'in, Tolstoy'un Jasnaja Poljana okuluyla ilgili nszne

baklabilir.

8. Hubertus ve Schnebeck, ocuklarla iradelerini koullayp ynlendirmeksizin

ilgilenmeye rnekler veriyorlar: Freundschaft mit Kindem (1982); ayrca bkz. Barunmhl Zeit tr Kinder (1981)
9. Braunmhl "zerklik ve zbelirleme" kavramlarn geleneksel akl kavramyla
Braunmhl'e gre meme ocuu bile isteklerini
davururken, iinden geldii gibi bana buyruk ve belirleyicidir. Bylece Braunmhl zerklik kavramnn, genelde tahakkm merulatrc bir (kar) kavram
olma ilevini ortadan kaldrr; sz konusu kavramn eitim ve yetitirme alannda
da byle bir ilev tamasn nler. Stopczyk, Braunmhl'n zerklik kavramn,

oluturduklar badan kopartr.

281

gene Braunmhl'n eitim

lerneye alr. (1983)

kavramna getirdii eletiriyle

birlikte ele

alp

zm-

Eitim, retim, yetitirme, terbiye etme vb. kavramlarnn birbirleri yerine gelii
gzel kullanlmasna en u rnek Amerikal bir anarist ve pedagogtan geliyor.
(Rothbard 1985, 39)

1O. Bu konuda benim

almama

bakabilirsiniz. (Cantzen 1984, 27)

11. Proudhon yle yazyor: "Kadnn antikomnist, neredeyse diyeceim ki antisosyal karakteri btn o saflnda kendini ele vermektedir. .. uras ok bilinen
bir hakikattir ki, kadnlar haneynetimi adn verdikleri o kk devletin prensesleri olabilmek iin akllarn fikirlerini evlenmeye takmlardr. (... ) Fahieler ve rahibeler iin iyi olan topluluk halinde yaamaya ise aile kadn kar koyar." (1966,
Cilt 2, 329)
12. Feyerabend
(1981)

uzmanlarn,

uzman olmayan

kiileres

demokratik denetiminden

yanadr.

13. Vilmar/Runge, Auf dem Weg zur Selbsthilfegesellschaft? (1986) adl kitapta, sosyal yardm, toplumun demokratiklemesinin bir esi olarak alglyorlar.
Bu kitapta, sosyal yardma ilikin siyasal bir kuramn yan sra, Almanya'daki ve
Bat Berlin'deki kendi kendine yardmlama hareketinin sistematik bir deerlen
dirmesini buluyoruz.
14. Bu balamda lllich'in "toplumun okuldan arndrlmas" tasarm ilgin gzkyor. lllich, yasalarla ykmllk haline getirilmi "okul, askerlik" gibi biraraya
gelme biimlerini eletirmektedir. "Okulsuzlatrmak demek, bir insann, bir ba
kasn tekileri e biraraya toplanmaya zorlamasn salayan g ve yetkinin ortadan kaldrlmas demektir." (1978, 100) lllich "okul zorunluluunun kaldrlmasn"
(1978, 63) ve ocuklar dahil herkese serbeste, zgrce biraraya toplanma olanann tannmasn istiyor.

VI. BLMN DiPNOTLARI

1. Amery'nin Natur als Politik kitabndaki aklamalar en azndan ben byle anl
yorum. Amery'nin, zgrlk ile ekolojinin birbirleriyle rttkleri imas, u alnt
da daha iyi netleiyor: "Dncelerimizin daha bu noktasnda bile u belirginlei
yor: en yaln, en somut zgrlk ilkesi ekolojik materyalizmin niyetleriyle geni
alanlarda btnleiyor. Ve bu zgrlk ilkesinin kendisi, antropolojik dzlemde
tahamml edilebtlir bir ekonomiyi yrtmenin en eski ve en baarl biimlerinde
hep i bandadr." (1980, 169)
2. Bookchin'in "idealizm" (btnselcilik) anlay ile Capra'nn propagandasn
"yeni bir dnyann yap talar" arasndaki benzerlikler apak ortadadr.
Capra'da yeni dnya tablosu da bilimlerden tretilmitir. "Kendini dayatan ve bir-

yapt

282

birini tamamlayan eilimlerin bamllklar"n, "kendi kendini rgtleyip dzenleme" ve "hiyerarik olmayan rgtlenme biimlerini Capra, doann her yerinde
kefetmi olduundan emin grnmektedir. Tpk Bookchin gibi o da bu bulgulardan, bunlarn "hayatn temel zellikleri" hatta "evrenin ilkesel bir karakteristii"
olduklar sonucunu kartr. (1983, 316) Hayatn bu "temel zelliklerine" insan
toplumu da kendini kapal tutamaz; dolaysyla gerektii gibi organize olmas zorunludur. Burada da yle olduu varsaylan bir durumdan, doal durumdan yola
klarak toplumun da yle olmas gerektii sonucuna varlmaktadr. Ancak
Capra'nn toplumsal-siyasal ve ekonomik talepleri oldukaa zayf kalmaktadr.
Capra hayatn kendi kendini rgtleyip dzenleme, merkeziyeti olmama gibi
zellikleri bulunduunu ileri srdkten sonra ve bunlar inatla savunduktan
sonra bir radikal olma kukusunu uyandrmadan ayn zellikleri insan toplumu
iin de talep etmeliydi.
3. "Dialeldik der Natur (1975; Doanm Diyalektii ev. A. Gelen, Sol Y., 1991)
ve Anti-Dhring'te (ev.: K. Somer, Sol Y., 1977) dile getirdii kadaryla Engels'in bilgi kuram alanndaki dnce ve anlaylar da saf bir gerekiliin s
nrlarn aamamaktadrlar. Lenin'in Materialismus und Empiriokritizismus (1975;
Materyalizm ve Ampiriyokritisizm, s. 14, ev. Sevim Belli, Sol Y., 1988) kitab
Hegel'in "Wissenschaft der Logik (Mantk Bilimi, ev. A. Yardm, i. de Y., 1991 )"
almasn zetleyen yazlar bu anlay srdrrler. Lenin ve Hegel doann
znde diyalektik olduunu ve insan dncesinin bunu yanstmaktan baka bir
ey yapmadn sylerler. Yani dnce (dtan) doay diyalektik bir dzene
sokmamakta, doann kendisi diyalektik olma zellii tamaktadr.
4. Bookchin radikal bir sosyal ekoloji tasarmyla, doay, biz insanlarn doal
dnya ve evrim konusunda gelitiregeldiimiz geleneksel tarzdaki o korkun
tablonun elinden "kurtarmay" amalar. Dinsel kurtulua, huzura kavuma olay
na benzeyen bu "kurtulu"u gerekletirebiirnek iin Bookchin doa tarihini stilize ederek, onu bir tr ekaanari aamasnda mukaddes sona ulaacak olan eskatolojik bir kutsal olaylar tarihine dntrr. Tarihsel dinlerdeki yahudihristiyan mitosunu andran bir gelimeyle insanlar, nce birbirleri sonra da doa
zerinde tahakkm kurunca, "hiyerarik olarak yaplanmam toplumun" cennetinden kovulmulardr.
Bookchin kendi doa anlayn geleneksel anlayn karsna, yeni bir doa anlayna ulamak amacyla kartmak, bylece geleneksel doa anlayn greceletiren eletirel bir ierik elde etmek yerine, doann "kendinden" tretildiini
dnd kendi doa anlayn ylece yeni bir ekolojik hakikat olarak gelenekselin yerine geirmeye alt iin, bu eletirel ilev de yok olup gidiyor. Buradan da kendi btnselci doa tablosunu tretiyor. Daha nce de yorumladmz
gibi, Bookchin'in doaya bilgi kuram cephesinden yapt mdahale, bizzat
eletirdii geleneksel-tahakkmc zihniyeti ele vermektedir.
5. Aadaki aklamalar belli bal baz tutumlarn tartlmasyla snrl kalmak
zorunda olduklakndan, burada evreci etik konusundaki toplumsal politika a
sndan nemli kimi tartmalara dikkati ekmekle yetinmek istiyoruz.

