Osmanli-Türk Modernlesmesi 1900-1930 YAPI KREDI YAYINLARI Francois GeorgeoneXi PDF

FRANos
GEORGEON
OSMANLI-TRK MODERNLEMES
1900-1930
Seilmi Makaleler
EVlREN:
ALBERKTAY
0110
iSTANBUL
Yap
Kredi Yaynlan - 2301

Tarih - 26
Toplumsal Tarih - II
Osmanl-Trk Modemlemesi
- 1900-1930 i Franois Georgeon

eviren: Ali Berletay
Dizi Editr: Ekrem In

Kitap Editr: Tamer Erdoan
Dzelti: Fulya Tkel
Kapak ve Sayfa Tasanm: Nahide Dikel
Yzyl Mah.
Bask: -Er Ofset

Massit 5. Cad. No: 15 Baclar llstanbul
1.
Bask: stanbul,
Ocak 2006
ISBN 975-08-1053-8
Yap Kredi Kltr Sanat Yaynclk Ticaret ve Sanayi A.. 2000

Btn yayn haklan sakldr.
Kaynak gsterilerek tantm iin yaplacak ksa alntlar dnda

yaynenn yazl izni olmakszn hibir yolla oaltlamaz.
Yap
Kredi Ktr Sanat Yaynclk Ticaret ve Sanayi A..

Yap Kredi Kilitlir Merkezi
istiklal Caddesi No. 285 Beyolu 34433 stanbul
Telefon, (O 212) 252 47 00 (pbx) Faks, (O 212) 293 07 23
http://www.yapikrediyayinlart.com
e-posta: ykkultur@ykykultur.com.tr
lnternet sat adresi: http://yky.estore.com.tr
www.teleweb.com.tr
iiNDEKiLER
nsz' VII
Bir Kimlik Aray: Trk MilIiyetilii 1
Osmanl
Devletinde Trk Milliyetiliinin Ykselii (1908- 1914) 23

Kemalist Dnemde Trk Ocaklan (1923-1932) 39
Pantrkist Dler' 77
Ulusal Hareketin ki Lideri: Ziya Gkalp ve Yusuf Akura 91

Azerbaycanl
Bir Aydnn tk Admlan:

Ahmed Aaolu Fransa'da (1888-1894) 103
Aydnlanma
ve Fransz Devrimi Hayran Bir Trk Aydn' 117
20. Yzyl Banda Bir Trk Aydnnn Gznden ran' 131

Ahmed Midhat'a Gre Ekonomi-Politik' 14 1
Harp Maliyesi ve Milii ktisat: 1918 Osmanl stikraz' 159
Ttn Rejisi'nden Tekel'e, Cumhuriyet'in tk Yllannda Ttn Sorunu' 179
Kurtulu Sava Sonrasnda
Trkiye'nin Sanayl\eme Sorunu (1923-1932) 187

Dizin' 199
Trke olan alntlar esas olarak zgn biimiyle verilmi,

evilenler keli parantez iinde gsterilmitir.
Editr Notu:
Franszcadan
Asllar
NSZ
Okuyucu bu kitapta 1980 ile 1994 yllan
arasnda yaymladm
makaleyi toplu halde bulacak. Sz konusu olan,

ise daha birikime
u'nun
dayal,
ayn
geliimi
dnemi
balang
sonu, Trkiye Cumhuriyeti'nin
-Trk milliyetiliinin
itli
ama hepsi de
br ksm
genelleyici bir ksm
-Osmanl mparatorlu
dnemi- ve
ayn
kunluu-
ve ulusal Trk Devleti'nin
konuyu
ieren e-
makaleler.
Bu makalelerin llki yirmi be yl nce, sonuncusu ise
d.
bir dzine
Bunlar ift yrl bir
aratrma
alt yl
nce yayrrlan
deneyiminin sonucudur: 1970'li yllarn so-
nunda Istanbul Fransz Anadolu Aratrmalar Enstits'nde (IFEA)

duum
ye'de
renci
ol-
ve Yusuf Akura hakkndaki tezimi 1 hazrlarken buuk sene Trki-
yaama ansn
elde
tional de la Recherche
gunlaanlar.
ettiim
dnemde edindiklerim ve Paris'te Centre Na-
Scientifgue'deki aratrmalamnn
ilk yllar sresince 01-
Makaleler, 1970-1980'li yllann tm izlerini
tayor; doalolarak
da eskimeleri kanlmaz.
Yaymlandklarndan
bu yana, iinde yaadmz dnyada ne ok deiim
ler oldu! Bizzat Trkiye'ye bakarak dahi bu

nce ekonomide, soma daha
yava
raileme; medyann yaygnlamas;
kanya
bir biimde politik yaamda

Krt
milliyetiliinin
sorununun tekrar gndeme gelii; politik slamn ve

lerin
ykselii;
toplumunun
bu
politik alanda sesini duyurmaya
gelimeSi;
Avrupa
alkantlann ortasnda
Birlii'ne
zaman zaman
Kemal Atatrk'n koruyucu
imaj
vanlabilir: 1980 darbesi,

ortaya
slamiyeti
balayan
k,
libe-
Ermeni
talep eden parti-
okseslilik; tketim
girmek iin yaplan

tartma
yaanan
giriimler ...
Tm
konusu edilse de, Mustafa
tahtta kalmaya devam ediyor.

Vii
Osmanl-Trk Modernlemesi
- 1900-1930
Trkiye'nin etrafnda, jeopolitik evresinde de ok alkantlar yaand! nce komularda yaanan savalann etkileri, ran-Irak Sava, Krfez Sava, Balkanlar'daki
atmalar, Irak'n igali,
S.S.C.B.'nin
dalmas
ve Trkiye evre-
sindeki youn sonular: Orta Asya ve Kafkaslar'da "karde" cumhuriyetlerin

kurulmas,
Birinci Dnya
Sava'nn
paralanmasna tanklk
ntl
almas,
Karadeniz'in ticarete
Balkan lkelerine giri
sonundan beri ilk kez byk bir
serbestlii.
imparatorluun
ettik. S.S.C.B.'nln kalntlan zerinde birbiriyle az ok ba-
ve yapay snrlan olan bir dizi "ulus devlet" ortaya kt. Gerek bir impara-
torluk ulusu olan Rusya bile een
milliyetiliinin sertliiyle kar karya
buldu
kendini. te yandan, okuluslu Yugoslavya iddetli milliyetiliin patlamasyla

luzla
paraland.
kresellemenin
Ayru zamanda,
i rneinde olduu
kendinl gsterdi.
gibi eski ulus devletlerin
Ksacas,
iki
kart anlayla
rihle yz yzeyiz: Bir yanda ulus devletin ve

olan modeli ile birlikte kendi iine kaparnna;
deitirmesinin,
lararas
ticari
dei tokulann,
balamnda,
smrlann
geride
Avrupa Birli-
brakma istei
de
yakn
ta-
i1erliyor gibi grnen bir

ulusuluun
dier
her zaman
yanda glerin,
yaayacak
igcnn
yer
kltrel ilikilerin, dnya turizminin ulus-
etkileri ve kresellemeyle birlikte da alna.
mparatorluklardan kopu
iin bu
yeni
yakn tarilin salad
ve ulusuluun ortaya kmasyla ilgilenenler

ne ok ders var! Ulus olgusunu
kavraymuz
da
bundan zorunlu olarak etkilenmi durumda; her eyden nce ulusuluk tarihini
okuyuumuz bulanklat. Gemiin coku
destanlar
yerlerini
nan bir zor

vanc
phe
varsa, ulusuluk
yakn
zamanm parlak ulusal
sonlara brakt. Ulusuluun
ve
kullanm olduu
dolu ve
gayet
dierlerine
ak.
topluluklara uygula-
Birileri iin bir ulus devlete ait olma
-ister birey ister topluluk olsun birok men-
subiyete salip olanlar- kendilerinl tek bir kimlikte tanmlamalarn ve taraflar

n semeleriri
yurt vb ile
buyuruyor. Kendilerini tek bir tarih, bir kavim, bir din, bir dil, bir
zdeletirmelerine
karar vermeleri gerekecektir. Bundan
dolay,
ulusuluk tekine kar kuku ve gvensizlik an balatr: Artk kilisede, sinagogda ya da camide
sk sk grtmz komumuzun, arkadamzn,
deimizin, dindamzn
mzn
ya da kahve
sadakatinden emin
marsa
u mehur
deiliz.
"ierdeki
lar izmezden nce, bireyler
sohbet
Ya o grnd gibi biri
dman"?
arasnda
Buna bir de, zellikle eski smrge

Viii
kelerinde
ettiimiz arkadalar
deilse?
Ya o bir d
Ulusuluk harita stnde kabaca
grnmez -ve
ac
kar-
verici-
snrlar
imparatorluklarndan domu
snr
izer.
olan gen
nsz
d knkl"
devletlerin durumunda, "ulusal
bamszln uyandrd dler
ulusal
nin gerekliklerine
bal
bir hayal
eklenir:
ve umutlarla
knkl
yakn
karlatnldnda imdi
ster smrgeciliin miras
duygusu.
paralanmasyla olusun,
olsun ister imparatorluklann
hibir vaadini gerekletirmediini kabul etmek gerekir.

nerek "ulus devletin
huzursuzluu"ndan
ulus devlet modelinin
Ksacas,
ayn
zamanda yirmi
yldan
Freud'a yk-
sz edebiliriz.
Ulusuluu alglaymz deiiklie uratan yalnzca
ama
bir zamana kadar
acl
bu
tarih
deil;
bu yana ulus olgusu zerine ileri srlen yeni
dncelerdir. lerinden yalnzca
en nemlilerini anmak
amacyla,
Anderson,2 Emst Gellner,3 Eric Hobsbawm,4 Michael Billig5 ve daha
Benedict
yakn
za-
manda, Anne-Marie Thiesse'in6 yaptlann sayacam. Ulusuluk vizyonumuz

artk deiti:
mler,
Vurgu, daha ok ulusu hayaller, kafa
toplumsal dn-
dinin yeri, temsiller, zellikle de ulusun yerinin haritadaki temsilleri,
miras
kavram,
mas
(Michael Billig) zerine. Bu
rel";
yaplan,
sembolik olan,
ulusuluun
reklillkler zerine
ruyorsa,
"bana"
bir ulusuluun gnlk gazetelere
almalar
ise bir yaplanma
bize ulusun" doal"
olduunu hatrlatyor: Eer
dayanyorsa, orlan dntrmekte; eer
deil,
sz
"klt-
ulusuluk s-
geleneklere
bavu
orlan kefetmektedir.
Anne-Marie Thiesse, La creatian des identites nationales'de "Bir ulusun

asl douu,
bir avu
insann
onun mevcut
olduunu aklad
ve bunu
kant
lamaya giritii andC7 diye yazar. Okuyacanz bu makaleler eer bir nem
arz ediyorlarsa, bunun nedeni Trk ulusunun bu
rinde
younlamalandr.
dilinde
yazlm
yzyllann
andr.
yzylda Moolistan'n
Bu an ne 8.
olan Orhun Yaztlan'nn o uzak
mal'in Anadolu'da
20.
"asl douu"nun "an"
yrtt
(1920- 1922)
dnemecinde "bir avu
alan,
kuzeyinde Trk
ne de Mustafa Ke-
Kurtulu Sava yllandr;
insan"n
"ulusa"
ze-
19. ve
dnmeye balad
Burada bu kiilerden, -pek de az olmayan- birkayla karlaacaz: Ah-
med Midhat, Yusuf Akura, Ahmed
Aaolu,
yeni szclerin bildirilerini daha etkili

de, komitelerde
dlerini,
nasl toplanp
klmak
Ayn
ziya Gkalp.
zere dergiler
rgtlendiklerini;
zamanda bu
etrafnda, kUpler
gelimekte
olan fikirlerini ve
zellikle de bu yeni ulus projesinin ekonomi dzleminde harekete ge-
irilmesini greceiz.
Demek ki Trk
bugn hqfizayla
ulusuluu
karmakank
zerine
bak alan
bir halde.
ok
deiti.
An yklenmi
Olgunun tarihi
bir hafza: Durum geiX
rei
-1900-1930
"eski rejim" haline gelen Osmanl Imparatorluu'ndan kalan ie atlm aru-
lar yerini ok ynl bir nostaljiye
brakt.
mekanlar" ihtiyacna
"arumsama
Bir kken, bir balang
Tanzimat, Jn Trk ve Cumhurlyet dnemlerine

tograflar, resimler, aile
taplarn
torasyonlarn
gemi
Eski
sararm
fo-
kitaplan ki-
elyazmalar ak artrmalarda ate
pa-
18S0'li ya da 1930'lu yllardan kalma eski yaplar zenli resGemie
konusu oldu.
olursa olsun, tarihi
tarih" ile "sonraki tarih"

zamanda ulusun
bavuruldu.
ve
gzetmeksizin
evrak sandk kelerinden karld; hatra
vitrinlerini ssledi; biblolar ve
hasna kapld;
ayrm
cevap vermek iin,
noktas
"ideolojisizletirme"ye katkda
arasndaki kopuun
oluum
Trk ulusuluunu
duyulan bu bitmek bilmeyen tutku, hangi

bulunuyor. "nceki
reddini dile getiren bu tutku, ayru
gerekesi iinde grevalmaktadr.
kavray
biimimizdeki
deiimleri
grmek iin, bu ko-
nuya ayrlm bin sayfalk Modem TrkiYe'de SiYasi DnCl!l adl byk bir
kolektif cildin
sayfalarru kantrmak
dolambal, karmak
aksine
rfus
Ermeni teheiri,
niden
bir
alr.
ve
yeterlidir. Hibir
sancl
mbadelelerl,
aratnmas,
izgisel oimayan,
kar karmza; savalarn
aznlkiarn
Trk milliyetilik tarihinin
anlayta,
bir yol
ekilde
kaderi gibi
zgnl,
ac
rol,
dolu sayfalar ye-
digerlerine gre daha yeni
gzlerimizin nnde birka biimde boy gsterir. Eski
atalarn
tarihsel ve dilbilimsel tezlerin retilmesi, folklorun kuJJaruml An-
ne-Marie Thiesse'in ifadesine yeniden dnecek olursak, Avrupa ulusuluu sz

konusu
ka
yl
olduunda
iinde
uzun bir srece yaylan bu "zelliste", burada yalruzca bir-
topland.
durumunda ise
Her ulusun tarihe
-rnein,
dnelim- bylenmi
gmlm
Hititleri Trklerin
gna kmasna tank
Sonunda,
milliyetiliin
sel bir yaplanma olarak ele

degiikiige ugratt.
saptrlmaya
sayan
bir ekilde sanki bir klmya
kkenlerin yeni bir zmnn -yeni bir

giin
atas
1930'larn
Trkiye'nin
tarih tezini
laboratuvanndaymasna
ve
oluyoruz.
tarihi zerine bu yeni
bak alar
alr- Osmanl Imparatorluu
Bu tarih, milliyeti
-ki ulusu tarih-
tarihini
alglaymz
bak as tarafndan saptrlmtr
ve
devam etmektedir. Millet, en yetkin ulus; din, milliyeti gelenegin

ulusaJclk
luktan uyandrlmay bekleyen pasif ve hareketsiz

Trk ulusuluu zerine srdrdgm -bu
olan- ilk
vardr.
aklamasnn- hazrlanmasna
koruyucusu; kltr, ulusal kltr; halklar ise

mitir.
mitleri
almalanm sonras Osmanl
postu
ygnlar
yaptta
altrda uyuuk
olarak kabul edil-
rnekleri bulunacak
Imparatorlugu'nun son on
yllk
nsz
dnemine
younlaarak,
kendimi
Osmanl
tarihinin bu
kstlayc
den kurtarmaya, ulus devletin tesinde bir tarihi
dnmeye,
luluklarn oulcu
bir dnyada
yaadklar
bir
bireylerin ve top-
hayal etmeye
Ulusun rn olan bizler iin -kresellemenin yan rn

dnmesi
grnmn-
olmay
abaladm.
beklerken-
son derece g bir dnya ...

Franois Georgeon
Savigny-sur-Orge, Fransa, Aralk 2005
Notlar
1 Trk MilliYetiliinin Kkenleri, Yus'!!Akura (1876-1935), stanbul, Tanh vakfi Yurt Yaynlan, 4. bask, 2005.
2 Benedict Anderson, Imaglned Communlties, Londra, Verso, 1983.
3 Emst Gellner, Nations and Nationalism, Oxford, 1983.
4 Enc Hobsbawm, Nations and Nationalism smee 1780. Programme. Mythe, Really, Carnbndge,
Cambndge University Press, 1990.
5 Michael Billlg, Banal Nationalism, Londra, Sage, 1995.
6 Anne-Marie Thiesse, La creation des ldentites nationales. EUTope 18.-19. sieele, Paris,
Editions du Seuil, 2001.
7 A.g.e. s. lL.
8 MilliYetilik, haz. Tan! Bora, stanbuL. netiim Yaynlan, 2002.
Xi
BR KMLK ARAY:
TRK MLLYETLiG*
Trk milliyetilii yann yzyldr, Dou Akdeniz, Balkanlar ve Ortadou'nun

kavak noktasnda, hesaba katlmas gereken bir g oluturuyor. Trkiye'nin
gnmzdeki snrlanmn oluturduu drtgen iinde bir Trk ulusunun varl inkar edilemez. Trk milliyetilii dnyamn gzne, zellikle Kbrs'la, Ege sorunuyla ya da Balkarlar'daki Trklerle ilgili krizler yaandnda arpyor. Ama
Trkiye'yi tamyarlar, ulusal duygunun ne kadar gl olduunu iyi bilirler: Bu
duygu kendini zellikle Trklerln devletlerine, dillerine ve tarihlerlne kar besledikleri tutkulu ballkta gsterir. Trkiye'nin komular, kuku verici olarak niteledikleri bu milliyetiliin gcn kimi zaman kaygyla izlerler.
Trk nilliyetilii bugnn bir gereklii olmakla birlikte, gemii ok gerilere
uzanmaz; ortaya k 9. yzyl ile 20. yzyl arasndaki eie tailIendirilebilir.
Ayrca artc bir hzla gelimi bir oluntu sz konusudur: Trk nilliyetiliirin ilk
fornlasyorlan ile 923'te ulusal bir Trk devleti kurulmas arasnda eyrek yzyl
dan az bir zaman gemitir. Bu nederle, bugnk Trk nilliyetiliiri arlamak iin,
Osmanl imparatorluu'nun yklnn ve Trkiye Cumhuriyeti devletinin kuruluu
nun damgasn tayan bu ilk oluum dnemi zerlne dmnek ilgin olabilir.
Milliyet Sorunu
19. yzyln bandan itibaren, Osmanl imparatorluu da, Dou Avrupa'mn dier byk imparatorluklar gibi, "milliyetler" sorunuyla kar karya
ka1r.Balkarlar'n Hristiyan halklan giderek "mi1liyet"lerinin bilincine varr ve
Bu metin Altan G6kalp'n yonetiminde hazrlanm La Turquie en transition, dispan'tes, identites,
pouvoirs adl eser iinde yaymlanmtr, Paris, 1986, s. 125-153.
1
Osmanl
-1900-1930
devletinin temsil ettii merkezi otoriteye kar ayaklanmaya balarlar.

mparatorlukta ilk isyan bayran Yunanllar ve Srplar aar; nce zerkliklerini,
sonra da bamszlklann kazanrlar. Onlann ardndan, yzyln ortasna don,
Bulgar, Makedon, Ermeni milliyetilikleri skn eder. Btn iinde bakldn
da, bu ulusal hareketlerin arpc ortak zeilikleri vardr: Kendi tarihi ve milliyetiyle ilgili bilincini korumu bir etnik ekirdein (zellikle kyllk iinde gzlenlenen bu eklrdek varln bir lde de Kilise'ye borludur) ve Avrupal dncelerden etkilenen bir lusal burjuvazinin varlna dayanrlar; nderlii ise
kltrel zerklik ya da bamszlk talep eden lusal burjuvazi stlenir. 19. yzyln sonuna doru, milliyeti hummaya yakalanma sras bu kez imparatorluun Mslman halklanna gelir: nce Arnavutlar, sonra Araplar ve Krtler, en
sonunda da Trkler.
Demek ki soruna zamandizinsel sralan iinde bakldnda, Trkler, deyim
yetindeyse, imparatorluun milliyetilik etkisine girmi en son halk olarak gzkmektedir. Trk milliyetiliini de, Bat'dan Dou'ya doru yaylan ve srayla
Osmarllmparatorluu'nun btn halklarna blaan Avrupa tr bir genel milliyetilik oluntsunun yeni bir uygulamas olarak grmek ekici bir varsaym sayl
maz m? O zaman Trk milliyetiliinin de, genelde "Balkan tr" olarak nitelenebilecek milliyetiliklerle birlikte snflandnmas gerekmez mi? Tek fark, Trk
milliyetiliinin daha ge ortaya kmasdr. Bu zaman farknn kayna nedir?
Imparatorlum Hristiyan toplumlan kadar i farkllamaya uramam Trk toplumunun ge kalmldr. 1908'de Trkler arasnda da bir burjuvazi filizlenince
milliyetilik vcut bulmaya balar. Demek ki bir ge kalma sz konusu olsa bile,
ayn trde bir oluntu yaanmaktadr. O halde, Trk lusal devleti, kendi lusal
hareketletinden kan Srp ya da Bulgar devleti gibi, bir Trk milliyeti olumasnn
dorudan rndr.
Ama sonna baka trl yaklamak gerektii ortadadr. Imparatorluun iinde Trk milliyetinin ortaya kmasn geciktiren neydi? Uyann belirleyen etmerler nelerdi? Ksacas, Osmanl Imparatorluu iinde Trk lusal sonnunu nasl koymak gerekir? ncelikle Trklerin Mslman bir halk oldumu unutmamalyz, bu da bizi daha genel bir erevede, Islam'da milliyetiliklerin ortaya k
sonnuyla kar karya getirmektedir. Osmanl Imparatorluu'nda kalc aynmlar
dini niteliktedir: Nfus, yan-zerk dini ve kltrel cemaatler olan milletler halinde'
snflandnlnutr. Bu ekilde ayrt edilen milletler, Ortodoks milleti, Yahudi milleti ve Mslman milletidir. Bir Trk kendini ncelikle Mslman milletinin bir paras olarak grr ve bu arlamda onu gayrimslimlerden ayran dindir. Demek ki
Hristiyan/Mslman ztl Trk kimliinin temel bir unsurudur. Trkiye'de ya2
Bir Kimlik Aray: Trk
Milliyetilii
rm yzyl akn
bir sredir devam eden ulusal ve Batc propaganda bu boyutu

tamamen silmeyi hala baaramamtr. 2
Trk milliyetinin ortaya k sorunu, Araplan, Arnavutlan, Krtleri ve Trkleri ayn kanun erevesinde bir araya getiren Mslman milleti bnyesinde gndeme gelir. Imparatorluun Mslman halklar kanun karsnda eitti. Onlarn ayn millet iinde btiinletik!ed, vergi sistemi, tapu tahrirleri ya da nfus saymlan
araclyla saptanabilir. Bu saymiarda, Hristiyan halklar dndaki mevcut tek kategori "Msman"dr. Ayrca imparatorluun Mslmanlan, Muhammed'in Islam' vazetmesiyle balayan, Abbasi altn a, Seluklular dnemi ve Kanuni Sultan Sleyman 'n saltanatyla sren ortak bir tarihi de paylarlar. Trk milliyetinin
yava yava ortaya k Mslman milleti bnyesinde gerekleecektir. 3
ncelikle, deyim yerindeyse, nesnel bir farkllatrc unsur vardr: Dil. Trkler
Islam' benimseseler de kendi dillerinl korumulardr. Idare ve saray dili olan Osmanlca'da bol miktarda Arapa ve Farsa szckler kullanlmakla birlikte, yine de
sz konusu olan, Arapa'yla kartnlamayacak bir Trk dilidir. Anadolu kyls
ise, yabanc sz daarcklanndan daha az etkllenen ve greli olarak daha ar bir
Trke konuur. Trkler ile Araplar arasndaki farkllamann ana ursuru olan dil,
Trk milliyetiliinde ok nemli bir yer igal eder. Bir anlamda "dil" milliyetilii
henz tamamlanmamtr: Trkiye'de Arapa szck av bugn bile snrektedir.
Ayrca Osmanl mparatorluu'nun Trklednde, zellikle de seyyah, tccar,
memur, asker olarak Osmanl Vayetlerini dolaanlarda ilkel bir etrisite duygusu
vardr; bu kiiler, kullandklar dil, giysiler, treler, vb araclyla bir farkllk duygusuna eriirler. Bu Trk kimlii duygusu 19. yzyl boyunca iletiim aralarn
daki gelimeyle (basn, yollar, demiryollar, vb) birlikte daha da artm, Trkoloji
incelemelerinin katksyla imparatorluun entelektel ve siyasi snflar arasnda
da glenmiti. Trk halklannn gemii konusunda Avrupa'da yaplnu alma
lar 19. yzylda Trkiye'de de hzl bir ekilde renildi. Trk halklarnn tarihi ve
diliyle ilikili olan Trkoloji hem Trk kltrnn eskiliini (zellikle de 8. yzyl
da yazln Orhun yaztlarnn zlresi sayeSinde), hem de Balkanlar'dan, Orta
Asya'ya ve Sibirya'ya kadar yaylm durumdaki Trkdil' halklar arasndaki kltr beraberliini gzler nne serdi. Bylelikle Trkoloji Trk halklannn tarihindekl slam ncesi dnemin nemini ortaya koyarken, nemli bir sonuca da yol
at: Trk halklanrn tarihi iinde, Islam artk dierlerinden farkl olnayan bir ge Bu benim uydurduum bir szck; "turcophone" iin "Trke konuan" karl, sanki hep ayn
Trke sz konusuymu gibi anlalabilecei iin bana uygun grnmyor, "Trki" lafi da dilden ok
rk-etnik kken gnderrnesi yapyor. (ev.)
- 1900-1930
lenek ya da bir dnem olarak grlyordu. Bu adan bakldnda, Trkoloji'nin,

Trkl Islam'dan ayrmak ve Trk halklannm gemiine ynelik taihsel bak
"aikletirmek" konusundakl katks daha iyi anialmaktadr.
Gerei sylemek gereklrse, bu kken araynda zgn bir yan yoktur. Tm
ulusal hareketlein temelinde arkeoloji, dilbilim ve taihe rastlanr. Ama Trk rneini Orta Avrupa ya da Balkanlar'dakllerden ayrt eden, ksa sre nce yerleiklemi gebe bir halkn sz konusu olmasdr. Orta ve Dou Avrupa'da milliyetilik, uzun sredir yerleik yaama gemi ve verili bir corafi alanda kkle
mi halklan etkisine almtr. Btn ulusal hareketlerde grlen taihsel ve ulusal
topraklar. taihsel haklar, taihsel kkler, vb kavramlann nemi buradan kaynaklanmaktadr. Trklerde ise, taihsel aratrmalar onlann Orta Asyal kkenleini
ve tailleinin gebe niteliini ortaya karmtr. Yani Trkler gemii kazdka,
ulusal anavatanlan olacak toprak parasndan uzaklayorlard. Trk mlliyetIli
inin ikilemi de buradan kaynaklanr: Tarihsel kkler m; bir corqfyada kkleme mi? Orta A-Wa m, Anadolu mu? Mustafa Kemal bu ikl gr as arasn
da bir bireimi denemitir. O, Anadolu'nun eski halklarnn (Hititler, Smerler)
Trk olduklann ilei sren ve bylece Trklei eski Anadolu'nun tarihi iinde
kkletiren bir kuram oluturarak Trklein gemiiyle corayasn uzlatrmaya
almtr. Bugn Trkler bu kurarnn yar1ln biliyorlar, ama bu durum onlann kkleine ilikln kltrel sorunu halletmiyor.
Ancak, Trk milliyetilii ile dier Avrupa milliyetilikleri arasndakl fark
sadece kltrel deil, ayn zamandatoplumsal dzeydedir. Trk rneinde, milliyetilik ulusal geleneklei srdrm bir ruhban kesiminden ya da bir klliseden
destek alamamtr; tam tersine, Trk milliyetigi bir lde dine ve zellikle
de ulemann Mslman mmetinin birliini srdrme iddiasna kar karak
ekillenmek zorunda kalntr. stelik, baka kyl dnyalannda grld gibi, Trk kyllnn bir "milliyet bekilii" rol stlendii de sylenemez:
Trk kyls kendini Islam'la zdeletirmeyi srdrm ve Trk milliyetilii
nin kazanmay hedefledii bir kesim olsa da, toplumsal ve kltrel adan sorunun dnda kalmtr. slam ncesi Trk inanlann sadece Osmanl mparatorlu
u'ndakl baz gebe topluluklar az ok canl bir biimde korumutur, ama burada da sz konusu olan merkezi iktidann bir ulusal gelenek deposu gibi kullanmayp srekli yerleikletirmeye alt nfus gruplandr. Baka yerlerde, ulusal bu~uvazi milliyetiliklerin geliiminde belirleyici bir rol oynarken, Trk rneinde bir "ulusal b~uvazi"nin varl bile tartmaldr. "Trk milliyeti" tasans
n destekleyenler, greli olarak tecit olmu ve kltleden kopuk bir avu bilgin ve
aydndr sadece.
4
Milliyetitii
Ama Trk ulusal hareketini Osmanl mparatorluu'ndaki dier ulusal hareketlerden ayran en derin fark devlet sorunudur. Imparatorluun Trk olmayan
milliyetleri merkezi devletle aralanna mesafe koyma, daha fazla zerklik isteme,
bamszlk talebinde bulunma gibi eilimler gstermitir. Bunun sonucunda kendi devletlerini kurmay hedefleyen aynlk hareketler ortaya kmtr. Trkler
iinse sorun deiikti: nk ortada, geni anlamda, Trk olduu sylenebilecek
bir devlet vard. Merkezi devlet ile ulusal Trk devleti uyuabilecekler miydi ve bu
hangi biimde olacakt? Mevcut devletin Trk ulusal tasansna tamamen uymas
mmkn myd? Burada, merkezi devletten aynlmay deil, onu ulus-devlet e
masna uyduracak biimde dntnneyi hedefleyen "refonnlst milliyetilik" olgusu karmza kyor. 4 Genellikle yanl yorumlanm Kemalist "inklapzlk"
anlayru bir devrimden ok, byle derinlemesine bir dnm olarak anlamak
daha doru olur.
Bir "Pan-Movement" rnei

Trk milliyetilii, Anglo-sakson yazarlann panamerikanizm, pancermenizm, panslavizm gibi hareketleri ifade etmek iin kullandklar "pan-movement:' terimine de yakn kabul edilebilir. Bu saylan hareketler "bir corafi blge,
bir dil grubu, bir ulus, bir rk ya da bir din iinde birlik salanmasili" hedeflerler. 5 Bize gre, Osmanl mparatorluu'nda Trk milliyetiliinin geliimi, eitli
Trk halklar arasnda kltrel, hatta siyasal bir birlik yaratmay hedefleyen
pantrkizmden ayr tutulamaz. Gerekten de Trk milliyetiliinin ilk fonnlasyonlar pantrkistlerin eseri olmutur. stelik, pantrkist milliyetilii savunanlar, zeilikle de Rusya asll Trk gmenler Trk ulusal hareketi iinde nemli
bir rol oynarrulardr. Zaten Trk dilini kullanan halklarn birletirilnesi fikri de,
19. yzyl sonunda arlk Rusya'snn Mslman Trk halklar iinde domu
tur. Balangta pantrkizm, Ruslann Kafkasya ve Orta Asya'da giritikleri fetih
siyasetine bir tepki ve panslavizme kar bir muhalefet hareketi olarak grnmektedir;6 sz konusu siyasetin Rusya Trklerinin, zellikle de Tatarlar ile Azerilerin ekonomik etkinliklerini ve kltrel kimliklerini tehdit ettiini unutmamak
gerekir. Pantrkist hareketin banda Tatar byk bujuvazisinin olduunu ve
giriimlerin ounun smail Gasprinski'den [Gasprall kaynaklandili gryoruz. Knm Tatarlan cemaatinden Gasprinski, 1883'ten itibaren, Osmanlca'ya
yakn bir halk dilinde yaymlanan Tercman gazetesini kard. Gasprinski hedefini u formlle zetliyordu: "Dil birli; rylem birl"; dnce birlii. n zellikle
5
Osmanh-Trk
Modernlemesi
-1900-1930
1905 Devrimi srasnda, Trk milliyetilerirdn Rusya'daki eylemleri dikkat ekiciydi. Rusya Mslmanlan iinde pantrkizmle panislamizmin birlikte gelitiini
ve birbirlerird hi dlamadkiann da belirtmek gerek. Onlara gre mcadeleyi
din, dil, kltr, ekonomik etkinlik gibi birok alanda yrtmek daha uygundu.
Bu hareket Osmanl Imparatorluu'nda etkisird sadece Gasprinski'nin eserleriyle
deil, esas 1908'deki Jn Trk Devrimi'nden sonra arlk basksndan kap Trkiye'ye sinan gmenler araclyla hissettirdi. Bu gmenlerin en tannnula
r, Trkierin birlii idealini Osmanl genlii iinde ilk yayan Hseyinzade Ali,
Yusuf Akura ve Ahmed Aaolu'dur.
Onlarn kayglan, aratnnalannda
Trk halkiannn birlii konusunu gndeme getiren Trkiyeli bilginlerin ve yazarlann grleriyle bulutu. Zaten Kafkasya
ve Orta Asya'daki Rus politikalar, Osmanllann dikkatini Rusya'daki "karde
ler"ine ekmiti. Demek ki pantrkizrrdn ikili bir yn vardr: Bir yandan Trkdil
halklann kltrel birlii, dier yandan hem Rusya Trklerird hem de Osmanl m
paratorluu'nu tehdit eden Rus ve panslavizm tehlikesine kar stratejik birlik.
Pantrkizrrdn hedeflerirdn gereklemesi iin Rusya'nn bozguna uramas ya da
yklmas gerekiyordu. Bu nedenle bu siyasetin hayata geirilme olanaklar byk
lde Rusya'nn i ve d konjonktrne bal kald: Rusya'nn Japonya kar
snda urad bozgnun ve 1905 Devrirrd'nin ardndan pantrkist hareketin rgtlenme almalar balad; Osmanl mparatorluu'nun 1914'te arlk Rusyas'na kar savaa girmesiyle birlikte yeni umurlar uyand; 1917 Devrimi dneminde pantrkist etkinlikler yerdden canland. 1918'de ok ksa mrl bir Azerbaycan Cumhuriyeti kuruldu. Sonra Anadolu topraklan iin verdii mcadele s
rasnda, Mustafa Kemal pantrkizrrd mahkum etti, ama ikinci Dnya Sava'nda
Alman ordulan Ka1kasya ynnde ilerlerken, Trkiye'deki baz pantrkist gruplar
arasnda ajitasyon etkinlikleri yerdden balad.
Panslavizm ya da pancermerdzm gibi, pantrkizm de beraberinde romantik,
hatta rrdstik bir ierik getirdi ve bunu Trk milliyetiliine katt. Osmanl mpara
torluu'nun knn etkisindeki kuaklara yeni umutlar ve fetih ufuklan at.
Osmanl mparatorluu'nun dalmas karsnda olas bir telafi yolu gibi gzukt: Dou Akdeniz'de bir imparatorluk snerken, Asya'da kurulacak bir Trk imparatorluu onun yerini alabilir, Trklerin birletiricisi Cengiz Han, Trk imgeleminde Kanurd Sultan Sleyman'n yerine geebilirdi. Pantrkizm, Trklerin rdteliklerird ycelterek, onlarn tarihteki byklklerird anlatarak, Osmanl mpara
torluu'nun srekli toprak kaybetmesine karlk yeni topraklar nererek, Osmanl mparatorluu iinde Trk rrdlliyetiliirdn kendird ifade edebilmesine olanak tand.
6
Bir Kimlik Aray: Trk Milliyetilii
Bununla birlikte, pantrkizm dier "pan" hareketlerden, rnein panslavizm

ya da pancermenizmden baz nemli noktalarda aynlr. ncelikle pantrkizm iletici bir ietiin taycs olmutur. Rusya Mslmanlan tarafndan dandan getitilen pantrkizmle beraber gelen aslnda, Trk milliyetilii iine szan burjuva liberal bir boyuttur. Pantrkistler modem bir din anlay gelitiriyorlar, kadnn
kurtuluunu savunuyorlar ve Rusya'daki Tatar ve Azeti toplumlannda olduu gibi Osmanl mparatorluu'nda da ekonomik ve toplumsal ilerlemenin gerekie
mesini istiyorlard. Modem bir szckle ifade edecek olursak, 20. yzyl bann
Trkiye'sinin siyasi yelpazesinde pantrkizm tartmasz bir biimde "solda" yer
alyordu. Ancak Rus Devrimi'nden ve Mustafa Kemal'in kendisini mahkUm etmesinden sonra, pantrkizm "saa" ark etn1tir.
stelik pantrkizm, pancermenizmi destekleyen Prusya rneindeki gibi,
ekonomik ve asketi adan tam geliim halinde bir g tarafndan deil, gc tkenmi bir imparatorluk tarafndan desteklenniti. Trkletin birlii dyle bunun gerekletirtlme abalan arasndaki mesafe bu gszlkten kaynaklanm
ve pek ok hayal knklna yol amtr. Son olarak da pantrkizm Trkiye'nin
topraklannn genilemesini salayacak bir yaylma ilkesi olma yetine, Trk gmenleti lkeye ekmeye yaramtr. Pantrkizm adna toprak ilhaklan yaplma
m, ama yzbinlerce Balkan, Rusya, vb gmeni Trkiye'ye yerletirtlmitir. Bu
balamda, 1923'ten sonra Yunanistan Trklerini, kinci Dnya Sava'ndan
sonra Balkan Trklerini ve Rusya'dan gelen kk Trk gruplann saymak gerekir. Bu hareket, btn 19. yzyl boyunca Osmanl Imparatorluu'nda gzlenen
Mslman Trk nfusun g hareketini izliyordu, u farkla ki, ekim gcn artk slam deil Trklk oluturuyordu. Bu adan Trkiye Cumhutiyeti Osmanl
mparatorluu'nda kunlmu gelenei srdrmtr. Pantrkizmin bir anlamda
bu olumsuz ileyiinin son rnei, nce Pakistan'a snan bir grup Afganistan
Krgznn ksa bir sre nce Van Gl civanna yerletirilmeleti olmutur.
Bugn pantrkizm, bir siyasi hareket olarak, sadece Trkiye'nin ar sa
guplan itnde yaamaktadr. Ama d Trklere kar gerek bir ilgi vardr ve bu ilginin gc, Trk topluluklannn Trkiye'ye corafi ve tarihsel uzaklyla doru
orantldr. rnein tn Uygurlanna duyulan ilgi biraz folklorik nitelikte gzkse
de, Osmanl mparatorluu'nun eski Trk cemaatleri olan Balkan Trkletine, zellikle de Bat Trakya ve Bulgaristan Trklerine, bu arada da Kbrs Trklerine ynelik canl bir duyarllk vardr.
-1900-1930
Anti-Emperyalist Bir Hareket

Kendi tarihsel kklerinin tesinde, Trk milliyetilii daha geni bir oluntuyla, Avrupa dndaki halklann Avrupa egemenliine kar isyanyla da balantl
dr. 7 O dnemde bu isyana sadece dorudan Avrupa'nn denetiminde olan topraklarda deil, "yan-smrge" olarak adlandnlan blgelerde de rastlanmaktadr. rnein Iran 'da 20. yzyl banda milliyeti hareketlerin gelitii grlnektedir. Yine ayn dnemde, imtiyazlar rejimine kar in milliyetilii ortaya kar. in milliyetilii gibi Trk miillyetilii de, ezilen halkiann isyannn habercisidir. Yunanl
lara ve onlarn arkasndaki Ingiliz emperyalizmine kar yrtlilen 1920-1922
Kurtulu Sava'n ve Byk Gler tarafndan dayatlan Sevr Antlamas'na kar
bakaldny Avrupa dndaki halkiarn ilk kurtulu hareketi olarak deerlendir
mek mmkndr. Zaten Kemalistlerin zaferi, bugn nc Dnya olarak adiandrlan lkelerde hatn saylr bir yank bulmu, nc Dnya bu zaferi, ezilen
halklann genel kurtuluunun balangc olarak grmtr. O halde Trk milliyetilii, 20. yzyln anti-emperyalist, silahl mcadeleye dayal, tarafsz, ekonomik
bamll reddeden, sosyalizm veya "nc yol" temelinde ulusal bir ekonomi
kurmaya alan, yerti nilliyetilik.lerinin ilk rnei olarak kabul edilebilir mi?
Trk miillyetiliirtin bu boyutunu anlamak iin, Osmanl imparatorluu zerindeki Avrupa egemenliirtin rtiteliini ksaca tahlil etmekte yarar var. Btn Osmanl imparatorluu tarihinin Hristiyan Avrupa'ya kar mcadelenin izirti ta
d sylenebilir; ama 18. yzylda balayan Osmanl "gerileme"sinden itibaren,
bu mcadele artiam deitirir. imparatorluk tarafndan en gl olduu dnemde
verilmi kapitlasyonlar, Avrupa'nn ekonomik ve ticari szmasnn gerekesini
oluturacaktr. 19. yzylda Osmarti topraklan igal edilmeye balar: 1830'da Cezayir, sonra Tunus, Msr, Libya. Aynca sanayi devrimiyle birlikte ve 1838'de ingiltere'yle yaplan ticaret antlamasnn ardndan, Avrupa rnleri Osmanl imparatorluu'na sel gibi aknaya balar. Avrupa'ya kar bu mcadele Osmanl imparatorluu'nu Avrupa modeline gre modernlernek ve zellikle de Rusya'ya kar
kendini korumak iin dier glere imtiyazlar tanmak zorunda brakr. Tanzimat
dneminde Avrupa'dan gelen basklar daha da artar. Sonra 19. yzyl sonunda,
Osmanl imparatorluu'nun "yan-smrgeletirilnesi" ad verilen sre balar.
Bu sre hem mali kurumiara (Dyun- Umumiye, Ttn Rejisi), hem de imparatorluk iinde Avrupal sanayi ve ticaret irketlerinin gelimesine (bayndrlk ileri,
demiryollar, liman inaatlan, vb) dayanmaktadr. Eski bir izlek olan Hristiyanla
rn korunmas ve 19. yzyl sonundan itibaren oalan misyon okullannn ya da
yabanc okullarn gelitirilmesi de srecin dier dayanaklandr. Sonunda Avru8
Milliyetilii
pa'mn varl, zellikle stanbul ve zmir gibi byk kentlerde ve ky blgelerlnde, Osmanl Imparatorluu ekonomisinin, toplumsal ve kltrel yaamnn tm
a\anlanr kapsayacak kadar geniler.
Bu egemenlik karsndakl tepkiler, dnemlere ve ortamlara gre deimek
tedir. Daha yabanclann imparatorluktakl imtiyazlanrn eletirildii Tanzimat dneminde, bir muhalefetin hissedildii sylenebilir. 19. yzyln sonuna doru,
Avrupa'mn arl arttka tepkiler de g kazanr. Rus-Japon Sava veya Rus
Devrimi gibi d olaylar, Trklerin arasndaki Avrupa karn akm glendirlr.
Birok direni biimi ayrt edilmektedir. Bir yanda pasif direni sz konusudur;
nefret edilen Reji'nin ynetmeliklerlni delmek iin iktidar tarafndan da az ok
desteklenen ttn kaakl buna bir rnektir ve Avrupa egemenliinin en ok
nefret edilen simgelerlne kar bir halk direnii rnei oluturur. Yabanc irketler
deki grevler desteklenir. Jn Trkler 1908'de Avusturya-Macaristan mallanna,
1911 'de de Libya'ya saldran talyan mallanna kar boykot dzenierler. zmir'in
1919'da Yunan ordular tarafndan igali lkenin hemen her tarafnda byk
halk toplantlarna ve protesto mirlnglerine yol aar. Demek ki tepkiler Avrupa
karn halk direnii trnden askeri tepkiye kadar eitlenen bir yelpaze sunmaktadr; imparatorluun 1914'te Almanya'nn yannda savaa ginnesi Fransz-ingi
liz emperyalizmlnln cenderesini gevetme istei olarak da yorumlanabilir. stelik
Jn Trkler, savaa ginneden hemen nce, kapitlasyonlan tek tarafl olarak ka\drdklanr ilan etmilerdir.
Ayn zamanda anti-emperyalizm, Trk genliinin ve aydnlarnn en gzde
izleklerinden biri olur. Trk aydnlarna bir emperyalizm kuranu sunan ilk kii Parvus'tur. O dnemde milliyetilik ve sosyalizm birbirine ok yakndr: Birok sosyalist ve komnist milliyeti saflardan kmn; bunun balca rnei de Trkiye Komnist Frkas'nn krucusu olan Mustafa Suphi'dir. Suphi, 1912-1913'te kk
bir milliyeti partinin sallannda siyasi mcadele veriyordu. Sosyalizmle milliyetiliin bu bulumas o dnemin Trk milliyetiliine ilerici bir renk kazandran bir
dier etkendir. En az Yunan igalcilere olduu kadar Ingiliz emperyalistere kar
da verilen ulusal bamszlk sava srasnda, Sovyet Rusya'ya dayanan Mustafa
Kemal kimi zaman ok ak anti-emperyalist bir sylem kullanacakur.
Bugnn Trk milliyetiliinin anlalmasnda bu anti-emperyalist renk byk nem tamaktadr. Trkiye 1923'ten ve hele 1945'ten sonra Ban ve Avrupa
yanls eilimi ok ne kard iin, bu anti-emperyalist renk genellikle unutulmaktadr. Avrupa ile ilikilerin yakn tarihinden geriye ac anlar, nefret edilen
simgeler ka\nunr. ilgintir, Trklerin toplu belleinde asl yer tutan Istanbul'un
1919 ile 1923 arasnda tilaf kuvvetleri tarafndan igalinden ok, imtiyazlarn,
9
- 1900-1930
kapitlasyonlann, Hristiyanlar zerindeki himayenin ve hayatta kalabilecek bir

Trkiye oluturma umutlarn toprak eden Sevr Antiamas'nn anlan, ksacas
yabanc mdahaleler denebilecek eylerdir. Eyll 1922'deki zmir (lkeye szm
yabanc karlannn simgesiydi) yangnnn nnde, Mustafa Kemal Trkiye'de
yabanc mdahalelerin sona erdiini aklar. Bugn Trkiye ile Bat lkeleri arasndaki ilikilerde, Trkiye'nin militan "NATO'culuunun" datamad bir ku
knun izleri hala grlmektedir. 1980'lerin liberal Trkiye'sinde, insana kimi zaman Osmanl mparatorluu'nun hayaleti hortlam gibi gelmektedir. Ne zaman
u ya da bu yabanc irkete belli avantajlar tarunsa, kapitlasyon lklar atl
maktadr. Ne zaman yabanc sermayenin lkeye girii kolaylatrlmak istense
Osmanl tr imtiyazlardan sz edilnektedir. Trk sekinlerinde bir zamanlar, e
killenmesinde Kemalist ortodoksluun da byk katks bulunan, tam bir Osmanl travmas yaand unutulursa, gnmz Trkiye'si anlalamaz.
Ama Trk milliyetilii sadece nc Dnyac trde bir isyana indirgenebi\ir mi? Trk milliyetiliinin 20. yzylda ezilen halklarn bamszlk hareketlerinin ilk rnei olarak sunulmas doru mudur? amzn ezilen halklarnn isyanyla Trk milliyetilii arasnda en az iki nemli farkllk saptanabilir.
Birincisi, Trk milliyetiliinin Bat kart olmamasdr. Trkiye bask altna
alnm ama smrgeletirilmemitir. Ortaya kan sorun kltrel yabanclama- .
dr. Trklerin kltrn kim yabanclatrmtt7 Islam m, Avrupa m? nce Osmanl mparatorluu, sonra da Kemalist Trkiye'de baz milliyetiler, Tanzimat'tan beri Avrupa, ze\likle de Fransz kltrnn kazand neme kar k
mlardr. Ama btnnde, Trkiye'nin kltrel yabanclamas Avrupa egemenliinin deil, yzlerce yllk Islarrlamann sonucu olarak grlmtr. slami kltrel clla kazndnda, altndan gerek Trkln kaca dnlmtr. Islami
kltrel hegemonyaya kar en gl tepki Kemalist dnemde gsterilmitir: Halifeliin kaldnlmas, tekkelerin, zaviyelerin ve medrese\erin kapatlmas, alfabe ve
dil reformu, Arapa ezann snrlanmas, Soyad Kanunu; btn bunlar Avrupa'ya
deil, slam'a kar ynelmi bir kltrel devrime iaret etnektedir. Kemalist Trkiye' brakn Avrupa'dan uzaklamay, Mustafa Kemal'in ynetimi altnda Avrupa uygarln benimsemeye almtr.
Ikinci fark, Trk milliyetiliinin anti-kapitalist olmamasdr. Jn Trk dneminde yaplan tahlil, Trkiye'de bir ulusal bwjuvazi yaratmak ve lkeye Avrupa
tr bir kapitalizm getirmek gerektii ynndeydi. Kemalizm bu giriimi srdrd.
Avrupa devletlerine kar verilen bamszlk savann en scak gr1erinde, Mustafa Kemal Trkiye'nin yeniden deer kazanmas iin yabanc kapitalistlerle szleme pazarl yapyordu. Mehur Amerikan yatrm projesi (ehester projesi) de
10
Milliyetilii
1922-1923'te gndeme geldi. 1923'te toplanan zmir Iktisat Kongresi o srada

Trkiye'de egemen olan ruh halini yanstmas asndan anlamldr: Daha fazla
kapitalizm talebi. Liberal ad verilen 1923 sonras dnemde, Trkiye devletin ekonomideki roln en alt dzeyde tutarken, yabanc sermayeye anlar yapmaktan
hi vazgemedi. Otuzlu yllann gdml ekonorri ynelimi de bu eilimi deitir
meyecekti: Kemalist devrimi kapitallzm ile sosyalizm arasnda bir nc yol haline getirmeye alan Kadro hareketi dnda, devletilik genellikie Trk ekonomisirin kapitalizme geiini kolaylattracak bir ara dnem olarak yorumlanyordu.
Bu iki dzlemde de Kemalist rejimin ritelii bask alttndaki lkeler tarafndan
nasl grldnden karlabilir: nce, bamszlk sava sresince, byk bir
umut uyandrd; sonra da, zelllkle Kemallzmi Mslman halklann genel kurtuluunun ilk iareti olarak gren Mslmanlar arasnda, bu umut kadar byk bir
hayal knk.l duygusuna yol att.
Trk milliyetiliirin kendine zg niteliklerini ortaya kanrken, 19.-20.
yzyllarda Avrupa'da beliren ulusal hareketlerle yaknlklann da belirlemi olduk. Trk milliyetiliinin ada tarihin iki en nemli oluntusunun, 19. yzyl
daki milliyetier sorunu ile 20. yzyldaki ezilen ha1k.lann isyan arasndaki snrda
yer ald sylenebilir. Trk milliyetilii, hem Trk ulusal kimliinin keftyle,
hem de Avrupa hegemonyas ve smrgeletirilme tehlikesine kar tepkiyle kendini aa vurmaktadr. Trk nilliyetiliirin bu iki yn nasl eklemlenmektedir?
Baka bir deyile, Trklk duygusu ne zaman ve nasl byk glerin egemenlline kar direrile i ie gemitir? Trk nilliyetiliinin tarihirin gndeme getirdii temel soru budur.
slam ve
Trk Milliyetilii
ok yksek oranda Mslman bir nfus ve laik devlet: Kemalist dnemden

beri ada Trkiye'rin sosyopolitik gereklii budur. Arnavutluk rnei bir kenara braklacak olursa, Islami gelenekten gelip en azndan d izgileri itibanyla
Batr Avrupa lkelerininkine benzeyen laik nilliyetilik modeliri berimsemi tek
lke Trkiye'dir. ada Trkiye'rin tarihinde laikliin kurulmasnn nemi ve
bu olay zerine dnp onun zelllkleriri belirleme gerei buradan kaynaklanmaktadr.
Bugn Trk aydnlan Mustafa Kemal'i, keyi geleneklerinden kopard,

toplumsal bnyede Trk halknn geleneksel kimliinden bir kopua yol att iin
sk sk eletirmekte, Atatrk'n halk geleneklerine srt~virme noktasna srk11
Osman Ir-Trk
Modernlemesi
-1900-1930
lemesi yanlt, demektedirler. islam' savunmaktan ok gelenei vmeye ynelik

bu sylem, bugnk Trk aydnlanrun yaadklan kimlik bunalm hakknda ilgin bilgiler vermektedir. Ama kank bir sorun haline gelmi Trk laiklik hareketi konusu zlmek isteniyorsa, bavurulmas gereken yer tarihtir.
Mustafa Kemal'in slam karsnda izledii siyasetin hangi ortam ve hangi
koullar iinde gerekletii unutulursa, bu siyaset hi anlalamaz. Kemalist laiklik hareketi teoloji uzmanlarrun ebedi Islam'na ya da oryanta1istlerin genel anlamda slam'na kar kmanutr. Trklye'de laiklik hareketinin ortaya k ok
belirli bir balamda gerekleir: 9. yzyl sonu ve 20. yzyl ba Osmanl slam.
Osmanl Islam nedir? Hukuki dzenlemeler asndan, "Hanefi" Islam anlaydr, nk Trkler Ebu Hanife tarafndan kurulmu fkh okulunu kabul etmi
lerdir. Fkh uzmanlarna gre Hanemik, "gevek" bir Islam anlay, ama ayru
zamanda tarihsel adan yenilie en kapal eilimdir. tihat kaplarrun kapanmas ve hem kelam ilminin, hem de fklur dondurulmasyla birlikte, Islami dnce
nin geliimi bir anlamda tkanmtr. Osmanl mparatorluu'nun ran'a kar
yrtti1 uzun dogmatik ve askeri savalar da Osmanl ortodoksiuunun kat
lamasna katkda bulunmutur. Bu donmu Islam anlay karsnda yaayan
islam, iktidann az veya ok basks altndaki tarikatar tarafndan temsil ediliyordu. Her ne olursa olsun, Bat'yla 9. yzyldaki byk karlama srasnda, resmi Osmanl slam evrime hi ak olmayan bir anlaytr. u elikinin zerinde
nemle durmak gereklr: Laiklik hareketi, kendini en kat ortodoks Mslman gren bir slam lkesinde ortaya kmtr.
Bunun dnda, Osmanl Islam, bir devlet slamdr. Gerekten de bir yandan
Osmanl padiahlan eriatn yaru sra kanunnainelere dayanan bir rfi hukuk gelitinniler, dier yandan da devlet dini kurrnlar ve din adamian zerinde sk bir
denetim kurmutur. eyhlislam bir anlamda Saray'n hizmetinde bir dini memurdur; Sarayona emirler verebilir ve isterse onu grevden alabilir. 8
20. yzyln bana gelindiinde Osmanl slam, en az yarm yzyllk refonniarn izlerini tayan bir anlayt ve Tanzimat dneminden zayflayarak kt.
Modernite ve toprak btnli1 konulanndaki meydan okumalara cevap vermek
isteyen Osmanl mparatorluu'nun siyasi ve idari modernletirilmesi, slam'n
yetke alanmn daha da daraltlmasna yol at. II. Mahmud'dan itibaren giriilen
reformlar aslnda devlet kurumlanrun Batllatnlmasna ynelikti ve durmadan
ulemarun yetkllerini srur1ad. Ulemarun yetkileri daha II. Mahmud dneminde,
padiahn onlarn mali kaynaklar (vakf sistemi) zerindeki denetimi ve Bat
usul bir brokrasinin gelimesiyle zayflamt. Dini deerlerden kopuk bu yeni
brokrasi, gelenekselolarak ulemaya ait mevklleri yava yava kapmaya bala12
Milliyetilii
mt. 1839'dan ve Glhane Hatt- Hmayunu'ndan sonra, devletin seklerleti

rilmesi -dini kurumlann zaranna- srd. Dini kurumlar zellikle iki alanda ok
arpLCI bir gerileme yaadlar. Burt!ardan birincisi yasama ve hukuk a1anydl: Geleneksel slam hukukunun yam sra, nce ticari davalarda, sonra da ceza davalannda Bat tr hukuk dzenleri geliti. Imparatorlukta nemli oranda Hristi
yan'n ve ticaretle uraan ok sayda yabancnn yaad da unutulmamaldr.
Dini kurumlar alSndan ikinci gerileme eitim alannda grld: Btn gelimele
re kapal medrese1erin yannda, Tanzimartan itibaren yava yava yerleen bir
modern kamu eitimi sistemi ortaya kt. Yani daha o dnemde, moderrt!eme
sreci slam'a kar deilse bile, onun yan sra ve ondan bamsLZ olarak gerekletirilmekteydi. Bu ok nemli bir olgudur. Trkiye'de slam'n kaderinin daha o
zamandan belli olduu sylenebilir. Demek ki Trk laiklik hareketirt!n kkert!eri
Kemalist dnemde deil, Osmanl mparatorluu'nun yaad bu derin altstlk
yillannda aranmaldr. Baka yerlerde, rnein Rusya Trklerinde ise, moderrle
me dini kurumlardan balam ve ulusal hare15et camiler ve medreselerde do
mutur. Demek ki Trklerde iki model sz konusudur: Moderrlemenin dirt! kurumlar dzeyinde gereklet1rildii Tatar modeli ve moderrlemenin devlet dzeyinde, dirt! kurunlann da dnda gerekletirildii Tanzimat modeli. O halde Tanzimat sistemi kanlmaz bir kader deildi; 19. yzyl ortasnda iktidarda bulunanlann terciliinden kaynaklanmt.
Kamu yaam zerindeki etkisi bakmndan zayflam olsa da Mslman
halk zerindeki gcn srdren Osmanl Islam, 19. yzyldan itibaren Osmanl
toplumunun modernleme ve devletin toprak btnl konulannda karlat
meydan okumalarla baa kacak silahlara sahip miydi? Bu ikili meydan okumaya nasl cevap verebildi? Bu srelerde ynetici snf ona nasl bir yer veriyordu?
Burada karmza Islam reformizmi sorunu kyor. 9 slam reformizmi 19.
yzylda Msr'da domu (bu harekete, "yeniden dou" art!amnda nahda ad
verilmitir) ve oradan dier Ortadou lkelerine yaylmtr. 19. yzylda Islam
reformizmirln byk isimlerine bakalm: Cemaleddin Afgani, Muhammed Abduh,
Reid Rza. Hibiri Trk deildir. Islam'n siyasi ve kltrel merkezi olan stanbul,
hibir zaman el-Ezher veya el-Zeytune'nin roln oynayamamtr. Siyasi reformlar dneminde, stanbul imparatorluun geri kalan blmlerlnden din adamlanm deil, tccarlan ve memurlan cezbeder. Demek ki slam reformizmi imparatorluun en d blgeleri saylabilecek Suriye'de, Msr'da veya Rusya Mslmanlannda ortaya kan evresel bir oluntudur. Bunun yam sra, Osmanl mparator
luu'ndaki Arap milliyetiliinin kklerlnin dogudan slam reformizmi hareketinden beslendiini syleyebilirIz.
13
-1900-1930
Peki buradan Trkiye'de din alannda hibir reformizme rastlanmad sonucu

kanlabilir mi? Tabii ki hayr. Bir rnek verecek olursak, 190B Jn Trk Devrimi'nin ardndan Istanbul' da 51rat-I Mstakim dergisi ve Mehmed Akif etrafnda oluan
bir Mslman modemist akmdan bahsedilebilir. Bu akm, din konusunda ve kadn
sorununda liberal bir tavr alnmasn vaaz ediyordu. Hem Muhammed Abduh'un
dncelerinden, hem de Tatar reformizminin dncelerini Osmanl Imparatorluu'nda yaymaya alan Rusya Mslman1anndan ok etkilenmiti. Ama bu akm
fazla uzun srmedi. nce Trablusgarp, sonra da Balkan savalan ve Trk milliyetiliinin ykselii Osmanl Islaunn en ileri unsurlanrun tutuculua savrulmalanna
yardmc oldu. Islam reformizmi srnrl bir olgu olarak kald. En parlak temsilcilerinden Mehmed Akif'i ele alalm. Mehmed Akif 190B'de reformizm nclerinden biridir, sonra her eye karn dini bir nitelii de koruyan Kurtulu Sava'n da destekler. Ama bu Islam reformcusu Mustafa Kemal'in byk refonnlanna dayanamaz ve
srgne gider. Gittii yer neresidir? Reformizmin klasik anavatan olan Msr. Mehmed Akil'in gzergiih, Islam reformizminin Trkiye'deki yerinin simgesi gibidir.
stelik Trk Islam Abdlhamid rejimiyle anIau ve "eriat isteriz" lkla
nyla balayan 12 Nisan (31 Mart) 1909'daki gerici darbede tutucu dinci unsurlar
da yer alntr. Islam, aydnlann ve (Trk milliyetiliinin saflann dolduran) genliin gznde, artk alm bir formldr. Islam hakknda modemletirici bir sylem hala mevcutsa da, bunu medrese mezunlan deil, laik aydniar retmektedir.
iki grup arasnda ok nemli bir bak as farkll vardr. Birinciler u soruyu sorar: Islam'da modernitenin yeri nedir? Ikincilerin sorusu ise udur: Islam'n modernitedeki yeri nedir? Ziya Gkalp bu ikinci gruba bir rnektir. Ziya Gkalp Islam'n
modernite iindeki yerinin giderek daraldn drrnekte, hatta ii Islam ile devleti gerekten birbirinden ayrmay tasarlamaya kadar vardrmaktadr.
stelik, milliyetilikler tarafndan gndeme getirilen ikinci meydan okumaya, yani imparatorluun toprak btnlne ynelik tehdide karslam'n imparatorluu yaatma ans var mdr? Ynetici snfn en byk kaygs budur. Sultan Abdlhamid Avrupal glere kar Islam kartn oynar ve zellikle Almanya'ya dayanarak farkl gler arasnda belli bir dengeyi korumay baanr. Ama
ayn zamanda Tanzimat izgisini srdrerek devleti modemletirmeye devam
eder, bylece patlamaya hazr bir durumu hazrlar. Bu siyaset baanszla urar.
Imparatorluk bnyesinde Arap ve Arnavut milliyetiliklerinin gelimesi, Islam
harcnn artk, Osmanl devleti iindeki Mslmanlan bile birletirmeye yetmediini gstermektedir. 1914'te ilan edilen cihat, imparatorluun Arap nfusunu seferber etmeyi baaramaz. Tam tersine Araplar, iki yl sonra ngilizler tarafndan
Trklere kar saldrtlacaktr. Panislanrizm ideolojisi suya dmtr.
14
Bu olgular, Osmanl aydnlan ve ynetici sruf zerinde yava yava etkilerini gsterir. Bu konuda, slam'n Trk aydnlan asndan tuttuu yerin evrimini
incelemek ilgin olabilir. Yen Osmanllar kua iin slam, imparatorluktaki temel balardan biri olma deerini korur; modem dnyaya uyarlanmas gerektii
kabul edilse bile, devletin ve toplumun temeli olarak kalr. Yeni OsmanWar Me
rutiyet ynetimini Islam araclyla merulatnnaya alrlar. Namk Kemal ve
takipileri, Tanzimat dneminin Bau11ama anlklanna tepki gsterme eilimin
dedirler. Daha Jn Trkler zamannda bu tavr deiir. Jn Trkler pozitivizmden
ok etkilenmitir ve belli bir noktaya kadar dinin yerini bilimin almas gerektiine
inarurlar. ou dinden kopmutur, ama slam'n -bir ara olarak- hatn saylr bir
dayauma deerlni koruduu kausndadrlar. Siyasi adan yurtdnda yetimi
olan Jn Trkler, Avrupallann saldrlanna kar slam' iddetle savunurlar. zellikle de Mslman lkelerin ve Osmanl mparatorluu'nun gerilemesinden s
lam'n sorumiu olduu gne cevap vermeye alrlar. lerinden bazlan iktidan yine Islam araclyla meru1atnnay dener, ama bu yaklama giderek daha az rastlanr. 1920'de, ulusal egemenlik izleiyle birlikte, slam merulaUnc
bir referans olmaktan kar. Milliyetilerin tahlilleri de Jn Trklerle aa yukan
ayndr: slami dayaumay korumak gerekir; din de, dil ya da kltr gibi, nilli
yeti oluturan unsurlardan biridir. Cemaleddin Afgani'nin, Islam'n nilliyeti1ikler
tarafndan yenilenmesi konusundaki grlerini benimserler. Ve bazlar, din
adamlann karlarna almamak iin, tefsir cambazlklanna girierek slam 'n
znde nilliyetilie kar olmadn aklamaya alr. Ama dini referans giderek zayflar. Bu Ziya Gkalp'ta ok ak grlr: Onun ulus kavramnda,
1909'dan 1918'e geen srede din unsuru giderek nemini yitirmi, kavram giderek laiklemitir.
Demek ki Mustafa Kemal'in laiklik reformlarna giritii srada, Trkiye'de
slam ok zayflanuur: Medreselerin yozlamas, "ulema"run ekonomik, sosyal
ve kltrel zayfl, devlet iktidanna bavurmadan bir dini reform gerekletirme
nin olanakszl, btn bunlar Osmanl Islanunn modernitenin meydan okumalarna cevap vermekte yetersiz kaldru gsteriyor. Zaten Osmanl mparatorluu
iindeki durum bir kenara braklp slam lkelerlnin btnne bir gz atlrsa, 20.
yzyln ilk eyreinde onlarn siyasal, toplumsal ve kltrel kn en u noktasna vardklan grlr. Marib ve Ortadou Avrupa egemenliine girmitir; Afganistan ve ran Avrupal glerin yakn denetimindedir ve ancak geni lde
Kemalist ilkelerden esinlenen bir politikay benlmseyerek smrgeleme tehdidinden kurtu1abileceklerdir. slam lkelerinin Birinci Dnya Sava'run sonunda dnya apndaki durumunu gzden kararak Kemalizmi anlamaya olanak yoktur.
15
-1900-1930
Avrupa ve Avrupa uygarl her yerde zafer kazanrru ve Islam her yerde onlann
egemenlii altna girmitir. islam reformcUugu ve panlslamizm kmazdadr. Ama
d etmenin bykl u soruyu gndeme getiriyor: Eer slam' da bir yenilenme
olursa, Trk laiklii nasl bir gelime gsterir?
Devlette Milliyetilik
Osmanl
klasik anda, imparatorluk Mslmanlan, islam'la zdelemenin

dnda, devlete de bagIydlar. Bu bagIlk, imparatorluu kuran hanedana, padiah-halifenln ahsna, ortak ve anl bir tarihin anlarna ballk eklinde kendinl
gsteriyordu. Imparatorluk, kafirlere kar korunmas gereken bir topraklar btnyd. Burada karrruza eski slami kavram kyor: Dar'l-harb karsnda dar'l-islam. 17. yzyl banda Osmanllann Avrupa'da gerilerneye balamasndan
ve kuzeyde Rus tehdidinin ortaya kmasndan beri, "memalik-i Osmaniye"nin
savunulmas imparatorluun ynetici snfnn balca kaygs haline gelmiti.
19. yzylartasna doru, hem Avrupa'nn, hem de imparatorlukta oluan
kamuoyunun etkisiyle, atalardan miras kalrru topraklar, kendileri iin kan dklm topraklar, vb trnden eski kavramlan da bnyesine katan bir vatan fikri
geliti. Kesin snrlarla tammlanm devletin bu teritoryal yn giderek nem kazaml. O dnemde ortaya kan, dnce ve duygu olarak da reformcu padiah
larla sadrazamlann yrtt Osmanlclk siyasetine denk den Osmar1 vatanseverlii balangta Mslmanlann ya da Trklerin tekelinde deildi, ama gayrimslim sekinler farkl kimlik ve iktidar kutuplanna yneldike giderek sadece
Mslmanlarla Trklere has bir akun olma eilimi glenecekti. 1860-18 70 ylla
rnda byk Osmanl airi Narruk Kemal tarafndan gklere kanlan vatan fikrinin slamc bir rengi de vard. Trkiye'de ams gnmze kadar yaam bir dier
vatansever kahraman, 1877-1878 Trk-Rus Sava srasnda Plevne Kalesi'ni
kahramanca savunan Gazi Osman Paa'yd.
Namk Kemal ve Gazi Osman Paa'mn yansttklar vatan fikri Jn Trk kuam besledi. mparatorluu ke srklediine inandklan Abdlhamid istibdadna kar mcadele eden bu vatansever subaylar ve aydnlar, devleti kurtaracak bir zm bulmak istiyorlard. gretimin gelimesi ve matbu kitaplann yaygnlamasyla, ncelikle teritoryal nitelik tayan bir devlet temsili geliti: Kesin
snrlarla belirlenmi bir topraklar btn. Okullarda yetien bir sr renci kua, devletlerini maddi olarak temsil eden haritalar gzleriyle grdler.
1881 'den 1908'e kadar imparatorluk smrlanmn deimeden kaldm unutma16
Milliyetilii
mak gerek. Osmanl topraklannn paralanmasn srekli bir oluntu olarak grmek yanltcdr; o dnemde asl arpc olan, devlettekl grece istikrar ile devlete
ynelik tehditlerin giderek birikmesinin bir arada var oluudur. Osmanllara Rumeli'de Dou Trakya ile stanbul'dan baka bir ey brakmayan 1908 ile 19121913'tekl toprak kayplannn etklsini, devletin teritoryal erevesindekl bu grece
istikrara gre lmek gerekir.
Vatanseverlik, fiilen sadece Mslmanlann okuduu askeri okullarda zellikle glyd; kendilerini devletin kurtanlmas davasna adayan subay kuak
lan bu okullarda yetiti. aynlkla ve Avnpa smrgeciliine kar devletin
(toprak.lann, ahalinin, snrlann) kannmas ideolojisi Jn Trk dnemi siyasetilerinin ve subaylannn dncelerine egemen oldu. Bu devlet nasl kwtanlabilir? Temel soru buydu. 10 Jn Trklerin en mehun olan Mustafa Kemal'in zihnini, 1919'da vatan savunmasna giritii zaman megul eden de ayn soruydu.
O, bu konuda, Trk vatanseverlerin, Namk Kemal ile Gazi Osman Paa'nn do
rudan mirassdr.
O halde, 20. yzyln banda imparatorluun ynetici snf ve sekinlerinde
iki dnce akmnn, iki "ideoloji"nin varlndan sz edilebilir: Asker ve sivil brokrasinin oluturduu, kapsam teritoryal ve siyasi nitelikte olan bir devlet vatanseverlii; dier taraftan da, aydnlar ve bir bujuvazi ekirdei iinde kendini
ifade eden, etnik ve kltrel bir ulusal kimlik anlayna dayanan, henz kesin
eklini almam bir Trk milliyetilii. Bu ikl akmn eklemlenmesi gndeme ne
gibi sorunlar getirebilirdi? Bir etnik cemaate, o dnemin terimiyle anasr'dan [unsurlardan1sadece birine dayanan Trk milliyetilii, Jn Trklerde grlen, devlet
yaplannn olduklan gibi korunmas ideolojisiyle elimez miydi? Baka bir deyi
le, Trk milliyetilii, imparatorluktakl dier ulusal hareketler gibi, devlete kar
kmayacak myd?
Bu soruya cevap verebilmek iin, nilliyetilerin ulus ve devlet sorunundaki

Milliyetiler Trk etnisitesinin, Osmanl imparatorluu'ndakl Trklerin erevesini ok aan bir biimde, btnyle ilgilidirler. Yusuf
Akura'y ele alalm. II Trk miiliyetiliinin ilk bildirgelerinden biri saylabilecek
Tarz- Siyaset'te, pantrkizmin Osmanl devletine ne kazandrabileceini grmeye alr; demek ki hareket noktas Trklk deil, devlettir. Bu metin Trk
halklannn gemi ve geleceklerini yceltmek yerine, pantrkizmin Osmanl devlet erevesine katks hakknda aklc bir dnce sistemi sunar ve daha iin banda devletin ulustan stnlnn kabul edildiini gsterir. Ondan sonra, pantrkistler ve zellikle de Rusya'dan gelen Trk gmenler Osmanl devletinin savunulmasn hep uralannn odak noktasna yerletirmilerdir.
dncelerini sorgulamalyz.
17
Osmanh-Trk
Modernlemesi
- 1900-1930
Hareket noktas olarak Trk halklannn btnn seen pantrkistlerin yan

sra, Anadolu Trk milliyetiligi ad verilebilecek bir grn taraftarlan da vardr.
Bu gr, Trklerin gerek anavatannn Anadolu olduu dncesine dayanr.
Bu eski dnce, Balkanlar'daki toprak kayplan ve arlk Rusya'sndan ya da
Rumeli'den gelen ok sayda muhacirin Anadolu'ya yerletirilmesiyle yeniden
g kazanm, Balkan Savalan dneminde, kimi zaman rtl kimi zaman da
ak olarak, nilliyeti aydnlar ve Jn Trk yneticiler tarafndan dile getirilmitir.
rnein, bir Trk milliyetisi olan Ahmed Ferid, 1914'te gelecein Trk devletinin Anadolu'da kurulnas gerektii dncesini gelitinnitir. 2 Ahmed Ferid Ortadou'daki Arap vilayetlerinin bamszlklanru kazanacan ngrmekte, ama
Anadolu'nun Trk olmayan halklan (Ermeniler, Krtler) iin bunu gndeme getirmernekte, onlann devletin snrlan iinde kalmalan gerektiini sylemektedir.
Baka bir deyile, bu tr bir sylernde teritoryal deerlendirmeler egemendir. Strateji (teritoryal dzlemde i btnl olan bir devlet oluturmak), sadece etnik
bak asna dayal grlerin nne gemektedir. Dou Anadolu'da Ermeni,
Krt ve Trk nfusun kank bir biimde yaamas da, ulus alanyla devlet alan
arasndaki bu kanklkta etkendir.
1920'de aklanan Misak- Milli, ulusal mekfuu belirlemede ulusal hareketin
referans metnidir. Ama aslnda bu tanmlama etnik deerlendirmelerden ok, siyasi verilere (Mondros Mtarekesi tarafndan belirlenen topraklar) gre hazrlan
mnr. Zaten bu metinde "Trk ulusu"ndan deiL. "Osmanl toplumu" ve "Osmanl devleti"nden sz edilir. Birka yl sonra, Trklerin Musul'a ynelik toprak taleplerinde de ayn bak as gzlenir. Trkler Musul zerinde "ulusal" nedenlerle
hak iddia ederler, ama aslnda stratejik ncelikler (bir kavak noktas olmas,
Anadolu'nun savunulmas asndan nemi ve tabii petrol kaynaklan) etnik nitelikte gerekelerin nne gemekte, Trklerin Musul'da aznlkta olduklannn kabul edilmesi de bunu gstermektedir.
Trk milliyetiliinin bu farkl evreleri ve farkl formasyonlan iinde dei
meyen bir unsur gze arpmaktadr: Milliyetiler, Trk etrtisitesinden ok, devlet
karlanna gre dnmektedirler. Devletin teritoryal ve stratejik ncelikleri yannda, ulus ikincil bir neme sahiptir. Devlet karlan ulusal duygu veya dnce
nin nne gemektedir. Milliyetilikte devlete ilikin olann bu ncelii, nasl olup
da baz aznlklann Trk milliyetilerinin saflanna kanlabildiklerini aklamakta
dr; Tekin Alp gibi, dnce ve davranlann Osmanl devletinin karlannn hizmetine sunan birok Yahudi bu duruma rnektir. Aznlklara Trklerle ayn haklan tanyan liberal bir miillyetilik anlay, Trk milliyetilii iinde ok snrl bir
yer tutabilmitir. Milliyetiler, milliyetilii devletin amalannn gerekletirilmesi18
nin bir arac olarak gren ve bu amalann gerekletirilmesini grev bilen asker
ve sivil brokrasinin yannda saf tutmulardr.
Milliyetilik "devletileirken", Osmanl ynetici snf da giderek milliyetilie ilgi duymaktadr. 1908 'den sonra iktidara gelen Jn Trkleri ele alalm. Oniann
miiliyetiliini anlayabilmek iin, nce imparatorluun teritoryal evrimini hesaba
katmak gerekir. 1908'de, Jn Trk Devrimi'nin ardndan, Bulgaristan, BosnaHersek ve Girit kesin olarak Osmanl egemenliinin dna kar. 1912'de Osmanl Imparatorluu'ndan kopma sras talyanlar tarafndan igal edilen Libya'ya,
sonra da Arnavutluk'a gelir. 1913'te Balkanlar'daki btn topraklar yitirilmitir.
Artk Osmanl mparatorluu, Anadolu'ya ve Ortadou'daki Arap vilayetlerine
dayal, bir Asya devletidir. Bu toprak kayplan birbirini izledike, Jn Trklerin
Trk milliyetiliine ilgileri de giderek artar.
Jn Trklerle miliiyeti akm arasnda balar kurulur, tavrlar yaknlar. Ziya
Gkalp veya Ahmed Aaolu gibi milliyeti aydnlar ttihat ve Terakki kadrolanna katlr; bu arada, bu rgt mali yardm politlkasyla milliyeti giriimleri (dergiler, dernekler) destekler. Ulusal akmla Jn Trk yneticileri arasnda kurulan
balann en iyi rnei, Ziya Gkalp'n (1876-1924) kariyeri ve dnceleridir.
Gkalp, Jn Trk Devrimi'nden sonra, nce Selanik'te edebi milliyetilik akmna
katlr, sonra Trk Oca gibi milliyeti kurumlann oluturulmasna nayak olur,
ok sayda yayna fikir babal yapar. Ayn zamanda ttihat ve Terakki Cemiyeti'nin merkez komitesine girer ve zellikle sava srasnda toplumsal ve kltrel
politikasnn esin kayna olduu bu cemiyetin bir anlamda ideologu haline gelir.
Dnsel adan, ulus tanmnda her trl etnik yananlam reddeder ve kltr,
eitim, din zerinde durur (din zerine vurgusu giderek azalacaktr). Pantrkist
tezler\e de aras iyi olan bu Trk milliyetisi znde kararl bir Osmanlc olarak
kalmtr; onun iin ulusal topraklar Osmanl devletinin topraklandr.
Jn Trklerin milliyeti politikas nedir? Bunun rnekleri iki alanda, idare ve
ekonomi alanlannda verilebilir. Idare alannda tam anlamyla jakoben olan Jn
Trkler, zellikle imparatorlulm Arap vilayetlerinde tam bir merkeziletirme politikas izlerler; Arap vilayetlerinde devlet ve idare dili olan Osmanl Trkesini
yaygnlatrmaya alrlar. Onlann elinde milliyetilik bir Trkletirme aracdr.
Araplann da "milliyetilie" haklan olduunu kabul etneye hazr "burjuva" milliyetilik anlayyla (Trk Yurdu dergisinde ifade edildii gibi) fark aka gtlmektedir. Ekonomide ise, Jn Trkler hem imparatorluktaki aznlklara, hem de
Avrupa egemenliine kar bir "milli iktisat" gelitirmeye alrlar. Savatan yararlanarak kapitlasyonlan kaldnr ve ekonomik gcn Mslman Trk girlimci
lerin eline gemesini kolaylatracak kanunlar kanrlar. Onlar iin sz konusu
19
Osmanh-Trk
Modernlemesi
- 1900-1930
olan, devlet tarafndan korunan bir ulusal burjuvazi yaratmaktr. "Devlet karla
r"ndan esinlenen ve Ermenilerin dramatik bir biimde katledilmeleri sonucuna
varan aznlk politikalarn da unutmamak gerekir.
Kemalist dnemde, milliyetilik yeni ulus-devletin temel ilkelerinden ve
Cumhuriyet Halk Frkas'nn da alt okundan biridir. Hristiyan aznlklar, ekonomik adan nemli olsalar da, artk nfusun kk bir blmn oluturmaktadr
lar, ama Trkletirme abalar zellikle Balkanlar'dan, arlk Rusyas'ndan, Yunanistan'dan gelen muhacirler arasnda srdrlr ve dier yandan, Kemalist
Trkiye'de ulusal sorunun ilk srasna Krt sorunu yerleir. Milliyetilik, Trkle
tirilmesi sz konusu olan bu nfus gruplann trdeletirmenin en nemli arac
dr. nn, "Milliyetilik bizim tek i uyum aracnuzdr" der. nk slam Cumhuriyet'te artk ikinci sraya itilmltir. slami cemaate aidiyetin yerini alacak bir Trk
klmliinin yaratlmas sz konusudur.
Trk milliyetiliini gelitirmeye alan devlet, nce 1923'te yeniden kurulan Trk Ocaklan'na dayanr. Ama sylemi kendi elinde ve mllliyetilii de kendi
tekelinde tutmay amalamaktadr. Bu nedenle, niversite rencileri arasnda
1924 ve 1933'te grlen milliyeti gsteriler, renci eylemciliinin kendi nne
gemesini istemeyen iktidar tarafndan bastrlr. Milliyetilik toplumun zlemlerinin ifadesi deil, devletin elinde bir ara olmaldr. Bu bak asyla, iktidar, zerk
bir demek olarak kalnu Trk Ocaklan iine 1927'den itibaren kendi adamlann
sokar ve 1931'de bu dernekleri kapatr. Onlann yerini Cumhuriyet Halk Frka
s'nn bir rgt olan Halkevleri alr.
Artk milliyetilik bir devlet iidir. Halkevleri, Anadolu'da yeni bir kolektif
kimlik yaratmann arac olarak grlmektedir. Heyecanl, kk bir sekirler grubunu ehirlere ve kasabalara datarak, yerel geleneklerle ilgilenrnek ve ok say
da dergi ve kltrel gsteri araclyla, bir bilgilhaber datm a oluturmak
amalanmaktadr. Baka
zamanda, devlet diizeyinde de byk milliyeti tezler geli

tirllmekte, Mustafa Kemal bu konuyla bizzat ilgilenmektedir: nce, Dou Akdeniz'in az nfuslu blgelerl iizerinde Mussolini'nin hak iddia ettii bir dnemde ve
Krt sorununun henz askda kald bir srada, Trk Tarih Kurumu Hititlerin ve
Smerlerin Trk asll olduklan zerine bir tez gelitirerek Trklerin Anadolu'daki
tarihsel kklerini gstermeye alr. Gne-Dil kuranu ise, evrensel kltr tarihi
iinde Trklerin merkezi yerini hatrlatmaya ve onlan dnya tarihi iine katmaya
yneliktir. Ulus-devletin kuruluundan sonra ve onun tarafndan gelitirilmi bu
kltrel tezler, milliyetilik alannda devletin mutlak egemenliini gstermektedir.
sz konusudur.
20
Ayn
bir dryile, yerel aralarla ulusal politikannyaylmas
Milliyetilii
Sonu
Yukandaki tahliller, Trkiye'de ulusalolgunun karmakln vurguluyor.
Trk milliyetiliinin douunda ve geliiminde d etkenlerin nemi arpcdr.
Bir muhalif milliyetiliin sz konusu olduu sylenebilir: Bu, kendini dier milliyetlere gre ve onlarla atma iinde tanmlayan bir milliyetin milliyetiliidir.
mparatorluun dier halkiannn milliyetiliklerine kar tepki, slami kltre kar tepki, panslavizme diren, Avrupa hegemonyasna bakaldr, Hristiyanla
muhalefet... Trk milliyeti btn bu mcadeleler iinde ekillenir ve kendini ifade
eder. Bu mcadelelerde ba eken Osmani mparatorluu'nun ynetici snf, asker ve sivil brokrasidir. Trk milliyetilii ncelikle brokratik bir snfn milliyetiliidir. Bir ulusal devlet kurduktan sonra Trk milliyetiliine ierik kazandrna
ya alan bu snftr.
O zamandan beri yaklak yanm yzyl geti. Trk milliyetiliinin bugnk
durumu nedir? Bugn belki de belli bir buna1undan sz edilebilir. Artk Trk kimlii konusunda kukuya yer kalnarntr, ama bu kimliin alglanma ve yaanma
biimi toplumsal snflara veya siyasi eilinlere gre deimektedir. Trk milliyetiliinin bunalm adn verdiimiz olgu, birok dzeyde ayrt edilebilir.
ncelikle devletle ulus arasnda belli bir uyumsuzluk blunduunu saptamak
gerekiyor. Baka bir deyile lusal sorun tam aniamyla zlm deil; bu ba
lamda, ieride Krt sorunu ve danda da Trkiye'nin yaknnda, Yunanistan,
Blgaristan ve Kbns'ta Trk yerleim ekirdeklerinin varl rnek verilebilir. Bu
sorunlar Trkiye gndeminde arlklann tartlmaz bir biimde hissettiriyorlar.
kinci olarak, Trk milliyetiliinde belli bir tatrinsizliin sz konusu olduu sylenebilir. Trk ulusal duygusu, Osmanl mparatorluu nostaljisi ile olanaksz
pantrkizm tutkulan arasnda gidip geliyor. Trk milliyetiliinin imgelemi de bu
iki d arasnda ekilleniyor. Bu balamda, imparatorluk konusunda yaanm
d knklmn Trklerin gemilerine ve geleceklerine bakm belirledii sylenebilir. Son olarak da, Trk milliyetiliinin ierii konusunda belli bir kltrel rahatszlk sz konusudur. Kemallst miras artk Trk toplumu tarafndan ittifakla
kabl edilmiyor. Ktrel adan bakldnda, bir deil birok Trk milliyetiliin
den sz edilebilir. Bugn, Trkl alglama ve yaama biimi konusunda farkl
toplumsal katnaniar arasnda bir mutabakat yoktur. Kimileri, Trk kimliinin temel unsuru olarak vurguyu slam'a yapyor; slamclar, orta bujuvazinin bir blm, hatta an sa iinde bir fraksiyon bu konumdadr. Bakalan ise Trk milliyetinin Batl boyutu zerinde duruyor; aydniar, liberal bujuvazinin temsilcileri,
askerler bu tavn benimsiyor, ama sk sk kllanlan bir deyimi yineleyecek olur21
sak, onlann karsna da
- 1900-1930
"Bat
sorunu" kyor. Bat'mn lkelerine kar taknd

srekli d knkl bu sorunun temelini oluturuyor.
An sadaki kimi gruplar ise tam bir Trk milliyetiliinden yana. Trk milliyetiliinin bu eitli bileenleri arasnda bireim abalan olduunu da belirtmek gerek, ama bugne kadar bu abalar hep baarsz oldu.
tavr karsnda yaadklan
Ek Kaynaklar (1994)
Taha Parla. 71e Social and Poltical 71ought ifZiYa Gkalp, 1876-1924, Leiden, 1985.
Masarn
Arai, Turkish Nationalism in the Yourw Turk Era, Leiden, 1992.
Notlar
Kar. B. Braude ve B. Lewis, Christians codfews in the Ottoman Empire. 2 C., New York, 1982.
2 Bemard Lewis, "Le retour de l'Islam", Le Debat. 1981.
3 zellikle bkz. David Kushner, The Riseo/'Turkish Nationalism, 1876-190B- Londra. 1977.
4 ~Reformist milliyetiliin" tanm konusunda kar. John Breuilly, Nationalism and the State,
Manchester, 1982, zellik1e bL. 9, s. 195219.

