stanbul'un Dousunda

BTMEYEN OYUN
Peter Hopkirk
eviren: Mehmet Harmanc
zgn ad: On Secret Service East of Constantinople
Copyright : Peter Hopkirk, 1994
Birinci bask (ciltli): Sabah Kitaplar, Genlik
Yaynlar A.., istanbul, 1995. ISBN 975-7238-13-9
Karton kapakl bu bask Bilgin Yaynclk A..
tarafndan yaynlanmtr, istanbul, 1995. Bilgin
Yaynclk A.., Medya Plaza, Basn Ekspres Yolu,
34540 Gneli, istanbul. Tel:502 81 44
Keban Akal Telif Haklar Ajans
Teknik Tasarm: Ortam enol
Kapak Dzeni: Hale Pakcan
Trkeye eviren: Mehmet Harmanc
Bask ve cilt: Medya Holding A.. Tesisler

http://genclikcephesi.blogspot.com

NDEKLER
Haritalar
Teekkr
Giri
DRANG NACH OSTEN
1. Salam Bir Yer
2. 'Deutschland ber Allah!'
3. 'in in Yanan Bir Ate Gibi'
4. Kayzer Wilhelm'in Cihad'
5. Byk Hindistan Komplosu
6. Enver Paa'nn Bombas
YEN BYK OYUN
7. Alman Lawrence'i
8. Kabil Yans
9. Niedermayer'in Blf
10. Emir'in Huzuruna Kabul
11. Wassmuss Harekete Geiyor
12. Noel Komplosu
13. Erzurum Baskn
14. Bir Milyon Sterlinlik Rvet
15. Aknt Tersine Dnyor
ERME
16. Byk Rus k
17. Barut Fs Kafkasya
18. Bak'de Katliam
19- Yzba Noel'in Garip Serveni
20. Bolevikler Arasnda Tek Bana
21. Komplo
22. Bak in Sava
23. "Sokaklardan Sel Gibi Kan Akyor
24. lm Treni
25. Teague-Jones Ortadan Kayboluyor
2

http://genclikcephesi.blogspot.com

Elli yl nce bana, John Buchan'n

burada gerek hikayesini anlattm
Greenmantle adl romann okumu
olan annemin ansna.
"Drang nach Osten" ve Berlin-Badat demiryolu
DOU TRKYE ve KAFKASLAR
Takent

Teekkr
Orta Asya'da birbiriyle rekabet eden imparatorluklar konusunda yazdm nceki kitaplarmda olduu gibi, burada da
nce bu frtnal gnler hakknda her iki taraftan da ilk elden
anlarn brakm olanlara teekkr ederim. Onlar olmasayd
bu kitap asla yazlamazd. Bunlar arasnda, Sefir Henry
Morgenthau, Yzba Oskar von Nledermayer, Yzba
Werner Otto von Hentig, Har Dayal, Raca Mahendra Pratap,
Sir Frederick O'Connor, Yzba Edward Noel, Binba Ranald
MacDonell, Yzba Reginald Teague-Jones, General Sir
Wilfrid Malleson, General Lionel Dunsterville, Sir Percy Sykes
ve Manchester Guardian gazetesinden Morgan Philips Price'
sayabilirim.
ok ey borlu olduum kiilerin banda bir Rus aratrmacs ve tarihisi olan ve yirmi alt Bak komiseri ile onlarn ldrlmesinde Yzba Teague-Jones'un szde rol hakknda
4

yllar boyunca toplad malzemeyi bana byk bir cmertlikle sunan Brian Pearce gelmektedir. Babas Ranald Mac Donell'm portresi iini A.R.D. Mac Donell'a ve 1918 Mslman
katliam srasnda Bak'de olanlar hakknda bykannesinin
yazdklarn okumama izin veren Christian Dewar Durie'ye de
teekkr borluyum. Babas Werner Otto von Hentig'e ilikin
malzeme ve onun Kabil'deki Alman heyetindeki rol konusunda anlattklar iin Dr. H.W. von Hentig'e de teekkr
ederim. svire'deki Stiftung Bibliotheca Afghanica'nn mdr Bay Paul Bucherer-Diets-chi, heyetin liderlii konusunda
nemli noktalar aydnlatmtr. Heyetle ilgili, Yzba
Niedermayer'in anlatt hikyeyi benim iin Almanca'dan eviren Angelica Kyang'a da teekkr borluyum. Bu dnemin
baz uzman tarihilerinden de ok yararlandm. Bunlar yle
sralayabilirim: Fritz Fischer, Ulrich Gehrke, Renate Vogel,
Frank Weber, Ulrich Trumpener, George Antonius, Firuz
Kazmzade, Ronald Suny, William Olson, Bradford Martin,
Ludwig Adamec ile Mezopotamya ve ran sava blgeleri
resmi ngiliz tarihisi Tugeneral F.J. Moberly.

Giri
Alman Kayzeri Wilhelm, 1914 yaznda ok yanl bir
hesap yaptn ve ngiltere ile kanl bir atmann
kanlmaz olduunu anladnda, ngiltere'ye kar,
onun Dou'daki gcn sonsuza kadar yok edecek
bir cihad balatmaya yemin etti. "Konsoloslarmz ve temsilcilerimiz tm slam dnyasn bu yalanc ve vicdansz millete
kar ayaklandrmaldr," emrini verdi. Eer savaacaksa,
elinde tm Britanya mparatorluu'nu ykma frsat vard.
Osmanl mparatorluu, Kafkaslar, ran ve Afganistan halklarn, Britanya'nn yaylmac imparatorluk karlarna kar bir
araya getirecekti. Bunlar hep birlikte en byk ve en hassaslar olan Hindistan'a doru fitili ateleyeceklerdi. Hindistan,
Britanya'nn elinden koparlacak olursa, genelde yaygara ve
blfle bir arada tutulan derme atma imparatorluunun geri
kalan kolayca kecekti. Wilhelm'in danmanlar, Hindistan'n bir barut fs olduunu ve bunu patlatmak iin bir ihtilal
kvlcmnn yeterli olacan sylemilerdi. Bu gerekleecek
olursa, Hindistan taht, lkenin byk zenginliiyle birlikte,
nefret ettii ngiliz kuzeni Kral V. George'dan kendisine geecekti.