283

Birnbacher, D; ((der.) kologie und Etnik, 1980; Sachsse, H., kologische

Philosophie. Natur-Technik-Gesellschaft, 1984; Jonas H., Das Prinzip Verantwortung. Versuch einer E:thik tr die technologische Zivilation, 1984; Bhme,
G., Schramm, E. (der.) Soziale Naturwissensichaft. Wege zu einer Erweiterung
der kologie, 1985.
6. ilahiyatlar, doa karsnda insanmerkezci anlaya dayal olmayan ykmllk gerekeleri ileri srmekte pek glk ekmaseler gerekir. (Rocker, 1980)
Dnr Sachse devrim srecini, organik hayatn zel bir yaama gcnn
eseri olduu yolundaki dirimselci yorumla ele alr, ve iinde "bir varolma itkisi"nin davurduunu dnd bu sreten [doann] deerini tretmeye al
r. "Olmak", olmamak durumuna gre, ondan daha deerli olduu iin "bu varolma itkisi" yaama iradesi olarak btn bir doaya yansr; dolaysyla bu deer
[varolma durumu] herkesi balayc [ve ykmllk getiren] bir deer olarak anlalmaldr. (1984, 34) Bu konuda daha ciddiye alnmas gereken kii, "eylem
retisinden, yani etikten teye geip, varolma retisine, yani metafizie" dayanmak iin, geleneksel insanmerkezci etie ilikin dncelerimizin deitiril
mesini zorunlu gren Jonas'tr. (1984, 30)
7. Landauar'in polemii, materyalist tarih anlaynn, dneminde yaygn olan [mekanisti] yorumuna bir tepki olarak anlalabilir. Ancak Marx ve Engels'in
(Lenin'de daha da netleir bu) en bata "yanstma kuram"nn ve "varlk-bilin
kavramlar"nn sz konusu olduu yerde, diyalektik olmayan, mekanist anlaya
yakn den bir yorum ortaya koyduklarn da anmsatmakta yarar var. (Cantzen
1984,a) Landauar'in Marksizme ynelttii eletiriler de, yle sanyorum ki, yle
alayc imalarla yantfanp hafife alnmaya elverili deillerdir. Ne Landauer'in, diyalektik olmayan Marx yorumuyla Marx'n yaptarn birbirine kartrd, ne de, "Komnist Manifestd'sunu tanyp da "Kapitaf'dan bihaber kald savlaryla bu eleti
rilerin geitirilmesi mmkn deildir.
8. Doadaki karmak etkileim sreleri de, hiyerarik bir aklama modeline
pekala uygun derler. Fraser-Darling (1980) szgelimi, insan biyolojik adan
bir aristokrat olarak kabul eder; nk insan bir beslenme zincirinin en st ucundan durmakta ve doal evresini kendi ihtiyalarna gre rgtfemektedir. Ksa
cas Fraser-Darling modelinde insan, doann aristokratdr; ve bu konumuyla
gene de doann hizmetkar olarak almas gerekmektedir. Hiyerarik olmayan
ekolojik aklama modellerinin arasnda bu aklama modelinin yeri yoktur.
9. ingiliz pragmatik anarizminin temsilcilerinden biri olan Colin W ard (1981)
"Ahenk ve eitlilik" balkl yazsnda bu dnceleri ele alr, ve Kropotkin'in
toplum topyasn hem modern beyin fizyolojisiyle, hem de etnolojik bilgilerle ve
sibernetik modellerle ilintilemeye alr. Ward, Kropotkin'in szn ettii a gibi
yaplam karmak sistemin karmak ve yksek dzeyde teknolojilemi toplurnlara en uygun rgtlenme biimi olduunu ispatlamak ister. Ward'a gre sibernetikiler, hiyerarik, merkezci ynetime ve idare etme mekanizmaianna kardrlar; Etneloglar ise Afrika'daki klan topluluklarnda grlen ams ilikilerin,
merkezi ve hiyerarik rgtlenme biimlerini gereksiz kldklarn ispatlamlardr.

284

"Bylece gerek etnolojik, gerekse sibernetik kuram, Kropotkin'in hkmetsiz, ynetimsiz bir toplumda, glerin ve etkilerin eitlilii arasndaki dengenin srekli
gel-gitlerinden ahengin tredii yolundaki kuramn desteklemektedirler. Bu da
birbirine rlm bir ebekesel yapda ifadesini bulur ... " (1981, 95)

VII. BLMN DiPNOTLARI

1. Bu okboyutlu dntrme stratejileri, bir btn olarak ele alnmam olmalarna karn, biz anarist kurarnlar iinde yaptmz ayklamalarla onlar biraraya
getirip yeniden kurgulamak durumundayz.
2. okbiimli, okboyutlu bir toplumsal dnmn, toplumun ksmi alanlarn
btnletirici bir tasarm olarak modelletirilmesi dncelerine Viimar'n "Strategien der Demokratisierung' (1973) almasnda rastlyoruz. Demokratikletirme
bir yandan egemenliin devrimle ele geirilmesini hedefleyen tekboyutlu, cepheci bir stratejiye, te yandan da sistemi "dengeleyip salamlatrc" reform abalarna kar ynde yer alr. "Demokratikletirme, demokratik temel ilkelerin, toplumun btn alanlarnda hayata geirilmesidir; demokrasi burada toplumun
btnn kapsayan bir sretir. yleyse demokrasi; "hedefleri, otoriter tahakkmc yaplar, tabandan [alttan] balayarak bir tahakkm denetimiyle, ayrca
toplumun katlmyla ve ibirliiyle, mmkn olan yerlerde de serbest katlm ve
belirlemeyle nlemek olan etkinliklerin" st balnn addr. (1973, 21) Bu demokratikletirme stratejisi, eko-sosyalizm proje grubu adna (Vilmar/Scherer
1984) bir devletilik eletirisiyle ve ekolojik amalarn belirlenmesiyle tamamlanmtr. Vilmar/Runge'nin "Au! dem Weg zur Selbsthi/fegesel/schaft?' (1986) almasnda toplumun dntrlmesi, okboyutlu, alanlar btnletirici ve ok
cephali bir strateji olarak dnlmtr, ama tahakkmclk eletirisinde kullanlan demokrasi perspektifi, "kendi kendini ynetme" konusunda olduu kadar
kararl ve belirgin bir ekilde ne kmaz.
Anarizme bal zgrlk perspektifler, salt birlikte belirlemeyi ve demokratiklemeyi deil, dorudan kendi kendini ynetme ve belirleme mekanizmalar
n harekete geirmeyi hedeflerler. "Parlamentonun denetlendii demokratik merkeziyetilik anlaynn" anlam ve nemi, anarizmin devlet ve merkeziyetilik
olgularna ynelttii eletiri araclyla greceletirilmelidir. (Vilmar 1973, 258)
zgrlk perspektiflerde devletin toplumsallatrlmasnn yan sra, merkeziyeti-devleti yetki ve imtiyazlarn geriletilmesiyle bir devletsizletirme srecinin
balatlmas sz konusudur. Btn bunlar bir yana, "sistemi deitirici devrimci
bir reform hareketine" ve birok anaristin umut balad romantik-devrimci devirme tasarmiarna alternatif olabilecek gibi grnmektedir. Marksistlerin alternatif stratejilerinin zgrlk perspektiflerle badatrlmas kesinlikle olanakszdr.

3. Rocker'e gre (1980, 112) ispanya i sava srasnda anarko-sendikalistler,

yelerini, dll bir yarma erevesi iinde deerlendirmek ve gerektiinde yaynlamak zere tasarmlarn, somut topyalarn ve toplum modellerini projeler-

285

dirmeye armtr.
4. Devrimi bir anda gerekleecek ve her eyi bir rpda halledecek ve deiti
recek bir olay gibi alglayan ve kitlenin yeni bir yaplandrma hareketini kendiliinden omuzlayacandan emin olan anaristler, topyalarda, toplum taslaklarnda byle btnsel bir devrimin nn kesici bir etmen grrler. Bakunin yle
der: "Gelecekle iliniili tm gevezelikler balanmaz birer hatadrlar, nk salt
ykmay nlerler ve devrimin seyrini engellerler." (Aktaran Zenker 1979, 106).
Most da baka bir ynden gelecee ilikin btn laflar anlamsz bulur,
nk devrimden sonra insanlarn duygu ve dnceleri tamamen deiecektir:
"ierideki kuaklara kadar gitmemize bile gerek yok; bugnk toplumun zemininde bym olan insanlar bile, sosyal ilikilerin dnm tamamlandktan
sonra, bambaka olacaklardr." (Most 1978 a, 15)
5. "Sabrl" devleti sosyalistlerin, anarist Grave'in sk sk alntladklar, bylelikle de anarisilerin devrim konusundaki sabrszilkiarn belgelerneyi amaladkla
r szlerini burada vermek istiyoruz: "Birka yzyl daha yaayacak olsaydk birka yzylmz bar reform denemelerine adayabilirdik. Ama herhalde
mrmzn yllar sayl olduundan ve gemiin deneyimleri, insanlarn bu trden deneyferre binlerce yl yitirdiklerini bize rettiinden, yeniden ina etmek
amacyla reformlarla dzeltmek yerine yepyeni planlar dorultusunda nce her
eyi alaa etmek istiyoruz." (Grave'den aktaran 1980, 95)

286

ANARZMN )3ApCA pNRLERNN

KISAYAAM

OYKULERI

MICHAIL BAKUNIN (1814-1876): Kolektifi anarizmin kurucusu.