5 F. Kazemzadeh, ~Pan Mavements", Intemational Encyc/opedia
o/' the Social Sciences,
c. 11,
1968, s. 366.
6 Pantrkizm hakknda, bkz. Jacob M. Landau'nun bireim almas, Pan-Turkism in Turkey, a
Study o/'lTTedentism, Londra, 981; ayr. bkz. Serge A. Zenkovsky, Pan-Turkism and Islam in
Russia, cambridge, Mass., 1967.
7 Kar. Roderic H. Davison, "Middle-East Nationalism, l.ausanne Thirty Years after", Middie East foIfflla/, 7, 1953, s. 324-348.
8 mer Ltfi Barkan, ~caractere religieux et caracreee seculiee des institutions attornanes", J.-1. Sac-
que-Grammont ve P. Dumant, Contrihutions cl l'histoire economique et sociale de l'Empre oltoman, Paris, 1983, s. 11-58.
9 Bkz. Encyclopedie de I'Islam, 2. bask, Islah maddesi, zellikle Niyazi Berkes'in katks.
10 BemardLewis, TheEmetgenceqfModem Turkey. 2. bask, Oxford, 1968, s. 212.
11 Kae. F. Georgeon, Aza origines du nationalisme turc, Yusif'Akura. Paris, 1980 (Trk Milliyetiliinin Kkenim Yus'!!Akura (1876-1935), IstanbuL, 1996].
12 F. Georgeon, "Nationalisme et populisme en Turquie, I'experience des Fayers tuecs (1912-1931) ~,
De l'Empire ii la Republique; regards sur la Turquieiinde, Cahiers du GETe, no: 1. 1984-1985.
22
OSMANL DEVLETNDE
TRK MLLYETLGNN YKSEL

(1908-1914)
Bilano ve Perspektifler
24 Temmuz 1908'de, otuz yllk istibdadn ardndan, Sultan Abdlhamid askya alnm Kanun- Esasi'yi Makedonya Ordusu'ndan gelen darbe tehditleri
karsnda yeniden ilan etmeye ve meclisi toplamaya raz oldu: Jn Trk Devrimi
tamamlanmak zereydi. imparatorluktaki nilliyetlerin ounluunun (Yunanl
lar, Bulgarlar, Ermeniler, hatta Arnavutlar ve Araplar) ksa ya da uzun sredir
ulusal bir srece girmi bulunduklan bu dnemde, Trk milliYetiliinden oluu
munu tamamlanu bir hareket olarak sz etmek mmkn grnmyor. Peki bu,
Osmanl lnparatorluu'nun Trkieri arasnda bu trden hibir geliim olmad
anlanuna nu geliyor?
Aslnda, islam'n her trl etnik zgllk izini yok etme iddiasna karn, Osmanl Imparatorluu'nda gizli bir Trk kimiii bilinci vard. Bu gizli bilin, zellikle de, Arapa ve Farsa'dan alnm terimlerle dolu olmasna karn, Trk diline
dayanyordu. Bir Trk kimlii duygusu 19. yzyln sonunda, Avrupa'daki Trkoloji biliminin etkisiyle, kk bir Osmanl yaymc, edebiyat ve bilgin grubunun, Trklerin diline ve tarihine eilmeye balamasyla glendi (D. Kushner,
1977). Bu yazarlar, sarayn "Osmanl" kltrne bir tepki olarak, sadeletirilmi,
halk diline yakn, yani daha "Trke" bir dil benimsenmesini vaaz ediyorlard.
Yazlannda ne kardklan noktalar, Trk dilirn eskilii (bu dilin ilk antlan olan
Orhon yaztlan 1892'de zld) ve Osmanl Trklerinin Orta Asya'nn Msl~
Bu metin, Turquie, la eroisee des chemins iinde yaymlanmtr, Revue du monde Musulman et de
la Miditenwee'nin zel says, 1988, no: 50, s. 30-44.
23
Osmanh-lurk
Modernlemesi
-1900-1930
man halklanyla kltr ortaklyd. Trkler artk kendilerini sadece Mslman

olarak gnnyor, kendilerine ait bir halk, bir uzam ve bir tarihi kefediyorlard.
Trk milliyetiliinin "arkeolojisi" byle olutu.
Ama o srada Trk klmliinin dikkate alnmas henz kk bir aydn grubuyla snrlyd ve kltr alan iine hapsolmutu. Oysa 1914'te, Birinci Dnya
Sava ncesinde, dernekleri, kadrolan, militanlan, yayn organlan, "edebiyat"
olan rgtl bir Trk milliyetiliiyle karlayoruz. Bu milliyetilik, "mrnet" ve
"Osmanl milleti" fikrine kar bir siyasi sistem olarak kendini dayatan "Trklk" gibi gerek bir dnce akmnn da esin kaynan oluturuyordu. Hatta,
kadnn zgrlemesinden devlet biimine kadar Osmani devletinin karlat
btn byk sorunlara cevap venneye alt lde, bu akm slamclk ve Batclk karsnda bir ideoloji olarak da beliriyordu (N. Berkes, 1964). Demek birka yl zarfnda, ok arpc bir evrim yaanmt: Suurl bir dnceden (siyasi,
askeri ve sivil) seklrleri ve kentlerin orta snflann giderek kazanmaya alan
gerek bir harekete geilmiti.
Trk milliyetiliinin kaderi asndan, Jn Trk Devrimi'yle Birinci Dnya
Sava arasndakl bu alt yllk dnem belirleyici bir nem tamaktadr. Ancak,
benim bildiim kadanyla, bu dneme ilikln hibir bireim almas yoktur. Ama
ok sayda aynnt almas bir bilano kannaya ve baz aratnna perspektifleri
izmeye izin vennektedir.
Evrim Etkenleri
Jn Trk Devn"mi
Bu devrim genellikle, Osmanl imparatorluu'nda Abdlhamid'in istibdad rejimi tarafindan otuz yldr askya alnm meruti dzeni geri getinneye ynelik liberal bir hareket olarak tahlil edilir. Ama sz konusu olan ayn zamanda, Abdlhamid rejiminin imparatorluun dalmasna ve paralanmasna yol atn dndkleri iin imparatorluun birliini, btiinln korumak ve modernleme
sini salamak amacyla eyleme geen subaylar tarafndan yttlen vatansever
bir devrimdir. Bu nederle Jn Trk Devrimi, 1905'te Rus arl'na kar Japorla
nn kazand zaferlerden sonra Asya'y sarsan ve hem modernletirici, hem de
Avrupa kart ynelileri olan bir dizi devrimci hareket (Hindistan, ran, in)
iinde yerini alr. Bunurla birlikte, Jn Trk Devrimi'nin genellikle ihmal edilmi
baz ynlerinin altn izmek yerinde olur. Makedonya'dan balayan bu devrim,
bakentin kozmopolitizmine tarann tepklsidir; ayn ekilde 1919' da, bu kez
24
Osmanl Devletinde Trk Milliyetiliinin Ykselii (1908-1914)
Anadolu Mustafa Kemal'in nderliinde stanbul'un otoritesine kar isyan edecektir. Dier yandan, askerler tarafndan gerekletirilmi bir darbe sz konusudur. Hristiyanlar genelde askerlik hizmetinden dlandklan iin, devrimin aktrleri ilerinde Trklerin arlkta olduu, ama Arnavutlann da yer ald Mslmanlardr. Yani arlk merkezini Avrupa bakentlerindekl srgnlerden Makedonya Ordusu'na kaydran Jn Trk hareketi, balangta etnik ve dini dzeylerde ok kozmopolit bir yap gsterlrken, sonra "tslanlam", hatta belli bir lde
"Trklemitir". Her ne olursa olsun, Hristiyanlar 24 Temmuz 1908 'de darbeye
dorudan katlmamlardr.
Ve bugne kadar yine ok az vurgulanm bir dier yn, Jn Trk Devrimi'nin ayru zamanda Abdlhamid'in evresine, zellikle de Ebulhuda veya Arap Z
zet gibi Arap kkenli danmanlanna bir tepkl oluudur. Bu adamlar bir anlamda
Yldz'dakl Arap "lobisirl" oluturuyorlard. Temmuz 1908 Devrimi'nin ardndan
ptrak gibibiten mizah gazetelerini kantnnak, Yldz'n bu gizli akl hocalanna
duyulan dmanl ve bunun btn Araplara kar bir nefrete dnmesine ramak kaldru anlamaya yetecektir. 24 Temmuz Makedonya darbesinde kesinlikle Arap kart bir zellik vardr. stelik Elie KMourie'nin almalan (1974) sayesinde rendiimiz gibi, Jn Trk Devrimi Arap vilayetlerinde genellikle kt
karlannutr.
Siyasi geliim
Bu arada, Jn Trk Devrlmi'nin salad zgrlkler elikili bir biimde ulusal sorunun gelimesinde rol oynanu, binlerce siyasi srgnn Trklye'ye dnmesirl salad gibi, temmuz sonundan itibaren ok sayda Trk, zellikle de Tatar ve Azeri aydrun arlk Rusya'sndakl baskdan kap Trklye'ye gelmesine de
neden olmutur. Rusya Trkleri
Osmanllar arasndakl ilikilerin gemii tab
kl 1908'den gerilere uzanmaktadr. Iletiimdekl gelimeler onlar daha rce de
yaknlatnnt ve Krm' da baslp, Trk halklannn birlii ve modernlemelerinin
zorunluluu ("Cedidilik") fikriri yayar Gasprinskl'nin Tercman gazetesi Abdlhamid sansrne ramen imparatorlua giriyordu. Ama ancak Temmuz
1908 'den sonra Rusya Trklerinin Trk milliyetilii zerindekl kitlesel etkisinden sz edilebilir. Onlarn beraberlerinde getirdikleri ve hem Ruslara hem panslavizme kar yzlerce yilk mcadele iinde ekillenmi ulus anlay, vurguyu
Trk halklarrun birliine, onlarn toplumsal ve dinsel adan modernletirilmesi
zornluluuna yapyordu (N. Devlet, 1985). 1908 'den sonra bu aydnlarn Rusya'dan Trkiye'ye gelileri Trk milliyetilii zerinde kesinlikle belirleyici bir rol
ile
oynanutr.
25
-1900-1930
Ama Kanun- Esasi 'nin yeniden ilannn salad zgrlk esas olarak en
rgtl ve en dinamik, ulusal bilinci en gelimi cemaatlere yarad: Rumiar, Ermeniler ve belli bir lde Arnavutlarla Araplar. Basn ve Meclis-i Mebusan ulusal
zlemlere kendilerini ifade edebilecekleri yeni alanlar at. "Kltrel" dernekler,
"edebi kulpler" imparatorluun Trk oimayan Mslman cemaatleri, Arnavutlar, Araplar, hatta Krtler arasnda da oald. Byle bir durumla kar karya kalan Jn Trklerin, devleti kurtarmak iin yaptklan devrimden Trk olmayanlann
kendi davalarn gelitirmek iin yararlandklarn anlamalan uzun srmedi. tti
hat ve Terakki Cemiyeti'nin (TC) Tamn gazetesindeki yan-resmi szcs Hseyin Cahit, daha Kasm 1908'de imparatorluun kaderinin sadece Trkleri, yan
millet-i hakime'yi ilgilendirdiini yazd (S. Akin, 1987). Bir sre sonra zgrlkler kstlanacak, sansr geri gelecek, Ocak 1913'teki darbenin ardndan ise bir
tr Jn Trk diktatrl kurulacakt.
imparatorluktayaanan
toprak deiimleri
1908'de imparatorluk hala Avrupal (Makedonya), Afrikal (Trablusgarp) ve

(Anadolu, Arap vilayetleri). 1914'te ise Avrupa'daki topraklannn byk ksmn ve Afrika'daki son vilayetini kaybetmiti. Bu olaylar Trk kimlii sorunu zerinde birok adan etki yapt. Birincisi, imparatorluun paralanmasna
dorudan katlan, dorudan katlmad zaman da buna gz yuman bir Avrupa'ya kar ynetici snfta ve kamuoyunda giderek byyen bir dmanlk olu
tu. Jn Trk Devrimi'nden birka ay sonra Avusturya tarafndan Bosna-Hersek'in
ilhak edilmesine gsterilen iddetli tepkiler bu adan anlamldr (D. Quataert,
1983). ikincisi, savalarn (Trablusgarp Sava, Balkan savalan, Arnavutluk isyan, Yemen isyan, vb) arl esas olarak Anadolu Trklerinin omuzlanna bindi
(Mc Carthy, 1988; F. Ahmad, 1988). nc ve son olarak da, bu olaylar gzde
ideolojilere ve siyasi sistemlere darbe indirdi: "Osmanlclk" (bir Osmanl ulusu
d ykld), Arnavutluk isyanlar ve Arap milliyetiliinin ykseliiyle zayfla
yan panislamizm, Avrupa'nn saldrgan politikas nedeniyle zor durumda kalan
Batclk bu darbelerden paylanna derl aldlar.
Asyalyd
Ekonomik ve toplumsal gelimeler

Tanzimat'tan beri, devletin modernletirilmesi ve modern eitimin yaygn
latrlmas bir Mslman Trk orta snfnn olumasna yol am, ama Avrupa
sermayesinin lkeye giriirln yol at ekonomik gelime zellikle gayrimslim
aznlklara yaramt. Bu adan sava ncesi yllar, iddet patlamalarna
(1909'da Adana'daki Ermeni katliam) karn, "komprador" bujuvazilerin altn
26
Osmanl
Devletinde Trk
Milliyetiliinin Ykselii
(1908-1914)
agn oluturur. 1913-19 15 sanayi saym, aznlklann ekonomik faaliyetlerdekl

yeri hakknda eksik de olsa bir fiklr vermektedir. Bu saym, sava ncesinde sanayi sermayesinin % SO'sinin Rumiann, % 20'sinin Ermenilerin, % S'inin Yahudilerin, % 10'unun yabanclarn elinde olduunu gstermektedir (A.G. kn,
1970). Imparatorluun son dneminde stanbul'dakl tccarlar zerine yaplan bir
aratrmadan alnan bir dier rakam da, stanbullu tccarlann (ithalat-ihracat,
toptan ve perakende ticaret) sadece %S-%10'unu Trklerin oluturduunu gsteriyor (T. avdar,I 974, 128). Bu durum, siyasi iktidarla ekonomik iktidar arasn
daki elikiyi yanstmaktadr: Mslman Trk asker ve sivil sekinler tarafndan
yrtlen bir devrim, gayrimslimlerin ekonomik konumunu glendirmitir. Dier yandan Avrupa'nn ekonomik ve mali ynlerden imparatorlua szmas, Osmanl toplumunun istikrann aagdan yukan dogu bozmakta, Hristiyanlar ile
Mslmanlar arasndaki aynl derinletirmektedir. ilk toplumsal mcadelelerin
ve grev hareketlerinin tahlili de bunu ortaya koymaktadr (D. Quataert, 1983).
Trk milliYetiliinin evre/eri

Bu etkenlerin toplam, Trk milliyetiliinin evrelerini saptamamza olanak
vermektedir. ileride greceimiz gibi, balca dernekler ve balca dergiler 1911 ortasyla 1912 ortas, yan Trablusgarp Sava'nn kyla Balkan savalarnn ba
langc arasnda kurulur. Bat'da Trk milliyetilii hakknda yaymianan ilk tank
!klardan biri olan, Tekin Alp 'n "Les Turcs a la recherche d'une ame nationale"
("Ulusal Bir Ruh Arayndaki Trkler", .M. Landau,I 984) balkl makalesi, Mercure de France'da Austos 1912'de yaymlanmtr. Tekin Alp bu makalesinde, Selanik ve stanbul'da hkm sren milliyeti kayramay anlatr ve "l doan Osmanlclk"a deinir. Demek ki sk sk sylenenin aksine, (Ekim 1912'de kan)
Balkan savalan Trk milliyetilii tarihinde belirleyici bir roloynamamtr. Ama
Osmanl devletinin Avrupa'daki topraklarnn byk ksmn yitirmesine yol aan
bu savalann siyasi snfta ve kamuoyunda bir ok yarattg ve kentli kitleleri milliyeti gruplann sloganlanna ve dncelerine daha ak hale getirdii de dogudur.
Kltr ve ideoloji
nsanlar
Trk milliyetiliinin bugne dek en ok incelenmi ynlerinden biri belli

bal kiilikleridir. Ama almalann saysyla kalitesi arasnda byk bir eliki
vardr. zellikle Ziya Gkalp hakknda genellikle fazla deeri olmayan ok gen
27
Osmanh-Trk
Modernlemesi
- 1900-1930
bir bibliyograya mevcuttur. stelik olayn eitli1ii unutularak, Trk nilliyetili

i genellikle sadece onun dnceleri araclyla grlm ve incelenmitir. Uriel
Heyd, artk eski saylabilecek bir eserde Gkalp' ksa bir biimde tannutr. Aynca Gkalp'n metir!erinden yaplm bir derleme ngilizce'ye evrilmi ve sunu
yazs da Niyazi Berkes tarafndan yazlmtr (Ziya Gkalp, 1959). Bu arada,
Kltr Bakanl tuafndan giriilen btn eserlerirln basm ii de olduka ilerlemitir ve bu yayn almas, son Gkalp yorumcusunun [Taha Parla] "20. yzyl
Trkiye'sirln tek sistematik dnr" olarak r!teledii yazara kolayca eriilme
sini salayacaktr.
Yakn zamanda Taha Parla Ziya Gkalp hakknda nemli bir kitap yaznutr.
zellikle tutucu evrelerin Gkalp hakknda yaptklan arptmalardan uzak bu alma, Trkln Esaslan'nn yazanna parlak bir bak sunmaktadr. Bugne
dek Gkalp'n en ok tarih, kltr, ulus hakkndaki dnceleriyle ilgilenildii
halde, Parla projektr toplumsal ve siyasal dnceler alanna kaydrmaktadr.
Eserin okunmasndan kan Gkalp imgesi, genellikle sylenenden daha zgn
(Gkalp genellikle basit bir Durkheim taklitisi olarak sunulmutur), gzktln
den daha bamsz (tre ideologu olarak istedii gibi davranma zgrlln korumaktadr) ve onu kendisine mal etmekten hi vazgemeyen Trk sann ar!ad
ndan ok daha "demokrat"tr.
Peki btn bur!ardan, bu eserin tarihi asndan tamamen tatmin edici olduu sonucu karlabilir mi? Gkalp' 20. yzyl Trkiye'sinin retti,gi "tek sistematik dnr" olarak gren Parla, vurguyu evrlmlere deil "sistem"e yapmaktadr; Ziya Gkalp'n iirlerini kuramsal yazlanndan daha nemsiz grme eilimin
dedir, oysa onun zellikle de Trk milliyetiliinin havarisi olarak nfuzunun
olumasnda iirlerinin byk bir pay vardr. Son olarak da, Parla, Gkalp'n son
dnemine ayncalkl bir yer vermektedir; halbuki Gkalp asl 1908 ile 1914 arasnda Trk genliinin akl hocas olmutur. Ksacas, Gkalp' n ulusal sorun hakkndaki dncelerinin evrinini olaylara kout bir biimde yakndan izlemeyi ve
Trk ulusal hareketi iindeki yerir! kesin bir ekilde belirlemeyi salayacak entelektel biyografiden henz yoksunuz.
Gnmzde, Ziya Gkalp 'n yan sra yeni simalar da kefediliyor. 1904 'te
"siyasi" Trk milliyetiliini "icat eden", Tatar gmeni ve ateli bir Tatar bujuva
zisi taraftan Yusuf Akura bu simalara bir rnektir (F. Georgeon, 1980 ve 1987;
A. Temir, 1987). Jacob Landau'nun ksa bir sre nce yaymlanan almasyla
gn yzne kan Tekin Alp' da saymak gerek (J.M. Landau, 1984). Selanik'teyken Trk ni1liyetilii davasn, en an biimi olan "Turanclk" da dahil olmak
zere benimsemi Seresli bir Yahudi olan Tekin Alp ok ilgin bir kiiliktir. Bu r28
Osmanl
Devletinde Trk
(1908-1914)
nek, d destekten yoksun Selanik Yahudi burjuvazisinin karlannn Trklerin lkarlanyla ayn ynde olduunu gsteriyor (Kar. genelolarak R. Olson, 1986).
Ama ulusal hareketin dier birok militan sadece isim olarak biliniyor. rnein, "Turan" topyasnn gelimesinde ok nemli bir roloynad anlalan Hseyinzade Ali ok az tannmaktadr. Bir dier Rusya gmenl Trk, 1909 sonrasnda
basnda ve rgtlerde etkin bir roloynayan Ahmed Aaolu da ayn durumdadr.
MilliYeti rgtler
Milliyeti rgtlerin tarihi giderek daha iyi biliniyor. 1908 devriminl izleyen
dneme, ulusal hareketin "rgtlenme aamas" ad verilmi, derneklerin ve dergilerin incelenmesi sonucunda baz genel abmalar kaleme abnnut (Akuraolu
Yusuf, 1928; H.N. Orkun, 1944; T.Z. Tunaya, 1984). Ksa bir sredir elimizde
birka monografik inceleme de bulunuyor. Bu incelemelerde ncelikle kltrel dernekler, yani Trk kltrn gelirirmeye aban bir rr bilgi cemiyetleri ya da akademiler, ele alnnutr; bunlann arasnda 1908 sonunda dier rniliiyetlerin klrr
kulplerine bir tepki olarak kurulan Trk Dernei (M. Araj, 1984) ve Trk Blgi
CemiYeti (Z. Toprak, 1987) saylabilir. Dergilerin en nemlilerinden ikisi de incelenmitir: 1910-1911 'de Selanik'te yaymlanan Gen Kalemler, Ziya Gkalp'n
program niteliindeki bir makalesinin balndaki szlerle (M. Arai, 1985), halk
diline yakn bir "yeni lisan", ama ayn zamanda bir "yeni hayat ve yeni kymet
ler" arayan gen yazarlan (mer Seyfettin, Ali Carib, Ziya Gkalp) bir araya getirmiti. 1911 sonunda kurulan Trk Vurdu, Trk milliyetiliinin byk dergisiydi;
Akura ve Aaolu'nun ynetimindeki bu dergi, onlann etkisiyle ok ak panrrkist bir izgi izledi (P. Dumont, 1974). AmaHalka Doru ya da Trk Sz gibi dier dergiler de daha aynntl bir biimde incelenmeyi hak etmektedir. Bu yayn organlannn taycs olduklan ideolojinin dnda, finansmanlann, siyasi iktidarla,
ttihat ve Terakki Cemiyeti'yle ilikilerini, okuyucu kitlelerini saptamak ilgin olur.
Birka yldr bir Japon aratrmac, Masami Aral bu gruplar ve dergiler zerine bir dizi aratrma yapyor l ve bu rgtleri incelerken, Trk ulusal hareketi iinde iki farkl bak asrun varln gstermeye abyor: Osmanl devletinin siyasi formlne bal kalan Osmanl Trk aydniannn bak as ve gzlerini Orta
Asya'ya dikni Rusya Trklerinin bak as. Aslnda belki de o kadar kesin bir
aynm sz konusu deildir: Osmanl devletinin glendirilmesi, brn Trklerin
panslavizm tehdidi altnda olduunu dnen Rusya Trklerinin de kannayd.
Ama bu, onlar iin bir aama, daha ileri gitmenin bir yoluydu sadece. stelik "Turancln" en romantik biiminin en ateli nclerinin Osmanl Trkleri olduunu
da unutmamak gerek: Halide Edip, mer Seyfettin, Ziya Gkalp.
29
-1900-1930
Milliyeti trdeki demekierin en nemlilerinden biri, Mart 1912'de kurulan

Trk Oca'yd. Ama yakn tarihli birka inceleme dnda (F. Georgeon, 198485; K. Akyz, 1986), bu kurumun kkenleri, geliimi ve etkisi zerine bir aratr
ma almas yoktur. Yukanda sz edilen bilgi cemiyet/erinden farkl olarak, daha
pedagojik bir perspektifi benimseyen Trk Oca, Trkler arasnda bilginin yaygnlatrlmasru hedefliyordu. Bu demek balangta, bir grup Tbbiye rencisi
nin giriiminin sonucuydu; kendi okullarnda bile Trkierin imparatorluun dier
milliyet/erine gre ge kalmlnn skntsru yaayan bu renciler, "Trklerin
artk siyasi trde egemenlikten, tarma, ticarete ve sanayiye dayal bir egemenlie
gemesi gerektiini" dnyorlard.
Trk Oca 'run incelenmesi, Trk milliyetilii iinde genliin rol sorununu
gndeme getirdi (genelde, kar. J. Szyliowicz, 1970). Gerekten de ulusal hareketin en fazla militan ve yanda genler, zellikie de niversite rencileri arasnda
bulduu anlalyor. Bu balamda Askeri Tbbiye'nin [Mekteb-i Tbbiye-i ahane]
nemini belirtelim; 1889'da Jn Trk liberalizminin ilk oca olan bu okul, yeniden Trkiye entelektel tarihinin n saflannda yerini alnut. niversite renci
lerinin rolnden sz ederken, Rusya'dan gelmi renciler tarafndan stanbul'da,
191O'da 250 yesi olan Knm Talebe Cemyeri, Jn Trklerle ilikisi olan Buhara
Talebe Cem(yeti ya da R~a Trk Talebe Cem(yeti gibi birok dernein kuruldunu belirtmek gerek. Ne yazk ki bu kurumlar hakknda hemen hibir ey bilmiyoruz (N. Devlet, 1985).
Tartmalar ve atmalar
Trk milliyetilii kendine yol amakta zorland: Bu aknun ortaya k, Osmanl aydn evrelerinde muhalefet/ere, direnilere yol at. Milliyetiler iki cephede mcadele etmek zorunda kaldlar: Din (slam) ve devlet (Osmanl). Trk milliyetiliinin 1908 ile 1914 arasndaki tarihinde iz brakan bir dizi byk tartma
bu cephelerden kaynakland. 2 Islamclann mmet barnda bir partikarizm douunu iyi karlarnamalan onlarla olan tartmalarn kkenini oluturuyordu. Islamclara gre milliyetilik bir "kanser"di. "Osmanlclar"la, Osmanl "ulusu" yandalaryla olan tartmalann kaynandaysa, milliyetiliin devleti zayflatt
sulamalar yatyordu.
Hatta ulusal hareket iinde de, Trklerin saflarnda baz noktalarda tart
malar kt: Ulus iinde dinin yerl (Trk milliyetilii laiklii de bnyesinde barn
dnyor, ama Rusya Trklerinin destekledii asl gl akm dine de nemli bir yer
veriyordu), dil sornu (Trke'yi btn Arapa ve yabanc szcklerden anndr
mak m -an dilcilerin tavn buydu- yoksa en zentili szck ve deyimleri atp halk
30
Osman'l
Devletinde Trk
(1908-1914)
diline yaklamak m?-Ziya Gkalp'n tavn buydu). Ulusun tanm sorununda, bazlan tanm olarak eitim ve kltr nerirken (Ziya Gkalp), Alman anlaynn
daba ok etklsinde olan dierleri "rk" ya da "kavim" kavramna dayanyorlard. 3
Bu durum zellikle Rusya Trkleri iin geerliydi.
Ulusal hareketin en yakc sorunlanndan biri de, "bir ulusal uzam" tanmyd.
Bu noktada milliyetilerin fazlasyla mulak kaldklann kabul etmek gerek. Bu
uzamn tanmnda mulak olduklan gibi, o uzarnda bulunan ve Trk olmayan
aznlklar hakknda kesin hibir ey sylemiyorlard. Trk milliyetilii kendini
Osmanl Trkleriyle snrlamak zorunda kalacakt: Anadolu'nun bir anlamda
"Trklerin anavatann" oluturduu fikri, daha 1908 ncesinde ortaya atlmt.
Balkan bozgunlannn ardndan glenen bu fiklr, devletin toprak btnl sorununda tkezliyordu. Ama saylan az da olsa baz kliler, vanlan sonucu siyasi
adan en son noktaya kadar gtryorlard: Ulusal topraklar Anadolu'ydu.
Bugn pantrkizm hakknda elimizde, .M. Landau'nun ksa bir sre nce yapt alma bulunuyor (1981). Osmanl Imparatorluu'na Rusya'dan gelmi Trk
aydnlannn ounluunu oluturan Tatarlar ve Azeriler asndan, pantrkizm sadece bir kltrel ba aray deil, ayn zamanda bir politika, bir stratejiydi: Modemlemi ve yenilemnl bir Osmanl devletinIn, panslavizme kar verilen mcadelede
Rusya Trklerine yardm edebileceini ve klmbilir, belkl de btn Trk halklanmn
gelecektekl birliini salayabileceini umuyorlard. Ama bu birlik, onun snrlan ve
biimi gibi konularda temkiii genellemelerle yetiniyorlard. Bir gn gelip Rus arl
'nn zayflamasnn "byk tasan"y gerekletirmek iin kendilerine elverili bir
frsat yaratmasn bekliyorlar, ama o srada, btn gleriyle Osmanllan Avrasya'nn Trkdil halklanyla olan ba\an konusunda ikna etmeye alyorlard.
Pantrkizmin, bu stratejik ynnn yan sra, bir de "romantik" cephesi vard: Trk halklannn Orta Asya'da bulunduu varsaylan ilk vatan olan Turan efsanesi araclyla ifade edilen, btn Trk halklarnn birlemesi d. Bu izlein
zellikle Osmanl aydnlan tarafndan gelitirilmi olmas arpcdr. Bu konuda ilk
kalem oynataniardan biri olan Ziya Gkalp daha 1911 'de Selanik'te kan Gen
Kalemler dergisinde u dizeleri yazyordu: "Vatan ne Trkiye'dir Trklere ne trkistan / Vatan byk ve mebbet bir lkedir: Turan." Halide Edip ya da mer
Seyfettin gibi sonradan mehur olacak gen yazarlann da (mer Seyfettin hakknda, T. Alangu, 1968; K. Karpat, 1972; H.B. Paksoy, 1984; Z. Toprak, 198587), Birinci Dnya Sava ncesinde bir "Turanc dnemleri" oldu. Dier yandan
Tekln Alp, Trklere bir asgari program (stanbul'dan Baykal Gl'ne kadar!), bir
de azami program (Japonya'dan skandinavya'ya) neriyordu (J.M. Landau,
1984). Bu deinmeler biraz hayal rn gibi gzkse de, Osmani mparatorlu31
-1900-1930
u'nun
tam bir kmaza girdii dnemde dlere alan bu mekarlann roln kmsememek gerekir. Bu adan bakldnda, Turanclk topya ilevini hakkyla
yerine getiriyordu. imdi milliyetiler tarafndan yceltilen Trk szcginn,
1900'de bile hala aalayc bir yanarlam ykl olduunu da unutmamak gerek
(stanbul aznda bu terim, kaba saba kyl arlamna geliyordu).
Siyaset ve Toplum
Demek ki ulusal hareketin incelenmesi birok soruyu da gndeme getiriyor:
Siyasi snf bu dnceleri hangi lde berlmsemiti? Bu dnceler ttihat ve
Terakki Cemiyeti tarafndan ne kadar desteklendi? Bu rgtlenmelerin ve dergilerin kitleler zerindeki etkisi neydi?
Jn Trkler ve Trk milliYetilii

nk soru devrim ncesi ttihat ve Terakki'yi ilgilendirir: Bu cemiyet ne lde
"Trk milliyetisi"ydi? Bu tartlan bir noktadr. Hem Rusya Trklerinin, hem de
Trkiye'deki edebi akriann etkisiyle, ttihat ve Terakki Cemiyeti'nin 1906'dan
itibaren "ulusal bilince" daha duyarl bir hale geldii arlalmaktadr. Ama bu konuda daha fazla bilgi sahibi olabilmek iin, trc hakkndaki almalann bitnesini
beklemek gerekecektir. 4
1908 Devrimi'nden sonra, tTC resmen Osmanlc bir siyaset berlmser, yani
dirl ya da etnik aidiyetleri ne olursa olsun imparatorluk tebaasrun eitliini savunur. Ama Hristiyan, hatta Mslman azrlklann (Arnavutlar, Araplar), bu tasanya direnileri karsnda, TC kendini giderek Trklerin temsilcisi olarak kabul
eder. Hedeflerinden biri, milletlerin iinde patrikliklerin ya da hahamlklann oynadna benzer bir rol Trkler iin oynamaya almak, yani bir dayanma oda
yaratmaktr. Jn Trkler, Osmanl mparatorluu'nun srdrlebilmesinin Trk
unsurun moderrletirilnesinden ve seferber edilmesinden geeceine inanmaktadr. imparatorluk okunannda ve mahkemelerinde kullanlan dil olarak Trke'yi
dayatnaya alrlar. Bunu yaparken asl gdleri, hi kukusuz "milliyetilik"ten
ok, merkeziletirme isteidir.
Bunun dnda, Jn Trkler ulusal hareketle birok temas kurarlar. Temas
ncelikle Ziya Gkalp, Hseyinzade Ali ve Ahmed Aaolu gibi, TC'ye katlan
baz milliyeti ahsiyetler araclyla gerekleecektir. Ziya Gkalp 191O'dan itibaren dzenli olarak Merkez-i Umumi'de yer alr. Onlann araclyla devlet politikasna biraz milliyetilik szar. Dier yandan, baz ttihatlar (zellikle de Enver
32
Osmanl
Devletinde Trk
(1908-1914)
Paa),
Trk milliyetillini savunan militanlara ve kurululara maddi, manevi

destek verrnektedir.
O halde tTC bnyesinde iki milliyetilik biimi bulumaktadr: Devlet karla
rn dikkate alan brokratik trde bir milliyetilik ve sivil toplumdan km,
"ulus" sorununa daha duyarl bir milliyetilik. Bu bulumarun odak noktasnda
da Ziya Gkalp yer alnaktadr. Ama bu iki eilim arasndaki eklernlenmeyi daha
iyi anlamak iin, TC'nin yan-resmi yayn organ olan Tann1n bayazan ve ayn
zamanda ulusal davann sempatizan olan Hseyin Cahit (Yaln)S gibi ahsiyet
leri de yakndan incelemek gerekir.
O srada Jn Trklerin milliyetilii de yeni bir boyut kazanyordu. Birinci
Dnya Sava arifesinde yolu stanbul'a dm bir sosyal-demokrat kazazede,
"Parvus" adyla tannan Alexander Helphand, Trkiye'yi gerek bir "esarete" srklemi ekonomik ve mali emperyalizmin ne olduunu retiyordu (P. Dumont,
1980). 1908 sonrasnn ekonomik liberalizmi yerine ikame edilen Alman ekonomi-politii de, hedefi i dnyasnn dizginlerini Mslman orta snfin eline vermek olan bir "milli iktisat" yaranlmasnn lehinde roloynad. Ama, hem Hristi
yan aznlklarn egemenliinden, hem de Byk Gler'in emperyalizminden kurtulmakn. Burjuvazileri olnadan Trklerin devlet olarak varlklann srdrmeleri
ok gleecektir, deniyordu.
Zafer Toprak'n almalan sayesinde bu "milli iktisat" siyasetini biliyoruz
(1982; ayr. kar. F. Ahmad, 1980). Bu siyaset Balkan savalan dneminde e
killenneye balad. ttihatlar, ticari yetenei olan Trklerin ortaya kmasn da
kolaylanraca umuduyla, Rum esnafa ynelik boykot hareketini rgtlediler
(Rumiarn Birinci Balkan Sava srasnda Yunan Krall'na para yardmnda bulunarak, Osmanl devletine ihanet ettiklerinden kukulanlyordu). Aynca, orta slnflara ynelik bir propaganda hareketi balatarak, onlan ekonomik yaama anlmalan iin tevik ettiler. Rusya Trkleri rneine (Trk Yurdu'nda) dayanan bu
propagandada mer Seyfettin gibi gzde yazarlar da rol ald (bkz. Z. Toprak tarafindan yaymlanan bror, 1985-87). Birinci Dnya sava'ndan nce Jn trkler yerel giriimcileri sanayi macerasna anlnak konusunda cesaretlendirrnek iin
bir sanayii tevik kanunu karacaklard.
Bununla birlikte Jn Trkler, Trk unsuru lehindeki bu siyaseti srdrrken,
slami boyutu da ihmal etmediler. Onlarn slam' ara olarak gren bir baklan
vard: slam, hem Osmanl devletinin Trkleri arasnda bir dayanma unsuru,
hem de imparatorluun iki byk halkn, Trklerle Araplan kaynanran bir hart. Jn Trk siyasetinin bu yn birok dzeyde saptanabilir. Jn Trkler dini
gruplarla, zellikle de balca slamc dergi olan Srat-i Mstakim le sk ilikiler
33
-1900-1930
kurdu (A. Somel, 1987), sonra da kendi slami yayn organlanm, Islam Mecmuas'n kardlar. Balkan savalanndan sonra balatlan "milli iktisat" seferberlii,
ksa bir sre nce yaymlanan 1913-1914 boykotuna ilikin belgelerin de gsterdii gibi (Z. Toprak, 1985), slam adna yrtlmt: Burada zellilde" Mslman Trk" kadnlanna seslenen ve onlann Rum dkkfulanna gitmekten vazgemelerini isteyen bir dizi an sz konusudur. Jn Trklerin Arap vilayetlerinl de
ho tutmalan gerekmekteydi: Merkeziletirme politikasn durdurup sadrazamla
Arap asll Said Halim Paa'y getirdiler. Aslnda Jn Trk siyasetinde laiklik eili
mi, ancak 1916 Arap isyanndan sonra ne kacakt (D. Kushner, 1987).
Trk
m1l(yetilii ve poplizm
stanbul'da
1913'te ismi olduka anlaml bir dergi kyordu: Halka Doru.

Yaz kuruluna bir gz atldnda, btn byk milliyeti aydnlan kapsad anlalmaktadr (Ziya Gkalp, yusuf Akura, Halide Edip, Hseyinzade Ali, vb). Burada Trkiye'deki halkl btnl iinde incelemek gibi bir iddia tamakszn
(bu konuda btncl bir eser bulunmamakla birlikte, baz almalar vardr: Z.
Toprak, 1977, 1984; i. Tekeli ve G. Sayan, 1978) halkln Trk milliyetiliiy
le olan balanna iaret etmek gerek. Ilk sorun halkln kkenlerine iliklndir.
Aydnlanmay halka tama kaygs (o dnemde de "entelijensiya" karl kullanlan Osmanlca szck, mnevverler: aydnlardr) milliyeti akmla birlikte ba
lamamtr. Seklnlerle halk kitlesi arasnda bir uurum bulunduu duygusu ilk
aydnlarda (Yenl Osmanllar) ortaya kar ve onlan, kullandklan dili daha genl
bir kitlenin an1ayabilecei ekilde sadeletirmeye iter. Halkln bu ynne, Selanik'te Gen Kalemlerdergisi ve "YeniLisan"yaratma tasans evresinde toplanm ilk milliyeti yazarlarda da rastlanacaktr.
Ama asl "halka doru" slogan, 19. yzyln ikinci yansndaki Rus Narodniklerinin iann antrmaktadr. Rusya'dan gen Trk aydnlan (anlalan
zellikle de Hseyinzade Ali) Rusya ile Osmanl mparatorluu arasnda balar
kurulmasna yardmc olmulardr. Birinci Dnya Sava ncesinde Osmanl m
paratorluu'nun durumu bir lde Rusya'nn 19. yzyl ortasndakl durumuna
benziyordu: Bir yanda saylan ok az bir aydn tabakas, dier yanda byk ounluu kyllkten, kk bir blm de proleteryadan oluan okuma yazma
bilmez bir kitle. Rusya aydrlan asndan sz konusu olan, kapitalizme hi ura
madan, kyllere seslenerek ve iddete bavurarak feodal bir toplumdan sosyalist
bir topluma gemekti. Bununla birlikte, Trkiye'de halklk bu devrimci boyuta
ulamad. Tekeli ve Saylan'n gzel bir biimde gsterdikleri gibi, Trkiye'dekl
halklk kapitalist trde bir ekonominin oluum srecinden kaypla kan toplum34
Osmanl
Devletinde Trk
(1908-1914)
sal tabakalarn ideolojisidir. O zaman milliyetilik ve halkln nasl olup da atba gidebildilderi anlalmaktadr. Bununla birlikte Trkiye'de hedefkapitalist
dzeni devirmek deil, eitim, propaganda, vb yoarla Trklerin bu sisteme katl
masn salamakt. Milli iktisat potikas ve bir milli burjuvazi oluturma tasans
tam bu noktada gndeme girmektedir.
Trkiye'de halklk ya sekinler veya devlet tarafndan uygulanan bir ataerkUlik biimine (alt snflara "aydnlanma" gtrerek dertlerine derman olmak) ya
da Fransz tarz bir dayanmacla (Durkheim) doru evrilni, bu dayanmac
lkta vurgu sosyal snflara deil, gruplar arasndaki sosyal dayanmaya yapl
nutr. Ziya Gkalp'a gre, sekinlhalk aynmna uygarlklkltr aynnu denk d
mektedir. Sekinler modern uygarl tamak zere halka gitmeli, ama ayn zamanda yitirdikleri ulusal kimlii zmsemek iin de bu temas frsatndan yararlanmaldrlar. Bu tasan, Ziya Gkalp gibi bir taralnn (Diyarbakrldr) stan
bul'un kozmopolit sekinlerine kar tepkisini de yanstmaktadr.
Geriye byk bir sorun, Trk milliyetililnin yaygnlatrlmas kalyor. Kitleleri seferber etme ve onlara kimlik verme balamnda, Trk milliyetilii s
lam'la ne lde rekabet edebilmitir? Bu, incelenmesi zor bir sorundur. Bir sredir yaplmaya baland gibi (D. Quataert, 1983; Z. Toprak, 1985), "vatansever"
ya da "milliyeti" davurunlan yakndan inceleyip tahlil etmek gerekir. Bir dier
olaslk, ulusal duygulan aa vuran bir alan olarak, ok zengin mizah basnna
eilmektir. Ama mizah basnnn sk sk yneticilerin elinde bir propaganda arac
na dntn de unutmamak gerekir.
Kaynaka
Ahmad, F., 1969, The Young Turks- The Committee Q{Union and Progress in Turkish Politics. 19081914, Oxford, 205 s.
Ahmad, F., 1980, "Vanguard of a Nascent Bourgeoisie: The Social and Economic Policy of the Young
Turks 1908-1918", o. Okyar ve H. lnakk (ed.). TrkiYe'nin Sosyal ve Ekonomik Tarihi (10Tl1920) iinde, Ankara. 1980, s. 329-350.
Ahnad, F., 1985, Itthatlktan Kemalizme, !stanbuL. 280 s.
Ahnad. F., 1988, "War and Society Under The Young Turks. 1908-1918", Ren"", Xl/2, s. 265-286.
Akuraogu, Y., 1928, "Trklgiin Tarihi", Trk Yl iinde, !stanbul, s. 287-455.
AkYZ. K., 1986, "Trk Ocaklan", Belleten, U196. s. 201-228.
Akin, S., 1987,Jn Tiirkler ve Itthat ve Terakk( !stanbul, 319 s.
Alangu, T., 1968, Omer Sqfettin, Istanbul, 592 s.
Arai, M., 1984, ~Establishment of the Trk Demei and its Activities", The Toyo Gakuho, LXV/3-4,
s. 105145 Gaponca; lngilizce zet).
AraL M., 1985, ~The Gen Kalemlerand the Young Turks: A Study in Nationalism", ODTO Gelime
Dergis( XLIL3-4, s. 197244.
Bennigen, A. ve Lemercier-Quelquejay, Ch., 1964, La presse et le mouvement national chez les musulmansdeRussieavant 1920, Paris, 386 s.
35
- 1900-1930
Berkes, N., 1964, The Development qf5ecularism in Turkey. Montrea!' 537 s.

Braude, J. ve Lewis, B. (ed.), 1982, Christians andjews in the Ottoman Empir~ New York ve Londra,
2 c., 449 ve 248 s.
avdar, T., 1974, Mz1liMcadeleninEkonomik Kkenlen; stanbul.
Devlet, N., 1985, Rusya Trklerinin Milii Mcadele Tarihi (1905-1917), Ankara, 350 s.
Doumunun 100. ylnda Omer Sofettin 1984, Istanbul, 340 s.
Dumant, P., 1974, "la revue Trk Yurdu et les musulmans de l'Empire russe, 1911-1914", Cahiers du
Monde Russe et Sovitique, XV/3-4, s. 315-331.
Dumant, P., 1980, "Un economiste social-democrate au service de la Jeune Turquie", R Mantran (ed.),
Memon'al Omer L!fi Barkan iinde, Paris, s. 75-86.
Dumont, P., 1987, ~Les transformations sodales dans l'Empire ottoman (fn du XIXe-debut du XXe siecle). Bilan des recherches en cours", Turc/ca, XIX, s. 75-94.
Findley, earter V., 1981-1982, "The Advent ofIdeology in the Islamic Midelle East", 5tud'a Islamica,
LV, s. 148-169, LVI, s. 147-180.
Georgeon, F., 1980, Auxorigines du nationalisme turc, Yusi!fAkura (1876-1935), Paris, 154 s.
Georgeon, F., 1984-85, ~Nationalisme et populisme en Turquie, l'experience des Foyers Turcs (19121931)", . Gkalp (ed.), "De l'Empire tl la Republique, regards sur la Turquie" iinde, Cahiers du
GETe, J, s. 19-29.
Georgeon, F., 1987, Trk Milliyetiliinn Kkenleri, YuswAklffa (1876-1935), Ankara, 167 s.
Gkalp, Z., 1959, Turkish Nationalism and Westem Civz1ization, New York, 336 s. (derlerneyi eviren
ve sunan: N. Berkes).
Hadad, W.H., ve Ochsenwald, W.L. (ed.), 1977, Nationalism in a Non-National State, The Dissolution qfthe Ottoman Empire, Columbus.
Heyd, U., 1950, Foundations qfTurkish Nanonalism, the Life and Teachings qfZiya Gkalp, Londra.
Jaeschke, J., 1941, "Die Turanismus des Jungtrken, zur osmanischen Aussenpolitik im Weltkriege",
Die Welt des Islams,
XXIII, s. 1-54.
Karpat, K.H., 1972, "mer Seyfettin and the Transfonnation of Turkish Thought", Revue des Etudes
du Sud-Est Europeen, X/4, s. 677-691.
Karpat, K.H., 1973, An lnquiry into the Social Foundations qfNationalism in the Ottoman State,
Princeton, 116 s.
Karpat, K.H" 1985, OttomanPopulation (1830-1914), Madison, 242 s.
Kent, M. (ed.), 1984, 17e Great Powersand the End qfthe Ottoman Empire, Londra, 237 s.
Kreiser, K., 1981, ~Der japanische Sieg ber Russland (1905) und sein Echo unter den Muslimen", Die
Weltcies1slams, XX1II-4, s. 209-239.
Kushner, D., 1977, TheRiseqfTurkishNationalism, 1876-1908, Londra, 126 s.
Kushner, D., 1987, ~The Place of the Ulama in the Ottornan Empire during the Age of Refonn (18391918)", Turcica. XIX, s. 51-74.
Landau, J.M., 1981, Pan-Turkism in Turkey. A Study in I"edenlism, Londra, 219 s.
Landau, J.M., 1984, Tekinalp, Turkish patnol, 1883-1961, Leiden, 362 s.
Lewis, B., 1988, Islam et la/cti, la naissance de la Turquie modeme, Paris, -520 s.
Mc Carthy, J., 1983a, ~Foundations of the Turkish Republic: Social and Economic Change", Middle
EastemStudies, XlX/2, 5.139-151.
Mc Carthy, J., 1983b, Muslims and Minon'ties, The Populaton qfOttoman Anatolia and the End qf
the Empire, New York ve Londra, 247 s.
kn, A.G., 1970, Osmanl Sanayii 1913-1915 Yl/an Sanayilstatistik; Ankara.
Olson, R., 1986, wThe YOlU1g Turks and the Jews: a Histortographica1 Revision", Turcica, XVIII, s. 219235.
Orkun, H.N" 1944, Trkliin Tarih( Istanbul.
Paksoy, H.B., 1984, "NationaIity and Religion: Three Observatons from mer Seyfettin", Central Asian Survey, IlI/3, s. 109-115.
36
Osmanl
Devletinde Trk
(1908-1914)
Parla, T., 1985, The Social and Polti:al Thought 'liZiYa Gkalp (1876-1924), Leiden, 157 s.
Quataert, D., 983, Social Desintegration and Popular Resistanee in the Ottoman Empire, 188/1908, New York ve Londra, 205 s.
Rossi, E., 1943, "Dall'Impero ottomano alla Republica di Turchia: origine et sviluppi del nazionalismo
nrco sotto l'aspetro politico-culnrale", Oriente Moderno, XXITr, s. 359-388.
Shaw, S. J. ve Shaw, E. ., 1977, History qfthe Ottoman Empire and Modem Turkey, c. Il, Rf/ann,
Revalutian and Republie, The Rise efModem Turkey, 1808-1975, Londra-New York, 518 s.
Somel, A., 1987, ~Srat-iMstakim: slamic Modernism in the Ottoman Empire, 1908-1912", TheJoumal 'ii the Mddle East Studies SOClery. 1/1, s. 55-80.
Szyliowicz, J., 1970, "Sndents and Politics in Turkey", MzadIe Eastem Studies, W2, s. 150- 62.
Tanzimat'tan Cumhuriyet'e TrkiYe Ansiklopedisz: 1985, 6 C., Ankara, 1719 s.
Tekeli, i. ve SayIan G., 1978, "Trkiye'de Halklk 1deolojisinin Evrimi", Toplum ve Bilim, 6-7,5.44110.
Temir, A., 1987, YusuJAkura, Ankara, 103 s.
Toprak, ., 1977, "II. Merutiyet'te Solidarist Dnce, HaIklk", Toplum ve Bilim, 1, s. 92-123.
Toprak, Z., 1979, "ttihat ve Terakki'nin Paramiliter Genlik rgtleri", Boazii Oniversitesi DergiSl~
7, s. 95-113.
Toprak, Z., 1982, TrkiYe'de "Mlli Iktisat", 1908-1918, Ankara, 464 s.
Toprak, ., 1984, ~Osmanl Narodnikleri: Halka Doru Gidenler", Toplum ve Bilim, 24, s. 69-81.
Toprak, Z., 1985, "slam ve ktisat: 1913-1914 Msl~an Boykotaj", Toplum ve Bilim, 29-30,
s. 179-199.
Toprak, Z., 1985-1987, "mer Seyfettin ve Sivil Toplum", Toplum ve B1im, 31-39, 5. 13-127.
Toprak, Z., 1987, "Trk Bilgi Dernei (1914) ve Bilgi Mecmuas", E. nsanolu (ed.), Osmanl/Imi ve
Mesleki CemiYetleri iind~ !stanbul, 1987, s. 247-254.
Tnaya, T. ., 1984, Trk(ye'deSiYasaIPartiler, 2. bask, c. 1,lkinciMemhyetnnemi 1908-1918,
Istanbul, 668 s.
arevand, 1971, Umted and Independant Twania, Aims andDesigns if the Turks, Leiden.
enkovsky, S. A., 1960, Pantw-kism and Islam in Russfa. cambridge.
urcher, E., 1984, The Unionist Faetor, The Role efthe Committee etUnion and Progress in the Turkish National Mavement, 1905-1926, Leiden, 199 s.
-
Ek Kaynaka (1994)
Masami Ara almalarn bir kitap halinde

Leiden, 1992.
derlemitir:
Turkish Nationalism in the Young Turk Era,
Notlar
Kar. Kaynaka'da belirtilen almalan dnda: M. Arai, "Between State and Nation: a New light on
the Journal Tiirk Yurdu", Tureiea, c. XXN, 1992, s. 277-295.
2 Bu taromalardan ikisinin metinleri ksa bir sre nce smail Kara tarafndan Tarih ve Toplum dergi-
sinde yayunlanmtrr, V, 1986, s. 240-247 (Ahmed Nairn! Ahmed Aaoglu) ve s. 377-382 (Ali Kemal! Yusuf Akura).
3 Irk szcnn, Osmanl sz daarcna Rusya Trkleri tarafndan katld anlalyor: kar. 1. Bazin, "Turc rk (race): une contamination arabo-tatare", Ch. Robin (ed.), Milanges linguistiques qf
Jerts ci Maxime Radinsan iinde, Paris, 1985.
4 zellikle . Hanioglu'nun almas, Osmanl lmhad ve Terakki CemiYeti ve Jn Trklk, sadece
1889-1902 dnemini ele alan
cildi yayrnlann:;nr, Istanbul, tarihsiz (1985).
5 Bu almalan yaplmasn beklerken,

S{yasa/ Am/ar, Istanbul, 1986.
anlanndan paralar
okuyabilirsiniz: Hseyin Cahit Yaln,
37
KEMALsT DNEMDE TRK OCAKLAR

(1923-1931"
"Trkiye'nin ulusal bir temelde yeniden rgtlenmesinde Ocakiar'n gemi

te ve imdi oynad, muhtemelen gelecekte de oynayaca rol zerinde ne denli
durulsa yeridir. " Trkiye'deki ingiliz Bykelisi Sir G. Clerk'in ubat 1930'da
Trk Ocakian hakkndaki yargs byleydi. Trk Ocakian Jn Trkler dneminde,
ulusal duyguyu gelitirme ve ilerleme dncesini Trk halk iinde yayma kaygs tayan bir grup niversite rencisi ve bir avu aydn tarafndan kurulmutu.
ngiliz bykelisinin, sylediklerinin gelecee ilikin blmnde yamldn
biliyoruz; Trk Ocaklan bir sre sonra, Nisan 1931 'de kapatlacakt. Szlerinin geri
kalamyla ilikili olarak da, bugn tarihilerin "Trkiye'nin yeniden rgtlenmesinnde Trk Ocakian'na ne kadar kk bir rol bitiklerini grse, Sir G. Clerk herhalde anrd. Aym tarihiler, hakl olarak, 1932 'de Trk Ocakian'mn yerine kurulan Halkevleri zerinde ise srarla durmulardr. Cumhuriyet Halk Frkas'mn kltr
kolian gibi alan Halkevleri, Kemalist rejimin halk eilirnini ifade ediyorlard.
Jn Trkier dneminde nc rol oynayan Trk Ocaklar'mn, ulusal Trk
devletinin kuruluuyla birlikte geriledii sk sk sylenmitir 2 Bu yarg olgulara
kesinlikle uymamaktadr. nk tam tersine, Kurtulu Sava'ndan sonra yeniden rgtlenen Trk Ocaklan byk bir atlm yaam ve 1930'lann banda Ankara'da heybetli bir merkezi olan, 250 ubesi ve 30.000 yesiyle lke sathna
yaylm gl bir kurulu haline gelmitir.
zgn bir kurum olan Trk Ocaklan, Osmanl dneminin eski saray-reaya
ikiliiyle Kemalist devrimin getirdii devlet-yurtta ilikisi arasna nc bir
odak sokna ve siyasi iktidar karsnda zerkliklerini korumaya alrken, lkenin geliim srecinde syleyecek szleri olduuna da inanan aydnlarn gcn
temsil etme iddiasm tamtr. Bizce Trk Ocaklar bu anlamda aynca incelenme Turdca'da yaymlanm metin, c. XIV, 1982, s. 168-215.
39
-1900-1930
yi hak etmektedir. Bu kurumun Trk ulusal devletinin oluumunda tutiugtl yeri

kesin bir biimde saptamak kukusuz gtiir; ama elimizde bulunan bol saylabi
lecek miktarda belge sayesinde, Osmanl mparatorluu'nun yok olmas ve modem Trkiye'nin douuyla kar karya kalan bir grup Trk aydlUlUn dnce
si ve eylemini incelemek mmkndr. Baka bir deyile, ada dnemde yeni
bir ulusun yaad trden kimlik ve gelime sorunlar karsnda bir sekinler
grubunu ibanda izlemek mmkn grnmektedir.
Kurtulu Sava'ndan
Sonra Trk Ocaklan'nn
Yeniden Douu
Trk Oca, iki aknun birlemesinden domutur. Bir yanda, Jn Trk rejiminin baanszlkianndan, Jn Trkierin Osmanl devletini d glere ve merkezka kuvvetlerin basksna kar korumada gsterdikleri yeteneksizlikten hayal k
rklna uram, Trk olmayan renciler arasnda milliyetiliin geliiminden
kayglanan Istanbul'daki niversite rencileri, zellikle de Askeri Tbbiyeliler
arasndaki dnce hareketi vardr. Bir grup Tbbiye rencisi, "Trk dilinin ve r
klUn mkemmelletiriimesi iin, Trk halkna ulusal bir eitim vermeye, onun bilimsel ve toplumsal dzeyini ykseltmeye almay" ama edinmi bir kltr dernei kurar. kinci akm, Trk aydn tabakaslUn bir blmndeki bilinlenmenin
rndr. Bu kesim de Jn Trklerin izledii politikann iflas ettiine ve Osmanl
devletini kurtarmak iin Trk unsuruna dayanmak gerektiine inanmaktadr. Dolaysyla Trk Oca, Hamdullah Suphi Tannver'in ifadesiyle, Trk genlii ve
aydnlar iindeki bir "savunma refleksi"nden domutur. 3
1912' de Beyazt'taki bir lokalde kurulan stanbul Trk Oca, balangta
glkler yaad. Hareket hi popler deildi; iktidardakilerin anlayszl ya da
kukusu ve din adamlarlUn da dmanlyla karlayordu. Bnyesinde Mehmed Emin, Ziya Gka1p, Halide Edip, Hamdullah Suphi, Ahmed Ferid gibi yazarlar ve aydnlarla Ahmed Aaolu, Yusuf Akura, Hseyinzade Ali gibi Rusya
gmeni Trkleri bir araya getiriyordu. Loka1de konferansar, sohbet toplantlan,
akamdersleri dzenleniyor, yazarlar ve sanatlar orada toplalUyordu; Trk Oca "bir tiir niversite", "bir ulusal kltr oca"ydl. 4 Mtevaz bir balangcn ardndan, demek ar ar geliti. stanbul Oca byrken, tarada da yirmi kadar
ube ald. 1915'de Trk Oca'lUn yaklak 2.000 yesi vard. zerkliini korumay baarm, Jn Trklerin kukulu yaklam yerini destekleme politikasna b
rakrken, bu destek rgtn zerkliine zarar vermemiti. s
40
Kemalist Dnemde Trk
Ocaklar
(1923-1931)
Mtareke dneminde, Trk Oca zmir'de Yunan igaline kar, Stanbul'da da

tilaf Devletleri'nin Osmanl devletine layk grdkleri sonu protesto etmek iin mitingler rgtledi. Yunan ordulan tarafndan zmir ve Bursa ubelerinin, ngiliz birlikleri tarafndan da stanbul Oca'nn kapatlmasndan sonra, dernek fiilen her trl
etkinlii durdurdu. Baz militanlar Anadolu ve Rumeli Mdafaa-i Hukuk cerniyetlerinde nemli roller oynadlar;6 yneticiler ise, yava yava Ankara'da, Mustafa Kemal'in evresinde toplandlar. KUrtulu Sava sona erer ermez, Ocan ubelerini
yeniden amaya giritiler: Ege ve Trakya blgelerinin kurtarlmasyla birlikte altm
kadar Ocak alnut. Hamdullah Suphi'nin abalanyla Ankara ve stanbul ubeleri
de Nisan ve Haziran 923'te yeniden faaliyete geebildiler. rgtn bu yeniden douu, Ankara hkmeti tarafndan da ciddi biimde desteklendi. nk Ankara hkmeti, dernein savunduu ilkelerin Byk Millet Meclisi 'nin etkinliinin temellni
oluturan ilkelerle zdeliinin ve demek militanianmn Kurtlu Sava'nda oynadl roln bilincindeydi. 7 Bu elverili koullar Trk Ocaklan yneticilerini, Ocaklar
iin yeni bir yap ve bir yaylma politikas tasarlamaya gtrecekti.
a) Trk Ocaklan'nnyeniyaplSlB
Trk Ocaklan'nn yeni rgtlenmesi Nisan 924'te yaplan kurultayda olu

turuldu. Kurultay nedeniyle Ankara'da toplanan altm kadar ube delegesi, Ocak
yasasn onayladlar. Bu yasa daha sonra getirilen baz dzerlemelerle gelitirildi
ve Trk Ocaklan kapamncaya kadar yrrlkte kald. 9
Yasann iklnci maddesi Ocaklarn etkinlik yrtecei corafi alan, btn
Trkler arasnda diye belirler ve ulusal bilincin glendirilmesini, Trk ham'nn
(kltr) meydana kanlmasn, uygarln ve salk bilgisinin ilerletilmesini ve
ulusal bir ekonominin gelitirilmesini ama olarak benimser. nc madde, rgtn siyasi sorurlara yaklamn belirler: "Ocak, frka siyasetiyle uramaz.
Hibir Ocakl Cemiyeti siyasi emellerine alet edemez." Trk Oca kurulduu
gnden beri, siyasetin dnda kalmay kuralolarak benimsemiti. Maddenin ifade biiminde Hamdul1ah Suphi' nin dncelerinin izine rastlamyor; Hamdul1ah
Suphi'ye gre, Ocaklar bir lde siyasi bir kurulutur, nk "milli bir siyaset"
izlerler. Engellenmesi gereken, partilerin siyasi oyunlanna katlmalandr. l o Bu
dnceler Ocaklar'n kendi iinde de eletirilecektl; rnein Ahmed Aaolu'na
gre, saltanat dnemindeOcaklar'n siyasi yaama katlmay reddetmesinin bir
anlam vard, ama hkmet artk ulusal bir politika izlediine gre, bu reddin bir
arlam kalmamt. i i
Yasann
saptar.
daha sonraki maddeleri, Ocaklar'n rgtleniinde iki farkl dzey

ilki yerel dzey, yani dernein tara ubeleridir.Her Ocak'ta,
Burlardan
41
Osmanl-Trk Modernternesi
-1900-1930
militanlann oluturduklar bir "dernek", "dernek" tarafrdan bir yllna seilen

ve Ocak ynetimiyle grevlendirilen 7 kiilik bir "idare heyeti" ve mali sorunlarla
ilgilenen bir "murakabe heyeti" bulunur. "Dernek" her yl mart aynda, Merkez
Heyeti'ne sunulacak faaliyet raporunu hazrlamak ve Ocak delegesinin Kurultay'a sunaca ube nerilerinl hazrlamak zere genel toplant yapar.
kinci dzey, merkezi rgtlenmedir ve ilk birimi her Ocan bir delegeyle
katld "Kurltay"dr; Kurultay bir anlamda Trk Ocaklar'nn en yksek merctidir. Her yl Ankara'da 23 Nisan tarihinde toplanan Kurultay, ubelerin genel
faaliyetini gzden geirir, delegelerin eletirilerini ve nerilerini inceler, yasada
gerekii grd deiikliklere gider ve Merkez Heyeti'ni seer. Kurultaylann
Trk Ocaklar'nn hayatndaki nemi zerinde durmak gerekir; 1925'e kadar
her yl, sonra bir yl arayla 1930'da toplanan alt Kurultay, delegelerin yerel u
belerin karlatklar btn sorunlar olanca itenlikleriyle ifade etmelerine olanak tanmtr. 2 Merkez Heyeti, Trk Ocaklar'nn yrtme organdr; Kurultay
tarafndan seilen II yeden oluur ve yerel ubeleri denetler, raporlan inceler
ve alnacak nlemleri belirler. Merkez Heyeti'nin bakan Trk Ocaklar'nn bir
anlamda en st dzey yetkilisidir. Yine Kurultay tarafndan seilen Murakabe
Heyeti, rgtn btn hesaplarn denetler. Hars Heyeti'nde ise, Kurltay tarafndan hayat boyu atanan ve Trklk iin yaptklarna ve hretlerine gre seilen 10 ila 40 ye yer alr. Heyet, Trk kltrne ilikin eserler yaymlanmas
ve "btn Trk aleminde" propaganda yrtmekle ykmldr. Heyetin asl
grevi ise, Ocaklar arasndaki balant organ 3 ve rgtn Trkiye'nin dn
daki Trk halklar iinde propaganda arac 4 olan Trk Vurdu dergisini kar
makt. Bu kalc kurumlarn dnda, yasa, yerel ubelere eylemlerinin Ocakiar
talimatnamesine uygun olup olmadn denetleyecek mfettiler gnderilmesini de ngryordu.
rgt mali dzeyde zerkliini korumaya alyordu. Elindeki kaynaklar,
yelerin verdii aidatlar (aidat miktar 4 lira olarak saptanmt), dzenledii kltrel gsterilerden gelen gelirler, yerel ubelerin gelirlerinden alnan %5 pay, balar ve eitli mali desteklerden oluuyordu.
h) Trk Ocaklan 'nn geliimi
Nisan 1924'te, yeni yasay oluturan Kurultay'n topland srada, Trk
Ocaklar rgtienmesinde 71 ube bulunuyordu. 1931'de, Ocak.lar kapatld s
rada, ube says 267'ye, ye says da 32.000'e kmt. Ayn sre zarfnda
Ocaklar'n btesi 6.900 liradan 1.500.000 liraya kmt. Demek ki ok arpc
bir ilerleme sz konusuydu.
42
Kemalist Dnemde Trk Ocaklar (1923-1931)
.. . .

.. ...
. -. ._.
.:
r'1.
<=
- -
......
~.
...
d.,..
alm
o
o
.'
or:?
o
00
Ocak 1925'ten nce
..
..
\ ...
o.
00
."'.
~.
.. . .
ocak (T.Y., l/4, Ocak 1925, s, 33S-336'da yaymlanm listeye gre)
Ocak 1925'ten sonra alm ocak (Trk Yurdu, III/7,
Aralk 963, S.
64-6S'te yaymlanm listeye gre)
Bununla birlikte sz konusu ilerlemenin dzenli olmadm kaydetmek gere-
kir; gerekten de Nisan 192s'te 135, Nisan 1926'da 217 olan ube says, Nisan
1928 Kurultay'nda ise 2s0'yi amtr. s O dnemde dernek 25.000 yesiyle
gururlanabilecek bir dzeydeydi. Demek ki ilk yllarda (1924-1927), ube ve ye
saysndaki art ok hzl olmu, daha sonra hissedilir lde yavalamtr. Bu
yavalamay mevcut ubeleri donatmak, Ocaklar'a girii daha iyi denetlernek isteklerine olduu kadar, rgtn 1920'lerin sonundan itibaren yaad mali glklere de balamak mmkndr.
1924 ile 1931 arasnda, Trk Ocaklan 'mn Anadolu'daki corafi dalm da
hissedilir lde deimiti. 192s'ten nce alan ocaklarla 192s'ten sonra alan
ocaklan birbirinden ayrt etmeye zen gsterdiimiz haritamn incelenmesinden
bu sonu kmaktadr. 192s'te ocaklar esas olarak Anadolu'nun batsnda ve
zeilikle de Ege Blgesi'nde younlamtr. Ocaklann says 1920-1922 'de Yunan ordulan tarafndan igal edilni blgelerde ok artmaktadr. Kemalist ordulann zaferinden sonra, igal altnda kalnu bu blgenin maddi ve kltrel yeniden
yaplanmasna yardmc olmak amacyla ok sayda ocak kurulduu dnlebi
lir. Buna karlk, Trabzon'dan Adana'ya ekilecek bir hattn dousunda kalan
blgede sadece on kadar ocak vardr; birok vilayet merkezinde hi ocak yoktur.
1931 'de ise, saylan batda yine daha kalabalk olsa da, ocaklar douya doru
daha geni lde dalmtr. Aa yukan her vilayet merkezinde ve hatta baz
kazalarda ocaklar kurulmutur. 1925 ile 1931 arasnda alm yeni ocaklann
43
Osmanl -Trk
Modernlemesi
- 1900-1930
yaklak %40'lnn,
Trabzon-Adana hattnn dousunda kalan blgede kurulmu

olmas ilgin bir noktadr. Trkiye'nin dousu ile bats arasndaki dengesizlii gidennek iin ak bir aba gsterilmitir. Daha ileride ocaklardaki bu "Dou'ya al
ma"nn belirli bir politikaya denk dtn greceiz.
Trk Ocaklan'run tara ubelerinden sz ederken, bunlann ok farkl gerekliklere denk debileceini unutmamak gerekir. Bursa, zmir, Ankara, Adana veya Ayvalk ocaklarnn kaynaklan genitir, gzel binalara yerlemilerdir ve ok
sayda yeleri vardr. Adana ubesinin 1927 btesi 37.000 lira iken, Trabzon vilayetindeki of ubesi 300 lirayla i grmektedir. 16 lke dzeyinde Ocak bana
ye ortalamas 130'dur; zmir ubesinin ye says 600' geerken, 17 Orta veya
Dou Anadolu'daki kimi ubelerde ye says 20'yi bulmaz. iS zmir Oca'nn
bahe iindeki byk binasnn yaprm 80.000 liradan fazlaya mal olmutur, oysa Ulukla'daki militanlar toplantlann tekgz bir odada yapmak zorundadr.
Ocaklann eitlilii aa be yukan Trkiye'nin blgesel koullannn eitlili
ii yanstmaktadr.
c)
nsanlar ve eilimler
Merkez Heyeti ya da Hars Heyeti yesi veya Kurultaylara katlan ube delegeleri olarak Trk Ocaklan'nn ynetici sekirlerini oluturan ahsiyetler iinde,
Jn Trkler dneminde de Ocak yesi olan birok aydrla karlayoruz. Ilerinden Mehmed Emin, Ahmed Aaolu, Kprillzade Mehmet Fuat, Halide Edip,
Yusuf Akura ve Ziya Gkalp'n (1924'te ld) isirrlerini saymak mmkn. Bu
aydrlar Merutiyet dneminden beri Ocaklar'da sreklilii salarken, dernee bir
arlamda manevi ve entelektel adan kefil de oluyorlard.
Trk Ocaklar'run btn tarihinin egemen simas Hamdullah Suphi'dir. 19
1913'ten sonra Ocak bakaru, 1923'teki yeniden oluumun da mimar olan
Hamdullah Suphi, 1923-1931 arasnda her kurJtayda byk bir ourlukla yeniden seildii Merkez Heyeti bakanl grevinde srekli rgtn banda kalmtr. Bu sfatla Trk Ocaklan'run kltrel ve toplumsal politikasrmn anahatlanru gerekte o belirlemitir. Otoritesi ncelikle gemiinden kaynaklanmaktadr;
Trk Oca kurulduktan bir yl sonra -o srada 27 yandadr ve Darlfnun'da
Trk-slam Sanat dersi vennektedir- Tbbiye rencilerinin desteiyle dernein
bana getirilir. Trk Ocaklar'nn fikir hocas Ziya Gkalp ise, rgtleyicisi de
HamduIlah Suphi'dir. Dier yandan Hamdullah Suphi bir hatiptir ve Ocak militanlanyla genliin bir blm zerinde asl bu zelliiyle byk bir etki yapmtr. 20
Son olarak, Anadolu' daki direni hareketiyle ok erken bir tarihte balant kurduunu, Ankara hkmetine katlp, bu hkmette nerrli mevkilere getirildigini de
44
-Kemalist Dnemde Trk OcakJar (1923-1931)
unutmamak gerek: Maarif Vekillii, Matbuat ve istihbarat Umum Mdrl,

1925'te yeniden MaarifVekillii grevlerinde bulundu. Yine de Hamdullah Suphi
tartmal bir ahsiyetti; bazlan uzun hitabetleriyle coar ve nnde el pene divan dururken, onu Trk milllyetisi ve demokrat klna girmi bir Osmanl aristokrat (Suphi Paa'nn oluydu), bir arlatan olarak gren pek ok dman da
vard. 21 Bolevizrnle sosyallzmin azl dman olan, Trkiye'deki snf atmala
nn inkar eden Hamdullah Suphi hi kuku yok ki Trk Ocaklan'nn tutucu bir
grnm almasnda pay sahibi olmutur.
Kemalist dnemde Trk Ocaklan'nda n planda roloynayan bir dier sima
Dr. Reit Galip'tir. 22 Mekteb-i Tbbiye-i ahane'den [Askeri Tbbiyel mezun olan
Reit Galip, renciyken gnll doktor olarak Balkan ve Birinci Dnya savala
nna katln, daha soma da 1915'de Kycler Cemiyeti'ni kurarak kylerde doktorluk yapmaya giriniti,23 Kemalist harekete katld ve Byk Millet Meclisi'nde Aydn mebusu oldu. iki yl boyunca, Trk Ocaklan Merkez Heyeti'nin ba
kan yardmclnda bulundu. Daha soma, 1930'da, Trk Ocaklan bnyesinde
Trk Tarih Tetkik Heyeti'nin kuruluunda nemli bir roloynad. Mustafa Kemal'e
yaknd ve Trk Ocaklan iinde Hamdullah Suphi'ninkinden farkl bir izgiyi temsil ediyordu. Hamdullah Suphi dernei uygarlk, sanat ve tarih konulannda fkir
alveriierinde bulunulan bir "entelekteller kulb" olarak kabul ederken, Reit
Galip Trk Ocaklan'n yoksul kitleler lehine alan bir sosyal yardm kuruluu
olarak gryordu. Hamdullah Suphi, Ocaklar'n siyasi iktidardan bamszlnn
kararl savunucusu olarak ortaya karken, Reit Galip dernein Cumhuriyet Halk
Frkas bnyesine katlnasna taraftar olan yneticiler arasndayd. Trk Ocaklan'nn kapatlmasndan soma da, tam arlanyla CHF'nn kltrel kollan olan ve
daha halk ynelirnleriyle onun savunduu grlere yakn Halkevleri'nin bal
ca nderlerinden biri oldu.
dj Trk kime denir?

Trk Ocaklan'nn rgt yapsna bakldnda sistemin demokratik nitelii
arpcdr; tabanda "dernek" halinde toplanan milltanlar kendilerini Kurultay'da
temsil etmekle grevli bir delegeyi ve bu delegeler de Trk Ocaklan'run yttne
organ olan Merkez Heyeti'ni seer. 1926 Kurultay srasnda kan bir makalesinde, Ahmed Aaolu Kurultay'n temsili niteliini vyor, farkl vilayetlerin ve
farkl sosyal snfann orada temsil edildiklerini ileri styordu. 24 Kurultay' Trk
ulusunun btnn ifade eden bir "milli itima" olarak niteliyordu. Ahmed Aa
olu'nun bu yargs nasl deerlendirilmeli? Bu soruya yant verebilmek iin, Trk
Oca
yesi olabilme koullann incelemekte yarar var.

45
- 1900-1930
ncelikle militanlann etnik ve kltrel aidiyet sorunu gndeme geliyordu.

