F I-R O Z A H M A D

h ro/ Ahmad l ^ J S de Delhide dnyaya geldi. Delhi niversitesi St. Stcphen Kicj'ndc
Hindistan Tarihi eirimi aldktan sonra Univrrsity of London'da SOAS'ta Ortadou arihi ^ah^t. 1 % 6 da yazd T h e Ccm m ttee o f Union an d P rogress in Turksh Polittcs
teziyle Uuversity ot Londonda doktora derecesini elde erti, 1966-1967de Columbia
niversitesinde School of International Affairsre ders verdi ve 1967de Massachusetrs
niversitesi nde Tarih Bimnde ders vermeye balad. Daha sonra Tufts niversitesi
Fares Dou Akdeniz almalar M erkezinde konuk retim yesi ve Flcccher Okulunda Diplom atik Tarih konuk profesr olarak grev yapt. Emekli olduktan sonra
Trkiye'ye yerleen Ahmad, 2 0 0 5 ren itibaren Yeditepe niversitesi Uluslararas liki
ler ve Siyaset Bilimi Blm Bakanl grevini yrtmekte olan Ahmadin OsmanlInn
son dnemi ve m odem Trkiye zerine Trkeye de evrilen baz eserleri unlardr: ttt h a t ve T era k k i (stanbul, 1971, 1984, 1986, 1994); T rkiye'de o k Partili Rejimin
A klam al K r o n o lo jisi (Bilgi Yaynevi, Ankara, 1976, Bedia Ahmad ile birlikte); D e
m o k r a si S recin de T rkiye (Hil Yaynlan, stanbul, 1994) ve M od em Trkiye'nin Olu
um u (Sarmal Yaynevi, stanbul, 1995), (gzden geirilmi basksyla: Kaynak Yaynlat;
stanbul, 1995^. Bunlarn yan sra Trkeye evrilen baz makaleleri ttihatlktan Kem alizm e (Kaynak Yaynlan, stanbul, 1985) derlemesinde yer almtn

1
STANBUL b lL C l NVERSTEM YAYINLARI

Fe r o z A h m a d
BR KMLN PENDE

TRKYE
( e v I r e n S e d a t C e m Ka r a d e l I
STANBUL BLG NVERSTES YAYINLARI 154
Ta r I h 21

ISBN 975-6176-68-7
K ap ak D ahIve Vekleti, B a s in Y ayin G e n e l M d r l t a r a f in d a h F r a n s iz c a y a y in la n a n
La T*QUI KEMAISTE DERGSNN U BAT 1 9 3 6 OA 11. SAYISIN DA
CUMHURYETN ETM BAARILARIYLA LGL YAZIDAN BR FOTORAF.
1. BASKI STANBUL, ARALIK 2 0 0 6
SLG l et Im G r u b u Ya y i n c i u k M z I k Ya p i m

ve

H a b e r AJa n s i L t d . t I.

YAZIMA ADRES: NN CADDES, NO: 2 8 KUTEPE L 3 4 3 8 7 STANBUL

Te l e f o n : 02 1 2 311 6 0 0 0 2 1 7 2 8 62 / Fa k s : 0 2 1 2 3 4 7 1 0 11

vvww.bilgiyay.com
E- p o s t a yayin@bilgryay.com

Da&itim dagitimdbilgiyay.com
YAYINA HAZIRLAYANLAR SACT K U H U - A s i l Y a IKUT

Ta s a r i m M e h m e t
D Iz g

ve

lu sel

Uy g u l a m a M a r a t o n O Iz o I e v I

OOz e l t I S a It K i z i u r m a k - B

ora

Bozatu

BA5K1 VE C IlT EFK MATBAASI

M a r m a r a S a n a y i S i n s i M. B l o k N o : 2 91 I k It e l l I s t a n b u l
T e l e f o n Fa k s : 0 2 1 2 4 7 2 15 0 0 (3 Ha t )

kunbul 8rt{i University Library Cataloging-in-Pblication Osta

b o r tu l Bilfi niversiiesi Ktphanesi Kataloglama Blm tarafndan kataloglanm!.

Ahmad, Feroz.
Tkiye: bir kimlik aray / Ahmad Feroz
p. cm.
Includes bibliographical references and index.
ISBN 975-6176-68-7 (pbk.)
. TurkeyHistoryOttoman Empire, i 288-i 9 i 8 - 2 . TurVeyHistoryzolh century. L Ttle.
DR440 A62419 2006

Fer o z A hm ad

BR KMLK PENDE

TRKYE
EVREN

ed a t

C e m Ka r a d e l

iindekiler
ix T e e k k r
xi n s z
xv T r k e B a s k in n s z
B R N C B L M O sm an llar:
D ev letten m p a ra to rlu a ( 1 3 0 0 -1 7 8 9 )
3 Osmanl Hanedanmn Ortaya kmas
6 Ordunun Geliimi
8 Erken Osmanl Fetih ve Genileme Hareketleri
12 Fatih Sultan Mehm et ve Etkisi
15 Osmanl Mlknn Genilemesi
16 Kanun Sultan Sleyman
2 1 Bir Devrim a
25 Yenieri-UIema ttifak
26 Artan Avrupa Etkisi

29 K N C B L M R efo rm d an D evrim e ( 1 7 8 9 -1 9 0 8 )
31 Askeri Reform
36 Babli ve Kavalal
38 Batllam a Hareketi
39 Yeni Bir Orta Snfn Ortaya k
40 Tanzimat
45 Gen Osmanllar Hareketi
48 flas ve Kargaa: Osmanl mparatorluunun zlmesi
50 stibdattan Meruiyete
53 Ykselen Gelenekilik
59 N C B L M M eru tiy et Devrim i,
R e fo rm ve Sav a ( 1 9 0 8 -1 9 1 8 )
61 Anayasann Dn
65 Kardevrim
6 8 V. M ehm etin Tahta k
70 Balkan Savalar ve Osmanl Yenilgisi
75 Yenilginin Yansmalar

V iindekiler

78 Alm anyayla ttifak

8 1 Birinci Dnya Savafn d a O sm anllarm R ol

91 DRDNC BLM Kemalist Dnem (1918-3938)

93
98
104
10 7

Atatrkn Gemii ve ktidara Ykselii

Ulusal Bamszlk Hareketinin Douu
Cumhuriyetin Douu
Cumhuriyetilik Kk Salyor

115 BENC BLM ok Partili Siyaset

ve Demokrasiye Doru (1938-1960)
1 1 7 nnnn Cum hurbakan Seilmesi
120
12 2
12 3
12 5

Avrupada Sava
kinci Dnya Sava Sonras
Demokrat P artin in Kurulm as
1946 ve 1950 Seimleri

12 7
13 1
138
140

Souk Sava ve Trkiyeye Etkileri

Siyaset
Ekonomik Endieler
Ordu Mcadeleye Karyor

145 ALTINCI BLM Asker Vasiler (1960-1980)

14 7 Cunta Ynetimi
150 M ill Birlik Komitesi: Geici Hkm et
1 5 1 kinci Cumhuriyet
1 5 3 Ekonomik Reform lar
*55 Deien Toplumsal Yaplar
156 Yeni Siyasal Partilerin Kurulmas
15 8 Yeni Siyaset ve Daha Geni Dnya
159 Kbrs Sorunu
16 2 Siyasal Blnme
16 5 Muhtra Rejimi ve Sonras, 1 971 -1 9 8 0
170 1973 Genel Seimleri
17 3 Koalisyon Hkmeti: CH P-M SP
179 Trkiyenin Yenilenen Stratejik nem i
180 Artan Ekonomik Sknt

1 8 3 YEDNC BLM Ordu, Partiler ve

Kreselleme (1980-2006)
18 5 Siyasal Sistemin Yeniden Yaplandrlmas
189 Yeni Siyasal Partilerin Kurulmas
19 0 1983 Genel Seimleri
19 2 Eski Siyas Liderlerin Dn
19 5 Ekonom ik Sorunlar ne kyor
19 8 T rkiyenin Deien Sosyo-Ekonomik Grnm
200 Krt Sorunu
204 Trkiye ve A ET
20 5 Trkiyenin Siyas Huzursuzluu
206 Yeni Siyas Koalisyonlar
208 Sren Siyas stikrarszlk ve Ekonomiye Etkileri
2 10 Laikler ve slmclar
2 1 3 A B yeliinin Artan nemi
2 2 3 A BD ile likiler ve AB
226 Kbrs Hep Gndemde
2 3 1 K r o n o lo ji
2 3 3 O sm a n l m parato rlu u (1 3 0 0 - 1 9 2 3 )
2 4 3 M o d e rn T rk iy e (1 9 2 3 -2 0 0 6 }
2 6 3 D izin

Teekkr

u kitap, Osmanl mparatorluu ve modern Trkiye tarihiyle uzun

sreli bir iliki sonucu ortaya kr. Bir sentez almas olduu

iin ylJar boyu bana iJham veren akademisyenlerin, nceden dn

mediim sorularyla konuyu yeniden deerlendirmeye beni ynelten
rencilerin omuzlar zerinde durmaktaym. Eser taslak halindeyken
Onevvorld iin onu okuyarak yararl yorumlar yapan iki okuyucuya;
Onevvorlddeki editrlerim Rebecca Clare ve Judy Kearnse profesyo
nellikleri ve sabrlar iin; meslektalarma, zellikle de Tuhs niversi
tesi Fares Dou Akdeniz Aratrmalar Merkezi'nden Le/a Favvuz'a
destekleri ve cesaretlendirmeleri iin teekkr ederim. Ancak, her tur
madd hata ve atlamadan sadece ben sorumluyum.

nsz

smanh mparatorluu 19. ve 20 . yzyllarda yok olmaya yiz tut

tuunda, Osmanllar geri dnecek bir anayurdu olmayan ender

halklardand. Dier imparatorluk halklar kendi anayurtlarna dn

mlerdi: ngilizler smrgelerinden kmaya zorlandklarnda kemli
ada merkezlerine; Franszlar Fransaya; spanyollar Ispanya'ya ve di
erleri kendi anayurtlarna. 20. yzyla gelindiinde, OsmanUtar'tn bir
anayurdu yoktu; inkii onlar, eitli sebeplerle, Orta ve I Asya botkrlarndan g etmek zorunda kalm ve farkl ynlere dalm boy
lard. Bu boylardan, aralarnda liderleri Osmandan (lm 1326) do
lay Osmanllar olarak adlandrlanlar da dahil olmak uzcre bir bl
m slm dnyasna g etmi ve slm dinini benimsemilerdi.
Bu topluluklar kaynatklar topluluklar tarafndan trk* oUrak adlandrlmt. Ancak, onlar kendilerini bal okluklar airetin
bandaki reisin adna gre adlandryorlard. Bu sayede ortaya Sel
uklular, Danimentliler, Menteeoular ve Osmanllar k m

Or

manllar, T iirk adn, henz boyun edirilmemi ya d** uygarlama

m , ancak kendi topraklarnda yaamakta olan gebe veya yerejJc,
iftilikle uraan kabile gruplar iin kullanyorlar, 'ime de Osnunii

Xfi o^ so ?

arla ilikiye giren Venedik ve Cenova kentlerinden tacirler, sonralar

da ngiliz ve Franszlar O rm anllar, T r k veya lTurque olarak ad
landrdlar. Yunan O rtod okslar, Osm al ynetim ini T u rk o k ra ty a
(Trk ynetim i) olarak adlandrdlar. AvrupaMar ve Hristiyanlar iin,
T rk kelimesi M slm anla eanlaml olarak dnld; dolaysyla
da bir H ristiyan din deitirip M slm an olursa Trkleti diye ta
nmland. Trkiye ayn zam anda ngilizcede O sm anl m paratorlu
unu ifade eden bir szck oldu. rnein Lord Byron Osm anl Arna
vutluundan K asm 1 8 0 9 da annesine yazarken, B ir sredir T rki
yedeyim: buras (Preveze) deniz kysnda am a Paay ziyaret etmek
iin A rnavutluk vilayetinin i kesimlerine gitmem gerekti diyordu.
AvrupalJar arasnda, im paratorluk corafyasndan bahsederken, O s
m anlInn B alkanardaki topraklar iin Avrupa T rkiyesi; Anadolu
ve Arap vilayetleri iin de Asya T rkiyesi demek yaygnd.
M illiyetilik fikri Fransz Devrim inden sonra O sm anl m para
torluumda kendine bir geit buldu. ncelikle im paratorluun gayri
mslim topluluklar, sonralar da kendi T rkl kleri, kendi dilleri ve
kkleriyle ilgilenmeye balayan bir grup Mslm an aydn bu fikirle il
gilendiler. Yine de, 1 9 1 8 de Birinci Dnya Savandaki kesin yenilgi
ye kadar, halkn byk ounluu okuluslu, okdinli bir im parator
luu srdrmeye kararl olduundan, milliyetilik sadece aznlklarn
ilgilendii bir konu olarak kald.
Ancak topyekn yenilgiden ve galip tarafn imparatorluu par
alayaca ve imparatorluu oluturan topluluklarn kendi kaderini
tayin ilkesini destekleyecekleri anlaldktan sonra Osmanllar, kendi
lerinin de milliyetilik ve millet olm a 5 kavram larna dayal bir ekilde
kimliklerini belirlemeleri gerektiini kavradlar.
Milliyetiler 1 9 2 3 te cumhuriyetlerini kurduklar zaman, bunu,
blgesel ve dolaysyla da vatansever bir tanm la Trkiye Cumhuriye
ti olarak tanm layarak, Trk Cumhuriyeti eklinde bir etnik tanm
dan kandlar, Yine de, Trkiye Cumhuriyeti ngilizcede genellikle
yanl olarak Republic o f Turkey* yerine Turkish Republic ve Anka
ra'daki Meclis de Trkiye Byk M illet Meclisi anlamnda Grand

National Assembly of Turkcy* olarak deil, Trk Byk Millet Mec

lisi anlamnda Turkish Grand National Assembly olarak kullanr.
Milliyetiler, tanmlar arasndaki farkn bilincindeydiler ve kelimeleri
ni dikkatle semilerdi. Hatta, yeni Trkiyede yaayan insanlarn,
Trk, Krt, Arap, erkez vd. olduklar iin Trkiyeli olarak adlan
drlmas ve Trk szcnn sadece etnik Trkleri nitelemesinin
zerinde de tartlmt. Trk kelimesinin ngilrereli veya Amerikal
gibi bir anlam kazandrlarak kullanlmasna devam edilmitir. Dier
milliyeti hareketler gibi, milliyetiler blge temelli Trkiye devletini
yaratarak ve bunu 1923'te Lozanda tescil ettirerek Trkiyenin mille
tini ve Trkleri yaratmaya baladlar.
1 9 3 0 larn sonlarna doru milliyetiler, Anadolu'daki nfusun
ounluu iin bir kimlik yaratmak konusunda, douda etnik ve dille
ilgili temeller nedeniyle bu sreten etkilenmeyen Krtler ve Orta Ana
doluda dinsel nedenlerle etkilenmeyen Aleviler dnda, bir lde ba
arl olmulardr. Bu kimlik problemleri, 1961 Anayasasnn yaratt
daha liberal siyas ortamla su yzne kaca 1960lann balarna
kadar geri planda kalmtr. Her ne kadar 1990larda devletin, rejimin
liberalletirilmesini dnmeye balamas ve yelik kriterlerine uyum
iin Avrupa Birliinin istedii reformlarn gerekletirilmesi sonucun
da gelimeler yaanmsa da bu sorunlar hl zlmeyi beklemekte
dir. iktidardaki Adalet ve Kalknma Partisi (AKP), 12-13 Aralk
2 0 0 2 de Kopenhagdaki AB zirvesinde yelik iin almalar sonusuz
kalnca, bu reformlar gerekletirmek ve uygulamak iin gemitekin
den ok daha fazla istekli olduu izlenimi vermektedir.
Boston, 2003

Trke Bask in nsz

ou yazar, eserini olabildiince geni bir kitle tarafndan okunmas

am acyla kalem e alr. Benim arzum da hep bu ynde olmutur, j n

T rk ler zerine yazdm doktora tezi O xford University Press tarafn

dan 1 9 6 9 ylnda yaynlandnda o k az sayda, muhtemelen bin adet
baslm t. O sm anl m paratorlu unun son dnem tarihiyle ilgilenen,
uzm anlam k k bir okuyucu kitlesine hitaben yaynlanmt. Birka
yl iinde kitabn basks tkendi. K itap bir daha baslmad ve kalan
k op y alar niversite ktphanelerinin tozlu raflarna gitti. Ancak, 1971
ylnda k ita b n t t ih a d v e T e r a k k i, 1 9 0 8 -1 9 1 4 adyla Sander Yaynevi
tarafnd an T rk e evirisi yaynland ve o zam andan beri baslmaya de*
vam etti. O k u rlarn ou, ders kitab olduu iin alan isteksiz renci
lerden olusa d a, kitap her yl belli sayda okuyucuya ulayor. Bu be
nim iin gurur verici. Sonu olarak , kitaplarm n Trkeye evrilmesin
den her zam an hon ut oldum , nk T rk okuyucularn ilgiyi canl tu
taca ve eletirel bir bak as sunacan biliyorum.
Son d nem O sm anlu m paratorluu ya da m odern Trkiye
h a k k n d a ngilizce ok u rlarn a hitaben yazarken, asla sadece dier ta
rih iler ve sosyal bilim ciler tarafnd an oku nan tarihilere tarih re

x v i turk( bask i h n s

ten' biri olarak yazmadm. Dardan bakan birisi olarak ve lgi sahi
bi okuyucuya konuyla ilgili analitik, nesnel ve -um uyorum k i - kolay
okunabilir bir inceleme sunma amacn tayarak yazdm.
Trkiyeye dardan bakan biri olarak yazmamn tek aklam a
s, dardan bakmann deiik ve belki de ok farkl bir bak as
sunmas olabilir. Bu noktada Nasreddin H o cann ince zeksna ba
vuruyorum. Hoca birok fkrasnda deiik benzetmeler yaparak, her
eyin dardan farkl grndn, deiik olduunu artran olay
lar anlatr. Son olarak kitabm sadece evirmeyip metin iinde baz
nemli noktalar akla kavuturarak Trk okuru iin anlalabilir
hale getiren Fahri Aral ve ekibine teekkr ederim.
stan b u l, Eyll 2 0 0 6

K z k a r d e im A m e e n a iin v e
e r k e k k a r d e im F a r t d in (1 9 3 5 -2 0 0 0 ) an tstn a

BRNC BLM
Osmanllar;
Devletten mparatorlua :
(1300-1789) ,

Pdi$ah M. Metaned'in (Fatih) tahla k

UWinome, TopVap Saray Ktphanesi).

O SM AN LI HANEDANININ ORTAYA IKMASI

eluklularn nderliindeki T rk boylan, 1071'den, yani ngiltere'yi
N orm anlarn istilasnn be yl sonrasndan tibaren, Anadolu'da
kendilerine yer amaya baladlar. Alparslan, Bizans mparatoru Diogenesi M alazgirt Savanda yenilgiye uratarak Konya merkezli Seluklu
m paratorluum un, yani Rum (Bat) Seluklularn temelini att. Rum,
erken dnem M slm anlarnn Bizansllar Romal anlamnda tanm*
ladklar kelime, Bizans ise Rum\ Bizans topraklan da Rum diyan'yd.
D aha sonralar bu kelime Asia M inor (Kk Asya), bir dier adyla
Anadoluyu tanmlamak iin kullanld ve gnmze kadar da Anado
ludaki Yunanllard tanmlamakta kullanlageldi. Seluklu mparatorlu
u, her biri Seluklu Hanedannn hkmranln kabul etmi olan
kendi lideri, beyi tarafndan ynetilen Trk boylarnn br konfederas
yonuydu. A ncak, 1 243te Seluklular M oollar tarafndan yenilgiye u
ratlp da M oollarm vasal konumuna gelince, bu beyler kendi prens
liklerinin -yan i beyliklerinin- bamszln ilan ermeye baladlar.
O sm anllarm da kkeni, Seluklular'm beyleri ErturuJ'a An
kara yaknlarnda, daha so n r a la n g n m zdeki Eskiehir'e yakn S

4 bitincl blUtn

te kadar uzanacak topraklar bahettii, Seluklulara tbi bir boya

dayanr. Erturulun 1288'd e doksan yanda ld ve yerine olu
Osmann getii sylenir. O sm ann ad, ardllar tarafndan benim
senmi ve devletlerinin ad O ttom an olarak ngilizceletirilm i olan
Osmanl olmutur. Dier beyler bam szlklarn ilan ederlerken, O s
man Bey, 1 2 9 8 de tahta kan Sultan III. K eykubat dnem inde de Sel
uklulara olan sadakatini srdrd. Sultan III. K eykubatn azledilmesiyle, Osman Bey bamszln ilan etti ve bylece O sm anl Devletinin kuruluunu gerekletirdi. O sm an Beyin to p rak lan Bizansa
komuydu ve bu ona din sava -y an i g a z a - yapma olanan veriyor
du. Bu sayede kendisi ve ardllarnn g a z i -y an i din sav a- olabilm e
si mmknd ve bu sayede Anadolunun her yerinden kendilerine katlanlar bulabiliyorlard. Bu, Osm anllarm dier beyliklerle karlat
rldklarnda sahip olduklar byk bir avantajd . O sm an Gazi
1 3 2 6 da ld ve yerine, ayn yl ierisinde fethettii, stratejik adan
nemli olan Bursa ehrini Osmanl D evletinin ilk bakenti yapan O r
han Gazi (saltanat 1 3 2 6 -1 3 5 9 ) geti. Bu dnemde O sm anl beyleri
kendilerini eitler arasnda en sekininden biraz daha nde gsteren
gazi unvanm kullanyorlard. Daha sultan olm alarna zaman vard.
1 3 2 6 ya kadar, Anadoluda Selu klu larn vrisi olduunu ne
sren birtakm devletler ortaya km t am a K aram anllar Seluklu
larn gerek vrisi olarak kendilerini gryorlard. Dier beyler, yani
Aydn, Mentee, Saruhan, Germiyan, H am it, Teke, Karesi ve K asta
monu gibi beyliklerin liderleri, bunu kabule yanamam aktaydlar. O
ara, Osmanllar ok kk ve ok zayf olduklarndan, Seluklularn
mirasl kavgasna karmamay semilerdi. Orhan Beyin ans, di
er Mslman beyler birbirleriyle savarken, zayflam akta olan bir
Bizans mparatorluumla komu olup buradan yeni topraklar elde
edebilmesiydi. Orhan Bey, devletini M arm ara Denizinin gney sahil
leri boyunca geniletti ve 1 3 4 5 te de Karesi topraklarnn byk bir
blmn Mslman yneticisinin elinden almak suretiyle anakka
le Boazn geerek Avrupa yakasnda genilemeyi mmkn kld.
1341de Orhan Bey Bizansn iilerine, Kantakuzenosun raki-

Osmanl Oevtetinln snrlarm gen ileten Orhan Bey ya da Ortan Gari, kendi dneminde ilk kez bir
devlet yaplannasnm oluumuna nclk etti. Bizans mparatoru loannes Kantakuzeros ila yaptofr
ittifak se OsmanlIlarn Balkanlarda yaylmasn salad. Daha nce Yarhtsar tekfurunun ket
Holophira (daha sonra Nilfer Hatun) ile evlenen Orhan Gazi, sonradan Kantakurenosln kz
Teodora ile evlendi. Bu dnn bir Yunan halk resmine gre tasviri.

bine kar taht mcadelesine destek talebini kabul ederek mdahale et

ti. O rhan Bey, Kantakuzenos'un tahta gemesini salad ve bunun kar
l olarak da imparatorun kz Theodora, Orhann ei oldu. Bundan
sonra, en azndan III. M urat (1 5 7 4 -1 5 9 5 aras tahtta) dnemine kadar
Osmanl sultanlarnn Hristiyan eler almas neredeyse bir gelenek ha
line geldi. O rhan Bey, o zamana kadar anakkale Boaz'ndak stra
tejik Gelibolu Kalesni ele geirmi ve Tekirda fethederek de M ar
m arann kuzey tarafndaki varln emniyete almt. Osnanblar bo
az geerek B alk an lara doru ilerlemeye hazrd, Orhan Bey 1359\Ja

6 birinci bolm

ldnde, devletin saha olarak temellerini kurm u olm akla kalm a

m, buna, Batda jan issaries' adyla tannan ve yeni birlikler anla
mndaki Yenieri kurumunu da kurmak yoluyla devletin kurumsal te
mellerini de eklemitir.
slm dnyas kle ordular fikrini biliyordu, ancak d ev irm e de
nilen ve Hristiyan topluluklardan genleri toplayarak, onlar asker ve
ynetici sekinler eklinde eitme yntemi bir yenilikti. Bundan nce
Osmanllarda yerleik veya srekli ordu yoktu; O sm anhlarn asker
gc nderine bal boylarn katklarna dayanyordu. Osm anllar her
biri kendi nderine sahip bir boylar federasyonu olduundan, sultan
hl eitler arasnda en sekininden biraz daha stte bir yerdeydi ve kiisel yetileriyle fetih becerisine gvenmesi gerekiyordu. O rh an Bey, bu
sorunu ilk nce kendisi iin Trkmen airetlerinden bir ordu toplama
y deneyerek amaya almt, ancak Trkm enler esas olarak svari
olduklarndan piyade savann disiplinine uyum salayamamlard.
ORDUNUN GELM
1330 yl civarnda, Orhan Bey, on iki ile yirmi ya arasndaki H risti
yan genleri toplamaya, bunlara slm benimsetmeye ve sonra da bu
genleri yeni birlikler olarak eitmeye balad. Bu genler, nce Trk
iftliklerinde Trk-slm gelenek ve grenekleri ile T rk eyi rene
rek bir raklk dnemi geiriyor, ardndan Saray okulunda zenli bir
eitimden geerek devletin ynetici sekinleri arasna katlyorlard.
Bekta tarikatnn kurucusu Hac Bekta Veli (1 2 1 0 -1 2 7 1 ), yenieri
askerlerini kutsadna inanld iin, rgt 1 8 2 6 da datlana kadar
yenierilerin piri olarak kalmtr.
Bu askeri yeniliin olgunlamas kuaklar boyu srd ve zaman
la devirmeler asker ve ynetici olarak sultann gcn boy liderlerininkinin karsnda artrdlar. Devirlen bu kiiler tek bir kiiye, kendi
lerinin efendisi olan sultana ballk duydular ve onun k u llar, hizmet
krlar oldular ki ku l kelimesi genellikle kle anlamnda kullanlr.
Sultann bunlar zerinde lmlerine ve yaamlarna karar verebilme
yetkisi vard. Teoride bu devirmelerin geldikleri toplumlardan soyut

osmanllar: dcvttn tn ta p ifK o rtu f (1300-1 7 ^ 1 7

lanm olmalar ve dolaysyla bunlara kar bir ballk duymamalar

gerekir. Gerekteyse, devirmeler arasndan kp da vali veya sadrazam
olanlardan bir ksmnn iinden ktklar toplumlan camiler, ktpha
neler ve kprler yaptrarak dllendirdikleri grlmtr. Yenieri
olabilme ayrcal, bu insanlardan hr bir Mslman olarak doacak
-dolaysyla da devirilemeyecek- olan ocuklarna geememekteydi.
Devirme ileminin eriat asndan yasall bir tartma konu
suydu. eriat, slm idareyi kabul eden ve 'cizye yani kelle vergisi de
yen gayr-Mslimlere zimm\ yani koruma altnda kimse stats tan
yordu. Bunlar, kendi inanlarnca ibadet etmek ve kendi toptumlanmn
kurallarna gre yaamak hakkna sahipti. Sultann bu insanlara her
hangi bir ekilde bask yapmas ve erkek ocuklarnn kendilerinden
alnmas hukuka aykryd. Ancak, baz ebeveynler kendilerini rahat ve
parlak bir gelecein beklediini grerek ocuklarn devirmeleri iin
gnl rzasyla teslim ediyorlard. Byk Osmanl mimar ve kendisi de
bir devirme olan Mimar Sinann, kardeinin de devirilmesi iin n
fuzunu kulland sylenir. Yine de eriata bal olan sultan, slm hu
kukun uzmanlar olan ulema bu konuda bir ak bulup bundan yola
karak eylemi yasallatrmadka yasay ineyemezdi. Ulema, bu so
runu amak zere u yolu kulland: Eer sultan kendisine verilen cizye
yi iade ederse, bu gayri-Mslim topluluklar artk koruma altnda ol
mayacaklard ve sultan istedii kadar devirme toplayabilecekti ki bu
da sultanlarn yapt ey oldu. Bu eylem, ada hassasiyetlerimize sert
hatta barbarca gelebilir ama devirme olarak toplanmak o kadar eki
ci bir uygulamayd ki, bazen bir Mslman aile, Hristiyan komula
rndan, kendi ocuklarn da Hristiyan'm gibi gstererek devirilmeterini salamalarn isteyebilmekteydi!
Devirmeler Anadoluda da grevlendiriliyorlard ama asl fa
aliyet alanlar Balkanlar, zellikle Arnavutluk, Bosna ve Bulgaris
tand. DeviriJenlere bir meslek de retilirdi: rnein Mimar Sinan
(1490-1588) mimarlk hakkndaki bilgilerini bir yenieriyken ren
mi, sultanlarn mimar olmadan nce yollar ve kprler ina ederek
orduya hizmet vermitir. Yenieriler ok serf hr disiplinle eitilirdi;

S bmnci bMUm

stlerine itaat etmek birbirlerine kar kaytsz artsz sadk olm ak ve

askerlik yeteneklerini kstlayacak her trl eyden uzak durm ak bu
nun esaslaryd. Bu nedenle feodal ordulara kar savarken ok b
yk bir g oluturuyorlard ve dolaysyla da Bat Avrupa ordularna
kar stndler.
Devirmeler, Osmanl sistemine liyakat 5 yoluyla yani hak ede
rek bir yere gelme ilkesini yerletirdiler. Devirmeler tam am en yetenek
lerine dayanlarak kabul edilirdi ve doumun toplumdaki yeri belirle
dii Bat Avrupann aksine, genellikle orta halli, krsal kkenliydiler.
Devirme usul, zellikle de Osmanl ynetiminin kendinden nceki
ynetimden daha rahat olduu durumlarda, fethedilen Hristiyan top
luluklarnn imparatorluk sistemine eklemlenmesinde kendini kantla
m bir ynteme dnt.
ERKEN OSMANLI FETH VE G EN LEM E H A R E K E T L E R
Dnemin kaynaklarna gre, Osmanllar, 14. ve 15. yzyllarda

12.000 yenieriden oluan piyade, 8.000 civarnda iyi eitimli sip a h i

yani svari ve dirlik sahipleri tarafndan salanan 4 0 .0 0 0 kiilik
eyalet askerleri ile on binlerce babozuktan oluan iyi rgtlenm i ve
disiplinli bir gce sahiplerdi. Savalarda tutsak alnm Avrupal asker
ler ve paral askerler, topu birliklerini oluturmaktayd, O rh ann za
manndan beri Hristiyan derebeyleri de hem Anadoluda hem Avru
pada savamak zere asker vermektelerdi. 1683 kadar ileri bir tarih
te, kinci Viyana Kuatmas sresince, bir Eflk birlii Tunada kpr
oluturmakla grevliydi. Szmona kutsal sava (cihad) yrten bir
Mslman Osmanl ordusu, Hristiyan birlikler kullanm akta hi sa
knca grmyordu.
Osmanl fetihleri I. Murat (saltanat 1 3 5 9 -1 3 8 9 ) dneminde de
srd. 1. Murat iki cephede savat: Mslman beyliklerin aralarnda
ki anlamazlklardan yararland Anadoluda ve yine ayn ekilde da
nk duran Hristiyanlarn (Yunanllar, Bulgarlar, Srplar, Bonaklar
ve Arnavutlar) olduu balkanlarda. Osmanllar, B alk an lara birbirleriyle savamakta olan ve Osmanllardan destek isteyen Hristiyan y

osmanllar: devletten ^ r a to - ^ a (jco-^T^t 9

neticilerin ars zerine girdiler. 1361 ylnda I. Murat, Ankaray

Trkmenlerden, Edirneyi de Bizansllardan ald ve Edirne'yi 1367de
Osmanl Devletinin ikinci bakenti olarak ilan etti. I. Muratn Srp ve
Balkan Hristiyanlarndan oluan bir birleik orduyu yendii, Bulga
ristandaki Meri Irma kylarnda 1371de yaplan irmen Sava,
tpk 1071de Malazgirt Savann Anadoluya yaylmay mmkn
klmas gibi, Balkanlarn fethine giden yolu at. Bizans imparatoru
Osmanlnn nfuzu altma girerken, Balkanlardaki Hristiyan prens
ler Osmanlnn vasal olmay ve sultann metbusu olarak Osmanl or
dusunda grev yapmay kabul ettiler.
Sultan I. Murat ayn zamanda evlilikler yoluyla da topraklar el
de etti. rnein, olu Germiyanllardan gelin alnca, Ktahya ve alt
ilesi Osmanllara eyiz olarak verildi. Ayrca Hamitoullar Beyliinden toprak satn ald, ancak, prensipte fetih esas genileme ynte
mi olarak kald. Ancak, iki cephede savamak zordu ve arada bir Ms
lman veya Hristiyan gler Osmanllar yenmeyi baarabiliyordu.
Bunu frsat bilen Balkanlardaki Osmanl tebaas ayaklanarak I. Mu
rat kendileriyle sava meydannda karlamaya zorlad. Anadolu de
il de Balkanlar Osmanlnm merkez blgesi olduundan Murat bu
tehdidi ok ciddiye ald. 15 Haziran 1389da, I. Murat 60.000 kiilik
bir ordunun banda, Srplar, Bosnallar, Eflkllar, Bodanilar ve Arnavutlarda oluan yaklak 100.000 kiilik bir orduyla arparak
onlar Kosova Savanda bozguna uratt. Muratn ordusu, Miislmanlar ve Hristiyanlardan oluan karma bir kuvvetti, iinde Bulgar
ve Srp prenslerinin yan sra Trkmen beylerinin birlikleri de bulun
maktayd. Srp Kral Lazar savata can verdi ve I. Murat da muzaffer
ordusunu denetlemeye gittii sava alannda, balln bildirmeye gel
mi bir Srp askerinin suikastna kurban oldu. Srpiarn bu yenilgisi
Srp iirinde ve folklorunda efsane boyutlarna ulat; 19. yzylda bu
sava bir ulusal ilham kaynana dntrlerek, bugn de olduu gi
bi, kullanld. Kosova Sava Osnanhlarn Balkanlardaki varlm
perinledi ve Kosova blgesi ise sahip olduu maden kaynaklan ve
zellikle, topuluk iin ok nemli olan kurun ve inko sayesinde Os-

1 0 birinci blm

manii ekonomisinde nemli bir yer edindi. Bu sebeple de O sm an llar ile

Habsburglar blge iin uzun sre birbirleriyle savam ay srdrdler.
Osmanllar glendike, Bizansllar M u ratla sam im i ilikiler kur
may denediler. mparator onnes Palaiologos kzlarndan birini I. M u
rata gelin olarak verdii gibi, kzlarndan ikisini de M u rat'n oullary
la, Bayezid ve Yakup elebiyle evlendirmitir. Bu iki ehzade G erm iyan
(Ktahya) ile Karesiye (Balkesir) vali olarak yollanm , buralarda sava
ve ynetim hakknda deneyim kazanmlardr. M u ra tn en gen olu
olan ve babasnn yokluunda Bursay yneten Savc Bey, Bizans impa
ratorunun olu Andronikosla babalarn devirip tahta kendileri gem ek
zere bir komplo kurdu. Bu komplo ortaya knca Savc Bey idam edi
lirken, Andronikosun ise Bizans tresince gzleri daland.
Muratn lmn takiben I. Bayezid (saltan at 1 3 8 9 -1 4 0 2 )
Kosovada sultan ilan edildi. lk uygulam as, kendi soyunun garantisi
iin, kardei Yakup elebinin katli oldu ve bylece O sm an ld a k a r
de katli geleneini de balatt. Bu uygulama eriata karyd ve ancak
Fatih Sultan Mehmed zamannda yasallatrlacakt. F a tih , eer T anr
sultanl oullarndan birine ihsan ederse, bu oulun dzenin dirlii
iin kardelerini ldrtebileceini ilan etti. U lem a , bu uygulam ay k a r
de katlinin devletin bekas iin meru olduunu, uygulam ann istikrar
saladn ve dolaysyla devleti glendirdiini savunan b ir fetva ile
merulatrd. Savc Bey sultana kar kom plo kurduu iin k atled ilir
ken, Yakup elebinin bodurulmas ve yllar iindeki dier karde
katli olaylar nleyici tedbir olarak gerekletirilecekti.
Osmanllarn genilemesi Bayezidin parlak nderliinde devam
etti ve Bayezid Anadoludaki hkmranln Aydn, M entee, Saruhan,
Germiyan ve Karaman beyliklerini yenerek glendirdi. 1 3 9 1 de m pa
rator oannes Paaiologosun lm zerine Bizans kuatt ve Bizans
kurtarmak iin yola kan bir Avrupa hal ordusunu 1 3 9 6 da N iboluda yenilgiye uratt. Selniki ele geirdi ve Bizans kuatm asn, ku
atmay kaldrmas karlnda hara alana kadar srdrd.
14. yzyl boyunca Osmanllar egemenlikleri altna aldklar
beyliklerin gcn beyliklerin dndan Hristiyan genlerin toplanm a

osmanllar: devtftten impsratorluf (1300-1789; 1 1

s, sadece O sm anoullan'na sadk olacak ekilde Mslmanlatrlmas ve eitilmesine dayanan devirme sistemiyle zayflatmaya baladlar.
F ak at, 15. yzyla varldnda, Anadoluda henz bir siyasi birlik istei veya beylikleri etkileyecek ve daha sonralar milli btnlk ola
rak tanm lanacak bir duygu yoktu. Aslnda, bu beyliklerin her biri di
erinin byyen gcne kar kskanlk duyuyordu ve zellikle de Osmanii H anedannn artan gc tedirginlik yaratyordu. Anadolu, re
kabet halinde olan ve komularnn genilemelerine kar savaan bey
liklere blnmt.
Anadolunun Bayezide yenilmi ve mlksz braklm beyleri,
M ool nderi Tim ura Bayezidin Mslman yneticilere kar sava
am asn engellemesi ve kendilerini tahtlarna yeniden oturtmas ama
cyla bavurdular. Cengiz H andan beri en gl Mool hkmdar ve
dnya tarihinin en byk fatihlerinden biri olan Timur, Orta Asyaya
ve Gney Rusyadaki Altnorduya boyun edirmi; 1398de Hindis
tan ele geirmi; ran, Irak ve Suriyeyi igal etmiti. Timur, Anado
luya geerek 1 4 0 2 dek Ankara Savayla Osmanliar yenilgiye u
ratt. Bayezid ele geirildi ve sekiz ay sonra, tutsakken ld.
Tim urun Anadoluya mdahalesi ksa sreliydi ama ok nem
li sonular dourdu. Osmanl gcn yok etmi, Anadolu beyliklerine
geici bir hayat hakk tanm ve Bizansn mrn bir elli yl daha
uzatmt. Timur, 14 0 5 te Anadolu beyliklerini kendi kaderleriyle ba
baa brakarak ld. Osmanllar yeniden toparlanmaya alrken, ki
min baa geecei Bayezidin oullar arasnda kavgaya yol at ve I.
Mehmed (saltanat 1413-1421) 1413're nihayet sultan olarak tannd.
I. Mehmed, 1 4 2 1 deki lmne kadar Timurun ele geirdii toprak
larn byk ounluunu geri ald gibi Venedik saldrlarndan ko
runma amacyla kk bir donanma bile kurmutu.
Amasya sancak beyi olarak grev yapan II. Murat (saltanat
1 4 2 1 -1 4 4 4 ; 14 4 6 -1451), Mehmedin yerine geti. Ancak, gcn toplayamadan biri Bizans dieri de Germiyan ve Karaman beyleri taraftndan desteklenen iki sultan adayyla uramas gerekti. I4 2 6 ya gelin
diinde her iki beylik de Murat'n himayesindeydi ve ona hara odu-

yorJard. Sonralar, M urat M akedonyaya ilerledi ve 1 4 2 8 de stratejik

adan nemli liman kenti Selniki Venediklilerden geri ald. M urat,
bundan sonra bir yandan M acar Kral Ja n o s Hunyadi (1 3 8 7 -1 4 5 6 )
komutasndaki Avrupallara, dier yandan ayaklanan K aram anllara
kar iki cephede savamak zorunda kald. M urat K aram an 1444
Temmuzunda yenilgiye uratt ama M a carlarla on yllk bir atekes
imzalamas gerekti. Ardndan, olu M ehm ed adna tahttan feragat
ederek M anisaya ekildi. M acarlar, O sm anliarn zayfln hissede
rek Osmanl topraklarna girdi ve atekesi bozdu. Yenieriler M u rat
yeniden greve dndrdler ve Hristiyan gler 1 4 4 4 te V arnada
bozguna uratldlar. Hristiyan glerin O sm an llan Avrupadan
karma umuduj 1 4 4 8 de byk bir orduya kom uta eden H unyadinin
Kosova'da yenilmesine kadar srd. M u rat Edirnede ld ve daha
sonra Fatih olarak nlenerek II. M ehm ed (saltanat 1 4 4 4 -1 4 4 6 ;
1451-1481) ikinci kez tahta kt.
FATH SULTAN M E H M E D V E E T K S
Mehmedin n, 2 9 M ays 1 4 5 3 te Bizansn fethedilm esine dayanr.
Bu, ok nemli olsa da, hkmdarlnda nihayet evresindeki Anado
lu beylerinin gcn krm a ve beylerden farkl olarak hizm etinde bu
lunan, dolaysyla kendine tamam en sadk ve hayatlar konusunda
tm karar kendine ait olan devirmelerin egem enliini kurm as, O smanl tarihi asndan daha nemlidir. B ylece, sultann gndelik ile
ri ve hatta ordunun ynetimi konularn sadrazam a brakm asyla, O smanl mparatorluu daha otokratik ve daha b ro kratik bir ynetim
sistemine geti. Glerini beyliklerle aralarnd aki ilikilerden alan
ayanlar snf, siyasal etkilerinin, topraklarnn ve m allarnn byk bir
ksmn kaybederek tamamen devlete bam l hale geldiler. Belki de bu
uygulama Avrupada olduu gibi Saraya k art bir g olu turacak bir
toprak sahibi soylu snfnn O sm anl m p aratorlu u n d a olum a o la
sln engellemitir. Sultan, zaman ierisinde kendini ynlendirecek
olan sadk hizmetkrlarca desteklenen bir o to k rata d nt. A ncak,
slm ideolojisi sultann da eriata hesap vermesini ngrdnden,

1300-1759; 13

osmanllar: devlenen imMratorioft* (

hr domu Mslmanlardan oluan ulema bamsz bir siyasi g

olarak varln srdrd.
Osmanllar 1915e kadar stanbul, Dersaadet, Konstantiniye
olarak da adlandrmaya devam ettikleri Bizans ele geirdikleri ve Rom ann grevini devraldklarn dnmeleri nedeniyle kendilerini bir
imparatorluk misyonuna sahip olarak da grdler. Her ne kadar ehir
zorlu bir kuatmadan sonra dm olsa da, pek ok Rum Ortodoks,
iki Kiliseyi birletirerek Papalkn egemenliini salamak isteyen Katoliklerin aksine kendi inanlarn srdrme hakk tanyan Osmanllar memnuniyetle karlad. Sultan Mehmed, Ortodoks Kilisesne bir
kelle vergisi vermesi karlnda tebaas zerinde tam yetki tand. Er
meni Kilisesi de yeni bakente tanarak din ve kltrel zerklik ka
zand. Ksa sre iinde, devlet ile din cemaatler arasnda, 18. yzylda
m illet sistemine, yani gerekte zerk din toplumlara dnecek olan
bir iliki kuruldu. Laiklik ncesi Osmanl toplumunda, din ballk ki
isel bir mesele deil, toplumlar ilgilendiren bir meseleydi. nsanlar
konutuklar dile veya ait olduklar etnik gruba gre deil, dodukla
r Kiliseye gre tasnif ediliyorlard. Her topluluun dinsel ve toplum
sal yaam geleneklerine gre ayarlanyordu ve bireyler o toplumun
yasalarna uymak durumundayd. Mslman milleti, etnik zellikleri
veya dilleri ne olursa olsun tm Mslmanlar' (Trkleri, Krtleri,
Araplar ve mhtedileri) kapsyordu; ayns sadece Yunanllar iin de
il, Balkan Slavlar ve daha sonralar da Arap dnyasndaki Hrstiyanlar ieren Rum Ortodoks milleti iin de geerliydi. Ayn durum
Yahudi ve Ermeni toplumlar iin de sz konusuydu. Ancak 19. yz
ylda, milliyetiliin ortaya kyla milletler bir etnik renk edindiler
ve Srplar, Bulgarlar, Katolikler, Protestanlar kendi toplumsal rgtlen
melerine kavutular. Ancak, 1919da bile Yunanl Katolikler, Anado
luyu igal eden Yunan Ortodoks ordusundan ziyade kendilerini tal
yan Katoliklere yakm hissetmekteydi. Millet sistemi, OsmanlJar m
asimilasyona ynelik bir abaya girimediklerini, sadece imparatorlu
un rahat ilemesini salayacak pratik bir eklemlenmeye yneldikleri
ni dndrmektedir.

1 4 E rin ci blm

stanbul, 1 453teki fetihten sonra bir dnya imparatorluunun

bakentine yarar biimde yeniden dzenlendi. II. M ehm ed, tm im
paratorluktan zanaatkarlar getirterek bunlar stan bu lun yeniden in
as iin kente yerletirdi. stanbulun nfusu, zellikle 1 4 9 2 de Ispan
ya'da yaayan ve Yahudilerin kovulmas sonrasnda im paratorlukta
yerlemeleri iin davet edilmeleri ve ounun bakenti sem esiyle, gide
rek artt. 1500 ile 1600 arasnda stanbul A v ru p acn en nem li kent
lerinden birine dnt; 1 6 0 0 de nce Paris daha sonra da Lond ra ta
rafndan geilene kadar en byk nfusa sahip kentlerden biriydi.
mparatorluk olma ykmll, II. M eh m ed i ayn zam anda
topraklarn her ynde geniletmeye yneltti. G ney S rb ista n daki ve
Eflk'taki Osmanl etkisini artrd. 14. yzylda glenm elerinden be
ri, Osmanllar iin ticaret nemli olm utu, am a stan bu lun fethiyle,
deniz gc ve uluslararas ticaret O sm anlnn hem gvenlii hem de
ekonomisi iin hayati nem kazand. Venedik bir rakip haline geldi;
Osmanllar donanmalarna ve ehrin gvenliine zen gsterm eye
mecbur kaldlar. Fatih, bu dnceyle M idilli A dasn ele geirdi ve
Boazlar tahkim etti. Venediki 1 4 7 9 da bir an tlam a im zalam aya
zorlayana kadar Akdenizde bask alcnda tuttu . D a h a so n ra K rm
ele geirerek Krm T atarlan n kendine balad ve K arad en izi bir O smanl glne dntrd. O sm anllarn genilem esi II. M eh m ed in
1 48 1 deki lmne kadar R od o sa ve hatta O sm a n lla rn O tra n to yu
ele geirdii Gney talyaya uzanan seferlerle srd.
II. Bayezid (saltanat 1 4 8 1 -1 5 1 2 ), kardei C em S u lta n la ( 1 4 5 9 1495) taht iin mcadele etm ek zorunda kald. n ce , y enierilere,
ballklarn salama amacyla clus bahii* ad altn d a r vet verdi;
sonralar bu, tahta kan her sultann kabullendii bir uygu lam aya d
nt. Cem yenildi ve onu ellerinde tutm alarna k arlk her yl 4 5 .0 0 0
duka altn denen Rodos valyelerine snd. C em d ah a so n ra , on u
gzaltnda tutmak iin Bayezide antaj yapan P ap anm b ir tu tsa o la
rak lecei Napoliye gtrld. Tarihiler, C e m in ta h tta h ak iddias
ve Batl glerin bunu kullanm asyla d ikkati d atlm am olsayd ,
Bayezidin neler yapabileceini tartm tr. taly ada o d nem d e h

osm anllar: devletten im psnnoriuga (1300-1789) 1 5

km sren anari ortam ve Franszlarn talyay 1494te rahata ele

geirmeleri gznne alnrsa, Osmanllar talyay dize getirerek dn
ya tarihini deitirebilirlerdi. Romada, kentin Konstantiniyeyle ayn
kaderi paylaaca endiesi vard.
OSM ANLI MLKNN GENLEMES
15. yzyla gelindiinde, Osmanllar kendilerini hara toplayan bir im
paratorluk yerine dnya ticaretine baml bir devlet olarak yeniden
biimlendirmilerdi. Cenova ve Venedik arivlerinde yaplm yakn ta
rihli aratrmalar Osmanllarm blgede ticareti ok ciddiye aldklartn gstermektedir. 14. yzyl balarndan itibaren fetihleri, ticaret a
sndan blgeden gelir getiren Gelibolu ve anakkale Boaz gibi stra
tejik noktalarn ele geirilmesine dayanyordu. Osmanllar, Temmuz
1496da Venediki yendikten sonra, Venediki yllk hara vermekten
muaf tuttular ama bunun yerine Venedikin ihracatndan Osmanllara
yzde 4 lk bir vergi vermesini art kotular; ticaret Osmanllar iin
hara kadar nemli hale gelmiti.
Avrupada savamann dnda, Osmanllar Mtsr ile Suriyede
Memlklar ve randa Safevler gibi rakiplerin tehdidine maruz kal
yordu. Safevlerle olan rekabet, Osmanllarn Snn ve ortodoks s
lm ile Safevlerin i ve heterodoks slm arasnda bir ideolojik re*
kabete de dnmekteydi. Bu uzun soluklu ekime iki imparatorlu
un da enerjisini tketmekteydi ve Avrupa gcnn ykselii karsn
da her iki devletin de greceli gerilemesinin sebebiydi.
Babas Bayezidi deviren I. Selim (saltanat 1512-1520), dikka
tini Douya evirmeye ve ah smailin ykselen gcnn karsna
kmaya mecbur kald. 1514te Yavuz Sultan Selim Safevleri aldranda yenilgiye uratt ve Azerbaycan ile Gneydou Anadolu'yu ele
geirdi. ki yl sonra, Selim Memlklara kar sefere kt ve Suriyeyi
1516da, Msr da ertesi yl Osmanl topraklarna katt. Msrdaki
tarm ve ticaret, stanbul'a, Hindistan ve Asyayla ticaretten elde edi
len gelirlerin yan sra, nemli zenginlik kazandrd. Osmanllar ayrca
Mekke ve Medine kutsal kentlerinin koruyucusu oldular ve statleri

dnyadaki en gl M slman devlet olarak belirlendi. Kuds s

lmn nc kutsal kenti oldu ve O sm anllar burada ticaret hayatn
canlandtrmak iin uratlar, birok vakf kurdular; Y avu zun halefi
Sleyman da Kudsn surlarn yaptrd, K uds, am veya H alep gi
bi byk bir blgesel bakent olm ad am a slm n kutsal m ek n n
dan biri olarak byk dinsel neme kavutu. m p aratorlu k , yzl
mn ikiye katlamt ve slm unsuru Arap eyaletlerinin katlm asy
la glenmiti. Ayrca, Msr, O sm anllar K irild eniz ve H in t O k y an u
sumdaki Portekizlilerle dorudan iliki iine sokm utu.
16. yzylda, dnyadaki denge A kdenizden A tlan tik 'e kayd.
Kristof Kolombun 1 4 9 2 de Am erikay kefi ve 1 4 9 8 de V asco da G amamn Afrikann gneyinden H indistana varan yolculuu slm dn
yasnn nemini ortadan kaldrmasa bile zayflatt. So nu ta A syayla
olan ticaret tamamen bitmediyse de O sm anl hzinesi daha az gelir el
de etmeye balad. mparatorluk ayn zam anda sadece sultan tarafn
dan yonetilemeyecek kadar geniledi ve sorunlu olm ay a balad; bylece sultan her gn biraz daha fazla olarak b rokrasisine dayanm ak
zorunda kald. Devirme yntemiyle ykselen erkekler de Saray daki
kadnlar gibi daha etkili olmaya baladlar.
KANUN SULTAN SLEYM AN
Sultan Sleyman (saltanat 1 5 20-1566) belki de O sm anl sultanlarnn en
nlsdr. Trkler tarafndan Kanun, Batllarca da M uhteem Sley
man olarak tannn Sleyman, seleflerinin izinden giderek im paratorlu
u geniletmeyi srdrd, 1 5 2 lde Belgrad ald, 1 5 2 9 da Vyanay ku
att. Osmanllar Kutsal Roma-Germen m paratoru V. Kari ile Fransa
Kral l. Franois arasndaki Avrupa atmasna ak tif olarak katldlar;
Osmanllarm rol, Karln Martin Luthern Protestan reform hareketi
ni yok edememesi balamnda hayatidir. Avrupadaki savalar Kauni'nin 1566da Macaristana yapt bir seferi ynetirken lmesine kadar
srd. Ayrca Safevlere kar da savap 1 5 3 4 te Badat fethetmitir.
Ticaret Osmanl ekonomisinin nemli bir paras olm utu;
Mslim veya gayri-Mslim Osmanl tccarlar Avrupa'da -zellikle

osmanllar: devletten imparstort}* {1)00-1769: 1 7

talyad a - ve Asyada ticaret yapyorlard. Bunun bir sonucu olarak,

1 5 3 5 te Sultan Sleyman, Fransz tccarlara kapitlasyonlar olarak
bilinen birtakm ayrcalklar tand, imparatorluk snrlan iinde bu
lunduklar srece, Osmanl hukuku ihll edilmemek kaydyla kendi
hukuklarna ve detlerine gre yaayabileceklerdi. Zaman iinde bu
kapitlasyonlar dier Avrupa devletlerini de kapsad ve Avrupa ile Osmanllar arasnda ticaretin genilemesine yol at.
Osm anl donanmasnn bymesi Akdenizi, blgede ticaretin
gvenliini salama amacyla kontrol altnda tutmak olarak aklana*
bilir. Bu am ala Kanuni Kuzey Afrika sahilinin hkimiyetini V.
K arldan alm ak; Cezayir, Tunus ve Libyada Osmanl ynetimini kur
m ak zere Barbaros Hayrettn'den yararland. Basra Krfe2ni dene
timi altnda tutan Portekiz gcn yok etmek iin de nemli bir aba
ortaya konmusa da, 1 5 3 8 de Osmanl donanmas Hindistan'da Gucerat Yarm adasnn gneyindeki Diuya kadar yapt Hint eferinden, Portekiz donanmas karsnda tutunamayarak geri dnm
tr. Osmanl gemileri, Akdenizin daha sakin sularna gre ina edil
milerdi ve Portekiz kalyonlaryla boy lemezlerdi. Belki de bu yz
den Osmanllar, haritasn karmalarna ve hakknda ok ey biliyor
olm alarna ramen Atlantike almayt denemediler. Tpk Dou As
yadaki inliler gibi, Osmanllar da Dou Akdenizdeki imparatorluk
larndan memnundular.
Kanuni Sultan Sleymann ynetimine kadar, Osmanl mpara
torluu, zerk saylabilecek din cemaatlerden oluan okdinli bir ift
iler, esnaf ve zanaatkarlar toplumu zerinde hkm sren ve kimi za
man ulema tarafndan ynlendirilen bir askeri-brokratik ynetici s
nfa idare edilen istikrarl bir ekil almt. Ynetim ve yasama erkle
ri padiahta toplanmt ve padiaha, imparatorluk genileyip daha
brokratik bir hal aldka sultann yetkilerinden daha fazlasn ellerin
de bulunduran vezirler yardmc oluyordu. Kanunimn lmnden
sonra sadrazam sultann pek ok yetkisini eline alnuya balad ve pa
diah gitgide daha fazla Saray merkezli hale geldi. Gayn-MsJim top
lamlarn liderleri olarak cemaatlerinin din ve toplumsa! ihtiyalarna

18

funnc blm

bakan patrikler, padiahn korum asndaydlar. Farkl toplum lar asimile etmek amal alm alar yaplm am t; bu toplum lar sadece gn
delik etkileimlerin normallemesi ve kltrel dei-toku iin bir sos
yal ereve yaratmak zere sisteme katlm lard. 19. yzylda milliyet
iliin ortaya kmasna kadar sistem iyi ilemekteydi ve her toplumun
eer asimile edilmi olsalard olanak bulam ayaca ekilde kendince
yaamasna olanak tanmaktayd.
Osmanl ynetimi o dnem iin Avrupayla kyaslandnda ile
riydi ve Hristiyan kyller O sm anl ynetim ini kendi dindalarnn
feodal ynetimlerine kyasla daha rahat bulm utu. B arb ar olarak d
nd T rk lere kar hogr beslem eyen M artin Luther (14831546), kyllerin vergiler daha hafif olduu iin O sm an h lara meylet
tiini kabul ediyordu. Osmanl vergileri, padiah m reffeh topraklar
fethettii srece hafif kalmay srdrd, ancak fetihler sona erdikten
sonra arlat.
stanbulun fethiyle, O sm anllar baz Bizans ynetim uygulama
larm benimsediler. Padiah gitgide daha zor eriilir hale geldi, gnde
lik ileri sadrazamn bakanlnda toplanan ve dier vezirlerden olu
an Divat-t Hmayun'a. brakt. Divan- H m ayunun balca yeleri
Rumeli ve Anadolu kazaskerleri stanbul kads, defterdar, mhrdar
ve de vezir rtbesindeyse yenieri aasyd. Sonradan, eyhlislm ya
ni en st dzey din otorite, reislkttap yani d ilikilerden sorumlu
vezir ve donanma komutan olan kaptanpaa da divana eklendiler.
Rtbesini belirten iki tu'a sahip bir paa bir eyaletin valisi olarak ata
nrken, bu eyaletler tek tua sahip dier paalarca ynetilen sa n ca k'lara blnmekteydi. Bunun altnda bir kad ve yerel halk temsil eden
toprak sahiplerince ynetilen blgeler, yani k a z a ' h t yer alrd.
Toprak devlete aitti ve im paratorluk ekonom isi, devletin temel
gelir kaynaklar olarak hem topran hem tarm retim inin denetimi
ne dayanmaktayd. Topraklar, gelirleri m aa olarak, yneticiler olan
beylere ve vezirlere verilen tm ar'lara ayrlmt. Bu tmarlar, miras yo
luyla gelecek kuaklara kalmazd ve sahibinin lm zerine bu top
raklara el konabilirdi. Topraklar topra kontrol eden kiinin vrisle

osmanllar: devletten im^aratortb&s It)00-t7fe 1 9

rine geemediinden, Avrupadaki gibi

bir toprak sahibi snf oluamad. Te
oride, kyller, loprak sahibine hara
larn dedikleri srece, iledikleri top
raklardan karlamazlard. Bu nlem,
iftilere devamllk gvencesi verdii
gibi, Osmanl tarihinde kyl ayaklan
m alarnn olmamasn da aklayabilir.
Kanun Sultan Sleyman dne
mi, geleneksel olarak Osmanl mparatorluuntn zirve noktas olarak kabul
edilir. Sleyman, bir dnya im parator
luunun temellerini atan ilk on byk
hkm darn sonuncusu olarak tanm
lanr. Bu im paratorlar sadece byk fa
tihler deil, ayn zamanda topraklarn

Kanuni Sultan Sleyman d&nemnde

imparatorlumun smUft alabildiine
geniledi. Ancak bu fetih siyasetinin bir de
ekonomik yan vard; nk kimi zaman

dnsz bir bilgelikle yneten yetenek

fethedilen topraklan korumak iin yaplan

li yneticilerdi. Sleym andan sonra

m asraflar, buralardan salanan gelirinden

tah ta k an sultanlarn harem in zevkle

okuluna mensup bir ressam tarafndan

rine sava alanndan daha fazla nem

yaplm portresi.

daha fazlayd. KanunPmn Italyan Tziano

veren, genelde beceriksiz, sradan ve

yoz ad am lar olduu sylenir; ancak, IV. M u rat (1 6 2 3 -1 6 4 0 aras taht
ta) gibi bir sultan bunlarn arasnda istisna olarak grlr. Beceriksiz
hkm darlar, Fatih Sultan M ehm ed gibi byk sultanlarn ferasetin
den yoksun olduklar iin, ynetim i fel edip im paratorluu da zayf
latyorlard . A ncak im paratorluk, Sokullu M ehm ed Paa ve im parator
luu elli yl k ad ar yneten Kprl ailesinden kan sadrazam lar gibi
srn yetenekli devlet ad am lar veya arada bir rastlanlan IV. M u rat gi
bi dirayetli su ltan lar sayesinde ayakta duruyordu.
Bu ak la m a , Bar Avrupann ykseliine paralel olarak O su n Imn gerilem esine ek bir ak lam a olarak sadece bir lde dorudur
ve a d a ak ad em ik dnya yeni ak lam alar aram aktadr. 16. yzyla
gelindiind e, O sm anl m paratorlu u, hem kendi iinde hem d arda.

2 0 tmni' bolum

son derece farkl bir ortamda ilemekteydi: D evlet, asl am ac toprakla

rn geniletmek olan ve dolaysyla bir sultan-serdarn ordularna n
derlik etmesine gereksinen bir devletten ticaret ve genilem ekte olan Av
rupa gibi ekonomik konularla ilgilenmesi gereken b rokratik bir dev
lete dnmt. Osmanllar, ne kadar yetenekli olursa olsun tek bir
kimse tarafndan ynetilemeyecek bir dnya im paratorluu yaratm
lard. ktidarn aktarlmas gerekiyordu ve sultanlar, bir sadrazam ile
vezirlerden oluan bir divan, yani bir eit bak an lar kurulu kurmak zo
runda kalmlard. Sleymann hkm ranlnda durum net deildi ve
sultan, gcnn artmasndan kskanlk duyduu sadrazam brahim
Paay idam ettirtmiti. Ancak, halefi olan II. Selim , sadrazamna ve
brokrasisine ylesine baml hale gelmiti ki sadrazam daha sonrala
r fibli diye tannacak kendi konutunun sahibi olm utu.
Ayn sebeple, imparatorluk haremi de 16. yzylda bir siyasal
iktidar oda olarak ortaya kmtr. Sadrazam genelde sultana, sulta
nn bir yaknyla yapt evlilik yoluyla balyd; dolaysyla da harem
le ve haremdeki, sultann annesi veya gzde cariyesi olan v a lid e sultan
gibi gl kadnlarla dorudan balants vard. Bazen sultan reit de
ilken tahta kard ve bu sebeple sultann annesi, hkm dar erikin
olana kadar srecek bir vesayetin banda yer alrd.
16.

yzyln ortalarna gelindiinde im paratorluk zellikle krl

biimde, ekonomik kar iin kullanlabilecek topraklar asndan ge

nilemesinin u snrlarna ulamt. Bu, O sm anl em peryalizmi ile Is
panya, ngiltere, Hollanda gibi Avrupal glerin emperyalizmleri ara
sndaki farkt; bu glerin emperyalizmdeki am alar genelde ekono
mikti ve smrgelerini sonuna kadar yamalam aktaydlar. Osmanllar
ise, emperyal ar genileme durumunun klasik bir rneiydiler. Or
ta Avrupada, Kuzey Afrikada, Kbrsta byk kuvvetler ve Akde
nizde, Egede, Kzldenizde gl donanm alar bulundurmalar gere
kiyordu. Kutsal Roma-Germen imparatorunun ve m ttefiklerinin ya
n sra, Osmanllar Rusyann Krm da ykselen gcnn yaratt
tehditle de yzlemek zorundaydlar. Anadoluda Safevler gebe
Trkmen airetleri arasnda yaptklar ilik propagandasyla bir teh

smaniU: devtetten ^p-vsiarinl?.

21

dit unsuruydular. Tm bunlar hazine zerine byk bir yk olutur

makta, Osmanllar mali ykmllklerini yerine getirmek iin yeni
yollar bulmaya zorlamaktayd.
D dnyada arlk merkezinin Akdeniz havzasndan Atlantik
dnyasna kaymasyla byk bir dnm olumaktayd. Keifler a
yla birlikte Osmanllarn yzyllardr ellerinde tuttuklar ticaret yol
lar nemlerini yitirmi, imparatorluun ticaretten elde ettii gelir azal
mt. Ancak bu kademeli bir sreti ve imparatorluu hemen etkileme
di. Yine de, imparatorluun siyasal ve sosyal yapsna bal olarak, or
tada bariz bir zm yoktu. Osmanl ekonomik sistemi, Batmn mer
kantilizminin ve endstrilemesinin tehdidine kar durmaktan cizdi.
BR D EVRM AI
Bat dnyasnda, feodalizmden ticar kapitalizme dnm, devrimle
betimlenmit: ykselen orta snflar -yani burjuvazi- siyasi iktidar
iin savamak zorunda kalmt. Bu, ngilterede 1640 ile 1688 ara
snda Muhteem Devrim le sonulanm, Fransada devrim 1789 ile
1815 arasnda gereklemiti. Feodal snfn gcne kar kacak
kuvvette bir burjuvazinin olmad spanya ve Rusya gibi lkelerde
devrim olmad ve eski ynetici snflar iktidarda kaldlar. Bu durum
Osmanllarda da aynyd. Dzeni salayarak rccar ve reticilerin
servet kazanmasna izin verecek kadar gl bir ynetimi korudularsa da bunlarn kendi karlarn savunabilecek bir siyasi g olmasn
engellediler. Osmanidaki durum, tccarlarn dini ballk zerinden
-Rum Ortodoks, Katolik, Ermeni, Yahudi ve Mslman olarak-ay
rlm olmasyla daha da zorlamt, nk tccarlar haklarn savu
nacak ortak bir grup olarak hareket edemiyorlard. Osmanllar, eko
nomi asndan ticaretin nemini kavrasalar da hibir zaman sadece
ticaret snflarnn karlaryla ilgili olmadklar gibi, ekonominin hz
l bymesine dair bilinli bir ilgi de gstermediler. Yine de tketici
nin hakknn koruyucusydular; en nemli grevlilerden biri, ar ve
pazarlarda fiyatlar, mallarn kalitesini, l ve arlklar denetleye
rek tketicinin aldatlmadmdan emin olmakla grevli nmhtesip'ri.

Bu bile, kendi z nd e kapitaliz

m in ve b ir p azar ek on om isin in ge
lim esini en gelliy ord u .
Y in e de, teorid e ellerine fr
sa t verilse, b ir bu rju vazi dn
m n g erek letirm e roln oyna
y abilecek b irta k m zengin tccar
lar vard. rn e in , eytan olu ola
rak bilinen ve say g n bir B izans ai
lesinden g elm e

b ir

Rum

tccar,

k rk ticareti ile im p arato rlu k a

p n d ak i tuz tek elin d en b ir servet
elde etm i, bu sayed e O sm an l do
nan m asn a altm g em i donatm t.
A ncak, o n u n a rta n servetin den ve
Vatide-i muazzama diye de bilinen Mahpeyker
Sultan ya da Ksem Sultan, Osmanl saray
kadnlan arasnda en htirasl olarak, zellikle
taht kavatan o d . p^tii entrikalar
cevirmekie n salmtr. Turhan Suitan'm bir
tertibi sonucunda ldrlen Ksem Suitanm
dneminde Avrupai, bir ressam tarafndan

izilmi gravr.

kudretinden tedirgin Oan III. M uracJ> onu 1 5 7 8 de dam ettird i. D aha

.
.
^
,
c

baka zengin O sm a n l s a r ra f ve tuccarlar da vard a m a O sm a n l ynet >

t,C1 S in ,fl b u n , a t i n d e V ,e t l" V^ 3 e k

nom inin k a ra k te rin i etk ilem esin e as

la m saad e etm ed i. A vru p ada bile

byle bir deiiklik bir devrim g erek tirirk en , O sm an l D ev leti byiesine radikal bir siyasal ve toplum sal d nm e izin v erm ey ecek kadar
kuvvetliydi. Dolaysyla, eitli b ak ald rlar old u y sa da siyasal dze
nin ve bunu destekleyen toplum sal sistem in b a n d a n , v ar o lan y n e
tici snf bir bakasyla deitirecek, im p arato rlu a yeni bir g rn m
ve yn getirecek iddetli bir dnm gem edi.
Bu, O sm anllar etraflarnda olan biteni an la m a d dem ek de de
ildi; Avrupada olan bitenden haberdardlar. D ev am l o la ra k Avru
padan gelen bir yabanc akn vard ve bu gelenlerden b a z la r, genelde
asker a?.man olarak, burada yerleip im p arato rlu u n hizm etin e g iri
yorlard. Cenova ve Venedik gibi talyan kent-devletleriyle O s m a n lc n

osmanllar: dtvleten mpajaiartufa fy>0i 7%9. 2 3

ilk gnlerinden beri ticari ilikiler vard ve Mslman tccarlar da tal

yan kentlerine yerlemilerdi. Fatih Sultan Mehmed, sanat almalar
iin talyaya renciler gndermiti ve papayla yazmaktayd. Sonu
olarak, Osmanllar, yaknlarndaki gelimelerden aka haberdardlar
ama bu gelimeleri kendi karmak, okdinli toplumlarna uygulayamyorlard. Ayn zamanda, Avrupadaki deiikliklerin kendi toplumlann nasl etkilemeye baladn da kavrayamadlar, ama bu, imparator
luun ve imparatorluk ynetici snfnn karakteriydi: tutucu ve stat
koya balydlar, bu yzden bir tccar snfnn ortaya karak devleti
dntrp eski ynetici sekin tabakay yerinden etmesine izin ver
mezlerdi. Osm anhlarda devletin ekonomik politikasn belirleyen il
ke vard: kent ekonomisini, zellikle de stanbulunkini dzenli tutarak
ordunun, brokrasinin ve Sarayn iyi beslenmesini salamak; kentsel
ve krsal kesimlerden vergilerle gerekli geliri elde etmek; kentlerde ve
krsal kesimde etkin kontrollerle statkoyu srdrmek. spanyol impa
ratorluu da 16. yzylda ve daha sonralar benzer bir politika gtt,
ancak imparatorluk olmasna ve byk servetine karn, burjuva toplumuna geii yapamayarak tccar snflarca ynetilen bir ike olarak,
Hollanda ve ngiltere gibi Avrupa devletlerinin gerisinde kald. Bu, ba
zlarnn iddia ettikleri gibi bir din meselesi (slm veya Katoliklik kay
nakl) deildir; Aydnlanma ncesi emperyalizminin znde vardc.
Ancak, Osmanl gerilemesi sert ve hzl bir biimde gerekle
m edi. mparatorluk 17. yzyl boyunca kendini savunabilecek ve hat
ta 1 6 8 3 te Osmanl ordularm ikinci k ez Viyananm surlarnn nne
kadar getirecek bir sefer dzenleyebilecek kadar glydu. 15701 5 7 1 de Osmanllar Tunus ile Kbrs ele geirdiler ve Avrupa gleri
b tehdidi glerini birletirerek 1571 de Osmanl donanmasn Inebahtda (Lepanto) byk bir yenilgiye uratacak kadar ciddiye ald
lar. Osmanl mparatorluu'nun gc ylesine bykt k Sadrazam
Sokullu Mehmed Paa, Sultan II. Selime, nebahnda yok edilen do
nanmann kolaylkla yeni ve daha iyi gemilerle yenilenebileceini bil
dirdi. Ancak, yenilginin sonucunda II. Selim Venedik'le ve Kutsal Roma-Germen imparatoruyla bar antlamas yapmak zorunda kald.

II.

Selimin (saltanat 1566*1574) ynetim ine gelindiinde, ikti

darda, Sokullu Mehmed Paa nn (1 5 0 5 -1 5 7 9 ) yan sra sz sahibi

olanlar oalmt, ancak bunlarn hibiri Sokullu k ad ar byk devlet
adam deildi. Sokullu Mehmed Paa, B osnann Sok ol kasabasnda
domu ve devirme sisteminden yetimiti. Brokraside ykselerek
1 565te sadrazam olmadan nce Sleymann torunu ve II. Selim in k
zyla evlenmiti. mparatorluu, sultan deil, 1 5 7 9 daki lm ne ka
dar o ynetmiti.
ran'la 1578-1590 arasndaki, Avusturyayla 1 5 9 3 teki gibi ola
an savalarn yan sra, Osmanllar ayn zamanda 17. yzyl krizi ola
rak tanmlanan bir skntyla da ba ermek zorunda kaldlar. Bu kriz, bi~
raraya gelmi birtakm faktrlerin birlemesiyle stesinden gelinmesi ge
reken zorlu bir durum olarak Osmanhlarn karsna kt. D aha nce
ki aratrmaclar, bunun, Amerikadan gelen altn ve gmn Akdeniz
sistemine Batyla olan ilikisi sayesinde girmesi sonucunda Osmanl
ekonomisinde enflasyona ve baskya sebep olduunu savunuyorlard.
Hzinenin ordu ve ynetimin masraflarn karlam ak iin daha fazla
para bulmas gerekiyordu. Yeni aratrmalar, nakit para ekonomisinin
Balkanlarn ve Anadolunun ky blgelerinin byk blmne yayld
n, bu srecin 16, yzylda Yeni Dnya altnnn gelmesiyle hzland*
n ve bunun sonucunda da ticarilemeyi artrdn iddia etmektedir.
Bylelikle vergiler mal yerine nakit olarak toplanm akta ve bu impara
torluun baz blgelerinde topra elde tutma yntemini deitirmektey
di. Nfus art ve kentlemede yaanan genileme; ekonom inin para
odakl hale gelmesinin artrd paraya talep ve imparatorluun kstl
kaynaklarna uygulad bask, enflasyonist hareketi hzlandrmtr.
Devlet, Habsburglara ve Safevlere kar srdrd ypratc savalar
iin daha byk bir askeri gc finanse etmek zorunda kalmaktayd ve
acil bir zm yolu, sikkelere gmten ok pirin koyarak parann de
erini azaltarak paray devale etmekti. Bunun sonucu sosyal kargaay
d ve 1589da stanbuldaki yenieriler ayaklanarak azalan maalarn,
den yaara standartlarn protesto ettiler. Bu ayaklanmalar, 1 5 9 2 de
bastrlana kadar srd. 1 590larda, Orta Anadolu toplumsal kargaay

osmanllar: d *vi*tt*r' CTpAnrlcfc* (>*V-t7<y 2 S

la, adn ilk isyan balatan dini liderin adndan alan Celali syanlar ola
rak bilinen kyl ayaklanmalar araclyla tant. iddetli memnuni
yetsizlik devletin otoritesini de sarsarak 1650lere kadar srd.
YEN ER-U LEM A TTFAKI
Tm bu sorunlara ve asker gerilemelere karn, Osmanllar 17. ve 18.
yzyllarda kendilerini korumay baardlar. Bu uzun soluklu knzin en
ciddi sonularndan biri, devlet ve toplumda herhangi bir yapsal re
form olaslnn nne geen ulema ile yenieriler arasndaki bir ibir
liinin ortaya kmasyd. Askerler, tam anlamyla silah zoruyla iktida
r ynlendirirken, ulema da ideolojik meruiyet salyordu. rnein,
Osmanllar 1627de bir matbaa kurmu olan Rum roplumunun izinden
gidememiti, nk ulema, matbaann eriatn ihll edilmesi demek ol
duunu bildirmiti. Bundan yzyl sonra, br Macar dnmesi olan b
rahim Mteferrika matbaay kurdu, ancak bu matbaa kartlarn yo
un tepkisi sonucunda kapatld 1742ye kadar ayakta kalabildi.
Matbaann yeniden kurulmas 1784 bulmutu. Bu dnemde impara
torluun sorunlarn doru saptayan reformcular bile, sultandan Kanu
n Sultan Sleymann yntemlerini geri getirmesini istiyorlard, nk
Kanun dnemi imparatorluun zirve noktas olarak dnlmekteydi.
Durum kritik grndnde, tpk IV. Murad'n (1623-1640
aras tahtta) dneminde olduu gibi, gl bir sultan dzeni salayabilse de kkl reformlara giriemiyordu. IV. Murad, 1623te karde
katline son verdi nk kardei brahim, kendi dnda hayatta kalm
tek Osmanlyd ve onu ldrmek hanedann bekasn rehlikeye ata
cakt. brahim bu nedenle Sarayda tecrit edildi ve siyasi iktidardan
uzakra buhranl bir hayata terk edildi. 1632ye gelindiinde, Murad
devlet zerinde denetimini salamt ve Badat' Satevierden alarak
bir fetih politikas yrtmeye balamt.
stikrarn geici oJduu grld, nk reit olmayan IV. Mehmed 1648de tahta kt zaman, yenierilerin basks akndaki ba
kent anari iindeydi, Orta Anadolu'nun byk ksmn asi paalar y
netiyordu ve Venedikliler anakkale Boazm ablukaya aimr. An

26

l'itind blm

cak, 1656!da Kprl Mehmed Paa sadrazam olarak atand ve ken

dine tam yetki verildi. Kprl Osmanl liyakat sistem inin bir rnei
dir; kendi yetenei ve Saraydaki koruma sayesinde Saray mutfanda
bir mm hassa alar neferi olarak greve balayp, buradan valilie
ve daha sonra da sadrazamla kadar ykselmitir. 1 6 6 1 deki lm
ne kadar sadece be yl sadrazamlk grevinde kalabilm itir. Ksa s
ren bu grevi boyunca, yenieriler ve Anadoludaki asiler zerinde
kontrol salam, anakkale Boazndaki Venedik ablukasn kaldrtm ve Erde! ile Eflk zerindeki Osmanl hkimiyetini yeniden sala
mtr. Kprl Mehmedin cesur politikalar, olu K prl Fazl Ah
met (1635*1676) ile Kara Mustafa Paa (1 6 7 6 -1 6 8 3 aras sadrazam)
tarafndan srdrlmtr. Ancak, bu yllarn siyasi istikrar uzun sr
memi, Habsburglarla 1683teki kinci Viyana K uatm as'n da ieren
uzun ve ypratc savalar Osmanllarn gerilemesini hzlandrmtr.
ARTAN AVRUPA ETKS
16 995un ocak aynda imzalanan Karlofa Antlamas, Osm anl-H absburg ilikilerinde bir dnm noktasdr. Saldrgan rolndeyken Osmanllar savunmac rolne gemeye zorlanm ve artk Avrupa rneini cid
diye almaya balamlard. Sultan III. Ahmed (saltanat 1 7 0 3 -1 7 3 0 ),
Lale Devri olarak bilinen dnemde reform hareketinin ncln
yapmtr ama orduya Avrupa yntemlerini benimsetme abalar, ulema-yenieri irtifak tarafndan engellenmitir. Osmanllar, 1 7 2 9 da
Avusturya ve Rusya ordularnn tehdidiyle kar karya kalnca, mo
dern sava yntemlerini yerletirmek zere Batl uzmanlar davet etme
ye baladlar. Bir Fransz subay olan Kont Alexandre de Bonneval,
Humbarac Ocan yeniletirmek zere stanbula geldi. ini kolayla
trmak iin olsa gerek, Mslman olmu ve bylece reformlardan bir
Hrsnyanm deil bir Mslman'n sorumlu olmasn salamtr. Ah
met adn alarak, 1731de Osmanl hizmetine girdi ve 1 7 3 4 te bir aske
ri mhendislik okulu kurdu. Kendine paalk rtbesi ve ertesi yl da
Humbarac (topu) unvan verildi. Ancak reformlar kok salamad ve
bir Avrupal reformcu, Baron de Tott 1768de stanbula geldiinde.

osmanllar: devltntn impamoflia (i'joo-iTt)

27

Humbarac Ahmet Paann abalarnn neredeyse hibir izine rastlaya

mad; Humbarac orduyu yeniletirmeye almam gibiydi.
Baron de Tott, imparatorluk Rusyayla savarken askeri re
formlar gerekletirmek amacyla geldi. Rus donanmas I770e gelin
diinde Ege Denizine hkimdi, Rus ordusu Osmanl ordusunu Tuna
boylarnda yenilgiye uratm, Krm igal etmiti. Osmanllar o ka
dar byk bozgunlara uramt ki, 17 7 4 te arie II. Katerinayla
kltc bir antlamaya zorlanmlard. Kk Kaynarca Antla
mas, Krm ve Karadenizin kuzey kysn Osmanl egemenliinden
bamsz klyordu. II. Katerina, ayrca stanbuldaki Ortodoks Kilisesini himaye etme hakkna, dolaysyla da Rusyay Osmanl iile
rine kartrma bahanesine kavutu. Bu antlama, daha sonralar
Dou Sorunu olarak bilinecek olan hareketin, yani Batl glerin,
Hristiyan topluluklarn ne srerek Osmanl mparatorluumun
okdnli karakterini smrmesinin de balangcn belirler. Bunun
karlnda, Sultan I. Abdlhamid (saltanat 1774-1789 aras tahtta)
Rusya -ve daha sonra dier Avrupa gleri- tarafndan Tm Ms
lm anlarn halifesi olarak tannd. Antlamann nc maddesine
gre, padiah artk Rusya tarafndan ele geirilmi olan Krmdaki
Miislmanlar zerinde tm din yetkilerini muhafaza edecekti. Sulta
nn halifelik yetkisi byk glerle yaplan daha sonraki anlamalar
da onaylanmtr.
Hilafet makamna erkinlik kazandrlmas, nemli bir bulutu
ve imparatorluun gelecekteki politikalar asndan hayatiydi; muha
fazakrlar glendirmi ve onlara reformlarn nne gemek zere s
lm' kullanma olana vermiti. 1258de Badat, Abbasi halifeliinin
ortadan kalkmasndan sonra kimi birbirinden bamsz sultanlar hila
fet unvanna sahip km, hatta 19. yzyl gibi erken bir tarihte bu un
van I. Murad tarafndan bile kullanlmt. Yine de, Osmantlarm bu
unvana nem vermesi, 1774ten, yani II. Katerinann Osmanl mpa
ratorluumdaki Ortodoks Hristiyanlarn koruyucusu olduu maka
mna etkinlik kazandrlmas sonraya dayanr. Buna karlk olarak,
padiahlar da Hristiyan toplumlarda yaayan Mslman cemaatler

2 6 b if'-c biu'n

zerinde din yetki sahibi olduklarn iddia ettiler ve bunun A vrupayla

ilikilerinde yararl hr ara olduunu kefettiler.
18. yzyl boyunca sren ve kar k an larca engellenen blk
prk reform hareketleri Avrupa devletlerinin artan gc karsnda
imparatorluun durumunu dzeltmekte ciz kald. K aterin a ile yap
lan antlama ne bar getirdi ne de R usyann genilem eye y n elik i
tahn kreltti. 1783'te arie II. Katerina, K rm H an l m ilh ak etti,
yl sonra da Osmanllar Rusyayla yeniden savaa girdi. III. Selim,
1789da sorunlu imparatorluun tahtna oturduunda, hkm darl,
1908de devrimle sonlanacak olan im paratorluun en uzun srekli re
form yzyln balatt.

Ok u m a

n e r Il e r

Stanford J. Slavv ve Ezel Kural Shaw, Osmanl imparatorluu ve M odern Trki

ye: Gaziler mparatorluu Osmanl imparatorluunun Ykselii ve k,
1280-1808 (Cilt: lj, ev. Mehmet Harmanc, stanbul: E Yaynlan, 1982.
Hali) nalck, Osmanl mparatorluu Klasik a (1300-1600), ev. Ruen Sezer,
stanbul Yap Kredi Yaynlan, 2003.
Lesle P. Peirce, Harem-i Hmayun Osmanl mparatorluu'nda Hkmranlk ve
Kadnlar, ev. Aye Berktay, stanbul: Tarih Vakf Yurt Yaynlar, 2002.
Daniel Goffman, Osmanl Dnyas Ve Avrupa 1300-1700, ev. lkn Tansel, s
tanbul: Kitap Yaynevi, 2004.