Bir Rus soylusudur. Askeri kariyerini yanda brakm, zellikle Dresden'de, 1848 devrim hareketlerine katlmtr. lme mahkum edilmi, cezas mr boyu hapse evrilmi, ar rejimine teslim edilmi, Sibirya'ya srlm, Japonya ve Amerika zerinden Bat Avrupa'ya gemitir. I.
Enternasyonal'in anti-otoriter kanadnn kuruluuna katlm, Marx ve Engels'e kar kmtr. eitli gizli rgtlerin kuruculuunu yapm, yalnz
ve soyutlanm bir insan olarak 1.7.1876'da Bem'de lmtr.
EMMA GOLDMAN (1869-1940): Komnist bir anarizmin savunucusu.
Feminist. Antimilitarist.
Rus, Yahudi-burjuva kkenli. 1886'da ABD'ye g etmi, tekstil sanayiinde iilik yapm, grevler rgtlemi, anarist dergiler kartmtr.
Basn suu iledii ve doum kontrol konusunda propagandalar yapt
iin birka kez cezaevine girip kmtr. 1919'da Rusya'ya geri yollanm,
Rusya'da sosyal devrimcilerin ve anaristielin izlenip dlanmasn,
Lenin'in devlet sosyalizmini eletirmi, 1921 'de spanya devrimci hareketinde grevlendirilmitir.
PETER KROPOTKIN (1842-1921): Korunc ve komnist anarizmin
nder temsilcisi.
Rus soylusu. arn saraynda hizmetkarlk yapm, askerlii denemi,
matematik ve doabilim renimi grmtr. mr boyu corafyac olarak
aratrmalar yapm, sk sk Sibirya'ya gitmitir. i semtlerindeki devrimci hareketlerde ajitatrlk yapnca hapse atlm, 1876'da svire'ye kamtr. nce Fransa'da yaam, hapis cezasna arptrlm, ardndan ngil
tere'ye gemitir. Anarist dergiler kartm, insan ve hayvaniann sosyal
davranlar zerinde incelemeler yapm, 19 I 7' de Rusya 'ya dnm,
Lenin'i, devrimi devletletirmekle sulam, 1921 'de Moskova yaknlarn
da lmtr.
GUSTAV LANDAUER (1870-1919): Kooperatifi-konseyci bir sosyalizmin ve anarizmin savunucusudur.
Liberal burjuva Alman Yahudisidir. Alman filolojisi ve felsefe reni
mi yapmtr. Sosyalist adl derginin yaz ileri mdr. Gazeteci. Yazar ve
287

evirmen. Dil felsefesi, mistik dnce, Shakespeare ve Alman edebiyat

aratrma ve incelemeleri. Mhsam ile birlikte Sosyalist Birlik'i kurmu,
Mnih Konseyler Cumhuriyeti 'nde halk aydnlatc vekil olarak yer alm,
kardevrimin askerlerince 2.5.1919 'da ldrlmtr.
ERRCO MALATEST A (1853-1932): Komnist anarist. Anarist! erin
devrimci sendika rgtlerine girmelerini savunmutur.
Tp renimini yanda kesmitir. talya'daki yerel ayaklanmalara katl
m, Gney Amerika'da kalm, tamirci olarak alm, anarist dergiler
kartm, bu dergilerde alm, 1920'de talya'da fabrika igallerinde yer
almtr. 1932' de talya' da lmtr.

JOHN MOST (1846-1906): Komnist anarizmin savunucusudur.

Evlilik d bir ii ocuu olarak domutur. Mcellitlik renimi grmtr. Sosyal demokratlardan milletvekili seilmi; ii gazetelerinde redaktrlk yapmtr. Basn suundan tr sk sk cezaevine girmi,
1880'de Sosyal Demokrat Parti'den kovulmutur. Londra'da mlteci olarak
kalm, 1883'ten itibaren anarizmi benimsemitir. Amerika'ya g etmi,
lm tarihi olan 1906 ylna kadar zgrlk adl dergi yi kartmtr.
ERCH MHSAM ( 1878- 1934): Komnist anarist ve konsey dncesi
nin savunucusu.
Yahudi burjuva kkenlidir. nceleri bohem bir hayat srmtr. Yazarlk yapm, birok dergi kartmtr. Landauer ile birlikte Sosyalist Birlik'i
kurmu, Mnih Konsey Cumhuriyeti'ne katlmtr. 1933'te Nazilerce tutuklanm, 1934 'te ldrlm tr.
PERRE JOSEPH PROUDHON (1809-1865): 19. yzyl Fransa'snn nde
gelen sosyalistlerinden biri. Mutualist ve federalis anarizmin kurucusu.
Krsal kkburjuva kkenlidir. Yazarlk yapm, 1842'de "Mlkiyet
Nedir?" yazsyla bir anda ne kavumutur. l848'de Paris'te devrim hareketine katlm, milletvekili aday olmu, basn sulanndan tr hapse atl
m, 1849'da bir m~adele bankas kurmu, yaynclk yapmtr.

MAX STRNER (Kaspar Schmidt) (1806-1859): Anarist bir bireyciliin

savunucusu.
Kk burjuva kkenli. Berlin'de Schleiermacher ve Hegel'den dersler
alm, Hegel ve Feuerbach' eletirmi, ara sra Marx ve Engels'in de katl
dklar "Bamszlar" grubu iinde yer alm; evirmen ve gazeteci olarak
almtr.

288

KAYNAKA
Buradaki kaynaka sadece kendilerinden alnt yaplm ya da aklamalar blmnde
ad geen kiileri almtr, dolaysyla anarist literatrn eksiksiz bir tantmn amalamamaktadr. Bu konuda mevcut literatr ve bu literatr zerince yazlm Almanca
metinler ise burada belirtilmilerdir. Kaynak yaptlarn ka bask yaptklar da belirtilmemitir.

Amery, C. (1980) Natur als Politik. Die kologische Chance des Menschen, Reinbek
Anweiler, O. (1958) Ratebewegung in RuBiand 1905-1921, Leiden [Rusya'da Sovyetler/1905-1921, ev.: Temel Keolu, Ayrnt Y, 1990)
Arschinoff, P. (197 4) Geschichte der Machno-Bewcgung (1918- 92 ) Berlin
Bahro, R. (1979) Die Altemative. Zur Kritik des real existierenden Sozialismus, Frankfurt
- ( 1985) Kommune wage n! Zehn Thesen ber die Richlung der soziaen Atemative,
in: Opielka, M. (Hg.), Die kosoziale Frage. Entwrfe zum Sozialstaat, S. IOO-06,
Frankfurt
Bakunin, M. (1975) Gesammete Werke Bd. I-III, Berlin
- (1977) Sozial-politischer Briefwechsel, Dragomanaw, M. (Hg.) Berlin
- (1979) Staatlichkeit und Anarchie, Stuke, H. (Hg.), Frankfurt, Berlin, Wien [Devlet
ve Anari, ev.: Alev Trker, Kavram Y., 1991]
-- (1980) Gewalt fr den Krper, Verrat fr die Seele, Berlin
- (o.J.) Gott und der Staat, Bremen
Bartsch, G. (1972) Anarchismus in Deutschand, Bd. 1945-1965, Hannover
- (1973) Anarchismus in Deutschland Bd. 2/3 1965-73 Hannover
- (1974) Schulen und Praxis des Anarchismus, Troisdorf
- (1983) Proudhon oder Marx? in Die Freie GesellschaftNr. 8 (1983) S. 23-34
Bauer, I. (Hg.) (1977) Marx-Engels. ber Anarchismus. Berlin (DDR)
Bannour, W. (1974) Bakunin. in: Chiitelet, F. (Hg.). Geschichte der Philosophie Bd. 5,
S. 243-251, Frankfurt, Berlin, Wien
Bayer, O. (1978) Die argentinischen Anarchisten. in: Unter dem P.flaster liegt der
Strand Bd. 5, S. 155-195
Beauvoir, S. de (1981) Das andere Geschlecht. S'itte und Sexus der Frau, Reinbek
[Kadn I-II-III, ev. Bertan Onaran, Payel Y., !986]
Bemecker, W.L. (Hg.) (1980) Kollektivismus und Freiheit. Quellen zur Geschichte der
Sozialen Revolution in Spanien (1936-1939) Mnchen
Bigler, R.R. (1963) Der ibertare Soziaismus in der Westschweiz. Kln
Bimbach, D.(l980) Sind wir ftir die Natur veranwortlich? in: Ders. (Hg.), kologie und
Ethik. S. 103-139, Stuttgart
Bimbacher, D. (Hg.) (1980 a) kologie und Ethik, Stuttgart
Blankertz, S. (1980) Tolstois Beitrag zur Theorie und Praxis anarchistischer Padagogik,
in: Tolstoi. L. N., Die Schule von Ja~naja Poljana, Wetzlar, S. 5-18
- (1983) Kritischerpragmatismus. Zur Soziologie Paul Goodians. Wetzlar
Bloch, E. (1977) Das Prinzip Hoffnung Bd. I-III. Frankfurt.
Bhme. G./Grebe. J. ( 1985) Soziale Naturwissenschaft-ber die wissenschaftliche
Bearbeitung des Stoffwechsels Mensch-Natur, in: Bhme, G./Schramm, E., Soziale
F1 9/Daha Az Devlet Daha ok Toplum