Jn Trkler dneminde Ocan kurucu yeleri asndan sorun basitti, rgt yelerinin Trk olmalan gerekiyordu. 1913 nizamnamesinin 5. maddesi yle diyordu: "Ocak azalan Trktr. "25 1918 nizamname taslanda da, Ocak yesi olabilmek iin Trk olmann yeterli olduu sylenmektedir. 26 rgt yneticilerine gre
etnik-ktrel "Trklk" kavram yeterlnce akt. Osmanl Imparatorluu gibi okuluslu bir devlet bnyesinde Trk unsuru sonunda kendi zglln kazanmay bilmiti.
Kurtulu Sava'ndan
sonra ise durum o kadar basit deildi. Mustafa Kemal

tarafndan bir ulusal Trk devletinin kurulmasyla birlikte, Trk terlminin aniam
esneklemiti: Bu terlm yeni devletin yurttan m (eskl aznlklar da dahil olmak
zere), yoksa doum veya kltr yoluyla Trkle ait olan yurtta m ifade ediyordu? Dier yandan Balkanlar'dan ve Kafkasya'dan muhacirler akn etmiti; ou Mslman'd, ama Trkiye Trkleriyle ayn dili konumuyor, ayn adetleri
paylamyorlard. Ocak militanlan oniara kar nasl bir tavr taknmalyd? 1924
Kurultay'nda, Hamdullah Suphi bu sorun karsndaki akrl yanstr. ["Ktahya Oca bize soruyor: Bonaklan kabul etmeli miyiz? Samsun, Sinop, vb yerlerden de ayn soru geliyor. Baka yerlerde ayn soru Grcler, erkesler, Abazalar, Krtler hakknda soruluyor. Demek ki, milliyet kavramna dayanan bizlerln
Trk sznden ne anladmz ok ak bir biimde tanmlamamz gerekiyor."]27
Ayn ekilde Sinop delegesi Kurultay'dan u soruya yant verilmesini rlca ediyordu: "Trk kime denir?"28
1924 Kurultay srasnda, "yasa encmeni" tarafndan hazrlanan, Ocak
yelerinin etnik aidiyeti hakkndaki 5. maddenin incelenmesinde uzun tartma
lar kt. Bunlar ilgin tartmalardr, nk Kurultay yelerinin "Trkl" tanmlamak konusunda karlatklan gl gzler nne sermekte ve nasl bir
milliyet anlayna sahip olduklann yanstmaktadrlar. 29 Tartmalar srasnda,
oturum bakan Ahmed Aaolu Trk kavramnn ak olmadn itiraf ediyordu.
Zaten bu kavram ak olsayd, diye ekliyordu, ne Trk milliyetilii akmna, ne
de Trk Ocaklan'na gerek kalrd. Tarsus delegesi Niyazi Bey gibi baz delegeler,
halk yargsna gvenilmesini nerlyordu: Halk tarafndan Trk olarak kabul edilen kli Trk'tr. Ama bu neri birok itiraza neden oldu; tartmaya konu olan
blgelerin delegelerl rnein Sinop'ta ahalinin Giresunlulan ve Tatar muhacirleri
Trk olarak kabul etmediklerini; Istanbullularn Iran, Azerbaycan ve Kafkasya
asll Trkleri Acem olarak deerlendirdiklerini belirttiler.
Tartmada iki tez arpyordu. Bir tarafta, Trkl esas olarak etnik bir
kavram olarak kabul edip "dar" bir tanmdan yana olanlar ve Ocak yeleri arasn46
Kemalist Dnemde Trk Ocaklan (1923-1931)
da Arnavut ya da Arap asll Trkler bulunmasna alnanlar vard. Dierleri -byk ounluk- daha hogryd. Onlann iinde yer alan Hamdullah Suphi,
kan ya da rk kavramn gndeme getirecek her trl milliyet tanmna karyd:
"imdi bir mesele var. Esas dsturu, tarlfi intihap edeceksiniz. Irk, kan Trkl m istiyorsunuz? Bir de kan alp tahlil iin klmyagerlere gndereceksiniz, yzde be Ermeni, on alt Rus, bilmem ne nispette erkes, Arnavut ve Trk kan var
diyecekler. kl yoldan birini intihap etnek lazmdr. Ya rk kabul edeceksiniz, ya
hars!.. ... Tek geerli olan soyaekim deildir, diye devam ediyordu; asl nemli
olan karakter, bilin, eitim, baka bir deyile, kltr ve zihniyettir; aynca Trk
milliyetilli davasna gsterilen ball da dikkate almak gerekir. Trk Ocaklan'na girerken etnik ltlere gre kat bir eleme yaplmasndan yana olan bir delegeye Hamdullah Suphi u yamt veriyordu: "Trk Ocaklan'mn vazifesi Trklerin saysm azaltnak mdr, oaltmak m?"30
Trk Ocaklan'na giri konusunda sonunda bu liberal anlay ne kt. Yasamn, yelerin etnik ve kltrel aidiyetine ilikin 5. maddesi kapy olduka geni
bir biimde aralyordu: "Neslen Trk olan veya hars dolaysyla tamamen Trk
duygusu ve Trk dilei besleyen ve mazlleriyle Trkle bal olduklarn ispat
etmi bulunan bir kadn ve erkek Trk Oca'na aza olabilirler." Maddede ne dlle
(baz Ocak delegelerinin aksi yndeki isteklerine ranen), ne de dine illkin hibir
koulun yer almadna aynca dikkat ekelim.
e)
Tara
sekin/eri
niversite rencilerinin ve aydniann giriimiyle kurulan Trk Oca rgt

191S'e kadar, %95'i genlerden ve aydrlardan oluan, ye saYlS2.000'i gemeyen, grece kapal bir "kulp" olarak kald. 3 ! 191S'dekl Ocak Kongresi'nde ye
saysnn artnn ye kalitesinde bir de neden olacandan korkan baz delegeler Ocaklar'a giri sorununu gndeme getinilerdi. Orlar, sadece yksek re
nim grm erkek ve kadrlann Ocak yeliine kabul edilebilmesini istiyorlard.
Kemalistlerin zaferinden sonra ube says oalmaya balaynca, ye kayt
sorunu yeniden gndeme geldi. 1924 Kurultay u sorularla karlat: Trk Ocaklan sadece kk bir sekln aydrlar grubunun elinde kalnaya devam m edecekti, yoksa tam bir dnm iindeki Trk toplumunun yeni katnarlanna da ala
cak myd? Gereken az sayda bilinli ve bal militan myd, yoksa bir kitle rgt
myd? Btn burlann sonucunda, Ocaklar'a ye kabul koullan ne olmalyd?
Kurultay'n 25 Nisan tarihli nc oturumunda, btn bu sorurlar tartld ve
atan iki tez ortaya kt. 32 Birinci tez, Merkez Heyeti Bakam Hamdullah Suphi'nin ahsnda gl bir savunucu buldu. Hamdullah Suphi, "Ocak bir misyoner
47
-1900-1930
messesesidir" diyordu; bu nedenIe bnyesine ancak olduka yksek bir entelektel dzeye sahip, bu ideali anIayabilecek ve yayabilecek yetenekte yeleri kabul
edebilir. Bu kouarda Ocak bazlannn istedii gibi kyllerden, iilerden ve askerlerden ye kaydedebilir mi? "Trk Oca'mn kylye, ameleye, nefere kar
vazifeleri vardr. Fakat onIan mesaisine terik edemez. Bu messese lalettayin sokaktan adam alamaz." Ve Hamdullah Suphi Trk Oca'mn hibir zaman kyllere ve iilere yardmdan geri kalmadn, onlara tbbi yardm hizmeti, bedava
dersler, maddi destek gibi olanaklar sundumu ekliyor, ama Ocak bnyesine ii
leri alrsa, sosyalist bir kulbe dnr, diyordu. Delegelerin ounIumun duygu1anm zetleyen Kemaleddin Sami Paa, Trk Oca'mn sadece bilinli ve istekli
insarlan kabul etmesinI nerdi. OnIann karsnda rgtn toplumsal genilemesi
tezi Kurultay delegelerinin kk bir blm tarafndan destekleniyordu ve burla
rm arasnda zmir delegesi Vasf Bey'le Yusuf Akura da vard.
Bu tartmarun taraflan aa be yukan somaki Kurultaylarda da kar
mza kar. rnein 1928 Kurultay'nda, "az olsun temiz olsun" formlnn
yandalan ile ubelerin nitelikierine zarar vermeden ye saysm artrmak isteyenIer ("ok olsun temiz olsun") kar karya geldiler. 33 Bu ikinci tezin savunucusu olan Yozgat delegesi Cemal Bey, stanbul, Ankara ya da zmir gibi byk
ubeler iin kat kabul kurallanrun kukusuz geerli oldumu, ama bu kurallann
Orta ya da Dou Anadolu'daki kk ocaklan tamamen kurutma tehlikesi gsterdigini ileri sryordu. Birinci tezi savunarlar ise, toplumsal ve entelektel adan
yksek dzeyde ye kaydmn srdrlmesiyle yetinmiyor, ye kaytlanru skca
denetlemek ve rgt ieriden ele geirmeye heveslenebilecek gerici unsurlarn
yolunu tkamak da istiyorlard.
Sonuta zaferi ocakiara girite sk bir eleme uygulanmasndan yana olarIar
kazand. 1924 yasasnn 9. maddesinde (yasamn 1928'deki dzeltllmi haliyle
11. maddesi) belirtilen ocaklara kabul koullan, gerekten de utangalarla mteredditleri caydrmak ve istenmeyen unsurlar bertaraf etmek iin birebirdL 8.
maddeye gre 18 yan stnde, temiz bir isme ve bir meslee sahip olmas gereken adayn, ube idare heyetlnIn masasna bavuru dilekesinI brakradan nce,
en az 2 senelik 5 Ocak yesi tarafndan tavsiye edilmesi gerekiyordu. ay soruturmann ardndan heyet karara varyor, ama adayn "asil aza" olabilmesi iin
"dernek" karann beklemek gerekiyordu. Ayrca 1928 yasasmn 11. maddesinde,
her adaylk bavurusu ncesinde, ubenin gelecekteki yesinin "hviyeti" hak- .
knda iki militan tarafndan bir nsoruturma yrtlmesi gerektii belirtiliyordu.
Bu Kurultay'da bir delege Trk Oca'na girmenin mason locasna girmekten daha zor olduuna dikkat ekritl ... 34
48
Kemalist Dnemde Trk Ocaktan (1923-1931)
Bir Trk Ocaklan militan rnek portresi izebilrneyi isterdik. Ne yazk ki yerel ubelerin bileimi hakknda ok az bilgiye sahibiz. Bununla birlikte, belli say
da Trk Oca'nn 928'deki idare heyetlerine ilikin verilerden yola karak toplumsal oluumian hakknda bir fikir sahibi olabiliriz. Trk Yurdu dergisi, 6 u
bein (o srada yakiak 250 Trk Oca ubesi vard) idare heyetleri yeleriin,
ounun meslekierii de ieren bir Iistesii yaymlamtr. 35 Bylelikie idare heyetleriin 480 yesini kapsayan bir istatistik hazrlayabildik:
Trk Ocaklan Kadrolannm Mesleki Dalm
retmen
(ilk ve orta retim)
68
% 14,2
Doktor
60
% 12,5
Tccar
60
% 12,5
Kk memur, cretli
60
% 12,5
Avukat
26
%5,4
Kaymakam, belediye bakan
26
% 5,4
kokul,
23
%4,8
st dzey memurlar
17
%3,5
Yarglar, savclar
17
%3,5
lise mdrleri
Subaylar
11
%2,3
Jandarma komutanlan
11
% 2,3
iftiler
% 1,8
Eczaclar
Veterinerler
Sanayiciler
Iiler
Dier
67
Toplam
480
Bu saylar Ocakiar'n yerel kadrolan hakknda yakiak bir fikir sahibi olmamz salyor. retmenler, tccarlar, doktorlar ve kk memurlann neredeyse
eit arlkta temsil edilmesi arpcdr. Buna karlk ifti saysnn azlnn ve
hi ii olnamasuun da kaydedilmesi gerekir. Demek ki Ahmed Aaolu'nun iddia ettii gibi, Trk Ocakian'nn Trk ulusunun btnn temsil ettikieri sylenemez. Daha ok, Trk Ocakian'nda kendilerlne bir kimlik oluturmann aralann
ve anl olduklaruu hissettikleri uygarlatnma ilevii gerekletirebilecekleri bir
ereve bulan tara sekinleriyle kar karyayz.
49
-1900-1930
Kemalist Trkiye'de Trk Ocaklar

a) Ocak/ar ve iktidar
Trk Ocaklan 1923'te yeniden oluturulduunda, siyasi iktidardan zerklik gibi
bir gelenekleri vard. Bandan itibaren bamsz bir demek olan Trk Oca, Trk
ulusal kimliinin glendirilmesi ve yaylmas iin alan bir grup aydndan salaya
bilecekleri fayday anlayan Jn Trklerin ilgisini uyandrmakta gecikmedi. ttihat ve
Terakkl Cemiyeti'nin dernei denetimi altna alma abalanna ramen, bata Hamdullah Suphi olmak zere Trk Oca yneticileri, bamszlklanm korumay baard
lar. 36 Bununla birlikte Trk Oca ile ttihat ve Terakkl arasnda balar kuruldu; rnein Gkalp hem Jn Trklerin politikasnn esin kayna, hem de Ocak militanlanrun
fikir hocasyd. Jn Trk hkmeti, Trk Oca'na sbvansiyon biiminde mali yardmda da bulunuyordu. 1915'de Trk Oca Kongresi'ne sunulan rapora bak\acak
olursa, mtevaz bir yardun sz konusuydu ve raporda hemen ekleniyordu: "Bizim
hkmete en ok kran duyduumuz konu, bize salad smrslZ zgrktr."37
Kurtulu Sava'mn sona ermesiyle birlikte, Ankara hkmeti Anadolu'da yeniden Ocaklar almasm ve merkezlerinin de Trklye'nin yeni bakentinde kurulmasm tevik etti. 38 Anlalan, Trk Ocaklan yeni ideolojiyi yayma konusunda destek alnabilecek bir gt. Aralk 1924 'te Mustafa Kemal imzal bir kararname,
"ha\klk ve milliyet dsturlanm menleketin en uzak kelerinde ner ve tamime
alan" Trk Ocaklan'mn kamu yaranna alan bir demek olduunu aklyor
du. 39 Aynca Byk Millet Meclisi ile Trk Ocaklan arasnda birok klisel ba da
vard; rnein 1924 Kongresi'ndekl 64 ube delegesinden 42 'si Byk Millet Meclisi'nde mebustu. 40 Baz Ocak yneticileri hkmette nemli grevlerdeydi; bu ba
lamda, Ankara hkmetinde ikl kez Maarif Veklllii yapan Hamdullah Suphi'yi
saymak yeterli olacakttr.
ubat 1925'te Dou Anadolu'da patlayan isyamn ardndan, hkmetin Trk
Ocaklan'na verdii destek artn. Mays 1925'te bir Heyet-i Vekile kararnamesiyle,
tm askeri ya da sivil hkmet memurlanna, Trk Ocaklan'na ellerinden gelen her
trl yardun yapmalan bildirildi. 41 Bundan bir ay nce de, Mustafa Kemal'in ei
Latife Hamm Trk Ocaklan'run fahri bakanlna getirilniti. 42 Aynca hkmet rgte yardm da kard. 1925'te 5.200 lira olan bu yardm, 1930'da 75.000 liraya
Ykselecekti. Demek kl Cumhuriyet'in ilk yllannda, Jn Trk dneminde olduu gibi, Trk Ocaklan hem siyasi makanlann desteini alnay, hem de zerkliini korumay baanmn.
Ancak, 192 Tde iler deimeye balad. Nisan 192 Tde Ankara'da yaplan
Trk Ocaklan Kurultay'nda yasa encmeni 3. maddede nemli bir deiiklik nerdi
50
- Kemalist Dnemde Trk Ocaklan (1923-1931)
ve Cumhuriyet Halk Frkas'na katlma fikrini gndeme getirdi: "Cumhuriyet, milliyet, muasr medeniyet, halklk mefkrelerini takip eden Trk Oca, bu mefkreleri
tahakkuk ettirmekte olan Cumhuriyet Halk Frkas'yla devlet siyasetinde beraberdir."
Ve Ocan bu idealleri yayaca alann bilim, kltr ve sosyal etkinlik olduu belirtildi. Deiiklik nerisi, mevcut delegelerin tmnn onayyla, hi tartlmadan kabul
edildi. 43 Trk Ocaklan'nn yneticileri bamszlklan konusunda her zaman ok duyarl olduklan iin, onian Frka'yla bu birlemeyi kabul etmeye zorlayacak basklar
yaplmadna inanmak gtr.
Birok nemil ahsiyet bu niemi alklad. rnein Mustafa Kemal'e yakn bir
gazeteci olan Falih Rfk, HakimiYet-i MilliYe'deki bir makalesinde, ayn amalan gden, ayn dmanlarla arpan, ama farkl alanlarda alan iki krum arasndaki bu
grev blmnn ("taksim-i vezaif') resmen kabul edilmesini kutluyordu. 44 Bu
birleme, diye ekliyordu, hkmetin Trk ulusal devletini kurmak iin ok destek ald Trk Ocaklan'ndaki aydriara ve genlie Trk milliyetiliinin dmariannn
ykc etkilerinden korunma olana verecekir. Aslnda bu grev blm dnce
sinin arkasnda, taradaki kollan, kasaba ve kylerdeki etkinlikleriyle Cumhuriyet
Halk Frkas 'nn yerel ubeleriyle rekabet edebilecek zerk bir rgt denetim altna
alma istei gizleniyor gibidir.
Gerekten de yerel dzeyde Frka ubeleriyle Ocaklar arasndaki illkiler ok deikenlik gstermektedir. rnein Zmir'de Frka'n kent oca zerinde tam bir egemenlii vard. 4s Baka yerlerde atmalar yaanabiliyordu; rnein Bafra'da Ocak
militanlan Frka adayna kar tavr almlar ve bu nedenle Ocak kapatlmt. 46 Frka
yneticileri ite bu tip olaylan gereke gstererek ("siyasete kanyorlar"), Ocaklar
zerinde daha sk bir denetim kurmak istiyorlard. Baz Frka mfettiIeri Ocak ube
lerinin saiam bir biimde yerlemi olduklan yrelerde Frka'nn pek baan kazanamadndan ikayet ediyorlard. 47
Cumhuriyet Halk Frkas yneticilerinin Ocaklar zerinde bir gzetim kurma istei Kasm 1927'de toplanan CHF Kongresi'nde iyice belirginleti; bu kongrede olu
turulan yeni talimatname Frka'y, Ahmed Aaoiu'nun szleriyle, tm hkmete ve
ulus sathna yayirn ulusal bir organ haline getiriyordu. Frka mfettiierinin artk,
Trk Ocaklan Merkez Heyeti seimleri de dahil oimak zere, lkedeki tm seimlere
mdahale etme haklan vard. 48 Bu nlem fazla gecikmeden hayata geirildi: Trk
Ocaklan'nn Nisan 1928'deki krultaynda, Merkez Heyeti adaylannn listesi CHF
genel sekreterinin bakanlk ettii zel bir komisyon tarafindan hazrland. Frka tarafindan gsterilen adaylar ittifakla seildiler. 49 1924'ten beri pek deimeden ka1m
Merkez Heyeti'nde geni bir yenilenme yaand ve Heyet neredeyse tamamen mebuslarn ve CHF mfettiIerinin eline geti.
51
-1900-1930
b) IdealOcak
Trk Ocaklan Yasas rgtn Trk toplumu iinde gerekletirmesi gereken
grevleri ok genel terimlerle tanmlyordu: Ulusal bilincin glendirilmesi, Trk
kltrnn ne kanlmas, uygarln ve salk bilgisinin ilerletilmesi, ulusal
ekonominin gelitirilmesi. Ocak yneticilerinin Trkiye'deki etkinliklerini nasl
yrtmek istedikleri konusunda bir fikir sahibi olmak iin, 1926'da knu Trk
Ocaklan Mesai Program'na bavurabiliriz. SO Bu "Program", yerel ubelerin etkinliklerini bir egdm iinde yrtebilmeleri amacyla, Merkez Heyeti'nin, bu
ubelerin idare mecislerinin kullanmna ynelik olarak yaymlad kk bir
brordr; bu, bir anlamda, Ocaklar'n etkinliine rehberlik etsin diye hazrlanm
bir talimat derlemesidir. Bu bror tahlil ederek, Ocak yneticilerinin gznde
"ideal Ocak"n ne olduunu tanu1amak ve onlann lkenin geliimini nasl tasarladklann saptamak mmkiin olabilir.
Bror ncelikle ube "mesailerinin" maddi dzenlemesiyle ilgilidir. Her ube
mmknse haftada bir kez, cuma gnleri ok eitli konularda halkn eitilmesine
ynelik konferanslar dzenlemelidir: Ekonomik sorunlar, yo1culukiar, tarih, co
rafya, yerel aratrmalar, gzel sanatlar, vb Aynca halka ak ve zeilikie Trklkle ilgili eserlere yer veren bir kitaplk oluturmaldr. ubeler Trkiye'nin doa
manzaralann, insan tiplerini, kyllerin almalann ve gndelik yaamlann,
antlan, vb gsteren fotoraf koleksiyonlan oluturmaya da alacaklardr. Bunlann dnda, her Ocak'ta gazete ve dergilerin bulunaca bir okuma salonu olmal ve her Ocak sanat eserlerinin ve yerel zanaat rnlerinin yer alaca sergiler dzenlemelidir. Aynca her Ocak'a, renimini srdrmek zere bir renciyi Avrupa'ya gndermesi tavsiye edilmektedir.
Daha sonra belge, Trk Ocaklan'nn ktrel, tbbi, ekonomik ve "medeni"
roln vurguluyor. Ktrel ("harsi") dzeyde de her Ocak Trk kltrn unutulmaktan ya da yok olmaktan kurtarmaya katkda bulunmal, bunun iin gelenekleri derlemeli, lehe biimlerini incelemeli, masallan, ataszlerini, trkleri,
halk mziinl kaydetmeli, yerel danslan betimlemelidir. Aynca mezhepler, gebeler, vb zerine belge toplamaldr. Bylece yava yava gerek kltr mzelerinin unsurlan biriktirilni olacak, her Ocak da halk sanat ve zanaat tnlerini sistematik olarak toplayarak buna katkda bulunacaktr. Aynca her ube geleneksel
nesneleri, giysileri, aralan, tanm aralann, vb toplayarak kk bir "rk mzesi"
kurmaya alacaktr. Tp konusunda, Trk Ocaklan'nda alan doktorlann grevi, civardaki kylere gidip ("kyclk") orada halk muayene etmek, ila dat
maktr. Bu arada, her merkez cretsiz bir dispanser kurmaya almaldr. Aynca
Ocaklar'dan kk bir salk mzesi kurmalan da beklenmektedir. Ekonomik d52
zeyde Ocaklar, ekonomik srece katlmasalar da, ekonominin nemini, ekonomik

faaliyet trlerini, uluslar arasndakl ekonomik savalan reterek halka rehberlik
etmelidir. Ayrca yerel retimi iyiletirmek ve Trabzon ya da Mersin gibi byk
d ticaret merkezlerinde ticaret teknikleri ve yabanc dil kurslan amak iin uzmanlara bavurmaldrlar.
Program daha sonra Trk Ocaklar'nn Trk ulusuna verdii zel yerden
kaynaklanan "medeni" ilevi zerinde durur. Trk ulusu, Bat'nn Dou'dakl
"mmessili"dir;5 Batl yntemierin ve tekniklerin benimsenmesi konusunda s
lam dnyasnda en ileri gitmi ulus odur. Bu nedenle Trk Oca'nn grevi Batl
modelleri halk arasnda yaygnlatrmak olmaldr. Program, Bat dillerinin, Bat
mziinin ve Bat'da yapldklan biimiyle spor etklnliklerinin retimine ncelik
verir. Bror, dier uluslann kltrel katklanna ak olan Trk Oca'nn dar milliyetilikle sulanamayacan belirtir. Eitim alannda, sonunda deimez ve hatal emalar haline gelmi alkanlklann, yntemlerin ya da grlerin yerine bilimsel verileri temel alan ve dnce zgrln koruyan bir retimi gelitir
mek gereklr. Sz konusu olan, "ark'a ve Asya'ya mahsus olan l muhafazakarln aleyhine daimi bir cereyan" uyandrmaktL52 Ksacas ekonomi, tp, sanat ve spor alanlarnda olduu gibi, dnce alannda da batnn dnce ve davran kurallann uygulamak yerinde olacaktr.
Program bu ilkelerin baz alanlara uygulanmasndan sz eder: Spor buna bir
rnektir. Trk Ocaklan genlii, cirit ya da gre gibi geleneksel Trk sporlarna
deil, Bat'da yaygn olan sporlara ynlendirmelidiL Mzik konusunda da Trk
Ocaklar'nn rol eski Trk mziini, rnein kaybolmaya mahkm olduu dnlen tekke mziini deil, evrensel bir nitelik kazanm ve Trk ulusunun
duygularn aktarmaya ok daha uygun olduu dnlen modern Bat mziini
yaymak olmaldl. "Trkn mstakbel musikisi Garp musikisi ham altnda tan
dmz byk ve iilemmul musiki iinde bir nev-i mahsus olarak tekaml
edecektir. "53
Bu programn tahlili Ziya Gkalp'n dncelerinin Ocak yneticileri zerinde
ne kadar derin bir etki yapm olduunu gsteriyor. 54 Gerekten de bu programda, Trk milliyetiliinin byk kurarncsnn baz gzde izleklerine rastlamak
mmkndr: Halkn rn olan "hars" ile sekinler tarafndan zmsenen "medeniyet" arasndaki ayrm; Bat'dan alnmas zorunlu eyler; hem halk kltryle
dolarak "ulusallamas", hem de halka "medeniyet" tamas gereken sekinlerin
("gzide") rol. Trk Ocaklar yneticilerinin, Ziya Gkalp'n sekinlere bitii rol oynamalar gerektiini dndkleri akur.
53
-1900-1930
c) idea/den gereklie, Trk Ocak/an'mn etkin/ii

Ocak etkinlikleri hakknda, Trk Yurdu dergisi sayesinde, grece bol bilgiye
sahibiz; Ocaklann iletiim organ her ay ube ahmalan hakknda raporlar, notlar, yorumlar, toplu tahliller yaymlyordu. Bunlar dorudan Ocaklar'dan gelen
belgeler olduuna gre, kuku yok ki hata pay sakl tutulnaldr, ama yine de
ube etkinliklerinln nitelii hakknda bir fikir verebilir ve onlan alma programyla karlatrmanuz saiayabilirler.
rnein
Merkez Heyeti tarafndan sunulan Ocaklar'n 1928 etkinlik bilanosunu ele alalm;55 200 Oca kapsayan bu bilano Ankara'ya gnderilmi raporlara dayanmaktadr. Bu belgeye gre Ocak etkinlikleri neleri kapsamaktadr? nk sra
da Ocak binalannn inaat ya da bu inaatlann tamamlanmas yer almaktadr;
onu baz Ocaklar (Adana, Ayvalk, Elmal, Ankara, Bursa, Burdur, Kars, Nazilli)
tarafndan kylerde srdrlen tbbi etkinlikler izlemektedir; baz ubelerin (Antalya, Adana, Ayvalk, Istanbul, Bursa) kendi dispanserleri vardr; yoksullara yaplan
sosyal yardmlan, halk okullan ve kurslannn (26 Ocak'ta) aln da listeye eklemek gerekir. Bu okullarda yabanc dil, dakrilo, muhasebe, ticari teknik dersleri verilmektedir. ube kitaplklanndaki gelimeler de bilanoda yer almakta, toplam kitap saysnn 18.000'i at belirtilmektedir. Mzik blmlerinln, tiyatro heyetlerinin kuruluuna, tbbi, ekonomik ve kltrel sorunlar hakknda konferanslar dzerlenmeslne yer verilmi, spor etkinlikleri de unutulnanutr. imdi hakknda ok
fazla bilgiye sahip olduumuz bir ubeyi, Ayvalk Oca'n ele alalm; buras, 1926
btesi 17.000 liray geen byk bir ubedir. 56 Burada da etkinliklerin byk blm eitim almalan ve sosyal yardma yourlamtr: Ocak'ta alan gen
aydrlar tarafndan dzerlenen akam kurslan, cretsiz tbbi muayene, ocuk ei
timi konusunda kadrlara verilen konferansar, bir yetimhanenln al, jlnnastik
blm, vb Aynca Ocak, blgerln balca zenginlik kayna olan zeytlnya retimi ve ticareti zerindeki yabanc egemenliine kar da mcadele etmeye al
maktadr. ubat 1925'te Dou Anadolu'daki "gerici" ayaklanmay protesto etmek
zere byk bir miting dzenler. Bir baka rnek olan Nazilli Oca grece daha
mtevaz bir ubedir; balca etkinlii halk iin akam kurslan, Franszca, mzik
ve biki-diki dersleri, vb dzerlemektir. Aynca kadrlar iin zel film gsterileri
dzerleyip on1an pee takmamalan konusunda tevik etmektedirP
Ocak ubelerinin etkinliklerinl programla karlatnnca ortaya arpc bir sonu kmaktadr: Programn sadece bir blm uygulanmaya balanutr. Gerekten de, ubelerin ou kent ya da civar kylerin halkna ynelik eitli dzeylerde
eitim ve sosyal yardm almasn balatmlardr. Programda kllanlan szlerle, Ocaklann "mederl" ilevi gerekleme yoluna girmitir. Buna karlk, birka
54
istisna dnda, programn anlad manada bir "kltrel" etkinlie, yanl halk kltrnn entelektel ve manevi unsurlanru derlerneye girimemilerdir. Hibir yerde, "Mesai Program"nda tavsiye edilen etnografya ya da kltr mzelerinl kurmaya ynelik bir giriim gnnyoruz; unutulmu ya da kaybolma yolundaki bir
kltrn gelenekierini derleme konusunda bir abaya da hibir yerde rastlamyo
mz. Baka bir deyile, sekinler tarafndan "medeniyet" tanmas ile sekinlerin
halk "hars"yla dolmas arasndaki, Gkalp tarafndan arzulanan denge hibir
yerde gerekletirilememi gibi gzkyor.
Trkiye'nin btnnde kltrel etkinlikleri yrtmekle grevli "Hars Heyeti"ne gelince, o da hi etkin bir grnt izmemitir. Bu greve hayatlan boyunca
atanm ve ou Ankara'dan uzakta oturan yelerden oluan bu heyet nadiren
toplanmakta ve kumlma amacru oluturan grevi hi yerine getinnemektedir. 58
1927'de Ankara Trk Oca'na bir matbaa kumlmas da ileri dzeltmez, nk
Heyet Mehmed Emin, Ahmed Aaolu veya Hamdu\lah Suphi gibi kendi yelerinin eserlerini yaymlamakla yetinir. Ocak Yasas'run 2. maddesinde aklanan
amalar arasndan, 1928'de "Trk harsnn meydana kanlmas" ibaresinin ka
nlmas anlamldr. Ziya Gkalp'n sekinler ile halk arasnda tasavvur ettii al
veri artk tek yanl bir ilikiye indirgenmitir.
Bu konuda, halk kltrne ok az ilgi duyan ube militanlamu da sorumlu
tutmak gerektiine kuku yoktur. Trk Ocaklan'run, Bat deerlerini zmsemi,
Trk'n, Hamdullah Suphi'nin szleriyle, bat ailesinin bir evlad olduuna inanan,59 kendi stnlnden emin, kk sekinler grubu tek grevinin etrafna
"medeniyet" tamak olduunu dnmektedir. Bu sekinlerin halkla kurduklan
ilikinin biraz "kolonyal" nitelii gnnezden gelinerneyecek kadar arpcdr; yoksul insanlara salk, okul, "medeniyet" gtnnek, bunda, "beyaz adamn srtn
daki ar yk" yaklamru hatrlatan bir eyler yok mudur?
dj "Kijyclk" etkinlikleri
Trk Ocaklan'nn 1926'daki "Mesai Program"nda, "kyclk" etkinlii

Ocak\ar'n "kudsi bir umdesi" olarak deerlendirilmektedir;60 program yazanlara
gre, bu etkinlik esas olarak tbbi niteliktedir. Peki pratikte neler olmutur?
ncelikle, Trk Oca rgtnn Trkiye'de "halka gitmek" dncesinin ortaya kt srada doduunu unutmamak gerekir. Aslnda Trk aydulannda Jn
Trk Devrimi 'ni izleyen yllarda grlen bu parolada, Tatar ya da Azeri gmenler
tarafndan Trkiye'ye tanan Rus Narodnizminin izleri kolaylkla seilebilmektedir. 1913-1914'te Halka Doro dergisi kt; bu derginin yazarlan arasnda yer
alan Ha\ide Edip, Mehmed Emin, Yusuf Akura, Hseyinzade Ali, Ziya Gka!p gi55
- 1900-1930
bi isimler Trk Oca'nn da esin kaynaklan olmulard. Bununla birlikte, nce

Balkan savalan, ardndan da Birinci Dnya Sava "halka gitme" hareketinin
gerekleme aamasna gelmesini engellemiti.
Sava sonunda Askeri Tbbiyeli ve Trk Oca militan olan birka gen doktor, amac kye medeniyet gtrmek, kylleri onlarla birlikte alarak, tbbi yardm salayarak ve eitim vererek uyandrmak olan KCjycler Cemtveti'ni kurdular. Nisan 1919'da ilerinde Reit Galip ve Hasan Ferit'in de yer ald bu doktorlann birou Ktahya vilayetinde Tavanl'ya yerletiler: Kyclk hareketini burada hayata geirrneyi dnyorlard. Bir yl biraz akn bir sre orada kaldktan
sonra Reit Galip giriilen deneyimi kuramlatrmaya alt bir rapor kaleme ald; bu metnin anafikri Osmanl devletinin Trk unsurunun nfusun dier kesimlerine gre geri kalmlktan kurtulabilmesi iin "itimai kyclk" hareketinin ba
latlmas gerektiidir; kyllere gitmek, ky kurumunu otopsi masasna yatnp
zayf noktalann, "hastalklann" bulmak, tehis koymak ve ilalar nermek yerinde 0lacaktr. 61
Trk Ocaklan'nn yeniden rgtlenmesinden sonra, baz ubeler kent ya da
kasaba evresindeki kylere ynelik almaya kararl bir ekilde giritiler. Adana
Oca'n ele alalm; burada kyclk hareketinin cephesi vard. Bitincisi eitim
di; cehaleti kylerdeki yaralardan biri olarak gren Ocak militanlan kentte zelolarak ky ocuklan iin bir okul kurdular. Kyller balangta ocuklann kente
gnderme konusunda pek istekli davranmadlar, ama okul belli bir baan kazand.
Orada kyllerin oullanna yava yava knn kaba adetlerinden kuttulup ehirli
alkanlklann edinmeleri retiliyordu. Bir rapor yle diyordu: "Kk kyller
okulda kendi baya oyurlann brakp daha medeni elencelere yneliyorlar." Aynca Ocak, Adana blgesinde yaygn olan stmaya kar mcadele etmek iin bir kr
dispanseri de kurmutu. Ekonomik dzeyde ise, Ocak militanlan krsal alaniann
bir dier salgn felaketi olan tefecilie kar mcadele etmeye alyor, dk falzle bor vererek ky sandklan kurulmasna yardm ediyor ve kylleri geleneksel
bir borlanma nedeni olan dn masraflann ksmaya anyorlard. 62
Bursa'da, kent ocann idare heyeti civar kyleri gelitirmek iin zgn bir
strateji oluturmutu; mevcut olanaklann zayfuuun bilincinde olduundan, kente
yakn ve bir kavak noktasnda yer alan iki veya ky salk, temizlik, yollar,
vb asndan "numune kyler" haline getirmek zere semiti. Bylece ilerlemenin
bu "numune kyler"den civardaki krsal alana yava yava yaylaca umuluyordu. 63 Ankara ya da Antalya gibi baz ubeler de kycii!k hareketlerine giritiler.
Trk Ocaklan tarafndan bu alanda gstetilen abalar, ok ilgin olmakla birlikte, ok snrl kald. Hep kentten balayan ve bu nedenle civar kylerin ancak
56
kk bir blmne ulaabilen bir etkinlik sz konusuydu: Ankara blgesinde on

drt ky, Adana civannda sadece ya da drt ky. Baz Ocak yneticileri kyclk hareketinin daha da gelimesini, hatta Ocaklar'n temel etklnlii haline gelmesini arzu ediyorlard. Bu, zellikle Reit Galip ve Hasan Ferit gibi doktorlarn
dncesiydi ve her iklsi de Merkez Heyeti'nde nemli grevlerdeydi. 64 Oniar bir
anlamda rgtn "halk" kanadn temsil ediyorlar, Ocaklar' tek ilevi kendi kk seklnler kltlesine yine kendi kafalarmdakl grnty sunmak olacak "kltrel kulpler" olarak grmeyi reddediyorlard.
e) Asimilasyon sorunu
Etklnlikleri gelirike Trk Ocaklar byk bir sorunla, Kemalist Trklye'de
aznlklann durumuyla kar karya kald. Ulamay amaladklan uzak hedef lkenin birliini salamakt. Ahmed Aaolu, "Trk Ocaklan 'nn ynelmesi gereken ama, dil, din ve zihniyet birliini salamaktr" diyordu. 65 Ske delegesinin
1926 Kurultay'nda aklad gibi, "Trk Oca'nn birinci devi, ulus iin
Nuh'un gemisi oimaktr."
Ocak militanlannn, Trklye'deki Trk oimayan aznlklar sorununu alglay
biimi ve nerdikleri zmler hakknda, Ocak kurultaylannn tutanaklan zengin
bir belge yn sunmaktadr. 66 Bu konuda farkl dzeyi ayrt etmek gerekir. Birinci olarak, Lozan Antlamas'ndan sonra Trkiye'de kalan Trk olmayan gayrimslim aznlklar sorunu. Baz byk kentlerin ya da Ege blgesi veya Trabzon
vilayetl gibi baz blgelerin Ocaklan bu sorunla yz yzedir. YerelOcak ubeleri
halk tarafndan yabanc bir dilin, zmir'de Franszca veya Trabzon'da Rumca'nn
konuulmasna kar mcadele etmeye alrlar. Kent delegesine gre, Trabzon'da 90.000 kii hill, Rumca konumaktadr. 67 ubeler Osmanl imparatorluu'ndan kalma ve Trk kltrne yabanc adetleri de (rnein Trabzon blgesinde Ortodoks ayinnden alnm baz unsurlar) yok etmeye uramakta, bunun
yan sra Yunan igalinin ardndan Ege blgesine yerleen veya Mersin ticaretini
ele geiren Yahudiler, vb Trk olmayan unsurlarn ekonomik yaam zerinde
kurduklan egemenlie de cephe almaktadr. 68
Aznlklar sorununun ikinci yn, Balkan ve Kafkas muhacirleridir. Trk
Ocaklan'nn bu insanlara alp aimamas gerektiini Ocak militanlannn aralannda tarttklann daha nceki blmlerde grmtk. Ama genel arlamda, hepsi Mslman olsa da, dilleri ve adetleri farkl np.ls gruplannn Trk ortamyla btnlemesinden kayglanmaktadrlar. 1926 Kurultay'nda shak Raif muhacirler
tarafndan yaratlan skntlan sergiler: Kentlerde ayn semtler ortaya kmaktadr;
Bonaklann ve Arnavutlarm kendilerine ait kahveleri vardr. 69 Baz kentlerde o
57
Osmanl-Trk Modernemesi
- 1900-1930
zamana dek bi bilinmeyen Rumca duyulmaya balamtr (Yunanistan veya Girit muhacirleri nedeniyle). Gelenlerln !renleri, bayramlar, yemekleri ve giysileri
farkldr. Ktahya'da ok sayda Banak, Krklareli'nde ise Ba1kan muhaciri vardr. Kocaeli vilayetine erkesler, Grcler, Lazlar yerlemltir; bu vilayet ubele
rlnden Kandra'nn delegesi muhacirlerin beraberlerinde ok tutucu bir zihniyeti
de getirnelerinden yakmr: ["Vilayetle yllardr Trk Ocaklar var, ama geerli kanun haii Kuran"] saptamasm yapar,70
Ama en ciddi sorun, tab kl Trklye'nin dousundakl Trk olmayan nfusa
ilikln yaanandr. Kradeniz kysndan gelen delegeleri ayn bir ha1k gmbu olarak
var olmay reddeden Lazlar bir yana,71 Dou vilayetlerinden gelen delegeler Dou'da Arap ve Krt nfusun varlnn yaratt glkler zerinde uzun uzadya
durur ve tam anlamyla imdat lklar atarlar. Delege Cevdet aklr'e gre, Mardin'de nfusun %sO'si Trke konumamaktadr. Adara'da Arapa ok yaygndr.
Delege Hseyin Bey'e gre, SM nfusunun tamam Krte ve Arapa konumak
tadr. Bitlis, Diyarbakr, Urfa, Siverek ve Kracada blgeleri ise tamamen Krtle
mltir ve nfusun %30'u Krtlemi Trklerden olumaktadr. Aynca Dou'da gvenlik olmad da duyrulur; rnein SM'te 5.000 pheli ve sulu ahs dalara
snrrutr ve bir o kadar da silahl asker kaa vardr. Baz delegeler klrnl glerin
(Rusya, Ingtere) bu durumdan yararland uyarsnda bulunurlar. 72
Ocak delegelerinin ou, Ocaklar'a aznlk sorunlanyla ilgili zel sorumluluklar dt inancndadr. Trk olmayan unsurlarn Trklk iinde asimile edilmesinde Ocaklar'n ok nemli bir rol oynayacan dnmektedirler. Ahmed Aa
olu Trk Oca'na den "asimilasyon devi"nden sz eder ("Ocan temsil vazifesi"),73 Asimllasyon tek kar yololarak gzkse de, Ocak delegelerl bu konuda klmi zaman farkl tanmlamalar yapmaktadr. Bazlarna gre basit bir dil sorunu sz konusudur; devletin Trke konuulmasm zorunlu klan, kar gelenlere
ar cezalar verilmesini ngren bir yasa karmas 74 ve dier yandan da Trk
Ocaklan'nn bir tevik, afilerne, propaganda kampanyas yrtmesi halinde sorunun zleceini dnmektedirler. Bakalarna gre sorun ktreldir; Trklk
hakknda Trklerin bilinci bile henz bulankken, bunu dayatmak g bir i, demektedirler. Gerekten de birok Trk kendisini Mslman olarak tanmlamay
srdrnektedir. nce Trklerde ulusal bilinci glendirmek, Trk kltrn geli
tirmek yerinde 0lacaktr,75 Bu klrr yeterince gl olursa, Trk olmayan unsurlan da kendine ekecektir. Demek kl Trkl, Yusuf Akura'mn deyimiyle, "cazip" bir hale getirnek gereknektedir. Bu kltrel deerlendirmelerden baka bir
de sorunun ekonomik tabiilini yapan bir yaklam gzlenmektedir. Mardin delegesi Dr. Cevdet aklr, kendi yaad ynetim blgesinde Arapa'mn niye o kadar
58
Kemalist Dnemde Trk
Ocaklar
(1923-1931)
yaygn olduunu yle aklar:
ln snnnda yer alan Mardin Trk ekonomisiyle deil (Trk liras orada tedaville girmekte zorlanmaktadr), Ortadou Arap ekonomisiyle btnlemitir/ 6 Yusuf Akura bu gr genelletirir: Trklye'nin dousundakl dil sorunu dou blgelerinin lkenin geri kalanna ekonomik bakm
dan yeterince bal olmamasndan kaynaklanmaktadr. Abali alveri ilikilerini
daha ok Trke konumayan komu lkelerle yrtmektedir. Bu blgelerle sa
lam ekonomik ilikiler kurulmazsa yaplacak propaganda bouna olacaktu; hkmet douda bir ulam, zellikle de demiryolu politikas gelitirme!idir. Ve Yusuf
Akura szlerini yle noktalar: "Bendeniz zannediyorum ki, !isan meselesinin en
mhim amili, hatta henz Trkiye Cumhuriyeti'nde bile muhtelif menatkn iktisaden birbirine merbut olmaydr."77
Genel kan, devletie Trk Ocaklan'nn birlike yrtecekleri bir hareketle, muhacirlerin hzla asimile edilebilecei ynndedir. Trk Ocaklan bu konuda zel olarak propaganda ve eitime ilikin grevleri stlenecektir. Hamdullah 5uphi, on be
ya da yirmi yl iinde Trklye'de Trklk iinde asimile edilmemi Mslman muhacir kalmayacan dnmektedir/ 8 Buna karlk Trkiye'nin dousunda asimilasyon sorunu Trk Ocaklan tarafndan gerek bir strateji uygulanmasn gerektirmektedir. 1926 Kurultay'nn faaliyet raporunda yle denir: ["Trkiye'nin dousu ve gneydousunun Ocaklannzdan zel bir aba bekledii aktr. "]79 Ocak
militanlannn Dou'dan yana bu bilinlenmeleri ne zamana tarihlenebilir? 1924
Kongresi'nde Trkiye'nin dou vilayetleri iin hibir zel r1em ngrlmemitir.
Buna karlk daha sonrakl kurultaylarda douya ilikin sorur1ar hatn saylr bir
yer tutar. Arlalan Trk Ocaklan'nn douya dou bu almn balatan, en azn
dan hzlandran ubat 1925'te Trkiye'nin dousunda patlak veren isyandu.
Byk bir olaslkla hkmet de bu alm desteklemitir. Gerekten de Mays 1925'te hkmetin Ocak almalann sistematik olarak desteklemeye karar
verdii grlyor. Bundan sonra hkmetin Ocaklar'a yapt maddi yardm srekli artacaktr. Cumhuriyet Halk Fukas Dou Anadolu'da baskc devletle zde
grld iin gl deildi. 8o zerk bir rgt olan Trk Ocaklan Dou'da, kaba
kuvvet kullanmaktan hi ekinmeyen bir politikann ikna edici yzn olutur
maya kuvvetle adayd.
Peki, Ocaklar'n Dou'daki bu "zel abas" neleri kapsyordu? ncelikle Ocak
ubelerinin dou vilayetlerine hzla yaylmalan ar1amna geliyordu; daha yukanda
ele aldmz haritann tahlili Trabzon-Adana arasnda izilecek bir hattn dousun
da 1925'ten sonra saptanan ok hzl gelimeyi gstermiti. Aynca bir inaat politikas, doudakl bu ubelerin byk bir blmnn binalarla donatlmasn saia
d. 81 Ankara'da zelolarak dou sorur1anyla grevli bir bro kuruldu ("ark B59
-1900-1930
rosu") ve Diyarbakr, Van ve Malatya'da daimi mmessilIik kurularak douya

ilikin tefti almalan glendirildi. 82 DOu Ocaklan delegelerinin istei zerine,
1928 Kurultay tm Ocaklar'n gelirinin %S'ini dou ubelerine brakmaya karar
verdi. 83 Bazlan bu blgeye seme militaniar gnderilmesini nerdiler. 1928 Kurultay'nda, batdakl Ocaklar'dan dou vilayetlertne zel heyetler gnderilmesini isteyen bir nerge yle gerekelendirilmiti: "Dou ve Orta Anadolu'da Ocak ilkelerini halk arasnda yayabilecek bilinte yeterli sayda militan yok. ubeler kendilerini
evreleyen ortanu etklleyeceklerine, daha ok o ortamdan kendileri etkileniyorlar.
Oysa Ocaklar'n amac kent aydrlanm yasama veya demek yaamna altrmak
deil, Trkiye'nin btrlne zarar veren yabanc unsurlan yok etmek ve en geri kalnu blgelerin en ileridekilere yetimesini salamaktr. "84
Bu abalar meyve verdi mi? Kuku yok ki Trk Ocaklan, Dou'daki giriim
leri hakknda doru bir yargya varlamayacak kadar erken bir dnemde kapatl
mtr. 1930 Kurultay'nda, dou vilayetlerinde Ocak mfettilii yapan Hasan
Reit Bey, Dou'da salanan ilerlemeler hakknda ok iyimser bir rapor sunmu
tu: Bina inaatlan, ubelerin mali zerklii, eitli sosyal ve kltrel etklnlikler.
Ama ayn zamanda Trk dili ve kltrnn dou ahalisine retilmesinin henz
ok snrl lde gerekletiini de kabul ediyordu. 85 Demek ki asimilasyon grevinde pek bir ilerleme salanamanut.
Ocaklar'n Dou'ya yaylmas ve orada karlatklan en byk sorunun asimilasyon olmas, rgtn kendi niteliini tartma konusu yapma tehlikesini iermiyor muydu? O zaman baz kiiler, aslnda farkl hedeflere ilikin iki ayr Ocak
tt bulunduunu fark ettl;86 rnein 1928'de Mehmed Emin, Trk genliinin
entelektel adan yetitirilmesine yardm etmeyi hedefleyen Bat Trkiye Ocaklar 'yla, Trk dilini ve klttn yayarak ulusal btnl glerdirme ilevini
srlenen Dou Ocaklar'n birbirinden ayryordu.87 Beyazt Oca'ndaki monden
konferanslar dnemi Van ya da Elaz'daki militanlara ok uzak olmalyd. Dou
Ocaklar baka aralarn harekete geirilmesini ve "misyoner"e daha yakn, ker
dini tamamen Trklk davasna adam yeni bir militan tipinin gelitirilmesini gerekli klyordu. 88 Trk Ocaklar'nn geleceinin byk lde Trkiye'nir dou
vilayetlertndeki baarya ya da baarszla bal olaca akt .
.f) Trk Ocaktan ve pantrkizm
Trk Ocaklan rgtnn bir pantrkizm oda olarak grlmesine alIm
tr. Pantrklzm, Trk halklannn tmn, sadece Trkiye deil in, ran, Irak ve
zellikle de Rusya Trklerini de dikkate alan, bu halklarn yakn ya da uzak vadede gerekleecek birliine temeloluturabilecek ortak kltrel ve toplumsal
60
zelliklerini ne kartmaya alan bir milliyetillk ttdr. Kemalist diplomasinin ke talanndan olan Rus-Trk dostluu zerinde bir tehdit oluturan Pantrkizm, Mustafa Kemal tarafndan hayata geirilen Anadolu Trk devleti anlayy
la eliiyordu. Trk Ocaklan 1931'de bu nedenle kapatld. Geleneksel tez budur.
Pekl bu sorun hakkndakl gerekler nelerdir?
ncelikle, Trk Oca'nn Trklye'de Pantrkist birlik dncesinin yaylma
ya balad bir dnemde kurulduunu hatrlatmak gerekir. Pantrkizm Trk Oca'na iki yoldan girmitir; birinci tayc, sadece Anadolu ve Rumeli'de deil, bir
Trk nij/Usuna sahip dier lkelerde de ubeler amay dnen Tbbiyelilerdir. 89
Ocak kuruculan arasnda yer alan Azeri Hseyinzade Ali ve Ahmed Aaolu veya Tatar Yusuf Akura gibi baz Rusya asll Trk aydnlan ise bu dncenin
ikinci taycs olmutur. Onlar Trkiye'ye beraberlerinde Trk halklan arasnda
belli bir birlik anlayn getinnilerdir; bu anlayn olumasnda, Rusya Trkleriyle yaadklan deneyler, Gasprinski ve Tercman 'n etkisi belirleyici olmutur.
Rusya'dan gelen bu gmenler de Ziya Gkalp, Halide Edip, mer Seyfettin, Tekin Alp, Hamdullah Suphi gibi Trk aydnlarm etkilemilerdir. Bu saylan isimlerin hepsi, yesi olduklan Trk Oca'nn "tm Trk dnyas iin bir okul" olnas
gerektiirtl dnyorlard. 90
Ama btn rgt yneticileri, daha Trk Oca'nn douunda gzlemlenen
bu pantrkist yneli konusunda ayn fkirde deildi. Anadolu direni hareketi
balamadan ok daha nce, Ocak bnyesinde etkinlik alannn Anadolu'yla snr
lanmasn isteyen sesler ykselniti. rnein Ocan ilk bakan olan Ahmed Ferid 1914'te, Trk Oca'nn kendini, "Habsburg lnparatorluu'nun Almanlan gibi, Osmanl saltanatnn asl dayana olan" Anadolu Trklerine hasretmesi, etkinlik alann "Halep-Kerkk etnik snn"nn kuzeyindeki blgeyle, "Trk lkesinin snrlan"n belirleyen "drt ke burcu, Edirne, Rize, Rodos ve Sleymaniye'nin" oluturduu drtgenle snrlamas gerektiini yazyordu. Ocan maceraclktan ve zellikle de "gereklemesi olanaksz Turan d"nden uzak durmas
n istiyordu; bu Turan dnn" Moskova politikasnn ekmeine ya srd
n" ekliyordu. 9 1915'deki Trk Oca Kongresi'nde, Ocan etkinlik alann "bilhassa Trkiye" olarak saptamann yerinde olup olnad konusunda canl bir tartma yaand. Bu forml, Turanclan hayalperestlik ve maceraclkla sulayan
Halide Edip'in ahsnda en ateli savunucusunu buldu. Halide Edip, ulusal eneji
lerin harekete geebilecei tek eylem alannn Anadolu olduu stnde durdu. Yine de bu nerge Kongre yelerinin ounluu tarafndan reddedildi, nk byle
bir karann dandaki Trk kardeleri arasnda bir terk edilmilik duygusu yaratmasndan endie ediyorlard. 92 Demek ki pantrkist bir eilimle, ulusun Anadolu
61
-1900-1930
Trkleri'nden olutuuna inanan "memleketilik" ad verilebilecek bir eilimin

Trk Oca bnyesinde bir arada var olduu grlyor.
1923'ten itibaren Trk Ocaklan yeniden kurulmaya balannca, yneticiler
ok farkl bir durumla kar karya kaldlar. Misak- Milli ilkelerine gre Anadolu'ya odaklanan bir Trk devleti vard. Pantrkist ideoloji Mustafa Kemal tarafn
dan resmen mahkum edilmiti (Eskiehir Nutku, 1921). Rusya'da Devrim'den
sonra Mslman Trk topluluklar iinde derin altstlkler yaanm, bu topluluklardan ok sayda aydn veya siyaseti Trkiye'ye snnut. Bu yeni durum karsnda Trk Ocaklan'nn tavn ne olacakt?
Trk Ocaklan, yeni devletin hizmetine girmekle birlikte, dandaki Trk topluluklaryla i1gilenmeyi de srdrd. Baz kiilerin gznde, Kemalist Devrim,
Trk halklarnn kurtuluu asndan bir sonu deil balangt. Bu nedenie 1924
Yasas'nn, "btn Trkler arasnda" almay Trk Ocaklan'nn grevi olarak
belirlemesine amamak gereklr. 93 1925 Kurultay'nda VasfBey verdii bir nergeyle, Kongre'den d Trklere dostluk ve ilgisini beyar etmesini istedi; ittifakla
kabul edilen bir baka nerge Ocaklar'n yayn organ olan Jrk Yurdu'nu d
Trkler nezdinde de propaganda organ olmaya ard. 94
Aynca Ocak yneticileri arasnda "Pantrklstler"le de karlayoruz. Bu ba
lamda iki kua birbirinden ayrmak gerek. ilk kuak Trk Oca'nn kuruculanyd, birou 1923'ten sonra yeniden oluturular rg:tte, zellikle de "Hars Heyeti"nde yer ald. Bu heyetin hayat boyu atanm yeleri, Trk milliyetiliine
yaptklar hizmetlere gre seilmilerdi. Burada, Ahmed Aaolu, HamduIIah
Suphi, Ziya Gkalp, Mehmed Emin, Yusuf Akura, Hseyinzade Ali gibi isimierle
karlayoruz. Bu kuan, Rus Devrimi'nin getirdii deiikliklerden ve Kemalist
Devrim 'in baarlarndan ders karan pek ok yesi, pantrkist ya da Turanc
dlerini terk ettniti, ama Trk halklar arasnda kltrel birlik fikrini savunmaya
devam ediyorlard. Yeni rejim oniar inkar etmedii ve bir kenara itmedii gibi,
kltrel veya siyasal yaamda da nemli yerlere getirdi. Bu "eskiler"in yannda,
Bolevik Devrimi srasnda ulusal mcadelelerde yer alnu ve sonra Trkiye'ye s
nm yeni bir Rusya Trkleri gmen kua da vard. Sadri Makaudi veya Ba
kr Cumhuriyeti'nin eski bakan Ahmed Zeki Velidi bu yeni kuaa rnek gsterilebilir. Oniar Trk Ocaklan bnyesinde eskilerden daha radikaL, daha tutucu bir
eilimi, daha nostaljik bir rnilIiyetilii temsil ediyorlard. Ama Trkiye'de kendi
ayn dernekleri de bulunan bu yeni gmerIerin Trk Ocaklar iinde ikincil bir rol
oynadklan arIaIyor.
Kemalist dnemde Trk Ocakian'ndaki Pantrkst eilim kendini nasl gsterdi? Bunun birinci arac, dardaki Trk topluluklarnn kltrel yaam ve bi62
- Kemalist Dnemde Trk Ocaklar (1923-1931)
limsel etkinlikleri hakknda haberler yaymlayan Trk Yurdu dergisi oldu; bunu
Hars Heyeti'nin himayesinde gerekletirilen baz eserler izliyordu ki, bunlann
iinde ilk srada Trk Yl'm saymak yerinde olur. 95
1926'da hazrlanmaya balanan ve iki yl sonra Yusuf Akura'mn sorumluluunda yaymlanan bu kaln yllk, Trk dnyasmn durumunu btnl iinde
betimlemektedir. Bu eser, iki adan pantrkizmin davurumu olarak deerlendi
rilebilir. Birincisi, Trk milliyetiliinin bizzat Akura tarafndan kaleme alnm
uzun tarihi iinde, Rusya Trklerinin rolne, Tatar refonnizmine ve gmenlerin
Osmanl devletindeki almalarna byk bir yer ayrlrken, bir Ziya Gkalp'n
ulusal hareket iindeki rol fazla nemsenmemltir;96 ikincisi, Trk Yl Trakya,
Kafkasya, Knm Trkleri, Kazan Tatarlan ve Karalmler'n siyasal, kltrel ve ekonomik durumu hakknda aynntl bilgiler vermektedir. 97
Trk Ocaklan'ndaki pantrkist eilimin, kltrel alanla snrl bu davurum
lardan baka, daha somut giriimlere yol ap amadm da sormak gerekir. Birok belgede, d Trkler arasnda Ankara'daki rgte ye, benzer dernekler bulunduundan sz edilmektedir. 98 Bir dier belge, in Trkistam, Bulgaristan ve
Azerbaycan'dan yelik bavurulan geldiini, ama hepsinin Ocak yneticileri tarafndan reddedildiini belirtmektedir. 99 1928'de Hamduilah Suphi Trk Ocaklar'nn Trkiye smrlan dnda hibir giriimde bulunmad konusunda gvence
veriyordu. Ama bir fkir hareketinin sz kcnusu olduunu ve fkirlerin smr tammadm da ekliyordu.! 00
Trk Ocaklan'mn pantrkizminin Kemalist dnemde hi da vuru1madm
sylemek gerek. zelolarak d propagandayla grevli Trk Yurdu dergisi srekli
sknU iindeydi; en fazla be ya da alU yz baslyor ve Trk Ocaklan'mn iinde
bile birok eletiriye hedef oluyordu. o Bu derginin, Pantrkist dnce asn
dan nemli bir roloynad ok phelidir. Aynca, 1929'dan itibaren Trkiye'nin
dndaki Trklerle ilgili btn haberlerin yok olduu grlmektedir. Trk Yl ise
1928'deki ilk cildin ardndan bir daha kmayacaktr.
Trk Ocaklan'mn pantrkizm sorunu hakkndaki bu greli suskuniuu neye
balanabilir? 1927 Kurultay'nda, Yasa'mn, rgtn etkinlik alamm belirleyen
ikinci maddesine bir deiiklik getirildi. Yeni madde, "btn Trkler"den sz etmek yerine, yle diyordu: "Trk Ocaklan'mn etkinlik alan Trkiye Cumhuriyeti
suurlan iindedir." Deiiklik btn Kurultay yelerinin oylanyla ve tartlmadan
kabul edildi.! 02 Bu deiikliin, Ocak yneticileri zerindeki siyasi basklarla ili
kili olmas akla yakn grnyor. G. jaeschke'ye gre bu deiiklik, Trk Ocaklan'mn Pantrkist hayaileri srdrmesini ho karlamayan Sovyetler Birlii'nin istei zerine yaplrmU.I03 Demek ki hareket noktas dost Sovyetler Birlii'ni kcl63
-1900-1930
lama isteiydi. Ama bu deiiklik, Trk Ocaklan'm siyasi yneticiler arasnda geerli milliyetilik anlayna gre "hizaya sokmak" istei olarak da grlebilir. Falih Rfk olaylara getirilen bu aklktan honuttu: Artk kimse Trk Ocaklan'm
emperyalist emeller beslemekle sulayamayacakt. 04
Siyasi basklann dnda, Ocak yneticilerinin temkinli tutumunu da hesaba
katmak gerek. 1930 tarihli bir ingiliz raporunun aklad gibi, "yurtdndaki Trk
topluluklanmn ounun, Trkiye'nin asla i ilerine kantnnak ve byle bir frsat
vennek istemeyecei Rusya'da bulunduu dnlrse, Ocaklar'n bu topluluklarla
Ilikiler konusunda takndklan temkinli tutum kolaylkla anialabilir." Raporun yazan hemen ardndan unu da ekilyordu: "Aua Trklye'nin bu topluluklann kaderiyle artk hi ilgilemnediine veya bu topluluklarn Trkiye'yi bir esin kayna olarak gnnekten vazgetiklerine inanmak yanl olur, buna da eminim. "05
Trk Ocaklan 1931 'de pantrklzm nedeniyle mi kapatld? Bu pek inamlr
grnmyor; nk bir yandan yurtdndakl Trk topluluklanna kar tavrlar
ok ihtiyatlyd, dier yandan da baz Ocak yneticilerinin beslemi olabilecekleri
pantrkist zlemlere drt yl nce zaten ket vurulmutu. Ama baz yneticilerinin
kkenleri ve ahsiyetleri nedeniyle, Rusya'ya ynelik emperyalist dler besledii
endiesiyle Trk Ocaklan' ndan kukulamlmaya devam edilmi de olabilir.
g) Trk Ocak/an ve Kemalist riformlar
Trk Oca kurulduunda, bir tr nc g, belli bir toplumsal yenilik kaynayd. rnein, Trk kadnna halka ak kltrel etkinliklere katlma ans vererek, tiyatro temsilierinde yer almasm salayarak, vb onun zgrlemesinde tart
lmaz bir rol oynad. 06 Ama Kemalist Devrim'le birlikte iler deiti; toplumsal
deiimin kayna devlet oldu. Trk toplumunun byk refonnlanna devletin bandakiler karar veriyordu: Medeni Kanun'un kabul, laiklik, Kyafet Reformu, alfabenin deitirilmesi. Siyasi yneticilerin bu giriimleri karsnda Trk Ocaklan
nasl bir tavr alacakt?
Her eyden nce, Trk Ocaklan'mn Kemalist Devrim'in byk ilkelerine tamamen katldm belirtmek gerekir. Milliyetilik, toplumsal modernleme, ynetim biimi olarak cumhuriyetin benimsenmesi ideallerinden bazlan Birinci Dnya
Sava'ndan nce Trk Oca'nda da ifade edildii iin, Ocak militanlan tarafn
dan ok olumlu karland. Hamdullah Suphi'nin dedii gibi, Trk Oca "devrimin bekisi"ydi.1 07
Trk Ocaklan, Kemalist devrimlerin kltleye yaylmas konusunda kendilerine
ok nemli bir rol dt kansndayd. Reformlarn kayna hkmetti, ama bu
refonnlan halka nakletmek Ocaklar'a dyordu. Bu dnce Trk Ocaklan 1926
64
Kemalist Dnemde Trk
Ocaklar
(1923-1931)
Kurultay'nda
Dr. Hseyin Enver tarafndan ak bir biimde dile getirildi: [" (Trk
Ocaklan'nn) en nemli grevi, halkn devrimi sindirmesini salamaktr. (... ) HayaHere kaplmayalm arkadalar, gerekletirdiimiz bu devrim henz halk tarafndan gerekten sindirilmemitir. Ne yazk ki halk cehalet iinde braklmtr.
ok hzl bir ritmle birbirini izleyen bu reformlar karsnda, ba dnyor, yolunu
yitiriyor, hi dnmeden gerici hareketlerin iine atlyor. Ona apka giymesi mi
emredi1iyor? Kabul edip bir apka takyor. Belki de bunu gerekten isteyerek yaptn dnyorsunuz? Hayr arkadalar, halk bugn apka taklmasna kardr
(... ). Halka retmek, halka kavratmak: Bugn bunu baarabilecek tek demek
Trk Ocaklan'dr (... ). (Trk Ocaklan'nn) tek yapmas gereken, devrimi sindirmesini, zmsemesini salamak iin halkn iine darnaktr."] los
Demek ki yeniden rgtlenmelerinden itibaren Trk Ocaklar 'nn kendine
bitii ilev, Kemalist devrimlere hizmet etmektL Tara ubelerinde, reformlar
halka akiamak ve kabul ettirmekie grevli "irad heyetleri" kuruldu. 1928'e gelindiinde 14 Ocak'ta bu tr heyetler vard. Kylere gidiyor, sohbet toplantlan,
miringler dzenliyorlard. 09 rnein Trabzon Oca'nda, "inklap ileri"yle ilgilenen bir "irad heyeti" vard; dzenli olarak kyleri ziyaret eden bir ilkokul mdr ve iki retmenden oluuyordu. Kylerde, cumhuriyet, demokrasi fikirleri hakknda halkla sohbet ediyor, onlar yeni reformlara altnyorlard. Ocak militanian
ky ihtiyar heyerini toplayp oniara 1924 tarihli Ky Kanunu'nu okuyor ve yorumluyorlard. Baz kylerde irad heyeti yelerinin camiye kafalarnda apkayla
girdikleri de sylenmektedir. 1 o
Trk Ocaklan tarafndan alan okullann ve halk kurslarnn Kemalist Trkiye'nin okuryazar hale gelmesinde yaptklan deerli katknn altn izmek gereklr.
MaarifVekaleti, bu kadar byk bir grevin altndan tek bana kalkabilecek olanaklardan yoksundu. Trk Ocaklan'nn bu alandaki grevi sadece okuma yazma
retmekle snrl deildi, ayn zamanda halk kltleleri iinde bu giriimin srdrlmesini de kapsyordu. 11 1
1928 'de Trk Ocaklar yeni kabul edilen Latin alfabesi lehinde geni bir
kampanya balatt. Yl sonuna kadar 73 ubede yeni alfabeyle okuma yazma
reten kurslar almt. 1 12 1929 tarihli bir raporda, Merkez Heyeti Ocaklar'n abas sayesinde 50.000 kiiye Latin harfierinin retilmesinden duyulan vnc
dile getiriyordu. 113
Kemalist reformlar iinde Trk Ocaklar'nn en kararl desteini hi kuku
yok kllaiklik ald. HamduHah 5uphi gibi Ocak militanlarnn ou da bu ilkeye s
k skya balyd ve eitli Ocak Kurultaylarnda yaplm tartmalardan, dinci
gericiliin maskesini indirmenin, ona kar mcadele etmenin ve dinci dncele65
Osmanh-Trk Modernlemesi - 1900-1930
rin U ya da bu ubeye bulamasuu engellemenin en nemll kayglan oluturduu

arlalmaktadr. eyh Sait isyam dneminde, Trk Ocaklan, "din ve eriat maskesine brnen gericilii" knadlar. 4 Merkez Heyeti ve Hars Heyeti devrimi savunmak iin zerlerine den grevi yapmaya hazr olduklanm akladlar. Birka ay sonra, Fransa Bykelisi Albert Sarraut Trk Ocaklan rgtienmesi hakknda u yargya vanyordu: "(Bu rgtlenme) mIlliyeti cumhuriyetin en iyi destekilerinden biridir ve eskl slarrl dncenin saldrgan bir biimde geri dnmesi
sz konusu olursa, hkmetin dayanabilecei en salam ve gvenilir glerden
biri olacaktr."llS Trklye'nin dousunda, daha nce de sz ettiirrlz gibi, ubele
rin oalmasnn da temel ilkesi laik dnceyi yaymakt. Menemen olaylar
(Aralk 1930) duyulduunda, Trk Ocaklar ok sert tepkl gsterdi; 6 bu tepki
kurumun laiklik ilkesine ballmn kautdr.
Kukusuz tahlili daha ileri bir noktaya tayp Ocaklar'n din karsndaki bu
tutumunda dini kururrlarla rekabet etne ynnde az ya da ok bilinli bir istek de
aranabilir. Genellikle ehrin ya da kasabann merkezindeki neo-Trk slupta gzel bir binaya yerlemi olan Ocak, bir arlamda kendini carrlnin rakibi. olarak
grnektedir. Ky papazmn yerine gemeye alan III. Cumhuriyet'in retmeni
gibi, Ocak militam da genliin grlnde ky hocasmn yerini aimaya almak
tadr. Ocak, kendini kat bir laik ahlakn ve yeni bir imamn, "rrllli imamn" yaygrlatnlmasna adanu "misyoner" bir dncenin mekandr. 7 Hamdullah
Suphi, 1930'da Ankara'daki grkemli Ocak binasm aarken, Trk Ocaklar'nn
bu yeni "mabedini" kutlar.
Dncelerini kitlelere yaymaya altklan Kemalizmin hizmetindeki Trk
Ocaklan, belli bir noktaya kadar kitlelerin de iktidar nezdindekl szcs aimutur.
Kukusuz iktidarla kitleler arasnda, Cumhuriyet Halk Frkas'nn yerel ubeleri
gibi, baka balantlar da vard. Ama blgelerine iyi yerlerrl baz Ocaklar bu konudaki sorurlan ok yakndan renme imkam bulmulard. Mustafa Kemal'in
Anadolu gezileri srasnda genellikle her gittii kentte Trk Oca 'n ziyaret ettii
ni belirtmek gerek; orada rrllitarlarla sk sk uzun tartmalar yapyor, militarlar
da ona blgenin sorurlar ve dndkleri zm yollan hakknda bilgi veriyorlard. lla Bu tartmaiar ok iten bir hava iinde cereyan ediyordu; yle kl, Hamdullah Suphi'ye baklrsa, Mustafa Kemal sonunda Ocak ubelerini honutsuzluk
ocaklar olarak grneye balanut. 9
Kemalist Trkiye'de Trk Ocaklar'n bir yere oturtmaya alacak olursak,
iktidar ile halk arasmda bir roloynama iddias tayan entelektel ve sosyal a
dan sekin bir grubun sz konusu olduu sylenebilir. Sarraut'nun szleriyle,
"(Ocak ubelerinin) idare heyetleri iinde bile, tam veya yan eitimli bir topluluk,
66
Trk milliyeti idealini benimseyen ve eskiden Trk'ten ok Mslman olan evrelerde Cumhuriyet biiminin mkemmelliini ilan eden bir tr yan-sekinler grubu olumaktadr. "20 1926'da kan bir dizi makalede, Ahmed Aaolu bu sekinlerin Trk toplumunda stlenmesi gereken ilevi tanmlamaya alyordu;
Trk Ocaklan'n artk yararszlam bir organ olarak grenleri eletiriyor, Ocaklar'n bir yaygnlatrma ve uygulama grevi olduunu hatrlatyor ve unlan ekliyordu: "Trk Ocaklan, ayn hedefleri gtt hkmet ile millet arasnda manevi bir ba kurmaldr."2 Demek ki Trk Ocaklan iktidar ile kitleler arasnda bir
aracgvde, Ankara'da alnan kararlan kitlelere ulatran ve derin Anadolu'nn
yanksn geri tayan bir ara konak olma iddiasndayd.
Trk Ocaklar'nn Kapatlmas

23 Nisan 1930'da, Ankara'da Byk Millet Meclisi'nin alnn onuncu yl
dnmnde, Ankara Trk Oca'nn yeni binas, Meclis Bakan Kazm (zap),
vekiller ve mebuslarn da katld bir trenle almt. Binann temeline ilk ta
yl nce smet Paa koymutu. Ankara kentine egemen ve taraalar halinde dzenlenmi bir tepenln yamacnda yer alan neo-Trk slubundaki yenl bina, Trk
miman Hikmet Bey'in eseriydi. D sslemelerde Trk tezhip sanatndan iek
motifleri kullanlmasna zen gsterilmiti. Giri sofasnda, Trkiye' de Bat yolunu aanlan, Mustafa Reid Paa'y, Midhat Paa'y ve Nank Kemal'i ven yazt
lar yer alyordu. eride bir Trk salonu (burasnn renkli sslemeleri geleneksel
bir Erzurum evinden esinlenerek yaplnt), bir okuma salonu, bir kitaplk ve
800 kii alabilen byk bir temsil salonu vard.1 22 Bu antsal yapnn maliyeti 1
milyon liray ant.1 23 Hamdul1ah Suphi, projeyi 1927 Kurultay'nda savunurken, dinler tarihinde byk mabetierin rolne deinmi ve Trk Ocaklan militanlannn takip ettikleri "idealin byklne layk bir yap" istediini aklamt. 24
Bu yapnn tamamlanmasyla Trk Ocaklan 'nn gcnn doruk noktasna
kt sylenebllir. 25 O srada rgtlin 2S0'yi akn ubesi ve 30.000'den fazla
yesi vard. Ocaklar'n toplam mal varlnn 6 milyon liradan fazla olduu tabmin ediliyordu; 1931 'den sonra Cumhuriyet Halk Frkas'na aktanlan gayrimenkullerin deeri 1.300.000 TL'den fazlayd.1 26 Trk Ocaklar'nn sahibi olduu
gayrimenkuller arasnda sadece ok sayda bina deil, sinema salonlan, dkkanar, spor sahalan, kahveler, araziler, meyva baheleri, vb de vard. Aynca 1930
Kurltay'nda ube saysn artrma ve etkinliklerini eitlendirme karar alnmt.
O zaman gerekletirilneye balanan projeler arasnda, "1lim ve Sanat Heyeti" ta67
-1900-1930
rafndan
"1rk Tarih Tetkik Heyeti"nin kuruluunu da belirtmek gerekir. Anadolu'daki 1rk nfusun eskilii hakkndaki tarih tezlerinin ilk kez sergilendii bir tarih ders kitabnn yazmna girien bu heyet, mehur "1rk Tarih Kurumu"nun
kaynan oluturmutur.
Daha sonra, bir yl gemeden Trk Ocakian kapatld. Bu sona yol aan senaryo iyi bilinmektedir. 27 Mustafa Kemal'in bilgi toplama amacyla kt uzun
Anadolu gezisinin (1930 sonu-1931 ba) ardndan, Trk Ocaklan'nn kapatla
ca ve Cumhuriyet Halk Frkas'nn kltr kolianna dnttlecei sylentileri
dolamaya balad. Mart aynda, Mustafa Kemal, Celal Bayar, Mahmut Esat, Sadri Maksudi, Vasf nar ve Reit Galip ankaya'da bir toplant yapt. Bu toplant
nn amac, Trk Ocakian'nn ne olacana karar vermekti. Vasf nar ve Reit
Galip, Trk Ocaklan'nn zerk bir kurulu olarak varln srdrmesine gerek
kalmadn ve Frka bnyesine katlmas gerektiini akladlar. ouniuun da
katld bu gte sonunda Hamdullah Suphi de boyun emek zonnda kald. 10
Nisan 1931 'de hkmetin istei zerine, 1rk Ocakian Olaanst Kurultay topland. 28 Burada Hamdullah Suphi delegelere, Mustafa Kemal'in Trk Ocakian 'nn bamsz varlna son verme isteini aktard. Hamdullah Suphi, Mustafa
Kemal'in devrimin lke genlii nezdinde bir destek bulnasn istediini akiad.
nceki yln olaylan (zellikie de Serbest Frka) izler braknut; tutuculuuyla tannan bir toplumda ilerici dnceleri yayabilmek iin tm devrim glerini birle
tirmek yerinde olacakt. Otururnun sonunda Kurultay, 1rk Ocaklan'nn lavedil
diini aklad ve tm hakianyla ykmllkierinin Cumhuriyet Halk Frkas' na
devredilmesine karar verdi.
Trk Ocaklar'nn kapatlmas eitli ekillerde akianmaya allnutr.
Sovyetler Birlii'ne ynelik bir tehdit ve oniarn Trkiye'nin iilerine kanmas
iin bir bahane oluturan 1rk Ocakian'ndaki pantrkist eilime daha nce dein
mitik; bu akiamaya gre, Trk Ocakian 1rk-Sovyet dostluuna kurban edilmiti. 29 Bir dier akiama, 1rk Ocaklan'nn en temel ilkelerinden birini ihlal
edip siyasete kanmasdr; bu konuda zellikle Bandrma'dan bir olay rnek gsterilmektedir: Bandrma Trk Oca Halk Frkas'na muhalefet etmi ve bu olay
Frka Genel Sekreteri Saffet Ankan tarafndan cmbzla seilip rnek gsterilmi
ti. 30 Bir nc akiamaya gre, Mustafa Kemal bu bamsz aydn grubunun,
bir muhalefet oda haline gelebilecek bu Ocan varlndan rahatsz olnutu.
Bunurla birlikte, bu akiamalann hibiri olay tam yanstmak asndan yeterli grnmemekte, en nemlisi de 1930-31 yllannn konjonktrn dikkate almamaktadr. 1rk Ocakian'nn pantrkizmi o yllarda epey yatnut ve siyasete
de yeni karnuyorlard. Bir aydnlar muhalefetinden duyulan kaygya gelince,
68
Kemalist Dnemde Trk OcakJar (1923-1931)
aydnlann
iktidar karsndaki uysal tavn gz nne alndnda bu da pek inangrnmemektedir. Bu olayda daha derindeki nedenlerin aratnlmas ve
esas olarak da hem Trk Ocakian'nn i sorunlannn hem de konjonktrn hesaba katlmas gerekir.
nce Trk Ocaklar'nn i sorunlarndan sz etmek gerek. k srada mali
glkler yer alyordu; kukusuz fazla iddial bir inaat program, zellikle de Ankara binasnn maliyeti Trk Ocaklar'n ar bir bor yk altna sokmutu ve
1931 'de arkasnda 263.000 TL bor brakt. Dier yandan Trk Ocakian 1930 y
lnda Son Posta gazetesi ve onun yayn ynetmeni Zekeriya Sertel'in yttt
iddetli bir basn kampanyasnn hedefi oldu. l3l Sertel, "ehir sokaklannda a ocuklar dolarken", Trk Ocaklar personelinin zenginiemesini, Ankara'daki Merkez Heyeti binasnn an pahal oluunu eletiriyor; Trk Ocaklan'n Amerikan
misyonlanna hizmet etmek ve onlardan para almakia suuyordu.1 32 zellikie
"soytan" olarak niteledii Hamduliah Suphi'ye ynelik saldnlan ok iddetliy
di.1 33 Aynca Merkez Heyeti'nin izgisi Ocak bnyesinde de giderek eletirilere
konu olmaya balamt. Bazlan Trk Ocakiar'nn genlii ekmeyi baarama
masndan yaknyor, bakalan ekonomik dzeydeki giriimlerin zaafn, kendilerini tecrite mahkUm etmelerini eletiriyordu. l34 rgt ar bir mekanizma haline
gelmiti ve Merkez Heyeti uzaktaki ubelerin etkinlikierini denetlemekte zorlan
yordu. Bu durumun yol at kimi sapmalar Ocaklar'n dmanlan tarafndan
dnc
kullanlablliyordu.
Trkiye'de 1929-1930 yllannda yaanan olaylar da hesaba katmak gerekir. Ilk srada ekonomik kriz ve yanklar, lkede alttan alta varln srdren
ama Serbest Frka deneyinin birdenbire ortaya kard honutsuzluk yer almaktadr (bu partide Ahmed Aaolu, Mehmed Emin, Reit Galip gibi Trk Ocaklan'nn baz gzde yeleri de yer aln, bu da hi kukusuz Halk Frkas'nn d
manln artrmada bir etken olnutur). iki nemli olay daha hatrlamak gerekir:
Bir grup yobaz ve derviin ayakland Menemen hadisesi (Aralk 1930) ve Krtler arasnda yeniden isyan kmas (An Da isyan, Temmuz-Aralk 1930). Bu
iki olay her zaman mevcut olan dini gericilik tehlikesini ve Dou'da yrtlen
asirnilasyon politikasnn snrlarn ortaya koyuyordu. Ve Trk Ocaklar her iki
sorunla da derinlemesine Ilikiliydi.
Mustafa Kemal, 1930 sonu ve 1931 banda Anadolu'da yapt byk gezide, her zaman olduu gibi baz Trk Ocaklar'm da ziyaret etti. Baz Ocaklann militanlanna ynelttii vglerin yan sra, iki yerde de ubelerin ileyiini eletirdi.
Aydn'da (3-4 ubat) Menemen hadisesinden yaklak 1 ay sonra, militanlarn
kyllere gidip devrimi arlatmadklanndan yaknd: ["Yobazlar, devrimin yolunu
69
tkamak
-1900-1930
ve kendi dncelerini yaymak iin kylere gidiyor, ama siz elinizi kolunuzu kavuturup seyrediyorsunuz!"] Adana'da (17 ubat 1931), Trk Oca'n
fazla dalmakla sulad; okul ve dispanser amak yerine (bunlar devletin grevleriydi) , Trke konumayan 20.000 kiinin bulunduu Adana'da Trk dilini ve
kltrn yaymakla urama1ydlar. 35
Demek ki iki alanda, gericilie direni ve Trk olmayan nfusun asimilasyonu alanlannda, Trk Ocaklan sonnlan zmedeki yetersizliini gstenniti. Trk
Ocaklan daha genelolarak da genlii ekmeyi ve rgtlemeyi becerememekle
sulanyordu. ubelerde genlerin aznlkta kaldn, militanlarn ounun orta
yan stnde olduunu baz militanlar da itiraf ediyordu. 36 Oysa tam da Mustafa Kemal'in reformlar lke genliine benimsetmekle urat bir dnerndi ve
anlalan bir genlik rgt kurmay dnyordu.1 37
Daha uzun vadeli bir perspektiften bakldnda, Ocaklar'n lavedilmesinln
siyasi iktidarn onlara ynelik politikasnn bir sonucu olduu sylenebilir. Onlara
dayanma ihtiyacn hissettii bir dnemde dizginlerini serbest braktktan sonra,
1927-28'de denetime balam, 1931'de de onlar yutmutu. Bu son dnemde
Cumhuriyet Halk Frkas'nn lkede kimseyle paylamayaca bir otorite kurma
isteini de gz ard etmemek gerekir. Daha nce sylediimiz gibi, Trk Ocaklar
bir lde Frka'yla rekabet ediyorlard. Ama Frka 192Tden 193 'e otoriter bir
ynde ilerlemi, ksa mrl Serbest Frka'nn kurulmas da bu eilimi glendirmiti. Baz d modeller, Faist talya, esas olarak da ok gl ve her eye hakim
partisi ve genlik rgtleriyle Sovyetler Birlii, Frka yneticilerini etkiliyordu. Falih Rik, Sovyetler Birlii'ne yaplm bir yo1culun izlenimlerinin derlendii Yeni Rusya adi kitab o dnemde yazmt. 138 Yazar bu kitabnda Komnist Pattisi'nin "totaliter" yapsndan ok etkilenmi grnyor ve Trkiye'nin biimsel
dzeyde bu modelden esinlenebileceini dnyordu. Zaten Hamdullah Suphi
de, Trk Ocaklar'nn kapanlmasn Sovyet modelinin Trk ynetici snf zerindeki etkisinin bir sonucu olarak gryordu.
Cumhuriyet Halk Frkas'nn Kemalist Trkiye'nin alt ilkesinin belirlendii
931 'deki kongresinde, frkann kitleleri ve genlii denetlernesi gerektii dn
cesi dile getirilmiti. Byle bir denetim, zerk yaplar ve liberal zihniyetieriyle
Trk Ocaklar araclyla gerekletirilemezdi. 139 Aynca Trk Ocaklan'nn ilhak
edilmesinin Frka'ya salayaca maddi kar da azmsanmama1dr. Gerekten de
bylelikle byk bir gayrimenkul toplamna el konmu oluyordu. Frka'ya devredilen eski Ocak binalanndan 7Tsinin yerel Frka ubelerine ve sadece 44'nn
Halkevleri'ne dntrlmesi ilgin bir noktadr. 140
1932'den itibaren Halkevleri lke sathn kaplamaya balad. Bu yeni rgt70
lenmeyi eski Trk Ocakian ile karlatrmak retici olabilir.H Tzk asndan
byk farklar vard; Halkevleri tamamen Frka denetimindeydi ve onun kltr
kollanm oluturuyorlard. Frka Genel Sekreteri'ne balydlar ve ube mdrleri
Frka tarafndan atamyordu. lkeye yaygnlk asndan bakldnda, Halkevleri'nin says Trk Ocaklan'ndan fazlayd: 1939'da kurulan, kylerde ya da semtlerde alan ve 19S0'de saylan 4.322'yi bulan Halkodalan'm hesabn dnda tutarak, 19S0'de 478 Halkevi vard. Dernek ki yeni sistem lke sathnda daha "sk
dokunmu" bir a salyordu. Etkinlikier dzeyindeki en arpc farkllk, Halkevleri'nin halk kltrn unutulmuluktan ya da yok olma tehdidinden kurtarmak
iin yapt hatn saylr almadr. En bata Ankara Halkevi tarafndan kanlan
lk dergisi olmak zere, Halkevleri'nin yayrn1adklan ok sayda dergi bunu
kantlarnaktadr. Yeni rgtle Trk Ocaklan arasnda bu saylan dzeylerde
nemli farklar vard.
...
Mart 1931 'de Trkiye'deki bir ingiliz diplomat Trk Ocaklan'mn lavedildii
haberini zntyle karladktan sonra urlan yazyordu: "Kat yapl ve her trl
korporatif yaamdan yoksun bir hkmet veya parti rgtnden ok, bu tr bir
kurulu bizim ingiliz dncelerimize daha uygundur." Ve ardndan ekliyordu:
"Dier yandan yeni Trkiye'yi kuraiann almalan birletirme, abalann yerel
dzeyde devasa boyutlara ulaabilen boa harcamndan ve dalmasndan saknma isteinin de hakl gerekeleri olduunu kabul etnek gerek."42 Bu Ingiliz
diplomatn gznde, siyasi iktidara kar bamszlk gelenei ve neredeyse eksiksiz mali zerkliiyle, Trk Ocakian rgt liberalizmin bir ifadesi gibiydi. Bu a
dan bakldnda, ekonomik alanda liberalizmden devletilie geildii bir dnemde Trk Ocaklan'nn kapatlmasnn entelektel ve toplumsal yaam zerinde
devlet denetiminin kurulmas arlarmna geldii sylenebilir.
Trk Ocaklan'nn Kemalist dnemdeki tarihinde evre ayrt edilebilir. Kurtulu Sava'ndan sonra yeniden oluturulan rgt 1923 ile 1927 arasnda tam
geliim halindedir; ube says luzla artar, katlmlar oalr. ideallerini yaymak
iin yerellemi bir yapya ihtiya duyan Kemalist rejim, zellikle de Trkiye'nin
dousunda, Ocak etkinliklerini destekler ve tevik eder. Kemalist ortodokslua
uygun olmayan pantrkizm gibi baz dnceler de Ocak bnyesinde dile getirilebilir. O halde bu dnem, bir zerklik ve hkmetle Ocaklar arasnda bir ibirlii
dnemi olarak nitelenebilir. 192Tden itibaren rejim Trk Ocakian zerinde giderek sklaan bir denetim kurar, Cumhuriyet Halk Frkas ynetime kendi adamla71
- 1900-1930
mu sokar ve Ocaklar'n ideolojisi tam ortodoks bir izgiye ekilir. Bylece Trk
Ocaklan rgt basit bir "volan kay"na dnmeye balar, bu arada yaylmas
da hissedilir lde yavalar. Son evreye damgasru vuran, 93 'de Trk Ocaklan 'run lavedilmesi ve rgtn Frka tarafndan yutulmasdr.
Trk Ocaklan'run baanszl, 929- 930 krizleri tarafndan Trkiye'deki
ekonomik yaam zerinde olduu gibi, toplumsal ve kltrel yaam zerinde de
giderek sklaan bir denetim oluturmaya itilen bir rejimin evrimiyle ilikilendiril
melidir. Ama bu baanszlk ayru zamanda, aydn tabakarun devlet ile toplum
arasnda arac bir g olarak ortaya kma konusundaki yetersizliini gstermektedir. lik kurulduklan dnemde yaptklan gibi, reformiarm esin kayna, eletirel
bir tavrn kayna olacaklanna, Trk Ocak1an neredeyse srekli olarak siyasi iktidann kuyruuna taklmtr. Bu adan "Harf Devrimi" ok anlamldr; Trk Ocaklan 'ndaki Kpr! gibi bilim adamlan bu reforma kesinlikle karydl. Ama siyasi
iktidar bir kez alfabe deiikliine karar verdikten sonra, Trk Ocaklan'run yeni
reform yarunda tam anlanuyla seferber olduu grld.
Ksaltmalar
1924 Kongresi 1340 senesi nisanmda toplanan bin'na' Trk Ocak/an Umumi Kongresi ZaiJtlan stanbul, 1924, 1195.
1925 Kuu/tay" "Trk Ocaklan Ikinci Krultay", T.Y., Il/9, Haziran 1925, 5. 255-257.
(Not, Ikinci kurultayn tutanaklan yayun1anmam~tr; Trk Yuniu'nda sadece ksa bir zet yer almaktadr).
1926 KumltrlJ'l' Trk OCaklan 1926 Senes! KUTU/tay ZaM/an, !stanbul, 1927, 268 5.
1927 KumltrlJ'l' Trk OCaklan 1927 Senes! Kuru/trlJ'l Zabzt/an, Ankara, 1928, 520 5.
1928 KUTU/trlJ'l' Trk Ocak/an 1928 Senes! Kmu/tay Zabt/an, Ankara, 1930, 439 5.
1930 KUTU/trlJ'l' "Trk Ocaklan'nn Altnc Kurultay", T.Y., no, 29-223, 5. 78-94.
(Not: A1nnc kurultayn tutanaklan yaymlanmamtr; Trk Yurdutda sadece otununlarn bir zeti yer almaktadr).
T. Y.: Trk Yurdu,

yaptgmzda,
1911-1918, 1924-1931. Trk Yurdu'nun 1931 'den sonraya ait saylanna gnderme
derginin ismini tam olarak yazyoruz.
Notlar
1 Foreign Qfficearivlert, FO 371114579, fol. 419.
2 rnegin Kemal H. K.arpat, "The People's Houses in Turkey", Middle East Journal, XVII, 1963, s.
55 vd.
3 Trk Oca'nn balang dnemi u almalarda incelenmitir: Akuraolu Yusuf, Trk Y/z, Istanbul, 1928, s. 439-452; Tank Z. Tunaya, Trk(ye'de Sfyasi Partzlel; Istanbul, 1952, s. 378386; 19S4'ten sonra Trk flffdu dergisinde de birok tanklk yaymlanmtr. Ayr. bkz. Hamdu14
lah 5uphi, "Trk Oca'nn Tartbe5i", T. Y., V/36, Aralk 1930, 5. 1-23.
A.. Hisar, "Trk Ocaklan Hatralan", Trk Vurdu, 111-11, 1954-55.
5 Trk Oca'nn 1918 etkinliklerinin birbilanosu "Trk Ocadare Raporu"nda yer almaktadr,
T.Y., XN/9, Haziran 1918, 5. 267-291.
72
Kemalist Dnemde Trk Ocaklan (1923-1931)
6 Akuraoglu Yusuf, ~e., s. 452.

7 Dr. Fethi Erden, Trk Yurdu, W7, 1964, s. 53-56.
8 Jn Trk dneminde, "Trk Ocagt" denmektedir. 1923'ten sonra daha ok "Trk Ocaklan" ismi
kullanlr.
9 1924 Kongres; yasa maddelerinin incelenmesi, s. 32 vd. Trk Ocaklan Yasas, 1925, lOs.
Ocaklann ileyii konusunda, bkz. Trk OCaklan Talimatnames; 1927, 38 s.
10 1924 Kongres( s. 33-35.
11 Ahmet Agaogu, "Kurultay Mnasebetiyle", T. Y., W18, s. 626-640 (HdkimiYet-i MilliYe'de de
makale halinde km.nr, 25-28 Nisan 1926).
12 1925 ve 1930 d.nda, Kurultay tutanaklan yayunlanmnr. Kar. ksaltmalar.
13 T. Y., 112, s. 146, Kasm 1924.
14 Kar. aagda, s. 68, 69.
15 Trk Ocaklan'nn says iin bkz. 1924 Kongresi, s. 14: 1926 KlITIlltay. s. 7: 1928 Kurult"Yl, s. 36.
16 T. Y., VIJ/3, Mart 1928, s. 64-66.
17 T. Y., Haziran 1928.
18 1928 Kongres( s. 389.
19 Hamdullah Suphi hakknda, kar. Mustafa Baydar, Hcmdu/laJ 5uphi Tannver ve Anlan. Istan-
bul, 1968j Hamdullah Suphi iki makale ve sylev derlemesi yaymlarrutr: Gne Bakan. Ankara,
1929 ve Dl{' Yolu; 2 c., 1928-1931.
20
21
22
c. II, !stanbul, 1976, s. 479, not 1.

megin Zekeriya Sertel, Hat1rladzklanm, 2. bask, Istanbul, 1977, s. 70-72.
Reit Galip hakknda, Samet Agaoglu, Babamn Arkadalan, Istanbul, tarihsiz, s. 100-111: Ulug
gdenir, Yl/ann Iinden, Ankara, 1976, s. 95-100, 291-297. Doktorlar Trk Ocaklan'nda nemli bir rol oynarrunr. rgt Mekteb-i Tbbiye-i ahane'den ~tr. Sava dneminde rgt bnS. Ayderulr,EnverPaa,
Kar.
yesinde 700
doktorvard.
Bkz.
aagtda,
s. 62, dipnot 61.
23 Kar. aagda s. 63.

24 Ahmet Agaoglu, dipnot 11 'de belirtilen makale.
25 Trk Oca'nm Esas veDaJiliNizamlan. !stanbul, 1329/1913, s. 2.
26 Trk Oca Kongresi, T.Y., xv/9-11, Haziran-Agustos 1918, s. 326 vd.
27 1924Kongresi, s. 30.
28 Age., s. 53.
29 5. madde
alnmtr,
age., s. 42-56. Sorunun bu yn Frank Tachau tarafndan ele

"The Search of National Identity among the Turks", Die Welt des Islams, VIII, 1963, s.
hakknda tartmalar,
165-176.
30 1924 Kongresi, s. 48.
31 T.Y., xv/9, Haziran 1918, s. 268.
32 1924Kongresi, s. 57-69.
33 1928 KlITIllt"Yl, s. 383-389.
34 Age., s. 386.
35 T. Y., VII/2, ve S, ubat ve Mays 1928, s. 55-60, 45-48. Halkevleri yelerinin mesleki d.aglmy-
la ~nnn: w. Weiker, Polihcal Tutelage andDemocracy in Turkey, Leiden, 1973, s. 180.