KNC BLM
Reformdan Devrime
(1789- 1908)

ffcctet ttohmed Etendi Mbtim'nfer bir Hlzam- C*<iid neleri

(smonl Kyafetleri. Fenerci Mehmed Albm, VeVb' Ko Vakh).

A SK ER R E F O R M
Selim (saltanat 1 789-1807) Nisan 1789da tahta ktnda
Fransz Devrimi balamaktayd. III. Selimin imparatorluu
darboazdayd: Rusyayla sava halindeydi, Habsburglar Belgrad' al
m t, N apoleon Franszlarn M sr igalini 1 798de balatmt, slm
kktenciliinin kurucular olan Vahhabler Hicazda glenmekte ve
O sm anllar gevek din uygulamalar nedeniyle eletirmekteydiler,
ayanlar da ayn zamanda Balkanlarda huzursuzluklara neden oluyor
du. Yanyada isyan eden Tepedelenli Ali Paa dier ayanlar gibi bir
yandan merkezi otoriteye meydan okuyor, dier yandan zerklik -o l
mazsa bam szlk- isteyerek padiah mlk gelirlerinden yoksun b
rakm ak istiyordu. Ancak, devlet iin tekrarlanaduran baka bir sorun,
yenierilerin gcnn nasl trpJeneceiydi. 17. yzyl krizi boyun
ca devirme yntemi dzensizlik iine girmiti. Enflasyondan ve para
nn deer kaybndan olumsuz etkilenen yenieriler, onlarn da maa
alabilmeleri am acyla oullan ile akrabalarn Yenieri Ocatna kay
dettiriyorlard. Ayrca, birer zanaat loncasna girip bir meslek rene
rek gelirlerini artrm a yoluna gidiyorlard. Sonu olarak, onlar Avru-

^ 2 vnr' bolun*

pamn imrendii, korktuu g yapan disiplin ve birlik ruhu ortadan

kalkarak yenierileri sultana bir tehdit haline getirm iti. Yenieriler,
kendi kadrolar da ekonomik kriz nedeniyle im i olan ulemayla itti
fak iinde, konumlarn tehdit edebilecek her tr toplum sal veya aske
ri reforma kar muhalefete baladlar. Selim , hem baaryla savap
hem de ayann gitgide byyen gcn kstlam ak am acyla askeri re
formun art olduuna kanaat getirdi. 1801*de, Srp kylleri, Osmanl memurlar ile yenieriler topraklarna el koyduklar iin ayakland
lar. stanbul, kyllerin mlkiyet haklarn vermeyi denediyse de bu
baarl otamad. 1815te Srbistan Prensliine zerklik tannd.
1804te Ruslar Kuzey Azerbaycan ile Erm enistan ele geirerek Ana
dolu kaplarna kadar ilerlediler. Bir yl sonra, K avalal M ehm ed Ali
Paa Msrda kendi otoritesini oluturdu ve Tem m uz 1 9 5 2 asker dar
besine kadar srecek olan hanedann kurdu. M ehm ed Ali Paa, M
sra 111. Selim tarafndan Memlklar yok eden ve 11. yzyldan beri
ilk defa slmn merkezine girmeyi baaran Franszlar lkeden kar
mak zere gnderilmiti.
Ul. Selim, bu buhranl dnemde asker reform lar uygulamaya
koydu. stanbulda da etkisi hissedilen Fransz D evrim inden esinlene
rek, yeni ordusuna Nizam- Cedit, yani yeni dzen adn verdi.
Fransadan uzmanlar ard, yeni klalar ve talim haneler ina ettirdi,
temkinlice ilerlemeye balad. Ancak, reform larn srdrebilm esi iin
vergileri artrmas gerekiyordu ve bu giriim byk m uhalefetle kar
lat. 1805te yeni ordusunu Balkanlarda oluturm aya kalknca, ayan
snf ayakland. syan bastramayan padiah, ayn zam anda yenieri
lerin de kazan kaldrdn grd. Reformcular yalnz braklmlard
ve bir kez daha yenieri-ulema ittifak zafer kazanm t. III. Selim,
1807de tahttan indirildi ve Nizam- Cedit ordusu da datld.
III.

Selimin genelde brokratlardan oluan reform cular iinden

Dersaadetre yenierilerce katledilmekten kurtulanlar, Rusuk ayan

i.

Alemdar Mustafa Paaya (1765-1808) sndlar. Alemdar Mustafa

Paa reformu desteklemeye ve IV. Mustafay (saltanat 1807-1808)

tahttan indirerek Selimi yeniden tahta karmaya karar verdi. stan-

1789-1908} 3 3

(formdan devnrre (

bula yrd, ancak padiah sarayda katledilmi olduundan yerine II.

Mahmudu (saltanat 1808-1839) geirdi ve kendi de yeni padiahn
sadrazam oldu. Amac, ayann hak ve grevlerini yeniden dzenleyen
bir szlemeyi sultana onaylatarak, ayan snfn imparatorluk sistemi
ne katmakt. Alemdar Mustafa Paann imparatorluun ayan ve re
formcularyla grmelerinin sonucunda, Osmanlnn Magna Cartas
olarak da adlandrlan Sened-i ttifak belgesi dodu. Ayan bu belgeyle
padiaha yasalar inemedike bal kalacan belirtiyordu. Ayan s
nf birlikleri desteklemeye, modern bir ordunun kurulmasna, ayn za
manda kendilerine danldktan sonra salnacak vergileri demeye ra
z oldu. Son olarak, sultan tarafndan uygulanan keyf cezalarn sona
erdirilmesini istediler. Sanki sonunda ayan ve brokratlar iktidar dev
irmelerin elindeyken elde edemedikleri yetkileri elde ediyor gibi gr
nyordu. Ancak, bunun sadece gz boyayc olduu ortaya kt, n
k yenieriler yeniden ayaklanarak Alemdar Mustafa Paay ldrd
ler. II. Mahmud, IV. Mustafay ldrtt ve dolaysyla hayattaki son
Osmanolu olarak kald iin hayatn kurtarabildi. Yenieriler byle*
ce Sultan Mahmudu kabullenmek zorunda kaldlar ama buna karlk
o da yeni orduyu datma sz verdi. O an iin, asker reform birka
yl sonra tarihi durum uygun olana kadar durduruldu.
Bir lkenin tarihinde ender zamanlarda, toplum dengesini ve
statkoyu srdren gler tkezleyince, tarih rastlantlar ortaya kar.
Sava ve yenilgi bu tr kntlerin kaynadr ki bu, Msrda
1 7 9 8 de bu Osmanl eyaleti Napoleou tarafndan igal edildiinde ya
anann ta kendisidir. Napoleon Memliklar yenmi ve onlarn top
lumsal gcn yok etmiti ki bu da bir dier toplumsal muhafazakr
lk gc olan ulemay korumasz ve iktidardan uzak brakmt. Dola
ysyla, 1805 ylnda Mehmed Ali Paa siyasi iktidar ele geirdiinde
zerinde kendi programn yazabilecei ram bir siyasi tabul rasa elde
etmiti. Rejimine gelebilecek bir tehdidi de IS ll'd e Kahire kalesinde
ayaklanmac Memlk beylerini idam ettirerek ortadan kaldrmt.
II.
Mahmudun saltanat dnemi 1821de balayan Yunan ba
mszlk savana denk geldi. 1820de Tepedelenli Alinin isyann

3 4 lkir* ; dolum

glkle bastrld, ama bylece de blgedeki O sm anl pozisyonunu

zayflatt ve Tuna vilyetleri ile M oradaki Yunanllar bu frsat deer
lendirip isyan kararak bamszlklar iin savamaya baladlar. Ye
nieriler asileri alt edemeyince, Atina Yunan ayaklanm aclarn eline
geti. 1824'te II. Mahmud, M sr'daki zerk valisi M ehm ed Ali Paaya bavurdu ve modern ordusunu asilere kar yollam asn istedi.
Mehmed Alinin olu brahim Paa isyan abucak bastrd. Ancak b
yk gler -ngiltere, Fransa ve Rusya- Yunanllarn lehine olaya m
dahale ettiler ve Osmanl-Msr filosunu 1 8 2 7 E kim inde yakarak yok
ettiler. Rusya Osmanl Devletine sava at ve sava 1 8 2 9 da imzala
nan Edirne Antlamasyla sona erdi. Sonuta M ahm ud, Yunanistan,
Srbistan ve Romanyaya zerklik tanmaya zorland ve byk gle
rin istei dorultusunda 1830da Yunanistan Krall kuruldu.
Yunan Sava, Osmanl Mslmanlarna, deil dzenli bir ordu
yu, Msr valisinin rgtledii bir modern ordunun yardm olmakszn
bakaldrm isyanclar bile yenemeyen yenierilerin yetersizliini gs
terdi. II. Mahmud iin bu, tpk Msrda M em lklarn yenilgisi gibi,
bir tarih tesadft. Yenieriler hem kk dmler hem stanbul es
nafnn desteini yitirmilerdi. Yenieriler 1 8 2 6 da kazan kaldrdkla
rnda, bakentte halk desteinden yoksunlard ve hatta ulema bile on
lardan yz evirmiti. Hem ulema hem de esnaf Yenieri O cann kal
drlmasn ve yerine modern bir ordu kurulmasn memnuniyetle kar
lamaktayd. Yenierilerin ldrlerek ortadan kaldrlmas hareketi
Vaka-i Hayriye olarak anld ve II. Mahmud, yenieri aas yerine bir
serasker tarafndan ynetilecek olan yeni ordusuna m uhafazakr evre
lerin de desteini almak zere Asakir-i Mansure-i Muhammediye adn
verdi. Genelde hayvan resimleri tayan yenieri flam alar, yerlerini ze
rinde ay-yldz motifi bulunan ve daha sonralar Cumhuriyet tarafndan
da benimsenecek olan tek bayraa braktlar. II. Mahmud ayn zaman
da modern niformalar, brokratlarca giyilecek bir frak ve yeni dze
nin -yani yeni bir snfn ykselip, eskisinin yitm esinin- bir simgesi ola
rak fesi tantt. 183Tde Mehmed Ali Paann izinden gidilerek impara
torluun ilk gazetesinin kurulmas da toplumun modernlemesinde

(ffomdan vtiit (7891908)

35

Oevlete kar ayaklanmalarn bam eken, bakent stanbul da her trlG asayisizlii tevik eden
yenieriler HI3 elim 'le II. Mahmudun ordu iinde balatt yenilikten kendilerine ynelik giriimler
olarak olarak grdkten sonra eylemlerini arttrdlar. Sonunda dikkatli bir politika izleyerek, ocan
stne giden II. Mahmud, 15 Haziran 826 d3 Vaka-i Hayriye diye bilinen ve binlerce yenierinin
ldrld bir atma sonunda oca ortadan kaldrd. Dnemin Batl ressamlan tarafndan
izilmi bir gravrde Vaka-i Hayriye.

nemli bir admd. Gazete, sadece sekin tabaka tarafndan okunsa da,
kamuoyu oluumunu ve dilin geliimini etkiledi.
Yenierilerin destei olmadan, ulemann elinde reformlar en
gelleme gc kalmamt ve dolaysyla da reformlar hzlanmaya ba
lad. Modern yntemleri renmeleri iin Avrupaya renciler yollan
d. Aralarnda Tbbiye (1831) ve Harbyenin de (1834) bulunduu ye
ni okullar kuruldu; tm hkmet yaps kurumsallatrld, brokrasi
ye katld. Yeni ordu, gemile tm balarn kopararak tamamen ye
ni bir yntemle eitildi; Bekta tarikat yasakland, bylece ordu ile
din arasndaki iliki ortadan kalkm oldu. Osmanl subaylar, aldk
lar modern eitim ve grnmleriyle, laik ilerlemenin ncleri oldu
lar. Ulemann mal bamszl vakflar zerinde denetim kurulmasy
la ortadan kalkt ve eyhlislm da grevini hak ederek alan bir me-

botjm

mura dnt. Osmanl ynetiminin merkezi olan Dersaadet, daha

sonradan nezaretlere (bakanlklara) dnecek olan ve sadrazam tara
fndan ynetilen birtakm dairelerle (toplum ileri, iileri ve dileri)
modernletirildi. II. Mahmud, Yunan bamszlk sava ncesinde Yu
nan aristokrasisi ve Fener Rum tarafndan yrtlen tercmanlk ile
rini grdrmek zere Mslman evirmenler yetitiren bir tercme
odas da kurdurdu. Osmanl Rumlar ve Ermenileri dilerinin yne
timinde nemli bir rol oynamaya, elilik yaparak hatta bir hariciye na
zr da kartarak devam etseler de, Mslmanlar da yabanc dilleri
renmeye baladlar ve bu dillerin, zellikle de Franszcann renil
mesi, dili renenleri hrriyet ve anayasaclk gibi kavramlarla yz y
ze getirmesi bakmndan radikal sonular douracak bir gelimeydi.
III. Selim dneminde kurulmu olan nemli Avrupa bakentlerindeki
elilikler 11. Mahmud dneminde yenilendiler ve bu da Batnn brok
ratik snf zerindeki etkisini artrd.
BABIL VE KAVALALI
Gerek bu reformlar gerekse sonrakilerden krl kanlar, padiahn
otokratk glerini anayasal reformlar isteyerek rselemeye balayan
Bblinin adamlaryd. Tpk devirme sisteminin 16. yzyln ikinci
yarsnda n plana kan adamlar gibi, Bbli grubu da kendi iktidar
taleplerini 19. yzylda ortaya koyuyorlard. Osmanl toplumunda de
iim isteyen bir ykselen orta snf olmadndan, brokratlar sultana
isteklerini benimsetebilmek iin Avrupann mdahalesi olasln kul
landlar. Avrupann byk gleri -ngiltere, Fransa, Avusturya, Rus
ya, Prusya; 1870 sonrasnda Almanya ve talya- lDou Sorununun ge
liiminde ok nemli oyunculard. Bunlar, bamsz bir Yunan devleti
ni ortaya kartmlard ve Bblinin, Bat dnyas dndaki ilk baa
rl modernlemeci olan Msr Hdivi Mehmed Ali Paann emellerini
dizginleyebilmek iin bu glerin desteine ihtiyac vard.
19. yzyln ilk yansnda Mehmet Ali ada bir orduya ve en
dstriyel ekonomiye sahip olan bir devlet yaratmt. Aslnda Mehmed
Alinin, II. Mahmud ve -Msr, Ingilterenin Hindistan ve Dou yolun

refor-Tidan dvrim* (1789-1908) 3 7

da bir tehdit oluturduu iin- ngiltere, Msr gibi stratejik bir lke
nin gl bir modern devlet tarafndan kontrol edilmesine msaade
edemeyeceinden, Osmanllarn ve ngilterenin emelleriyle atan
blgesel alanlar vard. Msrllar, 1831de Osmanhlara kar sava
ap, Anadolu'nun ilerine ilerleyip, sadrazamn komuta ettii Osmanl ordusunu yenerek bakenti tehdit ettiler. II. Mahmud bu durumda
R u s y a ya bavurmak zorunda kald ve ar da buna karlk, stanbulu
savunmak zere deniz ve kara birlikleri gnderdi. Ancak, Ruslardan
bir dier Mslman lkeye kar askeri yardm almay halka kabul et
tirmek in, eyhlislmdan bir fetva gerektiriyordu. II. Mahmud, bu
nun sonrasnda R u sy a y la 8 Temmuz 1833 tarihinde Hnkr skelesi
Antlamasn imzalad ki bu stanbul zerindeki Rus etkisinin en st
noktaya ulat and. Ancak, ngiltere ile Fransa stanbul zerindeki
Rus nfuzunu sineye ekmeyi reddettiler ve 1839-1841 Osmanl-Msr savandan sonra mdahale ederek, Mehmed Aliye Suriyeyi Bbli ynetimine geri verdirttler, ama buna karlk da Kavalal Mehmed
Alinin soyunun Msr ynetecek hanedan olduunu kabul ettiler.
Bu yllarda imparatorluun Avrupaya diplomatik adan ba
mllnn yannda, zellikle de ngiltereye olan ekonomik bamll
da artt. Bbli, 18. yzylda ayanna Avrupah tccarlara dorudan
mal satma ayrcal tanmaya zorlanmasyla beraber ekonomik teke
linden vazgemeye balamt. 1829 Edirne Antlamas devleti ykse
len krsal burjuvazi mensuplar olan Eflak ve Bodan ayanna da ta
rm rnlerini yabanc tccarlara devletin belirledii daha dk fiyat
larn zerinde cretlerle satma ayrcal vermeye zorlad. 1838 tarih
li ngiliz-Osmanl Ticaret Antlamas, 1914te bu kapitlasyonun kal
drlna kadar Osmanl iktisat politikasn oluturdu. Bu antlama, o
srada ikinci sanayi devrimini yaamaya balam olan ngiltereye
nemli ticari ayrcalklar tand; ngilterenin o dnemde yeni pazarla
ra ihtiyac vard, bylece Osmanllar domakta olan bir endstriyel
uygarln ekonomik ve siyasal ana dahil etti. Antlama tm devlet
tekellerini ortadan kaldrd gibi ngiliz tccarlara da Osmanl mpa
ratorluunun I9 1 4 te resmen ngiltere himayesine girene kadar ismen

3 8 Vnr bolum

imparatorluun bir paras saylan Msr dahil her kesinden mal al

ma hakk tanyordu. Bylelikle, Msrn devlete ynlendirilen ekono
misi de yok edildi. Gmrk harlar ithalatta yzde 5 e, ihracatta yz
de 12ye ve transit geilerde yzde 3 e ykseltildi. Antlama balan
gta sadece ngiltereyle imzalanmt ama ksa sre iinde dier Avru
pa glerine de ayn ayrcalklar tannd. Bbli ithalat vergisini 18611862 grmelerinde yzde 8e ve 1907de yzde 11 e ykseltmeyi ba
ard. Bu vergileri yzde 4 daha artrma denemeleri umut brakmaya
cak ekilde sonusuz kald. Ksacas, konulan vergi ve harlar endst
rilemek iin korumaya ihtiya duyan i pazar koruyamad gibi,
1847den sonraki endstrileme teebbs de byk bir baarszlk
yaad ve asla tekrarlanmad.
Har ve vergiler tek tarafl olarak stanbul tarafndan arttrlamyor, bunun iin tm imzaclarn onayn gerektiriyordu. Bu, ngilte
renin 1809da bir antlama srasnda kapitlasyonlar iin zorunlu kl
d bir kouldu; kapitlasyonlar artk sultan tarafndan yabanclara
bah edilen haklar olarak deil, byk gler tarafndan pazarlkla el
de edilen ve yalnzca iki tarafl antlamayla deitirilebilecek haklar
olarak grlmekteydi. Kapitlasyonlar ve dier antlamalar, Bbli
zerinde nemli bir yk -Osmanltarn ancak 1914te Avrupa sava
tayken zerinden atabilecei- oldu.
BATILILAMA HAREKET
Osmanl devlet adamlar, Mehmed Alinin adalama deneyini yok
etmek istemelerine ramen, imparatorluun ngilterenin kurduu
dnya pazarna eklemlenmesinin imparatorluk asndan krl olaca
na inanmlard. 1824 ylnda II. Mahmud, Osmanl tccarlarn ko
ruyan ayrcalklar kaldrarak bunlar yabanc tccarlarla devlet koru
mas olmadan rekabete zorlamt. Bu durum, Osmanl ticaretini ve
retimini zayflatmaya balamtr ki bu sre 1838 Ticaret Antlama
syla sona erecektir. Devletin dedii cretlerden daha yksek fiyata
mallarn satma olanana kavuan krsal orta snf ticaretin liberalle
mesinden yararland. thal mallan satan ve Avrupa firmalar iin ara

reformdan devrim* (1789-1906) 3 9

clk yapan tccarlar da yine zenginletiler. Ancak birok geleneksel

zanaat, Avrupadan gelen ucuz ve makine yapm mallarla rekabete
dayanamayarak yok olmaya yz tuttu. zmir, stanbul, Selanik, Beyrut
gibi limanlar zamanla daha da ok mal ithal ve ihra edildike zengin
leti, bu, Rumlarm tl bir Yunanistandan dinamik Osmanl mpara
torluuna gne sebep olan canl bir ekonomik iklim yaratt.
Serbest ticaretten dengesiz bir biimde imparatorluun Hristi
yan topluluklar fayda salad, nk bunlar Osmanl topraklarnda
yaayan yabanc tccarlarn himayesi altna alnmlard. Byk g
lerin yorumuna gre, kendi dinlerinden olan kiileri himayeleri altna
alarak onlar kapitlasyonlardan elde ettikleri haklar paylaan kiiler
haline getirme yetkisine sahiptiler. Fransz konsoloslarnn Osmanl
Katolikletini, ngiltere konsoloslarnn Protestanlar, Ruslarn da
Ortodokslart himaye altna alma haklar vard. Yalnzca Osmanl Yahudileri darda braklmt, nk bir Yahudi devleti yoktu. tal
yann birlemesi sonrasnda talyan konsoloslar baz Osmanl Yahudilerine para karl onlar talyan himayesine almay nerdiler. By
lelikle, Osmanl Yahudi cemaati, yeni bir yurtsever kimlik aray da
dahil olmak zere Mslman Osmanllarm sorunlarn iselletirmeye balad. Bu statler, yalnzca Hristiyan Osmanl tccarlarnn daha
dk vergilerden yararlanmasna yol amad, ayn zamanda Osmanl yetkililerinin -bu kiiler statleri gerei sadece konsolosluk mahke
melerinde yaslanabileceklerinden- Osmanl hukuk kurallarn uygu
layamamasn da beraberinde getirdi.
YEN BR ORTA SINIFIN ORTAYA JKIi
mparatorluun ekonomik liberallemesi ve dnya ekonomisine ek
lemlenmesi sonucunda ortaya bir ticari-endstriyel Mslman orta s
nf kmad iin Bbli, brokratlarn biimlendirmekte olduu ye
ni devlere tamamen bal olacak yeni bir snf yaratmak amacyla top
rak sahiplerine yneldi. 1858 Arazi Kanunnamesi, topran zel ml
kiyete geii asndan nemli bir adm oldu. Daha nceleri, 1847'de,
Bbli, iftilerin tl devlet arazilerine ekim yapabilmesine olanak ve

4 0 ikine bolm

ren bir yasa karmt, ancak bu yasa, topra olmayan iftilere ya

rayacana, ellerindekini artrmak amacyla toprak aalan tarafndan
kullanlm ve onlar daha mreffeh, siyaseten de daha gl klmt.
Airet hayatnn srd yrelerde, araziler airet reisinin adna kay
dedilmiti; bylece reisler toprak aas olmu, airetin yeleri de ky
llere dnmlerdi. Bu toprak kanununun amalarndan biri de ai
retleri yerleik dzene geirmekti. Toprak aalarndan ou, kylle
rini ortak olarak altrmaktaydlar ki bu da topra ilemede yeni
liklere olanak tanmyordu. Yine de bu toprak aalarndan bir ksm
kapitalist iftilere dnerek ttn ve pamuk gibi para eden rnler
yetitirmeye baladlar, zellikle de Amerikan Sava srasnda ve
sonrasnda Avrupa piyasasnda rettikleri pamua rabet artnca zen
ginletiler. Bunlar, 20. yzylda, 1908 Merutiyet Devrimi sonrasnda
ortaya kan yeni orta snf oluturdular.
II.

Mahmudun 30 Haziran 1839da lm sonrasnda reform

lar iin giriim gc tamamen brokratlara geti. Mahmudun halefi

Abdlmecid (saltanat 1839-1861) tahta ktnda daha on alt yan
dayd ve dnemin nemli reformcu devlet adamlarndan Mustafa Reid Paa tarafndan ynlendiriliyordu. Abdlmecid, Mehmed Aliyle
yaanan krizin nemli bir noktasnda tahta kmt ve Mustafa Reid
Paa Abdlmecidi, sadece reformlar srdrp imparatorluu adalatnrsa Avrupann, zellikle de ngilterenin desteini alabileceine
ikna etti. Abdlmecit bunu destekleyince, genelde Tanzimat adyla bi
linen ve 1839-1876 arasm kapsayan bir reform dnemi balad.
TA N ZM A T

Tanzimat, Gthane Hatt- Hmayunu diye bilinen bir fermanla 3 Ka

sm 1839da duyurulmutur. Bu ferman, Mslim ve gayri-Mslim her
kes iin eitlik ieren bir an balangcn; rvetin, yozlamann ve
yarglanmadan ceza grmenin sonunu ngryor, yani hukukun s
tnln kuruyordu. Tm Osmanl tebaasnn hayatlar, onurlar ve
mlkleri garanti ediliyor, padiahn buyruuyla herhangi bir grevli
nin ortadan kaldnlabldii ve mallarna el konulabildii kulluk anla-

reformdan devrim# (>7ft9' i 9QS) 4 *

yj ortadan kaldrlyordu. Bu tr son olay 1837de, II. Mahmudun

Pertev Paay bir Saray entrikas yznden ldrtmesiydi ve Mustafa
Reit Paa bundan dersini karmt. Kararnameyle, can ve mal g
venlii salanan devlet grevlileri bylece kendilerini gvence altna
aldlar. ltizam men edildiyse de birka yl iinde bu yasa kaybedecek
ok fazla eyi olan mltezimler tarafndan sabote edilerek, uygulama
imparatorluun sonuna kadar devam ettirildi.
1839 Tanzimat Ferman, laikleme konusunda nemli bir adm
ve imparatorluk paralanana kadar devam edecek bir sreti. Ferman,
din cemaatlere ayrtcalklar tannmasna dayanan geleneksel millet sis
temi prensibini zayflatt, ama eitliin salanmasndan memnun olsa
lar da cemaatler ayrcalklarndan vazgemek istemediler. Byk g
lerden fermann uygulamasn izlemeleri, hatta bunlardan stanbul y
netiminin szlerini yerine getirip getirmediine bakmak amacyla Osmanl eylemlerini zmnen denetlemeleri istendi. Bylelikle, byk g
ler, reformlarn garantr oldular. Tanzimat devlet adamlar, eer pa
diah reform yolundan saparsa, onu yeniden ayn yolu izlemeye ynel
tebilecek i gler olmadndan Avrupal elilerin bunu yapabilecei
ni hesapladlar. Batllama iin bask yapmada yabanc eliliklerin
yardmna itimat ettiler. zellikle ngiltere Bykelisi Stratford de
Redcliffe Canning (1786-1880) brokrasinin Bathlatrlmasnda
nemli bir rol oynad; hatta kimi akademisyenler, Osmanl Batllama
reformcular arasnda en etkili isim olduundan, Tanzimat Fermanmn byk lde onun eseri olduunu ne srmektedirler. 847dc
ngiltere bykelisi olmadan nce diplomatik yaamnn byk ks
mn stanbul'da geirmiti ve 1858'e kadar da stanbulda kalm, bu
rada Byk Eli (Grand Ambassador) diye adlandrlarak diplomatik
camiann duayeni olmutu. Rusya'dan ve Rusyann Ortodoks Hristiyanlar araclyla sahip olduu etkiden holanmamaktaydu bu yz
den de Protestanln yaylmasn bir alternatif olarak ne srmt.
Ayn zamanda reformlar ve Batllama iin abalarken, 1850 ylnda
Protestan Kilisesinin ve cemaatinin bir millet olarak tannmasn ba
armt.

42 kinti bolm

1839 Fermamnn Mehmed Ali krizini izlemesi gibi, Islahat Fer

man da 28 ubat 1856'd a, Paris Kongresi K rm Sava sonras Dou
Sorunu'nu halletmek iin toplanrken (u b at-M art 1 8 5 6 ) ilan edilmi
ti. Krm Sava, Bbli hkmeti, R usyann im paratorluktaki Orto
dokslarn koruyucusu olmasna izin verilmesi isteinin reddi sonrasn
da kmt. ngiltere ve Fransa tarafndan desteklenen Osm anllar, 4
Ekim 1853te Rusyaya sava ilan etmiti. ngiltere ve Fransa savaa
1854 Martnda katlm ve arpm alar K rm Y arm ad asnda yaan
mt. Avusturyann da Rusya kart ittifaka k atlm a tehdidi ve yenil
me tehlikesi karsnda bar yapmay kabul etti; u bat 1 8 5 6 da ate
kes ilan edildi ve 30 Mart 1 8 5 6 da Paris Bar A ntlam as imzaland.
Krm Savann baka yerel sonular da oldu. Avrupa ordula
r bakent yaknlarnda konulannca Bat m allar ticaretin de nemli
bir gelime yaand. zellikle Avrupa ile O sm anl m paratorluu ara
sndaki ticari iletiimde bir devrim yaratan ilk telgraf hatlar da bu ve
sileyle kurulmu oldu. Modern savan ve Florence N ightingalein K
rmdaki almalarnn sonucu olarak 1 8 6 8 H aziran nda, Kzlhan
Osmanhdaki muadili olan rgt kuruldu. Bu rgt, nceden sadece
Yaral ve Hasta Osmanl Askerlerine Yardm C em iyeti olarak adlan
drlrken, Haziran 1877de H ilali Ahmer Cem iyeti, 1 9 3 5 te de Kz
lay adn alarak gnmze kadar grevine devam etti.
Krm Sava sonunda yaplan Paris A ntlam asyla Rusya Tuna
Nehrinin azn ve Besarabyann bir blmn gelecein R om an
yasna; Kars vilyetini Osmanllara brakt ve ayn zam anda Osmanl mparatorluundaki Ortodokslarn koruyucusu olm a iddiasndan
vazgeti. Karadeniz, antlama 1871*de gzden geirilene kadar, taraf
szlatrd. Osmanllar, Avrupa uyumuna dahil edildi, byk gler
Osmanl mparatorluunun toprak btnln ve bamszln ga
ranti ettiler. Ancak, Osmanllar bir Avrupa devleti olarak kabul edil
mediler ve dolaysyla da kendilerine eitlik tannm ad. O sm anllarn
kapitlasyonlarn kaldrlmas istekleri kabul grmedi, nk byk
gler, Osmanl toplumu ile yasalarnn Avrupallarn altnda yaaya
mayacaklar kadar farkl olduklarn ne sryorlard. N itekim , Bat-

te(owd*fl devrime (1789190^1 ^ 3

Knm Sava'nd a Ingiltere ve Fransayla birlikte arlk Rusya sna k ar? savaan Osmanh Derteti
galip gelm esine ramen, ilerde maddi kayplan byik olacak ve borlanmay artracak
ykmllklerin altna girdi. Bunlar bir anlamda ilerde kurulacak Dyun- Umumyenin de
habercisiydi. Savata Osmanl paalarm gsteren bir gravr.

Ilama ve laikleme konularnda gelime salamak amacyla, 1856 Is

lahat Ferm am , 1 8 3 9 Tanzim at Fermanfnm koullarn yineleyerek
Mslm an ve Hristiyan kullar arasndaki eitlii daha kesin ekilde
ifade etmekteydi. Ancak, Avrupal gler eitlik sorununu tamamen
farkl gryorlard. Osm anllar iin eitlik, tm Osmanl tebaasnn
yasalar nnde eit olm as, cemaatlere ynelik ayrcalklarn din ko
nularna ve millet kavramnn da cen aat'e indirgenmesiydi. Ruslar
iin eitlik, din cem aatlere tannan haklarn bamszlk mmkn ol
mazsa zerklik olarak geniletilmesiydi. ngilizler iin eitlik,

B a b I

li'nin nerdii gibi M slman ve Hristiyan tebaalar iin Osmanl

yurttalar olarak deil, kurumsal topluluklar olarak milletler arasn
da eitlikti. Bbli ayrca toplumlar arasnda anlay salayacak ve
padiahn ahsna ve hanedana ballk zerine bir ideoloji olan O s
manlcln baarsna yardm edecek eitim kararlar da ald. 1868'de

Mekteb-i Sultaninin (Galatasaray Lisesi) alndaki ama, tm top

luluklarn entelektellerini laik bir ortamda birlii destekleme amacy
la biraraya getirmekti. Balangta neredeyse tm topluluklardan tep
ki almasna karn, Mekteb-i Sultani zamanla glendi ve bunu baka
yabanc din temelli kurumlar, rnein Amerikal misyonerlerce kurul
mu olan Robert Kolej izledi. Bu kurumlar imparatorluun kozmopo
lit renci grubu ierisinde Osmanlcln deil ama ulusal hissiyatn
glenmesini tevik ettiler.
1856 Ferman Hristiyan nfusun -zellik/e de Mslman orta
snf zayfladka ykselen Hristiyan orta snfn- konumunu glen
dirdi. Hristiyan topluluklar laiklemiti ve bylece din adamlarnn
etkisi de azalmt. Cemaatler bireysel uluslarn zelliklerini gster
meye balad ve kendi tarihlerini, dillerini ve edebiyatlarn kefettikle
ri bir rnesans* dnemi geirdiler. 1863te, Ermeni toplumu kendi
anayasasna ve ulusal meclisine sahip oldu ve bu da milli zlemleri
kuvvetlendirdi. 1870 ubatnda Bbli Fener Patrikhanesinden ba
msz bir Bulgar Kilsesinin kurulmasna izin verdi, Bulgar piskopo
su (eksarh) Bulgar milletinin ba olarak atand ve piskoposluk bir Bul
gar devleti ve Bulgar bireyi yaratma abalarna giriti. Bundan itibaren
kilise trenleri Bulgarca yaplmaya baland, yerel lehelerin kullanm
zellikle okullarda diJ eitimi baladktan sonra desteklenmedi.
Mslmanlar Tanzimat reformlarnn bu faydalarndan hibiri
ne sahip olamadlar. Kendileriyle ilintilendirebilecekleri bir ulusal hadethane yoktu, nk slm bir evrensel din olarak devam etmektey
di. ktisat alannda, kollanan Hristiyan tccarlara kar rekabette zor
landlar. Bylelikle de artk ticaret ve retimi brakarak devlet memu
riyetinde ve askerlikte grev aramaya baladlar. Ancak, 1 8 6 0 la ra ge
lindiinde, Osmanl brokratik kadrolar doyma noktasna ulam
lard; i bulmak zorlamakla kalmamt, ayn zamanda ykselmek de
himayeye balyd. Bu yeni eilimden etkilenenler, yani yeni entelekt
el snf, imparatorluun zayflamasndan ve kendilerinin kt durum
larndan, Osmanl Hristiyanlarna verilen dnler gerekesiyle Tanzmat devlet adamlarn sorumlu tuttular.

rtforndan dvtrfn (^ ty - c * ) 4 5

YEN OSMANLILAR HAREKET

Bu toplumsal memnuniyetsizlikten, Yeni Osmanllar olarak bilinen ye
ni bir hareket dodu. Bu, rejimi eletiren ilk modern muhalefet hare
ketiydi. Yeni Osmanllar, yksek brokratlar, paalar, Avrupahlan,
Levantenleri (imparatorlua yerlemi Avrupa kkenlileri) ve baz Hristiyanlar ayrcalkl bir grup haline getirerek Mslman nfusu ih
mal ettikleri iin ikaz ettiler. Bbliyi, Avrupaya ekonomik dnler
verdii ve imparatorluk ekonomisini gszletirdii iin eletirdiler;
Tanzimat reformlar modern bir ekonominin domasn salamam,
Osmanl ekonomisinin Avrupa ekonomisine boyun emesine yol a
mt. imparatorluun baz blgeleri tamamyla bir Avrupa lkesinin
ekonomisine eklemlenmi ve stanbulla ilikileri zayflamt. Suri
yenin ekonomisi Fransaya Iraknki de ngiltereye kenetlenmiti;
Osmanl mparatorluu paralandnda da bu blgeler ad geen l
kelerin mandasna verildiler.
Yine de. Yeni Osmanllar da Tanzimat dneminin bir rny
dler. O dnem basnnn ve eitiminin bir entelektel snfn geliimi
ni salayan etkisiyle ortaya kmlard. brahim inasi (1824-1871)
gibi aydnlar yeni fikirlerini okur yazar aznln okuduu gazetelerde
fade ediyorlard ama bu gazete yazlar ehir ve kasabalarn kraatha
nelerinde herkese okunduundan geni bir kitleye ulaabiliyordu. Bbli buna basn snrlamaya alarak ve ynetimi eletiren her tr
fikri yasaklayan yasalar kararak engel olmaya alt. Bu da aydnla
rn rejimi ykma amal gizli dernekler kurmalarna yol at.
smail Paann 1867de Msrn verasete dayal hdivi olarak
kabul edilmesinin, Yeni Osmanllar iin nceden hesaplanmam so
nulan oldu. lk doan erkek ocuun tahta gemesi kuralnn kabul
edilmesiyle, smail Paann kardei Mustafa Faztl Paa dland ve
hem bir rejim muhalifi oldu hem de Yeni Osmanllarn liderlerinden
birine dnt. 1867 ylnda Avrupada srgndeyken Sultan Abdlazize (1851-1876 aras tahtta) yazd bir mektupta anayasal monari
yi imparatorluun tm sorunlar iin zm olarak gsterdi ve tm li
beral haklarn tannd bir hkmet arsnda bulundu. Yeni Os-

4 6 .V'U'

m anidar, devletin mutlakyeti

bir yn etim altnd a slah edile
m eyeceini dndkleri iin,
su ltan n

ve

brokratlarnn

o to k ratik ynetim ini sonlandr

m ak istiyorlard. Bbli, muha
liflerine kar sert tedbirler ala
rak karlk verdi; N am k Kemal
( 1 8 4 0 -1 8 8 8 ) ve Ali Suavi (18391878)

gibi

g azeteciler

stan

bu ldan srgn edildiler. stan

bulda hkm eti ele geiremeyen
m uhalefet Pariste yeniden biraraya geldi ve burada Yeni Osm anhlar C em iyetini kurdular ve
B bliye kar muhalefetlerini
daha uygun bir ortam d a srdr
Avrupaya eitim in renci gnderme lk kez
1827'de tl. Mahmud'un giriimleriyle balad,
zellikle tp ve mhendislik dallarnda alan
okullarn ihtiyaam karlamak iin balablan bu
aba, Tanzimatla blriikte artarak srd.

dler.
Yaptklar yaynlarda Yeni
O sm anllar defalarca sultan ile

Aralannda daha sonra sadrazam olacak Edhem

tebaas arasnd a bir szleme

Paa'nn da bulunduu ilk giden renciler.

oluturacak bir anayasa ile impa

ratorluun meselelerini tarta
cak ve yasa k aracak bir temsil

hkmet istediler. Halkn ekonomik hayatndaki gerilemenin ve devle

tin mal durumunun zerinde durdular ve Bblinin byk glere da
yanmasndan ve bunlarn da Osmanl ilerine gitgide daha fazla kar
masndan yakndlar. Bu faktrler Mslmanlar ile gayri-M slm ce
maatlerin arasn amaktayd ve her iki taraf ta gelecekten mitvar dejldi. Onlar iin zm, halkn katld ve sultann hukuka tbi oldu
u bir ynetim kurmakt.
Ancak, Yeni Osmanllar devrim yaratacak deiiklikler istemi
yorlard. Amalar dzeni ykmak deil, dzeni daha kapsayc ve Av

3789-19081

tefotmdan devrime (

4 7

rupamn genilemesine daha dayankl hale getirmekti. Yeni OsmanlI

lar aydnlar grubuna aitlerdi ve sekinlerden ayr olarak hareket ede
cek bir toplumsal dayanaklar yoktu. Eitimleri ve kltrleri onlar
kyllerden, kentlerdeki esnaf ve zanaatkarlardan ayryordu. Devri
mi tetiklemek bir yana, gerek deiim getirmenin tek yolunun fikirle
rine sempatik yaklaan bir hkmdar tahta karmak olduuna kana
at getirmilerdi.
Namk Kemal Osmanl liberalizminin fikirlerini tutarl bir ekil
de ifade etmekteydi, dolaysyla da Yeni Osmanllar arasnda en nem
li dnr olarak yer ald ve fikirleri hem yaamnda hem de lmn
den sonra nemini korudu. iirleri, tiyatro oyunlar, eletiri eserleri
ynetim tarafndan yasaklanmasna ramen aydnlar arasnda yaygn
biimde okunmaktayd. Hrriyet fikrini gelitirmesinin yan sra, do
al haklar kavramn da tpk vatan; topraa bal vatanseverlik, halk
egemenlii kavramlar gibi -herhalde slm dncesinde ilk k ez-ta
ntt. Fikirleri arasnda en etkilisi vatanseverlik/Osmanhchkt: Tm
O smanllarm, dinleri ve dilleri ne olursa olsun, Osmanl Hanedamna
deil de Osmanl vatanna ballk borcu vard. Fikirleri genelde Dev
rim sonras Fransasndan gelmekteydi ama Namk Kemal bunlar s
lm evrede anlalabilir klyordu, nk bu fikirleri eriatla bada
trmt. Rousseaunun toplum szlemesi kavram, yneten ile yneti
lenler arasnda bir szleme oluturan bir slm sadakat yemini, yani
biat olarak aklanmt. eriat, kolayca biimlendirilebilir ve nereden
gelirse gelsin gelimeye adapte olabilirdi. Osmanl gerilemesinin ken
dinden nceki eletirmenlerinin aksine, Namk Kemal hayali bir anl
gemie dnmenin imknsz olduunu, ama Batda halihazrda baa
ryla denenmi anayasaclk gibi uygulamalar kabullenmenin meru
olduunu ne sryordu.
Avrupada srgndeyken, Namk Kemal, Batnn o adaki
teknolojik geliiminin nemini kavrad. Yine de, Osmanllarn madd
geliimi ancak kadercilii brakp, hrriyet ve gelime kavramlarn ka
bullendikten sonra salayabilecekler sonucuna vard. Osmanllarn
hzl gelime gsterememesinin sebebi slmn bir engel oluturntijs

tfi

K.r.o tMj'u'n

deil, imparatorluun dnya pazarnn bir paras haline dnm

olmas, ekonomik ve politik hayatnn Avrupa tarafndan ynlendirilmesiydi. stesinden gelinmesi gereken sorun da buydu.
FLAS VE KARGAA: OSMANLI
MPARATORLUUNUN ZLM ES
Yeni Osmanllar Tanzimat reformlarnn sonularn eletirirlerken, im
paratorluk, Bblinin 1875 Ekiminde iflas ilan etmesine yol aacak
bir mal krize srklenmekteydi. mparatorluk, 1854 ylnda, Krm Sa
va srasnda Avrupa'dan bor almak zorunda kalana dek mal adan
borcunu deyebilir durumdayd. Avrupadan alnan borlar modern bir
ekonominin altyapsn hazrlamak, karayollar ve demiryollar yap
mak iin kullanlmad. Bunun yerine, saray gereksiz harcamalara girdi
ve modern saraylar ina ettirdi, ordu iin silahlar satn ald ve byk bir
donanma kurdu. Bor alman parann devasa miktarlar hanedan d
nlerine harcand. 1880de bir prenses ldnde ardnda Galata
bankerlerinden alnm 16.000 altn liralk ykl bir bor brakmt.
mparatorluun ekonomik, mali, siyasi durumu 1875 BosnaHersek ayaklanmasndan kt ekilde etkilendi. Toprak sahiplerinin
smrsne kar bir kyl ayaklanmas olarak balayan olay ksa s
rede din ve milli motifler edinerek bir Hristiyan Slavlar ile onlarn
Mslman yneticilerinin mcadelesine dnt. Hareketin lider kad
rosu Srbistandaki Slav kardeleriyle birlik iin arda bulundu, bu
da onlara Balkanlardaki etkisini artrmak isteyen Rusyadaki panslavist hareketin desteini getirdi. Bu tam da Avusturyann ekindii ey
di, nk Slav milliyetilii Viyanann Ege Denizine ve Selnik lima
nna genilemesini engelleyecekti. Durum, 1876 Maysnda Bulgarlar
bamszlk iin Osmanllara kar ayaklandnda ve Srbistan ile Ka
rada da sava ilan ettiinde daha da karmaklat. Byk gler ara
snda kar atmas yaanyordu, dolaysyla da sorun diplomatik
yollardan zlemedi. Ruslar asileri desteklerken Avusturya-Macaristan ise panslavik hareketin kendi topraklarna sramas endiesiyle is
yana kar kyordu. ngiltere Rusyann blgede glenen etkisinin

reformdan devrim* (1789-1908! 4 9

kendi konumunu zedeleyeceinden korkuyordu. 1870-1871 Alman

birlemesi diplomasi oyununa yeni bir aktr eklemiti ve bu oyunu da
ha da zor hale getiriyordu.
Osmanllar isyan acmaszca bastrdlar, Srplar ve Karadal
lar! ezdiler. ngilterede Liberal Parti lideri Wil!iam Gladstone Osmanllar'm Bulgar syam'n bastrmas olayn, Osmanl yanls Muhafaza
kr Babakan Benjamin Disraeliye kar kulland. Gladstone Osmanllar Hristiyan Bulgariar'a zulmeden barbarlar olarak tanmlayarak
isyanclara ngiliz destei iin ar yapt. Bu ortamda, Rusya 1877 Ni
sannda Osmanllara sava aarak ilerlemelerini durduran uzun bir
kuatma sonrasnda Plevneyi ald ve Rus ordular 1878 baharnda s
tanbul kaplarna dayandlar. Ayastefanosda (Yeilky) Rusya Bbliye u koullar dikte ettirdi: Ege Denizne uzanacak, zerk, OsmanItlarm Arnavutluk ve Makedonyaya eriimini kesecek, geniletilmi
bir Bulgaristan; Romanya, Srbistan ve Karadaa bamszlk tann
mas; Kars, Ardahan ve Batumun Rusyaya braklmas; tazminat ola
rak Bosna-Hersek ynetiminin Avusturya-Macaristana braklmas.
ngiltere, Ruslarn bu nfuz kazammm kabul etme niyetinde
deildi ve bu nedenle stanbula sava gemileri gnderdi. Alman an
slyesi Bsmarck, byk gler aras bir atmadan korkarak gveni
lir arac rol oynad. Haziran-Temmuz 1878de Berlin Kongresini
toplad ve Ayastefanos Antlamasn gzden geirip, blgede Rusya,
Avusturya-Macaristan, ngiltere arasnda bir denge kuran dzeltmeler
yaparak Dou Sorununu zme kavuturdu. zerk Bulgaristann
boyutlar kltld; Bulgaristann gneyinde Osmanl kontrolnde
ama Hristiyan bir valinin ynetiminde Dou Rumeli vilyeti kuruldu.
Dou Rumeli 1885te Bulgaristanla birleti. Srbistan, Karada, Ro
manyann bamszlklar da Rusyann Kafkaslard.ki kazanlar ve
Bosna-Hersekin Avusturyann ynetimine verilmesi gibi onayland. 4
Haziran Kbrs Konvansiyonumla Osmanllar Kbrs Adasrn, ileride
Rusyann Anadoluya herhangi bir baka saldrsnda koruma sala
mas artyla, ngiltere'ye braktlar. Ayastefanosta braklan dier top
raklar Dersaadete geri verildi. Berlin Antlamas, ayrta Bibli'ye

5 0 *wi h>lum

byiik glerin denetimi altnda yaptrm getiren E rm enilerin yerle

tii vilyetlerde ... slahat ve reform lar yaplm as, bunlarn erkezlere
ve Krtlere kar k o ru n m a sn ieren 6 1 . m addeyi de ieriyordu. Bu
Osmanl-Ermeni ilikilerinin gelecei iin dehetli so n u lar getirecek
bir artt. Kongre sonucunda O sm anl m p aratorlu u , topraklarnn
yaklak yzde 4 0 n ve nfusunun yaklak yzde 2 0 sini (yaklak iki
milyon Mslman) yitirdi. Bunlarn o u B a lk a n la rdan stanbul ve
Anadoluya akn akn g ettiler. Bu kriz ve sav a sonu cunda stanbul
nfusu yaklak olarak iki katna k t.
STBDATTAN M E R U T Y E T E
Ayaklanmalar ve sava, D ersaadeti bir ikilem iine so k tu : Balkan
lardaki ayaklanmalar bastrm akta ve bu rad ak i m u arzlarn a kar sa
va ap kazanmakta sorunu yoktu, am a byk glerle nasl baa
kaca konusunda bir ikilem iindeydi. R efo rm cu lar, imparatorluun
Avrupann anlay ve desteini kazanm ak iin an ay asal bir monari*
ye, merutiyete ihtiyac olduuna k a ra r verdiler. B y le bir rejim Padi
ah Abdlaziz tahttayken m mkn deildi ve d olay sy la 3 0 Mays
1876da tahttan ekilmeye zorland, d rt gn so n ra da in tih ar etti.
Byk reformcu devlet adam M id h a t P aa ( 1 8 2 2 - 1 8 8 4 ) yeni
sultann ynetiminde Sarayn yozlam asn d u ra k sa ta ca k ve im para
torlua mali istikrar getirecek seilm i bir M e c lis i o la n bir anayasal
merutiyet rejimi kurulabileceine inanyordu. A n ca k , V. M u rad akln
dan rahatsz knca tahttan indirilerek yerine II. A bd lh am id (18761909 aras tahtta) geirildi. II. A bdlham id 31 A ustos 1 8 7 6 da tahta
kt ve Midhat Paa ya anayasal bir h k m d arlk sz verdi. B ir an a
yasa hazrlanmasn emretti, nk anayasal b ir rejim in Avrupan
mdahalesini nleyeceini ve im paratorluun kendi ilerini ynetebi
leceini hesaplamaktayd. Ancak, byk gler o k ta n stan b u lda bir
konierans dzenleyerek Balkanlardak krizi ve bu nu z ecek tedbirle*
ri grmeye karar vermilerdi.
Tersane Konferans diye bilinen bu 2 3 A ralk 1 8 7 6 d a topland
ve Dersaadet ayn gn anayasal rejimin balangcn ilan ederek artk

fffonndan do.r.T

Tersane ya da stanbul Konferans diye de bilinen ve Rus, Ingiliz, Fransa, Alman bytesileri
katld iin Sfera Toplants olarak da adlandrlan gSmelertn, demokrasi tarihi asndan bir
baka yan da ayn gn (23 Aralk 1876) Sultanahmetteki Meclis i Mebusan binasnda
IJMeratiyetin top atlaryla ilan edilmi olmasdr. Mecs-i Mebusan nnde yamurlu bir gnde
toplanm stanbul halkn tasvir eden bir gravr.

konferansn gereinin kalmadn bildirdi. Ancak, bykeliler bunu

ciddiye almayp reddederek Bulgaristan'a ve Bosna-Herseke zerklik
tanyan bir reform plan nerdiler. Bbli bu plan reddedince eliler
stanbulu terk edeceklerini ve bu durumda Rusyann sava ilan ede
bileceini bildiren bir uyar yaynladlar. Bbli, plan yeniden incele
di ve yeniden reddetti, bunun zerine eliler stanbulu terk ederek du
rumu muallakta braktlar. Bamiman Sadrazam Mithat Paa sultan
tarafndan azledilip srgne gnderilse de, yine de anayasa deneyi de
vam etti. 19 M art 1 877de Meclis topland. Bunlar dolayl, her dini
topluluun Meclise kendi temsilcilerini gnderdikleri; bir eit senato
denilebilecek olan Meclis-i Ayan yelerini de padiahn atad, iki tur
lu seimlerdi.

52

ikine blm

Mutlakyetten merutiyete hzl gei reform cu lar iin hatr sa

ylr bir baaryd. On yldan az bir srede Avrupada yzyllar alm ve
Rus reformcularn bir kuak sonra, o da devrim araclyla gerekle
tirecekleri bir deiimi baarm gibiydiler. A yrca, eitli milletlerden
oluan Meclis, sregiden kriz ve sava karsnda artc bir vatanper
verlikle davranyordu. Hkmet eletirilse de bu eletiriler Osmanlc
lk ve devlet kavramlarna ball ortay a koyan yapc, m antkl ele
tirilerdi. Ancak, sava Merutiyet ynetim inin srm esi asndan talih
siz bir gelime olmutu. Rusya 2 4 N isan 1 8 7 7 de O sm anl Devletine
sava ilan etti. Rus ordusu ertesi yl bakente doru ilerlerken, sultan
Meclisi kapatmak iin gereken m azerete kavutu. 1 8 7 8 ubarnda,
Meclis faaliyetleri durduruldu ve sonraki otuz ylda, Tem m uz 1908de
anayasann ilerlie kavuturulmasna kadar, bir daha toplanm ad. Yi
ne de Abdlhamid hkmdarl boyunca anayasaya uygun davrand
kurgusunu korudu. Kendi koyduu kanunlarn yeniden toplandn
da Meclis tarafndan yasalatrlacan syledi ve anayasal grevini
yaparak Ayan Meclisinin yelerini 1 8 8 0 e kadar atam ay srdrd.
Rusyaya kar sava, Avrupann O sm anllara kar tarafl tutumu,
Balkanlardaki kriz reformcularn Avrupann M slm anlara kar
yaklam konusundaki hayallerini ykt. R eform cular, artk bir yandan
Batl fikir ve kurumlan benimserlerken dier yandan Batl emperya
lizme kar savama ikilemiyle yz yze kalm lard.
Bannn 19. yzyln ikinci yarsnda dnya zerinde kurduu
hkimiyet, insanlar Batya ve Batllamaya yabanclatrp kendi ka
derlerini kendi yntemleriyle tayin etmeye cesaretlendirm iti. Bu Hin
distan iin de, Asya iin de, slm dnyas iin de geerliydi. Namk
Kemal gibi Osmanl dnrleri bu hareketin n saflarndaydlar ve
Abdlhamid bu eilimi, slm dnyasnda saygnln artrd ve mu
halefetin gcn zayflatt iin destekliyordu. slm Hindistan, ran,

>

Kuzey Afrika ve Gneydou Asyada Bat emperyalizminin basks al*

<

undayd. Dnya zerindeki Mslmanlar, Osm anl m paratorluu m u

dnyada Bat ya kafa tutabilecek son slm gc ve Abdlhamidi de

i
j

Islm dnyasnn direniini yneten yeryznn halifesi olarak gr-

tforffNten

(J7> ,ysW

53

yorlardi. Sultan, Batya kar konumunu glendirmek zere halifelik

kurumunu ve emperyalizme kar mcadelede siyasal slm kulland.
Abdihamd bir pan-lslmc olarak tanmlanr, halbuki o slm' sald
r deil savunma amacyla kullanmak istiyordu. Bu balamda, slm
birlii ve dayanmas amal, ksmen baarl olan bir ar yapt, II.
Abdlhamidin politikas Alman birliinin ykseliiyle damgalanan bir
tarihi rastlantyla kolaylat. Hi Mslman smrgesi olmayan, dolaysyla bir Mslman hkmdarla dostluk kurup bunu Almanyann
emperyalist rakipleri ngiltere, Fransa ve Rusyaya kar kullanabile
cek olan Alman imparatorunun desteini kazand. Kayzer II. Wi!helm
1898 Ekim inde, bunu yapan tek Batl hkmdar olmak zere, Osmanl mparatorluuna bir resm ziyarette bulundu. stanbuldan son
ra Kudse geerek burada siyah bir atn zerinde ehri gezdi ve Ha
llar yenmi olan byk Mslman komutan Selahaddin Eyyubinin
trbesine bir elenk koydu. Kayser, bunun ertesinde, Birinci Dnya Savanda Alman-Osmanl ittifakna kadar gidecek bir ilikinin temelle
rini atarak kendini Mslman halklarn dostu ilan etti.
Y KSELEN GELEN EKLK
Osmanlclk ve slmla kyasladnda Trklk ideolojisi marjinal
ve bire bir olarak Fransz Leon Cahun (1841-1900) veya Macar Armin Vambery (1 8 3 2 -1 9 1 3 ) gibi Avrupal Trkologlarn eserlerini bilen
kk bir aydnlar grubuyla snrl kalmaktayd. Vambery, II. Abdl
hamidin dostluunu kazanmt ve muhalifler arasnda onn hafiyesi
olarak alt sylenmekteydi. stanbula Rusyadan gelen Mslman
aydnlarn Trk olmak konusundaki bilinleri Osmanl aydnlarna
gre daha ok gelimiti. Rus mparatorluunda Slavizmle gnbegn
karlatklarndan beraberlerinde milliyetilik fikrini getirmilerdi. s
mail Gasprinski [Gasprah smail ] ( IS51-1914), Yusuf Akura (18761935), Ahmet Agayev [Ahmet Aaolu] (1868-1939) gibi ncler
Trklk akmna gncellik kazandrdlar. Ancak, bunlar, ymc de
Trkl, Trkler okuluslu, okdinli bir imparatorluu ynetir*
ken, Osmanlclk / slmclkn yerine koyamadlar.

54

kmn bolum

Berlin Kongresinin sonulanm asndan so nra bile, byk gler

Osmanl mparatorluuma bask uygulamay srdrd ve bir yandan
da blgedeki hkmlerini glendirdiler. 1 8 8 1 M a y snda, Fransa
talyan emellerini engellemek am acyla ve B erlin de verilmi olan Osmanh toprak btnln koruma szn hie sayarak Tunus zerin
de manda ynetimi ilan etti. M srn mali so ru n lar, iflas ilan ve or
dudaki rejim kart ayaklanma, Eyll 1 8 8 2 de ngilterenin mdaha
lesine yol at; bunu izleyen igal 19 5 4 e kadar srd. B alkanlar ve Yu
nanistanda, ulusal ihtiraslar tatm in etm e ab as devam etti. Yunanllarn Girit Adasn elde etme abalar 18 9 7 de O sm an llarca, Osnanllarn sava alannda kazanaca am a bar m asasnda kaybedecekle
ri bir savaa yol at. Byk glerin m dahalesi sonucunda padiah,
Tesalyay brakmaya ve G iritte de 1 9 1 2 de adann tam am en ilhakna
varacak bir zerk ynetim kurmaya raz oldu.
Arnavutluk ile Trakya arasndaki bige olan M aked onya zerin
de Yunanllar, Bulgarlar, Srplar ve M slm anlar tarafndan hak iddia
ediliyordu. Makedonyann en nemli kenti Selanikte nfus, 149 2 de
spanyadan srlen Yahudilerin yerletirilmesinden beri byk lde
Yahudi olup, bunlar Osmanl yanlydlar. H er m illet kendi davas u
runa bir ete savana girimiti ve bu durum yurtdtndan mdahaleye
davetiye karyordu. Byk gler reform istediler ve Dersaadet de H
ristiyan nfusu yattracak nlemler almay kabul etti. A ncak, blgede
atan karlar olan Rusya ve Avusturya, Bblinin reform nlemle
rini yetersiz bularak kendi nerilerini gndeme getirdiler. 1 9 0 3 te, M a
kedonya zerinde yarm bir yabanc kontrol kurmay baardlar, ama
iddet hareketleri, toplumlar arasnda geici bir uyum salayan Tem
muz 1908deki kinci Merutiyete kadar devam etti.
Anadoludaki Ermeni toplumu 19. yzyl boyunca blgede gel'*

en milliyetilikten etkilenmiti. Misyonerlik faaliyetleri adeta bir kl

trel yenidendou tetiklemi, klasik dil ve edebiyatn yeniden doma-

jj

sna ve ortak toplumsal yaamn laiklemesine yol am t. Ermeni ay-

dmlan topluluk iinde hem temsil ynetim hem de blgede egemen airet ve feodal yaplardan korunmak iin kkrtmalara balamlard.

j
\

ff'oM io ao

m*-*i'.yi't\-iUn55

Rusya, reform hareketine hmilik yapyordu ve Berlin Antlamasnn

61. maddesi, Osmanl hkmeti Ermeni isteklerini tatmin edemezse or
tak harekt hakk tanyordu. Ermeniler kendilerini ulusal haklan iin
savaa hazrladlar ve komu Rusyadan destek buldular. Yine de Erme
ni hareketi kendi iinde blnmt; bir ksm Ermeniler, Ermeni emel
lerini tatmin edecek liberal bir rejimin kurulmas amacyla Jn Trkler
safnda mcadele edilmesi taraftarydlar. Bunlar yan snfnn men
suplan, genelde banker, tccar gibi mteebbislerdi ve kk bir ulusal
devlettense byk bir imparatorluun paras olmay yeliyorlard.
Anadoluda bir ulusal devlet kurmak isteyen Ermeniler iftiler ve ta
ra tacirleriydi, kendi emellerine yardm iin Avrupa mdahalesini Bal
kan rneini taklit ederek salamaya alyorlard. Mdahaleyi k
krtma giriimleri, bunlar Austos 8 9 6 da stanbulda bir ngiliz-Fransz ortakl olan Osmanl Bankasfn igal ettiklerinde baarszla u
rad; byk gler uyum iinde hareket ve mdahale edemeyecek ka
dar danklard. Sonuta, Ermeni hareketi o an iin bastrlm oldu.
Byk glerin iilerine karmasyla uramann yan sra, II.
Abdlhamid kendi evini dzene sokmak amacyla birok alanda re
formlar gerekletirdi. Maliye nemli bir konuydu ve Tunus, Msr
rneklerindeki gibi sonu igale varacak bir Avrupa mal kontrol ola
slk dahilindeydi. Dolaysyla, Kasm 18 8 1'de sultan, Maliye Nezare
tin d en bamsz olacak ve imparatorluun kredilerine bakacak olan
Dyun-i Umumiye daresinin kuruluunu onaylad. Dyun-i Umumiyenin yeleri ngiltere, Fransa, Almanya, Hollanda, talya veOstnanl Devleti tarafndan atand ve Dyun- Umumiye ksa sre iinde per
sonel saysnda Osmanl Maliye Nezareti'ni fazlasyla geti. dare, en
nemli kaynaklardan birtakm vergileri toplayarak yabanc tahvil sa
hiplerine kazanlarndan pay dyordu. Sultan, aklar kapatmak
amacyla yeni vergiler salsa da ne kapitlasvonlarca korunan binler
ce yabancdan ne de onlarn himaye ettiklerinden vergi almay baa
rabildi.
Dyun- Umumiye daresinin kuruluunun bir sonucu olarak,
yabanc yatrmclar sultann mali rejimine ve imparatorluun gelece

ine daha byk gven duydular. D olaysyla d a, m paratorlua de

miryollar, karayollar, maden ocaklar, buharl gem iler eklinde bir
ekonomik altyap yaratacak ve im paratorluu dnya pazarna daha
rahat eklemleyecek yabanc yatrm lar yapld. A bdlham id bunun y
kc faaliyetlerde kullanlmasndan korktuu iin telefon konusunda
ok kstl gelime olsa da, hkmdarl sresince dem iryolu, karayo
lu ve liman inaatlarnda nemli gelimeler yaand; am a bunlar bile
imparatorluun ihtiyalarn karlam aya yetm edi.
II. Abdlhamid tarmn nemini k avram t, bylelikle zel ku
rumlar kurarak geliimini destekledi. M enafi S a n d k la rn a 1 8 8 8 de
Ziraat Bankas ad verilerek, kurumun rgtsel yaps geniletildi; bu
nun byk nemi vard, nk bankann am ac ifti kredilerini d
zenlemek ve tefecilerin nn kesm ekti. M aalesef sadece byk top
rak sahipleri arazilerini gelitirip glendirecek krediler alabildiler ve
kk iftiler kredi alamadklar iin eski iftilik yntem lerine mah
km kaldlar. Byk iftliklerde bir gelime vard ve sahipleri ihracat
iin kullanlabilecek para getiren rnlerden ttn, pam uk, incir ve
zeytin yetitirmeye baladlar. Bunlar zenginleerek yerel burjuvalara
dntler ve 1908 sonras siyasette etkili oldular.
Ticaret, tarm rnleri ve madenlerin ihracndan faydalanmaya
balad. te yandan, korunmayan sanayi Avrupadan gelen ithal rn
lere kar rekabet edemedi. Bu sebeple, endstri kstl ve yerel lek
liydi; zanaatkarlar deri, cam, kuma, kt ve el dokum as hal reti
mi gibi iler zerinde younlayorlard. Sonu o larak , O sm anl en
dstrisi azgelimi kald ve ancak Cumhuriyet dnem inde sanayile
meye ynelik nlemler alnd.
Abdlhamidin eitim reformlar en nemli reform lar oldu, an
cak bunlar ayn zamanda rejimin zayflamasna da yol at. Padiah bu
reformlar balatarak adeta kendi mezarn kazd. Bylelikle Mslman
nfus arasnda eitim nemli lde genilerken yine de gayri-Mslimler arasndaki hza yetiemedi. Ortaokul ve lise eitimine nem verilir
ken ilkretim ihmal edildi, bylece de genel cehalet oran yksek kal
d. Ancak ehirli alt-orta snf yeleri iin zellikle asker ve brokratik

re'ir~ *> aevfiris

'tftyvfO?

kariyer amal laik eitim, snf atlama aracna dnt. Hamidiyednemi okullar, alt-orta snf mensuplarna asker okullara girerek snf
atlama imkn tand. J n Trk hareketinin pek ok iyesi bu toplum
sal snftan geldiler ve eirim onlara brokrasinin yolunu at. Yinede
ayn sosyal snf iindekilerin ounluu medreselerde eitimi ve cami
hocal gibi grevlerle ulemann alt snfnda yer almay setiler, Laik
eitim alm subaylarn ou Abdlhamid kartyd ve sultan da mek
tepli -yani Harbiyede eitilmi- laik subaylara kar ihtiyatlyd. Dola
ysyla, bu tr bir eitim almam, temel zellikleri Osmanl tahtna sa
dakat olan ktada yetiip ykselmi alayl subaylara terfide ncelik ta
nd. Eitimdeki bu ikilik imparatorluun sonuna kadar srecek ve iki
kesim -laik ler ve dindarlar- yan yana yaayacakt.
Eitim yeni ve potansiyel olarak devrimci hareketin katalizry
d. Hamidiye reformlarndan nce, muhalefet mensuplan kart aydn
lardan oluuyordu. Ahmet Rza (1859-1930) ve Prens Sabahaddin
(1 8 7 7 -1 9 4 8 ) gibiler ve onlarla birlikte pek ok srgndeki Jn Trk, si
yasal ve sosyal sistemi kkten deitirmek deil, onu daha kapsayc ve
modern hale getirmek istiyorlard. Ahmet Rza Osmanl iilerine Ban
mdahalesine kar ok duyarlyd, Prens Sabahattin ise Bat mdahaleini kullanarak sultan devirip yeni bir rejim kurmak isteindeydi. Ab
dlhamid, birok srgn onlara arpalklar bahederek satn almay
baard; bunlar iin rejime dahil olmann anlam bu olmutu!
Ancak, 1 8 7 0 ler ve 1880lerde domu, laik yeni okullarda ei
tilmi. olan alt-orta snf mensuplan, anayasann yeniden yrrle gir
mesini sadece balang olarak grmektelerdi. mparatorluun sadece
siyasal deil, toplumsal, ekonomik ve kltrel yaamlarn da dn
trmek, hareketlerinden bir devrim oluturmak istiyorlard. Hayret
edilmeyecek biimde, toplumsal adan muhafazakr olan daha yal
liderler -Ahm et Rza ve Prens Sabahattin- 1908 sonrasnda sadece k
stl bir rol oynadlar; Prens Sabahattin liberal muhalefetin lideri oldu.
1908de siyasi ncelik yeni bir toplumsal snfa geti ve Osmanl tari
hinde yeni bir sayfa at.

Okuma

n e r Il e r I

Stanford J. Shaw ve Ezel Kural Shaw, O sm an l m p a ra to r lu a v e M o d e m Tiirku

ye: Reform, Devrim ve Cum huriyet: M o d e m T rkiye'n in D o u u , 1808-1975
[Cilt 2], ev, Mehmet Harmanc, stanbul: E Yaynlar, 1 9 8 2 .
Niyaz Berfces, Trkiye'de adalam a, stanbul: Yap Kredi Yaynlar, 2002.
Bemard Lews, Modern Trkiye'nin D o u u , A nkara: T rk Tarihi Kurumu, 1970.
Donald Quataert, Osmanl im paratorluu 1 7 0 0 -1 9 2 2 , stanbul: letiim Yaynla
r, 2003.

NC BLM
Merutiyet Devrimi,
Reform ve Sava

yap,lanb'f gsteri.

ANAYASANIN DN
slnda Osmanl mparatorluu 20. yzyla, 1900de deil gerek
anlamda Sultan II. Abdlhamidin (saltanat 1876-1909 aras
tahtta) otuz yl nce rafa kaldrd anayasay yeniden yrrle koy
duu 23 Temmuz 1908de girdi. Abdlhamidin karar imparatorluk
ta byk iyimserlik ve coku yaratt, nk bu yeni donem tm vatan
dalar iin zgrlk, eitlik ve adalet sz veriyordu. MsJmanlar
veya gayri-Mslim, gibi farkl emik kkenden herkes -Rumlar, Bulgarlar, Makedonlar, Ermeniler, Araplar, Krtler, Yahudiler ve Trklerde yeni anayasal dnemin beklentisiyle sokaklarda birbirlerini kucak
ladlar. Bir gece iinde, basn her istediini sansr tehdidi olmadan ya
zp basacak hale geldi; insanlar aralarnda Saray hafiyeleri bulunmad
ndan emin olarak kahvehanelerde biraraya geldiler. Kasaba ve ehir
lerde halk ellerinde pankartlarla, bando-mzka eliinde hkmet ko
naklarna yryerek yeni dzeni ven konumalar yapt. Siyasi sulu
lar iin bir af karld; srgndekiler Avrupadan, Msrdan ve geni
snrlar olan imparatorluun eitli kelerinden stanbula dnmeye
baladlar.

6 2

n c b l rr

Hrriyet'in ilan b yk bir coku v e g sterilere n ed en old u . Devlet grevlileriyle halk arasnda
hrriyet" kavramnn yorum undan dolay anlam azlklar oluyordu. Hatta kimi Osmanl vatanda
'hrriyet geldi diyerek vergi dahi d em ek istem iyord u ... Bu arad a san s r de kalkm, birdenbire
yaynlanan gazete ve dergi say sn d a art olm utu. Ittihadlar ise bu cokuyu kendilerinin iktidar
in kullanacaklard. Eski bir kartpostalda K araky de yaplan hrriyet gsterileri
(erit Kutlu Koleksiyonu).

Tarada da olay m erkezdekine denk bir cokuyla kutland. Sul

tann m utlakyetiliine kar k an eitli kom itelerin liderleri impara
torlua ballk ve ynetim le ibirlii sz verdiler. Padiahn kendi de
ilse de danm anlar, m utlakyetilikten sorum lu tutuldular ve anaya
say sorun karm adan yeniden yrrle koyan Abdlhamid hareke
ti ele geirmi oldu. Anayasa taraftar hareketin nderi durumundaki
ttihad ve Terakki Cemiyeti hareketi A bdlham idi sznden dnerse
mcadeleyi yeniden balatm akla tehdit etti. Eski rejim km olduu
iin bir yasa ve dzen eksiklii vard. Cem iyet bu durumda kontrol
ele geirmeyi denedi; zaten o dnemde hkmeti destekleyecek presni
ve otoriteye sahip tek kurumdu.
Ancak, ttihad ve Terakki Cem iyeti, her zaman iin, kkleri

merutiyet devrimi, reform vf sa v ^ ( jc i .<,$ 6 3

M akedonyada olan bir gizli rgt olmutu, rgtte sorumluluk kap

samnda ast-st ilikisi iinde ilerleyen bir hiyerari mevcut deildi.
Cemiyet ierisinde kabul edilmi bir liderlik yoktu ve bu yzden Ittihad ve Terakki Cemiyeti kararlar genel kurulun setii merkez komi
tesinin ald bir liderler partisi olarak adlandrlyordu. yi tanm
lanm bir ideolojisi yoktu; amac imparatorluu kurtarmak ve im
paratorluun okdinli, okuluslu toplumunun 20 . yylda birlik
iinde yaayabilmesi amacyla, reform yapmakt. Osmanl toplumu
arlkl olarak Mslman olduundan, ttihad liberaller anayasay
slmn devletin resm dini olduunu belirten 1 1 . maddesini kaldra
rak laikletiremiyorlard. ttihadlar arasndaki slamclar, anayasa
nn eriatla uyumlu olduunu nk eriatn m evereft onayladn
belirtiyorlard. Bylelikle, ttihadlar eriatn anayasal dzende bas
kn olduu kurgusunu ne sryorken, muhafazakrlar bunun byle
olmad iddiasmdayd. O an iinTttihadlar, toplum snflar arasn
da bir devrim yerine, ynetici sekinler snf iinde bir darbe gerek
letirmekte baarl olmulard. Ancak bir yl ierisinde toplumu sar
san reformlar uygulamaya baladlar. Meclisi belirlemek zere seim
lere gidilmesini ortaya atarak ve -Mslim veya gayri-Mslim, Trk
veya deil- erafa temsil hakk vererek parlamento ile kabinenin top
lumsal yapsn deitirdiler. Bu eraf da, buna karlk olarak, yasa
mann tabiatn deitirdi.
Cokulu kutlama dnemi austosta sona erdi. Bunu, anayasa
nn kendi durumlarn dzelteceini dnen iilerin balatt grevler
dizisi izledi. Ancak bunlar yanlyordu, nk merutiyetiler ekono
mik dzenin disiplinli ve sz dinleyen iilere sahip bir sosyal bar ge
rektirdii fikrindeydiler. Merutiyet rejimi glenen bir Osmanl mpa
ratorluumun doal olarak kendi emperyalist emellerini baltalamaya
alacan dnen d gleri de telaa drd. ngilizler Msr ve
Hindistanda baarl meruti ynetimlerin etkisini bildiklerinden me
rutiyetilere kar mesafeli, yer yer tehditkr bir tavr takndlar. Dier
gler daha gl tepki verdiler. Bulgaristan bamszln ilan etti.
Avusturya Bosna-Herseki ilhak etti, Girit Adas da \ unanisranla bir

6 4 u f n a i blff>

leme kararn aklad. Bu olaylar yeni rejimin saygnln zedeleyen

darbeler oldu.
stanbulda Bbli brokrasisine hkim olan liberal Ahrar Fr
kas yandalar ttihad ve Terakki Cemiyetine artk siyasi iktidar Sa
raydan alndna gre siyaset sahnesinden ekilme basks yapyordu.
Ancak ttibadlar, kazanacaklarn tahmin ettikleri aralk seimleri
sonrasnda daha da fazla etkili olacaklarn dndklerinden ekil
meyi reddettiler. Mslman toplumun alt-orta snfndan gelen ttihat
lar kabineyi ellerine alarak lkeyi dorudan ynetemeyeceklerini
kavradlar. Dolaysyla, hkmeti parlamentoya hkmederek kontrol
edeceklerine gvendiler.
1908 seimlerinin sonular Ahrar Frkas yandalarn hayal
krklna uratt ve ttihadlarn tahminlerini dorulad. ttihadlar ezici bir ounluk kazanm gibi duruyorlard ama Sadrazam K
mil Paa ttihad ve Terakki Cem iyetinin M eclis topland zaman o
unlua sahip olamayacan dnyordu. O an iin padiah anaya
sal bir hkmdar gibi davranrken kabine de modern, merkeziyeti
bir yap oluturmak amacyla anayasal olmayan yasalar ele almaya
giriti. Ama, byk gler tarafndan kabul grecek ve onlar kapi
tlasyonlar kaldrmaya gtrerek denizar haklarndan vazgemeye
yneltecek bir sistem yaratmakt. Saray kontrol altna alnmt, ama
Bbli, yani Ahrar Frkas tarafndan ynlendirilen brokrasi, Itthadlan marjinalize ederek siyasi iktidar tekelletirmeyi umuyorlar
d. Kmil Paa, bunu iktidar yaplanmasnda nemli bir unsur olan
Osmanl ordusunun kontroln kazanarak yapabileceine inanyordu. Bunun sonucu olarak, Meclisin desteine sahip olduu inancyla
ubat 1909da harbiye ve bahriye nazrlarn grevden 3 p yerlerine
kendi adamlarn getirdi. Ancak, kendi kabinesinin yeleri, Kmil Paann kabinede alma arkadalarna danmadan deiiklik yapma
s sebebiyle, istifa ettiler. Meclis, 13 ubatra hareketlerinin anayasa
d olduu iddiasyla Kmil Paay sorgulamak iin topland. Kmil
Paa istifa tehdidinde bulundu; onun yerine Meclis gvensizlik oyu
verdi ve Kmil Paa da kabinesi de dt. Sabk rejime hizmet etmi

mejrutiytt rrrtmi, refomyviva$(gn&yLfi 65

ama Ittihad reform programna scak bakan Hseyin Hilmi Paa

sadrazam oldu.
Kmil Paanm d Abrar yandalan ve tm Ittihad kar
t unsurlar iin byk bir hayal krklna yol at. Bunlarn arasnda
zellikle Rum Patriklii olmak zere Gayri-Mslim sekinler, sultan,
mrteciler ve ngiltere Elilii de vard. Muhalefet ttihad ve Terakki
Cemiyeti kart sert bir basn kampanyas balatt ve eliliin deste
inden g buldu. Gericiler nisanda reformlara muhalefete balayarak
slma dayal bir birlik ars yaptlar. Gazeteleri Volkan araclyla
Meclisteki din adamlarna, ordudaki erlere, kentli alt snflara seslen*
diler.
KARI DEVRM
Ittihad kart propagandann bir sonucu olarak, stanbul garnizo
nunda, aralarnda askerlik hizmetine alnan medrese rencilerinin de
bulunduu askerler 13 Nisan 1909Tda (31 Mart 1327} bakaldrdlar.
Bunlar, eriatn yeniden uygulanmasn, kabinenin azledilmesini ve ye
ni rejimin zgrletirdii Mslman kadnlarn toplumsal hayatran
tecridini istemekteydi. Ittihad mebuslar hayatlarndan endie ederek
saklanrken Hseyin Hilmi Paa da istifa etti. Abdlhamid duruma el
koydu. Asilerin tm isteklerini kabul etti ve ertesi gn hamilik ettii
Tevfik Paay yeni sadrazam olarak atad.
Kardevrim baarl olmu, ttihad ve Terakki Cemiyeti hezi
mete uram gibiydi. Bu, ttihad ve Terakki Cemyerinin kok salma
m olduu stanbul'daki durumdu. Ancak Makedonyada durum
farklyd. 3. Ordu ve onun ttihad taraftarlar, isyan lanetleyerek,
Saray merutiyet yeniden kurulmazsa mukabeleyle tehdit eden bir
telgraf bombardmanna tuttular. syan krklediini iddia ettikleri
baz nde gelen Ahrarclarm tutuklanmasn istediler. Bu arada, me
rutiyete bal subaylar Hareket Ordusu ad altnda bir kuvvet olutu
rarak, bakentte dzeni salamak ve asileri cezalandrmak zere Sela
nikten yola ktlar.
H a rek e t O rd u su na siyasetin dnda kalan ve sert disipliniyle

3 i Maftahi ayaklanmadan sonra Rumeli den H areket O rdu su 'nu n g e lm e s i zerine, Meclls-i
Mebusan ve Mecls- Ayan yeleri Meclis-i Milli ad altnda Y e ilk y 'd e Y at Kullipte ortak bir
toplant denledi. Toplanya Sait Paa (Kk) ile Ahm ed Rza b ak an lk etti. Am a bu toplantdan
beklentilere ramen t. Abdiilhamid'in tahtan indirilm esi k a ran aln m ad . P a d la h n h a li ise dal
sonra 27 Nisan'da gerekleecekti. Eski bir kartpostald a Y e ilk y Y a t K u l p te S a lt P aa ve mecBs
yeleri (Sacit Kutlu Koleksiyonu).

tannan bir asker olan M ahm ud evket Paa k o m u ta ediyordu. Kendi

ne gelen ve anayasann yrrlkte old uun u, h er eyin bir kez dzen
yerine oturdu mu, iyiye gideceini syleyen heyet tarafnd an yaplan
hareketten vazgeme teklifini reddetti. B ak en te girdi ve 2 4 Nisanda
ksa bir atma sonras ehri ele geirdi. Bu a ra d a , M eclis-i yan ve
Meclis-i Mebusan M eclis-i Umumi-i M illi ad altn d a ehrin dnda
Marmara kysnda bir Rum ky olan A y astefan os'ta (Yeilkyde)
22 Nisan 1909da topland. Bunlar, m erutiyeti tem in at altna alarak
Sultan II. Abdihamidi tahttan indirme k arar a ld lar ve bu Meclis ka
rar da eyhlislmn bir fetvasyla onayland.
stanbulda baarszlk ihtim aline k ar k ardevrim ciler Ada
na vilayetindeki Ermenileri katlederek y ab an clar m dahaleye kf

merutiyet devrim, refom sa vj

67

krtm ay planlam lard . Edirne mebusu ve katliam aratrmaya gn

derilen heyetin bir yesi olan Hagop Babikyan Adana katliamnn,
kardevrim ciler yeni dzene ve anayasaya ballklar dolaysyla Ermenilerden nefret ettikleri in gerekletirildiini bildirdi. Dolaysy
la, m eruti dzeni yok etm ek istiyorlarsa Ermenileri de yok etmeleri
gerekiyordu. A n ca k , katliam zerine, Fransz sava gemileri Mersin'e
doru yolland ysa da, yaban c mdahalesi olmad. Alman ve talyan
ittifakndan so n ra Avrupada g dengesi nemli lde deimiti;
artk dier byk glerin onay olmadan tek bana sava gemisi
diplom asisine girim ek Avrupada bar tehdit edebilirdi. Yeni rejim
kendi adna gayri-M slim lerle iyi likiler kurmaya kararlyd. Dola
ysyla, 5 M a y sta kabine Adana katliamlar kurbanlar iin 30.000
liralk bir harcam ay onaylad; 12 M aysta Meclis Adana olaylar
iin taziyetlerii bildiren ve tm Anadolu vilyetlerinde nfusun tm
unsurlar arasnd a uyum ve kardelii emreden bir bildiriyi kabul et
ti. M iralay (albay) Ahm et Cem al Bey (1 872-1922) Adanaya vali ola
rak atand . C em al, nde gelen bir ttihad subayd; Enver (18811 9 2 2 ) ve T a l tla ( 1 8 7 4 -1 9 2 1 ) birlikte, ileriki yllarda lkenin i ve
d politikasn ynlendiren lden biri oldu. Dzeni salamak
am acyla kardevrim cilere kar sert nlemler ald; Osmanl tarihin
de ilk defa baz sekin M slm an yan katliamdaki rolleri sebebiyle
asldlar.
Anayasal dzenin yeniden kurulmas, ittihadlar iin hem iyi
hem de kt oldu. H er ne kadar ttihad ve Terakki Cemiyetinin libe
ral ve m uhafazakr m uhalifleri rgtl bir grup olarak ezilmi olsa da
bunlarn temsil ettikleri ruh canl kald. Aynca, kardevrim Mahmud
evket Paanm kom utasnda yenilgiye uratldndan, Mahmud ev
ket Paa hkm etteki egemen g olarak kald. ttihadlar, zellikle
paa ordunun tm siyasi etkilerden uzak kalmasn emrettikten sonra,
Mahmud evket Paanm hkmetteki aznlk orta olarak kaldlar.
Mahmud evket Paa, 1., 2. ve 3. ordular genel mfettii olarak atan
d ve bu onu harbiye nazrndan ve kabineden bamsz klarak yeni
rejimin diktatr yapt.