289

Naturwissenschaft. Wege zu einer Erweiterung der kologie, Frankfurt, S. 9-42

Bllme, G./Schramm, E. (1985) Vorwort zu: Soziae Naturwissenschaft. Wege zu einer
Erweiterung der koogie. S. 5-15
Bookchin, M. (974) Unwelt und Gesellschaft. Hamburg
- ( 975) Fr e ine befreiende kologie. in: Unter dem Pjlaster liegt der Srand Bd. 2,
S.59-ll5
- (1977) Die Formen der Freiheit. Aufsatze ber kologie und Anarchismus, Asslar
-Werdorf
- ( 1980) H r zu, Marxist, in: Unter dem Pjlaster liegt der Srand Bd.!. S. 49-109
- ( 1981) Hierarchie und Herrschaft, Berlin
- (1982) Natur und BewuBtsein, Wilnsdorf-Anzhausen
- (1985) Die kologie der Freiheit, Wir brauchen keine Hierarchien, Weinheim und
Basel
- (1985 a) Was is radikale soziale kologie? Von Herrschaftsdenken zur Ethik der
Freiheit-Notwendige Wandlungen unseres Naturbildes, in: Kommune 1011985, S.
47-56
- (1985 b) Thesen zum Iibertiiren Kommunalismus, in: S<:hwarzer Faden 3/85, S. 1522
Borries, A. v.IBrandies, I. (1970) Anarchismus. Theorie/Kritik/Utopie, Frankfurt
Botz, G..a. (1977) Im Sehatten der Arbeiterbewegung. Zur Geschichte des Anarchismus in sterreich und Deutschland, Wien
Braunmhl, E.v. (2981) Zeit fir Kinder. Theorie und Praxis von Kinderfeindlichkeit,
Kinderfreundlichkeit und Kinderschutz, Frankfurt
- (1983) Antipadagogik. Studien zur Abschaffung der Erziehung, Weinheim und
Basel
- (1984) Jede Erziehung ist Staatserhaltend! in: Schwarzer Faden 2/84
Brupbacher, F. (1976) Marx und Bakunin, Berlin
Buber, M. (1950) Pfade in Utopia, Heidelberg
- ( 1952) Zwischen Gesellschaft und Staat, Heidelberg
Camus, A. (1969) Der Mensch in der Revolte, Reinbek [Bakaldran nsan, ev.:
Tahsin Ycel, Verso Y. 1990}
Cantzen, R. (1983) Wiederaneignung verschtteter anarchistischer Theorieeemente
analysiert im Bick auf altemative Gesellschaftskonzepte der Gegenwart (unverffentlichte Diplomarbeit am Fachbereich s der FU Berlin)
- (1984) Freiheit unter saurem Regen. berlegungen zu einem libertiir-kologischen
Gesellschaftskonzept, Berlin
- (1984 a) Geschichtsdeterminisus ader Utopie - Zur Kritik des marxistischen Ges
chichtsdeterminismus, in:Scherer, K.-J./Vilmar, F. (Hg.) Projectgruppe Ein Altematives Sozialisnuskonzept: Perspektiven des kosoziaismus, Berlin, S. 374-39 l
- ( 1984 b) Libertarer Sozialismus-das Schwarze Schaf der Sozial isisehen Farnilie Rekonstruktion des Anarchistischen Gesellschafsbegriffs lm Blick Auf den Demokratisehen Sozialismus. in: Perspektiven des Demokratisehen Sozialismus 3/84, S. 3039
- (1984 c) Libertares zur Grndungserkarung der koibartiiren, in: Kommune 7/
1984, s. 29-34
Capra, F. (!983) Wendezeit. Bausteine fr ein neues Weltbild. Mnchen, Basel, Wien
[Yeni Bir Dnce, ev. Mustafa Armaan, Aa Y., 1992}

290

Cater, A. (1979) Die politische Theorie des Anarchismus. Berlin

Cattepoel, J. (1979) Der Anarchismus. M nehen
Chardin, T de (1963) Die Zukunft des Menschen. Olten
- (1966) Die menschliche Energie, Olten
Chesler, P. (1977) Frauen-das verrckte Geschelecht? Reinbek
Come, A. (1974) Die Soziologie (Auszug) Blaschke, F. (Hg,), Stuttgart
Crombie, A. C (1977) Von Augusinus his Galilei. Die Emanzipation der Naturwissenschaft, Mnchen

Davis. E. G. ( 1977) Am Anfang w ar die Frau. M nehen

Dejaque, J. (1980) Utopie der Barrikaden, Bruns, T (Hg.). Berlin
Dericum, C (1980) Absage an die Gewalt- Die ldee des Anarchismus in: Unter dem
Pjlaster liegt der Strand Bd. 1, S. 36-48
Deuerlein, E. (1972) Fderalismus, M nehen
Dressen, W. (1969) Gegen Narismus und Volkstmelei, in: Kursbuch 19 (1969), SA-46
Duyn, R v, (1971) Die Botschaft eines Weisen Heinzelmannchens. Das politische Konzept der Kabouter, Wuppertal
Ehrlich, C (1982) Sozialismus, Anarclismus und Ferninismus, in: Anarcha-Feninismus,,
Berlin, S. 71-116
Engels, F (1975) Dialektik der Natur, in: MEW Bd. 20, Berlin (DDR) S. 307-707 [Doann Diyalektii, ev.: Arif Gelen, Sol-Onur Y., 1991J
(1975) Herm Eugen Dhrings Umwillzung der Wissenschaft, in: MEW, Bd. 20,
Berlin (DDR), S. 5-304 [Anti-Dhring, ev. Kenan Somer, Sol Y., 19771
- (1976) Ludwig Feuerbach und der Ausgang der klassischen dentsehen Philosophie,
Berlin (DDR) [Feuerbach ve Klasik Alman Felsefesinin Sonu, ev.: C. Karakaya,
Sosyal Y 1978)
- ( 1979) Die Entwicklung des Sozialisrnus von der Utopic zur Wissenschaft, Berlin (DDR)
[topik Sosyalizm ve Bilimsel Sosyalizm, ev.: mer nalan, Sol-Onur Y, 1978)
Eltzbacher, P. (!900) Der Anarchismus, Berlin
Enzensberger, H. M. (1981) Der kurze Sommer der Anarchie. Buenaventura Durruttis
Leben und Tod, Frankfurt [Anarinin Ksa Yaz, ev.: Mehmet A, Aynnt Y.
1993]
Eppler, E. (1979) Ende oderWende, Mnchen
- (1981) Wege aus der Gefalr, Reinbek
- (Hg.) Grundwerte fr cin neues Godesberger Programn. Texte der GrundwerteKommission der SPD, Reinbek
Fabbri, L (1977) Malatesta- Leben und Werk, in: Wehr, EJKramer, B., Errico Malatesta,
Gesammelte Schrifen Bd. 1, S. 7-101, Berlin
Faure, S. (1980) Erziehung-Freiheit oder Monopol, in: Ahrens, H. u. a. Tu was du
willst. Anarchismus. Grundlagentexte zur Theorie und Praxis. Berlin S. 19-12
Ferrer, F. (1982) ber Erziehung, in: Archer. W. u. a. Francisko Ferrer. ber den Begrnder der Modemen Schule, Wilnsdorf-Anzahusen. S. 126-150
Feyerabend, P. (1977) Wider den Methodenzwang. Skizze einer anarchistischen Erkenntnistheorie, Frankfurt [Yiiteme Kar, ev.: dris ahin, Aynnt Y., 1994)
- (1980) Thesen zum Anarchismus, in: Unter dem P}laster liegt der Strand Bd. L
S. 127-133