36 smail Hahib Sevk, "Ocak. Ev, Konak", Cumhuriyet, 24.11.1950.
37 T.Y., xv/9, Haziran 1918, s. 291.
38 Kar. yukanda dipnot 7.
39 T.Y., V5, ubat 1925, s. 459.
40 1924Kongresi, s. 2-3.
41 Zarevand, United and Independant Turania, Leide~: 1971, s. 127j burada 18.05.1925 tarihli
Vakit gazetesinden alnt yaplmaktadr.
42 T.Y., 11110, Temmuz 1925, s. 373.
43 1927 Kurult"Yl. s. 395-396.
73
-1900-1930
44 Falih Rlk, "Ocaklar", T. Y., V/28, Nisan 1927, s. 410-411.

45 FO 371/12320, fol. 189, Zmir'deki Ingiliz konsolosunun Trk Ocag ve Halk Frkas hakkndaki
raporu.
46 1927 Kuru/tay, s. 432-433.
47 Mustafa Baydar, Hamdullah Suphi. .. , age., s. 71-72.
48 Tank Z. Tunaya, TrkiYe'de S(yasi Partiler, s. 569 ve dipnot 54; W. Weiker, age., s. 205. Hamdullah Suphi CHF mfettiIerinin bu denetiminin Trk Ocak1an'm da kapsamasn engellemeye almt.
49 Burhanettin Develliolu, "Handullah Suphi ile 55 Sene", Tiirk Yurdu, Vl/2, ubat 1967, Hamdullah Suphi zel says. Ve 1928 Kurultay'nn zeti, T. Y., VIIl4, NSan 1928, s. 46.
50 Trk Ocak/ar Mesai Program, 1926, 28 s.
51 Age., s. 18.
52 Age., s. 21-22.
53 Ag~, s. 24.
54 Ziya Gkalp'n dnceleri hakknda, kar. Uriel Heyd, Foundations qfTurkish Nationalism,
Londra, 1950: Niyazi Berkes, Turkish Nationalism and Westem Civilization. New York, 1959.
Gkalp'n Trk Ocaklan hakkndaki dnceleri Adana'da yaymlanan Altn Yurtta km bir
makalede sergilenmi, bu makale Tiirk Yurdu'nda da tekrar baslmtr, T. Y., 11l196, ubat 1928,
wOcaklar Ne YapmlJr, Vazifesi ve Gayesi Nedir?".
55 T.Y., N/198, s. 56 vd ve 1928 Kuru/tay, s. 36-40.
56 T. Y., l/3, 5, 7, Aralk-Nisan 1925, I118, 10, Mays ve Temmuz 1925, llI/17, Mart 1926.
57 T.Y., IIII16, ubat 1926, s. 461.
58 Kurultay srasnda Hars Heyeti ar eletirilerle karlan, 1926 Kmltay, s. 80-103; 1928 Kurultay, s. o8-11 1.
59 1924 KrlngreSl; s. 13. Ayr. kar. Hamdullah Suphi'nin u aldamas, "Bugn cihann her tarafin-
da muzaffer ve hakim olan Garp medeniyeti, Trk Ocaklan'nn Trk halkna
iaret
ettigi medeni-
yettir", ayn yer, bu aklamaD~ Yolu'nda da yer alnutr, I, s. 148.

60
61
Trk Ocaklan Mesai Program. 5. 16.

Galip'in raporu Emin Trk Eliin'in kitabnn eklerblmnde yer almaktadr: Kemalist Devrim ldeolqjisi. Istanbul, tarihsiz, s. 359-383. Ayr. bkz. Doan AVCOlU, Milli Kurtulu Tarihi. lstanbu1, 1974, c.ll, s. 470-472.
Reit
62 T. Y., VIILS, Mays 1928, s. 36-40.

63 T.Y., LLL/IS, Ocak 1926, s. 349-353.
64 Reit Galip'in dncelen hakknda bkz. daha yukandaki blmler ve 22. ve 61. dipnotlar. Hasan
Fent'in (CanseveI) Handullah Suphi'ye muhalefeti hakknda, kar. Mustafa Baydar, ge., s. 71-72.
65 AhmetAaolu, "Kurultay Mnasebetiyle", agm.
66 Bu belgeler Frank Tachau tarafndan ksmen kullanlmtr, "The Search of National IdenUty
among the Turks", Die Welt des lslams, VIII, 1963.
67 rnein Tralzon vilayetinde Rumca sorunu hakknda, kar. 1926 Kurultay, s. 202 ve 1927 Kurult({)'l, s. 313.
68 1926 Kurultay, s. 213-215, 220-221.
69 1926 Kurultay, s. 177-181.
70 I\ge" s. 200.
71 Bkz. 1926 KUru/tay, s. 204. Bul/etin Piriodique de la Presse Turque, no: 46'da, Trk Oca'nda
yaplan bir aklamadan sz edilmektedir. Bu aklamaya gre, Laz terimi Osmanl padiahlnn
ve eski rejimin vatansever karn dncelerini smren emperyalistlerin bir icadyd: WLaz"n etnik bir anlam yoktu ve sadece "yiit, cesur" anlamna gelmekteyli. Bulletin, bu aklamalarla
balca sanklann Lazlardan olutuu zmir mahkemesinin aym dneme denk dtne dikkat
72
74
ekmektedir.
vilayetlerinin durumu hakknda, zellikle kar. 1926 Kurultay, s. 177-181, 219-224;
1927 Kurultay, s. 120,283-284,298-301,307-317; 1928 Kurultay, s. 113, 177-178, vb.
Dou
Kemalist Dnemde Trk
73
74
75
76
77
78
79
80
Ocaklar
(1923-1931)
1924 Kongresi, s. 55.

1927 KlUUltay, s. 277, 313; 1928 Kumltl7J'l, s. 210.
1926 Kurultl7J'l, s. 181, 193-198; 1927 Kurultl7J'l, s. 316-317.
1927 Kurultay, s. 298-300.
1927 Kurultl7J'l, s. 314-316.
1926 Kurultl7J'l, s. 207-211.
1926 Kurultay, s. 7.
Kar. yukandaki blmler ve dipnot 41. 192Tde Dogu'ya yaptlgI bir geziden
dnte,
Genelkur-
may Bakan Mareal Fevzi akmak hkmetten dogu vilayetlerindeki Ocaklan glendirmesini
istemiti; kar.
Hamdullah Suphi, "Trk Ocaldannn Tarihi", Trk Vurdu, ll/4,
Cumhuriyet Halk Frkas'nn

"CHF'nn
s;
dou
ubat
vilayetlerindeki gszl hakknda,
1927 Kurultay'nn ncesinde Toplanan
kar.
1965, s. 1-2.
M. Tunay,
nKongreleri", SiYasal Bilgiler Fakltesi Dergi-
XXXVI, 1981, s. 305 ve dipnot 11.
81 1930 KUlU/lay, s. 84 vd, Trk Ocaklan dou blgesi mfettii Hasan Reit Bey'in raporu.
82 1928 Kurultl7J'l, s. 29-30, 316-317.

83 1928 Kurultl7J'l, s. 517, 422.
84 1928 KlUUltl7J'l, s. 182.
85 Dipnot 81'de belirtilen rapor.

86 1927 Kurultl7J'l, s. 283, 309.
87 Mehmed Emin, "Trk Ocaklan", H(f)lat, 1/20, Nisan 1928.

88 Ferit Celal, "Beinci Kurultay'dan Sonra", T. Y., 1/4, Nisan 1928.
89 Akuraolu Yusuf, Trk Yl, s. 441.
90 A.. Hisar, "Trk Oca Hatralan", Trk Vurdu, V6, Aralk 1954. Pantrkizm hakknda, bkz. Jacob M.1.andau, Pan-Turkism in Turkey, A Study in Iffedentism, Londra, 1981.
91 Ahmet Ferit, "Trk Oca", Nevsdl-i Milli, Istanbul, 133011914, s. 188-191.
92 "Trk Oca Kongresi", T.Y., XN/9, Haziran 1918, s. 324-326.
93 Trk Ocaklan YasAA madde 2, s. i.
94 1925 Kurultay. s. 255.
95 Trk Yl, 1928, Istanbul, 1928, 654 s. (Trk Ocaklan Merkez Heyeti tarafndan yaynlanmtr).
96 Age.. s. 289-454.
97 Age.. s. 458-647.
98 megin. Min. des l!If Etr., E Levant, Turquie, c. 101193-95, Albert Sarraut'nun Trk Ocaklan
hakkndaki raporu; bu raporda, "bu gl birliln, baz komu lkelerde" sahip oldugu dallardan
sz edilmektedir.
99
100
101
102
FO 371114579, fol. 419, P. M. Roberts'n Trk Ocaklan hakkndaki raporu

T.Y., VDIl, Ocak 1928, s. 59-60.
1926 Kumtay, s. 95-97; 1928 Kuru/tay. s. 108-111.
1927 Kumtay, s. 395.
(ubat
1930).
103 Bkz. Frank Tachau tarafndan Jaeschke'nin incelemesine yaplan gnderme, "The Search of National Identity", agm.
104 Falih Rlk, "Ocaklar", T. Y., V/28, Nisan 1972, s. 410-411.
105 FO 371/14579, fol. 419 (ubat 1930). Kemalist dnemde Pantrkizm hakknda, kar. J. Landau,
age., s. 72-107.
106 Kar. rneln Halide Edip'in tankilgI, Memoirs ifHa/ide Edib, Londra, 1926, s. 370.
107 1924 Kongresi, s. 10.
108 1926 Kurultl7J'l, s. 192.
109 T.Y., VI1/4, Nisan 1928, s. 57.
110 T.Y., 1ll/6, ubat 1926, s. 461-465.
111 FO 371/14579, fol. 419, u,;.t 1930.
112 "Yeni HartIerimiz ve Trk Ocakian", T. Y., AgLstos 1928, s. 45-47, Eyll 1928, s. 43-48.
113 T.Y., ubat 1929, s. 67.
75
-1900-1930
114 T. Y., 1/6, Mart 1925, s, 586-587.

115 Arch -1ff Etr., E Levant, Turquie, 101/93-95, 10 Kasun 1925.
116 T.Y., Vl/36, ubat 1931, s. 1-7,41-50.
117 Kemal H. Karpat, ~The People's Houses ... ", agm., s. 56.
118 Mehmet Onder, Atatrk'Il Yurt Gezi/en; Ankara, 1975, s.15, 18-19, 53-54, 60, 67, 68, 99,
132,171,193,210,232,247,305,348-349.
119 Mustafa Baydar, age., s. 74.
120 Kar. yukanda, dipnot 115.
121 AhmedAaolu, "Kurultay Mnasebetiyle", T.Y., IIII18, s. 639.
122 M. Roberu'n raporuna dayanarakyap~ betimleme, FO 371/14579, ubat 1930.
123
Binann
maliyeti polemik konusu olmu,
bazlan
miktan 1.500.000 11.., kimileriyse (Hamdullah
Suphi) sadece BOO.OOO TL olarak belirtmiti. Tiirk Ocaklan'nn binay tamamlamak iin 200.000
TL kredi almak zonnda kaldgm. da belirtmek gerek.
124 1927KID7i/tay, s.117-11B.
125 Bkz.
Reit
Saffet (Atabinen)
tarafndan yaymlanm Franszca bror:
R.echid Safvet, Les Trk-
Olijaghis, Ankara, 1930,31 s.
126 Bkz. Tilrk Yurdu, III/7, 1964, s. 57-63: Burada bulunan nemli bir belgede Trk Ocaklar'ndan
Cumhuriyet Halk Frkas'na devredilen gayrimenkullerin listesi ve degeri verilmitir: "Trk Ocaklannm Halk Frkasna Devrettii Ocak. Binalan ile Emvali Gayri Menkullerinin Cinslerini ve Kymet
lerini Gsteren Liste."
127 Kar. zellikle W. Weiker, age., s. 168 vd.
128 Ayn Tarihi XXV/84-65, 1931, s. 7312-7317; T.Y., Vl/39, s. 61-69.
129 BazIan, Ankara'daki Sovyet Rusya bykelisinin Hariciye Vekili Tevfk Rt'ye yapt bask
lardan bile sz ediyordu;
kar.
Mustafa Baydar, age., s. 70.
130 M. Ulu ldenir'in tezi budur, bkz. Mustafa Baydar, age" s. 72-73.
131 "Trk Oca ve Dmanlan", T. Y., Vl/36, 1930, s. 56-69. Z. Serte, Hatr/adk/anm s. 168; Sabi-
ha Sertel, Roman Gw, tstanbul, 978, s. 128.

132 Niyazi Berkes, Merkez Heyeti binasnn bir Amerikal milyonerin parasyla ina edildiini yazmak.tadr (TiJrk Dllllde Bat Sonnu,
133
Ankara, 1975, s. 263).
Nazm
Hikmet de, Resimli Ay tarafndan balatlan kampanya (Putlan Ykryoruz) erevesinde,

Hamdullah Suphi'ye ynelik. bu saldnlara katlrut; kar. Kemal Slker, Nazm Hikmet'in Polemik/en; Istanbul, tarihsiz,
134 Bu eletiriler 1930 Kurultay'nda dile getirilmiti. Ne yazk ki elimizde bu kurultayn tutanaklan
deil, sadece T. Y. 'de km bir zeti bulunuyor. Kar. Ksaltmalar.
135 Bu yolculuk ve baz Ocaklar hakkndaki eletiriler konusunda, kar. Ayn Tarih; XXIV/82-83, s.
7282, 7290. Ayr. bkz. Mehmet nder, age.
136 1926 K1ffU/tCf)'l, s. 183. hsan Karlkl, "Trk Oca ve Harndullah Suphi", Trk Yurdu, Vl/2, u-
137
bat 1967, Hamdullah Suphi zel says.

Kar. Kemal H. Karpat, "The People's Houses", s. 57 ve dipnot 8.
138 FalIh
139
Kar.
Rfk, Yeni Rusya,
Necati Akder'in
1115-6,
Austos
Ankara, 1931, 172 s.
dnceleri,
"Trk Ocaklan, Halkevleri ve Kltr Dernekleri", Trk Yurdu,
1960.
140 Bkz. Halk Frkas'na devredilen mallarn listesi; kar. yuk. dipnot 126.
141 Halkevleri hakknda zengin bir kaynaka mevcutmr; zellikle bkz. Fahir tz, Encyclop. Islam, 2.
bask, ~Khalkevi" maddesi; Kemal H. Karpat, agm.; ayn yazar, "The Impact of the People's Houses on the Development ofCommunication in Turkey, 1931-1951 ", Die Welt des Islams, XV,
1974, s. 69-84; W. Weiker, age., s. 168-183; D. E. Webster, 171e l'lLrkey ifAtatrk, Philadelphia,
1939, s. 189 vd.
142 FO 371/1S379, tol 117, 30 Mart 1931.
76
PANTRKsT DLER'
"Edirne'den Orta Asya'ya, oradan pek Yolu'nun n vahalanna kadar btn

Trk halklannn birlii .. ," Andre Malraux pantrkizmi byle tarunlyor. La Condition Humaine'in [insanlk Dunmul yazan, 1948'de kan Les Noyers de 1'A1tenburg [Altenburg'un Ceviz Aalan] adl garip otobiyografik romanda, "Turanclk" adn verdii olguya birka youn sayfada deiniyor. Anlatcnn (Andre
Malraux'nun kendisi mi?) konusu, babas Vincent Berger'nin yksdr: Alsacel
Berger Alman ordusunda subayolmu, sonra Balkan Savalan srasnda grevli
olarak Istanbul'a, Enver Paa'nn yanna gnderilmitir.
O dnemde Jn Trk Devrimi'nin kahramanru "Turan tutkusu kemiriyordu".
Osmanl mparatorluu'nun Balkanlar' artk yitirdiine ikna olmu ve dleri, Turancl gerekletirmek, "bakenti Semerkand olacak Jn Trk mparatorluu'nu
kurmak" iin Dou'ya ynelmiti. Orta Asya Trkleriyle ilikl kurmak isteyen Enver, Almanlann da teviklyle, Vincent Berger'yi keif greviyle oraya gndermeye
karar vermiti. Ama Berger orada beklenmedik bir gereklikle kar1aacakt: Orada kabile ve din aidiyeti, Trk etnik topluluuna aidiyetten daha nemliydi.
"Pers'ten Semerkand'a kadar uzanan gebe ya da yerleik toz bulutunu birleti
ren tek ey eriatt [...l plak daianyla beyaz gkyznn trensel gkgriiltleri arasnda, harabelerin ortasnda uyurgezer gibi dolaan bu halk ayakta tutan
tek at, kemiklemi slam'd." Sonu kanlnazd: "Yeni Trk tutkulanm canlandran ve belki de stanbul'u kurtarm olan Turan, aslnda yoktu." Bununla birlikte Enver pes etmiyordu; Turan gerekliydi, mutlaka var olmalyd: "Turan henz
kendi bilincine varmanusa, ona bu bilinci vermek bize der!"
Aslnda bu garip bir ykdr. Malraux'nun mistifkasyon zevklni unutan bazlan, bu yky gerek kabul ermilerdir. Bu kadar saf olmayan digerleri, yazann
Bu metin, Stefanos Yerasimos ynetiminde yaymlanan Les Turcs, On"ent et Ocddent. islam et [ald-
te iinde yer almtr, 1994, s. 192-209 (Collection Autrement, Serie Monde, no: 76).
77
-1900-1930
gcnn Orta Asya bozkrlannda alevlendiinden kukulanmlardr. Bir dikesim ise bu bulmacay bir izdm olarak kabul etmitir: Ispanya Sava'na
katlndan Alman-Sovyet saldrmazlk paktnn yaratt uzaklamaya kadar kendi devrimcilik yksn anlatmak iin, Malraux pantiirkizmin yksnden yararlanm ve bylelikle bir dier" enternasyonal" hareket olan komnizmden serbeste sz etmek olanam bulmutu, Lucien Goldmann US Noyers d'Altenburg hakknda unlan yazar: "Bu kitapta Trkiye 'yi Rusya, Abdlhamid 'i arlk hkmeti,
panislanizmi panslavizm, Almanya tarafndan desteklenen Birinci Jn Trk Devrimi'ni Batl gler tarafndan desteklenen ubat Devrimi, Turancl komnizm,
son olarak da Enver Paa'y byk olaslkla Stalin diye okumak gerekir."2
Her ne olursa olsun, Malraux'nun dehas pantrkizm hadisesinin dramatik
dm noktalanm btn boyutlanyla yakalamay bilmitir: Balkan Savalan'mn
yaratt travma, Osmanl mparatorluu'nun k, Almanya'mn oyunu, Enver'in rol, byk uzamlann ans, yerel gereklikler, bu ite dlerin pay. Bir
Trk babakammn Malraux'nunkileri hatrlatan szlerle "Adriyatik'ten in seddine kadar uzanan Trk dnyas"ndan sz edebildii gnmz gereklii, bizi Pantrkist yolcu\uu zaman ve mekan iinde yeniden yapmaya davet ediyor. Acaba
biz de bu yolun sonunda bir hayaletle mi karlaacaz?
er
Bir imparatorluk Bir Dierini Gizleyebilir

Yzyln banda
pantrkizm yeni bir fikirdir. Balkanlar'dan in'e kadar uzanan farkl Trk halklan arasnda bir birlik bu\unduu duygusu da ok yenidir. Osmar1 Imparatorluu'nda Trk kirnlii, Islam aidiyeti ile maskelemniti: Insan Trk,
Krt, Arnavut ya da Arap olmadan nce, Mslman'd. Trk olmak hibir aynca1k
salamyordu; bunun tek istisnas idari mekanizmaya dahil olabilmek iin Osmanl
TrkeSini bilme gereiydi. stelik "Trk" teriminin aalayc bir anlam da vard;
Istanbulluiann kaleminde ya da aznda, bu szck 19. yzyln sonuna doru
"kyl, kaba saba adam" anlamna geliyordu. "Trklk", nce 19. yzylda Rumlar, Bu\garlar veya Enneniler gibi Hristiyanlar, soma da Mslmanlar (Araplar, Arnavutlar) arasnda milliyeti hareketlerin ortaya kmas karsnda ekillendi. 3
Buna kout olarak, baz aydnlarda da bir pantiirkist kirnlii duygusu gelii
yordu. 4 Bat'daki Trkoloji incelemelerinin ilerlemesi bu adan belirleyici bir rol
oynad: Guignes'den ve onun 18. yzyl ortasnda yazlm Histoiregenerale des
Huns, des Turcs, des Mongols et autres Tartares occidentaux adl eserinden beri,
Arthur Lurnley Davids ya da Arminius Vambery'den Radloff ve Thornsen'e kadar
78
Pantrkist
Dler
Avrupal
bilginler, filologlar, gramerciler, tarihiler Trk halklannn eski tarihleri

ve sonraki evrimleri hakkndaki bilgilerimizi derinletirmilerdi. Onlann aratr
malan baz olgulan gn na kartmtl: zellikle in yllklan araclyla re
nilen Islam ncesi Trk tarihinin (Osmanl tarihyazflll geleneinde bu dnem tamamen unutturulmutu) nemi; S. yzyln ortasna alt Orhon yaztlannn zlmesiyle anlalan Trk dilinin eskilii; Trk halklannn btnnde grlen dil ve
uygarlk birlii. Bat Trkolojisinin tm bu yeni verileri, bilginler ve Ahmed Vefik
Paa ya da Necip Asm gibi bu bilgileri popiilerletirenler tarafndan kiiltrl Osmanl kamuoyunun bilgisine sunulmutu. Bunun sonucunda, bir Trk klmlii
duygusu yava yava yerleti. IS97'de bir air, Mehmed Emin, Trke iirler
(Osmanlca deil) adn verdii bir derlerneyi yaymlayarak kk apl bir edebi
devrime (bunu byk apl bir siyasi devrim izleyecekri) yol am, bu derlernede
"Trk milleti"nin ve "rk"nn bykln vmt.
Trk halklan arasnda -kiiltrel- bir birlik olduu dncesi Osmanl Imparatorluu'nda yava yava doarken, Rusya'dagiderek ne kan dnce, -siyasi- bir birlemenin gerekli olduuydu. Bu gereklilik, Rus boyunduruunda,
panslavizmin ve III. Aleksandr dneminin asimilasyoncu politikalannn glenmesinin tehdidi altnda klmliini kaybetme tehlikesiyle kar karya kalm, "eitli rklardan" (onda dokuzu Trke konuuyordu) arlk Mslmanlan iin geerliydi. Bu direni hareketinin banda, uzun bir Rus hegemonyas deneyi yaa
m -16. yzyl ortasndan beri- Kazan (veya Volga) Tatarlan vard. Kazan ve
Orenburg Mslman bujuvazisinin de itki gcyle, Tatarlar 19. yzyln ikinci
yansndan beri arpc bir ekonomik, sosyal ve kiiltrel patlama yayordu. Onlann Rusya Mslmanlan arasna dalmalan, ticari yetenekleri, Trklstan' da Rus
kapitalizminin rekabetine kar direnme istekleri, btiin bunlar onlan doal olarak
arlk Rusyas'nn farkl Trkdil gruplan arasnda birletirici bir roloynamaya gtryordu. 5 Bu birletirme istei bir Knm Tatannn, smail Gasprinskl'nin [Gasp
ral] ahsnda szdisn bulacakt; GasprtnskllSS3'ten itibaren Tercman adn
da bir gazete yaynlamaya balad. Trklye Trkesine yakn bir dil kuilanan bu
gazete, Rusya Trkleri arasnda bir "dil, dnce ve eylem birlii" gerekletiril
mesini vazediyordu.
Panslavizme bir yant olarak gelien Rusya Mslmanlannn siyasi pantrklzmiyle, klmlik sorununa bir yant olarak gelitirilen Osmanl Imparatorluu'ndakl kltrel pantrkizm, 1905 Jn Trk Devrimi'nden sonra bulutu. Rusya
Trkleri, 1905-1906 y1lannn kaynamasnn ardndan baskdan kamak zorunda kaldlar. ou, ttihat ve Terakkl Cemiyeti'nin gdmnde greli bir zgrlk
yaayan Trklye'ye geldi.
79
- 1900-1930
Pantiirkist ideolojinin tarihindeki bir dier kilit an, 1911-1913 yllanyd. tal
yan ordusunun Trablusgarp' -imparatorluun Afrika'daki son topra- igal etmesi, Rumeli'nin Balkan devletle d koalisyonunun eline gemesi, Istanbul kaplanna
dayanan Bulgar ordulannn tehdidi Osmanl sekiruednde tam bir travma yaratt
ve oruar da lkeyi uurumun kenanna srkledii dnlen siyasi ynelimled
sorgulamaya baladlar: Jn Trkledn Osmanlcl ve liberalizmi, Osmanl aydn
lan ve yneticilednden bazlan o zaman yeru bir dayanma ilkesini ve yeru ufuklan gndeme getiren yeni bir siyasi formle yneldi. Bu baiamda, 1877-1878 Sava'ndan sonra ortaya kana benzer bir tepkiye tank oluyoruz; 1877-1878 Sava sonrasnda da, Rus ordulan karsnda alnan yenilgiler Osmanl Saray'n paruslarnizme yneltmiti, 1912-1913 yenilgiled ise, Osmanl sekiruetirln bir blmn pantrkizme yneltecekti, Her iki durumda da, ileriye doru bir dcat gerekletirerek, Osmanl mparatorluu'nun kneyant vermek sz konusuydu,
Pantrkizm o dnemde rgtl bir harekete dnt, Dernekler kunldu, kamuoyunu harekete geirmeye alan yeni dergiler kanld. 6 Daha da nemlisi,
pantiirkizm ttihat ve Terakki Cemiyeti saflanna szd: Birok Rusya Trk' (Hseyinzade Ali, Ahmed Aaolu) Jn Trk hareketinin nde gelen yeledydi, ttihat
ve Terakki Cemiyeti'nin belli bal liderlednden Enver Paa da davaya kazanld,
Hareket artk ideologunu da bulmutu: Ziya Gkalp, Durkheim'n takipisi bir
sosyolog olan Gkalp, Trk kltrn kefe gidti: Ahlak, aile, dil, treler, folklor
pantrkist bak asyla unutulduklan kelerden gn yzne karldlar, O zaman Gkalp pantrkist tasansnn corafi snrlann, eitli evreleri de tannlaya
rak, izdi: nce Trkiye, sonra Oz Trkledrun (Trk halklannn Ba1karuar'dan
Trknerlstan'a kadar uzanan gney kolu) birlemesi, son olarak da Adriyatik'ten
Sibirya snrlanna kadar Trkdil haikiann btnn kapsayan Tnan'n gerekle
tirilmesi. izilen bu snrlar, bir yzyldan uzun bir sredir topraklan kurumu deri
gibi klen Osmarllann dledne girebilecek bir uzam oluturuyordu, Ziya Gkalp'n gdmnde tadhe yeru bir bak da yerleti: Bu tadhte, artk Trkler Batl
kroniklerin gebe ve barbar farihleri deil, devletier kuran, Iran, in ve Tibet'le
girdikled ilikiler iinde parlak uygarlklar yaratan insarlard, Bu tarih aruaynda
Trklerin slamamas, evrinleri iindeki blmlerden biriydi sadece, Bu tarihin
altna Kanuni Sultan Sleyman dnemi deil, 13, yzylda Trk-Tatar halkiann birletiren Cengiz Han dnemiydi,
Ksa srede Ziya Gkalp yeru bir kuan akl hocas oldu, Slogarlan tam hedefe ulayor, dizeleri d glerini etkiliyordu, rnein u dizeler: "Vatan ne Trkiye'dir Trklere ne Trkistan i Vatan byk ve mebbed bir lkedir: Turan," Eski
folklor kaynakianndan derledii Kzl Eima -Trkledn "vaat edilr1 lkesi- gibi ef80
Pantrkist Dler
saneler yeni dler yaratyordu. Halide Edip veya mer Seyfettin gibi gen yazarlar onun at bu perspektifler karsnda couyordu.
Bylece Osmanl mparatorluu'nun ykntlan stnde, imgelemlerde yeni bir
imparatorluk ekiIIenmeye balad: Trk Imparatorluu. Bu ayn zamanda yeni
uzamlann, yeni degerlerin, tarihten alnacak rvanm da dyd. Ama bu dn
gerek olabilmesi iin, nce ok byk bir engeli amak gerekiyordu.
Yolun stne Dikilen Rusya

"Adriyatik'ten in'e" gitmek isterseniz, karnza muhteem bir dag ktlesi,
Himalayalar kar; dolaysyla Ipek Yolu'nun yapt gibi, oniann kuzeyinden dolanp Trkistan vahalanndan gemeniz gerekir. Tarihin bu yol boyunca datt
Trk halklannn birligini gerekletirmek iin, devasa bir engel daha vardr, ama o
siyasi niteliktedir: Rus engeli. arlk ordulannn 1876' da tamamladklan Orta Asya
fetihlerinden beri, Trkdil halklann yarsndan fazlas Rus egemenli altrdadr:
Krm Tatarlan, Volga Tatarlan, Azeriler, Bakrlar, zbekler, Trkmenler, Kazaklar, Krgzlar, vb Onlan hangi dzeyde olursa olsun birletirmeye kalkmak, dogrudan arlk (sonra da Sovyet) Rusya'sn hedef almak anlamna gelir.
19. yzyl ortasndan itibaren Trklerin birli ya da pantrkizm sorununun,
bir buuk yzyldr Karadeniz'in iki yakasndaki iki byk rakip imparatorluk, Osmanl ve Rus imparatorluklar arasndaki kabank ihtilaflar (Bogazlar sorununu dnn) dosyasna yeni bir unsur olarak eklenmesinin nedeni bylelikie anlal
maktadu. Rus politikasnn hi demeyen gelerinden biri, Kafkasya ve Orta Asya'nn trkIiI halklarn olabildince blmek ve onlan Trkiye'nin olas ekim gcnden uzak tutmak olmutu. rnen Stalin'in 1930'lann sonunda Orta Asya dillerinin yazmnda Latin alfabesinden Kiril alfabesine geii emretmesinin nedeni,
hem dilleri kendi ilerinde farkllatrmak (nk bir dilden digerine deen yazm
sisterr!eri uygulanyordu), hem de artk Latin harfleriyle yazlan Trkiye trkesiyle iletiirr! gletirmekti.
Istanbul da, 19. yzyln son eyrenden itibaren, kaltsal dmann zayflat
mak iin Rusya Trkleri kartn oynamaktan hi geri kalmamt. Zaten Trkiye'deki pantrkist faaliyetlerin en dk dzeyde seyrettl dnemin -iki sava aras Kemalist dnem-, Sovyet Rusya'yla dostluk dnemine denk dmesi an1aIdr.
Trkiye'nin Rusya Trkleriyle dayanma baarn ilk kez 1877-1878 TrkRus Sava srasnda, Ruslann Trkistan'n fethinl tamamlamasnn hemen sonrasnda kullandgn grmtk. Ama o dnemde bu eylemin dayanak noktas,
81
-1900-1930
Trk kimliinden ok Islami kimlik duygusuydu. Etnik argman Birinci Dnya

Sava srasnda jn Trk yneticiler tarafndan retildi: Almanya'run da tev1kiy
le, Rusya Trkleri arasnda arla kar isyanlar rgtiemeye altlar. Trk casuslar Orta Asya ve Kafkasya'da, ahaliyi isyana kkrtarak, para ve silah data
rak dolatlar. Gerei sylemek gerekirse, btn bu faaliyetlerden fazla bir sonu
kmad. Tam tersine, arlk ordusunda askerlik yapan Mslman unsurlar Romanovlara sadk kald. Bu, onlan beinci kol haline getlrmeyi dlemi Istanbullu
pantrkistler iin ac bir dersti!
Daha sonra, Souk Sava dneminde, Trkiye ve Rusya dman kamplardayd. Ama ikinci Dnya Sava sonrasnda Ankara'ya ynelik Rus tehditleri, Sovyet ordusunun giderek glenmesi Trkiye'nin ok daha temkinli davranmasna
yol at. Ama CIA dosyalannda, Orta Asya Trklerinin Pantrkizm adna SSCB'ye
kar ayaklanmalanna ilikin senaryolar bulunduu varsaylabilir. Ama tarih daha
atik davrand: Sovyetler Birlii'r!n paralanmas Rusya Mslmanlanrun basksy
la aklannu olsa da, olaylar farkl bir seyir izledi. Sovyetler Birlii paralanmad,
kendi iinde kp dald.
Rusya zayflama iaretleri gsterdike, pantrkist faaliyetler de younlamt.
Ksacas pantrkizmin zikzakl tarihi Rus konjonktrn yakndan takip eder.
Byle bakldnda, bu tarihte nemli an ayrt edilebilir.
Birincisi, 1905-1906 yllandr. O dnemde Rusya, japonya karsnda ald
askeri yenilgiler ve ertesi yl btn lkeyi saracak devrimci alkant neder!yle zayflamt. Pantrkizmin siyasi kuramru ilk kez sergileyen metnin, Tatar Yusuf
Akura'run kaleminden km Tarz-/ Syaset'in Mart 1904'te, Rus donanmas
run port-Arthur'de japor!ann saldnsna uramasndan birka hafta sonra yazlnu
olmas anlamldr. 7 Rusya Trkleri rgtlenme ve haklanru elde etme frsatru karmanulard. 1906'da Pantrkist kongreler topladlar ve Rusya Mslmanlan
Birlii'r! kurdular, ama daha sonra bask neder!yle bu faaliyetleri durdunnak veya
srgiine gitmek zonnda kaldlar.
Pantrkist faaliyetlerin ikinci gl dnemi: 1917 Rus Devrimi. ubat Devrimi'r! izleyen ilk kargaalardan itibaren, Rusya Mslmanlan rgtlendiler ve Mays 191Tde Moskova'da, Rusya'daki tm Mslman blgelerinden 900 deleger!n
katlnuyla byk bir Mslman kongresi topladlar. Ama bu abalar Rusya Mslmanlan birlii taraftarlanyla federasyon yandalan arasnda anlamazlkla sonuland. Rusya Trklerir! birletinne giriimleri aynlk eilimleri ve kar farkl
lklarn aarruyordu.
Dier
yandan Osmanl ordulan, Brest-Litovsk banndan ve Kafkasya'da Sovyet iktidanrun urad bozgundan yararlarup Eyll 1915'de Bak'y igal ettiler.
82
Pantrkist
Dler
Bir Trk toprak btnlnn olumasna doru mu gidiliyordu? Ama Osmanl i

gali ancak birka ay srecekL. Birka yl sonra, Trk ordulanrun Sakarya'da kazanc! zaferin ardndan Anadolu'ya dnme umudunu yitiren Enver Paa, ansn
Orta Asya'da denedi. 1921 sonunda Buhara blgesine gitti ve Basmaclann Sovyetler' e kar yttt isyan hareketinin bana geti. Trkistanl efler kendisini
pek scak karlamasa da, gelecekteki Trk imparatorluunun ekirdeini olutura
bilecek bir birlik salamay umut ediyordu. Austos 1922'deki lm pantrkist
tutkulara son verdi. Ama Enver Paa, macerac karakteri, yiitlii ve kahramanl
yla, pantrkizm idealinin simgesi olarak kald. Dleri Sovyet gereklii karsn
da paralanm bile olsa ...
Pantrkist faaliyetlerin nc nemli dnemi: 1941-1944. Airnan ordulan
Sovyetler Birlii'ni igal etmi ve Kafkasya'ya doru ilerliyorlard. Alman yarma
harekat Trk an sanda ve pantrkist evrelerde (bunlar genellikle aynyd) faaliyetlerin yeniden !uz kazanmasna yol at. Bu evreler, resmen tarafszln
aklamay srdren Ankara hkmetini Mihver devletleri yannda savaa girmesi
iin sktrmaya baladlar. Wehrmacht'n basks altnda Sovyetler Birlii kerse,
pantrkizm davasnn nne yeni bir frsat kacakt. Pantrkistler rgtlendiler,
seslerini duyurdular, gsteriler yaptlar, Kzl Ordu'ya kar yttlen gerilla faaliyetlerini destekiediler. Ama Sovyet direnii ve Ukrayna'nn Sovyetler tarafndan
geri alnmas bu dalgann geri ekiimesine yol at. Ordulan Balkaniar'a yaklaan
SSCB 'yle iyi ilikileri koruma kaygsndaki Trk hkmeti, Mays 1944 'te pantrkist hareketi bastrd: Liderlerden otuz kadan tutukiand, rgtlenmeler kertildi
ve Eyll 1944 'te Istanbul Askeri Mahkemesi'nde byk bir dava ald. Aslnda
pantrkizrnln bu ani carlan bir saman alevinden baka bir ey deildi.
Rus Imparatorluu asndan bir tehdit oluturamayacak kadar zayf bir hareket olan Pantrkizm, arlk ya da Sovyetler Rusya'snn her zayflaynda su yzne kt. Bugn kanlmaz bir soru karmzda duruyor: Sovyetler Birlii'nin
kmesi o kadar beklenen frsat sunmu olmad m?
Pantrkizn, kmaz
Bir Yol
nu?
Ama bu soruyu yantlamadan nce, bir baka soruyu ele almak gerek. Rus
engelinin almaz nitelii, pantrkist ideolojinin zaaflarn da rtmeye yaraman,
pantrkist hareketin eksikliklerini gizleyen bir bahane oluturman ndr?
Bu sorunu aydnlatnak iin, dank nfus gruplann bir metropol etrafnda
birletirmeyi hedefleyen bir baka hareketle, pancermenizmle bir koutluk kur83
- 1900-1930
mak ilgin olabilir. ncelikle, pancermenizmde "rk" ya da "halk" kavramnn

merkezi yerine karlk, Trk balamnda ayn eyin geerli olmadn kaydedelim: Kukusuz "rk" dncesi daha sonra Trk siyasi sz daarcna da girmitir
- bu kavram 19. yzyl sonuna doru Tatarlar tarafndan Osmanl imparatorluu'na sokulmu olnaldL Irk kavramna dayal ulus anlay Rusya Trkleri tarafndan yaygniatnimsa da, Trk milliyetiliinin fkir babas Ziya Gka!p, ei
tim, dil ve ortak dine dayanan bir tanm getirerek bu aniay reddetmitiL stelik
Osmanl Trklerinin tarihsel deneyleri de bu noktada orlan Gkalp'n retisini
izlemeye anyordu. Trklerin ou, Arnavut ya da erkes bir ataya sahip 01duklann gururla anlatrlar. Baz anlar dnda, "saf rk" ya da "stn rk" dncesi fazla yanda toplayamamtr -halbuki Arapa ve Farsa szcklerden
anndrlm "ztrke" dncesi geni lde kabul ediliyordu.
Dier yandan pancermenizm, Zollverein dneminde ortaya km, ar endstrideki bymeyle desteklenmi ve Almanya'nn doal uzants olarak grlen
Orta Avrupa (Mitteleuropa) pazan zerindeki egemenllk iddiasnn gerekesini
oluturmu gerek bir ekonomik dinamizme dayanyordu. Buna karlk, ekonomik azgelimiliin penesindeki bir Osmanl imparatorluu veya Trkiye 'ye gre, Orta Asya hibir zaman Mitteleuropa'nn Almanya iin temsil ettiine benzer
bir arlam tamyordu. Yann byle bir arlam yklenebilir mi? Bu ayn bir sorudur
ve buna daha ileride cevap vermeye alacaz.
Pantrkizmde eksik olan bir dier etken, demografk dinamizmdir - pancermenizmin ilerlemesinde bu dinamlk nemli bir roloynamtr. Geni Trk halklan
birlii, nfustaki arlaml bir artla desteklenmemiti. Osmanl imparatorluu'nun
nfusu fazla saylmazd ve Kemalist Trkiye de uzun sre az nfuslu bir lke olarak kald. 1960'lardan itibaren artan doum oranyla birlikte demografk bask
Trkiye' de kendini gl bir ekilde hissettirmeye balaynca, nfus fazlas nc Dnya tr igc g biiminde Bat Avrupa'ya yneldi; "irredantizm"e konu olan topraklarda hibir kolonizasyon yaanmad: Zaten Souk Sava'n jeopolitik konjonktr de buna olanak vermezdi. Bunlara bir de grev, Trkiye'nin d
Trklere kar grevleri izleinin -bu trde bir baka harekette, panslavizmde ok
gl bir izlek- hibir zaman gerek arlamda ne kmadn eklersek, pantrkizmin tarihindeki eksikilkler konusunda bir fkir sahibi olabilirlz.
Peki btn burlardan sz konusu hareketin tam bir baanszla urad sonucu karlabilir mi? Pantrkizmin Rus engeline toslamaktan baka bir sonu
vermedii sylenebilir mi? Aslnda, pantrkizm modern Trkiye'yi derinden etkilemi, ncelikle Trk milliyetiliinin oluum aamasnda nemli bir rol oynam
tr. Daha yukanda vurguladrnz gibi, 1900'e doru Trk kimlii diye bir olgu f84
Pantrkist
Dler
ilen yoktu, oysa yirmi yl soma, Anadolu'da bir ulusal devlet gn yzne km
t. Milliyetiliklerin (Yunan, Bulgar, Ermeni milliyetiliklerinin yan sra Arap ve
Arnavut milliyetilikleri) ykselii karsnda Osmanl Trklerinin "Trklk"lerinin bilincine varmasnda, pantrklst dnceler hzlandrc bir roloynamtr.
1910'lann ulusal hareketinin bellibal simalan arasnda, Hseyinzade Ali, Ahmed Agaoglu, Yusuf Akura gibi ok sayda pantrklste rastlanr. Onlann dn
ce ve eylemierigin ulusal ideallerin ekillenmesine ve g kazanmasna katkda
bulundugu kesindir. Osmanl Anadolu'sundan Trk Anadolu'suna gemek iin
yolu biraz uzatp pantrklzm aamasndan dolamak gerekmitir. Anadolu' da
ulusal devlet bir kez kurulduktan soma ise, Kemalizm SSCB'yle srdtlen iyi
kcmuluk ilikileri asndan can skc bir hale gelen bu anlaya cephe almtr.
Trk kimliginin inasna bu katksnn dnda, pantrklzm knekte olan bir imparatorlugun ynetici sekinlerine umut da alamtr. Hatta bunun da tesinde,
Osmanl toplumunun temellerinin ktg bir zamanda, Trk umutlann ayakta
tutan bir "mistik anlay" oluturmutur. B
Diger yandan, Cumhuriyet'in kuruluundan itibaren Trkiye, "Trklk" ad
na, eitli nedenlerle topraklanndan kaan yz binlerce muhacire kucak amtr.
1923 ile 1949 arasnda Trkiye'ye 877.000 muhacirin yerletigi kabul edilmektedir; bunlann 400.000'i Lozan Antlamas'nca ngrlen nfus mbadelesi sonucunda Yunanistan'dan gelen "Trkler"dir. 9 kinci Dnya Sava'ndan soma
ise, Balkanlar'da kurulan komnist rejimierden kaan yeni muhacir dalgalan Trkiye'ye skn etmitir. Daha yakn bir tarihte, 1989'da "Bulgarlatrma" politikas sonucunda srlen 350.000 Bulgaristan Trknn geldigini de belirtelim (ama
o zamandan beri bunlann yanya yaku geri dnmtr). Afganistan'daki Sovyet
igalinin ardndan, Pamir blgesindeki dagiann terk edip nce Pakistan'a sg
nan, oradan da Dogu Anadolu'ya gelen yzlerce Krgz allesini de bunlara eklemek gerekir. o Anadolu'ya ynelen btn bu g hareketlerl, Trkiye'nin tm
Trklerin "anavatan" oldugu dncesi adna gerekletirilmitir.
Trkdil halklan Trkiye'ye kabul etne ynndeki bu politika, Osmanl mpa
ratorlugu'nun 18. yzyl sonundan beri izledigi politikann uzantsndan baka
bir ey degildir. Ruslann nce Krm'a, soma Kafkasya'ya, en sonunda da Orta
Asya'ya yaylmas Osmanl mparatorlugu'na dogu ok byk nfus hareketlerine yol amt. Osmanl halifeliginin korumas altna girmeye gelen Mslmanlann says milyonlarla lillmektedir. O dnemde sadece Trkler degil, Mslmanlar sz konusuydu. megin Trkiye'ye yerleen erkesler ok kalabalkt ve Osmanl devleti onlan gerekten asimile etmeye almamt. Cumhuriyet ise aslni
le edicidir; iskan "Trklk" adna yaplmtr: Hepsi mutlaka Trkdil olmasa da,
85
-1900-1930
mlteciler resmen "Trk" kabul ediliyorlard. Dnyadaki btn Trklerin birliini

gerekletiremeyen Trkiye, tm bu gmeniere bir bannak sunuyordu. Bu oluntuda grlen, aslnda bir tr tersten pantrkizmdir; sz konusu olan bir yaylna
ya da birletirme gc deil, dandaki Trk topluluklarm Anadolu'ya doru eken bir ekim gcdr.
Demek ki pantrkizm tm zaaflanna karn, modern Trkiye'de nemli bir
tarihsel rol oynanutr: Trk milliyetllii akmn beslemi ve Anadolu'nun bugnk "insan manzaras"nn ekillenmesine katk yapmtr. Bu tarihsel rol bugn sona ermi midir?
Pantrkiznin
imdi,
Saati Geldi ni?
Sovyet mparatorluu'nun knesi ve Orta Asya ile Kafkasya'da bamsz cumhuriyetler olumasyla, pantrkist dlerin yoluna dikilebilecek balca
engelortadan kalkn durumdadr. Bugn, bu olaylann etkisiyle, Trklerin birlii
dncesinin yeniden uyanna tank olmuyor muyuz? Acaba pantrkiznin saati artk geldi mi?
nce bu olaylann Trkiye asndan g bir dneme denk geldiini belirte\im. Gerekten de 980'Ierin son yllann belirleyen, Souk Sava'n sona ermesi,
bu durumun da Trkiye'nin stratejik nemini azaltarak, onu majinal bir konuma
itmesi tehlikesiydi. Dier yandan 98Tde Avrupa'nn kapsn resmen alan Trkiye, o ynden de baz hayal krklklan yayordu. Avrupa Topluluu, Ankara'nn Onikiler Kulb'ne katlmasnn gndemde olmadn bildirdi; stelik
ATnun kendisini yardma aran Orta ve Dou Avrupa lkeleri gibi kayglan da
var. Trkiye'nin bir gn Avnpa Topluluu'na girebilme ans giderek azalyor gibi. Ortadou cephesinde de durum gergirleti. Son on be yl iinde ve zellikle de
980'Ierin banda Trkiye Ortadou'nun Arap lkeleriyle ilikilerini ekonomik,
politik ve kltrel dzeylerde derirletirdi. Ama 985- 986'dan itibaren, uzayan
Iran-Irak sava, petrol lkelerinin alm gcnn azalmas ve son olarak da Krfez krizi nedeniyle, bu Ortadogu'ya girme politikasnn solugu kesilir gibi oldu.
Demek ki Orta Asya ve Kafkasya cumhuriyetlerinin bamszlamas, Trkiye
asndan elverisiz bir jeopolitik ortamda gerekleti.
Burada Trkiye ile Orta Asya ve Kafkasya arasndaki ilikilerin gelimesini
ilernek gibi bir iddia tamasak da, yine de bu sreci anahatlanyla yanstmakta
yarar var. Bu yeni satran tahtasnda konumunu belirlerken Trkiye'nin elinde
baz kozlar bulunuyor. ncelikle dil dzeyinde, yakn bir dile (kimi zaman kar86
Pantrkist
Dler
lkt anlamada baz sorunlar yaansa da) sahip olmak gibi ok byk bir avantaja sahip, nk Orta Asya ve Kafkasya cumhuriyetleri Trk dillerini konuuyorlar
(Iran dil grubundan olan Tacikistan dnda). Trkiye Batl ortaklan nezdinde,
araclk durumundan, Bat ile Orta Asya ve Kafkasya arasnda bir "kpr" grevi
(bu izlek Ortadogu konusunda da ilenmiti) grme olaslgndan kaynaklanan
anahtar lke konumunu deerlendirebilir. Trkiye bu yeni sahnede ABD'nin byk desteiyle -ve belki de en nemli kozu bu- i1erliyor; hatta bugnk gszl iinde eski topraklarnn Tahran'dan ok Ankara'ya ynelmelerini tercih
eden Rusya da bu durumuonaylar gibi. Geri Trkiye'nin -rakibi Iran'n aksineyeni cumhuriyetlerle snr yok, ama Moskova aktarmasna gerek brakmayan
dogudan hava hatlann hemen kurdu. 11
Ilikiler bir buuk yldr hzla i1erliyor. Trkiye, yeni devletlerin btn ba
kentlerinde bykelilikIer at. Ve dondan balantlar sayesinde, karlkl resmi ziyaretler, delegasyorlar ve misyorlar birbirini izliyor. Ekonomik ilikiler kunluyor. Orta Asya ve Kafkasya, tanm, gda, tketim mallan, teknoloji ve Trkiye'nin sunduu hizmet alarlarnda birinci snf bir pazar oluturabilir. Trkiye de
oradaki hammaddelerle ilgileniyor: Petrol, doalgaz, demirsiz metaller, vb.
Ktrel ilikiler ise daha da hzl ilerliyor. Bu dzeyde, Trkiye'nin dil avantaj var. Yeni bakentlerde kltr merkezleri ayor, ok sayda burs veriyor. rnein bu yl Trk niversitelerine 6.000 Orta Asyal ve Azeri renci bekleniyordu. Dier yandan temel bir sorun olan alfabe konusu var. Yeni devletler (Kazakistan dnda) Stalin 'in 1930'lann sonunda kendilerine dayatt Kiril harflerini b
rakmaya kararl grnyorlar. Latin alfabesinin (Azerbaycan imdiden bu karan
ald, Trkmenistan ve Krgzistan'n eilimi de bu ynde) ya da Arap harflerinin
(Iran dil grubundan Tacikistan bu ynde karar verecek) seimi, bu devletlerin gelecekteki ynelilerinde uzun sreli etkiler yapabilir. zbekistan ise bu konuda tereddtl. Trkiye zbek yneticilere Latin harflerini kabul etmeleri iin rtl bir
ekilde bask yapyor - bu tercihi yaparsa, zbekistan kaplann Trkiye'nin kltrel ve siyasi nfuzuna daha geni bir biimde am olacak.
Trkiye'nin Orta Asya ve Kafkasya'daki bu varlnn en arpc yrlerinden
biri, modem bir iletiim a knlmasnda oynad roldr. Ankara, her eyden nce
ulam dnen bu devletler iin, iletiimin en nemli sorun olduunu anlad. Burada sz konusu olan telefon balantlan (Trk-Sat uydusunun frIatlmasyla saian
d), ama asl nemlisi televizyon. Bu alanda, ntelsat IV uydusu sayesinde Trkiye
rakipleri, zellikle de Iran karsnda ok belirleyici bir avantaj salam durumda.
Bu iletiim a sayesinde, Orta Asya ve Kafkasya Trkleri'ne kendi "model"ini, yani
laik ve modem bir Mslman devlet modelini yayabilecek durumda olacak.
87
Demek ki Trkiye'nin yeni Orta Asya ve Kafkasya devletlerine gerek anlamda bir dal gerekletirmekte olduu tartma gtrmez. Peki ama bu durum
baz Batl gzlemcilerin sevdikleri trden "pantrkizm" yorumlan yapmaya izin
verir mi? Ya da soruyu baka szlerle soracak olursak, Trkiye ile Orta Asya ve
Kafkasya cumhuriyetleri arasnda bir birlemeye doru mu ilerlenmektedir?
Aslnda bu noktadan olduka uzaktayz. Bunun ilk nedeni sz konusu cumhuriyetlerin tavnndan kaynaklaruyor. Kendilerini glendirmeye alan bu lkeler en gelimi lkelerden zellikle ekonomik ve teknolojik yardm bekliyorlar.
Trkiye'nin, zellikle bayndrlk alanndaki baz kozlanna ramen, liberal kapitalizmin en ekici versiyonunu temsil etnediini de kabul etnek gerek. Kavak olma konusundaki taribsel nne yeniden kavumakta olan Orta Asya, sadece Ankara'ya deil her yne bakyor. Orta Asya sahnesi in, ran, Pakistan, hatta Hindistan gibi yerel aktrler kadar, gelimi lkeler tarafndan da igal ediliyor ve
bunlann hepsi Trkiye iin rktc rakipler. Siyasi dzeyde ise, ok diplomatik
birka aklamaya ramen, Trkiye'de bile sorgulanmaya balayan Kemalist modelArta Asya sekinlerini hi de cezbedebilecek nitelikte grnmyor; bu sekinler Anadolu Trklerinin kendilerine kar oynamak istedikleri "aabey" rolne de
sanki pek scak bakmyor. Cumhuriyetierin birbirlerinden farkllamaya balad
alglanabilen srelerini, zbekistan ya da Kazakistan'da ortaya kan hegemonyac istekleri, gizli atmalan da bunlara eklemek gerek. Btn bunlann sonucunda, Orta Asya hi de Trkiye ile birlemeye hazr trde bir blok olarak gzkmyor. Bu de inananlar asndan, 30-3 Ekim 992 tarihlerinde Ankara'da
toplanan "Trki Devletler Zirvesi" souk bir du tesiri yapt.
kinci neden, dorudan Trkiye'yle ilgili. ncelikle Trk sekinleri, Avrupa'da pek ok hayal knkl yaam olmalanna karn, yine de temelolarak lkelerinin Avrupa'yla btnlemesi dncesine bal kalyorlar. Bir buuk yzyl
dan fazla bir sredir, onlann niteliklerini hep Bat'ya dnk baklan, daha ok
Bat'ya ynelmek istei belirledi. Trkiye Trkleri asndan bir anlamda Dou ve
Asya ynnde bir geri dn anlanuna gelecek pantrkist bir macera iin bu Bat
yneliinden vazgemeleri pek olas gzkmyor.
Konuya daha genel bir adan baklacak olursa, Trkiye Trklerinin Orta Asya
ve Kafkasya'daki "karde"lerine duyduklan ilgi -ne kadar gerek olursa olsungndemlerinin kukusuz ilk srasnda yer almyor. Trklerin komulanna ilikin
seferberlik yetilerinin lte gre deitii sylenebilir: Tarihsel (Osmanl mpa
ratorluu iinde yer aldlar m, almadlar m?), dinsel (Mslmanlar m, deiller
mi?) ve etnik-dilsel (Trke konuuyorlar nu?) ltler. Her lt birden geerliyse, o zaman duyarllk en st dzeyine kyor: Bulgaristan Trkleri (yz binler88
Pantrkist
Dler
cesi ksa bir sre nce Trkiye'ye kabul edildi) ya da Kbns Trkieri (Trk ordusu
bu duruma rnektir. Ama hibir zaman Osmanl erevesi
iinde yer almam Trkdil Mslmanlar sz konusuysa, ki Orta Asya Trkleri tam
da bu durumdadr, duygulann canll hissedilir lde azalmaya balar.
Baka bir deyile, Orta Asya'daki pasta ne kadar nemli olursa olsun, Trkler orasnn kendilerini Balkanlar'da ya da Kbns'ta olup bitenler kadar yakndan
ilgilendirmediini dnyorlar. Orta Asya, Trk duyarllklannn "ilk halkas"nda yer almyor; bu ilk halkay "Osmanl" nitelii belirliyor. Orta Asya'nn
ikinci halka iinde -Azerbaycan' da kapsayan hemen yakndaki blgeler- yer ald bile sylenemez.
Ama tm bu saptamalar bir hataya yol amamaldr: Bu sylediklerimiz, Trkiye-Orta Asya ve Kafkasya yakrlamasnn gerek bir amaca ynelmedii anlamna gelmedii gibi, aslnda tam tersine iaret ediyor. Ama bu amacn ne olduu
konusunda anlamak gerekiyor. imdiye dek pantrkist dnceler Trk toplumunun dar ve majinal bir kesimiyle, "rk"n bykln dleyen an sa ve yitirilmi vatan mealesini nostaljiyle yaruk tutan gmen evreleriyle srurl kalmt.
Sovyetler Birlii Trklerlnden sz etmek bu gruplardan birine ait olmak anlamna
geliyordu; bu konu zellikle de sol entelekteller arasnda tabuydu. Bugnk yenilik, uzun sre bastnlan pantrkist kltrel kimlik duygusunun anszn serbest b
raklmasdr. Basn ve medya "uzaktaki soydalar" a ilikin haberlere veya rportaj1ara geni yer veriyor. Trkler tarihlerinde ilk kez tamamen bilinli olarak ve o
venizm damgas yemekten korknayarak, biraz Arap "dnyas"ndan sz edildii
biimde, bir Trk "alaru"run ya da "dnyas"un varlna deinebiliyorlar.
Bu boyut kmsenirse hata edilmi olur. nk "Trk dnyasC'na duyulan
bu yeni ve daha geni ilgi yannn Trkiye'sinde baz sonulara yol aabilir. slam
aidiyeti ile Avrupa ynelii arasnda kalm bu lkenin bugiin yaad kimlik bunalm iinde, ideolojik deerlendirmelerden ve siyasi artdncelerden nihayet
kurtulmu haliyle Trkle geri dn bir denge etkeni oluturabilir. Yzyl ba
run milliyetileri "Biz Bat dnyasna, islam dnyasna ve Trk dnyasna aitiz"
diye yinelemeyi seviyorlard. Belki de bu biretirici forml u srada gerek anlayardmlanna kotu)
mna kavumaktadr.
Daha yukanda belirtilen nedenlerden tr, Asya ktas iin "pantrk" bir
yeniden bileim sreci pek gndemde gzknyor. Belki de bu durumdan asl
sorumlu tutulmas gereken, elikili de grnse, Orta Asya'daki ve Kafkasya'run
bir blmndeki Rus egemenliinin yok olmasdr. Bu egemenlik bir anlamda
Trk halklan arasndaki bir birliin de varlk nedeni deil miydi? Birdenbire ortak
dmanlanndan yoksun kalan Trkler, Azeriler, zbekler, Kazaklar, Krgzlar,
89
- 1900-1930
Tatarlar karlkl gzel szlerin ve uzlama abalan gelitirmenin dnda birle

rnek iin gerek bir neden bulamaz oldular.
Trkiye asndan Orta Asya'ya almak, 990'lann banda ortaya kan jeopolitik dnmler iinde ek bir frsat olarak gzkyor. ok yrl bir diplomasi ata iine giren Ankara her telden alyor: Karadeniz'e kys olan lkelerle
corafi yaknl, Mslman lkelerle mmet balanm, Avrupa'yla sekirlerinin
tarihsel ynelimini gndeme getiriyor. Eski SSCB 'nin Trkleriyle iyi akrabalk ili
kileri kuruluyor; bu ilikilerin kimi zaman tatmin edici, kimi zaman hayal knc ve
frtnal geecei sylenebilir, ama her ne olursa olsun bir siyasi birlemeyle sonulanmayacaklardr.
Enver Paa'mn yalnkl pantrkizmi, hem Slav egemerliinin reddini, hem

de kaltsal dmana kar duyulan kini simgeleyen o sava ve kurtnc pantrkizm, bundan yetmi yl kadar nce, 4 Austos 922 'de, Buhara'mn dosunda
bir yerlerde ld.
Mehur izgi roman yazan Hugo Pratt, La Maison doree de Samarkand adi
eserinde kahraman Corto Maltese'i Orta Asya'ya, Enver Paa'y aramaya giderken gsterir. izgi romandaki kiiliklerden biri sorar: "Enver Paa nu? u Asya
Trklerini birletirmek isteyen deli mi?"
Anlalan o ki, pantrkizm Andre Malraux'dan Hugo Pratt'a kadar, Batllara
pek ok d kurdurmutur.
Notlar
3
4
5
6
7
9
10
11
90
Malraux'nun yks haliyle Trkiye'nin de dikkatini ekmitir. Bkz. Andre Malraux, Turan Yolu,
stanbul, 1965, Noyers de l'Altenburgun Pantrkizme ilikin blmlerinin Sabahattin Eybolu
tarafndan yaplm evirisi. Eybolu sunu yazsnda baz aklamalar yapmas iin birok kez
Malraux ile grmeye altgn, ama onun bundan kandn anlanr.
Lucien Goldmann, POUT une sociologie du roman, Paris, Gallimard, 1964, s. 166-167. Ayr. bkz.
Andri Malraux. cahiers de I'Heme, Gallimard, Paris, 1982, s. 66.
Pantrkizm zerine toplu bir bak ieren bir eser iin, bkz. Jacob Landau, Pan-Turkism in Turkey.
a5tudyinlrredentlsm, Londra, 1981.
Kar. David Kushner, The Rise qfTurkish Nationalism, 1876-1908, Londra, 1977.
Bu konudaki en yetkin almalar, Alexandre Bennigsen ve Chantal Lemercier-Quelquejay'e aittir.
Ayr. bkz. A. Zenkovsky,Panturkis"m andslam in Turkey, cambridge (Mass.), 1960.
Kar. Massami Arai, Turkish Nationalism in the Young Turk ETa, Leiden, 1992.
Kar. Franois Georgeon, Auxongines du nationalisme twc, YusifAklO"a (1876-1935), Paris,
1980, s. 27.
Geoffrey Lewis, La Turquie, Fr. ev., Brksel, 1968,5.61.
P.A. Andrews (ed.), Ethnic Groups in the RepublicllfTurkey. Wesbaden, 1989. s. 28.
Kar. Remy Oor, "Les Kirghiz de Turquie", Turcica, XVIII, 1986, s. 191-202.
Ksa sre nce yaplm bir saptama iin, bkz. Eric Rouleau, ~La Turquie et les pays turcophones",
Dqense nationale, Ekim 1992, s. 41-46.
ULUSAL HAREKETN K LDER:

ZYA GKALP VE YUSUF AKURA"
20. yzyl bandaki Trk milliyetilii, genellikie, Mustafa Kemal tarafndan

kurulan ulusal devlete kadar deyim yerindeyse tek bir izgi halinde uzanan,
uyumiu bir hareket olarak sunulur. Ama gerek farkbdr. Trk lusal hareketinin
tarihi, duraksamalardan, el yordamyla ilerlemelerden, eitli ve ounlukla birbirine zt savlar arasndaki gerilimlerden olumutur. Teritoryal dzeyde, genl bir
Trk dnyas yandalanyla (pantrkizm, Turanclk) Anadolu'ya odaklannu bir
devletin savunuclan arasnda atmalar yaanmtr. Ulus kavranu konusunda,
Trk devletini kuranlarla bir Anadolu devletinden yana olanlar arasnda anla
mazlk kmtr, vb ...
Trk ulusal hareketinln bu eitliliini ve karmaklm yanstabilmek iin,
bu hareketin tartmasz liderleri olan Ziya Gkalp ve Yusuf Akura arasnda bir
koutluk kurmak ilgin bir yntem olabilir. Ikisi de Mustafa Kemal'in Trk devletine verecei biimi ngrmemiti, ama ulusal bir ideoloji oluturulmasnda katk
lar vard. Aym ylda, Osmanl Imparatorluu'nda Merutiyet'in ilan edildii
1876'da doan Gkalp ve Akura, Abdlhamid rejimine ynelik liberal muhalefet
hareketine katldlar, Jn Trk Devrimi'nden sonra ise, dnce hareketlerinin
barollerinde yer aldlar. Daha sonra her ikisi de Kemalist rejimi destekledi ve Trkiye Byk Millet Meclisi'nde mebus oldu.
Tm bu benzerliklere karn, ikisi arasnda ok nemli farklar da vard. Osmanl lrparatorluu'na g etni bir Tatar olan Akura, Trk rnilliyetilii hakkn
da siyasi bir kavraya ok erken bir tarihte ulanu, oysa Ziya Gkalp uzun sre
mmetin trevi olan bir ulus aniayna sadk kalmt. Jn Trk rejiminin ideologu
olan Gkalp, iktidardaki aydn tipini temsil etri, onun imgesi Trk genlii ze" Bu metin Pro/. Dr. Omit Y.
Doanqy'a Armaan
iinde yayunlanmtr, Istanbul, 1982. s. 367-381.
91
Osmanh-Trk
Modernlemesi
- 1900-1930
rinde byleyici bir etki yaratmt. Akura ise temkinli bir ekilde iktidardan uzak
kalm, ttihat ve Terakki Cemiyeti'yle uzlamay reddetmiti. Gkalp Kemalist
Trkiye'nin de fikir hocas olmu, oysa Akura'nn etkisi yava yava snm,
Akura sonunda Niyazi Berkes'in deyimiyle, "unutulan adam" haline gelmitir.
...
Ziya Gka!p ve Yusuf Akura, "Trk dnyas"nn iki zt ucundandr. Diyarbakr'da doan Gka!p, bir memur ailesinden, hem Islam'a saygl hem de yeni fikirlere kar hogrl tara kk bujuvazisinden, heterodoks veya tasavvutl zelliklerin derin izlerini tayan bir ortamdan geliyordu. Kuzey Suriye'deki Arap nfusla
snr blgesi olan Diyarbakr, etnik ve kltrel bir temas alanyd ve Trk, Krt, Ermeni ve Araplardan oluan nfusuyla Osmanl mparatorluu'nun bir zeti grnmndeydi. Blgede hakim ekonomi biimi "prekapitallst" ya da "yan-feodal"di. Yusuf Akura ok farkl bir ortamdan geliyordu. 0, Volga stndeki Simbir'de domu
bir Tatard (Volga ya da Kazan TatarlanJ. Kuzey Avrupa dzlndeki Tatarlar,
Trk nfusun kuzeybat ucunu oluturuyorlard. Bu nedenie Akura'nn doduu
blge yzyllar boyunca Rus uygarlyla temas, atma ve Slavlann douya doru
llerleyiine kar direni alan oldu. 18. yzyln sonundan itibaren batdaki Rus
kentlerlyle Orta Asya ve Trkistan pazarlan arasndaki arac konumu sayesinde, bir
byk bujuvazi olutu. 19. yzyl sonunun Islam dnyasnda bu byk bujuvazi
nin bir benzeri yoktu: zengin, giriimci, eitimli, panslavizm tehdidine kar koyabllmek iin modernietlrmeye ve glendirmeye alt dinsel ve kltrel gelenek1erine bal bir byk bujuvazi. Demek ki bir tarafta Diyarbakr blgesinin "yan-feodal" ortam, dier yanda tam geliim andaki Tatar kapitalizmi vard.
Gkalp ve Akura "Trkin" snr blgelerindendi, ama bu snrda olma
durumu Diyarbakr'da ve Volga kylannda ok farkl yaanmt.
Her ikisi de, Tanzimat'tan sonra kunlmu modem okullarda, az ok benzer bir
eitim ald. Franszca'y oklda renmeye baladlar, orada, retimle aktanlan rasyonel bilgilerle iman arasndaki atmadan kaynaklanan bir tr "ergenlik bunal
n"ndan getiler. Akura, Istanbl'da grd orta eitimden sonra Harbiye'ye girdi; Gka!p Mlkiye Baytar Mekteb-i A1isi'nde renim grmek zere bakente gelip
yerleti. Istanbl'un dier byk okullan gibi, bu ik! okul da liberal dncelerin ocayd; renciler gizli gizli Nank Kemal'in eserlerini okuyor ve Jn Trk hareketi
mensuplannn nemli bir blmn bu okullardan topluyordu. Gkalp ve Akura
yasad muhalefet hareketi iinde altlar. Her ikisi de, farkl gizli tertiplere kantk
lan iin tutuklandlar ve Gka!p Diyarbakr'a, Akura ise Trablusam'a srld.
92
Ulusal Hareketin Iki Lideri: Ziya Gkalp ve Yusuf Akura
1876 Kanun- Esasi'sinin yeniden ilamyla sonulanan 1908 Devrimi'nin ardndan, Akura ve Gkalp Jn Trk rejimine kar farkl tutumlar benimsediler.
Devrime kadar Diyarbakr'da srgnde kalan Gkalp, 1909'da ttihat ve Terakki
Cemiyeti Merkez Komitesi'ne seildi. Selanik'e yerleti ve ulusal akmn nderlerinden biri oldu. Gen Kalemler gibi dergilerde Trk milliyetiliinin dilbilimsel ve
kltrel ynleri zerine makaleler yazd, siyasi dzeyde ise Osmanlc ilkelere
bal kald. Bu srada Akura renimini Fransa'da tamamlad ve 1905 Devrimi
dneminde yilarca Rusya'da kald. Bu devrim srasnda, Rusya Mslmanlan'nn siyasi ajitasyon merkezinde bulundu. 1909'da stanbul'a dndkten sonra
siyasi etkinliin dnda durdu ve Talat Paa ile bizzat Ziya Gkalp'n basklanna
karn, ttihat ve Terakki Cemiyeti'ne girmeyi reddetti. Aslnda ttihatlan, padiahn yetkilerini fazla kstlamak, siyasi ilerin ynetiminde aslan paym orduya
braknak ve zellikle de "ittihad- anasr" (etnik unsurlann birlii) politikasm savunmakla suluyordu.
Ziya Gkalp ile Akura arasndaki ilikinin gemii, Balkan Sava srasnda
Yunan ordulanmn ilerleyii yznden TC Selanik ubesinin stanbul'a ekilmek
zorunda kald gnlere uzamr. Gkalp 1912 ile 1914 arasnda, Akura ynetiminde kan Trk Yurdu dergisine dzenli olarak katkda bulunur. Sonra aralanna
bir mesafe girer. Hatta bazlan, siyasi iktidara katlma konusunda aralannda yaa
nan bir anlamazlktan sz ederler; bamszln korumak isteyen Akura Trk
Yurdu ya da Trk Oca gibi kurumlan Ittihatlann denetimi dnda tutmak istiyordu. Bakalan bu anlamazJgn kiisel sorurlardan kaynaklandm, Ziya Gkalp'n byyen hretinden Akura'mn rahatsz oldugunu belittirler. Her ne olursa olsun, Gkalp'n Trk Yurdu'ndaki yazlaruun 1914'te kesildii, Akura'nn ise,
sava srasnda Gka!p tarafindan kanlan Mlli Tetehhular Mecmuas, ltimaiyat
Mecmuas, lktisad(yat Mecmuas veya Yeni Mecmua gibi yayrlarda hibir rol oynamad grlmektedir. Sava srasnda, Gkalp'n ttihat ve Terakki Cemiyeti
iindeki siyasi ve entelektel arl eksilmezken, Akura zellikle Rusya'daki
Trk halklanmn davasm nce tilaf Devletleri, sonra tarafszlar (Lozan Konferans, Haziran 1916) ve Rus sosyalistleri nezdinde savunmakla uraacaktr.
...
20. yzyl banda Osmanl devletinin ve toplumunun nndeki siyasal ve
toplumsal sorurlarla kar karya kalan Ziya Gka!p ve Yusuf Akura, on1an ok
farki entelektel ve kavramsal aralarla ele almlardr. Biraz basitletirerek, sorurlara Gka!p'n sosyolog, Akura'mn ise tarihi olarak eildii sylenebilir. Bu
93
- 1900-1930
yaklam farkll onlarn kariyerlerlnde de ortaya kmaktadr. Gkalp Trkiye'de, Comte-Durkheim akmndan esinleren sosyolojik okulun kurucusu olmu
ve Darlfnur'da ilk sosyoloji ("ilm-i itima") krssn kurmutur. Sosyoloji
Trkiye'deki toplumsal bilimler arasndaki ncelikli yerini ve lise mfredatna kadar girmi olmasn Gkalp'n nfuzuna borludur. Ecole des Sciences Politiques'te Albert Sorel'in rencisi olan Akura ise, nce Rusya sonra da Trkiye'de
tarih mderrlslii yapm, sonra da Trk Tarih Kurumu'nun kurulmasnda nenli
rol oynayanlardan biri olmutur.
Trkiye'nin 20. yzyl bandaki entelektel yaarnda, istisna gibi grnen
sosyolojiye deil tarihe bavurmaktr. Ister Comte akrndan, ister Le Play okulundan esinlensin, Fransz sosyolojisinin Osmanl entelijensiyas iinde nasl o
kadar byk bir baan kazand nenli bir konu oisa da burada ele alnmaya
caktr. Sadece, Trk aydnlarnn sosyolojiyi, "Osmanl k"nn ve Avrupa
emperyalizmlerinin basksnn getirdii yeni sorunlar zmleyebilecek yeni bir
bilim olarak grdn belirtip geelim. Onlar genellikle "hasta adam"n toplumsal bir hastala yakalandn ve tehisi koyup tedaviyi yapmann toplum bilimine ("ilm-i itima") dtn kabul ediyorlard. Prens Sabahaddin'in giriin bu
yaklama bir rnektir.
Bizi asl ilgilendiren sorun ise, Trk aydnlannn sorduklar sorularn yarurlann niye hi tarihte aramadklardr. Bunun en nenli nedeni hi kuku yok ki tarihin Osmanl toplumu iindeki yeri ve statsyd. Egemen tarih biinl, devlet
hizmetindeki resmi vakanvislik greviydi. Yabanc lkelerle ilgilenme ynndeki baz abalara karn, Osmanl tarihyazr Osmanl Imparatorluu'na odaklanmt; bu nedenle de 20. yzyl dnyasnn anlalmas iin gerekli anahtarlar
saiayamyordu. Endstri Devrimi ya da 19. yzylda Avrupa'daki ulusal hareketler gibi nemli oluntular, bu geleneksel tarihiliin kavrama alan dnda kal
yordu. Aynca, bu tarih anlay yntem dzeyinde de fazla gelimenlti. Avrupa'nn 19. yzylda yaad "tarih devrimi" Osmanl devletine hi girmemiti. I
te bu nedenlerden tr, tarihi inceleyen ve Osmanl devletinin sorunlanna orada
yant arayan bir Trk aydn olarak Akura rnei, Kemalist dneme dek greli istisnai bir durum olarak kald.
Iinde yaad toplumu gzlemleyen Gkalp, toplumsal yaar yneten idealleri aratnr ve onlann niteliini, etkilerinin ileyi biimlerini sorgular. Evrensel
tarih analizcisi olan Akura ise, derindeki gleri kefetneye, tarihin byk akn
tlarn bulup karmaya, tarihin anlamn ortaya koymaya alr. Her ikisi de ideal kavrarna byk bir nem verir, ama bu kavramn anlar konusunda aralannda nemli farkllldar da vardr. Gkalp, ideali toplumsal bir oluntu olarak kav-
94
Ulusal Hareketin Iki Lideri: Ziya Gkalp ve Yusuf Akura
rar; ona gre idea!, bir bunalm dneminde bireyin ve deerlerinin ait olduu toplumsal grubun varlnn ortaya kdr. Demek ki Gkalp'ta ideal (mifk2re) ,
toplumu toplum olarak harekete geiren gizil bir gcn ortaya k olarak belirir.
Akura'ya gre idea! (emel) ani bir ortaya kn deil bir evrimin rndr ve
onu ne karmak tarihinin iidir. Tarihin anlamnn aratnmas, insanln ulusal ideal ya da demokratik ideal gibi, eitli insan toplumlannn doasn akn
ideallere doru ilerlediini ortaya koyar.
Akura, insanln tarihsel evrimini koullandran etkenier arasnda, ekonomik etkene byk bir nem verir. Onun oluntulara materyalist bir yaklam olduu sylenebilir. Aslnda bu dikkat edilmesi gereken bir noktadr. eitlenmi ekonomik etkinliklerle youn bir biimde uraan Tatar bujuvazisi iinden kan,
Darwin'in dncelerinden ve zaman zaman takipisi olduunu syledii Karl
Marx okuma!anndan etkilenen Akura, ekonomiye tarihsel evrim ve toplumsal
gereklik iinde ncelikli bir rol tanmaya ynelmitir. Tarihsel materya!izme dayanan Akura, Osmanl entelijansiyasnn idealizmi adn verdii olguya kar saldnya gemiti; bu ideaUzme ynelttii balca sulama, tarihte sadece dncele
rin ve ahlakn roln dikkate almasyd. rnein Trk aydnlan 1908 Devrimi'ni
sadece baz dncelerin (zgrlk, ilerleme, kardelik) sonucu olarak gryor,
stanbul bujuvazisinin yerini almak isteyen Selanik bujuvazisinin tutkulannn
oynad rol gibi baka etkenleri dikkate alnyorlard.
Bir rnek, Akura'nn tallillerinin Gkalp'nkilerden ne kadar uzak olduu
nu gsterebilir. Her ikisi de Trk milliyetiliinin douu sorunu zerinde dn
mler, ama bunu farkl farkl yorumlamlard. Gkalp'a gre, Trk milliyetilii
ncelikle bir fikir hareketinden kmt ve bu hareketin kklerini Avrupa'da aramak gerekiyordu (18. yzyldaki "turgueries" modas, sonraki yzyln Trkoloji
aratrmalan). Bu hareket daha sonra Ahmed Velik Paa ya da Mehmed Emin gibi aydnlar tarafndan Osmanl Imparatorluu iinde de yaylmt. Sonra 1908
devrimi ve Balkan savalan bir "aa karma" ilevi grm, Trk toplumunda
ulusal dnce ve duygunun gn yzne kmasna olanak salamlard. Trk
milliyetiliinin kklerini Rusya Mslmanlan arasnda bulan Akura'ya greyse, Trk ulusa! dncesinin ortaya k temel bir sosyoekonomik deiinl yanstnaktadr; bu hareket, kendine bir ulusa! pazar oluturmak ve siyasi zerkliini
fethetmek isteyen Trk burjuvazisinin oluumuna kout olarak ortaya kmtr.
19. yzyln ekonomik evrimi imparatorluktaki Hrlstiyan aznlklann (Ermeniler,
Rumiar) Trk unsurun zaranna zenginlemesine yol at iin, Osmanl mpara
torluu'nda da ekonomik etken ulusal duygunun uyannda belirleyici bir rol
oynamtr.
95
-1900-1930
Gkalp ile Akura arasnda Trk milliyetiliinin douu konusunda saptad

bu farkIlklara baka dzeylerde de, rnein "stratejiler" adm verebilecei
miz konuda rastlyoruz. Trk ulusal hereketini glendirmeye alan Gkalp ve
Akura, farkl aralar kullannulardr. Gkalp zellikle kltr alannda alm,
Trk halklanmn eskl geleneklerini, dinlerini, .detlerini incelemi ve ulusal bir kltr gelitirmeye ugranutr (dil reformu, estetik reform, vb). Akura'mn ise bal
ca tutkusunu Trk ulusal hareketine ekonomik ve toplumsal bir temel saglamak
oluturmutur. Daha ileride greceimiz gibi, Akura'mn yapmaya altg, Trkiye'de kendisinin iinden geldii Tatar burjuvazisi modeline uygun bir ulusal
burjuvazi olumasna katkda bulunmakt .
unlZ
...
Jn Trk Devrimi'nden Kemalist zaferlere kadar uzanan dnemde, Gkalp ve
Akura ulusal hareketin belli bal iki nderi olnutu. imdi onlann bir Trk ulusu kavranuna hangi yollardan geerek ulatklanm ve bu kavranu hangi zelliklerle rtitelediklerini belirlemeye almanuz gereklyor.
Gkalp'n Trk nilJiyetiliinin bilincine varmas, anlalan Diyarbakr' da olduu ve Ahmed Vefik Paa ya da Sleyman Paa gibi ilk Trklerin eserlerini
okuduu dneme tarihlendirilebilir. stanbul'da kltrel milliyetilik aknuna daha
da yaknlar ve kdam gazetesi evresinde gelitirilen fiklrleri grertir. Aym dnemdekl bir diger nemli tammas, Rusya'dan gelmi Azerbaycanl bir aydnla,
Hseyinzade Ali'yle gerekleir. Gerekten de Gkalp'a ve Trk nlversite genliinin bir blmne gerti Turan ufuklann aan Hseyinzade Ali'dir, aym zamanda niversite genlii iinde halklk gibi o srada Rus entelijansiyas iinde geerli olan baz dnceleri de yaygnlatnr. Ziya Gkalp aynca Jn Trklerin "vatanperverliinden" de ok etkllenir. Savan sonuna kadar milliyetiligi "slam
milleti" kavranundan ya da Jn Trklerden miras alnnu "Osmanl milleti" kavramndan pek kurtulamayacaktr. Belkl de Gkalp'ta, Trk ulusunu arayan aydnla
devlet karlanna gre ve Osmanl devletirtin toprak yapsm koruma arzusuyla
hareket eden Jn Trk yneticisi arasndakl eliklyi, en azndan gerilimi hissetmek mmkndr. Gkalp'n milliyetiligi ve geirdii evrim, 20. yzyl banda
Osmanl mparatorluu'nda Trablusgarp Sava, Arnavutluk isyam (1912) ve Hicaz isyam (1916) gibi d etkenlerin de ok tesirinde kalm ulusal aknun gelii
mini mkemmelen temsil etnektedir. Saylan son ikl olay, Avrupa emperyalizmine kar Islami dayammamn geerlilii konusunu iyice pheli bir hale getinrti
tir.
96
Ulusal Hareketin iki Lideri: Ziya Gkalp ve Yusuf Akura
Akura'y
ulusal olgunun bilincine varmaya gtren gzergah ok farkldr.