V. MEHMEDN TAHTA IKII

V. Mehmed olarak bilinen Mehmed Reat (1844-1918) 1909da Abdlhamidin yerine geti. Abdlmecitin (1839-1861 aras tahtta) o
luydu ve ideal merut hkmdar olarak grlyordu. Tahta ktn
da altm be yandayd; siyasi tecrbe ve kiisel hrstan yoksundu.
Dolaysyla, ttihad ve Terakki Cemiyeti evresine adamlarn yerleti
rerek Sarayda etkisini korurken, hkmetin her dediini yapmaya ha
zrd. Hseyin Hilmi Paa yine sadrazam olarak atand, ancak kabine*
sinde bir tek ttihad yer almyordu. Toplum, alt-orta snf mensupla
rn kabinede grmeye hazr deildi. ttihadlar bir yasay deitirerek
mebuslarn -kendi mebuslarnn- eitli bakanlklara mstear olarak
atanmasn salamay denedi. Bylelikle kabinenin ileyiini etkileyebi
leceklerini umuyorlard. Ancak Meclis anayasann 67. maddesini de
itirmeyi reddetti ve ttihadlar uygulamaya ters olarak yelerini
dorudan kabineye sokmaya zorlandlar. Maliyeci ve Selanik mebusu
Mehmed Cavit (1875-1926) Haziran 1909da maliye nazr oldu ve
ilerleyen yllarda nemli bir rol oynad. Austosta belki de ttihad ve
Terakki Cemiyetinin en nemli ve rgte hkim yesi olan ve 1917 de
sadrazam olacak Mehmed Talt, eski rejimle yakndan ilikilendirilen
Ferid Paann yerine dahiliye nazr olarak atand.
ttihadlar artk kabinede rahattlar ama Meclisteki konumla
r zayft. Cemiyet kendi platformundan seilmi ama kendi istekleriy
le eliir ekilde oy kullanan mebuslar zerinde disiplin salayamyordu. Bu arada, ttihad ve Terakki Cemiyetinin bir siyasi parti olmad
n, dolaysyla parti disiplinine sahip bulunmadm belirtmekte fayda
var. ttihad ve Terakki Cemiyeti, birbiriyle rekabet eden ve genelde de
atan karlara sahip bir hareketti. 1909 Martnda ttihad ve Terak
ki Cemiyeti bir meclis grubunun veya bir partinin kurulmasn kabul
ederek disiplin salamay umdu. Ancak fikir ie yaramad ve cpartiye
bal mebuslar 67. maddenin deitirilmesine kar oy verdiler. ubat
1910da bir hizip ttihad ve Terakki Cemiyetinden ayrlarak Ahali Fr
kas m kurdu ve yekvcut cemiyet efsanesini ortadan kaldrd.
Mahmud evketin gzetimi altnda siyasi faaliyetler tarafszla*

merutiye! devrim, reform v* ava} (190e ?* ) 6 9

t. Ahrarclar gzden dt ve bir sre iin glgede kald. Itrihadlar,

her ne kadar Mahmud evket reform ve modernleme programlarm
benimsemi olsa da, paann kdemsiz ortaklar olarak almaya zor
landlar. Bu arada, Ahrarclar yaralarn sararak, kendilerim yeniden
dzenlediler ve Kasm 1911de, imparatorluktaki tm ttihad ve Te
rakki Cemiyeti kart gruplarn bir ittifak olan Hrriyet ve tilaf Frkasn kurdular.
Baarszla urayan kardevrim sonrasnda, reformcular mec
liste muhalefetsiz kalmlard ve bu sayede nemli yasalar kolaylkla
geirebiliyorlard. Bunlarn amac vard: birincisi, 1908 Temmuzundan beri ortaya kan gelimeleri anayasaya aktarmak; kincisi, im
paratorluu ve imparatorluun idari mekanizmasn modernletirip b
tnletirmek; ncs, byk glerin holanaca yasalar kararak
yabanclarn imparatorluk hukukundan muaf tutulmasna yol aan du
rumu ortadan kaldrp, bu devletlerin kendilerine tannm olan kapit
lasyonlardan vazgemelerini salamak. 1909 anayasa deiiklikleri yet
kiyi padiahtan alarak bunu yasama organna ve hkmete devretti.
Yalnz, imparatorluu modernletirme amal reformlar Trk olmayan
gayri-Mslim nfus arasnda nemli lde rahatszlk yaratt gibi
Arnavutlukta da byk isyanlara yol at. Yine ynetimin kapitlas
yonlarn kaldrlmasna ynelik abalar da baarszlkla sonuland.
Byk gler direnerek herhangi bir tavizden kandklar gibi, ayrca
Bbliden yeni tavizler istediler. Bunun sonucunda, imparatorluk, s
tanbul ynetimi Eyll 1914te Avrupadaki savatan yararlanarak kapi
tlasyonlar kaldrana kadar, bir yan smrge halinde kald. Bu sre
te, kapitlasyonlar reformlar engellemekte, Osmanl egemenliini ve
bizzat modern, bamsz bir devlet kavramn zedelemekteydi. Tm
zorluklara karn, reformlar, zellikle de Cavit Beyin daresinde mal
rejim reformlar, nemli deiimler yaratt. 1909*da 148 milyon lira
olan gelirler 1910da 184 milyona ykseldi. Bugnk IMFin bir n
cl olan Dyun- Umumiye daresi bile rejimin idari baarlarm v
gyle karlad. Anadoluda, hatta yasalarn pek gemedii Dou\la bi
le, artlar nemli lde ilerlemiti. ngiltere elilik maslahatgzar, Van

vilyetinde anayasa sonrasnda artlarn iyiletiini, kyllerin artk

Krt airetlerinin saldrlarndan bile k ork m ad k larn , siyasi sebeplerle
tutuklanmadklarn ve hkm et yetkilileri ile jandarm aya barnak te
min etmek zorunda kalm adklarn belirtm ekteydi.
Reformlara ve gelien artlara ram en, bir lde Mahmud ev
ket Paann kaprisli tavrlar, bir l d e de ttih ad ve Terakki Cemiye
ti iindeki gr farkllklarndan doan hizipler yznden epeyce faz
la bir siyasi gerginlik vard. 1 9 1 0 -1 9 1 l de anlam azlk ylesine artt ki,
10 ubat 1 9 1 1 de Talt Bey dahiliye nazrl grevinden istifa etmek
zorunda kald ve yerini daha lm l o lan H alil B ey e (Mentee) brakt.
Bu tr dnler siyasi istikrar dourm ad gibi, ttihad ve Terakki,
meclisin kontroln de kaybetti. Siyasi durum , taly ann Osmanl m
paratorluuma sava ilan etmesi ve 2 9 Eyll 1 9 1 1 de Libyada Trablusgarpa saldrmasyla daha da arlat. D ah a n ce R om a bykeli
si olan ve Hilmi Paadan sonra sadrazam la atan an brahim Hakk
Paa, istifa etmek zorunda kald, yerine seksen yana yaklaan Meh
med Sait Paa sadrazam oldu. M ahm ud evket Paa ile ttihad ve Te
rakki Cemiyeti, sava sebebiyle, zellikle de talyanlar baz Ege adala
rn igal ederek anakkale Boazn ablu kay a aldktan sonra, byk
prestij kaybna uradlar. Bunun zerine ttihadlar, hazr hl impa
ratorlukta kendi isteklerini yaptrabilm e gleri varken, M eclisin datlmasn ve 1912 ilkbaharnda erken seim lere gidilmesini kararla
trdlar. 1912 seimleri, ttihadlar g kullanm a ve hile yoluna gittik
lerinden sopal seimler diye bilinir. ttihadlar bu seimlerde, Make
donyadaki destekilerini yitirme pahasna da olsa, byk bir baar el
de ettiler. Yine de ttihadlar iktidarn tadn uzun sre karamadlar.
1912nin temmuz aynda, kendilerine H alaskar Z ab itan Grubu adn
veren ve 1908 darbesini yapan ekibi hatrlatan bir asker grup, hk
mete bir ltimatom vererek Mehmed Sait Paay istifaya zorlad.
BALKAN SAVALARI VE O SM A N LI Y E N L G S
Halaskar Zabitn Grubnun iktidara getirdii liberal ynetim (21
Temmuzdan 29 Ekim 1912ye kadar Ahmet M u htar Paa kabinesi,

rneyu<y*l devnnti. reform ve

.v/v. -ttffi "J\

28 Ekim 1912'den 2 3 O cak 1 9 1 3 e kadar da Kmil Paa kabinesi), Ittihad ve Terakki Cemiyetine kar olduu gibi ttihad ve Terakkiyi
yok etmeye de kararlyd. Liberallerin daha fazla zamanlar olsayd ve
byk glerden, zellikle de ngiltereden Balkan Sava sonrasnda
yeterli destek grselerdi, ttihad ve Terakki Cemiyetini yok ederek, ye
nilgiden sonra ayakta da kalabileceklerdi. Srbistan, Karada, Bulga
ristan, Yunanistandan oluan Balkan irtifak, Osmanhdaki siyasi an
lamazlklardan ve talyayla sregiden savatan faydalanarak 1912
Ekim inde O sm anllara saldrdlar. Birka hafta iinde Osmanl ordu
su bozguna uratlm ve Balkanlar kaybedilmiti. 9 Ekimdeatm a
larn balamasndan n ce, ngiltere Dileri Bakan Sir Edward Grev,
Avam K am arasnda atm alar nasl sonulanrsa sonulansn, b
yk gler statkoda herhangi bir deiiklie izin vermeyecektir ak-

Osm anl ordusu b alangta umutla girdii Balkan Harbi'nde tauguna uramaya basaynca
y iu lerce y l s regelen Rumeli ve B alkan lard aki egem enlisi sarslmaya ve kmeye banlad, t e
kn so n u n d a d ou p, yaadktan topraklan terketmek zorunda kalan nsanlann yaadktan
bugn bile kucaktan, ku a a aktanlan ve toplumsal hayata yansyan etkiler y ara . Sava
srasn d a g ed en Halk gsteren eski bir kartpostal (Sadt Kuttu Koleksiyonu).

lamasnda bulunmutu. Ancak, bu tr aklam alar, Osmanl bozgunu

sonrasnda abucak unutuldu. Bulgar ordusu kasm ortalarnda stan
bul'un hemen dndaki atalcada durduruldu ve 3 Aralk 1912de
bir atekes antlamas imzaland. 1 9 1 3 n ocak aynda Londrada g
rmelere balansa da, Bbli Edirne kentini vermeye ve Ege adalarn
dan vazgemeye yanamadndan grm eler sonusuz kald. Edirne,
Bizansn fethinden nce imparatorluun bakentiydi, bu nedenle, Osmanl iin moral bir gce ve stanbulun savunmas asndan da haya
t neme sahipti.
Kmil Paa ordudaki m uhalefet tarafndan sktrlm oldu
undan, Edirnenin ve Ege adalarnn verilmesinde herhangi bir so
rumluluk almak istemiyordu. D aha savata arpm am olan subayla; zaferin arpmalarn sonunda elde edileceini dnerek yeniden
savamak istiyorlard. Basn da teslimiyete karyd, ttihad ve Terak
ki ise toplumsal direnii desteklemekteydi. 13 O ca k ta, byk gler
yeniden stanbulu Edirneyi verme ve adalar sorununu da kendilerine
brakma konusunda zorladlar. Gler, yeniden atm a karsa impa
ratorluun daha da byk tehlikelerle karlaabileceini, barn imzalanmasndan sonra da Osmanllarn byk glern madd ve ma
nevi desteine ihtiya duyacan stanbula bildirdiler. Bu tr bir des
tek sadece Bbli Avrupann szn dinlerse mmkn olacakt. An
cak, Avusturya ve Rusya Osmanl direniini, rtihadlarm Edirnenin
bakentin savunmasnda hayati nemi olduu ve teslim edilemeyecei
fikrine dayanarak desteklemekteydi. K abine bir karara varamadan Ittihadlar, Kmil Paay Bbli Baskn diye bilinen bir eylem sonu
cunda, silah zoruyla istifaya zorlayarak 2 3 O cak 1 9 1 3*te iktidar ele
geirdiler. Talt, bu eylemle ya milletin onurunun kurtarlaca veya o
yolda perian olunacan, savan devamn istemediklerini ama Edir
neyi elde tutmaya kararl olduklarn sylyordu. Edirnenin elden
karlmas kesinlikle sz konusu olamazd. M ahm ud evket Paa yeni,
lml bir kabine kurdu. Talt, Cavit ve Enver beyler gibi nde gelen t*
tihadlarm kabinede yer almamas dikkat ekiciydi. Mahmud evket
Paa ise en baskn siyasi kii olarak kald.

mesuliyet deMmi, rstam*t vm%

73

Yeni kabinenin durumu kritikti. Hzinenin bo olmasnn yan

sra Balkan devletleri de grmelerden ekilme ve arpmaya baba
ma tehdidinde bulunuyorlard. Siyasal belirsizlik gznne alndn
da ttihadlar, Ali Kemal ve Rza Nur gibi nemli muhalefet liderleri*
ni satn alp bunlar arpalk mahiyetinde Avrupaya gndererek muha
lefete kar uzlamac bir siyaset izlemeye baladlar. 3 ubat'ta atekes
sona erince atmalar yeniden balad. Bbli, byk glerin mda
halesini stediyse de Avrupann ie karmasndan nce Edirnenin ve
rilmesi gerektii yantn ald. ubat sonunda Edirne dmek zereydi
ve hkmet Prens Sabahattini sadrazam yapma amal bir liberal dar
beyi engellemek zere nlemler ald. Ancak, darbe ttihad ve Terakki
Cemiyetini de radikalletirmiti. O dnemin insanlar, ttihadlarn
nasl 1870 Fransz Komnn taklide baladn ve Edirnenin nasl
OsmanlIlarda Alsace-Lorrainein karl olduunu fark ettiler. Edir
ne, alt aylk bir kuatma sonrasnda, 26 Martta dt ve bu durum
ttihadlar, Osmanlnn ikinci bakentini arpmadan verme ayb
nn yknden kurtard. Yine de ttihad ve Terakki Cemiyeti bir mik
tar prestij yitirdi. Grmelere yeniden baland ve Bbli'ye bu kez
Kmil Paa kabinesine nerilenlerden ok daha kt artlar nerildi.
23 Ocak 1913 darbesinden sonra Kmil Paa, Lord Kitchenerla stanbuldaki durumu tartmak zere Kahireye gitmiti. Kitchenera Kmil Paann halihazrdaki Trk hkmetinin uzun sre
dayanacan sanmad ve de kendine ok yakn gelecekte bir dier
devrim olasl ynnde bir duyum geldii' sylenilmiti. Kmil Paa
daha sonra eer tilaf Devletlerinin, zellikle de ngilterenin destei
olursa stanbulda iktidara gelme arzusunu belirtmiti. Grey'in Trki
yedeki ynetim asndan uygun bir yabanc kontrolnn kurulup ku
rulamamas sorununu deerlendirmesini istedi. Bu rr bir yaklam
Trkiyeyi yok olmaktan korumann tek yoluydu, Kmil Paa da bu
grevi stlenmeye gnlden razyd. Tabii ngiltere ve itilaf Devletlerinin bu yabanc kontroln empoze etmesi gerekiyordu, nk bunu
kendi bana ortaya atmay baaramazd. Ancak, eer onlar byle bur
siyaset gderse, memnuniyetle yardmc olurdu.

74

ttincu bOUHI

ttihadlar bir k o m p lo d an phelen d iler ve Kmil Paa stan

bula dnd 2 8 M a y stan itib aren fiil ev hapsinde tutuldu. stanbul
muhafz Ahmed C em al Bey a n la rn d a P aann stanbu la dn, is
yann km ak zere olduunun en kesin deliliydi diye yazar ve Mah
mud evket P aay , [K m il P aa] stan b u la cesedinizin zerinden
sadrazam yaplm ak zere getirild i. P aann gelii ayaklanm ann hemen
olacann gizli bir iaretid ir diye ik az ettiini belirtir. Gerekten de 11
H aziranda, Edirnenin k ay bn n ttih a d la rn prestijini zedelediine
kanaat getiren liberaller, M eh m et ev k et P aay ldrdler ama ikti
dar ellerine geirem ediler. K o m p lo o rta y a k arld , ksa srede muha
lefet safd brak larak O sm an l ta rih in d e yeni bir sayfa ald.
3 0 M ays Lond ra A n tla m a sn a kadar, Enez-M idye hattnn
batsndaki tm top raklar gibi Edirne de B u lg arlara brakld. 23
O cak darbesinin kahram an Enver Bey prestij kaybettii gibi ttihad ve
Terakki C em iy etind ek i k on um un d an da oldu ve Ali Fethi Bey [Okyar]
(1 8 8 0 -1 9 4 3 ) genel sekreter seildi. M ah m u d evket Paa suikastndan
sonra ttihadlar nihayet iktid ara hkim di. M srl bir prens olan ve
ayn zamanda hariciye nazrln da elinde tutan Sait Halim Paa
(1 8 6 3 -1 9 2 1 ) tarafndan kurulan k ab in e, hl lm lyd. Kabinenin
am ac, bir Arap sadrazam n yan sra bir L bn anl Hristiyan olan S
leyman el-Bustani ile D anak m illiyeti hareketi m ensubu Oskan Efen
d inin de katlmyla A rap vilyetlerinin ve Erm eni toplum unun gnl
lerini almakt. Kabinede Rum bakan o lm am as, B alkan Savan Yu
nan milliyetiliini glendirdiinin ve a rtk R um toplum unun gveni
lir ve Osmanl cam iasnn paras olarak grlm ediinin bir iaretiydi.
Kabine ayrca Talt Bey (dahiliye), H alil Bey (M entee) (ray Devlet
bakan), brahim (adliye) ve kr Bey (m aarif) beyler gibi nde ge
len ttihadlar da kapsyordu. H km et m uhalefete kar sert n
lemler ald ve 3 0 0 den fazla m uhalif tedbir o larak Karadeniz limanla
rna srgne gnderildi. Sultann bir akrabas olan D am at Salih Paa
gibi birtakm komplocular aslarak idam edildiler.
Balkanlardaki mttefikler arasndaki ayrlklar sonunda savaa
yol at. 28 Haziran 1 9 1 3 te Bulgaristan Srp ve Yunanllara saldrd

m e jru tiy tt

t ' r y* s v /V j

75

11 Temmuz'da Rom anya Bulgaristana sava at; ertesi gn Osman.li!ar durumdan yararlanarak Balkan devletlerinden bamsz olarak sa
vaa katldlar. Trakyay savunmasz bulan Osmanhlar, ksa sre ncc
kaybetmi olduklar topraklan geri almaya baladlar. Bir irade-i aha
ne eskiden im paratorluk topraklan olan yerlerin ele geirilmesini buyu
rurken, basn da zafer sarhou Yunanllar almadan Edirnenin zapt
edilmesini istiyordu. Ancak kabine, Londra Antlamasnn ihlali duru
munda byk glerin mdahale ihtimali endiesi yznden bln
mt. ttihadlar, 2 3 O cak darbesinin sebebinin Edirne olduunu be
lirterek eylem istiyor ve kenti almadka ttihad ve Terakki Cemiye
tinin ynetimde bulunmasna dair manevi hakkn elden gideceini sy
lyorlard. 2 2 Temmuzda, devrimin beinci yldnmnden bir gn
nce, Enver Bey ordunun banda Edirneye girdi ve ttihadlar, szle
rinde durarak kaybettikleri prestijin bir ksmtm geri kazandlar. Yaban
clarn bask ve vaatlerine karn Bbli Edirneyi geri vermemekte s
rar etti. Seim blgesi Edirne olan Talt Bey, basna Osmanl vatanse
verlii artacak gmrk vergileri karl satlk deildir... Edirne ancak
bizim kenti savunmak iin son askerine kadar kendini feda etmeye ha
zr olan sadk ve cesur ordumuzun kam pahasna satn alnabilir ak
lamasn yapt. Byk gler-ngiltere, Fransa, Rusya, Almanya, Avusturya-Macarstan ve talya- stanbula kar ortak bir cephe ortaya ko
yamadlar. talya Trk taraftar bir tutum sergiledi; te yandan Alman
bykelisi Berlinden talimat almadn belirtti. Sofya tek bana kal
mt ve stanbulla dorudan mzakerelere girmesi gerekti. Sonunda.
29 Eyll'de Osmanhlar ile Bulgarlar arasnda bir antlama imzalana
rak -Edirne ve Dim etokay da kapsayarak-Dou Trakya Osnanllara
brakld. Antlama, ayrca gelecekte ok ar sonulan olacak olan oufus mbadelesi hakknda maddeler de iermekteydi.
YENLGNN YANSIM ALARI
Balkan Savann ar yenilgileri, ttihadlar arasnda bir kendinden
phe ve kendini dinleme dnemi balatt. Balkan irtifakna hemen tes
lim olmaya raz olmasalar da byk glerin emri vaklerine kur* da

ha uysaldlar. Osm anl kurum lann adalatrm ak iin de yabana

uzmanlnn gerekli olduuna karar verdiler. Dolaysyla da ekim
aynda, Bbli Alm anyay a bir antlam a imzalayarak Osmanl ordu
sunu modernize edecek asker heyetin grevlerini belirledi. Ingiltere
heyetine bakanlk eden Amiral Lim pusa gre, ngiltere'yla imzalanan
deniz kuvvetleri hakkndaki antlam a donanm ay yeniden yaratacak
ve daha da nemlisi, im paratorlukta ar sanayii balatacakt. Ahmet
Cemal Bey, Sir Henry W ilsona T r k le r asker eitmenlerini [yani Almanlar] deitiremezler [am a], geri kalan tm konularda, mliyede,
ynetimde, donanm ada, yalnz ngilterenin rehberliini arzu ederler
diyecekti. Ancak ngilizle O sm an llar k an atlan altna alarak Ruslar dlayacak durumda deildiler ve bunun Avrupa gler dengesin
deki etkilerinden korkuyorlard.
1 91 3 n haziran aynda, R uslar byk glerin bykelilerine
Osmanl Ermenilerinin maduriyetlerinin karlanm asn, tpk Lbnan
rneinde olduu gibi Dou A nadoludaki Ermeni vilyetleri diye bili
nen vilyetlerin bir Hristiyan vali ynetim ine verilmesini nerdi. Tem
muzda Bbli, Osmanl nfusunun isteklerini dinlemek amacyla Yz
ba Deedes ile M slm andan oluan bir heyet gnderdi. Bu arada,
drstl ve adaletiyle tannan Albay H aw ker Erzurum, Trabzon ve
Van jandarmasnn bana getirildi. Adliye N ezaretinde danmanlk
yapm ve imparatorluu gayet iyi tanyan K ont O stroroga gre, Er
meni sorununun dorudan ve etkin yollarla zlmesi gerektiinden ha
berdar olan Trkler, Ermeni reformunu ngiltere kontrol altnda ger*
ekletirmeye istekliydi. Srf diplomatik sebepler bile plann gerekleilrilmesini engelledi.
ubat 1914te Bbli byk glerin Dou Anadoluyu her bi
ri kk, tarafsz devletlerden seilmi bir genel m fettie sahip olacak
alt blgeye ayrma nerisini kabul etti. Genel m fettiler etkili yne
tim iin gerekti reformlarla grevlendirilecekti. A ncak, yabanc deneti
mindeki bu reformlar, gazeteci Ahmet Emin Yalm ann izlenimlerine
gre, Dou 5orunu jargonunda kesip atmaya bir girizght. Trk ege
menlik haklarnn devam kurgusu, her hal ve artta, bir uyutucu mal*

m evaiiyet devrimi, reform w v a a ^ oita, " fj

zeme demekti. Nisan 1914te, Rus ajanlarnca kkrtlan Krt airet

leri Bitlis Ermenilerine saldrnca, Bbli blgeye asker gnderdi ve
Ermeni topluluklarna kendilerini savunmalar amacyla silah datt.
Bir Ermeni gazetesi, gericilere kar kenti savunmak zere Osmanl y
netiminin silah datacak kadar kendilerine gvenmesini vd. Asln
da, Bitlis Ermenilerinin silahlandrlmas, Ittihad devletin zayfln
gsteriyordu; bu, devletin Dou Anadoludaki tebaasn koruyamaya
cann, yani her modern devletin en temel grevini yerine getiremeye
ceinin, samimi bir itirafyd. Ancak, isyankr Krtler daha sonra or
taya kabilecek iddet olaylarnn nne geilmesi amacyla cezaland
rldlar. Mays aynda, on bir kii sulu bulunarak idam edildi ve ceset
leri herkesin grmesi amacyla kentte tehir edildi. Temmuzda reform
programnn ilerleyebilmesi iin Meclis, iki genel mfetti ve bunlarn
emrindeki kiiler iin 40.000 sterlinlik bir harcamay onaylad.
Osmanllarn Balkan Sava sresince ve sonrasnda diplomasi
alannda dlanmasndan beri ttihadlar Avrupadaki iki bloktan bi
riyle ittifak kurmalar gerektiine karar vermilerdi. Bu ya ngiltere,
Fransa ve Rusyadan oluan l tilaf olacakt veya Almanya, Avus
turya ve talyadan kurulu olan l ttifak. ttihadlar l tilah
tercih ederek srasyla ngiltere, Fransa ve Rusyaya yanatlar, ancak
bunlarn her biri tarafndan geri evrildiler. Almanya da Balkan Savaindaki Osmanlarn baarszlklar sonrasnda stanbulla bir ittifa
ka girmekte ayn derecede kararszd; Osmanllar hem askeri hem dip
lomatik bir yk olmaya adayd. Ancak Haziran 9 l4 te Avusturya-Srbistan savann kmasndan sonra, Berlin, bir Osmanl ibirliinden
kazanaca eylerin kaybedeceklerinden daha fazla olduunu hesapla
d, Berlin ancak savaa gireceinden kesinlikle emin olduu zaman s
tanbula yneldi. 28 Temmuzda Berlin, Bblive, sadece Bbli or
dusunu sadece sava durumunda Alman askeri ynetimine brakr" ve
Rusya savaa dman kuvvet olarak katld takdirde Osmanllar Al
manya'nn yannda yer almay kabul ederlerse, Rusvayn kar Osmanh toprak btnln koruma garantisiyle kesin irtifak antlamas
artlan nerdi. Alman imparatoru, Osmanl mparatorluu nu ve ha

lifelii. ngiltereye kar cihad ilan etm enin tem eli olarak grd. Nite
kim bykelisine n g ilte re nin suratndan H ristiyan barll mas
kesi apak yrtlmahdr... T rkiye ve H in d istan daki konsoloslarmz,
ajanlarmz ve dierleri, tm M slm an lem ini bu tiksindirici, yalan
c ve vicdansz millete kar vahice ay ak lan m ak zere tututurmaldr;
nk biz lmcl yaralar da alsak en azndan ngiltere de Hindistan
kaybedecektir' diye yazyordu.
ALMANYAY LA T T F A K
Gizli ittifak 2 Austos 1 9 1 4 te im zaland. B b li, ask er heyete sava
ynetiminde etkin kontrol konusunda gvence vererek Osmanl ordu
sunu bu heyete balad. Alman tarihi Fritz F isch ere gre, ittifak bir
yandan Cihada yol verecek pan-slm ist hareketi serbest brakmak
iindi. ... Trkiye bylece A lm anyann sava stratejisinde ikili bir rol
stlendi: Rusyann K aradenizde ve Batl m ttefikleriyle iletiimini
sekteye uratan Boazlarn koruyucusu rol ile ayn zamanda Rus
yann gney kanadna kar sreen bir tehdit oluturup bu ekilde In
gilterenin en kolay incinebilir iki noktasna, H indistan ve M sra sal
dr iin bir srama tahtas oluturm a rol.
ttihadlar, Almanyayla ittifak im paratorluu Avrupa emper
yalizminin hrsndan korum ak iin bir sigorta anlam as olarak grd
ler. O dnemdeki ou gzlemci gibi savan ksa sreceini ve Alman
hamileri tarafndan kollanacaklar bir m zakereli antlam ayla bitece
ini dndler. ngilterenin Osm anhlar iin ngiltere tersanelerinde
ina edilmi iki sava gemisine el koym a k arar, lkenin genel hissiya
tnda derin izler brakt ve Almanyann im paratorluktaki konumunu
glendirdi. ngiltere filosu, stanbul savaa katlm adan ok nce Boazlar ablukaya almaya balamt. Kabine buna 3 Austos'ta sky
netim ve seferberlik ilan ederek karlk verdi. T alt Bey, seferberliin
savunmaya ynelik bir nlem olduunu; ngiltere ile Fransa Osmanl
toprak btnlnn ve bamszlnn korunm as iin ayr ayr ga
ranti vermeleri, ayrca kapitlasyonlarn kaldrlm asn kabul etmeleri
durumunda Bblinin sava sonuna kadar tarafsz kalacan akla*

me*rutyel Evcim i, reform v t

{ ly A ^ .:

79

d. Londra ve Paris bunu yapmaya isteksizdi; tilaf Devletleri'ni bir

arada tutan en nemli unsurlardan biri de Osmanl topraklanmn b
lnp paylatrlmas szyd.
Seferberliin ekonomik sonular, zellikle de tarmda, ok cid
di oldu. On sekiz ile krk ya aras erkekler tam da hasat zaman aske
re arldlar ve kadnlar onlarn ilerini stlenmek zorunda kald. l
kenin zaten kt durumda olan mliyesi de olumsuz bir ekilde etkilen
di ve hkmeti Berlinin avucuna daha da fazla itti. 10 Austosta iki
Alman sava gemisinin, Goeben ve Breslaunun Marmara Denizi'ne s
nmalar, zellikle de nceden ngilizler tarafndan kontrol edilen Osmanl donanmasna kar* Almanlarn elini daha da glendirdi. Osmanl kabinesi gemilerin silahszlandrlmasn nerdi. Ancak stan
buldaki Alman bykelisi Baron von Wangenheim byle bir nlemi
almay reddetti ve Osmanllar gemileri geri evirirlerse Ruslara katla
rak imparatorluu paralama tehdidinde bulundu. Kabine bu tehdit
zerine baka bir nlemi, Almanlarn gemileri Osmanllara satn kur
gusunu tercih etti. ttihadiar ekingen mizal insanlar deillerdi ve bu
olay byk glere kar ellerini glendirmekte kullandlar. Eyllde
kapitlasyonlar tek tarafl olarak ve diplomatik protestolara karn
lavettiler. Ayn zamanda, Bulgaristan ve Romanya l ttifak tarafn
dan ikna edilmedike savaa girmeyeceklerini ifade ederek tarafszlkla
rn vurguladlar. Eyll 1 9 1 4 teki Marne Muharebesinin Fransann ba
arsyla sonulanmas, ttihadiar arasndaki tarafszlk yanllarm
glendirdi. Fransadaki baarszlktan sonra Alman Genelkurmay'*,
sava planlarnda nemli deiikliklere gitmek ve Rusyaya kar bir
yerinde tutm a operasyonu yapmak zorunda kald. Bu, Osmanllar'm
Kafkaslarda Rusyaya kar bir cephe amasn gerektiriyordu. Bu an
dan itibaren, Bbliye kar bask gnden gne artt; hkmet aln haf
talk seferberliin mal skntsn hissetmeye baladka Berlin de BabI
linin para ihtiyacndan yararland. Almanya, Amiral Wilhelm Souchon ynetime getirilip Amiral Limpus ynetimindeki ngiltere heyeti
geri arlnca, Osmanl donanmasn da cimden kontrol eder hale gel
di. 1904ten beri Osmanl Gmrk, sonra da Maliye nezaretlerinde da

n m an lk y a p m o la n Richard Crawford

da istifa edince, Alman uzmanlar Osmanl

Devletini fiilen ele geirdiler!
A m erikan elisi, *... Almanyann
Trk donanm as zerinde byk etkisi var;
asker heyetleri fiilen Trk ordusunu yne
tiyor. Ayrca von der G oltz [Gol Paa] ile
bykelileri de kabineye danmanlk ya
pyor diye yazyordu.
2 7 Eyll 1 9 1 4 te Cavit Bey, gnl
nde Eminim ki Almanya biz savaa gire
ne kadar bize h i para vermeyecek diye an
latyordu. Berline lkenin darboazda ol
duu anlatld ve ekimde, Osmanhlar sava
Almanya gtt siyaset gerei

a girerse devamnn da gelecei vaadiyle

Osmanl Devleti zerindeki

kredinin ilk blm geldi. 2 9 Ekimde, En

emellerini gerekletirmeye doru

ver Paanm da desteiyle, Amiral Souchon

admlar atarken, zellikle orduya

tilkim olmay planlad. Mahmud

Karadeniz'deki R us gemi ve limanlarna

evket Paa, Mahmud Muhtar Pa$a,

saldrd, bylece Osm anhlar saldrgan taraf

Enver Bey gibi subaylan da

saflanna (ekti. Resimde Osmanb
ordusunda hizmet veren Baron von
der Goltz (Gol Paa) (Sacit Kutlu
Koleksiyonu).

haline geldiler. Olayn zamanlamas Alman

stratejisi tarafndan belirlenmiti. Alman
lar, Polonyaya kar daha yeni bir saldn
balatmlard ve Rus glerinin Krm ve

Odesa blgesinde bal kalmasn istiyorlard. Karadeniz olayndan son

ra, Ruslar Kafkaslarda bir saldrya gemek zorunda kaldlar ve Avru
pa cephelerindeki birliklerini buraya ynlendirdiler. Osmanllaru sava
a girmesi Ortadouda, zellikle de Osmanllaru tarihi bir hak iddias
na sahip olduu Msrdaki ngiliz gleri zerinde benzer bir etki yap
t. Rusya, ngiltere ve Fransa Bbliye sava ilan ettiklerinde Osmarl1*
lann bu glere kar cihat ilan etme olana dodu, tm Mslmanlarro sultan-halifenin dmanlarna kar savamasnn kutsal bir grev
olduu duyuruldu. Ama, smrgelerdeki M slm an halklar ayaklan
drmak ve yurt iindeki Mslman askerleri de motive etmekti.

mt>>(A>Vtt dtvriiffl. (fa"

itSJVSJ (l90&-'.9lS 8

Almanyann stratejik ihtiyalarnca ynlendirilerek Osmanllar

1914n aralk aynda byk bir saldrya geti. ngilizler buna anak
kale Boazinn u tabyalarn bombalayarak karlk verdi; bu stan
bul'da byk endieye yol at gibi, hkmetin Anadoluda Kon
yaya veya Trakyada Edirneye tanmas tartmalarn balatt. Sar
kam taarruzu, k ortasnda byle bir saldrya hazr olmayan Osmanl ordusu iin bir askeri facia oldu. Bronsart von Scellendorffun
kurmay bakan olduu ve Enver Paa tarafndan ynetilen ordunun
byk bir blm yok oldu ve Enver 1915in ocak aynda stanbula
yklm bir adam olarak dnd.
BRNC DNYA SAVAINDA OSMANLILAR'IN ROL
Osmanllarn sava iki temel aamaya blnebilir: Kasm 1914ten
Rusyada devrimin balad Mart 1917ye kadar olan kriz ve canlan
ma yllar olarak nitelendirilebilecek sre; Mart 1917den Ekim
1918e kadar sren umutlarn belirmesi ve yenilgi dnemi. lk aama*
nn byk ksmnda, imparatorluun durumu genelde istikrarszd.
1915te ngiltere ve Fransa tarafndan Rusya zerindeki basky azalt
mak ve Gney Rusyaya Karadeniz zerinden bir ikmal yolu amak
amacyla balatlan anakkale seferi, imparatorluun yaamn tehdit
ediyordu. Ocak 1915e gelindiinde durum tthadlara ayr bir bar
antlamas yapmay dndrecek kadar tehlikeli olmutu. ngiltere'ye
bu teklifle yanatlarsa da geri evrildiler. D tabyalara ynelik ilk b
yk bombalama 19 ubat 1915te balad. tilaf glerinin anakkale
Boazin geerek bakente varabilecei korkusu o kadar fazlayd ki,
ttihadlar Anadolu ve Trakyaya ekilerek mcadeleye oralardan de
vam etme hazrlna giritiler. Mart ayna gelindiinde durum ok
umutsuzlamti ama Fransz sava gemisi Bouvet 18 Mart gn boa
zn giriinde batrldnda ttihadlarn morali ykseldi. Churchill'n
anakkale Boazn denizden bombardmana tutmas, esasnda Yu
nanistan ve Bulgaristan' tilaf Devletleri safnda savaa sokmaya y
nelik siyasi bir harektt. Hatt, Churchill bombardmann bakentte
ki Rum ve Ermenilerin ayaklanmasna yol aacan, ngiliz propa

8 2 uzuncu blm

ganda m etinlerinde O sm anl Y ah u d ilerinin etkisi altndaki ateistler

ve m asonlar o larak tan m lan an ttih a d la ra kar bir M s l m a n ha
reket balatacan um m aktayd. n g ilizle ttih ad ve Terakki Cemiye*
tinin Prens Sab ah attin nderliind eki lib eral m uhaliflerinin ftrsat bul
duklar anda hkm eti devirm ek iin bir d arbe yapacaklar fikrine g
veniyorlard. D olaysyla, ttih a d ia r iki ceph ede savamann yan s
ra ieride de bir darbe ihtim aliyle uram ak zorunda kalacakt. Dier
cephelerden gelen haberler de ayn d erecede cesaret krcyd: Mays
1 9 1 5 te Dou A nadoluya ilerleyen R u s gleri Tutak, Malazgirt ve
Van' ele geirm i, byk bir k taarru zu iin hazrlk yapmaktaydlar.
ngilizlerin Irak taki ilerleyii, 3 H az ira n da K u tl-Amareyi almala
ryla devam etti. te yandan O sm a n lla r M srda herhangi bir varlk
gsteremediler. T m bu nlar yetm ezm i g ibi, o zam ana kadar tarafsz
kalm olan talyann da tilaf D ev letlerine k atlaca dnlyordu.
A nadoludaki R um ve E rm en i gru plarnn tehciri ve katliamlar
ite tam da bu srada balad, O sm an llar R u m ve Ermenilerin d
manla ibirlii yaptna inanm lard. O sm an l M eclisi M art 1915te
oturumlarna ara verdiinde, kabine 2 7 M ay s 1 9 1 5 tarihli bir kanun muvakkat yaynlayarak E rm en ilerin, daha so nra da Rumlarn, sa
va blgelerinden dm ana yardm edem eyecekleri blgelere yerleti
rilmesini istedi. 1 9 1 8 de im zalanan atekesin hem en ertesinde, Osmanl M eclisindeki Rum tem silciler B at Anadolu Rum roplumna
kar uygulanan baka yerde iskn politikasnd an General Liman von
Sandersi ve Alman ordusunu sorum lu tuttular. Sadrazam srlme ola
yn kendine sorduunda von Sanders Bu srgnler durdurulsayd,
Trk ordusunun gvenliini garanti edem ezdik diyerek sava srasn
da asker ihtiyalarn siyasi etm enlerin nne getiini vurgulad. Ay
rca, Alman G enelkurm aynn kendinin R u m larn Ayvalk blgesin
den atlmasna ynelik uygulamasna tam am en katldn iddia etti.
Bu politika, katliamlara ve gayri-M slim ler iin byk aclara yol a*
t. Ancak, K ln iscb e Z eitm g'un 1 9 1 5 -1 9 1 6 yllarnda Osmanl mpa
ratorluu muhabiri olan Dr. H arry Strmer, T w o W ar Years iti Cons*
tantinople (stanbulda ki Sava Yl) adl an kitabnda (Londra.

nejrutrre? devrimi, tefem w sva}

83

1917, s. 5 9 -6 1 ) Tehcir 1916 yaznda Ermeni Patrikliinin dii

sonrasnda seyrelmeye balad ve Aralk 1916ya gelindiinde nceden
askerlikten muafiyet vergisini vermi olanlarn toplanmasyla birlikte
neredeyse durdu diye yazd. Durum, 1917'de Rusyada devrim olma
sndan sonra yine ktleti.
Burada belirtmek gerekir ki, devlet tarafndan desteklenen ide
oloji pan-slmizm ve O sm anlclkt; genelde belirtildii gibi Trk
milliyetilii deildi. ttihad evrelerde artan bir milliyeti bilinlen
me vard ve bu, bir Rusya Trk olan Yusuf Akurann evresinde
toplanm T rk Yurdu grubunda kendini ifade ediyordu. Ancak bu
grup dncelerini ok ak ifade edebilse ve zellikle basnda sesi ok
duyulsa da, hkmet politikasnda, zellikle de d politikada hk-

Anadolu'da Ermenilere ynelik tehcir ve katliam oiaytan Dou cephesinde Rujlara, Irakta
Ingillzlere kar alnan yenilgiden sonra balad. Gereke ise Ruslarla ibirlii yapbfclanru inanlan
Ermenilerin sava blgelerinden uzaklatrlmasyd. O ylladaK amele taburlarnda Crmentfet

j^iK'i l'olum

met ideolojisi zerinde etkisizdi. Bunun sebebi sadece ksmen pragmatikti ve daha ok hem ynetici sekin snfn hem de seferberlikte olan
genel halk kitlelerinin bilin dzeyiyle ilgiliydi. mparatorluktaki hal
kn byk ksm Mslmand ve henz simgeleri olmayan milliyeti
lik yerine din dayanma isteinden daha kolay etkileniyorlard. Hali
felik ve saltanat kuaklardr birletirmi olan Osmanl Hanedaninn
sahip olduu karizma da din arlar kolaylatryordu. Ayrca, sl
m dayanma arsnn sadece Arap taras ve Kuzey Afrikada deil,
ayn zamanda ttihadlar ve Almanlarn dmanlarna kar ayaklan
malar kmasn umduklar Iran, Afganistan ve Hindistanda da etkili
olmas beklenmekteydi.
1915in ikinci yars boyunca asker durum umut verici deildi.
anakkale saldrsnn baar ihtimali ve bir ngiliz-Fransz igali teh
didi bakentin zerinde asl kald, bir Bulgar saldrs ihtimali ile de
derinleti. Hariciye Nazr Halil Bey [M entee], anlarnda Bulgarlar
bize arptmz dnemde arkadan saldrsalard ... Geliboludaki du
rumumuz felket olurdu diye yazyordu. Eyll aynda durum o kadar
ktyd ki ttihadlar Bulgaristan l tilaf*a katlmaktan vazge
irmek iin Sofyann istedii topraklar vermeyi kabul ettiler. Bu, Bal
kanlarda g dengesini deitiren bir olay, savata bir dnm noktas
olarak grld. Sonrasndaki Srp-Bulgar sava, Srplarn yenilgisiyle
sonuland ve Berlin ilk kez stanbula dorudan bir karayolu balan
ts kurabildi. Ayrca anakkale seferi de tilaf Devletleri asndan ba
arszla uruyor gibi grnyordu.
1916nn ocak aynda, tilaf Devletleri Gelibolu Yarmadasindan ekilmeye baladlar. ekilme haberi gelir gelmez bakentte Ittihad ve Terakki Cemiyeti tarafndan enlikler dzenlendi. Ancak ba
snda Byk Zafer olarak anlan bu olayn kalc nemi, Osmanl/Mslman moral deerlerine getirdii canllkt. Tek bir darbeyle
Balkan Savalarnn travmas da beraberinde getirdii aalk komp*
leksiyte birlikte ortadan kalkmt. O sm anllar yz yldr bakentlerini
tehdit etmekte olan ngiltere donanmasn (ve ordusunu) yenerek niha
bir zafer kazandklar kansndaydlar. Ayrca iinde bulunduklar itti

(re jru ity e l d e v n tri. rd

(y> .-i)-.3 5

fakta stlerine denden fazlasn yerine getirdiklerini, Almanlar'n da

bunu grp dllendirmeleri gerektiini dnyorlard.
Ancak, ngilterenin Geliboludan ekilmesi krizi sona erdirme
di; kriz yeni bir ekle brnd. Ocak 1916da Kafkaslardaki Rus or
dusu yeni bir saldrya geerek 16 ubatta Erzurumu ele geirdi ve
Anadolu yolunu at. Nisan aynda Trabzon dt, temmuzda ise Er
zincan. Erzurumun dmesi ncesinde General Falkenhayn, mttefik
lerinin, zellikle de Trkiyenin endie verici durumuna dikkat ekti ve
lkenin uzun sre ayakta kalamayacan, daha imdiden bar mza
lama istei gsterdiini belirtti. Ne tuhaftr ki, bu Anadolu kentlerinin
dmesiyle beraber ttihadlar iin bar ihtimali azald. 1916daki Osmanl sava hareketleri iinde, Osmanl ordusunun ngiltere nc kuv
vetlerinden Iraktaki Kutl-Amare kentini almas ve General Townshend ile ordusunun teslim olmas, tek parlak noktayd. Ancak, bu za
ferden sonra gelebilecek herhangi bir kutlama, yerini ksa sre iinde
umutsuzluk ve fkeye brakt, nk ttihadlar Haziran 1916 sonla
rnda Hicazdaki Arap ayaklanmasnn haberini aldlar. Anadolu ve
Arap vilyetlerinde kaybedilen topraklar gznne alndnda, bunlar
geri kazanlmadan bar imzalamak mmkn deildi. Eyll 1916da
hem Almanlar hem Osmanhlar, birinden birinin topraklan dman i
gali altndayken bar antlamas imzalamamaya sz verdiler, lttihadtlar artk Almanyaya her zamankinden de fazla bamlydlar. Bu du
rum, Osmanl birliklerini, Anadolu ksmen Rus igalindeyken, Avrupa
sahnesine yollama kararnda grlebilirdi. Bbli, eer zafer kazanla
caksa bunun Avrupa sava alanlarnda kazanlacann farkndayd.
Genel kriz 1917de de derinleerek srd. Savan devamnn ya
ratt yk, ancak tarafsz bir Washingtonn arabuluculuuyla yapla
cak bir barla kaldrlabilirdi. Ne var ki, ngiltere ile Fransa, Rus ve n
giliz ordular Anadolu ile Arabistanda ilerlemeyi srdrr ve her geen
gn daha az direnile karlarken Bakan Wilson'm bar nerilerini
reddettiler. 1917ye gelindiinde Osmanhlar en az 300.000 kayp ver
miti ve ok dzensizdiler. Ancak Rus ilerlemesi de yavalamt. Bunda
kt iletiim, sava yorgunluu ve devrimci honutsuzluk da rol oynad.

86

unfu bolum

Mart 19 1 7 de Rusyada devrim olmasa, Osmanllar Rus ilerlemesi kar

snda kebilirlerdi. arn mutlakyeti rejiminin k kendi de k
me noktasndaki ttihad rejime hayata yeniden balama ans verdi.
Paala ykseltilmi olan Talt Bey, 3 ubat 1917de Sait Ha
lim Paann yerine sadrazam oldu. Ancak, tkenmi bir devletin i e
likilerini dzeltme adna pek de bir ey yapamad. Rusyadaki devrim
erken bir bar umudunu yeertirken, hl zafere inanan Berlindeki
generalleri korkutuyordu. Enver Paa bunlara Osmanllarn savaa
devam edecekleri garantisi verdi. 6 N isanda Washingronn Alman
yaya sava ilan etmesi ve Bblinin de Alman basks altnda
ABDyle ilikileri koparmas, moral bozucu bir darbe daha oldu. Ber
lin, stanbuldan Alman denizaltlar ngiltereyi dize getirene ve onurlu bir bara ikna edene kadar dayanmasn rica etti. Sava yorgunlu
unun bir sonucu olarak, Enver tarafndan ynetilen sava grubu g
cn kaybetti ve siyasal g yeniden ttihad ve Terakki Cemiyetinin
dier hiziplerine kayd. Enver Paaya ttihad ve Terakki Cemiyeti ie
risinde Mustafa Kemalle ayn dnceleri paylaanlardan biri olan
Fethi Bey [Okyarl gibi baz rakiplerince meydan okundu. Artk, Os
manlclk ideolojisi yerine Trk Anadolu milliyetiliinden de bah
sediliyordu. Yine de Osmanlclk/pan-slmizm hkim esas ideoloji
olarak kald.
Rusyadaki durum 1 9 1 7 yl boyunca ktletike Osmanllar
1915ten beri Rus igalinde olan blgeleri geri aldlar. zellikle Bbli Avusturyay desteklemek iin Galiyaya birlikler gnderdikten
sonra imparatorluun kaybettii topraklar geri almasna yol aacak
bir onurlu bartan yana umutlanan ttihad basn artk ne pahasna
olursa olsun bartan bahsetmiyordu. Rusyadaki Bolevik Devriminden ve tilaf Devletlerinin her an gerekleebilecekmi gibi duran
yenilgisinden sonra, ttihadlarn savatan beklentileri artt. Hk
met Msrn, Arap vilyetlerinin, ve Kbrsn Osmanllara geri veril
mesini isterken pan-Trk basn da Kafkaslara bakarak Rusya, ran
ve hatta Afganistann Trk/Mslman halklarnn birliinden bahset
meye balad.

r ayottygl Jc.r.mi. ,-<orm y

fcjeS-vH . 8 7

ttihadlar kendilerini potansiyel bir blgesel byk g ola

rak, Ortadounun Japonyas olarak grmeye baladlar. Buna da
yanarak, imparatorluun blgedeki jeopolitik konumunun gl bir
donanmaya sahip olmast gerektirdiini dnerek, stanbul'un Almanlarn ele geirdii Rus Karadeniz filosundan aslan payn almas
gerektiini ne srdler. Bu kiisel deerlendirme Alman emperyalist
amalaryla ve yaratacan dnd yeni dnya dzeninde impa*
ratorlua bitii rolle atyordu.
Ancak, lkenin yrekler acs ekonomik durumunda bir dei
iklik olmamt. Yiyecek ve yakt bulmak neredeyse imknszd; ba
kent halk byk skntda olsa da direnie geer ekilde rgtleneme
miti. Mazine botu, Ekim 1917de hkmet Almanlarm Dyun-i
Umumiyedeki mevduatna karlk olarak 50 milyon liralk para bas
t. Bolevikler ile Almanlar arasnda Mart 1918de imzalanan Brest-Litovsk Antlamas tthadlarn savaa girme kararnn hakl ktm
gsterir gibiydi. Yalnz toprak kazanmakla kalmam ayn zamanda
Kafkaslarda bizle kuzeydeki Rus etki alan arasnda bir kale duvar
gibi duran bir gvenlik blgesi de edinmilerdi. Osmanl etkisinin ar
t, artk tamamen Almanlara baml olduklarndan, ttihadlarm
srdremeyecekleri bir aldatmacayd.
1917 balarnda yaanm olan sava ylgnl ve moral bozuk
luu, 1918de Alman saldrsnn baarszlnn ertesinde sonrasnda
tthadlar yeniden etkisi altna ald. Bakenti doyurabilme sorunu
her zamankinden daha kuvvetliydi. Temmuzda balayan ngiliz hava
saldrlar, moral bozukluunu ve bar arzusunu arttrd. Gn getike
ttihad ve Terakki Cemiyeti iindeki sivil unsur kuvvet kazand. Askeri
ve posta sansrleri sonrasnda siyasi sansr de II Temmuz 1918de
kaldrld. Sultan Mehmed Reatn 3 Temmuz 1918deki lm, tahta
Ittihad kart VI. Mehmedi [Vahdettin] (sallanan 1918-1922) kar
d. Yen padiah hemen anayasal otoritesini ilan etti ve ttihadlar m
atad yaverlerini kendi adamlaryla deitirdi.
Eyll banda, Berlin stanbul halknn duyurulabilmesi amacy
la bor vermek zorunda kald. mparatorluun durumu o kadar ko-

tyd ki, Talt Paa durumun vahametini anlatabilmek amacyla Ber

line gitti. stanbula dnerken de Bulgar ar Ferdinand grmek ze
re Sofyaya urad. Ancak, Bulgaristan bar grmelerine balamay
dnd iin bu ziyaret iptal edildi. Bylelikle, Talt Paa, savan
Osmanllar iin sona erdiinin, jttihadlarn da ttihadlk ve Almanlarla ittifakla lekelenmemi bir hkmete yer amas gerektiinin
ayrdna vard. Talt 8 Ekim de istifa etti ve yerine Ahmet zzet Paa
geldi. M ediste savaa devamn yararszl hakknda konuulduktan
sonra hkmet bar grmelerine balamaya karar verdi ve 30 Ekim
1918de Mondros M tarekesini imzalad.
te bu olay, Osmanl mparatorluu iin Birinci Dnya Savafnn bittiine bir iaret oldu. Sava yenilgiyle sona ermiti, ama on
yllk Merutiyet ynetimi, zellikle de sava yllarnda, Osmanl toplumunu deitirmiti. Sava, ttihadiar iin, toplumsal olan her eyi
ve bizzat toplumu belirlemiti. Dinamikleri gerei sava, tm dier
toplumsal, siyasal, ekonomik ve kltrel sreleri boyunduruuna ala
rak en kapsaml olay haline gelmi ve dorudan ya da dolayl olarak
toplumun her bireyini etkilemiti. Ancak savan bu zellii bizleri
farkl gruplar ve kiilerin de etkilendii gereini grmezden gelmeye
yneltmemeli: ounluk iin ykm temsil eden eyler baz Mslmanlar iin bir nimet olmutu. Bunlar, zenginleerek yeni bir iadam sn
f, domakta olan bir burjuvazi oluturdular.
Bu yeni snfn douu, belki de on yln en nemli gelimesiydi. Anayasann yeniden yrrle konmas sonrasnda, kimi aydnlar
Osmanllarn kapitalizmi kurup kendi burjuvazilerini yaratmadka
20. yzylda hayatta kalamayacaklarn gzlemlediler. Bunu gerekle
tirmek ttihadlarm temel grevlerinden biri haline geldi. ttihad ve
Terakki Cemiyeti bir milli ekonomi kurulmas kampanyasna impa
ratorluk apnda kk ticar iletmeler ve bankalar aarak nderlik
etti; bylece, yeni rejimle arasnda kar birlii olan bir kk ekir
dek grup oluturdu- Eyll 1914'te kapitlasyonlar kaldrlnca byk
toprak sahipleri rnlerini -buday, pamuk, ttn, vb.- dorudan Al
man ve Avusturyallara satarak zenginleti. Bu tr insanlar, Sevr Ant-

mtyutryef devrmi.

rtbmve v t j (jflO-irtj 8 9

lamasnn yerine getirilmesini nleme amacyla sava sonrasnda or

taya kan milliyeti hareketin belkemiini oluturdu.
Oluan burjuvazinin yan sra, sava, ayn zamanda sava reti
mi amacyla Alman gzetiminde kurulmu fabrikalarda snrl bir ii
snfn da yaratt. Zanaatkarlar, gnderildikleri Almanyadaki fabri
kalarda raklk ederek modern retim teknik ve becerilerini rendi
ler. Bunlar sadece yeni beceriler deil, ayn zamanda yeni bir siyasi bi
lin de kazandlar; hatta ilerinden bazlar 1918 sonlarnda Alman
yada patlak veren komnist devrime bile katldlar.
Merutiyet dneminde, zellikle de sava srasnda, kadnlar
da nemli bir rol oynadlar. Kadnlar toplumun en karanlk baz uy
gulamalarndan kendilerini kurtarmalarn tevik eden birtakm ka
dn dergileri yaymland. Kadnlara kendilerini eitmeleri, aile ve top
lum iinde aktif bir rol oynamalar tlendi. adalamaclarm or
tak gr, eer kadnlar eit ortaklar olarak toplumda yer almaya
caklarsa Osmanl toplumunun ok yava ilerleyecei ynndeydi.
1912 Balkan Savayla balayarak kentli kadnlar nce hemirelik
yapmaya, sonra da telefon santrallarnda Hristiyan kadnlarn yerini
almaya baladlar. Kyl kadnlar hep tarlada almlard ama er
kekleri askere alnp cepheye yollannca daha da fazla almaya ba
ladlar. Kadnlar yeni Trkiye yaratlrken kritik bir rol oynamay sr
drdler.
zetle, Merutiyet dnemi Osmanl halklarnn, zellikle de
kendilerini Osmanl yerine Trk olarak grmeye balayanlarn zihni
yetini deitirdi. Yazar Vl Nurettin, devrimin krk altna yldn
mnde yle yazyordu: Eer Trkler kinci Merutiyet dnemim ya
amasayd, vatan ve millet kavramlar yaygnlaamayacakt. Memle
ket ve halk padiahn mal olarak kalacakt. Halk, hl Hametmeaplar en iyisini bilir; onun hikmetinden sual olunmaz diye dnecekti.
Bu artlar altnda bir milli mcadele mmkn olmazd. Byik ihtimal
le bugn ortada bir Trkiye Cumhuriyeti olmaz ve Trkiye Ortado
uda ancak bir krallk olabilirdi.

O k u m a n c r Il e r

Feroz Ahmad, ittih a t v e T e r a k k i: 1 9 0 8 - 1 9 1 4 , ev. N ran Yavuz, stanbul Kaynak

Yaynlar, 1995.
Feroz Ahmad, 'O sm anl m paratorluunun Sonu , M arian Kent (der.) Osmanl
m p aratorlu u n u n S on u v e B y k G le r , stanbul: Tarih Vakf Yun Yaynla
r, 199 9 , s. 6 -3 5 .
Feroz Ahmad, W ar and Society under the Young T urks, 1 9 0 8 -1 9 1 8 , The Mo
dern M tddle E asty Albert H ourani, Philip K houry vc M ary Wlson (der.), Berkeley ve Los Angeles: University o f C aliforn ia Press, 1993.
Aykut Kansu, 1 9 0 8 D ev rim i, stanbul: letiim , 2 0 0 1 .
Aykut Kansu, P olitics in P o st-R ev o lu tio n a ry T u rkey, 1 9 0 8 -1 9 1 3 , Leiden: Brill,

2000 .
M . Naim Turfan, J n T rklerin Y kselii, ev. M ehm et M orali, stanbul: Alkm,
2005.

DRDNC BLM
Kemalist Dnem
(1919 - 1938)

i9 3 o lu yllarda DahiUye Vekleti

Basn Yayn Genel Mdrl tarafndan tkanlan
Lo Tur q u t K am dU ste dergisinin kapa.

A T A T R K N G E M VE K TDARA YKSEL

sm anl m paratorluu, savan sonunda bitkinlikle km, eski

ynetici sekin tabakann, halife olan padiahn bata kalmas

artyla galiplerin ynetim ini kabul etmiti. Ancak, Jn Trkler dne

mi tm eksiklerine ramen bir Mslman, sekin-kart ve yeni can
lanan bir burjuva snf yaratmt ki, bunlar haklann korumak ama
cyla savam aya, yeni bir vatanseverler lkesi kurmaya hazrd. Bu
grubun yeleri, Trakya ve Anadoluda, Mslmanlar iin galip devlet
lerden ad alet isteyen M dafaa-i Hukuk cemiyetleri kurdular. Bunlar,
yerel isteklere araclk eden yerel rgtlerdi, nk henz ortada ne bir
ulus kavram ne de bu ulusun yerleecei bir toprak kavram vard.
14 M ays 1 9 1 9 da Bat Anadoluda zmire kan Yunan gleri, ksa
srede ulusal hale dnecek daha yaygn bir direni hareketinin et
keni oldu.

1 9 3 4 te A tatrk soyadn alacak olan Mustafa Kemal

(1 8 8 1 -1 9 3 8 ) Anadolu Mslmanlarn! harekete geirmekte ve direni

i rgtlem ekte hayati bir rol oynayacakt.
M ustafa Kemal, kozmopolit bir liman kenti (ve gnmzde Yu
nanistann ikinci byk kenti) olan Selanikte J881 ylnda, orra ha!-

94

drdnc blm

l bir ailede dodu. A lt-orta sn fa m ensup M slm an genlerin frsat

kstll gzne alnd n d a, M u stafa ya din bir eitim alarak din
adam o lacak , yani ulem a snfn a girecek ya da askeri bir eitim ala
cakt ki bu herhalde M slm an bir erk ek o cu k iin modern bir ei
tim alm ann ve toplum k atm an lar arasn d a yukarya doru trman
mann en kolay yoluydu.
Ham idiye ordusu, m ektepli ve alayl subaylardan oluuyordu.
M ektepliler m odern ask er o k u llard a eitilip ad a sava yntemleri
ni genellikle yaban c a sk er d an m an lard an reniyordu. Bunlar ayr
ca, vatanseverlik ve m illiyetilik, zgrlk ve kardelik, hukukun s
tnl gibi laik kavram lar, yani k saca Fransz devrim geleneinden
doan fikirleri reniyorlard. A layllar ise, sultan-halifeye ve onun
temsil ettii kurum lara ballklar nedeniyle, renim ve eitimden ge
irilmeksizin ktalarda yetitirilen su baylard . Bunlar, geleneklerine
balyd ve anayasal devrim sonrasn d a ortay a k an fikirlerin yetiti
rilme tarzlarna ters dt fikrindelerd i. M ek tep li subaylar, ordunun
omurgasn oluturan aydn kiilerdi ve ttih ad larn reformlarn
destekliyorlard. A ncak, bunlarn o u 1 9 0 8 ile 1 9 2 2 arasnda impa
ratorluun girm ek zorunda kald savalarda lm lerdi ve gerek or
du ierisindeki gerekse ttih ad ve K em alist hareketler ierisindeki re
formcu unsurlar, bu lm lerle zayflam t.
M ustafa, Selanikte asker ortaokula girdi ve buradan 1895te
Manastrdaki askeri liseye ve 1 8 9 9 da da stanbuldaki Harp Okuluna
ilerledi. 1 9 0 2 ylnda temen rtbesini ald ve H arp Akademisine devam
etti. Buradan 1 9 0 5 te kurmay yzba rtbesiyle mezun olduktan sonra
amdaki 5. Orduya atand. M u stafa Kem al Suriyede ordu ii siyaset
te etkin hale geerek ynetime kar m uhalefet hareketlerinde yer ald.
Ancak, Abdlhamid ynetimine kar asl muhalefet Makedonyada, t'
tihad ve Terakki nderliinde younlayordu, y le ki Ekim 1907de Se
lanikteki 3. Ordu kararghna atandnda, hemen hareketle ilintilenebilmiti. Bu durum, 1 9 0 8 Temmuzunda anayasa yeniden yrrle ko
nulup ttihad ve Terakki Cemiyeti (ttihad ve Terakki Partisi) birdenbire
iktidar olduunda Mustafa Kemalin kendini iinde bulduu konumdu.

keriiirst

Uyi^--jj

95

Mustafa Kemal ttihad ve Terakki Cemiyetinin ana kadrosun

da yer almad; subaylarn politikayla ilgilenmesine karyd. 1909 Xisannda kardevrimi bastran Mahmud evket Paann ynetiminde
ki Hareket Ordusuna bir kurmay subay olarak dahil oldu. Sonralan
asker meselelerle ilgilendi, konuyla ilgili yabanc yaynlar izledi ve ba
z talimnameleri T rkeye evirdi. 1910 Eyllnde Fransz ordusu*
nun tatbikatlarn izlemek i'zere grevlendirildi ve sonraki yl binba
rtbesine terfi ettirildi. talya 1911 Eyllnde Osmanlnn Trablus
eyaletini -gnmzdeki Libyay - igal ettiinde, yerel Arap glerini
bir gerilla sava iin rgtlemek zere blgeye gnderildi. 1912-1913
Balkan Savana ise ancak Osmanhlar bozguna uratldktan sonra
katld. Edirnenin Bulgarlardan geri alnmas, ttihad ve Terakki Ce
miyeti tarafndan en parlak klarndan biri olarak hazrlanan Enver
Beyin prestijini glendirdi. Bir Osmanl prensesiyle evli olan Enver
Bey, 1 9 1 4 n ocak aynda harbiye nazr olarak atanmasnn ertesinde
orduyu, yeni taktiklerden kopuk kalm Abdlhamid dnemi paala
rnn ounu tasfiye ederek genletirdi. Bu arada, 1913 Ekiminde,
gzde bir ttihad subay, ttihad ve Terakki Cemiyeti'nde Enver Bey'tn
rakibi ve M ustafa Kem alin dndei olan Ali Fethi [Okyar] Sofyaya
bykeli olarak atand ve Mustafa Kemali asker atae olarak yan
na ald. Bunlar ok nemli atamalard; nk Bulgaristann kacak
bir savataki konumu stanbul iin birinci derecede nemliydi ve b
ykeli ile askeri ataesinin raporlar ttihad hkmet iin hayatiydi.
Mustafa Kemal, Sofyada gereklemekte olan modernlemeden etki
lendi ve bu deneyim ileride Trkiye cumhurbakan olduunda fikirle
ri zerinde etkili olacakt.
Osmanhlar, Birinci Dnya Savana 1914 Kasmt'nda girdiler
ve tilaf Devletleri 1 9 1 5 in ocak aynda Gelibolu Yanmadasn bom
balamaya balad. O dnemde kaymakamla (yarbayla) ykselmi
olan Mustafa Kemal, Geliboluda 19. Tmene komuta ediyordu.
Mustafa Kemal burada baarl bir komutan olarak n saUrken, lke
de stanbulun kurtarclarndan biri olarak tannd. Arburnundaki
Mttefik ilerlemesini durdurmakta ve daha sonrada Aafartalar gru

9 6 drdnc blm

bu k o m u ta n o la r a k h a y a t i r o lle r o y n a d . 1 H a z ir a n

1915te miralay,

la (alb a y) terfi etti. A r a lk a y n d a G e l i b o l u d a n stan b u la gitmek

zere a y r ld n d a k a t k la r n n ttih a d y n e tim ta ra fn d a n takdir edi
lip d lle n d irile c e in i d n y o r d u ; a n c a k bu gereklem eyecekti. ttih a d la r s a d e c e d a v a la r n a t a m a m e n b a l s u b a y la r a nem veriyordu
ve M u s t a fa K e m a l b u n la r d a n b iri d e ild i.

Yine de, 1 9 1 6 da m irlivala (tugeneral) ykseltilerek Ruslarn igalindeki D ou A nad olu da cepheye gnderildi. Austosta Bit
lis ve M u vilyetlerini R u slardan geri ald, an cak M u un kurtarlma
s geici bir sre iin oldu. Y in e de M u sta fa Kem al evresinde karizmatik bir lider, baar gsteren ve girdii her sava kazanan bir komu
tan olarak n sald. M u stafa K em al yeni grevler alm aya -Suriyede 2.
ve 7. ord u la r- devam etti; bu grevlerde, geri ekilm ek zorunda kald
hallerde bile, baarl oldu. O sm an l ordusunun Almanlar tarafn
dan Berlinin istekleri dorultusunda ynlendirilm esinden rahatszlk
duyuyordu. 1 9 1 3 te A lm an asker heyeti O sm anl ordusunun bana
getirildiinden beri durum buydu.
1 9 1 7 E kim inde M u stafa K em al Suriyedeki grevlerinden ayr
larak stanbula dnd. Enver P aann A lm an yanls politikalarna
muhalif bir kii olarak , ttihad ve T era k k i Cem iyeti kart olan tahtn
vrisi ehzade Vahdeddin tarafnd an kt resm Almanya gezisine
davet edildi. Kem al ile Vahdettin birbirleriyle iyi anlatlar ve bu son
ralar -V ahd ettinin 1 9 1 8 Tem m uzunda tah ta km as sonrasndaMustafa K em ali, atekesten sonra A nad olu daki birliklerin terhisini
denetlemekle grevlendirdiinde yararl oldu. 1 9 1 8 Austosunda Ke
mal, ikinci kez Suriyede 7 . O rd u nun bana getirildi. ngilterenin
ilerlemesini durduramasa da dzenli bir ricatn gereklemesini sala
d. Artk sava yeniden hareketlenem eyecek ekilde kaybedilmiti ve
Osmanllar tilaf Devletleriyle Ekim 1 9 1 8 de savan sona erdiini
belgeleyen bir atekes antlam as im zalam ak zorunda kaldlar. Musta
fa Kemal, 13 Kasmda stanbula dnd.
ttifak Devletleri (ngiltere ve Fransa) yendikleri Osmanllara is
tedikleri artlan kabul ettirebileceklerini ve imparatorlua bir koloni

'rrtast dn

'SM
-Vj'jH)97

muamelesi yapabileceklerini dndler. Daha sava srerken aralarn

da Osmanl mparatorluunu blen gizli antlamalar imzalamlard.
Her ne kadar bu antlamalar Rusyadaki devrimden sonra geerlilikle
rini yitirmilerse de yine de yeni artlar altnda uygulanacaklard. Ken
di alarndan, Osmanllar anormal bir durum yayordu; yenilmi ve
gidecek anayurttan yoksun bir imparatorluk milletiydiler. spanyollar
Ispanyaya, ngilizler ngiltereye, dierleri kendi anayurtlarna ekil
milerdi; ancak Osm anllar nereye gidebilirdi? ve Orta Asyadan
Trk boylar olarak gelmiler ve Normanlarn ngiltereyi igalinden
sadece be yl sonra, 1 0 7 1 de Kk Asyada kendilerine yer amlar
d. Avrupa tarafndan, Asyadan gelen ve Avrupada, Anadoluda, Ara
bistanda topraklar ele geirmi, ama oralarda bulunmaya hakk ol
mayan fatihler olarak grlyorlard. 19. yzylda ve 20. yzyln ba
larnda Avrupadan ve Birinci Dnya Sava ile de Arap topraklarndan
karlmlard. Kk Asyay -y a da Anadoluyu- ellerinde tutuyor
lard ama bu topraklar isteyen bakalar -Yunanllar, Ermeniler ve
Krtler- vard. Osmanllar, Wilson Prensipleri diye bilinen On Drt
Maddenin kendilerini de hem Trkler hem Mslmanlar olarak kap
sadn, dolaysyla ounlukta olduklar topraklar zerinde kendi ge
leceklerini belirleme haklar bulunduunu dnyorlard. Ancak, du
rum byle deildi. 1 9 2 0 Austosu'nda imzalanan Sevr Antlamasnn
koullarna gre, Osmanllara Anadolunun sadece bir paras dmek
teydi. Bakan W ilsondan sultann Trkiye'si ile Ermenistan arasndaki
snr belirlemesi istendiinde, Wilson Anadolunun, Trabzon, Erzin
can, Erzurum, Mu ve Van illerinin de dahil olduu 103.600 knrlik
blmn Ermenilere brakmt. Ermenistan Cumhuriyeti kendini
Akdenize balamak zere Gneydou Anadoludan da toprak talep
etmekteydi yani Ermenistan Anadolunun te birini kapsayacakt.
Osmanl mparatorluumun k ve nde gelen Ittihad li*
derlerinin Avrupaya kalar sonrasnda lkenin ynetimi yeniden
padiahla Sarayn eline gemiti. Balangta, Mustafa Kemal stanbul
odakl, lkenin bamszln genelde diplomatik yntemlerle salaya
cak bir strateji izleyebileceini umdu. Sultann byle bir hareketin li

9 8

d o rd u n c j Olum

deri olmas ve Kemal P aa'n n da sav a k abin elerin de harbiye nazn

olarak nemli bir rol oynam as b ek len iy o rd u . Bu tr bir strateji yriieydi -k i tilaf D evletlerini, zellik le n g ilterenin tutum u yznden
yrmezdi- O sm anl k u ru m lan a ierisin d e s rdrlecek, dolaysy
la da radikal ve laik bir p ro g ram yerine su ltan a bal ve siyaseten mu
hafazakr bir program a sahip o la c a k t.
Asker hreti ve ttih ad lara k ar old uu bilinm esine karn,
Mustafa Kemale kabinede bir grev verilm edi ve ksa sre ierisinde
Sarayla ilgili olarak hayal k rkl n a urad. V ahdeddin, kendine veri
len kstl iktidar korum ak iin n g ilteren in isteklerini yerine getirme
ye gnll grnyordu. Bu srad a, J n T rk le r dnem inde siyasi v
ekonomik iktidar tatm olan yerel sek in ler yerel lekli Mdafaa-i
Hukuk cemiyetleri kuruyorlard. Bu cem iy etlerin ilklerinden bir tanesi
Karadeniz kysnda, T ra b z o n 'd a , Pontu s R u m C u m h u riy etin in olutu
rulmasna kar kurulmutur.
ULUSAL B A IM S IZ L IK H A R E K E T N N D O U U
Saray, ngilterenin de on ayyla M u sta fa K e m a li A n ad o lu daki 9. Or
duya, m tareke sonrasnda silah b ra k m a m O sm a n l glerini silahtan arndrmak am acyla m fetti o la ra k a ta d . sta n b u ldan deniz yo
luyla ayrlarak m odern T rk tarih in d ek i d erin d en sarsc bir olay olan
zmirin Yunanllar tarafn d an igalin den d rt gn so n ra , 19 Mays
1 9 1 9 da Samsun lim anna vard . M u sta fa K em a l birlik leri silahszlan
drmak yerm e, k om utanlarla g r erek A m a s y a da o rta k bir direni
genelgesi yaynlad. Saray on u h arcam ay a k a lk n c a da grevinden isti
fa etti. Sonrasnda M id afa-i H u k u k rg tleri o n u n evresind e toplan
dlar. Bu tr rgtlerin k on greleri 1 9 1 9 da E rz u ru m da (2 3 Temnuz17 Austos) ve Sivasta (4 -1 1 Eyll) y ap ld ve her seferin d e Kemal Paay kongre bakan o la ra k setiler. A ra lk ay n d a M u sta fa Kemal,
Anadolunun m erkezindeki A n k a ra ya tan d ve bu kenti ulusal dire
ni hareketinin m erkezine d n trd .
Burada, ngilizceye n a t io n , m t i o n a l ve n a t io n a lis t olarak evri
len Trke m illet, m illi ve m illiy e t i terim leri h ak k n d a birka ey soy-

Mustafa Kemal, Anadoluy a getikten sonra birlikleri silahszlandrmak* yerine yerel snfl ondefter
ile komutanlarla grerek, direni karann uygulamaya balad. Amasya Tamiri'nden soma
dzenlenen Erzurum Kongresi, stanbul hkmetini tedirgin etmiti. Ardndan yaplan Sivas Kongresi
ncesinde ise ehrin gal edilecei sylentileri yaygnlat. Buna ramen baaryla tamamlanan
Sivas Kongresi, ilk kez Heyet-! Temsiye mzal yaynlad bildiride ulusal karlarn savunulmas
isteniyordu. Sivas KongTesnde Mustafa Kemal, Mazhar Mfit (Kansu), Bekir Sami (Kundoh). Rauf
Bey (Orbay). Hsrev Bey (Gerede). Ruen Eref (Onaydn) ve dier delegelerle bitikte.

lemek gerekir. Bu kelimeler, bamszlk sava boyunca ve sonrasnda,

milliyetiden ok vatanperver, dlaycdan ok btnletirici anlamlar
da kullanlmlardr. Bu terimler Anadolunun tm slm unsurlarn
-Trkleri, Krtleri, erkezleri, Araplar ve LazlarV kapsyordu ve
her birinin kendi benlikleri vard; Mustafa Kemal, 1919un ekim ayn
da, Misak- MH'nm buna gre belirlendiini belirtmiti. Dinleyicileri
ne, Efendiler! diye balayarak anlatmtr, Bu hudut srf askeri mla
hazat ile izilmi bir hudut deildir, hudud- millidir. Hudud- milli ol
mak zere tespit edilmitir. Fakat bu hudut dahilinde tasavvur edilme
sin ki, anasr- slmyeden yalnz bir cins millet vardr. Bu hudut dahi
linde Trk vardr, erkez vardr ve anasr- saire-i slmve vardr. te

1 0 0 drdnc blm

bu hudut memzuc bir halde yaayan, btn maksatlarn, btn manasiyle tevhid etmi olan karde milletlerin hudud- millisidir. Milli Mi
sak, yeni devletin snrlarn belirliyordu. Snrlar, 1913 ylnda Balkan
Savatndan sonra imzalanan ve Osm anhlara Balkanlarda toprak ve
ren bar antlamalar ile Ekim 1918 atekesinin snrlarna dayanarak
belirlenmiti. Milli M isak 17 ubat 1 9 2 0 de tamamyla kabul eden
son Osmanl Meclisinde, bundan iki gn sonra Trk ve

kavram

lar tartlm ve T rk kavramnn tm farkl Mslman unsurlar ii

ne kattna karar verilmiti. Hatta, baz mebuslar Osmanl Yahudilerini de Trk kavram iine katmlard. Mustafa Kemal bu fikirleri 1
Mays 1920de tekrarlyordu: Burada maksut olan ... yalnz Trk de
ildir. Yalnz erkez deildir. Yalnz Krt deildir. Yalnz Laz deildir.
Fakat hepsinden mrekkep anasr- slmyedir, samimi bir mecmuadr.
Binaenaleyh bu heyet-i liyenin temsil ettii, hukukunu, hayatn, eref
ve ann kurtarmak iin azmettii emeller, yalnzca bir unsur- slm'a
mnhasr deildir. Anasr- slmyeden mrekkep bir kitleye aittir.
Osmanl veya Kemalist vatandalk anlay asla etnik olmam
tr. Osmanl kimlii, etnik kken veya dinden bamsz olarak hacedan etrafnda odaklanmt; Mslmanlar, Hristiyanlar, Yahudiler,
hanedana itaat ettikleri ve zaman iinde gelimi olan kltre bal
kaldklar srece Osmanl saylrlard. Ayn ekilde, Trk vatandal
da Misak- Milli tarafndan tanmlanm, oluan devletin snrlar ie
risinde yaamaya (domaya deil, yaamakta olmaya) dayanmaktay*
d. Kurtulu Sava boyunca, gayri-Mslimler de (Rum ve Ermeniler)
kendi devletleri iin savatklarndan din nemli bir rol oynad; yalnz
ca Osmanl Yahudileri milliyetilere katldlar. Doum prensibine g*
re, Mustafa Kemalin Meclisteki dmanlar, onu yeni Trkiye snr*
lar ierisinde be yl yaamad iin seilme hakkndan bile mahrum
edilmesi iin uratlar, nk artk yeni Yunanistann bir paras olan
Selanikte domutu.
ngilzler, milliyeti meydan okumaya stanbulu igal ederek kar
lk verdiler. stanbul Meclisi son olarak 18 Mart 1920de topland ve
ngilterenin eylemini knadktan sonra belirsiz bir sre iin oturumlar

n erteledi. Padiah 11 Nisanda Meclisi feshetti ve bylelikle uzun s

redir sultann Mttefiklerin tutsa olduunu iddia eden Ankara milli
yetilerinin meruluuna katkda bulunmu oldu. Yine de, milliyetiler,
zellikle de Saray, milliyetileri zndklar olarak tanmlayan ve mmin
lerin grevinin onlar ldrmek olduunu belirten bir fetva yaynladk
tan sonra, sultann taraftarlarna kar bir i sava ilan etmek zorunda
kaldlar. Milliyetiler buna karlk olarak Ankara mftsne, halifenin
gvurlarn elinde esir bulunduunu ve onu kurtarmak iin savamann
mminlerin grevi olduunu syleyen bir kar fetva yaynlattlar.
1920 ilkbahar milliyetiler iin en tehlikeli dnemin balang
cna iaret eder. Bu dnemde Sarayla ve yabanc glerle bir lm ka
lm mcadelesine giritiler. Yunan gleri Bat Anadolu'yu 1919da i
gal etmiti, temmuz ve austos aylarnda Bursa ve Edirneyi de igal
ederek ilerlemeye devam ettiler. Ertesi yl, padiah, 10 Austos
1920de Sevr Antlamasm imzalayarak Anadolunun nemli bir ks
mn Yunanistana Ermenilere ve Krtlere brakt gibi Milletler Ce
miyeti tarafndan Fransz mandasna verilen Suriyeye de toprak vere
cekti. stanbul bile Boazlar ynetecek bir uluslararas komisyona b
raklyordu.
Milliyetiler Trk-Mslman devletinin hayatta kalmasnn
tehlikede olduuna inandlar. Bu tehdit. Yunan ordusunun haziranda
yem bir saldr balatarak Ktahya ile Eskiehiri ald ve Ankarann
ulam hatlarn tehdit ettii 1921 ylma da yansd. Austos aynda as
ker durum o kadar ciddileti ki BMM, bakomutan olarak Mustafa
Kemal Paaya asker konularda otoritesini kullanmas iin yetki ver*
di. 13 Eyll 1921de Sakarya Savainda elde edilen baar milliyeti
hareket iindeki rakiplerine kar Kemal Paann elini glendirdi. Bu
konuda doru fikirler yrten akademisyenlere gre, Mustafa Ke
malin yenilmesi durumunda ynetim rakiplerinden biri olan ve m
kemmellik seviyesinde bir askeri kimlii bulunan Kzm Karabtrkr Paa'ya geecekti.
Sakarya Sava Mustafa Kemalin kariyerinde ve bamszlk
mcadelesinde bir dnm noktas oldu. Mareallie terfi ettirilerek

1 0 2 tfOrcJonc b o l m

kendine A tat rk so y ad n ald 1 9 3 4 y ln a k ad ar kulland Gazi un

van verildi, B yk g lere k ar k on u m u da kuvvetlendi. M o s k o
vayla T rk -R u s snrn belirleyen bir a n tlam a im zalad; ngilizler de
Akdenizdeki M a lta A d a sn d a tu ttu k la r -ttih a d ve milliyeti-tutuklular serbest b ra k t. O n bir ay so n ra , 1 9 2 2 A ustosunda, Musta
fa K em al Yunan h a tla rn a k ar b ir genel sald r balatarak Yunan or
dusunu 2/3 E yllde teslim o lm ay a zo rla d . M illiy eti gler 9 EylPde
zm ire girdiler ve 11 E k im de M u d an y a M tarek esi imzaland. Ulusal
Kurtulu Savaj k azan lm t; im di sra yeni kurulacak devletin ve
toplum un nitelikleri h a k k n d a m illiy etilerin kabu l edecei bir uzla
ma bulm akt.
ngilizler fark n d a olm ad an m illiyetilerin iini, bar artlarn
grm ek iin hem stan bu l hem A n k a r a dan heyetler ararak kolay
latrd. ngilizler m illiyetileri d ataca yerde, on lar birlemeye ve
kararl davranm aya itti. M illiy etiler A n k ara hkm etinin yeni Trki
yenin tek meru o to ritesi old uunu n e srdler. stan bu lda ise asln
da padiahn ynetim ind e d evam benim seyen b ir m uhafazakr olan
General R efet Bele, su ltan h km etin i d a tarak milliyetilerin izin
den gitmeye ikna etm eye alt. E er b aarl olsayd milliyetilerin pa
diahl nasl olu p da k ald rab ilecek lerin i tahm in etm ek zordur. An
cak , Vahdeddin R efet B elenin n erisin i red detti ve 1 K asm da Ankarada B M M bu na, 16 K asm 1 9 2 0 den beri sultan n hkmetinin bit
ilevi kalmadn ne srp pad iahl k ald rarak karlk verdi. Bu
andan itibaren, stanbul d a, tm dier tara g ib i, A nkaradan yneti
lecekti. Vahdettin, 17 K asm 1 9 2 2 de b ir ngiliz sava gemisiyle lke
den kat; ertesi gn M eclis A bd lm ecit E fen d iyi lkenin yeni halifesi
olarak seti.
M eclis padiahl kaldrm t am a halife m illiyeti hareket iin
de de halk arasnda da byk popleritesiyle destek grmeye devam
ediyordu. M ustafa Kem al P aann durum u gvende olm aktan ok
uzakl. Baz milletvekilleri, onun M eclise seilm esini, seim yasasn
deitirip yalnzca, seim blgelerinde be yldan fazla bir sre otur
mu olan kiilerin seilebilm esini salayarak nlem eye alyorlard.

Kemalizm, modemizmin yeni bir toplumla hzla btnlemesi iin her trl arac kulland. Kumlan
resmi siyasal partinin ismindeki "halk" terimi saltanata, eski dikene kar> otan herkesi
kapsyordu. Bunun iin ilim " hayattaki en gerek yol gsterici olarak tanmlanrken, laiktik
devlete denetlenen bir kavram haline getirildi. Devletin yeniden yaplanmasnda nemli bir adim
olan TBMM'nln ald 2 3 Nisan 19 20 'd e eski meclis binasnn balkonunda Mustafa Kemal askeri
birlikleri sebmlaken.