291

(1981) Erkenntnis fr freie Menschen, Frankfurt [zgr Bir Toplumda Bilim, ev.:
Ahmet Kardam, Ayrnt Y., 1991]
- ( 1981 a) ber die Methode. Ein Dialog, in: Unter dem P.flaster /iegt der Stand Bd. 3.
S. 99-160
- (!981 b) Experten einer freien Gesellschaft in: Unter dem Pjlaster !iegt der Strand
Bd. 3. S. ll-35
Firestone, S.(l975) Frauenbefreiung und sexuelle Revolution, Frankfurt
Aechtheim,O. K. (1980) der kosozialismus und die Hoffnung auf den neuen Menschen, in: Frank.furter Rundschau, 20.9.1980
Fourier, C. ( 1966) Theorie der vi er Bewegungen, Lenk, E. (Hg.). Frankfurt
- (1968) ber Liebe und Ehe, in: Der Frhsozialismus. Quellentexte, Ramm,T. (Hg),
Stuttgart, S.l59-198
- ( 1978) Aus der neuen Liebeswelt, Berlin
Frazer-Darling,F. (1980) Die Verantwortung des Menschen fr seine Umwe1t,in: Birnbacher, D. (Hg.), ko1ogie und Ethik, Stuttgart, S. 9-19
Frei, B. (1971) Die anarchistische Utopie, Frankfurt
Freud, S. (I 974) Das Unbehagen an der Kultur, in: Mitscherlich, A. u. a. (Hg.) Studienausgabe Bd. IX, Frankfurt, S. 191-270
Friedman, Y. (1978) Machbare Utopien. Absage an die giingigen Zukunftsmodelle,
Frankfurt
Fromm, E. (1980) Haben oder Sein. Die seelisehen Grundlagen einer neuen Gesellschaft,
Mnchen [Sahip Olmak ya da Olmak, ev.: Aydn Antan, Artan Yay., 1991]
- (1981) Die Revolution der Hoffnung. Fr eine Humanisierung der Technik, Frankfurt, Berlin, Wien [Umut Devrimi, ev.: ernsa Yein, Paye1 Yay., 1990]
Garaudy, R. (1974) Die Alternative. Ein neues Modeli der Gesellschaftjenseits von Kapitalismus und Kommunalismus, Reinbek
Gizycki, H. v. (1983) Arche Noah'84. Zur Sozialpsycho1ogie gelebter Utopien, Frankfurt
Goergens, L. (1980) Beispiele zeitgenssischer Ansiitze altemativer konomie in der
nordamerikanischen community-Bewegung, in: Peters, J. (Hg.), Die Geschichte der
alternativen Projeete von 1800 bis 1975, S. 159-206
Godwin, W. (1978) ber die politische Gerechtigkeit (Textauswahl), Berlin
Goldman, E. (1972) Minderbeiten weisen den Weg, in: Oberliinder, E. (Hg.), Der Anarchismus, Olten, S. 180-210
- (1977) Frauen in der Revulation Bd. 2 Emma Goldrnan, Berlin
- (1978) Gelebtes Leben Bd. 1-3, Berlin
Goodman, P. (1978) Anarchistisches Manifest, Miinster/Wetzlar
Gorz,A. (1980) Abschied vom Proletariat, Frankfurt [Elveda Proletarya, ev. Hlya
Tufan, Afa Y., 1986]
- ( 1980 a) kologie und Freiheit, Reinbek
- (1983) Wege ins Paradies , Berlin [Cennetin Yollar, ev.: Turhan llgaz, Afa Yay.
1985]
Gruhl, H. (1978) Ein Planet wird geplndert. Frankfurt
Guerin, D. (1975) Anarchismus und Marxismus, Frankfurt
- ( 1978) Anarchismus, Begriff und Praxis, Frankfurt
Hahermas, J. (1977) Erkenntnis und lnterresse, Frankfurt

292

Haeckel. E. (1984) Exolutionsbiologie und kologie, in: Schrann, E. Hg. Ausgewahlte

Texe zur Entwicklung kologischen Denkes, von Begi der Neuzeit bis zum
"Club ofRone" 1971, Frankfurt
Haich,W. (1969) Zur Kritik der revolutioniiren Ungeduld, in: Kursbueh 19 S. 71-150
Harich,W. (1975) Kommunismus ohne Waschstum. Babeuf und der "Club of
Rome" Reinbek
Hegel, G. W. F. (1976) Philosophie der Geschiehte. Frankfurt [Hukuk Felsefesi, ev.
Cenap Karakaya, Sosyal Y., 1991]
Heisenberg, W. (1955) Das Naturbild der heutigen Physik. Hamburg
Heintz, P. (1951) Anarehismus und Gegenwart, Zrich
Heintz, P. (1956) Die Autoritatsproblematik bei Proudhon, Kln
Helms, H. G. (1966) Die ldeologie der anonymen Gesellschaft. Max Stimers "Einziger'"
und der Fortsehritt des demokratisehen Selbstwusstseins von Vorniirz bis zur Bundesrepublik, Kln
Huber, J. (1979) Anders arbetien - anders wirtschaften. Die Zukunft zwisehen Dienst und Dualwirtsehaft, in: Ders. (Hg.). Anders arbetien - anders wirtschaften. Dualwirtschaft us w., Frankfurt 1979, S.17 -35
- (1980) Systembegrenzung und Lebensneugestaltung - berwindung - der Arbeitslosigkeit durch soziale und technisehe Innovation, in: Peters, J. (Hg.). Die Geschichte
altemativer Projektc von 1800-1975. Berlin. S. 321-356
- (1981) Der Sozialstaat an den Grenzen des Wachstums, in: Aus Politik und Zeitgeschichte (3.1.1981), S. 3-15
- ( 1982) Die verlorene Unschuld der kologie, Frankfurt
Illich, I. (1978) Entschulung der Gesellschaft. Entwurf eines demokratisehen Bildungssystems, Reinbek [Okulsuz Toplum, ev.: T. Bedirhan stn, Verso Y., 1985]
- ( 1980) Selbstbegrenzung, Reinbek
- Fortsehrittsmythen, Reinbek
- (1984) Schulen helfen nicht. Uber das mythenbildende Ritual der Industriegesellsehaft
lngelhart, R. (1979) Lebensqualitat; Eine Generationenfrage, in: Psyclo/ogie leute, 9,
1979, S. 24-29
Jakoby, H. (1985) Von den konservatien revolutiontiren Bewegungen. Neue Studien
amerikaniseher Historiker, in: Kommune 1/1985, S. 86-90
Joll, J.( 1969) Die Anarchisten, Frankfurt
Jonas, H. (1984) Da~ Prinzip Verantwortung. Versucheiner Ethik fr die technologisehe Zivilisation, Frankfurt.
Jungk, R. (1973) Der Jahrtausendmensch. Mnehen, Gtersloh, Wien
- (1977) Der Atomstaat. Vom Fortsehritt in die Unnenschlichkeit, Reinbek
Kalz, W. (1967) Gustav Landauer und die Revolutionszeit Kultursozialist, und Anarchist, Meisenheim a;n Glan
Kan, I. (1980) Anthropologie in pragnatischer Absicht, in: Weischedel, W. (Hg.),
Schriften zur Anthropologie, Gesehichtsphilosophie, Politik und fltidagogik 2. Werkausgabe Bd. XII. Frankfurt. S. 395-690
Klemm, U. (1984 a) Anarehistische Padagogik ber den Zusammenhang von Lernen
und Freiheit in der Bildungskonzeption Leo Tolstois, Siegen-Eiserfeld