Orta Asya tarihine ilgi duyan Gail Pirkis gibi bir editrle almak benim iin byk bir ans olmutur. Kendisi de u sralarda Orta Asya zerinde bir kitap yazm olan karm
Kath'ye her zaman olduu gibi imdi de yazlarmn her szcn okuduu ve ok deerli eletirilerde bulunduu iin
teekkr ederim.

Wilhelm tahta ktndan beri, Almanya'y dnyann en byk gc haline getirmeyi hayal ederdi. Bunun iin, Alman
ordular, dnyann bekiliini yapan Britanya silahl kuvvetlerinin yerini almalyd. Bu byk emelini, ingiliz kuzenleri ve
rakipleriyle savaa gitmek yerine, askeri ve deniz gcnn
5

bir imparatorluk kurmak iin eline byk bir frsat geirdiine inanyordu.

desteinde ekonomik stnlk ve diplomatik nfus ile gerekletirmeyi ummutu. Almanya'nn byk bankalarnn saldrgan desteine sahip olan Wilhelm'in diplomat ve sanayicileri, lkenin politik ve ticari karlarn ve etkisini tm dnyaya yaymlard. Ancak, abalarn esas olarak Dou'da younlatrmlard. Can ekien Osmanl mparatorluu'nu bir
frsat kaps olarak gryorlard. Hristiyan aznlklara kar
barbarca davranlaryla Avrupa kamuoyunu fkelendirip
dostsuz kalan Sultan'a yardm ederek, Almanya'nn yerini
salama almak iin her ey yaplmt. Wilhelm, Berlin hkimiyetindeki zayf bir Trkiye'nin, Almanya'nn Asya'daki yaylmac karlar iin ekonomik ve politik bir s olabileceine
karar verdi. Ancak, bu muhteem plan nemli lde aksad
ve bunun yerine Avrupa ile dnyann byk bir blmn
karanlk bir savan uurumuna srkledi.

Berlin tarafndan tasarlanan, ama stanbul'dan eyleme sokulacak olan cihad, eski Byk Oyun'un yeni ve ok daha kt
niyetli bir rneiydi. Kral, Kayzer, Sultan ve ar'n istihbarat
servisleri arasnda yaplacak savan alan, batda stanbul'dan douda Kabil ve Kagar'a kadar uzanacak, ran, Kafkaslar ve Rus Orta Asyas'na yaylacakt. Tm ngiliz Hindistan
ve Burma da bunun iindeydi ve Berlin, kaak silah ve para
yardmyla, sakin Mslman, Sih ve Hindu halklar arasnda
iddetli ayaklanmalar balatmay umuyordu. Ancak, komplonun ular Asya snrlarnn tesine de uzanmaktayd. Berlin'in byk plannda, Birleik Devletler'deki silah tccarlar,
Meksika'nn Pasifik kylar aklarndaki ssz bir adasnda bir
randevu ve Londra'nn Tottenham Court Caddesi'nde, suikastlarn planlanp prova edildii bir at alan vard. Planda
ikinci bir Hint syan balatmaya yetecek kadar silahla dolu
gemiler ve ngiliz klasiklerinin kapaklar iinde Hindistan'a
sokulmu sandk sandk ihtilalci yayn da bulunuyordu.

Bu kitap Almanya'nn bu savata, militan slam glerini,

mttefiki Trkiye'nin yardmyla kendi davasna kazandrma
abasn ilk kez anlatmaktadr. Wilhelm ile sertlik yanls danmanlar, bir cihad balatarak ngilizler'i Hindistan'dan,
Ruslar' da Kafkasya ile Orta Asya'dan srmeyi hedeflemilerdi. Modern savata bir cihad rnei olmad iin, bu cesur
ve servenci bir stratejiydi, ancak yine de, Alman tarihi
Fritz Fischer'in belirttii gibi bu, Wilhelm'in 1890'lardan beri
yrtt saldrgan Dou politikasnn "baka yollarla srdrlmesinden" baka bir ey de deildi. Prusya bir zamanlar
eitli paralar bakalarnn topraklaryla birbirinden kopmu
olan, kara iinde skp kalm kk bir devletti. Ancak, o
gnlerden sonra, byk lde Bismarck'n dehas sonucu,
byk yol almt. Wilhelm, Almanya'nn Dou'da yeni byk

Ancak, cihadn balca hamlesi, stanbul'dan douya doru,

tarafsz ran ve Afganistan zerinden Hindistan'a inen geitlere ynelecekti. Bu nedenle, Berlin'in ilk hedefi ran ah ile
Afganistan Emiri'nin desteklerini kazanmakt. Eer, bu baarlabilirse, o zaman bu lkelerin Alman ve Trk subaylar liderliindeki, ba dndrc ganimet vaatleriyle kamlanan
ordular da Hindistan aleyhine dndrebilirdi. Bylece, bir
avu subay ve astsubay dnda cihad hemen hemen bedavaya gelecekti. Btn gereken, savatan sonra asla yerine
getirilmeyecek vaatler ve- ounluu randaki ngiliz banka6

daki ngilizler ve Mslmanlar toplumlar tarafndan sarlm

durumda yaayan Mttefik uyruklar arasnda byk korku
yaratt. Modern alarda bir Avrupal gce kar cihad ilan
edilmemiti ve kimse olacaklar kestiremiyordu.

larnn kasalarndan alnacak olan altnd. Hindistan'n milyonlarca muhalifi de ayaklanmaya ikna edilebilirse, o zaman
ngilizler hem i hem d saldr karsnda kalacaklard. Bu
arada Trkler Kafkasya ve Orta Asya'daki Mslman kardelerini Trk-Alman cihadnn bayra altnda toplamaya alacaklard. Blgelerdeki casuslarnn raporlaryla cesaretlenen
Berlin ve stanbul'daki stratejistler, tm Asya'nn alevler iinde kaldn, ngiliz ve Ruslar'n bu yangnda kavrulduklarn
grr gibiydiler.