Bu, Mustafa Kemali, yeni Trkiyenin snrlar dnda domu oldu

u ve Trkiyenin hibir yerinde srekli olarak be yl oturmad iin
saf d brakacakt. Ancak, deiiklik nerisi komisyonda geri ekildi.
Mustafa Kemal tecrit edilmi olduunu ve destek alann geni
letmesi gerektiini fark etti. Bunun sonucunda, kendi siyasi partisini,
daha sonra Cumhuriyet Halk Partisi adn alacak olan ve eski rejim
kart herkesi temsil eden Halk Frkasn kurdu. Halk terimi sosyal s
nflarndan bamsz olarak eski dzene kar olan herkesi kapsyordu;
temel grevleri eski dzeni ve onun temsilcilerini alt etmek ve halkn
devletini kurmakt. Kemalistler kartlarna bu anlamda ideolojik sa
va atlar ve Mustafa Kemal konumalar yaparak ve basna beyanat
lar vererek mesajn tm lkeye yayd.
Mustafa Kemalin liderlii ayn zamanda baz muhafazakr si
lah arkadalarnn da tehdidi altndayd. Bunlar uzun yllardr tand
, Rauf Orbay, Ali Fuat Cebesoy, Kzm Karabekir ve Retet Bele gibi,
Ulusal Kurtulu Savanda kahramanca arpm ama eski me$runyet

1 0 4 foruTKU i Olufn

dzeniyle gelmi olan lmllk ve meruluu kullanmak isteyen kiiler

di. Monari, byk lde padiahn taktik hatas sonucunda kaldrl
mt ama bu kiiler halifenin yeni Trkiyeyi cumhurbakan olarak
ynetmesinde bir engel grmyorlard. Bunlar, tpk kendilerinden n
ceki ttihadiar gibi, Trkiyenin nceden bir sultan-halife, imdiyse
bir cumhurbakan-halife tarafndan, aadan saldrlmayacak ama
yukardan kolayca ynlendirilebilecek bir sembolik makam tarafndan
ynetilebileceine inanyorlard. te yandan, Kemalistler ise, toptan
bir toplumsal, ekonomik ve siyasi dnm istiyorlard. Devleti artk
geleneksel toplum kurallar ve sembolleriyle ynetmek istemiyor, Tr
kiyeyi 20 . yzylda hzla ilerletecek yeni, laik bir ideoloji yaratmak is
tiyorlard. Kemalistler, B atin n materyalizmini, teknolojisini, modem
silahlarn, fikirleriyle beraber benimsemek, bylelikle toplumu, keli
menin en geni anlamnda, dntrmek istiyorlard. Bu, dinin devlet
ten ayrld deil, devlete kontrol edildii bir laik toplum yaratmak
demekti. Onlar iin adalk ekonomik ve toplumsal boyutlarla bir
likte siyaseti ve kltr de ieren geni bir btnlkt. Geleneksel, ata
erkil toplumlarn kkten slah ederek hem adal hem adala

may baarmak istiyorlard.

1923
sonras Kemalizmin siciline bakarsak rejimin gelenekse
cilikten ba dndrc bir hzla modernlie doru ilerlediini grrz.
Hkmet demokratik olmayabilirdi ama en azndan yeni-ataerkil pa
diahlk da deildi. Kemalistler, laiklii yani dinin devletten ayrlmas
ilkesini deil, devlete denetlenen slm getirdiler. slm, reform
programlan ve devrimlerin, gerektiinde Diyanet leri Bakanl ta
rafndan merulatracak ekilde kullanmaya niyet ettiler. Bilgi ve bi
lim, hayatta en hakiki mrit olarak tanmlanmaya balad. ehir ka
dnlar da bir modernleme rejiminde bir ekilde adalamadan ya
rarlanmaya baladlar.
CUMHURYET N DOUU
24 Temmuz 1923 Lozan Antlamas, yeni Trkiyeyi ve s n r l a r n ta
nd; Kemal Paamn prestijini artrd. Bu antlamayla Trkiye, bam*

sizliim uluslararas alanda kabul ettirdi. O dnemde Asya ve Afri

ka'da sadece bir avu bamszm gibi grnen devlet vard; geri ka
lanlarn tm emperyalist glerin smrgeleri veya mandalaryd. Af
rikada Habeistan {bugnk Etiyopya), Bat ve Orta Asyada ran ve
Afganistan, Gneydou ve Gney Asyada da Tayland ve in vard.
Habeistan 1935te bir talyan smrgesi oldu; ran 1941'de Rusya ve
ngiltere tarafndan igal edildi ve ondan sonra sadece szde bamsz
la sahip oldu; Afganistan ngiltere Hindistant ile Sovyet Orta Asyasr
arasnda tpk Taylandn ngiltere Hindistan ile Fransz Hindiini
(bugnk Vietnam) arasnda olduu gibi bir tampon blge oldu; in
Japonya tarafndan gal edildi. te bu ortamda sadece Kemalist Tr
kiye 1923 sonrasnda tam bamszln koruyabildi.
Mustafa Kemal, Austos 1923te yeniden Meclis bakan seil
di ve ekim aynda Meclis, Ankaray yeni devletin bakenti yapan, s
tanbul'u halifelik merkezi olarak brakan bir nergeyi kabul erti. Bu,
muhafazakrlara indirilmi nemli bir darbeydi, nk kaleleri olan
stanbulu siyaset hayatndan karyor ve siyasetin arlk merkezini
Anadoluya ekiyordu. 29 Ekim 1923te Meclis bu olumlu siyaset or
tamnda ve muhaliflerine kar bir yasal darbe niteliinde, Trkiyenin
bir cumhuriyet olduunu ve Mustfa Kemalin de cumhurbakanlm
ilan etti. Cumhuriyet ilan ederek Kemalisder, eski dzenin adala
mad ve hiyerarisi yerine adalk ve eitlie ballklarn bildiri
yorlard. Eski dzenin temelleri zerinde durduu vq 1924te Terakki
perver Cumhuriyet Frkasn kuracak olan birok milliyetinin halife
yi cumhurbakan olarak tutmak istedikleri hiyerari ve gelenei red
dediyordu. stanbul, ayn zamanda ou mensubunun -Washingtonn
Trkiyeyi tpk Filipinerde yapt gibi abucak 'medeniletireceini
dndklerinden- Amerikan mandasn tam bamszla tercih etti
i ykselen burjuvazinin de yuvasyd. Milliyetiler bu fikirle ters d
tler ve TBM M milliyeti gler tarafndan ekimde yeniden ele geiril
mi olan stanbula bir stiklal Mahkemesi gnderdi.
stanbul muhalefeti hkmetten halifelii tm slm dnyas ta
rafndan saylan bir kurum, Trkiyenin etkisini geni topraklara ya

10 6

<kvtanci botum

yacak bir tr slm Papal olarak korum asn istedi. Ankara buna
muhalifleri tutuklayp, 3 M art 1 9 2 4 te hilafeti kaldrarak ve Osmanl
Hanedan yelerini srgne gndererek karlk verdi. Bu olay Ata
trkn lmne kadar srecek bir seferberliin -lkede adaln
ve laikliin yerletirilmesi seferberliinin- balangc oldu.
Mustfa Kemalin liderlii ordunun ball konusunda ku
kular olduu srece tem inatstz kald. O rd u , Kurtulu Savam ka
zanmt ve halk iinde byk prestije sahipti. Artk bir mareal olan
Mustafa Kemal pek ok subayn desteine sahipti. Ne var ki, Kzm
Karabekir ve Ali Fuat Cebesoy gibi paalar da, benzer ekilde Birinci
Dnya Savaandaki baarl k om utalar ve ulusal mcadeledeki kat
klar nedeniyle ayn durumdaydlar. stelik, bunlar Osmanl gemi
inin baz geleneksel sem bollerini savunduklar iin, geleneki unsur
lar, zellikle de stanbuldaki eski sekinler grubu ve burjuvazi tara
fndan destekleniyorlard. Kem al P aa, bunlarn ordudaki etkilerini
Meclisten asker kiilerin ayn zam anda milletvekili olamayacan
ngren bir yasa geirterek zayflatt. Yasa yrrle girdikten sonra
muhafazakr muhalefet aa k t ve 1 9 2 4 K asm nda Mustafa Ke
malin Halk Frkasna bir rakip o larak Terakkiperver Cumhuriyet
Frkasn kuruldu; M ustafa K em alin partisi de buna adnn bana
Cumhuriyet kelimesini ekleyip adn C um huriyet H alk Frkas yapa
rak karlk verdi.
Krt airetleri eyh Sait liderliinde 19 2 5 ubatnda ayaklanmasayd, Kemalistlerin Terakkiperver Cum huriyet Frkasnn meydan
okumasyla nasl baa kacaklar belli deildi. Partiyi kapatp liderle
rim siyasetten uzaklatrabilecekler miydi? M u stafa Kem alin byle bir
risk alabilecei pheliydi, nk Terakkiperver Frka liderlerine ordu
iinde biiyik destek vard. Krt ayaklanm as Terakkiperver Cumhuri
yet Frkasnn kapatlmas ve tm m uhalefetin ezilmesi iin uygun ze
mini yaratt; ayn zamanda da rejime apka Kanunu, tekke ve zaviye
lerin kapatlmas, yem Meden Kanun ile Ceza Kanununun yrrle
konmas gibi radikal, Trkiyeye adalk getiren ama muhafazakar
larn kar kt reformlar yapma olana verdi. Ancak, Krt ayaklan-

kemlhl

'ty.-,

107

mas ayn zamanda bir otokrasinin oluumuyla sonuland gibi ilk

ok partili siyaset denemesinin de sonunu belirledi,
Ordu kaynakl bir tepkiden ekinen Mustafa Kemal, Terakki
perver Parti paalarna kar lml davranarak onlar ne idam ettirdi
ne de hapse attrd. Ancak eski ttihadlara karysa o kadar lml de
ildi. 1926 Haziramnda zmirde kendini ldrmeye ynelik bir plan
ortaya karlnca tutuklamalar ve eskinin nde gelen drt ttihadsnn aslmasna kadar varan olaylar yaand. Verilen bu cezalan Mus
tafa Kemalin ynetimine kar ak muhalefete son verdi.
CUMHURYETLK KK SALIYOR
Yeni rejim sonunda gvendeydi; eski rejim, milliyeti muhafazakr
lar ve eski ttihadlanyla birlikte yenilmiti. 1926'ya gelindiinde,
Mustafa Kemal, insan suretlerinin simgelenmesinin gnah olarak
dnld slm toplumun anlayna aykr bir uygulamayla s
tanbulda heykelini diktirecek kadar
kendinden emindi. Ertesi yl, 15-20
Ekim 1927 tarihleri arasnda, partisi
nin kongresinde Biiyk Nutuk'unu
okudu, bu yolla Kurtulu Savamn
hangi zorluklarla dvlp kazanld
nn yorumunu yapt. Rejim daha z*
gven sahibi olduka, Trkiyeyi daha
I
da laikletirip adalatrmak iin
j
admlar atld. 1928de devletin dinini
Islm olarak belirleyen madde kaldrl j
d. Latin alfabesi, Arap afabesinin yeri
ne konuldu ve bu Osmanl gemiiyle
byk bir ayrla yol at. Eski yaz bi
lenler bir gecede okuma yazma bilmez
hale geldi ve ilerinden olmamak iin
en ksa srede Latin alfabesini ren
meleri zorunlu oldu. Kentlerde okur

Cumurtyttcoh
i*
Uru
iafcMecm

Alt Ok, CHP'md 19314* yaplan

nc Kuruitty'tda devftn *tHMt
ve dtimez' prensipten oteftk
aklanarak, kabul edildi. Su ilkeler
1937de Aruyasa'nm ikinci nudcsine
de konularak, nk pati ddmminin a
beligfn $<($< olan devlet ve parti
btnlemesi" bir anlamda tescil MdL
0 dnemin bir parti ysymtfe Alo Ok.

1 0 8 drduncu blum

yazarlk oran artt ve yeni yazyla eitilen yeni bir nesil, yeni ideolo
jiyle byd,
1 9 3 0 a gelindiinde, M ustafa Kem al Paa kendini bir kez daha
ok partili sistemi denemek isteyecek kadar gvende hissetti. 924'teki ilk deneme kendi yapt bir ey deil, rakiplerinin onun liderliine
meydan okumak iin ortaya kardklar bir uygulamayd. Bu kez, ar
kada Fethi (Okyar) Beyden Serbest Cum huriyet Frkasn kurmas
n ve Cumhuriyet Halk F rk asin a sadk bir muhalefet yapmasn iste
di. Ancak, Mustafa Kemal lkedeki havay yanl hesaplamt ve yeni
partinin benimseneceini, kendi partisinin ise kabul grmeyeceini sezememiti. Parti mitinglerinde Serbest F rka taraftarlar ile jandarma
arasnda atmalar yaand ve seimlerde hile iddialar ortaya atld.
Dolaysyla kasm aynda, M ustafa K em alin yakn bir arkada olan,
Fethi Bey, Mustafa Kemale aktan meydan okum aya zorlanmaktansa partisini feshetme karar verdi.
Aralk 1 9 3 0 da yaanan M enem en Olay* Serbest Frkann po
plerliinden daha sorunlu kt. Tara kasabas M enem ende bir tari
kat eyhi, kkrtt baz kiilerle birlikte, eriatn ve hilafetin yeniden
kurulmas iin halka ayaklanm a arsnda bulundu. Halkn desteini
salamas ve hareketi bastrm ak iin gnderilen mangaya komuta
eden yedek subayn bann kesilmesiyle olayn boyutu byd. Bu
olay, reformlarn s, kksz tabiatn gznne serdi ve reformlarn
kendiliklerinden toplumda kk salam ayacann iaretini verdi. Bun
lar, ancak halka izah edilerek, halkn onay ve destei saland sre
ce kkl hale gelebilirlerdi. A ncak, reform larnn lkenin karna ol
duunu dnen Kemalistler, bunlar tarada aklam ak iin bir ey
yapmamlard. Reformlardan ellerine henz bir kazanm gememi ve
tm dnyayla birlikte 1 9 3 0 larn Byk Buhran'n yaamakta olan
halk ynlar hl bal bulunduklar geleneklerde ve gemiin sem
bollerinde teselli buluyorlard. Fethi Bey nderliindeki Serbest Frka
modern bir lider ve modern fikirler sunmutu. A ncak Menemendeki
kalabalk Mustafa Kemal'in Cumhuriyet T irkiyesine kesinlikle yak
trmad geleneki, karanlk fikirlere m eyletmiti. Kemalistler bu

109

olayla sarsldlar ve devrimin halk adala itecek, vatanseverlii d

nin yerine koymalarna sebep olur ekilde desteklerini kazanacak bir
ideolojiye ihtiyac olduuna karar verdiler.
Kemalizm/Atatrklk olarak bilinen ideoloji bu tartmann
sonucuydu. Partinin nc kurultaynda, 1931in mays aynda ak
lanan alt temel ve deimez ilkeden oluuyordu: cumhuriyetilik,
milliyetilik, halklk, devletilik, laiklik ve inklaplk. Bu ilkeler.
Cumhuriyet Halk Partisinin alt okuna, ambleminin sembollerine d
nt ve 1937 ylnda da anayasaya eklemlendi. Ancak, bunlarn yo
rumlar akc ve pragmatk kald; byyen burjuvazinin ihtiyalarna
gre deiti.
Cumhuriyetilik konusunda dn yoktu nk bu, Osmanl
hanedannn yeniden kurulmas ve sultan-halifenin dn demek ola
bilirdi. Ancak, milliyetilik kucaklayc -kkenden ziyade daha ok
blgeye baml- kald. Mustafa Kemalin 1933 tarihli zlsz kNe
mutlu Trkm diyene, Almanya ve talyann faist rejimlerinde re
vata olan doum, kan veya etniklik fikrine tersti. Yeni Trkiyenin s
nrlarnda yaayan herkes kendine Trk diyecekti. Bu, vatanseverle
rin milliyetilik yorumuydu. te yandan, Avrupann faist rejimlerin
ce etkilenmesi olas pan-Trkizm taraftarlar, milliyetiliin dogmatik,
etnik ve dile dayal Tanmlarna eilim gsterdiler. Bu iki yorum arasn
daki mcadele gnmze kadar devam etti. Atatrk bir milliyetiden
daha ok bir vatanseverdi. Devletin dinden ayrlmasndan ok devle
tin din konular kontrol etmesi olan laiklik de ayn ekilde yoruma
akt; kimileri liberal bir tavr sergilerken kimileri ise ar bir gr
le, slmdan tamamen kanan bir tavr sergilediler. Londrada yaym
lanan T he Times gazetesi, 14 Mays 1938de Trk bykelisinin
Londra Ritz Hotelde Peygamberin doumu onuruna bir toplant d'
zenlediini bildiriyordu ki, bu Kemalist militanlk veya dogmatizmin
bir iareti olmaktan ok uzakt.
Trkiye, 1932 Temmuzunda Milletler Cemiyetine ye oldu w
saldrganla kar ortak gvenlik ilkesine destek verdi. Daha nce
den -1 9 2 9 'd a - sava bir ulusal siyaset unsuru olarak reddeden Fran-

1 1 0 u rtlu m 'j boluTi

s/.-Amerika B rian d -K ello g g P a k t T r k iy e B y k M illet Meclisi tara

fndan on anm t. 1 9 2 8 de ta ly a yla b ir tarafszlk antlamas imza
lanm ve 1 9 3 0 H a z ira n nd a Y u n a n is ta n 'la uzlam a cihanda sulh is
teini periniem iti. A n ca k , A ta t rk n o r ta k gvenlik iin destei ke
lim elerden tey e g eti. C em iy et H a b e is ta n a taly an saldrs karsn
da yaptrm lar uygu laynca, her ne k a d a r R o m a ynetim i Trkiye iin
bunalm yllar o la n 1 9 3 0 lard a n em li b ir tic a re t o rta olsa da Anka
ra talya'yla ticaret y ap m am ay a k a r a r verdi.
K em alistler, M u sso lin i ve H itle r g ib i d ik tat rlere boyun eme
politikas gden B a ty e le tiriy o rla rd . A ta t rk sald r tehdidini Bo
azlad yeniden sila h lan d rm ak iin d estek b u lm ak ta kulland. 1936
Tem m uzunda im zalan an M o n tr e u x S z le m e si, T rkiy enin Batili
gler tarafndan ilk kez eit o la r a k g r lm esi a sn d an nemliydi ve
lkeyi Lozan A n tla m a sn n g etird i i b ir d i er k stlam adan kurtar
yordu. Szlem e, spanya S a v a m n k y la ayn zam ana denk gel
di ve A tatrk bir kez d aha o r ta k g ven li i d estek led i. Eyll 1937de,
Akdeniz devletleri N y o n K o n fe r a n s n d a b u lu a ra k talyan korsanl fn knadlar. nn h k m etin in d eil de A ta t rk n kiisel talimat
laryla hareket eden T r k d eleg asy o n u , n n h km eti R om anm bu
hareketi kkrtc bu laca en d iesiy le k a r k m a sn a ram en, ngiliz
ve Fransz gem ilerine A k d en izde ta ly a n sald rg an l n nleme ama
cyla T rk deniz slerini k u llan m a izni verd i.
Her ne kadar M o sk o v a y la sam im i ilik iler T rk d politikas*
nn temel ta olarak kaldysa d a, A n k a ra d n y an n en byk deniz g
c ngilterenin dostluunun deerini an la d . E yl l 1 9 3 6 da, Kral VIII.
Edwardn gayriresm ziyareti b ir d evlet ziy areti m uam elesi grd ve
Atatrk kralla birok kez fo to ra f e k tird i. K ra ln T rk iy e ziyareti l
kenin Londrada uluslararas siy asette n em li b ir fa k t r ve denkmi gi
bi muamele grmeye layk olduu fik rin i verd i. A ta t rk n yabanc de
mokrasilere daha yakn o lm a

istei i p o litik a d a d a etkili oldu.

CH Pnin, rejim e bir 'faist ren k k att s y len en m tlak y eti ve devlet
i genel sekreteri R ecep Pekerin grevd en el ek tirilm esin e yol at.
A tatrk faist d ik tat rlerin sald rg an p o litik a la rn a kar k

may srdrd. Basn, Eyll 1938 ta

rihli ve ngiltere ile Fransann ekos
lovakya'y H tlere brakt Mnih
Antlam asna eletirel yaklat. Ken
di ulusal kurtulu mcadelelerini ha
trlayan gazeteciler, ekoslovaklar
Alman igaline kar savasalard, ba
mszlklar olm asa da en azndan
ulusal saygnlklarn koruyacaklarn
yazarak, hayflandlar. 1 9 3 0 lu yllar
da Atatrkn yattrm a politikalar
na muhalefet ettii o kadar az rastla
nan bir durumdu k i, ngiliz yazar George Orw eIl, 1 9 3 5 -1 9 3 9 yllan ara
snda faizme kar savata hemen her
mttefik m akbul grlrken, solcular
kendilerini M u stafa K em ali verken
1938
d oktorlarnn

Atatrk. Cumhuriyetin 15. ylnda sab|tfti

yice yitirmeye balamt. Hatta

buldular diye yazd.

Cumhuriyetin 15. yl kutlamaln im

E k im ine gelindiinde,
rap o rlarn a

dayanan

resm bltenler A tat rkn ok hasta

olduunu belirtiyordu. 2 9 Ekim deki

katlamam, ardndan ita TBMtt nin

alnda a? konulmas baveUl Celal
Bayar tarafndan okunmutu. Oysa hafit,
be yl nceki 10. yl kuttamalanne
damgasn vuran ve MilD Mcadek'yi
kendisiyle

p a rtisin in

uhdesine alarak, bir

Cumhuriyetin on beinci yl kutlama

bakma sava arkadalarm dlayan

trenlerine katlam ay acak kadar has

AMuA'u okuyan Mustafa Kemal'i afyonlu.

Son yllarnda hast ve yorsun t o t t .

tayd. T rkiye Byk M illet M eclisinin

yeni

y asam a

yl

1 Kasm

1 9 3 8 de a ld ^ n d a cum hurbakannn konumas babakan Celal Bayar tarafndan okundu. D okuz gn sonra, 10 Kasm 1938de lke Ata
trkn ldn rendi.
Trkiye Cum huriyetnin cumhurbakan olarak geirdii on be
yl iinde A tatrk yeni bir kimlik edinmi ve kendi kendine yeterli ve
bamsz bir m illet yaratm ay baarmt. Bir lkeyi yar heodal* krsal
temellerinden ada bir endstri ekonomisine dntrme projesini

1 1 2 ic'duncu blm

balatmt. Tm ulusun enerjisi yurt iinde gelimeye odaklanmken

Trkiyenin d politikas da statkoyu korumak zerine kurulmutu.
1923te Cumhuriyet kurulduunda, Trkiye kibrit gibi basit bir eyi bi
le retemez durumdayd. Ancak, 1930larn ortalarna gelindiinde,
fabrikalar tekstil rnleri, eker, kt ve imento retiyordu; bir ngi
liz firmas demir-elik sanayiini kurma aamasndayd. Demiryollar gi
bi yabanc sahipli iletmeler, her ne kadar kamulatrma yerine dev
letletirme terimi seilmi olsa da, devlet tarafndan satn alnp kamu
latrlmt. Daha ok demiryolu hatlar kurularak bunlar ulusal de
miryolu ana balanmt; bunun amac da ulusal bir pazar yaratmak
t. Trkiye artk kendi kendini doyurabiliyordu ve baz rnlerini de
Avrupaya ihra ediyordu. Yine yeni domakta olan tekstil sanayimde
kullanlan yn ve pamuk gibi hammaddelerde de Karadeniz madenle
rinden gelen kmr konusunda olduu gibi kendine yeterliydi.
1920lerin ortalarnda, Yunanistanla nfus mbadelesinin son
rasnda, tesisatlk veya kunduraclk gibi en basit teknik iler bile
Trkler tarafndan yaplamyordu, nk bu tr iler gayri-Mslimlerin tekelindeydi. Ancak birka yl iinde yeni T rk modern bir toplu
mun gereksindii demiryolculuktan banka memurluuna kadar tm
ileri becermeyi rendi. Ayn zamanda kadnlar da profesyonel iler
de, tekstil tezghlarnda ve sekreter olarak alyorlard.
Atatrk 1930Iarn diktatrleri gibi deildi. Nutuklar atyordu
ama bunlar asla Htler veya Mussolininin yaptklar gibi nceden
ayarlanm geni topluluklara kar olmuyordu. nsanlar ynlendirme
amacyla hareketlendirmek veya bu amala onlar glendirmek deil
onlart bir kalba sokmak istiyordu. Kaybedilen topraklar geri almak
veya ftuhata girimek gibi bir amac olmadndan, halk reformlar
n kabul etmeye iknaya alyordu. Devrinin liderlerinin aksine karizmas toprak fethetme szne dayanmyordu. Program genelde iile
rine ynelikti ve Cumhuriyetin tek toprak kazanm 1938de o d
nemde Fransz mandas altndaki Suriyeden H atayn alnmastyd.
Ancak, 1926da petrolyle birlikte Musulu ngiltere kontrolndeki
rak a brakmas gerekmiti. Toplumu ise hibir zaman rnein Gene-

email

i' '.jjj U 3

rai Franconun 1936 sonrasnda Ispanyada yapt gibi gelenekse!

toplumsal kanaatler ve sembollerle ynetmedi. 20. yzyln gerekleriy
le rten yeni bir ideoloji ve sembol yaratmay seti. Her ne kadar li
beral demokrasiyi sonradan kendi radikalliini frenleyici olarak grse
de, bir muhafazakr olmadndan ne laik modernizmden ne de libe
ral demokrasiden ekindi. Toplumu snflar temelinde ve stnf atma
sna dayal olarak incelemesiyle Marksizm Kemalizme bir alternatif
oluturuyordu ve Mustafa Kemal bununla yzlemeyi reddetti.
Her ne kadar yaam boyunca bunlarn hepsini tam olarak kullanmadysa da, Atatrk siyasi partiler, sendikalar, hr bir bastn, ifade
zgrl gibi liberal kurumlann mantn kabul etti. Rejimin varsa
ym ise bu kurumlann Trk toplumu gerekli geliim aamasna geldi
inde kullanma sunulaca eklindeydi. Atatrk 1938 Kastmt'nda l
dnde, Cumhuriyet dneminde yetimi yeni nesil, bildikleri her e
yin onunla birlikte ldn dnd. Birok kii iin Atatrksz bir
Trkiye dnmek imknszd, nk o yeni Trkiyeyle, Cumhuri
yetle eanlaml hale gelmiti. Bu sebeple, Atatrkten sonra gelen yne
ticiler, olgunlama dnemine girmi olan bir lkeyi ynetebilmek iin
kendi otoritelerini kurmak gibi zor bir grevle kar karya kaldlar.
O k u m a O n e r Il e r I

Andrew Mango, A tat rk: M o d em Trkiye'nin Kurucusu, stanbul: Reraz* 2004.

Ali Kazancgil ve Ergun zbudun, Atatrk: Founder o f a Modem Ste, Londra:
Hurst, 1981.

ok Partili Siyaset ve
Demokrasiye Doru
( 1 9 3 8 -1 9 6 0 )

Dem okrat Parti'nin seim kam p an yasn d a kulland

Selu k NUlr n yap t seim afii.

NNNN CUMHURBAKANI SELMES

tatrkn lm sonrasnda iktidarn devri sorunsuz yaand, te
yandan Cumhuriyet Halk Parrisi iindeki her tr liderlik anroas halkn gznden saklanmt. Bylece, 11 Kasm'da Trkiye Byk
Millet Meclsi oybirliiyle smet nny lkenin yeni cumhurbaka
n olarak seti. nnnn seimi, Atatrk ile nn arasnda bir eki
me olduu ve Atatrk Celal Bayar nnnn yerine babakan arad
, nnnn baa gemede atlanlaca dnld iin, birok gz
lemciyi artt. Hatta bazlar Atatrk'n ankaya Kokndek Cum
hurbakanl ktphanesinde olduu sylenen gizli vasiyetnamesinde
Benden sonra Mareal Fevzi akmak cumhurbakan olsun diye yaz
dn ortaya attlar. Durum byle olsa bile Atatrkn arzusu gz ar
d edildi ve nn, 1923ten beri Genelkurmay bakan olan Fevzi
akmakn da desteiyle Trkiyenin ikinci cumhurbakan seildi. s
met nn gzden dmesine karn parti mekanizmas zerindeki et
kisini korumu ve bylece seilmesini garantilemiti. Ancak, Ata
trkn apnda olmadndan halka kar konumu zayft. Bu sebep
le, aralk aynda CHPnin olaanst kurultay toplanarak Atatrku

118

v^jnc blm

ebedi ef, nn'y de daim i m illi e f' ilan etti. Bu deiiklikler n

nnn, yurtta ve yurtdm da k on u m u n u glendirm ek amacyla Na.
zi Almanyas ile faist ta ly a da geerli o lan liderlik esaslarna gpta et
tiini de dndrm t.
Avrupadaki gerilim ler ve sava o lasl karsnda, nn Ata
trk ve Kem alizm k artlaryla u z laarak y u rtta bir siyasi uyum sala
d. Atatrk dnem inde srgnde y a a y a n la r T rk iy eye dnerek yeni
den siyasette a k tif hale geldiler. Ayn zam an d a, M eclisten 18 Ocak
1 9 39'd a M illi K oru nm a K a n u n u nu g eirterek hkm ete ekonomiyi
ynlendirmek am acyla geni y etk iler ta n d . Ertesi hafta, liberal ve
devletilik kart bir p o litik ac o la n C elal B ay ar babakanlktan istifa
etti, yerine iileri bakan ve C H P genel sek reteri olan Dr. Refik Say
dam getirildi. Bunun ard n d an , p arti genel sekreterlii ile iileri ba
kanl grevleri birbirind en ay rld ve b y lelik le C H P nin 1930larn
ortasnda brokrasi zerinde ku rm u old uu k on trold en vazgetii iz
lenimi yaratld. Bu bir y an lsam ay d , n k partinin devlet zerinde
ki etkisi gl kald; sadece p o litik a cla rn bireysel etkisi azald. Man
1 9 3 9 da genel seim ler y ap ld nd a, 4 2 4 m illetvekilinin olduu bir
M ed iste 125 yeni sim a vard ; A ta t rk e y ak n baz kiiler seilmemi,
te yandan Fethi O kyar, K zm K a ra b e k ir, H seyin C ah it Yaln Refet Bele, Ali Fuat C ebesoy gibi A ta t rk e rak ip ve m uhalifleri Meclise
girmiti. Ayn zam anda, A ta t rk n 1 9 M a y s 1 9 1 9 da Samsunak ilk kez kutland ve A tat rk so nras rejim in de Cum huriyetin kuru
cusunu onurlandraca im a edildi. B u k u tla m a G en lik Bayram ola
rak tanmlanmaya ve her yl k u tlan m ay a balan d .
nn rejimi liberalletirm eyi srdrerek m aysta Fethi Okyar
adalet bakan olarak atad ve 2 9 M a y sta M ecliste, hkmete sadk bir
muhalefet olacak olan bir mstakil grup* kurulm asna izin verdi. Ancak
bu kt zerinde bir reform du, nk grup m uhalefet roln ciddiye al
mayarak, sava srasnda k acak ve btnyle antidem okratik yasaya
ses karmayarak hkmetin diledii gibi h arek et etm esine izin verdi.
Cumhurbakan nnnn tem el grevi lkesini dnya krizin
de sa salim ynlendirmekti. K endisini hl kendini A tat rkn kariz-

smet nn hibir zaman M ustafa Kemal gibi karizmatik bir kiilik kazanmad. Atatrk'n wva$
arkadalaryla hesaplam aya girdii dnemlerde ise uolan bitenleri" bazen seyrederek bazen de
farkl biimlerde mdahil olarak, Mustafa Kemalle birlikte oldu. nnnn yafam boyunca sadk
kald ilkelerin b ata geleni her eyin stnde, "devlete sadakaTb, Bu ise devtetie. partim
btnlemesiydi. Kendisine partisi tarafndan verilmi olan "inilti e fli i her zaman ttertUde
benimsedi. nn "milU e f li i yllannda bstn yapan heykettra Kenan Yontnnfla.

matk liderliinin ertesinde bir biimde kantlamas gerekiyordu.

1920lerin bandan I 9 3 7 ye kadar Atatrkn sa kolu da olsa ne ya
ratc ne de dinamik olduu dnlyordu.
Hitlerin kom utanlarna Atatrkn lmnden sonra Trki
yenin akl fukaras kiiler tarafndan ynetileceini vurgulad syle
nir. Atatrk sonras Trkiyeye yklenme politikasna baklrsa Stalinin de ayn kanda olduu var saylabilir. Ancak, ikisi de yanlyor
du. nn ihtiyatl bir adamd, Cumhuriyetin geleceini yanl tarafa
oynayarak tehlikeye atmak istemiyordu; Birinci Dnya Savamn an
lar o kuan aklnda hl tazeydi ve ttihadlartn dt hatay
tekrarlamak iyi olmazd. Bylece, 1939 Eyllnde kinci Dnya Sava
balaynca, nn, her ne kadar Trkiye maysta ngiltereyle, hazi
randa da Fransayla dostluk ve karlkl yardm antlamalar imzala
m olsa da, tarafsz kalmay seti. Trkiye'nin istei zerine Fransa

1 2 0 hcimi bdlm

Hatay Ankaraya devretti. 23 Austos 1 9 3 9 Alman-Sovyet Pakt fa

ist tehdide kar tarafl bir ngiliz-Fransz-Sovyet garantisini im
knsz kld. Trkiye bu noktadan itibaren tarafszlk konusunda da
ha da fazla kararlyd.
AVRUPADA SAVA
Ankara, Avrupadaki sava iki tarafn da ak bir galibiyet kazanma
masn ve Avrupa'ya hkmetmemesini um arak yakndan izledi. Mt
tefiklerin zaferi M oskovann lehine olurken M ihver Devletlerinin ga
libiyeti de Dou Akdenizde talyan egemenlii demekti. O dnem iin
Trkiyenin d politikas iki taraf arasnda gidip gelen d ticareti ta
rafndan ynetilirmi gibi duruyordu. 18 H aziran 1 9 4 1 de, Almanya
Rusyay igal etmeden gn nce, T rkiye Alm anya'yla bir saldr
mazlk pakt imzalad. Rusyann igali A nkaraya nefes alma frsat
tand, nk halihazrda Bulgaristan ve Y u nanistan igal altnda tu
tan Almanya, Sovyetlerle savarken bir de T rkiy eyi igal edemezdi,
Trkiyede ou kii Hitlerin R usyay ksa bir sava sonunda alt ede
rek ngiltere ve Fransay bara zorlayacan dnmekteydi. Sonu
ta, Ankara, 1942 yaznda eer Rusya yenilirse Almanya saflarnda sa
vaa katlacan ilan etti.
Sava, tarafszlk ve seferberlik, ekonom inin 1 9 3 0 larda elde et
tii ne kadar kazanm varsa hepsini zayflatt. H km et 1 9 4 0 n ocak
aynda, istifiliin, vurgunculuun ve savan kndan beri sren
yokluun nne gemek am acyla, M illi K orunm a K anununu yrr
le koymak zorunda kald. Temel ihtiya maddelerine narh uygulan
maya baland ve kiralar Nisan 1 9 4 0 seviyesinde donduruldu. al
ma gn gnde saat uzatld gibi birok iyerinde haftalk tatiller
de kaldrld. Dolayl vergiler eker, ay, ulam gibi temel gereksinim
lerde nemli lde artrld. A lm anlarn R usyadaki baars lkede
ki rklara kendi aznlklarm taciz etme cesareti verdi ve bu yle bir
o lye ulat ki Kasm 1 9 4 2 de M eclis, kt bir iz brakan ve tart*
mal gelir vergisi yasasn, Varltk V ergisi'ni kard. Verginin grnr
deki amac savatan kazan elde eden iletmelerden 3 6 0 milyon dolar

ok M<TU

v* 4enottf.*

livf*'\-> %vviv 1 2 1

civarnda para toplamakt ama vergiler vergi mkellefinin zenginliine

deil dinine gre belirlenmekteydi. Mslmanlar, gayri-Muslmler, ya
banclar ve 17. yzylda slm benimsemi bir Yahudi topluluu olan
dnmeler iin ayr ayr listeler vard. Bu vergiler sonucunda pek ok
gayri-Mslim varlklarn (gayrimenkuller, fabrikalar, vb.) satmak zo
runda kald ve bunlar yeni Mslman burjuvazisi tarafndan piyasa
deerlerinin ok altnda fiyatlarla, bu snf hem zenginletirecek hem
de hkmetten yabanclatracak ekilde satn alnd.
Neyse ki Alman ordusunun ubat 1943te Stalingradda teslim
olmas sonrasnda aznlklar zerindeki bask azald ve durum Ber
linin aleyhine dnmeye balad. Bir ay sonra, bir Trk Yahudisi olan
Avram Galante Meclise seilirken, Alman yanls gazeteci Yunus Nadi [Abalolu] koltuundan oldu. Bunlar, nnnn Almanyaya kar
srdrmekte olduu iyi niyetli tarafszlktan vazgeerek Mttefikle*
re doru kaydnn iaretiydi. Eyll 1943te Dou Anadoluda bir a
lma kampna gnderilen Varlk Vergisi kurbanlar affedildi ve Mart
1944te de vergi kaldrld. Alman para ve propagandasyla destekle*
nen ve hkmet evresinde bile etkili olan rk pan-Trkist hareket
sonunda yasakland ve kovuturulmaya baland. 1944 Maysnda li
derleri mahkemeye karld ve bizzat nn pan-Trkizm 19 Mays
Genlik Bayram konumasnda sulad. Duruma ancak 1947de, So
uk Sava dneminde, artk dman Almanya deil Moskovayken so
nuland. Sanklar beraat ettikleri gibi bir de ykc bir ideolojiye, yani
komnizme kar arpan vatanseverler olarak vldler! Panturkizm, uluslararas siyaset oyununda kullanlacak bir ara olmutu.
Sava sona ererken, nn rejimi kendini i karartan bir durum
da buldu. Trkiyedeki insanlarn byk ounluu zorluk iindeydi.
Piyasada, tm temel ihtiya maddelerinin ktl vard. 1942nin ocak
aynda ekmek karneye balanrken tarm rnlerinin zorla toplanma
sn ngren bir yasa da karlm, brokrasi hari tum snflar rejim
den yabanclatrlmt: iadamlar birka Mslman' zenginletiren
ama devletin ne kadar mutlakyeri olabileceini de gsteren key ge
lir vergileri nedeniyle; toprak aalan ile kyller tarm vasahn vc tan*

1 2 2 bejnc blm

darmarun sert, keyf tutum u yznden; k entli kitlelerse kendilerini a

r altrp az maa veren ve kend ilerini a brak an alm a yasalarn
dan dolay bu durumdayd.
KNC DN YA SAVAI S O N R A S I
smet nn M tte fik lerin faizm k arsn d ak i zaferinin bir sonucu
olarak dnyann kkl bir ekilde d eitiini fark etti ve yurtta bir par
lama olmadan kendinin de durum a m d ahale etm esi gerektiini gr
d. 1 Kasm 1 9 4 5 te, m evcut siyasal sistem in yeni o lu m akta olan ka
pitalist ve dem okratik dnya dzenine p a ra le l b ir uyum am acyla d
zeltileceini aklad. T rk siyasal sistem i bir m u h alefet partisinden
yoksundu ve o da byle bir partiye izin v erecek ti. F aistlerin yenilgisi
nin Trkiyede de tek parti idaresini z a y fla tm a sn n y an sra i unsur
lar da tek partinin varln tartlr. A sk e r-b ro k ra tik sekinler, top
rak sahipleri ve ykselen burjuvazi arasn d ak i ibirlii Ulusal Kurtulu
Savann ve Kemalist rejim in ilk d n em in in b a a rla rn a yol amt.
Rejimin kendi baars hem kentsel hem k rsal k a p italizm in gelimesi,
bu irtifak eritti ve burjuvazi ile to p ra k a a la n sistem e artk tahamml
etmek istemiyordu. Ayrca, ek o n o m i b yk bir serm ay e giriine muh
tat ve bu ise sadece A m erika ta rafn d an sa lan ab ilird i. Washington
ise kendince devletilik kart gleri ve serb est p iy asa oluum unu ce
saretlendiriyordu. T rkiy ede, so ru n y aln z C H P iind eki liberal ve
devleti gler arasndaki bir atm ay la z le b ilird i; sistem i liberal
letirmek bir yana, devletiler devlet zerind eki h kim iyetlerini daha
da artrmak istiyorlard.
Ocak 1 9 4 5 te toprak reform u ta sa rs lk ed ek i dnce sahip
lerini iki kutba ayrd. D evletiler to p ra n yenid en datlm asn , top
rak aalarnn siyas ve iktisadi glerini k rm a k , T rk iy e yi Balkan
devletlerine benzer bir bam sz k k to p ra k sah ip leri cumhuriyetine
dntrmek istiyordu. T oprak K anu nu o la r a k b ilin en tasar yasala
sa da, CHP, O cak 1 9 4 6 'd a D em o k rat P artnin k u ru lm asn a yol aacak ekilde paraland. K urucularnn tm u -i a d a m ve ban kac Celal
Bayar; bir brokrat olan R efik K o raltan ; bir p ro fes r o la n Fuat Kp~

fok partili siyas*)

demoiu asiye

'-.jy i. 19^

1 2 3

rul; bir toprak aas olan Adnan M enderes- CH Pnin saygn yele
riydi. Bunlar ok partili bir siyasal sistemin kurulmas, demokrasinin
uygulamaya geirilmesi ve zel mlkiyet hakknn inenmemesi ansm yapt. M uhaliflerden C H P den ihra edildi, Bayar ise istifa
etti. Muhalifler ihra kararna D em okrat Parti'yi (DP) kurarak ve Tr
kiyenin siyasal yaam nda yeni bir sayfa aarak cevap verdiler.
DEMOKRAT P A R T N N K U R U L M A SI
Balangta D em okratlar da C H P den ayrlan kiilerce kurulmu bir
dier sadk muhalefet gibi grldler. Ne de olsa tm kurucu yeleri
uzun zamandr tannan, kkl Kemalistlerdi ve ynetimdeki partiyle
neredeyse ayn siyasal ve ekonom ik program sunuyorlard. Mahmud
Celal Bayar siyasi anlam da borlarn da demiti. Bursann bir k
ynde 1 8 8 3 te domutu. 1 9 0 3 de Deutsche Orient Bankn Bursa u
besine girdi ve ttihad ve T erak k inin aktif bir yesi oldu. Osmanl m
paratorluu 1 9 1 8 de ktkten sonra, Bayar zmir yresinde Milli
Mcadeleyi rgtledi. 1 9 2 3 te de zmir milletvekili olarak Meclise se
ildi ve 1924 kabinesinde m badele, imar ve iskn vekili oldu. Musta
fa Kemalin gvenini kazanarak kstl olan zel sektr ynetmekle
grevlendirildi. 1 9 2 4 te, ekonom ik deiim motorlarndan biri ve ha
len lkenin en nemli ekonom ik kurumlarndan biri olan Tiirktye
Bankas'u kurdu. Bayar, 1 9 3 2 ekonom ik krizinde iktisat vekilliine
getirildi ve 1 9 3 7 de, nnden grevi devralarak Atatrkn son ba
bakan oldu. nn cum hurbakan seildiinde Bayar babakanlktan
istifa etti ve sonrasnda bakanlk grevi almad. Siyaset sahnesine bir
kez daha 1 945te C H P nin m uhalif kanadnn lideri olarak kacakt.
Mustafa smet nn de B ayarnkine benzer bir sosyal gemi
ten gelmekteydi. 1 8 8 4 te domutu, kendi snfndan gelen birok gen
gibi asker eitim ald. Bu, on a Mslman genlere ok az olanak su
nan bir toplumda snf atlam a zemini hazrlayan modern bir eirim
grme imkn salad. 1 9 0 6 da yzba rtbesiyle Harp AkademiS|nden mezun olarak imparatorluun eitli yrelerinde hizmet verdi.
Kurtulu Savanda 1921 ylnda soyadn da ald nn Savj$jan'n

12 4

besinci blm

kazand. nn, Kemal Paann sadk bir destekisi oldu. Lozan Kon
feransna bar antlamasn mzakere edecek Trk delegasyonunun
banda gnderildi ve zeki bir mzakereci olarak n sald. 1920ler ve
1930lar boyunca babakanlk yaptysa da 1937de istifaya zorland.
Parti-devlet brokrasisinin nemli isimlerinden biri oldu, dolaysyla
da Atatrkn lmnden sonra cumhurbakan olmaya uygun bir
isimdi. Cumhurbakan olarak Trkiyeyi savatan uzak tuttu ama
milli ef unvanyla baskc bir ynetim uygulamas yznden kitlelerce benimsenmedi. 1 9 4 5 e gelindiinde, nn dnyada yaanan dei
imi grme basiretini gsterdi. Tek parti rejiminin ayrtrlmasnda ve
-bu ille de demokrasi demek olmasa d a- ok partili rejimin kurulma
snda liderlik etmesi gerektiine karar verdi.
Atatrkn lm sonrasnda Trkiyedeki hava deimiti ve
yeni Trkiyenin kurulmasnda bu kadar hayati bir rol oynayan partiye
artk gvenilmiyordu. CHP artk Trkiyeyi sava sonras yeni dnya
dzeninde ynetebilecek durumda deildi. Balangta Halk Partililer
lkedeki deiimin farknda deillerdi ve yeniden poplerlik kazanmak
iin yapmalar gereken tek eyin birka yeni reform olduunu dnd
ler. Demokrat Partililer de ayn Kemalist felsefeyi, belki ufak bir vurgu
lama dnda savunuyordu. CHPnin onlardan bekledii ise resm mu
halefet gibi davranarak hkmetin meruluunu glendirmeleriydi.
Balangta halk bile Demokrat Partiyi ciddiye almad, nk progra
m CHP'ninkinden pek de farkl deildi. Ssonuta, anayasa tm partile
rin Kemalizmin ak okunu benimsemesini gerektiriyordu. Ama De
mokratlar bu ilkeleri yeni koullara gre yorumlayacaklarn ve ama
larnn Trkiyede demokrasiyi gelitirmek olduunu iddia ediyorlard.
Mdahaleci devleti snrlamak, bireysel hak ve zgrlkleri gelitirmek
istiyorlard. Demokratlar, siyasi inisiyatiflerin halktan gelmesi -parti ve
ya devletten gelmemesi- gerektiini ne sren poplistlerdi. Tpk Jn
Trkler dnemindeki liberaller gibi zel teebbs ile birey adna konu
uyorlard. Ksa sre iinde kentli nfusun eitimli kesiminden gazeteci
ler ve akademisyenlerin yan sra burjuvazi ile entelektellerin ounlu
unu taraflarna ektiler. Toprak aalarnn desteine zaten sahiplerdi.

ok partili siyaset vs tffr-oiM V f .v ^ ju

-.gte

Halk Partililer nihayet toplumda kendilerine ve partilerine kar

husumet hissettiklerinde partiyi ve toplumu liberalletirmeye basa

dlar. nn milli ef ve CHPnin daim bakan sfatlarn brakt,

partinin her drt ylda bir genel bakan semesine raz oldu. Ancak
halk bunlar gstermelik deiiklikler olarak grd. Haklyd da, n
k nn parti genel bakanlndan uzaklatrld 1972 ylna kadar
grevini korudu! CHPdeki radikaller partilerinin kylleri, iileri,
ortak kylleri, zanaatkarlar ve kk esnaf saflarna ekip DPyi
de byk toprak sahiplerinin ve byk iverenlerin partisi olarak tec
rit edecek bir snf partisi olmasn istiyorlard. Ancak bu stat dei
ikliklerine ramen CHPde muhafazakrlar egemendi ve CHP her in
san iin her eyi ifade eden bir parti olarak yoluna devam etti. Bu yzden de CHP birok grubun desteini yitirdi ve Trkiye'nin azgelimi
blgeleri olan Dou ve O rta Anadoludaki taraftarlarnn desteine
gvenmeye zorland.
1946 VE 1950 SEM LER
nn, Demokratlar rgtlenmeye ve gerek bir seim tehdidi olmaya
balamadan nce, 1947 yerine 1 9 4 6 da erken seime gitme karan al
d. Ama Bayar, yasalar daha demokratik hale getirilmezse DP'nin se
imleri boykot edeceini syledi. DPnin boykotu iktidarn meruiye
tini zedeleyeceinden nn DPyi yattrmak zere baz antidemok
ratik yasalarda deiiklik yapt. Seim Kanunu deitirildi ve tek dereceli seim getirildi. 1908den sonra seimler iki kademeliydi; semen
ler yerel olarak temsilcilerini seiyor, bunlar da parti listesinden mecli
se girecek adaylar belirliyorlard. Bu arada niversitelere idari zerk
lik tannd ve basn yasalar da serbestletirildi.
Demokrat Partililer, lkede rgtlenmelerini tamamlamadklar
iin 1946 seimlerinde baarl olamayacaklarn biliyorlard: brokra
si onlara dmand ve semenler de ok partili sistemin devam edip et
meyeceinden emin deildi. Bylelikle 1946 seimlerindeki CHP baa
rs srpriz olmad: CHP 465 Meclis sandalyesinden 395im .lrken
DP*de -fesat ve devlet basks karm bir seim iin iyi saylabilir h*f

12 6

b e in o btHm

sonu o la ra k - 66 sandalye kazand. A ncak siyasi atmosfer zehirlen

m iti; bu da lkenin siyasi yaam na zarar verici bir etki yapmaktayd.
19 4 6 seim lerinden sonraki dnem o k partili sistemin kurulmas a
sndan ok nem liydi. C H P iindeki tutucular ile radikaller aras at
ma srd, ancak 12 Tem m uz 1 9 4 7 de yaymlad beyannameyle
Cum hurbakan nn tutucularn yannda yer alarak radikalleri za
yflatm oldu. Sonuta D em ok rat Parti zerindeki bask gevedi ve
bunlara tam hareket hrriyeti ve iktid ar partisiyle eitlik tannd.
nn, liberal nlem ler alarak partisinin nn amay umu
yordu. Ekonom i ihtiyatl bir ekilde serbest piyasaya ald; devalas
yon yapld, ithalat im knlar kolaylatrld ve bankalara altn satma
imkn tannd. Bu nlemler, geinm e indeksinin 1 9 3 8 deki 100 sevi
yesinden 1 9 4 6 nn austos aynda 3 8 6 ,8 e ve devalasyon sonrasnda
da 4 1 2 ,9 a ykselmesiyle enflasyonun balam asna yol at, t evrele
ri bu deiiklerden cesaret aldlarsa da sem enler daha da yabancla
t. Bayar, hkmete kar ekonom ik honutsuzluktan yararlanabilece
ini fark etti. nn gl bir laiklik savunucusu olsa da hkmetin
okullarda din derslerini yeniden balatm asna izin verdi. Din konusun
daki dnlerin hem D em okrat P artiyi hem de ondan kopan tutucu ve
daha da geni din zgrlkler isteyen m uhaliflerin 1 9 4 8 de kurduu
Millet Partisini keye kstraca dnlyordu. nn, Kemalist
ideolojinin temel tan -devletilii, devrimcilii ve laiklii-braka
bilirmi, hatta slm kucaklayabilirm i gibi grnyordu. Bu reform
larn tamam lanm as sonrasnda H alk Partililer 195 0 ylnda, gelecek
seimlerde kazanacaklar baardan ve D em okrat Partinin gndem d
kalacandan o kadar emindiler ki, yeni parlamentoda bir muhale
fet olsun diye DPye birka sandalye bile nerdiler.
nnnn genel hissiyata ho grnme siyaseti ve ekonomiyi
amas, semenler nezdinde partinin itibarn glendirmek adna ok
az ey baard. 14 Mays 1 9 5 0 de genel seim yapldnda, CHPye
kahredici bir darbe indirdiler ve D em okratlar ezici bir ounlukla ik
tidara getirdiler.
Demokrat Partililer, yirmi yedi yllk Cumhuriyet Halk Partisi

 o k p a n t '

v<>

iktidarnda ekilm i olan a clarn top lu m sa! hafzadaki yerm istismar

etmilerdi. Sem enlere nn ik tid ard a kald srece hibir evin de
imeyecei sylenm iti; A tat rk deil de nn tek parti mutlakvetiliinin sembol olm utu. D em o k ra t P artililer, ayrca T rkiyenin so
runlarndan devleti deil partiy i so ru m lu g stererek brokrasinin des
teini de kazanm lard. B ro k ra sin in destei veya kesin tarafszl o l
masayd DP k azan am ay ab ilird i, n k T rk halk, brokratlardan
hem ekiniyor hem de o n la rn izinden gidiyord u. R esm grevliler ik
tidar partisine alm ay n ca sem en ler bu nu fark etti, yzde 9 0 o rann
daki katlml seim de o y la rn yzde 5 3 ' n alan D em okrat Parti p ar
lamentoda 4 0 8 sandalyeyle ezici b ir ou nlu k salad. Cumhuriyet
Halk Partisi oylarn hatr saylr yzde 4 0 lk bir ksm n alsa da M ec
lise 69 sandalyeyle g irebild i; b u nu n seb ebi C H P nin kazanan -h e r e
yi-alr ilkesini seim sistem in e y erletirm i olm asyd ki bu ilke ge
mite partinin yararna olm u tu .
D em o k ra tla rn 1 9 5 0 seim zaferi o dnem de de, gnmzde
de baz akadem isyenlerin vu rg u lad g ibi, m odern T rkiye tarihinde
bir dnm noktas o la ra k g r ld . k tid ar partisi sem enin iradesini
kabul etmiti ve bu da d e m o k ra tik s re iin , kom nist otoriterlik ile
hr dnya arasnd a b ir a tm a n n o rta y a k t o dnem de, nemli
bir ileri adm o la ra k g r l y o rd u . A sln a bak lacak olursa, T rk i
yedeki deiiklik grnd k a d a r d ram atik deildi. DP tarafndan
temsil edilen siyasi glerin siy aset alan n a girdii doruydu ama ik ti
dara geldiklerinde tpk C H P nin de y ap m olduu gibi ayn arac, k
stlayc 1924 A n a y a s a sn k u llan m ak tay d lar. 19 5 0 'lerin byk dei
imi, smrgelerin b a m szlam as s reci ve Souk Sava araclyla
geldi; bunlar doal o la ra k T r k iy e deki hayat da etkiledi.

SOUK SAVA V E T R K Y E 'Y E E T K L E R

kinci Dnya Sava so na erd iin de, M ttefik ler -n g iltere ve Sovyetler Birlii- Avrupay etki a la n la rn a ay ryord u . Stalingrad M uharebe
sinde Almanya yenilene k ad ar T rk iy e B erlin e kar lml bir ta ra f
szlk sergilemekteydi. Stalin g rad so n rasn d a T rkiy e M ttefiklen des

12 8

b$mci blm

teklemeye balad. Stalin, C h u rch illle Boazlar meselesini Ekim

1 9 4 4 te M oskovada, sonra da u bat 1 9 4 5 te Y altada gndeme getir
miti. M ttefikler sorunu tartm ay, T rk iy eyi niyetlerinden ve ba
mszlna tem inat verdiklerinden h ab erd ar etmeyi kabul etmilerdi.
Yakn zamanda alm Sovyet arivleri bize gsteriyor ki, Trkiye
xMays 1945 gibi erken bir tarih te M o sk o v a ya bir karlkl dostluk
antlamas nererek, Stalinin anlad k ad ary la m ttefiki ngiltereyi
dlama eiliminde olduu m esajn verm iti. T rk ekingenlii olarak
grd eyden cesaret alan Stalin , haziran aynda szl olarak Trk
Boazlar nda bir s ve arlk R usyas tarafn d an 1 8 7 8 de elde edilip
1 9 2 2 de Lenin tarafndan A tat rk e b rak lan K ars ile Ardahann ia
desini istedi. Denir ki, Stalin B o azlara yalnzca bir Sovyet gvenlii
meselesi olarak deil, bir prestij m eselesi o la ra k da bakyordu. Kzl
Ordunun baarlarndan etkilenen T rk iy enin bu istekleri kabul ede
ceini, bylece W ashington ve L o n d ray da bir o ld u b itti karsnda
brakacan dnyordu. So n rad an , D likiler K om iseri Vyaeslav
Molotov, Stalinin oyunu ab artarak oynadn ve 1 9 4 5 te haddinden
fazla saldrgan davrandn itiraf ed ecekti. M o lo to v , Sovyet istekleri
nin zamanlamasnn kt ve gereki olm adn belirtir. 1 946 ylnda
hatasn gren M oskova T rkiy eden isteklerind en vazgeti. Yakn d
nemde yaplan Am erikan akadem ik aratrm alar, K asm 1 9 4 5 te s
resi dolan 1 9 2 5 tarihli Trk-Sovyet D o stlu k A n tlam asn n yenilen
mesi konusunda bir Sovyet talebi bu lunm ad n, sadece neriler ve
artlar getirildiini sylem ektedir ki, bu n eri ile talepler arasnda ok
nemli farklar vardr. T rk Dileri B akam H aan Saka bile ancak,
Sovyet diplomatik giriim belgesini grp de T rkiy e topraklar ze
rinde bir Sovyetlerin s talebi olm adn grdnde rahatlamt.
M oskova ile W ashington arasndaki Y u nanistan, Trkiye ve
ran zerindeki Souk Sava krizi T rk iy eyi nem li bir blgesel kuv
vet haline getirdi. Kriz ayn zam anda T ru m an ynetim inin yeniden si
lahlanma tasarsn Kongreden geirebilm esini

salad. Washing-

tonda Sovyetlerle baa km ak zere iki yaklam vard: Dileri Ba

kanl Sovyet meydan okum asn genelde siyasi ve iktisadi olarak g-

ok partili siyaset w T O r K , , . ^ rj

smet Inn niln gelitirdii demokrasi kavram, zgrlklerle temellendirilmi bireyin kiisel
taklanna dayal bir yaplanmadan ok; ok partili rejim" diye adlandnlacak yzeysel siyasal
dzenlemelere dayanyordu. nn, tek parti diktatrtfip'nn toplumda yaratm olduu
olumsuzluklar bilmiyor deildi. Ama yine de halkn yllardr (ektii a o ve basklarn yarataca
sonulan tahmin edem edi. Oysa halk 14 Mays seimlerinin ardndan kendisin
"Gitti smet, ald ksm et.. diye uurlayacakt. nn Mays 1950 de seim konumasnda.

ryordu, dolaysyla da buna en iyi siyasi ve iktisadi yollardan karlk

verilebileceini dnyordu. Pentagon ise Sovyet tehdidinin ncelik
le asker olduunu ve bir ittifaklar sistemiyle karlanabileceini d
nyordu ki, bu Kuzey Atlantik Antlamas rgtiinn (NATO) kuru
luu iin atlan ilk adm oldu. A BD nin Trkiyeyle ilikilerinde Penagonun yaklam ar bast.
Souk Sava iklimi Trkiyenin Washingtonla ilikisini hzlan
drd. Her iki taraf da Trkiyenin hzl ekonomik gelime iin yaban
c sermaye yatrmna ihtiyac olduuna inanyordu. Bu sadece Trki
ye Batya katlr ve Ortadouda Bat karlarna hizmet ederse ger
ekleebilecekti. Stalinin Trkiyeye kar zorbalk taktikleri, Washingtonla yaknlamay, zellikle de komu Yunanistan'da i sava
kmas sonrasnda, kolaylatrd. Dost bir Trkiye Washington iin
nemli bir deer halini ald, bu yzden de lke 1947nin Truman
Doktrini ve Avrupa ekonomisinin dzeltmeye ynelik MarshalJ Plan
iinde yerini ald. Cumhuriyet Halk Partisi ierisindeki devleti hizip
sonunda 1947de Babakan Recep Peker'in istilasyla yenildi ve bu

*30

jinri blm

noktadan sonra iki parti de Batya istikrarl bir Trkiye imaj vermek
iin iki tarafn da destekledii bir ortak politika gelitirdi.
Ankara Batyla ilikisinden honut deildi. Bat Trkiyeyi bir
Sovyet saldrsna kar koruma konusunda bir vaatte bulunmuyordu,
oysa 1949da NATOnun kurulmas sonrasnda Ankara Sovyetler Bir
liiyle bir sava durumunda Batmn yardmna geleceine dair bir ga
ranti istiyordu. VVashigton bu tr bir taahhtte bulunma konusunda
ekimserdi. Pentagon, Trkiyenin blgede bir Sovyet saldrs tehdidi
ni nleme amacyla hzla modernletirilen ordusunu kullanmaktan ve
Trkiyede bombardman sleri bulundurmaktan memnundu.
Ancak, nn Washington,dan sadece ekonomik ve asker yar
dm deil, salam bir taahht de istiyordu. 1 9 4 0 larn sonlarna do
ru, Ankara siyaset evrelerinde, sava sonras dnemde gncellemi
bir kavram olan balantszlk tartlyordu. Nisan 19 4 9 da dnemin
dileri bakan Necmettin Sadak Washington ziyaret ettiinde, Di
leri Bakan Acheson onun Amerikan gvencesi verilmezse Trkiyenin
tarafszl ynndeki tavrna hayret etmiti. Amerikan diplomatlar
ve askeri yetkilileri Trkiyenin bir tarafszlk konumu isteyebilecein
den ve Amerika Birleik Devletlerinin Trkiyedeki yatrmlarn deerlendiremeyeceinden korkuyorlard.
Trkiyenin hatr saylr pazarlk konumu yine de Washingtondan hibir dn almaya yetmedi ve nn grmelerde ilerleme
salayamad. 1950 Maysfnda DP iktidara gelince ayn siyaseti izle*
diyse de onlarn giriimleri de ciddiye alnmad. Trk birliklerinin Ko
re Savana katlmalar ve Trkiyenin Washingtonn Sovyetler Birliine kar gtt kuatma politikasfna kattlmas da bir fark yarat
mad. Artk cumhurbakan olan Celal Bayar 1951 ubatnda Ameri
kan bykelisini kabul ettiinde ABD-Trkiye ilikilerinden kiisel
honutsuzluunu ifade ederek Sovyetler Birliiyle bir sava durumun
da tarafsz kalmabileceini ima etti. Bu, istenen etkiyi yaratt. ngilte
renin itirazna ramen (ngiltere, Trkiyenin yeliini Ortadouda
etkin olmasyla snrlamak istiyordu), hem Trkiye hem de Yunanistan
ubat 1952de NATOya tam ye oldular. Trkiye NATOya ye ol

duktan sonra tm d politika seeneklerinden vazgeerek rgte ta

mamen baml hale geldi. Atatrkn bir daha Trkiye ve Rusyann
asla dman olmamasn isteme siyaseti de tpk Trkiyenin artk Or
tadounun bir paras olmad ynndeki Kemalist jeo-strateji d
ncesi gibi terk edildi. NATO iinde Trkiye, 1955te Trkiye, Irak,
ran, Pakistan ve ngiltere arasnda imzalanan Badat Paktyla vcut
bulan Bat ile Ortadou arasnda bir kpr kurulmas roln stlen
di. Trkiyenin iddia edilen rol Sovyetlerin yaylmasn nlemekti
ama lke ayn zamanda Msr lideri Nasr nderliindeki Arap milli
yetiliine kar da ynlendirilmiti. Washington pakta katlmasa da
paktn arkasndaki madd ve manevi destek olmay srdrd. Badat
Pakt Trkiyeyi blgedeki muhafazakr rejimlerin lideri haline getirir
ken NATO ile Ortadou arasnda bir ba da oluturdu. Ancak, bu ay
n zamanda Ankarann, zellikle Birlemi Milletler iinde, ykselen
nc Dnyadan tecrit edilmesi de demekti.
SYASET
Demokratlar iktidara geldiklerinde lkede byk umutlar yarattlar.
Otoriter tek parti rejimini sona erdirmi, lkeyi demokratik biimde
ynetme, adalama ve refah getirme sz vermilerdi. Aslna bak
lrsa, iktidar partisi muhalefet arasnda gerek bir ideolojik fark yoktu:
her iki parti de modern, mreffeh bir Trkiye yaratma almalarna
gnl vermiti. Demokratlar, 1948de CHPli bir siyaseti tarafndan
ortaya atlm olan Trkiyeyi bir kk Amerika yapma ve her ma
hallede bir milyoner yaratma sloganlarn kullanyorlard. Muhalefet
kendilerinin de paylat bir gre kar kamazd; onlar sadece bu
hedeflere ulama yntemleri asndan farkllk gsteriyorlard.
Belki de Demokrat Partililer ile Halk Partililer arasndaki temel
farkllk bu partilerin Trkiyeyi gelitirme eyleminin hzyd. Seim
leri ok byk bir ounlukla kazanan Demokratlar, halkn program
larnn arkasnda durduuna inanyorlard. ounluka demokra
sice, yani sandktaki sonutan ald gle ounluun ne isterse ya
pabileceine inanyorlard. Dolaysyla da eletiriye ve programlarn

1^2

beinci bSbn

gerekletirmekle aralarna girecek hibir engele tahammlleri yoktu.

Kemalizm ideolojisine, zamann gereklerine gre yorumlanp uygu
lanmas kaydyla katlyorlard. Kemalizm in alt okla formle edilen
baz ilkelerinin amalarna ulatn ve gzden geirilmesi gerektii
ni dnyorlard. rnein, Trkiyenin artk korum ac bir devlete
ihtiyac yoktu; bylelikle serbest giriim anda devletilik ilkesi ar
tk gereksizlemiti.
Demokratlar kendilerini toplumlarm anlayan ve halk iin en iyi
nin ne olduunu bilen toplumsal mhendisler olarak gryorlard ki
bu, Kemalist Halk iin, halka ramen dsturuyla uyumluydu.
CHPnin Trkiyenin kurulu yllarnda ok byk bir hizmet gerek
letirdiini ama artk anakronizme dtn, halkla ve ihtiyalaryla
temas halinde olmadn dnyorlard. Muhalefetteki CH Pnin, do
laysyla artk resm muhalefet roln oynayarak Trk ekonomisi ve
toplumu Demokrat Parti tarafndan dntrlrken seyretmesini isti
yorlard. Demokrat Partiden daha fazla din zgrl isteyerek ayrlan
bir hizbin 1948de kurduu Millet Partisine gelince, onlar da artk ge
reksizdi, nk DP din faaliyetleri serbestletirecek, Trk halknn ma
nevi ihtiyalarn karlayacak yasalar karacakt. 16 Haziran 1950de,
iktidara geldikten yaklak bir ay kadar sonra, ezann yeniden Arapa
okunmasn mmkn klan bir yasa kardlar, nk ezan Haziran
1941'den beri Trke okunmaktayd. Demokratlar ayrca anayasa met
ninin dilini de Osmanlcaya yaklatrarak Atatrk dneminin gncel
lenmi Trkesinden uzaa ektiler ve Trkiyenin Osmanl gemiiyle
yaknlamaya baladlar. Hkim olmaya balayan Souk Sava ve antikomnizm havasnda, soldaki tm partiler yasad ilan edildi, bunlarn
nemli yeleri ya hapsedildi ya da srld. Komnist bir air olan N
zm Hikmet lkeden kap Sovyet blokunda yaamak zorunda kalrken,
solcu yazar Sabahattin Ali, CHP iktidarnn son yllarnda devletin istih
barat birimlerinin iinde olduu iddia edilen tertip sonucunda bir ka
ak tarafndan ldrld.
1950dek seim baarlar Demokratlar! halkn kendi program
larn desteklediini, kendilerinin de her drt ylda bir karsna ka

ok partili s>vas*t

demolrastvf dafcn ;v,%-; *

>33

caklar milli iradeyi temsil ettiklerini dnmeye yneltti. Bu sebeple

ne muhalefeti ne de muhalefetin eletirilerini ciddiye aldlar. Demokrat
Parti ynetiminin ilk yllarnda Avrupada Trk mallarna artan rabet
ve Kore Savafnm yaratt geliimin sonucu olarak lke hzla byuyormu gibi grnd. Ayrca, Marshall yardm da lkeyi Batya at.
Trkiye, Babakan Adnan Menderes ( t 899-1961} tarafndan
ynetiliyordu. Cum hurbakan Celal Bayar onu daha deneyimli, ente
lektel Fuat Kprlye (1 8 9 0 -1 9 6 6 ) tercih ederek atamt, nk
Menderes hem daha gen bir kuaa mensuptu hem de sava sonras
Trkiye iin gl bir nseziye sahip olduuna inanlyordu. Pamuk
yetitirilen Bat A nadolunun Aydn yresinden zengin bir roprak sahi
bi aileden geliyordu. M enderes Kem alist dnemde olgunlam ve
1930da Ali Fethinin (O kyar) Serbest Cumhuriyet Frkasnda siyase
te atlmt. Parti kapandnda C H P ye girmi ve 1945'te toprak refor
mu yasa tasarsna kar kanlara katlmt. Sonra, CHPden ihra
edilmi ve Dem okrat P artinin kurucularndan biri olmutu.
Menderes, siyasi iktidarn T rkiyenin hzl bymesi iin ge
rekli ara olduunu dnyordu. Antidemokratik yasalar deitir
meye veya D em okratlarn muhalefetteyken bir ara istedikleri gibi ta
rafsz bir ynetim kurmaya ayracak zaman yoktu. Partiler st
cumhurbakan ilkesinden yola kan Celal Bayar DP bakanlndan
istifa edince M enderes parti bakan seildi. Ancak bu gstermelik bir
davrant, Bayar partiyle, tm balarn kesemeyecek kadar yakndan
ilgiliydi. Baka alanlarda, D em okrat Parti hkmeti 1930larda tal
yadan alnm olan Ceza K anununa skca sarlarak ve Souk Sava
dneminin buz gibi atm osferine uygun bir ekilde uygulamalar daha
baskc yapt. Ayrca, Halk Partililer de partinin malvarlklarna e
konmas tehdidiyle bask altnda tutuldular.
Menderesin konumu 1954 ylndaki seim zaferinden sonra k
tleti. Bu srada Trkiye bir refah dnemindeydi ve lkede bir umut
havas vard. Semenler ekonomik bymeden faydalanm ve honut
luklarn, lkeyi aan, onu daha az brokratik yapan ynetimi destek
leyerek gstermilerdi. D em okrat Partililer devler arazilerini baz top

134

be$inci blm

raksz kyllere datm, ABDden tarm makineleri ithal ederek ift

liklerde makinelemeyi balatm, dolaysyla da retimi artrmlard.
Osmanl dneminde kurulmu olan Ziraat Bankas, iftilere kredi ve
riyordu, devlet de ayn zamanda buday ve pamuk retimini sbvanse
ederken tarm rnleri iin depolama imknlarn da artryordu. Ha
va, 1950lerin ilk yarsnda iftilerden yanayken ayn zamanda Kore
Sava yznden oluan talep sayesinde dnya buday fiyatlar all
madk derecede ykselmiti. Sonu olarak, krsal kesim, zellikle de b
yk iftiler, kazanlyd ve DPye oy vermekten memnundu.
DPyi siyasal liberalleme vaat ettii iin desteklemi olan kentli
aydnlar, niversiteler ve mteebbisler hayal krkl iindeydi; parti
nin iktidar hrs onlar hayallerinden uyandrmt. Tek parti dnemin
den kalma kurumlarla demokrasinin ve ok partili siyasetin yaayama
yacam grdler. 1924 Anayasas ve Ceza Kanunu gibi yasalar adyd ve 20. yzyln ikinci yarsndaki Trk yaamna uygun hale geti
rilmeleri gerekiyordu. DP hkmeti byle ayrntlarla ilgilenmiyordu.
Menderes, gc arttka eletirileri grmezden gelmeye balad ve ken
di partisi iindeki demokrasiyi bodu. Muhalefetteyken Demokrat Par
ti tek parti dneminde kendilerine tannmayan grev hakkn tanyaca
vaadiyle sayca az olan ii snfnn desteini kazanmt. Menderese
bu sz hatrlatldnda Trkiyede grev mi olurmu? nce biraz ikti
sadi ilerleme salayalm da bu konuyu sonra dnrz eklinde cevap
verdi. Bu cevap demokrasiye yaklamn zetliyordu; o an iin demok
rasinin ekonomik gelime sunanda kurban edilmesi gerekiyordu!
Seimlere dayal glerine ramen, Dem okratlar kendilerini g
vensiz hissetmelerine neden olan bir aalk duygusuna sahiptirler
Semenlerin desteini salama balamlard ve artk iktidardaydlar
ama devletin aygtlarnn -brokrasinin, yargnn ve ordunun- arkala
rnda olduundan pheliydiler. Bu kurumlar Cumhuriyet Halk Parti
si tarafndan yaratlmlard ve dolaysyla da muhalefete sadk olduk
lar konusunda kuku vard. Bu durum zellikle hl asker unvanyla,
smet Paa olarak bilinen, smet nnye bal olduu dnlen or
du iin geerliydi. Demokrat Parti 1950de seimi kazandnda -son-

rasnda generaller harekete gem eyince yerini byk bir ferahlamaya

brakan- bir asker darbe sylentisi vard. Yine de Menderes ordunun
st kademelerinde bir tasfiyeye gitti ve nnye sadk olduu dn
lenleri emeklilie sevk ettirip yerlerine sadk Demokrat Partilileri getir
di. Baz valiler ve nemli brokratlar iin de ayn uygulamaya gitti. De
mokratlar paa faktr olarak adlandrlan ve nn muhalefet liden
olduu srece iktidarda rah at olam ayacaklar fikrine dayal mantksz
bir korkuya kaplm lard. Kurnaz tilki olarak adlandrlan n
n'nn tm sorunlarnn kayna olduuna ve Cumhuriyet Halk Par
tili muhalefetin onsuz etkisiz kalacana inanmlard. Halk Partililer
de bu masala inanyorlard; yle ki 1 9 5 4 ylnda nn yetmi yanda
olmasna karm parti iinden onun yerini alacak bir lider kmad. n
n 1950de partisi seimi kaybettiinde siyaset yaamndan ekilseydi
Trkiyenin tarihi farkl bir yn alabilirdi. Menderes ve Demokrat Par
ti belki kendini daha gvende hissedip muhalefete kar daha drste
ve haka davranabilirdi. CH P iinde de yeni bir liderlik kadrosu olu
ur, parti kendini yenileyerek zam ann gereklerine uyabilirdi. nn
partiyi ynettii mddete herhangi bir deiiklik dnmek imknsz
d; o, gemiten kalm a bir simgeydi ve altnda yeni hibir eyin yetie*
meyecei devasa bir glgesi vard. D em okratla on yllk iktidar d
nemlerinde paa faktryle hesaplam akta baarsz olmulard.
Menderes M ays 1 9 6 0 ta ynetim e el koyan askeri cunta tarafndan asldktan sonra, A nkarada anlatlan bir fkr? vard: Menderes
cennete gider ve bir gn A tatrkle karlar, Atatrk ona Trkiyede
ki siyasi hayat sorar. M enderes bunun zerine Atatrk ldkten son
ra memleketin bana gelenleri bir bir sayp dker ve son olarak ken
di idamn anlatr. Sonra da Ksm et, paam der. Atatrk, Hayr Ad
nan der, ksmet deil, sm et!
Menderesin demokratik olmayan ynetimi sadece Cumhuriyet
Halk Partisi ve paa faktryle aklanam az. Kendini ne kadar gven
likten uzak hissetse de muhalefetin zayf ve dzensiz olduunu, kendi
ne endie edecek hibir etkisi olmayacan biliyordu. Mendert-s'n si
yasi endiesi kendi partisinin yaps zerine kuruluydu. Demokratlar

1 3 6 betnd blm

DP dneminde Cumhurbakanl makam tarafsz olm ak bir yan a tam am en partizanca bir
anlayla yrtld. Geri Bayar gsterm elik olarak DP b akanlndan istifa etmiti ama her
frsatta partisinin C u m h u b ak an r gib i davranmaktan d a ekinmiyordu.
M enderes v e B ayar bir yurt gezisinde.

asla muhalefetteyken grndkleri kadar hom ojen deillerdi. Partinin

tavan Cumhuriyet H alk Partisi muhaliflerinden oluuyordu ama tara
daki desteinin ou parti O cak 1 9 4 6 da kurulduktan sonra siyasete gi
renlerden gelmekteydi. Bunlar jandarm ann kylerdeki sert davrann
hatrlyorlard ve nn ile C H Pye kar dolayl bir nefretleri vard. o
unun gzn intikam istei kor etm iti ve partilerinin, iktidarda olsa
lar bile, CHPye kar sert davranmasn istiyorlard. Bunlar liderlerini
nnyle birlik olup dolap evirmekle itham ediyordu, hatta bunlar
dan bir blm 1 9 4 8 de D em okrat Partiden ayrlp M illet Partisi'ni
kurmulard. ktidardayken, bu kiiler M enderesi C H Pden farkl ol
mamak ve neredeyse ayn program sunm akla suladlar.
Menderes partisinin tara kongrelerinde defalarca bu tr eleti
rilerle karlat. Ksa srede parti ii m uhalefetin meclisteki muhale-

ok partili tiyastt ve <Jemor*sfye '.it -

'-tV--' / W

137

ferten ok daha zorlu olduunu kavrad . D em okrat Parti muhalifleri

ni CHPye kar sert n lem ler alarak yattrabileceim biliyordu. &u
politika, hkm etin C H P ye ve niversiteler iic basn gibi kurumiara
kar kard an tid em ok ratik yasalar ksm en aklar. Menderes by
lelikle m uhaliflerinin gnln alm olabild i am a ayn ekilde en babn
dan beri D P yi siyasal serbestlem e szne gvenerek destekleyen libe
ral aydnlarn desteini de k ay b etti. Aydnlar, saylar az olsa da dn
celerini rahata aklayabiliyor, niversitelerde, basnda ve mesleki ku
rulularda seslerini d uyurabiliyordu. D em okrat Parti hkmetinin si
vil toplumu d em okratik zgrlkleri artrarak glendirmesi gereki
yordu, bunlar k stlay arak baltalam as deil. A ncak, Menderesin ba
sna, muhalefete ve niversite zerkliine kar ald tedbirler, onun
daha hr ve d em okratik bir T rkiy e fikrini benimsemediini gsteri
yordu. ktidarn O ca k 1 9 5 4 te m u h alif M illet Partisini kapatabilmesi
parti siyasetinin ne k ad ar krlgan olabileceini gsteriyordu.
M enderes 1 9 5 4 seim baarsyla deiti. Hem halktan ald oy
hem m eclisteki tem silci says artt. H alk yle inand iin doru po
litikalar setiine k a n aat getirdi; artk 1 9 4 6 dan beri Demokrat Partiyi desteklemi o la n ve partiye sem pati duyan gazetecilere bile dan
maya gerek duym uyordu. H km et zerindeki tek etkin denetim mec
listeki gl m uhalefetti. Cum huriyet kurulduundan beri Trkiye B
yk M illet M eclisi devletin en gl kurumuydu. M illi egemenlik
Meclise devredilmiti ve M eclis yeleri arasndan cumhurbakanm
seiyordu. C um hurbakan babakan atyor, babakan kabinesini mil
letvekilleri arasndan kuruyordu. M illetvekillerinin, seildikleri blge
yi deil milleti temsil etm eleri bekleniyordu.
192 4

A nayasasna gre, meclis yasalar karyordu ve bu ya

salar gzden geirecek bir st meclis veya anayasaya uygunluklarn

denetleyecek bir anayasa m ahkem esi yoktu. Sadece cumhurbakannn
yasalarn yrrle girm esini veto etm e hakk vard araa o da ikndar
partisiyle tarafsz davranam ayacak kadar yakn ilikiler iindeydi.
Gl bir m uhalefet partisinin yokluunda hkmet, kendi partisini
hizada tutabilirse, her istediini yapabilirdi. 1954 sonrasnda Mende

I 3 8 beinci b6lQm

resin balca tasas bu oldu, nk siyasi sorunlarnn ounluu par

tisi iinden kyordu.
Serbest giriimcilik ile siyasal liberalizm i savunan Dem okrat
Parti liberalleri hkmetin ekonom i zerinde devlet kontrol ve siya
sal etkinlikleri engelleme siyasetine iddetle kar ktlar. Byle davra
nan liberal Dem okrat Partililer ya istifa ettiler veya partiden ihra
edildiler. Bunlar arasnda Aralk 1 9 5 5 te H rriyet P artisini kuran
Fevzi Ltf Karaosm anolu gibi nde gelen D em ok ratlar da vard.
Menderes tamamen partisinin meclis grubuna bal hale geldi ve ken
di dnda tm kabinenin yeni bir kabine kurulm as am acyla istifas
n kabul etti. Bu siyasi m anevrayla m eclis, hkm eti ynetecek veya
partiyi bir arada tutacak bir bakasnn olm adn itiraf etmi oldu.
Sonrasnda Menderes meclis grubuna byk alakgnlllk ve say
gyla davrand.
E K O N O M K E N D E L E R
1 9 5 5 ten sonra ekonom ide balayan gerileme T rk siyasal yaamnda
da etkili olmaya balad. M aalesef 1 9 5 0 lern bandaki ekonom ik mu
cize zayf temeller zerine dayanyordu ve yklmaya mahkmdu. Besin
maddeleri ve pamuk retimindeki art, yeni tarm tekniklerine deil,
ekili alann bymesine balyd. 19 5 4 e gelindiinde, ekonom i dur
gunluk belirtileri gstermeye ve byme hz dmeye balad. Katla
nan enflasyon 1 9 5 6 -1 9 5 9 yllar arasn kapsayan dnemi belirledi; fi
yatlar her yl yzde 18 artt. Bu arada ekonom inin byme hz sradan
bir oranda, yzde 4 te kald ki, bu yksek nfus artyla ancak baa
ba gidebiliyordu. Ekonomi yapay bir art yaam t ve kendine yeter
li bir gelimenin izleri grnmyordu. Srekli artan enflasyon, memur
ve iilerin yaam standartlarna zarar veriyordu. Subaylar bu durum
dan bire bir etkileniyor ve den yaam standartlar yznden meslek
lerinin prestij kaybetmesine ierliyorlard. Artk orta snf ailelerin kz
laryla evlenemedikleri iin ve bu ailelerin kzlarn ykselen iveren s
nfna vermeyi tercih etmelerinden yaknyorlard. Bu nemli siyasal so
nular dourdu ve 196 0 darbesine yol aan faktrlerden biri oldu.

, Vf^ ,

o k partili sry a je i

H km etin T rk lirasn an
deerli tutm a politikas yznden ya
banc para sknts da vard . 1 9 5 8 d e
valasyonuna kadar, 1 d o larn gerek
deeri 10 lira civ arn d ay k en , 1 d olara
2 ,8 0 lira paritesi k oru n m u tu . Bunun
sonucunda, ith alat h km et ta ra fn
dan desteklendii iin o k ucuzken;
te yandan ihra m allar y an n a y ak
lalmayacak k ad ar p ah alyd . Bu p o
litika byk lek te y ozlam ay cesa
retlendirdi; eer bir iad am n n siyasi
balantlar varsa o k ucuza dviz
alabilir ve ith alattan byk kr elde
edebilirdi. Bu dnem de servetler o lu
urken hazine parasz kald.
Seim ler y a p lm as g erek tii
tarihte, 1 9 5 8 de yaplsayd D e m o k
ratlarn nasl bir so n u eld e ed ecek le

DP nir uygulad ekonomik pofitjka

rini bilem iyoruz. M en d eres e k o n o

19 50 'lerin sonuna doru sm n dviz ffyiO

minin 1 9 5 8 de d ah a da kr d urum
da o laca n

d n erek

seim leri

Ekim 1 9 5 7 ye ald . B y le de olsa

1 957 seim leri D P m n gerilem esine

v e faiz hadterine bal) olarak dralm ty d*

beraberinde getirdi.