293

Die libetre Reformpdagogik und ihre Rezeption in der Dentsehen Padagogik,

Reutlingen
Komegger, P. (1982), Der Aarchisnus und seine Verbindung zun Feminisnus, in:
Anarcha-Femiismus, Berlin. S. 21-70
Korczak, D. (198]) Rckkehr in die Gemeinschaft. Kleine Netze: Berichte ber Wohnsiedlungen, Frankfurt
Kramer-Bodoni, R. (1970) Anarchismus: Geschichte und Gegenwan einer Utopie,
Wien, Mnchen, Zrich
Kropotkin, P. (1969) Anarchistische Moral, in: Rammstedt. O. (Hg.) Anarchismus,
Kln und Opladen, S. 74-95
- (1973) Memoiren eines Revolutiontirs (gekrzte Fassung), Frankfurt
- ( 1975) Gegenseitige Hilfe in der Tier und Menschenwelt, Berlin
- (1976) Ethik, Ursprung und Entwicklung der Sitten, Berlin [Etika, ev.: Ahmet Aaolu-Tekta Aaolu, Kavram Y., 1990]
- (1976 a) Landwirtschaft, Industrie und Handwerk, Berlin
- (1977) Syndikalismus und Anarchismus, in: Rhrich, W., Syndikalismus und Anarchismus. Ein Beitrag zur Sozialgeschichte der Arbeiterbewegung. Darmstadt, S.
67-78
- (1978) Worte eines Rebellen. Aufsatzsarnnlung Bd. 1, Frankfurt
- (1980) Unterredung mit Lenin sowie andere Schriften zur russischen Revo1ution,
Hannaver
- (1983) Der Anarchisnus. Seine Philosophie/Sein Ideal, in: Ders., Der Anarchisrnus,
Siegen-Eiserfeld, 5.57-101
- (1 983 a) Komrnunisrnus und Anarchisrnus, in: Ders., Der Anarchisnus, SiegenEiserfeld, S. 102-117
-(o. J.) Der Staat. Aufsatzsarnrnlung Bd. II, Frankfurt
-(o. J.a) Die Eroberung des Brotes, o.O.
Knzli, A. (1976) Tradition und Revolution, Basel, Stuttgart
Kutzner, H.Nilmar, F. (1982) Sozialengagement. Eine Alternative zur Illusion des tatalen Yersorgungsstaates, in: Franlcfurter H~fte, 37. Jg. Heft 1/1982, S. 29-36
-

Lafargue, P. (1978) Das Recht auf Faulheit, o.O. (Tembellik Hakk, ev.: Vedat
Gnyol, Telos Yay.]
Landauer, G. (1969) Sein Lebensgang in Biefen Bd. ll, Buber, M. (Hg.) Frankfurt
- (1974) Revolution, Berlin
- (1977) Beginnen, Aufsatze ber Sozialismus, Wetzlar
- (1978) Aufruf zum Sozialismus, Wetzlar
- (1978 a) Skepsis und Mystik. Yersuche im AnschluB an Mauthners Sprachkritik,
Mnster/Wetzlar
- (1978 b) Zur Geschichte des Wortes Anarchies, in: Yaleske, H. -J (Hg.) Gustav Landauer, Enstaatlichung. Wetzlar, S. 5-!8
- (1978 c) Die Fortflihrung von Ferrers Werk, in: Yaleske, H. -J. (Hg.) Gustav Landauer, Enstaatlichung. Wetzlar, S. 39-45
Lassalle, F. (!973) Arbeiterprogramm, Stuttgart
Lenin, W. I. (1970) Ausgew.ahlte Werke Bd. I-III. Berlin (DDR)
- (1975) Materialismus und Ernpiriokritizismus (Lenin Werke Bd. 14) Berlin (DDR)
[Materyalizm ve Ampiryokritisizrn, ev.: Sevim Belli, Sol Yay., 1988]
- Konspekt zu Hegels "Wissenschaft der Logik" in: (Lenin Werke Bd. 38) Berlin

294

(DDR) S. 77-230
Leval, G. ( 1976) Das liberttire Spanien. Das konstruktive Werk der Spanisehen Revolution (1936-1939), Hamburg
Linse, U. ( 1973) Die Komnune der deutschen Jugendbewegung. Ei n Versuch zur berwindung des Klassenkampfes aus dem Geiste der brgerlichen Utopie, Mnchen
- (1974) Gustav Landauer: Der revolutionare Geist, in: Ders. (Hg.). Gustav Landauer
und die Revolutionszeit 1918-1919, Berlin, S. 5-37
- (Hg.), Zurck o Mensch zur Mutter Erde. Landkonmunen in Deutschland U-1901933
- ( 1983 a) BarfBige Propheten. Erlser der zwanziger Jahre, Berlin
- ( 1986) kopax und Anarche. Bine Geschichte der kologischen Bewegung in
Deutschland, Mnchen
Lsche, P. (1973) Problemeder Anarchismusforschung. Kritische Anmerkungen zu einigen Neuerscheinungen, in: lnternationale wissenschqfilicle Korrespondenz 19/20
(Dez.l973), S. 125-144
- (1974) Anarchismus- Versucheiner Definition und historischen Typologie in: Potilische Vierteljahresschr!f;, 15. Jg. Heft 1, S, 53-73
- ( 1977) Anarchismus, Darmstadt
Lwith, K. (1953) Weltgeschichte und Heilsgeschehen, Stuttgart
Ludz, P. C. (1972) Anarchie, Anarchisnus, Anarchist, in: Brunner, O. (Hg.), Histonsches Lexikon zur politisch-sozialen Sprache in Deutschland Bd. I, Stuttgart
Luxemburg R. (1968) Politische Schriften I-III, Flehthein, O. K. (Hg.), Frankfurt [Siyasal Yazlar (!917-1918), ev.: Zafer skl, Verso Y., 1989]
Mackay, J. H. (1978) Abrechnung, Freiburg
-Der Freiheitssucher, Freiburg
Malatesta, E. (1975) Anarchie, Berlin
- (1977) Gessammelte Schriften Bd. 1, Wehr, E./Kramer B. (Hg.), Berlin
- (1980) Gessarnmelte Schriften Bd. 2, Wehr, E./Kramer B.(Hg.), Berlin
Martin, J.J. (1980) Miiner gegen den Staat. Die Vertreter des invidualistische Anarchismus in Amerika 1827-1908, Bd. 1 und 2, Freiburg
Marx, K. (1973) Das Elend der Philosophie, Berlin (DDR)
- (1977) Das Kapital MEW, Bd. 23, Berlin (DDR) [Kapital, ev.: Alaaddin Bilgi, SolOnur Y ., 1986-1990]
Marx, K./Engels, F. (1973) Resolutionen des allgemeinen Kongresses zu Haag vom 2.
bis 7. September 1872, in: MEW, Bd.l8, S. 149-150, Berlin (DDR)
- (1976) Die Deutsche Ideologie, MEW, Bd. 3, Berlin (DDR) [Alman deolojisi,
ev.: Sevim Belli, Sol-Onur Y., 1987]
- (1980) Manifest der Konmunistischen Partei, Berlin (OOR) [Komnist Manifesto
ve Komnizmin lkeleri, ev.: Muzaffer Erdost, 1991]
Meyer, P. (1981) Das Kind und die Staatsrason oder Die Verstaatlichung der Familie,
Reinbek
Meyer, T. (Hg.) (1981) Grundwerte und Gesellschaftsreform, Frankfurt
Michel, L. (1976) Der doppelte Kampf der Frau, in: Dies. Feninismus, AnarchoFeminismus und miinliche Geschichtsscheibung. Frauen in der Revolution Bd. 1.
S. 13-16, Berlin
Mill, J./Mill, H.T.tTaylor, H. (1976) Die Hrigkeit der Frau. Texte zur Frauenet'kanzipation. Schrder, H.(Hg.), Frankfurt

295

Monatte, P./Malatesta, E. (1972) Syndikalismus- Weg oder Ziel?. in: Oberltinder, E.