Ancak, cihad Almanlar iin de bir sorun yaratmt ve tm giriimin baltalanmamas iin buna bir an nce bir yant bulunmas gerekiyordu. Pek ok Mslman, bir Hristiyan hkmdarnn kendi inancndan olanlar ldrmeye ynelik bir
cihad neden balatp desteklediini soracakt. Wilhelm'in,
aralarnda nl Dou uzmanlar da olan danmanlar buna
hazrdlar. Dou'nun cami ve pazar yerlerinde, Alman mparatorluunun gizlice slam dinini setii sylentileri yaylmaya balamt. Hatta, kendisine verdii adla "Hac" Wilhelm
Muhammed, klk deitirerek Mekke'ye hacca bile gitmiti.
Davaya yakn olan Mslman bilginleri, Kuran'da Wilhelm'in
mminleri kfir boyunduruundan kurtarmak iin Allah tarafndan grevlendirildiini gsteren esrarengiz ayetler bile
bulmaktaydlar. Daha sonralar, tm Alman ulusunun, imparatorlarnn rneini izleyerek toplu bir halde slamiyet'i setikleri sylentisi de yaylacakt. Son olarak, byk Trk ve
Alman zaferleri hakknda sahte raporlar dzenlenecek ve zaferin Trk-Alman davasnn doruluuna bal olduu sylenecekti. Btn bunlarn amac, sradan Mslmanlar'n kafalarnda Almanya'nn roln merulatrmakt.

Kayzer, bir kfir olarak, Mslmanlar cihada armak yetkisine sahip deildi. Bu, altndan, silahtan ve sava sonras
vaatlerden ok daha fazla ey gerektiriyordu. Byle byk
bir emri, ancak btn Mslmanlarn Halifesi olan Osmanl
Sultan verebilirdi. Bu nedenle, Trkiye'nin, halknn karna
baklmakszn Almanya ile ittifak iinde olmas gerekliydi.
Wilhelm'in, sava ncesinde Trkiye ve onun popler olmayan hkmdar ile kurduu iyi ilikilerde uzak grl olduu
burada ortaya kt. Savan balamndan ay sonra Trkiye, Almanya ile Avusturya-Macaristan tarafn seti ve Sultan dnyadaki Mslmanlara Hristiyan zalimlerini "bulduklar
yerde" ldrmeleri arsnda bulundu.
Bu, tpk amaland gibi, ncelikle Hindistan'a ynelikti.
Dnyann en byk Mslman toplumu orada ngiliz uyruunda yaamaktayd. Kral V. George'un Mslman uyruklar,
Halife Sultan'nkiler-den bile ok, Fransa ve Rusya'nn Mslman uyruklarndan ise kat kat fazlayd. Kayzer'in ise Mslman smrgesi ve uyruu yoktu; yllardr ngiliz, Rus ve
Franszlar' ileden kartarak kendini dnya Mslmanlarnn
hamisi olarak ilan etmekteydi. Sultan'n ferman, Hindistan'-

Bu arada, Berlin'de tek tek seilmi Alman subaylar Dou'yu

ve en nemlisi ngiliz Hindistan'n ba dndrc cihad arsyla atee vermek zere yetitirilmekteydiler. Bunlar altn,
silah ve sandk sandk kkrtc yaynla, bu yeni Byk Oyun'un merkezi olan stanbuldan douya doru yola kp, ses7

ele alacam. Okur gerekten de, karsnda Greenmantle

sayfalarndan frlam karakterler bulacaktr. Buchan da zamannda istihbarat almalarna katldndan ve Almanlar'n
Dou'da yapmak istediklerini aklayan gizli raporlara eriebildiinden, bu pek artc deildir. Buchan'n arkada T.E.
Lawrence savatan sonra yle demiti: "Greenmantle'da
gerek pay birazdan fazladr."

sizce tarafsz ran'a gireceklerdi. Burada dalardan ve llerden geerek Afganistan'a giderken, yolda kyller ve airetler arasnda cihad arsn yayacaklar ve onlarn aktif desteini kazanmaya alacaklard. Ancak, en nemli grevleri
Afgan bakentindeydi: gl Emir'i kendi yanlarna ekmek
ve airet ordularna Hindistan'n iyi korunmayan snrlarna
saldrmas iin emir vermeye ikna etmek. Ayn anda, Tahran'da da gen ah'a bask yaplarak, o ve halk cihada ekilmeye allacakt. Hindistan'da, ngilizler tarafndan zel
orduya sahip olma hakk tannan baz gl prensleri TrkAlman davasna katlmaya ikna abalan yrtlecekti. Taraf
deitirdikleri takdirde, kendilerine hemen hemen her isteklerini vermeyi vaat eden Kayzer imzal, mein ciltli zel mektuplar hazrlanyordu.