B u is e

bankalar

tasfiyeye, irketleri de iflasa zorluyordu.

A n cak durgunluk e s a s olarak halka yanndL
Yoklklar beraberinde kuyruktan da
getirmiti. 50'li yllarda bir g a r kuyruu.

iaret etti; C u m h u riy et H a lk Partisinin sandalye says 3 1 'den 178*e k t. D em okratlar hli olaylara
hkimdi am a daha p o plist bir yntem le, dinin siyasete alet edildii
bir politika gd yorlard. Bu, zellikle M enderes T ubat 1959da
Londrada Gatvvick H a v a a la n yaknlarnd a bir uak kazasndan kl
pay kurtulduktan so n ra byle oldu. M enderes'in on drt kainin l
d kazadan k u rtu lm asn , yandalar bir mucize olarak niteleyerek
smrdler ve M en d e resi T anr tarafnd an daha yce bir emele hik
met etm ek iin seilm i b ir k ad er adam olarak gsterdiler.

1 4 0 beinsl blm

1 9 5 7 seimleri dneminde D em ok rat Parti artk ekonomiyi

kontrol edemiyordu. M enderes, ksa vadeli bir sorunla karlatn,
politikalarnn sonularn alm ak iin sadece zam ana ihtiyac olduu
nu dnyordu. Yardm iin B a tya dnd ve Tem m uz 19 5 8 de Was*
hington, Trkiyenin 4 0 0 m ilyon dolarlk borcunu konsolide etme
amal 3 5 9 milyon dolarlk bir krediyi onaylad. M enderes buna kar
lk ekonomiyi dengelemek zere, 1 dolar 2 ,8 T L den 9 ,0 2 TLye
ykseltmeyi kabul etti. Stabilizasyon program beklenen etkiyi yapm a
d, dolaysyla da 1 9 5 9 E kim inde M enderes yeni m al krediler aray
nda Amerikaya gitti. A ncak, Eisenhow er ynetim i para destei ver
meyi reddetti ve Menderes T rkiyeye eli bo dnd. Bunun ardndan,
Souk Sava dmannn kredi vermeye daha yatkn olup olmadn
denemek amacyla Temmuz 1 9 6 0 ta Sovyetler Birliini ziyaret etmeye
karar verdi. Ama, Menderes M o sk o v ayla aradaki itleri tam ir etme
ye ok ge zamanda karar vermi ve bu ziyaret gerekleemeden ordu
Menderesi devirdi.
O R D U M C A D E L E Y E K A R I IY O R
19 5 7 seimleri sonrasnda siyasi gerilim artm t. M uhalefet ok daha
glyd ve etinde kullanabilecei kozlar vard, am a M enderesi genel
seimde yenmek dnda hkmeti drebilme olanana sahip deil
di. Menderes, otoritesini V atan Cephesi ad verilen ve kendini eleti
renleri tecrit edip muhalefeti silahsz brakm ay am alayan bir ulusal
cephe kurarak iyice glendirmek istedi. Cepheye k atlm ak istemeyen
ler ykc olarak tanm lanarak, katlanlarn adlar devlet radyosundan
duyuruldu. Vatan Cephesi, birlik getirm ek yerine siyasal yaam ku
tuplara bld. Bu siyasal manevra ie yaram aynca, D em okratlar bu
kez de Nisan 1 9 6 0 ta bir asker darbe planlam akta olduunu iddia et
tikleri, muhalefetin ykc faaliyetlerini soruturm ak am acyla bir ko
misyon kurdular. Ankarada lkenin baka kentlere de yaylan ren
ci gsterileri balad. Skynetim ilan edildi am a bir ie yaram ad. So
nunda, 24 Mays 1 9 6 0 ta, Menderes kom itenin alm alarn tamam
ladn ve 1 9 6 0 Eyllnde erken seimlere gidileceini aklad. An

oK partili s r / s f.ff v f

.-A,-,

<*(*,

}^ ]

cak bu aklam alar o k ge k alm t. D em okrat Parti ynetiminden *oyutlanm subay gruplar 1 9 5 7 den beri Dem okrat Parti yonetimm
sonlandrma planlar yapm aktayd lar. 2 7 M aysta mdahale ettiler ve
Demokrat Parti hkm etini devirdiler.
Silahl K u v v etlerde refo rm ,

D em ok rat Parti programnn

nemli temellerinden biriydi. 1 9 4 7 de Trum an D oktrininin aklan

masyla birlikte P entagon h l Birinci D nya Savafndan kalma anti
ka silahlarla m cehhez bu ordu ya m odern silahlar vermeye balam
t. Trkiye 1 9 5 2 de N A T O ya ye olu nca m odernizasyon daha da hz
land. M enderes, gerekli yeniden yaplanm ay salam ak amacyla
emekli albay Seyfi K u rtb ek i m illi savunm a bakan olarak araynca as
ker reformu destekliyor grnm t. K u rtbek in yeniden yaplanma
plan gen subaylar arasn d a poplerdi am a yal subaylar, zellikle
modern sava tekniklerini uygulayam ayacaklar gerekesiyle erken
emekli edileceklerinden endie eden generaller durumdan rahatszd.
Hl davranlarnda Prusya hiyerarisini barndran ordunun yal
kua daha gen su bay larla yetkiyi paylam a fikrine ierliyordu. G e
neraller reform lara kar k a ra k K u rtbek in bir darbe hazrlad de
dikodular yaydlar. M en d eres bu na reform lar erteleyerek karlk ver
di ve Kurtbek de reform larn n rafa kaldrldn hissederek Temmuz
1953te istifa etti.
M enderes iin, T rk Silahl K uvvetlerinin yeniden dzenlenme
si bir ncelik deildi. M ev cu t durumu korum aktan ve yksek rtbeli
subaylaryla ters dm em ekten m em nundu. lerinden en nde geleni
Pentagonda iyi tannan O rgeneral Nuri Yam ut olm ak zere baz
nemli generalleri partisine kazandrm aya alt. Menderes byle
yksek rtbeli subaylar D em o k rat Parti yanda olunca, nn taraf
tar generallerden gelecek bir tehditten m uaf olacan dunyordu.
Ordu iin harcam a yapm ak D P nin ncelikler listesinde yoktu,
nk Menderes T rk iy enin kstl kaynaklarn ekonom ik gelimeyi
hzlandrmak iin altyapya, yol ve fabrika yapmna aktarmay tercih
ediyordu. lke zaten m illi gelirine oranla pek ok N ATO lkesinden
fazla asker harcam a yapyordu. Bu harcam alar 1 9 5 0 deki

milyon

1 * 2 beinci blm

dolardan 1 9 5 3 te 381 milyon dolara ykselerek nem li bir oranda art

mt. Trkler, N A T O ya girdiklerinde lkenin askeri harcamasnn
azalacan, nk N A T O 'nun bunu destekleyeceini dnmlerdi.
Durum byle deilken, M enderesin, katlanan enflasyon oranlaryla
baa ba gidebilmesi iin asker m aalarn artrarak bteden daha faz
la para harcam aya hi niyeti yoktu. Askeri reform harcam alar, bte
daha byk bir art verene kadar beklem ek durumundayd.
Trkiye N A T O ya katldnda, ordu iin daha fazla kaynak
harcamakla kalmad, ayn zam anda ordunun karakteri de nemli l
de deiti. Subaylar yeni teknoloji ve sava yntem leriyle karlar
larken, ayn zamanda ideolojik olarak da blgesel snrl vatanseverli
in yerine Souk Savan kom nizm kartln koyarak daha koz
mopolit oldular. H ayat tarz kendi lkelerindekinden ok farkl olan
dier NATO lkelerine eitim iin gnderildiler. Yeni bir dnya gr
ve Trkiyede reform yapma istei edindiler. Politize olarak evre
lerindeki siyasal ekimeden rahatszlk duymaya baladlar. N ATO
yelii, subaylar arasndaki ayrm hem siyasal hem teknolojik alar
dan derinletirdi. D em okratlar generalleri yle baaryla yanlarna
ekmilerdi ki, alt rtbeli subaylar gizli planlarna k atlacak tek bir ge
neral bulmakta bile zorlandlar. 1 9 5 0 lerde T rkiyede Silahl Kuvvet
ler rtbe ve ekonom ik durum asndan blnmt.
Subaylar arasndaki rahatszlk 1 9 5 0 lerin ortasndan balaya
rak artan enflasyon, siyasi istikrarszlk, kentlerdeki genel memnuni
yetsizlik havas zerine kurulmutu. Genelde alt-orta snftan oldukla
rndan, iktidar partisinin serbest piyasa felsefesinin tehdidi altndaki
snflarnn ikyetlerini paylayorlard. Bu tr insanlar, T rk toplumuna kimliini kazandran ahlk ve geleneksel deerlerin eriyiine
zlyordu. DP bu deerleri zenginlik ve gsterii ycelten kaba mad
decilik uruna zayflatyordu. 1 9 6 0 cuntasnn radikal yelerinden O r
han Erkanl darbeden bir sre sonra kendini yle ifade ediyordu:
1954ten sonra iktidarda bulunmu olan zmre, milletin btn
haklarn inedi. Milleti aldatt. Memleketi iktisadi ve sosyal alan-

o k

siy aset / e

4 o | r ; !.?)& y t a

* 4

da bir felkete srkledi. Manevi deerler unutuldu vc unutturuldu. Devlet kurumu, tam bir parti kurumu haline getirildi Memle
kette tek organize g olan Trk Silahl Kuvvetlendin her vesiley
le gururu krld; tarihinin en asl miras olan niforma tayanlar
utandracak hale getirildi (Cumhuriyet, 20 Temmuz 1960.
Ordudaki h on utsu zlu k, o dnem in partleraras ekimesini
yanstarak siyasal bir hal ald. Su bay lar T rk iy enin sorunlarn CH P
muhalefeti ve basn tarafn d an yanstld ekilde grmeye baladlar.
Darbeden sonra kendileri iin kabu l edilebilir olan zm len de D e
mokrat Partye m u h alif ay d nlard an aldlar. Subaylar arasnda sadece
Alparslan Trke ve O rh an E rk an l gibi birk a kii T rkiye'nin gitm e'
si gereken yn konusunda aydnlard an farkl dnyordu. Buniat da
Nsrm M sr, Suriye, Irak ve P akistan gibi 1 9 6 0 larda tm askeri
rejimle ynetilen lkelerd e grd klerinden etkilenm i olabilirlerdi.
Ancak Trkiyede ordu ii hiyerari iyi yerlem iti ve radikaller ksa
sre iinde st r tbeli su bay lar tarafn d an kenara irildi. Bundan son
ra, 20. yzyln sonuna kadar, T rk siyasal gndem ini bunlar belirle
yecekti.
Ok u m a n e r I l e r I

Kemal Karpat, Turkey's Politics: the Transittin to a Multi-party System, Pnnceon,

1959.
Bemard Lewis, M odem Trkiyenin Douu, Ankara: Trk Tarihi Kurumu, I9".
Cem Eroul, ok partili sistemin kuruluu, Irvin Cemil Schick ve Erturul A h
met Tonak, Gei D nem inde Trkiye, stanbul: Belge, 1990.

ALTINCI BLM
A sker Vasiler
( 19 6 0 -19 8 0 )

2 7 M a y s ta n s o n r a y a p la n b ir g s t e r iy e k a t la n s u b a y la r .

CUNTA Y N E T M
950 M aysndaki seim zaferi so nrasn d an o k , 2 7 M ays 1 9 6 0 as

ker darbesini takip eden s re, T rk siyasal, toplum sal ve ekono

mik hayatnda yeni bir dnem balatm tr. A sker cunta ynetimini
oluturan 38 subaydan o k az T rk iy enin siyasi geleceine dair bir
ngr sahibi o la ra k greve gelm iti. D ah a sonralar bir neo-hist
partinin liderliini yapacak olan A lbay A lparslan Trke {1 9 1 7 -1 9 9 7 }
gibi kimileri kendilerine a it rad ikal gndem lere sahiptiler. ou, lke
nin siyasetini gnn artlarn a gre dzenlem e gayretlerinde entelek
tel snf takip etti.
Cuntann am alar, 2 7 M ay s 1 9 6 0 sabah radyodan darbeyi
aklayan konumada a k lan d :
Aziz Vatandalar;
Bugn demokrasimizin iine dt buhran ve son messif hadiseler dolaysyla ve karde kavgasna meydan vermemek maksadvto
Trk Silahl Kuvvetleri memleketin idaresini ele almtr Bu hareli ta, Silahl Kuvvetlenmi partileri iine dtkleri uzlaru* durum
dan kurtarmak ve partiler ustu tarafsz bir idarenin oerjrct ve h-*-

1 4 8

.litnc blm

kemlii altnda, en ksa zamanda adil ve serbest seimler yaptrarak,

idareyi hangi tarafa mensup olursa olsun seimi kazananlara devir
ve teslim etmek zere girimi bulunmaktadr Giriilmi olan bu te
ebbs hibir ahsa veya zmreye kar deildin daremiz hi kimse
hakknda ahsiyata mteallik tecavzkr bir fiile teebbs etmeye
cei gibi edilmesine de asla msamaha etmeyecektir. Kim olursa ol
sun ve hangi partiye mensup bulunursa bulunsun, her vatanda ka
nunlar ve hukuk prensipleri esasna gre muamele grecektir.
Btn vatandalarn partilerin stnde ayn milletten, ayn soy
dan gelmi evlatlar olduklarn hatrlayarak ve kin gtmeden bir
birlerine kar hrmetle ve anlayla muamele etmeleri straplarm
zn dinmesi ve milli varlmzn selameti iin zarur grlmektedir.
Kabineye mensup ahsiyetlerin Trk Silahl Kuvvetlerine snma
larn rica ediyoruz. ahs emniyetleri kanun teminat altndadr
Mttefiklerimize, komularmza ve btn dnyaya hitap ediyoruz.
Gayemiz Birlemi Milletler Anayasasna ve nsan Haklar Prensiplerine tamamyla riayettir. Atatrkn 'Yurtta sulh, cihanda sulh
prensibi bayramzda Btn ittifaklarmza ve taahhtlerimize sa
dz. NATOya inanyoruz ve balyz, C EN TO ya inanyoruz ve
balyz. Tekrar ediyoruz dncemiz 'Yurtta sulh, cihanda sulhtur.

Su bay larn o u ad il ve h r seim ler y a p ld k ta n so n ra k la la

rn a d nm ek ve ik tid ar yenid en p o litik a c la r a b ra k m a k istiyord u.
A n cak , o n la ra ak l verm ek zere k im i h u k u k p ro fe s rle ri a rld za
m an , planlar deiti. M illi B irlik K o m ite s ini o lu tu ra n 3 8 su bay , o r
dudaki geni b ir hizipler k o a lisy o n u n u tem sil etm ek tey d i. K om iten in
bu k a d a r geni olm asn n seb eb i o rd u iin d ek i b ir o k gizli h izb in d a r
beye katld n iddia etm esi ve tem sil ed ilm ek istem esiy d i. C u n tan n
d nda bra k la n la r k serek ord u iind e istik ra rsz lk d o u rm a k ta y d
lar ve so n ra k i yl iinde kendi d arb elerin i y ap m ay d eneyeceklerd i.

Milli Birlik Kom itesinin kendine ait bir plan olmadndan

akademisyenlerden fikir alarak yeni anayasay hazrlam ak amacyla
bir komisyon kurdular. H ukuk profesr ve stanbul niversitesi rek
tr olan Sddk Sami O n ar kom isyona bakanlk ediyordu. ktidar
askerler ele geirmiti ama 2 7 M ays hareketini bir devrime, bir ay
dnlar devrmine dntrenler entelektellerdi. O n ar komisyonunun

Ordu iinde gfcl rgtlenmeler 1951 ylna kadar uzanr. Bu yllarda Faruk Atedaijt, Muzafler
fda. Orhan Erkan l, Ahmet Yldz, Sezai Okan, Orhan Kabibay vb. gene subaylar gizi 5rg39er
kurdu. Generallerin bunlara katlmas ise daha sonradr. Cemal Grsel ise Kara Kuvvetini
Komutan olduktan sonra Binba Sadi Koan araclyla Faik Bey takma adyta rgte girtk.
Glirsel, Bayar'n arkasnda bir birlii denetlerken. (Bu fotoraf feroz Ahmad'a bir grme
srasnda Celal Bayar tarafndan veribni$ic

o rta y a k o y d u u fik ir le r o r ijin a l d e ild i, b u n la r, te k p a rti d n e m in d e

m ira s k a lm

k u ru m la rla

d e m o k ra sin in

s a la n a m a y a c a n n ortaya

k t 1 9 5 0 le r in o r t a l a r n d a n b e r i e t r a f t a g e z in e n fik irle rd i. D e m o k
rat P a rtin in o t o k r a t i k y n e t i m i n e k a r l k m u h a le fe t ik tid a ra g eld ik le
rin d e h a n g i r e f o r m l a r y a p a c a k l a r n t a s a r l a m t . C u m h u r iy e t H a lk
P a rtisi a n a y a s a y d e i t i r m e y e v e s t m e c li s i n k a r l a n k a n u n la r g z
d en g e ir e b ile c e i ik i m e c lis li b ir p a r l a m e n t o k u r m a s z v e riy o rd u .
C H P Ile r b ir d iz i s z v e r m i l e r d i ; b u n l a r , y a s a l a r n y a s a ll n d e n e tle
y e c e k b ir A n a y a s a M a h k e m e s i , p a r l a m e n t o n u n te k p a rti su ltan n d a o l
m a m a s i in n is p i t e m s il, s e n d i k a l a r i in g r e v h a k k ; d e v le t m e m u rlar
iin s e n d i k a l a m a h a k k , a n t i d e m o k r a t i k y a s a l a r n y r r l k t e n k a l d
rlm as, t a r a f s z b ir b r o k r a s i n i n k u r u l m a s n a d a ir s z le rd i.

1 5 0 tmc bSlm

O nar kom isyonu, bu fikirlerin ounluunu benimsedi; ayrca

Dem okrat Partinin, anayasaya ve basn, ordu, niversiteler gibi dier
kurumlara saygsz davranm as sebebiyle m eruiyetini kaybettiini de
ileri srd. Dolaysyla cunta tarafnd an grevden alnm alar gayet ya
sald. Bylece profesrler cuntay m eru klarak iktidarda kalmasn
saladlar.
M LL B R L K K O M T E S : G E C H K M E T
Darbeyi m erulatrdktan sonra, kom isyon M illi Birlik Komite*
sinden yeni seim lere gitm eden, iktid ar sivillere devretmeden nce,
yeni bir devlet yaps ve kurum lar oluturm asn istedi. Yeni bir ana
yasa, yeni bir seim yasas, T rk iy eyi d em o kratik dnyada konum
landracak yeni kanunlar ve kurum lar istedi. M illi Birlik Komitesi,
Haziran 1 9 6 0 geici anayasasyla m erulatrlan bir geici hkmete
dnt. Yasama grevini dorudan, yrtm e gcn de ayn zaman
da M illi Birlik K om itesi bakan da olan devlet bakam nn atad ka
bine araclyla yerine getiriyordu. Sadece yarg cuntadan bamsz
atmaktayd.
M illi Birlik Kom itesi iinde byk lde hizipilik vard. Orge
neral Cemal Grsel (1 8 9 5 -1 9 6 6 ) kom ite bakan, devlet bakam , ba
bakan ve bakomutan olarak seilm iti; nk herkes tarafndan sevi
len ve hrs olm ayan bir kiiydi; bylece de hiziplerin zerinde kalm
t. ktidar iin rekabet eden iki hizip vard: Ilm llar O n ar komisyonu
nun raporunu onaylyor ve iktidar sivillere devretmek istiyordu, radi
kaller ki, bu grupta Albay Trke ve ounlukla alt rtbeli subaylar
vard, bunlar iktidar elde tutm ak ve T rk devlet ile toplumunu Profe
sr O narn nerilerinin ok tesinde bir ekilde deitirmek istiyordu.
Bir yeni kltr ve Nsrn M srna benzer ekilde partilerin olmad
bir poplist siyaset sistemi yaratm aktan bahsediyorlard.
Hizipler aras tartma lm llarn radikallerden ondrdnn
ayan kaydrp bunlarn ounu yurtdna, eliliklere srdkleri 13
Kasma kadar srd. O ndrtlerin tasfiyesi radikallerin kolektivist
tavrlarndan hazzetmeyen burjuvaziyi memnun ederken grevdeki

gen subaylar ile a sk e r ren cileri ra h atsz etti ve ordu iinde istikrar
szlk yaratt. 1 9 6 0 d a rb esin e k a tla n a m a M illi Birlik Kom itesi bnye
sinde yer b u lam ay an b a z su b a y la r y en id en p lan lar yapmaya balad
lar. Bunlardan biri o la n T a l t A ydem ir, ilki 21/ 22 ubat 19 6 2 'd e, kincisi de 20/21 M ay s 1 9 6 3 te o lm a k zere iki baarsz darbe giriim in
de bulundu. A rtk ta b a n d a n g elm e a s k e r d arbe d nem i bitm iti. 2 7
Mays 1 9 6 0 d a rb esi, T r k o rd u su n u n hiy erarisi dnda yaplan ilk ve
son darbe o la ra k k ald .

KNC C U M H U R Y E T
Ordu iinde etkili o la n b ir g ru p su bay , aa d an , em ir-kom uta zincirinin dndan gelen b ir d arb e o la sl tehlikesini grerek buna kar
tedbirler ald. B u n lar 1 9 6 1 d e Silah l K u vvetler Birlii ad altnda bir
letiler. Silahl K uvv etler B irli i, o rd u d ak i tm r tbeleri kapsad gibi
tm hareketleri g z lem ek tey d i. K sa s re iind e, Silahl Kuvvetler Bir
lii, siyasi iktidar iin d ek i sz sa h ib in e ve yeni anayasann gvencesi
ne dnt. Bu a ra d a , yeni b ir a n a y a sa hazrland ve 9 Temmuz
1961de oya su nu ld u. Yeni a n a y a sa k ay tszlk la karland ve yzde
4 0 civarnda b ir k esim a n a y a sa y a k a r o y verdi. nsanlar, yeni seim
kanununun getirdii n isb tem sil sistem in i ve d olaysyla ok partili bir
parlamentoyu d estek lese d e , C H P nin ve tek parti ynetim inin dn
nden k orkm ak tayd lar.
1 9 6 1 A n ay asas, 1 9 2 4 A n a y a s a snd an fark l zellikler tayor
du. Artk iki m eclisli b ir p a rla m e n to v ard ; M ille t M eclisi d rt ylda
bir nisp tem sil esa sn a g re seilen 4 5 0 m illetvekilinden oluuyordu.
st meclis Se n a to ise te biri iki y ld a b ir yenilenen ve alt vlhk d o
nemler iin salt o u n lu k esa sn a g re seilen 1 50 senatrden olunu
yordu. M illi Birlik K o m ite sin in t m yeleri yaam boyu senatr o la
rak atandlar ve c u m h u rb a k a n d a o n b e k o n ten jan senatr atad,
iki meclis b ir ara d a to p la n d n d a T rk iy e Byk M illet Meclisi
(TBMM) o rta y a k y o rd u . T B M M , cu m h u rb ak an n yedi yllk bir
dnem iin ve te ik ilik b ir o u n lu k la , yeleri arasndan seum tu.
Cemal Grsel, kinci C u m h u riy etin ilk cu m h u rb ak an o Ja r jk ickii

15 2

altnc blm

Babakan atad, o da kabinenin geri kalann belirledi. Kabine, Meclise kar sorumluydu.
Anayasa Mahkemesi, kinci Cumhuriyetin en tartmal kurumlarndan biri olarak ortaya kt. Yasalarn anayasaya uygunluu
nu deerlendirerek, birok yaptrm, m uhafazakr hkmetlerin tep
kisini ekerek, geri gnderiyordu. Yeni anayasada belirtilen dncc,
ifade, ye olma, basn zgrlkleri de en az yeni kurumlar kadar
nemliydi. Devlet; ekonomik gelimeyi sosyal adalet yaratacak, birey
lerin mal sahibi olup miras brakabilmesini salayacak, alma ve ya
trm zgrlklerini mmkn klacak yaptrm lar araclyla sosyal
ve ekonomik haklar sz veren bir sosyal devlete dnmt.
Yksek rtbeli komutanlara da hkmette bir rol verilmiti. 3.
madde, 'kanunla belirlenmi bakanlar, Genelkurmay bakan ve ordu
temsilcilerinden oluan Milli Gvenlik Kurulunu (M G K ) ortaya
kard. Kendi de emekli bir general olan cumhurbakan veya yoklu
unda babakan Milli Gvenlik Kuruluna bakanlk edecekti. Kuru
lun grevi, milli gvenlik ve koordinasyon konularnda kabineye yar
dm etmekti. Milli gvenlik kavram o kadar geni ve o kadar ok e
yi kapsayabiliyordu ki, generaller hkmete her konuda mdahale
edebilirdi. Mart 1 9 6 2 de M G K 'nn yetkileri daha da artrld ve Genel
kurmay bakan, 1 1 0 . madde kendini babakana sorumlu kld iin
milli savunma bakanndan fiilen bamszlat.
Silahl Kuvvetler zerklie kavumu ve siviller tarafndan yeni
kurduklar dzenin ortaklar, koruyucular olarak grlyordu. Gene
raller ksa srede Trkiye'nin siyasi ve sosyo-ekonom ik hayatnn ha
yati bir paras oldular. Subaylarn maalar ve yaam standartlar enf
lasyondan etkilenmeyecekleri bir biimde nemli oranda artrld.
Emekli generaller ya bykeli olarak yurtdna yolland veya kurum
ve bankalara ynetici olarak atand. Bylelikle sisteme katlm olu
yorlard!
Ordu 1961de i ve sanayi dnyasna da girdi, Ordu Yardmla
ma Kurumu (OYAK) kuruldu. Bunun sermayesi, subay ve astsubayla
rn maalarndan yaplan yzde 10 luk bir kesintiden saland ve eko

r.tr-

CV.'

1 5 3

nomideki en krl giriim lere yatrld. O Y A K , sivil yneticiler ve te k

nokratlarca ynetilen ayr bir irket oldu am a \ ill Savunma Hak in
lna baland. M ensuplarna kredi ve k r pay em ekli knm ycv:
verdii gibi asker ailelerine O rdu P azar o larak adlandrlan sper
marketlerde (O R -K O ) ucuz fiyata sat yapt. Bu hizm et, enflasyon-,
kar bir dier nlemdi. O Y A K zam an ierisinde o kadar genileyerek
dallanp budakland ki, gnm zde oto m o tiv sanayim den sigortaclk
ve bankacla kadar neredeyse tm sektrlerde faaliyette bulunmak
ta, zaman zaman da devlet ve zel sek trle birlikte ekonom inin n
c gc olarak adlandrlm aktadr.
Her ne kadar gem ie ait gelenek korunsa da ordu, m illet ve
ya Kemalizm gibi soyut kavram lar yerine filizlenen kapitalizm in k o
ruyucusu oldu. En nem li grev istikrar korum ak ve istikrar tehditle
karlat zaman, tehdit nereden gelirse gelsin, m dahale etm ekti.
Bununla beraber, generaller sistem i tehd it ettikleri iin sol hareketler
den holanmyorlard am a eer sistem e tehdit sa gruplardan gelirse
onlara da eit derecede tepkiyle yaklayorlard. Serbest piyasa ek on o
misi ilkesini paylatklar partilere hogrl olsalar da kendilerim hi
bir partiye veya lidere srekli biim de balam adlar; artk partiler ve
liderler generallerin gnln alm aya alyordu.
EKONOMK R E F O R M L A R
Milli Birlik Komitesi D em o k rat P arti iktidarnn on ylndan kalm a si
yasal sorunlar zerken, ekonom i iin de yeni tem eller ortaya koy
maya mecbur oldu. D em okratlar, gelim e yerine byme getirmi, ge
liigzel bir ekonomi p olitik as uygulam lard. M illi Birlik Komitesi
ise hem gelime hem bym e getirecek bir program benunsed. Bu
nemli grevi baarm ak iin, temel devi ekonom iyi be$ yllk plan
lar dahilinde denetlemek o lan D evlet Planlam a T ek ilir'm {DPT
kurdular. Devlet Planlam a T ekilt, Eyll 1 9 6 0 ra kuruldu ve yem
anayasada da yer ald. Bu, babakan n bakanlk ettii, dola>sy!a da
iktidardaki partiden etkilenen bir danm a kuruluydu. Ayrca, be vIl*k plann yrrle girm eden n ce hkiim ec ve M eclis tarahnan

altnc blm

onaylanmas gerekiyordu; dolaysyla da tm planlama sreci tama

men siyasi ve ideolojik hale geldi. ok partili sistem yerine konduk
tan sonra ortaya kan koalisyonlar ve Demokrat Parti grndeki
hkmetlerin iktidarnda 41. maddenin hkm kalmad. Bu madde,
ktisadi ve sosyal hayat, adalete, tam alma esasna ve herkes iin
insanlk haysiyetine yarar bir yaay seviyesi salanmas amacna
gre dzenlenir sz veriyordu. Bu tr szler siyasi adan etkili ol
maya balam Trkiyenin yeni domakta olan i / sanayi evreleri
ne uymuyordu. 1961 Anayasasnda sz verilen sosyal devlet yerine,
iileri kontrol edip disiplin altna alacak bir devlet stiyorlard. Tr
kiyenin gelimilik seviyesinde bir lke in grev hakknn ya da top
lu szlemenin bir lks olduunu dnmekteydiler. O an iin, serma
ye ve ii snf bir arada yaamaya zorlanmlard ama bu bir arada
yaam Mart 1971de, ordu sorunu sermayenin lehine zmek zere
mdahale ettiinde sona erecekti.
Bu arada, be yllk plan 1963te uygulamaya kondu ve Trki
ye daha nceden ithal etmekte olduu mallarn retimine dayal hzl
bir endstrileme yoluna girdi. Otomobil, buzdolab, radyo vb. mallar
genelde Ford veya Philips gibi yabanc firmalarla ibirlii iinde reti
liyordu; Trk sermayedarlar, dnya pazarlarnda rekabet edebilecek
yeni, orijinal mallar yaratma riskini alabilecek giriimciler deillerdi.
Onlarn derdi abuk yoldan kr elde etmekti. Bu nedenle Kamu kti
sadi Teekkllerinin (KT) yeniden yaplanarak yetkin rakipler olma
sna izin vermediler. Devletin, karma ekonomilerde olduu gibi, zel
sektr sbvanse etmesini istiyorlard. Toprak reformu yaplmamt,
iftlik gelirlerinin vergilendirilmesi yoktu, verimlilii artracak nlem
ler de sz konusu deildi. Ancak, her iki sektrde de yapsal reformla
rn yaplmasna karn, KITlerin yzde 7 lik byme hedefiyle rtmesi, ekonomi bytt. Dnya ekonomisi, tpk 19 5 0 lerde olduu gibi buna elveriliydi. Ekonomik mucizesini yaayan Almanyadan
Trk iilerinin emek gcne ihtiya vard. i ihrac Trkiyeye iki
ynden yarar salamaktayd; hem kyller topraklarndan ayrldn
dan, hem de gmen iiler ailelerine havale ettikleri paray Alman

nk*A,nt*f lz*r, .0*i

mark olarak yolladklarndan dviz asndan. T rk ekonom isi ksa

sre iinde bu ii dvizlerine bam l hale geldi.
Ancak planlamaya ramen, ekonom ik genileme dengesiz kal
d. Tarm sektr planclarn um duklar hzda bymeyi baaram ad
kentsel sektr ise hzlca* am a endstri retiminden ziyade inaat ve
hizmet sektrlerinde byd. Kstl ihracat gelirleri karsnda ek o n o
mi Avrupadaki Trk iilerinin tasarruflarna baml hale geldi. N i
tekim 1970lerin banda Avrupa ekonom isi bir d eilimine girin
ce, bunun Trkiye zerindeki etkisi ciddi olacakt.
Planlamaclar Trkiyenin ekonom isini ve toplum sal yapsn
birka yl iinde dntrmeyi baarm lard. Trkiye artk 1 9 5 0 lerde olduu gibi devletin ilettii kk bir endstri sektr dnda
arlkl olarak tarma dayal deildi. 1 9 6 0 lan n sonuna gelindiinde,
artk ortada gayri safi milli hslaya (G SM H ) tarm kadar katkda bu
lunan dinamik bir zel endstri sektr vard. H atta 1 9 7 3 te endstri
tarm geecekti.
DEEN T O P L U M S A L Y A P IL A R

Anadoludan gelen kyller byk ehirlerin iinde ve evresinde ku

rulan gecekondu mahallelerinde yaam aya balaynca, gelien endst
rileme kentlemeye yol at. 1 9 6 0 lara gelindiinde, yeni anayasann
tand haklar sayesinde snf bilincine sahip bir lider kadro nderli
inde rahat hareket edebilen, siyaseten a k tif, kk bir ii snf var
d, iler toplu szleme ve grev hakk elde etm ilerdi, am a onlar
sendikal dzeyde tutucu bir kurulu olan Trkiye i Sendikalar
Konfederasyonu (Trk-)

temsil ediyordu. T irk- 31

Tem m u

1952de bir federasyon ve birka ii sendikasnn biraraya gelmesi ve

ABDnin tannm ii kuruluu A FL -C IO 'nun ynlendirmesiyle ku
rulmutu. Ne var ki, bu kurulu siyaset d' kalarak partierustu bir
izgi izledi. Sonunda 13 ubat 1 9 6 7 de T rk -ten ayrlan birka
sendika biraraya gelerek Trkiye Devrimci i K onfederasvonunu
(DSK) kurdu. DSK, Trk- gibi sadece ekonom ik haklar peinde
komuyor, siyasi talepler de ne sryordu. Kurucular arasnda

I 5 6

-iMic bt>Hbn

DSKli sendikaclarn da bulunduu Trkiye i Partisi (TP) de

DSK'i destekliyordu.
1960lar boyunca burjuva snf da hem sayca hem de kendine
gven asndan gelimiti. Gemite, amalarna erimek iin tama
men iktidardaki partiye gvenen burjuvazi 1971de, o gnden bu d
neme nemli bir siyasi rol oynam olan kendi bask grubunu, Trk
Sanayicileri ve adamlar Derneini (TSAD) kurdu. Pazara daha
fazla mal knca satn alma kalplar da deiti; 19 5 0 lerde radyonun,
1970lerde televizyonun piyasaya girmesi de toplumsal ve siyasal ha
yatlar dntrd. Hem radyo hem televizyon -yaynlaryla semen
lere dorudan ulaabildikleri iin - kstl olanaklara sahip kk bo
yutlu partilerin baarlan asndan ok nemliydi.
Yabanc sermayeyle ortaklklar kuran byk irketlerin tekel
leme sreci, rekabet edemediklerinden yerel ve ok daha kk lek
li letmelere zarar vermeye balad. Bu da flaslara ve milyonlarn ge
imim tehdit edecek ekilde binlerce atlyenin kapanmasna sebep ol
du. Bu arada, yeni tketim kalplar da enflasyona yol at; daha yk
sek maa ve cret istei yaratt. Trkiyenin ekonomisinde ve siyase
tinde yaanan tm bu deiiklikler Milli Birlik Komitesinin ok parti
li politikay yeniden balatt 1961den beri istikrarsz giden siyasi du
rumu daha da ktletirdi.
1961 Anayasas, Trk halkna Cumhuriyetin kuruluundan
beri yaadklar en byk siyasi zgrl sunmutu. Yeni devlet bir
sosyal devlet olarak tanmlanyor; hibir zaman dnlmemi top
lumsal haklar veriyor, niversitelere zerklik ve rencilere dernek
kurma hakk, iilere grev hakk tanyordu. Bu siyasal zgrlk orta
mnda, iiler ve solcu aydnlar bir sosyalist partiyi, Trkiye i Partisini kurmak zere biraraya geldiler ve gemite Kemalizm erevesin
de dnen siyaset hayat tartmalarna bir ideolojik alternatif sundular.
YEN SYASAL PA RTLERN K U RU LM A SI

1961 Anayasas ile yeni yasalar siyasal, yapy deitirdiyse de temelde

ki yaplanma aynen kald. Demokrat Parti kapatlm, anayasay ihll

gerekesiyle yarglanan liderleri hapse atl

ml ve bakan -B ab ak an M enderes, M aliye Bakan Polatkan, Dileri Bakan Z o r
lu- idam edilmiti. D em okrat Partililer ise
halk arasnda sevilmeye devam ediyordu.
1961de kurulan Adalet Partisi (AP) d e bu
oy bankasna gveniyordu. 1961 seim lerin
de Adalet Partisi (AP) ve Yeni Trkiye Parti
si (YTP) birlikte oylarn yzde 4 8 ,5 ni k a
zand (srasyla yzde 3 4 ,8 ve yzde 13,7).
nn'nn CHPsi oylarn yalnzca yzde
36,7sini ald ki bu sonu, gerek oy gerekse
Meclisteki sandalye says olarak hkmeti
kurmak iin yetersizdi. Generaller, bir yeni
DP tarz hkmete izin verm eyeceklerin
den, nnden Kasm 1 9 6 1 den 1 9 6 4 e k a
dar lkeyi ynetecek koalisyon hkm e
tinden birincisini kurm asn istediler.
Bu yllarda siyasal istikrarszlk vard
ama koalisyonlar bir arad a tutan yalnzca
asker mdahale tehdidiydi. A dalet Partisi,

Sleyman Demircim y ttll

yaamda frfci policfcri
bulunmaktadr. Dn dndr,
bugn de bugn" gibi Dtotatt'e
zg deyiler, siyasal rakipten
tarafndan eletirilse de aslnda bir
poGtik ustal da rfod*
banndtnnaktadK.
(Feroz Ahmad Koleksiyonu)

zellikle Sleyman D em irel ynetim inde

glendi ve Kasm 19 6 3 yerel seim lerinde en baarl parti oldu. n
c nn koalisyonu 12 ubat I 9 6 5 te gvenoyu alamad iin ek;!;n
ce, Demirel iktidar devralm aya hazrd. Son koalisyonun banda Ai'
listesinden seilm i bir bam sz m illetvekili vard, dolaysyb Demirei
zaten temsilen ynetim deydi. K o alisyonu n grevi Trkiyeyi iv<?> se
imlerine tamakt ve b seim ler A dalet P a rtisin i ktid -.'a getirip l
keye istikran salam gibi oldu.
Adalet Partisi u bat 1 9 6 1 de kurulm utu ve balangta, ordunun
gvendii Ragtp G m iipala adl bir em ekli general taralndan ynetili
yordu. Ondan 'yeni D em o k ratlar') hizada tutm as bek'enivord*!. l^>4
Hazirannda ldnde, parti yerine en ihtilafsz aday. S ev m a r. D e-

158

altnc bolm

mireli seti. Demirel bir mhendis ve teknokratt; Milli Birlik Komitesi

tm Demokrat Parti st kadrosunu tasfiye ettii iin liderlie gelebilmi
ti. Mtevaz bir krsal gemii olduundan sradan insanlarla, zellikle
de onu kendi yetenekleriyle sivrilmi biri olarak gren gecekonduda ya
ayan Anadoludan kentlere gm kesimlerle iliki kurabiliyordu.
YEN SYASET VE DAHA G EN DNYA
1960larn siyaset yaam nceki on yllara gre ok deiikti. lke si
yasilemi ve 1961 Anayasas ideolojik tartma iin yeni bir ereve
oluturmutu. lk kez olarak, lkenin geleneksel siyasetine, zellikle
d politika konusunda meydan okuyan bir sol ortaya kmt. lke
artk kendini tecrit edilmi olarak grmyor ve insanlar, zellikle
renciler, kk kasabalarda bile kolaylkla bulunabilen yeni solcu
Marksist literatr takip edebiliyor, dnyada neler olup bittiinden
haberdar olabiliyorlard. Bu eilimlerden rahatsz olan muhafazakr
gler sola kar, mcadelelerinin M oskovann komnizmine kar ol
duunu belirterek, rgtlenmeye baladlar.
Trkiyedeki siyasal olaylar Souk Savatan ve Ortadoudaki
olaylardan etkileniyordu. Washingtondaki siyaset reticileri Ortado
u ve Asyada milliyetiliin ykseliini dikkatle izliyor ve milliyetili
in Bat karlarna en az komnizm kadar byk bir tehdit olduunu
dnyorlard. Bunun sonucunda

Am erikan ynetim i Kasm

1958de, slmn milliyetilik ve komnizme kar bir panzehir olarak

kullanlabileceini ngren bir i hizmet belgesi -5820/1 numaral
Ulusal Gvenlik Kurumu [NSA] belgesi- yaynlad. 196 0 sonrasnda
birok Trk milliyetisi ABD politikalarn ve kendi hkmetlerinin
bunlara gz kapal uyumunu eletirmeye balamlard. Milli Birlik
Komitesi Trkiyenin NATOya ballm tekrar tekrar bildiriyordu,
Sovyet nkleer tehdidine ramen Ekim 1962 Kba Fze Krizinde n
n Washington'm yannda yer almt. Ancak Trkler, Kennedy yne
timinin Moskovayla pazarlnda Trkiyedeki Jpiter fzelerinden
vazgetiini rendiler. Ksa sre sonra akland ki, Sovyetlerle sava
durumunda NATO planclarna gre stanbul ve Bat Anadolu dn-

da katan Anadolunun byk ksm feda edilebilirdi! T rL i)c r,^

ilikileri gndelik po litikan n b ir p arasn a dnm t.
KIBRIS SO RU N U
Yunanistanla 1 9 6 3 -1 9 6 4 knd a y aanan K brs sorunu, olay

m ;*

bir noktaya tad. G em ite M en d eres hkm eri, Kbrs Rum

i hareketi ngiltereden bam szlk ve Y u n an istan la birlenme E led i
inde soruna karm t. B u nu n zerine b ata, T rkiye ve -ad a nfusu
nun yzde 2 0 kadarn o lu tu ra n - K b rs T rk leri Ingiltere'yi vc mc%
cut durumun korunm asn destekledi. A n kara 1 9 5 5 tc ngiltere'nin et
kisinin azald srada, ngiltereden aday 1 8 7 8 de alm olduu Trk
lere geri vermesini istedi. H em ngiltere hem de T rkiye, K bns Rum
annn ngiliz ynetim ini T r k yn etim in e tercih edeceini dnyordu!. Rumlar bu neriyi kabu l edilem ez buldu. Bu nerinin kabul edil
meyeceini bilen A n kara, 1 9 5 7 de tak sim nerisinde bulundu ve bu
konuda bask yapt. 1 9 5 9 da ta ra fla r uzun grm eler sonrasnda. Kr
Kbrs Cumhriyetinin ku ru lm asnda ve K brs T rk le n nin anayasal
haklarnn ngiltere Y u nanistan ve T rk iy e garantrl altmd/. olma
s zerinde anlat. 15 A ustos 1 9 6 0 ta , bir K brs Rum asll bakan
(Bapiskopos M akario s) ve b ir K b n s T rk asll bakan yardmcs
(Dr. Fazl Kk) nderliinde K b rs Cum huriyeti ortaya k.
Bakan M ak ario s iktid ar paylam ngren anayasay uygula
namaz buldu. ngiltere, Y u nanistan ve T rkiye tarafndan garanti adi
len 1960 Antlamas tarafn d an kstlanm ayacan belirtti. 1 9 6 S sonlannda adadaki iki toplum arasn d a iddet olaylar balad ve 1 1 Mart
1964te nn, derhal atekes o lm azsa garantrlerden biri o h

v tek

tarafl mdahalede bulunulaca tehdidinde bulundu. M akarios lnt>nnn notasn reddetti am a te yandan T rk blgelerinden kuatma
kaldrld ve esirler salverildi.
Trkiyede m illiyeti duygular harekete gemiti. Toplumda
Trk tezinin adil olduu inancyla, ask er m dahale iin b>uk destek
vard. Ocak 1 9 6 6 da, A BD B ak an Jo h n s o n tarafndan Babakan n
n'ye Haziran I 9 6 4 vte gnderilm i bir m ektubun aklanmas lktf ;a

6o 4ft*c bfm

1968 dnyada olduu gibi Trkiye'de de toplumsal hareketlerin, genlik eylemlerinin ykseldii
bir yl oldu. He var W, Trkiye'de eylemlerin anti-emperyallst karakteri hemen biimlenerek, antlAmerikan nitelie brnd, Resimde 1969da ABD 6. FUosu na kar yaplan br mitingten grnm
(stanbul Bilgi niversitesi Yaynlan Arivi).

pnda infiale neden oldu. Mektupta, nnye Trklerin Washington

tarafndan salanm silahlan ABD onay olm adan ku llan am ayaca
syleniyor, NATOnun da eer Trkiye, NATO mttefiklerinin tam
onay ve bilgisi dnda Sovyet mdahalesiyle sonulanacak bir adm
atarsa, Sovyetler Birliine kar Trkiyenin yardmna gelmeyeceini
belirten bir uyar da yaplyordu.
Bunu Amerikan kart gsteriler izledi, 1 9 6 8 de dorua kan
genlik olaylarndan sonra Amerikan 6 . Filosunun Trk limanlarna
gelmesi fiilen imknszlat. Olaylar deiik gsterilerle 12 Mart 1971
askeri mdahalesine kadar srd. Milliyetiler ile solcular, balantsz
bir Trkiye iin arda bulunmaya baladlar ve hatta hkmet bile
dileri bakanlndan lkenin d ilikilerini mevcut dnya artlarna

g re

gzden geirmesini istedi. Uzun sren deerlendirm eler s o n ra m

da dileri bakanl, o sralar bir ortak pazar vc siyasal birlik

ma srecindeki Avrupaya daha fazla yaknlam ay nerdi. Trk* O
nelkurmay, Kbrs gibi ulusal k a r durum larnda kullanlm ak u^ert*
NATOdan bamsz bir blm oluturm aya karar verdi.
Amerikan kartl toplum u m u hafazak r sa ve bazen n eo K emalist olarak adlandrlan milliyeti ve radikal bir sol olarak kutupla
ra ayrd. Sol ABDyi, T rkiyenin bam l hale geldii kapitalist dn
yann lideri olarak gryordu. Bunlar, T rk iy enin 1919'd an bu ana
tarihini emperyalizme kar bir bam szlk m cadelesi -pad iahn s a
dece iktidarda kalabilm ek uruna vazgem eye hazr olduu bam sz
ln mcadelesi- o larak gryorlard. O n lara gre kinci Dnya S a
va sonrasnda hem C H P hem DP, T ru m an D o k triini ve Morshall
Planfn kabul ederek, N A T O ya ve B adat P aktna katlp, TrkiyeV.
Batnm bir uzantsna dntrerek K em alizm 'e ihanet etmilerdi.
Son olaylar bu tr bir siyasetin milli k arlara kar olduunu gster
miti. Dolaysyla bu politikann braklm as gerekliydi. niversiteler
deki renci topluluklarnn, T rkiye i P artsinin ve sendikalarn
eletirisi bu yndeydi. Cum huriyet H alk Partisi bu radikal fikirlerin
bir ksmndan etkilenmiti ve bunlara ortan n solu' olarak adlandr
lan bir siyasi duru ve Bu dzen deim eli slogann benimseyerek
karlk verdi.
Sa ise bu radikal m illiyeti fikirlerden irkildi, bunlarn kom
nizm propagandas olduunu syleyerek kar kp, saldrd. 1^ 58de
MSA dokmannn ne srd gibi kom nizm in panzehiri olarak
slm'a yneldi. 1 9 6 2 de kurulan Kom nizm le M cadele Dernei s
lm sola kar bir silah olarak kulland. Bu eilim, milliyetilik ve ko
mnizmle savamak am acyla D nya slm Birlii adnda bir orgutun
kurulduu Suud A rabistandan gelen para yardm nn cesaretlendir
mesiyle, 1960*lar boyunca devam etti. Hzl sanayileme ile birlikte,
yerel zenaat ve ticarete zarar veren tekellerin bymesi gibi gelimeler
karsnda, kendilerine destek salayabilm ek am acyla Trkiye'nin u
ra alt-orta snf mensuplan da slm kullandlar.

1 9 6 5 te iktidara gelen Adalet Partisinin bu yeni glerle ba et

mesi gerekiyordu. Oysa nderi Sleyman Dem irel, A BD yle ilintilendirilen kapitalizmin yeni yzn temsil ediyordu. isenho\ver bursuyla
ABDde bir yl geirmiti ve sonrasnda da Trkiyede i yapan bir o
kuluslu Amerikan inaat firmasnda almaya balamt. Demirelin
kendi de politikalar da bundan tr hem soldan hem de onu bir ma
son olarak tanmlayan dinci sadan gelen saldrlar iin kolay bir he
def oluturuyordu. 1 9 6 0 la rn sonlarnda DemirePin durumu fiilen sa
vunulamaz olmutu. Kjbrs sorunu ise Kbrs Trkler kendi blgele
rinde kuatma altnda yaar veya ngiltereye ya da Avustralyaya g
ederken zlmeden duruyordu. renciler ve iiler daha militanlamt; Amerikan kartl, Amerika Birleik Devletleri'nin Vietnama
mdahalesi. Nisan 19 6 7 de Yunanistanda yaanan Albaylar Darbesi
ve Haziran 3 9 6 7 Arap-srail Savayla artm t. Bu son iki olay,
ABDnin Dou Akdenizdeki egemenliini glendirirken Trkiyenin
blgedeki roln de zayflatmt.
iler ile sermaye arasndaki atm a, zellikle Paristeki ren
ciler ve iiler neredeyse bir devrim gerekletirmeyi baardktan son
ra, gitgide ktlemiti. Bu olaylar Trkiyeyi etkiliyor, bir yandan so
lu cesaretlendirirken, dier yandan da hkmete kar potansiyel teh
ditleri ortaya karyordu. Daha 19 6 7 de baz ii sendikalar iktidar
lardan yana ve politik olmayan Trk-ten ayrlarak devrimci ola
rak tanmladklar kendi konfederasyonlarn D SK i kurmulard.
Trk-in, gayriresm olarak Adalet Partisiyle ilikileri vard, bu da
hkmete ve iverenlere iileri denetleme ans tanyordu. Hkmet
ve iverenler, iilerin militanlndan, onlarn uysal Trk-e ramen
glenmelerinden endie ettiler. Sendikalarn denetimini kaybettikleri
ni grdkleri zaman, ok ge olmadan harekete geerek yeniden bu
denetimi ele almaya karar verdiler.
SYASAL BLNM E
Solcu saldrlarn yan sra, hkmetin sosyo-ekonomik gelimelerin
etkisiyle paralanan bir siyasal sala da uramas gerekti. Anadolu

163

apnda geleneksel orta snf tarafndan iletilen kiuk l^cklt iletme lerin stanbul-Marmara yresinde km elenm i byk, koznvpo s-,r
ketlerin rekabetine dayanmas m m kn deildi. Bunlar, I)t-mr:> r*
kendilerine ihanet ettiini ve byk holdingleri d e s te k le d im . . i .
yordu. Bu da bu grubun 1 9 6 9 seimleri sonrasnda Adalet Partisinden
ayrlarak partinin semen gcn azaltm asyla sonuland. Semen
ktlesi Alparslan Trken neo-faist

M illiyeti

H areket

Pam-.>

(MHP) veya CHPden ortann solu program na kar karak aynl.m

Profesr Turhan Feyziolunun kurduu Gven Partisi (<P/, Profesr
Necmettin Erbakann M illi N izam Partisi (M N P ) veya APden a\nan
muhaliflerin oluturduu D em okratik Parti (DP) gibi kiuk, sac par
tilere yneldi. Trke hem tekelci kapitalizm e hem kom nizm e kar
olduunu syleyen bir ar m illiyetiydi, Feyziolu basite ortann sa
ndayd ve sunduklar Dem irelden ok da farkl deildi, Erbakan ser
maye tekellerini Hristiyan/Yahudi B a tin n uaklar olarak tanm layan
slm jargonu kullanyordu. Trke ve E rb a k a n n partileri ancak
ilerde 1990larda seim baars bulabildiler; o zam ana kadar Adalet
Partisine bir alternatif deil am a 1 9 7 0 'le rin koalisyon hkm etlerin
de yararl birer ortak oldular. A ncak o an iin sadaki blnm e svas
istikrarszln ba faktr haline gelm iti.
1970lerin ballarna gelindiinde T rk iy edeki durum parlam a
ya hazr hale gelmiti. renci ve ii m ilitanl, toplum sal ve ekono
mik deiiklikler, byyen politik atm a ve dnyann durumu tehlike
li bir durum yaratmt. O rtada bir ykselen um utlar devrim i' vard;
toplumun ounluu iin gereklem eyen umutlar. 1 % 0 lar boyunca
ii transfer eden Alman ekonom ik m u cizesin in sona erm esiyle birlik
te balayan yaygn bir isizlik vard. ve eitim evreleri genlere veterli yer aamazken hzl bir nfus art yaanyordu. Gereinden kala
balk okullar ve niversiteler hem sol hem de sa iin militan bulm.
yerleri olarak idealdi ve bu genler 12 M art 1971 asker mdahalesine
yol aan istikrarszln meydana gelmesinde hayati bir rol oynadlar
Demirel M eclisteki durumu 1961 seim yasasyla getirilmi olan
milli bakiye sistemini M art 1 9 6 8 de kald rtarak kontrol etmeyi dene

l 6 ^ altmc btilm

di. Bu sistem Trkiye i Partisinin 1 965 seimlerinde 14 sandalye sa

hibi olmasna olanak tanrken partinin temsilcileri de muhalefette
nemli bir yer edinmilerdi. Deiiklik durumu farkllatrd ve
1 9 6 9 da TP mecliste sadece iki sandalye kazanabildi. Partinin lideri
Mehmet Ali Aybar meclisi Yeni kanun geerse, memleketteki huzur
suzluk yeni bir seviyeye ykselir... demokrasinin bana gelenlerden siz
sorumlu olursunuz eklinde uyard. Artk mecliste memnuniyetsizlii
ni aklayamayan sol, i Partisi ykm ve iddeti tevik etmese de, hn
cn sokaa tad. Sol, Demirelin M eclis araclyla reform ve iktidar
yolunu kapadna inanyordu. Bir ksm sol iin tek are, milli demok
ratik devrim fikrine scak bakan radikal subaylarla ortak gerekletiri
lecek bir asker darbeydi. Baka bir grup ise daha da militanlaarak
Maoculuu ve Latin Amerika gerillalarnn fikirlerini de benimsedi.
Demirel, M ecliste temsil edilen solu zayflattktan sonra, DSKi
ve temsil ettii siyasi ii sendikalarn yok etmeye ve Trk-i glen
dirmeye giriti. Hkmetin sendikalar, toplu szleme ve grev yasala
rnda yapmak istedii deiiklikler, iilerin zgrce sendika seimini
engelliyor, bir sendikann lke apnda faaliyet gstermesi iin o iko
lunda iilerin te birini rgtlenmesini ngryordu. Bunun DSKi
ortadan kaldraca dnlyordu. 15/16 H aziran 1970te sadece
DSK yeleri deil, genelde iiler, yasaya kar protestolara baladlar
ve stanbul'dan zmite kadar olan tm blgede gsteriler yapld. Yet
kililer stanbul Boazndaki karlkl vapur seferlerini, olaylarn stan
bulun Avrupa yakasna sramasn engelleme amacyla iptal ettiler.
Saclar gsteriyi devrimin kostml provas olarak tanmlad, gz
lemciler, siviller huzur ve dzeni salayamad iin askerlerin mdaha
le edeceini dnd. Demirel ise pek bu kadar liberal ve zgrlk
bir anayasayla lkenin ynetilemeyeceinden yaknarak anayasann
deitirilerek daha otoriter yaplmas gerektiini ne sryordu,
Generaller, solun radikal subaylarla ilikisinden haberdarlard.
Her ikisi de 1963te kurulmu olan M illi stihbarat Tekilt ve Aske
ri stihbarat, ordudaki komplolar kstebekleri sayesinde biliyordu.
1970te 56 general ve 516 albay emekli edilince, basn orduda tasf-

yeden sz etti. E m ir-k om u ta z in ciri'n n d n d ak i su baylard an hsr

mdahale tehdidi vard ve g en era ller b u n lard an n ce davranarak
kendi reform p ro g ram larn u y g u lay p ra d ik alleri bastrm aya k a r r
vermilerdi.
1971 banda T rk iy e tam b ir k a rg a a iind ey d i. So L u m ilitan
renciler bankalar soyuyor. A m e rik an ask erlerin i k ary or ve Ame
rikan hedeflerine sald ryordu . M H P ye ba l n eo -fast m ilitanlar olan
Bozkurtlarda hkm eti eletiren p ro fes rleri h ed ef alyordu. D ev am
l bir grev hali vard ve 1 O c a k ile a sk erlerin m d ah ale ettii 12 M art
1971 gnleri arasnda k ay bed ilen ign d ah a n cek i her yldan daha
fazlayd. slam clar daha sald rg an h ale gelip A ta t rk ve K em alizm i
reddederek orduyu g aley an a g etiriy o rd u .

8 M artta, durum u k o n tro l ed em eyen D em irel kendi parti gru

bunun desteini yitirdi. B u o lay , ask er m d ahaleyi tetkled i; g eneral
ler kendi partisini bile desteini ala m a y a n D em irelin gitm esi gerekti
ine kanaat getirdiler. D o la y sy la, 1 2 M a r t ta be nem li general - G e
nelkurmay bakam ve K a ra, H a v a , D en iz, Ja n d a rm a kuvvetleri k om u
tanlar- Cum hurbakan C evd et Su nay ile M eclis ve Sen ato bakanlarna birer muhtra sundular. Bunlar, h k m etin istifasn ve gl, g
venilir, anayasaca belirlenm i refo rm lar uygulam aya m uktedir yeni
bir hkmetin kurulm asn istediler. D em irel, kerhen istifa etti ve bu
istifa, Trkiyeyi zor gnlerde y n etecek an ti-d em ok ratk nlemleri
geirecek bir partiler st h km etin kurulm as yolunu at.
MUHTIRA R E JM V E S O N R A S I, 1 9 7 1 - 1 9 8 0
nceleri birok kii 12 M a rt d arbesinin 196 1 A nayasasn destekleyen
radikal, reformcu subaylarca yapldn dnd. M u htras Demirel
hkmetini Trkiyedeki an ari, kard e kavgas ve so sy oek o n o m ik
Huzursuzluk dolaysyla suluyor, -d e m o k ra tik ilkeler erevesinde ku
rulmu ve Kemalist fikirlerden esin len en - anayasa tarafndan tasarlan
n reform yasalarn yrtecek bir hkm et kurulm asn isnvurdu.
Ancak, ncelik 'asayiin ve dzenin sa la n n u sna verineindt
yebu da solu ezmek dem ekti. T rk iy e i Partisi -lu le rk ri konnssM

66 inc t'nim

propaganda ve Krt ayrlkln desteklemekle sulanarak- muhtrann yaynland gn kapatld. D ev-G ene (Trkiye Devrimci Gen
lik Federasyonu * TD G F) bal tm genlik rgtleri kapatld. niver
sitelerde sol eilimli dernekler, Trkiye retm enler Sendikasnm ve
DSKin ubeleri polise arand. Bu arada, M H P nin genlik kollan
olan lk Ocaklar solculara kar gnll milis gibi davrand. Sola
kar bu saldrnn amac, iileri sindirm ek ve sendika militanln
durdurmakt.
DemireFin istifasndan sonra, yeni cunta eline yeni geirdii ik
tidar nasl kullanaca konusunda kararszd. Yunan albaylarn dene
yimi onlar iktidar dorudan ele alm aktan alkoyuyordu, bu nedenle
partilerst bir sivil hkmet ve m uhafazakr bir meclisle almaya
karar verdiler. 1961 Anayasasn Trkiye iin bir lks olarak tanmla
yan Profesr Nihat Erimde, hem APnin hem de CH Pnin kabul ede
cei bir siyaseti kimlii bulundu. 1 9 4 0 larda CH Pli olsa da Profesr
Erim nce Demokrat Partiyle, ardndan da Adalet Partisiyle uyum
iinde alabilmiti. Hrsl bir adamd ve orduyla ibirlii yapmaya bir
hayli istekliydi ki, bu onun hayatna mal olacak, I 9 8 0 1de Devrimci Sol
tarafndan ldrlecekti.
Erim on drt yesini Parlamento dndan setii teknokratlar
dan oluan ve generallerin nerdii reformlar gerekletirecek bir ka
bine kurdu. Bakanlarn bazlar Dnya B ank asn d an (Atilla Karaosmanolu), OYAKtan (zer Derbil), Trkiye Petrolleri A .O dan (hsan
Topalolu) ve K IT lerden (inasi Orel) geliyordu. Bunlara ek olarak
reform kart olmakla tannan bakanlar vard am a bunlar mecliste
destekleniyorlard. yle bir bakldnda Erim kabinesi demokratik
reformlar yapacak bir hkmet gibi durmuyordu!.
lk olarak ve ncelikle, Trkiye Halk Kurtulu Ordusu (THKO)
tarafndan gerekletirilen terr salgnyla baa kmas gerekti. Baz
lar bu saldrlarn arkasnda ordudaki muhalif subaylarn olduunu
iddia etti, bazlar ise tpk ABDde FBIn Weathermen radikal solu ve
Kara Panterlere szm olmas gibi, saldrlarn sol gruplara szm is
tihbarat ajan-provokatrlerince kkrtldm ne srd.

12 Mart darbesinden sonra Babdkanba getirilen Prof. Nihat Erim, hrst bir politikacydPolltikaya ok gen yata atlan, Haan Saka kabinesinde Nafia velB olan Erim, 1961 Anayasaa'n
lks diye nitelerken, ok nceleri syledii "gerekirse hrriyetlerin stn alla Brttrtr
szleriyle de tannmtr. Erim (ortada) s Mart m teknokrat kabinesinde
Sadi Koa ve Atilla Karaosmanoitu ile birlikte.

Devlet, bu duruma Trkiyenin altm yedi ilinden on birinde s

kynetim ilan ederek ve acmasz bask uygulayarak karlk verdi, An
kara ve stanbulu da kapsayan kentsel Trkiyede ve Krt milliyetili
inin merkezi olan Gneydouda, skynetim ilan edildi. Siyasi yjam tamamen fel oldu; meslek kurulular ile sendikalarn tm toplant
ve seminerleri yasakland; iki gazetenin yayn geici olarak durduruldu
ve kitabevlerine yetkililerin belirledii kitaplar satmamalar emredildi.
Neo-faist sa yaynlar etrafta serbeste dolamaya devam ettiler. ki
nde gelen gazeteci, Trkiye i Partisi eski milletvekili etin Altan ve
radikal bir Kemalist olan lhan Seluk tutuklanarak ikence grdler;
bu, aydnlara kar yaklaan sert nlemlerin bir habercisiydi.
17 M aysta srailin stanbul bakonsolosu Etrain Elromm

1 6 8 .H-'in hn.jrn

karlm as basky daha da a rtrd . A sker rejim k k rtlm t ve so

la kar acm asz tedbirler uygu layarak k arlk verdi ve iktid ar sk
ynetim yetkililerinin eline geti. Y aar K em al ve F a k ir B ayku rt gibi
nl yazarlarn da a ra la rn d a bulunduu yzlerce kii gzaltna
alnd. kence ola an lat; artk bilgi alm ak am acy la deil, siyasi
m ahkm lara siyaseti b ra k tra ca k k ad ar d irenlerin i k rm ak zere
kullanlyordu. N e var ki b ask , E lro m u k u rtarm ay a yetm edi; hatta
belki de yetkililerin sta n b u lda ev ev bir aram a em rettik leri 2 1/22
M ays gecesi ldrlm esini hzlan drm bile olabilir. Skynetim al
tnda siyas bask, so nraki iki yln gndem ine yerleti ve hi kalk
mad.
H km et, san lkenin sorun lar iin sulad 1961 Anayasasnda deiiklikler yapt. Fiilen devlet ve toplum daki her kurum dei
tirildi: sendikalar, basn, radyo ve televizyon, niversiteler, Dantay,
Anayasa M ahkem esi, M eclis, Senato ve Yargtay. 1 9 6 1 A nayasasnn
gvence altna ald liberal hak ve zgrlklere set ekilerek, Nihat
Erim in deyiiyle 12 M a rt ncesi dnem e geri dnm e ihtim alinin o r
tadan kalkm as saland. Toplum iin 1 9 6 0 larn dem okratiklem e ha
reketi ok m asrafl hale gelirken, liberal 1 9 6 1 Anayasas da kapitalizm
yolunda hzl ilerleme isteyen b ir lke iin o k byk bir lks oldu.
Deiiklikler, kam uoyunda tartlm adan ve tm partilerin des
teiyle yapld. Yalnzca 1 2 M a rt ncesinde T P ten ihra edilmi ve
bamsz bir milletvekili ola rak m eclise girm i olan M eh m et Ali Aybar,
meclste durumu u szlerle eletirdi: A nayasa deiiklik nerileri,
imdiki dem okratik anayasam zn tem el ilkesine ters der; amalar
sosyalizmi ezmektir, bu ise d em okratik rejim anlayyla badamaz.
Erim de buna yle katld: A nayasa sosyalizm e kapalyd am a sosyal
demokrasiye deil.
M eclis ve Senato, otuz be deiiklik maddesi kabul etti, anaya
saya dokuz yeni geici madde ekledi. T rk Devleti artk bir sosyal
devlet deildi ve herhangi trden bir sosyal adalet kurm a iddiasndan
vazgemiti. Dem irel, gerek reform lar yapm a frsat ortaya ktn
da, AP'li bakanlar kabineden ekerek bir hkm et krizi yaratt. O,

ileriye bakyordu. A sker rejim geiciydi ve D cm reh n kazamruv

amalad seimleri y ap trarak iktidar partilere devredecekti. Dolay
syla partinin halk tab an n ay ak ta tu tm ak ve sadece hiyuk irketlere
yarayacak reform lara destek o lm am ak lazmd. Ekonom ide reform
iin uraan on bir refo rm cu b ak an , A ralk 19 7 1 'd e kabineye Demjrelin eski maliye bakan ata n n ca sonunda reform olaslnn kalm a
dn anladlar. Durum u protesto ederek istifa ettiler ve Erim de onla
r izleyerek istifa etm eye m ecb u r kald.
kinci Erim kabin esi (1 1 A ralk 1 9 7 1 - 2 2 M ays 1972) DemrePin desteine m u h ta olduu iin h ib ir reform cu yasay geireme
di. Anayasa deiiklikleri d n d a, youn A m erikan basksyla alman
haha ekiminin yasaklan m as k a ra r hari, Erim pek bir ey yapama
d ; bu karar da 1 9 7 3 te p artilere d ayal siyaset yeniden halaynca ip
tal edildi. Sonraki iki k a b in e - F e r it M elen ve N aim Talu kabnelerlkeyi Ekim 1 9 7 3 seim lerin e k a d a r idare etm eyi am alayan geici
hkmetlerdi. Bu d nem d e top lu m sal ve ekonom ik sorunlar zle
medi ve Trkiye sky n etim le i ie yaam aya devam etti. Ancak, se
im vaadiyle lkedeki hava deim eye balam t. 1 9 5 0 den beri Trk
semenleri seim leri, kendi um u tlarn ve mem nuniyetsizliklerini be
lirtmek asndan, o k ciddiye alm t. 1 9 7 3 seim lerinden nce, Parlamento'daki p artiler C u m h u rb ak an Cevdet Sunay'n halefini se
mek durumundaydlar. 1 9 6 0 tan beri cum hurbakanl asker-siv!
ilikileri arasnda arabu lu cu lu k yap m ve cum hurbakann ad hep
generallerce belirlenen ask er k k en li biri olm utu. Cum hurbakan
nn iki meclis tarafn d an seim i bir form alite o larak grlm ordu. Sanayn grev sresi 1 9 7 3 M a r tnda sona erdiinde, generaller, Meclisin Genelkurmay B ak am O rg en eral Faru k G rler'i seeceini umu
yorlard. Grler em ekli olm u ve seilebilm ek am acyla Cum hurbajkanl kontenjanndan S e n a to ya girm iti. A ncak, Parlam entodaki
en byk iki partinin genel b a k an lar Dem irel ve Ecevir ibirlii yap
may reddettiler. Uzun tartm alar son rasnd a, generaller siyasetilere.
Silahl Kuvvetler tarafn d an kabu l edilebilir olm as L y Jy la . kend
cum hurbakanlarn

s e m e le rin i

sy led iler.

Sonunda,

t Nisan

170

-almc bolum

1 9 7 3 te, Parlam ento em ekli oram iral Fahri K o ru tiirk ' T rkiyenin
altnc cum hurbakan o la rak seti. K oru tirk bir askerdi ve partiler
den bam szd, am a k ozm op olit ve liberal o la ra k tannyordu; ste
lik Devlet G venlik M ah k em elerinin kurulm asna kar kan bir se
natrd. O nun seilm esi, Silahl K uvvetlere ters bir yant olarak g
rld.

1973 GEN EL SEM LER

1 9 7 3 yazma gelindiinde, ortam b ir genel seim iin hazrd. Devlet si
vil toplum glerine kar kuvvetlendirilm iti. niversitelerdeki ve fab
rikalardaki m uhalifleri ezm ek iin m ekanizm alar hazrd. Ancak sol,
bu deiikliklere bir cevap o la ra k , yeni genel bakan Blent Ecevit y
netim inde bir sosyal d em okrat partiye dnm olan C H P nin etra
fnda topland. Sosyal dem okrasi ise 1 9 7 0 lerde nem li bir deoloji
olarak kendini duyurm aya balam t. N e var ki, ilerde 12 Eyll
1 9 8 0 de gerekleecek asker darbeden de ksm en sorum lu bir dn
ce olacakt.
C H P nin sosyal d em okrasisi, T rkiye i P artisinin Temmuz
1971 de kapatlm asyla oluan boluu ksm en doldurdu. Cumhuriyet
H alk Partisi, 1 9 6 0 larn ortasnd a ortan n soluna kaym , partinin
sa kanad da 1 9 6 9 seimi sonrasnda partiden ayrlm t. 1971 mda
halesi, partiyi, asker rejim i destekleyip desteklem em e konusunda da
ha da blm t. smet nn, E rim in yannda yer alrk en genel sekre
teri Blent Ecevit E rim e kar k a ra k istifa etm iti. O noktad a Ecevitin siyasi gelecei karanlk grnyordu am a halkl ne kara
rak, partinin eski halka ram en halk iin sloganyla zetlenen sekin*
ciliinden vazgemesini istedi. Ecevitin bu halk tavr karlk buldu
ve partinin tara tekiltlarndan destek grm eye balad. Bu eilim
den telalanan nn 1 9 7 2 nin m ays aynda olaanst bir kurultay
toplayarak Ecevitle yzleti. R akibini alt edeceinden emin olan n
n, partisinden kendisi ile Ecevit arasnda seim yapm asn istedi. o
u knn beklemedii ekilde, parti Ecevite oy verdi ve nn 8 Maysta parti bakanlndan

istifa etti. A tat rk n ld Kasm

J938den beri bu grevdeydi, Ertesi hafta kurultay Ecevit'i, artk sos

yal demokrat olan C H P nin yeni genel bakan olarak seti.
1973

seimleri tim lkede byk um utlar dourdu. Partilerin,

zellikle de C H Pnin nasl sonu alacan kestirmek zordu. Adalet

Partisi ise DemirePin partisi zerindeki denetimini koruduu ve par:',
asker ynetim dnem inde gcn gsterdii iin kazanmaya en yakn
aday gibi duruyordu. Ecevit nderliindeki C H P henz denenmemiti
ve nnnn Kasm 1 9 7 2 deki C H P den ve milletvekilliinden istifa
partiyi daha da ypratm grnyordu.
San kk partileri -D e m o k ra tik Parti, Milliyeti Hareket
Partisi, Gven Partisi (Tem m uz 1 9 7 2 'd e Cum huriyeti Partiyle birlet
tikten sonra Cum huriyeti Gven P a rtisi)- bir tehdit olarak alglanm
yorlard. M ays 1 9 7 1 de kap atlan M illi Nizam P artisin in devam ola
rak slamclar tarafndan Ekim 1 9 7 2 de kurulan M illi Selmet Partsinin de (MSP) sesinde ne yapaca bilinm iyordu.
L973'te, M SP, tekellem enin ykseliine ve yabanc sermayeye
bamlla kar k a ra k , selefinden daha ciddi b ir imaj ortaya koy
maktayd. Parti bakan N ecm ettin E rbakan ar sanayi ve faizsiz ban
kaclk gibi slm esaslara dayal bir ekonom i istiyordu. Siyasal slam
clar, kendilerine bir slm sosyalizm ' (bu kelimeyi asla kullanmasalar da) havas vermeye alyorlard nk bu semenlere slm koktendincilikten daha yakn gelebilirdi. N itekim propagandas o kadar
baarlyd ki, MSP, 1 9 7 3 te C H P ve A Pnin ardndan nc parti ol
du. Bundan sonra, siyasal slm n ve ykselen kar-sekinlerin tehdi
di, daha fazla ciddiye alnm ak durum unda kald.
Seim sonular son derece manidard; CHP'nn zaferi bir srpnz
olmutu, ama sa, dnldnden daha fazla blnmt. APnin oy
lan 1969daki yzde 4 6 ,5 ten yzde 2 9 ,8 e dmt ve bu, ovlarm s
rasyla yzde 1 1 ,9 ve yzde 11,8'in i alm olan Demokratik Parti ile
Milli Selmet Partisinin iine yaramt. Gven Partisinin oylar azal
mt, MHPdeyse yzde 0 ,0 4 lk mtevaz bir art vard.
CHPnin zaferi pek oklarn artt, ancak parti yeterli oy alarak
tek bana iktidar olam ad. Ecevit oylarn yzde 3 3 .3 n alarak 1S.5

1 7 2

litren b rln m

sandalye kazanm t, oysa kabineyi

kurm ak iin 2 2 6 sandalyeye ihtiyac
vard. Yine de hu byk bir geli
m eydi, parti 1 9 6 1 den beri bu kadar
baar gsterem em iti. Yeni sosyal
d em o krat kim lik faydal olm utu ve
C H P oylar bu kez geleneksel kalesi
olan geri kalm D o u ve O rta Ana
d oludan deil, T rkiy e'n in ilerici
sanayi blgesinden alm t. Parti,
sosyal dem okrasiyi gelecein ideolo
jisi o la ra k alglayan kentlere g
m kiilere ekici geliyordu.
O y la r n

y a k la k

yzde

6 0 n to p la m o la n sa c partiler,
h k m et k o n u su n d a an laam ad
lar. D o la y sy la , h km eti kurma
grevi E c e v ite verildi. n ce, h
k m eti laik sa c p artilerle -A P ve

Necmettin Ertakan, srekli frsatlar /erine

dayal bir politikayla ne kan, hkmet
olm ak iin her yolu d eneyen bir politikac

D e m o k r a tik

P a r t iy l e -

n e rd i

n e risi

am a

kurm ay

reddedildi.

E cev it d ah a so n ra M illi Selmet

P artisi lideri N ecm ettin E rb ak an

olarak tannd. Odalar Birlii b akanlndan

a rd ve n erisi k abu l edildi. Her

parti bakanlklarna kadar uzanan sre

iki parti de dar g elirliyi tekeller

inde hep bu kiiliini kantlayan olaylarn

iinde olan lb ak an , CHP-MSP koalisyonunda

den k o ru m ay a k ararly d ve sosyal

b abakan yardmcsyken.

a d a le tli

k a lk n m a d a n

yanayd.

H er ikisi de d em o krasi ile temel

hak ve zgrlklere in an d k lar idd iasm d aydlar. K lt rel deerler
konusundaki an lam azlk larn o a n iin su m en a lt etm eye karar ver
diler. rnein, H alk P a rtililer sosyal d em o k ra t Avrupa fikrin i uygu
lam ak isterken slam clar bu nd an tedirgind i!

' *

* ' .