(Hg.), Der Anarchismus, Olten, S. 325-346
Morris, D./Hess, K. ( 1980) Nachbarschaftshilfe, Frankfurt
Morris, W. (1981) Kunde von Nirgendwo, Reutlingen
Most, J. (1978) Memoiren, Erlebtes, Erforschtes und Erdachtes, Hannover
- (1978 a) Kommunistischer Anarchismus, Berlin
- ( 980) Die Gottespest, Nmberg
- ( 198 ) Die Eigentumsbestie, N mberg
- (o.J.) Revolutioniire Kriegswissenschaft, o. A.
Mhsam, E. (1977) Namen und Menschen. Unpolitische Erinnerungen, Berlin
- ( 98 ) Die Befreiung der Gesellschaft vom Staat
- (o.J.) Sarnnlung 898-1928
Mhlberger, A. (1979) P. J. Proudhon. Leben und Werke, Freiburg
Necaev, S. (1984) Worte an die Jugend, in: Necaev, S .. Worte an die Jugend; Bakunin,
M., Einige Worte an meine jungen Brder in RuB!and, Berlin, S. 5-28
Nettlau, M. (o.J.) Geschichte der Anarchie Bd. 1-3
- ( 1980) Gesamme1te Aufslitze Bd. I, Hannover
Oberliinder, E. (Hg.) (1972) Der Anarchismus, Olten
Orwell, G. (1975) Mein Katolonien. Bericht ber den Spanisehen Brgerkrieg, Zrich
[Katalonya'ya Selam, ev.: JlideErgder, Alan Yay., 1985]
Ostermeyer, H. (1977) Das Kind im Recht, in: Braunmhl, E. v. u. a., Die G1eichberechtigung des Kindes, Frankfurt, S. 57-110
Owen, R. (1968) Das allgemeine Gesetzbuch, in: Rarnm, T. (Hg.), Der Frhsozialismus,
Stuttgart, S. 382-389
Passmore, J. (1980) Den Unat beseitigen. berlegungen zur kologischen Mode, in:
Bimbacher, D. (Hg.), kologie und Ethik, Stuttgart 1980, S. 207-246
P1ate, R. (1978) Studie zur antiautoritiiren Arbeiterbewegung. Geschichte und Theorie
des antiautoritiiren Sozialisrnus (Diss.) Bonn
Plechanow, G. (1894) Anarchisrnus und Sozialisrnus, r. O.
Prigogine, I./Stengers, I. (1981) Dialog mit der Natur. Neue W ege Naturwissenschaftlichen Denkens, Mnchen/Zrich
Prill, M. (1926) Die Theorie des kommunistichen Anarchismus nach Peter Kropotkin

(Diss.) Berlin
Proudhon, P. J. (1963) Ausgewlihlte Texte, Rarnm, T. (Hg.). Stuttgart
- ( 1966) Philisophie der Staatskonomie oder Notwendigkeit des Elends, Bd. I und 2.
Aa!en
- (1968) System der konomischen Widersprche usw. in: Diehl, K. (Hg.). P. J. Proudhon , Abteilung 2. Band 6. Heft 3. Aalen
- (1969) Bekenntnisse eines Revolutionlirs, um zu einer Geschichtsschribung der Februarrevolotion beizutragen , Reinbek
Puder, M. (198 1) Marx und Engels als konservative Denker, in: Unter dem Pjlaster
liegt der Strand, Bd. 3, S. 171-185
Ramrnstedt, O. (969) Einleitung zu: Ders. (Hg.), Anarchismus. Grundexte zur Theorie und Praxis der Gewalt, Kln und Opladen, S. 7-28

296

Ramus, P. (1923) Die Neuschpfung der Gesellschaft durch den kommunistischen

Anarchismus, Wien
- (1927) Die Irrlehre des Marxismus im Bereich des Sozialismus und des Proletariats,
Wien und Leipzig
Read, H. (1982) Philisophie des Anarchismus, Berlin
Reclus, E. (1972) Anarchismus und Moral, in: Oberliider, E. (Hg.), Der Anarchismus,
Olten, S. 246-262
Reiche, J. (1984) kologie und Zivilisation. Der Mythos von den "Natrlichen Kreisliiufen", in: Baier, L. u. a., Die Linke neu denken, Berlin, S. 40-67
Robertson, J. (1979) Die Lebenswerte Alternative. Wegweiser fr eine andere Zukunft,
Frankfurt
Rock, M. (1980) Theologie der Natur und ihre anthropologisch-ethischen Konsequenzen, in: Birnhac her, D. (Hg.), kologie und Ethik, Stuttgart, S. 72-102
Rocker, R. (1949) Die Entscheidung des Abendlandes Bd. l und 2, Hamburg
- (1973) Prinzipienerkliirung des Syndikalismus, in: Barwich, F. u. a., Arbeiterselbstverwaltung. Riite. Syndikalismus, Berlin, S. 5-42
- (1974) Aus den Memoiren eines dentsehen Anarchisten (erheblich gekrzte Fassung), Frankfurt
- (1980) Aufsatzsammlung Bd. !und 2, Frankfurt
Rhrich, W. (1977) Revolutioniirer Syndikalismus. Ein Beitrag zur Sozialgescltichte der
Arbeiterbewegung, Darmstadt
Roemheld, L. (1977n8) Integraler Fderalismus. Ein Weg zur personalen Gruppengesellschaft Bd. 1 und 2, Frankfurt/Bem
Roller, A. (o.J.) Die direkte Aktion, Bremen
Rosanvallon, P. (1979) Fr eine Wirtschaft der Autonomie, in: Huber, J. (Hg.), Anders
arbetien- anders wirtschaften usw. Frankfurt, S. 213-229
Rossi, G. (1978) Utopie und Experiment, Berlin
Rothbard, M. N. (1985) Vom Recht gegen Eniehung, in: Baumann, u. a., Werkstattbericht Padagogik. Geschichte und Perspektiven anarchististcher Piidagogik, Grafenau, S. 38-62
Rothe, V. (1978) Der russiche Anarchismus und die Ratebewegung 1905, Frankfurt
Rousseau, J.-J. (1978) Emile oder ber die Erziehung, Paderborn
Russell, B. (1977) Wege zur Freiheit. Sozialismus, Anarchismus, Syndikalismus, Frankfurt
Sachsse, H. (1984) kologische Philosophie. Natur-Technik-Gesellschaft, Darmstadt
Salomon, G. (1920) Einleitung zu: Ders. (Hg.), Proudhon und der Sozialismus, Berlin,
S. 7-44
Saornil, L. S. (1979) Die Frauenfrage in unseren Reihen, in: Nash, M., mujures libres.
Die freien Frauen in Spanien 19361978 (Frauen in der Revolution Bd. 4) Berlin, S.
45-57
Savinkov, B. (1985) Erinnerungen eines Terroristen, Nrdlingen
Scherer, K.-J.Nilmar, F. (Hg.), Projektgruppe: Ein alternatives Sozialismuskonzept:
Perspektiven des kosozialismus, Berlin
Schibel, K. -L (1985) Das alte Recht auf die neue Gesellschaft. Zur Sozialgeschichte
der Kommune seit dem Mittelalter, Frankfurt
Schickel, J. (1969} Wu cheng-fu oder Anarchismus in China, in: Kursbuch 19 (1969),
S. 151-162