Byk Oyun*'un bu yeni ve pek az bilinen blmnde, hareketi ve heyecan byk lde bu kiilerin yrekli giriimleri
salamaktadr. Ancak oyunun byk bir ksmnn getii
ran, Afganistan ve Kafkasya'daki karanlk sava alanlarnda,
bu kiilerle bulumadan nce, hikyenin gerekten balad
zamana dnmeliyiz. Kayzer Wilhelm, Drang Nach Osten'i yani Almanya'nn Dou zlemi'ni her ne kadar benimsemise
de, bunu dnen ilk kii deildi. Bu kavram bir nceki yzyln ortalarna, Wilhelm'in henz domad ve Prusya ile dier Alman devletlerinin Bismarck tarafndan bugn bildiimiz
tek Almanya'ya dntrlmesinden nceki zamana gider.
Baz ileri grl kiiler, Sultan'n kmekte olan imparatorluundaki seyrek nfuslu alanlarn kendi sorunlarnn ounun zm olabileceini, daha o zamandan grmlerdi.

Anlatmak istediim hikaye budur ite. Katlanlarn oktan

unutulmu anlarndan, gnlklerden ve gnn gizli istihbarat raporlarndan toplanp birletirilen bu hikye, Byk
Oyun'un hi sona ermedii bu ok abuk parlayan blgede
bugn olanlar gze alndnda, hala gndemdedir. Yeniden
dirilen Rusya ve Almanya korkusu nedeniyle, bazlar iin bu
konunun ayr bir nemi vardr. Ancak bu, daha ziyade, iki taraftan da kendilerini bu karanlk olaylar iinde bulmu cesur
ve becerikli insanlarn hikyesidir.

* Byk Oyun'un ngiltere, Rusya, Osmanl imparatorluu ve

Ortadou cephesi iin bkz: Fromkin, David, Bara Son Veren
Bar: Modern Ortadou Nasl Yaratld? 1914-1922, Sabah
Kitaplar, 3. bask, 1994

John Buchan, zamannda The Thirty-Nine Steps'ten bile ok

satan Greenmantle adl lmsz gizli servis romanm bu byk komploya dayandrmtr. The Great Game adl son kitabmda nasl Kipling'in klasik casus hikyesi Kim'in gerek
dnyasn aklamsam, bunda da, Buchan'n sava zaman
bestseller'ine esin kayna olan ayn derecede garip olaylar
8

Blm - 1
Salam Bir Yer
Trkiye'nin dousuna 1838 ilkbaharnda yolculuk
eden biri, Trkiye'nin dousunda yolculuk eden biri,
ssz bir tepe stnde bir Osmanl kalesinin resmini
yapmakta olan gen bir Prusyal subaya rastlayabilir,
buna da ok ard. Ancak, kaderinde Almanya'nn en byk
askerlerinden biri olmak bulunan Yzba Helmuth von
Moltke, orada keyfinden resim yapmyordu. Yukar Dicle blgesinde grevliydi. yl nce Sultan'n sarayna askeri danman olarak gnderilmiti; grevi Trkler'in, ordularn en
son Prusya rneklerine gre modernletirmelerine yardm
etmekti. Ancak, ok gemeden fikirlerinin nemsenmediini
grm ve akln baka konulara evirmiti. Gen Moltke,
Sultan'n geni mlknde yapt aylarca sren yolculuklar ve
incelemeler sonunda Osmanl mparatorluu'nun son k
aamasna geldiine inanm bulunuyordu. Devlet o kadar
rmt, reforma o kadar direnliydi ki, sonunda kmesi
kanlmazd ve bu da dier devletlerin en leziz lokmalar
kapma yarna yol aacakt.

DRANG IV RANGMACH O STEN

"Dou birini bekliyor...."

Kayzer II. Wilhelm

'Almanya 'nn gelecei nerededir?

Dou'dadr... Trkiye 'de... Mezopotamya 'da...
Suriye'de..."

Bu karara varan ilk kii Moltke deildi; Osmanl mparatorluu'nun kaderi, dier bir deyile, Dou Sorunu, Avrupal devlet adamlarnn zihinlerini megul etmeye balamt. Ancak,
askeri dehas Bismarck tarafndan hemen fark edilip dizginlenecek olan gelecein Feldmareali, yant bulduuna emindi. 1839'da Sultan'n hizmetinden Berlin'e dnnde, amir-

Dr.Paul Rohrbach
Alman yaylmaclnn
leri gelen savunucusu

Gtting'de dou dilleri profesr olan Paul Lagarde da

Moltke, List ve Roscher'den oluan koroya eklenince, yaylmac hareket entelekteller ve akademisyenler arasnda hz
kazand. oven Pan-Germen hareketinin babas olan
Lagarde, Almanca konuan halklarn snrlarm douya doru
geniletmelerinin tarihsel kaderleri olduunu sylyordu.
Lagarde iin, baz rklar "soysuzlam"t ve "tarihin srtnda
bir yk't. Trkler, Yahudiler ve Macarlar da bunlarn arasndayd. Ancak, bunlar "daha soylu bir rk" yani, Almanlar iin
"har grevini stlenebilirlerdi." "Bizim yaamamzn kendilerinin lm demek olduunu bildiklerinden, bizden nefret
ederler ve korkarlar," diyordu. Lagarde da smrge ve ekonomik smr ideali olarak Balkanlar' ve Asya Trkiyesi'ni
grmekteydi.