KOALSYON H K M E T : C H P -M S P
Sonuta, C H P -M SP koalisyon u siyasi oportnizm sayesinde kuruldu
ve ayn neden yznden de so n a erdi. H er iki lider de kendilerini me
rulatrmak zorundayd ve bunun en iyi y olu , zellikle partisi 1971'd e
yasaklanan E rbakan iin hkm et olm ak t. Yine de koalisyonun ku
rulmas, aylk hararetli bir pazarlk sreci sonrasnda O cak 1 974'te
gerekleti.
Koalisyon ne i dnyasn ne de generalleri telalandran lml
bir program sundu; yine de sa, hkm etin siyasal sulular iin genci
af, sendikalarn yitirdii haklarn geri verilm esi ve askeri rejimin at yaralarn iyiletirilm esini ieren nerilerine kar kt. Sa, progra
m Batda ekon om ik sknt yznden isizliin artt bir dnemde
anariye bir ar o la ra k sulad.
Ecevit liderliindeki koalisy on u n kurulm as B ozkurtlar tara
fndan balatlan siyasi iddetle dam galand. Siyasi terr, Trkiyede
hayatn bir parasna d nm t, yle ki, iddet 1 9 7 0 ler boyunca
younlaarak Eyll 1 9 8 0 ask er d arbesinin gerekesini oluturacakt.
1971 darbesi ncesinde sol terrizm devrimi teriklem ek am acyla ta
sarlanmt. Buna k arlk, sa terrizm in am ac ise lkenin moralini
bozup bir belirsizlik ortam y ara ta ra k , skynetim yasalarnn ve as
ker dzenin kitlelerce benim senm esini salam akt. Demirel muhale
fette, hem tahrik edici hem de korkutucuydu. Blent Ecevite genelde,
1973te CIA destekli bir d arbe sonras ldrlen ili lideri Ailende'den
yola karak Bllende diyor ve E cev itin de A llendenin sonunu pay
laabileceini ima ediyordul
Koalisyon hkm eti 7 u bat 1 9 7 4 te gvenoyu aldktan sonra
seim kampanyas srasnda verdii szlerini yerine getirmeye koyul
du. Haha ekimi serbest brakld, yzlerce siyasi tutuklunun salveril
mesini salayacak bir a f kanunu karld . Ecevit'in, zellikle Kbrs'ta
Bakan M akariosa kar yaplan bir darbe sonrasnda orduya mda
hale emri vermesi sonrasnda kazand byk sevgi, koalisyonda ger
ginlik yaratt. 15 Temm uz 19 7 4 te, Atina cuntasndan ald emirle ha
rekete geen Kbrs Rum M illi M u hafz Kuvvetleri, hkmeti devire

rek ynelimi ele geirdi. Ingiltere T rkiyeyle ortak harekta girime

yi reddedince, Ankara, 1 9 6 0 antlam asnn garantrlerinden biri ola
rak tek bana mdahale karar ald. T rk birlikleri adaya 2 0 Temmuzda ktlar ve 14 Austosta ikinci bir saldr balatarak adann
yzde 4 0 n ele geirdiler. Artk ortada K brsn fiil bir paylam var
d. Trkiye ile Yunanistan arasndaki ilikiler zaten Ege Denizindek
karasular zerine bir tartm a dolaysyla gergindi. Kbrs olayyla bir
likte ilikiler daha da bozuldu, bugn de konuya grmelerin dzen
li ekilde devam etmesine ramen diplom atik zm bulunamamtr.
Trkiyede Ecevit bir anda kahram an oluverdi ve Erbakanla
arasndaki gerilim o kadar artt ki, 18 Eyllde Ecevit istifa etmeye ka
rar verdi, nk yeni seim lerin partisini iktidara getireceinden emin
di. Ancak, sa partiler seim nerisini eer seim yaplrsa bunun ken
dileri iin intihar olacan bildiklerinden kabul etmediler ve seim ya
plmad. Ecevit krizi 241 gn boyunca hkmetin olmad bir durum
yaratt. Bir geici hkmet gvenoyu almay baaramad ve Demirel
sonunda, 31 M art 1 9 7 5 te, M illiyeti Cephe olarak bilinen sac bir
koalisyon kurmay baard.
M illiyeti Cephe Adalet, M illi Selm et, Cumhuriyeti Gven ve
Milliyeti H areket Partilerinden oluuyordu ve mecliste Demokratik
Partiden ayrlan bamszlar tarafndan da destekleniyordu. MHP, li
deri Trkein babakan yardmcs olduu koalisyona neo-faist bir
bava veriyordu. M ecliste Dem irel, sokakta T rke slogann yaygn
latran Bozkurtlar, seim kuvvetlerini zayflatm ak zere sosyal de
mokratlara satayorlard. Devrimci Sol ve Devrimci Yol gibi rgtler
etrafnda rgtlenen ar solcu gler de buna karlk vererek karga
aya katldlar.
Demirel koalisyonunun kurulmas, bir erken genel seim olas
lm ortadan kaldrd ve koalisyon yeleri bu frsat devleti kadrolatrm akta kullandlar. Adalet Partisi basm kontrol etti; M HP ve MSP
eitimi alarak m ilitanlarn kontrol ettikleri okul ve niversitelerden
yetitirmeye balad. Bunun yan sra Gm rk ve Tekel Bakanlm
kontrol etmeleri de kendi hareketleri iin dardan silah getirtebilirle-

'.*

. * *

Blent Etevit Trkiye'nin siyasal yaamnda hep drstln sembol olagelmi,

gznde zellikle bu kiilisiyle ne km bir politikacdr. CHP iinde Erme ve nn'ye
mcadelesi de hep bu ereve inde geliti. CHP Genel Bakan olduu yllarda tmek D v+it
Deerdir* yazl pankartn atanda

le rin i s a l y o r d u . S a m i l i t a n l a r , l i d e r l e r i i k t i d a r d a k i k o a l s \ v?nda o ld u
u , o n la r k o r u y u p k o l l a d k l a r v e s i y a s i r a k i p l e r i n e d eh et s a lm a la r;
n s a la d i i n , k e n d i l e r i n i a r t k d e v l e t i n b i r p a r a s o la ra k g u r .n o r la rd . S a d e c e C H P t o p l a n t l a r n a d e i l , a y n z a m a n d a A lc u lc r ?* K urt
le re d e C H P y i d e s t e k l e d i k l e r i , l a i k o l d u k l a r ve k e n d i l e r i c<b
m e d ik le ri i i n s a l d r d l a r .
iddet ortam na ram en, 12 Ekim 1 9 7 5 S en ato scs :;t.r : ' . ! '
CHPnin konumu glendi ve partinin oylar 197..>'rek v i:?Je v > .2 f
dan yaklak olarak yzde 4 4 e ykseldi. A P'nin ov oran da >
yiude 3 0 dan yzde 4 0 a kark en san kk partilerinin .>> vratU '
r azald. 1970lerin ortasna doru* snnki iki partili bir sisteme
bir gidi vard. Bu artlar altnda oylar blen kutik partiler hr ef*vn
seimden kanmak istiyorlard, bunun iin de M illivct c epfe

7* jK n o

blm

yonunu, seim ncesi partilerini glendirmeye alrken devam ettir

meye kararlydlar. Siyasi iddet 1 9 7 6 da da devam etti, Demirel sk
ynetim ilan etmeyi nerse de laik ordudan korkan slamc ortaklar
tarafndan reddedildi. M H Pnin iddeti krkledii herkesin bildii
bir gerekti ama partinin bakam babakan yardmcs olduu iin hi
kimse bir ey yapamyordu.
19 Mays 1 9 7 6 daki Genlik ve Spor Bayram kutlamalar son
rasnda Trkein ban ektii bir tr faizm korkusu balamjt. De
mirel bile endielenmi ve kendini ar sadaki ortaklarndan kurtar
mak iin seim yaplmasn kabul etmeye karar vermiti. Anayasaya
gre seimlerin Ekim 197 7 de yaplmas gerekiyordu ama nisan ayn
da AP ve CHP birlikte hareket ederek seimlerin 5 Haziran 1977de
yaplmas ynnde oy verdi.
Seim karar aklandktan sonra siyasi iddet artt ve 1 Mays
1977deki i Bayram kutlamalarnda doruk noktasna ulat. iler,
ykselen faizm dalgasna kar dev bir miting dzenlemilerdi ve her
ey silah seslerinin duyulmasyla panik kp 3 4 kiinin lmesi ve yz
lerce insann yaralanmasna kadar sknet iinde gitti. H alk, 1 Mays
katliamnn, semenlerin gzn korkutm ak iin devletin iindeki sa
c gler tarafndan dzenlendiine emindi. A ncak, be hafta sonra se
imler yapldnda, semenlerin gznn korkmad grld. Seime
katlan semen says 1 9 7 3 ten yksekti (yzde 66 , 8 e karlk yzde
72,4) ve APnin oylarn yzde 3 6 ,9 unu kazand seimlerde CHP oy
larn yzde 41 ,4 n ald. slamclarn oylar dt, sadece neo-faist
MHP Meclistek sandalye saysn 3'ten 16ya karabildi. iddet ve
devlet olanaklarn kullanmak etkili olmutu.
Bu kez, Ecevit bir CHP hkmeti kurmak iin ihtiyac olan 226
sandalyeden 13 eksiine sahipti. Bir aznlk hkmeti kurdu ama gve
noyu alamad; 21 Temmuz 19 7 7 de Dem irel, TSAD bata olmak ze
re tm i dnyas bir CHP-AP koalisyonu isterken, ikinci Milliyeti
Cephe hkmetini kurdu. lemi glenip, dncelerini ok daha ra
hata ifade edebilse de, hl partilere siyasetini dikte ettiremiyordu. Se
imler istikrar salamay baaramamt; siyasal hayatta kutuplama hz

177

kazand ve siyasal iddet durmakszn devam etti. kinci MC hkmeti,

11 Aralk 1977 yerel seimleri sonrasnda Demirel gvenoyu alamayn
ca, ideolojik farkllklar yznden dald. Ilmllar APden istifa ettiler,
nk parti radikallerin elinde rehin kalmt. Ertesi hafta Ecevit,
APden istifa eden bamszlar ve Cumhuriyeti Gven Partisi nden mu
hafazakrlarla bir koalisyon kurdu. Bu tr bir koalisyon reformlar ger
ekletirmek zere kurulmamt ve ksa srede CHPnin semen deste
ini zayflatt; Ecevit iin muhafazakrlarla ortak bir hkmet kurmak,
neredeyse 1974teki istifas kadar byk bir siyasi hata olmutu.
Reformlar uygulamadaki baarszlnn yan sra Ecevit ayn
zamanda aayi ve dzeni salamay da baaramam ve 1978in ilk on
be gnnde otuz siyasi cinayet ilenmiti. Temmuzda polis olaylarla
baa kamaynca Ecevit, skynetimin yakn olduunun ilk iareti
olarak, jandarmadan yardm istedi. Sa, nde gelen aydnlar hedef al
maya balad ki, bunlarn en nemlisi 1 ubat 1979da Abdi pekinin
ldrlmesiydi. peki hem demokrasi yanls liberal gazetecilerin en
nemlilerinden biri, hem de kendi de kariyerine gazeteci olarak bala
yan Babakan Ecevitin yakn bir arkadayd. Her zamanki gibi ok
az sac tutukland. pekinin katili ise yakalandktan sonra asker ha~
pisaneden kap, tm dnyada Mays 1981de Papa II. Johannes-Paulusa suikast teebbsnde bulunan, Trk olarak kresel anlamda
kt bir hret kazanacak olan Mehmet Ali Aca idi.
Bozkurtlar laik olduklar ve CHPyi destekledikleri iin bu kez de
Alevi toplumunu hedef aldlar. Aleviler, Malatyada (Nisan 1978.1, Si
vasta (Eyll 1978) ve Binglde (Ekim 1978) saldrya urad. iddetin
amac Alevilerin iktisaden ortadan kaldrlmasyd. Mecliste muhalefet
skynetim uygulanmasn istiyordu, Ecevit ise mevcut yasalarn daha
kesin olarak uygulanmasyla sorunu zebilecei dncesiyle bu konu
da ekimserdi. Ancak, 22 Aralkta, kk bir Anadolu ehri olan Kah
ramanmara'taki Alevilerin rgtl ekilde katledilmeye balanmas,
planlarn deitirdi. Bozkurtlar bir gn nce silahl saldn sonucu olan
iki sol grl retmenin cenaze treninde Komnistlere ve Alevilere
cenaze treni yok, bunlarn namaz klnmaz diye bararak olaylar bu-

 Mays i Bayram ilk kez 19 76 da byk bir mitingle Taksim M eydan t'nd a kutland. A ncak bir
yrt sonraki kutlama, sorumluian bugn dahi ortaya fkaniam ayan bir p ro v o k asyo n so n u cu n d a kana
buland ve 3 4 kii yaamn yitirdi. Ondan sonra her 1 M ays ta Trkiye toplu m u y llar n ce
yaanan kanl olaytann korkulu hayaletiyle yaayacakt.

yd, sonuta 105 kii ld, 176 kii yaraland, 2 0 0 den fazla ev ve i
yeri tahrib edildi. Hava Kuvvetleri jetleri ve bir m ekanize birlik skne
ti salamak zere blgeye gnderildi ve 2 5 A ralk 'ta E cevit on A na
dolu kentinde skynetim ilan etmek zorunda kald. T er r engellem e
yi baaramamas, semenler nezdinde oy kaybetm esinin n em li bir se
bebiydi. Ancak iddet skynetim dneminde de devam etti. M u hale
fet Ecevitin generallere koullar dayattn, bu yzden de generallerin
terristlere kar baarl olamadklarm ne sryordu. Y in e de gene
raller artk Dou Anadolu'nun Krt nfuslu blgelerini kon trolleri alt
na almlar, 1979daki 1 Mays gsterilerini yasaklam ay baarm lard.
Bu nlemler, EcevrVolan destei daha da azaltt ve 14 E kim 'd e ksm

* * *79

Senato ve baz blgelerde araseim yapldnda, CH P oylan derken

AP oylar her iki seimde de artt. Y ine yzde 7 3 lk yksek bir katlm
oran vard; her eye ram en sem enler yine de oy sandna gveniyor'
iard. Yenilgisinin ardndan Ecevit 1 6 E kim de istifa etti. Halk bir n
c Milliyeti Cephe hkm etini taham m l edilemez bulduundan De
mirel, burjuvazinin E cevit'le bir byk koalisyon kurma istein red
dederek, 12 K asm da bir aznlk hkm eti kurdu. San desteiyle D e
mirel 25 Kasm 1 9 7 9 da gvenoyu ald.
T R K Y E 'N N Y E N L E N E N S T R A T E JK N E M
Trkiyenin stratejik n em i 1 9 7 8 / 1 9 7 9 ran slm Devrimi ve Sovyetlerin 1979 A ralk ay n d a A fg an istan a m dahalesiyle byk lde
deiti. B atnm T rk iy ede istik rarl bir rejim e ihtiyac vard. Bun si
yasi partiler baaram yor, belk i generaller bunun stesinden gelirdi...
Aralk 1 9 7 9 a gelindiinde generaller b ir sonraki mdahalelerinin za
manlamasn ve ta b ia tn ta rtm ay a balam lard. H er eyden nce
politikaclara ilerini dzene k o y m alarn sylem eyi kararlatrdlar.
Eer terrizmi ve kan d k lm esin i nlem ek isteselerdi, 12 Eyll
1980den ok daha n ce m d ahale etm eleri gerekirdi, endieleri daha
ok randaki gelim eler ve So vy etler B irli iyle ikinci Souk Sav an
kmas zerineydi. D a h a N isan 1 9 7 9 da T h e Guardian*\x\ Brksel
muhabiri artc o lm ay an bir ekilde, T rkiy e ... artk sadece (NATO daki] gney k a n a t iin deil tm Bat iin hayati bir stratejik ne
me sahip g r lm ek ted ir diye yazd. A n cak , siyas kargaa iindeki
Trkiye, yeni so ru m lu lu k larn yklenm ekten cizdi. O cak 198 0 de.
yeni A BD -Trkiye Sav u n m a ve birlii A n tlam asn n an lar sonu
landrlrken, D em irel, T rk iy e nin Ege D en izndeki haklan tannm a
dan, ileride T rk slerinin Acil M d ah ale G c tarafndan kullanl
masn veya Y u n an istan 'n N A T O nn politik kanadna dnn k o
laylatrmay reddetti. \Vashington, D em irel ynetim inde Trkiyenin
kendine biilen blgesel rol oyn ay am ay aca n a karar verdi. Vtasfingtona gre bunu sadece ask erler yapabilird i.
Generaller, Ege hava sahas konusunda Yunanistan lehine D f

l 8 o altnc bolm

ler Bakanhna bile haber vermeden tek tarafl tavizlerde bulundular

ve marna Savunma ve birlii Antlamasnn imzalanmasyla, Ecevitin ok boyutlu d politika fikri braklarak, Trkiye kendini Bat'ya endeksledi. Demirel ayrca, terrn sadece soldan kaynakland
n, nk Bozkurtlarm komnizmle savata devletin mttefikleri ol
duunu syleyen generallere terrizmi ezmede tam yetki tantd. Ancak
generaller gnde yaklak yirmi can alan iddete son vermeyi baara
madlar. Bitmeyen iddet askeri mdahale iin ortam hazrlad; pek
oklan generallerin darbesini lkeyi penesine alm olan anari ve ka
ostan kurtulu olarak memnuniyetle karlad.
ARTAN EKONOMK SIKINTI
Terrizmin yan sra ekonomi de sadece askerlerin salayabilecei bir
sk disiplin ve toplumsal bar ortamna ihtiya duyuyordu. 1970ler
boyunca, tm koalisyonlar, Ecevit 1978/1979daki iktidar dneminde
konuyla uramaya zorlanana kadar, ekonomiyi gzard etmilerdi. Bu
dnemde birbirini izleyen hkmetler dneminde dnya apnda bir
ktye gidiin yan sra, 1974 petrol fiyatlar oku, 5 ubat 1975 Ame
rikan ambargosuyla ve Kbrs mdahalesinin ardndan gelen Avrupa
kaynakl kstlamalarla uramak zorunda kalmlard. Kuzey Kbrs'n
asker olarak elde tutulmasnn getirdii maliyet ve Kbrs Trk hk
metine verilen yardmlar ekonomiye nemli bir yk getirmekteydi. Bir
gzleri seimde olduundan tm siyasi partiler, poplist politikalar iz
lemi, her sektrde kamu parasyla sbvansiyonlar datm, bylece
yksek istihdam oranlan ve ekonomik bymeyi cesaretlendirmek iste
milerdi. Bte aklarn kapatmak iin bor para alyorlard. Sonun
da, Ecevit Uluslararas Para Fonuyla (IMF) masaya oturmak ve ekono
miyi kurtarmak iin IMFnin sert koullarn kabul etmek zorunda kal
mt. Ancak hem IMF hem de TSAD, kemer skma programnn uy
gulanabilmesi iin Ecevitin vermek istediinden daha fazla dn isti
yorlard. Sonunda Ecevit, ihracat cesaretlendirmek amacyla yurt iin
de tketimi snrlad ve tm bunlar Ekim 1979 Senato seimlerinde des
teini zayflatarak, Eceviti istifaya zorlad.

Ekonomi, A m erikan destei

sayesinde, ran Devrimi sonrasnda
dzelme belirtileri gsterdi. Dem irel
aznlk hkmeti, ekonom ik d an
man olarak atanan Turgut zal n
derliinde IM Fnin program n uygu
lad. zal, siyasetin 2 4 O cak 1 9 8 0 de
uygulamaya soktuu ekon om ik n
lemlere engel olduunu dnen bir
teknokratt. Trk liras yzde 4 8 ,9
orannda devale edildi ve -p e tro l ve
petrol rnleri, im ento, eker, kt,
kmr, sigara ve alkoll ikiler d a h ilneredeyse tm rnlerin fiyatlar t
ketimi azaltmak am acyla hzla artt.
Ama, yurtii tketim yerine ihracata
dayanan yeni bir ekonom i y aratm ak
t. Trkiye kapitalist dnyann ve k
resellemenin iine aka ve hzla
atlmt.
zaln ekonom i program ise
byk toplumsal ve ekonom ik k arga
a yaratacak bir dnmn balan
gcyd. zal reetesinin baars iin
generallerden partilere dayal politi

19 7 9 d a ikinci pefrol kriz diye adlandn*

o lay, petrol fiyatlarndan yeni artlar*
yola. Ekonomi duraklayarak nfasyoft
hrland ve ardndan yokluklar balad.
Bata petrol rnleri olmak zere yag.
ek er gibi temel gda maddeleri butonm e
oldu. 70 U yllann sonunda bir l p ftr
kuyruu (Yap Kredi Yaymlan'nm

kann be yl sreyle askya alnm as

n istedi. te 12 Eyll 1 9 8 0 asker darbesi de ona tam bunu salad. Ge
neralle^ siyasal sistem iin yeni tem eller hazrlamak zere Trk halkn
siyaset d brakarak uzun vadeli istikrar salamay planladlar Gemite 1971in kstlam alar yetersiz kalm t. lke politikaclarn kohnemi tutumlarndan bkm t ve askerlerin ynetime el koymasn ka
bule hazrd. Demirel terrizmi durduram ad, nk aznlk hkmeti'
ni salama almak zere M H P ye ihtiyac vard ve slamclar da jy n se

1 8 2 aunc b&um

beple ho grlmeliydi. Generaller mdahaleye hazrdlar ve tarih 11

Temmuz olarak saptand. Ancak Ecevit'in Demirel hkmetini bir gen
soruyla devirememesi darbeyi erteletti. Generaller tam da Ecevitin yap
may beceremedii eyi yaparm gibi grnmek istemediler. Ancak,
austosta Ecevit ve Erbakan, DemirePin (ve generallerin) dj politikas
na ilikin bir gensoru nergesi verilmesi konusunda anlatlar ve 5 Eyllde DemirePin dileri bakan Hayrettin Erkmen istifaya zorland.
Ertesi gn, Konyada dzenlenen bir Kuds K urtarm a mitingi, bu
mitingde laik devlete hakaret edildii iin, generalleri hiddetlendirdi.
Demirele kar baka gensoru nergeleri de vard ama 9 ve 10 EylPde
Meclis're yeterli ounluk salanamadndan bunlar ileme konulamadlar. Siyasal hayat fel olmutu. 12 Eyll 1980de generaller duruma
mdahale etti ve lkeyi rahatlatarak iktidara el koydular.
Okum a

n e r Ii e r

Feroz Ahmad, The Turkish Experitnent in D emocracy: 1950-1975, London:

Hurst, Boulder, Co!o.: Westvtcw Press, 1977.
Margrer Kruhenbuhl, Political Kidnappittgs in Turkey, 1971-1972, Santa Monica,
Cal.: Rand, 1977.
Jane Cousins, Turkey: Torture And Political fersecution , Londra: Pluto Press, 1973.
George Harris, Turkey: Copittg with Crisis, Boulder, Colo.: Westview Press, 1985.
Roger Nye, Civ-Miliary Confrontation in Turkey: the 1973 Presidenal Election,
International Journal o f Middle East Studies, say 8, no.2, Nisan 1977, s. 209-28.
William Hale, Trkiye'de Ordu ve Siyaset: 1789'datt Gnmze, ev. Ahmet Fet
hi, stanbul: Hil Yaynlan, 1996.

YEDNC BLM
Ordu, Partiler ve Kreselleme

(1980-2006)

SYASAL SSTEM N YENDEN YAPILANDIRILMASI

rkiyede ok az insan iktidar ele geiren generallerin niyetlerin

den haberdard. Generaller, devlet ile onun vatandalarm sosyal

blnme ve ekonomik kten korumak, politikaclar ile siyasi par

tilerin sorumlu olduklar anari ve iddetten kurtarmak iin mdahale
ettiklerini belirtmilerdi. Ayrca devlet otoritesinin de tarafsz bir ekil
de tekrar ina edilecei szn vermilerdi. Bunun iin de, bakanl
n dnemin Genelkurmay bakan Kenan Evrenin stlendii ve kuv
vet komutanlarnn da katld Milli Gvenlik Konseyini (MGK) kur
dular. MGK, hangi yolu semeleri gerektiini bilemeyen Silahl Kuv
vetlerin dier yksek rtbeli komutanlar iin sadece bir cepheydi.
Her zaman olduu gibi lml ve sertlik yanls komutanlar grevdey
diler stelik sertlik yanllar skynetimden, kanun ve dzenin yeniden
kurulmasndan sorumluydular. Birinci Ordu ve Skynetim Komuta
n Orgeneral Necdet ru, kendi alannda isteklerini kabul ettirebilen
sertlik yanls komutanlardand. Fakat, bu hiziplemeler generallerin
bal bulunduklar sk hiyerari prensiplerinden dolay hibir zatnan
topluma yansmad. Generallerin hepsi, Atatrkn 1938 ylndaki

1 8 6 l'1!nd b'm

lmnden bu yana hl Cumhuriyet ideallerine sadakat anlamnda

Kemalizmi desteklemeye kararlydlar. Sertlik yanls generaller bu i
tartmay kazanrken, M G K de yeni bir anayasa, eskilerin yerine yeni
siyasetiler, hatta seimlerde yaracak, ordunun kendi siyasi partisinin
de yer alaca yeni bir siyasal sistem kurmaya karar verdi. Asl ama
lar, 1961 Anayasasnn getirmi olduu liberal rejimi kesinlikle par
alamakt.
M G K ie anayasay askya alp, P arlam entoyu feshederek; par
tileri kapatp liderlerini de gzaltna alarak balad. i sendikalarnn
faaliyetleri de tpk Barolar ve Tabip Odalar benzeri meslek odalar
nn faaliyetleri gibi askya alnd; grevler yasad ilan edildi ve grevde
ki iilere ilerine dnmeleri emredildi. verenler, yaplanlar yeni bir
ekonom ik yap oluturulma yolunda atlan adm lar kabul ederek al
kladlar. Siyasi balantlar nedeniyle kendilerinden phelenilen ye
rel yneticiler, belediye bakanlar ve valiler grevden alnarak yerleri
ne asker personel yerletirildi.
16

Eyllde, Devlet Bakan Orgeneral Kenan Evren cuntann,

gelecek asker mdahaleleri gereksiz klm ak zere toplumun siyaset d

nda tutulmas planm aklad. Evren, T rk toplum yaamnn nere
deyse her alannda radikal yenilik sz verdiyse de d politikay ve -o
ara 2 4 O cak 1 9 8 0 programyla yeniden yaplandrlma aamasnda
ola n - ekonomiyi dikkate almad. Emekli oram iral Blend Ulusu yne
timindeki yeni kabine 21 Eyllde akland: Bakanlarn ou brokrat,
profesr, emekli subaylard ve Demirel dneminde ekonomiden sorum
lu olan Turgut zal da kabinede grevini korumaktayd. zal, Dnya
Banlcasnda alm ve Batdaki finans evreleri ile Trkiyedeki i
evrelerince tannan bir isimdi. Cunta ekonomiyi idare iin ona gveni
yordu. Rejim , ayrca, ran Devrimi ve Sovyetlerin Afganistana mda
halesi sonrasnda Washington iin hayati olarak addedilen Bat yanls
bir asker ve d politika benimsedi. Ulusu hkmeti, Amerikann te
vikiyle, Yunanistann N A TO nun askeri kanadna dn hakkmdaki
vetosunu karlk beklemeden kaldrd. nk Yunanistan, Trkiyenin
1974 Kbrs mdahalesi sonrasnda asker kanattan ayrlmt.

ofdm, paft*T *

1*9*6-

137

Cunta, siyasal hayatn yeniden inasna ncelik veriyordu. Buna

da -sosyalistler, kom nistler arlar, sosyal dem okratlar, sendikaclar,
rgt olarak DSK hatta T rk toplum unun en sekin aydnlarndan
oluan Bar Dernei yeleri d a h il- 'soPun her trn ezmekle badad.
Cunta kendisi gibi T rk-slm sentezi ideolojisini benimsedii halde
MHPyle balantl ar sa da ezm iti. O an iin cuntann temel g
revi terrle mcadele idi. Bunu, binlerce tutuklam a ve gzalt takip et
ti; Batfda rejimin anna leke sren ikence, yaygn ve sistemli bir hal
ald. Fakat cunta, Am erikan desteine ve stratejik nem ine dayanarak,
buna pabu brakmad ve acm asz bask ve iddet devam etti.
Kendince bir dzen kuran M G K , Ekim 1 9 8 1 de, yeni bir ana
yasa hazrlamas am acyla bir D an m a Kurulu atad. Bu srada, siya
si partileri ortadan kaldran ve m alvarlklarna el koyan bir yasa da
kabul edildi. Kasm da, Y ksek retim K anunuyla (Y K ) eitim,
miliiyeti-muhafazakr ellere teslim edildi ve liberal retim yeleri
1402 sayl yasayla niversitelerden atld. O cak 1 9 8 2 de, M G K , ana
yasa taslanda deiiklik yaparak bunu referandumla halka sunduk
tan sonra siyasal hayatn yeniden balangc iin takvimi aklad.
Halk anayasay kabul edecek
olursa, seimler yeni siyasi p ar
tiler ve seim yasalar ereve
sinde 1983 sonlarnda yaplabi
lecekti.
Evrenin aklam as son
rasnda kamuoyunda bir tart
ma yaand ve aydnlar norm al
siyasal yaama dn bekle
meye baladlar. Bu eilimle Te
lalanan generaller,

12 ubat

1982de yaymlanan bir yasayla

eski politikaclarn kamuoyuna

1 2 Eyll 19 8 0 d a rb e factliM e 19 6 1 Anayasa'**

getirm i olduu nisbl zgrlk ortamn 4e$ndii
ynelm i br hareketti. Cuntann llen Orgeneral
Kenan Evren ise zgrlk kao.

ve ytaeys**

ynelik siyasi tartm alara gir

bilgisiyle ne karken; asken' yntemlerin to^ iu m

da u ygu lanab ileu im sam yodu. Sunun tepfeiBM*

melerini yasakladlar. Bunu tu-

yaratt zarafer is (ok byk oto*.

1 8 8 yedinci bllim

tuklam aiar takip etti ve eski babak an lard an Blent Ecevit yarglana
rak hapsedildi. Bu durum , lkenin hl skynetim de olduuna dair
ak bir uyaryd.
1 7 Tem m uzda aklanan anayasa taslanda btn gler dev
let bakanl m akam nda toplanm t. D evlet bakan parlamentonun
tkandn dndnde parlam entoyu feshedip genel seim karan
alabilir, lkeyi kararnam elerle yn etebilir ve fiilen Anayasa Mahkeme
si yelerinin tm n atayabilirdi. Bir bak anlk konseyi, yani yeni bir
kimlik altnda gizlenmi M G K , devlet bakam na danmanlk yapa
cakt. Dier hkm lerle de basn zgrl ve sendikalar dizginlenmi
o lacak t. Bu, aslnda zgrlksz d em okrasi anlam na geliyordu.
Anayasa taslann siyasi hkm leri, kam u oyu nd aki tartm alar sonra
snda daha da sk la trld . 1 9 E k im de cu n ta, yasa ve anayasa deiik
liklerini veto etm e yetkisi vererek devlet bakann n gcn artrd. Da
ha sonralar bu referandum a sunuldu. B unlarn yannda, cumhurba
kanna, asker hkim ve yksek dereceli m em urlar seme, genelkur
may bakann atam a (kendi atad babak an la istiare sonucunda) ve
M G K yi toplam a ve buna bak anlk etm e yetkileri de tannd. Yeni
anayasa 7 K asm da halk tarafnd an on ay lan acak olursa, Orgeneral
Evren otom atik olarak yedi yllna cu m h urbakan , M G K deki dier
drt general de danm anlar o lacak lard . Son olarak , yeni anayasa,
cum hurbakan tarafnd an im zalan acak em ir ve kararnam elere kar
herhangi bir yasal hareketi hkm sz hale getiriyordu. Yeni kanunlar
1 9 8 0 P arlam entosunun tm yelerini be yllna, siyasi parti liderle
rini de on yllna her trl siyasi faaliyetten uzaklatracakt ve yeni
siyasi partilerin kurulm asna, ou yeleri eski partilerden geliyorsa
izin verilm eyecekti. A m a, yeni ve tem iz politikaclar sisteme kazan
drm akt, ancak bunun gereklem esi old uka zor hatta imknszd.
A nayasa tasla eletirilere m aruz k alnca cunta taslak hakkndaki her trl tartm ay yasaklad, Evrene taslak lehine propaganda
yapma yetkisi verildi. Sem enler, sivil dzene dnn tek yolunun be
nimsemedikleri bir anayasaya evet oyu vermek olduunu anladlar.
Bu yzden anayasaya ezici bir oran la -y zde 9 1 ,3 7 geerli oyla-lehte

ordu, part'tet ve V j/ e s **'*}'**

7r<*>'- 1 9

oy verildi. Generaller bunu yine de rejime gven oyu olarak alglad

lar. Bylece, toplum tarafndan en az -ta k lit etmeye ok uratAtatrk kadar benimsendiine inanan Kenan Evren 9 Kasm 1982de
Trkiyenin yedinci cum hurbakan oldu.
YEN SYAS PA R T LE R N K U RU LM A SI
Anayasay merulatran generaller, kendi felsefelerine sadk olacak si
yasetilerin arayna girdiler. 12 Kasmda Devlet Bakan Evren, her
ey yolunda gidecek olursa, yeni seimlerin Ekim 198 3 te yaplacan
ilan etti. Generaller, bir devlet partisi kurma abasna giriti ve bu par
tinin bana lml babakan Blend Ulusu yerine Turgut Sunalp getiri
lince, sertlik yanllar sava kazanm oldular. Yeni siyasi partiler yasa
s, 24 Nisan 1 9 8 3 te yrrle girdi, ertesi gn de M GK, siyaset yasa
n kaldrd. Yeni siyasetiler, M G K tarafndan herhangi bir sebepten
dolay veto edilebiliyordu. Bylece yeni partiler de 12 Eyll rejimi ola
rak bilinen srecin mirasn kabul etmek zorunda kalacaklard.
1983 baharnda kurulan siyasi partilerin sadece tanesi siya*
seten uygun bulundu. Bunlardan biri, smet nnnn olu olan Pro
fesr Erdal nnnn kurduu Sosyal Demokrasi Partsiyd (SODEP). Parti eskiden C H P ye ve sola oy vermi semenlerce destekleni
yordu. kinci parti olan Byk Trkiye Partisi, Sleyman Demirelin
Adalet Partisinin geici bakanl haliydi. Generaller Byk Trkiye
Partisini kapattlar ve SO D E P in adaylarn seimlere katlamamalar
iin veto ettiler. Bu iki partinin yaamalarna izin verilmi olsayd, sa
lam bir iki parti sistemi yeniden kurulabilirdi. Fakat generaller yeni
bir siyaset kurmak ve yeni politikaclar grmek istiyorlard bu parti
ler ise gemii temsil ediyorlard. nc siyasi parti, Turgut zal ta
rafndan kurulan A navatan Partisiydi (ANAP). zal, partisinin ne sa
ne sol olduunu, 1 9 8 0 darbesi ncesindeki siyasi eilimlerin hepsini
temsil ettiini ne sryordu. Emekli orgeneral Sualp 'devler paros
Milliyeti Demokrasi Partisinin bakamyd; smet nn'nn ozei sek
reterliini yapm olan Necdet Calp ise, dalm olan CFiPden kalan
siyasi boluu doldurma maksadyla kurulan Halkt Parti'nin ba*ka-

19 0

yedinci bllm

nyd. Generaller Sunalp ve C apn 12 Eyll felsefesine bal yeni si

yasetiler olabileceklerini hesapladlar. zal da siyaseten nemsiz bir
partinin banda kalabilirdi; ne de olsa 1 9 7 7 'd e slam c Milli Selmet
Partisinden aday olup seilem emi baarsz bir politikacyd. Seilmi
olsayd, generaller tarafndan o da veto edilirdi am a Amerikan destei
ve mdahalesi zal vetodan kurtard.
Seim kampanyas 16 E k im de balad ve hem Sunalpm hem de
Calpn partilerinin mitingleri halkn ilgisini ekm ekten uzak kalyor
du, nk her ikisi de halkla yaknlk kuram ayan liderlerdi. Semen
ler, basite, bir askerin ya da -N e cd e t C alp g ib i- eski bir kdemli b
rokratn lkeyi dem okrasiye gtrebileceine inanmyordu. Sunalp,
ncelikli ballnn devlete, sonra dem okrasiye ve daha sonra da par
tiye ynelik olduunu ifade etm iti. B unlarn karsnda, zal, liberal
ve devletilik kart bir im aj veren, dem okrasiye hzl bir dn vaat
eden tek adayd. Semenler, sanki 1 9 8 2 de zaln zorlanarak istifa et
mesiyle sona eren ve binlerce nsann tasarruflarn kaybettikleri ban
kerler skandalnda zal'n roln unutm ulard. Fakat, generaller
zaln kazanacan hi tahm in etm edikleri gibi, partisinin emekli ge
neral Sunalpm partisiyle birlemesini bile istiyorlard!
1983 G E N E L SE M L E R
Generallerin ak desteine ramen -k im b ilir belki de bu destek y
znden- Sunalp kaybetti ve zal 6 Kasm seimlerinden galip kt.
zaln Anavatan Partisi (ANAP) oylarn yzde 4 5 ,1 4 n alrken
Calp'n Halk Partisi oylarn yzde 3 0 ,4 6 sn toplad, Sunalpm Mil
liyeti Dem okrasi Partisi yzde 2 3 ,2 7 lik bir yizdeyle nc oldu. Oy
kullanmayanlara uygulanan 1 0 .0 0 0 T L (yaklak 2 5 ABD dolar) civa-

rnda bir ceza sayesinde yzde 9 2 ,3 0 luk rekor bir katlm gerekleti.
Yine de, bu zater zaln konum una m eruluk kazandrmad; nk
iki gerek partinin -S O D E P ve Byk T rkiye P a rtis ib in - seimlere

karlmasna izin verilmemiti. Bu nedenle, ertesi yl yaplacak olan ye-

rei seimler ANA Pn kendini ispat etmesi iin uygun bir zemindi.

z a l, SO DEP ile Byk Trkiye Partisi yerine kurulan Doru Yol Par-

tisini ok ciddiye ald ve bu partiyi k azanm ak iin kayrm aclk av an

tajlann kulland. K a y rm a clk , kurulu sistem in simgesi olmu>rn.
zellikle, fon sistem i, y asam ay a kar yrtm eyi glendirmek m
oluturulmutu. Bu fo n lar, ne M e c lisin ne de M aliye Bakanlt'nm
kontrolnde olan b te d deerli birer finans kayna idiler.
zal yerel seim leri k azand am a oy oran yzde 4 5 ten yzde
41e geriledi. M illiy eti D em o k ra si Partisi ile H alk P artimn oylar
sonlarn iaret eder ekilde yzde 1 0 a dt. M erkez-sol SO D E P At
merkez-sa D Y P, M e c lise girem em elerin e ram en m uhalefeti olutur
dular. Bu durum , a n ca k 1 9 8 7 de y ap lacak olan genel seim lerde d
zeltilebilecekti. Bu sra d a , z a l, m ecliste ciddi bir rak ibi olm adan y
netmeye devam ed iyordu . zal kendi h km etinin ideolojiye dayan
mayan bir birlik o lm a sy la v n en bir fayd acyd . ANAP, paralanm
partilerin hibirinin d evam o lm a m a sn n yan sra tum bu partilerdeki iyi unsur ve fikirleri b ira ra y a g etireb ilm i b ir partiydi. Adalet Parti
si kadar m u h afazak r, g e le n e k se le le r k ad ar slam c, neo-fastler k a
dar milliyeti, sosyal ad alete o la n in an cn d an dolay da C H P kadar o r
tann soluydu. A slnda A N A P m u h afazak r, d em okratik olm ayan, ser
best piyasaya ve kresel d eerlere bal bir partiydi. Partinin liderlii
ni ve politikalarn so rg u lay an lib eraller ise partiden ayrlm ak zorunda
braklmlard.
Turgut z a l, k a n u n ve dzeni generallere brak arak ekonom iye
odakland. G en erallerd en be yllk bir "sosyal bar dnem i -p ro te s
to ve grevlerin o lm a y a ca bir d n e m - y aratm alarn istedi. Sosyal de
mokratlar ise S O D E P ve yeni k u ru lan D em ok ratik Sol Parti (DSP) o l
mak zere ikiye b l n m lerd i. A N A P a rakip o la ra k sadece Doru
Yol Partisi k alm t. A N A P, T urgu t z a l'm kardeleri K orkut ve Yu
sufun, ei Sem rann da a k tif k atlm lary la bir tr aile kunununa d
nmt. T rk iy e de o lu tu rm ak istedikleri sistem im , Amerika'M
Reagan devrim ini y aam g en p arlak kiileri partiye aldlar.
Tpk A m e rik a d ak i m u h afazak rlarn sessiz ounluun sesi*
olmalar gibi, zal da o rta d re k tn sesi olduunu iddia em . Ekonom ik
ve sosyal snrlarn k a ld rla ra k T rk iy e iin daha parlak ve zengin bir

1 9 2 yedinci b(MOm

gelecek oluturulacana dair verilen szler toplum un hayal gcne hi

tap ediyordu. yapan hkmeti sayesinde T rkiyenin r aan*
byk g haline gelecek olan bir lke olacan vaat etti. Ancak ya
sakl parti liderleri zala meydan okum akta gecikmedi. Sleyman
Dem irelin Doru Yol Partisi, N ecm ettin E rbak ann Refah Partisi, Al
parslan Trkein M illiyeti alm a Partisi. te yandan Halk Parti
ve SO D EP de birlemi, solun ana partisi olarak Sosyaldemokrat
Halk P artiy i (SHP) oluturm ulard. D okuz partiden oluan sa her
zamankinden daha fazla blnm durumdayd. San balca partile
ri, imdilik, A navatan ve Doru Yol partileriydi.
ESK SYAS L D E R L E R N D N
T urk siyasetinin 1 9 8 6 daki ana konularndan biri de eski siyasiler stndeki yasan kaldrlm asyd. D em irel, liberal sada poplerliini
arttrarak, ANAPm sem en desteini ypratyordu. Kamuoyunun basks karsnda zal, rakiplerinin siyasi haklarnn iadesi iin referan
dum karar verdi. zal hayr* oyu iin dinam ik bir kampanya iine gi
rise de halk 6 Eyll 1 9 8 7 de haklarn iadesi ynnde oy kulland. Ya
sakl siyasiler, generallerin en radikal tedbirlerini atlatarak sonunda
yeniden siyasete dnmlerdi. A ncak zal, D em relin toparlanmas
na vakit vermeden genel seim lere gidilm esine karar verdi. 29 Kasm
1 9 8 7 de zaln seim yasasnda yapt deiiklikler sayesinde ANAP
oylarn yzde 3 6 ,2 9 unu ve M e c lis te k i sandalyelerin de yzde
6 4 ,9 unu, yani 2 9 2 sandalye kazand. 1 9 8 3 te oylarn yzde 45^14
sadece 211 sandalye getirm iti. D em irel, yeni zal hkmetini seim
yasas hkm eti olarak tanm lad ve hkm et halkn gzndeki me
ruiyetini kaybetti. zal artk parltsn] da kaybetm i ve 1 9 8 8 Mart f ndaki yerel seim lerin sonucuna bak arak bir sonraki genel seimleri
kazanam ayacan anlam t. 1 9 8 3 ten itibaren drt yllk dnemde
ANAPa olan ilgi azalm , kayrm acla ram en A N A P'n oylan yz*
de 4 5 ten yzde 2 2 ye dmt. Austos 1 9 8 8 de, zal kasm aynda
bir erken genel seim yaplm asn nerdi. Referandum la reddedilen bu
karar zaln prestijinin daha da azalm asna sebep oldu. Demokratik

srecin ilerletilmesiyle ilgili hibir

ey yapmyordu ve asker ynetim
den devralman anridemokratik ya
salarn deitirilmesi iin giriimde
bulunmuyordu, Sendikalar Kanu
nu, Yksek retim Kanunu, Se
im ve Siyasi Partiler, Basn, Ceza
kanunlar ile T R T nin ynetimiyle
ilgili kanun deimedi.

D ahas,

zal hanedan* adyla anlan yol

Turgut z a l pragm atlk bir poUfcacTy&

suzluk grubu, hretine zarar veri

B ab ak an olduktan sonra te n d is m t a m t

yordu. Bunun zerine zal, 1 9 8 9

Kasmnda grev sresi dolacak

ekonom iye odaklayarak, kanun v * d fe erf*

g en erallere brakt. Renkli bir Idi&t sahi
z a l, rahat d avran tn 4e farfcto bif siyasi

olan Cumhurbakan Kenan Ev

kift

rendin yerine gemeyi dnmeye

balad. Partisinin M ecliste yeterli oyu vard ve nemli olan da buy
du. 31 Ekim gn, muhalefetin boykotuna ramen, partisinin oylar
sayesinde zal, Trkiyenin sekizinci cumhurbakan seildi. Cumhu
riyet tarihinin ikinci sivil cum hurbakan olarak 9 KasnVda greve
balad. zaln yoldan ekilm esiyle, ANAP iinde slamclar ile Milli
yetiler tarafndan oluturulan Kutsal ttifak iin artk parti kontro
ln ele geirme yolunda bir engel kalmamt.
z a ln cum hurbakanlk dnemi (1 9 8 9 -1 9 9 3 ), siyasi kararsz
lk dnemi olarak anld. Yeni babakan Yldrm Akbulut, cumhur
bakannn kuklas olarak lkede pek sayg grmyordu. Muhalefet,
bir sonraki seimleri kazanr kazanm az zal cumhurbakanlndan
indireceini aklad. Gneydouda giderek byyen Kurt yanL
1990 balarnda A nkara ve stanbuldaki siyasi cinayetler, slamclarn
seslerinin ykseJmesi karsnda yeni bir asker mdahaleden sz edil
meye balanmt. M artta, T SA D siyasi istikrarn sa la n m a ama
cyla yeni bir seim yasasnn hazrlanmasn ve seimlere gkitimesm
nerdi, ancak eski cum hurbakan Kenan Evren, Genelkurmay ba>k.
nyla grmek zere A nkaraya gelince syas tansiyon vkseid. ^ N-

san'da hkmet, orduya ve polise olaanst yetkiler veren anti-terr

yasasn kararak bu duruma karlk verdi. Tem m uz aynn sonuna
doru M G K , Gneydoudaki sekiz ilde ilan edilen olaanst halin
dn ay daha uzatlmasn salad.
Haftalar sonra, 2 Austos 9 9 0 da Irak n Kuveyti igali, T r
kiyenin durumunu da dramatik bir ekilde deitirdi. Siyasi kriz o an
iin unutuldu. Trkiye, uluslararas bir krizin ortasnda, zellikle bir
yl nce yklan Berlin D uvarfnn ardndan dier lkeler karsndaki
konumunu tekrar belirleyebilirdi. Sovyet tehdidinin ortadan kalkm a
syla stratejik nemini kaybeden A nkara, K rfez Krizi ve O rta As
yadaki Trk cumhuriyetlerinin bamszla kavum asyla yeniden
nem kazand. zal, kabineyi atlayarak baba Bakan Bushun politi
kasn destekledi. zal, Amerika ve Avrupann istekleri dorultusun
da hareket etmekle Trkiyenin kazanacan dnyordu. 7 Austosta, Iraktan Akdenize uzanan petrol boru hattn kapatan Ankara,
yabanc askerlerin de Trkiye topraklarnda konulanm asna izin ver
di. Ancak, zaPn hi kimseye danmadan yrtt politikasna
kar kan Genelkurmay Bakan Orgeneral Torum tay, 3 A ralkta is
tifa etti. Askerler, zaPn korkaka ve ekingen olarak adlandraca
, ihtiyatl bir yol izlemesini tavsiye ettiler. Yine de, Torum tayn isti
fas zal biraz dizginledi ve daha gvenli, daha az m acerac bir yol
izlemesine yol at. zal, Irakn paralanaca ve bir K rt federasyo
nu kurulacana inanm gibiydi. zal, bu nedenle General Torumtaydan Musul ve Kerkk alabilm ek iin olas bir igalde ne kadar
asker kaybedileceini sordu ancak otuz-krk bin kadar askerin kaybe
dileceini renen zal igal fikrinden vazgeti.
Krfez Krizi, 16 O cak 1 9 9 1 de savan patlam asna sebep oldu.
28 O cakta atekes ilan edildi. rakl Krt mlteci akn, Krt isyann
ve ekonomik durumu daha da arlatrmt. Sonu olarak, ANAPn
konumu DemirePin Doru Yol Partisi tarafndan da zayflatld. Bu
arada ANAP, milliyeti-dn hizbi ortadan kaldrarak konumunu g
lendirmesi ve zaln yerini doldurmas midiyle M esut Ylm az par
ti bakan seti. Ylmaz, krk be yanda, Ankara Siyasal Bilgiler Fa

 d n , )* * ;! y? h j t M ' u t f f t 'i>*A rsA ,

kltesi m ezunuydu. Yldrm Akbulut'un tersine modern, kozmopolit,

pragmatik bir im aja sahipti. Yabanc dil olarak da Almanca biliyordu.
Partinin gittike azalan itibarn yeniden kazandrabilecek bir lider
profili izm ekteydi. B abakan Ylmaz, ekonomi daha ktye gitmeden
yaplacak olan seim lerin parti iin daha byk bir ans vaat ettiim
dnd. Bunun zerine M eclis genel seimin 2 0 Ekim 199l*de yapl*
mas iin oylam aya gitti.
Seim ler, Y lm az adna pek de iyi sonulanmad: Demirelin
D YPsi 1 7 8 sandalyeyle birinci parti olurken, ANAP sadece 115 san*
dalye ve Erdal n n nn SH P si de 88 sandalye kazandlar. Necmet
tin E rb ak an n R efah Partisi ise neo-faistlerle kurduu seim ittifak
sayesinde 6 2 sandalye elde etti. Bu ittifakn mr de ok uzun olmad.
zalsz A N A P hayatta kalmay bilmi ve 19 6 0 lardan beri san esas
lideri olan D em irel ise sonunda yerine kavumutu. Aralarnda ideolo
jik olarak hemen hem en hi fark olmamasna ramen san iki parti
si, gl bir hkm et oluturm ak adna da olsa birlenemediler. Birlene
rek bir koalisyon oluturm ann ANAPa verecei zaran hesap eden
Ylmaz, m uhalefette kalm ay tercih etti. Bunun zerine, Demirel Ka
sm 199 1 de, SH P ile bir koalisyon oluturdu. Oysa 1970lerde Demi
rel, Ecevitle byle b ir koalisyonu reddetmiti. DemireMnn kabine
si yzde 4 8 o y desteine ve m ecliste 2 6 6 sandalyeye sahipti. Teorik
olarak hkm et, T rk iy enin problemlerine zm getirecek kapasite
de, istikrar salayacak gteydi. zerinde nemle durulmas gereken
problem ise ekonom iydi.
E K O N O M K S O R U N L A R N E IK IY O R
Trkiyenin ek on om ik geliimi 1 9 5 0 lerden beri birka radikal aama
dan gemitir. lke 1 9 5 0 lerde yaanan bir on yllk plansz ekonomi
sonrasnda ithal ikam eci sanayileme modelini 9 6 0 l*uve I97l)1erdc
baaryla uygulam ve rettii mallar iin bir i pazar yararahlmti,
ancak bu m allar dnya piyasalarnda rekabet edemedii iin ihracat
olana bulam ad. R ek ab et edebilmek iin sendikalarn disipline so
kulmas ve ii cretlerinin drlmesi gerekiyordu. Tum buni&nn

1 9 6 vedno Mitim

parlamenter siyaset ve 1970lerin koalisyon hkmetleriyle yaplmas

olanakszd. Dolaysyla, 1980lerin asker rejimlerinin temel grevle
rinden biri parlamenter siyaseti sonlandrmak iken bir dieri de ulus
lararas piyasa gleri ve kreselleme etkisinde bir ekonomik gelime
temeli oluturmakt, Trkiye daha retken olmak ve rekabet edebil
mek zere iilerine daha dk cretler demek zorundayd.
Hkmete kresel piyasaya girebilmek iin birtakm hayati dei
ikliklere gitmesi nerildi. Bunlarn arasnda devletin, lkenin altyaps
n hazrlamak, yollarn, iletiimini ve enerji gereksinimlerini karlamak
zere barajlarn kurmak amacyla 1930lardan beri hayati bir rol oy
nad retimden ekilmesi vard. Baka gereklilikler kamu iktisadi ku
rulularnn zelletirilmesini, zel sektrn ve yabanc yatrmclarn
retim srecinde barol oynamasn iermekteydi. Devletin ayn zaman
da, korunan sanayi dallarndan korumay kaldrmas lazmd, nk
devletilik kartlarna gre bu dallar zayf ve verimsizdi, tketicilere ka
litesiz ve pahal rnler sunmaktaydlar. Oysa kaliteli mallar ihra edi
lebilir ve bylece lkeye, ok ihtiya duyulan dviz kazandrlabilirdi.
Bu politikalarn sonularndan biri, her zaman dengesiz olage
len gelir dalmnn daha da bozularak zenginleri daha zengin eder
ken, orta ve alt snflar iyice zayflatmas olmutu. Dnya Bankasna
gre, Trkiye en kt gelir dalmna sahip yedi lkeden biriydi. Trk
iktisatlarna gre, 1980-1986 yllar arasnda cretlerden zel sekt
re 30 trilyon lira transfer edilmiti. DPT, on yl ierisinde Trkiye
GSMHsi iinde cretlerin orannn 1977de yzde 36dan 1987de
yzde 18e gerilediini hesaplad.
Halkn ounluunun ac hissetmesine (bir sosyal gvenlik a
olmadndan) karn 1980lerin ekonomi politikalar dikkate deer
sonular dourdu. Enflasyon dt, dviz ve yabanc mallar bulunma
ya balad. Karamsar geen 1970lerin sonlarndan sonra, lkedeki ha
va ferah ve iyimserdi. Basn bir 'hracat mucizesinden bahsediyordu,
nk 1979da 2,3 milyar dolar olan ihracat rakamlar, 1988de 11,7
milyar dolara ykselmiti. Bu mucizenin bir sebebi, savaan taraflar
dan her ikisinin de Trk mallarna ilgi gsterdii 1980-1988 ran-Irak

onlu, patita*

rststVtyr*tp*-"***' 2 9 7

Savayd ve bir sre iin Trkiye'nin Ortadouya olan hracan ana

pazar olan Avrupaya ihracatn gemiti. Ekonomide yozlama, bu
yllarda, devletten tevik alabilmek iin firmalarn hayal ihracata gi
rimeleri erevesinde, salgn hale getirmiti.
ihracat tevikleri, Anadoludaki kk iletmelerin zararna
Trkiyenin batsndaki byk holdinglerin iine yaryordu, oysa bu
kk iletmeler arasnda birlemeler balam ve stanbul ile Marma
ra blgesinin byk kapitalist itirakleriyle rekabet edebilecek hol
dingler ortaya kartmt. Bu iletmeler Anadolu kaplanlar olarak
biliniyor ve bunlar TSAD gibi kurumlara muhalif olan Erbakanm
Refah Partisini destekliyorlard. Anadolu Kaplanlar, Mstakil Sana
yici ve adamlar Derneini (MSAD) kurdular: ksaltmadaki
Mnin aslnda Mslman kelimesi iin kullanld bilinmekteydi:
Mstakil laikleri kandrmak amacyla oradayd. Bu arada, Ko ve Sa
banc gibi holdingler de byyerek, Trkiyenin kendinin yatrma ih
tiyac varken Balkanlar, Rusya ve Sovyetler Birliinin dalmas son
rasnda Orta Asya Trk cumhuriyetlerine yatrm yaparak, kresel et
ki diye adlandrlan konuma erimilerdi. 1992 yaznda, Cumhurba
kan zal, Karadeniz devletleri arasnda ibirliini salamak zere bir
konferans dzenledi. Bu aslnda, Trkiye zafn istedii trden bir
rol oynamaya yetecek kaynaklara sahip olmasa da iyi bir fikirdi. Bu,
ekonomik Darwinci!ik zamanyd -en salam oJan ayakta kalabilir
di; kk veya zayf olanlar ya orradan kalkyor ya da irket birletme
leri araclyla yutuluyorlard.
Trkiye, randaki devrim (1978-1979) ve Sovyetlerin A/gam'
tan igali (1978) sonrasnda kinci Souk Savata stratejik bir detf
halini almt. 1981 de Yunanistanda Andreas Papandreunun sosya
list partisinin muhafazakrlarn neredeyse elli yl sren iktidarn sonJandrarak seimleri kazanmas, Trkiyenin Amerikan politika belir
leyicileri gzndeki deerini artrd. zal, kendi politikalarnn Turla*
yeye -kendi szleriyle- keyi dndrdn, a atlattn* ye
Trkiyenin Bat Asya'nn Japonyas olma yolunda ilerlediini belirt
ti. Ancak tm bunlar bir aldatmacayd, nk sanayi vaormJar asim-

19 8

yedinci bolum

da hizmet sektrne oranla azalmt ve bu da -e n iyi tabirle deiken

bir endstri olan - turizmi temel bir dviz kayna yapmt. Zenginleenler giriimciler deil rantiye snfyd. Szde ekonom ik mucize ser-

vis bedeli hkmet iin bir kbusa dnm olan devasa bir d bor

'

tarafndan karlanmt. te yandan Trkiyenin borlarn 1 9 9 5 e

kadar demesi dnlyordu ama sonuta bunu da yapamad.

2 0 0 2 de bile bunlar deyememiti. Ankara Ticaret O das, bir aratr-

masnda son yirmi yl iinde lkenin faiz olarak lkenin ekonom ik ge-

leceini tehdit edecek kadar byk rakamlar dediini hesaplad.

T RK YE'N N DEEN SO SY O -E K O N O M K G R N M
Bununla birlikte yine de, Trkiyenin toplumu ve ekonom isi zal d-

neminde dnme urad. Trkiye, hkmetten isteklerde bulunup

bu isteklerin gerekletirilmesini salayacak kentli nfusun onda biri

ne hizmet veren bir tketim toplumu oldu. Her ne kadar medya - z e l-

likle de televizyon- reklamlar tketim mallarn en fakirlere kadar ge

tirse de, yeni zenginler iin her ey mevcuttu! O tom obiller -zellikle de
ithal otomobiller- birer stat simgesi oldu; tpk sanat eserleri, antika
lar ve eski kitaplarn olduklar gibi. Yine de, durmadan artan pahal
lk yznden nfusun cret ve maala geinen byk ounluu zar
zor geinmeyi baaryordu. e girme ltleri de deiiyordu: niver
site mezunlan artk dk maalarla devlet kurumlannda alm ak de
il, maalarn yksek olduu ve gelecekten umut vaat eden zel sek
trde, zellikle de yabanc firmalarda almak istiyorlard. niversi
teler bu yeni mteri kitlesine hizmet edip zel sektrn aralksz ola
rak ihtiya duyduu irket mdrleri yetitirmek zere zelletirildi.
Bu snf iin geerli dil ngilizceydi ve Trk basnnda bu iler iin ve
rilen ilanlar bile -ounluun bilmedii- ngilizce olarak veriliyordu.
Turgut zal, yorucu geen Ortaasya T rk cumhuriyetleri turu
dnnde, 17 Nisan 1993te ld. 16 M aysta M eclis tarafndan se
ilen Sleyman Demirel, zaln yerine cumhurbakan oldu. Demirel,
eer Doru Yol Partisi ynetimini partiye tantt Tansu illere verir
se parti zerindeki kontroln srdreceini dnmt. Parti ba-

Ordu, M i t t i * ' **. W

r-.jao

kanl iin iller ilk akla gelen seim deildi, nk partiye yem ka
tlm ve grece genti, stelik ortada daha eski ve liderlikte daha id
dial birok kii vard. A ncak, iller gen, kadn, ekici, rakiplerine
kar daha iyi eitim li olm a avantajlarna sahipti. Sadece bir iktisat
deildi, ayn zam anda ngilizce ve Almancay akc konuuyordu.
K ozm opolit bir grnts vard ve B atiy iyi tanyordu. Dnya apn
da sem enler gen, dinam ik liderleri tercih eder gibiydiler ve Trkiye
de buna bir istisna oluturmuyordu. Gen bir Mesut Ylmaz ANAP
zaldan devralm t ve nnnn SHPsi de, nn Eyll 199,Vre n
nnn yerine daha gen bir lideri, M urat Karayaln semiti. Bir ka
dn D Y P nin bana semek ve bylece gelecek seimlerde partinin du
rumunu iyiletirm ek siyaseten de anlamlyd. Rakiplerinin niteliklerine
kar koyabilecekti; zellikle de semenlerin yarsn oluturan kadn
lar arasnda. dnyasnn illere verdii ak destek de yadsnamaz
d. stelik, illerin muhtemel baars, ilham iin gemie bakarm
gibi duran slm dnyas iinde ileriye bakan bir Mslman lke ola
rak T rkiy enin B a tid a k i im ajn da glendirecekti.
iller, kam uoyu gndemine

1980lerin sonlarnda Turgut

zaln ekonom i politikalarn eletirerek girdi. leminde elde ettii

destek onun Sleym an Dem irelin evresine iktisadi konularda bir da
nman olarak girm esini salad. Siyasete girmeden nce Amerika'da
New H am pshire ve Connecticut niversitelerinden ald derecelerle
stanbulda Boazii niversitesinde ekonomi dersi vermekteydi. Boylece, parti kongresinde erkek rakiplerini alt etti, partinin lideri ve Tr
kiyenin lk kadn babakan oldu.
illerin SH P yle kurduu koalisyon hkmetine 25 Haziran
1 9 9 3 te gvenoyu verildi ve iller lkenin kaderini ellerine ald. Ko
alisyondaki kk ortak olarak SHP, sac bir liderin siyasetini destek
lediinden sosyal dem okratlarn lkedeki imaj sarslmaya balad.
Sosyal d em okratlarn program , sisteme meydan okumaya yctmeyecek
kadar ekingen am a lkenin i dnyasnn tutucularnca kabui edile*
meyecek kadar da gz pekti. Hzl bir byme zerine kurulu prog
ram 1 9 9 0 larm ekonom ik kriziyle baa kmaktan cizdi. Dohytsya

2 0 0 YcdIK blm

illerin programnn karsnda hibir engel yoktu. Baars, T rk i

yenin ekonomi, Avrupa Birliine girmek ve Krt sorununun sonlandrlmas gibi birok sorununa yant bulmasna balyd. Trkiye, Krdistan i Partisinin (PKK) isyan balatt Austos 1 9 8 4 ten beri s
kntl gnler yayordu. Bu sava ylda yaklak 7 milyar dolara patl
yordu. Muhafazakrlar savaa bir zm bulamazlarsa, slam clar ke
narda onlara meydan okumak zere bekliyorlard.
K RT SORUNU
Bugnk ekliyle Krt sorunu, 1960lard a Dou halknn daha geni
kltrel zgrlk isteyip devletin asimilasyon politikasn sorgulam a
ya balad yllarda ortaya kt. Krtlerin istekleri, A nkarann zel
likle ok partili siyaset dneminde gz ard ettii, blgenin geri kalm
l zerinde odaklanyordu. Demokrat Parti tarafndan desteklenen
serbest piyasa ekonomisi byk toprak aalarna, airet reislerine ve
varlkl kyllere yaramt. Kyllerin kendi topraklarn ekmeyi ba
aramad ve bundan tr buralar satp, rgat olduklar bu dnem
de, toprakszlk daha da artt. syann balad 1 9 8 4 ylnda yaplan
bir aratrma, Diyarbakrdaki kyl ailelerinden yzde 4 5 inin ve Urfadakilerin yzde 4 7 sinin topra olmadn gsteriyordu. zel sek
trdeki sna retimi dnya piyasalarna mal yollanacak lim anlara ya
kn olan Bat Anadoluda younlamt. Sonuta, Dou ve Gneydo*
uda yksek derecede isizlik vard ve insanlar -K rtler ve T rk lergenelde feodal olarak tanmlanan koullarda yayorlard.
1960larda Krt aydnlar, Trkiye i Partisi ve ortann solun
daki Cumhuriyet Halk Partisi araclyla abalarn srdrrlerse m
cadelelerinde baarl olacaklarn dndler. Ancak, Trk siyasal eliti, zellikle de askeri kesim, ordunun devlete kar her trl bakald
ry bastracan ve bunun ayrlklk ve blclk olduunu d
nerek bir siyasal zm desteklemeyi reddettiler. 1 9 2 0 deki l do
an Sevr Antlamasndan beri Trkler, hep Sevr kompleksiyle yayor
lard. Bu siyasal elit, Bat dnyasnn milliyetiler karsnda yenildii
ni hi unutmad. Bunlara gre Batllar, 1 9 2 0 de uygulatamadklar

ordu.

w ig re M fle y *

6 ; 2 0 1

koullar imdi bir Krt devleti kurdurma ve Ermenilere toprak talebi

eklinde srekli dayatyorlard.
Balangta, ynetimde sz sahibi olanlar Krt bakaldrsn
asker yntem lerle zlebilecek nemsiz bir i sorun olarak grdler.
1 9 8 0 lerde ise generaller daha sert bir tutum aldlar ve 1983te Trk
e dnda herhangi bir baka dilin kullanmm yasaklayan bir yasa
kardlar. Bu yasa, yalnzca ocuklarna Krte isim vermeleri engelle
nen K urtlere uyguland ve Krrler genelde Douda gvenlik gleri
nin baksna m aruz kaldlar, z a l bu sorunla siyasi olarak ilgilenmeyi
denedi am a ilerleme salayamad: Dille ilgili yasay yrrlkten kal
drd; hatta kendinin yar Krt olduunu iddia edecek kadar ileri git
ti am a yine de bir sonu alamad. Durumla alay edercesine, Mecliste
zellikle SH P liler arasnda birok Krt milletvekili vard ki, bunlar
kurduklar K rt partisi genel seimlere kanlamaynca bunlar da Mec
lisle girm ek iin SH P ye katlmlard.
1 9 9 1 deki K rfez Sava ve Saddam Hseyinin yenilgisi sonra
snda durum o k deiti. Kuzey Irak zerkletirildi, Irakl Krtlere
blgenin kon trol verildi ve bunlar Batl gler tarafndan korunma
ya baland. PKK Kuzey Iraktan modern silahlar edindi ve gerilla kuv
vetleri yerine dzenli bir ordu gibi davranmaya balad. PKK militan
lar, yaptklar bir eylem sonrasnda Irakl Krtlerin kontrolndeki
blgeye ekilebiliyor, bu da Trk ordusunu PKK slerini yok etmek
am acyla dzenli ekilde Irak topraklarna girmeye zorluyordu. Ayrca
PKK, A nkaray sktrm ak amacyla Krtleri kullanan ran, Suriye
ve Yunanistan gibi komu devletlerce de destekleniyordu. 1980erde
PKK M ark sist bir rgt olduunu iddia ederken, Sovyetler Birligimn
k sonrasnda slm jargon kullanmaya balad. Sorun, ayn za
manda uluslararas boyuta tand ve yabanc sivil toplum kurulular
mcadeleyi izlemeye ve Trk Silahl Kuvvetlerini Krt halknn insan
haklarm ihll etm ekle sulamaya baladlar.
Siyasetiler mcadeleyi yumuatmaya alrlarken* ordu vc a
r sa gerilimi trmandrd. 1992de Babakan Demirel, hukumederm
genelde inkr etmeyi setii Krt gereini tandklarn aklayacak

2 0 2 yedinci bOlttm

kadar ileri gitti. Aralk 1 9 9 4 te Trkiyenin Washington bykelisi

W asbington P o s ft e k i bir bayazy yantlarken, Krtlerin Trkiyede
var olan yirmi alt ernik topluluktan sadece biri olduunu belirtti. Bun
lar aznlk deil, lkenin ortak sahipleriydi. Trkiyedeki etnik farkl
lk Birleik Devletlerdekine benzemektedir.1 Bu aklam a, Trkiyede
resm erknn bir blmnn, ar san dlamac milliyetiliini bra
karak iselletirici bir milliyetilik/vatanseverlik anlayna yneldiini
dndrtiyordu. ki hafta sonra basn, Babakan Tansu illerin Ata
trkn nl zdeyii Ne mutlu Trkm diyenenin Ne mutlu T rki
ye vatandaym diyene ekline dntrlmesini nerdiini yazyordu.
Ancak bu tr fikirlerin, asker harekta ve ekonom ik ykma;
her yl binlerce can kaybna sebep olan ve 1992 sonras artan douda
ki atmaya etkisi yoktu. yle grnyordu ki bu atm ann srme
sinden kazanl olanlar vard ve savatan kar olan bu gler at
mann bitmesini istemiyorlard. Ordu, blgede eyrek milyon asker
grevlendirdii gibi, Krt airetlerinden PKKyla mcadele iin silah
landrlan ve bylece hem para hem de i sahibi olan korucular da
harekete geirmiti. PKKnn yerel destek bulamayarak sudan km
bala dnmesi iin kyler boaltlp yklmt. Bylesi kylerden
yaklak iki milyon gmen Anadolu ehirlerine yerleti. Daha ansl
olanlar, PKK adna bir lobi oluturduklar ve onun adna ajitasyon
yaptklar Bat Avrupaya katlar.
Mart 199 3 te PKK lideri Abdullah calan tarafndan ilan edi
len tek tarafl atekes, operasyonlar younlatrarak artk isyann k
kn kazyabileceklerim dnen generaller tarafndan bir zayflk ia
reti olarak algland. Bunun zerine Kuzey Iraka O cak 1994 ve M art
1995te harekt dzenlediler ama sonuca ulaamadlar. syan, bir yan
dan her yl binlerce can almaya devam ederken, bir yandan da T rk i
yeyi Batdan soyutluyordu. lml Krt siyasetilerin siyasi partiler
kurarak, seimlere katlarak ve Mecliste dertlerini anlatarak siyasal
srecin bir paras olmalarna da izin verilmedi. Halkn Emek Partisi
(HEP) Temmuz 1993te, tpk sonraki benzerleri gibi, Anayasa M ah
kemesi tarafndan kapatld. Sonuta Mays 1 9 9 4 te HADEP (Halkn

Dem okrasi Partisi) bunun yerine geti. Bu partilere mensup milletve

killeri blc faaliyetler yaptklar gerekesiyle siyasal ozime kap
lar kapatlarak hapsedildi. 1 9 9 0 1 a r boyunca Krtlere Avrupa desteci
artarak devam ederken yarm milyon civarnda evsiz barksz kalm>
Krt de A vrupa'ya yayldr. 1 9 9 8 H aziraninda Dortmunddaki bir
Krt m itingine, bir eski Danim arka babakan, bir eski Yunan bakan
ve Yeiller Partisi katld. Sonuta, PKK asker adan yprandka dip
lom atik adan g kazand.
A nkara, 1 9 9 8 in ekim aynda Suriye hkmetini, Abdullah
calan ve P K K y Suriye'den snrd etmeye zorlad, sonunda Ocalan ubat 1 9 9 9 da Kenya N airobi de yakalad. caian yargland ve
2 9 H aziran 1 9 9 9 da idama mahkm edildi. Ceza uygulanmad, nk
Ankara kararn Avrupa nsan H aklar Mahkemesi tarafndan deer
lendirilmesini bekledi. O zam ana kadar Avrupa Birlii (AB) Krt da
vasna sahip k m t ve A nkaradan, Trkiye ABye yelik konuma
lar iin deerlendirilm eden nce idam cezasnn kaldrlmasnda,
K rtlere K rte eitim ve iletiim hakk tannmasnda srar etti. 2002
ylnda bu iki kon u koalisyon hkmetinde ayrlk yaratt ve koalisyo
nun geleceini tehd it etti.
P K K ya kar sava, T rkiyede derin devlet olarak bilinen
devlet unsurlar ile yasad unsurlar -veya mafya- arasndaki gaynresm ittifak da ortaya kard . Bu, ou zaman hasnda st kapal
olarak sz edilen bir iliki olsa da, Susurluk O lay i olarak bilinen. Ka
sm 1 9 9 6 daki bir trafik kazasyla aa kt. Temmuzda bit gazeteci,
bir rportajd a devletin bir ete olm ay brakp, hukukun srunlou
kabul etmesini istediini sylem iti. Bir Mercedes Bahkesir-fstaabul
yolunda bir kam yona arpp drt yolcusundan ld zaman, bu
gazeteci hakl k t. lenler, 1970'lerd e solcularn katledilmesi olayla
rna karm bir neo-faist m ilitan ve artk devletle alan h r sulu
olan Abdullah a tl, kz arkada, stanbul emniyet mdr yardmKBi
ve devlet gvenlii meseleleriyle uraan Htiseym Kocadad. Yarak
olarak kurtulan k, P K K ya kar koruculuk hareketinde ver alan bir
Krt airet reisi ve Tansu iller'in DYP'snn yesi ve ayn urcaad*

2 0 4 yedinci blm

Urfa milletvekili Sedat Bucakt. Devlet grevlileri, sulular ve neofaistler arasndaki gizli anlama, ordunun solu ezmek am acyla bir itti
faka giritii 1 9 7 0 lerde balamt, Bu tr bir dayanma, 1 9 8 0 darbe
sinden sonra gereksiz hale gelmiti ama sulularn hayal ihracat ve
kaaklktan elde ettikleri paralarla devlete szarak grevlileri satn al
malar zal dneminde yeniden canland. Bu ibirlii, daha sonra
PKKya ve dier devlet dmanlanna kar kullanld ve bu yzden de
iledikleri sular cezasz kald.
Olay lkede byk infial yaratt ve Trkiye siyasetinde bir di
er dnm noktas olarak grld. Ancak, yllar ierisinde olaya ok
fazla brokrat ve politikac karm olduundan, ciddi bir sonu elde
edilemedi. Bununla birlikte, kamuoyu tm aklam alara karn sregiden, devlet ile sulular arasndaki su ortaklndan artk haberdard.
Trkiyenin nnde halledilmesi gereken daha nemli sorunlar var gi
biydi ve bunlarn belki de en nemlisi AByle ilikilerdi.
T RK YE VE AET
Trkiye, Washingtonn nderlik ettii Bat dnyasna kinci Dnya
Savandan sonra katld. Truman Doktrini, Marshall Plan ve N ATO
bu ilikiyi glendirerek, Trkiyenin Bat gvenlik dzenlemelerinde
ki yerini garantiledi. Avrupa Ekonomik Topluluunun (AET) ekillen
dii 1950lerde, Ankara, Yunanistan takip edip ekonom ik sistemin
bir paras olmak amacyla AETye katlmak zere bavurdu. 1 9 6 4 teki Kbrs olaylar srasndaki Johnson mektubu sonrasnda, Trkiye
ABD balantsndan souyarak ve kendini daha fazla Avrupann bir
paras olarak grmeye balad; Avrupa, artk Trk mallar iin nem
li bir pazar ve yatrm mallar iin bir tedarik merkezine dnmt.
Yaklak olarak milyon kii veya baka bir ifadeyle Trkiye nfu
sunun yaklak yzde 5 i kadar Trk iisi Avrupaya gtke balar
daha da sklat. Ankara AETyle Ortaklk Antlamasm 19 6 3 te im
zalad. Ancak, Temmuz 1980de Trkiyeden Yunanistanla bir arada
tam yelik iin bavurmas istenildiinde, Babakan Sleyman Dem i
re! AET kart slmclar memnun etmek ve zayf aznlk hkmeti

n }j, Mnttof w

tr#

m*>2 0 5

ne desteklerini salam ak zere bavuruyu erteledi. Trkiye treni ka

rrken, Yunanistan, A E T ye ertesi yl katld. O zamandan ben, Trki
yenin A E T ye -so n ra k i adyla Avrupa Birliine- katlma abalan ba
arszlk ve hayal krklyla sonuland. Ancak 1 Ocak 1996da y
rrle giren G m rk Birlii Antlamas Trkiyenin szde piyasa
glerine cam baml halde kreselleme dnyasna giriir belirledi
G m rk birliiyle, T rkiye en iyi pazarlk ansn kaybetti, artk AB,
A nkaraya tam yelik iin mzakere takvimi vermeden nce anlar
ne srebilecekti.
T R K Y E N N SYA S H U Z U R SU Z L U U
Trkiyenin siyasi huzursuzluunun kkleri ve birok buna bah som*
nu zem em esi, 12 Eyll 1 9 8 0 darbesi sonrasnda kurulan siyasal re
jim le balantldr. Generaller, eski siyasetileri yasaklayp yeni kurum
lar oluturarak tm sistem i siyaset dnda tutmay baardlar. Eski siya
setiler Dem irel, Ecevit, Erbakan ve Trkein haklan 1987 referandu
muyla iade edilene kadar lkenin tm siyasal dokusu deitirilmiti.
M erkez sol ile m erkez sa paralanmt ve sistem d partiler, rnein
slam clar ve neo-faistler, kritik bir rol oynamaya balamt. Bu yllar
da, Trkiye, hem m erkez sol hem merkez sa tarafndan onaylanan k
reselleme dnyasnn bir paras olmutu, dolaysyla da sosyal demok
rasi sadece ismi konm u bir sosyal demokrasiydi. Sylemleri bir yana
braklacak olursa partiler arasnda ciddi bir fark kalmama; bt amk
ideolojinin lmyd. Ve bu sebeple de farkl partilerden sosyal densakratlar 1 9 9 0 lar boyunca D Y P yle ortak hkmetler kurabilmilerdi.
Turgut zal N isan 1 9 9 3 te lnce, Demirci'm cumhurbakan
olma karar, partisi iin bir felketin habercisi oldu. Tansu iller lider
liinde parti hzla geriledi, bunun sonucunda da Refah Pams 24 Ara
lk 199 5 seim lerini oylarn yzde 2 1 ,3 8 i ve 158 sandalyeyle kland .
O sralarda ille rin srf oylarn artrabilmek ii ranla savaa girmeyi bile dnd syleniyordu!
Seim lerin sonunda Doru Yolun oylar yUdc i'M iTe ve >**dalye says da 1 3 5 e drii; ANAPn d oylar vii/de

ve \iec-

2 0 6 vednc bblm

lstek sandalye says 132 oldu. Merkez sa partiler oylarn yaklak

yzde 4 0 n ve toplamda 2 6 7 sandalye kazanmlard. Belki birleebilseler istikrarl bir hkmet kurabilirlerdi ama liderler arasndaki eki
me yznden bu sz konusu deildi. Sosyal dem okratlar da oylarn
yaklak yzde 2 5 ini kazanmlard -D SP yiizde 14,64 ve C H P yzde
1 0 ,7 1 - fakat onlar da liderler aras ekime yznden birleemiyorlard. Dier partiler meclise girmek iin gereken yzde 10luk baraj ge
ememilerdi.
Bir koalisyon hkmetinin kurulmas yine zor grnyordu. s
lamclar bunu baaramad ancak iller de merkez sa kendi liderliin
de birletirmeyi denese de o da baarsz oldu. Aslnda, illern yeter
siz liderlik vasf yznden DYP de dalyor, muhalif hizip D em okra
tik Trkiye Partisini (DTP) kuruyordu. Siyasetiler kendi aralarnda
kavga ederken, basn Hakkride halkn karnlarn plklerden do
yurduunu yazmaktayd. PKKya kar sava yznden yoksulluk da
yanlmaz boyutlara ulamt.
YEN SYAS KOALSYONLAR
Sonunda, uzun sreli baarsz pazarlklar sonrasnda, M art 1 9 9 6 da
Mesut Ylmaz, ANAP ve DYPnin yer ald, Ecevitin Dem okratik Sol
Partsinin de destekledii Anayol aznlk koalisyonunu kurdu. Yeni ko
alisyonun srail tarz dnml babakanlk modeli vard; Ylmaz
1996da, iller 1997de babakan olacakt. Hemen akabinde, Erbakan,
Tansu iller yolsuzluk iddialarn aratrma tehdidiyle sktrmaya
balad. Bir erken seim uman ve kendi semenine yaranmaya alan
Erbakan, laiklere kar da kkrtc aklamalar yaparak rann slm
devrimini vd ve zor ama kanlmaz olacan iddia ettii bir devrim
sz verdi. Bir slm birlii kurmadan nce slm bir N A TO , bir slm
ortak pazar, hatta UNESCOnun da bir slm versiyonunu kurma a
rlarnda bulundu.
Anayol aznlk hkmeti herhangi bir ey gerekletirmek iin
ok istikrarsz bir yapya sahipti. 1996nn mays ay sonlarnda Anka
raya gelen bir IMF heyeti, hkmeti devasa bte a yznden her

wdu.

2VJ

an gerekleebilecek bir ekonomik kriz konusunda uyard. Bu arada

Refah Partisi M esut Ylm az hakknda gensoru nergesi verdi. Kabine
iindeki gerginlikler de devam ediyordu. Sonunda Mesut Ylmaz 6 Haziranda istifa etti. Kurulmas altm gn sren hkmet sadece doksan
gn dayanabilm iti. Buna ok az kii armt. Yine pek oklan Erbakann bir sonraki koalisyona dahil edilmesini, yoksa lkenin bir erken
seim e gitm esi gerektiini de dnyordu. evreleri de slamc bir
katlm gereini kabul etmilerdi; ancak br sonraki koalisyonun Tr
kiyeyi yeni bir seim yasasyla bir erken seime gtreceini umuyor
lard. Siyasi istikrarszlk iktisadi istikrarszla yol amt ve bunun
sona ermesi lazm d, aksi takdirde gzlemciler, yine asker mdahale ve
parlam enter demokrasi iin erken bir son tahmin ediyorlard. Anado
lu niversitesinin yapt bir aratrmaya gre, insanlar siyasetilere,
yerel yneticilere, zel sektre, niversitelere, lMFye ve medyaya g
venlerini yitiriyorlard; sadece orduya olan gven artmaktayd.
Ylm azn istifasndan gn sonra, Refah Partisi Meclisten
Tansu illerin bu kadar byk bir serveti, bu kadar ksa bir srede
nasl yaptnn aratrlm asn istedi. iller krsde ykselen koktendncilik dalgasna kar kendinin laik Trkiyenin kalesi olduunu
aklad ve slam clarla asla bir ittifaka gitmeyeceini belirtti. Ancak
E rbakanm antajna boyun edi ve kendine kar soruturmalarn
dondurulmas kaydyla bir koalisyon oluturmay kabul erci. Her s*
manki frsat E rbakan bunu kabul etti ve Erbakanm babakanln
daki R efah y ol koalisyonu 2 9 Haziran 1996da ilan edildi.
E rb a k a n n babakanl daha bandan beri laik glerden tep
ki grd. lkenin byk holding sahipleri tarafndan tekelletirilmi
olan basnn ounun saldrsna hedef oldu. Erbakan, bu ulkkfe da
ha nceden ekonom ik ilikileri gelitirme amacyla gitmi dier baba
kanlarn izinden ilerlese de, austostaki ran ve dier slm lkderie
yapt gezilerden dolay eletirildi. Generallerin arlkl olduu aylk
Miili Gvenlik Kurulu toplantlarn ve -srail'le gelien ilifkcrg&ipolitikalar kabul etmek Erbakan iin skm kavua olda. Basuv
ekimdeki Libya ziyaretinde Albay Muammer KaddaS Trkfftnil*

2 0 8

ypdnci bbllim

Krt politikasn eletirip azarlaynca, Trk basn E rbakan yerden

yere vurdu. Sinirler o kadar gerilmiti ki basn -h atta M esut Ylm az bi le- darbe duyumlarndan bahsediyordu. Ancak, Libya T rk mteah
hitleri iin nemli bir pazard ve mteahhitlerin szcs, denmeyen
alacaklara ve Erbakann gezisi sonrasnda yaanan tartm alara ra
men kuruluunun bu lkede yeni projeler istediini belirtti: Milyarlar
deerinde bir pazar kaybetmek istemiyoruz.
SREN SYAS STKRARSIZLIK VE E K O N O M Y E E T K L E R
Zaten kt durumda olan ekonomi, siyasi istikrarszlk yznden
problemler yaad. Ortada bir sermaye ka vard ve lkede zellikle
yabanc sermaye yatrm yoktu. ktisatlar, 70 milyar dolarlk Trk
sermayesinin Batfda yatrma dntrlmek zere katn hesapla
dlar; 45 milyar dolarn svirede olduu sanlmaktayd. 199 5 Eyllne kyasla 1996da ayn dnemdeki yabanc yatrm yzde 6 3 ora
nnda yani 67 milyon dolar azalmt. Merkez Bankas 1 9 9 6 da, hk
met konusundaki belirsizliin sonucunda ekonominin daha fazla ak
vereceini ngrd. 1996da cari ilem ann 199 5 teki 2 ,3 milyar
dolar seviyesinden 6-7 milyar dolara ykselecei, 1 9 9 5 te G SM H nin
yzde 6,5ini oluturan kamu sektr borlarnn da G SM H nin yz
de 9-10una ykselecei tahmin ediliyordu. Yl sonuna kadar Trk li
ras, dolar karsnda yzde 65 deer yitirmiti; bu deer 1 9 9 5 te yz
de 35ti. 1995te bir dolar 59.500 lirayken, lirann deeri giderek d
t ve bir dolarn karl 107.500 liraya ykselirken, yeni binyl ba
ndaki drt yln sonunda bir dolar 1 milyon 700 bin lira oldu.
Erbakan asker marlarla karland partisinin kongresinde
generallerle ilikilerini dzeltmeyi denedi. Mslman ve laik Trki
yeyi Batdan uzaklatrmaya altn inkr ederek, Trkiye'nin sa
dece kendi bamsz d politikasn izlediini iddia etti. H atta, slmclar laik ve slamc kart Cumhuriyetin kurucusuna kar kin besle
diklerinden, muhalefetteyken yapmad bir eyi yaparak Antkabiri
ziyaret etti. Basn, hkmetin, Islmclarn yabanc ve Trk kltr
ne ters bulduklarndan aykr baktklar baleye ve operaya ayrlan de-

ordu, garttft; y

209

nein yzde 129 artrldn belirtti. Erbakann eitli lkelere yapt

yurtd gezileri, zellikle de ran gezisi, Washington rahatsz etmi
ti, Erbakan A BD nin gnln almak istiyordu. Sonuta, Aralk
1996da devlet bakann Washingtona, dostumuz Amerika'ya kendi
mizi daha iyi anlatabilmek amacyla' gnderdi; Fehira Adaksn nem
li konular tartm as, ibirliini artrmas ve Amerikan politika belir
leyicilerinin kukularn gidermesi bekleniyordu.
E rbakann laikleri ve ABDyi memnun etme abalan; partinin
artk lml olan ynetimi ile seimleri kazanmak iin dayana olan
militan destekileri arasndaki geni uurum nedeniyle, her ki cephe
de de baarsz kalmaya mahkmdu. Liderlik kadrolar Anadolu bur
juvazisinin -A nadolu kaplanlarnn- 1980lerden beri elde ettii ka
zanlar sayesinde lml ve merkezci oluyordu; kaplanlar kreselle
menin faydalarndan yararlanmak istiyordu ve bu ise yalnzca partile
ri iktidardaysa mmknd, te yandan, partinin alt kadrolar bu yl
lar sresince yalnzca ekonomik zarara uram ve isteklerinde radikal
kalmt. Erbakan radikalizme sahte bir ballk gstermeye devam
ederken, slm ortak pazar ve NATOdan ve G-7 olarak bilinen Bat
l zengin devletlerin dnda onlarn etkisini azaltmak amacyla kuru
lacak bir slm G -8 den bahsetmekten memnunluk duyuyordu.
1 9 9 7 u batn da, Ankarann Sincan ilesinin Refah Partili bele
diye bakan, Kudsn srailden kurtarlmas ars yapmak zere
bir Kuds Gecesi dzenledi. ran bykelisi arlmt, bykeli la
iklik kart beyanlarda bulunarak Trkiyede slm hukukun kurul
masn istedi. Ayn anda dinleyici grubu da sraile kar silahl mca
delede bulunan iki slm grup olan Hamas ve Hizbullah lehinde gs
teri yapmaktayd. Trkiyedeki laik gler bakente bu kadar yakn bu
miting yznden ileden ktlar ve generalle^ bir uyan olarak Sincan'a
tanklar yollad. Belediye bakan tutukland, ran bykelisi istenme
yen kii (persona non grata) ilan edildi ve Refah Partsine kar bir so
ruturma balatld. Refah Partisi, generallere slm hareken engelle
mek iin bir bahane yaratt ve onlar da bu hrsan kullanarak yumuak
veya postmodern darbe denebilecek bir eyleme gnrikr.