ncelikle yaanm bir deney, Rusya'daki Trk halklann varl zerinde panslavizmin oluturduu tehdit sz konusudur (basklar, zorunlu ihtidalar, okullarda
Ruslatrma, Trkistan'n fethinden sonra Orta Asya'da Rus kapita\lzmi lle Tatar
burjuvazisi arasnda yaanan rekabet). Bu rktc tehlikeler karsnda, Rusya'nn Trk halklan ve en bata da Tatarlar hem dini, hem kltreL. hem de ekonomik ynleri olan gerek bir ulusal direni rgrlemiler, Gasprinski'nin eserleri
de bu direniin en ak ifadesini oluturmutur. Akura'nn milliyetilii, esas olarak yabanc ve Batl tehdide kar bu direni ruhundan beslenmektedir. Milliyetler sorununun ve ayn zamanda Avusturya-Macaristan mparatorluu'ndaki ulusal sorunun yakndan incelendii bir yer olan Ecole des Sciences Politiques de Akura zerinde iz brakmtr. okuluslu bir yapnn banda bulunan Habsburg
Monarisi'nin Slav ve Macar milliyetiliklerinin ykseliini nlemekte karlat
glkler Osmanllar asndan da olduka dndrcdr.
Bu farkl deneyler, Akura'nn Trk ulusu hakknda siyasi bir kavraya niye
Gkalp'tan daha nce Uatn aklamaktadr. Gerekten de, rk kavramna dayal siyasi bir Trk milliyeti dncesinin Akura tarafndan 1904'te kaleme aln
dn gryoruz. Akura O Tarz- Siyaset'te, karsna saysz i ve d engel dikilen, en nemlisi de imparatorluun milliyetleri arasnda artk geri dnlnez bir
noktaya varm ulusal duygunun geliimi tarafndan engellenen Osmanl milleti
tasansnn samaln gsterir. Peki Abdlhamid'in izledii siyasete uygun olarak
slam kartn oynamak yerinde midir? Aslnda slami dayanma balan ok gldr, ama smrgeci glerin her trl panislamist politikaya gsterecekleri direniten ekinmek gerekir. Akura bir yedek zm nerir: Etnik dayanma zerine kurulu bir Trk devleti. Akura pantrkizmi kullanarak Tatar burjuvazisinin
hegemonyac zlemleriyle Jn Trklerin devlet karlann koruma ideolojisinin bireimini gerekletirir. Aslnda ikili bir tasan sz konusudur. Tatar burjuvazisine,
Rus kapitalizminin Orta Asya'daki rekabetini telafi etmeyi salayacak yeni bir pazar sunmak: Osmanl mparatorluu; Osmanl devletine de, yeni bir dayanma ilkesi, yeni bir etnik rgtlenme ve yeni bir teritaryal yaplanma sayesinde, paralanmaya ve dalnaya direnebilecek aralan salamak.
Daha sonra Osmanl mparatorluu'nda, pantrkist topyay milliyeti akm
da sahiplenecek, ama ona Akura'dan ok farkl bir anlam ykleyecektir. Gkalp'n Selanik'te kald gnierden itibaren, Trk halklannn btnn kucaklayan o geni lkeye, Turan sorununa deindii grlr. Gkalp iirlerinde bu
efsanevi lkeyi ver ve Trk halklannn ilk ocan simgeleyen Kzl Elma trksn syler. Bu ekilde yaklalan izlekler, genellikle brndkleri iirsel bi97
-1900-1930
im, Turan'n Trk ulusal hareketi iinde ald nitelii gstermektedir: Buras,
ancak uzun ve biraz mistik bir aray da andran bir yolculuktan sonra ulalabi
lecek uzak ve byl bir lkedir. Gkalp'ta pantrkizm Trk milliyetiliinin romantik boyutunu salar. Turan nihai hedef olarak grlr, oysa Akura'da uzun
vadede Osmanl devletini kurtarmay salayacak bir "tarz- siyaset", bir yol olarak sunulmutur. Akura'nn milliyetiliinde arpc olan, her trl romantizmden arnmldr. emalatrma pahasna, ulusal akmda Gkalp'n romantik,
Akura'nn da (rnein sava srasndaki etkinlikierini dnn) politik taraf
temsil ettii sylenebilir.
Her ikisi de Fransz kltrn tanyan Gkalp ve Akura ulus hakkndaki Alman kramlarndan az ya da ok etkilennilerdi. Ya da daha dorusu, kendi ulusal
ar!aylarnn doulanmasn Alman kltrnde aramlard. Klrrel ve etr1k bir
zatiyet olarak ulus dncesi, dil ve kltr araclyla bir milliyete aidiyet dn
cesi Trk dnyasnn durumuna, bireylerin ulus haline gelmi bir siyasi ve kltrel
zatiyete zgr katlmna dayal Fransz ulus ar!ayndan daha uygundu. Gkalp
Alman kuramianyla, Franszlann, zeilikle de Durkheim'n eserleri araclyla tanmt. Akura ise, Alman kavrarlannn Trk milliyetiliini ideolojik adan
desteklemek konusundaki nemini daha erken hissetmi ve milliyeti dnrlerin
eserleriyle doudan temas krabilmek iin Almanca renniti.
Ama ikisinin ulus anlaylan ayn deildi. Akura'ya gre ulus, rk (etnisite),
dil ve ortak geleneklerle tanmlanr. Gkalp'a gre ise, "millet lisanca, dince, ahlaka, bedilyata mterek olan, yar! ayn terbiyeyi alnu ferrlerden mrekkep
bulunan bir zmredir." Ksacas, ulusun temeli ortak din ve krrdr. O halde
aralarndaki farkllklar, Akura'nn "ortak gelenekler" iinde sayd dine ayn bir
yer vermeyip, "rk" (etrlsite) kavranuna vurgu yapmasdr. Bugn "rk" ve "rk
lk" trevIeriyle, "etnisite"den farkl bir anlam yklenmi olan "rk", 20. yzyl
bann siyasi szlnde yeni bir terimdir ve Osmar! Imparatorluu'na Rusya
Trkleri tarafndan Trk halklarnn tamanun ifade eimek zere sokulduu ar!a
lmaktadr. Genel bir kavram olan "rk"n Trk halklarnn zeline uygulanm
hali, "Trklk"tr. Akura 'nn dncesinde bu kavram, modern bir antropologun "byk lde ortak bir miras paylaan, ama mutlaka ayn siyasi irade altn
da birlemi olmayan insan topluluu" olarak tanmlad, Franszca'daki "ethnie" (etnisite) terimine denk dmektedir. Bu terim, Trklerin rfleri ve dilleriyle
ayr bir topluluk oluturduklarnn kabuln ifade etnektedir .
...
98
1908 Devrimi'nden sonra, hem Gkalp, hem de Akura, Osmanl devletinin

durumunu dzeltrnek ve ada devletler dzeyine ykseltmek iin, siyasi deii
min tesinde bir toplumsal dnmn ("inklab- itimai") de gerekli olduunu
belirttiler. Gkalp bu gereklilii, 1911 'de Gen Kalemler'de kan "Yenl Hayat ve
Yeni Kymetler" balkl bir makalede dile getirdi. Daha nce, Kahire'de Abdullah
Cevdet tarafndan yaymlanan tihat dergisinde 1909'da kan bir makalesinde,
Akura Jn Trk Devrimi'nin getirdii siyasi deiimi yetersiz bulmu ve Osmanl
toplumunda derinlemesine bir dnmn gereklemesini dilemiti. Her ikisinin
de vazettigi bu "toplumsal dnm" neyi kapsamaktadr?
Gkalp ve Akura, siyasi ve kurumsal deiimin yetersiz kald konusunda
ayn fikirdedir. Tanzimat'a ynelik sistematik eletirilerinde de bulumaktadrlar.
Belki de Trk milliyetileri arasnda, "reformcu paalann" yaptklanm sorgulamak
konusunda en ileri gidenler onlar olnutur. Paalann siyasi Craadanmn imparatorluun paralanmasm durdurmaktaki baanszlm, Tanzimat'n, lke kapIa
nm Avrupa'mn mamul maddelerine ve sermayesine ardna kadar aarak dern
dengesizlikler yaratan ve yerel zanaaderin yklmasna neden olan ekonomik poIitikasm eletirmektedirler. Tanzimat'n kltrel politikasna da kar knakta
drlar; Gkalp mehur metinlerinde Tanzimat', okullarda, kurunlarda, vb bir "ikiye blnme" yaratarak, Osmanl toplumunda bir kopua yol amakla sular. Aym dnce Akura tarafndan, Tanzimat'n maarif politikas konusunda ifade
edilnitir; Akura'ya gre, Tanzimat'n devlet adamlan bir medrese reformuna girimedikleri iin, mevcut sisteme kout bir modem maarif sistemi yaratmlar, bunun sonucunda da toplumun iki kesimi, medrese mezunu rencilerle modem
okuIlardan mezun diploma1Iar kitlesi arasnda bir atmay kamInaz hale getirmilerdi. Ksacas gerek Akura, gerek Gkalp'a gre, Tanzimat tam anlamyla izlenmemesi gereken yol, bir kar-model'dir.
Toplumda derinlemesine bir dnmn gereklemesir! dileyen Gkalp ve
Akura, bu dnmn hedefi konusunda da anlamaktadr: Gkalp'n mehur
bir makalesir!n balna gre, Trkleri "daha Trk, daha Mslman ve daha modem" klmak. Birinci Dnya Sava ncesinde Trk milliyeti evrelerinde gerek
bir slogan haline gelen bu forml, yanImyorsak Hseyinzade A1i'ye aitti. Ama,
bu l hedefi gerekletirmek iin kullanlacak aralar konusunda Gkalp ve Akura hi de aym fikirde deildir.
Rus Narodnizminin ve Durkheim dayammacImn etkisindeki Gkalp, kuramsal bir modeloluturur; Trk toplumunun temel unsurunun, yani Trklk,
slam ve modernitenin bireimir! gerekletirebilmek iin, sekinler ile halk arasndaki alverie gvenir. Gkalp, maddi ve manevi alardan en yksek hali
99
-1900-1930
temsil eden ve insanln ortak miras olan "medeniyet" ile insanln belirli bir
topluluunun gelenek ve greneklerinin btnn oluturan "hars" (kltr) arasnda temel bir aynm yapar. kinciyi zedelemeden birinciyi, rnein "Bat" uygarlgnn teknik ynlerini benimsemek mmkndr, der. Toplum snflara blnmez, aralannda organik bir dayanmann bulunduu iki unsur ierir: Sekinler ve
halk. Sekin zmsedii "medeniyeti" gtrmek zere halka gitmelidir; buna karlk, halktan onun sahip olduu miIIi kltr grenmelidir. Baka bir deyile, sekin, Gkalp'n "yaayan miIIi kltr mzesi" adn verdii eyi oluturan halkn
yannda "millilemelidir." Ziya Gkalp'n bu dncelerinin, Trk entelektel ve
siyasal dnyas zerinde derin bir etkisi olnutur. Toplum iinde uzlama dn
cesini getiren, Trkiye'ye uygun grmedii snflar mcadelesi emasn reddeden
bu dnceler, zellikle de Kemalist sekinleri ok etkilemitir. Halkevleri gibi bir
kurumda ve Cumhuriyet dneminde giriilen etnograflk ve folklorik aratrmalar
da bu dncelerin yanksn bulmak mmkndr.
Akura'nn yaklanu ise ok farkldr. Rusya Trkleri toplumunu yakndan
bildii iin, Hseyinzade'nin kendi vatandalanna nerdii amac Tatarlann gerekletirdiini saptamaktadr. Aslnda 19. yzylortasndan beri Tatarlann yapt
nedir? Panslavizmin oluturduu d itki gcne kar kendi ulusal niteliklerini
glendirmiler (tarihlerini inceleyerek, dillerini gelitirerek), slam'da reform
yapmlar (zellikle de medreselerde verilen eitimi modernletirmiler), toplumsal (kadnn zgrlemesi, tbbn gelimesi) ve ekonomik dzeylerde (Tatar toplumu iinde snai ve ticari kapitalizmin gelimesi) glennilerdir. Demek ki Trkiye Trklerinin de Tatar dindalannn rneini izlemesi yerinde olacaktr. Akura,
tahlilini daha da ileri gtrr ve Tatarlardaki ilerlemenin kaynann burjuvazi olduunu gsterir; ulusal nitelikleri glendiren, dinde reforma giden ve ekonomik
etkinlikleri gelitiren Tatar burjuvazisi olmutur. Demek ki Trkiye'de de, Osmanl devletinin hayatta kalmas iin zorunlu "toplumsal dnm" saglayabilecek
tek g olan bir ulusal burjuvazi gelimelidir. Halka modem uygarl gtrecek
ve ondan ulusal kltr grenecek sekinler dncesinin karsna, Akura,
ekonomik, toplumsal ve kltrel geliimin gerek motoru olan bir ulusal burjuvazi dncesiyle kmaktadr.
Kukusuz Akura'nn eserlerinde de poplist unsurlarla karlayoruz; ama
onun poplizmi Gkalp'nkinden olduka farkl gzkmektedir. O halk, toplumun yoksul snflanyla zdeletirir: Yoksul kyller, zanaatkarlar, rgatlar, ii
ler. Halka gitnek, emeki snflara tp, okul, refah gtrerek, yardmlama ve hayrseverlik kurumlarn gelitirerek onlann maddi ve manevi sefaletini azaltnak
anlanuna gelir. Halk kltrnn nemini kmseyen Akura'nn poplizmi, as100
lnda
kapitalizmin gelimesinin Bat'da grlenlere benzer zararl etkilerini dengelemeye ynelik bir tr ataerkillii temsil etmektedir. 1908 Devrimi'nden sonra
Akura'nn Trk toplumuna nerdii "Tatar modeli", Bat tarz kapitalizmle Rus
tarz poplizmin bir kanmdr.
Birka yl nce moda olan bir kurama gre, toplumsal dnmlerin, zellikle de burjuva snfnn douunun sonucu olan "Batl" milliyetiliklerle, byk
toplumsal dnmlerden nce ortaya kan ve bu dnmleri de hzlandran
"Doulu" (rnein Balkanlar'daki) milliyetilikler arasnda bir kartlk vardr. Bu
gr an ematizmi nedeniyle kukusuz tartmaldr, ama milliyetiliklerin douu ile toplumsal dnmler arasndaki ilikileri vurgulamas asndan da
nemildir. Bu perspektiften bakldnda, Trk ulusal hareketinde Akura tarafn
dan temsil edilen bir "Batl" ve Gkalp tarafindan temsil edilen bir "Doulu" yn
bulunduu sylenebilir.
Aslnda ayn hareketin iki yz sz konusudur. Akura'yla karmza kan
Trk milliyetiliinin, lml, gereki, aklc, stratejik, ataerkil, burjuva yzdr.
Gkalp ise, daha radikal, ntitletirmeye daha ak, daha romantik, daha duygusal,
daha popler ve kltre daha ok vurgu yapan brokratik yz temsil eder.
Gkalp'n Kemalist Trkiye'nin fikir hocas olurken (1924'te vefat edince
resmi trenler dzenlenmitir), Yusuf Akura'nn ise giderek unutulmasnda bu
nedenle alacak bir ey yoktur. Gkalp, 19. yzyldaki reformlardan kn ve
henz pek farkllamam, okuluslu ve azgelimi bir toplumda iktidann glendirmeye alan kk bir Batllarm sekinler grubunun zlemlerini dile getirmeyi bilntitir. Trk, Mslman ve gelimi bir topluluktan, Tatar toplumundan
gelen, daha sonra Osmanl olan Akura ise Gkalp'tan daha ileri grl kn
tr. Tarih incelemeleri ve kiisel deneyimleri sayesinde, Trk toplumunun nasl bir
gelecee doru yneldiini hissedebilnti, ulusal olgunun ve snf atmalannn
nemini anlamtr. Bu balamda, Rusya'daki 905 Devrimi'nde proletaryann
roln gzlemleyebildiini de unutmayalm. Gkalp'n dayanmacl karsna,
Akura Trk toplumunun giderek byyen farkllamasna ve snf atmalanna
dayanan bir tahlille kar. Trk burjuvazisinin 1950'lerden itibaren gelimesi,
ekonomik gelimenin glkleri, ada Trkiye'deki toplumsal ve ideolojik at
malann iddeti kendi zamanndan daha ileride olan bu dnceyi yeniden gndeme getirmektedir.
101
j
j
j
j
j
j
j
j
j
j
j
j
j
j
j
j
j
j
j
j
j
j
j
j
j
j
j
j
j
j
j
J
AZERBAYCANL
BiR AYDNN iLK ADMLAR:

AHMED AGAOGLU FRANSA'DA
(1888-1894)"
Ahmed Agaolu, tarihiler tarafndan, Trk ulusal hareketinin 20. yzyl bandaki nderlerinden biri olarak bilinir.I Onun Trk milliyetiligi kariyeri, 905
Rus Devrimi ncesinde memieketi olan Azerbaycan'da balamtr. O, Rusya'nn
Trkdil halkiannn hakiann arlk bnyesinde kabul ettirmeye ugraan Mslman entelijansiya iinde yer almaktadr. O dnemdeki balca kaygs, panislanist
bir bak asyla iilerle Sruiler arasndaki blnmeye kar mcadele etmektir.
Faal gazetecidir, nce Rusa gazetelere yazar, daha sonra Bak'de, Hseyinzade
Ali ve Ali Merdan Topuba Bey'le birlikte Azerice yaymlanan ilk byk gazetelerden birini, H!{)lat' kanr. 2 ileride, 905 Devrimi'ni izleyen propaganda ylla
nnda bu gazeteyi Irad ve Terakki adl digerleri izleyecektir.
909'dan itibaren Trklk faaliyetlerini Jn Trk Devrimi'nden birka ay
sonra sgndg Trkiye'de srdrr. O srada Agaolu, Ziya Gkalp ve Yusuf Akura'yla birlikte, ulusal hareketin nde gelen simalanndan biridir. Onu Osmanl
bakentinin belli bal milliyeti rgtlenmelerinin, Trk Ocag 'nn ya da Trk
Yurdu dergisinin banda buluyoruz. 3 Jeune Turc veya Tercman-/ Hakikat gibi
gazeteler yaymlar. ttihat ve Terakki Cemiyeti'nin merkez-i umumi yesi olur;
milliyeti akmia Jn Trk iktidan arasndaki balant roln oynayanlardan biri
de odur. Faaliyetlerini Birinci Dnya Sava'nda da srdrr, birok kez Orta Avrupa ve Kafkasya'ya grevli olarak gider.
92 'de, Malta srgn dnnde Anadolu direnii iinde yer alp Kemalist
davaya cokuyla katlnca, Agaolu iin yeni bir evre balar. nce Ankara hk B II metin
kitap iinde yayun1anmtr: Passe turco-tatar. present soviitique. Etudes qifertes cl
Alexandre Bennfgsen Louvain-Paris, 1986, s. 373-387.
103
- 1900-1930
metinin yan-resmi yayn orgau Hdkim(yet-i Mill(ye'nin bayazan, sonra Matbuat umum mdr olur, Kars mebusu olarak Byk Millet Meclisi'ne girer. Aao
lu siyasi kariyerine kout olarak, gazetecilik faaliyetini de srdrr ve Cumhuriyet
ya da Mill(yet'teki makaleleriyle dikkat eker. Bu makalelerde bir yandan Kemalizme ballu ifade ederken, dier yandan Trkiye'deki dnmler konusunda
byk bir dnce bamszl sergilemektedir.
nk milliyeti inanlan dnda, aslnda Aaolu bir liberaldir ve genelde
Dou'nun, zelde de Mslman lkelerin geriliinin bireyin dini taassup, toplumsal deerler veya devlet gc tarafndan boulmasndan kaynaklandna inanmaktadr. nanl bir Batc olarak Kemalizmi bireyin kurtuluu yolunda bir aama
olarak grmektedir. Ama Mustafa Kemal'in reformlanun dini ya da toplumsal
dzeyde getirdii kurtulua brokrasinin ya da devletin gcnn bir ur gibi bymesi elik etmemelidir. Ve Aaolu'nun balangta Kemalist harekete kar duyduu cokuyu giderek sndren bu ekincesidir.
Liberal inanlan Ahmed Aaolu'nu, 1930'lann banda entelektel ve siyasal sahnenin n planna kanro nce, 1930'da Mustafa Kemal'in onayyla Fethi
Bey tarafndan kurulan ve dnya buhralUlUn Trkiye'de de hissedildii bir dnemde nn hkmetinin ekonomi ynetimini eletiren ksa mrl Serbest Fr
ka'lUn ideologu olur. 4 Daha sonra, 1932-1933'te, Aaolu Kadro dergisi evresinde toplanru devletilik doktrini savunucularna kar uzun bir polemik bala
tr; Trkiye'nin gelimede ge kalmaslUn bireyin toplum tarafndan ezilmesine,
toplumsal dinamiin merkezi iktidar tarafndan frenlenmesine bal olduunu
akiar. Bu nedenle devletilik gelimek iin bir zm olamaz; devletin ekonomik
ve toplumsal yaama mdahelelerini azami lde slUrlamak gerekir. s
Demek ki Ahmed Aaolu, bir milliyeti ve liberalizm savunucusu olarak,
Rusya ve Trkiye' de Trk ulusal hareketinin balca servenleri ve gelime hakkndaki byk fikir tartmalan iinde yer alrutr. 6 Bu da onun kariyerinin nemini ve kendisi hakknda ciddi bir biyografi almaslUn ne kadar ilgin olabileceini
ortaya koyar. Aadaki sayfalar, Ahmed Aaoiu'nun yaamlUn sadece ksa bir
blmn, 1888 ile 1894 arasnda Fransa'da geirdii, renimini tamamlayp
entelektel yaama anld yllan aydnlatnaya bir katk nitelii tamaktadr.
...
Ahmed Aaolu'nun Fransa yllanu esas olarak Yusuf Akura'nn Trk milliyetiliinin tarihinde verdii bilgilerden reniyoruz.7 Kendi de Rusya'dan gelen
Akura, Aaolu'nun en yakn arkadalarndan biri olmutu ve ikisinin kariyerle104
Azerbaycanl Br Aydnn Ilk Admlar: Ahmed Aaolu Fransa'da (1888-1894)
ri arasnda
arpc
bir koutluk da vard.
Dier
yandan Akura, Aaolu'nun yaymlanmam bir zyaamyksnden de yararlannu ve eserinde buradan birok alnt yapnut. 1888'de yirmi yanda Paris'e gelen Ahmed Aaolu hakkn
da neler biliyoruz?
Aaolu, Iran srunna yz kilometre kadar uzaklktaki bir Rus Azerbaycaru
ehri olan ua 'nn hali vakti yerinde bir ailesindendir. Bir ulema evresinden geldii iin ocukiuu diri tartmalar iinde gemi ve kendisiri bir mtehid yapmay hedefleyen klasik bir eitim alarak Farsa ve Arapa renmitir. Ama Rus
okulunda ve daha soma ehir lisesinde modem eitim de grm, daha soma da
Sen Petersburg Politekrik Okulu'na kabili ediimi, ancak salk nedenleriyle bu
oku\a gidememitir. Azeri aydnlann ou eitimlerini tamamlamak iin Kerbela,
Mehed veya Kahire'rin yolunu tutarken, o, Pada'e gitmeyi tercih etmitir. Akura, onun yksek renimini Bat'da yapan ilk Azeri olduunu belirtiyor.
Aaolu Paris'te hukuk ve Doubilim (Oryantalizm) renimini bir arada srdrr (Ecole des Lingues Orienta\es ve College de France'ta), Barbier de Maynard,
Scheffer ve zellikle de kendisini himayesine ald anlalan James Darmesteter gibi hocalardan ders alr. Pada' e yeri gelmi Jn Trklerle ve esas olarak Ahmed R
za'yla da iliki iindedir. Ksa sre iinde Pada yaamna katlr, Mary Robinson'n
(Mme. James Darmesteter) ve Madam Adam'n edebiyat salorianna devam etmeye balar, Renan, Taine, Gaston Paris, Jilies Lemaitre, vb kiilerle tanr.
Aaolu edebiyat hayatna, Madam Adam'n ynettii mehur La Nouvelle
Revue'de adm atacaktr. 1891 ile 1893 arasnda bu dergiye dzenli olarak yazar. 8 Aynca daha ok Revue bleue adyla bilinen Revue politique et litteraire'e ve
Journal des Debats'ya da yaz verecektir. 9 Aaolu'nun o dnemdeki retimini
tamamlamak iin, Paris dergilerinde kan bu makalelere ek olarak, 1892'de
Londra'da yaplan 9. Doubilimciler Kongresi'ne sunduu bir teblii de saymak
gerekir. lO Aaolu'nun genlik yazlanyla ilgili bu bilgileri borlu olduumuz Akura, mulak bir ekilde buriann tarih ve Dou dirleriri konu aldru sylyor.
Sylemeyi unuttuu, Aaolu'nun bu makalelerde grlerini bir Iranl olarak dile getirdii ve o dnem yazdklannn znn "Iran toplumu"na ilikin olduudur.
Journal des Debats'da da "ran muhabiri" olarak yazlar yazar.
Aaolu'nun moda edebiyat dergilerinde yaymlanan bu bir dizi makalesi,
ncelikle genelde slam ve zelde Iran uygarl hakknda Paris salorlanna yayl
m nyarglarla mcadele etme isteini yanstr. Ilerin Montesqieu'den beri hi
gelimediini grmerin kendisinde yaratt aknl ve "umutsuzluu" itiraf
eder. Bir iranlrun "Avrupal bir evrede etrafndakilerde alayc baklar uyandr
ma kaygs tamadan milliyetiri aklayamayacaru" ve bu konuda Lettres per105
sanes zamanndan ileride olunmadn yazar. 11 Aaolu'nun hedefi geni kamuoyu kesimlerince bilinmeyen bir toplumu tantmaknr. Yazlannn bizim amzdan
ilgin yan bu topluma ilikin ieriden bir bak sunmalandr. Ama ayn zamanda,
Ingiliz emperyalizminin tehdidi a1nndaki bir lkeye Fransz kamuoyunun dikkalini eknek de sz konusudur.

ncelikle Aaolu'nun kimlii sorununu, genlik yazlannda ortaya kan
biimiyle incelemeliyiz. 1890'lann banda Aaolu'nun l bir aidiyeti savunduu grlmektedir: Mslman dnyaya, ran toplumuna ve iilie aidiyet. nce
kendi uygarl hakknda konumaya Batllardan daha yetkili olduuna inanan,
slam hakkndaki yanl dnceleri dzeltmek isteyen ve o dnemin brn Mslman aydrlan gibi Mslman lkelerin gerilemesi ve otlann yeniden douunu
salamann yollan zerine sorular soran bir Mslman olarak kendini ifade etmektedir. Aynca kendisini Iran'n kaderiyle dorudan ilgili ve Iran'n kltrel mirasn kendi miras olarak benimseyen bir Irarl olarak sunmaktadr. Son olarak
da, liliin "ayn bir din" olmas zerinde srarla durmas ve ii trerlerini belimieme biimiyle, neredeyse militarlk dzeyine varan bir ii tavn sergiler. 2
1920'lerin laik Kemalizm davasna bal aydn dnldnde amc
gelebilecek bu l kimlik beyannda, aslnda bir 19. yzyl sonu Azerisi asn
dan alacak hibir yn yoktur. Azerbaycan'daki Rus varl lkede ran ve i
ilik etkisinin egemerliini engelleyememiti. Toplumun st snflan Farsa konumay srdrrken, ii din adamlar okullarda Iran etkisini koruyorlard. I3
Ama Aaolu'nun yazd dnemde bu durum deimektedir: Iran ve iilik nfuzu pantrkist eilim tarafndan geriletiimeye balarrunr. Bu deiimin ilk ia
retlerinden biri, 1875'te Bak'de Azeri Trkesiyle ilk gazetenin, Ekinei'nin yaymlanmasdr. Bu gazete ran monarisini ve mollalann banazln hedef alm, bu nederle de yerel soyluluun ve din adanlannn dmanln kazanm
t. 4 Ekinei'yi Kafkasya "kylleri arasnda nihilizmi yayma" giriimi olarak
sulayan Aaolu da orlara uyar. IS
Aaolu'nun genlik yazlan, onun bu dnemde Trkleri nasl grdn de
ortaya koymaktadr. Ona gre Islam'daki byk kn en byk sorumlulan
Trklerdir; orlan "ran'n nihai yknu"na yol amakla sular. 16 ileride pantrkist
tarlhyaznunn kahramanlan olacak Cengiz Han ve Timur'un "korkun istilalar"ndan sz eder. Dahas Trkleri, Mslman kadnn hayat koullann malvet
mekle sular. Islam dnyasnn bana getiklerinde "henz barbar" olan Trkler,
106
Azerbaycanl Bi-r Aydnn Ilk Admlar: Ahmed Aaolu Fransa'da (1888-1894)
beraberlerinde "kadnn tamamen hor grlmesini" de getirmilerdir.17 Ama bizce

Aaolu'nun bu Trk kartlna an bir nem vermek gereksizdir. Bu yaklam,
Iran sekinlerinin Trk komular hakkndaki sradan nyarglarnn bir paras
dr. Onun kaleminden kan bu saptamalar, Trklere kar derin bir dmanlktan
ok, onun Iran kltrne aidiyetini gstermesi asndan anlam kazanmaktadr.
Her ne olursa olsun, Aaolu'nun 1890'larn banda Fransa'da yaymlanm
makalelerinde herhangi bir Trk kimiii duygusunun izine rastlanmad aktr.
Ama o dnemde hibir ekilde Trk milliyetisi olmayan Aaolu, Iran toplumu hakkndaki tahiillerinde Uusalolgu hakknda belli bir kavraya ulamaktan
da geri kalmamtu. Btn bu metinlerde rtl biimde iki soru gndeme getirilmektedir: Bu topluma ynelik tehditler nelerdir, toplumun hayatta kalmasn sa
layabilecek unsur nedir?
Aaolu'na gre Iran iki tehlikeyle kar karyadr. Birinci tehlike, Rus ya da
Ingiliz, bir yabanc egemenliinin kurulmasdr. Iran'daki ngiliz-Rus rekabetini
ele ald bir makalesinde, Aaolu iki rakibin anslarn deerlendirir. IS Rusya'nn elinde siyasetini geerli klabilecek daha iyi kozlar bulunduunu ileri srer;
Rusya, haritada aka grlen corafi yaknlnn dnda, ranllanr ounlu
unda inkiir edilmez bir sempati de salamtr. ran'n en zengin, en etkin, en kalabalk kesimince desteklenmektedir. ranl tccann karlar genellikle Rusya'nn
kaderine balanmtu. Aaolu u saptamay yapar: "(Iranl tccarn) Rusya'nn
Asya'daki yaylmasna niye olumlu bakt, hatta bazen bunu destekledii kolayca anlallmaktadr."19 arlk lehindeki bir dier etken de, Ingiltere'nin despotik
ahlk rejimine verdii destek nedeniyle gzden dm olmasdr. Bu tahlilin sonucunda, Aaolu ran'da bir ngiliz mandas kurulmas olasln "ok kukulu"
bulurken, lkenin Rusya tarafndan igaline "neredeyse kesin" gzyle bakar.
Ayn zamanda, kendisinin de Rusya'y tercih ettiini gizlemez. 2D
Iran' ve ran'n tesinde genelde islam dnyasn tehdit eden bir dier tehlike Hristiyan misyonlandr. Aaolu, Amerikan Protestan misyonerlerinin, zellikle de Urmiye'ye yerlemi olanlarn etkinliklerini iddetle eletirir. Bu misyonerler, "ran milleti iin byk bir tehlike oluturan", Ua:J'l ems adnda Farsa
bir gazetekarmaktadr. Aaolu, bir millet organik br madde gibidir, diye ak
lar, direni yetenei unsurlar, bir baka deyile, kendisini oluturan bireyler arasndaki ekim gcne baldr. Onlar birbirlerine doru eken "ortak dnceler,
genel nyarglar, ulusal inanlardr. "2 i
Bu tehditlere ve lkede egemen olan anariye ragmen, Aaolu'nun tahminine gre, Iran dayanacaktr:
107
- 1900-1930
Geride, bu bedbaht lkenin ulusal varln gvence altna alabilecek ne

kalyor? Edebiyat ln!1, ynetici evreler yozlallll, kyl zavall omuzlanma binen ykn arl altnda ezilmi, kozmopolit tccar greli bir gvenlik ortam bulduu yabanc lkelere kam, iilik tarafndan ifade edilen
Iran gelenekleri dmda her ey harabe halinde. 22
gerek manevi gerek entelektel tm faal hayatn besleyebilecei dokunulmam bir kaynann hala var olmasdr, iilik. Ulusun
iindekl etkin ve akll ne kadar unsur varsa o yana akyor; onsuz hibir ey
lran'n ans,
yapImyor. 23
lik
lmedi ve Talhol'larla ekasnn agzllne kr Iran milliyetirln ve ruhunun en sonuncu, en gverli sna orasdr. 24
Iran ulusal olgusuna ynelik bu anlay, iilige olan bu inanc Agaoglu hi
kukusuz Renan'n etkisine borludur. L'islamisme et la science yazanmn tavnn
zaman zaman eletirse de, Renan'n Iran "rrIlliyeti" hakkndaki yaklarrundan
aka esirIenmektedlr. Bllindigi gibi, Renan'a gre Iran, "ancak yzeysel arIam
da Mslman'dr. (... ) Snniligin sultan-halifesiyle gerekletirmeye alt o bir
tr Katolikligin asirrIle ettlgi lkelere gre, ilkel dehasmn zelliklerirl ok daha
iyi korumutur." iilik lrarIlarn imgelerrInde, "gerek Mslman'n kendirl gnll olarak iine hapsettlgi dar duvarlar aan bir alm" yaratmtr. Renan
Iran', Islam'n bir tr Hint-Avrupa versiyonu olarak grL25 Aynca Renan'n
ulus kavrarm da Agaogiu'nu etkilerrItir. Qu'est-ce qu'we nation? (Ulus nedlr?)
hep 1870-1871 bozgunu hatrlanarak yazlrrutr: Renan yle der: "Ortak ac sevinten daha birletiricidiL Ulusal amlar konusunda, yaslar zaferlerden daha degerlidir: nk orlar belli grevler ykler, ortaklaa abay gerektirir." Ac ve drama odaklanm bu ulus tamnnn ulusal kimlik arayndaki gen bir il'de nasl
bir yank bulabilecegi kolaylkla arIalmaktadlL
Renan'n hatn saylr etkisinin dnda, Agaoglu'nun yazlarnn La Nouvelle Revue'de kmaya balad srada yaanan arpc bir olay da hesaba katmak
gerekir: Ttn Rejisi olay. 1890'da ah, Iran ttrIeri tekeli imtiyazm bir Ingiliz
yrttana, Binba Talbol'a verrrl, bu da halk iinde bir honutsuzluk dalgasna
yol amt. 26 Tccarlarla birlikte isyamn bana geen ulema, ttn tketimlrIn
boykot edildigirl aklarru ve ah 1892 ylnn banda karanndan vazgernek
zorunda kalrrut. Ilgintir ki, ayaklanma ulemamn gdmnde gerekletike
Agaoglu'nun da iiligin direrI yetenegine olan inanc glenmektediL
Agaoglu'nun lilik hakknda ileti srdg grletin kendi iletinde dogrulugunu yanllgn tartmak burada bizim iimiz degil, ama ttn olay srasnda ortaya
108
Azerbaycanl Sr Aydnn ilk Admlan: Ahmed Aaolu Fransa'da (1888-1894)
kan bu gc Aaolu'nun nasl aktardn belirlemekte yarar var.27 Aaolu'na

gre, liln gcn oluturan onun ulusal bir inan olmasdr. k "ayn ve esas
olarak ulusal bir inantr" der; k "ran'n ruhu", "ran nilliyetirln ifadesi", "halkn derinliklerinden km bir inan"tr. 1892'de Londra'da yaplan 9. Doubilind
ler Kongresi'ne sunduu teblide, Aaolu in hangi sreten geerek ran'n
ulusal inanc olabildiini, ran'n eski Zerdt inanlanyla Islam arasnda nasl bir
"alam" gerekletirdiini gstermeye alr. Tarihsel tah iinde, bu olguda Peygamber'in sahabesinden ran kkenli Selman pak'n (Farisi) roln ne kanr. 28
Ama Aaolu'nun tahlilleri bunurla da kalmaz. Snnilikten ok daha iyi
olan in, ulusun kurulmasn salayan, bireyler arasndaki o "ekim gc"n
nasl oluturduunu da gstermeye alr. ln zgn yan, ok sayda bayrama ve kolektif ritele yer vermesi, bu riteller srasnda da "ran ruhu"nun hem
ekillenmesi, hem de ifade edilmesidir. marnlann mezarlarna yaplan ziyaretler,
Muharrem aynda sergilenen ii tiyatro temsilleri [taziyeler] bu ritellere rnek
gsteriiebilir. Aaolu ocukken izledii bu temsilleri uzun uzun betirnler ve Hseyin'in ehadeti her arldka, seyirci kitlesine egemen olan o youn toplu ayin
duygusunun altn izer. Tiyatro, der, "trelerin yumuamasnda, bireylerin yakn1amasnda ve milliYetIerin geliiminde nemli bir etkendir. "29 Tiyatro, "ulusal ruh"un ifade edildii ayncalkl bir alandr. M 5. yzyln Atina's, sonra klasik an Fransa's buna rnektir. Modem ran da bunun yeni bir yansmasdr.
Demek ki bu dnemde, Aaolu'nda ulusalolgu anlay Renan'n etkisi ve
ran toplumu hakkndaki kendi deneyimi araclyla olumutur. u sonuca vanr:
iilik, ulusal bir inan ve "ran myetinin ifadesi" olarak, ran'n Bat ile atma
snda elindeki en iyi kozdur.
...
Aaolu'nun
Fransa'daki yIlannda Mslman toplumunun sorurlann nasl

Revue'deki makalelerinden birinde ok gzel zetlenmitir:
grd La Nouvelle
bugn olduu gibi devam ederse, Mslman dnyann en

azndan siyasi adan yok olmaya mahkn olduu aktr ve siyasi adan
yok olmann ne anlama geldii bilinmektedir. Bamszlklann yitirmi
Mslman lke rnekleri gzlerimizin nnde durmaktadr. Krnpp'un toplanna kar dervileninizle mcadele edemeyiz: baka bir ey gerekidir ve bu
baka ey kendini yce duygulara adayabilecek ve onlan maddi olarak savunmaya yetecek kadar manevi gce sahip bireydir: ama Mslman ailesi
Eer iler
109
-1900-1930
iinde kadnn durumu bireyin her trl inisyatif gcn ve kijisel enerjisini
elinden alarak onu ldrmekedir. Bireyin diilebilmesi iin, kadnlarmzn
dinimizin onlara tand haklardan tam olarak yararlanabilmesi gerekir. 30
Aaolu
nce bir saptamadan, bireyin lmnden yola kmaktadr. Her yerde, hem Iran hem de Trkiye'de grd bu olgunun giriilen reform abalann
yararsz kldn dnmekedir. Bireyin lm, Mslman dnyann genellemi
knn anahtandr. Aaolu'na bu saptamay yaptrann, 19. yzyl sonunun
liberal Bat toplumunda edindii deneyim olduu aktr. Bat'da, birey ile toplum
arasnda Dou'da var olan elikiyi grmemekedir. Bat'da insanlar bireysel deerlerlne gre yarglanmaktadr. Ona gre Batl bireyi karakerize eden, hep bir
ideale, bir tasanya doru yneimesidir: Bu, dn dindi, bugn zgrlk ve eitliktir,
ksa bir sre soma da "yann iin hazr bekleyen" sosyalizm olacaktr. Aaolu'na
gre Batl "tam bir hayal insandr." "nne koydu;t hedef hep etkinlik, eneji,
ilerleme bekler."3 Dou'ya egemen olan "korkun sinizrnle", "lanetli kukucu
luk"la ne byk bir ztlktr bu! Ona gre, Bat'nn genelde Dou, zelde de Mslman lkeler karsndaki stnlnn temeli yanma ve rekabettir.
Birey neden lmektedir? Aaolu'na gre bu neden, hi kukusuz Mslman lkelerde kadnn dunrnudur. Islam'n gerilemesinde kadnn durumuna bir
sorumluluk pay yklemek yeni bir dnce deildir; ama Aaolu bu etkene o
kadar ncelikli bir yer vermektedir ki, Iran toplumu zerine inceleme dizisini kadnlann dunrnu zerlne bir makaleyle balatr. 32 Bu makalede Iranl kadnn cehaletini, e durumunun iretiligini, annenin ocuklanna eitim vermedeki yetersizliini betirnler. Bat'da kadn "genellikle bir ilerleme aracyken", Mslman lkelerde "alaltlm" ve zellikle ynetici snflar asndan ayrt edici bir zellik
halini alan bu alaltma sonuta btn topluma sramtr. Kadnn durumunun
incelenmesi, slam lkelerlnde daha genel bir soruna, birey haklarnn ve gvencelerinin olmayna almaktadr. Bireyler "bugn alim, yann nazr, ertesi gn er
ve bir sre soma da dilenci" olabilirler. Ksacas koullann istikrarszl Mslman dnyann bir zelliidir. 33
Bununla birlikte sorun aslnda ertelenmekledir: Mslman lkelerde kadnn
byle "alaltlmasnn" nedeni nedir? Aaolu'na gre, daha yukanda da grdmz gibi, bunun sorurnluluu Trklere aittir. Avrupallar tarafndan sk sk ifade edilen, kadnn bu dunrnunun dorudan islam' a, zeilikle de okelilie bal
olduu dncesini eletirir. Artk klasiklemi bir syleme uygun olarak, Kuran'n Arap kadnnn statsn ok dzelniini, islam'n altnanda kadnlann
byk bir roloynadn belirtir. okelilik ise uygulamada, bu kadar genel bir
110
Azerbaycanl Bi'r Aydnn Ilk Admlar: Ahmed Aaolu Fransa'da (1888-1894)
olayda rol oynamas dnlemeyecek kadar az yaygndr. Sorun, Kuran'n kadnlara tamd haklann ve gvencelerin unutulmasndan kaynaklanmaktadr. 34
Kadmn durumu konusunda tartmaya dahil edilmeyen Islam, bylelikle bireyin lmyle ilgili olarak da aklanmaktadr. Eer Mslman lkelerde birey lmse, bu, gemite var olduu anlamna gelir. Hicret'ten sonrakl ilk yzyllann
yaratc dehalan da bunu kamtlamaktadr. Demek kl Islami toplum z itibanyla
Bat toplumundan farkl deildir. Onu ayrt eden, bireyci Bat'ya taban tabana zt
bir cemaat zellii deildir. slami toplum belirli tarihsel nedenlerin etklsiyle dn
mtr. Liberalizm Islam'a hi zt olmad gibi, aslnda onunla uyum iindedir.
Demek kl bireyin diriliini salayabilmek iin, Mslmanlann "ilk Islam'a
daha uygun bir zihniyet"ten esinlenmeleri gerekmektedir. 3s Aaolu'nun bu
noktadaki dnceleri hi zgn deildir; zellikle Cemaleddin Afgani ve Muhammed Abduh tarafndan temsil edilen 9. yzyl reformcu slami dncesi perspektifinde yer almaktadr. Aaolu Afgani'yle Paris'te tamm ve ondan etkilenmitir. 36 La Nouvelle Revue'deki makaleler bu byk reformcu eyhin ak izlerini tamaktadr: Mezhepler aras aynmlan akn panislamist perspektif ya da moderniteyi kitlelere daha kolay benimsetnek iin onu slam'la balant iine sokmak dncesi, bu izlerin rnekleridir.
Bununla birlike Aaolu'nun dini yaklamlan aym zamanda i! geleneln
den de beslenmektedir. Ona gre, "iliik" dnce olarak ilerici bir inantr, Snniliin "banazlndan" ve "mutlakiyetiliinden" farkldr. 37 Snnilik her eye
kaadir bir Allah dncesine dayanr, insan ile Yaradan arasna "usuz bucaksz
bir mesafe" koyarken, lik insana daha ok gven duyar ve bu mesafe boyunca
" kpr" kurar: Mehdi, imamlar ve mtehidler. 38 Aaolu, "iiliin en gzel
kurumu"nu temsil ettiklerini syledii mtehidlere ayr bir hayranlk duyar.
Mtehidler risalelerinde Kuran' "liberal bir ynde" yorumlar ve bu yorumlar
"hayatn srekli deien koullanna uyar."39 Bylelikle reformizme zg ikili bir
hareketle, Aaolu hem ilk Islam'a dnlmesini, hem de Islam'n an koUan
na uyarlanmasm savunur.
Aaolu'nun bu dnceleri Islam tarihine bakm da belirler. Islam'n altn
a kadrun haklanna sayg gsterildii, "snrsz bir entelektel rekabetin" egemen olduu, Hicret'ten sonraki ilk yzyllardr. O srada ulema en iyi beyinlerden
oluuyordu; eitim grme kouluyla herkes molla olabilirdi. Bu liberal sistem "bireyin tm yeteneklerinin gelimesini, en eitli bireysel yetilerin aa vuru1mas
m" salyordu; "bunlar da, her trl gelime ve ilerlemenin vazgeilmez koulla
nyd." Herkesin iinde en eitimli kii olan halife bu zgrln anariye dn
memesini gzetiyor, ama bu arada aratrma ve ilerleme ruhunu da bonuyordu.
111
- 1900-1930
"Ortaagda Islam'n en byk insanlan din adamlan oldular: bn Sina, bn Rd,

Ceber!, Sadi, Mesnevi, vb hepsi de basit mollalard. "40
Agaolu'nun kendi agrun alt kademe il din adamlan hakknda izdil tablo, gemie ynelik bu yceltilmi bakla taban tabana zttr; mollalar sivil iktidar
tarafndan denetlenmedikleri iin, an bir anari halinde yaamaktadr. "ran'n
talihsizlil", bu zengin mollalann, kitleler zerinde ok byk bir nfuz sahibi 01malandr, kitleleri derin bir cehalet iinde tutarlar. Her tiirl vatanseverlik duygusundan yoksun olan mollalar, her an Ruslara ya da ngilizlere satlmaya hazrdr.
Agaoglu, "ileriye dogru her trl hareketi engelleyen" alt kademe ii din adamlannn "dar griilliigBn" mtehidlerin ilericililyle tam bir ztlk iinde sunar.
Agaoglu'nun yaplmasn gerekli buldugu reformlann ilk srasnda niye alt
kademe din adamlarna ynelik refonnun da yer aldg arlalmaktadr. Bir liberal
olan Agaoglu, bu grevi devletin stienmesi gerektigini dnmektedir. ah'a,
hiyerarik bir rgtienme yoluyla, din adamlan zerinde sivil bir vesayet olutur
masm tavsiye etmektedir. "Bylece sivil iktidar, dini iktidann boyundurugundan
kurtulacak ve artk ayn ulusun bagnnda birbirine zt iki devlet yer aimayacaktr. "41 Aynca, refonn politikasnn baanya ulatrlmas iin mtehidlere dayanmasn tavsiye eder: "Ulusun ilerlemesi ve yeniden doguu iin mtehidlik kurumundan neler kazanlabilecelni arlama mutluluguna erlen akll bir ynetim,
bu kururnda gl bir kendini yenileme arac bulacaktr. "42
Agaoglu, devletin, kadnn statsnn eski haline getirilmesiyle de ilgilenmesini ister. Genel arlamda, toplumun modemletirilnesini balatmann bagm
szlgm korumu Mslman lkelerln "ulusal hkmetlerine" dtgB grn
dedir. Smfugeletirmenin getirdil, Avrupa medeniyetini yerletinnek konusundaki hoyrat giriimin yerine, Dogu ve Bat uygarlklan arasndaki zorurlu "alam
ilemlerl"ne sadece bu tr hkmetler ynelebilir. 43 Agaoglu'nun umudu, Dogu'da ve Mslman lkelerde gericilik ve despotizm yerlne, modernleme ve Batllama abalann desteklemenin kendi karlanna oldugunu Avrupal glerin
bir gn arlayacaklandr:
Avrupal
setirler, Avrupa'nn karlanm anlamadklan iin refornlan engellemek yerine, Asya'nn reformcu prensIerine tavsiyeleriyle yardm etmeli,
bununla da kalmayp gerektiinde onlan reform yapmaya zorlamaldr. Ancak bu reformlar lkenin trelerini zedeleyen hoyrat biimler alnamal, tam
tersine onlarla tam bir uyum iinde olnaldr. Avrupal sefirler zellikle de,
corafi konumu, dilinin ve edebiyatnn evrensel nfuzu, lke sakinlerinin
baz manevi ve entelektel nitelikleri nedeniyle Islam'n geleceinde nde
112
Azerbaycanl Bir Aydnn likAdmlar: Ahmed Aaolu Fransa'da (1888-1894)
gelen bir roloynayacak Iran'da byle davranmaldr. lmcl yaral, tam

snmemi ateinde bir gn btn Islam dnyasn alevler iinde brakabile
cek rktc kvlcmlar banndran bir Iran yerine, Asya ile Avrupa arasn
daki doal araalk roln oynayan, gl, etkin bir Iran yelenmelidir. 44
...
Ahmed Aaolu'nun genlik yazlanrun bu ksa dkmn noktalarken, baz saptamalar yapmak gerekiyor.
nce kiisel geliimi asndan baktmzda, Devlet ve Fert yazannn liberalizmi bu dnemin satrlannn znde de bulunmakia birlikte, Trkle aidiyet
duygusu hakknda henz hibir ize rastlannamaktadr. Aaolu'nun yz ran'a
ve ran kltrne dnktr. Demek ki onun 1894'te Kafkasya'ya geri dnn
izleyen dnemde tam bir "Trkle dn''ten sz edilebilir. Bu "dn" Akura'nn szleriyle, "aama aama" gereklemitir. Bu aamalan belirlemek, gelecekte Aaolu'nun biyografisini yazacaklara dmektedir.
Aaolu'nun sreci ayn zamanda, 19. yzyln son eyreinden itibaren yava yava ran nfuzundan yz eviren Azerbaycan Trk entelijansiyasnn da
srecidir. Bak'de bir Trk burjuvazisinin douu, Gasprinski'nin Rusya'daki
Mslman Trklerin birlii hakkndaki dncelerinin etkisi ve Azerbaycan'da
daha ok hissedilmeye balayan Snni Osmanl imparatorluu'nun arl bu srete roloynamtr. 45 Bu farkl etkenler, Azerbaycan entelijansiyasn panislamizme ve pantrkizme yneltntitir.
Son olarak unu da ekleyelim: Aaolu rnei 20. yzyl banda Mslman
dnya iinde ulusal olgunun ortaya k konusunda dnneyi gerektirmektedir.
Onunki gibi bir sre baka yerlerde, baka kltrel alanlarda pek olas gzkmemektedir. 19. yzyl Balkanlar'nda, bir Yunan vatanseverin Srp milIiyetisine dnmesi hayal edilemez. Aaoiu rnei, ana referans Islam olan bir oluntu iinde,
milliyetiliin benimsenmesinin balangta, zamana ve mekana bal koullann,
baskn etkiler arasndaki ilikilerin dayatt stratejik bir tercih olduunu hatrlatmak
tadr. Bu tercih, hic et nwc (burada ve imdi) hissedilen bir tehdide cevap niteliin
dedir. ran' sahiplenen bir Azeri aydn, tpk baz inanl Osmanlclarn Arap milliyetilerine dnmeleri gibi, Trk milliyetisi 0lmutur. 46 Avrupa'nn Mslman
toplumlarna meydan okumas, sanki ncelikle bir kimlik istikrarszlna yol amaktadr. Aaolu, kendi kimliinin Ingiliz emperyalizminden ok arlk tarafndan tehdit edildiine inannca, irarllktan Trkle geer. Bu adan bakldnda Trk milliyetilii, ilk kuramclanndan birinin de syledii gibi, bir "siyasi sistemdir."47
113
Osmanh-Trk
Modernlemesi
- 1900-1930
Ek Kaynaka (1994)
Azerbaycan hakkndaki iki genel eseri de kaynaklara eklemekte yarar var:
- Tadeusz, Swietochowski, Russian Azerba!!an, 1905-1920, the $haping ifNationalldentiO' in a Muslim Communit)', Cambridge ve New York, 1985.
- Audrey L. A1tstadt, The Azerhfzilliani Turks. Power and ldentilr under Russian Rule, Stanford, 1992.
Notlar
3
4
5
6
7
8
10
11
12
13
14
15
Ahmed Aaolu (Rusa yazlnda kimi zaman Agaev, kimi zaman Agaieff): 1869'da ua'da
dodu, 1939'da stanbul'da ld. Onun Trk niIliyetilii akm iindeki yeri konusunda, kar. a
cob M. Landau, Pan-Turkism in Turkey, a Study in Iffedentism, Londra, 1981.
A. Bennigsen, Ch. Lemerder-Quelquejay, La Presse et le mouvement national chez les musulmans
de Russie avantl920, Paris-La Haye, 1964, s. 106-107.
Paul Dumant, ~.a revue Trk Yurdu et les musulrnans de l'Empire russe, 1911-1914", Cahiers du
Monde russe et soviitique, XV, 3-4, 1974, s. 315-331, zellikle s. 326-329.
Serbest Frka ve Aaalu'nun rol hakknda, bkz. Wa1ter Weiker, Po!itical Tutelage and Democraey in Turkey. the Free Party and his 4ftermath Leiden, 1973.
Aaolu'nun bu makaleleri bir kitapta derlenmitir: Devlet ve Fert, Istanbul, 1933. Bu eserde dile
getirilen dnceler bir sre nce Trkiye'deki tarihilerin de dikkatini ekmitir; kar. Aye Trak,
~Devlet ve Fert; Gecikmi Bir Kitap Eletirisi", Toplum ve Bilim, 14, 1981, s. 64-83; ayr. bkz. llhan
Tekeli, Selim likin, Uygulamaya Geerken TrkiYe'de Devlet1iin Oluumu. Ankara, 1982, s. 97102. Aynca Trkiye'de Abmed Aaolu'na duyulan ilginin artmas beklenebilir. 1901'de Tiflis'te
Rusa yaymlanan slam'da kadn konulu bror, ksa bir sre nce Trkeye evrilmitir: Ahmed
Aaolu,lslamiYette Kadn Ankara, 1985.
En nemli eserleri arasnda Devlet ve Fert dnda unlar saylabilir: O Meden{yet, 1927 j Serbest
Insanlar O/kesinde, 1930; Ihtlal mi Inkldp m?, 1942.
Yusuf Akuaolu (ed.), Trk Yl, Istanbul, 1928, s. 419-434.
Aaolu, La Nouvelle Revue'de Ahmed Bey imzasyIa, genel bal ~La societe persane" (ran toplumu) olan yedi makalelik bir dizi yaymlar: "La femme persane" (tran kadn), 69, Mart-Nisan
1891, s. 376-389; "Le elerge" (din adamlan), 70, Mays-Haziran 1891, s. 792-804; "La religion
et Jes sectes religieux" (din ve mezhepler), 73, Kasm-Aralk 1891, s. 523-541; ~Le thea.tre et ses
retes" (tiyatro ve bayramlar), 77, Temmuz-Austos 1892, s. 524-538; "L'instruction publique et la
titrerante" (kamu eitimi ve edebiyat), 79, Kasm-Aralk 1892, s. 278-296; "Le gouvemement de
la Perse et I'etat d'esprit des Persans" (!ran hkmeti ve Iranllann ruh hali), 84, Eyll-Ekim 1893,
s. 509-527; "Les Europeens en Perse" (lran'daki Avrupallar), ayn say, s. 792-805. Yaznn devamnda bu rnakalelere gndermeler yle verilecektir: NR, say.
Bu dergiye iki kitap deerlendirmesi yazar: "Le monde musulman, cl propos d'un livre recent"
(Mslman dnyas, yeni km bir kitap hakknda), Revue politique et [it:teraire, L, 10, Eyll
1892, s. 318-320 (Ch. Mismer, Souvenirs du monde musulman, Paris, 1892 'nin eletirisi) ve ~La
Perse et les Anglais" (!ran ve lngilizler), ayn degi, Ll, 6, ubat 1893, s. 188-191 (G. Curzon, Persia and the Persian question, Londra, 2 c., 1892'nin deerlendirmesi).
"Les croyances mazdeennes dans la religion chiite" (nikte Zerdt inanlan), Transactioru qfthe
Ninth International Congress if Odentalists. Londres, 1892, Londra, 1893, II, s. 505-514. Makale Ahmed-Bey Agaeff diye imzalanmtr. Aaolu, Avrupa'daki bu yaymlann dnda, Bak'de
Rusa kan Kaspjj gazetesine de dzenli yazlar gnderiyordu; kar. A. Bennigsen, Ch. LemercierQuelquejay, cge., s. 32.
NR, 77, s. 524.
zellikle bkz. NR, 77 ve "Les croyances mazdeennes ..... , agm.
Kar. Serge A. Zenkovsky, Pan-Turkism and Islam in Russfa, cambridge, Mass., 1967, s. 92 vd.
A. Bennigsen, Ch. Lemercier-Quelquejay, age., s. 27-30.
NR, 84, s. 526.
114
Azerbaycanl B'ir Aydnn IlkAdmlar: Ahmed Aaolu Fransa'da (1888-1894)
16 NR, 79, s. 288.

17 NR, 69, s. 379; 70, s. 803-804.
18 NR, 84, s. 792-805.
19 NR, 84, s. 798.
20 NR, 84, s. 803.1ran'da Rus mandasn daha olas gren Aaolu,lngiliz empeyaliznine kar ok da-
21
22
23
24
25
26
27
28
29
30
31
32
33
34
35
36
37
38
39
40
41
42
43
44
45
46
47
ha dmanca tavr almaktadr: ubat 1893'te, "1ngiliz siyasetilere Iran'a dokunmamalarmt tavsiye
ederim, Iran, bir bombadn" diye yazar. Aaogu'nun fransz okuyucuya seslendiini de unutmayalm,
Osrada ngiliz-Fransz Antann henz ok uzaktadr ve Fransz-Rus ittifak gereklemek zeredir.
NR, 73, s. 539-540.
NR, 73, s. 540-541.
NR, 79, s. 294.
A. Aaolu, "La Perse et les Anglais", agm., s. 190.
Renan 'n iilik. ve ran hakkndaki dnceleri esas olarak tran tiyatrosu zerine bir makalesinde
sergilenmitir: "Les Teazies de la Perse", 1878 'de km makale (Emest Renan, Oeuvres completes,
Paris, Calmann-Uvy, v, s. 831-852). Aaogu zerinde Gobineau'nun da etkisi giilnekiedir.
Bu olaylar hakknda bkz. Nikki R. Keddie, Religion and Rebellion in Iran, the Tobacco Protest 'LI
1891-1892, Londra, 1966; ve genel anlamda 19. yzyl sonu Iran' zerine Jean calmard'm makalesi, "L'lran sous Naseroddin Chah et les demiers Qadjar, esquisse pour une histoire politigue,
alturelle et socio-religieuse", Le Monde iranten et l'lslam, N, 1976-1977, s. 165-194.
lik hakknda, kar. Yann Richard, Le shf'isme en Iran, imam et revolutfon, Paris, 1980.
"Les croyances mazdeennes ... H, agm. iiliin gelimesinde Selman- Farisi'nin rolne Agaolu'ndan
sonra, Clement Huart ve Louis Massignon da deinmitir O. Massignon, Salmdn Pak et les premces
spirituellesde nslam iranten Paris, 1934, Sodete des Endes iraniennesyaymlan, no: 7).
NR, 77, s. 524, ab. J. Calnard bu temsiller hakknda bu kadar kesin bir yargda bulunmuyor, "(Bu
temsilierde) ilk ba~ta gzktueyen bir eitlilie sahip sosyal-dinsel bir ortamn baundaki gruplar arasndaki ilikilerin btn karmakl aa kyor."
NR, 70, s. 804.
NR, 79, s. 292.
NR, 69, s. 376-389.
NR, 79, s. 279.
NR, 69 ve A. A'aolu, "Le monde musulman... ", Msmer'In kitabn deerlendirme yazs.
NR, 69, s. 376,
Y. Akuraogu, ~., s. 426; Akura'nn almnlad Aaogu'nun zyaam yksne gre, Cernaleddin Afgani Paris'te "haftalarca" Aaogu'nun evinde kalmtr, Afgani'nin Paris'te bu kabI 1891 ya
da 1892'de, Londra'ya snd dnemde olmaldn. Nikkie R. Keddie'nin (Sa;yidjamal ad-Din "alAjjJlani~ a Political Biography. Londra, 1972) Paris'te bu ~ndan sz etmediini belirtelim. Ayuca Aaogu'nun Cenaleddin'i "liin lideri" olarak niteleliirtl de kaydetmek gerek (NR, 84, s. 523).
Cenaleddin'in tartmal kkeni ve iilie aidiyeti hakknda, kar. N.R. Keddie, <{ge., s. 427-433.
NR,73, s. 526.
"Les croyances mazdeennes ... ", agm., s. 512.
NR, 70, s. 801-803.
NR, 70, s. 797-798.
NR, 70, s. 801.
NR, 70, s, 803.
NR, 84, s. 525-526.
Aymyer.
Kar. S. A. zenkovsky,~,
Sati el-Husri me'i iyi bilinmektedir. Kar. W. L. Cleveland. The Making et an Arah Naliona/"st
Ottomansm and ArahiST1l in the Lffe and 17zought etSali al-Hu.sri princeton, 1971.
Yusuf Akura, Kar. F. Georgeon, Ala" orignes du nationalisme turc, YUSlffAkura, 1876-1935.
Paris, 1980.
115
AYDNLANMA VE FRANSIZ DEVRM HAYRAN

BR TRK AYDINI'
1930'da stanbul'da Serbest Insanlar lkesinde adl kk bir kitap kt.

Dou tarz hikaye ile Aydnlaruna a tarz topyann bir kann olan bu kitap,
zincirlerini knp kleilkten kurtulan bir Trk'n "serbest insanlar lkesi"ne giriini
anlatyordu. "Pirler" tarafndan el verilen Trk, kendi bildiklerinden ok farkb kururrlan ve adetleri hayranlkia kefediyor ve sonunda ikna olup serbest insanlar
lkesinln yurtta olmay kabili ediyor, bu lkenln kmunlanna sayg gsterme ve
zgrle hep sadk kalma yemini ediyordu.
Bu eserin yazan, nl bir siyaseti ve yazar olan Ahmed Aaolu'ydu. Mustafa Kemal'in yakn olarak kabili edilen Aaolu, o srada Byk Millet Meclisi'nde Kars mebusu ve Ankara Hukuk Fakltesi'nde hocayd. 1921 'de Anadolu
direniine katldktan sonra, yeni rejimde nemli bir roloynam, Matbuat Unum
Mdrlg ve Ankara hkmetinin yan resmi yayn organ HdkimiYet-i MilliYe
gazetesinde bayazarlk yapmt. Hukuku olarak 1~24 Anayasas'nn hazrlan
na katlm, Cumhuriyet Halk Frkas iinde nemli grevlerde bulunmu, Trk
Ocaklan'nda canla bala almt. Ksacas Aaolu Trkiye Cumhuriyeti'ne hizmet hanesi olduka kabank bir ahsiyetti. Peki, Atatrk'n byk reformlannn
hayata getil ve Trkiye'de ekonomik buhrann ilk etkilerinin hissedildii bir dnemde, 1930'da bu salam Kemalistin kaleminden kan Serbest Insanlar lkesinde gibi tam bir zgrlk bildirgesi ne anlama gelmektedir?
Kitabn giriinde, Ahmed Aaolu Montesqieu'nn farkl ynetim biimleri
arasnda yapt mehur aynm hatrlatyordu: Korku zerine kurulu despotizm,
onur zerine kurulu monari ve fazilet zerine kurulu cumhuriyet. 2 Bilindii gibi,
Bu metin Les Arahes. Us Turcs et la Rivolutfon Franaise iinde yaymlanmtr, Revue du Monde
Musulman et de laMedite"anee zel says, 1989, no: 52/53, s. 186-197; "Revolution franaise et
revolutian kemaliste" (Fransz Devrimi ve Kemalist devrim) blm sonradan eklenmitir.
117
Osmanh-Trk
Modernlemesi
- 1900-1930
Montesgieu'ye gre cumhuriyeti ynetim biimi gemie aitti. Antikan Atina's gibi kk toprak paralan iin geerli olan cumhuriyet, byk devletlerin
modern rejimi olamazd. Montesgieu'nn tercihi, aristokrasi tarafndan lmllat
nlm bir monariden yanayd. Aaolu bu bak asndan rahatsz olmaz: Mademki Trkiye, kaderini belirleyen "Dahi Rehberi" sayesinde bir cumhuriyet olmutu, o zaman cumhuriyet rejimine zg bu "fazilet"in ne olduunu aratrmak
gerekir. Bu fazilet neyi kapsamaktadr? Nasl ortaya kmaktadr? Yazar, burIann
gerekii sorular oldumu vurgular, nk cumhuriyet, salamlatnlnas gereken
hassas, kolay incinebilir bir ynetim biimidir.
Bu eser, tek parti sisteminin radikal bir eletirisi midir? Yoksa Kemalist Devrim'in "liberal" bir yorumu mudur? Serbest Insanlar lkesinde'nin anlam zerinde bir fikir ileri srmeden nce, onu Aaolu'nun kariyeri ve eserleri iinde bir
yere ve daha genel arIamda 20. yzyl banda Trkiye'de liberalizm erevesine
oturtmay denemek yerinde olacaktr.
Liberal Bir Aydnn Gzergah

Ahmed Aaolu Rusya Azerbaycan'ndaki Karaba'dandr. 3 1869'da ual
zengin bir alienin ocuu olarak dodu. ilkrenimini orada grd, sonra ehrin
ortaokuluna gitti. Bu rerlm ona kendi dzeyindeki bir gencin ald klasik el
tim, Arapa ve Farsa bilgisinin yan sra modern bir eitim de salad. Daha sonra bu modern eitimi Tiflis Lisesi'nde srdrd (1887) ve 1888'de de Sen Petersburg Politeknik Okulu'na kabul edildi. 1888 sonunda arlk Rusya'snn baken
tinden aynlp Paris'e gitti. Orada alt yl kalacak, hukuk ve dil alannda yksek
rerInirl tamamlayacakt. Schelfer veya Darmesteter gibi hocalann rencisi ve
Juliette Adam'n salonunun gediklisi olmutu. Bu salona devam eden aydnlar
arasnda Ernest Renan ve Hippolyte Taine gibi isimler vard. Gen Azeri renci
edebiyat alannda ilk admlann Paris dergilerinde att. Cemaleddin Afgarl'yle tant ve Ahmed Rza gibi srgndeki Jn Trklerle balant kurdu. 4
1894'te K.alkasya'ya dndnde, nce Tiflis, sonra Bak'de Franszca
retnenlii yapt, Rus gazetelerinde yazd. Rusya'nn Japonya karsnda bozguna
uramas ve 1905 Devrimi'yle birlikte, Ahmed Aaolu Rusya'mn Trkdil Mslman halkiannn haklan iin balatlan harekete ok etkin bir biimde katld.
Hseyinzade Ali ve Ali Merdan Bey Topuba ile birlikte, Azerice yaymlanan ilk
gazetelerden biri olan Hayat' Bak'de karmaya balad, sonra kendi ynetiminde Irad ve Terakki dergilerirl yaymlad.
1909'da, Rusya'da gericilik mevzi kazanmaya balarken, !stanbul'a yerleti ve
118
Aydnlanma
ve
Fransz
Devrimi
Hayran
Bir Trk Aydn
bundan sonraki faaliyetlerini esas olarak Osmanl mparatorluu ve Trkiye erevesinde yrttiL ttihat ve Terakki merkez-i umumi yesi ve AfYonkarahisar mebusu olarak siyasi hayata, Darlfnun mderrisi, Trk Oca gibi milliyeti kulplerin
ya da Trk Yurdu gibi dergilerin nderlerinden biri olarak da kltrel hayata katld.
Gazetecilik yapmay da srdrd; TercJnan- Hakikat1n bayazan ve Franszca
yaymlanan gnlk /eune Turc gazeteslin balca sorumlulanndan biriydi.
Sava srasnda, Ahmed Aaolu Orta Avrupa'da eitli grevlerde bulundu
ve 1918'de Osmanl ordulanyla birlikte Azerbaycan'a gitti. Ertesi yllstanbul'a
dndnde ngilizler tarafndan tutukland ve Malta'ya srld. 1920 sonunda
serbest brakld, daha sonra Anadolu'ya geti ve Mustafa Kemal'in direni hareketine cokuyla katld. Yeni Trkiye'de yukanda belirtildii gibi nemli ve ok
yr1 bir roloynad.
Serbest nsanlar lkesinde yazarnn gzergill ksaca byledir. Bu karmak yolonu Sen Petersburg, Paris, stanbul zerinden ve eitli kltrler, kurumlar, siyasi rejimler iinden geirip Karaba'dan Anadolu'ya getinnitir. Bu Azerinin aslnda vatan vardr: ran, Rusya ve Trkiye. III. Aleksandr'n Rusya's,
Nasreddin ah'n Iran' ve Abdlhamid'in Trkiye'si ile otokrasi deneyini yaa
mtr. Ama ayn zamanda yakndan ya da uzaktan bir dizi devrime de katlntr:
1905 Rus Devrimi, 1906 ran Devrimi, 1908 Jn Trk Devrimi ve daha sonra
Bolevik Devrim ve tab Kemalist Devrim.
Gazeteci, yaync, siyaseti, parlak bir polemiki olan Aaolu, Mslman
halklarn ve daha genel ar1amda "Dou"nun tarihine ve sosyolojisine ilikin ok sayda kitap, makale ve deneme yazmtr. Dou'dan sz ederken hem iinde yaad
bir corafi uzarna, hem de Bat'dan farkllaan daha genel bir siyasal ve kltrel
ereveye gnderme yapmaktadr. stelik bu alan iinde kendini koyduu yer de
deimitir. nceleri onun kendini -o adaki Azerilerin birou gibi- her eyden
nce ran'n kaderiyle ilgilenen bir Mslman olarak grdiin, "Trkle" aidiyetini alglamaya ve Trk milliyetiliine "dnmeye" ise ancak 19. yzy1 sonunda Kafkasya'ya dnnden sonra baladm baka bir yerde arlatmtm. 5
Demek ki Ahmed Aaolu iin ulusal bilin slami kimlik iindedeyim yerindeyse "yer deitirmiti", ama btiin hayat boyunca bal kald bir fikir vard:
zgrlk. Tiflis Lisesi'nde renci olduu ve III. Aleksandr'n otokrasisine kar
yasad muhalefet hareketine kar1d gr1erden lmnden hemen nce kn
son makalelerine kadar, zgrle olan inancn aklamaktan geri kalmad. Bu
zgrlk yalnz despotizme kar deil, serbest rekabeti ve birf[)1in gelimesini engelleyen dinsel, toplumsal, hukuki ya da kltrel kullatrmalara ve kstlamalara
kar da savup.ulmalyd.
119
Osmanh-Trk
Modernlemesi
- 1900-1930
Birey; onun dncesinin anahtar szc budur. Ahmed Aaolu tarih ve

sosyolojiyi incelerken, insanln bireysellie doru aamal bir gelime gsterdii
kamsna vanr. ilkel kabileden modem aa kadar, farkllama, zelleme ve bireysellemeden oluan l bir srecin varln fark eder. Tarih, bireyin ykaeliine
doru ilerlemektedir. Topluma -doa olarak statiktir- dinamizni katan bireydir.
Aaolu'na gre, ortaa toplunlanm modem toplumlardan ayran, birincilerin cemaat, kolektivite, ikincilerin ise bireysellik zerine kurulu olmalandr. 6 Ona gre,
modemite oluntusu tarllte, terimin siyasi anlamnda bireylen'n, yani hakian ve
devleri olan kiilerin ortaya kna baldr. Modem toplumlann temeli bireydir. 7
Aaolu'na gre Dou ile Bat tam da bu noktada farkllar. Bat'da zgrlklerin elde edilmesi bireyseIlikierin serbeste gelimesine izin verip maddi ve entelektel ilerlemeyi saiarken, Dou'da birey boulmutur. Tanzimat dnemine kadar
uzanan liberal gelenek izgisinde yer alan Aaolu'na gre, Dou'nun geri kalmas
mn sorumlusu zgrlk eksikliidir. Dou toplumunun k ve Batllamann
gereklilii hakkndaki dncelerini en eksiksiz biimiyle, Malta srgnl (19191920) srasnda yazd ve ancak 1927'de yaymlanan Meden(yet adl eserinde
sergilemitir. B Din, ahlak. birey, aile, toplum, devlet, hkmet; "Dou" toplumunu
tm bu ynleriyle inceleyen Aaolu, kurumlarda ve zihinlerde bireyi boan bir
despotizmin varlndan yakuunaktadr. Ve sonuta, bugn sivil toplum adm verebilecelniz olgunun Dou'da neredeyse hi bulunmadm saptar.
Bylelikle Ahmed Aaolu Trk entelijansiyas iinde, en kararl zgrlk ve
radikal Batllama yandalar arasnda yer almaktadr. Bu adan, Trk Devrimi'nin ideologu Ziya Gkalp'n gelitirdii tezlerden ok uzaktr. iki adam Trk
ulusal hareketi iinde yan yana alnu olsalar da, birey, toplum ve devlet arasndaki ilikileri neredeyse taban tabana zt bir biimde deerlendiriyorlard. Durkheim'dan ok etkilenen Gkalp birey karsnda cemaate, hak karsnda deve
ncelik tamyordu. Dier yandan, kltr ile uygarlk arasndaki ayrma dayanarak, Trk toplumunun belli alanlarda Batllamasm savunuyordu. Halbuki Aa
olu Batllamamn her alan kapsamas gerektii dncesindeydi.
Liberalizmin Kaynaklar
1889: Fransa devrimir yiiznc ylm kutlarken, stanbul'da Askeri Tbbiyeli
bir grup renci gizlilik iinde, Jn Trk hareketi adyla bilinen, Abdihanid'e kar
muhalefet hareketinin temellerinl atyorlard. Bu ok simgesel bir kesimedir, nk
ilk hedefleri Abdihanid "istibdadna" son vennek ve Kanun- Esasi'yi yeniden ilan
120
Aydnlanma
ve
Fransz
Devrimi
Hayran
Bir Trk Aydm
etmek olan Jn Trkler, kendilerinin 1789'un miraslan olduklann aklayacaklar

d. 1860'lann Osmanl liberalleri olan Yeni Osmanllar, Fransz Devrimi'ne ynelik
romantik baktan etkilerunilerdi. Bu bak vurguyu zgrlk, halk ve vatan kavramlanna yapyordu. Jn Trkler daha ok, n. Cumhuriyet tarafndan gelitirilen
"radikal" devrim arlayndan esirlenecekti. Bu yaklam, devrimin patlamasnda
felsefi dncelerin rol, 1789, insan ve yurtta haklan, burlann evrensel geerlilii ve dayanma kavrarr1an zerinde duruyordu. 9 Birok Jn Trk'n Ecole des Sciences Poliligues'te derslerini izledii Albert Sorel ya da Emlle Boutmy gibi en tutucu
tarihiler bile, vatanseveriik nedeniyle Devrim'i savunuyorlard. 20. yzyl bann
Trk sekirleri gerekten Fransz Devrimi'ne ilikin bu "radikal" bakla yetimiler
di. Modem Trkiye'nin kurucusu Mustafa Kemal zerinde Fransz radikalizminin
-zellikle de Kilise kartlmn- etkisi inkar edilemez.
1889: Ocak aynda gen bir Azeri renci, devrimin yznc yl kutlamalanmn ve evrensel serginin cokusuyla yaayan Paris'e geldi. Aaolu, daha Rusya'daki renimi srasnda halk nilitarlarlailiki iindeydi. Daha o zamandan
18. yzyln Ansiklopedicilerine ve Fransz Devrimi'ne byk bir hayranlk duyuyordu. Fransa'ya gitmek zere Rusya'dan aynldnda, "byk devrimin vatamnda" olacam dndnde duyduu cokuyu ve heyecan itiraf etti. 10 Arkasnda petrol devriminin daha yeni balad bir Azerbaycan brakan Aaolu,
1889 evrensel sergisinde gzler nne serilen (Eyfel Kulesi ve "elektrik perisi")
Ban'mn ilerlemelerinden derirlemesine etkilendi. Bir baka byk etkilenme: College de France'n avlusunda Voltalre'in heykeli nnde donup kald. "O ok zayf,
alayc, hakszl ve aptail asla cezasz brakmayan yzyle, sanki nmde
canl olarak duruyordu. "
Gen Aaolu'nun Aydrlanma'ya, Fransz Devrimi'ne ve daha genel anlamda liberal Ban'ya duyduu hayranlk, sona ermeyecektir. Ancak kimi zaman
baz eletirileri olduu da h1ssedilmektedir. rnein Aaolu, 16. Louls ve evresi
birka akll reformla devrimi ve onunla birlikte gelen iddeti kolayca geitirebilir,
bylece Fransa ve onu izleyen dier lkeler birok acy yaamaktan kanabilirdi,
diye dnmektedir. 12 Baka bir yerde devrimci dnemi, bir "volkan"a, bir "sel"e,
kendi yaranclan da dahil olmak zere "her eyi silip spren" bir "tufan"a benzetmektedir. 13 Bu, iddeti eletiren ama devrimci sreci onaylayan bir insamn
sylemidir. Bu da zaten o dnemin Trk entelijansiyasmn karakteristik bir tutumudur. Belki de bu nedenle Osmanlca szlkte, "revolution" kelimesinin tam
karl bulunmamakta, hep "ihtilal" ile "inklap" arasnda tereddt edilmektedir.
Btn bunlar bir yana, Fransz Devrimi Ahmed Aaolu'nun dncesinde olaanst bir yer tutar. O bu devrimi ncelikle toplumJann ilerlemesinde dncelerin
121
-1900-1930
yeri ve aydnlann rol konusunda harika bir ders olarak grr. Aslnda Agaoglu
devrimin dogrndan Ayd1anma'mn rn oldugu karusndadr. Devrim insanlannn
18. yzyl filozoflanndan beslendiklerini yineler. "Byk Fransz inklab'nn tarihini
mtalaa ediniz [okuyunuz]: Mirabeau'dan Robespierre'e, Charlotte Corday'den Madame Rolland'a kadar (...) btn kahramanlan Voltaire'den, Dideroedan, Montesgieu'den ve bilhassa Rousseau'dan mlhemdirler [esinlerunilerdir]." nsan ve yurtta
Haklan Bildirgesi dogrndan Rousseau'nun grlerinden kaynaklanmaktadr. Girondinlerin bavuru kaynag L 'Esprit des LoIS'mn, Montagnardlann bavuru kaynag
ise Contrat soda/in yazandr. 14 Aydnlarn rol, bu kez tersten giderek, Mslman
halklarn tarihince de kantlanmaktadr. "Erbab- kalem" bayag dalkavukluklar aracl;yla despotlarla uzlaabilmek iin eletiri grevlerini yerine getirmediklerinden,
Islam ve genelde Dogu ~leri tam bir k iine girrnitir,1s
Son olarak ve hi kukusuz en nemli noktabudur, Fransz Devrimi A;aog
lu'nun gznde bireyin kurtuluu tarihinin belirleyici bir evresini temsil etmektedir. yle yazar: "Yksek ferdiyet, serbest saha zerinde serbest faaliyet, serbest
mareket [ortaklk] ve serbest rekabet esaslanna msteniddir. Bu esaslan ilk evvel Fransz Inklab Kebiri tatbik etmeye balad ve o zamandan itibaren Garp'ta
aile, devlet ve cemaat tekilatlannn kaffesi mezkr esaslardan mlhem olmaya
koyuldu."16 Bu nedenle Agaoglu'nun eserlerinde, "bireyin dogu belgesi" diye
adlandrlan (Louis Dumont) insan ve Yurtta Haklan Bildirgesi'ne ok sayda
gnderme bulunmasnda artc bir yan yoktur. Agaoglu Fransz Devrimi'ni toplum-birey ilikileri sorunsal iine yerletirir; Auguste Comte'tan beri devrimin
gndeme getirdigi ve u ekilde ifade edilebilecek temel soru tartlmtr: "Bireylerin var olmaya baladklan andan itibaren toplum ne olacaktr?" Olaydan yz
yl soma yazan ve Bat tarafndan gerekletirilmi ilerlemeleri de gzlemleyebilmi Agaoglu'nda bu soru baka bir biime brnr: "iinde bireylerin bulunmad
g bir toplum neye berzer?" Sorunun yamtm yle verir: "Fertsiz cemaat tasavvur etmek elsiz, ayaksz, basz ve gvdesiz insan tasavvur etmektir."7
Bireye, rekabete bylesine yer veren bir aydn zerinde ingiliz liberalizrinin ne
kadar etkisi bulundugu hakl olarak sonlabilir. Geregi sylemek gerekirse, bu soru
Ahmed Agaoglu rnegini amakta, tm Osmanl ve Trk entelijensiyasm ilgilendirmektedir. Genel anlamda, Fransz dili ve kltrnn hegemonyasnn ingiliz dn
celeri nnde kesin bir engel oluturdugu sylenebilir. ingiliz dncelerinin Trk
sekinlerine ulamay baardklan dunnlarda bile, buna Fransz yazarlar araclk etmitir. Bu konuda en anlaml rnek, ingiliz modelinin byk hayram, Fransz Edmond Demolins'i okuyarak, ingiliz liberalizminden beslenen Prens Sabahaddin'dir. 18
A;aoglu
122
ise, 19.
yzyl
sonunda ingilizlerin Iran'da evirdikleri dolaplara ynelik ilk
Aydnlanma ve Fransz Devrimi Hayran Bir Trk Aydn
eletirilerinden
beri, Ingiltere'yi Mslman lkelerin ba dman olarak grmekten

asla vazgememitir. Foreign Office tarafndan knanan Ingiliz dmanl kukusuz
Ingiliz demokrasisini bir esin kayna olarak kabul etmesine pek elverili deildi. Bununla birlikte 1925-26 'dan sonra, Trkiye Cumhuriyeti ile Ingiltere arasndaki ihtilaf
hallediimeye balannca (MUSUL sorununun zm) tavnnn esnekletii grlmektedir. 192Tde yaynlananHukuk-1 Esaszye Notlan ngilizlerin demokrasi deneyine
giderek artan bir ilgiyi yanstmaktadr. 9 1929' da yaylanan Ingiltere ve Hindistan
balkl bir bror daha da ileri gider: Aaolu bu eserde Magna Carta'nn, Bill if
Rights'n ve Habeas COJpusun ngiltere'sine hayranln itiraf eder. Herkesin mek
ald ve baka yerlerde kanl devirnlere, gemiin yok ediimesine yol aarken, Ingiltere'de "tedrici bir ekilde ve doall iinde yerleen" demokratik sisteme vgler
yadnr. 20 ngilizlerin giriimcilik ruhunu ver, bu ruha dier halklan hor grme ve
zerlerinde egemenlik kurma eiliminin elik etmesinden ise yaknr.
Fransz
Devrimi ve Kemalist Devrim
Her eye ramen Aaolu'na gre dier devrimlerin kkenini Fransz Devrimi oluturmaktadr. O hem bir kaynak, hem de modeldir. 1913'te yazd "Osmanl nklabnn ark'taki Tesirat" balkl bir makalede, 20. yzyln banda
"Dou"yu (Rusya, ran, Osmanl mparatorluu, in) alkalayan devrimci hareketlerin 1789'da patlayan ve Avrupa'dan Asya'ya ulamas bir yzyl alan byk devrimci dalgann doal sonulanndan baka bir ey oimadn belirtiyordU. 21 Aaolu'nun yazdna gre, Fransz Devrimi snrlan ap Avrupa'da kendini kabul ettirebilmise, bunun tek nedeni dayand dncelerin ekim gc
deil, devnmden nce de Fransz dili ve kltrnn yaygnl sayesinde "Fransz
Avrupas" denen yerde nde gelen bir yere sahip oimasyd. Jn Trk Devrimi iin
de ayn ey geerliydi: 1908'den nce Osmanl Imparatorluu Halifelik ve slam
araclyla evresinde gl bir nfuza sahipti; Jn Trklerin hareketi de bu nfuz
sayesinde Mslman dnyay ve Dou'yu etkiledi.
1919-1923'n Anadolu Devrimi de ayn sreten geti. 1923'te YeniMecmua'da kan bir dizi makalede, Aaolu bu devrimi Fransz Devrimi'nin bir tr
tekran olarak yorunlar: "Fransa'da devrim ne idiyse, ayn ey yz yllk bir arayla Trkiye'de de yaanyor ve Dou halklar Fransz Devrimi'nin Bat'ya yayd
iyiliklerden faydalanmaya hazrlanyorlar. "22 Bu faydalar, milliyet ve ulusal egemenlik ilkelerinin ykseliidir. Trk Devrimi'nin rn olan iki temel metin bunu
yanstmaktadr: "Misak- Milli" ve "Tekilat- Esasiye." Birincisi, Trk vatannn
123
birliini, zgrln
-1900-1930
ve bamszln btn dnyaya ilan etmi, ikincisi ise ie-
ride ulusal egemenlii kurmutur.