lerine Trkiye'yi daha dikkatle izlemeleri gerektiini rapor etti. lkenin Alman nfuzuna hazr bir duruma geldiini iddia
ediyordu, imparatorluk Balkanlar'dan geecek bir demiryoluyla, hem ekonomik hem askeri adan Berlin'e balanabilirdi. Bu, hem Dou'ya giden en ksa yol olacak, hem de ngiliz ynetiminde olan deniz yollarndan uzak bulunacakt.
Ayrca, Almanlar'n sonraki kuaklar iin smrgeletirebilecekleri iki alan da evreleyecekti: Mezopotamya'da Dicle ve
Frat aras ile Filistin. Moltke burasnn Almanya iin ok salam bir yer j olduunu sylyordu. Ancak zaman ok ksayd.
teki Avrupa devletleri Sultan'n paralanmakta olan imparatorluu zerinde akbabalar gibi dolarlarken, kendi lkesi
grnrlerde yoktu.
Can ekimekte olan Osmanl lkesinde Alman gmenleri
iin bir gelecek gren sadece Moltke deildi. Ekonomi politiki Friedrich List 1846'da Tuna'nn alt ksmnn, Karadeniz'in
bat kylarnn ve Trkiye'nin kuzeyinin "Alman smrgecileri
iin bo ve verimli topraklar olduunu" sylemiti, o da
Moltke gibi Berlin'den Badat'a uzanacak bir demiryolu yapmn neriyordu. Btn bunlarn, "bar nfuz" politikasyla baarlabileceini ve kiflerin, doktorlarn, diplomat ve
iadamlarnn ban ektikleri dnya apnda bir Toton yaylmasnn paras olacan iddia ediyordu. List'in Toton yaylmacl konusundaki grleri, kendisine daha sonralar
"ilk Alman emperyalisti" unvann kazandracakt. Benzer grlere sahip bir dieri de, Leipzig niversitesi'nden Profesr
Wilhelm Roscher'di. Roscher Sultan'n imparatorluu sonunda paralannca, Alman halknn ganimetten pay olarak Asya
Trkiyesi'ni almas gerektiini savunmaktayd.

Kukusuz, o sralarda bu tr fikirler ancak hayaldi. Avrupa'nn Almanca konuan halklar, daha yeni blnmlerdi ve
bir dizi kk krallk, prenslik ve bamsz kentler halinde yayorlard. Bu Toton bilmecesinin paralarnn birbiriyle
uyumlu hale getirilmesi ve birlemi bir Almanya yaratlmas
gerekiyordu. Bu da, Danimarka, Avusturya ve Fransa'ya kar yrtlen savalardan sonra, Bismarck'n gr ve o srada Prusya ordusunun banda olan Moltke'nin askeri dehas sayesinde, 1871'de baarld. Artk, byk lde Prusya
liderliinde, gen bir dinamizme ve hrsa sahip yeni bir millet
Avrupa'da yerini almt.
Bundan byle, Alman yaylmacl ars artk bir avu hayalci ve akademisyen ile snrl kalamazd. Yeni milletin Britanya, Fransa, Rusya ve dier devletlerle rekabet etmesi iin
hammaddeye ve denizar pazarlara erimesi gerektiini ar10

tk herkes grebiliyordu. Milliyetilii banazlk aamasna

ykselten dernekler kuruldu. Kimi Toton kltrnn stnln savundu, kimi de Almanya'nn tarihi hakk olarak grdkleri eyleri talep ettiler. Bunlarn banda, sesi ok duyulan ve etkili Pan-Germen Birlii geliyordu; Birlik, Berlin'den
Badat ve tesine uzanacak yeni Toton imparatorluunun
yaratlmas amacyla kurulmutu. Almanya'nn Trk Miras
zerindeki iddias adl brornde u hedefler dile getiriliyordu: "Osmanl mparatorluu dald anda, Almanya
bundan payn isteyecek olursa, hibir devlet buna ciddi olarak itiraz etmeyecektir." Yeni milletin Lebensraum'a, yani ek
yaam alanna olan ihtiyacnn, ou denizar topraklara
sahip dier Avrupa devletlerininkinden fazla olduuna inanlyordu.

Pan-Germenciler, Almanya giderek artan nfusuna Afrika'nn

buulu ormanlarndan ya da Pasifik'in sszlklarndan baka
bir yer sunamadka, bu Atlantik tesi gn devam edeceini iddia ettiler. Nfuslar sabit kalan ya da ok az ykselen
ngiltere ile Fransa'ya karlk, dinamik yeni Almanya'da nfus ylda yarm milyon artmaktayd. Almanya, daha
1870'lerden balayarak artan nfusunu besleyemez olmu
ve giderek artan miktarlarda besin maddesi ithal etmeye
balamt. Ele geirildiklerinden bu yana zarar eden denizar topraklarn da bu konuda bir yardm olamyordu.
Bu nedenle, Pan-Germen Birlii ve dier yurtsever kurulularn, ekonomik geleceklerinin zengin ve az kalabalk Osmanl
topraklarnda yatt iddialarna daha ok sayda Alman
inanmaya balad. Gemite parlak uygarlklar barndrm
olan bir zamann verimli Mezopotamya topraklar, alkan
Almanlar'n elinde Byk Almanya'nn ekmek sepeti olabilirdi. leride bu blgeye g edecek insanlara, Bat Afrika ve
Pasifik'in stmal bataklklarndan daha ok ey sunulmayacakt. Ancak, bu topraklarn statleri ve bunlarn Byk Almanya'ya nasl katlacaklar konusunda, yaylmaclar arasnda anlamazlk vard. Ainalar Byk Britanya gibi gerek bir
imparatorluk istiyorlard; buna gre Hintliler'in Kralie Victoria'nn uyruklar olmas gibi, Sultan ve halk da Kayzer'in uyruklar olacaklard. Daha lml sesler, tmyle ekonomik bir
imparatorluk savunuyorlard; bu durum gizlice, ya da "bar
nfuz" ile elde edilebileceinden, dier Avrupal devletlerle
bir atmaya yol amayabilirdi. Ama bir konuda fikir birlii
iindeydiler. Hkmdarlk szde olarak: Sultan'n elinde kalsa

Pan-Germenler'in gl bir tezleri olduu inkr edilemezdi.