2 1 0 yedinci bttUim

LAKLER VE SLMCILAR
Milli Gvenlik Kurulu 28 ubat 1997 gn Erbakan bakanlnda
topland. Siyasi slmn Krt milliyetiliinden bile daha tehlikeli ol
duu ilan edildi ve Erbakan yirmi maddelik bir nlem plann kabul et
mek zorunda kald. Program, siyasal slm'n etkisini, destekilerini
devlet mekanizmasndan uzaklatrmak ve generallerin 12 Eyll 1980
darbesi sonrasnda sol ideolojilerin yaylmasnn nne geebilmek
iin yaygnlamasna onay verdikleri imam-hatip okullarn engelle
mek amacyla tasarlanmt. Austosta zorunlu temel laik eitimi be
yldan sekiz yla karan bir yasa kabul edildi. Bu yasann amac siya
sal slmn Trk alr ve alt-orta snf genleri zerindeki etkisini azalt
makt. Bu nlem, tm Trkiyede gsterilere sebep oldu, nk halkn
belli kesiminin, ocuklarnn kendi ynlendirmeleri dorultusunda ei
tim grmesini engelliyordu.
Babakan Erbakanm konumu savunulamaz hale geldi ve 18
Haziran 1997'de istifa etti. Umud, Cumhurbakan DemirePin Tan
su iller'i babakan atamas ve Refahyol hkmetinin devam etmesiy
di. Fakat, Demire! grevi iller yerine Mesut Ylm aza verdi ve Refah
Partisi hakknda soruturma ald. slmclar partilerinin kapatlaca
n anladlar ve bylece 1997nin aralk aynda, Recai Kutan liderli
inde Fazilet Partisi (FP) adnda yeni bir parti kurdular; ocak aynda
Anayasa Mahkemesi Refah Partisini kapatarak, mallarna el koydu ve
Erbakan ile partinin nde gelen yneticilerine beer yllk siyaset yasa
getirdi. Her slamc parti kapatldnda, halefi daha lml ve daha
az slamc olduunu iddia ediyordu. Nitekim 1998 M aysna gelindi
inde Kutan, Erbakann sert slamcln terk etmi ve artk NAT O dan kmaktan, slm bankacl yerletirmekten bahsetmez ol
mutu. Islmclarn da orta yolcu politika hayatna katlmaya hevesli
olduklarnn bir gsterisi olarak, Atatrke sayglarn sunmak iin
Antkabire de gitti.
Tm bunlara ramen, Fazilet Partisi de Haziran 2 0 0 1 de Ana
yasa Mahkemesi tarafndan kapatld, zellikle trban tevik etme
kampanyasyla laik devlete kar kma olaynda oynad rol iin kk-

on Jy. p a'tfr v / s M f p

nc*.. 211

tendinciliin bir merkezi olarak tanmland. Temmuzda Erbakan taraf

tarlar Saadet Partisi'ni kurarken, austosta Fazilet Partisi iindeki re
formcular laik olduunu iddia ettikleri Adalet ve Kalknma Pamsini
(AKP) kurdular. A ncak, partinin lideri, stanbul eski belediye bakam,
halk arasnda din kkrtcl yapmak ve laiklik ilkesini inemek su
uyla hapse girm i olan Recep Tayyip Erdoand. Erdoan ksa sre
de en popler lider oldu ve anketler partisinin bir sonraki seimleri ka
zanacan gsterdi.
M esut Y lm azn liderlik ettii ve DSP ile DTPnin de katld
koalisyon, Kasm 1 9 9 8 'e kadar srd. Ylmaz, muhalefetin yolsuzluk
ve m afya'yla ilikilerini sorgulad bir gensoru sonrasnda istifa etti.
Koalisyon hkmeti temmuzda seimlerin 2 5 Nisan 1999da yaplma
sna karar vermiti. A ncak, yolsuzluk iddialaryla zedelenmemi ender
siyasetilerden Ecevir, 11 O cak 1 9 9 9 da bamszlarla, lkeyi seime
tama grevini stlenen kendi koalisyonunu kurmay baard. 15 ubatta PKK lideri Abdullah calann Kenyada ele geirilmesi, lkede
ki havay deitirdi ve milliyetilerin bir sonraki seimlerdeki ansm
artrd.
T rkiyede esmeye balayan milliyeti hava, Nisan 1999 seim
lerinde neden D em okratik Sol Parti ile Milliyeti Hareket Partisinin
en fazla oy aldn aklar. Sonular bir siyasal deprem olarak grl
d: DSP ve M H P kazananlar olurken ANAP, DYP ve CHP ykldlar.
Trkiye ar saa ynelmiti. Her ne kadar slmclarn oylar
1995teki yzde 19 seviyesinden yzde 15,94e dtyse de, yerel se
imlerde ok baarl olarak Trkiyenin byk ehirlerinin belediye
bakanlklarn kazandlar. Krt yanls parti HADEP ise ulusal dzey
de baarsz oldu am a Gneydou Anadoluda Diyarbakr, Bingl
Hakkri, Siirt ve rnak kentlerinin belediye bakanlklarn kazand,
Sonular, M H P nin hkmete katlmas durumunda atmann ku
tuplaacan gsteriyordu.
Ecevit kendini ateli bir milliyeti olarak yeniden yaratm ve
solculuunu bir kenara brakm, ote yandan MHP ar nliyetiini n plana karm t. Ecevic'in seim baars solun baars deddt

212 yedinci bfllim

Ecevit artk 1970lerde yapt gibi sistemi deitirmekten bahsetmi

yordu; kendini Avrupadaki solcu eilimle de zdeletirmiyordu.
Merkez sa-ANAP ve DYP- kmlerdi, nk semenler artk bu
partiler ile liderleri hakkdaki yolsuzluk iddialarndan ve bunlar ara
sndaki didimeden bkmlard; ya slmclara veya 1 9 9 9 da olduu
gibi milliyeti saa oy veriyorlard. Semenlerin iller ve Ylm aza kar
fkesi MHPnin baarsn getirmiti.
Bir sonraki koalisyon kurulduunda, bunun grnte merkez
solda yer alan DSPden, merkez sadaki ANAPtan ve ar sadaki
MHPden olumas srpriz olmad. Hkmetin temel sorunu ekono
miydi ve Ecevit, 30 Maysta Ekonomimiz ciddi bir sorunla kar kar
yadr. Siyasal istikrarszlk, dnya krizi ve 3 0 milyar dolar dzeyin
deki d bor demesi Trk ekonomisinin bir darboaza girmesine ne
den olmutur. Ekonomiyi en ksa srede canlandrmak zorundayz* di
yordu. Tehis baarl grnyordu, bu arada koalisyon stikrar ve bir
arada alma arzusu vaat ediyordu. dnyas hkmeti destekler
ken, generaller de orduyu glendirmeye yneldi. Silah sanayiine yat
rm yaplmasn istiyorlard. Bu alandaki teknolojiyi ise srailin sala
mas bekleniyordu. Gelecek on yl iinde 150 milyar dolarn zerinde
yatrmla Trkiye blgedeki en nemli asker g olacakt. Trkiyenin
AWACS uaklar ve 561 helikopteri olacak, blgedeki en byk filoyu
oluturacakt. Trkiyenin ABDdeki bykelisi Baki lkin silah atom
laryla ilgili bir soruya, Ordumuzu daha byk hareket kabiliyetine ve
acil mdahale kuvvetlerine sahip olmas iin yeniden yaplandryoruz.
Balkanlarda, Kosovada, Grcistanda i skntlarla, Kafkaslarda
krizlerle evrilmi durumdayz ve Iraktaki gelimeleri izliyoruz ceva
bn verdi. Yllarn politikacs Hsamettin Cindoruk ise bunu Trki
ye askeri cumhuriyet grntsnden kurtulamad diye tanmlyordu.
17

Austos ve 12 Kasm 1999 meydana gelen depremler, Tr

kiyenin ekonomik planlarn sekteye uratt. Devletin bu trajediye

tepkisi o kadar snk kald ki, insanlar depremlerin Trkiyenin siya
sal yaamnda bir dnm noktas olduuna inandlar. Sivil toplum fe
lkete enerjik bir biimde karlk verip, kendine yeterli ve iddial hale

onlu,

wrtflT se

k u rs *y **

gelirken, devlet zayflad. Fakat iin byle gitmeyecei anlatlyordu;

bunun zerine devlet kendini yeniden glendirdi. Ama yine de hk
metin depremin yaratt zarar karlamadaki giriimleri zayf kald.
Bu arada belki deprem diplomasisinden kaynaklanan, iki dileri ba
kan arasnda bir dostluk yaratan Trk-Yunan ilikilerindeki gelime
olumlu bir sonu dourmaktayd. Ancak iki hkmet arasndaki asl
sorunlar -E g e anlamazl ve K brs- halledilmeden kald.
partili koalisyon iyi alyormu gibi grnyordu; ancak
ortaklar Dem irele, dneminin bittii 5 Mays 2000den sonra kinci
bir dnem cumhurbakanl verecek ekilde Anayasay deitirme ko
nusunda anlaamadlar. Ancak ayn partiler Anayasa Mahkemesi Ba
kam Ahmet Necdet Sezeri Trkiyenin onuncu cumhurbakan olarak
seme konusunda ise gr birliine vard. Sezer, Krt haklar ve siya
sal slm gibi konularda fikir zgrl sunmak amacyla 1982 Ana
yasasnn deitirilmesi taraftan bir liberaldi. Serbest fikirliydi ve ou
zaman kendini seen partileri memnun etmeyen tutumlar taknd.
2001 u batn da, bu nitelikleri babakanla bir kavgaya sebep olduTbu
da Cumhuriyet tarihinin en ciddi ekonomik ve siyasal krizine yol an.
AB YEL N N A RTAN N EM
Avrupa Birliine girmek hkmetin grevi olmutu. Ekim 1999da bir
AB komisyonu, Kopenhag Kriterleri olarak bilinen ve ekonomide re
formu, insan haklar ve aznlklarn yani Krtlerin korunmasn da
ieren kriterleri yerine getirmek artyla Trkiyenin ye aday olarak
deerlendirilmesini nerdi. Ayrca koalisyon hkmeti IMF'nin yzde
25 enflasyon orann drmek ve bte an kltmek iin askeri
harcamalarda ksnt ngren ac reetesini de kabul etti. ortak,
idam cezas konusunda harekete gemek iin nce Avrupa nsan Hak
lar M ahkemesinin calan davastndak kararn beklemeyi kararla
trd. M HP lideri Baheli, partisindeki muhalefete ve caiann dam
na ynelik isteklere ramen, Ecevitin dnce biimini benimsemiti.
Ancak, 21 Ekim 'de akademisyen-gazeteci Ahmet Taner Klalfmn l
drlmesi demokratiklemeye ve Avrupayla yaknlamaya bir darbe

2 1 4 yedinci bslm

olarak dnld. Gemite buna benzer cinayetler ilenmi ve katil

leri hl yakalanamamt.
ABnin yelik iin koullarn kabul etme konusu, liderlerin feda-

karlklarna ramen koalisyonu bld. Gl bir hkmet, AB bunlar

istedii iin deil, ancak reformlar Trkiyeyi demokratik bir topluma

dntrecei, modern dnyayla ayn dzeye getirecei, toplumsal bar

salayaca gerekeleriyle reformlar uygulard. Ancak, Trkiyede by
le bir hkmet yoktu. lke, daha 1996da yelikle birlikte gelen nemli
getiriler olmadan Gmrk Birliine katlrken nemli zverilerde bulun
mutu ki, yelikte ki, o yzden bu kadar hayatiydi. Anketler; halkn yz
de 60-70inin ABye katlmaktan yana olduunu ama Avrupann Ms
lman Trkiyeye bak konusunda karamsarlk tadn gsteriyordu.
Bir Hristiyan kulb hi Mslman bir lkeyi ye olarak kabul eder
miydi? Buna askerlerin yant deiiyordu: Bir emekli general AB yelii
nin Trkiye tarihine kar olduunu, Kemalist devrimle attn syler
ken Genelkurmay Bakan Orgeneral Kvrkolu ABye katlmak bir je
opolitik ihtiyatr eklinde gr bildiriyordu. Generaller, ABnin ordu
nun Avrupada olduu gibi sivillerin denetimine girme steine karyd
lar. Babakan Ecevic bu nedenle TSADn Milli Gvenlik Kurulundaki generallerin roln ortadan kaldrmak veya azaltmak yolundaki ne
risini reddetti. Byk sermaye ABye katlmaktan yanayd. Byk serma
yenin politik lobisi olan TSAD da Trkiyenin kresel pazarda reka
bet edebilecek firmalara ihtiyac olduu inancndan yola karak banka
larn ve irketlerin birlemeleri gerektii konusunda srarcyd.
Ecevitn babakanlndaki koalisyon, hi yoktan bir frtna
patlayp Cumhuriyet tarihinin en ar ekonomik krizi ortaya kana
kadar, son be yln en uzun ve istikrarl hkmeti olarak yirmi bir ay
srmt. 19 ubat 2001de Ecevit Cumhurbakan Sezerle, Sezerin
kendini kabinedeki yolsuzluklar grmezden gelmek ve soruturmala
r engellemekle sulaynca, bir kavgaya giriti. ddiaya gre koalis
yonda yolsuzluk yaygnd ve kendisi yolsuzlua bu latrlm ayacak
olan Ecevit, kabinesinde yolsuzlua karm bakanlara gz yumuyor
du. Babakan toplantdan Bu ciddi bir krizdir diyerek fkeyle ayrl-

ordu, panter v t

'v8o y vS ,,

d. Szleri finans piyasalarnda bir hareketlenme yalatt ve koalisyo

nun dalacandan endie eden yatrmclar yznden birka dakika
iinde hisse senetleri yzde 7 deer kaybetti. Faiz oranlar neredeyse
yzde 3 .0 0 0 artt ve M erkez Bankas yatrmclar liradan kap dolar
ve euroya yatrm yaparken yaklak -dviz rezervlerinin bete biri
o la n - 5 milyar dolar kaybetti. Bu, yatrmclarn yatrmlarm alp da
ha gvenli piyasalara kam alarn salayan dzenlemelerin bir sonu
cuydu. T rkiyenin m al durumu bir sredir zayft ve Ecevitin szle
ri zaten kopacak olan frtnay tetiklemiti.
Kasm 2 0 0 0 de A nkaraya 11,4 milyar dolar vermi olan IMF
duruma yeniden mdahale etti ve Dnya Bankas bakan yardmcla
rndan Kemal Dervi, ekonomiden sorumlu bakan olarak, iktisadi ve
mal reformlar denetlemek zere Trkiyeye gnderildi. Hkmet
Trk Hava Yollar, Petrol Ofisi, PETKM , BOTA, Vakifba.nk, TEDA ve T E K E L gibi iletmelerini zelletirmeyi kabul etti. Tm bu
zelletirmelerden, eer alc bulunabilirse, 10 milyar dolar civarnda
bir gelir bekleniyordu.
Devam eden ekonom ik krizin, Ocak 2 0 0 0 de balatlan istikrar
programnn ve IM F reetesinin daha imdiden toplumun byk kesi
mi zerinde olumsuz etkileri olmutu. Genel durum bu yeni krizle da
ha da ktleti. la firmalar Trkiyeye ila ithalatn kestikleri iin
insanlar ilaszlktan lyorlard. Fabrikalar kapanp durduundan
byk isizlik vard ve kk iletmeler, sk krediler, enflasyonu d
rmek amacyla yavalayan retim ve yksek vergiler arasnda skp
kalmlard.
Baz M H P li bakanlar ekonomik reformlarn uygulanmasn en
gelleyince, ilerin yrmesi iin Dnya Bankasinn bask uygulamas ge
rekti. Durumdan endieli olan Milli Gvenlik Kurulu, ekonominin daha
da ktlemesi durumunda bir toplumsal patlama olasln deerlen
dirdi, Daha imdiden zenginlerin savurganln eletiren, Yamaclar
burada, iiler nerede? ve Patronlar burada, iiler nerede?' gibi slogan
larn duyulduu gsteriler dzenleniyordu. Ortada koalisyonun krizi
atlatamayaca ve yeni seimler iin bir geici hkmet kurulaca soy-

lentieri dolayordu. Sonuta, 16 Temmuzda Ecevit, geici teknokratlar

hkuneti sylentilerinin demokrasiye gveni zedeledii ve piyasann ko
alisyonun IMF reformlarn uygulama becerisine olan gvenini sarst
uyarsnda bulundu. Ertesi gn, Kemal Dervie ve IM F reformlarna iti
raz eden MHPli Ulatrma Bakam Enis ksz istifa etti.
Trkiyenin ekonomik sorunlar iin ksa vadeli bir zm yok
tu, insanlar protestolarna ve ac ekmeye devam ettiler. Piyasalar ye
niden dm ve Amerikan dolar 1,5 milyon lira seviyesine kmt.
Asgar cretin 100 milyon lira olduu ortamda, sendikalar drt kiilik
bir ailenin yoksulluk snrnn iileri yoksulluk iinde yaamaya zor
layarak 797 milyon liraya ktn hesapladlar. Kasm aynda Trki
yenin her yanndan iiler Ankaraya yryerek sizlik, yoksulluk,
yolsuzluk ve sava protesto ettiler. Babakanlk konutunun nnde
ocuk annesi bir kadn Alktan lyorum diyerek kendini yakt.
Kasm aynda hkmet ekonominin durumuyla ilgili bir rapor yayn
ladnda, sekiz ay iinde 14.875 iyerinin bir milyon kiiyi isiz bra
karak kapand grld. Aileler blnyordu ve su oran ykselmi
ti. Sendikalarn aratrma raporu ayrca zengin-fakir gelir dalm far
knn bydn, fakirleri ve isizleri koruyacak bir sosyal gvenlik
a olmadn da gsteriyordu.
11 Eyll 200l'de New Yorkun kiz Kuleleri ile Pentagona ya
plan saldrlar, birdenbire Bakan Bushun terre kar savanda Tr
kiyenin roln glendirdi. Trk hkmeti savaa tereddtsz katld
ve Washington tarafndan daha fazla krediyle dllendirildi. Trki
yeye iyileme programna destek olarak acilen ek bir 13 milyar dolar
verilecekti. Ankara slerini ve hava sahasn Amerikan asker aralar
na at, Ecevit Amerikann Usame bin Ladine ynelik ikna edici ka
ntlar bulmas bizi de ikna etmitir aklamasn yapt. Hkmet, zel
kuvvetlerden 90 kiilik bir birlii Afganistana gndermeyi kabul etti ve
Dileri Bakan smail Cem Bu sadece ABDnin sava deil, Trki
yenin de savadr. ... Bu slma kar bir sava deil; terrizmin dini
veya corafyas yoktur aklamasn yapt. Ecevit Dost ve mttefik l
kelerin Trkiyenin neminin farkna vararak kredi bavurulan zama

217

n geldiinde Trkiye'nin gereksinimlerini gznne alrraUnn ised.

Bu srada, koalisyon A Byi memnun etmek iin reformlara de
vam etmeye alyordu. M eclis, toplum u liberalletrmcye ynelik
amal otuz drt anayasa maddesi deiikliini ngren bir paketi ete
alyordu; ancak idam cezasnn kaldrlmas, Krtlere yayn hakkj ve
Krte eitim, generallerin lke siyasetindeki gcnn kslmas gibi
nazik konularda anlam a salanam ad. Mesut Ylmaz ve kabinedeki
liberaller bu konular desteklerken, Devlet Bahelinin banda, bulun
duu M HP ve birok general bunlara karyd. Liberaller, Trkiyenin
ABden baka alternatifi olm adn iddia ediyorlard ancak Baheli ve
ar sa, idam cezasnn kaldrlm as, Krte yayn ve eitim gibi ko
nularn Trkiyenin btnlne kar Trkiyedeki szde AB yanls
lobi ve AB grevlileri tarafndan desteklenen bir komplo olduu gerek
esiyle ABye kar kyorlard . B ahelinin Anadoludaki alt-orta s
nf oylarndan yana endiesi vard, bunlar kresellemeden zarar g
rp M H P ve slam clar gibi radikallere oy vermilerdi. Baheli sonra
ki seimde de bunlarn oylarn garantilem ek istiyordu.
Siyasal ve ekonom ik hayat, yetmi yedi yandaki Ecevit 4 Ma
ys 2002 de aniden h astalan arak hastaneye kaldrlnca, olumsuz ekil
de etkilendi. Ecevitin hastal, grevden ayrlp ayrlmayaca, yerine
kimin geeceiyle ilgili speklasyonlar bir kriz yaratn ve piyasalar bu
na byk bir dle karlk verdi. Ecevir 17 M aysta yeniden hasta
neye kaldrld am a istifasnn koalisyonun dalmasna, erken seim
lerle tam lke ekonom iye ve A B ye girmeye odaklanmken bir siyas
krize sebep olaca endiesiyle istifa etmedi. Koalisyon fel olmutu.
parti de erken seim durumunda yzde 10 barajn aamayacakla
rn ve parlam ento d kalacaklarn biliyordu. Kamuoyu aratrmala
r, stanbulun eski slam c belediye bakan Recep Tayvp Erdoan'n
liderliinde yeni kurulmu olan Adalet ve Kalknma Parnsinin (AKPl
erken seim lerde favori olduunu gsteriyordu. Bu dnemdeki tek
parlak olay, haziran aynda T rk M illi Futbol Takm nn Diinya Kupasnda yar finale kadar km as ve kupay kazanacak olan BreL
yaya yenilerek nc olm asyd.

2 l 8 yedinci bolum

7Temmuzda Devlet Baheli'nn 3 Kasmda bir erken seim ya

plmasn istemesi krizi tetikledi. Ertesi gn Devlet Bakan Hsamettin
zkan ve yine DSPden bakan daha istifa ettiler. Baka bakanlarn
ve milletvekillerinin istifalar, Ecevit eer koalisyon M ecliste ounlu
a sahip olmazsa istifa edeceini aklayana kadar, devam etti. Di
leri Bakan smail Cem de kabineden istifa edince, smail Cem, Kemal
Dervi ve Hsamettin zkann liderlik yapaca ve lkeyi merkez sa
partilerin (ANAP ve DYP) desteiyle ynetecek yeni bir siyasi parti ku
rulaca sylentileri ortaya kt. Yeni parti an milliyetileri saf d
brakarak AByi 12 Aralk 2002 Kopenhag zirvesi ncesinde tatmin
edecek reformlar gerekletirecekti. Ancak, 16 Austosta Ecevit, isti
fa etmeyerek lkeyi bir erken seime tamay kabul etti. DSP muhalif
leri iktidar ele geirerek AB ve IMF yanls bir koalisyon oluturma
manevralarnda baarsz oldular. stifa ederek gemilerini de yakm
lard ve seimlerde mcadele edecek yeni bir parti kurmaktan baka
seenekleri yoktu.
Eski dileri bakan smail Cemin lideri olduu Yeni Trkiye
Partisi (YTP) 22 Temmuzda kuruldu. Ancak, lnn en nemli ismi
olan Kemal Dervi kendini partiye adamaktan vazgeince, yeni parti
yi gsz ve renksiz brakn. Dervi, austosta istifa edip, merkez sa
dan da unsurlarla solda bir birlik gerekletirmeyi denedikten sonra,
CHPye katld. Gelecek seimlerde tek bana iktidara gelebilecek,
1990lar boyunca Trkiyeyi rahatsz etmi politik ve ekonomik kriz
leri bitirecek politikalar uygulamaya muktedir bir hkmet karta
cak, ada sosyal demokrasi adn verdii bir hareket yaratmak is
tiyordu. Dervi, byle bir hareketi oluturmay baaram aynca
YTPnin de Trkiyedeki tm partiler gibi baarsz olacan grd.
Dolaysyla da baar ans olan tek merkez sol partiye, CH Pye katl
d. Anketler, Deniz Baykal ynetimindeki Cumhuriyet Halk Partisinn yzde 6 ve AKPnin ise yzde 20 civarnda oy alacan ngr
yorlard. Baykal 1999 seimlerinde Parlamentoya girmeyi baaram a
mt ve 2002de de bunu yapabilecei kukuluydu. Ancak, Dervi
CHPye katldktan sonra kurulu dzenin medyas Dervii ve CHP'yi

V'j,

p i r it i * v t

'vt&i

j - s t '

**9

olabilecek en fazla ekilde desteklemeye balad ve partinin muhtemel

oy oran Kemal Dervi fak t r sayesinde yzde 6 ,9 dan yzde 14, Ve
kt. te yandan, A K Pnin oy oran da yzde 2 5 e ykselmiti, Bu
gerekle karlanca, 18 EylPde, i dnyas adna konuan TSAD
Bakan Tuncay zilhan, zellikle de Kemal Dervi ekonominin ba
nda olursa, bir C H P-A K P koalisyonunu tercih ettiini belirtti. Bu,
burjuvazinin umuduydu: 3 Kasm seimleri iki partili bir koalisyon
oluturacak ve bylece C H P de AKPli ortaklarnn arc, slitn ci
eilimlerini kontrol edebilecekti.
3 K asn id ak i seim sonular byk bir srpriz yaram, nk
AKP seimlerden yzde 3 4 oy ve hkmet kurmaya yeten saynn ze
rinde, 3 6 3 sandalyeyle km t. Cumhuriyet Halk Partisi oylarn yz
de 19unu alarak 1 8 0 sandalye kazanm t ve tek muhalefet partisiydi.
Dier partilerin tm yzde 10 barajnn altnda kalmlard ve dola
ysyla da Mecliste temsil edilm iyorlard. Semenler, sanki eski partJ li
derleri Blent Ecevit, Devlet Baheli, Necm ettin Erbakan, Mesut Yl
maz ve Tansu illeri bir kenara atm gibiydi. adam Cem Uzan'n
yeni kurduu G en Parti bile oylarn sadece yzde 7 ,2 sin almt.
Uzann kampanyas profesyonel d an m an lara dzenlenmi^ miting
lerinde halka bedava konserler verilmi, yiyecek datlm, Uzann
sahip olduu medya kurulularnda ok propagandas yaplmt.
AKPnin ve lideri R ecep Tayyip Erdoann baarsnn ardnda
ne yatyordu? Eer seim sonularna bakacak olunursa, semenler ye
ni bir lider istiyorlard am a yeni bir parti istemiyorlard; dolaysyla
Erdoan bu vasfa uyuyordu. Rakiplerinin ounun aksine sistemin
iinden gelmeyen yeni rr bir liderdi, stanbulun kabadaylaryla unlu
bir semti olan K asm paadan, mtevaz bir gemiten geliyordu, a
da bir eitime sahip deildi, bildii bir yabanc dil yoktu. Ancak, ken
dim stanbul belediye bakan olarak ve ilerin yaplmasn saijvan
bir siyaseti kimliiyle kantlam t -v e bu arada dolar milyoneri oldu
u syleniyordu. Partinin sembolyd ama tek lideri deildi, kurulu
dzen tarafndan bask ve soruturm alara uruyordu.
AKPnin kkleri siyasal slm'da da olsa, liderlerinin ou iner-

2 2 0 yedinci bolm

keze kaym ve partilerinin, tpk Avrupadaki H ristiyan d em okratlar

gibi Mslman demokrat olduunu ve laik dem okratik olduunu be
lirtmilerdi. Kamuoyu aratrmalar, partinin desteinin yzde 51 kr
sal, yzde 49 kentsel ve destekilerinin genelde erkekler olduunu gs
teriyordu. Ev kadnlar (yzde 17) AKPye oy verirken kentli alan
kadnlar AKPye uzak duruyorlard. AKP, ksa sre nce kurulan S a
adet Partisinin aksine nceki slamc partilerin bir devam deildi.
Semenler, Trk siyasal slmnn en nemli lideri N ecm ettin Erbakan
FPyi desteklemek iin ok urasa da, bu partiye sadece yzde 2 ,5 oy
vererek partiyi dladlar ve bamsz aday olan E rbakan da M eclise
giremedi. AKP Anadoluda ortaya kan m uhalif eliti temsil ediyordu
ve sonunda iktidara gelmiti. Bu yzden stanbulda yaym lanan S a
b ah gazetesi, seim sonularn Anadolu ihtilli balyla duyurdu.
Parti hl slmclarn desteine dayanyordu, ancak sadece
yzde 2 2 lik bir aznlk eriat isterken bunlarn yzde 4 3 eriata kar
yd. Genelde eriat korkusu toplumun yzde l ine dmt. AKP
oylarnn yzde 2 7 sini FPnin tabanndan, yzde 2 2 sini de dier par
tilerden ald. Partinin geni bir taban vard ve onu siyasal slm n
partisi olarak tanmlamak da, tepki oylar aldn sylem ek de yan
lt. Sregiden ekonomik krizden, devasa isizlik oranlarndan, ykse
len fiyatlardan endieli semenler, gvenlerini stanbulu dzgn idare
edebilmi bir lidere emanet etmilerdi, imdi de Trkiye apnda da ya
pabileceini dnyorlard.
Recep Tayyip Erdoan hapis cezas nedeniyle milletvekili o la
madndan Abdullah Gl 16 Kasm 2 0 0 2 de babakan olarak atand.
Gl, Anayasa deitirilip Erdoan yerini alana kadar em aneti baba
kan olarak grld.
Abdullah Gl 1950de Kayseride domutu. stanbul niversitesinden bir iktisat doktoras vard ve ngilterede okum utu. ktisat
dersleri vermi ve 1991 de Refah Partisiyle siyasete girmeden nce Su
udi Arabistanda slm Kalknma Bankasnda alm t. 2 0 0 1 Austosunda AKPnin kurucu yelerinden biri olmutu. Belki de karizmatik Erdoandan daha fazla deneyimli bir kiiydi.

2Zt

v- o vv> ; *

Gl h km eti, K b rsn
birlemesi am al G enel Sekreter
Kofi Annann adyla a n lan B ir

K9oK
rom*

*i
1

lemi M illetler P lan ; b ak a bir

tarih verilm eden

n ce

A ralk

2 0 0 4 te A n k arann insan h ak
lar karnesinin gzden g eirile
cei AB yelik so ru n u ; I M F yle
mzakereler ve T rk iy e nin de
vasa borcu; yurtiind e ek o n o m i
nin sorunlar ve bu na bal isiz
lik ve yoksu llu k; insan h ak lar
ve ikence; t rb an kon usu ve ge
nerallerin uyars; Irak ile A B D
arasnda

R ecep T ayyip Erdoann y t o e i jj, partisi AK^nm

y zd e j 4 gibi bir o y oranyla seimi
ye n i v e faikl grnm e sahip bir tideft* ;
kimi zam an rejimin klasik sylentinin dna da
k sa, yin e de sistem in iinde* kalan b*/ sfyasai
kuruluun b aars olarak deerlendirildi. Zamanla
Trkiye nin siy a sa l yaam nda abd m n dmda

(ABDnin youn b ask sy la T r

bir slup gelitiren Erdoan, bu yaroyU d e f t ik

A m e rik a n

o la s

"

sa v a

kiye

b ir

x tW n

tepkilere de m an? k a t t.

b irlik le rin e

Iraka gei hak k ta n m t) gibi b iro k g irift sorunla kar karyayd.

Bu muazzam so ru n lar halledilm eyi bekliyorlard . Hkm et ihtiyad
balad. M ec lisi ve k ab in ey i k o n tro l etseler de devleti, yani orduyu ve
brokrasinin tm n , k o n tro l etm ed iklerini biliyorlard.
Bu iki partili M e c lis oluum unun 1 9 5 0 lerdekine benzer bir si
yasal durum y aratm as da m m knd. Bu ise Dem okrat P artinin
Mecliste ezici b ir o u nlu a sah ip olm as yznden her istediini ya
pabileceini iddia ettii bir ou nlu ku d em okrasi ortam nn olumasyd. Bu, D em ok rat P a rtiyi d em okrasi d davranlara yneltmi ve
Mays 1 9 6 0 darbesin i hazrlam t. A n cak , A K P gem iten ders alm
a benziyor, bu yzden m u h alefete ve halkn ounluunu oluturan
laik kesime kar soru m lu lu k iinde davranm as gerekir. Ayrca se*
inenlerin yzde 4 5 i, yzde 1 0 luk seim b araj nedeniyle temsil bile
edilemediinden h km etin m eruiyetini zayflatm aktadr.
Babakan G l durum un farknd a grnyordu. Basma ilk ak
lamasnda Gizli bir gndem im iz yok. effatl ve sorumluluu garan

2 2 2 yedinci btMnv

tilemek iin uraacam. ... Hibir srpriz yapmayacaz. ... Sekinci

deiliz. Halk ocuklaryz, halkn orta ve fakir kesimlerinden geliyo
ruz. nceliimiz bu kesimlere biraz rahatlama salamak. ok ala
caz. ncelikle Devlet Gvenlik Mahkemeleriyle ve gzalt sresiyle
ilgileneceiz diye konutu.
Ancak Abdullah Gl, Erdoann Meclise seilmesi, babakan
ve parti lideri olabilmesi iin Anayasa deiiklii yaplmasna kadar
bekleyen emaneti babakan olarak grld. Dnya, Erdoana sanki
e yneticiymi gibi davranyordu. Erdoan, dnyada eitli yerlere ger
ek lider gibi grld ziyaretler yapt, aklamalarda bulundu. Ati
nay, Kopenhag, New Yorku, \Vashington, Moskovay ve Davosu
ziyaret etti; tm bu yerlerde protokolle, krmz halyla karland. Ana
yasa deiiklii Ocak 2003te kabul edildi ve Erdoan 9 Martta Siirt
ara seimiyle parlamentoya girdi. Abdullah Gl 11 Mart'ta istifa etti ve
Cumhurbakan Sezer Erdoan yeni babakan olarak atad.
Bu arada, 1 Martta Trkiyenin kurulu dzeni, Meclis Irak sa
vanda kuzeyden bir cephe amak amacyla Anadoluda 62.000 Ame
rikan askerinin konulanmasna ynelik hkmet nerisini reddedin
ce, hkmette bir sarsnt yaand. Muhalefetle ortaklk ierisinde yiiz
kadar iktidar partisi milletvekili tezkereye ret oyu verdi. Bu oy byk
bir srprizdi, nk bir ay kadar nce, 6 ubatta Meclis ABD gle
rine Trkiyedeki slerini modernize etme ve Kuzey Iraka ar malze
me tama izni vermiti. Neredeyse herkes -medya, byk i evreleri,
generaller, siyasetiler- Trkiyenin ABD nderliindeki koalisyonun
aktif bir yesi olacan dnyordu. dller olduka dikkate de
erdi: kriz iindeki ekonomiyi ayaa kaldrmak iin Amerikan mal
yardm, dk faizli, uzun vadeli krediler; sava sonras Irakm ina
sndan alnacak iler ve sava sonras Irakta sz sahibi olmak gibi.
Hkmetin yenilgisi iktidar partisinin derinden blnm olduunu
gsterdi. Semenler, AKPyi seerek, eski siyasal kurumlarn ounu
bir kenara itmi ve Anadolunun barndan bir yeni liderler nesline yol
amlard. nceki parti ynetimlerinin aksine, AKP liderinin dediini
yapan, skca kontrol edilen ve sekinlerce ynlendirilen bir parti de

A
i

rd j. p w > y

r ^

rv.A:

223

ildi. Kamuoyunun fikrine duyarlyd ve sava kart gsterilerin ret

oyunda nemli bir rol olmutu. Baz Trklerin belirttii gibi, bunun
sonucunda demokrasi kavram deimiti.
ABD LE LKLER VE AB
Washington ile ilikileri dzeltmeye dnk giriimlerinde Trkiye pek
baarl olamad. Meclis Trk hava sahasn ABDye amak konusun
da anlat ve Trk askerinin Iraka gnderilmesinde ise tartmalar ya
and. Ancak halk arasnda Amerikan askerlerinin Irak a kar sava
nda Trkiyenin s olarak kullanlmasna izin verilmedii iin Bush
hkmetindeki ahinlerin Trkiyeyi cezalandrmak istedii ynnde
bir phe hkimdi. Ayrca bu gvensizlie dair daha derin bir akla
ma da mevcuttu. Souk Savan ardndan iki lkenin karlar dei
miti. Ankara, ABDnn Kuzey Irakta Krtlerin zerkliine verdii
destek konusunda endieliydi, nk byle bir durumun Trkiye'deki
Krtler arasnda ayrlk eilimleri besleyeceini dnyordu. 4
Temmuz 2 0 0 3 te yaanan Sleymaniye olay da Trkiyenin korkula
rn doruluyordu. Kuzey Iraktaki Amerikan kuvvetleri Trk ze!
kuvvetlerinden 1 1 kiiyi, balarna uval geirerek ve kk drerek
tutuklad. Ankara Washingtona nota verdi ve Trk subaylar serbest
brakld. Fakat Trk-Amerikan ilikileri zarar grmt ve Pentagon
yanls generallerin dahi Amerikan kibiri olarak tanmladklar bu
durum karsnda Amerikayla ilikiler soudu.
Sleymaniye olaynn ncesinde bile hkmet ABye giri mza
kerelerine Trkiyeyi hazrlamak konusunda ordunun desteini kazan
mt. 30 Maysta Babakan Erdoan, hkmetinin AB yolundaki ka
rarlln vurgulad, ve halkmza ve lkemize borcumuzdur," dedi.
Dnemin Genelkurmay kinci Bakan Yaar Bykamt, ordunun AB
iin desteini tekrar teyit etti ve bu Atatrk'n yoluydu ve biz de
ABye kar olamayz, dedi. ki gn ncesinde Milli Gvenlik Konse
yi insan haklarn ihlal eden yasalar deitirmek ve Krtenin zel ka
nal yaynlarnda kullanlmasna izin vermek konusunda anlam ve
ABnin baz taleplerini karlamt. Ticaret, sanayi ve iadamlar or-

224) yedinci bolm

grleri hkmete destek olmak iin basnda tam sayfa ilanlar vererek
6. uyum paketini ve Trkiyenin AB yelii iin atlacak tm admla*
r destekliyoruz, dediler. Temmuz aynn balarnda Dileri Bakan
Londra'daki Royal nstitute of International Affairse hitaben Trki
yenin AB tarafndan belirlenen Kopenhag kriterlerini karlamak iin
kararl ve devaml bir reform program uygulayacan beyan etti. Da
ha sonra yine Temmuz aynda Turkish-US Relationship: Prospects
and Perils balkl bir konumayla muhafazakar dnce kuruluu
[think-tankj Washington nstitute of Near East Policyye hitap etti.
Partisinin ynetimi altnda eski elitlerin artk iktidarda olmadn ve
Trkiyenin dnda bulunanlarn yeni bir lkeyle kar karya oldu
unu belirtti. Reformlar siyasal manzaray deitiriyor ve daha de
mokratik bir hale getiriyordu. ABye katlmak hkmetin gndeminin
en st srasndayd ve ABnin dier itirazlarn karlamak zere yedin
ci reform paketinde MGK reforma tabi tutulacakt. Trk-Amerikan
ilikileri konusunda ise aba gstereceklerdi, nk her iki lke de
mokrasi, zgrlk ve piyasa ekonomisi gibi ortak deerler zerine ku
rulmutu. Aslnda Trkiyenin ABD ve AB ile ilikileri birbirini ta
mamlar nitelikteydi.
Meclis, 7. reform paketini muhalefet ve TSAD'n desteiyle
31 Temmuzda geirdi. MGKnn yaps deitirilmiti. Genel Sekreter
baz glerini kaybetmiti ve Babakan tarafndan atanacak, atamas
da Cumhurbakan tarafndan onaylanacakt. Konsey her ay yerine iki
ayda bir toplanacakt ve sadece tavsiye niteliinde kararlar kartabi
lecekti. Askeri harcamalar sivil teftie ak olacakt. AB paketin ge
mesinden memnun oldu, ancak dier reformlar konusunda olduu gi
bi Trkiyenin katlmyla ilgili karar vermeden nce yasalarn nasl
uygulandn grmek istedi. Kuvvetli ordu krumunun etkisi bu re
formlarla azaltabilmi miydi? ounlukla bu reformlarn etkili oldu
u konusunda bir gr birlii olsa da, bazlar ordunun hl istihba
rat etkinliklerinin ve dolaysyla devlet iinde bir devlet olan, siyasi
otoritenin kontrolnn dnda ve hibir st otoriteye kar sorumlu
olmayan derin devletin kontroln elinde tuttuuna iaret ediyor-

otdu. CrS't'*' jp

:*&j jrf.*-. 5

du. Babakan Erdoan'a ordunun rolyle ilgili bir soruya, olduka

mulak bir ekilde kat zerinde N A TO ve AB standartlaryla bir t.r*
olmad eklinde cevap verdi.
Washington ile ilikilerdeki gerginlik devam etti ve 7 Kasm'da
Irak ynetimi Trk askerlerinin topraklarna girmesini reddedncc Anka
ra Iraka asker gnderme kararn rafa kaldrd. Karara kuzeydeki Krtler ve gneydeki iiler kar kmt. Snni geni olarak bilinen blge
de bile, Fellucenin valisi Trk askerlerinin igalci olarak grleceim
aklad. Bu koullar altnda Washington> Krt mttefiklerine daha faz
la gvenmeyi tercih ederek A nkarann kararn memnuniyetle karlad.
15

Kasmda stanbulda gerekletirilen ve iki sinagogu, ngil

tere konsolosluunu ve bir ngiliz bankasn hedef alan intihar eylem

leri Trkiye'yi terrizme kar bir cephe olarak Avrupaya daha fazla
yaknlatrd. ngilterenin Dileri Bakan Ja ck Straw ve dnemin Al
man anslyesi Gerhard Schrder, T rklen n saldrlar Trkiyenin 11
EylP olarak tanm lamasyla T rkiyeyi hzla A Byle btnletirmek
ten sz etmeye baladlar. A nkara, AB ile giri mzakerelerinin amak
ve Avrupa ve Ortadou arasnda bir kpr olm ak konusunda daha da
istekliydi; ki bu rol Souk Savan balangcndan bu yana Avrupann
ve zellikle de ngilterenin T rkiyenin oynamasn istedii bir rold.
Bu yzden Suriye Devlet Bakan Bear Esadn Trkiye'ye res
mi ziyarette bulunmas siyasi adan nemliydi. 6 Ocak 2 0 0 4 te Turkiyeye gelmeden nce Esad T rk gazetecilere gemiteki sorunlar ge
ride brakmak istedii konusunda gvence verdi (Hatayn 1939'da
Trkiyeye katlmasn kastediyordu) ve Trkiye-Suriye snrm bir
kardelik snr olarak tanm lad. T rkiyenin AB'ye yeliinin Suri
yeye de faydal olacan, Suriyeyi A B nin snrna getireceini syle
di. Dahas, ne Trkiye ne de Suriye Irak blnmesini ve bir Kurt dev
letinin kurulmasn istiyordu.
Yl boyunca AB ile mzakerelere ynelik kampanya ivme ka
zanmaya devam etti. Generaller K brs yeniden birletirmeye donuk
Annan plan erevesinde alm ay kabul ettiler ve Erdoan da plumn
tm koullarn 30 O c a k ta kabul etti. Kbrs'n 1 M ays'u A Bc ka

226 yed-vi bolm

tlabilmesini salamak iin Kofi Annana adann her iki tarafnda refe
randum yaplmas iin tam yetki verildi.
Ocak aynn sonunda Erdoann ABD ziyareti Trk-Amerikan
ilikilerindeki baz atlaklarn zerini rtt. Dileri Bakan TrkAmerikan ilikisinin artk sadece stratejik olmadn, insan haklar ve
demokratiklemeye dayandn belirtti. Trkiyede bu durum, A nka
rann blgede lml bir slm lkesi roln oynayarak demokratik
Byk Ortadou Projesi iin bir model olup olmayaca sorusunu
gndeme getirdi. Birok kii bu roln, slm dnyasnda Amerikan he
gemonyasn tesis etmek iin Ankaraya verdii bir grev olduunu d
nyordu. Fakat generaller ve entelekteller Trkiye in lml s
lm fikrini reddetti. lke ayn anda hem slmi hem de laik olamazd.Erdoan da ayn fikirdeydi ve Trkiyenin laik ve sosyal bir devlet
olduunu, laik bir devlet iinde de slmi bir devlet olamayacan be
lirtti. Bakan Bushun Byk Ortadou Projesi ve Trkiyenin bu
projedeki rol tartlmaya devam etti.
28 Mart 2004 yerel seimleri iktidar partisinin konumunu g
lendirirken muhalefetin konumunu zayflatt. AKPnin oy oranlan
yaklak rakamlarla yzde 34ten yzde 4 3 e ykselirken, CH Pnin oy
lar yzde 19dan yzde 15e geriledi. Hatta seimin ncesinde, med
ya muhalefetsiz bir iktidar sorununu tartyordu. Sorun seimden
sonra daha ciddi bir hal ald. Fakat aratrmaclar Trkiyeyi gerekte
kimin ynettiine, seimlerin iktidar kazanan partiye verip vermedii
ne veya hkmetin devleti gerekten kontrol edip etmediine dair
nemli sorular sordu. Babakanlnn ilk dnemlerinde Erdoann
partisinin iktidar olduunu ama muktedir olamadn sylemesinden
bu sorular her zaman anlad belli oluyordu. Adalet ve Kalknma
Partisi devletin kontroln kazanmaya alyordu ve yava yava bu
nu baarabilecek gibi grnyordu.
KIBRIS HEP GNDEMDE
24 Nisanda Kbrstaki referandumlarda Trk toplumu adann birle
mesine yzde 65lik bir oranla evet derken, Rumlar yzde 7 6 lk bir

ordu, M ' r ; * '

**

s*, 22J

oranla birlemeyi red detti. B u d u ru m A B k arsn d a A n k ara'n n elim

glendirdi, fakat h k m et A B k rite rle rin i k a rlay ab ilm ek iin v id a
l a r geirmeye devam e tti. 2 6 E y l lde M e c lis ceza y a n s n d a A B a n

dartlarna ulam ak iin k ap sam l refo rm la r ta m a m la d . Yasann vak.

lak 350 maddesi d eitirilerek son d n em lerin en rad ikal va.sa d e r i
iklii yapld. Yeni y asad a ik ence ve n am u s cin ay etlerin e kar a p r
cezalar, yolsuzlua k ar d ah a sert y a p trm la r ve ifad e zgrl azc
rinde daha az k stlam a bu lu n u y ord u . Z in a y yasad saym ava y n e
lik yasa zerindeki ta rtm a A vru pad a T rk iy e n in laikliim k o ru m a
ya dair kararll k on u su n d a p he u y an d rd . Y aygn bir destee ra
men ABnin itirazlarn g id erm ek iin y asad an vazgeildi. Ekim avnda
AB Komisyonu T rk iy e nin siy asal k riterleri yerine getirerek yelik
nndeki ilk grup engeli baary la at n ifad e etti ve katlm m za
kerelerinin balam asn n erd i. N ih a y et 1 7 A ra h k ta A B T rk iy enin
yeliini koullu o la ra k kabu l etti ve k atlm m zak erelerin in al t a
rihi olarak Ekim 2 0 0 5 i belirled i.

Liberal basn grmelerin yeni bir Avrupa ve yeni bir Trkiye

yaratacak uzun bir yolculuun balangc olarak grd. Ama ayn za
manda, baz Avrupa lkelerinin srekli olarak Trkiyenin karlamas
m istedikleri talepler ortaya atarak Trkiye'nin yolunu tkamalar nede
niyle milliyeti bir tepki de ortaya kt. Bu nedenle muhalefet parrsleru
zellikle de CHP sosyal dem okrat kimliini korumak yerme nHivet
ve muhafazakar bir kimlie brnyordu. AKP de partinin barts
n niversiteler gibi kamusal alanlarda serbest brakma ve Imam-Hanp
liselerinden mezun olanlar iin daha fazla i olana yaratma konuiannda hayal krklna urayan radikal slamc kanadn yabacilattran
kendi politikalarndan etkilendi. Dier yandan, Trkiye'deki laik
ler Erdoann parti yandalarn brokrasi kademelerine doldurup dev
lette kadrolamaya giderek, toplumu slmlatrmaya donuk g/i bir
gndemi olduundan korkuyorlard. Erdoann Aralk 200> re .lki>i
satlarna ksmi bir yasak getirmesi de bu korkuy u pekitirdi.
Sezerin dnemi 2 0 0 7 de bittiinde, mevcut mtxl>n Erdugau *
yeni Cumhurbakan olarak seeceine ilikin tartmalar Utk jucn

2 2 8 yedinci bolm

harekete geirdi. k yolu olarak da AKP'yi byle bir ounluktan

yoksun brakacak bir erken seim yapmakt. Erdoan ise erken seim
dncesini deerlendirmeyi reddetti. Vatan gazetesi tarafndan yap
lan bir ankette (17 Ocak 2006) AKPnin % 2 9 .9 luk bir oy oranna
ulaaca saptand; bu oran da Cumhurbakann semek iin yeter
sizdi. CHPnin % 14, DYPnin % 13 ve M H Pnin % 11,5lik bir oy
oran yakalayaca tahmin ediliyordu. Haziran aynda Blent Ecevitin
ei Rahan Ecevit, iktidar partisine kar sa ile solu birletirerek bir
koalisyon oluturmay amalayan bir kampanya balatt. Bu kam pan
ya prensipte ho karlansa da, hibir parti lideri katlmay kabul et
medi ve kk havuzda byk balk olarak kalmay tercih etti.
Bugn, Cumhurbakanl seimi yaklatka, siyasal yaam ku
tuplam ve gergin bir hal almaktadr. Erdoan partisinin gerilimi d
recek bir aday gstereceini aklad ama imdiye kadar byle bir taahtte bulunmadt. Ayn zamanda hkmetinin reform programnda
bir geveme olmadn syledi, ancak partisi, san srekli olarak ya
zarlarn grlerini zgrce sylemelerini taciz yoluyla engellemek iin
kulland 301. maddeyi deitirmeyi baaramad.
Austos 2006da gerekletirilen bir kamuoyu aratrmas yeni
bir mecliste en az drt partinin yer alacan ve hibir partinin bir ko
alisyondan kanmak iin gerekli olacak % 4 0 lk orana ulaamayaca
m gsterdi. AKPnin % 30 civarnda oy toplayaca ve bunun da
AKPyi, DYP gibi bir sac partiyle koalisyon kurmaya zorlayaca
tahmin ediliyor. Ancak Erdoan Cumhurbakan seilirse AKPde, da
ha nce Turgut zaln Cumhurbakanlna ykseldii dnemde
ANAPta, Sleyman Demirel Cumhurbakan olduunda ise D Y P de
grlen trden bir gerileme yaanaca dnlyor. Bununla birlikte,
Yaar Bykant'n Genelkurmay Bakan seilmesi de sivil-asker ili
kileri asndan iyiye iaret deil. Bykant eitli meselelerde daha
sert bir tutum benimseyen bir ahin olararak tannyor; ayn zamanda
kat bir laik ve zellikle kktendinci tehdidin bu kadar byk olduu
bir dnemde ordunun gerici slamc hareketlerle mcadele etmesinin
anayasal bir grev olduuna inanyor.

O 'i J j,

ti'.*"*' ,*

<

/. 229

Ok u m a O n e r I l e r I

Metin Heper, Aye nc ve Heinz Kramer (der.), T u rkey a n d h e W est, i.o*vJra: 1 B

Tauris, 1993,
Tosun Arcanl ve Dani Rodrik, T h e P o litical E c o n o m y o f T u rkey: D eb t, A d utmeni and Sustainability. Londra: Macmillan, 1990.
Jenny White, Islamist M obilization in Turkey, Seartie: Umversity o f Vashingron
Press, 2002.
Sencer Ayata ve Aye Gne Ayata, Religious Communties, Secubrsm and Scturity in Turkey", N ev Frontiers in M id d le E ast Security , der. Lenere Marrm,
New York: Palgrave, 2001, s. 107-26.
Sencer Ayata ve Aye Gne Ayata, Ethnicity and Securiry Probiems m Turkey ',
Nev Frontiers in M iddle E ast Security, der. Lenore Martn, NVw York: Palrave, 2001, s. 127-50.

Osmanl imparatorluu (1300-1923)

10 7 1
1095

Malazgirt Sava sonunda Anadolunun kaplan Trklere ald.

Birinci Hal Seferi.

1207
12 19

Seluklular Bizans egemenliindeki Antalya'y ele geirdiler.

ran stilaya balayan Moollar, fethettikleri ran'da 1256 ylmdan
13 3 6 ylna kadar hkm srecek olan llhanl Oevletini kurdular ve

12 6 1-13 0 0

Anadolu'ya yneldiler.
Bat Anadolu'da Mentee, Aydn, Saruhan. Karesi ve Osmanl beylik
leri kuruldu.

Osman Gazi (1268-1326)

Orhan Gazi (1326 -1359)
13 2 6
1331
13 3 6

Bursa fethedildi ve Osmanl Devletinin ilk bakenti oldu.

znik (Nikaia) fethedildi.
ran'daki Mool devleti sona erdi.

1345

Karesi Beylii topraklarnn byk blmnn fethi OsmanlIlara Av

rupa yolunu at.

13 5 4

Gelibolu ve Ankara ele geirildi.

I. Murat (1359-138 9)
13 6 1
13 6 3 -136 5
*371-1373
13 8 5
13 8 6
1389

Edime (Adrianopolis) fethedildi ve sonraki yllarda Osmanl Devleti nin ikinci bakenti oldu.
Gney Bulgaristan ve Trakya'ya doru genileme.
Bizansa kar irmen Zaferi ile Balkanlardaki Osmanl hkimiyeti ta
nnd.
Sofya fethedildi.
Karamanogullan ynetimindeki Konya fethedildi.
Kosova Sava (20 Haziran) sonucu Balkan ittifak yenilgiye urad.

I. Bayezid (Yldrm), (1389*1402)

1396
Nibolu (Nikopolis) Savayla Hallar bozguna urad.
1402
Ankara Savayla Beyazitin imparatorluu Timur tarafndan ykld.
140 2-1413
Fetret Devri: Beyazit'in oullan arasnda yaanan ve I. Mehmedin ik
tidar ete geirmesiyle sonulanan i sava.
I. Mehmed (14 13-14 2 1)
savatan sonra yklan devlet dzenini yeniden kurdu.

2 3 4 toonotolr

n. Murat II (1421*1444 / 1446-145*)

1423-1430
Selniki ele geirmek iin yaplan Osmanl-Venedik savalar.
1425

zmir ele geirildi ve Bat Anadolu yeniden fethedildi.

1439
1444

Srbistan ilhak edildi.

Varna Sava: Osmanllar Balkanlarn kontroln yeniden kazandlar.

1448

kinci Kosova Sava

II. Mehmed

(Fatih) (1444-1446 / 14 5 1- 14 8 1)

1453

stanbulun fethi.

1459

Mora fethedildi.

1461

Trabzon Rum mparatorluu ortadan kaldrld.

1463-1479

Osmanl-Venedik savalar.

1467

Karamanoullar Beylii ele geird.

1475

Krm'daki Ceneviz kolonileri ele geirildi.

II. Bayezid (14 81-1512)

1485-1491
1493

Msr daki Memlk Devleti'yle sava.

Ispanya'dan kovulup OsmanlI'ya snan Yahudiler, nce stanbul d a

1499-1503

Venedik'le sava.

ha sonra da Selanikte matbaa atlar.

1. Selim t (Yavuz) (1512-1520)

15 14

Safev hkmdar ah smail aldran Sava'nda bozguna uratld.

1516

Dou Anadolu ve Suriye ele geirildi.

1517

Msr n fethi Mekke erifi Osmanl egemenliini kabul etti.

I. Sleyman

(Kanun/Muhteem) (1520-1566)

15 2 1

Belgrad ve Rodos (1522) fethedildi.

1526

Moha Sava sonunda Macaristan Osmanl vesayetine girdi.

1529
1534
1 5 3 7 15 4 0

Birinci Viyana Kuatmas.

Safev ynetimi altndaki Tebriz ve Badat ele geirildi.
Venedikle sava.

153 8
15 4 1

Portekizlilere kar Hindistan da Diu Adas civarnda deniz sava.

Macaristan ilhak edildi.

1553-1555
1565

Safevler'le sava.
Malta kuatmas.

*35

II. Selim (15 6 6 -157 4 )

1567

Ermeni toplum u m atbaa kurdu.

1569

Tunus'un fethi v e ticareti gelitirm ek amacyla fran saya k a ^ la syonlar verildi.

15 7 1

Kbrs fethedildi, ayn yl Inebaht Sava'n d a Osmartf donarn*.a*

157 3

Venedik v e Kutsal Roma-Germen Imparatortuuyla ban yap^c*-

bozguna urad.

III. Murat ( 15 7 4 -15 9 5 )

1578-1590

Azerbaycan ilhak edildi.

1580

Ingiltereye k apit lasyon lar verildi.

158 4-1592

D evalasyon v e byyen nfus basks enflasyon v e sosyal

ya yol at. stanbul d a 15 8 9 ylnda 'Beylerbeyi Vakas diye ad s^ d nlan Yenieri syan kt.

1593

Avusturyaya kar s a v a .

III. Mehmed ( 15 9 5 -16 0 3 )

159 8

A n ad olu'da bir Cetal isyan kt; 16 . yzyln balannda patlak veren

1603

Avusturyay a kar yaplan Haova Meydan Muharebesi glkle ka

bu isyanlar 1 7 . yzyl ortalarna kadar srd.

zanld.
1603-1639

Osmanl-lran savalar.

I. Ahmet (16 0 3 -16 17 )

1606

Avusturya yla bar yapld.

1609

A n adolu'daki Celal Isyanlar n bastrmak iin giriimlerde butafruitfu.

16 12

Hollandaya kapitlasyon imtiyaz verildi.

II. Osman (16 18 * 16 2 2 )

1618

ranla yaplan bar sonucunda Osmanllar Azerbaycan kaybetti.

1621

Lehistan zerine sefer (Hotin Seferi) dzenlendi.

16 22

Gen Osman ldrld.

I. Mustafa ( 16 1 7 - 1 6 18 / 1 6 2 2 - 16 2 3 )
IV. Murat (16 2 3 -16 4 0 )
1623

Karde katlinin son u ; ehzade brahim Osmanl Hanedan*'*r, ^ y a t

ta kalan tek ehzad esiyd . Hanedann gelecei tehMu?ve jw # n d e
dam edilm edi, ancak sarayd a kapatld mahbesinde s e V 1.*?
bir yaam srdrm esine izin verildi. Safievfler Badat^ Je ge>3-

'3 6

kroneloi

1624-1628

stanbul ve Anadolu'da isyanlar.

16 27

Osmanl Rumlar matbaa kurdular.

16 37
1638

Don Kazaklar Karadeniz'de bulunan Azak Kalesi ni ele geirdiler.

Osmanhlar Badat Safevler'den tekrar geri aldlar.

brahim (1640-1648)
1642

A2ak Kalesi tekrar ele geirildi.

1645-1669

Osmanl-Venedik savalar. Girit Seferi.

1648

Sultan brahim ldrld.

IV. Mehmed IV (1648-1687)

1648-1651
1649-1655

Devlet ynetimi IV. Mehmed in babaannesi Valide Ksem Sultan'n

elinde.
stanbul'da anari; yenieriler stanbul'u kontrol ederken yan da
Anadolu'yu kontrol altna ald. Ksem Sultan ldrld. Venedik in
anakkale Boazfm ablukas devam etti.

1656-1661

mparatorlukta dzeni yeniden kuran Sadrazam Kprl Mehmed Pa

a dnemi.

1661-1676
1663

Sadrazam Kprl Fazl Ahmet Paa dnemi.

Osmanl-Avusturya Sava.

1669

Venedik'le bar antlamas imzaland. Girit Adas OsmanlIlara geti.

1672*1676

Lehistan'la (Polonya) yaplan savalarda, 16 7 2 'd e Buca (Buczacz),

676 da da Zuravno (2orawno) antlamalar imzaland.

1676*1683

Sadrazam Kara Mustafa Paa dnemi.

1677-1681

Ukrayna'nn ele geirilmesi amacyla Rusyayla sava.

1683

kinci Viyana Kuatmas.

1684

Avusturya. Lehistan ve Venedik, Osmanllara kar Kutsal Ittifak

oluturdular.

1686

Budin dt. Rusya ittifaka katld; Venedikliler Mora'y igal ettiler.

1687

kinci Moha Sava; syanc askerler IV. Mehmed i tahttan ndirdiler.

II. Sleyman (1687-1691)

1688

Avusturya Belgrad ele geirdi.

1689
1689-1691

Avusturya'nn Kosova'ya ilerlemesi; Ruslar Krm'da.

Kprl Fazl Mustafa Paa'nn sadrazaml; reformlar gerekletirdi
ve 1690 ylnda Belgrad Avusturya'dan geri ald.

II. Mustafa (1695-1703)

1696

Rusya Azak Kaesini ele geirdi. OsmanlI nn Macaristanda kar sal

drs.

r _

1697

Zenta'da Osmanl bozgunu.

1697-1702

Am cazade Hseyin P a a nn sadrazaml.

1699

Karlofa A n tlam asyla Osmanl-Avusturya arasndaki ilikide b *rd $'

nm noktas gerekleti. Artk Osmanllar savunm aya getiler v e Av
rupa tehlikesini ciddiye alm aya baladlar.

1700

R usya'yla bar yapld.

170 3

Askerlerin isyan sonucu II. M ustafa tahttan indirildi.

III. Ahmet (Lale Devri) ( 17 0 3 - 17 3 0 )

1709

Osmanllar sve Kral XII. KarPn (Demirba ar!) snma teklifini Ka

bul etti.

17x1

Rus an I. Petro (Byk) Prut Sava'n d a bo2guna uratld. Bu a/a

da, Msr v e 5 uriye eyaletlerinde isyanlar kt.

17 13

Rusyayla yaplan antlam a sonunda Azak Kalesi geri alnd.

1714 -1718

Venedik ve Avusturya yla yaplan savalar srasnda Belgrad kaybe

1718 -1730

Damat brahim P a a nn sadrazam l.

1718

Avusturya ve V enedik'le Pasarofa Antlam as imzaland.

dildi.

17 2 3 -17 2 7

Osmanl-lran Sava.

17 2 7

Macar asll brahim Mteferrika ilk matbaay kurdu. Ancak, muhafa

zakrlarn tepkisi nedeniyle m atbaa 17 4 3 ylnda kapand ve 178 4 y
lnda tekrar ald.

172 9

Kont Alexandre d e B onneval [Humbarac Ahmet Paa} simli bir Fran

sz subay, Osmanl ordusunun Humbarac Oca n modernletirmesi
in stanbul'a d a vet edildi.

1730

Patrona Halil syan: III. Ahmed tahttan indirildi ve la le Devri sona

erdi.

I. Mahmud (17 3 0 -17 5 /1)

1730 -1736

ran la yaplan s a v a sonucu Azerbaycan kaybedildi.

1736 -1739

Rusya v e Avusturyayla s a v a .

1739

Rusya v e Avusturyayla yaplan ban antlam as sonucu Belgrao g e

ri alnd.

1740

Rusyaya kar Osm anl-lsve ittifak.

1743-1746

Osmanl-lran Sava.

III. Osman (17 5 4 -17 5 7 )

U a n o 'd i'

III. Mustafa (1757*1774)

1768-1774
Osmanlt-Rus Sava.
1768
Baron de Tott Osmanl ordusunu modernletirmek iin stanbul a
geldi.
1773

Msr isyan.

I. Abdlhamid (1774*1799)
1774
Ruslar karsnda bozguna urayan Osmanl Devleti Kk Kaynarca
Anttamas'n imzalad. Krm ve Karadeniz in kuzey kylar bamsz
lk kazand. arie Katarna stanbul daki Ortodoks Klises nn koru
1783

yuculuu hakkn elde etti.

Rusya Knm Hanln ilhak etti.

1784

Matbaa tekrar ald.

1787
1788

Rusyayla sava.
sve Rusyaya sava lan etti.

H1. Selim (1789-1807)

1769
Fransz Devrimi.
1792
1798-1801

1801
1804
1805
1807

Ya Antlamas imzaland.
Napoleon, Osmanl eyaleti Msr' gal etti. 11. yzylda balayan Ha
l Seferlerimden beri ilk kez nemli bir Islm topra bir Hristiyan g
tarafndan igal edildi.
1815 ylnda zerklikle sonulanacak Srp Isyan mn balangc.
Rusya, Ermenistan ile Kuzey Azerbaycan ilhak etti.
Mehmed Ali Paa Msr eyaletinde vali olarak greve balad. Byle
ce, 1952 ylna kadar srecek bir hanedan kurulmu oldu.
lll. Selim gericiler tarafndan ldrld ve reform program da yeni
eri syan sonucu sona erdi.

IV. Mustafa (1807*1808)

II. Mahmud (1808-1839)
1808
Padiah ile yan arasnda Sened-i ttifak imzaland.
1812
Bkre Antlamas.
1821
Yunan Bamszlk Savann balangc.
1826
II. Mahmud, Yunan ayaklanmasn bastrmada baarsz olan ve zayf
l ortaya kan Yenieri Ocan ortadan kaldrd; bundan sonra ye
ni bir dzen kurmak in reformlar gerekletirdi,
1828
Rusya, Osmanl Devleti ne sava at.

M M -

y/tr-^7.

1829

Rusya ile Edime Anlam as imzaland. Byk gler Yunar KraHjs'rt

1832

Mehmed Ali P a a nn kuvvetleri Konya da yaplan savata OsmaHu

kurdular.
ordusunu yendiler.
1833

stanbulda Rusya nn etkisini zirveye karan Hnkr skete* A-.tiay

1838

Ingiliz-Osmant ticaret szlem esi (Baltatiman Antlamas) mparator-

mas mzaland.
lukta serbest ticaret dzenini balatt.
1839

Nizip Sava. II. Mahmud un lm.

AbdOlmecit (18 39 -18 6 1)

1839

Tanzimat Ferman olarak da bilinen Glhane H att Hmayunu Via re

1853-1856

Osmanl, Ingiltere ve Fransa ile Rusya arasnda Krm Sava.

1856

Islahat Ferman ilan edildi. Paris Antlam as. Sultan, Avrupa siy asal

1858

mparatorluktaki zel mlkiyeti tanyan ara2i kanunnamesi yrrle

form program yrrle kondu.

kltrel ve ekonom ik yrn gesi ne girmeye zorland.

girdi.
Abdlaziz (1861 - 1676 )
1868

Kzl Ha model alan Osmanllar Hilal-i Ahmer Cemiyetini kurdular.

1870

Rum Ortodoks K ilisesin d en bam sz olan Bulgar Kilisesinin kurul

187$

6 Ekim: Osmanl m liyesi iflasn istedi.

1876

Tahttan ekilm eye zorlanan Sultan Abdlaztz intihar etti.

stanbul da G alatasaray Lisesi ald.

masna padiah tarafndan izin verildi.

II. Abdlhamid (1876*1909)

1876

3 1 A u stos: Ruh sal bozuk olduu ilan edilen Sultan V. Murat'n

yerine Abdlham id tahta geti. Byk glerin temsilcileri, Osmanfc
mparatorluumda yaplacak reformlar grmek iin stanbul'da
Tersane Konferans m dzenledi. 2 3 Aralk 18 7 6 tarihinde ilk anaya
sa ilan edildi.

1877

19 Mrt: Osmanl parlam entosu topland.

2 4 N isan: Rusya, 18 7 5 ylnda B alk an lard a balayan isyanlar destek
lem ek iin O sm anl'ya sa v a ilan etti.

*878

u bat: A n ayasa rafa kaldnld.

3 Mart: Rusyayla yaplan s a v a A yastefanos Antlamas V a sona er
di. Osmanl Devleti byk tavizler verm ek zorunda kald.

2*0

k r o n o lo ji

Haziran: Ayastefonos Antlam as Berlin Kongresinde yeniden gz

den geirildi ve Osmanllar lehine deitirildi.
18 8 1

Osmanl mliyesini yeniden dzene koym ak iin Dyun- Umumiye

1885

Bulgaristan Dou Rumeli eyaletini ilhak etti.

1897

Girit isyan sonucu kan savata Yunanistan malup edildi.

daresi kuruldu.

1898

18 Ekim de Alman imparatoru II. VVilhelm'in ziyareti balad. mpara

tor kendisini M slm anlarn dostu olarak ilan etti.

1908

kan asker isyan sonucu 23 Temmuz gn anayasa yeniden yrr

1909

ttihad ve Terakki Cemiyeti ni ortadan kaldrmak iin 13 Nisan (31

le kondu.
Mart) gn dzenlenen ayaklanm a baarsz oldu. Adana'da Avrupa
m dahalesi salam a amacyla Ermeniler katledildi. Abdlhamid taht
tan indirildi.
V. Mehmed (Reat) (19 09 *19 18)
1 9 11
19 12

Trablusgarpta talyayla sava.

ttihad ve Terakki Cemiyeti nin liderlerine kar muhafazakr asker
mdahale baarszlkla sonuland.

19 12 -19 13

Balkan Savalar sonucunda Osmanl Devleti hezimete urad.

19 13

ttihadiar 23 Ocak gn iktidar ele geirdiler.

191A

Nisan aynda hkmet, yerel Krt airetlerinin saldrlarndan korun

malar iin Bitlis vilyetindeki Ermeni topluluuna silah datt ve a s
ker birlikler gnderdi.
Temmuzda. Meclis Ermeni vilyetlerinde reform yapacak olan Avrupal genel mfetti ile maiyetinin m aa v e harcamalan iin 40.000
sterlinlik denei onaylad.
2 A ustos: Avrupa da savan balam asndan sonra Almanyayla giz
li antlama imzaland.

19 15

Yl iinde gerekleen Gelibolu harekt v e Ruslarn Dou Anadoluyu

igali Osmanl mparatorluumun varln tehlikeye soktu.
ngiltere, Fransa ve Rusya arasnda savatan sonra Osmanl Devleti nin nasl paylalacan belirleyen gizli antlam alar imzaland.

19 16

Haziran: Hicaz da Arap isyan balad; Ingilizler Filistin ve Irak'a iler

19*7

Rusya da Mart ve Kasm devrimleri Osmanllar zerindeki basky

azaltt.

19 18

y o Ekim: Osmanl Devleti ile tilaf Devletleri arasnda atekes antla

ledi.

mas mzaland.

cr-.a ,-... T

.5<:1

i'; $

2^1

V). Mehmed (Vahdettin) (19 18 -19 2 2 )

1919
26 Morf: Italyanlar Yunanllardan nce davranp Antalyaya asker
kardlar.
1 5 M oy/s:

Yunan ordusu zmir'i igal etti.

19 M ays: Mustafa Kemal Sam sun a kt ve Kurtulu S a v a a n b a

lang iaretlerini verdi.
28 Haziran: gallere kar direnii rgtlemek iin Balkesir Kongre
si dzenlendi. Bunu dier blgesel kongreler (23 Temmuz'da Erzu
rum ve 4 Eyll de Sivas) takip etti. Erzurum v e Sivas k o n g r e le r d e
delegeler, Anadolu nun Trkler e ait olduu konusunda anlatlar
1920

18 Mart: Osmanl Parlamentosu stanbul da son defo topland ve n

giliz faaliyetlerini protesto ettikten sonra sresiz olarak ertelendi.
2 3 Nisan: Ankara da alan Byk Millet Meclisi Mustafa Kemal'i b a
kan seti.
to Austos: Anadoluyu paralayan Sevr Antlamas imzaland. Milli
yetile re reddedilen bu antlam a hibir zaman yrrle konmad.

1921

20 Ocak: Millet Meclisi Tekilt- Esasiye Kanununu kabul ederek ye

ni devletin kuruluuna iaret etti.
16 Mart: Milliyetiler Sovyetler Birliiyle dostluk antlamas imzalad.

1922

9 Eyll: Milliyetiler Yunan ordusunu bozguna urattktan sonra zmir'e girdiler.

1 Kasm: Millet Meclisi saltanat kaldrd ancak halifelik kurumu de
vam etti. Son Osmanl sultan Vahdettin bir ngiliz sava gemisiyle l
keden kat.

Trkiye C um huriyeti (1 9 2 3 -2 0 0 6 )
1923

S N isan: M ustafa Kem al Halk Frkas nn kuruluunu ilan etti. P a r t in

adna daha son ra Cumhuriyet* kelim esi de eklendi. Cumhuriyet Hask
Frkas (CHF) oldu.
2ii Tem muz: Lozan Antlam as imzaland v e Trkiye Devleti
1 3 Ekim : Ankara yeni Trkiye'nin bakenti ilan edHdi.
2 9 Ekim : Trkiye Cumhuriyeti kuruldu v e M ustafa Kemal cumhufbakan seildi.

1924

3 Mart: Halifelik kaldrld v e Osmanl hanedan yurtdtma s ^ d o

Bu, m uhafazakr m uhalefet iin bir yenilgiydi. Devlet, rgtl Isilm't
kontrol etm eye balad .
37 Kasm : M ustafa Kem ale muhalifler. Terakkiperver Cumhuriyet ffkas'n kurdular.

1925

i u b a t: eyh S a it nderliindeki Krt airetleri Cumhuriyet rejimine

kar ayaklandlar.
3 Haziran: T erakkiperver Cumhuriyet Frkas kapatld ve muhalefet
datld. B ylece M ustafa Kem al, devleti ve toplumu laikletirmek
iin radikal reform programn balatabildi.
2 5 K asm : Fes ya sak lan d v e a p k a Kanunu' yrrle girdi.
3 0 K asm : T e k k e v e zaviyeler kapatld.
1 7 Aralk: Sovyet-TUrk Dostluk Antlam as imzaland (19 35 ylnda yi
nelendi).

1926

37 u b a t: Kadnlara eit m eden haklar veren laik Meden Kanun y

*927

2 8 Ekim : Cum huriyetin ilk nfus saym gerekletirildi (13,6 miiyon).

1928

10 N isan: Devletin dinini Islm olarak belirten madde anayasadan

rrle girdi. Bunu takiben 1 Mart gn Ceza Kanunu kabul edildi.

karld.
1 Kasm : Latin alfabesinin kabulyle Cumhuriyet, kltrel ve entelek
tel Osmanl gem iinden ayrld.
1 930

3 Nisan: Kadnlara yerel seim lerde oy verme hakk tamnd.

12 A u stos: M ustafa Kemal Serbest Cumhuriyet Frkas'nm kuruluu
na izin verdi, ancak parti taknlk hareketlerine mesnet olmaya ba
laynca 17 Kasm tarihinde feshedildi.
2 3 Aralk: Trkiye nin bat blgesinde bulunan Menemen'de Istmcf
kalkma bir astem enin (Kubilay) ldrlmesiyle sonuland. Su
olay, rejimin ideolojisini tekrar gzden geirmeye sevk etti.

19 3 1

10 -18 M ays: CHPnin kurultaynda alt ok\ [cumhuriyetilik, /niyet*

ilik, halklk, laiklik (din zerinde devlet kontrol), d evletik
kitaplk] rejimin ideolojik program olarak kabul edildi.

k ro n o lo ji

1932

19 ubat: Rejimin ideolojisini lke genelinde yaym ak ve retmek

iin Halkevleri kuruldu.
6 Temmuz: Trkiye Milletler Cemiyeti ne katld ve Batyla yeniden
birleti.
26 Eyll: Yeni ulusun dilini Arapa ve Farsa dan arndrmak zere Bi
rinci Trk Dil Kurultay topland.

1933

30 Ocak Hitler Almanyada iktidara geldi.

1934

9 ubat: Trkiye, Romanya, Yugoslavya ve Yunanistan Balkan Paktn imzaladlar.

jo

Haziran: Iran ah Rza Pehlevi Trkiyeye geldi.

2 Haziran: Soyad Kanunu kabul edildi.

26 Kasm: Byk Millet Meclisi Mustafa Kemale, Atatrk soyadn
verdi; paa, bey, hanm, gazi gibi tm Osmanl unvanlarn ve rtbe
lerini kaldrd.
5 Arolk: Trk kadnlarna milletvekili sem e ve seilme hakk tannd.
1935

25 Ocak: stanbuldaki Ayasofya Camii restore edildi ve mze olarak

ald.
2 Ekim: Mussolin nin Habeistan igali zerine Trkiye Bat Anado
luya ynelik Italyan planlarna dair kayg duym aya balad.
7 Kasm: SSCB le Trkiye arasndaki Dostluk ve Saldrmazlk Antla
mas on yllna yenilendi.

1936

8 Haziran: Lokavt ve grevleri yasaklayan, taraflar arasndaki sorunla

r zorunlu olarak tahkim yoluyla zen yeni Kanunu kabul edildi.
17 Temmuz: Ispanyada i sava; Trkiye, cumhuriyetileri destekledi.
20 Temmuz: Trkiye nin Boazlar*! silahlandrmasna olanak tanyan
Montreux Szlemesi imzaland.
2 5 Ekim: Roma-Berlin ortaklk antlam as mzaland.
25 Kasm: Almanya le Japonya arasnda Komnist En ternasyon ali

1937

kar bir antlama imzaland.

5 ubat: Anayasann ikinci maddesi Trkiye Devleti cumhuriyeti,
milliyeti, halk, devleti, laik ve inklapdr' eklinde yeniden d
zenlendi.
Mart-Eyll: Krt airetlerinin syan bastrld.
Moys: Fransa, Hatayn ayr bir statye sahip olmasn kabul etti.
5 Temmuz: Trkiye Hatay kendisine katmak iin harekta balad.
8 Temmuz: Trkiye, Afganistan, Iran ve Irak la Sadabat Pakt m im
zalad.
1 Kasm: Atatrk smet nn'nn yerine Celal Bayar* babakan ola
rak atad. Bu gelime, CHF iinde devletilere kar bir hareket ola
rak grld.

*45

1938

10 K asm Uzun sredir devam eden hastal so n ra * Atatrk

11 Kasm : smet nn oybirliiyle cumhurbakan seildi.
26 Aralk: Cumhuriyet Halk Partisi nin olaanst kurultaynda Atatrk
partinin kurucusu v e ebed lideri , nn ise 'milli e f ilan ediki.
2 8 Aralk: nn Atatrk ve Kemalizme kar muhalefetle uzia*ra
politikasn ortaya kard.

19 39

12 Ocak: Mart 19 2 5 tarihinden beri Atatrk'n dileri bakan oUn

v e Ingiliz dostu olarak tannan Tevfik Rt Aras, Londra bykeli-

ligine atand.
1 S O cak: karlan Mitli Korunma Kanunu hkmete ekonomiyi d
zenlem ede byk yetkiler verdi.
j6 M art: Genel seim ler sonucu birok sadk Kemalist Meclis d ka
lrken, bir grup esk i m uhalif de M eclis'e girdi.
8 M ays: Alm anyayla bir ticaret antlam as mzaland.
t2 M ays: Ingiltere ile Trkiye Akdeniz blgesindeki olas bir sava
veya atm a olaslna kar karlkl yardm v e dostluk deklarasyo
nu imzalad.
2 9 M ays: nn M edste muhalefet olarak hareket edecek Mstakil
Grup un oluum una zin verdi.
2 3 Hoziran: Trkiye le Fransa saldrmazlk antlam as imzalad; Fran
sa Hatay n Trkiyeye verilm esini kabul etti; 29 Haziran gnu Haay
Trkiyeye katld.

2 3 A u stos: Alm an-Sovyet Pakt imzaland. Trkiye iin bu p akt ola-

s bir faist saldn tehlikesine kar l garanti olaslnn sona er-

dii anlam na geliyordu.

1 Eyll: Almanya Polonyay igal etti ve kinci Dnya Sava balad.

Trk dileri bakan grm e iin M oskovaya gitti, ancak hibir te-

minat alam ad. Ingiltere ile Fransa Almanyaya sava ilan ederken,

Trkiye tarafszln duyurdu.

17 Ekim: Trk hkmeti, M oskova'nn 19 36 Montreux Szlemesi ni

,
j

deitirm e araynda olduuna inanyor.

19 Ekim: On b e yl srecek lngiliz*Fransz-TQrk Karlkl Yardm ve

j
j

ittifak Antlam as Ankarada imzaland.

Kasm: Cumhurbakan nn, Trkiye'nin tarafsz kalacan itan eder-

}
|

*940

ken, Ingiltere ve Sovyetler Birliiyle dostluklarnn sreceim belirtti.

u b a t: Stokuluu ve vurgunculuu nleme amacyla karlan

Milli Korunma Kanunu' uygulamaya konuldu,

j
:

2 8 Ekim: Faist talya Yunanistana saldrd. Trkiye'nin deste' Ingifctere asndan ok daha hayati hale geldi. Bu arada. Hitier urkiyeRin

aleyhine olacak dnler vererek Statini elde etmeye alifvordu.

onolw

1941

28 ubat: Hitler nn'ye yazd mektupta, Trkiye nin karlarnn

Avrupada yaratmakta olduu yeni dzen inde bulunduunu be
lirtti. Mektup Ankara da olumlu karland.
24 Mart: Trk-Sovyet Karlkl Tarafszlk Deklarasyonu imzaland.
18 Haziran: Almanlarn Balkanlar*! ele geirmesi sonras Almanyayla
bir saldrmazlk pakt imzaland.
22 Haziran: Almanya Rusyaya saldrd. Bu durum, Almanlarn Anado
lu'yu igal edecei korkusunu azaltrken, pan-Trk aktiviteleri can
landrd.
26 Haziran: Ezann Arapa yerine Trke okunmasn ngren kanun
kabul edildi. Kanun 16 Haziran 19 5 0 tarihinde yrrlkten kaldrld.
9 Ekim: Berlin le ilikileri tekrar yaknlatran Trk-Alman Ticaret Ant
lamas imzaland. Daha sonraki aylarda. Trk generalleri Almanlar'n
misafiri olarak Rus snrnda bulunan Dou Cephes ni dolatlar.
7 Aralk: Japonlar Pearl Harbor*da bulunan ABD Pasifik Donanma
sna hava akn dzenledi. Bunun sonucunda ABD sava a katld. Hitler 11 Aralk gn Amerika Birleik Devletleri ne s a v a ilan etti.

1942

11 Kosm: Alman ilerleyiinin cesaretlendirmesi sonucu hkmet, Trki

ye'deki gayri-Mslimlere kar ayrmclk yapan Varlk Vergs ni kard.

1943

2 ubat: Uzun sren kuatmann ardndan Alman ordusu Stalngradda teslim oldu. Bu gelime, hem savan hem de Trkiyenin i
ve d politikasnn dnm noktalanndan birini tekil etti.

1944

j 7 Mart: Varlk Vergisi yrrlkten kaldrld.

18 Mays; Hkmet, siyasi deiimini gsterm ek iin Sovyet kart
Trkler hakknda soruturma amaya balad.

1945

7 Mays: Almanya teslim oldu.

7 Hoziron: Bir grup Cumhuriyet Halk Partisi yesi siyasi liberallem e
nin uygulanmas iin bir nerge verdiler. Ayn gn, M oskova Kasm
aynda sona eren Dosttuk Antlamas nn yenilenmesi iin Trk-Sovyet snrnda deiiklik yapma ve Boazlarn ortak savunulmas art
larn ne srd.
7 Temmuz: iadam Nuri Demira Milli Kalknma Partisi ni kurdu.
6 Eyll: Hkmetin ekonomi politikasn liberalletirmesi ynnde
bask yapmak amacyla bir ABD Kongre heyeti Trkiyeyi ziyaret etti.
21 Eyliih Adnan Menderes ile Fuat Kprl CHP'den ihra edildiler.
i Kosm: Cumhurbakan nn ciddi bir muhalefet partisinin oluu
mu ars yapt.
3 Aralk: 28 Eyll gn CHP milletvekilliinden istifa eden Celal B a
yar. yeni bir parti (Demokrat Parti) kurmak iin CHP yeliinden de
istifa etti.

4 Aralk: Hkmete ynelik eletirilerde bulunan Tan gazetesi. dev

let grevlilerinin rgtledii bir kalabalk tarafndan tahrip
Olayn gerekletii tarihte stanbul skynetim altndayd.
7 O cak: Celal Bayar, Adnan Menderes, Refik Koraltan ve Fuat K'orjl tarafndan Demokrat Parti kuruldu.
5 -7 N isan: So vyet basksna kar Trkiyeye desteinin bir sembol
olarak, ABD M issouri zrhls stanbulu ziyaret etti.
5 Haziran; ki dereceli seim yerine tek dereceli seime izin veren ya
sa yrrle girdi.
2 1 Tem muz: DP nin rgtlenm e frsat bulamadan ve devlet aygtlarnn basks altnda dzenlenen erken genel seimler, CHP nin zaferiy
le sonuland.
2 2 A u sto s: Trkiye, Sovyetler in Boazlarn savunm a im mte
rek hareket etm e teklifini reddetti.
4 Aralk: Skynetim alt ay daha uzatld.
1 2 M art: S o v yet saldrganlna kar Trkiye ile Yunanistana ABD
desteini ngren Truman Doktrini lan edildi. Trkiye, Souk Sav a a girdi.
1 2 Tem muz: nn kendisini tarafsz bir cumhurbakan ilan etti ve
DP'nin meruluunu destekledi. Sertlik yanls abakn Recep Peker ise 9 Eyll gn istifa etmek zorunda kald.
1 A u sto s: Souk S a va devam ettii srada ABD bakan Kongreyi
Trkiye nin tmyle silahlandrlmasnn Ortadou asndan nemE
olduu ynnde bilgilendirdi.
9 Mart: Trkiye ve Iran srail i tand.
14 M ays: Demokrat Parti genel seimleri ezici bir ounlukla kazan
d ve Adnan M enderes 22 Mays gn yeni hkmeti kurdu.
2 5 Temmuz: Demokrat Parti Koreye asker gndermeye karar verdi.
18 u ba t: Trkiye ile Yunanistan NATOya ye oldular.
2 Mart: NATO Bakomutan General Eisenhovver Trkiyeye geldi.
2 9 M ays: stanbul un fethinin 500. yldnm kutland. lk defa oiarak yaplan bu kutlama, Kbrs nedeniyle Yunanistanla artan gerilim
ve neo-Osmanlcla ynelik bir deiimdi.
2 M ays: Genel seimler sonucu Demokrat Parti byk bir zafer ka
zand. Bu sonu, partinin halk tarafndan onaylandn gsterirken,
partinin baskc tavr da bu sebeple artt.
2 0 A ustos: ngiltere egemenliindeki Kbnsn bamszl ve Yuna
nistan'la birlemesini desteklem ek amacyla Atinada dev bir miting
dzenlendi. 28 Mays gn Babakan Adnan Menderes. Yunaristan n Kbrs hibir zaman elde edemeyeceini iian etti.