Bat'da bu ilkeleri yayan nasl Fransz Devrimi olnusa, Trk Devrimi de Dou
devriminin balang noktasna iaret eder: "Garp'ta Fransz lnklab ile her millet
kendi varln duydu ve bu varla kar koyulan btn muzr kuvvetleri tam yz
sene devam eden mcadelelerle knp att; ylece Trk lnklab ile de ark'ta yeni bir
devr-i tarihi balyor ve btn ark milletleri, asrlardan beri kendilerini, hari ve dahilde ezmekte olan kuvvetlere kr attk tahamml etmemeye koyuldular."
Aaolu Dou'nun Trk Devrimi sayesinde kurtulaca dncesini gelitirir:
"Bu inklaba kadar ark'ta esasl tebeddiiller, gklerden gelen iaretler veya meleklerin ilhamat ile oluyordu. Bu hal kurun- madan Trk nklab'na kadar bylece tekerrr edip gelritlr. Yzlerce milyon insarlar kendi hayatlann tanzim ve
tertip iin yzlerce seneler bir Buda'nn, bir Zerdt'n, bir Mehdi'nin zuhuruna
intizar ediyorlard. Bu defa ayn insarlar, gklere, meleklere ihtiya duymadan,
Mehdi'lerin zuhumna intizar etmeden, kendi mukadderatlann elierine alyorlar
ve kendilerini hayatlanna hiikim-i mutlak telakki ederek her an, her dakika ve ihtiyaca gre onu tanzim ve tertlp etmek hakkn kendilerinde ve yalnz kendilerinde gryorlar." Dolaysyla, o zamana kadar etkileri sadece Bat ile snrl kaln
Fransz Devrimi'nin faydalann Trk Devrimi artk Dou'ya da yayacakt.
Ancak, bu krlatrma en azndan bir temel farkll da ortaya koyuyordu .
Trk Devrimi ok elverisiz koullarda gereklemiti: ve d dmanlara, s
tanbul hkmetine ve eski, yzlerce yllk bir zihniyete kar kendini kabul ettlrmesi gerekniti. Aaolu bu noktay daha da aar: 1919'un Anadolu'su 1789'un
Fransa's deildir. Fransz Devrimi, 17. yzyln eletirel dncesi (Descartes,
Moliere), sonra da Aydrlanma ann felsefi dncesi tarafndan uzun sredir
hazrlanmt. 1789'da Fransz toplumunun byk bir blm Devrim ilkelerini
ve hangi yn tutacan biliyordu. Trkiye'de buna benzer hibir ey yoktu: Batl dncelerin etkisi snrlyd. Modellerin benimsenmesi ourlukla sadece bir
ykrrne dzeyinde kalmaktayd; yeni dnceler sadece stanbul'a girebilmitl,
Anadolu'daki kitleler eski zihniyetlerini koruyorlard: "Anadolu Altaylar'dan tanm kara saban ve onurla beraber getirilmi zihniyeti korumutu."
1923-24'te ilk Kemalist reformlann cokusu iinde, Aaolu bu eski zihniyetin ksa srede spriilp atlacandan kuku duymamaktadr. Bu konuda da
rnek Fransz Devrimi'dir. "Gelime iin elverili bir temeloluturan" milliyet ve
egemenlik ilkelerini yayarak, her !rl bilimsel, teknik, sanatsal ilerlemenin yolunu aan Fransz Devrimi alnutur. Aaolu u sonuca vanr: "Dou'da da ayn
nedenlerin ayn sonulan yaratacandan kim kuku duyabilir ki? "23
124
Aydnlanma
ve
Fransz
Devrimi
Hayran
Bir Trk Aydn
Dou "stibdad"
Aaolu'nun Dou'da yerleeceini dledii
liberalizm, her eyden nce

despotizmin anti-tezidir. Fransa'ya gelir gelmez, Dou'yu yneten siyasi sistemin
bilincine varabilmitir. Gerekten de, Paris 'te yaayan bir "ranl" olarak, ah'n
1889 Evrensel Sergisi'ne yapt ziyaretin ayncalkl tan olmutur. ilk anlatt
grnr, bir arabada yan yana oturan Nasreddin ah ile Fransz Cumhurbakan
Camot'dur. "ah'n tacndaki prlantalar, gzlerl kamatnyordu. Gs mcevheratla mestur idi. ti gzlerl, kaln atk kalan, dik ba, tasvir! kabil olmayan bir
gurur ve tekebbr ifade ediyordu ... Camot'nun sade siyah redingotu, dik beyaz
fokolu [faux col] mtevaz tavn, bu gurur ve tekebbr ile tam bir tezat tekil ediyordu. Bir ilk defa hr ve serbest bir milleti temsil eden bir reis ile azamet ve ceberutu temsil eden bir mstebidi yan yana gryordum." Baka bir zaman ok ilgin bir sahneyi izler: "Gece idi; yine halkn iki saf arasndan geiyordu, yolda
zetindeki mantoyu, her nedense omzunun br hareketi ile yere att ve arkasn
dan gelen sadrazama evrilerek: 'Berdar!' emrini verdi. Zavall sadrazam, derhal
btn o kalabaln gz nnde yerlere kadar eildi, mantoyu kaldrd ve bir
uak gibi kolu zerinde olarak tad, durdu. ahn bu edas ve sadrazarnn bu
mezelleti, ark isribdadnn mahiyetini gsteren bariz numunelerdendii"24 Bunlar
nemli metinlerdir, nk Aaolu'nun daha sonra eserletinde gelitirecei birok
tema burada bir arada bulunmaktadr: Liberal Bat ile mstebit Dou arasndaki
ztlk, iktidar stmgelerinin nemi, bir "istibdad" modeli olarak ran.
Daha sonra, 191O'da istanbul'daSrat-1 Mstakim'de kan bir makalede, Kaarlann, zellikle de saltanat 19. yzyln neredeyse btn ikinci yansn kaplayan
Nasreddin ah'n istibdadnn etkilerini uzun uzun anlatacaktr. 25 Onun penesi altnda ran'da ne adalet, ne de kanun kalm, eriata bile uyu1mamt. Nasreddin
ah ileri gelenletin ve ulemann yetkilerini yok elniti. ran' kendi zel mlk gibi
grm, ailesi ve yaknlan arasnda paylatnn, mutlak bir keyfi idareyi egemen
klnut. ah'n evresi yaclar, dalkavuklar ve menfaatilerden oluuyordu. Kimse
iktidan eletirmeye cesaret edemiyordu. Zengin ran edebiyat, ah'n ann ven
kasidelerle parlakln yitinniti. Maddi hayattaki gvensizlik ve msadereler nedeniyle ekonomi de yklmt. Binlerce kyl kayordu ve bir zamanlar "Gl1stan"
olarak bilinen ran bir l hallnl almaya balanut. Maddi ykm yine de onanlabilirdi, ama Nasreddin ah'n ran' srkledii manevi ykm ne olacakt?
Demek ki Aaolu'na gre, ran Dou istibdadnn paradigmasn sunmaktadr. Medeniyet gibi bir metin incelendiinde, burada ok eletirel bir biimde
betimlenen "Dou toplumu"nun Abdlhamid Trkiye'sinden ok Nasreddin ah
125
Osmanh-Trk
ran'ndan esinlendii
Modernlemesi
grlr. Burada
- 1900-1930
ran rnei Osmanl
ve Trk toplumunu
tersten giderek grlerini desteklemektedir. Mstebit Dou'yu karanlk renklerle resmettike, zgrlk de o kadar
gzel ve gerekli grnmektedir.
Dou istibdad, Bat'nn eskl rejiminden ok daha katksz bir rrdedir, der
Aaoiu. XN. Louis ve i. Nikola hkmdard, ama yine de belli kurallara ve adetlere uyuyorlard. En mutiak keyfi idarenin hkm srd Dou'da bu geerli deildir; her rrl yerleik kuraln srnde egemen olan hkmdann kaprisleridir.
Kimse canndan, malndan ya da erefinden emin olamaz. 26
karikatrletirmeye yaramaktadr. Aaolu
Aynca istibdad ok uzun sre devam ettii ve etklleri ok derin olduu iin,
devrimlere direnmekte, zgrlk ele geirildikten sonra da varln srdrmektedir.
rnek yine ran 'dan gelir: 1906'da kurulan menti rejimden ok ksa srede istibdada geri dnlmtr. Aaolu, u formln hibir yerde bylesine dorulanmad
n belittir: "zgrlk verilnez, alnr."27 Aaolu'nun gzleri nnde, birka yl
iinde Stolipin gericilil ile sonulanan 1905 Rus Devrimi rnei vard. Jn Trk
Devrimi'ne gelince, o da -Iran devriminden farkl olarak- ttihat ve Terakki Cemiyeti gibi bir gce dayann da olsa, toplumda derinlere kk salmay baaramamt.
Ahmed Aaolu daha 1910'da Jn Trk Devrimi hakknda kuruntulardan uzakla
m u saptamay yapyordu: ["Osmanl devrimi, sadece seklrleri kapsayan askeri,
siyasi bir devrimdir. Kitle esklden olduu gibi yaamay ve dnmeyi srdryOL"J28 Birinci Dnya Sava'nn ardndan Malta'da tutuklu olarak bulunan Aa
olu, kendisinin de iinde yer ald Jn Trk rejiminin on ylnn bilanosunu ka
nrken bu baanszlk saptamas daha da ar bir dille ifade edilir. 29 Dou, ok direnli, ruhlan ve dnme tarzlann igalden vazgemeyen bir "istibdad" eidi
sunmaktadr. Gerek zgrle ulamak iin bunun kk nasl kaznacaktr?
"Serbest nsanlar lkesinde"

Aaolu, Dou
toplumu zerine 1919-1920'de Malta'da yazd bir dizi makaleyi, 192 Tde Medentyet balyla yaymlamaya karar verdi. nszde, bu
artk hkm kalmam bir eserdir, diyordu, nk burada nerilen Batllama reforrlannn birou Mustafa Kemal'in dahiyane abalanyla zaten gerekletirildi.
Ama eserin, Osmanl mparatorluu'nun son dneminde bir Trk aydnnn ruh
halinin ne olduunu gen kuaklara gstermek asndan yine de faydal olaca
n dnyordu. Fakat bu aklama pek tatmin edici gzkmemektedir. Gerekten de Medentyet yl sonra yazlm Serbest insanlar lkesinde'yle kar126
Aydnlanma
ve
Fransz
Devrimi
Hayran
Bir Trk Aydn
latnldnda, Aaolu'nu megul
eden sorunun deimedil fark edilmektedir:

Kemalist reformlara ramen, istibdattan miras kalan zihniyet ve tavrlar, ruhlara
musallat olmay srdnnektedir. 1924 Anayasas'nn oluturulmasna katlan bu
hukuku, tpk Montesqieu ve Tocqueville gibi, kanuniardan ve kurunlardan ok
ddetlere inanmaktadr. Tanzimat'tan beri, Batllamann Bat'dan esinlenen kurumlar, kanunlar ve ynetmeliklerle halledilebilecek bir i olduu samimtr.
Aaolu, bunun ancak ksmen doru olduu kansndadr. zgrln siyasi ve
hukuki erevesi bir kez kurulduktan soma, gerlye temel bir grev kalmaktadr:
Bunu kitielerin kafasna yerletirmek ve zgr yurttalar yaratmak. Serbest Insanlar lkesinde'de anlatlan liberal topya bunu hatrlatnaktadr.
Eser eitli aknlardan etkilenmitir. Egemen olan, 1789'un sonucunda ortaya km Fransz liberal geleneldir. Anlatlan lkenin ksmen nsan ve Yurtta
Haklan Bildirgesi'nden esinlenen bir "esas yasas" vardr. 30 Burada "serbest yurtta"n haklan ve devlerlnden, kanunun korunmasndan, kamu dzeninin temsilcilerini denetleme gereinden, bu temsilcilerin ynetinlerl hakknda her an hesap verme zoruniuluklanndan sz edilmektedir. Dier unsurlar, arballk, yenln etne zorurluluu, vb devrimci ahlak kurallanndan esirlenmektedir. Aynca
"Serbest nsanlar lkesi"nde lkenin en parlak adanlannn yer ald ve neredeyse aynen Academie Franaise'e benzeyen bir Akademi ve byk adanlann gmld bir Panteon vardr. Panteon'un stndeki yaztta u cmle grlr: "Byk adanlara, Serbest nsarlar lkesi'nin krarlanyla ..... 3 Ama bu tabloya n
giliz demokrasisinden ekienmi unsurlar da gze arpmaktadr: rnein zgrlk
adaynn, iskemleler zerine km hatiplerln halka seslendiklerl ve hkmeti
aka eletirdikleri bir parktan getii sahnenin Hyde Park' antrmamasna
olanak yoktur. Ama metnin iine ilemi "Doulu" bir esin de gze arpar. Eser
btn iinde "pirlerin" ynetiminde "el almay" betimlemekte, bu ynyle de
"Serbest nsarlar lkesi"ni ok geni bir tarikata benzetmektedir. Aaolu, kiisel
olarak ilgilendii Budizmden alnm bir kavram olan "nefsine hakimiyet" zerinde uzun uzun durur. Bir baka temel terim, ev demesinde, giysilerde, davran
larda ve dilde "sadelik"tir. Bylelikle Aaolu sadelik adna, yerel rnlerle snrl
bir tketinl ver ve Dou'da kulianlan kannak ve an saygl birtakm nezaket
kalplann eletirip basit, dorudan ve demokratik bir dil nerir.
Demek ki Serbest Insanlar lkesinde, Aaolu'nun btn zgrlk deneyimini iine katt bir bireim grnmndedir. Aaolu, temel roln eitime d
tne inanmakta, sadece eitinln sadelik, drstlk, iyiye ve geree duyulan
ak gibi yeni deerleri toplumsal bnyeye kazyabileceini dnmektedir. Dncelerl Montesqieu'nnkilerin bir yanks gibidir: "Cumhurlyeti idarede eiti127
Osmanh-Trk
Modernlemesi
- 1900-1930
min btn gcne ihtiya duyulur." Aaolu, eletiri ilevlerini yerine getirmeleri
ve "halka gitmeleri" gereken aydnlann rolne de inanmaktadr. Aaolu'nun
dledii demokrasi, dorudan bir demokrasi deil, halk tarafndan seilmi temsilciler araclyla uygulanan bir rejimdir; bu temsilciler stlerinde her bireyin denetiminin arln hissetmelidir - bu nokta zerinde ok durur.
Bireysellik, ama onun yaru sra yardmlama. Aaolu 'na gre bireysellik
bencilliklerin ve bireysel tutkulann egemenliine deil, tam tersine dayanma ve
yardmlamaya yol aar. Sadece gl bireyler bakalanna hizmet edebilir. Aa
olu, Dou'da gerek aile gerekse toplum iindeki dayaruma alannn zayfln
dan yaknd G Medenfyet'te savunduu tezleri yineler; bu zaaf toplumun, bir
kum ynnn taneleri gibi birbirinden aynlm, iktidann istedii gibi oynad bireyler toplumu haline gelmesine yol amaktadr. Bat rnei, bireyselliin dayanmayla atba gittiini gstermektedir; bununkant dernek hayatndaki geli
medir (Aaolu, Charles Gide'i kaynak gstererek, Fransa'da 20. yzyl banda
60.000 dernek bulunduunu belirtir).
Son olarak, Aaolu'nun peinde olduu "fazilet", biraz Montesqieu'de de
olduu gibi, kamu yaran iin kendi kiisel karlarndan vazgeebilme yetenei
olarak tanmlanabilir. Ayrca son eserlerinden birinde, Aaolu, kendi iindeki
bencillik ve zgecllik paylann belirlemek zere bir tr vicdan tahiiline giriir. 32
Ama "fazilet" ayn zamanda, Bat'da kkleri Sokrates'e kadar uzanan bir gelenee gre, kanuniara da ballktr; halbuki Dou'da "fazilet" olarak grlen kanuna
deil hkmdann ahsna ballktr.
Sonuta, baz kayg uyandnc ynlerine ramen -zgrlk adna, bir sr
kt, yalanc, casus, korkak, kurnaz, agzl yurttan "Serbest nsanlar lkesi"nden ihra edilmesj3L, Aaolu'nun eseri Trkiye'ye daha fazla zgrlk ve
demokrasi getirmek iin yaplnu dokunakl bir savunma gibi grnmektedir.
Sonu
Serbest nsanlar Glkesinde'nin yaymlanmasndan sadece birka ay sonra,
Austos 1930'da, Trkiye bir siyasi oulculuk deneyi yaayacakt: Mustafa Kema\'in isteiyle, Trkiye'nin eski Paris Sefri Fethi Okyar tarafndan Cumhuriyet
Halk Frkas'na muhalif Cumhuriyeti Serbest Frka kurulmutu. Yeni frkann nde gelen isimlerinden biri de Ahmed Aaolu'ndan bakas deildi. 34 Serbest n
sanlar Glkesinde'den gereken "hisse" kaninu myd?
Ama Serbest Frka deneyi, lkedeki gizli honutsuzluu aa kard iin,
128
Aydinlanma ve Fransz Devrimi Hayran Bir Trk Aydm
ksa
mrl oldu: Yeni frka Kasm 1930'da kapatld. Dier yandan 1929 buhrannn ilk sonulanna kar koyabilmek iin, Trkiye ekonomik dzeyde yava yava gdml bir anlaya doru yneliyordu. zellikie de Kadro dergisi (19321934) evresinde toplannu bir grup aydn ok canl bir biimde devletilii savunuyordu. Ahmed Aaolu'nun bu noktada bir kez daba karmza kp bu ekibe
eletiri oklann yneltmesinde ve devletin ekonomiye olabildiince az mdabale
etmesini savunmasnda artc bir yan yoktur. 35
Demek ki liberalizm rzgan birka yl iinde hem siyasi, hem de ekonomik
dzeylerde dnmt. Bir liberalizm ampiyonu olarak, Ahmed Aaolu bu yn
deiikliinin sknnlann kiisel dzeyde de ekmek zorunda kald: nce Byk
Millet Meclisi'ndeki mebusluk, sonra da 1933 niversite temizlii srasnda Istanbul niversitesi Hukuk Fakltesi'ndeki profesrlk grevini yitirdi.
Hayatnn son alt ylnda liberalizm avukatlndan yine de vazgemedi.
Ama giderek tecrit oluyordu. Devletilik bahsindeki balca hasm ve devletle sonradan ittifak yapm eski bir komnist olan evket Sreyya Aydemir 1934'te
Kadro dergisinde aniaml bir biimde" 1 789 Ihtilalinin Mezan Banda" baln
tayan bir makale yaymlad. 36 Bu makalede bir anlamda devrimin cenazesinin
ardndan son konumay yapyordu. Bir yandan 1789 ilkelerine ball konusunda okuyucuya teminat veren yazar, dier yandan da 1934 Fransa'sn (parlamentarizm karn ve Stavisky davasnn yaand Fransa) bu ilkelere tamamen
ihanet etmekie suluyordu. steilk, diye ekliyordu, bu ilkeler altyapdan kopanlnu bir halde ebediyen yaayamazlar. rnein Fransz Devrimi ekonomik zgiirlk ilkesini ilan enniti, oysa artk planl ekonomi dncesi kendini kabul ettiriyordu. Demek ki Fransz Devrimi Trk Devrimi iin bir model oluturamazd; Trk
Devrimi'nin kendisi bir balang ve kapitalizm ile komnizm arasnda nc bir
yol aan bir modeldi. Hi kukusuz, o srada rabet gren dnceler Kadro tarafndan savunulan, anti-emperyalizm, milliyetilik ve devletilikti. Dergi yetkliiler
tarafndan ksa srede kapanld, ama onun giindeme getirdii sorunsal Trk entelijansiyasnda en azndan 1980'lerin bana kadar derin izler brakn. Bu tarihten
sonra Trkiye'de yeniden liberalizm rzgarlan esmeye balad.
Notlar
1 Serbest Insanlar Olkesinde, stanbul, 1930, 128 s. Eser, birka ay nce de CumJ'1loiyette tefrika olarak kr.jb.
2 Montesqieu, De ['espdt des lois, Kitap II ve m. Kar. Louis Althusser, Montesqieu. la politique et
/'histoire. Paris, 1959.
3 Bildiim kadanyla Ahmed Aaolu'nun yaamyks yazlnarutr. Olu Samet Aaolu'nun habra1annda baz bilgiler bulunmaktadu, Babamdan Hatralar, Ankara, 940, ve Babamu Arkadalan,
129
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
16
17
18
19
20
21
22
23
24
2S
26
27
28
29
30
31
32
33
34
35
36
-1900-1930
IstanbuL, tarihsiz. Ayr. bkz. Akuraolu Yusuf, Trkliin TanJi, Trk Yl iinde, Istanbul, 1928,
s. 419-433 ve HilmiZiya lken, TiiIkye'de ada Dnce TanJi, 2. bask,lstanbul, 1979, s. 673681. Isminin Rusa biimi Agaieff'tir (ya da Agaev).
Benim makaleme bkz., "Azerbaycanb Bir Aydnn nk Adunlan, Ahmed Aaolu Fransa'da (18881894)", bu derleme iinde s. 103-116.
Kar. bir nceki notta belirtilen makale.
AhmedAaolu, "Biraz Tarlbten", Trk Yurdu, 1/11, Nisan 1912.
Kar1annna amaayla bkz. Louis Dumont, Essais sur l'individualisme. Une perspective anthropologique $w l'ideologte modeme. Paris, 983.
Ahmed Aaolu, O Medenyet. Istanbul, 1927; 2. bask, Istanbul, 1972.
Alice Gerard, La Rivolution.franaise. mythes et interpretations, Paris, 1970.
Samet Aaolu, Babamdan Hao/tllar, s. 103-104.
Age., s. 121.
Ahmed Aaolu, "Osmanl Inklabmm ark'tak! Tesirat", Trk Yurdu, II120, Temmuz 1913.
Ahmed Aaolu, O MedenIYet. Istanbul, 1927, s. 111-112.
Aymyer.
Ahmed Aaolu, "Islam Aleminde Grlen Inhitatn Sebepleri" ,Islam Mecmuas, 1/2, 1914.
OMedenIYet. s. 87.
Age., s. 93.
Kar. llber Ortayl ve Tekin Akllolu, "Le Tanzimat et le modele franais: mimetisme du adaptaUon?" ,L'empiTe t;Jttoman, IgRipUblique de Turquieet la France iinde, H. Batu ve J.-L. Bacque-Grammont (ed.), Istanbul,f986, s. 197-208.
Ahmed Aaolu, Hukuk- Esasiye Notlan, Ankara, 1927.
Ahmed Aaou, Ingiltere ve Hindistan, Istanbul, 1929.
"Osmanl lnklabnn irk'tak! Tesirah", Trk Yurdu, II120, 1913.
"Trklnklab", YeniMecmua; N/69, 72, 73, 77, 78, 80, ubat-Temmuz 1923.
"Trklnklab", YeniMecmua; N/69, 72, 73, 77, 78, 80, ubat-Temmuz 1923.
Akuraolu Yusuf, age., s. 423.
Ahmed Aaolu, "lran'n Mazi ve Haline Bir Nazar", Srat-I Mstakim, no, 103-110, Istanbul, 1910.
OMedenIYet, s. 149.
Ahmed Aaolu, "Iran'n Mazi ve Haline Bir Nazar", Slrat-I Mstakm, no,110, Istanbul, 1910.
Ahmed Aaolu, "Dar l-Hilafe'de Maarif-i lbtidaiyenin Hali ve Suret-i slah", Srat- Mstakim, no,
113, Ekim 1910.
O Medenyet, s. 149.
_
Serbest Insanlar Olkesinde, s. 7-9.
Age., s. 82.
Ahmed Aaolu, Ben Nyim, Istanbul, 1939.
Jean-Marie Goulemot yle yazar: ~Btn topik yaratunlann temel zellii. (... ) tm dzenleniini
tek bir amaca tabi lalmasdr. Bu amaca ynelmeyen her ey derhal cezalann en anna arptnlr: aynlk ve red", Paseal Oy (ed.), Nouvelle histoire des idees politiques iinde, Paris, 1987, s. 58-65,
~denen siyaset" balkl blm.
Kar. Walter Weiker, Political Tutelage and Democracy in Turkey, Leiden, 1973. Ahmed Aaolu
Serbest Frrka'yla ilgili bir aru kitab yayunIamtr, Serbest Ma Hatralan, 2. bask,lstanbul, 1969.
Kadro ile girdil polemik konusunda, Ahmed Aaolu, Devlet ve Fert. Istanbul, 1933. Ve bu eser
hakknda, Aye Trak, ~Devlet ve Fert: Gecikmi Br Kitap Ele~i", Toplum ve B/im, 14, 1981, s.
64-83.
evket Sreyya Aydenir, "1789lhtilalinin Mezan B~nda", Kadro, 32-33, Austos-Eyll 1934.
130
20. yzyL BANDA BR TRK AYDNNN

GZNDEN RAN'
1927'de !stanbul'da yaymlanm ve Dou'da toplum ile devleti tahlil ettii

Medenfyet adl eserinde, Kemalizmin gzde simas ve Byk Millet Meclisi'nde mebus olan Ahmed Aaoiu u Jikayeyi anlatyordu:
Amcam,
Karaba'da
Aras Nehri zerinde kiiin malikanesine gider.
Nehrin teki tarafnda sakin
ran
hanlanndan birisi kendisini misafir da-
vet eyler. Bu meyanda o zaman veliaht ve bilahire
ah
olan Muzaffered-
din o taraflara av iin gelir. Bittabi btn bunlar huzuruna itaban olurlar.
Amcam
davet eden han da kendisini
alr
ve
veliahtn
huzuruna gider.
Avdan sonra bir mevkide isrirahat edilirken veliaht drbnn ufka

ru tevcih eder ve derhal hanlardan birisini yanma
yamacnda
do
ararak: "u dan
ok gzel bir at ve srtnda da ok gzel bir hal var, gel baki"
der, Han drbn
alr,
gsterilen yere
doru
dzeltir ve derhal: "Beli kur-
ban
Ne gzel bir at ve ne gzel bir kilim" der. Bade btn dier hanlar da
ayn
suretle davet edilir ve
ayn
tarzda cevap verirler. Nihayet veliaht
kendisine ewelce takdim olunan amcama hitaben: "Ali Bey, gelin siz de
bakn"
ne de
der. Amcam drbn
hall
alr,
ne kadar bakarsa ne
da
grr, ne at ve
Hayret eder, drbn teye beriye evirir, yine bir
ey
gre-
mez. Ve nihayet "Kurban, ben hibir ey grmyorum" der. Veliaht hiddet eder.
Ban
evirir ve amcama iltifat etmez. Bu hadiseden pek mte-
essir olan amcanun ev sahibi veliaht gittikten sonra amcama ber-itab bir
tarzda: "Ahi Ali Beyl
musun ki, ben de
Doru
dierleri
sylemek iin yer mi buldun? Zannediyor
de drbnde bir ey grdkl Biz grmediimiz
gibi zaten veliaht kendisi de hibir
ey
grmyordu. O bizi imtihan edi-
Bu metin, Thierry Zarcone ve Fatiba Zarinebaf-Sharh'ln ynetiminde yayunlanan Les lraniens d'lstanbul iinde yer a1nutr, Paris-Tahran-Istanbul, 1993, s. 75-84.
131
- 1900-1930
yordu. Kendisine ne derece merbut olduumuzu, onun gz ile grd

mz, kula ile iittiimizi, hulasa kendimizden geerek 'o' olup olmad
mz imtihan ediyordu. j
Ahmed Aaolu, Dou'daki siyasi tavrn ayrt edici bir zellii olarak grd eyi rneklemek iin, ada otoriter rejimlerin rn olan fkralar ar
tran bu hikayeyi kullanr: Kanuna balln bir erdem olarak grld Bat'dan farkl olarak, ehzadenin ahsna balln bir erdem olarak deerlendi
rilmesi.
Doulu toplumlardaki "istibdad" aklamak zere niye ran'dan bir rnein
tercih edildii sorulabilir; nk Trk okuyucuya ynelik bir eser iin, Osmanl
mparatorluu'nun -"eski rejim"- tarihi de ayn ynde birok rnekieme olana
salayabilirdi. Trkiye'de Kemalist Devrim btn hzyla srerken -Bat tr Medeni Kanun 1926'da kabul edilmiti ve 1928'de de Arap harflerinin yerini Latin
harfleri alacakt- bu ran imas ne anlama geliyordu?
Aaolu ve ran
192 Tde Meden(yet'i yaymladnda, Aaolu Millet Meclisi'nde Kars
mebusu, Ankara Hukuk Fakltesi'nde profesr ve balca Kemalist gazetelerde
bayazard. Yetenekli bir polernikiydi ve Trkiye'nin adalamas ve Batlla
mas ynnde birka yldr balatlnu olan refonnlan hararetle savunuyordu. Bir
rr milliyeti kulp olan Trk Ocaklar rgtnde ateli bir militan olduu gibi,
Trk milliyetiliinin nde gelen kuramclarndan da biriydi.
Bu salam Kemalist kannak bir yoldan geip gelmiti. Birok Trk milliyetisi gibi o da Rusya kkenli, daha dorusu Azerbaycanlyd ve Trkiye'ye daha
ge bir tarihte, 1909'da krk yandayken gelmiti. O zamana dek btn katiyeri,
renimini tamamlamak zere gittii Fransa'daki alt yl dnda, Rusya'da gemiti. 1905 Rus Devrimi sresince, Rusya Mslmanlannn haklannn tannmas
iin srdrlen hareket iinde zellikle birok Azeri basn organn harekete geirerek ok etkin bir rol oynanut. Rusya'daki gericilik dneminin ve Trkiye'deki
Jn Trk Devrimi'nin ardndan stanbul'a gelen Aaolu, gazetecilik kariyerini
srdrd, bunun yan sra Darlfnun'da ders verdi, milliyeti rgtlerde alt
ve Jn Trk hareketine katld. Bu nedenle de 1919-1920'de ngilizler tarafndan
Malta'ya srgn edildi. Dou ile Bat arasndaki farkllklar zerinde kafa yorarak,
Meden(yet'in ilk taslan orada oluturdu.
132
20. Yzyl Banda Bir Trk Aydnnn Gznden Iran
Peki hibir zaman Iran'a gitmemi gibi grnen bu Trk milliyetisinin

Iran 'la ne gibi bir ilikisi olabilirdi? Bu sorunun ilk yant Aaolu'nun kkenleriyle ilikilidir: Rusya Azerbaycan'nda, Karaba'da doan Aaolu kendini nce
Iranl olarak grmt - o dnemde yz gelenekselolarak Iran'a dnk bir lke
asndan bu normal bir tepkidir. Aaolu'nun kendisinin de belirttii gibi, babas
nn aklna Trk asll olabilecei gelemezdi.2 Ancak 19. yzyl sonuna doru
Azerbaycan Trklk aidiyetinin bilincine varmaya balamt. O halde Aaolu
ocukluundan itibaren Iran kltrn edinmiti; an paralannda amcalanndan
birinin ona nasl yedi yandan itibaren Farsa dersleri aldrdn anlatr. 3 Paris'te, 1892-1 893'te, ran toplumu, "kendi" toplumu hakknda uzun bir makale
dizisi yazacakt. 4 Azerbaycan'a geri dndkten sonra Trk milliyetiliine "ihtida
edecek" ve Iran' artk bu adan inceleyecekti.
Ahmed Aaolu ile Iran arasndaki ikinci ba likti; o da Azerilerin om
luu gibi ii'ydi. Fransa'da yaymlanan ilk yazlannda ocukluunun dininden,
katld bayramlardan uzun uzadya sz ediyor ve iiliin Iran'n kaderinde ne
kadar belirleyici bir yere sahip oldumu vurguluyordu. Londra'da 1892'de toplanan Doubilimcileri Kongresi'ne sunduu bir baka incelemesinde, ran'da eski
geleneklerin kalclm, Zerdt inanlanmn iilik iinde srmesini ele ald ve i
ililn ran asndan Islam'n ulusal bir versiyonu olduunu gstermeye alt. s
Paris 'teki hocalanndan Renan ve Darmesteter'in etkisiyle, iilil slam'n liberal
kanad olarak kabul ediyordu. 6 Her eye kaadir ve Yaradan'la yaratlnular arasndaki "o usuz bucaksz alanda" hibir aracs bulunmayan bir Allah dncesi
ne dayal Snniliin "taassubuna" kar bu alanda "kpr" aan (Mehdi,
mamlar, Mtehidler) iilil koyuyordu.
iilii bu ekilde kavramas Aaolu'nu, bir baka ii'nin, Paris'te tamt Cemaleddin Afgani'nin izinden giden slam reformculannm saflanna katacakt. Dier
yandan bir ii ve 1904'te Azerbaycan'da dogrudan katld Ermeni-Trk sava
deneyini yaam bir insan olarak, Islam'n iilik ve Snnilik olarak blnmesine
de zel bir duyarlbk gsterecekti. Trk dnyasm zayflatnamas iin bu blnme
nasl zmlenecekti? 1911 -I 912' de Trk Yurdu 'nda yaynlanan "Trk Alemi"
balkl makale dizisinde dile getirdii kayg buydu. 7 Azerbaycan'da aym rktan,
ayn kltrden, aym dilden gelen, aym kyde ya da mahallede oturan insanlann,
bir ksnu ii bir ksnu Snni olduu iin, birbirlerine korkun bir kin beslediklerini
ve ocuklanm evlendirmeyi reddettiklerini umutsuzlukla kabl ediyordu.
Azeri asll oluu, ran kltrne aidiyeti, ii inanc nedeniyle, Ahmed Aaolu
btn siyaset ve yazarlk kariyeri boyunca Iran'la ilgilenmekten hi vazgemedi.
Paris 'teki ilk makaleleri "ran toplurnu"nu konu alyordu. Bak'de 1906'da rad'
133
- 1900-1930
kardnda, dergiye bir de Farsa ek koydu. Jn Trk Devrimi'nden sonra Istanbul'a yerleen Aaolu, Encmen-i Saadet1n yayn organ STU gibi Osmanl ba
kentinde yaymlanan Farsa gazetelerde yazd. 8 Yazlannn ounda Iran'a eitli
gndermeler ve Iran edebiyatndan alnm Farsa alntlar bulunuyordu.
Demek ki Aaolu ran zerine ok yaznutr: Konferans metinleri, makaleler, brorler, 191 O'da Srat- Mstakim 'de kan uzun makale dizisi "ran'n
Mazi ve Haline Bir Nazar"dan9 lmnden sonra, 1941 'de yaymlanan ran ve
Inklabl'na kadar birok eser. o Bu metirler dizisirln iinde onun Trk yurttala
nna aktarmak istedii ran imgesi ekillenmektedir.
ran
Tarihi: Trklerin Rol
Trkie
"ihtida etmeden" nce Fransa'da yazd makalelerde, Aaolu, genelde Mslman dnyann, zelde de ran toplumunun iine girdii kten
Trkierin sonrrlu olduklann dnyordu. Ama bir kez "Trklnn" bilincine
vardktan sonra bak as deiir ve tam tersine Trklerin roln ne karmaya
balar. "Iran'n Mazi ve Hali" zerine 1910'da yazd makalelerde, Trklerden
nceki ran 'n byklne de nemli bir yer ayrmakla birlikte, asl vurguyu
Trklerin katklanna yapar; bu katklar, farkl rlteliklere sahip iki halk arasnda
bir bireim yaratm, bu da ran'n gerek bir yerllenme yaamasna yol amtr.
Bunurla birlikte Trklerin ranllara ne dillerini ne de adetlerirl dayattklann
ekler; tam tersine, Iran dilirl ve adetlerini berlmseyerler Trkler olmutur - Trklerin btn tarihinde karlalan bir srele. Trkler iktidan ellerinde tutmakla
yetinmilerdir. Asker ve memur olan Trkler, faal hayat, ticareti, ekonorrlyi, ilmi
ve sanat ranllara brakmlardr. Aaolu, "Bu Trklerin en zayf yandr" diye
kabul eder. "Hiss-i kavmiyet"i hi bilmediklerinden, hep asimile olmulardr: s
tanbul'da Bizansllam, Araplann lkesinde Araplam, Hindistan'da HintWe
mi, Dou Trkistan'da inlilemi ve ran'da ranllamlardr.
Aaolu Trklerin ran tarihindeki rolleri stnde, zellikle 1930'larda, Trkiye'de Trklerin tarihi zerine Kemalist tezlerin gelitirildii dnemde durmutur.
Bu defa eski iran'n bykln incelemeye pek nem vermeyen Aaolu,
Trklerin ran tarihindeki yeri konusunda brorler yaznu, bu yazlar 1941 'de,
lmnden sonra kitap halinde yaymlanmtr: Iran ve Inklab. 12 Bu eserde,
Abbasllerden beri ran'n Gazneliler, Timurlular, Safeviler ve en son Kaarlar gibi
hep Trk hanedarlan tarafndan ynetiidii, bu hanedarlar sayesinde ran'n birok kez dnya leinde bir devlet haline gelebildii vurgulanmaktadr.
134
20.-YZYII Banda BirTrkAydnnn Gznden Iran
Agaoglu unu da ekler: Iran'da oturan farkl halklar iinde, Trkler en canl,
en etkln unsuru temsil etmektedir; Iranl siyasetilerin, komutanlann ogu Trktr. Son yzyllarda ran'da grlm dini ve siyasi hareketler de esas olarak
Trklerin eseridir. megin Azeri Trkler Babllik hareketinde nemli bir rol oynanular, hareketin banda kendileri olmamasna ragmen, ok agr kayplar vermilerdir. Trkler Iran'n ekonomik yaamnda da egemen konumdadr. Btn
burlann sonucunda, "Iran tarihi bin yldr Trk tarihinin bir ubesidir."
Agaoglu daha yakn tarihli bir olay, 1906 ran Devrimi konusunda da bu tezi gelitirecektir. Ona gre bu olay 20. yzyl banda Dogu'da patlayan ve Rusya'y, Trklye'yi, in'j oldugu kadar Kaarlann lkesini de etklleyen devrimler
btn iine yerletirmek gerekir. 3 Aslnda sz konusu olan, Fransz Devrimi'nin bir yzyl gecikmeyle Dogu'ya vuran dalgasdr. Ama 1906 Devrimi sadece "Fransa'dan gelen zgrlk aknunn etkisinde kalmamtr"4; Trkiye ve
Trkler de bu devrimin patlamasnda hatn saylr bir rol oynamtr. 1S
Agaoglu, ran'n yakn tarihinde Istanbul'un tuttugu yer zerinde srarla durur. Birok Iranl aydn, Osmanl bakentinin balca ortagretim kurumu olan
Galatasaray Lisesi'nde yetimitir. Devrimden uzun yllar nce kan ve Iran'da
ok okunan, ranllann aydnlatlmasna katkda bulunan Farsa Ahtar gazetesi
stanbul'da yaymlanmtr. Aynca Istanbul-Kafkasya ve Hindistan'la birlikteKaarlann istibdadndan kaan Iranllar iin iklnci bir vatan, Cema1eddin Afgarl,
Mirza Aga Han Kermani, Hac Mirza Hasan Han, Habir l-Mlk, eyh Ahmed gibi devrimci militanlar iin de bir sgmak olmutu. Agaoglu'na gre, bu yazarlann
eserleri tartlmaz bir biimde Yeni Osmarllann etkisinin izlerini tamaktadr.
Burlardan, Nasreddin ah'n ldrlmesi olayna kantklanndan kukulanlan
bazlan Iran'a geri gnderllmi ve orada idam edilnierdi. Agaoglu Istanbul'dakl
srgn rarllar iinde en byk yeri haliyle Cemaleddin Afgani'ye aymutr. 6
1906 ran Devrimi sadece stanbul'da degil, ayn zamanda Rusya Azerbaycan'nda hazrlanmt. Bunun ilk nedeni ikl Azerbaycan arasndaki cografi yakn
lkt, ama diger yandan, etnik, dilsel, dinsel (Agaoglu'nun kastettigi iiliktir) ve
kltrel yaknlk da bu srete rol oynanut. Aynca Rusya ile ilikilerirln eskiliginden tt Iran Azerbaycan'ndan daha gelikin olan Rusya Azerbaycan', ran
Azerlleri nezdinde tam bir ekim merkeziydi. Birok ran Azerisi demiryollannda,
fabrikalarda, petrol kuyulannda, tramvaylarda i bulmak zere oraya gidiyor ya
da hasat zaman Rusya Azerbaycan'nda mevsimlik ii olarak alp ran'daki ailelerinin yanna biraz parayla dnyorlard. Aynca orada daha fazla zgrlge kavuuyorlard; Rusya Azerbaycan'nda okullar, tiyatrolar, gazeteler vard. Rusya'daki 1905 Devrimi ve bu devrim lehindeki Azerbaycan Mslmarlan hareketi
135
- 1900-1930
Iranl
sekinler zerinde byk bir etki yaptt. Liberalizni benimsemi Hayat, lrad
gibi Bak gazeteleri Gence, Bak ve Tiflis'teki Iranl gmenler ve Iran Azerileri tarafndan ok okunuyorlard. Demek ki 1905 Devrimi'nin etkisi nce Iran Azerbaycan'mda hissedildi, sonra Azeriler araclyla yava yava Iran'a yayld.
Bir Kar-Model Olarak ran

Aaolu ran'
sadece bir Trk milliyetisinin deil, ayn zamanda bir liberalin bak asndan da deerlendiriL Daha ok gen yanda istibdada kar zgrlk ve demokrasi yannda yerini almtt. Rusya'da nihilist ve halk devrimcilerle
ilikiye girmiti. 17 Aydnlanma felsefesinden beslenen Aaolu, Paris'e 1789
Devrimi'nin yznc ylnda geldi. Bu sayede, evrensel sergiyi ziyarete gelen
Nasreddin ah'n otokratik tutum ve davrann gzlemleyebiidi; bu tavr ona
"ark istibdad"nn dorudan bir ifadesi olarak griind. 18
Ahmed Aaolu bu istibdad, 1910'da Srat- Mstakim'de kan ve zellikle Kaarlarla, Nasreddin ah'n uzun saltanattn ileyen "Iran'n Mazi ve Haline
Bir Nazar" balkl makale dizisinde inceledi. ah, diye aklad, Iran'da geleneksel
bir nfuza sahip iki gc, ulemay ve ileri gelenleri ya sann alarak ya da yok ederek ortadan kaldrd. Bu nedenle artik iktidann keyfi tutumuna kar kacak hibir g kalmad. ah 'n evresi yozlam durumda ve kimse ona t vermeye,
ya da onu eletirmeye cesaret edemiyoL ah Iran' kendi ahsi mik, "kendi terlikieri" gibi gryor. HIsm, akraba kaynclru kullanan ve istismar eden ah,
oullann ve yaknlann nemli mevkilere getirdi. ahslarn mlkleri, zellikle de
topraklar msadere ediliyor, bu da tarmn krnesine yol ayor. Elisee Reclus'den a1ntt yapan Aaolu, "Glistan"n artik bir le dntn ifade ediyordu. ah retken yattnmlar iin deil, kendi ahsi harcamalann ve her trl
lgnca savurganln yaand Avrupa yolculuklannn masrafiann karlamak
zere ok an d borlanmaya gitti. Bylelikle ran' yabanclann vurgunculuu
na at (eitli imtiyazlar, bankalar, vb) .19
Aaolu bu istibdad ran gelenekleri iindeki eski kklere, ilahi hak kuram
nn ilk kez akland Zend Avesta'ya (Zerdt inancnn kutsal kitab-.n.) ba
lyordu. 2o !ranllar hkmdann ahsna ball ok ileri gtrmler ve bu konuda dier halklan geride braknlard. Ama Aaolu'na gre, ayn zamanda bu
zellikler Mslman dnyann her yannda, ayn younlukta olmasa da, mevcuttu. ran'la dier Mslman lkeler arasnda bu adan nitelik deil nicelik fark
vard. Aaolu Mslman lkelerdeki istibdadn derinliini kaydediyordu: Umut136
20. Yzyl Banda Bir Trk Aydnnn Gznden iran
suzluun, cehaletin ve zulmn hkm srd, yabanclarn efendiler olarak

egemenlik kurduu, kamu ahlak diye bir eyin kalmad ve "her trl yurtseverlikten ve dini dnceden yoksun aydnlann dalkavukluktan baka bir i yapmad" terk edilmi ikeler. 2
ran'n gzler nne serdii sadece bir despotizm paradigmas deildi. ran
tarihi -zellikle de 1906 Devrimi-, despot yok olduktan sonra da bu despotizmin
srdn retiyordu. tran Devrimi'nin baarszlndan dersler karan Aao
lu, anayasa ilannn uzun mcadelelerin, fedakarlklann, ar ar ileyen bir evrim srecinin sonucu olmad zerinde duruyordu; halk "zgrlk" veya "kanun" kelimelerinin anlamn bilmiyordu ve gerek anlamda bir sekinler grubu
yoktu. Her eye ramen, eer d gler (Rusya ve Ingiltere) mdahale etmeselerdi devrimin baanya ulaaca kesindi, nk ieride devrime kart gler yoktu
(ulema bu devrimin Islam'a uygunluunu gstermeye alyordu).
Trkiye rnei kukusuz biraz daha farklyd. Trkiye'nin elinde, Iran'n
yoksun olduu iki koz vard: Yabanc mdahaleiere kar koyabilecek bir ordu ve
Hamid istihdadna kar yllarca mcadele etmi ttihat ve Terakki Cemiyeti gibi
bir siyasi g.22 Ama bu avantajlara ramen, istihdat Trkiye'de de, zorba hkmdarlk devrildikten sonra bile, srmt. 91 O'da, Abdlhamid'in tahttan indirilmesinden bir yl sonra yazd bir makalede Aaolu Sultan'n gittiini, ama
istihdadnn izlerittin hala canl olduunu belittiyordu. Askeri ve siyasi bir devrim
olan Jn Trk Devrimi, eskiden olduu gibi yaamay ve dnmeyi srdren kitleiere ulaamamtP
Aaolu bu durumun sorunlululan olarak aydnlar suluyordu. Genel olarak Islam tarihinde, "aydnlar", daha dorusu "ulema" iktidardakilere ya ekne
ye alkn, eletiri yeteneinden yoksun dalkavuklard. Aaolu'na gre bu tavr,
Islam'daki gerilerneyi de aklayan etkenlerden biriydi.2 4 Bu dalkavukluk bilinlere ylesine kaznmt ki, istihdat rejinleri sona erdikten sonra da styordu. lmnden nce yaym.1ann ve zeletiri biiminde kaleme alnm ilgin bir itirafnamede, Aaolu bu "dalkavuklun" bizzat kendi iinde nasl yaadn akl
yordu. 2s Mehur bir Trk mizahs olan Cemal Nadir'in de ayu dnemde karikatrlerinde "dalkavuk" kiiliini ne kanp hicvetmesi ilgintir.
Bu "ulema ihaneti "nin tesinde, Ahmed Aaolu "istibdadn" hayatta kalmasnn balca sorumlusu olarak eitimi gryordu. Mevcut eitim modem grnmne karn, hala gelenein etkisindeydi. Ona gre, bu gelenei en iyi
temsil eden ve Glistan ve Bostan adl eserlerin yazar Iranh byk air Sadi'nin dnceleri eitim sisteminde hiila egemendi.2 6 Ama Sadi'nin felsefesi,
dnya gr, hayat anlay, fazilet ve gzellik kavramlar zerindeki dn-
137
Osmanh-Trk
Modernlemesi
- 1900-1930
celeri "bizim bugn esinlenebileceimiz deerler iermemektedir." Sadi'ye gre

tebaa hkmdarna mutlak itaat etmelidir, ama hkmdarn tebaasna kar
devi yoktur. Hkmdar btn haklara sahiptir ve tebaa btn devlerle ykmldr. Eer hkmdar zalim biriyse, sabretmek gerekir. Sadi suskunlua
vgler dzmektedir. Ona gre susmak bir erdemdir. Aaolu, Espni des 10is'dan ya da Contrat social'den esinlenen modern kurumlar oluturulmuken,
okullarda rencilere bu ruh halinin aktanlmaya devam edilmesini tam bir eliki olarak deerlendirir. "Biz Iran'la Avrupa arasnda hilla mteredditiz" diye
yazar,27 Daha ileride unu ekler: ["stesek de istemesek de, Sadi'yi brakp
Jean-Jacques Rousseau'ya ynelmek zorundayz, "]28 nanl bir Batc olan
Aaolu'na gre, Iran bir tr anti-Bat 'y temsil ediyor ve Kemalist Trkiye iin
tam bir kar-model oluturuyordu,
Sonu
Ahmed Aaolu, ran'n, tarihinin ve devrimlerinin Trk okuyucu tarafndan
renilmesinde nemli roloynayan Azerilerden biridir, ran kltriin zmsemi
ve Farsa bilen Trkler olarak Azeriler, ran ile Trkiye arasndaki bu !diltrel araclk roln oynamaya elverili bir konumdaydlar. Aaolu'na ok benzeyen bir
dier rnek, onun ada olan ve tran hakknda daha iyi bir bilgilenme salamak
iin Trk dergilerinde birok yaz yazan Melmed Emin Resuizade'dir. 29 Azeri aydnlar tarafndan oynanan bu haber kayna rol, yzlerini giderek Bat'ya dnen
Trk sekinlerinin Mslman dnyann geri kalanndan koptuklar ve Trkiye'nin Doulu komularna pek nem vermedikleri de dnlrse, daha da
nem kazanmaktadr. 20. yzyln banda Iran' ileyen Trke eserlere ender
rastlanyordu.
yandan Aaolu rnei, Iran hakkndaki bilgi aktanmnda biraz

dolambal yollara sapldn da gstermektedir. Trk milliyetisi olan Aaolu
Iran tarihinde ve Iran Devrimi'nin patlamasnda Trklerin roln yceltnekten
holanmakta, bylece ran tarihi hakknda en hafif tabiriyle oven bir bak as
sunmaktadr. Inanl bir liberal ve demokrat olarak, Kemalist Devrim'in en scak
gnlerinde ran'a yapt gndermeleri ikili bir amala kullanmaktadr: Birincisi,
artk Cumhuriyet Trkiye'sini ran'dan ayran mesafeyi gstermek ve bylelikle
Trkiye'nin modernleme, zellikle de kurumlarn modernlemesi ynnde ald
yolu vurgulamaktr. Ama dier yandan Iran gndermesini genelde "Dou" topluAma
dier
munu tahlil etnek ve kusurlanru, zaaflanru aa karmak iin kullanmak da sz

138
2'0. Yzyl Banda Bir Trk Aydnnn Gznden Iran
konusudur. Bu, Trk toplumu hakknda daha serbeste konumann ve kurumsal

deiikliklerin her ey demek olmadn, adetleri, dnme biimlerini ve zihniyetIeri de deitirmek gerektiini Kemalist yneticilere hatrlatmann bir yoludur. 3o Bu noktada Aaolu'nun yapt, 18. yzyl Fransa's hakkndaki dn
celerini ifade etmek iin ran zerinden dolaan Montesqieu'nn yaptndan
farkl bir ey deildir.
Ne var ki Aaolu, bir yandan Iran'dakl Trkierin roln yceltip dier yandan da bu lkeyi bir tr rahatlatc "teki" gibi sunmann aslnda biraz elikili bir
yaklam olduunun pek farkna varmam gibidir.
Notlar
Ahmed Aaolu, O Medeniyet, Istanbul, 927. 2. bask, Istanbul, 972. s.
olu Malta 'da ngilizlerin elinde tutsakken, 9 9- 920'de yazdnh.
27 28.
Eser. Aa
2 Samet Aaolu, Babamdan Hatr.ralar, Ankara, 1940,_ s. 64.
3 Samet Aaolu, age., s. 67.

4 Kar. "Azerbaycanl Bir Aydnn
tk Admlan,
Ahmet Aaolu Fransa'da (1888-1894)", bu
derlemeiindes.103-116.
S Ahmed Bey Agaeff (Agaoglu), "Les croyances mazdeennes dans la religion chiite", Transactr.ons
q[the Ninth International Congress q[Onentalists (Londra. 1892), c. 2, Londra, 1893, s. 505
514.
Bernard Lewis, "La signification de l'heresie dans l'histoire de l'Islam", Le Retour de ns/am,
Fr. ev., Paris, 1985, s. 13.
7 Bakz. "Trk Alemi" b..lkl makale dizisi, Trk Yurdu, i ve ll, 1911-1912. zellikle Islam'da dini
blnmeler sorununu ele alan no: 8.
B Edward G. Browne, The Press andPoetryfModem Persia, Cambridge, 1914.
9 "tran'n Mazi ve Haline Bir Nazar", Srat-z Mstakim, IV/L03-104, V/LOS, 107-109, Austos
6
Kar.
Ekim 1910.
10 kan ve lnkllab, Ankara, 1941. Bu eserin 1934'te tmu iki brorden olutuunu sanyorum;
ben bu brorlere ulaamadm: 1500 ila 1900 Arasnda /ran ve Iran lnklahz. Her ikisi de Ankara'da yaymlanmtr ve Trk Tarihinin Ana Hat/an adl kitaptan alnm ilgili blmlerden olu
maktadrr.
11 "Iran'n Mazi ve Haline BirNazar", SlTal-zMstakim, no: lOS, s. 10.
12 Ahmed Aaolu, /ran ve lnkz/abz, Ankara, 941. 1930'larda yazar bir bror daha yaymlam,
ancak bu bulunamanutr: /ran 'da 15AslTdan Ben Trk Hkmet/eri.
13 Kar. Ahmed Agaieff, "Osmanl nklabnn ark'taki Tesirat", Trk Yurdu, IV/20, 10 Temmuz
1329/23 Temmuz 1913, s. 659-667.

14 Bkz. ngilizlerin verdii ltimatom hakknda Ahmed Agaieff'in konumas, "Konferans. Ingilizlerin
ltimatomu Mnasebetiyle tran Hakknda", Slrat- Mstakim, VIL12, s terin-i evvel 1326 /28
Ekim 91 o. Bu konferanstaki konumaclar arasnda, u isimleri sayabiliriz: Hseyin Dani, Hasan
Efendi (Iran Krdistan'nn eski eyhislam), Alimcan [Barudi], Abdeid Ibrahim, mer Naci,
vb Baz hatip!er Farsa ya da Arapa konumulard.
IS Abmed Aaolu, Iran ve 1nk/lab, Ankara, 1941.
16 /ran ve lnk/ahz, s. 93-95. Aaolu'nun bu eserinde Cemaleddin Afgani'nin Trk olduunu artk
iddia etmemesi ilgin bir noktadr; oysa yirmi yl nce, Afgani'nin bir Azerbaycan ehrinde domu
139
Osmanh-Trk
olmasna
17
18
19
20
21
22
23
24
25
26
27
28
29
30
Modemlemesi
- 1900-1930
ve akc bir Azerice konumasna dayanarak, onun Trk olduunu ileri srmt; kar.
"TrkAlemi", Trk Yurdu, IV ve V, 1911-1912.
5ametAgaoglu, age., s. 79, 101-102.
Kar. zyaam yksnden alntlar (Akraoglu Yusuf (ed.), Trk Yl, 1928, s. 424), Franois Georgeon, "Aydnlanma ve Fransz Devrimi Hayran Bir Trk Aydn", bu derleme iinde s. 117-130.
"ran'n Mazi ve Hali'ne Bir Nazar", Srat-[ Mstakim, NiL 03- 104, V/lOS, 107-108-109, Agustas-Ekim 1910. ElVand Abrahamian'n ayn dnemde yapt. tahlillerle karlatnn, wOrienral Despotism: the Case of Qajar Iran", Intemationaljoumal qfMiddle East Studies, V, 1974, s. 3-31;
Abrahamian Kaar rejimini elinde despotizm aralan bulunmayan bir despotizm olarak tarumlamakta ve ran'n hanedanm iine yarayan paralanml zerinde durmaktadr.
Ahmed Agaoglu, Ihtlal m( Inklap m?, Ankara, 1942, s. 12-13 ve O MedeniYet, s. 135.
"ran'n Mazive Haline Bir Nazar", no: 110, s. 97.
Ahmed Agaieff, "Konferans ... ", agm, "ran'n Mazi ve Haline Bir Nazar", Srat- Mstakim.
"Dar l-Hilafe'de Maarif-i tbtidaiyenin Hali ve Suret-i Islah", Srat-z Mstakim, VIII 13, Ekim
1910.
"1slam Aleminde Grlen 1nhitat Sebepleri", Islam Mecmuas, U2, 1913.
Ben Nf[Yim, Istanbul, 1939, s. 20-23. Okulda kendisine kasideler ezberletildiginin altn izer. Dalkavukluun topluma sk skya yerlemi bir tr "geirI vastas" olduunu belirtir ve bunu eletirir.
Gerekten de Osmanl mparatorluu'nun son dnemlerinde, riidiyelerde Farsa Sadi'nin Glistan
adl eseriyle gretilirdi. Kar. Halid Ziya Uaklgil'in tanklg, Krk Yl, !stanbuL, 1969. Trkiye'de
Farsa gretimi 1929'da kaldnid.
Sam'nin dnceleri O Meden(yette tahlil edilmektedir, s. 64-77.
Age., s. 133.
rnein bkz. Mehmed Emin Resulzade'nin Seb1 l-Read'da (Srat- Mstakim'in devam) yaym1anm makaleleri: wlran Nedir?", no: 2 12; "Hkmet-i Osmaniye ile ran Beyininde Maddi ve Manevi Rabtalar", no, 213; "Iran Tarihe-i Inklab", no, 215-218, 222, Agustos-Aralk 1912.
Agaoglu bu noktay Serbest Insanlar Olkesinde'de ileyeeektir, !stanbul, 1930. Kar. bu konudaki
makalem, Aydnlanma ve Fransz Devrimi Hayran Bir Trk Aydn", bu derleme iinde s. 117-130.
140
AHMED MDHATA GRE EKONOM-POLTK"
19. yzylda, Osmanl mparatorluu'nun sanayi devrimini yaam Avrupa'dan geride kald ve bu geri kalnuln "Osmarlrun knn" temel ynlerinden biri olduu dncesi Osmanl devletinde kendirl yava yava kabul ettirir. Tanzimat dneminden itibaren, imparatorluun Avrupa'y nasl yakalayabileceine ilikin ekonomik tartmalara tank oluruz. Bu tartmalar bir dizi soru etrafnda ekillenir: ncelii tanma m sanayiye mi vermek gerekir? D ticareti koruma altna almak uygun mudur? Avrupa'dan yeni teknikier nasl getirtilebilir?
Bu farkl srelerde devletin rol ne olmaldr vb.
Tanzimat'tan itibaren iki eilimin ne kt ve 20. yzyl banda burlann
tam anlayla birer dnce ak halini ald sylenebilir: Uberal eilim ve milli iktisat eilimi. Birincisinin yandalarna gre Trkiye esas olarak bir tarm
memleketidir ve yle de kalmaldr. Tarm rrlerini ihra edebilmek iin serbest
d ticareti benimsemek gerekir ve Osmanl mparatorluu'nun sanayilemesinin
temelleri bu ihracat sayesinde atlabilecektir. Milli iktisat yandalanna gre ise,
ncelikler tam ters ynde olnaldr: Avrupa'y yakalamak iin nce sanayilernek
ve bu konuda balca engel Avrupal glerin dayatt serbest d ticaret olduu
iin, korumac rlemlerle yeni doan sanayiyi kollamak gerekir. kinci aamada,
bir Mslman Trk giriimci snf gelitirilecek ve korunacak, bylece devlet yaps "milli" bir bujuvaziye dayandrlacaktr.
Jn Trklerin, zellikle Birinci Dnya Sava yllarndakl ekonomik politikas,
Mustafa Kemal'in zellikle 1930'lardakl devletilik ve ar sanayinin gelitirilme
si politikas ve 1960'larda gndeme gelen "karma ekonomi" politikas bu ikinci
dnce akndan esirlendi. O halde, "milli iktisat" izleinin btn 20. yzyl
boyunca, en azndan 980'lere kadar, Trkiye'nin ekonomik politikasnn yne Bu metin, Edhem Eldem (ed.), Premzere rencontre internationale sur I'Empire ottoman et la Tlffqute modeme. stanbul-Paris, 1991 (Vana Turcica dizisi, XIII) iinde yaymlanmlt1r, S. 461-479.
141
- 1900-1930
limIerine hakim olduu sylenebilir. Bu nedenle "milli iktisat" akmlUn ilk formlasyonlanna kadar uzanmak ilgin bir deneme olabilir.
Osmanl Imparatorluu ve Trkiye'deki ekonomik dnce tarihlerine bakldnda, dier eserlerinln yau sra 1880'de bir de ekonomi-politik incelemesi kaleme alan tannm yazar Ahmed Midhat'n bu noktadaki fikir babalnn
kabulnde herkesin uyutuu grlr. Bu durum, iki soru sormamz gerektiriyor: O tarihte Osmanl mparatorluu'nda ekonomi-politiin durumu neydi?
Ahmed Midhat'n eseri Trkiye'nin ekonomik dnce tarihinde bir dneme
midir?
1880'e gelindiinde, Osmanl Imparatorluu'nda yaklak yanm yzyldr
Avrupa ekonomi bilimiyle uralmaktadr. Osmanl siyasi ve entelektel snf
Bat'daki sanayi devrimini kefettii lde, Avrupa'daki ekonomik ilerlernelere
elik ediyor gibi grnen bilime eilneye ve Osmanl geri kalml zerine oradan bilgi edinmeye ynelnltir. Bu yeni ilgi kendinl, hem uzmanlanu yazlann
yaymnda, hem de dnemin eirim kurumlan iinde ekonominln almaya balad
yerde gstermektedir. Ilber Ortayl sayesinde, Avrupa ekonomi-politiinden
esinlenen ilk Osmanl metninin 1830'lara ait olduunu biliyoruz. 2 Sz konusu
metin, Viyana Ulusal Kitapl'nn Dou Yazmalan blmnde korunan, Risale-i
TedlJir-i Umran-i Mlki balkl bir yazmadr. Daha sonra basnda kan makaleler ve matbu eserler bu yenl bilim dalna artan ilgiyi gstermektedir. Trkiye'de
19. yzylortasna doru km drt ekononl-politik eseri saylabilir: Bunlar, Jean-Baptiste Say'in TraiN d'economie-politique adl eserinin Abro Sahak Efendi
tarafndan yaplm evitisi (ilm-i TedlJir-i Menzil, Istanbul, 1852), Mehmed e
rif'in 1864'te yaymlanm bir eseri (ilm-i Emvdl-i Mil/iYe), Otto Hbner'in ders
kitabnn Mehmed Midhat tarafndan yaplm uyarlamas (Ekonomi Tercmes;
Fenn-i idare, Istanbul, 1870) ve Ohannes Efendi'nin, Ahmed Midhat'n eserinden bir yl sonra yaymlannu kiasik ders kitabdr (Mebddi-i Ilm-i Servet-i Milel). Buna Charles Wells 'in 1860'da Londra'da km ilgin Osmanlca eseri ekienirse, Ahmed Midhat'n yazd dnemdeki Osmanl ekononlk edebiyat hakkn
da aa yukan eksiksiz bir fikir sahibi olunur.
Bu ilk ekonomi-politik eserleri Avrupal yazarlardan yaplnu eviriler ya da
derlemelerdir, zgn eserler deildir. Dier yandan o dnemin Osmanl ekonomik
edebiyatrun btn iinde, gerek kitap, gerekse makale yayn asndan Ermenilerin genelde nemli bir yer igal ettiini de belirtmek gerekir. 3 Son olarak unu
da sylemeliyiz: Btn bu yaynlarda egemen olan ekononlk liberalizmdir. Frederic List'in "milli iktisat" hakkndaki dnceleri Osmanl imparatorluu'nda daha sonralan, Jn Trkler dneminde tannacaktr.
142
Ahmed Midhat'a Gre Ekonomi-Polrtik
Ekonominin eitimde Tanzimat'tan itibaren giderek nem kazanan bir yer

tuttuu grlmektedir. 4 Bu hem Ohannes Efendi'nin ders verdii Mlkiye, hem
de daha uzmanlam kurumlar asndan geerlidir: Ekonomi-politik dersleri
1874'te Hukuk Fakltesi'ne girer, Mekteb-i Fnun-i Maliye i 877-78'de kurulur.
Ortagretim kurumlannda da benzer bir gelime sz konusudur; idadilerin mfredan ekonoml dersleriyle zenginietirilirken, Kz Sanayi Mektepleri'nde 1870'ten
itibaren ev ekononlsi dersleri verilmeye balanr. Bu alanda da egemen olan ekonomlk liberalizm doktrinidir.
Bu baglamda Ahmed Midhat'n yeri nedir? ncelikle Ahmed Midhat ekonoml-politik incelemesinde, sadece bir Avrupa eserini evirmekie yetinmeyi ya da
zgn ve Osmani baiamna uyarlannu olma iddias tayan bir eser yazarken
derlemelerden yararlanmay reddeder. Ikincisi, dnceler konusunda, serbest ticaret dogmasn bir kenara brakarak Osmanl mparatorluu'nun Avrupa'y yakalayabilecek bir biimde sanayilemesini saglamak iin korumac bir sistemin
benimsenmesini savunur. O halde "milli iktisat"n ilk habercisi Ahmed Midhat
olabilir ml?
Ahmed Midhat'n Eserinde Ekonomi-Politiin Yeri

Romanc,
gazeteci, denemeci, fikra yazan Ahmed Midhat (1844-1912), yaamyks zerinde fazla durmanza gerek brakmayacak kadar ~yi tannan bir
yazardr. s Sadece en nemli ynlerlni haMatmakla yetinelim: Mtevaz bir Istanbul ailesi iinde douu ve ocukluu, Ni Rdiyesi, nce Tuna, sonra Bagdat vilayetinde Ahmed Midhat' yamna alan Midhat Paa'nn himayesi, 1871'de stan
bul'a dn, yaynclk ve gazetecilik alanna anl, Yeni Osmanllar ile ilikiler,
bu nedenle Rodos'a srgn edilii, Abdlhamid'in himayesi ve Yeni Osmanl
lar'dan kopuu, 1878'den itibaren Tercman-i Hakikat'te bayazarik. 1888'de
Avrupa yolculuu, 1908 devrimlnden sonra Jn Trkier'e kar inat dmanlg.
Bu dopdolu hayattan, syleyeceklerimizin anlalmasna yardmc olacak iki
noktay hanrda tutalm: Ahmed Midhat kendisinin ve ailesinin geimini saiamak
iin devlet hizmetinden aynlnu, baka bir deyile, giriim ruhu anlamnda bir rnek vermitir ve yazlannda sfirdan balayp zengin olunabilecei dncesini
savunacaknr. 6 Aynca yeni bilgilerl halk dilinde aniatan bu yazar Avrupa'ya ancak 1888'de, Stockholm'deki Doubilimcileri Kongresi nedeniyle gidecektir. O zamana dek Avrupa hakkndaki btn bilgisi kitabidir ve bu bilgiyi ocukluunda
grendii Franszca sayesinde edinmitir.
143
Osmanh-Trk
Modernlemesi
- 1900-1930
Ahmed Midhat'n lSO'den fazla eser yazd belirtilir. Bu hatn saylr klliyat ikiye blnebilir: Kurmaca yaptlar (Ahmed Midhat ilk Trk romanclanndan
biri olarak kabul edilmektedir) ve popler eserler. Doutan yaync olan Ahmed
Midhat, Avrupa uygarlrun belli bal ynlerini Osmanl okuyucusuna basit bir
dille tantnaya alyordu. Bu popler eserler ok eitli konulardayd: Tarih, felsefe, ahlak, din. vb Ahmed Midhat'n ekonomiyi ele alan kitaplan da bu ikinci kategoriye dahlldir. 7
Bu eserlere drt rnek verilebilir. l879'da kan Sevda-y Say Amel'de
Tanzimat dnemine ait btn bir edebiyatn izinden giderek Osmanllara alma
ve retkenlik zevki alamaya almaktadr; gayrimslimler kendi istekleriyle
retim faaliyetine ynelirken, genellikle memurlukla yetinen Mslmaniar iin
ayn eyi sylemek zordur. Ahmed Midhat'n eseri bu anlamda Osmanl brokrasisini eletirmektedir. Ayn yl yaymlanan ve bu eletiriyi yineleyen bir baka
eserde, Ten"k-i Mesa; Taksim-i Mesai'de, Ahmed Midhat zel giriimin erdemlerini gklere kanro l889'da ou ekonomiyle ilgili sekiz mektuptan oluan Hall
l-Ukad' yaymlar: Yazar burada liberalizmi, zellikle de Adam Smith'in kuramlann eletirir. Ahmed Midhat on yl nce gazetesi Tercman-i Hakikat'te, ekonomi stline bir dizi makale yazm, bu metirlerin kazand baan zerine ertesi
yl onlan Ekonomi Politik balkl bir kitapta bir araya getirmiti. 8 Bilerek "modem" bir balk konmu bu eser, bir arlamda Ahmed Midhat'n ekonomi-politik
alanndaki fikirlerinin toplamn temsil etnektedir ve bundan sonraki blmierde
esas olarak bavuracanz kitap budur.
Ekonomi-politie ilikin drt kitap. Aynca bur1ar, Hilmi Ziya lken'in de belirttii gibi, Ahmed Midhat'n dier popler eserlerinden daha zerli hazrlanm
ve daha derirlemesine kitaplardr. 9 Bu durum Ahmed Midbat'n gznde ekonomi biliminin nemini ortaya koynaktadr. Bu nemin zelliklerini nasl belirleyebilitiz?
ncelikle bu eserlerden nn yazld tarihe dikkat edelim: 1879. Abdlhamid'in l876'da tahta kndan beri, Kanun- Esasi'nin ilan, Meclis-i Mebusan'n toplanmas, sonra ertesi yl kapannas gibi olaylar yaanmtr, ama Ahmed Midhat artk siyasete kanmamaktadr. Yeni padiahn tavrlarn aka alklam, eski hamisi Midbat Paa'y inkar etni,o Yeni Osmanllardan kopmu
tur. Yeni OsmanWar ve daha sonra da Jn Trkler meruti bir rejim kunlmasn
temel hedefleri haline getirmi ve devlette siyasi reformu kayglannn merkezine
oturtmuken, Ahmed Midhat Osmanl mparatorluu'nun sorununun siyasi rejimden ok, ekonomik adan Avrupa'dan geri kalmlk olduu kansndadr ve
bu gecikmenin en ksa srede giderlirnesi gerektiini dnmektedir.
144
Ahmed Midhat'a Gre Ekonomi-Politik
Zaten Ahmed Midhat' eski yol arkadalar olan Yeni Osmanllardan ve Jn

Trklerden artk ayran mesafe, iki tarafn kulland sz daanndan da anlalabi
lir. Jn Trklere gre 1878'de Kanun- Esasi'nln askya alnmasyla birlikte "istibdat" dnemi balar. Davramlan meruti bir meclis tarafndan denetlenmedii ve
dolaysyla tamamen keyfi kararlara dayand iin, Abdlhamid bir mstebittir.
Ahmed Midhat'a gre mstebit, ekonomi-politiin rettiklerine kulak asmayandr:
u kadar var ki byle hizmet-i umumiye mukabili olarak alnan tekiiliften maada eer bir hkiirnet ahaliden kahren ve cebren vergiler alp da onu
dahi kendi bildii yolda sarf eylerse o hkmet bir hkmet-i mstebide
olup zaten ilm-i hukukun ve fnun- maliyenin ve kavanin-i ahraranenin
haricine knu demek olacandan ekonomi politikin byle bir hkmet-i
mstebide ile hibir mnasebeli olama. Ekonomi politik kendi hevesat- hususiye ve ahsiyesine tabi olan bir tek insan dahi kendi dairesi haricinde addederek ona kanmad halde hibir kaide ve kanuna riayet etmeksizin
kendi hevesat- istibdatkiiranesini icra eden hkmeti hibir vakitte kavaid-i
umumiyesi dairesinin dahiline ithai eyleme.
Ama hkmdara bile kanunlarn kabul ettiren bu bilim de nedir? Ahmed

Midhat'n "Bu ilmin derece-i lzumu bedihi olduu gibi bilhassa cemiyet-i medenlye iinde insanlara kumanda edecek olan hkmet adamlanmn bu ilmin delalet
edecei hulasa-i hikmete en ziyade muhtac olduklan dahi anlalmtr" diye nlteledii bu disiplin nasl bir eydir?2 Ahmed Midhat'a gre, ekonomi-politik ksaca
uygarln anahtarlanndan biridir:
te
istihsal ve teyid-i servet hususunda ekonomi politiin serd eyledii

usul ve esasa riayet olunduu gibi istihlakiit hususundaki kavaidi dahi meriyylicra olur ise terakkiyat- medeniyeye delalet eden ilimierin en makbullerinden birisi dahi ibu ekonomi politik olur) 3
Osmanllar
zihinlerinl dolduran dlerden ve nyarglardan mutlaka kurtulmal, ekonomi-politiin "bilgece ve aklc gerekleri"ni kabullenmelidir. Ahmed
Midhat'a gre bu bilim, ayn zamanda btn retim faaliyetlerini dzenlemektedir: "Ekonomi-politiin egemen olduu yerde, (... ) servetle ilikili her eyonun
gereklerine boyun eer."4 Ekonomi-politiin ne kadar egemen bir bilim olduu
nu anlatmak iin, Ahmed Midhat'n ayn eserde ocuklann almasndan sz ettii bir blme bakabiliriz. Burada Rossi'den yaplan bir alnt ilenrnektedir; Ros145
-1900-1930
si'ye gre, on be yandan kk ocuklan gnde on be saat altrmak ahlak

ve siyaset asndan (yirmi yana geldiklerinde kt askerler olacaklardr) mahkm edilebilir davranlardr, ekonomi-politik asndan deiL. Aslnda bir ocuk
kullanlmas gereken bir sermayedir. s Ahmed Midhat bu blm, "Bu mantga
kar hibir eletirim yok" diyerek noktalar.
"Ekonomi-politiin gerekleri" ya da "zorunluluklan", "ekonomi-politik kanunlanna gre", "ekonomi-politik der ki ..... , Ahmed Midhat'n kaleminden km
btn bu deyimler bu bilime verdigi yeri yeterince gstermektedir. Fndkog
lu 'nun hakl olarak belirttii gibi, bu deyimler ekonomistleri modern dnyann
byk mft!eri dzeyine ykseltecek fetvalar gibidir. 6 Ahmed Midhat'ta bilimin
gerek anlamda kutsallatnlmas sz konusudur, bu da pozitivizmin Osmanl entelijansiyas iinde artk igal ettii yeri gstermesi asndan anlamldrF
Ekonominin nen1in bilincinde olan ve bu bilimin gretilerini poplerletir
mek isteyen Ahmed Midhat, bu bilim dalnn uzman degildi. Bu nedenle bilgilenmesi gerekiyordu. Incelemesinin giri blmnde izledii yntemi bize aklar:
Avrupal ekonomistlerin dncelerini karlatrmaya almtr. Jean-Baptiste
Say 'in ya da Adam Smith'in metinlerini okuyup okumadgn, yoksa ikinci el
eserlerden mi yola karak onlardan alntlar yaptgn bilmiyoruz. Ama her ne
olursa olsun, kullandg yntem sadece evirmek ve derlemekle yetinen ncl\erinden farkldr. B Ahmed Midhat yntemini iki gerekeyle dogrular; ncelikle,
ekonomi henz uzmanlan arasnda tartmalar yaanan yeni bir bilimdir. O gerein "tesadm ve ihtilafat- efkfu"dan [fikirlerin atmas ve arpmasndan]
dogacag inancndadr. 9 Ama asl gerekesi, ekonomi-politii Osmanl Imparatorlugu'nun gerek koullanna uyarlama gereidir. Bu konuda unlan yazar:
Melif ekonomi politiki (hukuk ve ahlak ve sair birok fenler gibi) kendi
bulunduu memlekete ve o memleketin ahalisine ve o ahalinin derece-i temeddn ve terakkisine tatbiken yazp mesela Belika gibi terakklieri ber-kemalolan yerlerin mellifleri teati ve mbadele-i ticariye emrinde beynelmilel
hibir ihtiyat ve mani olmamas cihetini Utizam eylenti ve kendi mensup 01duklan millet sanat ve ticaret emrinde derece-i kemal terakkiye vardklan iin
bu Utizamlarmda hakl grillm iseler de talya gibi henz geride bulunan
yerlerin melliJleri biIakis ticaret-i hariciyenin servet-i dahiliyeyi ahz ve bel etmesini men ve sanat ve ticaret-i dahiliyeyi tevik iin birtaknn esbab- mania
ve mevvika iltizamm rey ederek bu reylerinde dahi hakl bulunmulardr.
Binaen-a1a-zalik biz ki Osmanlyz, memleketimizin u ha1-i tedennisine gre
en mterakki bir milletin eserini ve ezelimle plan ittihaz ettiimiz eseri aynen
146
eylemi olsak ne byk bir hatada bulunacanz der-kiir bulundubizim iin mutavasst bir yolda ve hal ve annza mnasip bir surette bir ekonomi politik yazmak lzum ve mecburiyeti dahi birok melliflerin
hulasa-i efkiinn cem eimeye lzum gstereceinden ite u eser-i muhtasarda
o lzuma tebalyyet edilmitir. 20
tercme
undan
Bununla birlikte u ya da bu ekonomisti olduu gibi benimsemeyi reddeden

Ahmed Midhat, kendi uyansnda da aklama drstln gsterdii gibi, esas
olarak bir ekonomistten esinlenmitir. SZ edilen, bugn tamamen unutulmu
bir yazardr. 19. yilzy1n ilk yansnn Belikal siyaseti ve ekonomisti, 1851 'de
yaymlanr Pnncipes generaux d'economie-politique [Ekonomi-politiin genel
ilkeleri] adl kk bir kltabn yazan Charles de Brouckere. 2 Kapanda JeanBaptiste Say'in bir portresi bulunan Brouckere'in kltab, tamamen ekonomik liberalizm etklsiyle yazlm bir eserdir. Sanayi devrimini ksa bir sre nce yaamaya
balam Belika, korumaclk yandalanyla serbest d ticaret yandalan arasnda
iddetli tartmalara sahne olmaktadr. Serbest d ticareti savunanlar, 1849'da
alnan ilk liberalizm nlemlerinden ksmen honuttur. Brouckere'in iki yu sonra
yaymlanan kltab dorudan bu tartmadan esinlenmitir. 22
Ahmed Midhat'n rehber olarak niye Brouckere'in kltabn setii sorulabilir.
Bu kltap, Belika kralnn himayesi altndald "Societe pour l'emancipation intellectuelle" [Entelektel Gelime Cemiyeti] tarafindan yaymlanan byi1kEnc:yclopedie
populaire klliyatnn bir parasdr. 23 Herkesin anlayabilecei bir dille yazlm,
birok rnein yer ald, Que saisje? dizisi tarznda, basit, halk eitmeye ynelik
bir popler bilim kltabdr. Ahmed Midhat'n amac da buydu: Eitimli Osmanl
okuyucusuna yeni bilimsel bilgileri kolayca anlalabilecek bir tarzda sunmak.
Ahmed Midhat genel hatianyla Brouckere'in kitabnn plann izler. incelemesinde aynen evirerek kulland baz blmleri bu kltaptan alr. Orada verilen
rneklerden esinlenir ve onlan, okuyucusunun daha iyi anlayabilnesi iin, genellikle Osmanl imparatorluu'na uyarlar. rnein deer bahsini anlatabilmek iin,
Galata'da bir ev satn alnmas rneinl seer, sigorta konusunda istanbul'da dolunun yol at zararlan, maklne kullanryla i arasndakl ilikiyi anlatmak iin
de Boaz'daki deniz trafiinl rnek verir. 24 Ama rehber olarak kulland kitabn
u ya da bu tavnn tartt, hatta tamamen kar kt da olur. Bylelikle Ahmed Midhat ile esin kayna arasnda bir tr "diyalog" kurulur. iki eserin karla
tnmas nerelerin Brouckere'in kitabna ait olduunu gsterebilir. Bunun da tesinde gndeme gelen sorun, Avrupa kitaplann 19. yilzyl Osmanl mparatorlu
u'nda nasl oknup kullanldklandr.
147
-1900-1930
Klasik Ekonomi-Politiin Etkisi ve Snu]ar

Brouckere gibi Ahmed Midhat da eseriri alt blme ayrmtr. Giri blmnde, belli bal ekonomistlerin yapt tarunlan karlatrarak, ekonomi-politiin ne olduunu belirlemeye alr. Sonunda ).-B. Say'in tanmnda karar klar:
"Ekonomi-politik servetin retimini, paylamn ve tketimiri kapsar." Plann bu
tamm belirler. i. ve II. blmlerde servet retimi sorununu inceleyen, n. ve IV. blmleri ise ticaret konusuna ayran Ahmed Midhat, kendi kiisel dncelerini
zellikle milli servetin ve sanayinin korunmasmn incelendii V. blmde ifade
eder. Bu blmn nemli altbalklanndan biri udur: "Biz ne yapmalyz?"2S Her
ne olursa olsun, Ahmed Midhat'n incelemesinin merkezinde, kitabn drtte birinden fazlasm kaplayan ticaret yer almaktadr. V. blm servet dolamm ve zellikle de farkl para trleri konusunu ele almaktadr; son blmn konusu ise servet
tketimi (zel tketim, belediye ve devlet tketimi) ve sosyal yardm sorunudur.
Ahmed Midhat'n metni, biraz ileride sz edeceimiz baz blmleri hari,
btnnde liberalizmden esirienmitir. Genellikle Brouckere'in dnceleriri kabullenmektedir. Alntlad ekonomistlerin hepsi "liberal" etiketiyle smflandrla
billr: Adam Smith, )ean-Baptiste Say, Sismondi, Rossi, DroZ. 26 Gerei sylemek
gerekirse o dnemin Avrupa'snda egemen ekonomik doktrin liberalizmdir ve bir
liberal ekonomi eserine bavurmadan ekonomi bilimiyle tamabilmek zor grnmektedir. Ahmed Midhat'n incelemesinin baz blmlerinde Saint-Simon'cu dncelerin izleri de ayrt edilmektedir: reticilerin ve sanayilemenin neminden
bahsettii blmler buna rnektir. Ama Saint-Simon'dan ne yolla etkilendiini
bilmiyoruz. Sadece o dnemin Ortadou'sunun tamam iin Saint-Simon'cu fikirlerin nemini hatrlatnakla yetinelim.
Ahmed Midhat'n ekonomi-politik incelemesindeki liberal esin birok dzeyde fark edilmektedir. rnein Ahmed Midhat rekabetin yararlan konusundaki dnceleri Brouckere'den almaktadr. Belikal kaynandan aynen evirerek ald
paragraflardan birinin bal, "Rekabet Yoluyla llerleme"dirP Ve Ahmed Midhat, yine Brouckere'in izinden giderek, tekellere dman olduunu aklar. Aynca
daha ileri bir iblmnden yanadr ve kent hayatmn bunu zorurlu kldm dnmektedir. Avrupa'da grlen bankalar, sigorta irketleri gibi ekonomik kurumiann Osmanl mparatorluu'nda da aym gelimeyi gsterebilmesiri diler. m
paratorlukta zel irketlerin oalmasm istedii iin, uzun uzadya sermayenin
oluumu konusuyla da ilgilerir.
Ahmed Midhat makinelemerin de kararl bir yanda olduunu aklar. Liberal ekonomistlerin izinden giderek, makineleme eittlr isizlik denklemini 148
riitneye alr.
Bu konuda, Brouckere'in verdii makinelemeyle maliyetleri d

tke tketimi artan orap rnei (rnei Osmanl para birimine uyarlar) ve makineleme konusundaki ktmser kehanetleri yalanlayan ngiltere'deki ii say
snn artyla ilgili istatistikier zerinde ok durur ve unlan ekler:
Bizim ehrtmizde bizim gzmzn nnde dahi birtakm misaller varki bu davay ispat ederler. irketi Hayrtye teekkl etmeden ewel pazar
kayklan ve adi piyadeler bu vapurlann zuhum zertne mahvolacaklar diye
hkm olunmutu. Halbuki otuzdan mtecaviz vapur layenkati iledii halde pazar kayklan hala ilediklert gibi piyadeler dahi bir kat daha artmtu.
Sebebini aramak hususunda yoruimak lazm gelir mi? Ewellert Boazii'ne
ve skdar'a gidip gelmek klfetli olduu iin az adam gider gelir idi. Vapurlar bu seferlert tesri ve tehvin eyledikten sonra gidip gelenler oald.
Hem de o kadar oald ki vapurlar pazar kayklanyla piyadelertn mterile
rtni ellertnden almadklanndan maada mucip olduklan suhulet ve ehveniyet
zerine tekslr eylediklert gibi yolculardan birer miktanm da onlann ewelkl
mterileri miktanna da zam eylernitir. 28
dr
Ahmed Midhat zel mlkiyet sorununa ilikin olarak, zel mlkiyet nndeki Osmanl hukukunda hala mevcut olan engellerin kaldnlmasn dilernektedir.
rnein vakf mlkleri konusunda u aklamay yapar:
Ekonomi politik fenni olsa olsa bizde arazi ve enlak-i mevkufeye bir dereceye kadar itiraz edebilir. Zira bila-veled vefat edenlertn arazi ve emiakl
mahlul oimak demek o adamn arazi ve emlak- mezkreye msf nisbetinde
malik olmas demek olup mesela mamur olan bir iftliin ve muntazaman
ileyen bir fabrtkamn hal vukuunda pertan olaca der-kardr. Eer bizde
arazi ve emlak dahi "mlk" suretiyle tasarruf olunacak bir usule konulur ise
ekonomi politikin ite bu faslnda grd malazlr birden bilklliye mndeli olmu ve hrrtyet-i istimiak ciletinde grd menali dahi tamamyle husule gelmi olur idi.2 9
Baka
bir deyile 858 Arazi Kanunnamesi'yle balatlan mlkiyet sisteminin liberalletirllmesi yolunda ilerlenmesi sz konusudur.
Bu metinlere baktmzda, Ahmed Midhat'm Osmanl mparatorluu iin daha fazla sermaye, daha fazla makine, daha fazla giriimci ruh, daha fazla kredi
kurumu ve daha fazla zgrlk istediini griiyoruz. Onun bu dileklerle gndeme
149
getirdii,
-1900-1930
19. yzyl ortas Avrupa'snn liberal kapitalizminin asgari zorluk ve b-
rokratik engelle karlaarak Osmanl Imparatorluu'na sokulmasdr.

Ama burada sadece liberal ekonomi-politiin "etkisi"nden sz edilebilir mi?
Osmarllmparatorluu'nda liberal bir kapitalizm iin yaplan bu annn arkasn
da, memuriyeti terk edip kk bir giriimci olan Ahmed Midhat'n kendi deneyi
de yok mudur? Ve daha genel anlamda, bu anlatlanlar, Osmanl Imparatorluu'nda "Osmanl sanayi devrimi" ad verilen srece katlan giriimcilerden ve Yeni
Osmarllar hareketine yakndan ya da uzaktan katlm aydrlardan oluan yeni
Mslman katmann dilei de degil midir?30 Ahmed Midhat bu yeni toplumsal
katmann, bu Mslman bujuvazi filizinin tipik temsilcisi olarak grnmektedir.
EkonOmi-politik incelemesinin tketime ayrlm blm bu adan arlamldr; Ahmed Midhat bu blmde Brauckere'de bulunmayan ilgin bir aynrru gndeme getirir: Devlet tketimi ve zel tketimin yan sra, bir de belediye tketiminden sz
eder. 31 Sokaklann temizlenmesini, kaldnmann tala kaplanmasn, gazl aydn
latmann kurulmasn, kamu parklan ve meydarlan almasn, dispanserlerin bakrnnn yaplmasn, vb saglayarak ehir erevesinin gzelletirilrnesine olanak
veren belediye vergilerinden daha hakl bir eyolamaz, der. Sadece gayrimslimiere has olmayan bu "belediye duyarlli", Ahmed Midhat'n alt olduu yeni ykselen toplumsal katmann ok ayrt edici bir zellii olarak grnmektedir. 32
Ahmed Midhat iki noktada "rehberinden" ok ak bir biimde aynlr: Sosyal
yardm sorunu ve d ticaret sorunu. Ikinci noktay biraz daha ileriye brakp im
di birincisini tahlil edelim. Sanayi devrimini yaayan 1850 Belika's ile iilerin
nfusun ok kk bir blmn temsil ettii 1880 Trkiye'sinde sosyal yardm
sorununun gndeme geli biimleri arasnda kesin farklar bulunduunu belirtelim. Brauckere eserinde birinci kuak liberal ekonomistlerin, yani sosyal yardm
da dahil olmak zere her alanda liberalizm dogmasnda srar edenlerin izinden gidiyordu. Brauckere, yoksullara ve sefillere yardm etmenin tembellii tevik etmek arlarruna geldiini sylyordu. Hayrseveriik sefalet dourur. Vardi sonu,
"sosyal yardmn toplumsal yoksullamaya yol ati"yd. 33
Rehberinin izinden giden Ahmed Midhat yoksullarla tembelleri aynnaya zen
gsterse de, yine de ok farkl bir syleme sahiptir. 34 ncelikle slubu farkldr. O
sosyal yardmdan, btn uygar1anu toplumiann daha yoksul durumdakilere kar
ykmi olduu "mukaddes bir bor" olarak sz eder. Ikincisi, Ahmed Midhat sosyal yardundan Mslman ikelerde var olduu ekliyle sz eder ve ekonomi-politik
incelemesinin 185. sayfasnda islam ilk kez gndeme gelir. Bu mukaddes yardm
grevi, islamiyet'te pek mkemmel bir biimde yerine getirilir, der; nk, vakf sistemi sayesinde,3S Slamiyet'te eytamhaneler, slallaneler, miskinhaneler, imaret150
haneler, gurebahaneler, vb bulunur. Bu konuda Aluned Midhat'n Islam 'dan hayr

severlik konusunda belli buyruklan olan bir din olarak deil de, bir uygarlk ("Sla
miyet") olarak sz ettiine dikkat ekelim; hem de kurunlan Avrupa ile karlann
labilecek bir uygarlktan sz edilmektedir. Bunun ar1am, Ahmed Midhat'n syleminin slam'dan sz ederken bile, ok sekler bir nitelik taddr.
"Milli iktisat"n Habercisi mi?