Britanya dnyann en byk imparatorluuna sahipti; Rusya'nn Sibirya's ve Orta Asya's; Fransa'nn Afrika'da byk
topraklan vard. Dier yandan, Almanya imparatorluk dlleri yarna ge balad iin, fazla bir smrgeye sahip deildi. Ancak, o da 1880 ve 1890'larda Afrika yamasna katlm, on iki ay gibi ksa bir sre iinde Kamerun'u, GneyBat Afrika'y ve Dou Afrika'nn bir ksmn ele geirmiti.
Sonra, Yeni Gine ve Samoda da onlara eklendi. Ancak, Almanlar bu scak ve salksz blgelere yerlemek istemiyorlard. Toplam yzlm anayurtlarnn birka kat olmasna
karn, bu Afrika ve Pasifik smrgelerinde sadece 20.000
Alman yaamaktayd. Gerekten de, ok gemeden yllk
gmen says elliye dt. Gmenlerden ou Birleik
Devletler'e gidiyorlar, Pan-Germenciler de milletin kannn
ekilip gittiine tank oluyorlard.
11

runma ve t iin bavurulacak en uygun Avrupa devletiydi. Bismarck yine de Londra ve St. Petersburg'la olan iyi ilikilerini tehlikeye atmak istemiyordu. stanbul'a ancak ok sk koullar altnda danman gndermeyi kabul etti. Bunlardan birincisi ve en nemlisi, bu kiilerin kendi hkmetleriyle
her trl ilikilerini kesmeleri ve Sultan'n hizmetine girmeleriydi. Bylece Bismarck, gerektii takdirde, onlarla ilikisi olmadn iddia edebilecekti.

bile, onun imparatorluunu ykntlar arasnda "Almanya'nn

Hindistan" yaratlabilecekti.
Ancak, Bismarck bu gsterili planlara katlmyor ve yaylmaclara fazla bir destek salamyordu. O, kendisinin yaratt
yeni Almanya'nn en st noktasna vardna inanyor, rolnn onun snrlarn pekitirmek ve dier byk Avrupal devletlerle atmaya girmekten kanmak olduuna inanyordu.
Almanya'nn Afrika ve Pasifik'te elde ettii pahal smrgelerden pimanlk duymaktayd ve hatta bir ara bunlar ngiltere'ye teklif etmeyi bile dnmt. Ancak, bu, Bismarck'n
Almanya'nn etkisini Avrupa snrlarnn tesine tamaya ya
da tehdit altnda olan karlarn gvence altna almaya kar
olduu anlamna gelmiyordu. Bylece, Osmanl mparatorluu'na kar tedbirli olmasna ve kaytsz grnmesine karn,
Almanya giderek Trkiye'nin bataklna ekilmeye balanmt.

stanbul'a gnderilenler arasnda Osmanl yne-tinini Avrupa

modeline gre modernletirme grevini stlenmi Prusyal
devlet memurlar da vard. Bunlar, stn bir komutan olan
General Kolmar von der Goltz liderliinde bir Prusya askeri
misyonu izledi. Onun grevi de, Trk ordusunu benzer bir
ekilde modernletirmekti. Ancak, zaman zaman Sultan'n,
bu abalar baltalamak huyu nedeniyle glklerle karlayordu. ldrlmek ya da tahttan indirilmek korkusu iinde
yaayan Sultan, Avrupa'da eitim grm subaylarn ynetimindeki modern bir ordu konusunda ok kukucuydu. Yine
de, General stanbulda on yldan fazla bir sre kald ve bu
dnem iinde Sultan'n byk, ama eitimsiz ve kt tehizatl ordusunu byk lde modernletirmeyi baard.

Bismarck'n hakkn yememek iin, bu yaklamn ilk olarak

Sultan'n
kendisinden
geldiini
belirtmek
gerekir.
Abdlhamid, arlk Rusyas'na kar geleneksel mttefiki
olan Byk Britanya'y yakn zamanlarda kaybetmiti ve yerine bir bakasn aryordu. O sralarda, Osmanl mparatorluu'nun, resmen bir paras olan Msr'daki 1882 tarihli Avrupa kart ayaklanmalardan sonra ngiltere ile aras bozulmutu. Olaylar sonunda, ngiliz askerleri Msr' igal etmiler
ve stanbul ile Londra arasnda zaten gergin olan ilikiler
kopma noktasna gelmiti. Trkiye'nin, felaketle sonulanan
bir savaa girdii dev komusu Rusya ile ilikileri daha da
ktyd. stn askeri yaps ve Abdlhamid'in topraklarnda
gz olmayyla Bismarck'n dinamik yeni Almanyas, ko-

Askeri heyet resmen Osmanl yetkililerinin hizmetindeyse de,

Berlin, General von der Goltz'un stanbul'daki varlndan yararlanacakt. General sadece imparatorluun drt bir yanndan istihbarat toplamakla kalmyor, Alman reticileri iin ok
deerli silah anlamalar da yapyordu. Bylece Essenli
Krupp, Sultan'a ar toplar, Berlinli Loewe tfek ve makineli
tfek salyor, Kielli Germania, donanmasn en son torpidolarla donatyordu. Bu arada, balarnda byk Deutsche
12

dmc oldu. O yln haziran aynda Kayzer II. Wilhelm babasnn yerine Alman mparatoru oldu. Yeni hkmdar ksa zamanda ateli bir yaylmac olduunu gsterdi. 29 yandaki
Wilhelm, tedbirli anslyesinin aksine, dier Avrupa devletlerini kendisine dman etme riski olmakszn lkesine salam bir yer bulacana inanyordu. Bismarck'n temkinli gnleri artk sona ermek zereydi.