297

Schumacher, E. F. (]980) Die Rckkelr 1.un mcnscllichq MnC. Alt~.n~tivcn fiir Win
schaft und Technik, Reinbck
Schuwal, M. ( 1927) Zur Theorie des Anarchismus (Diss.), Knigsbcrg
Schwendter, R. (1979) Ja Schnecke, besteige nur den Futschi ... Zur Zukunft dcr altcrnntiven konomie, in: Huber, J. (Hg.), Anders arbetien - anders wirtschaften usw.,
Frankfurt, S. 122-130
Shell, K. L. (1973) Anarchisnus, in: Grlitz, A. (Hg.), Handlexikon zur Politikwissenschaft Bd. I, Reinbek S. 15-18
Souchy, A. (1978) Vorsicht: Anarchist! Ein Leben fiir die Freiheit. Politische Erinnerungen, Damstad und Neuwied
- ( 1979) Nacht ber Spanien. Brgerkrieg und Revolation in Spanien, Frankfurt
- (1980) Zur revolutionaren Ungeduld der Anarchisten, in: Unter dem Pflaster liegt
der St ran d, Bd. 1, S. I 10-112
- (o.J.) Schreckensherrschaft in Amerika, Bremen
Spaemann, R. ( 1980) Technische Eingriffe in die Natur als Problem der politischen
Ethik, in: Bimbacher, D. (Hg.), kologie und Ethik, Stuttgart, S. 180-206
Stadler, K. P. (1977) Einleitung: Anarchismus und Arbeiterbewegung, in:Botz, G. u. a.,
Im Sehatten der Arbeiterbewegung zur Geschichte der Arbeiterbewegung in sterreich und Deutschland, Wien, S. 11-28
Stalin, J. V. (1969) Anarchismus oder Sozialismus?, in: Kursbuch 19 (1969), S. 58-70
Stimer, M. (1914) Das unwalre Prinzip der Erziehung oder Der Humanismus und
der Realismus, in: Mackay, J. H. (Hg.), Max Stimers Kleinere Schiften, Teptow
bei Berlin, S. 237-257
- (1979) Der Einzige und sein Eigentum, Stuttgart
Stopczyk, A. (Hg.) (1980) W as Philosophen ber Frauen denken; M nehen
- (1982) Geschlecht und Gewalt, in: Maren-Griesebach, M./Menzer, M .. Philosophinen
Jahrbuch 1, S. 102-109, Mainz
- (1983) Zum Begriff Autonomie und seinem Gebrauch in den antipiidagogischen
Schiften ( unverffentlichte Magisterarbeit im Fach Phi1osophie an der FU Berlin)
Stowasser, H. (1982) Machnotschina, Wetzlar
Strasser, J. (1983) Grenzen des Sozialstaats. Soziale Sicherung in der Wachstumskrise,
Kln
Strasser, J .rrraube, K. ( 981) Die Zukunft des Fortschritts. Der Sozialismus und die
Kise des Industrialismus. Bonn
Thoreau, H. D. (1973) ber die Pflicht zum Ungehorsarn gegen den Staat, Zrich
Timm, U. (1980} kologie und Freiheit. Umweltproblem und Anarchismus, Freibutg
Tnnies, F. (1926) Gemeinschaft und Gesellschaft. Grundbegriffe der Soziologie,
Berlin
- (!959} Gemeinschaft und Gesellschaft, in: Vierkandt, A. (Hg.) Wrterbuch der Soziologie, S. I 80- 9!
Tolstoi, L. (1920) Aufruf an die Menschheit, Berlin
- (1960} Erziehung und Bildung, in: Rutt, T. (Hg.), Leo N. Tolstoi. Ausgewiihlte piidagogische Schriften, Paderbom, S. 28-63
- (!980) Die Schule von Jasnaja Poljana, Wetzlar
- (o.J.) Die Skalaverei unserer Zeit, Berlin
Traube, K. (1978) Mssen wir umschalten? Von den politischen Grenzen der Technik,
Reinbek

298

Tibe, L. H. (1980) W as spricht gegen Plastikbliume, in: Birnbachcr, D. (Hg.) kologie

und Ethik, Stuttgart, S. 20-71

Trotzkij, L. (1972) Literatur und Revolution, Mnchen [Edebiyat ve Devrim, ev.:
Hsen Portakal, Kabalc Y., !983]
Vilmar, F. (1973) Strategien der Demokratisierung Bd. 1, Theorie der Praxis, Bd. II,
Modelle und Kampfe der Prax.is, Darmstadt und Neuwied
- (1986) Grne Wirtschaftspolitik ohne Rot, in: Kommune 3/86, S. 63-64
Vilmar, F./Runge, B. (1986) Auf dem Weg zur Selbsthilfegesel!schaft? Essen
Vilmar, F./Sattler, K. O. (1979) WirtschaftsdeTokratie und Humanisierung der Arbeit,
Kln
Voge\, A. (1977) Der Deutsche Anarcho-Syndika\ismus. Genese und Theorie einer vergessenen Bewegung, Berlin
Volin (1975, 1976, 1977) Die unbekannte Revolution Bd. 1-3, Hamburg
Vonderach, G. (1979) Pierre Joseph Proudhon und die "alternative" Denktradition, in:
mehrwert 19 (1979), S. 91-114
Vollmar, K.-B. (1975) Landkommunen in Nordamerika, Berlin
Vosskuehler, F. (1986) Natur an sich und Natur fr uns. Gedanken beider Lektre von
Werner Butzingers Alpenbuch, in: Kommune 112 (1986) S. 57-64
Voyenne, B. (1982) DerFderalismus Pierre-Josephs Proudhons, Frankfurt, Bem
W alter, N. (1978) Betrifft: Anarchismus, Berlin
W ard, C. (1981) Harmonie durch Vielfalt, in: Unter dem Pflaster liegt der Strand Bd. 3.
Berlin. S.83-98
- (o.J.) Anarchismus in Aktion, Bremen
Weber, M. (1921) Politik als Beruf, in: Gesammellte politische Schriften. Mnchen. S.
396-450
- (1972) Wirtschaft und Gesellschaft. Tbingen
- (1975) Die protestantische Ethik I. Eine Aufsatzsammlung. Hamburg
Weichold, 1. (1980) Anarchismus heute. Sein Platz im Klassenkampf der Gegenwart,
Berlin (DDR)
Weseloh, E. (1968) Anarchismus. Eine BewuBtseinshaltung (Diss.) Mnster
Wicht, C. (1980) Der kologische Anarchismus Murray Bookchins. Ein Einfhrungstext, Frankfurt
Wienand, P. (1981) Der "geborene" Rebell. Rudolf Rocker. Leben und W erk, Berlin
Wittkop, J. F. (1973) Unterder schwarzen Fahne. Aktionen und Gestalten des Anarchismus, Frankfurt
Zellentin, G. (1979) Abschied vom Leviathan. kologische Aufkltirung ber politische
Alternativen, Hamburg
Zenker, E. v. (1979) Der Anarchismus. Kritische Geschichte der anarchistischen Theorie, Berlin
Zoccoli, H. (1980) Die Anarchie und die Anarchisten. ber Bakunin, Kropotkin, Malatesta, Stirner, Proudhon, Tucker, Grave, Berlin

299

Kapitalizm insan ve doay yamalamay, insan insan klan deerleri ekonomiye tabi k lmay srdryor. Dahas, kapitalizmin ideologlar tarihin, ideolojilerin, siyasetin sonunun geldiini ilan edip her trl alternatif siyaseti
deerden drmeye alrken yeni teknokrasilerde yneten-ynetilen ayrm daha da keskinleiyor. Solun tarihinde hkm srm merkeziyeti,
otoriter, determinist, sanayilemeci, devleti gelenek ise alternatif olmak
yle dursun kapitalizmin insanlara sunduu zgrlk yanlsamasn bile
gerekletiremedi. Bir zgrlk gelenei olarak solun yeniden ieriklendirilmesi ve somut, uygulanabilir projeler retmesi artk kanlmaz hale geldi...
Cantzen, l!<emizde hi bilinmeyen ve haksz yere 'terrizm' ve 'kargaa'
ile zdeletirilen anarizm hareketinin Proudhon, Kropotkin, Bakunin,
Landauar ve Malatesta gibi klasik savunucularnn dncelerini gncel
uygulanabilirlikleri asndan deerlendirdii bu kitapta, anarizmin sz konusu 'proje retme' srecine canalc katklar salayabileceini gsteriyor.
Sosyal demokrasinin tkand, ii snfna dayal geleneksel marksist izginin etkisizletii bir ortamda, anti-otoriter, iddet kart, zynetimci,
dnsz zgrlkten ve karlkl yardmlamadan, ademimerkeziyeti federatif yaplardan yana bir anarizmin gndeme geldiini sylyor. nne
asl hedef olarak, "devletin toplumsallatmlmasf ve "toplumun devletsizletirilmesl' sreleriyle insann her trl tahakkmc yapdan kurtulup zgrlemesini koyuyor. Bunun mcadelesinin de bir deil birok cepheden
srdrlmesi gerektiini , bu srecin kargaaya deil zenginlemeye yol
aacan ileri sryor.
Ekolojiye zel bir nem atfeden Cantzen, insanmerkezci ve sanayilemed
zihniyetin doay nasl tahrip ettiini anlatrken kimi evrecilerin "doann
kendi iinde bir anlam ve deer kayna olduu ve insann ona ayak uydurmas gerektii" yolundaki dncelerinin ierdii tehlikelere dikkat ekiyor. Doaya anlamn eninde sonunda insann kendisinin verdiini vurgulayp, doay insann emrindeki snrsz bir yama alan olmaktan kartmak
gerektiini belirtiyor.
Gelecek kuaklar iin deil kendimiz iin zgrlk talep etmekten ve bunu
hemen hayata geirmekten yana olan bir kitap Daha Az Devlet, Daha ok
Toplum. Hayat ertelemekten b kanlar ve sahici alternatifler arayanlar iin.

AYRlNTI iNCELEME
ISBN 975-539-061-8

.tJ~lLl