Ama Ahmed Midhat'n Brouckere'e asl ters dt nokta, d ticaret konusudur. Bu noktada klasik ekonomi-politie taban tabana zt bir tavr alan Aluned Midhat, Osmanl lrnparatoduu'nda korumaclk lehine uzun bir savunmaya giriir.
Libera1izmin Adam Smith'ten beri birok yerinin dzeltildii bilinmektedir, ama
19. yzyl ortasnn liberal ekonomistleri arasnda bir dogma henz dokunulnazl
n korumaktadr: D ticaret serbestlii. Buna ilk tepkiler, liberal ekonominin soyutlamalanna ve evrense1ciliine kar, bir ekonomik sistemi uluslarn tarihsel koullanna uyar1ama hakkn talep eden Frederic List ve "tarihsel" ekolle Almanya'dan gelir. 36 Aluned Midhat' yr!endiren de aa yukan ayru yaklamdr. Bu
noktada bir etkilenmeden sz edilebilir mi? Bu pek mmkn grnmyor, nk o
srada Osmanl lrnparatorluu'nda ne List, ne de tarihsel ekol biliniyordu. Ama Ahmed Midhat, serbest ticaret eletirisini tarihi sorgulayarak gerekletirir; bu sorgulamada sadece Osmanl Imparatorluu tarihini deil, ekonomi-politik biliminin "kendi
sermayesi olarak grmesi gereken" Rusya'daki Byk Petro ya da Msr'daki Mehmed Ali Paa rnekleri gibi daha uzak tarihsel deneyimieri de ele alr. 37
Aluned Midhat nce "milii servet" sorununu tarihsel bir perspektiften inceler.
Klasik dnem Osmanl serveti hem ieride, hem de dandayd. lerideydi, nk
sultarlar imparatorluk iinde boyun edirdikleri uluslann ticari ve snal faaliyetlerini korumular, bu da bolluun ("mebzuliyet") srdr1rnesini salann. 38 D
andayd, nk askeri bir devlet olan imparatorluk tebaas olan Uuslardan hara
alyor ve fetihlerde byk ganimetler elde ediyordu. Ahmed Midhat, daha sonra
ilerin deitiini saptar: Osmanl mparatorluu arnk kendi yurttalann korumamaktadr. Ve asl nemlisi, askeri dzene dayal servet arnk ticarete ve sanayiye
dayal modem servede ayn ey deildir. Ahmed Midhat unu yazar: "Asl payidar olan servet, zanaatkar ve tacir milletlerin servetidir."39 Ama bu servet tr
bar gerektirir; sava ekonomik faaliyetlerin ilerlemesi nnde bir engeldir.
"Men-i muharebeyi her eyden ziyade arzu eden bir fen varsa o dahi ekonomi
politik olduundan kim phe eder? "40 Ahmed Midhat, "evket" ve "servet"i bir151
-1900-1930
birinden aynr. k dnemindeki Roma imparatorluu gibi, Osmanl imparatorluu da henz gcn korumaktadr, ama gerek servetten yoksundur. Bunun
tersine baz halkiar da "evket" (g) sahibi olmadan servet sahibidirler. rnein
Yahudiler bu durumdadr: "te ezcmle Yahudiler gibi ki hibir evket sahibi 01madklan halde elyevm dnyada olan servetin ksm- azanu onlar elinde bulunarak byk byk devletler milletler birka Yahudi'ye medyundurlar."4
Aluned Midhat, Osmanl nilli serveti hakknda olduka olumsuz bir tablo izer:
Zanaata, ziraata, ticarete gerekten fikdfu halindeyiz. Ama burada szmz alelumum Osmanlla ait olmayp hasren slama aittir. Banuza giydiimiz fes, arkamza giydihniz gmlek, yaktrmz kibrit, hasl tramvay
kumpanyasnn yaptr vechile kaldnm talanmz dahi hariten celp olunmak
zeredir. Eskiden kalma sanayi-i dahiliyemizin her biri bir suretle mahv ve
mnkariz olup imdi Mslman olan erbab- mesaiye kayklk ve hamallk
gibi zor- bazuya ve kuwet-i vucuda taalluk eder birka adi meguliyetten
baka bir ey kalmanu gibidir. Ziraatrnuz da yok hkmnde addedemez miyiz? Yol yok ki ieri memleketlerde olan mahsulat- ziralyeyi sahile indirip de
satalm. Vaka baz en mehur iskelelerimizde bir miktar zahire satlyor ise de
binnisbe pek az olup ona mukabil payitahtnuz idare eden dakik [un] dahi
ekseriyet zere Rusya ve memalik-i hariciyeden gelir. (... ) Elhasl ekonomi
politiki fennen bizim memlekee tatbik edince birind verecei hkm bizde ne
sermaye, ne ziraat, ne zanaat, ne ticaret, hata ne de kabiliyet bulunmad
kaziyesinden ibaret kalp bizi ekonomi hkmne tabi bir millet haline koymak iin bunlann cmlesini yeniden vcuda getirmek lzurnu aikfu olur.42
Ahmed Midhat Osmanl gerilemesinden zellilde yabanclan sorumlu tutar,
onlann sahip olduklan koruma, zellikle de kapitlasyonlar sayesinde imparatorluun sadece d ticaretirl deil, i ticaretirl bile istila ettiklerinl belirtir.
Bu durum karsnda, milli serveti "edinmek ve bytmek" iin ne gibi zmler nerir? ncelikle devlet Osmanl sanayicilerinl ve tccarlann korumaldr.
Osmanl devleti, smrlan iinde yabanclara ayncalklar tanyacama, koruma ve
ayncalklan kendi "niiletinden olanlara" saklamaldr:
Biz ksbiliyet kazamncaya kadar vatanmzda medfm olan hazinelerin
muhafazasn da dava edebiliriz. Ya bundan yirmi-olUz sene sonra biz kabiliyet kazandnn zaman menilbi-i servetin kaffesi ecnebiler tarafndan istila edilmi olursa? O zaman kabiliyetimizi nereye sarf edelln?43
152
Yaplmas gerekli en nemli ey de, bir gmrk korumas oluturarak ekonomik faaliyetleri d rekabetten korumaktr. nce Brouckere'i takip eden Ahmed
Midhat, liberal ekonontlst1erin serbest d ticaret lehindeki gtlerini sralar, sonra
da kendisi bunlara uzun uzun cevap verir. 44 Grleri drt noktada zetlenebilir:
a) Serbest d ticaret, Osmanl ticareti ve ekonomisinin ykm anlamna gelmektedir. Sanayi devriminin balangcndan beri Osmanl tarihi bunu kantlanutr. Ahmed Midhat Zmir' de bir kat fabrikas, mum, kristal, bez, vb fabrikalan kurmak iin
yaplm saysz giriimleri sayp dker. Bunlann hepsi, Osmanl pazannda daha ucuz
ve kaliteli mallar satan Avrupa rekabeti karsnda baanszla uramtr:
Biz dnyoruz ki bizde hrriyet-i mbadele kaplSu aacak olursak sanayi ve ticaret-i dahiliyemizi canlandrmak katiyen muhaldir. Zira imdiye kadar
yalnz halka deil devlete dahi birtakm fabrikalar yapld halde hibirisi yaayamamtr. Elyevm Feshane-i Amire kendi kendisini g hal ile muhafaza
edebilmekie olup Avustuya ve Fransa'nn bizim millete fes satmak iin yapm
oldukian fabrikalara galebe edebilmek hayal ve hatrdan bile geemez.4S
b) Serbest d ticaret, Avrupa uluslannn ou gibi, aralannda dengeli ilikiler
bulunan uluslar asndan geerlidir. Ama Osmanl Imparatorluu ile Avrupa arasndaki ilikiler dengeli deildir, tamamen Osmanl Imparatorluu aleyhinedir:
halde serbesti-i umumi-i ithala ve ihracata cevaz verilecek
olu ise el-halet hazihi ran gibi henz servel-i kadimesini muhafaza etmekle bulunan milletlerin dahi servetleri bizim halimize tabavvl eder. Yani sanayi ve ticare hususunda ktaa- hamseye [be ktaya] galebe eylemi olan
Avrupa ktas btn ciharun servetini kendisine celp eder. 46
Eer imdiki
c) Serbest d ticaret Avrupa'nn bile her yerinde yoktur. Ahmed Midhat'n bu

metninin ilgin ynlerinden biri, Avrupa'da serbest d ticaretin sorgulanmaya
baland bir dnemde yazlm olmasdr. 1873 buhranndan ve konjonkttn
altst olmasndan sonra, Avrupa'da Ingiliz liberalizmine ve Manchester ekolne
kar ak bir tepki belirdii bilinnektedir. 47 Ahmed Midhat bu hareketten etkilenmi midir? Bu soruya cevap vermek zor. Ama bu metni yazd srada Almanya'da sren ve 1879 gmrk koruma tarifesi ile sonulanacak tartmalardan haberdar olduu kesindir. 48 Byk olaslkia, Almanlann ounun korumaclktan
yana taVlr almasn, liberalizmin evrensel bir sistem olmad konusundaki dn
cesini destekieyen bir unsur olarak grmektedir.
153
-1900-1930
d) Ahmed Midhat'n grlerinden sonuncusu serbest d ticaret yanllannn

sylemine bir cevaptr: Onlar, ticaret serbestlii olmadan Avrupa'nn yenl sanayilerinln Avrupa dndaki lkelere yerleemeyeceinl sylyorlard. Ahmed Midhat'a gre asl bunun tam tersinin gerekieme tehlikesi vardr, yle ki d ticaret
serbest olursa Osmanllar Avrupa'ya gre gecikmelerinl kapatmalar iin ok gerekii olan bu sanayilerden yoksun kalacaklardr.
Ahmed Midhat'n Osmanl geri kall iin nerdii byk reete Osmanl i
ticaretinl ve sanayisini etkili bir ekilde koruyacak gmrk tarifeleri getirilmesidir.
Ama gmrk resimlerinln, rnlerin Osmanl toplumuna yaranna gre deitirile
bilmesi gerektiinl de eklemektedir. 49 Lks rnlere ar gmrk vergileri konurken, makineler gibi Osmanl ekonomisi iin ok gerekli olan mallar gmrk muaf
yerinden yararlanmaldr. Yenlden Feshane rneinl ele alan Ahmed Midhat, bu
fabrikann rekabetten korunmas halinde Osmanl pazanrn ihtiyacn karlayabile
ceinl dnmektedir. Tevfik avdar, bu, bir "ithal ikamesi" politikasnn ilk rnei
dir, der. Zaten serbest d ticarete ynelik btiin bu eletiriler birka yl sonra, Ahmed Midhat'n ekonomlye ilikin son eseri olan Hall l-Ukad'da da yinelenecektir.
Bu korumac nlemlerin yan sra Ahmed Midhat, diplomasi alannda uzun
sredi yapld gibi, Avrupa'ya yenl teknikler hakknda eitim alacak renciler
gndererek ve Osmanl ekonomisinln ayaa kalkmasna yardm edecek uzmanlar
getirterek Osmanllann kabiliyetlerinin de geiltirilmesinl nerir.
...
Bu ksa notlar daha yukanda sorduumuz soruya bir cevap vermemizi sal
yor mu: Ahmed Midhat "milli iktisat"n habercisi olarak kabul edilebilir mi?
Bu soruya cevap verebilmek iin, nce "millet" kelimesinin anlam zerinde
dnmeliyiz. Ahmed Midhat "milli" servetin retilmesi ve artrlmasndan sz
ederken, bundan ne anlamaktadr? Hi kuku yok ki, onun iin sz konusu olan
Osmanl Imparatorluu'ndaki halklann tmne, Tanzimat dnemi Osmanl yneticilerinin imparatorluun paralanmasnn ilk iaretlerine cevap verebilmek ve devlet
aygtn modernletirebilmek iin ekillendirdikleri ortak yurttalk dncesine
denk den bir zatiyet olarak Osmanl "milleti"dI. Ama ayn zamanda Ahmed Midhat imparatorluk Mslmanlan ile gayrimslimleri arasnda var olan ekonomik ve
toplumsal eitsizliin de bilincindedir. O, Osmanl "gecikmesi"nden sz ederken,
esas olarak Mslmanlan kastetmekte ve ilerlemeye deindiinde, zellikle Mslmanlarn bu ilerlemeden yararlanan taraf olmasn umut etmektedir. Bu adan
onun vurguyu Osmanl mparatorluu'nun Islami unsuruna yapan "milliyetilii"
Yenl Osman1lann, zellikle de Nank Kemal'in anlayna yakndr ve o Abd!ha154
mid panisIamiznirin de habercisidir. Demek ki bu "milli iktisat" anlay Jn Trklerin Osmanl devleti iinde bir Trk Mslman bu~uva snf yaratmay hedefleyecek
iktisadi milliyetiliine doru ilk admdr. Doal olarak Ahmed Midhat'n dnce
sinde Trklk boyutu yoktur, ama kelimenin tam anlamyla Trk milliyetilii 20.
yzyl banda doduuna gre ondan bunu beklemek de zaten gln olurdu.
Ama Ahmed Midhat sz konusu olunca "milli iktisat''tan bir baka adan
daha sz edilebilir. Gerekten de ekonomi-politik incelemesinde, durmakszn Osmanl imparatorluu'nun sanayileme gereini vurgular; baka bir ifadeyle,
Manchester ekol tarafndan ingiltere'nin yaranna gelitirilmi biimiyle uluslararas iblmn reddeder. Osmanl imparatorluu'nu, Avrupa'nn hammadde
salaycs konumuna dren duruma bakaldnr. Aynca, baz ynlerden inanl
bir liberalolan Ahmed Midhat, devletten kendi yurttalan lehine daha etkin bir
ekonomik politika uygulamasn ister; zellikle de devletten Osmanl giriimcileri
ne ve tccarlanna ynelik daha fazla koruma bekler. Bu adan Ahmed Midhat'n
iktisadi "miliiyetilii", sanayi devrimini Bat Avrupa'dan daha ge yaayan ve
byk ekonomik modernleme hareketine katlmaya kendilerinin de hakk olduunu savunan lkelerdeki akmlara ok benzemektedir ve bu konuda bir eza
manllk olmasnda da artc bir yn yoktur. Ahmed Midhat'n dnceleri ayn
dnemde baz Alman entelektelleri tarafndan savunulanlara yakndr.
Sorun, Osmanl imparatorluu'nun II. Reich olmamasdr. Ahmed Midhat,
yabanclara ok an aynca1klar tanyan kapitlasyonlann kaldnlmasn hakl
olarak talep eder; ama Osmanl imparatorluu bunu Avnpal glere kabl ettirebilecek konumda mdr? Ahmed Midhat, Osmanl sanayisini gelitirmek iin bir
gmrk tarifesi uygulanmasn isterken kuk.suz hakldr, ama Osmanl devleti
bunu Bat'ya dayatabilecek olanaklara sahip midir? Ayn zamanda Ahmed Midhat'ta Osmanl entelijansiyasnn yle formle edilebilecek ayrt edici zelliklerinden biri gze arpmaktadr: lkesini dnya iinde bir yere oturtmakta ekilen
glk. Bu adan bakldnda, Ahmed Midhat'n ekonomi-politik incelemesi k
tktan bir yl sonra, 88 'de tam bir mali iflas iindeki Osmanl imparatorluu'na
Avrupal gler tarafndan dayatlan Dyun- Umumiye idaresi'nin kurulmas
Ahmed Midhat'n iddialannn zalimce yalanlanmas olarak deerlendirilebilir.
Ahmed Midhat'n ekonomi-politik incelemesi, belli oranda nailliine ramen,
yine de Trkiye dnce tarihi iinde nemli bir yer tutmaktadr. Bir popler bilim
eseri olan bu kitap Osmanl kuaklann ekonorrak olgu konusunda yetitirmitir.
lik Trk mliliyetilerinde, Jn Trk yneticilerinde ve daha genel bir anlamda 20.
yzyl Trkiye'sinde bir "milli iktisat" kurma iddias tayan herkeste bu kitaptaki
dncelerin belli bir etkisi olduu yadsnamaz.
155
-1900-1930
Notlar
Bkz. zellikle Z.F. Fndkolu, Tiirk[ye'de Iktisat Tedrisat Tarihesi ve Iktisat Fakltesi Tekllat,
stanbul, 1946; . Mardin, Trkiye'de IktisadiDncenin Gelmes: Ankara, 1962; N. Berkes,
~Ekonomik Tarih ile Teori ilikileri Asndan Trkiye'de Ekonomik Dnn Evrimi", Fikret Grn
(ed.), Trkiye'de Oniverstelerde Okutulan Iktisat Ozerine iinde, Ankara, 1972, s. 39-55; T. avdar, Trkiye'de Liberalizmin Douu, Istanbul, 1982. Ayr. bkz. Z. Toprak, Trkiye'de "Milli Iktisar" [1908-1918), Istanbul, 1982.
2 1.
Ortayl,
"OsmanIdarda nk Telif Iktisat El Yaznas",
Yapt,
46/1,
Ekim-Kasm
1983, s. 37-43.
Berkes, age., s. 47-48.

4 zellikle bkz. fndkolu, age.
5 Ahmed Midhat hakknda zellikle bkz. Lewis, "Ahmed Midhat", Encyclopedie de l'lslam, 2. bask;
o. Okay, Bat Medeniyeti Karsnda Ahmed Midhat !ifend~ Ankara, 1975; A.H. Tanpnar, XiX
Asnn Trk Edebiyat Tarih; Istanbul, 2. bask, 1956; H.Z. lken, Trkiye'de ada Dnce Ta3
Kar.
rih; 2. bask, Istanbul, 1979.

6 . Mardin, age., s. 49.
7 O. Okay, "lktisartaMilli Dnceye
Doru", Trk Kltr, XVIIIl207-208, s. 72-98; bu makalede

Ahmed Midhat'n ekonomik dnceleri incelenmektedir. .
8 A. Midhat, EkonomiPolitik, Istanbul, 1296/1880, 191 s. Bundm sonraEP.
9 H.Z. lken, age., s. 115.
10 Os:<-i1nklap adl ktabnda, 2 c., Istanbul, 1877-78.

11
12
13
14
15
16
17
18
19
20
21
22
23
24
25
EP., s. 184.
EP., s. 15-16.
EP., s. 190.
EP., s. 61.
EP., s. 12-14. pellegrino Rossi (1787-1848), J.-B. Say'den sonra, College de France'n ekonomipolitik krssnn bana gemiti. Kar. . Mardin, s. 47.
Fndkolu, age., s. 27.
Bu konuda bkz. ksa bir sce nce yaymlanan . Haniolu, ~Osmanl Aydnndaki Deiim ve Bilim", Toplum ve Bilim, 27, Sonbabar 1984, s. 183-192.
. Mardin'in varsaymna gre, age., s. 46, Ahmed Midhat'n kitab, Otto Hbner'in el kitabnn evirisi olan Mehmed Midhat'nkine bir "cevap" niteliindedir ve Mehmed Midhat'n evirisi muhtemelen, Almanca eserin Ch. le Hardy de Beaulieu tarafndan (sada solda yazld gibi Leroy-Beaulieu tarafndan deil) Franszca'ya yaplm evirisini esas a1mnr (O. Hbner, Pet"t manuel d'economie-politique, 2. bask, Paris, 1862).
EP., s. 9-10, 12.
EP., s. 3-4.
Ahmed Midhat, Brouckere'i yanl bir imlayla yazmaktadr: Brusker. Charles de Brouckere (17961860) Brksel Serbest niversitesi'nde ekonomi-politik profesr, sonra da Temsilciler Meclisi'nde
Brksel mebusu ve ehrin belediye bakanyd. Kar. La Grande Encyclopedie et la Bihliographie
Nat'onale, dictionnaire des ecn"vains belges, 1830-1880, Brksel, 1886, c. , s. 352. Brouckere
ekonomi-politik eseri dnda ayn dizide bir kitap daha yaymlad: La chan"te et I'assistance publique, 2 c., Brksel, 1853. Brouckere'in bir biyografisi de vardr: Tb. Juste, Charles de Brouckire, bourgmestredeBruxelles, Brksel, 1868.
H. Pirenne, Histoire de Belgique, 2. bask, 1975, c. S, s. 22 vd.
Bu popler ansiklopedi 125 kitaplk bir diziydi: Tam liste o. Lorenz, Cataloguegineral de la lzrain'e./ranaise iinde bulunmaktadr, c. 2, Paris, 1922, s. 254.
EP., s. 32, 57, 82-83.
EP., s. 131-135.
156
26 Bu ekonomistler hakknda bkz. L. Say ve J. Chailley, Nouveau Dictionnaire d'economie politique,

2 c., Paris, 1892. Bwlann en az bilineni Franois-Xavier Droz'dur (1773-1850) ve Economle 1'0litique au pnncipes de la science des dchesses adl bir kitabn yazandr.
27 EP., s. 74-77 ve Brouekere, s. 45-49.
28 EP., s. 82-83.
29 EP, s. 56.
30
Osmanl ~sanayi devrimi" hakknda, kar. E. Clarke, "The Ottornan lndustial Revolution",/nternationalJournal qfMiddle-East Studies- V, 1975, s. 65-76. O. Kurmu, wSorne aspects of Handicraft and Industial Production in Ottornan Anatolia, 1800-1915", Aslan and A.frican Studies, 15,
1981, s. 85, 101. Ch. Issawi, The Economic History qfTurkey, 1800-1914, Chicago ve Londra,
1980.
31 EP.,5.175-179.
32
Kar. S. Rosenthal, "Mnorities and Muicipal Reform in Istanbul", B. Braude ve B. Lewis (ed.),
Christians andjews in the Ottoman Empire iinde, New York ve Londra, 1982, c. I, s. 369-385.
33 Brouckere, s. 107-112.
34 EP., 5.185-190.
35 BUnlmla birlikte Ahmed Midhat vakflar hakknda yle yazar (EP., s. 189): WElyevm hayrat ve
mberrat karl olarak esha.b tarafndan tahsis edilmi bulunan evkaf her nevi sustima1attan
kurtanlp da hsn-i idare edilecek olsa senevi laakal on milyon lira has! edecegini tahmin eyliyorlar ki bu mebla koca bir devletin varidat- umumiyes gibi bir ehemmiyette olduundan byle bir
sermaye hsn- suretle sarf olunduu takdirde rnemalik- mahruse cihann her tarafndan daha mamur olabilir idi."
36 Kar. Ch. Cide ve Ch. Rist'in klasik kitab, Histoire des doctrines economiques, 7. bask, Paris,
1947, s. 294-295, 318 ve 346 vd.
37 EP.. S. 134-135.
38 EP.. S. 112. Ahmed Midhat, tccarlara eziyet eden Redo,
ordwun
39
40
41
42
valyeleri'ne kar
150.000
kiilik
bir
gnderildiginden sz etmektedir!
EP., s. 114-115.
EP., s. 111.
EP.. s. 114-115.
EP., S. 115-117.
43 EP., s. 120. Yabanclara verilen ayrcalklar konusu, 1ngiltere'yle 1838'de yaplan mehur ticaret
anlamasna gnderme yapmaktadr. Son zamanlarda bu anlama birok incelemeye konu olmu
tur. En yakn tarihli almalar arasnda mlar saylabilir: Ch. ssawi, WNotes on the Negociations
Leading to the Anglo-Turkish Commercial Convention of 1838", Memonal Omer Lu!fi Barkan, Paris, 1980, s. 19-134; O. Kurmu, "The 1838 Treaty of Commerce Re-examined" ve S. Kanal,
"L'ouverture du marche interne ottoman en 1838 et I'nstauration d'un mode de relations semi-coloniales", her ikisi de J.-L. Bacque-Grammont ve P. Dumont (ed.), Economie et Sociite dans I'Empire attoman iinde yer almaktadr, Paris, 1982i Yapt (LO, Nisan-Mays 1985) iinde yaymlan
m iki inceleme; S. Gcsel, "Tekrar 1838 zerine" ve T. Timur, "1838'de Trkiye, ngiltere ve Rusya".
44 Brouckere, s. 50-53 ve EP., s. 123-125.
45 EP., s. 131-132.
46 EP., s. 130-131.
47
Kar. R. Schnerb, Lre-echange et protectionnisme, Paris, 1963, s. 78 vd. ve M. Baumont, L 'essor industn"el et l'impen'alisme coloma!, 1878-1904- Paris, 1949, s. 438 vd.
48 EP., s. 129.
49 EP., s. 133-134.
157
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
HARP MALYES VE MLL KTsAT:

1918 OSMANL STKRAzr
"Osmanl
istikrazlan" ifadesiyle genelolarak Osmanl hkmetinin Knm Sava sonrasnda (1854) Avrupal glerle yapt istikraz anlamalan kastediliLI
mparatorluun Avrupa devletlerine borlanmas Osmanl tarihinin iyi bilinen bir
blmdL2 1881'de Dyun- Umumiye idaresi'nin kuruluuyla Osmanl mpa
ratorluu'nun mali ve ekonomik bamszluun bir blmn yitirdii bilinmektediL Yabanc mali kurululara ve sermayelere kk drc bavurularla geen yanm yzyl akn bir srecin ardndan, 1918'de sava giderlerini karla
mak zere yaplan ilk Osmanl i istikraz Trkiye'nin mali tarihinde ok arpc
bir olayalarak gzknektedir. 3 Kukusuz birka ay sonra Trkiye'nin savatan
yenik ktnn ilan edilmesinin getirdii alkantlar iinde bu olay biraz unutulmutur; oysa balangta bir coku dalgas yaratm ve hem hkmetin, hem de
kamuoyunun tam bir seferberlie girmesine yol amt.
Olaanst sava masraflann karlamak zere Osmartl hkmerinin ba
vurduu balca yol kat para ihracyd. 1914'te imparatorlukta, yaklak 60 milyon lira deerindeki madeni parann yan sra, Osmanl Bankas tarafindan ihra
edilmi yaklak 1 milyon liralk kat para da tedavldeydi. 1915'ten itibaren
Dyun- Umumiye tarafndan art arda kat para ihralar gerekletirilmi4 ve
bunlarn teminat akeleri Alman hkmeti tarafndan ya ilk ihrata (Haziran
1915, 6,5 milyon lira karl) olduu gibi altn ya da sonraki ihralarda olduu
gibi Alman hazinesi tahvilleri olarak yatrlmt. Almanya tedavle karlan
banknotlann karln, barn imzalanmasndan en ok 11 yl sonrasna kadar
yaylan deiik vadelerle yatrmaystlenmiti. Bylelikle Alnan hkmeti nezdinde, Dyun- Umumiye tarafndan yaplan art arda alt banknot ihracna denk
*
Bu metin Memarta} Omer Ltfi Barkan iinde yaymlanmtr, Paris, 1980 (Istanbul Fransz Anadolu Aratrmalan Enstits Kitapl, xxvill), s. 01-117.
159
den alt
- 1900-1930
istikraz gerekletirilmiti. 1917 sonuna kadar 130 milyon lira banknot

biiminde ihra edilmiti ve burlann yaklak 90 milyonu tedaviildeydi. 5
Osmanl imparatorluu'nda i istikrazn baanszla mahkm olduu genel bir
kanyd. Bu dncerln ilk nederl i tasarrufun zayflyd, ama asl neden devlet tarafndan i mali piyasada yaplan uzun vadeli her istikraz giriiminin sonunda alacakWan zarara sokmu oimasyd. Bu durum kamuoyunda devlet giriirrlerine kar derin
ve kalc bir gvensizlik uyandmut. Bunurla birlikte, Aralk 1917'de Almanya ile
yerl bir istikraz arlamas iin Alman hkmeti ile yrtlen grmelerde, i istikraz konusu gndeme geldi. Alman hkmeti Osmanl devletirl i tasarruf\ara ynelmeye itiyordu. Sava uzadka, mrk hkmetirln dile getirdii bor talepleri karsn
da Alman hkmeti daha isteksiz davranmaya balamt. 6 Bir Osmanl i istikraz,
baanl olursa, Alman hazinesirl rahatlatacak, baanszlk halinde ise, Almanlarn
mrk ekonomisine el koymasn kolaylatracakt. Gerekten de Alman hkmeti,
zellikIe 191 7' den itibaren Osmanl imparatorluu'ndaki Frarsz ve ingiliz ekonomik
karlann ele geinnek ve savatan sonra mrkiye'rln kaynak\annn deerlendiriirne
si konusunda gvenceler salamak ynndeki basklann yourlatnnl. 7
1914'te sava baladnda Jn 1rk hkmetirln maliye nazn olan ve ubat
1917' den itibaren yerlden Osmanl maliyesirln bana getirilen Cavid Bey i istikraz
giriimine karyd. Savata dzenli olarak i tasarruf\ara bavuran Almanya ve Ingiltere rneklerini ele alan Cavid Bey, Mart 1917'deki bte sunu konumasnda
yle diyordu: ["Ne yazk ki biz bu milletleri taklit edecek durumda delliz. lkemizin bu tr ilemlere henz alkn oimadn itiraf ve kabul etmekten korkmamal
yz. Eer hkmet bir i istikraza bavurmak istiyorsa, ben elde edilecek sonu hakknda bir gvence veremem. "]8 Bunurla birlikte Ocak 1918'de Berlin'de yaplan yeni Alman istikraz grmeleri srasnda, Almarlar mali yardm koulu olarak mrk
hkmetirln bir i istikraz balatmasn ister. Cavid Beyozaman, ilemin zerle hazrlanabilmesi iin eyll ayna kadar mhlet kazanmaya alr. 9 Ama Almarlar da
bu operasyonun en ksa srede, mart aynda dzerlenmesirl istemektedir.
Cavid Bey niye 1918'de bir i istikraz fikrini kabul eder? Ocakta Almanya'yla
balayan grmelerin birok sonnu -kapsadn unutmamak gerekir: 1918 bte
an kapatmak iin Almanya'nn mali yardm (bu ak Cavid Bey tarafndan 74
milyon lira olarak tahmin edilmektedir), Osmanl lnparatorluu'ndaki Fransz ve Ingiliz firmalannn "tasfiyesi" (bunu Almarlar istemektedir) ve Cavid Bey'in elde etmeye alt Almanya'nn sava borlann ertelernesi sorunu. i istikraz konusunda
Almanya'nn isteine boyun een Cavid Bey, hele bir de istikraz baanl olursa, dier noktalardakiAlman basksna kar koyabileceini unmaktadr. stelik 1918 y
lnn banda kouilar bir i istikraz hamlesi iin daha elverilidir. Dou Cephesi'nde
160
HarP Maliyesi ve Milli Iktisat: 1918 Osmanl I istikraz
atmalar kasm ayndan
beri dunnu ve aralktan bu yana Brest-Litovsk'ta Rusya

Bu grmeler 3 Mart 191S'de ban anlamasnm
imzalanmasyla noktalanacaktr. Mali dzeyde, sava srasnda yaanan deiimler
daha iyimser olmaya olanak tammaktadr; art arda gelen banknot emisyonlanyla
deme olanaklan oalm, sermaye boilam ve lkede birok anonlm irket kurulmutur: 1915'te 15, 1916'da bir 15 daha ve sadece 1917'de 29 yenl anonim
irket kurulmutur. d Kurulal henz birka ay olan Osmanl tibar- Milli Bankas'mn kazand baan da cesaret verici bir iaret olarak gzkmektedir.
Cavid Bey'in byilk ustal, Almanlann talebini sahiplenmesi ve i istikraz
bir milli giriim olarak sunmasdr. Alnan basklanna direnmek ynnde smrsz
bir istei vardr ve mali alanda zellikle ilk nazrlklan srasnda (1 910 ve 19131914) edindii byilk yetkinllk de nemli bir kozudur. Ocak aynda Berlin'de yaplan grmede Alman hkmetine ok nemli bir talebini kabul ettirir: Yapla
cak istikrazn faiz (%5) ve amortismanlannm (%1) Alman hazinesi tarafndan altn olarak denmesi. Bu dzenlemenin istikrazn halk nezdindeki baansn
salayacan ve kat parann altna gre deer yitirmesi sorununu ksmen zmleyeceini umuyordu. Almanya'yla 2S Ocak'ta yaplan anlamann 1. maddesi Alman hkmetirln Dyun- Umumiye'ye istikrazn alt ayda bir denecek
ile ban
grmeleri balamtr,
bonolan iin gereken banknot miktanna denk altn salamasn ngryordu.

Istikrazn faiz ve amortismanlannn altnla denmesi konusundakl bu maddenin nemirl anlamak iin, Trklye'rln 191S bandakl para piyasas durumuna deinmekte yarar var. Teminat Alnan hazinesi bonolanyla karlanan ilk kat para emisyonlanndan beri, kat para dunnadan deer yitiriyordu. Ocak ayn
da stanbul'da 1 altn lira 464 kat kuru deerindeydi (1 lira= 1100 kuru).
Tarada madeni ve kat paralar arasndakl fark daha da alyor ve baz vilayetlerde kat para artk kabul edilmiyordu. Oysa tedavle sokulan para miktan da
ok fazla deildi. Osmanl mparatorluu'nda tedavldeki para miktan 191 4'te
45-50 milyon lira iken, bu miktar 1915'de 90-95 milyona km, halbukl ayn
srede gereksinimler iki katndan ok daha fazla artmt. 12 Ama bu durumun asl
nederl tedavldekl parann rlteliiydi. 19 14 'te tedavldekl parann ancak smrl
bir blm kat parayd (yaklak 1 milyon lira). Halbukl 191 S'de tedavldekl
btn para Dyun- Umumiye tarafndan srlen banknotlardan oluuyordu.
1913'te temel endeks 100 olarak kabul edilirse, 1 91S'de imparatorluktakl kat
para tedavl endeksi 9000'e kmt. Ayru dnemde Fransa'da aym endeks sadece 532, ngiltere'de ise 1 lS4't. Halkn an kukusu maderl paramn piyasadan yok olmasna yol art ve altn, kat paraya gre hatn saylr bir prim yapyordu. Demek kl, kat para devalasyonu, Tanin1n ifadesiyle syleyecek olur161
- 1900-1930
sak, "ekonomik olmaktan ziyade toplumsal bir hastalkt".1 3 Osmanl hkmetinin altn ile kat para arasndaki makas daraltmak yolundaki btn abalan sonusuz kald. Bunun sonucunda olaanst bir fiyat am yaand. Temel ihtiya
maddeleri iinde, sava bandan beri zahiredeki fiyat am Berlin'de %124 ve Viyana'da %178 iken, stanbul'da %1970'ti. 14 Bu sadece toplumsal dzeyde ve
zellikie cretiilerle memurlar asndan deil, ticari dzeyde de bir felaketli: Almanya Osmanl mparatorluu'ndan daha az mal satn alyor ve bu nedenle Trk
lirasnn marka gre deeri -Osmanl piyasasnda mark bulmak iyice zorlaIlUt
srekli dme eilimi gsteriyordu.
istikrazn faIz ve amortismanlannn altnla denmesinin bu parasal soruna
ne lde zm getirmesi bekleniyordu? ncelikle, mekanik bir adan, a1tnla
denecek bono deeri kadar kat para tedavlden ekilmi olacakt. stikrazn 10
milyon liralk bir sonu verdii varsaylrsa, ylda 600.000 kat lira (%5 faiz ve
%1 amortisman) tedavlden ekilecekti ve Cavid Bey bu rakamn uzun vadede
altn priminde "hatn saylr bir azalma" yaratacan umuyordu. s Ama operasyon asl, "altnla kat parann deitirilebilir olduunu" kantlayarak, halka gven vermeyi saiayacakt. Aynca i istikraz yoluyla, kat parann devalasyonunu hzlandracak yeni bir banknot emisyonundan saknlacakt.
Almanya'yla szlemenin imzalanp Cavid Bey'in stanbul'a dnmesinden
sonra, bir kanun tasans hazrland. Cavid Bey 21 ubat'ta bteyi sunarken, mebuslara yeni istikraz hakkrndakl dnceletini aklad. istikraz 1918'in ilk alt
aynn harcamalannn bir blmn karlmaya yneliktir, dedi. lk aylann a
n karlamay da Almanya stlenrtiti (22 milyon liralk bir krediyle). stikraz
dan 20-21 milyon lira bekleniyordu. Cavid Bey, ["stikrazn bu miktan salayp
salamayacan bilmiyorum, ama salamamas iin bir neden gremiyorum"] diye ekliyordu; ["bizimkl gibi bir lkede byle bir istikrazla 30-40 milyon lira toplanmas gerekir."] Ve Cavid Bey mebuslara, Almanya'yla yaplm szlemenin
["hem biim hem de ierik olarak (Trkiye'nin) nilli karlanna daha ncekl szlemelerden ok daha uygun"] olduunu da hatrlatyordu. 16
istikraz hakkndakl kanun tasans mart ay sonunda mebusan ve ayan
meclislerine sunuldu. Kanun Meclis-i Mebusan'da grlrkenyapt uzun bir
konumada, Cavid Bey tasarlanan operasyonun olumlu yanlarn u formlle
zetliyordu: "Hazine iin asgari fedakarlk, istikraza itirak edecekler iin azami
faide," toplumun geneli iin byi1k avantaj. 7 Ve bu istikrazn baansnn dar
dakl etklsinden, mttefik devletlerde yarataca olumlu izlenimden ve dman
devletierde yapaca ykc etkiden sz etmeyi de ibmal etmiyordu:
162
Harp Maliyesi ve Milli Iktisat: 1918 Osmanl I istikraz
[Yabanclann inanmay
asla kabullenmeyecekleri bir ey varsa o da, Osmilletinde bir ekonomik uyann varldr. (... ) istikrazn baans d
man glere en kanl zaferlerinizden daha ar bir darbe indirecektir. Bu olay
mall hayatnzda bir milat noktas olarak kalacaktr. nk bugne kadar d
man1anmz bamszlmz yava yava kemirrnek iin bize kar mali silah
kullandlar. Bize parann zorbalyla hkmetmek istediler. Bugn birka hafta
iinde milyonlar toplayabilirsek, bu durum dnan!annuza bize kar kullandk
lan mali silahn cidll ciddi paslanmaya baladn gsterecektir.l l8
manl
Bu olUrumun ardndan kanun tasars hibir deiiklik yaplmadan kabul edildi. 3

Nisan 1918 tarthli Istikraz Kanunu Maliye Nezareti'ne %5 faiz ve %1 amortismanl
snrsz i istikraza gitme yetkisi veriyordu. Hem faizler, hem de tahviller piyangoyla
amorti edilirse, amortismarIar altnla denecekti. Istikraz 1939'dan nce konvertibl 01mayacakt. Istikraza ilikin tm ilemler, faiz ve amortismanlar vergiden muaft. 19
Kanunun oylanmasndan soma, bir yanda Maliye Nazn dier yanda da Dyuni Umumiye ve Osmanl Bankas arasnda grmeler balad. Nisan ay sonunda bu
iki kuruluIa bir szleme imzaIand ve irade-i seniyyeyle de onayland. 2o Bu szle
me tahvil sat sresini belirliyordu: Istanbul iin mays, tara iin de mays ve haziran aylan. Ayn zamanda tahvil al ve istikrazn emisyon biimleirI de saptyordu.
20, 100 ve 500 liralk tahviller karlacakt. Kat parayla yapt deme karlnda
tahvil sahibine bir muvakkat senet verilecek, daha soma bu senet Maliye Nazn'nn,
Dyun- Umuniye Idare Meclisi reisinin ve OsmarI Bankas genel mdrnn imzaianru tayan bir kati tahville deitirilecekti. Faizler alt ayda bir denecekti. Bir istisna olarak, ilk bononun faizleri nceden, Stanbul'datahvilin satn alnd gn, tara
da da satn alma ilemIni izleyen ay denecekti. Ikinci bononun demesi kasm ayn
da yaplacakt. Tahvilin Istanbul borsasnda yazl deerinin stnde prim yapmas
dunmunda, amortisman da ekilecek piyangodan soma altrIa denecekti (yoksa
tahvil borsada a1rup sanlabilecekti). Tahvil sanm, faiz ve amortisman deme ilemle
rinden Osmanl Bankas sorumluydu.
Istikraz teminatlan konusunda, OsmarI hkmeti faiz ve amortisman demeleri
iin 600.000 liraya kadar Dyun- Umumiye'ye ayn1m gelirlerden gelen haslat fazlasm ve aynca baz vilayetlerde de anam resmIni gsteriyordu. Dyun- UmurnIye
Idaresi tarafndan kat para olarak toplanan bu has~at Almanya tarafndan sagIanan
altrla deitirilecek ve bu altn belirlenen vadelerde Dyun- Umuniye tarafndan bono harrIlleri arasnda paylatrlacakt. Bu olduka karmak prosedr, tasarruf sahibine salam gvenceler vererek istikrazn baansm salamak iin Osmanl hkmetinIn btn tedbirleri almak istemesiyle aklanabilir.
.. .
163
-1900-1930
Istikraz Kanunu incelenirken, Cavid Bey sava zamannda kanlan i istik["kesinlikle baan kazanmas gerektii"]ni aklamt. 2 Osmanl hkmeti
halk nezdinde baan salayabilmek iin daha nce benzeri grlmemi bir "propaganda" faaliyetine giriti (bu kelime, Bolevik Devrimi'nden beri modayd). m
paratorluun btn blgelerini haberdar etmek, btn toplumsal katmanlara
ulamak ve Osmanl tasarruf sahibinin devlet tarafndan yrtlen mali operasyonlara kar besledii kukuyu yok etmek sz konusuydu. stikrazn emisyon ve
duyum masraflarna 100.000 liralk zel bir kredi aynld. 22 Bu toplamn drtte
tahvili piyasaya sren bankalara komisyon biiminde denirken, kalan parann byk blm reklam masraflarna gitti ya da propaganda heyetlerine, gazetelere ve yazarlara ikramiye olarak datldP
Maliye Nezareti btn reklam olanaklann harekete geirdi. El ilanlan datld
ve taraya gnderildi. Trk ressam AYni'nin frasndan km afiler tahvil piyasaya kar kmaz her yere asld. stanbul' da Eminn ve Galatasaray'abyk, kl
panolar yerletirilmiti. Ttn Rejisi klbrit kutlarna ve sigara kad paketlerine sigara ierleri tahvil almaya aran pullar yaptrnt. 24 Alelacele birok propaganda filmi ekildi ve hem bakentin, hem zmir'in sinema salorlarnda gsterildi. Bu
filnierden biri, falz demelerinde kullanlacak altn paralarn Darphane'de hazrla
nn gsteriyordu. Bir baka filmde, stanbul'da tahvil satnn balad gn m
terilerin ve merakllarn Osmanl Bankas'na akn edii grlyordu. 25
razn
Bu kampanyada barol grlk basn oynad. Gazetelerin iinde olaya en genl yeri, Jn Trklerin resmi grlerini yanstan Tann vermekteydi. Bununla birlikte Vakit; Sabah ve Tasvir-i qkdr gibi dier grlk gazeteler de kampanyaya geni lde katld. Basn bayazlarda, ke yazlarnda ya da haber stunlannda istikraz mekanizmalann, tahvil alma biirrlerini ve bundan saianabilecek kazanc
aynntl bir biimde aklamaya alyordu. Her gn, bir gn ncesinin sonulan ve
belli bal tahvil sahiplerinin isinieri yaynlanyordu. Olay ne karmak ve okuyucunun ilgisini ekmek iin btn gazetecilik teknikleri kullanlyordu: 6 stunluk
byk manetler,26 rporta1ar,27 grmeler, aratrmalar. 28 Aynca basn tek konusu i istikraz olan karikatrler, fkralar, iirler, arklar, slogarlar,29 ataszleriyle 30 dolup tayordu. Tahvil satnn balayaca gn baz gazeteler Ali Ulvi'nin
yazd bir "istikraz mar"n bile yayrrladlar; bu marn son msralan yleydi:
Her bir para kurun ve giille
Gibi dman kalbi deler.
dn vermeyi bilen erler
Her gn yaar eref ile.
Biz verirsek bu milIet yenilmez
Veren ellerln am ekallmez ...
164
Haip Maliyesi ve Milli Iktisat: 1918 Osmanl I Istikraz
Birka yldr Osmanl bakentinin entelektel yaamnn ana zelliklerinden

biri haline gelmi konferanslar da istikraz konusunda kamuoyunu etkilemek iin
geni lde kullamlan yollar arasndayd. Sadece stanbul'da, 15 Nisan ile 30
Mays arasnda istikraz konulu otuz kadar konferans dzenlenmiti. Bu konferanslar Darlfnun'un byk salonunda, Galatasaray Lisesi'nde, Milli Eitim ve
retim Cemiyeti'nde, Trk Oca'nda vb dzenleniyordu. Genellikle kadnlar da
bu konferansara kabul ediliyordu. Hatta kadnlar iin zel sohbet toplantlan dzenleniyor, evdeki ekonomik kararlan genellikle onlar verdii iin, bu toplantlar
da kadnlar ikna edilmeye allyordu. 3 Mitingler dzenlemek ve konferanslar
vermek zere taraya propaganda heyetleri gnderildi. Bu heyetlerin yelerinden
Dr. Faz! Berki'nin Anadolu kalabalklanm ikna konusunda sivrildii arlalyor:
Basnda birok kez onun szleriyle doan cokudan ve onun konumalanmn ardndan tahvil alnmn birden alevlendiinden sz edilmektedir.
Aynca Osmanl aydnlanmn da tam anlamyla seferber olduklan gtlyor.
lkede dnen kafa olarak saylabilecek herkes i istlkraz savunmak ve baan
ya ulatrmak iin ayaa kalkmt. Osmanl aydn snf iin istlkraz, yllardr dillerden dmeyen slogana uyup "halka gitmenin",32 o kadar eksikliini duyduu
ekonomi retisinin temel bilgilerin.i ona retmenin ve yeni mali operasyonun
derin anlam zerine dnmenin bir yoluydu. Konferanslan ya da makaleleri art
arda sralayanlar arasnda, her ikisi de Yeni Mecmua'mn yazan olan Ziya Gkalp
ve Tekin Alp 'n yan sra, filozof Rza Tevfik'e, pedagog Sat Bey'e, iktisat Mustafa Zht'ye, Trk Ocaklan bakam Hamdullah Suphi'ye, Mehmed Fuad Kptlzade'ye, Ahmed Cevad'a, vb rastlyoruz.
Bu kampanyada en sk duyulan izlekler, Cavid Bey'in Meclis-i Mebusan'daki
konumalannda Osmarl halkrn istikraza kitleselolarak katlmaya anrken daha nce de altm izdii iki unsurdu: stlkraza ahsi melJ!aatiniz ve bir vatanseverlik devi olarak katln. !lk nce kuku duyan kk ve orta tasarruf sahipleri
kitlesini istikraza katlmamn kendi kanna olduuna ikna etmek ve bu amala
onun yastk altnda para biriktirme zihniyetine kar mcadele vermek gerekiyordu. Para biriktirme ilkel bir uygulama, ancak Osmarl kitlelerinin eitim eksiklii
nedeniyle varln srdrebilen ekonomik bir samalk olarak damgalandI. Sabah'taki bir alasz yle diyordu: ["Insan ld gn gmlr, servet gmld gn r."j33 stikraz tahvili almak en avantajl ve gvenli yatnm olarak sunuluyordu. En avantajl yatnmd, tk altnla denen %5 falz, altmn srekli prim
yapmas nedeniyle aslnda kat para olarak %20'lik bir ranta denk dyordu. 34
En gvenli yatnmd, nk falz ve amortismanlann denmesine zel gelirlerl tahsis eden (tpk eski Osmanl istikrazlan gibi) hkmetin ortaya koyduu salam
gvenceler ve Alman hkmetinin de teminatyla korunuyordu. Propagandamn
165
-1900-1930
zerinde en ok durduu nokta faizlerin altnla denmesiydi. Altn kelimesi afiler

de ve el ilan1annda byk harflerle baslyordu. 3s Osmanl iftiler Dernei Mecmuas'nn okuyuculanna tavsiyesi uydu: ["Kat ekip, altn bielim. "p6 Bir gzlemci, "Iin sm bu" diye yazyordu, ["bu istikrazn baansn altnm ekicilii sa
layacak. "p7 Bu propagandann biraz elikili olduu grlmektedir: Istikrazn acil
bir biimde baan kazanmasn gvence altna almak iin tasarruf sahibindeki san
maden fetiizmini krkleyen bu propaganda, aslnda operasyonun altnla kat
para arasndaki fark azaltnaya alma hedefiyle de ters dmekteydi.
Kiisel kann yaru sra, istikraz tahvili almnn vatanseveriik yn de ne
kanlyordu. Istikraz tahvili almak, siviller iin cephedeki askerlerin srtna binen
sava abasna katlmak anlamna geliyordu. Istikrazn ald gn olan 1 Mays
tarihli Tanin, "ktisadi zafere doru: Ilk hcum gn" diye manet att. Ayn gn
Tasvir-i Iifkdr'da kan bir karikatr, yuvarlanan bir altn liramn iinden frlayp
ngiliz askerini pskrten bir Osmanl askerini gsteriyordu. Ve Yunus Nadi u
yorumu yapt: ["Dman vatamn dna atacak altn ark vereceiz. "] Tanin 'de
kan" Milli Vazife" balkl bir makalede, Kprlzade vatanseverliin nemi ve
istikrazn baansnda bunun rol zerinde dunyordu. 38 Almanya elverisiz ekonomik koullara ramen ayakta kalabildiyse, diye aklyordu, bu vatanseveriik
sayesinde oldu, nk Alman tasarruf sahibi daha karl ama daha az vatansever
yatnmlan deil, milli istikrazlan tercih etti.
Baz aydnlar ise bu kar ve vatanseveriik sorunlann bir tarafa brakp istikrazn ar1amn sorguladlar. I istikraz savan bandan beri Osmanl devletini kendi
ekonomisinin ve maliyesinin efendisi klma eilimindeki bir hareketin erevesi
iinde yer alyordu. 1914 'te kapitlasyonlarn kaldrlmasndan, 191 7' de gelecein
merkez bankas olmas hedeflenen Osmar1 ltibar- Milli Bankas'mn kurulmasn
dan sonra, i istikraz Osmanl mparatorluu'nun ekonomik ve mali bamszl
yolunda yeni bir adm olarak gzkyordu. 39 Ziya Gkalp, devletin bir i istikraz
balatara!<, 1910'dan beri milliyeti evrelerde savunulan, ama o zamana dek sadece ahsi ve limited teebbslerde uygulanabilen "milli iktisat" tezlerini benimsedii
nin altn izdi. 40 Tekin Alp, i istikrazn mmkn olmasn Trkiye'de kapitalizmin
gelimesinin bir iareti olarak grd. Gndemdeki en nemli szlerden biri "tesand"d [dayaruma]: istikrazIa birlikte devletin halka bir jandarma gibi gzkmekten kt, devlet ile halk arasnda bir gven ortamnn yerlemekte olduu ileri srld. Para istikraz araclyla, borlu ile alacakl arasnda olduu gibi, devletle halk
arasndaki baian sklatrarak dayanmac bir erdem Ykleruniti. Ziya Gkalp, istikraz sayesinde en duygusuz birey bile vatansever oluyor, dedi. 41
Miliiyeti evrelerin dnda, istlkrazdan imparatorluun farkl etnik ve dini
166
Harp Maliyesi ve Milli Iktisat: 1918 Osmanl I Istikraz!
gruplan arasndaki balan sklatnna olana vermesini bekleyenler de vard. m

paratorluktaki aznlklann, Rumiann, Ermenilerin, Yahudilerin istikraza gsterdikleri an ilgi ve bylelikle Osmanl devletine ballklanm ifade etmeleri bu umudu
besliyordu. Yunus Nadi, istikrazn ["ortak bir vatann, rk ya da din fark gzetmeksizin ortak evlatlannn mucizesi"] anlamna gelebileceini dnmekteydi. 42
Demek ki hedef bykt. stikraz bir sr umut douruyor ve birok d
besliyordu. Istikrazn alndan nceki gnlerde sk sk yinelen bir sz vard: Istikraz Osmanl milleti iin bir imtihandr.
Nisan aynn sonuna doru, istikrazn al yaklatka eitli iaretler hazrla

nan operasyonun nemiri ve genelde ekonomik hayat zetindeki etkisini ortaya
koymaktadr. Nisan banda altnn yapt prim %470'ten %430'a der. Istanbul
borsasnda allmadk bir canllk vardr. Baz deerli maddelerde, rneln deerli
talarda ve zellikle de elnasta ari dler yaanr. 43 Her ey istikrazn baansn
gstermektedir. La Revue de Turquie dergisi yle yazar: "Artk Stanbul'da elde kalem btn gn hesap yapan ve tahvillerinden ne kadar kar yapacaklann dnen
insanlardan baka bir ey gr!nyor. "44 Stanbul'da istikraz 1 Mays aramba
gn alr ve hemen byk bir baan kazanr. lik gn 800.000 lira toplanr. Sonraki gnler, gnlk tutar biraz der, ama bunun asl nederi tatil gnleririn (Cuma ve
Paskalya) araya ginnesidir. Bakentte tedavlden tamamen ekilmi olan altn yeriden ortaya kr; banka kaplannda kymetli san madenden paralar elden ele dolamaktadr. stikrazn toplam tutannn yansnn topland ilk hafta tartmasz bir
baandr (kar. ekilI). Berlin piyasasnda Osmarl liras 50 ferik deer kzanr. 4S
Daha sonra ilk coku yatr, gnlk tahvil alm tutan hissedilir lde der (ortalama 80.000) ve ancak Dyun- Umumiye'nln 12 Mays'ta (1.100.000 lira), Osmanl Bankas'nn 16 Mays'ta (400.000 lira) ve son dakikada, 31 Mays'ta Deutsche Bank'n (100.000 lira) byk lekli tahvil alrr1anyla ykselir. 46
Tarada ise, uzaklk, dzenleme zorluklan, altn miktarlannn iyi bilinmeyen
bir talebe gre datlnasnda karlalan sorunlar istikrazn almasn geciktirir.
Ilemler ancak 15 ya da 20 Mays'a doru balatlabilir. Mays sonuna gelindiin
de taradan sadece 1,5 milyon lira toplanmtr. Cavid Beyozaman tahvil almn
yeriden hzlandrma umuduyla Anadolu'da bir propaganda gezisine kar. 47 Ta
ra vilayetleri konusunda elde bulunan ok genel bilgilere gre, vilayetlerin ba
kentle zt ynde tepki gsterdikleri anlalyor: nce kukucu davranan insanlar,
haftalar getike almlan artnr.
167
...o
o
o
;,
o
o
mays
o
o
o
. .. . . . .
OM
;,
o
o
;,
o
o
o
o
;,
o
o
o
o
;,
o
o
o
o
;,
o
o
o
o
;,
o
o
;,
o
o
;,
o
o
i
i
7
8
12
,
J
o
o
;,
o
o
11
o
o
;,
o
o
10
- 1900-1930
"T
13
14
15
-fo"'"
+-
16
17
18
19
20
21
22
"~
:C:J
"1
2'
24
25
26
27
28
29
'0
31
"R
ekil!. stanbul'daki
(Kaynak 1918
168
tahvillerin
deiimi (Mays
Mays ay Osmanl
1918)
giinlk gazeteleri)
Harp Maliyesi ve Milli Iktisat: 1918 Osmanl I Istikraz
Tablo 2'de vilayetlere ve bir vilayete bal olmayan sancaklara gre sonular
grlyor. Istanbul ve Aydn (Zmir ehri buradadr) vilayetleriyle geri kalan vilayetler arasnda temelden bir farkllk olduu ortaya kyor. Gerekten de bu ikl vilayet tahvil alnunn te iklsini gerekletirmitir; bu, byk bir ekonomik ve entelektel dengesizlik iaretidir. Aydn vilayerindekl sonular Istanbul' daklnden de
arpcdr, nk zmir ekonomisi savatan daha ok etkilenmi, limana uygulanan abluka ticari alan bakente doru kaydrnut. 48 Anlalan Anadolu vilayetleri reklam ve propagandadan ok daha az etkilenmilerdi. Orlann daha geri dzeyde katlmnn nedenlerinden biri de evrenin merkeze, tarann bakente duyduu derin kukuda aranabilir. 49 Kat parann Anadolu' da dolauna girmesi zor
oluyor, harta baz kylerde banknotun ne olduu bilinmiyordu. so Bu koullarda
tara vilayetlerinin ellerindekl tasarrufu devlet tahvillerine yatrmak konusunda
belli bir kararszlk gstermelerinde alacak hibir ey yoktur. Daha az gelimi
bir ekonomiye sahip ve savatan dorudan etkllenen dou vilayetleri ise (Trabzon, MusuL, Bitlis) istikraza ancak ok zayf bir lekte katlabilmilerdir.
Farkl toplumsal kategorilerin istikraza katlnun lmek ok zordur. Istikraz
kanunu yaymlanr yaynlanmaz, kk sermaye sahiplerinin duyarlln artr
mak iin byk bir aba harcanmt. Byk bankalann ve sigorta irketlerinin kat1nunda hibir sorun yoktu, ama kk tasarruf sahiplerinin durumu daha kuku
luydu; zaten reklam ve propaganda abalan da ncelikle orlara ynelikti. En ok
hedeflenen iki toplumsal grup, memurlarla kyerdi. Savatan en ok sknt eken toplumsal kategori hi kuku yokkl memurlard. s cretleri ortalama %150
orannda artarken, fiyatlann yaklak %2000 orannda artt hesaplanmt. 10 ya
da 20 liralk bir maala, bir tek tahvil almaya bile olanak yoktu. S2 Mays aynda
kk "istikraz irketleri"nin kurulduu grld; buralarda bir araya gelen meslektalar, dostlar ya da akrabalar tasarruflann birletirip bir ya da daha ok istikraz
tahvili edinmeye a1yorlard. S3 Aynca Osmanl tibar- Milli Bankas da memurlara geni kolaylklar salad; sadece 7,5lirayla nominal deeri 20 lira olan bir tahvil alabiliyorlar ve bylece ilk alt ayn faizi (yani 0,5 altn lira) kendilerine hemen
deniyordu. Geri kalan..12,5lira iin banka onlara kredi ayor, bu mikran %6 faizle bir ylda deyebiliyor, teminat olarak da muvakkat senetlerini gsteriyorlard. S4
Kylln kat1nu konusundaysa, hem corafi hem de psikolojik engelleri
amak sz konusuydu. zellikle de Anadolu kylsn, tasarruflanm saklamay
alkanlk edindii mlek ve krlanndan vazgemeye ikna etmek gereklyordu. ss Balangta taradakl istikraz ilemleri iin Ziraat Bankas'n kullanmak sz
konusu deildi; tahviller sadece Osmanl Bankas gielerinde arz edilecekti. Bununla birlikte Osmanl iftiler Dernei' nin Ziraat Bankas' nn deneylmini, krsal
169
Osmanh-Trk
Modernlemesi
- 1900-1930
alanlardaki yaygnln ve kyller nezdindeki saygnln gereke gsteren giriimi zerine, Maliye Nezareti Ziraat Bankas'na da istikraz tahvillerini arz etme
yetkisi tand. s6 O zaman banka ok saydaki giesini istikraza katlmak isteyen
tasarruf sahiplerinin hizmetine att ve oniara geni kredi kolaylklan tand (kimi
zaman tahvil ntannn % 60'n bulan bu krediler %7 faizle veriliyorduP
Kk tasarrufa ulamak iin alnan bu niemler baanl oldu mu? Bu soruya
cevap vermek ok zor. Bununla birlikte, banka kumlulan tarafndan toplanan istikraz ntarlann yanstan Tablo 3'n yardumyla, baz varsayunlar ileri sriilebilir. Bu
bankalann ilk sralannda, Osmanl ltibar- Milli Bankas ve Ziraat Bankas yer almaktadr; bu iki kurum istikrazn yansndan ounu toplanutrr. Taradaki tasarmfun yanya yakuun Ziraat Bankas'mn toplad griilmektedir. Bunu aklayan en nemli
etken, krsal blgelerdeki yaygnl (400' akn ube) ve kyl dnyasndaki deneyimidir. Osmanl ltibar- Milli Bankas ise, 5 milyon lira, yani toplam ntann %2 Tsini
toplamtrr: Sz konusu olan gen ve biri stanbul'da dieri tzmir'de sadece iki ubesi
olan bir bankadr (kumlal daha bir yl bile olmamtrr), bu nedenle elde ettii sonu
dikkat ekicidir. Baans kukusuz kk tasarruf sahiplerine salad kolaylklarla
aklanmaktadr, ama bir dier geerli aklama da Osmanl mparatorluu'ndaki mali emperyalizmin simgesi Osmanl Bankas gibi eski kumluIardan ok farkl omas
ve yeni mlli finans gc tiirn temsil etmesidir. ltibar- Milli, deneyimi az omasna
ranen, gen ve milli marka imajyla hem karl, hem vatansever bir operasyonda yer
almak isteyen kk ve orta tasarmf sahibini cezbetmeyi bilrnitir. s8
Tablo 4 'te i istikraza kanlan en byk tahvil alclann listesi griilmektedir.
nk olarak, imparatorluktaki yabanc karlanu temsil eden banka ve irketlerin
arl dikkat ekmektedir. zellikle Batt emperyalizminin imparatorluklaki iki dayana olan Dyun- Umumiye ve Osmanl Bankas tek balanna stanbul'daki S
tikraz ntannn %20'sini salanulardr ve istikraz ilemlerinin rgtlenmesinde de
barol oynadklann unutmamak gerekir. Aynca Ttn Rejisi, Anadolu Demiryollan irketi, Deutsche Bank, Trkiye Milli Bankas (ngiliz sermayeli), Orosdi-Back
irketi, Balya-Karaaydn Maden irketi, vb yabanc sermaye arlkl dier eski ir
ketlerin de kanlnunn alnm izmeliyiz. Demek ki, savan getirdii yeni koullara
ranen, yabanc kapitalizm mali alandaki egemen konumunu srdrmektedir.
Bununla birlikte, ounluu 1914'ten sonra anonim irket biiminde ve
"milli" sermayelerin bir araya gelmesiyle kumlmu sigorta irketleri, bankalar, ticari kumlular veya imalathaneler gibi yeni irketlerin en byk kanlmclar Ste
sindeki pay da dikkat ekmektedir. S9 Bu "milli" irketler (o srada bu ekilde adlandnlmaya balanmlard) arasnda, 1918 'de kurulan Milli Osmanl Sigorta
Anonim irketi, 1911'de kurulan Trkiye Milli Sigorta Anonim irketi gibi sigorta
170
irketlerini,
191 Tde kurulan Ticaret ve tibar- Umumi Bankas gibi bankalan,

Kararnrsel Mensucat Anonim irketi, Adapazan Levazm- Inaiye Fabrikas
Anonim irketi gibi sanayi kurululanu, Manisa Baclar Birlii veya Zmir Kooperatif irketi gibi kooperatifleri, vb saymak gerek. Bu yeni irketler asndan
baan simgesi hi kuku yok ki Osmanl ltibar- Milli Bankas'dr. 191 Tde Trk
sennayesi ve devletin de itirakiyle (sennayenin 1/8'i) kurulan bu banka, kuruculanun zihninde, merkez bankas olmaya aday<1. Bununla birlikte bir yl iinde
daha ok bir ticari banka grnm alm ve eitli sanayi teebbslerine atlm,
Nisan 1918'deki ilk mali yl sonunda, hissedarlanna %10 temettii databilmitir.
Demek ki i istikraz sonulanun karmza kard, sava sayesinde gelien daha modem ve daha milli bir kapitalizm biimidir.
Toplam 18 milyon liralk sonucuyla, i istikraz gzel bir baan olarak gzkmektedir. Bu rakam en iyimser tahminlerin annda da kalsa, yine de Cavid Bey'in
szleriyle, iyi bir balangnr. 60 1918 yl btesinin au ksmen kapannay ve
devletin d borlann rahatlannay salamnr. Bununla birlikte hkmet eyll
aynda yeni bir kat para emisyonuna (26,5 milyon lira) bavurmak zorunda
kalr ve alnun nisanda %430'a inmi olan primi, Stanbul'da austosta %485'e
ve eyllde %531 'e kar.
Istikrazm daha sonraki yksnde kayda deer nokta vardr. Birincisi, dee
rinin hep alnnda seyreden istikraz tahvlli Istanbul borsasnda hzla der: 1918'in
ekim ay banda 72,50 iken, kasmda 55'e iner. 6 ngilizlere kar yaanan eyllekim bozgunlan ve Mondros Mtarekesi ldrc darbeyi indirmitir. Dala sonra,
tilaf Devletleri temsilcilerinin sava banda idare heyetinden kanlmalanr bahane
eden Dyun- Umurriye'nin inzasnn gereini yetine getinneyi reddennesi nedeniyle, 191 9'dan itibaren falz ve amortisman demeleri askya a1nr. 62 Istikraz tahvllinin
kotas 1920 sonunda 22 'ye der. Son nokta ise, 1924'te Ankara hkmetinin i istikraz ykmilklerini stleunesi, ama faizleri kat parayla demesidir.
Sonu olarak, i istikraz dorduu umutlann hepsini gerekletirememitir. Savan kt binnesinin kurb'!lU olmu, ne Trk lirasnn deer kaybn, ne teminat Almanya tarafndan karlanan yeni bir kat para emisyonuna gidilmesini engelleyebilmi, ne de tasarruf sahiplerinin devlete gvenini kalc bir ekilde diriltebilmitir.
Bununla birlikte bu istikraz Trkiye mali tarihinin ilgin bir auu oluturmaktadr.
Osmanl sekit1eri ve kamuoynda geni bir b1linleune frsat yaratt gibi, Trkiye'nin sava srasnda yaad toplumsal ve ekonomik deiimleri de ortaya kar
maktadr. Ekonomik ve mali baunSzlk isteini ve milli bir kapitalizmin yeni yapla
nun yerlemesini yansnnakadr. Bu istikraz Trk burjuvazisinin yi1kselen gcnn bir iareti olarak gren Hamdullah Suphi'nin tahliline biz de katlyoruz. 63
171
- 1900-1930
Tablo: 1 - OSMANL STKRAZI SONULARI (1918)

Istanbul'daki Tahvil Tutan
Gn
1 Mays
2 Mays
3 Mays
4 Mays
5 Mays
6 Mays
7 Mays
8 Mays
9 Mays
10 Mays
11 Mays
12 Mays
13 Mays
14 Mays
15 Mays
16 Mays
17 Mays
18 Mays
19 Mays
20 Mays
21 Mays
22 Mays
23 Mays
24 Mays
25 Mays
26 Mays
27 Mays
28 Mays
29 Mays
30 Mays
31 Mays
172
Gnlk Toplam
819260
659500
276860
445 160
478 160
150280
407660
618450
170670
98460
49220
416140
50000
66720
66180
100000
95160
20000
94180
8740
25680
35360
143640
108500
118170
110870
148440
45460
84600
102000
374580
Tablo: 2 - TAHVL ALIMINlN CORAF! DAlllMI

(Kaynak: Takvim-i Vekayz; 5 austos 1918)
Vilayet ya da sancak
!stanbul
Aydn
Edirne
Konya
Ankara
Adana
Kastamonu
Sivas
HaJep
Hdavendigfu (Bursa)
Suriye
Beyrut
Mamuret l-Aziz (Elaz)
Diyarbakr
Trabzon
Erzurum
Musul
Bitlis
Kayseri (Sancak)
Eskiehir
zmit
Karesi
Bolu
Nide
Canik
Teke
Mara
Mentee
Kale-i sultaniye
Urfa
Batum
Cebel-i Lbnan
Karahisar Sahib
Dier
Genel Toplam
Toplam
7439360
4475500
538600
511 440
379900
290120
288380
269540
242280
220360
168000
117200
96800
50880
18440
10600
10540
1960
331040
306980
270520
192000
180200
93920
68640
53280
44980
38140
36680
22880
22000
3740
198880
858400
Aklamalar
(atalca sanca dahil)
(el sanca
dahil)
17977600
(zellikle Almanya, Avusturya, Macaristan ve

tahvilleri de ierir.)
Osmanl
Ordusu'nun elinde bulunan

173
- 1900-1930
Tablo: 3 - MESSESELERN ELNDE BULUNAN TAHVLLERN

DAGILIMI
(Kaynak: Takvim-i Vek<ryi, 25 haziran 1919)

Messeseler
Maliye Nezareti Vezne-i umumisi
Vilayet
stanbul
Toplam
858260
1 879020
2540780
126660
143840
139300
45600
103640
1 873 520
869080
2466440
552500
227800
540300
195920
226000
4 715320
540
2731780
2 748 100
5007220
679160
371 640
679600
241520
329640
130000
112000
230000
4715860
10581340
7396260
17997600
Osmanl Bankas
Osmanl Itibar- Milli Bankas
Deutsche Bank
Deutsche Orientbank
Wiener Bank
Macar Bankas
Banque de Salonique
Osmanl Ticaret Bankas
Ticaret ve ltibar-i Umumi Bankas
112000
Dier
Ziraat Bankas
Toplam
Tablo: 4 - ISTANBUL'DAKI BAUCA TAHV1L ALCLARI
(Kaynak: Tanin,
Katlmc Ad
Dym-
Mays
1918, Revue de Turquie, 1918, no. 2, s. 47)
(Parantez iine kurulu tarihi)
Umumiye
Tutar
1100000
400000
Societe des Chemins de Fer d'Anatolie (1889)
100000
Osmanl Itibar- Milli Bankas (1917)
100000
Cie d'exploitation des Chemins de Fer Orientaux (1872) 100000
Deutsche Bank
100000
Ziraat Bankas (1889)
80000
S. A. hongroise de Banque et de Commeree
60000
R.egie co-interessee des Tabacs (1883)
50000
Milli Osmanl Sigorta A.)
50000
Societe d'Assurances l'Anere (a Vienne)
50000
Osmanl Bankas
174
Tarih
16 Mays
12 Mays
2 Mays
9 Mays
28 Mays
31 Mays
8 Mays
23 Mays
2 Mays
4 Mays
8 Mays
Wiener Bankverein
Bayramzade Hakk bey
Deutsche Orientbank
Mdafaa- Milliye (1916)
Ordu ve Donanna Pazan
Trkiye Milli Sigorta A) (1917)
Direction de la Regie
zmir Kooperatif irketi
Sociere du Tunnel, Tramways et Electricite
Banque de Salonique (1888)
Banque Nationale de Turquie, SA (1909)
IttUad Seyr-i Sefain irketi (1911)
Dar l-Aceze
Banque Russe pour le commencer etranger
Directeurs de la Deutsche Orientbank
Tanin (gazete)
Manifatura A
Kararnrsel Mensucat A. (1917)
Adapazan Levazm-i Inalye Fabrikas A (1917)
Duhan Osmanl A. (191 7)
zmir Palarnut A.
Nuri Aziz et Kazm Nuri & Co.
Rdi Karaka Bey (Tccar)
cie d' Assurances Riunione Adriatica
Manisa Balar Birlii (191 7)
Banque Generale de Turque (1918)
Epiceries Yeni Hilal
Etablissements Orosdi-Back (1895)
S.A. orientale Turco-Buigare
Malson Giraud & Co (zmir)
S.A. des Mines de Balya-Karaaydin (1892)
zmir Aba A.
Oriental Carpet Ltd (1908)
Yazczade smail Hakk bey
Cie d'Assurances Assicurazioni Generali
Ticaret ve ltibar- Umumi Bankas (1917)
Brasseries reunies Bomonti-Nectar
Osmanl Ticaret Bankas (1911)
Ticaret-i Berriye ve Bahriye A. (1917)
50000
50000
50000
40000
40000
40000
30000
30000
30000
30000
25000
20000
20000
20000
15000
15000
10000
lA 000
10000
10000
lA 000
10000
10000
10000
10 000
10000
9000
6000
5000
5000
5000
5000
5000
5000
5000
5000
5000
3000
2000
9 Mays
26 Mays
2 Mays
2 Mays
3 Mays
6 Mays
3 Mays
8 Mays
IlMays
18 Mays
14 Mays
3 Mays
9 Mays
31 Mays
26 Mays
?
3 Mays
6 Mays
9 Mays
9 Mays
9 Mays
9 Mays
11 Mays
14 Mays
15 Mays
23 Mays
4 Mays.
9 Mays
5 Mays
?
6 Mays
9 Mays
9 Mays
9 Mays
10 Mays
31 Mays
28 Mays
9 Mays
13 Mays
175
- 1900-1930
Notlar
2
3
Benden hibir yardm esirgemeyen Boazii niversitesi'nden Zafer Toprak'a teekkrlerimJ sunuyorum. Bu aratrma basnn, zellikle de istanbul'un byk gnlk gazetelerinin taranmasna dayanyor. Bu gazeteleri, konumuz asndan nem sralanna gre yle sralayabiliriz: Tanin, Sabah, Vaklt; Tasvir-i Jffkfir, Ikdam, Ati Kanun metinleri iin Takvim-i Vekqyi'den faydalanlmtr.
Son olarak bkz. J. Thobie, Interits et impen"alismejranais dans I'Empire ottaman (1895-1914),
Paris, 1977 ve A. du Velay ile Ch. Morawitz'in daha eski tarihleri eserleri.
Biz de burada, o dnemde kullanlm "ilk Osmanl i istikraz" ismini yineledik. Aslnda baz mali
operasyonlar tam birer i istikraz niteliindeydi (faiz getiren kaime emisyonlan gbi). Aynca kamu
kurululannn ihtiyalann karlayan mteahhitlerin alacaklanndan ya da memurlann gecikmi
maalanndan, vb oluan belirsiz bir borlanma da sz konusuydu.
1881 'de kurulan Dyun- Umumiye daresi Osmanl tahvillerini ellerinde bulunduranlan temsil ediyor ve Osmanl borlanna aynlru baz devlet gelirlerini ynetiyordu. Sava srasnda banknot
emisyonuyla Osmanl Devletl'yle sava halindeki tngiltere ve Fransa'nn karlann temsil eden Osmanl Bankas degil, Dyun- Umurniye grevlendirilmit.
Kar. Ahmed Emin, Turkey in the World WaT, New Haven, 1930, s. 161 vd. Vedat Eldem, "Cihan
Harbinin ve stiklal Savann Ekonomik Sorunlan", Trk'e Iktisat Tarihi Seminen iinde, Ankara, 1975, s. 375-405. Jean Vergeot, "Le papier-rnonnaie en Turquie pendant la guerre", Revue
d'EconomiePolitique, c. xx:xm, 1919, s. 278-300.
6 Vedat Eldem, agm., s. 39L.

7 Bu sorun hakknda kar. U. Trumpener, Gennany and the Ottoman Empire, 1914-191B- Prince-
ton, 1968, blm X.

Alnt: Revue de 1'llTquie, Questions economiques, Lozan, 1918, fas. 2, haziran.
9 cavid Bey'in Hatralar'!, 30.08.1943 ve 22.12.1946 tarihleri arasnda Tanin'de yaynlandL I istikraz konusunda, kar. Mays-Temmuz 1945 saylan. cavid Bey haklanda, kar. Encyclopedie de
l'lslam, 2. bask, "Djawid" maddesi (D. A. Rustow). cavid Bey tilaf devletlerine yakn kabul edili-
yordu ve Enver Paa'nn politikasna kar olduu iin,

Nazr1'ndan istifa etmiti.
sava ktktan ksa
bir sre sonra Maliye
10 Ahmed Emin, <!ge., s. 143.
11 cavid Bey, Hatrralar, Tanin, 20 Haziran 1945.

12 cavid Bey'in 1918 btesi hakknda Meclis-i Mebusan'da
13
14
15
16
17
18
19
20
yaptgl konuma,
21
ubat
1918, Mec-
lis-i Mebusan Zabztlan Cendesi, III. devre, IV. itina, 54. nikat, s. 868 vd.
Tanin, 26 ubat, bayaz: "Evrak- Nakdiye Meselesi". cavid Bey 21 ubat tarihli konumasnda
yle diyordu: ["Bu her eyden nce psikolojik bir sorun"] ve kat parann altn karsnda deer
kaybetmesinin ["tamamen ieriden 'kaynaklanan bir olgu"] olduunu, kat parann Almanya,
Avusrurya, vb yerlerde gerek deerinde kabul edild.i:ini gsteriyordu.
cavid Bey tarafindan 21 ubat tarihli konumasnda verilen rakamlar.
Ayn yer.
Ayn yer.
cavid Bey'in konumas, 31 Mart 1918, Meclis-i Mebusan Zabtlan Ceridesi. ID. devre, IV. itima,
79. inikat, s. 1524.
Ayn yer.
Kanun metni, Takvim-i Vek:ryi, no: 2203, 7 Nisan 1918.
Szleme metni Maliye Nezareti tarafindan yaymlanan i istikraz sonulan hakkndaki raporun eki
olarak snnu1rnunn, Takvim-i Vekay;, 25-27 Ocak 1919, no, 3454-3456.
21 cavid Bey, 31 Mart tarihli konuma, s. 1522.
22 Takvim-i VekC{Y; 17 Nisan.

23 Daha nce belirtilen i istikraz hakkndaki rapor 100.000 lirann ku1lanurunn aynntlann da veriyor
176
(Takvin-i
Vekay;, no, 3455, 26 Ocak 1919),
24
25
26
27
28
29
30
31
32
33
34
35
36
37
38
39
40
41
42
43
44
45
46
Tahvil ve senetlerin basm 3872,72 lira

Ali basm, pano ve film yapun 1426,21 lira
Taraya gnderilen propaganda heyetlerinin masraflan 1798,25 lira
Yayn irketlerine, baz yazarlara, eitli dillerde kan tara ve bakent gazetelerine denen ikramiyeler 13.912,15 lira
Kati tahvillerin metnini yazmak zere Berlin'e gnderilen hattatlann masraflan 257,54lira
eitli masraflar 223,64 lira
Tahvil ilemlerini yapan bankalara denen %5 komisyon 78.328, o lira.
KM. Borsa Rehberi, Istanbul, 1928, s. 528-534.
Ikdam, 6 Mays, Sabah, 6 Mays.
rnek olarak ite 1 Mays tarihli Tanm"n maneti:
"ktisadi zafere dogru: t1k hcum gn. Bugn Osmanl1ar iin mhim bir imtihan devresi balyor.
Bundan muzaffer karsak istiklal-i iktisadimizi temin etmi olacaz." Mays aynn sonuna doru,
zellikle Sabah byk. manetler yaymIamay srdrr.
Gnlk gazetelerin ou istikraz tahvillerinin satnn nasil devam ettiiyle ilgili rportajlar yayunlar.
Tanin maysn ilk haftasnda, nemli siyasi ve dini ahsiyetler ve baz iadarnlanyIa i istikraz hakknda yaplan bir anketin sonulann yaymlar.
rnein Ziya Gkalp'n kard YeniMecmua, 46. saysnda (30 Mays 1918), s. 383-84 ve 39697'de sayfa alnnda yle sloganlar yaymlar:
"Bu harbin en byk muvaffakiyeti: Dahili istikraz!"
"u son frsat karma: Kat ver, altn al!"
Sabah her gn eitli sloganlar ve ataszleriyle sslenen bir istikraz takvimi yaymlar; bunlardan
baz rnekler:
["Altn kemer her bele yaku"]; ["Mays ay aalan iekler, keseleri altnlarla donatt; servet de
etrafi doga kadar gzelletirdi. "]
IMam, s Mays.
Bu isirnde bir dergi 1912-13'te km, Izmlr'de 1917'de "Halka Doru" adnda bir heyet knu1mutu.
Sabah, 13 Mays ve "yastk altnda para birilttirne" hakknda kar.IMam, 23 Nisan, "Dahili Istikraz ve Kk Sermayeler".
22 Nisan tarihli Tasvir-i iilMr istikrazn randunann gayrimenkul yatrnnuyla karilatnnaktadr,
1000 liralk bir ev yilda 25 kagt lira kazan getirir. 1000 liralk i istikraz tahvilinin geliri ise 50 altn lira, yani 200 kagt liradr.
Sabah, 12 Nisan.
j/tler Dernei Mecmuas. no, 7, 1 Mays 1918, "Kligt ekip altn bieJim!"
stanbul mektubu, Revue de Turqui~ 1918, no: 1, mays, s. 24.
Temin, 13 Mays.
Kar. Tekin Alp, "Yeni stikamet 1stikraz", Yeni Mecmua, no: 40, IS Nisan 1918, s. 263-64 ve no:
44, s. 358-59: ~1nklabn Son Perdesi".
Ziya Gkalp, ~tktisadi Vatanperverlik", Yeni Mecmua, no: 43, 9 Mays 1918, s. 322-23.
Ziya Gka1p. "Para ve Tesand", Yeni Mecmua, no: 41, s. 282; ve Mustafa zht'nn bir konferans, Tanin. 23 Nisan. Trkiye'de dayanmaclk hakknda, kar. Zafer Toprak, "Il. Merutiyet'te
Solidadst Dnce, Halklk", Toplum ve Bilim, I, 1977, s. 92-123.
Bu nokta hakknda, kar. Tanin 16-17 Nisan, 23 Nisan; Tasvir-i JflkdT; 1 Mays (Yunus Nadi'nin
bayazs), Sabah, 26 Nisan, Ikdam, 23 Nisan, vb.
Tanin, 3 Mays.
Revuede Turquie, no; 10, Nisan 1918, s. 365.
Vakt, 5 ve 17 Mays.
Deutsche Bank "istikraz emisyonu" iin bir banka sendikas kurulmasn istiyordu. Yaplan ilem
lerle mutabk olmad iin, tahvil a1nun son gne kadar beklettl; kar. Cavid Bey'in Hatralar',
Tanin 5 Temmuz 1945.
177
Osmanh-Trk
Modernlemesi
- 1900-1930
47 Osmanischer Lloyd, 1 Haziran.