24 ubat: Irak ile Trkiye arasnda Badat Pakt imzaland. Iran,

Pakistan ve Ingiltere de daha sonra pakta katld. Demokrat Parti,
Trkiyenin blgede Bat'mn lehine nemli bir rol oynadna inanryor.
6/7 Eyll: stanbul ve zmir de hkmet tarafndan kamuoyunun Kb
rs konusundaki duyarlln gstermek amacyla desteklenen Yunan
kart iddet eylemleri gerekleti. Kontrolden kan olaylar hkmet
iin byk skntlar yaratt.
29 Ekim: srail birlikleri Svey Kanal na doru saldrya geti. 31
Ekim'de Ingiltere ile Fransa kanaln kuzey ksmn igal altna alarak
olaya mdahale etti.
3 1 Ekim: Macaristanda Sovyet egemenliine kar ayaklanma kt.
27 Ekim: Demokratlar erken genel seimleri kazandlar, ancak bozu
lan ekonomi ve Babakan Menderes in gittike artan antidemokratik
davranlar nedeniyle oy oran sarsc bir oranda dt.
26 Mays: Hkmete kar komplo kurduklar gerekesiyle dokuz or
du mensubu hakknda dava ald. Bu olay. Silahl Kuvvetler iinde
ki siyasi uyumazln ilk iaretiydi.
14 Temmuz: Irakta gerekleen asker darbe sonras monari ykld
ve Badat Pakt sona erdi. Pakt daha sonra CENTO (Central Treaty
Organization (Merkez Antlama rgt]) adn ald.
20 Temmuz: Beyruta karma yapan ABD deniz piyadeleri Trki
yedeki ncirlik! (is olarak kullandlar.
8 Austos: Hkmet gerekletirilen devalasyon sonucu Trk liras
nn deerini yzde 321 orannda drd. IMF'nin istikrar program
yrrle kondu ve 359 milyon ABD dolar kredi alnd.
17 ubat: Babakan Adnan Menderes Kbrs'la ilgili olarak dzenle
nen bir konferansa katlmak zere gittii Londra'da ua dt.
Menderes'in kazadan sa olarak kurtulmas bir mucize olarak grl
d ve itibarn artrd.
19 ubat: Trkiye, Yunanistan ve Ingiltere arasnda imzalanan Lond
ra Antlamasyla 1960 ylnda kurulan Kbrs Cumhuriyeti iin ilk
adm atld.
3 1 Temmuz-. Trkiye Avrupa Ekonomik Topluluu na yelik iin ba
vuruda bulundu.
28 Nisan: Ankara ve stanbulda gerekletirilen renci olaylarna
kar skynetim ilan edildi. Ordu siyasi arenaya girdi ve hkmet
her trl siyasi Faaliyeti yasaklad.
27 Mays: Ordu bir darbeyle DP hkmetine son verdi ve Milli Birlik
Komitesi (MBK) olarak adlandrlan bir cunta araclyla lke yneti

mine devam edildi. DP 2 9 Eyll gn kapatld v e yeien a ra y a n / ,

ihll ettikleri gerekesiyle m ahkem e nne karld.
1 3 Kastm

S iya sal ktidarn sivillere tekrar iadesine kar kan

MBK nin on drt radikal yesi tasfiye edildi.

2 1 u b a t Adalet Partisi kuruldu. Bunun yan sra kurulan 1 0 parti 2 s
Mart gn siyasi ya am a tekrar b alam ak iin hazrlklara baladlar.
11 Temmuz: 9 Temmuzd a gerekletirilen referandumun ardndan y e
ni liberal a n ayasa MBK tarafndan kabul edildi.
16 *17 Eyll: MBK, Adnan M enderes, Fatin R. Zorlu, Haan Polatkan
ast. Askerler M enderes i, etkisini yok etm ek am acyla idam etti.
15 Ekim: Yaplan g en el seim ler, 19 6 5 ylna kadar bir dizi deiik ko
alisyon hkmetlerinin oluturulm asna neden oldu. Bu tarihte yap
lan seim lerde ounluu kazan an A dalet Partisi ise kabineyi tek b a
na kurdu.
2 1/2 3 u b a t: 19 6 0 rejiminin sonularndan rahatsz olan gen su bay'
larn darbe giriimi baarszlkla sonuland.
20 /21 M ays: Talt Aydem ir'in ikinci d arb e giriimi d e baanszlkla
sonuland ve bu sefer aslarak idam edildi.
4 Haziran: ABD B akan lo h n so n B ab a k an nn'ye gnderdii
m ektupta, e e r Trkiye K b rs'a m dahaled e bulunursa ve bu y z
den M osko vayla kar k arya g e lirse NATO'ya gven m em esi konu
sunda uyard. K brs'ta iki toplum arasn d a m eydan a gelen iddet,
19 5 9 Londra A n tla m a sn n koullarn fel etti. Bunun yan Sra,
lohnson m ektubu. zellikle 1 3 Ocak 19 6 6 tarihinde kam uoyu tara*
fndan renildikten so n ra , T rk iye'd e anti-Am erikan tepkileri b
yd.
3 0 Haziran: 2 8 Kasm 19 6 4 tarihinde AP gen el bakanlna seilen
Sleym an Demirel, CHP tarafndan benim senen ortann so lu politi
kasn komnizme giden bir yol* olarak tanm lad. Sa ve sol arasn
daki kutuplam a keskinleti.
10 Ekim: Genel seim leri kazanan A dalet Partisi, koalisyon hkmet
leri dnem ine son verdi.
2 0 Aroik: So vyetler Birlii Dileri 8ak an A lek sey Kosigir. Trki
y e'y e yapt ziyarette 19 6 5 ylndan beri i ilikilerinin gelitiini
belirtti.
2 0 2 1 N ison: Yunanistand a Albaylar Cuntas iktidar ele geirdi ve
demokratik hkm ete son verdiler. ABD uzun sre sadece Trki
ye'deki slere bel balam ak zorunda kalm aktan kurtuldu.
5 Haziran srail ile Arap devletleri arasn da gerekleen Att Gn S a
va, srail'in ezici zaferiyle sonuland.

O KCoMoji

29 Kasm: Trkiye ile Yunanistan n savamalar, Trkiye'nin mda

hale tehdidiyie kar karya gelen Rum glerinin Kbns'ta bulunan
Trk kylerinden (ekilmesi zerine nlendi.

1968

29 Moys: Fransada general De Gaulle, 1 3 Maystan beri Paris i fel

ce uratan renci gsterilerini datmak iin parlamentoyu feshetti.
Fransa m efi, Trkiyedeki sol grl rencileri etkiledi ve daha
militan hareket etmelerine yol at. renciler NATOya ve Trkiyenin
A8D'yle ittifakna kar gsterilere baladlar.
15-24 Temmuz: ABD 6. Filosu nun stanbul lim am n ziyaret ettii
gnlerde gsteriler yapld ve sk sk iddet olaylan meydana geldi.
20 Austos: Sovyetler Birlii Prag Bahan na son vermek amacyla e

1969

koslovakya'y igal etti. Sovyet mdahalesi Trkiye'deki solu bld.

16 Ocok: Orta Dou Teknik niversitesi ni ziyareti srasnda ABD B
ykelisi Robert Komern makam arabas Ankara'da renciler tara
fndan yakld. Bu olay, artan iddetin bir iaretiydi. Sa kesimde, Al
bay Alparslan Trke'in neofaist partisi 'komandolar' olarak adlan
drdklar kiileri eitiyorlar.
16 ubat: ABD 6. Fllosu'na kar stanbul'da yaplan gsteriye polisin
yardm ile sac militanlar saldrd. Kanl Pazar* olarak adlandnlan bu
olay sonucu iki gen ld, yaklak ki y2 kii de yaraland. Genler
arasndaki iddet 12 Mart 19 7 1 asker mdahalesine kadar srd.

1970

26 Ocok: Konya'dan bamsz milletvekili olarak Meclise giren Nec

mettin Erbakan, Milli Nizam Partisi ni kurdu. Bu parti, Trkiye nin b a
tsndaki byk kurulular ve tekellerin ykselii nedeniyle sknt
iindeki Anadolu'nun dk orta snfn temsil eden ve siyasal Is
lm' kullanan ilk pati oldu.
15/16 Haziran ilerin stanbul'da gerekleen kitlesel ve kanl g s
terileri skynetim ilanna neden oldu.
28 Austos: Devalasyon sonucu Trk lirasnn deeri yzde 66 ora
nnda drld. Bu durum, lkenin iinde bulunduu ekonomik kri
zi yanstyordu.
28 Aralk: Cumhurbakan Cevdet Sunay bakanlndaki Milli Gven
lik Kurulu, Hava Kuvvetleri Komutan Muhsin Batur tarafndan sunu
lan ve Silahl Kuvvetlerdeki huzursuzluu belirten mektubu tartmak
iin topland.

19 71

12 Mart: Askerler Babakan Sleyman Demirel'e muhtra verdiler ve

onu istifaya zorlayarak hkmetin dizginlerini ellerine aldlar. Trki
ye 1973 ykma kadar partiler st bir kabine tarafndan ynetildi27 Nisam On bir ilde ilan edilen skynetim sonras, zellikle sola
kar, bir terr dnemi balad.

25

14 M ays: Otuz yl sonra ism et nn CHP nin liderliinden ekil

di ve yerine Blent Ecevit seildi.
6 N isan: Siyasi partilerin ordunun adayn semeyi reddetm elerin ardndan, emekli oramiral Fahri Koruttk altnc cumhurbakan seikti
14 Ekim-. Genel seim ler sonucu hibir parti ounluu salayamad.
Uzun pazarlklar sonucu, Ecevit in CHP si v e Erbakan n MSPsi ara
snda bir koalisyon anlam asna vanld. 2 5 Ocak 1974 gn oluan
hkm etle slamclar ilk defa siyasi iktidara ulatlar.
15 Tem m uz: Kbrs Rum Milli Muhafzlarnn Bapiskopos Makarios'a
kar bir darbe dzenlemeleri Trkiye'nin garantr devlet olarak Kb
rs'a m dahalesine neden oldu. Trk ordusu austos ayndan gerek
letirdii ikinci ask er operasyon srasnda ada zerinde kontroln
geniletti.
1 7 Eyil: Grd ilgi nedeniyle seimi kazanacan ve CHPnin tek
b an a iktidara geleceini dnen Ecevit, babakanlktan istife etti.
S a a partiler erken genel seime gitmeyi reddettiler ve Prof. Sadi rm ak'a geici bir hkmet kurdurdular.
1 3 u b a t: Kbns T rk feri kendi devletlerinin kuruluunu akladlar.
3 1 Mart Islmc MSP ve neofaist MHP tarafndan desteklenen ve
merkez sad a yer alan Demirel'in babakanlndaki lk Milliyeti
Cephe hkmeti kuruldu. Koalisyon ortaklarnn sac militanlan ko
ruduu bu dnem de genlik gruplan arasndaki iddet artt.
5 Haziran: Ecevit in CHPsi genel seimlerden birinci parti olarak k'
t, ancak tek bana hkmeti oluturabilmek iin yeterli ounluu
elde edem edi. Kurduu hkmet 3 Temmuz gn Mediste gveno
yu alamad ve Ecevit istifa etti.
2 1 Temmuz: Demirel, merkez sa. slmclar ve neofaJstlercfen olu
an ikinci Milliyeti Cephe hkmetini kurdu.
3 1 Aralk: Partiler aras atmalar ve i ekimeler sonucu koalisyon
dald.
1 7 Ocak: Ecevit in bamsz milletvekilleriyle beraber kurduu httmet, bamsz bakanlar arasndaki yaygn yolsu2luk nedeniyle leke
lenirken, genlik gruplar arasndaki iddet ve lkedeki istikorstzbk
yaygn duruma geldi.
2 Ekim: N eofaist Milliyeti Hareket Partisi, iddetin durdurulmas
iin asker mdahalenin gerekli olduunu savunarak skynetim ilan
edilm esi arsnda bulundu.
9 Ekim: Trkiye i Partisi yesi yedi kii Ankara'da ldutt. Sa
sn srekli olarak suikasta urayan liberal akademisyenlerin hatwto*
rini verirken, failleri nadiren yakalanyordu.

<2

5979

-fonoloji

6 Ocak: ran da gerekleen devrim sonras ah lkeyi terk etti

ve ubat aynda lkeye geri dn yapan Ayetullah Humeyn Is
lm Devrimi liderliini eline ald. Siyasilerin gereklem esini s a
layamad istikrarl bir Trkiye Bat iin imdi ok daha kritik ha
le geldi.
14 Ekim: Artan iddet olaylar ve sa kesimin saldrlar sonucu siya
si konumu zayflayan Babakan Ecevit in Cumhuriyet Senatosu s e
imlerinde destei azald ve Ecevit istifa etti. Sleyman Demirel AP

1980

aznlk hkmetini kurdu.

2 Ocak: Generaller partiler arasnda ulusal birliin kurulmas iin h
kmete bir uyar mektubu verdi.
24 Ocak: Hkmet Trk lirasnn deerini yzde 33 dren radikal
bir deflasyonist ekonomik program ilan etti. Program Trkiyeyi k
reselleme ynnde ilerletmeyi tasarlyordu ve otoriter bir rejimin a l
tnda uyguland.
19 Temmuz: Eski babakan Nihat Erim dzenlenen suikast sonucu l
drld.
12 Eyll: Ordu, lkede meydana gelen anariyi bitirmek ve devlete
g kazandrmak gereini ne srerek ynetime el koydu. Milli G
venlik Konseyi kuruldu ve skynetim ilan edildi.
21 Eyll- Emekli oramiral Blend Ulus'nun babakanlnda bir h
kmet kuruldu. Siyasi yaam sona ererken gzaltna alnan baz par
ti liderleri tutuklandlar, yarglandlar ve hapse atldlar.

1981

29 Haziran: Liberal 1961 anayasas yerine yeni ve otoriter bir an aya

1962

7 Kasm: Yeni anayasa halkoylsmasna sunuldu ve oylarn yzde

91,3n alarak kabul edildi.

sa yazlmas amacyla askerler bir Danma Meclisi kurdular.

19 Kasm: Kenan Evren Trkiye Cumhuriyetinin yedinci cumhurba

kan oldu.
1983

3 Mart: Danma Meclisi yeni Siyasi Partiler Kanununu hazrlad ve

onay iin generallere gnderdi. Mays aynda, yeni partiler1 ortaya
kmaya balad ve bazlarna askerler tarafndan eski partilerin uzan
ts olduktan gerekesiyle izin verilmedi.
6 Kasm: Genel seimleri kazanan Turgut zal n Anavatan Partisi 13
Aralk tarihinde greve balad. Yeni hkmet, 24 Ocak 1980 tarihin
de balatlan ekonomi politikasn srdrd, zal, dzeni skyneti
me dayanarak yrtmeye devam etti.
J 5 Kasm: Kuzey Kbns Trk Cumhuriyeti kuruldu. Ancak sadece Tr
kiye tarafndan tannd.

*53

6 Eylh Yaplan halk oylam as son u cu , yasak l otan k i parti M

rinin yen iden siy a s e te katlm alarna izin verildi. Demirci v e Ecevit v e
killeri tarafndan o lu turu lan partilerinin b a n a getiler.
2 9 K asm : zal, rakiplerinin rgtlenm esine frsat verm em ek am acy
la erken gen el seim e gitti. Seim leri d ah a az bir ounlukla k l a n
d ve 2 1 Aralk gn yeni k ab in esin i kurdu.
2 6 Mart: Yolsuzluk v e h em sem en le r hem d e zel sek t r tarafndan
ho k arlan m ayan e k o n o m i p o litik as so n u cu zal'n partisi yerel s e
im lerde b y k bir o y k ayb n a u fr a d .
\7 A u sto s : G en elku rm ay B a k a n N ecip T o rum tay, 19 8 4 ylnda
ayaklan m a b a la ta n K rdlstan i P a r t is in e (PKK) k ar to p yeku n s a
v a lan etti.
3 1 Ekim : Kenan Evren in g re v sresin in d o lm asn dan son ra Turgut
zal Trkiye'nin sekizin ci cu m h u rb akan seild i. Onun yerine b a b a
kan o lan Yldrm A k bu lu t, zal n o to ritesin e sa h ip deildi v e ANAP
b u n d an b yle d e geti.
i8 A robk: A v ru p a T opluluu K o m isyo n u . T rkiye'nin AB yelii b a
vurusun u reddetti.
2 A u sto s : Jra k n K u veyt i ig a li u lu slarara s b ir krize n ed en oldu.
Trkiye, z a l'n lid erliin d e ABD B ak a n B u sh 'u n ko alisyo n u n a k a
tld. BM nin Irak a k ar u ygu lad am b argo Trkiye ekonom isi iin
ykc bir etk iye n ed en oldu . Yine de zal, S o u k S a v a son ras d n
yad a T rkiye'nin yerini o lu tu rm a ya alt.
N isan: B alattklar ayak lan m an n b aarsz o lm asndan sonra Saddam H seyin in birliklerinden kaan Irakl Krtler Trkiye'ye sn d
lar. Bu durum , Trkiye d e b y k bir mlteci soru nu yaan m asn a n e
den oldu . T rkiye'deki sleri kullan an ABD. Fran sa ve Ingiltere, Ku
zey Irak ta bir g ven lik b lg e s i olu turd ular.
t N isan: M eclis, hkm etin terrle m cad ele y a sasn yrrle s o k
tu. Anti-dem okratik o larak k ab u l edilen y a s a sayesin d e hkm et, ok
gen i g ler e ld e etti.
1 5 H aziran: M esut Ylm az A n avatan Partisi'n in yeni genel bakan s e
ildi. 2 3 Ha2ran gn yeni kabineyi olu turan Ylm az'n, partiye gen
v e m odern bir gr n m v erm esi um uluyordu.
2 0 E kim : G en el seim leri S le y m a n D em irel in D oru Y o l Partisi
k a z a n d . D em irel m erke2 s a d a y e r ala n A n av ata n P artisi yerine
m erkez s o ld a y e r a la n S o s y a ld e m o k r a t Hatk Parti yte k o alisyon
yap t.
7 Aralk: B a b a k a n S leym an Demirel. Trkiye nin Krt realitesini t a
ndm belirten nem li bir aklam a yapt. Her yl yzlerce can a ve

.
t .

yaklak 7 milyar ABD dolarna mal olan Krt isyanna siyasi bir
1993

1994

1995

1996

zm bulmay umuyordu.
*7 Nisan: Cumhurbakan Turgut zal altm alt yanda kalp krizin
den ld.
16 Mays: Sleyman Demirel Trkiyenin dokuzuncu cumhurbakan
seilirken, partisi gl bir liderden yoksun kald.
13 Haziran: Doru Yol Partisi'nin genel bakanlna seilen Tansu
iller, Trkiye'nin ilk kadn babakan oldu ve SHP*yle bir koalisyon
hkmeti kurdu.
27 Kasm: Trkiye ile srail, Suriye destekli terr gruplarna kar s
tihbarat toplamak amacyla ibirliine karar verdiler ve bir memoran
dum mzaladlar. Bu gelime, daha geni bir likinin iaretiydi.
26 Mort: Yerel seimlerde ani bir k yapan siyasal Islmc Refah
Partisi ncle ykselirken, stanbul ve Ankara belediye bakan
lklarn kazand.
5 Nisan: DYP-SHP koalisyonu yeni bir istikrar paketTni aklarken.
Trk lirasnn deeri yzde 38 drld ve fiyatlar da yzde 100 art
t. Ekonomi yeni krize girdi. Enflasyon 1994 ylnda yzde 148 ykse
lerek rekor krd.
14 Temmuz: Babakan Tansu iller'in malvarln usulsz bir ekilde
elde ettii iddialar zerine, Meclis tarafndan soruturma balatld.
Bu gelime koalisyon ortaklan arasnda gerilime neden oldu.
1 Ocak: Milliyet gazetesi Babakan Tansu illerin Atatrk'n nl Ne
mutlu Trkm diyene' szn 'Ne mutlu Trkiye vatandaym diye
ne' eklinde aklayan szlerine yer verdi. illerin szleri Trkiyenin
kimlik konusundaki bak asnda meydana gelen deiimi yanst
yordu.
16 uaf: Sosyal demokrat partiler CHP ile SHP, CHP ats altnda
birletiler.
20 Mart-. Aftan PKK saldrlar sonras Trk ordusu, 35.000 kiilik bir
asker gcii PKK kamplarn yok etmek zere Kuzey Iraka gnderdi.
23 Temmuz: Meclis, siyasi yaam daha demokratik hale getirmek
amacyla anayasada yer alan on be maddede deiiklik yapt.
20 Eyll: Koalisyon ktU ve 24 Aralk tarihinde erken seime gidildi.
1 Ocok-. Avrupa Birlii le Trkiye arasnda 6 Mart gn yrrle gi
recek olan Gmrk Birlii antlamas imzaland. Bu antlama, Trki
ye'nin ekonomi politikasndaki byk dnm ve kresellemeye
doru yeni bir adm iaret ediyordu.
6 Mort: ANAP-DYP koalisyonu (Anayol), partiler arasnda haftalar s
ren grmeler sonucu oluturuldu. Ancak, ANAP Genel Bakan Me

!u "k y *

!y'ityn 255

sut Ylmaz ile DYP Genel Bakan Tansu iller arasndaki geimsi**
nedeniyle stikrar salanamad.
6 Haziran: Mesut Ylmaz istifa etti ve iller'in malvartyfa iigi ola
rak Meclis soruturmas almas talebinde bulunan fstme parti lide
ri Necmettin Erbakann yolunu at.
29 Haziran: Erbakan ve iller, haklarndaki yolsuzluk soruturmalar
nn rafa kaldrlmasna karar verdikten sonra Refah Partisi ile DYP
arasnda bir koalisyon (Refahyol) kurulduunu ilan ettiler.
3 Kosm: Susurluk Kazas olarak bilinen bir trafik kazas, Trkiye'nin
siyasi yaamnda derin devlet olarak adlandrlan ve dar atannda
ki geni yozlamay ortaya karan bir skandala neden oldu.
1997

28 ubat: Generallerin egemen olduu Mitli Gvenlik Kurulu, Erba

kan nderliindeki hkmete slm faaliyetleri -zellikte niversite
lerde barts giyilmesini- kstlamas ynnde tavsiyede bulundu
lar. Bu karar daha sonra 28 ubat Sreci olarak adlandrlacakt.
18 Hoziron: lml grnme abalarna karlk Erbakan, hkmetten
istifa etmeye ve Tansu illern babakanlnda koalisyona devam
etmeye karar verdi. Bununla birlikte, Cumhurbakan Sleyman De
mirel ANAP Genel Bakan Mesut Ylmaz*! yeni bir koalisyon olutur
mas iin grevlendirdi. Ylmaz. Blent Ecevitin Demokratik Sol Par*

1998

tisiyle (DSP) koalisyon gerekletirdi.

16 Ocak: Anayasa Mahkemesi, laiklik ilkesini hll ettii gerekesiyle
Refah Partisinin kapatlmasna ve Necmettin Erbakana be yl srey
le siyasi faaliyet yasa uygulanmasna karar verdi. slmclar, parti
nin kapatlma olaslna kar 17 Aralk 1997 tarihinde Fazilet Parti*
sni kurmulard.
21 Nisan: Siyasi Islma ynelik srekli eletiriler srasnda. Refah
Partisi nin yesi ve stanbul Bykehir Belediye Bakan Recep Tayyip Erdoan, 1997 ylnda yapt bir aklamayla slm kendi kar
larna alet ettii ve din kkrtclk yapt gerekesiyle on ay hapis

*999

cezasna arptrld.
26 Kasm: Babakan Mesut Ylmaz, mafyayla balants olduu y
nndeki sulamalar sonras istifa etti.
11 Ocak: DSP Genel Bakan Blent Ecevit, lkeyi nisan aynda yap*
lacak erken genel seimlere gtrmek zere bir hkmet kurdu.
15 ubat: PKK lideri Abdullah calan Nairobide yakaland ve Tu/kiyeye getirildi. Bu olay Ecevit iin bir zafer olurken, hkmet Kurt is
yanclara kar zafer ilan etme imkn elde etti, calan 29 Haziran
gn idam cezasna arptrld, ancak 2002 ylnda lm cezasnn
kaldrlmasnn ardndan cezas mebbet hapse evrildi.

2000

200 1

j 8 Nisan: Genel seimleri Ecevit'in DSP'si ve ar sac Milliyeti Ha

reket Partisi kazanrken, merkez sa partiler kt.
2 Mays: Islmc milletvekili Merve Kavak'nn, yemin treninin yap
laca Meclis salonuna siyasi Islm'n sembol olan trbanla girmek
istemesi yeni Mecliste tepkilere yol at. Kavaknn milletvekillii
daha sonra. ileri Bakanl* ayn zamanda ABO vatanda olduu
ynnde bilgilendirmedii gerekesiyle drld.
3 Moys: Hkmeti kurmakla grevlendirilen Blent Ecevit, MHP ve
ANAP'la 26 Mays gn koalisyon oluturdu. deolojik ztlklar olma
sna ramen, koalisyon hkmeti artc bir biimde uzun mrl
oldu.
17 Austos: Trkiyenin kuzeybat blgesinde meydana gelen byk
deprem srasnda devletin yz binlerce insana yardm salama konu
sunda baarsz olmas, insanlarn devlete olan gvenini sarst.
13 Ekim: Avrupa Birlii Komisyonu Trkiye'nin AB yelii iin aday
lke olarak deerlendirilmesini tavsiye etti. Bununla birlikte Trki
ye'nin Kopenhag Kriterleri' olarak adlandrlan ve insan haklarn,
aznlklarn korunmasn, ekonomik reformu ieren uzun bir devi ta
mamlamas gerekiyor.
17 Ocok: stanbulda yaplan operasyon sonucu Hizbullah hareketinin
nemli liderlerinden bazlar vurularak, bazlar da sa olarak ele ge
irildi. lke geneline yaylan operasyon, "derin devletin dmanlar
na kar mcadelede bu rgt kulland ynnde phelere yol a
t. Genelkurmay Bakanl tarafndan yaplan aklamada, Trk Silah
l Kuvvetlerinin PKKya kar mcadelede Hizbullah eylemlerini des
tekledii ynnde basnda kan haberler kesin bir dille yalanland.
5 Mays: Trkiye'nin AB yeliini destekleyen liberal bir reformist ola
rak tannan Anayasa Mahkemesi Bakan Ahmet Necdet Sezer, Demi
rci'den sonra Trkiye'nin onuncu cumhurbakan seildi.
19 ubat: Yolsuzluk iddialar zerine Babakan Ecevitin Cumhurba
kan Sezer le yapt az kavgas byk bir ekonomik krizin yaan
masna neden oldu. Borsa dt, faizler ykseldi ve Merkez Bankas
dviz rezevlerinin bete birini kaybetti.
i Mart. Dnya Bankasnda grevli Kemal Dervi, ekonomiden sorum
lu devlet bakanl grevine getirildi. Bu atamayla yabanc yatrmc
lara gven vermek amalanrken, Den/i Trkiye'nin ekonomisini k
resel eilimle ayn yne yerletirecek nemli reformlar yrrle
koydu.
2i Haziran: Anayasa Mahkemesi, slm kktenciliin merkezi olarak
tanmlad Fazilet Partisi'ni kapatt.

l r t j* Carr>urf*T

m e*'

257

2 1 Temmuz: Siyasi slam clar Fazilet Partisi'nin devam olarak Sa ad et

Partisini kurdular.
14 Austos: Fazilet Partisi nin lmllar Recep Tayyip Erdoan liderli
inde Adalet v e Kalknma Partisi ni kurdular. Parti kendisini fazilet
Partisi'nin devam olarak d e il laik M slm an dem okratlar1 olarak
tanmlad.
u Eyll: New York. VVashington v e P en n sylvan ia d a m eydan a gelen
Eyll saldrlan ve ABD B akan B ush un 'terrizm e kar s a v a ' la
n Trkiyeyi birdenbire stratejik bir varlk* ve IMF kredilerini hak
eden bir lke haline getirdi.
ubat: IMF. Tkiyey e 9 m ilyarlk ksm hem en olm ak 2ere yl
iin 16 milyar ABD d o lan kredi verm e ko n u su n da an lat.
4 M ays: B ab a k an Ecevit h a sta n e y e kaldrld. H astal siyasi bir kri
ze neden oldu. stifa e d ip e tm eyec e i v e y a yerin e kimin geecei ko
nusunda yaplan sp ek lasyo n lar b o rsay olum suz etkiledi.
o

M ays: Kem al D ervi, erken gen el seim e gidilm esi durumunda

Trkiye'nin siyasi g ele ce i zerindeki belirsizliklerin son a erecei y

nnde aklam a ya p t. Onun bu szleri 3 Kasm erken gen el seim le
rinin yaplm asna yo l a a c a k politik m anevrann balam asn a neden
oldu.
2 9 M ays: TSAO g a ze telere verdii tam s a y fa ilanlarla, lm ce z a
snn kaldrlm as, eitim . Krte yayn d a dahil olm ak zere AB y
nnde acil reform lar yap lm as ars yapt.
7 Temmuz: Partisinin yerine Doru Yol P a rtisin in k o alisyon a alnabi
leceinden ekinen b ab ak an yardm cs v e MHP lideri Devlet B ah e
li, 3 Kasm gn seim yap lm as iin ar yap t. Ecevit ile Ylmaz er
ken seim e kar karken. D ervi v e T rkiyenin byk kapitalistleri
lkede hkm s ren belirsizliin seim lerle son u lanabileceine in a
nyordu. Demokratik S o l P a rti'd e d ev am ed en istifalann ardndan,
koalisyon M eclis'te ou n lu u k aybetti v e 1 6 Temmuz gn Ecevit
kasm aynda lkeyi seim e gtrm e karar ald.
3 A<Jusroj: M eclis, AB artlarn karlam ak amacryla yeni yasalan
kapsayan bir dem okrasi p aketi ni onaylad . Bu p ak et. AB yolunda
byk bir adm v e eko no m ik krize son verm ek konusunda ciddi bir
nlem olarak grld.
10 A u sto s: Kem al Dervi hkm etten istifa etti. M erkez sol ve m er
kez sad a yer alan baz partileri birletirerek yeni bir merkez yarat
ma giriiminin b aarsz o lm asn n ardn d an 2 1 A u stos giinO CHP'ye
katld; b ylece yeni kurulan Yeni Trkiye Partisi'nln P arlam en toya
girme ihtimalini yo k etti.

3 Kasm: Gene! seimler sonucu Adalet v e Kalknma Partisi yzde

34,3 oy oranyla Medis'te 363 sandalye elde ederek, 1987'd en beri
tek bana ktidar olan ilk parti oldu. Yzde 19,4 oy oranyla 17 8 san
dalye alan CHP muhalefet olurken, dier partiler yzde o luk seim
barajna taklarak Mecllse giremedi.
16 Kasm: Cumhurbakan Sezer hkmeti kurmas iin AKP'li Abdul
lah Gl' grevlendirdi; Gl n oluturduu hkmet 18 Kasm gn
cumhurbakan tarafndan onayland. Gl. 28 Kasm gn program
n sundu ve gvenoyu alarak grevine balad.
19/24 Aralk: Meclis, Recep Tayyip Erdoan'a seimlerde aday olma.
Parlamentoya girme ve babakan olma imkn salayan anayasa d e
iikliklerini kabul etti.
26 Ocok: lke genelinde byk apta sava kart gsteriler dzen
lendi. Nfusun yaklak yzde 85-o'lk bir blm ABD nin Irak'a
mdahalesine kar kyordu.
1 Mort: Meclis, Trkiye'ye 62.000 ABD askerinin konulanmasna izin
veren ve Kuzey Irak snrn operasyona aan tezkereyi reddetti. ABDTrkiye ilikileri kart.
9 Mort: Recep Tayyip Erdoan milletvekili seildi; Babakan Gl 11
Mart gn istifa etti ve Erdoan yeni babakan olarak atand.
t$ Mort-, ABD Bakan Bushun Saddam Hseyin'e verdii ltimato
mun sresi doldu ve ABD nderliindeki koalisyon gleri Badat
bombalamaya balad.
20 Mart: Ankara Trk hava sahasn ABD uaklarna amaya raz oldu
fakat Washington ile ilikiler zarar grmt. Pentagon daki yeni mu
hafazakarlar Trkiye'yi ve generalleri cezalandrmaya kararlydlar.
9 Nisan: Amerikan kuvvetleri Badat'n kontroln ele geirdi.
22 Mays: Generaller hkmetin ABye katlma planna destek verdi.
28 Moys; MGK. insan haklanna dair AB kriterlerinin yerine getirile
bilme iin terrle mcadele yasasnn deitirilmesini ve Krte y a
yna izin verilmesini kabul etti. Eski bir Krt milletvekili reformlar,
Krtler zerindeki elli yllk yasan sonu ve "Krt realitesinin tann
mas olarak deerlendirdi.
4 Temmuz: Kuzey Iraktaki Amerikan kuvvetleri, Trk zel kuvvetlerin
den 11 kiiyi, balarna uval geirerek ve kk drerek tutuklad.
Ankara VVashington'a nota verdi ve Trk subaylar serbest brakld. Fa
kat Trk-Amerikan ilikileri zarar grmt. 1 Mart'taki oylamann mi
sillemesi olarak grlen bu olay stratejik ibirliinin sonu oldu.
2 2 Temmuz: Dileri Bakan Abdullah Gl zarar gren ilikileri tamir
etmek iin ABD* ye ziyarette bulundu.

w***

ywcW 2 5 9

29 Temmuz-. AB kriterlerini yerine getirmek in Mecls yeni reform

paketleri" geirdi. Temel ama generalleri dizginlemek ve MCK'y medeniletinnkti.
11 Eyll: Dileri Bakan Gl MGK reformunun AB'nin tm itirazlara*
karladm iddia etti.
7 Kasm: ABD. Ankaraya Irak'ta Trk askerine htiyac olmadm bil
dirdi ve bylece Temmuz'da balayan grmeler sona erdi.
15 Kasm : stanbuldaki intihar eylemleri iki sinagogu. Ingiliz Konsololuunu ve ngiliz Bankas HSBCnin binasn tahrip etti, onlarca ki
i ld. O gn. Trkiye nin n Eyll* olarak tanmland. Trkiye de
artk Islmc terrn bir kurbanyd.
6 Ocak: Suriye Devlet Bakan Beir Esad Ankaraya geldi. Her iki ta
raf da ilikileri dzeftmek istiyordu ve Ankara, Avrupa'nn ald po
zisyona yaknlamaya alyordu.
2 3 Ocok: MGK toplants sonucunda generaller Trkiye'nin Kbrs' ye*
niden birletirmeye dnk Annan plan erevesinde almay kabul
ettiler.
3 1 Ocak: trdoan m ABD ziyareti sonunda Dileri Bakan Gl Trk*
Amerikan If/fcisimn artk sadece stratejik olmadn. insan haklat) w
demokratiklemeye dayandn belirtti. Basnda bu durum, Anka
ra'nn blgede lml bir slm lkesi' rolnii oynayarak demokratik
Byk Ortadou Projesi iin bir model olup olmayaca sorusunu
gndeme getirdi.
2 2 Mart: Ankara'nn blgede lml bir Islm iilkesi

olup almad

tartmalarna cevaben. Erdoan Trkiye'nin laik ve sosyal bir devlet

olduunu, laik bir devlet iinde de Istmi bir devlet olamayacan
belirtti.
2 8 Mart: Yerel seimler Adalet ve Kalknma Partisi'nin konumunu
glendirirken muhalefetin konumunu zayflatt. AKP*nin oy oranlan
yaklak rakamlarla yzde 34'ten yzde 43*0 ykselirken. CHPnin oy
lar yzde 19'dan yzde tse geriledi.
24 Nisan: Kbrstaki referandumlarda Trk toplumu adann birleme
sine yzde 65 lik bir oranla evet derken, Rumlar yzde 76 lk bir
oranla birlemeyi reddetti. Bu durum AB karsnda Ankaram e&ni
glendirdi.
2 7 Eyll: Kadn haklan ile ilgili AB kriterlerini salayabilmek iirt zi
nay yasad saymaya ynelik yasadan vazgeildi.
6 Ekim: AB Komisyonu Trkiye nin siyasal kriterleri yerine getirerek
yelik nndeki ilk grup engeli baaryla atn ifade etti ve kanlm
mzakerelerinin balamasn nerdi.

. 'O k o n o lo f

2005

2006

17 Arolk: AB Trkiye'nin yeliini koullu olarak kabui etti ve kat

lm mzakerelerinin al tarihi olarak 3 Ekim 2005i belirledi.
25 Mays: Hazar Ceyhan boru hattnn al Bakde trenle yapld.
Artk, Hazar petrol Avrupaya Rusya'y atlayarak Azerbaycan Trkiye
ve Grcistan zerinden gnderilebilecekti. Boru hatt Trkiye iin
"Avrasya seeneini ortaya kard.
29 Mays: Fransadaki referandumda AB Anayasas % 45 oranndaki
evet" oylarna karlk % 55 oranndaki hayr oylaryla reddedildi.
Bu durum, Trkiye nin A6 hayallerine bir darbe olarak deerlendiril
di, ancak Dileri Bakan Abdullah Gl, Bu referandumun Trki
yeyle dorudan bir balants yok. Mzakerelere balamamz in
hibir engel yok," dedi.
10 Austos: Babakan Erdoan, Krt sorununun, dier sorunlar gibi
demokratiklemeyle birlikte Cumhuriyet ilkeleri ve Anayasa ereve
sinde zlebileceini syledi.
3 Ekim.- Trkiye, on-on be yl srmesi beklenen, AB ile katlm mza
kerelerine balad. Ama basn AB ile yeni hayat" szlerine yer verdi.
16 Aralk: Orhan Pamuk, tm dnyann gz nnde, 301. madde da
yanak alnarak Trkl aalamaktan yargland. Birka gn sonra
Devlet Bakan Ali Babacan, Pamuk davasyla Trkiye'nin imajnn le
kelendiini syledi. Ancak 21 Aralk'ta Adalet Bakam Cemil iek 301.
maddeyi deitirmeye ynelik bir plan olmadn aklad. 2006da
bu maddeden birok yazarn yarglanmasna devam edildi.
17 Ocak: Vatan gazetesinin dzenledii ankete gre partilerin olas
bir seimde alabilecekleri oy oranlar yieydi: AKP % 29,9. CHP %
14,4. DYP % 3,6 ve MHP % 11,5.
19 Ocak: Erdoan, Erken seim olmasn beklemeyin, dedi.
26 Ocak: Radikal, ordunun Erdoan'n Cumhurbakan olmasnn
nnde bir engel grmediini bildirdi.
12 Nisan: Bir Harp Akademisi konferansnda Cumhurbakan Sezer
yle konutu: Kktendincilik tehlikeli boyutlara ulat ve Trki
yenin bu tehdite kar tek gvencesi laik dzendir.
>6 Moys: Dantay hakimlerine ynelik saldrda Ycel zden'in l
drlmesi. Trkiye siyasi hayatnda AKP hkmetini devletin Silahl
Kuvvetler, yarg ve niversiteler gibi laik kurumlaryla kar karya
getiren bir dnm noktas oldu.
5 Haziran: TSlAO Bakan mer Sabanc, Trkiyenin yeni Cumhur
bakannn tm taraflann ibirliiyle. mzakereler yoluyla seilmesi
ni talep ederek yeni Cumhurbakannn Erdoan olmamas gerekti
ini ima etti.

trtre 'onNjry*'

26i

2 3 Hoziron: Rahan Ecevit, gelecek seimlerde AKP'ye kar* Solu ye

Sat birletirmeye ynelik baarsz bir kampanya balatt.
2 8 Haziran: Babakan Erdoan, mulak bir ifadeyle, yeni Cumhurba
kannn, eitli STlerin fikrine bavurduktan sonra AKP mectfs gru
bunun oylaryla seileceini ve bu makama geldiinde btn ideolo
jik nyarglardan uzak birinin olacan aklad. Daha sonra 5 Temmuz'da, dindar bir mslmann devlet bakam olmasn kimsenin en
gellememesi gerektiini syledi ve kendisinin nmzdeki yl Cum
hurbakanlna aday olmas konusunda ak kap brakt.
2 8 Temmuz: Genelkurmay Bakanl, Korgeneral Altay Tokafm ken
di komutas altnda askerlerin Gneydou Anadoluda bombalama
eylemleri gerekletirdiine dair szleri zerine soruturma balatt
n duyurdu. 1995 ve 1998 yllan arasnda PKK'ron Trkiye kar ey
lemlerinin doruk noktasnda olduu bir dnemde Gneydou Anado
lu'da grev yapan Tokat u anda muhalefetteki Milliyeti Hareket
Partrs'nin bir yesidir.
1 Austos: Orgeneral Yaar Byukant, daha lml selefi Hilmi rkk'Un yerine Genelkurmay Bakan olarak atand. Bykamt, Trki
yenin Avrupa Birlii mzakereleri de dahit olmak zere eitli mese
lelerde daha sert bir tutumu savunan bir ahin olarak tannyor. Ka
t bir laik ve askeriyenin siyaset zerinde etkili olmasndan yana. Biiykant slmi gericilikle mcadele etmenin ordunun anayasal grevi
olduunu ve kktendinti tehdidin daha nce hi bu kadar byk ol
madn syledi. Genelkurmay Bakanl'na atanmas, sivil-asker
likilerinin gelecek dnemde sorunsuz olmayacan gsteriyor.

Dizin
JI Eyll 98216, 2 5 7 ,2 5 9
1960 darbesi 138
1961 anayasas 252
Abbasi halifelii 27
Abdlaziz 5 0 ,2 3 9
Abdlmecid 40
Abdlmedt 40, 68, 102, 23 9
Adak, Fehim 209
Adalet Partisi 157, 162, 163, 166,
171, 174, 189, 249
Adalet ve Kalknma Partisi (AKP) 211,
217-222, 226-228, 258-261
Adana 6 7 ,2 4 0
katliamlar 67
AET 204, 205
Afganistan 84, 86, 105, 179, 186,
2 1 6 ,2 4 4
Afrika 16
Aca, Mehmet Ali 177
Ahmet zzet Paa 88
Ahmet Rza 57
Akbulut, Yldrm 193, 195, 233, 253
Akura, Yusuf 53, 83
Akdeniz 14, 16, 1 7 ,2 1 , 24, 97, 102,
1 10,194, 245
blgesi 245, Dou 1 7 ,1 2 0 , 162
Alemdar Mustafa Paa 32, 33
Alevi 177
Ali Fethi Bey 74
Ali Kemal 73
Alman 49, S , 53, 67, 75, 77, 78-80,
82, 86, 87, 8 9 ,9 6 , 111, 120, 121,
1 5 4 ,1 6 3 ,
240, 245, 246
Almanca 195, 199
Almanya 36, 53, 55, 75-80, 85, 89,
9 6 ,1 0 9 ,1 2 0 , 121, 1 2 7 ,1 5 4 ,2 4 0 ,

2 4 4-246
Atan, etin 167
Amasya 11, 98, 99
Amerika 16, 24, 122, 130, 131, 140,
162, 186, 191, 194, 199,209,
2 1 6 ,2 2 3 ,
246
Amerika Birleik Devletleri (ABD} 86,
129, 130, 134, 155, 158-162,
166,
1 7 9 ,1 9 0 , 204, 209, 212,
2 1 6 ,2 2 1 -2 2 6 , 246-259
Kongresi 128, 246, 247
Anadolu
Bat 82, 93, 101, 133, 158, 200,
233, 234, Dou 76, 77, 96 ,1 2 1 ,
Gneydou 97, 211,261
anayasa 46, 51, 63, 64, 69, 70, 94,
124, 132, 137, 151, 165, 186,
1 8 8 ,2 1 7 ,2 4 0 ,2 4 9 ,2 5 2 , 258
anayasa mahkemesi 137
anayasa tasla 188
anayasal devrim 94
Antkabir 208, 210
Ankara Sava 11, 233
Annan, Kof 221, 226
Antalya 233, 241
anti-emperyalist 160
Arabistan 85, 161,220
Arap 13, 16, 61, 74, 84-86, 95, 97,
99,
107, 131,162, 240,249
dnyas 13, eyaletleri 16
Arapa 1 3 2 ,2 4 4 ,2 4 6
ArapUr 13
Aras, Tevfik Rt 245
Arnavutluk 7, 49, 5 4 ,6 9
Asia Minr 3
asimilasyon 200

A>. 15-17, 52, 97, 105, 158, 197

ataerkil 104
Atna 34, 173,222,247
Avrupa
Birlii (AB) 200, 203-205,213,
214,217,218, 221,223-225,
227, 253-261, Ekonomik
Topluluu 204, 248, 253, Bat 8,
19, 202
Avustralya 162
Avusturya 24, 26, 36, 42, 48, 49, 54,
63, 72, 77, 86, 235, 236, 237
Aybar, Mehmet Al 164, 168
Aydn 4 ,1 0 ,1 3 3 ,2 3 3
Aydnlanma 23
ayrmclk 246
Azerbaycan 15, 32, 235-238,260
aznlk 67, 121,176, 179,181,202,
204,206,220,252
Babikyar., Hagop 67
Badat 16, 25, 27, 131, 161, 234-236,
248,258
Baheli, Devlet 217-219
Bakii 260
Balkan Savalar 84, 240
Balkanlar 5,7-9, 24, 31, 32, 48, 50,
52,
54, 71,74, 100,197,212,
233, 234, 239, 246
Barbaros Hayrettin 17
Basra 17
barts 227, 255
Bat dnyas 21, 36, 200, 204
Bat emperyalizmi 52
Batllama 41, 52
Batum 49

Baykal, Deniz 218

Baykurt, Fakir 168
Bele, Refet 102, 103
Belgrad 1 6 ,3 1 .2 3 4 , 236, 237
Berkes, Niyazi 58
Berlin 49, 54, 55, 75, 77, 79, 80, 84,
86,
87, 96, 127, 194, 240, 246
Berlin Antlamas 49, 55
Berlin Duvar 194
Berlin Kongresi 49, 50, 240
birey 124, 152
Birinci Dnya Sava 95, 97, 106,
119,141
Birlemi Milletler (BM) 131, 148,
253
Bitlis 77, 240
Bizans 3-5, 9-13, 18, 22, 72, 233
Bizans mparatoru 3-5
Bodan 37
Bosna Hersek 7, 24, 48, 49, 51, 63
Blgesel kongreler 241
Brksel 179
Bucak, Sedat 204
Bulgar 9, 44 ,4 9 , 72, 8 4 ,8 8 ,2 3 9
Bulgarca 44
Bulgaristan 49, 51, 63, 74, 75, 79, 81,
84, 88, 95, 120, 2 3 3 ,240
burjuva 23, 93, 156
Bursa 4, 10, 101, 123, 233
Bush, George W. 194, 216, 223, 226,
253, 257, 258
brokrasi 35, 64, 118, 121,227
bte 142, 191,206,213
Byk Trkiye Partisi 189, 190
byme 138, 153, 154, 199
hz 138

Batur, M uhsin 2 5 0

Bayar, Celal Mahmud 111, 117, 118,

122,123,130,133, 244,247
Baycitl 10, 11,14,15, 233,234

Calfornia 90
Cebesoy, Al Fuat 103, 106, 118
Celali syanlar 25

2
6
5
Cem, smail 216, 218
Cem Sultan 14
cemaat 43
Cemiyet 6 2 ,6 3 , 6 8 ,1 1 0
Ceneviz 234
Cenova 15, 22
Cezayir 17
CHP 1 1 0 ,1 7 , 118, 122-127, 131133,135-137, 143, 149, 151,
i 57, 1 6 1 ,1 6 3 , 166, 170-173,

Deedes (AJbay)76
Dcmi/a, Nuri 246
Demirel, Sleyman 157, 162, 189,
192, 198, 199, 2 2 8 , 2 4 9 ,2 5 0 ,
2 5 2 -2 5 4
demokrasi 5 1 , 124, 170, 172, 177,
188-191, 2 0 7 , 2 1 8 , 1 21, 2 23, 25 7
Demokrat Parti 170, 254
demokratikleme 168
demokratlar 123-127, 131-136, 138-

175-179, 189, 1 9 1 ,2 0 6 ,2 1 1 ,
140, 142, 153, 157, 1 8 7 ,2 0 6 ,
2 1 8 ,2 1 9 ,
226-228, 2 4 6 -2 4 9 , 2 51,
220,
2 48, 257
254,2 5 7 -2 6 0
deniz gc 14
C1A173
derebeyler 8
cihd 8, 78
derin devlet 2 0 3 , 2 24, 2 55, 256
cihat 80
Dervi, Kemal 2 15, 2 1 6 ,2 1 8 , 219,
Cindoruk, Hsamettin 212
2 5 6 ,2 5 7
Connecticut 199
devalasyon 126, 235, 2 4 8 ,2 5 0
Crawford 80
cumhuriyeti 244
cunta 1 3 5 ,1 4 7 ,1 5 0 ,1 6 6 ,1 8 7 ,1 8 8 ,2 4 8
adalama 38, 131
anakkale Boaz 5 , 1 5 , 2 5 , 2 6 , 70,
8 1 ,2 3 6
atma 3 5 ,6 6 ,7 1 ,7 2 , 113, 117, 162,
163,
245
atl, Abdullah 203
erke 99, 100
ee 54, 203
iller, Tansu 198, 2 0 2, 203, 2 05, 206,
207,
219, 254, 255
in 105
inliler 17
okuluslu 53, 63
Danma Meclisi 252
Daniel, Goffman 28
Danimarka 203
darbeler 64

devletilik 1 0 9 ,1 1 8 , 122, 132, 190,

196, 243
devrim 21, 22, 4 2 ,4 6 , 52, 57, 5 8 ,6 3 ,
7 3 , 83, 8 6 ,9 4 , 1 6 2 ,1 6 4 , 197,
2 0 6 , 252
devrimci 5 7 , 85, 162
devirme 6, 7 , 11, 24, 31, 36
d bor 198, 212
dil 4 4 , 5 4 , 1 9 5 ,1 9 8
Dimetoka 75
*
din 2 3 , 35, 43, 4 4 , 65. 9 4 , 100, 126,
132, 2 1 1 ,2 4 3
adamlar 44, 65
dinsel 1 3 ,1 6
dirlik 8
Diu 17, 234
divan 20
Diyanet leri Bakanl 104
Diyarbakr 200, 211
dogmatik 109
dolar 120, 1 9 6 .2 0 8 ,2 1 2 .2 1 5 ,2 1 6 ,
219

Duuuad 20.)
Dostluk 128. 243, 24 4 . 246
dostluk antlamas 128, 241
dviz 139, 1 5 5 .1 9 6 , 1 9 8 ,2 1 5 , 256
Dnya Bankas 166, I $6, 196. 215,
256
dnya ekonomisi 39
Ecevit, Bfem 170, 173, 175, 188,
2 1 9, 2 2 8 ,2 5 1 ,2 5 5 , 256
Edime 9, 1 2 ,3 4 , 37, 6 7 , 72-75, 81,
95, 101, 233, 239
Edime Anlamas 34, 3 7
Edward, Grcy ] 10
Ege 20, 2 7 , 4 8 ,4 9 , 70, 72, 174. 179,
213
adalan 72, Denizi 2 7 , 4 8 ,4 9 , 174,
179

Erdoan, Recep Tayyip 2 1 1 ,2 1 7 , 219,

2 2 0 ,2 5 7 , 258
Erim, Nihat 166, 1 6 7 ,1 6 8 , 252
Erkanl, Orhan 143
Ermeni 1 3 ,2 1 ,4 4 , 50, 5 4 ,5 5 ,6 1 ,6 6 ,
74-77, 81-83, 9 7 , 100, 23 5 , 240
Ermenistan 32, 9 7 , 238
Erzurum 7 6 ,8 5 , 9 7 -9 9 , 241
Esad, Bef 259
Eskiehir 3, 101
eitlik 4 0 ,4 2 , 4 3 ,6 1 , 126
eraf 63
Etiyopya 105
emik 1 3 ,6 1 . 100, 1 0 9 ,2 0 2
kken 6 1 , (0 0
euro 215
Evren, Kenan 185-1 8 7 , 18 9 , 1 9 3 ,2 5 2 ,
253

egemen 54, 255

egemen g 67
egemenlik 137

faiz 139, 198

Farsa 244

egum 35, 4 3 ,4 6 , 5 6 , 5 7 , 94, 123,

faist 109, 11 0 , 1 18, 14 7 , 1 6 3 ,1 6 5 ,

142,

1 6 3 ,1 8 7 ,2 0 3 ,2 1 7 ,2 5 7

ekonomi 88, 122, 138, 153, 154, 171,

1 8 0 ,1 8 1 ,1 9 5 .1 9 6 , 19 9 , 200,
2 0 8 .2 2 1 ,2 4 6 , 2 4 8 ,2 5 2 -2 5 4
ekonomik

167,

1 7 4 ,1 7 6 .2 0 3 .2 4 5

faizm 122, 176

Fatih Sultan Mchmed 10, 1 9 , 23
Fazl Ahmet, Kprl 236
FBI 166

byme 134, 180, geliim 195,

feodal 8 , 18, 5 4 , 112, 200

gelime 129, 1 3 4 ,1 4 1 ,1 5 2 ,1 9 6 .
haklar 152, 155

Ferdinand (Bulgar ar) 88

Ferd Paa 68

emek 154

Fevzi akmak 117

emperyalist 5 3 , 63, 8 7 , 105

Filipnler 105

endstrileme 38, 154

Ene* 74

Filistin 240
Ford 154

enflasyon 138, 142. 181, 1 9 6 ,2 1 3 ,

2 3 5 ,2 5 4

Franois 1. 16

oran 2 1 3
Enver Bey 7 4 , 7 5 , 8 0 , 95
Erbkan, Necmettin 163, 1 7 1 ,1 7 2 ,
1 9 2 ,2 1 9 ,2 2 0 , 255

Franco 113
Fransa 1 6 ,2 1 , 3 2 , 3 4 , 3 6 , 3 7 ,4 2 - 4 5 ,
5 3 -5 5 , 7 5 ,7 7 - 8 1 , 8 5 , 9 6 , 111,
119, 1 2 0 ,2 3 5 ,2 3 9 ,2 4 0 ,2 4 4 ,
2 4 5 , 2 4 8 , 2 5 0 , 2 5 3 ,2 6 0

Fran sa K ra l 16

Habeistan 1 0 5 , 1 1 0 , 2 4 4

F ra n sz 1 5 , 1 7 , 2 6 , 3 1 , 3 2 , 3 9 , 5 1 , 5 3 ,
67, 73, 8 1,8 4 , 94, 95, 10 1,10 5 ,

H ac Bekte? 6
H a l Seferi 2 3 3

110 , 112 , 12 0 ,2 3 8 ,2 4 5

H a lla r 2 3 3

D e v rim i 3 1 , 3 2 , 2 3 8

H A D EP 2 0 2 ,2 11

F ra n sz ca 3 6

H a le p 16

G a la ta 4 8

halifelik 2 7 , 5 3 , 1 0 5 , 2 4 1
H alil Bey 7 0 , 7 4 , 8 4

h a life 9 3 , 1 0 2 , 10 4 , 1 0 5
G a la ta sa ra y 4 4 , 2 3 9
gecekondu 15 5

H am as 20?

G e lib o lu 5 , 1 5 , 8 4 , 8 5 , 9 5 , 9 6 , 2 3 3 ,

h a r a 1 0 , 1 1 , 1 5 , 19

240
gerilla 9 S , 201

Haris, George 1 8 2
Havvker (Albay) 76
hayat hakk 11

Germ en 16 , 2 0 , 2 3 , 2 3 5

H ristiy a n 5 - 1 0 , 1 2 , S , 2 6 , 2 7 , 3 9 , ,

gelir dalm 1 9 6 , 2 1 6

G erm iyan 4 , 10, 11

4 3 , 4 4 , 4 8 , 49, 7 4 , 7 6 , 7 8 , 9 ,

Girit Adas 5 4 . 6 3 , 2 3 6 . 2 4 0

1 6 1 1 1 4 .2 2 0 ,2 3 8

g 5 0 , 7 1 , 1 6 2 , 172

Hristiyan gler 9 , 1 2

gmen 1 5 4 ,2 0 2

Hindistan 1 5 - 1 7 , 3 6 , 5 2 , < 3 , 7 S, 94,

ii 154
grev J 3 4 , 1 4 9 , 15 4 -1 5 6 , 164, 165
hakk 134, 149, 154-156
Grey, Sir Edward 71
G SM H 155, 196, 2 0 8
g< 8, 12, 1 3 ,2 1 , 3 2 , 3 9 , 4 1 ,6 5 , 67,
7 0 , 8 4 , 8 6 , 8 7 , 143, 192, 194,
2 0 3 .2 1 2 , 2 2 6 , 23 8 , 252
Gl, A b d u llah 2 2 0 , 2 2 2 , 2 5 8 ,2 6 0
Gmrk Birlii 20 5 , 2 1 4 , 254
Gney Asya 105
Gney talyj J4
Gney Rusya 11 ,8 1
Guocydou Asya 5 2
Grcistan 212, 260
gven 5 6 , 107, 136, 1S6, 189, 207,
256
gvenlik 87, 109, 110, 152. 2 0 i , 204,
253

234
Hint 16, 17
Hitler, Adotf 1 10-11 2 ,119,120, 244246
hiyerar|i6J, 1 0 5 ,1 4 3 ,1 8 5
HizbuJlah 2 0 9 ,2 5 6
hizipilik 150
hizmet sektre I9B

Hollanda 20, 23, 5 5 ,2 3 5

H n iy et 4 7 , 6 2 , 69, 138

Hseyin, addan) 201, 25$

IM F 69, 180, IS t , 206, 207. 2 1 3 ,
215, 216, 218, 221, 248, i ?
rak 11 ,4 5 ,5 2 ,8 3 , j, 113, 131.
143, 194, 196, 201, 212.2212 2 3 .22S, 2 4 0 ,2 4 4 , 24S. 253.
258, 25**

Irakl 194, 201.25.

haber 180

Hseyin Hilmi Paja 65, 68

21

.
,
T J
;
D
"
, :

i'

brahim Paa 20, 34, 237

i sava 1 0 1 ,1 29, 233, 244
ideoloji 43, 86, 104, 109, 113, 170
ideolojik 15, 2 5 ,1 0 3 ,1 3 1 , 142, 154,
156, 153, 177,243
ihracat mucizesi 196
km ci Dnya SavJfi 127, 204, 245
iktidar 20, 21, 33, 36, 64, 9 4 ,1 2 6 ,
1 31,134, 135, 137, 142. 151,
159, 162. 164, 168. 171, 180.
222, 226, 228, 258
iktisadi 122, 128, 129, 142, 196, 199.
207,215
tikin. Baki 212
ngiliz 37, 4 9 ,5 1 ,5 5 , 80, 81, 84, 87,
1 02,110, 1 1 1 ,120,159, 225,
2 3 9 ,2 4 1 ,2 4 5 ,
259
ngilizce 98, 198, 199
M t c r e 3, 20, 21, 23, 34, 36-45, 48,
49, 53-55, 6 5 ,6 9 , 7 1 ,7 3 , 75-86,
96-98, 100, 105, 110, 111, 113,
119, 120, 127, 128, 131, 159,
162, 174, 220. 225, 235, 239,
240, 245, 247,248, 253
nn hkmeti 110
nn, Erdal 189, 195
nn, smet 123
iman haklar 201, 213, 221, 223,
2 26,256, 258,259
peki, Abdi 177
ran 1 1 ,1 5 . 24, S2, 84, 86, 105,128,
IH , 179,181, 186, 196,197,
2 0 1 ,2 0 5 ,2 0 6 ,2 0 7 , 209,233,
235,
237, 24 4 ,2 4 7 ,2 4 8 , 252
skan 82, 123
Ulam 226,259
slm 6, 12, IS, 16,31, 3 2 .4 4 ,4 7 ,
5 2 ,5 3 ,6 3 ,6 5 , 100,104-107,
109,121, 126. 158,161, 1.71,
1 7 9 ,1 8 7,199,206,207, 208,

2 1 0 ,2 1 3 ,2 1 6 ,2 1 9 ,
2 2 0 ,2 3 8 ,
243, 255, 256
dnyas 6 ,5 2 , 105, 199,
kktencilii 31, lkeleri 207
slamc 227, 228, 259
slm devrim 206
smail Paa 45
spanya 21. 54, 97, 110, 113, 234, 244
Sava 1 tO
Ispanyol 23, 97
srail 162, 167, 2 0 6 ,2 0 7 , 2 0 9 ,2 1 2 ,
247-249, 254
stanbul Konferans 51
istihdam 180
istikrar program 215, 248
sve 237, 238
svire 208
i Partisi 156, 161, 164-167, 170,
200, 2 5 1 ,2 5 3
ii
sendikalar 162, 164, snf 35, 43,
46, 5 6 ,5 7 , 89, 94, 123, 134, 142,
154, 155, 163, 187, 203, 217, 257
isizlik 163, 2 0 0 ,2 1 5 , 2 16, 220
iveren 138
talya 14 ,1 5 , 23, 3 6 ,5 5 ,7 0 ,7 1 ,7 5 ,
77, 82, 9 5 ,1 0 9 , 110, 118, 240,
245
talyan 19, 22, 39, 54. 67, 70, 105,
1 1 0 ,1 2 0 ,2 4 1 , 244
tilaf Dcvletlcn 7 3 ,7 9 , 81, 82, 84, 86,
95, 96. 98, 240
zmir 39. 93, 9 8 ,1 0 2 , 107. 123, 234,
2 4 1 .2 4 8
iznin 164
Iznik 233
Japonlar 246
Japonya 105, 197, 244
Jpiter 158

kabine 64 , 67 , 68, 72, 74, 75, 82,

138, 169, 186, 195, 250, 252
Kafkasiar 4 9 , 80, 85, 86, 87, 212
Kahire 3 3 , 73
kamusal alan 227
Kantakuzenos 4, 5

krsal 8, 23, 37, 38, 112, 122,134

gemi 158, keim 23, 134
Klal, Ahmet Taner 213
Kzl Ha 239
Kzldeniz 16, 20
Kilise 13, 44
kimlik 39, I I I , 172, 188,254
koalisyon hkmetleri 163, 196
Kocada, Hseyin 203
Kolomb, Kristof 16

kanun 40, 82, 148, 151, 164, 185,

1 9 1 ,1 9 3 , 246
Kanuni Suttan Sleyman 1 6 -2 0 ,2 4 , 25
kapitalist 40 , 161, 181, 197, 257
koloni 96
kapitalizm 168
komnist 89, 127, 165, 187
kapitlasyonlar 17, 3 8 , 69, 88, 235
komnizm 121, 132, 142,158, 163,
Kara Panterler 166
249
Karadeniz 1 4 ,2 7 , 4 2 , 74, 78, 80, 81,
Konya 3, 182,233, 239,250
87,
98, 112, 197, 2 3 6 ,2 3 8
Kopenhag 213, 218, 222, 224,256
Karaman 10, 11, 12
Karamanllar 4, 12
Kora tan, Refik 122,247
Kore 247
Karaosmanolu, Atilla 167
karde katl 10, 25
Kore Sava 133,134
Karesi 4, 10, 233
Korutrk, Fahri 170, 251
karma ekonomi 154
Kosova 10, 2 12,236
Kars 42 , 49 , 128
Kosova Sava 9,1 2
Katolik 13, 21
kozmopolit 9 3 ,1 6 3 ,1 7 0 ,1 9 5
Katoliklik 23
kle 6
Kavakl, Merve 256
Kprl, Fazl Ahmet 236
Kavalai Mehmed Al Paa 32-34, 36,
Krfez Krizi 194
2 38, 239
Krfez Sava 201
Kayseri 220
Kral, Edward VIII 110
Kemal, Yaar 168
krallk 89
Kemalist ideoloji 126
Kuds 16 ,5 3 , 182, 209
Kemalizm 103, 104, 109, 113, 118,
Kurtbvk, Seyfi 141
124, 132, 153, 156, 161, 165,
Kurtulu Sava 100, 102, 103, 106,
1 8 6 ,2 4 5
1 0 7 ,12 2.123, 241
Kenya 2 0 3 ,2 1 1
Kutan, Rccai 210
Kbrs 20, 2 3 .4 9 , 86, 1 5 9,161, 162,
Kutsal Roma Germen imparatorluu
173, 174. 180, 1 8 6 ,2 0 4 ,2 1 3 ,
1 6 ,2 0 ,2 3 5
221,
2 25. 2 26, 235, 247-252, 259 Kuveyt 194, 253
Krn 14, 20, 27, 28. 48, 80, 234,
Kuzey Afrika 1 7 ,2 0 ,5 2 , 84
2 36, 238
Kuzey Irak 201, 202, 222. 223, 254,
Sava 4 2 , 4 3 , 2 3 9
258

Kutu D'S

L o z a n A n t la m a s 1 0 4 , 1 1 0 , 2 4 3

A'ttfuk Asya 3 ,9 7

L b n a n 74, 7 6

Kk Kaynarca 2 7 ,2 3 8
Macar U, 25,53,237

Kk, fa a l 159

Macaristan 16,49,75,234,236,248

Krdstan 253
kresel 1 7 7 ,1 9 1 ,1 9 6 ,197,214
pazar 214
kreselleme 1%, 205
Krt 100,16 6 ,1 6 7 ,1 7 5 ,178,193,
194,200,201,210,211,213,
225,253-255,25S, 260
Kurt airet 70,77,106,202,203,
240,243, 244
Krte 223
Krtler 13,50,61, 77,97,99,200203.213,217,223,253,258
Ktahya 9, 10,103

Makedonya 12,49,54,65,94
Malta 102,234
Manastr 60,94
Manisa 12
Marksist 158,201
Marksizm 113
Maman Denizi 79
Marshall Plan 130,161,204
Martin Luthcr 16, S
Medin IS
medrese 6 S
medy, 198,219,222,226
Mehmed 1 .11,2J3

Ladin, Bin Usamc 216

laik 35, 44,57,94,98,104,113, 172,
175-177, 1*2,27'2,22, 22 i,
226-228,243, 244,2j7, 259-26
laikleme 4 i, 43
iaik/lclOJ, 109,126,211,243,255
Latin 107, 164,243
Latin Amerika 64

Mehmed II. 2,10-14,19,23,234

Mehmed 111. 2JS
Mehmed IV. 236

Mehmed Pjjj, Kprl 19,23,24,

26,236
Mehmed V. 68, 87,240
Mehmed VI. 87,241
Mekke IS, 234
Meri 9

Uhisian 235,236
tenin, Vadimr ffj 128
tibrraJ 29, 55, 57, 64, 70, 73, 82,109,
113,118, 122, 126,137,138,
164,168, 170, 177, 186,187,
1 9 0 ,1 9 2 , 227, 2 49, 2 5 1 ,2 5 2 , 2 5 6
ajdmJar 337
liberalleme 134, 246
Libya 17, 70,

9 S, 207, 20$

tundra 14, 71, 74, 75, 79, 82, 109,

H 0 , 113, 128, 159, m , 224,
2 2 9 ,2 4 5 , 2 4 8 ,2 4 9
Los AngeJ 90

Merkez Bankas 208, U S, 256

Merutiyet 40 S, 52., 54, 59, 60, 63,

88} S9
Msr

15,

16,3, 32-34, 36-38, 45,

5 4 , 55, 61, 63, 78, 80, 82, 86,

131, 143 150,234, 237,238

Msrl 37, 74
14
milis 166
Mdi//i

m ilitan 163, i 65, 2 0 i, 203,209, 250

millet i 3, 4 1 41, 54, 89, 98-100. 112,

153
M jU ckr Cem iyeti 109, 2 4 4

milli gelir 141

mitli mcadele 89
milliyet 18, 159, 243
Milliyet 254
milliyeti 7 4 , 8 3 , 8 4 , 89, 9 8 ,1 0 0 -1 0 2 ,
105, 107, 159, 161, 187, 191,
1 9 4 ,2 1 1 ,2 1 2 , 2 27, 244
Milliyeti Hareket Partisi (MHP) 163,
1 7 1 ,2 1 1 ,2 5 1 ,2 6 1
milliyetilik 4 8 , 5 3 , 8 3 , 8 6 , 9 4 ,1 0 9 ,
158, 1 6 1 ,2 0 2 , 211
modernleme 6 9 ,1 0 4
Moollar 3 ,2 3 3
Moha 2 3 4 , 236
monari 45 , 50, 248
Mora 34, 234, 2 3 6
Moskova 1 1 0 ,1 2 0 , 121, 128, 140,
158, 2 2 2 , 2 4 5 , 2 46, 249
Mustafa Kemal Atatrk 86 93, 102,
103, 1 0 5 -1 1 3 ,1 1 7 -1 1 9 , 123, 124,
1 2 7 ,1 2 8 , 1 3 1 ,1 3 2 , 135, 148,
1 6 5 ,1 7 0 ,1 8 5 ,1 8 9 ,2 1 0 ,2 2 3 ,
2 4 1 ,2 4 4 , 24 5 , 254
Mustafa, Fazl 236
mlk 31
mlkiyet 32
mlteci 194, 253
Mnih Antlamas 111
Mslman 4 , 7, 8 , 1 1 , 1 3 , 1 6 , 21, 23,
26 , 27, 36, 37, 39, 4 3 -4 5 . 48, 52,
53 , 54 , 5 6 , 6 1 , 63-65, 67, 76, 78,
80, 82, 84, 86, 88, 9 3 , 94, 97,
100, 1 0 1 ,1 2 1 ,1 2 3 . 1 9 7 ,1 9 9 ,
208,
2 14, 2 20, 2 38, 2 4 0 ,2 5 7
lemi 78
mttefikler 74
Nairobi 2 0 3 , 255
Namk Kemal 46, 4 7 , 52
Napoli 14

N a s r 131

NATO 129, 130, 131, 1 4 1 ,1 4 2 , 1 4 *

158.
60, 161, 179, 186,204,
2 06, 2 0 9 ,2 2 5 , 247, 2 4 9 ,2 5 0
neofaist 147, 1 6 3 ,1 6 5 ,1 7 4 ,1 7 6 ,
203,
2 50, 251
New Hampshire 199
New York 216, 222, 229, 257
nfus art 1 3 8 ,1 6 3
nfus basks 235
Orhan Bey 4-6
Orta Anadolu 25
Orta Asya 11, 9 7 ,1 0 5 , 197
O na Asya 97
orta snf 21, 36, 38, 40, 44, 56, 57,
6 4 ,6 8 , 9 4 ,1 3 8 ,1 4 2 ,1 6 1 ,1 6 3 ,
210, 250
Ortadou 80, 8 7 ,1 2 9 ,1 3 1 ,1 5 8 ,1 9 7 ,
225,
226, 247, 259
Ortodoks 1 3 ,1 5 , 21, 27, 41, 238, 239
Orwell, George 111
Osman I. 4 ,1 4 ,2 3 3
Osman 11. 235
Osman III. 237
Osmanl Bankas 55
Osmanl donanmas 17
Osmanl hanedan 109
Osmanl mparatorluu 12, 19, 23,
27,
28, 42, 45, 50, 52, 54, 58. 61,
77, 88, 90, 97, 2 33,240
Osmanl topraklar 12, 15, 39, 79
Osmanl Yahudlen 82, 100
Otranto 14
oy verme 134
oy verme hakk 243
Ocalan, Abdullah 202, 203, 211, 255
zal, Turgut 181, 186,189. 191. 193,
198, 199, 205, 2 2 8,152, 253. 254

zel mlkiyet 123,239

zerklik 13, 31, 32, 34, 43, 51, 156
zgrlk 61, 9 4 ,1 5 6 , 1 8 7 ,2 0 0 ,2 2 4
Pakistan 1 3 1,143, 248
Papa 1 3 ,1 4 ,1 7 7
Paris 14, 42, 46, 7 9 ,1 6 2 , 239, 250
parlamento 6 3 ,1 4 9 ,1 5 1 ,2 1 7
parti disiplini 68
PehJevi, ah Rua 244
Pennsylvania 257
Pentagon 1 2 9 ,130, 141, 216, 223,
258
petrol fiyatlar 180,181
piyasa 121, 153, 196,205, 224
piyasa ekonomisi 224
PKK 200, 201-204, 206, 211. 253,
254-256,261
pohs 177
Polonya 80, 236, 245
Ponrus Rum Cumhuriyeti 98
poplist politika 180
poplist siyaset 150
Portekiz 1 6 ,1 7
posandem 209
Prag 250
Princeton 143
Protestan 16,41
protesto 2 4 ,1 6 9 ,2 1 6 , 241
Prusya 36, 141
radikal 2 2 ,3 6 ,9 8 , 10 6 ,1 4 2 ,1 4 7 ,
1 6 1 ,1 6 4 ,1 6 5 .1 6 7 ,1 8 6 , 192,
1 9 5 ,2 0 9 ,2 2 7 ,2 4 3 ,2 4 9 ,2 5 2
radikal sol 166
Rza, Ahmet 57
risk 106
Rodos 14, 234
Roma 1 5 ,7 0 ,1 1 0 , 244
Roman 42

Romanya 34, 49, 75, 79, 244

Rum 3, 13, 21, 2 2 ,2 5 , 36, 39, 61, 6 J,
6 6 ,7 4 , 8 1 ,8 2 , 9 8 ,1 0 0 ,1 5 9 , 173,
226,
2 3 4 ,2 3 9 , 2 50, 2 5 1 ,2 5 9
Rumeli 18, 49, 66, 7 1 ,2 4 0
Rus 27, 36, 37, 49, 51-53, 76-78, 80,
82, 85-87, 96, 102, 237, 238, 246
Rtsbr 32, 37, 39, 43, 48, 4 9 ,7 6 , 79,
80, 96, 236, 238
Rusya 20, 21, 26, 2 7 ,2 8 , 31, 34, 37,
41-43, 4 8 ,4 9 , 51-55, 72, 75, 778 1 ,8 3 ,8 6 , 9 7 ,1 0 5 ,1 2 0 ,1 3 1 ,
1 9 7 ,2 3 6 ,2 3 7 , 238, 239, 240,
2 4 6 ,2 6 0
sadrazam 7, 17, 20, 24, 26, 36, 46,
65, 68, 70, 73, 74, 86
Safev 234
Samsun 9 8 ,1 1 8 , 241
Saruhan 4, 10, 233
Seanle 229
seimler 70, 118, 125, 148, 157, 187,
1 9 0 ,2 1 5 ,2 4 5 ,
247, 249, 251, 258
Selanik 10, 12, 39, 48, 54, 68, 93, 94,
1 0 0 ,2 3 4
Selim 115,
Selim II 2 0 ,2 3 , 24,
SeLim III 2 8 ,3 1 ,3 2 , 3 5 ,3 6 ,2 3 8
sendikalar 1 1 3 ,1 4 9 , 1 5 5 ,1 6 4 ,1 6 6 ,
168,
1 8 8 ,2 1 6
serbest piyasa 122, 126, 142, 200
serbest ticaret 239
sermaye 1 2 2 ,1 2 9 ,1 5 4 ,1 6 2 , 208, 214
sermaye ka 208
suuna 148, 237
suuf 19, 36, 3 9 ,4 4 , 56, 57, 68, 88,
1 1 3 ,1 2 3 ,1 2 5 ,1 5 5 , 1 6 1 ,1 9 8 ,2 1 0
bilinci 155
Srbistan 14, 32, 34, 48, 49, 71, 234
Srp 9 ,3 2 , 74, 238

Sivas 9 8 ,2 4 1
sivil toplum 137, 201

180, 1 8 7 ,2 4 8 , 250, 2 5 1 ,2 5 2
ilt 173

siyasal sa 162
siyasal yaam 1 2 3 , 1 3 8 , 140 175,
1 8 7 ,2 2 8

taciz 120, 228

siyaset 6 4 , 7 3 , 8 0 , 9 4 , 1 0 5 , 1 07, 109,

Tanzimat (Fermam) 40, 41, 43

1 2 1 ,1 2 7 , 1 3 0 , 1 3 5 ,1 5 5 , 1 5 6 ,

Tanzimat reformlan 44-4 6 ,4 8

1 5 8 ,1 6 9 , 1 8 1 , 186, 1 8 9 , 196,

tanm 15, 18, 56, 1 2 1 ,1 3 4 ,1 3 8 ,1 5 5

Tayland 105

2 0 0 , 2 0 5 , 2 1 0 , 261

Tanr 1 0 ,1 3 9

siyas partiler 1 1 3 , 1 8 0 ,1 8 8 , 1 8 9 ,2 0 2

cek parti 1 2 2 ,1 2 7 ,1 3 1 , 134,149,

Slav 48

151
tekelci 163

Sofya 7 5 , 8 4 , 8 8 , 9 5 , 2 3 3
Souk Sava 127, 1 28, 1 2 9 , 132, 133,
1 4 0 ,1 4 2 , 1 5 8 ,1 7 9 ,1 9 7 , 2 23,
225, 247, 253

terr 1 6 6 ,1 7 3 ,1 9 4 , 250, 254

terrizm 173
The Guardian 179

sosyal gvenlik 1 9 6 , 216

Theodora 5

sosyalist 156

Ticaret Odas 198

sosyalizm 171

ticaretin genilemesi 17

sosyoekonomik 1 5 2 ,1 6 2 , 165

Timur (Mool D d e ri)ll

TP 1 5 6 ,1 6 4 ,1 6 8

Sovyet 1 0 5 ,1 2 0 ,1 2 7 - 1 3 0 ,1 3 2 ,1 5 8 ,
1 6 0 ,1 7 9 ,1 9 4 , 2 4 3 , 2 4 5 -2 4 8 ,2 5 0
Sovyetler Birlii (SSCB) 1 2 0 ,1 2 8 ,

Tokat 261
Topkap 2

1 3 0 ,1 3 1 , 140, 1 5 8 ,1 6 0 , 179,
1 86, 1 97, 2 0 1 , 2 4 1 , 2 4 4 ,2 4 5 ,

toplu szleme 4 7 ,1 5 5 ,1 6 4
toplumsal

2 4 7 , 2 49, 2 5 0

hareketler 160, yap 155

Trablus 95

smrge 69
Stalin, V. Joseph 1 2 8 ,1 2 9 , 245
Stanford 28, 5 8
su 2 0 4 ,2 1 6
Suriye 11, 1 5 ,3 7 , 9 4 ,9 6 , 1 0 1 ,1 1 2 ,
1 4 3 , 2 0 1 ,2 0 3 , 2 2 5 , 2 3 4 , 237,
2 5 4 ,2 5 9
snni 225
Svey Kanal 248
ah smail 15, 234
am 16, 94
eriat 7 , 2 2 0
eyhlislm 37
iddet 5 4 , 7 7 , 1 5 9 ,1 7 3 ,1 7 6 - 1 7 8 ,

Trablusgarp 240
Trabzon 76, 85, 97, 9 8 ,2 3 4
Trakya 54, 7 5 ,8 1 ,9 3 , 233
TRT 193
Tuna 8 ,2 7 , 34, 42
Tunus 1 7 ,2 3 , 5 4 ,5 5 ,2 3 5
Turhan Suitao 22
tketim mallar 198
Trk
asll 159, delegasyonu 110,124.
iyi 154, 155 .2 0 4
Trke 6, 95, 98, 132, 246
Trkiye Byk Miller Meclisi
(TBMM) 103, 105,151

274

Trkiye Cumhuriyeti 89, 111, 243,

252
Trklet 1 3 ,1 6 , 18, 53, 5 5 ,6 1 , 7 6 , 89,
90, 93, 97, 98, 99, 112, 1 2 4 ,1 4 2 ,
1 5 8 ,1 6 0 ,2 0 0 , 22 3 , 22 5 , 23 3 , 241

Washing(on 8 5 , 8 6 , 1 0 5 ,1 2 2 , 12813 1 , 158, 160, 1 79, 18 6 , 2 0 2 ,

2 0 4 , 2 0 9 , 2 1 6 , 2 2 2 -2 2 5 , 2 2 9 ,
2 5 7 , 258
yabana 2 2 , 3 6 -3 9 , 4 1 , 4 4 , 5 4 -5 6 , 6 7 ,
7 3 , 7 6 , 9 4 , 9 5 ,1 0 1 , 1 1 0 ,1 1 2 ,

Ukrayna 236

15 4 , 15 6 , 1 71, 1 9 4 - 1 9 6 ,1 9 8 ,

ulema 7 ,1 3 ,1 7 , 2 J , 34, 94

2 0 1 ,2 0 8 ,2 1 9 ,

256

ulu$ 9 3 ,1 7 7 ,1 9 6

yabanc dil 3 6 , 2 1 9

ulusal mcadele 106

yabanc sermaye 17 1 , 2 0 8

Uluslararas Para Fonu 180

Yahudi 13, 14, 2 1 , 3 9 , 5 4 , 6 1 ,1 0 0 ,

uluslararas ticaret 14

1 2 1 ,1 6 3 ,

234

UNESCO 206

Yarhisar 5

uyum 6 , 54, 55, 6 7 ,1 1 8 , 1 2 2 ,1 6 6 ,

yatrm mallar 2 0 4

cret 1 5 6 ,1 9 8

yeni dnya 8 7 ,1 2 4
Yeni Osmaollar 4 5-48

Uinc Duaya 131

yeni teknoloji 142

lke 23, 3 7 ,6 4 , 95, 1 0 2 ,1 1 0 -1 1 3 ,

yenieriler 7 ,1 2 ,2 4 - 2 6 , 3 1 - 3 5 ,2 3 6

224

Yeiller Partisi 203

1 3 0 ,1 3 1 ,1 3 3 ,1 3 4 ,1 4 7 ,1 5 4 ,
1 5 7 ,1 5 9 ,1 6 4 ,1 6 8 , 1 6 9 ,1 8 0 ,

yoksulluk 2 0 6 ,2 1 6 , 221

1 8 2 ,1 8 8 ,1 9 0 ,1 9 2 ,1 9 9 ,2 1 1 ,

yolsuzluk 2 0 6 , 2 1 1 , 2 1 2 , 2 1 4 , 21 6 ,

2 1 4 ,2 1 7 ,2 1 8 ,2 2 4 , 2 44, 2 48,
252, 255-257
niversiteler 1 3 4 ,1 3 7 ,1 5 0 , 163, 168,
227

2 5 1 , 255
Yunan 5 ,1 3 , 3 3 ,3 4 , 3 6 ,9 3 , 101,
1 0 2 ,1 6 6 ,2 0 3 ,2 1 3 , 2 3 8 ,2 3 9 ,
2 4 1 ,2 4 8
Yunan Bamszlk Sava 238

Van 6 9 ,7 6 ,8 2 , 97

Yunanistan 3 4 , 3 9 , 6 3 , 7 1 , 100, 101,

Varlk Vergisi 120, 121, 246

Varna 12, 234

110, 1 1 2 ,1 2 0 , 128, 129, 131,

vatan 47, 61, 89

vatandalk 100

2 0 1 ,2 0 4 , 2 0 5 , 2 40, 2 4 4 , 2 45,
2 4 7 -2 4 9 , 250

\fenedik 1 1 ,1 2 , 14, 1 5 ,2 2 -2 6 , 234,

235-237
vergi 15, 3B, 55, 6 2 ,1 2 1
Vietnam 1 0 5 ,1 6 2
Viyana 8 ,1 6 , 23, 26, 48, 234, 236
Volkan 65

159,

16 2 , 174, 179, 18 6 , 197,

Yunanl 13, 54
Yunanllar 3 , 8, 13, 3 4 , 5 4 , 7 4 , 75,
9 7 , 98, 241
zenginlik 1 5 ,1 4 2
Ziraat Bankas 5 6 , 134