Bank'n bulunduu Alman bankalar da ngiliz ve dier Avrupal rakiplerinden daha dk faizli borlar nererek yksek
makamlardaki kiilere yaklamaktaydlar. Alman ihracatlar
bunlar izlemekte gecikmediler. stanbul'daki The Times muhabiri yle yazyordu: "Alman ihracatlar baarlarn, kampanyalarnda en nemsiz ayrntlar bile gz ard etmemekte
Alman genelkurmayn taklit eden Alman sanayicilerinin salam ve srarl inatlarna borludur."

mparator, bir talihsizlik eseri boyun sinirlerinden biri ezik

olarak domutu. Avrupa'nn en iyi doktorlarnn abalarna
karn sol kolu geliemedi dierinden birka santim ksa, zayf ve sakat kald. Dnyada en ok sava alannda stnln kantlamak isteyen bir insan iin bu ok zalim bir darbeydi. Wilhelm'in d krkl, kendisini yaam boyunca
duygusal ynden yaral brakacak, hayali ya d; gerek hakaretlere ar duyarl, igdsel, yksek ten konuan bir insan
olacakt. Ana babasnn kendisini sevmediklerinin farkna
varmas onu ar derecede hrsl, hayranlk peinde koan ve
tiyatral tavrlar taknmaya eilimli bir kii yapmt. Ailesine
ne kadar yanldklarn kantlamaya kararlyd. Byk bir askeri gcn hkmdar olmasayd, bu nemi olmayacakt.
Ama karakterindeki bu bozuklukla kendisinin bir dahi lider
olduu inancyla da birle since tm dnya iin ok trajik sonular yaratt.

Baz uzak grl Almanlar, yeni pazarlar v hammaddeler

aramak iin daha imdiden Trkiye'nin dou snrlarna gz
dikmilerdi. Orada, onca zamandr ngiliz-Rus rekabetinin
hedefi olan ran ah'nn dalmakta olan topraklan yer almaktayd, Sultan gibi ran ah da bu yeni ve gl Almanya'y St. Petersburg ve Londra'ya kar bir koz olarak gryordu. Bu nedenle, o da Almanlar'n lkesiyle ilgilenmesini
zendirmeye hevesliydi. Bismarck'a askeri ve sivil danman
istediini, ayrca da, topraklarn Alman gmenlerine amak
niyetinde olduunu bildirdi. Bismarck, Britanya ve Rusya
arasndaki Byk Oyun'a girmek istemese de, ah'a danman olarak emekli Prusyal subaylar gndermeyi kabul etti.
Ancak bu, Trkiye'de olduu gibi, resmi deil, sadece zel
bir giriim olarak kalacakt. ah Almanya'y ziyaret etti ve
Berlin ile Tahran arasnda resmi diplomatik iliki kuruldu.
Bunu bir miktar silah sat izledi; ancak Almanya bu ok duyarl blgede ngiltere ve Rusya'nn nasrna basmak istemediinden, iliki fazla ileri gitmedi.

Durumu daha da ktleen bir baka ey de, kendisini kantlamas iin zerinde bask yapan dier ailevi konulard.
Wilhelm sadece Kralie Victoria'm torunu olmakla kalmayp,
ayn zamanda Rus ar III. Aleksandr ile de uzaktan akraba
oluyordu. Wilhelm, iki hkmdarn da kendisini ciddiye almadklar kukusu iindeydi. imdi tahta ktna gre onla-

Bismarck, Almanya'nn d politikasnn banda olduu srece bu durum byle kalacak ve yaylmaclar d krklna
uratacakt. Ancak, 1888 yaznda kader yaylmaclara yar13

olduuna inanmt. Ancak, Wilhelm on drt yl stanbul'da

Alman sefirlii yapm olan Kont Paul Hatzfeldt'in etkisine
girmiti. Hatzfeldt, Sultan'n geni bakir topraklarnda Alman
giriimcilerini parlak dllerin beklediine inanyordu. Osmanl Saray'nda ngiliz etkinliinin sona ermesiyle, ortaya
doldurulmay bekleyen bir boluk kmt. Bismarck ortadan
ekilince Hatzfeldt, hkmdarn ngiltere'nin henz brakt
yere girmekte zaman kaybetmemesi iin uyard.

rn saygsn kazanmaya kararlyd. Almanya'y bir kta devletinden, byk bir dnya devletine, hat ta belki de Britanya'dan daha byk bir devlete dntrecek, kendisinin nemli
bir insan olduum gsterecekti. Ne yazk ki, Bismarck gen
imparatorun aklndan geenleri fark etmekte ge kalmt
Sonuta, ona biraz stnlk taslayarak yaklat, di politika
konularnda ona pek az dant ve fikirlerin her zaman kar
karak bunlar budalaca ve hatta tehlikeli olarak niteledi.
Wilhelm, ok gemeden lkesinin kaderine tek bana biim
verebilmek iin, bu ayak ba anslye'den kurtulmaya karar
verdi.

Wilhelm'in cesareti tamamd. Alman Dileri Bakanl

Wilhelmstrasse'ye gizli emirler gnderilerek, bundan byle
Almanya'nn Dou'da imdiyi kadar olduundan daha aktif
bir politika izleyecei bildirildi. Almanya, dier Avrupa devletleri gibi Osmanl mparatorluu'nun paralanmasn bekleyip
ondan sonra iyi bir para kapma yarma girecei yerde, Britanya'nn imparatorluu ayakta tutma yolundaki geleneksel
politikasn stlenecekti. Dileri Bakanl 1894 yaznda ok
gizli bir rapor hazrlayarak, Trkiye'nin mparator'un Dou'da, Alman ya ylmacl plannda oynayaca rol aklad.
Trkiye, bundan sonra Alman rnlerinin pazar, deeri
hammadde kayna ve uzun vadeli yatrm alan ola akt.

ki adam arasnda bir irade mcadelesi balad. Mcadele,

on sekiz ay perde arkasnda devam ettikten sonra, 1890
Mart'nda irkin bir kavgayla ortaya kt. fkeden lgna
dnen Bismarck, antasn yere frlatnca ktlar ortala
sald. Yerden bir tomar kt alan Wilhelm - belki de usta
devlet adamnn da istedii buydu - ar Aleksandr'n kendisinden "gvenilmez biri" olarak sz ettiini okudu. Durumu
dzeltmek artk olanakszd. Avrupa diplomasisine yirmi yl
hkim olan Bismarck sonunda, deersiz kabul ettii kii tarafndan yerinden edildi. stifas hemen kabul edildi ve gen
mparator Almanya'nn geleceine tek bana hkim oldu.
Milletine yle diyordu: "Devlet gemisinin nbeti subay grevi bana gemiti... Frsat dalgalan artk kylarmza vurmaktadr. Rotamz deimeyecektir. Tam yol ileri!"