Yunus Nadi'nin bayazs, 23 Mays tarihli Tasvir-i /fIktiJ:
Tanin 26 Nisan, "Istikraz ve Vi1ayetler".
Sabah, 1 Haziran, istikraz sonulanm yorumlar.
Tanin, 13 Mays, "stikraz ve Memurlar".
52 Bazlan istikraz tahvilinin yksek bedelini (20 lira) eletiriyordu. Anlalan teknik nedenlerden tr byle bir deer saptanmt, bir tabvilin yanm yllk faizi 0,5 altn lirayd ve daha kk deerde
altn para dap etmek zor olurdu. Kar. Tanin, 12 Nisan, Darbhane mdr Ferid Bey'le sylei.
53 Ikdam, 27 Mays, Vaki~ 27-29 Mays.
54 Tanin 20 Nisan, 3 Mays, Sahah, 2 Mays.
55 Tanin, 2 Nisan, "Dahili Istikraz ve Kyler"; Ikdam, 23 Nisan, "Dahili stikraz ve Kk Sermayeler".
56 Tasvir-i lfIkdr. 25 Nisan 1918, "stikrazmz ve Ziraat Bankas"; iftiler Dernegi Mecmuas, no:
7, 1 Mays 1918. Osmanl iftiler Demegi 1910'da kurulmutu, ttihat ve Terakki Cemiyeti'ne yaknd, kar. T. Z. Tunaya, TrkiYe'de SiYasi Partler, Istanbul, 1951, s. 458 vd.
57 Tanin, 17 Mays ve 18 Mays (zmir'de kan Kyl gazetesinden alnt yapmaktadr).
58 Osmanl ltibar- Milli Bankas hakknda, kar. A. Gndz kn, " 900-1930 Yllar Arasnda
Anonim irket Olarak. Kurulan Bankalar", Trktye Iktisat Tarihi Semineri iinde, Ankara, 1975, s.
409-476.
59 Bu makalenin snrlan iinde ekil 4 'te yer alan btn irketlert aynnnsyla incelemek olanakszd.
Bu konuda u yaynlardan bilgi alnabilir: Memalik-i Osman{ye'de Anonim irketler. Istanbul,
1334 (1918) ve A. Glindz klin'n bir nceki dipnotta belinilen tebligi. Revue de Turque'de de
birok bilgi yer almaktadr. Daha eski kurulular iin, bkz. E. Pech, Manuel des societes anorvmes
fonctionnanten Turquie, Paris, 1912.
60 cavidBey, Hatralar, Tanin, 4 Temmuz 1945.
61 Takvim-i Vekayi'den borsa kuru. Osmanl hkmeti 1.500.000 liralk i istikraz tahvili satn alarak kurlann dn durdunnaya alm (Takvim-i Vekay( no, 3361, 7 Ekim 1918), ama pek
48
49
50
51
baanl olamamt.
62 Yusul Hikmet Bayur, TJk Inkdab Tarih. lII14, Ankara, 1967, s. 514, Borsa Rehberi, daha nce
belirtilmiti.
63 Hamdullah 5uphi'nin Trk Oca'nda verdii konferans, Tanin 26 Nisan.
178
TTN REJS'NDEN TEKEL'E, CUMHURYET'N

LK YILLARINDA TTN SORUNU'
Trkiye Cumhuriyeti'nin ilk yllannda (1923-1925), Mustafa Kemal tarafn
dan kurulan yeni devletin ba etmesi gereken sorunlarn iinde ttn sorunu
nemli bir yer igal ediyordu. Bu nemi anlamak iin, ttnn Trkiye ekonomisindeki yerini ksaca hatrlatmakta yarar var. Osmanl mparatorluu'nun eski ve
nl bir rn olan ttn, Trk ihracatnda ak farkla birinci sradadr: rnein
1923'te, Trkiye 20.500.000 lira deerinde 19.200 ton ttn ihra etmitir; bu,
toplam ihracat deerinin %24,2'sidir. 1923 ile 1930 arasnda ttn toplam ihracat deerinin 113 ya da 1I4'n oluturur. Dier yandan ttn yz binlerce insamn "geim kaps"dr; toplam 600.000 dnm tutan kk iletmelerde 190.000
ekici tarafndan yetitirilen ttn, ekiminden sigara retimine kadar byk bir
zen ve emek gerektirmektedir. stelik ttn devletin mali kaynaklan iinde de
nemli bir yer tutmaktadr; 1923'te bte gelirlerinin %6,3'n ttn salar, bu
oran Ttn Rejisi'ln devlete dedii paydr.
Ttn vergisi toplama tekeli zel bir irketin, mehur Ttn Rejisi'nln elindeydi. Dyun- Umumiye Idaresi'nin ardndan, 1883'te kurulan Reji, Dyun-
Umumiye tarafndan ttn vergilerini toplamak ve haslat kendisi, Dyun-
Umumiye ve Osmanl hkmeti arasnda paylatrmakla grevlendirilmiti.l
Fransz sermayesi arlkl yabanc bir irket olan Reji, ttn ekimini denetleme,
ttn satn alma ve Trkiye'de satlan ttn ileme haklanmn tekeline sahipti;
30 ylln;fverilen bu imtiyaz 1913'te 15 yllna yenilenmi, ama iinde bulunulan g koullar ve sava nedeniyle bu imtiyaz Osmanl Meclis-i Mebusam'nn
onayndan geirilmeden kabul edilmiti.
Osmanl mparatorluu'nun baml ekonomisi yerine "milli iktisat"! geira
Bu metin, iX Trk Tarih Kongresi, Ankara, 21-25 Eyll 1981, Kongreye Sunulan Bildiriler iinde
yaynlanmtr, c. n, Ankara, 1989, S. 1675-1686.
179
-1900-1930
meyi grev bilen yeni Trk devleti iin, yabanc bir irketin devletin temel gelir
kaynaklanndan birini elinde tutmaya devam etmesi dnlemezdi. Herkesin talebi olan Reji'nin tasfiyesi artk daha fazla gecikemezdi. Bu bildiri, sz konusu
tasfiyede yaananlan ve yeni bir ttiin idaresi kurulmasnn yol at tartma1a
n, polemikleri ele alyor.
Trkiye'de Reji'ye kar genel bir dmanlk vard; bu dmanlk ncelikle

zel ikayetlere balyd. Reji idaresi ok fazla sayda gayrimslim alnrmakia
sularuyordu. Tam bir zel muhafz ordusu olan kokulan (Franszca belgelerde
col4Ji) kullanarak ttiin kaaklru basnrmak iin bavurdukian sert (ve aynca
da etkisiz) yntem knaruyordu. Ttiin ekiminin gelimesini engellemekle sulanan Reji hakknda, devletin yksek katlannda da, hkmete dedii kar payrun
ok dk olduu dnlyordu. Reji, Trk ekonomisinin ve devletinin karla
nru umursamayan "birka imtiyazlrun hizmetine veriimi a1nn yumurtlayan bir
tavuk" olarak gryordu. 2 Avrupa emperyalizminin en eksiksiz simgesi grnmndeki Reji, tm dmanl ve kini stiine topluyordu. Ahmed Hamdi'nin
dedii gibi, "Reji kapanlma1yd, nk o bir Fransz irketiydi ve halk onu gerek
bir dman olarak gryordu. "3
Kurtulu Sava'run sona ermesi ve Lozan grmelerinin balamasyla birlikte, Reji'nin tasfiyesi yeniden gndeme geldi. ubat 1923'te toplanan !zmir Iktisat Kongresi'nde ziraatiler grubu tarafndan nerilen ilkelerin birinci maddesi Reji'nin tasfiyesiydi. 4 Ama bu ilkenin hayata geirilebilmesi iin daha iki yl beklemek gerekecekti. Bu sonuca vanrken geilen evreler ksaca zetlenebilir. nce u
nu handatmak gerekir ki, Kurtulu Sava dneminde Kemalistler denetimieri a1nndaki blgede bulunan Reji mallanna el koymular, sava salmas olarak irke
tin stoklanru ve haslatlanru msadere etmilerdi. 5 Bylelikle Ttn Idaresi bir dnem Dyun- Umumiye nezdindeki Trk hkmeti komiserliinin eline gemiti.
Reji'nin Anadolu'daki kurululannda tekel fiilen ortadan kalkmt. Bu durum
karsnda Reji ynetimi, imtiyazn 1928'e kadar uzatan 1913 szlemesinin Lozan Antlamas'run zel dzenlemelerinde tarunmas iin Fransz hkmetine
bask yapn. 6
Bu abalardan bir sonu elde edemeyince Reji'nin dorudan Ankara hkmeti yneticileriyle anlamaktan baka yapabilecei bir ey ka1mamn. 13 Haziran
1923'te Maliye Vekili Hasan Fehmi Bey'le, Ttn Rejisi ynetici delegesi Ernest
Weyl arasnda bir anlama inza1and. 7 Reji bu anlamayla, hkmetin ay nce180
Ttn Rejisi'nden Tekel'e, Cumhuriyet'in ilk Yllarnda Ttn Sorunu
den haber vermek kouluyla anlama sresi dolmadan tekel idaresini tasfiye etme
hakkm kabul ediyordu (madde 8). Hkmet ise fesih amnda 40 milyon frank olarak tahmin edilen sermayesini Reji'ye demeyi taahht ediyordu (madde S). Aynca anlamada Reji'nin, artk dorudan Ankara hkmetinin denetimine gemi
Anadolu acentelerinin ynetimini yeniden ele alabilecei de ngrlyordu.
Mali yl martta balad iin, Reji'yi feshetme karan en ge Kasm 1923 sonunda alnmak zorundayd. Bu vade yaklatka, hkmetten bu kadar zamandr
beklenen nlemi almasm isteyen geni bir kamuoyu hareketi olutu. Basn, Reji'nin istismarlanna kar iddetli bir kampanya balatt, ticaret odalan mitingler
dzenledi, ttn reticisi blgeler mesajlar gnderdier, telgraHar ektiler. Millet
Meclisi'nin maliye ve iktisat komisyonlan da fesih karan lehinde gr bildirdi.
Millet Meclisi'nde de byk bir ounluk aym grteydi. B 27 Kasm 1923'te
Halk Frkas'nda kararsz bir toplant yapld. Btn beklentilerin aksine, hkmet
1913 szlemesinin hkmlerine uymay tercih etti ve fesih karan almay reddetti. smet Paa Reji'yi tasfiye etmek iin uygun bir zaman olmadm aklad, nk bu karar ekonomik, siyasi ve hukuki alardan byk zorluklan beraberinde
getirecekti. Terazinin kefesini Reji'nin srdrlmesi ynnde ar bastran hi
kukusuz bteye ilikin nedenlerdi. 3 Aralkta genel hayal krklm yanstan
Tevhid-i 4/kdrReji'yi tasfiye etme konusunda "kanan frsat"tan sz ediyordu. 9
Bununla birlIkte Frka, hkmeti "Reji sorununu ertesi yl iinde milli arzuya
uygun bir ekilde zmlemeye" davet etmiti. Hkmet bu davete Temmuz
1924 'te cevap verecekti. 6 Austos 1924 'te Reji ynetimine, irketin faaliyetine
1 Mart 1925'te son verme karanm ve bu tarihte irkete 40 milyon franklk sermayesini deyeceini ve tm haklarnu ve ykmllklerini devralacam bildiren
bir tezkere gnderdi.
...
Reji'den kurtulma karan alnm, imdi geriye ok nemli bir sorun kalmt:
Ttn gelirlerini iletme konusunda bu irketin yerini alacak idarenin biImini saptamak. Bu konuda iki zt tezin aylarca arpt sylenebillr: Tekel sisteminin savunuclan ve "bandrol" sisteminin savunuculan (bandrol sigara paketlerinin zetine yaptnlan drtgen etiketin adyd). Bandrol sistemi ttn tketimini vergilendirme ve bu vergileri toplama yntemietinin btnn ifade ediyordu. o Bir yanda, ttn alru, ilenmesi ve satmnn tekel idaresi elinde kalaca bir sistem vard;
dier yanda btn bu ilemierin serbest olaCa ve kabaca devletin ttn tketicisinden bir vergi almakla yetinmesi diye zetlenebilecek bir sistem sz konusuydu.
181
-1900-1930
Bu iki tez etrafndaki tartmalar hkmet iinde, Meclis'te, ticaret odalan gibi kurulularda, gnlk basnn stunlannda tartmalara, polemiklere ve hatta ttn
sorunu konusunda birok polemik eserinin yaymlanmasna yol aacakt.
Hkmetin hep birinci tezden yana olduu akt; elinde kaakla kar etkili mcadele olanaklan olduu iin, tekeli gelirlerini azami dzeye karmann bir
yolu olarak gryordu. zellikle Maliye Vekili Abdlhalik (Renda) kararl bir tekel
taraftanyd. HdkimiYet-i Mi/liYe'de kan bir rpottajda, ttn (ve sigara kad
nn) tekelletirilmesi konusundaki dncelerini aklyordu; z bu tasan retici
kylye, zellikle de retimini d pazara satma konusunda byk bir zgrlk
veriyordu. Hkmetin istedii i tketim zerinde tekeloluturmakt. Hkmetin
bu tekel hakkn belirli baz koullara uyacak zel bir irkete devretme hakkn da
elinde bulundurdunu ekliyordu. Bu koullar, en az %50 Trk sermayeli olmas,
idare heyetinin ounlukla Trklerden olumas, kaaklk sorunuyla urama
mas ve ok az sayda yabanc uzman dnda personelin tamanunn Trk olmasy
d. Maliye Nezareti tekelin devri konusunda hkmetin bir Trk irketi olan Duhan
[Ttn] irketi'yle grmeleri srdrdn, ama rihai bir szlemeden nce
Byk Millet Meclisi'nin tekel ve iletilme biimi konusunda gr belirlemesirin
beklenmesi gerektiini de ekliyordu. Selanikli byk bir ttn tccan olan Kfttipzade Sabri tarafndan ynetilen Duhan irketi aslnda Societe des Tabacs d'Orient et
d'Outre-Mer'in [Dou ve Derizan Ttnleri irketi] bir yan kuruluuydu;3 tekel
kartlan asndan, Avrupa emperyalizminin mevzileriri yeriden elde etneye al
rken arkasna gizlendii bir paravanadan baka bir ey deildLl4
Bir ttn tekeli kurulmas tehdidi ve bu tekelin iletilme hakknn yabanc
sermaye egemenliindeki bir irkete verilmesi tehlikesi karsnda, bandrol sistemi
taraftarlan arasnda tam bir direni rgtlendi. Bu direniin odak noktasnda yer
alan Milli Trk Ticaret Birlii ve stanbul Ticaret ve Sanayi Odas'na birok byk
ttn tccan kaytlyd ve bu kurulular zmir ktisat Kongresi'nde (ubat 1923)
bandrol lehine tavrlarn kararl bir biimde aklamlard. s Bu mcadelede
nemli bir roloynayan dier iki kii de Milli Trk Ticaret Birlii'nin ve stanbul Ticaret Odas'nn bakan olan Kavalal brahim Paazade Hseyin Hsn ile Ahmed Hamdi 'ydi (Baar). 6 Her ikisi de konu hakknda makaleler ve brorler yazmlar, aynca Ankara'da siyasi yneticiler ve Millet Meclisi'nin ttn rejimi hakknda kanun tasans gelitirmekle grevli komisyonlan nezdinde etkin bir propaganda yrtmlerdi. Aynca belli bal ttn tccarlanyla birlikte gerek bir bask
grubu oluturmay da baarnlard: "Ttncler zmresi" .
Ttn sorunu stne yaymlanm "edebiyat" inceleyerek, sorunun ilgilendirdii farkl gruplar arasnda kan dnce ve kar atmalann lmek mm182
Ttn Rejisi'nden Tekel'e, Cumhuriyet'in ilk YJlarnda Ttn Sorunu
kiindr. Her iki cephenin taraftarlan istatistiklere ve yabanc lkelerdeki deneylere

dayanarak, kendi sistemletinin devlete en ok gelir salayacak, ttn ekimii daha
iyi gelitirecek ve kaakla kar daha etkin bir savunmay getirecek sistem olduunu kantlamaya alrlar. Bandrol savunuculan tarafndan sunulan temel gerekeler nelerdir? 7 Onlara gre bandrol sistemi byk bir rgtlenmeye gerek
duymamaktadr ve imalathanelerdeki almay denetlernek iin birka memur yeterli olacaktr; sistem kaaklkta azalnay kendiliinden getirecektir, nk kaaklk esas olarak Reji'nin dk kaliteli ve pahal ttn satma.sndan kaynaklanmaktadr; rekabeti gndeme sokan bandrol sisteml hem ttnn kalitesini amracak, hem de daha dk fiyatla satlmasm salayacaktr. Ayn zamanda, retici
kylye daha yksek alm fiyatlan deyerek, -Reji'nin frenledii- ttn ekimlin
gelitirilmesine de izin verecektir. lmalathaneler oalacak ve sadece yaprak ttn
deil, ilenmi rtler, puro ve sigara da ihra etmek mmkn olacaktr.
Tekel savunuculan ise bandrol birok ktln kayna olarak grmektedir; imalathanelerin oalmas kaakln bastrlmasm ok zorlatracak, bu
durum devlet gelirlerinde nemli kayplara yol aacaktr; stelik bu sistem Trk
tccarlarna da bir yarar salamayacak, nk Trk tccarlar byk sermayelere
sahip olmadkian iin ksa srede yabanc rekabet tarafndan ezilecekierdir. Bu
nedenle, ttn ticaretiin byk blm sonunda yabanc sermayenin denetimine geecektir. s
Bu tekik gerekelerin arkasnda, Trkiye' nin ekonomik geliimine ilikin
farkl yaklamlar olduu grlnektedir. rnein Ahmed Hamdi'in "Ttncler
zmresi" adna yazlm kitab, genelde tekele ve giriimci devlete kar iddetli bir
yergi ve "laissez:faire, laissez-passer" [braknz yapsnlar, brakmz gesinIer]
yaklamna da tam bir vg iteliindedir. Ona gre Reji sistemindeki aksaklklar
onun yabanc olmasndan ok, tekel imtiyazndan kaynaklanyordu. Ttn gelirlerinin yeiden bir irket tarafndan tekelolarak ynetilme tehlikesine dikkat eken Ahmed Hamdi yle der: "Piyesi deitirmeden aktrleri deitirmek ne ie
yarar?" Ona gre btn ktlk, ticaret zgrln ldren, dk kalitede ve
pahal bir rn sunan, ihracat snrlayan ve snai gelilmi engelleyen tekelci biimden gelmektedir. Ttn tekeli uygulayan lkelerde, rnler neden tketiciyi
kaak rnlere yneltecek kadar kalitesiz ve pahaldr, diye sorar. Bunun bir tek
cevab vardr: Teker Rekabet yokluu-tekele fiyatlan istedii gibi saptama olana verlr. Tekel ne doal, ne de ticari bir biimde iler; ne retim artn, ne kalitenin ykseltilmesii, ne fiyatlan drmeyi hedefler. Tekel, z itibanyla, giriim
cilik ruhuna aykndr. Tekel, snai ve ticari gelimeden ok mali kaynaklann bytlmesini hedefleyen 16.-17. yzyllann egemen zihniyetinin rn olan ve
183
Osmanh-TOrk Modernlemesi - 1900-1930
bir anlaytr. 9 Ahmed Hamdi ayn ekilde devletin kendi

imalathanelerinde sigara retimini gelitirmesi dncesini de eletirir. Devlet kar
salamak amacyla kendini sanayici ve tccar yerine koyamaz. Devlette ticaret
mant 0lmaz. 2o
artk ad kalm
Tartmamn
bir dier ilgin noktas, yabanc sermaye sorununa ilikindir. Tekel taraftarlannagre, ttn satn alma, ileme ve satma serbestlii yabanc sermayeye kaplan ardna kadar ama ve hatta sonuta gerek bir Amerikan trst
kurulmas tehlikesini iermektedir;21 tekel "milli iktisat" iin en iyi siper olacaktr.
Bu gerekeyi cevaplayan Hseyin Hsn, yabanc sermayenin kendisine kar
hibir zaman dmanlk beslenmeyen Trkiye'de iyi karlanacan syler. Lozan'da yabanc sermayenin yerli sermayeyle ayn koullarda kabl grmesi, eski
duruma gre yerli sermayenin bir zaferi ve yabanc sermayenin yenilgisidir, der.
Trkiye yabanc yatnmlara scak baktna gre, tekel taraftarlannn bu gerekesinin bir dayanag yoktur. Hseyin Hsn'nn kesinkes kar olduu nokta, yabanc sermayenin Trkiye'de, hammaddeleri kendine ayrmak gibi imtiyazlardan
yararlanmasdr. 22
Bir Amerlkan trst tehlikesi ise -ABD 'nin Trkiye'deki yksek kaliteli ttnn birinci alcs haline gelmesi bunu ksmen dorulamaktadr-, Ahmed Hamdi'ye dayanaksz grnmektedir. "Ileyen" trstler retlmi denetleyerlerdir, der.
Trkiye'de bir ttn trstnn gerekieme ans blabilmesi iin, btn iletme
ler zerinde denetlm kurabilmesi gerekir ki, ttn ekiminin kk iletmelere blnm an paral yaps nedeniyle bu pek mmkn gtnmemektedir. 23
Aslnda sz konusu olan, farkl kar gruplan arasnda ttn sorununda k
m bir atmadr. Toptanc ttn tccarlan, Ege ya da Karadeniz blgesinin birka byk ttn reticisi ve Ahmed Hamdi gibi ekonomik zgrln ve hr teebbsn erdemlerine inanan, yabanc sermayeyle ibirliini ngren, Trkiye'de
"milli iktisat"n motorunun ve temel gcnn bir milli burjuvazinin olumas olduunu dnen ticaret ve sanayi bujuvazisinin temsilcileri tekelin kaldnlma
sndan yanadr. 24 ncelikli kaygs devletin mali karlan olan brokrasi, rejimde
liberallemeye gidilirse daha bykler tarafndan yutlacaklanndan korkan kk ttn reticileri ve tccarlan,2S bu arada da devletten ttn tekelini almay
umar1ar arasnda olumu daha kank bir ittifak da tekeli savunmaktadr .
...
Hkmet bir yandan Reji'yi tasfiye karan alrken, dier yandan da ttn idaresinde tekel kurmay hedefleyen bir kanun tasans hazrlyordu. iki cephe arasn184
Ttn Refisi'nden Tekel'e, Cumhuriyet'in ilk Yllarnda Ttn Sorunu
daki mcadele artk yasama alanna tanmn. Bandrol savunuculan Meclis Bte Komisyonu'na kendi adamlann yerletirmeye alyor ve ttn reticileri grubunun temsilcilerini buraya sokmay baanyordu. Milli Trk Ticaret Birlii Ba
kan Yardmcs Kazm Ziya ve Ahmed Hamdi zel komisyona katlmak zere Ankara'ya gittiler. 28 Ocak 1925'te toplanan zel komisyon, bir oy eksikie, bandrol
rejiminin kurulmasndan yana gt bildirdi. Komisyon karannn tutana Meclis'e geldiinde, tekel taraftarlan bouna bir abayla engelleme yapmaya altlar:
Ttne bandrol biiminde vergi konmas byk bir ounlukla kabul edildi. 26
Hkmet ise -nce smet Paa hkmeti, Kasm 1924'ten itibaren de Fethi
Bey hkmeti- tekel hakkndaki kendi grlerini kabul ettirmeye urayordu.
Bu tercihte bteden kaynaklanan nederlerin byk bir roloynadna kuku
yoktur. 1924 yaznda karar verilen aann kaldnimas (17 ubat 1925 tarihli kanun) vergi gelirlerinde nemli bir gedik aacakn ve hkmet, yerlemesi her ne
olursa olsun belli bir zaman isteyecek bandrol deneyine girime konusunda tereddtlyd. 27 22 ubat 1925 tarihii bir toplannda Halk Frkas, Reji ilerirln ynetimirl geici olarak bir yllna hkmetin stlenmesine karar verdi, bu arada da
hkmeti ve Millet Meclisi'rl konuyu daha titiz bir biimde incelemeye ard.
Geici ttn idaresine ynelik 26 ubat 1925 tarihli kanun devleti, "lkenin
i tketimine ynelik her trl ttn alm, ilenmesi, ttn ve sigara retimi ve
satlmas, ayn zamanda ttne ilikin dier btn ilemieri" dorudan yrnneklegrevlendiriyordu. 28 Birka gn sonra hkmet Reji kurululann kendi denetimine ald. Komisyonlann ve Millet Meclisi ourluunun grlerine kar hkmet tarafndan berlmsenen dorudan ynetim tekeli 7 ubat 1926 tarihli kanunla be yl dala uzatld ve 9 Haziran 1930 tarihli kanurla (no: 1701) kesin olarak
kuruldu. Bu uygulamarun ilk yllannda elde edilen iyi sonular, ttn ekiminin
gelimesi ve ttnden salanan mali kaynaklann arnnas tartmamn ksa srede
sona ermesine yol an.
Notlar
1
Kar.
J. Thobie, Interits et impen"alisme.franais dans l'Empire ottoman (1895-1914), Paris,
1977, s. 179-188.
2 J. Thobie, cge" s. 186.
3 Ahmed Hamdi Baar, "Istanbul Ticaret Odas nasl millileti?", Bar Dnyas, no: 57,
ubat 1967,
s. 124.
4 Kar. A. GndZ kiin, TrkiYe Iktisat Kongresi, Ankara, 1971, s. 390.
5 Fransz Dileri Bakanl Arivleri, E Levant, Turquie, C. 411, fol. 122,211-212.
6 Ayn kaynak. fol. 213, Fransa Cumhuriyeti Dou yksek korniserinden Dileri Bakanl'na mek-
tup.
185
An!a<na
- 1900-1930
metni. Fr. D'i. Bak. Ae . fol. 236-41.
8 Vakit; 21.11.1923.
9 Tevhid-i ijkdT, 3.12.1923.
10 1910'da da ok benzerbir tartma yaanm'itl; kar. J. Thobie. ge. s. 436 vd.

11 brahim Necmi, Trkiye'de Ttn Meselesz; En Iyi Hal aresi Etrqfinda Tedkikat ve Mtalaat, Istanbul, 1340/1924,2 fasikl (tekel lehinde bir eser; daha sonra mebus ve Trk Dil Kurumu sekreteri olacak yazar, tekeli alma konusunda hkmetle yrtlen grmelerde zel irketin szcln stlenmitir. nk fasikl soruna ilikin bir basn derlemesidir). Kavalal brahim Paazade Hseyin Hsn, Ttn Meselemiz, InhisarCllann Iddialarna Cevap, stanbul, 1340/1924 (bandrol
savunusu). Bandroln Mali ve iktisadi Faidelen. Istanbul, 1340/1924 (ttn reticileri ve tccarlan grubu tarafndan yaymlanm bu eserin yazan Ahmed Hamdi Baar'dr; kar. A.H. Baar,
<gm.. s. 127).
12 Hdkim(yet-iMzll(ye, 25.09.1924, a1n. yap. Stamboul ayn tarih.
13 Osmanl Bankas, CirculaiTe Mensuelle [Aylk Sirkler], no: 31, Kasm 1924, Tabacs d'Orient et
d'Outre-Mer irketi'nin genel kurul tutanaklan. J. Thobie ~Osmanl Bankas'nn, irketin (yani Reji'nin) bir ngiliz-Fransz grubu tarafndan devralnmas yolunda bir tasarrs" olduunu belirtmektedir ("Une dynamique de transition, les relati.ons economiques franco-turques dans les annees 20",
Paul Dumont ve Jean-Louis Bacque-Grammont (ed.), La Turquieet laFrance ii l'lipoque d'Atatr1rk
iinde, Paris, 1981, s. 151, dipnot 124).
14 Hseyin Hsn. age. s. 175. [Ahmed Hamdi]. Bandroln.... s. 72-73.
15 Milli Trk Ticaret Birlii o zamana dek pazara egemen olan Rum ve Ermeni tccarlann yerini almak isteyen Istanbullu Trk tccarlar tarafindan 1922'de kurulmutu. Bu konuda kar. D. Avno
lu, TUrk(ye'nin Dzen; stanbuL, 1976, c. I, s. 340-344. Ticaret Birlii tarafndan Zmir ktisat
Kongresi iin hazrlanan Reji raporu, A. Gndz kn, age., s. 90-94'te yer almaktadr.
16 Ahmed Hamdi Baar hakknda. kar. H.Z. lken. Tilrk(ye'de ada Dnce Tarihi, 2. bask. istanbuL, 1979, s. 465-470. A.H. Baar 1930'lann banda devletilik ampiyonlarndan biri olacakm.
17 Kar. Hseyin Hsn ve [Ahmed Hamdi], age., eitli yerler. Hseyin Hsn'nn kitabnda bandrol lehine gerekelerin bir zeti de yer almaktadr, s. 166 vd.
18 Kar. brahim Necmi, age., eitli yerler. rnein bkz. Kati.pzade Sabri'nin dnceleri, I, s. 69-70.
19 Ahmed Hamdi Baar, agm.. ve Bandroln... , s. 18,28-42,70, 119 vd.
20 Age.. s.17-18.
21 Bu gt hakknda bkz. brahim Necmi. age.. I. s. 40 vd . ll.s. 23.
22 Hseyin Hsn, age., s. 36-38.
23 [Ahmed Hamdi], Bandroln..., s. 20-24, ve Hseyin Hsn, s. 39 vd.
24 Kar. Ahmed Harndi Baar, agTn., s. 120: ["Trkiye'de bir milli burjuva snfnn teekkl etmesi,
iktisada el koymas, bamsz bir millet halinde yaayabilmenin balca art idi. ") Ayr. kar. H. Z.
lken, age., s. 466.
25 Kar. kk ttn reticilerinin dile getirdikleri kayglar, brahim Necmi, age., s. 68-70.
26 A.H. Baar. <gm.
27 Kar. Stambou" 21.02.1925.
28 Bu kanun hakknda, kar. K. Boratav, Trkiye'de Devletilik, Ankara, 196?, s. 48-50. Metnin
Franszcas iin, Revue Internationale des Tabacs, 116, Aralk 925, s. 455-57.
186
KURTULU SAVA SONRASINDA TRKYE'NN

SANAYLEME SORUNU
(1923-1932)"
Yunanllara kar verilen Kurtulu Sava srasnda ve Kemalist ordulann zaferi kesinletike, Ankara'da yeni devletin geeceine kafa yorulmaya baland.
Giderek ska dile getirilen bir izlek, verilmesi gereken ekonomik sava, silahl savataki baannn ardndan kazanlmas gereken ekonomik zaferdi. Kemalistler,
askeri zaferin modem bir devlete giden yolda sadece bir aama olduunun bilincindeydiler. O dnemden itibaren sorun, ekonomik abay esas olarak lkenin sanayilemesine yneltmekti. Ankara hkmetinin maliye vekili Ferid Bey 1921 'de
u aklamay yapt:
[Bize en lazm ey fabrika, gene fabrika[dr] ... Trkiye alyor, retiyor, fakat rnlerinden bakalan yararlanyor... alnteri dkerek elde ettii
miz iptidai maddeleri ... yok pahasma hariee sanyamz. Sonra yabanclar bu
maddelerin eklini deitirerek bize iade ediyorlar. .. Krk kurua bir akka
yn veriyoruz, ayn yn bin iki yz kuma bir metre kuma halinde yalvararak geri alyoruz.] i
Zaferden sorua, sanayileme Kemalist yneticilerln balca sloganlanndan
biri oldu. ubat 1923'te toplanan ve tccarlann, sanayicilerin, iftilerin ve iile
rin ekonomik alandaki dilekietine kulak veren zmir ktisat Kongresi'nde hzl sanayileme gerek.lilii sk sk dile getirildi:
Bu metin, Jacques Thobie ve Jean-Louis Bacque-Grammont (ed.), L'i4cceSS10n de la Turquie ct la civilisation industne/le,Jacteurs intemes et extemes iinde yaymlanmtr, Istanbul-Paris, 1986.
s.25-37.
187
-1900-1930
[1rkiye'yi Bat'dan ayran ekonomik mesafeyi hzla azaltmalyz. (... )

Milletler servele ve mutlulua ancak sanayideki ilerlemeyle kavuurlar. Hzla
makineler ve fabrikalar edinmeli ve byk sanayi aamasna gemeliyiz]2
Ayn
dnemde Trk milliyetlliinin
kuramcs
Ziya Gkalp,
Trk/n
Esas/an 'nda unlan yazd:
Trklerin, bundan baka, bir de ikrisadi mefkfresi vardr ki, merrleketi

byk sanayie mazhar etmektir. Bazlan, "memleketlmiz bir ziraat yurdudur, biz daima ifti bir millet kalnalyz. Byk sanayiyle uramaya kalkJ;mamalyz" diyorlar ki, asla dogru deildir. Filhakika, iftilii hibir zaman elden brakacak deiliz, fakat asri bir millet olmak istiyorsak, mutlaka
byk sanayie malik ohnamz lazmdr. 3
Bu metinler
sanayileme izleinin
yeni devletin yneticileri iin neyi temsil

ettiini anlamamlZ salyor. ncelikle, modern bir terim kullanarak, bir uygarla
ma tercihinin sz konusu oldumu syleyebiliriz: Modern bir devlet byk sanayi zerine kurulur. Demek ki sanayileme, Osmanl Imparatorluu'nda 19. yzy
ln ortasna doru balam modernleme hareketinin mantki devam olarak grnmektedir. Sanayileme ayn zamanda bir gelime stratejisi tercihini de temsil
etnektedir. Gerei sylemek gerekrse, o dnemde "ekonomik gelime" kavram
kullanlmamakta, ama" ayaa kalkmak"tan veya ekonomik durumu "dzeltmek"ten sz edilmektedir. Tanzimat'tan beri ekonomik tartma esas olarak u
soru etrafnda dnmektedir: ncelik tanma m sanayiye mi verilmeli? Liberallere
gre (yukardaki metinde Ziya Gka!p bunlara gnderme yapmaktadr), tarma
nem vermek ve hammadde ihracm artnp dandan gerekli donanm aygtlann
temin etmek gerekmektedir. Buna karlk, milli iktisat taraftarlar ise sanayide
gelimeyi ne kartmaktadr. 4 Demek ki Kemalist yneticiler de, Jn Trkler gibi
bu ikinci gr benimsemilir.
Bununla birlikte, 1923'ten sonra tarmla gelime tezi hilla taraftar bulmaktadr. rnein 1924'te kurulan Terakkiperver Cumhuriyet Frkas'nn program
Trk ekonomisine daha liberal bir yaklam iermekte ve "Avrupa pazarlarndan
ithal edilecek mamul mallarla deitirmek zere hammadde retiminin artrlma
s"n nermektedir. s O dnemin basnnda sk sk gndeme gelen bir rnek, baa
nlar tanm alannda uzmanlamaya dayanan Arjantin ve Kanada gibi yeni lkelerdir; bu da tanmla gelimenin pekala bamszlkla el ele yryebileceini kant
lamaktadr. 6
188
Trkiye'nin
Sanayileme
Sorunu (1923-1932)
Sanayilemeyi dorulamak
iin ileri srlen bir dier gereke bamszlk sorunudur. Kemalist aydnlar ve yneticiler, lkenin askeri ve diplomatik zaferle elde edilen bamszlnn ancak ekonomik bamszlkla gvence altna alnabile
ceini dnmektediL Osmanl mparatorluu'nun Ingiliz liberalizminin tutsa
olduu, Osmanl sanayisiyle zanaarlerinin sanayi devrimi Avrupa'snn mamul
maddelerinin istilasyla ykld, bunun da imparatorluun ekonomik ve mali
alanlarda tam bamilk iine dmesine yol at kamsndadrlar. Sadece sanayileme, Trklye'yi Avrupa sanayi retimine bavurma zorunluluundan kurtararak, bu bamll krabilir. Bamszlk saplants Kemalistleri, ekonomik a
dan kendi kendine yetmeyi, bu aka ifade edilmese de, bir tr lk haline getirme noktasna stkler. Her ne olursa olsun, sanayilemenin aym zamanda siyasi
bir tercih de olduu aktr.
Hangi Sanayileme?
Yukandakl alntlar 1923'ten sonra sanayileme politikasna neyin rehberlik
Trkiye'de bol hammaddesi bulunan ya da
kolaylkla retilebilecek ve rnleri Trk devletinin snrlan iinde yeterli bir pazar
bulabilecek sanayilere ncelik verilmesi sz konusudur. rnein Nisan 1923 'te
Mustafa Kemal'in partisi iin bir platform oluturan Dokuz Umde'de yle denir:
"Mevadd- iptidaiyesi memleketimizde bulunan mamulat ve nasnuat memleket
dahilinde vcude getirmek iin himaye ve tevikat icras ve mkafat itas suretleriyle azami tedabir alnacaktr."7 Daha yakn zamanlann terimleriyle syleyecek
olursak, bir ithal ikamesi politikas sz konusudur. Bu deerlendirmeler nda,
ilk ele alnacak sanayiler imento, eker ve tekstil fabrikalan olacaktr.
Bu sanayileme po\itikasmn niteliini ve biimlerini anlamak iin, yaklak
bir yzyldr Osmanl yneticileri ve aydnlannn Bat Avrupa lkelerindeki sanayi
devrimini gzlemlediklerini hatrlatmak gerekir. Hatta bu sanayi uygarlmn baa
nlan kadar olumsuz etkilerini de saptayabilmilerdir: Iilerin sefaleti, proletarya,
smf mcadelesi. Demek ki onlann karsndaki sorun, sanayileerek Avrupa'ya
gre ekonomik gecikuelerini kapatrken, toplumsal ban tehlikeye sokacak sefil
bir proletarya da yaratmamakt. 8 Dzen ve gelime nasl badatnlacakt?
Kemalistier bu sorulara birok cevap getirmeye uratlar. deolojik dzeyde
halkl Cumhuriyet Halk Frkas'mn ve devletin resmi ilkelerinden biri haline
getirdiler; bu ilkeye gre yeni Trkiye'de mcadele eden snflar yoktu. Uygulamada ise 1924 ve 1932 'de eitli Kanunu taslaklan gelitirdiler, sonunda 1936
edeceini anlamamlZ saiamaktadr.
189
-1900-1930
taslan
benimsediler. 9 Btn bu metinlerde, toplumsal atmalardan saknmak,

ii hareketirti denetlemek ve bolevizm iin verimli bir alan olabilecek bir proletaryann olumasn engellemek kayglannn izleri griilr. Yine ayn mantk erevesinde, iki sava arasndaki sanayi yerleimlerinin ikincil neme sahip ehir
veya kasabalarda kuruldu dikkati eker. Bu corafi tercihler ii semtleri ve
toplumsal patlama riskleriyle byk sanayi metropoilerirtin donasna yol amama kaygsn yanstmaktadr.
Kemalist dnemde sanayilemenin motor unsuru ne olacaktr? Devlet mi hr
teebbs m? Bilindii gibi, bir ekonomik poiltika olarak devletilik Trkiye'de
1930'lann bir gerekliidir. Ama daha Jn Trkler dneminde ve zellikle de Birinci Dnya Sava srasnda, devletin ekonomik rol yle artmt ki sava sonuna
dou bir "devlet iktisadiyat"ndan sz ediliyordu. zmir Iktisat Kongresi'nde iktisat
vekili Mahmut Esat devletilikten belirsiz bir biimde sz etti, o ve uygun bir ekonomik doktrin bulamayan Kemalistler lkertin sanayilemesi iini hr teebbse
brakarak devleti sadece tevik ve ynlendirme ilevleriyle snrladlar. Ama devlet
ekonomik hayattaki varlm bayndrlk almalan ve tekellerle gsterdi.
Sanayilemenin
Glkleri
Trkiye nasl sanayileecekti? Osmanl lmparatorlu'nun sanayilememi

ya da eldeki sanayilerini yitirmesi zerine kafa yoranlar, bunun sorumlulunu Osmanl imparatorluu ile Avrupa arasndaki ekonomik ilikiler sistemine, kapitlasyonlara ve zellikle de ingiltere'yle 1838'de imzalanp Osmanl pazanm Ingiliz mamul maddelerine aan ticaret anlamasna yklyorlard. Osmanl pazanmn bu alnu mevcut sanayiyi ykm ve sanayileme abalanm boa
kamut. Bu tahlil nda, gmrk korumas sanayilemertin gerekli bir koulu
olarak grnyordu. Jn Trkler 1916'da Birinci Dnya Sava'ndan yararlanarak Osmanl pazann daha iyi korumaya ynelik "zel" bir tarife karnulard.
Kemalistler sanayilemeye hz vermek isteyince, ban anlamasmn imzalanmasndan sonra gmrk korumas sorunu yeniden gndeme geldi. 1923'te
yaymianan Trkln Esas/an'nda, Ziya Gka1p d ticaret konusunda unla
n yazyordu:
olmamas
Millet iktisad ve byk sanayi ise ancak himaye usulnn tatbikiyle

husule gelebilir. Bu hususta bize rehber olacak, milli iktisat nazariyeleridir.
Amerika'da John Ray ve Almanya'da Friedrich List, Ingiltere'de Mancheste190
Kurtulu Sava Sonrasnda Trkiye'nin Sanayileme
Sorunu (1923-1932)
rienlerin tesis ettikleri iktisadiyat ilminin, umumi ve beynelmilel bir ilim olmayp yalnz ingiltere'ye mahsus bir milli iktisat sisteminden ibaret olduu
nu meydana koydular. (... ) [Ak kap siyasetininllngiltere gibi byk sanayie malik olamam olan milletler tarafndan kabul edilmesi, ileleb,,! Ingiltere gibi snai memleketlere iktisaden esir kalmasn inta edecektir.
zmir
Iktisat Kongresi' nde de, zellikle sanayiciler grubu tarafndan bir koruma sisteminin getirilmesi istenmiti.1 2
Bunurla birlikte, bu tabWlere ve bu dileklere ramen, Trkiye 929'dan nce bir koruma tarifesi uygulayamayacakt. nk Lozan Antlamas'nn bir hkmne gre, 9 6 tarifesini lira kuruna gre ayarlayarak srdrmesi gerekiyordu.
Bu da greceli dk bir koruma anlamna geliyordu: tekstil rnleri iin % - 2,
mamul maddeler iin %7. 3 Trkiye'nin 923'ten sonra gmrk engelleri koyamarnas genellikle Kurtulu Sava'nn ardndan sanayileme srecinin yava i
lemesinin nedeni olarak gsterilir.
Bu geleneksel tez ksa bir sre nce Orhan Kurmu tarafndan reddedilmi
14
tir. Kurmu, Trk hkmetinin bu snrlayc hkm aabilecek bir olana bulunduunu belirtmektedir: Gmrk korumas kapsamna girebilecek rrler iin
devlet tekelleri oluturmak. Ama hkmet elindeki bu olanaa hi bavurmamtr.
Aynca Kurmu, eer Trkiye gmrklerine tam egemen olsayd bir koruma tarifesi
benimser miydi sorusunu da sormaktadr. Bu soru, 920'Ier Trkiye'sindeki farkl
ekonomik karlann gcne vurgu yapmas asndan nemlidir. Sanayiciler gl
bir koruma Isterken, en byk ve etkili "Iobi"yi oluturan tccarlar daha lnl bir
tarifeden yanadr. 922'de Milli Trk Ticaret Birlii iinde rgtlenen stanbullu
tccarlar, zmir ktisat Kongresi'ndeki tartmalarda egemendir. Ticaret ve sanayi
oda\an, 927'de kurulan Ali Iktisat Meclisi ve ya 929'da kurulan Milli ktisat ve
Tasarruf Cemiyeti gibi kurumlarda da barol orlar oynamaktadr. Bir Ticaret ve
bir de Ziraat VeMleti vardr (192S'de Iktisat Vekfleti ad altnda birleirler), ama
bir Sanayi Vekfleti gr1nez. 1930 Sanayi Kongresi bile, ksmen tccarlarn Mkimiyetindedir ve tccarlar, gmrk engelleri arkasnda "bir sera bitkisi gibi zayf'
yetiecek bir sanayiye kar sanayicileri uyanrlar. IS Yeni doan Trk burjuvazisinin sanayinin gerektirdii uzun vadeli yatnmardan ok, ticaret ya da banka i
lemlerinin hzl Mrlanna eilimli oldumu da eklemek gerekir. Milli sanayi, sanayinin karlan asndan pek elverili olmayan byle bir ortamda kurulacaktr.
stelik sanayileme abas baka olumsuz koullarla da karlar. Istanbul ve
evresiyle birlikte lkenin balca sanayi blgesini oluturan Ege blgesi Kurtulu
Sava'nda en byk ykm yaamtr. En ok etkilenen merkezler zmir, Aydn
191
- 1900-1930
ve Bursa'dr. zmir'de haIclk kapasitesi yanya inmi ve zeytinya ile sabun retimi de ok dmtr. 6 Bursa'da da ipek sanayii hzl bir gerileme iine girmitir:
1914'te 6 milyon kilo olan koza retimi, 1925'te 780.000 kiloya dmtr. Ayn sre zarfnda iplik imalathanelerinin says da 41' den 12 'ye inmitir,17
Bursa'da ipek sanayiinin gerilemesi ayn zamanda igcnn azalmasna da
bagldr ve bu, sanayinin nndeki genel bir sorundur. 1912'den 1922'ye kadar
neredeyse kesintisiz sren savalardaki insan kayplannn yan sra, 1923'ten
sonra gerekletirilen nfus mbadelesini de unutmamak gerekir: 1 milyondan
fazla Rum Anadolu'yu terk etmitir. Gidenler zanaatkarlar, iiler, kk patronlardr. Makedonya ya da Trakya'dan gelen Trkler ne ayn teebbs ruhuna, ne
de ayn vasflara sahiptir. Bunlar ogunlukla zanaat ya da sanayi ilerine pek yatkn olmayan kyerdir. Bu nedenle nfus mbadelesi baz blgeletin ekonomisini degitirir. Bursa ovasnda, ipek sanayii gerilerken, ttn ekimi geliir, nk
bu blgeye yerletirilenler bu tanm alannda uzmanlanu Trakya Trkleridir. Btnnde nfus mbadelesinin Trk nfusunun tannsal niteligini artrd ve bunun da tam sanayileme abasna giriildigi bir dneme denk geldigi sylenebilir.
Bir diger glk sanayide kullanlabilecek sermaye yoklugudur. Kredi kurululan daha ok ithalat-ihracatn finansmanyla ilgilenmektedir. Sanayiye ynelik
uzun vadeli kredide uzmanlanu bir bankann bulunmay, kendini ak bir biimde hissettirmektedir ve byle bir banka kurulmaszmir ktisat Kongresi'nde
sanayiciler grubunun balca taleplerinden biri olacaktr.
Sanayinin Yaps
Elimizde Trk sanayiinin yapsn grenmemizi saglayacak iki sanayi saym
bulunuyor. Bidncisi 1913-1915'te Osmanl hkmeti, ikincisi 192 Tde, nfus ve
tanm saynuyla birlikte Ankara hkmeti tarafndan yaptrlmtr. s Bu iki belgeyi karlatrmak zordur, nk ayn cografi alanlan kapsanaz (1913-1915 say
mnda sadece stanbul ve Bat Anadolu yer alnutr) ve ayn lt1ere dayanmazlar. Bununla birlikte ayn ayn ele alndklarnda, Trkiye'de sanayinin yaps hakknda bir fikir edinmeyi saglarlar.
Bu yapnn ilk gze arpan zelligi yksek cografi yogunlugudur. Birinci
Dnya Sava ncesinde, sanayi kurululannn %79'u zmir ve stanbul'da toplanmtr. ikinci zellik, sanayinin paralanmldr: 1913-1915'te 10'dan fazla
ii altran fabrika says sadece 264'tr.192Tde 155 kuruluta 100'den fazla
ii almaktadr, ama bu da toplam iletmeletin sadece %0,24'dr. Sanayi re192
Trkiye'nin
Sanayileme
Sorunu (1923-1932)
timine bir sr atlye ve ok kk iletme egemendir. 1927 saymnda 65.000

"sanayi kuruluu" grnr, ama bu toplamn %84' 4 iiden az altnrken,
%95'i hibir makine gc kullanmaz. Toplam 257.000 iiden sadece 27.000'i,
ileride bahsedeceirniz sanayiyi tevik kanunu kapsam iinde yer alan iletme
lerde alr. Bu sanayi yaps iinde en gelimi sektrler madenier, gda ve tekstil sanayileridir: Bu son iki sektr 1927'deki sanayi retimi deerinin srasyla
%65 ve %lS'ini temsil ederler.
1920'lerin sanayilemesinde yabanc sermaye ne tr bir roloynamaktadr?
Kurtulu Sava'ndan sonra Trk toprakiannda alan 94 yabanc irket vardr.
Aynca, uzun sre sylenenin aksine, yabanc sennaye Trkiye'ye 1923'ten sonra da, zellikle Trk anonim irketlerine katlma biiminde yatnm yaprutr.l 9 Bu
sermaye aknn yaklak te ikisi retim sektrne, geri kalan da bankalara,
ticarete, sigorta irketlerine ynelmitir. Sanayideki yabanc sennaye daha ok en
gelimi sektrlere (madenier, imento, gda ve tekstil sanayileri) ve en byk firmalara gitmitir. Ama bu yabanc sennaye Trksanaylinin 1923 ile 1932 arasn
daki yapsn gerek anlamda deitinnemitir.
Sanayi Politikasnn
Geliimi
Kemalist devletin kurulmasn izleyen on yl boyunca sanayileme abasnda

iki dnem ayrt edilebilir; bu dnemleri birbirinden ayran da 1929 buhrandr. Her
iki dnemde de politika kaba hatlanyla ayn kalnu (zel sektr destekleyerek ithalat ikame edecek sanayiler kunnak) , ama sunulan olanaklar deimitir. 2o
1923'ten sonra, abalar nce sanayiye kredi venne alanna kaydnbr. 2 Kemalist rejim bu alanda iki nemli ii gerekletirmitir. nce 1924'te I Bankas kurulur. Bu zel bankann 1 mliyon lira sennayesiin drtte biri bizzat Mustafa Kemal tarafndan denmitir. Celal Bayar tarafndan ynetilen bankann hissedarlan
ve idare heyeti yeleri arasnda birok mebus vardr; bu nedenle " Bankas grubu" sk sk "i takiplliiyle" sulanacaktr. Banka, ticari ilemlerin finansman d
nda, ya sanayiye kredi verir ya da sanayi kurululanna dorudan itirak eder.
Bylelikle kuruluundan itibaren Zonguldak madenietinin iletilmesinde, eker sanaylinin kurulmasnda ve tekstil sanayiinin geliiminde etkin bir roloynar.
Bir yl sonra yeni bir kredi kuruluu, Sanayi ve Maadin Bankas kurulur. I
Bankas'nn yannda bu devlet bankasrun kurulu gerekesi, belirli bir amac olmasdr: Osmanb Imparatorluu'ndan devralnan devlet iletmelerinin, esas olarak da balangta ordunun ihtiyalann karlamak zere kurulmu tekstil
193
-1900-1930
(Feshane, Bakrky ve Hereke) ve bir ayakkab fabrikasnn (Beykoz) sorumlulustlenmek. Sanayi ve Maadin Bankas bu kamu teekkllerini satmaya da
alr, ama alc bulamaz. Iletmesi ok pahalya mal olan bu kurumlar bankann
zaten snrl olan olanaklann ksa srede tketir. Sanayi ve Maadin Bankas,
devlet fabrikalan dnda, 1928'de 13 sanayi iletmesine de itirak eder. Bunun
dnda sanayicilere kredi salayamaz. Ama nemli bir mali rol oynayamasa da,
Sanayi ve Maadin Bankas bir devlet bankas olarak devletilik politikasnn bir
iareti gibi kabul edilir.
Sanayicilere kredi salamak iin yaplan bu giriimlerin dnda, hkmet sanayiyi tevik politikas da uygular. 1925'ten itibaren zel bir kanunia eker fabrikalan almasna kolaylklar getirilir. Iki yl sonra kanlan ve daha genel kapsaml bir kanun olan Tevik-i Sanayi Kanunu 1913 Kanunu'nun dzenlemelerini
geniletir ve iyiletirir. Yeni kanun, makine kullanm ve ii says asndan en
byk firmalara ayncalklar salar: Bedava arazi tahsisi, vergi muafiyetleri, te
vik primleri, hammadde fiyatlannn ucuzlarimas, vb Kanunun etkileri zeilikle
1930'dan sonra hissedilecektir. Kanun hkmleri arasnda iki ilgin madde dikkat ekmektedir: 28. madde kanundan yararlanmak isteyen irketlerin, mdrler
ve muhasebeciler hari, btn personelinin Trk olmas artn getirir. 13. madde
de ayn irketlere benzer yabanc rpler piyasada %1O daha ucuz da olsa, Trk
tnlerini satn almalann tavsiye eder.
1929 Trkiye Cumhuriyeti'nin ekonomik tarihinde bir dnm noktas olur.
Lozan Anr1amasl'nda ngrlen gmrk snrlamalan o yl sona erer ve ayn yl
Trkiye'nin payna den Osmanl borcunun ilk deme vadeleri gelir. Aynca dnya ekonomik buhrannn ilk etkileri de o yl hissedilmeye balar.
Sanayi politikas artk farkl bir ekilde sunulmaktadr. Uzun tartmalann ardndan 1929 tarifesi gmtk resimlei:i ortalama %16'dan %40'a kanr. Gmtk politikasn lks furler ya da donat mallan -szkonusu olmasna gre farkl
latran devlet, artk sanayi geliimini tevik etmek iin yeni bir olanaa sahiptir.
Gerekten de ileride greceimiz gibi baz temel trlerde retim art 1929'dan
sonra balamtr.
Aynca devlet yerli mallann tketimini kolaylatnr ya da tevik eder. Daha
1925'te bu ynde bir kanun tasans grlmt; bu tasan devlet grevlilerini ve
memurlan "yerli mal elbise ve ayakkab giymeye" mecbur ediyordu. 1929'da
Milli Iktisat ve Tasarruf Cemiyeti'nin kunlmasyla birlikte, bu alanda yeni bir evre alld. 22 Yan resmi bu kuruluun amac yerli retimle rekabet edebilecek yabanc mallann lkeye giriini zorlatnnak ve yerli retimi zendinnekti. Kurulu
bu nederle 1930'da bir yerli sanayi furleri fuan dzenledi.
unu
194
Kurtulu Sava Sonrasnda Trkiye'nin Sanayileme
Sorunu (1923-1932)
Cumhuriyetin iIk yllanndaki sanayileme srecini ve glkierini gstermek

iin, eker retimini rnek seebiliriz. Yerel eker imalathaneleri kurulmas Osmanl imparatorluu'nda eski bir tasanyd. Daha 1840'ta Dimitri adnda biri devlete bu ynde bir proje sunmutuP Bunu 1900 ve 191 6'da baka projeler izleyecek, ama hibiri sonu vermeyecekti. Yabanc gzlemcilere gre, bir milli eker
sanayiinin kurulmas olacak i deildi: Devlet eker konusunda snrlayc tarifeler
oluturamazd, stelik igc yetersizlii, yoann kt durumu, makinelerin bakm ve tamir sorunlan yznden bu i ok pheli grnyordu. 24 Kurtulu Sava somasnda Trkiye'de tketilen btn eker ithal ediliyordu.
eker, ithalat ikamesi politikasna girirnek iin ideal bir rnd. Trkiye'de
ekerpancan retimine elverili koullar vard ve i pazarda da eker tketimi gvence altna alnmt. Nisan 1925 tarihli bir kanun eker fabr1ka1anna birok imtiyaz ve muafiyet tand. Ertesi yl iki eker fabrikas ald: Uak ve Alpullu fabrikalan. 2s Mebuslar ve tccarlar tarafndan kurulan Alpuu eker Fabrikas'nn
%68'i i Bankas'na aitti. Bir yl soma kartlan yeni bir kanunla eker ithalat
devlet tekeline alnd ve bylelikle reticilere asgari taban fiyat verme olana
dodu. 1930'da eker tketiminin %1 Tsi i retimle karlanyordu.
Trkiye'de eker sanaylinin somaki gelimesi de ilgintir. 1930'lann banda
Eskiehir ve Turhal'da iki yeni fabrika ald. Turhal eker Fabrikas da i Bankas'nn olduka nemli sermaye itirakiyle kurulmutu. Soma iler biraz kant: e
ker retim srecine zaten epey ginni olan i Bankas gmbunun eker ticareti tekelini almay baard anlalyor. Bu gmp, aslnda yabanc eker ithalatn olabildiince snrlamaya uramas gerekirken, daha ucuz olan bu ekerleri ithal
edip i pazarda pahalya satmaya balad. Avcolu'nun da belirttii gibi, bir nilli
sanayi kurma abasIktidara yakn kiiler tarafndan engeenmiti. 26
On Yllk Sanayilemenin Bilanosu

Yandaki tablonun incelenmesi bu konuda bir ilk yaklam gelitirmeye olanak veriyor. Bu tablo baz sanayi rnlerinin 1924 ile 1940 arasndaki evrimini
gsteriyor. Her rn iin, solda arz (ithalat+i retim) ve sada da i retimin
toplam iindeki yzdesi verilmitir. i retimin pay konusunda baz rnlerde
gerek bir srama yaand grlyor. rnein imentoda, Trkiye'de retilen
imentonun pay 1929'da %49 iken 1934'te %99'a kyor (1924'te %75'ti). Ayn zaman diliminde, pamuklu dokuma retiminin pay %12'den %52'ye, ekerin
kl %10'dan %95'e kyor. Ekonomik buhrann ardndan imento dndakl dier
195
-1900-1930
iki rnn tketiminin dtg de dorudur. Dier yandan yerel retim yzdelerindeki istikrarszlk da dikkati ekmektedir. Bu durum zellikle ekerde arpc bir
hal almaktadr ve hi kukusuz yukanda saylan sorunlarla ilgilidir.
Demir
elik
1924
1927
1929
1934
1936
1938
1940
B7
92
163
132
147
203
3B
O
O
O
O
O
O
32
imento
kiigt
cam
rnleri
32
97
144
181
199
329
275
75
42
49
99
97
87
97
16 O
21 O
23 O
24 O
30 13
37 24
23 39
11
9 O
6 O
5 O
5 61
8 63
B 91
pamuklu
dokuma
ynl
dokuma
23
23
25
23
22
28
25
3.2
3.1
3,3
3,0
3,5
3,7
4,1
4
13
12
52
55
57
85
19
19
24
93
B6
81
98
eker
53
67
O
O
77 10
63
88
107
99
94
75
40
90
Ithal ikamesi politikas

soldaki rakam, ilhalat+i retim (bin ton olarak)
sagdaki rakam, i retimin yzdesi
Kaynak Yahya S. Teze!, Cumhunyet Dneminin Iktisadi Tarihi, s. 259-260.
Bu rakamlar ithal ikamesi politikasnn zellikle de 929'dan sonra belli lde baanl olduunu gstermektedir. Ayru ynde baka iaretler de vardr. rnein tekstil rnleri ve ekerin ithalattaki pay 9 3 'te %SO iken 930' da
%3S'e der. Korkut Boratav'n dedii gibi, "ithal ikamesi yoluyla tartmasz
olumlu bir sanayileme sreci"ne girilmitir. 930-40 arasndaki on yln banda
bu sre geni lde balatlm bulunmaktadr.
Ama sanayileme tablosunda kimi glgelenmeler de vardr. Yenl sanayinln
rnleri kalite dzeyinde tatmin edici olmaktan uzaktr. Ahmed Hamdi Baar,
"lkenln selameti iin alan" bu yenl sanayileri daha 93 'de eletirir: "Yeni
gmrk tarifeleri arkasna saklanan ve dnya fiyatlannn ok stnde mal satan
ilkel bir sanayi."27 Dier yandan gayrisafi milli hasla iinde sanayinin paynn
923'te %2,6 iken 930'da % ,9'a dtg, 932'de yeniden ykselerek
%4'e kt grlmektedir. Aynca baz sanayilere ilikin glkler sz konusudur. 934'te i tketirnin tamamn karlarken drt yl sonra bu konumunu yitiren eker sanayilnln karlat glklere yukanda deinmitik.
Btn bunlann dnda Trkiye'nin snai yaps gerek anlamda dnme
mitir. 920'lerin sonunda gelitirilen baz projelere ramen, ar sanayi Trkiye'de henz grlmemektedir. Trk sanayil henz iki sektrn, tekstil ve gda sanayilerinin egemenlii altndadr. Her iki sanayi kolu da tanmsal hammaddeler
kullanmakta ve sanayideki 200.000 iiden so.OOO'ini istihdam etnektedir.
196
Trkiye'nin
Sanayileme
Sorunu (1923-1932)
Notlar
Aln. yap. Yahya S. Tezel. Cumhuryet Dneminin iktisadi Tarihi, 4. bask, !stanbul, 2000, s. 146.
2 A. Gndz kn, TrkiYe iktisat Kongresi, Ankara, 1971, s. 68.
3 Ziya Gkalp, Trkliiiin Esaslan. 5. bask, Istanbul, 1963, s. 122.
4 Bkz. Zafer Toprak, TrkiYe'de Milliktisat, Ankara, 1981.
5 Program metni, Tank Z.
Trnaya,
Trk(ye'de S(yasi Partler, Istanbul, 1952, S. 616-620'de yer al-
maktadr.
6 rnein bkz. 18 Temmuz 1925 tarihli Byk Yol.
7 "Dokuz Umde" metni u kaynakta bulunmaktadr: Michael M. Finefrock, "Laissez-Faire. The 1923
lzmir Economic Congress and Early Turkish Developmental Policy in Political Perspective", Middle
Eastem Studies- XVIV3, Temmuz 1981, s. 376-392.
8 Zonguldak madenci-kylleri rnei, Osmanl hkmetinin Ereli kmr havzasnda gerek bir
proletarya olumasna izin venneme kaygsn gstennektedir. Kar. Donald Quataert, Social Desintegration and Popular Resistanee in the Ottoman EmpiTe 1881-1908, New-York, 1983, s. 4169. Konu hakknda daha genel bir bak iin, Ahmet nseI. La Turquie entre l'ordre et le diveloppement, Paris, 1984.
9 I Kanunu hakknda, bkz. Mesut Glmez, TrkiYe'de alma ilikiler( 2 c.. Ankua, 1983.
Lo A. Gndz kn, <W., s. 262-63.
11 Gkalp, age., s. 122.
12 A. Gndz kn, age., s. 426.
13 tlhan Tekeli ve Selim tlkin, 1929 Buhrannda Trk(ye'nin Iktisadi Politika Araylan, Ankara,
1977, s. 67-69.
14 Orhan Kurmu, uCumhuriyetin lk Yllarnda Sanayiin Konumas Sorunu ve Ticaret Sennayesirin

Tavn", Tarihsel Geliimi Iinde Trk(ye Sanayii iinde, Ankara, 1977, s. 2-20.
15 1930 Sanayi Kongresi, Ankua, 1930.
16 Public Record Office, FO 371/10224, 1923'te Trkiye'de sanayiin durumu zertne.
17 Fransa Dileri Bakanl Arivi, E Levant 424/190, Bursa ipek sanayii hakknda rapor.
18 Birinci saym A. Gndz kn tarafndan yaym1and" Osmanl Sanqyii, 1913, 1915 Yllan Sanayi Istatistk; Ankara. 971. 1927 Sanayi Saym 1969'da yeniden basld: 1927 Sanayi Say
m, Ankara, 1969.
19 Yabana sermaye hakknda, A. Gndz kn, 1920-1930 Yllan Arasnda Kurulan Trk Anonim
irketlerinde Yabanc Sermaye, Ankara, 1971.
20 i 920'lerdeki ekonomik gelime iin, daha nce belirttiimiz nhan Tekeli ve Selim lIkin'in kitab d
nda, bkz. alar Keyder, The Definition qf a Peripheral Economy.- Turkey 1923-1929, cambridge, 1981 ve Wlliam M. Hale, "The Traditional and the Modem in the Economy of Kemalist Turkey: the Experience of the 920's", Jacob M. Landau, Atatrk and the Modemization efTurkey,
Leiden, 1984, s. 153-170.
21 1920'lerde bankaclk alannda grlen gelime u eserde ilenmitir: Para ve Kredi Sisteminin
Oluumunda Bir Aama: Trk(ye CUmhunyeti Merkez Bankas, Ankara, 1981.
22 Bu cemiyet hakknda bkz. A.5. noglu, TrkiYe Ekonomi Kurumunun Kurul1lu ve 1929-1973 Yl
lanndaki amalanna Toplu Bir Bak, Ankua, 1974.
23 Trk Ziraat Tarihine Bir Bak, Istanbul, 1938, s. 80.
24 osmanl mparatorluu'nda eker sanayii kurulmas sorunu zerine Avrupal bir bak as iin,
kar. Revue Commerciale du Levant, 1907, s. 209, 1913, s. 500, vb.
25 Bu eker fabrikalan basn tarafndan nakledilen cokulu sahnelerle ald; bu sahneler, bir milli
sanayi kurulmasnn ekonomik hesaplarm tesinde, ok simgesel bir olayolduunu da hatrlanyor.
26 Doan AVClOglU, TrkiYe'nin Dzeni, I, s. 384-387.
27 Ahmed Hamdi Baar, Atatrk'le O Ay, aIn. yap. K Boratav, "Politiques economiques kemalistes
et etatisne", Ali Kazancgil ve Ergun zbudun (ed.), Atatrk.fondateur de la Turquie modeme
iinde, Paris, 1984, s. 165.
197
j
j
j
j
j
j
j
j
j
j
j
j
j
j
j
j
j
j
j
j
j
j
j
j
j
j
j
j
j
j
j
j
DzN
1877-1878 Trk-Rus Sava 16, 81

1906 ran Devrimi 119, 135, 137, 138
31 Mart 14
Ahazalar 46
Abbasi, Abbasiler 3, 134
ABD 69, 87, 107
Abdlhalik (Renda) 182
Abdlhamid 14,23,24,25,78,91,97,
119,120,125,137,143,144,145,154
Abdullah Cevdet 99
Abro Sahak Efendi 142
Adam, Juliette 105,118
Adana 26, 43, 45, 54, 54, 56, 57, 58, 59,
70
Adriyatik 78, 80, 81
Afganistan IS, 85
Afrika 26, 80
Ar Dag isyan 69
Ahmed Aaolu 6, 19, 29, 32, 40, 45, 46,
49, SI, SS, 57, 58 , 61, 62, 67, 69, 80,
85, 103-113, 117-129, 131-139
Ahmed Cevad 165
Ahmed Ferid (Tek) 18, 40, 61, 187
Ahmed Hamdi (Baar) 180, 182, 183,
184, 185, 196
Ahmed Midhat 141-155
Ahmed Rza 105,118
Ahmed Yelik Paa 79, 95, 96
Ahmed Zeki Velidi (Togan) 62
Aktar 135
Aleksandr III. 79, 119
Ali canib (Yntem) 29
Ali Merdan Topuba 103, 118
Alman, Almanlar, Almanya 6, 9, 77, 78,
83,84,98, ISI, 155, 160, 161, 162,
163,171
Alpullu 195
Altaylar 124
Anadolu 3,4,18,19,20,26,31,43,45,
50,61,62,83,85,86,103,117,119,
124,167,169,192
Anadolu ve Rumeli Mdafaa-i Hukuk
Cerniyeti 41
Ankara 39, 41, 42, 45, 48, SO, 54, SS, 56,
57, 59, 66, 67, 82, 87, 88, 90, 103,
117, 185, 187
Antalya 54, 56
Arap !ZZet 25
Arap, Araplar 2, 3, 13, 14, 19,23,25,26,
32,33,34,47,58,78,85,113
Arjantin 188
Arnavut, Arnavutlar, Arnavutluk 2,3, ll,
14,19,23,25,26,32,47,57,78,85
Arnavutluk isyan 26, 96
Asya 24,53, 113, 123
Avrupa 2,4,8,9, LO, ll, IS, 16, 19,21,
23, 24, 25, 26, 86, 88, 89, 94, 96,
110,112, 113, 123, 138, 141, 143,
144, ISO, 153, 154, 155, 159, 188,
189, 190
Avusturya-Macaristan 9, 26,97, 153
Aydn 69,169,191
Ayvabk54
Azerbaycan 6, 46, 63, 89, 96, 106, 113,
118,119,121,132,133,135
Azeri, Azeriler 7,25,31, SS, 81, 87, 89,
119,135,136,138
Bak 82, 103, 106, 113, 118, 133, 136
Balkan Savalan 18, 26, 27, 33, 34, 77,
78,93
Balkan, Balkanlar I, 3, 4, 7, 19,20,31,
199
46,57,58,77,78,80,83,85, 101,
113
Bakrlar 81
Basmaclar 83
Bat 2,9, LO, 12,22,53,87,88, 110,
112,119,120,121,122,125,126,
127,128, 132
Batc, Batclk 3,24,26, 104
Banldama IS, 112, 120, 127, 132
Baykal Gl 31
Belika 150
Berger, Vincent 77
Berlin 160, 161, 162, 167
Beyazt 60
Birinci Dnya Sava IS, 24, 33, 34, 56,
64,82,99,103,126,141,190
Bitlis 58, 169
Bosna-Hersek 19, 26
Banak 57, 58
Bostan 137
Boutmy, Emile 121
Brest-litovsk Ban 82, 161
Brouekere, Charles de 147, 148, 149, ISO,
151,153
Buhara 83, 90
Buhara Talebe Cemiyeti 30
Bulgar, Bulgarlar, Bulgaristan 2,7,19,
21,23,63,78,80,85,88
Burdur 54
Bursa 45, 54, 56, 192
Byk Petro 151
Camot 125
Cavid Bey 160, 161, 162, 164, 165, 167,
171
Ceberi 112
Cedidilik 25
Celal (Bayar) 68, 193
Cemal Bey 48
Cemal Nadir 137
Cemaleddin Afgani 13, IS, lll, 118, 133,
135
Cengiz Han 6, 80, 106
erkesler 46, 47, 58, 85
Cevdet akir 58
Cezayir 8
200
- 1900-1930
Charlotre Corday 122

Chester projesi 10
Clerk, G. 39
Comte, Auguste 94
Contrat social 122, 138
Cumhunjet 104
Cumhuriyet Halk Frkas 20,39,45, SI,
59,66,67,68,70,71, 117, 128, 181,
185, 189
Cumhuriyeti Serbest Frka 68,69,70,
104, 128
in 60,77,78,80,81,88, 123, 135
in seddi 78
in Trkistan 63
in Uygurlan 7
Darmesteter, James LOS, 118, 133
Darwin 95
Davids, Arthur Lurrley 78
Demolins, Edmond 122
Deseatres 124
Deutsche Bank 167, 170
Devlet ve Fert 113

Diderot 122
Diyarbakr 58, 60, 92, 93, 96
Dou 2, 104, 110, 112, 119, 120, 123,
124, 125, 126, 128, 132, 135
Dou Akdeniz I, 6, 20
Dou Anadolu 45, 48, SO, 59
Dou Avrupa I, 4
Dou Trakya 17
Dokuz Umde 189
Droz 148
Durkbeim 28, 35, 80, 94, 98, 99
Dyun- Umumiye 8,155,159,161,163,
167, 170, 171, 179, 180
Ebu Hanife 12
Ebulhuda 25
Edirne 61, 77
Ege sorunu 1
Ekinci 106
Ekonomi Politik 144

Ekonomi Tercmesi 142
Elaz
60
Dizin
Elmal 54
Enver Paa 32, 77, 78, 80, 83
Ermeni, Ermeniler 2,20,23,26,27, 78,
85,95,167
Eskiehir 195
Esprit des lois 138

Falih Rfk (Atay) SI, 64, 70
Faz! Berki 165
Hicaz isyan 96
Hindistan 88, 135
Hristiyan, Hristiyanlar
I, 2, 3, 8, 10,20,
21,27,32,33,78,107
Histoire generale des Huns, des Tures, des

mongols et autres Tartares
oeadentaw: 78
Hititler 4, 20
Fenn-i Idare 142
Hukuk- Esasiye Notlan
Fethi (Okyar) 104, 128, 185

Fransz Devrimi 121, 122, 123, 124, 129,
135
Fransz, Franszlar, Fransa LO, 93, 98, 104,
107,121,124,125,127,128,129,
133, 134, 139, 153, 161, 179, 180
Hseyin Cahit (Yaln) 26, 33

Hseyin Enver 65
Hseyin Hsn 182, 184
Hseyinzade Ali 6, 29, 32, 34, 40, SS, 61,
62,80,85,96,99, 100, 103, 118
123
Irak 60
Gasprinski bkz. smail Gasprinski
Gazi Osman Paa 16, 17
Gazneliler 134
GenKalemler29, 31, 34, 93, 99
Gence 136
Gide, Charles 128
Girit 19,58
Goldnann, Lucien 78
Gilihane Hatt- Hfunayunu 13
Glistan 137
Gne-Dil kuram 20
Grcilier 46, 58
Habir ili-Mlk 135
Mirza Hasan Han 135
Hdkimiyet-i Mil/iye 51, 104, 182
Halide Edip (Advar) 29, 31, 34, 40, 45,
55,61,81
Halka Doru 29, 34, 55
halklk 34,35, SO, 51
Halkevleri 20,39, 70, 71, 100
Hall l-Ukad 144, 154
Hamdullah Suphi (Tanrver) 40,41,45,
46,47,48,55,61,62,63,64,65,66,
67, 68, 69, 165, 171
Hanelilik 12
Hasan Fehmi 180
Hasan Ferit 56, 57
Hasan Reit 60
Hayat 103, 118, 136
Hac
ibn
bn
Rd
112
Sina 112
ltihat99
ltimaiyat Mecmuas 93
ikdam 96
kinci
Dnya
Sava
6, 7, 82, 85
Iktisadiyat Mecmuas 93
Ilm-i Emvdl-i Mz1liye 142
ilm-i Tedbir-i Menzil
ngiliz, ngilizler, ngiltere
8, 9, 14,58,64,
107,113,119,122,123,132,137,
149,161. 171, 189, 190
ran 12, 15,60,80,87,88, LOS, 106,
107, 108, 109, 110, 113, 119, 122,
123, 125, 126, 133, 134, 135, 136,
137, 138, 139, 153
Iran ve Inklab 134

1rad
118, 133, 136

193, 195
shak Raif 57
skandinavya 31
slam 10,12,13,14, IS, 16,20,21,23,33,
35,100,108,109, III, 133, 137, 151
Islam Mecmuas 34
slamclk21, 24, 30, 33
smail Gasprinski 5,6,25,61,79,97, 113
smetPaa (nn) 67, 104, 181, 185
stanbul 9,17,25,31,41,54,81,95,
117,119,124,125,132,134,135,
Bankas
201
143,147,162, 164, 165, 167, 169,

192
talya, talyan, talyanlar 9, 19, 80
ttihat ve Terakki 19, 26, 29, 32, 33, 50,
79,80,92,93,103,119,126,137
zmir 9,10,41,45,48,51,57,153,169,
191,192
zmirIktisatKongresi 11,180,182,187,
190,191,192
Japonlar, Japonya 6, 24, 31, 82,118,148
Jeune Tlffc 103,119
Jn Trk Devrimi 14, 19,23,24,25,26,
77,78,79,91,93,95,96,99,101,
103, 123, 126, 132, 134, 137
Jn Trkler 9,15,16,17,19,26,32,33,
34, 39, 40, 45, 46, 50, 80, 96, 97,
105,118,121,141,142,143,144,
145,155,188,190
Journal des Debats 105
Kaarlar 134, 135, 136
Kadro 11, 104, 129
Kafkasya 5, 6, 46, 63, 82, 85, 86, 87, 88,
113,118,119,135
Kahire 99, 105
Kanada 188
Kandra 58
Kanun- Esasi 23,26,93,120,144, 145
Kanuni Sultan Sleyman 3, 6, 80
kapitlasyonlar 19, 190, 810
Karaba 118,119,133
Karacada 58
Karadeniz 90
Karaimler 63
Kars 54
Kazakistan 88
Kazaklar 81, 89
Kazan 79
Kazan Tatarlan 63
Kazm (zalp) 67
Kazm Ziya 185
Mdourle, Elie 25
Kemaleddin Sami Paa 48
Kemalist Devrim 62, 64, 119, 123, 124,
129,132, 138
202
-1900-1930
Kemalizm 10,11,15,21,39,47,57,61,
62,63,65,66,71,81,85, 91,94,96,
100,103,104,106,118, 124, 127,
132,134,139,187,189,190
Kerbela 105
Kbns 1, 7, 21, 89
Krgzlar, Kugzistan 81,87,89
Knm 25, 63, 79, 85
Knm Sava 159
Knm Talebe Cemiyeti 30
Knm Tatarlan S
Kuklarell 58
Kocaeli 58
Kptliizade Mehmet Fuat 45, 72. 165, 166
Kycler Cemiyeti 45, 56
kyclk 52, 55, 57
Ktt, Krtler 2,3,20,21,26,46,58,69,
78,
Kurtulu Sava 8, 39, 40, 41, 46, 50, 71,
180,187,191,193
Kushner, D. 23
Ktahya 46, 56, 58
L'Espnldes Lois 122
L 'islamisme et la science 108
La Condilion Humaine 77
La Maison doree de Samarkand 90
La Nouvelle Revue 105, 108, 109, 111
La Revue de Tlffquie 167
laiklik 11, 12, 15, 16,30
Landau, J. M. 28, 31
Latife Hanm SO
Lazlar 58
Le Play 94
Lemaitre, Jules 105
Les NoyeTS de l'Altenburg 77, 78
Lettres persanes 105
Libya 8, 9, 19
List, Ftiedrich 142, 151,190
Londra 105, 109, 133
Louis XN 126
Lozan Antlamas 57,85,180,191,194
Magna Carta 123
Marib 15
Mahmud ll. 12
Dizin
Mahmut Esat (Bozkurt) 68, 190

Makedonya 23, 24, 25, 26, 192
Malatya 60
Malraux, Andr,; 77, 78, 90
Malta 103, 11 9, 120, 126, 132
Mardin 58, 59
Marx, Karl 95
Masami Arai 29
Maynard, Barbier de 105
Mebddi-i ilm-i Servet-i Milel142
Mehmed Akif (Ersoy) 14

Mehmed Ali Paa 151
Mehmed Emin (Yurdakul) 40, 45, 55, 60,
62, 69, 79, 95
Mehmed Emin Resulzade 138
Mehmed Midhat 142
Mehmed erif 142
Menemen hadisesi 69
Mercure de France 27
Mersin 53, 57
Mehed 105
Mesnevi 112
MidhatPaa67, 143, 144
milli iktisat 33,34,35, 141, 142, 143,
154, 155, 179, 184
Milli Tetebbular Mecmuas 93
Miyet
104
Mirabeau 122
Mirza Aa Han Kermani 135
Misak- Milli 18, 62, 123
Msr 8, 13, 151
Moliere 124
Mondros Mtarekesi 18, 171
Montesqieu 105, 117, 118, 122, 127, 128,
139
Moskova 82, 87
Muhammed Abduh 13, 14, 111
Mslman, Mslmanlar 2,7,11,14,19,
24,25,27,32,33,46,57,58,59,62,
67, 78, 90, 106, 110, 112, 11 9, 123,
136, 150
Mussolini 20 ,
Mustafa Kemal (Atatrk) 4, 7, 10, 12, 15,
17,20,25,41,46,50,51,61,66,68,
69,70,91,104,117,119,121,126,
128, 141, 179, 189, 193
Mustafa Reid Paa 67

Mustafa Suphi 9
Mustafa Zht 165
Musul 18, 123, 169
Nanuk Kemas, 16, 17, 67, 154
NarodnikIer, Narodnizm 34, 55, 99
Nasreddinah 119, 125, 135, 136
Nazilli 54
Necip Asm 79
Nikola 1126
Niyazi Bey 46
nfus mbadelesi 192
Of45
Ohannes Efendi 142, 143
Orenburg 79
Orhon yaztlan 23, 79
OrtaAsya 3, 4, 5, 6, 23, 29, 31, 77, 78,
81,82,83,84,85,86,87,88,89,90,
92,97
Ortadou 1, 15, 18, 19,87,148
Osmanl Bankas 153,159,164,167,170
Osmaniz iftiler Dernei Mecmuas 166
Osmanl imparatorluu
1, 2, 3, 4, 5, 6, 7,
8,9,10,12, 13, 14, 15, 17, 19,21,
23,24,27,29,31,32,34,40,46,57,
77,78,79,80,81,84,85,92,94,95,
96,97,119,123,126,132,141,142,
143,144,147, 148, 150, 151, 152,
153,154,155, 159, 160, 161, 162,
166,179,188,189,190
Osmanl ltibar- Milli Bankas 161,166,
169, 170, 171
Osmanlclk 26,27,30,32,80
000 Hbner 142
merSeyfettln29, 31, 33, 61, 81
zbek, zbekistan, zbekler 81,87,88,
89
Pakistan 88
pancermenizm 7, 83, 84
panislamizm 14, 26, 78, 113
panslavizm 5,6,7,29,31,78,79,92,97,
100
203
pantrkizrn 5, 6, 7, 17, 18,21,31,60, 61,

62, 63, 64, 68, 71, 78, 80, 82, 83, 84,
85,86, 88, 89, 90, 91, 97, 98, 113
Paris LOS, lll, 118, 119, 121, 125, 133,
136
Paris, Gaston 105
Parvus 9,33
Pratt, Hugo 90
Prens Sabahadelin 94, 122
Principes giniraux d'iconomie-politique

147
Pmsya 7
Qu'est-ce qu'une nation 108

Radloff 78
Reclus, Elisee 136
Renan, Ernest 105, 108, 109, 118, 133
Reid Rza 13
Reit Galip 45, 56, 57, 68, 69
Revue politique et !ittiraire 105
Risale-i Tedbir-i Umran-iMlki 142
Rza Tevfik (Blkba) 165
Rize 61
Robespierre 122
Robinson, Mary 105
Rodos 61,143
Roma mparatorluu 152
Rossi 145, 148
Rousseau, Jean-Jacques 138
Rumeli 17,18,61,80
Runliar26,27, 33, 34, 78, 95,167
Rus Devrimi (1905) 6, 93, 101, 103, 118,
119,126,132,135
Rus Devrimi (1917) 6, 7, 9, 62, 82, 119,
164
Rusya 5, 6, 7, 8, 17, 18,20,25,34,40,
58,60,61,62,64,78,79,80,81,82,
87,93,94,96,97,103, 104, 107,
112,113,118,119,121,123,132,
135, 136, 137, 151, 161
Rusya Mslmanlan, Rusya Trkleri 6, 7,
13, 14,25,29,30,31,32,33,63,79,
81, 82, 95, 100, 132
Rusya Trk Talebe Cemiyeti 30
204
-1900-1930
Sabah 164
Sadi 112, 137, 138
Sadri Maksudl (Arsal) 62, 68
Safeviler 134
Saffet (Ankan) 68
Said Halim Paa 34
Saint-Simon 148
Sanayi ve Maadin Bankas 193, 194
Saraut, Albert 66
Sat Bey 165
Say, Jean Baptiste 142, 146, 147, 148
Scheffer 105, 118
Selanik 19, 27, 29, 31, 93, 95, 97
Seluklular 3
Sen Petersburg 118, 119
Serbest Insanlar Dkesinde 117, 118, 119,
126, 127, 128
Sevda:}' Say Ame/ 144
Sevr Antlamas 8, 10
Sibirya 3, 80
Shnbir 92
Sinop 46
Srat-Mstakim 14,33,125,134,136
Srplar 2
Sismondi 148
Siverek 58
Smith, Adam 146, 148, 151
Sokrates 128
SonPosta 69
Sorel, Albert 94, 121
SovyetlerBirlii 9,63,68,70,81,82,83,
85, 86, 89, 90
Stalin 78, 81, 87
Stavisky davas 129
Stockholm 143
Stolipin 126
Sleyman Paa 96
Sleymaniye 61
Smerler 4, 20
Snnilik 103, 108, 109, lll, 113, 133
Suriye 13
Sro 134
eyh
eyh
Ahmed 135
Sait isyan 66
Dizin
iilik
103,106,108,109,111,112,113,
133, 135
ua-y ems 107
ubatDevrimi 78,82
ua 105, 118
Tacikistan 87
Tahran 87
Taine, Hippolyte 105, 118
Taksim-i Mesai 144
Talat Paa 93
Talbot 108
Tanin 26,33, 164, 166
Tanzimat 9, 10, 12, 13, 14, 15,26,92,99,
120,127,141,143,144, 154, 188
Tasvir-iqkdr 164,166
Tatar, Tatarlar 7, 14, 25, 31, 28, 46, 55,
63,79,81,84,90,92,96,97,100,
101
Tavanl 56
Tekin Alp 18, 27, 28, 31, 61,165,166
Terakki 118
Terakkiperver Cumhuriyet Frkas 188
Tercman 5, 25, 61, 79
Tercman- Hakikat 103, 119, 143, 144
Terik-i Mesai 144
Tevhid-i qkdr 181
Thomsen 78
Tibet 80,118,136
Timur 106
Timurlular 134
Tocqueville 127
Trablusgarp 14, 26, 80
Trablusgarp Sava 26, 27, 96
Trablusam 92
Trabzon 43,45,53,57,59,65, 169
l'raite d'economie-politique 142
Trakya 7, 63, 192
Tunus 8
Turan 29, 31, 80, 96, 97, 98
Turanclk 28,32,61,77,78,91
Turhal 195
Trk Bilgi Cerniyeti 29
Trk Dernei 29
Trk milliyetilii 1, 2, 3, 4, 5, 6, 7, 8, 9,
10, 11, 1~ 18, 19,20,21,22,24,25,
27,28,30,31,32,33,34,35,47,84,
86,91,95,96,101,119,113,155
Trk Ocaklan 19, 20, 30, 39-72, 117, 132
TrkSz 29
Trk Tarih Kurumu 20, 68
Trk Tarih Tetkik Heyeti 45, 68
Trk Yl 63
Trk Yurdu 19, 29, 33, 49, 54, 63, 93,
103,119,133
Trke iirler 79
Trkln Esaslan 28, 188, 190
Trkdil3, 6, 31, 79, 80, 81, 85, 89, 103,
118
Trkistau 79, 83, 92, 97
Trkiye 1, 6, 7, 10, 11, 13, 14,20,21,35,
39,40,42,46,57,58,59,61,63,64,
78, 79, 80, 82, 84, 85, 86, 87, 88, 89,
90,92,94,101,104,110,119,121,
123, 128, 129, 132, 135, 137, 138,
141, 142, 150, 161, 171, 179, 180,
184,189,189,190,191,193,195,
195, 196
Trkler 2,3,5,6,7,13,14,16,18,20,
23,24,25,26,27,20,29,33,47,58,
84,86,89, 106, 107, 110, 113, 135,
139,192
Trkik 46,59,78,98, 133, 155
Trkmenistan 80, 87
Trkmenler 81
Trkoloji 4, 23, 78, 95
Ttn Rejisi 8,9, 164, 170, 179-185
Ukrayna 83
45
Urfa 58
Urrniye 107
Uak 195
Ulukla
O MedeniYet 120, 125, 126, 128, 131,

132
O Tarz- SiYaset 17, 82, 97
nc Dnya 8, 10
Olk 71
Vakit 164
Vambery, Arninius 78
205
Osmanl-Trk Moderntemesi
Van 60
Vasf (nar)
48, 62, 68
Viyana 162
Vollaire 122
Wells, Charles 142
Weyl, Emest 180
-1900-1930
Yunan, Yunanllar, Yunanistan 2, 7, 9, 20,

21, 23, 58, 85, 187
Yunus Nadi 166, 167
Yusuf Akura 6, 17,28,29,34,40,45,
48,55,58,59,61,62,82,85,91101,103,104
Zekeriya (Sertel) 69
Yahudiler 2, 27,29, 57,152,167

Yemen isyan 26
YeniMecmua 93, 123, 165
Yeni Osmanllar 15, 34,121,135,143,
144, 145, 150, 154
Yeni Rusya 70
Yozgat 48
206
ZendAvesta 136
Ziraat Bankas 169, 170

Ziya Gkalp 14, 15, 19,27,28,29,31,
32,33,34,35,40,45,53,55,61,62,
63,80,84,91-101,103,120, 165,
166,188,190
Zonguldak 193

Osmanli-Türk Modernlesmesi 1900-1930 YAPI KREDI YAYINLARI Francois GeorgeoneXi PDF

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Osmanli-Türk Modernlesmesi 1900-1930 YAPI KREDI YAYINLARI Francois GeorgeoneXi PDF

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

FRANos

Kredi Yaynlan - 2301

- 1900-1930 i Franois Georgeon

Dizi Editr: Ekrem In

Bask: -Er Ofset

Yap Kredi Kltr Sanat Yaynclk Ticaret ve Sanayi A.. 2000

Kaynak gsterilerek tantm iin yaplacak ksa alntlar dnda

Kredi Ktr Sanat Yaynclk Ticaret ve Sanayi A..

Telefon, (O 212) 252 47 00 (pbx) Faks, (O 212) 293 07 23

Devletinde Trk Milliyetiliinin Ykselii (1908- 1914) 23

Ulusal Hareketin ki Lideri: Ziya Gkalp ve Yusuf Akura 91

Bir Aydnn tk Admlan:

ve Fransz Devrimi Hayran Bir Trk Aydn' 117

20. Yzyl Banda Bir Trk Aydnnn Gznden ran' 131

Trkiye'nin Sanayl\eme Sorunu (1923-1932) 187

Trke olan alntlar esas olarak zgn biimiyle verilmi,

Okuyucu bu kitapta 1980 ile 1994 yllan

makaleyi toplu halde bulacak. Sz konusu olan,

sonu, Trkiye Cumhuriyeti'nin

genelleyici bir ksm

ve ulusal Trk Devleti'nin

Bunlar ift yrl bir

deneyiminin sonucudur: 1970'li yllarn so-

nunda Istanbul Fransz Anadolu Aratrmalar Enstits'nde (IFEA)

ve Yusuf Akura hakkndaki tezimi 1 hazrlarken buuk sene Trki-

dnemde edindiklerim ve Paris'te Centre Na-

ilk yllar sresince 01-

Makaleler, 1970-1980'li yllann tm izlerini

bu yana, iinde yaadmz dnyada ne ok deiim

ler oldu! Bizzat Trkiye'ye bakarak dahi bu

raileme; medyann yaygnlamas;

bir biimde politik yaamda

sorununun tekrar gndeme gelii; politik slamn ve

politik alanda sesini duyurmaya

Kemal Atatrk'n koruyucu

vanlabilir: 1980 darbesi,

talep eden parti-

girmek iin yaplan

konusu edilse de, Mustafa

tahtta kalmaya devam ediyor.

atmalar, Irak'n igali,

sindeki youn sonular: Orta Asya ve Kafkaslar'da "karde" cumhuriyetlerin

Balkan lkelerine giri

sonundan beri ilk kez byk bir

ettik. S.S.C.B.'nln kalntlan zerinde birbiriyle az ok ba-

torluk ulusu olan Rusya bile een

milliyetiliinin sertliiyle kar karya

kendini. te yandan, okuluslu Yugoslavya iddetli milliyetiliin patlamasyla

gibi eski ulus devletlerin

rihle yz yzeyiz: Bir yanda ulus devletin ve

i1erliyor gibi grnen bir

kltrel ilikilerin, dnya turizminin ulus-

etkileri ve kresellemeyle birlikte da alna.

yakn tarilin salad

ve ulusuluun ortaya kmasyla ilgilenenler

nan bir zor

zamanm parlak ulusal

sonlara brakt. Ulusuluun

Birileri iin bir ulus devlete ait olma

-ister birey ister topluluk olsun birok men-

subiyete salip olanlar- kendilerinl tek bir kimlikte tanmlamalarn ve taraflar

karar vermeleri gerekecektir. Bundan

sk sk grtmz komumuzun, arkadamzn,