Trkiye'ye Alman irketlerinin ticari nfuzu 1880'lerde balamsa da, Wilhelmstrasse'nin hevesi bir destei olmadndan bu mtevaz bir lekte kalmt. Ancak, imdi imparatorun kendi hamilii ve destei sz konusuydu. Zamanlama
da ok uygundu. Alman sanayii 1880'lerden bu yana tannmayacak kadar deimiti. lke, on ksa yl iinde bir tarm
devletinden modern bir sanayi devletine dnmt.
1880'lerin banda Almanya'nn elik retimi ylda 500.000
tondu. Bu rakam, 1895'te milyon tona ykselmi ve

Ancak ok gemeden grld ki, rota ayn kalmayacakt.

Bismark'n Yakndou'ya karmamak ilkesi, bir kenara atlan
politikaclardan ilki oldu. anslye, ngiltere ile Rusya'y kzdrma tehlikesinin buradan elde edilebilecek karlardan fazla
14

grld blgelere ilgi duymaya balamlard. Bunlarn en

enerjik olanlarndan biri bir Dou bilimcisi olan ve lkesinin
Dou'daki kaderine inanan Max von Oppenheim'd. Von
Oppenheim, o zaman Osmanl topraklar iindeki Irak ve Suriye'de ok dolat, haritalar kard, her ky ve airetin sahip
olduu ev ve adra kadar her eyi not etti. ngilizler, ok
gemeden onun ve dier Alman bilim adamlarnn Kayzer'in
istihbarat servisleri adna altklarn anladlar. Oppenheim
bir sre sonra ngilizlerce "Casus" olarak anlmaya baland.
Kayzer Wilhelm, 1896 Eyll'nde kozunu oynayarak, Avrupal rakiplerini alt etme giriiminde bulundu. Sultan, Ermenilerin Osmanl yurttalar olarak hak isteme abalarn kanla
bastrarak Avrupa'nn fkesini uyandrmt. Ermeniler
Ruslar'n ve dier Hristiyan devletlerin yardma geleceklerini
umarak Trkiye'nin dousundaki yurtlarnda Osmanl ynetimine kar ayaklanmlard. Ayaklanma, 1894 yaznda ve
ondan sonraki yl 50.000 Ermeni'nin ldrlmesiyle bastrld.
Durumlarna ve anayasal haklarna dikkat ekmek isteyen silahl Ermeni milliyetileri, 1896 Austos'unda stanbuldaki
Osmanl Bankas'n bastlar. Ancak, bunun sonucunda, bakent sokaklarnda 5000 Ermeni daha ldrld. Kym, ancak yabanc sefirlerin gl protestolar durdurdu ve Sultan,
ondan sonra Avrupa'da ve baka yerlerde "Lanetli Abdl"
olarak anld.

1907'ye kadar her be ylda bir, iki katna kmt. Almanya

1907'de Avrupa'nn en byk elik reticisi Britanya'nn nne gemiti. zellikle kimya ve elektrik sektrlerinde olmak
ze re tm Alman sanayiinde ayn durum gzlenmekteydi.
lkenin ekonomik mucizesi, Wilhelm iin bundan daha hayrl
bir anda gelemezdi; artk yaylmac hayalleri iin gerekli dinamizm, para ve politik nedenler vard. Alman sanayiinin bu
grkemli byme hzn srdrmek iin yeni denizar pazarlara ve hammadde kaynaklarna ihtiyac olduu inkr edilemezdi. Bu nedenle, Trkiye ile ilgilenmesi anlalabilir bir
eydi. Britanya hkmeti 1895'te, yklmas durumunda Osmanl mparatorluu'nun paralanmas iin bir teklif hazrlad
ve Almanya'ya cmert bir para sundu. Ancak, Berlin buna
artc bir ilgisizlik gsterdi. Gerekte, Wilhelm paray deil
btn istiyordu ve ticari nfuzla, diplomatik oyunlarla bunu
elde edebileceine inanyordu.
Bismarck'n Osmanl mparatorluu'na gsterdii kaytszlk
nedeniyle Almanlar, lkenin ekonomik potansiyeli hakknda
tam bir bilgiye sahip deillerdi. Hemen bunun gereine bakld. Sultan'n da onayyla i blgeleri aratrmak ve kaynaklarn bir envanterini karmak iin lkeye Alman uzmanlar
gnderildi. Bu drt yllk bir alma olacak ve Kk Asya'nn
Doal Kaynaklan adl ok kapsaml bir raporla sonulanacakt. Bu arada Sultan'n uzak topraklarnda da, kimi zaman
yetkisi ve bilgisi dnda, baka aratrmalar da yaplmaktayd.

Ancak, Kayzer Wilhelm, Sultan'n gzden dn, skntda

olan hkmdarla ilikilerini dzeltmek iin bir nimet olarak
gryordu. Dostluunu gstermek iin, Abdlhamid'in doum gnnde kendisinin ve ailesinin imzal bir fotorafn
gnderdi. Bunu renen liberal grl Avrupallar, lgna
dnmlerdi. Abdlhamid, Wilhelm'in bu jestinden pek

Alman gezginleri ve kifleri, arkeolojik ve antropolojik aratrmalar yapma bahanesiyle imdiye kadar pek az insann
15

memnun olmu, Avrupa'da gl ve anlayl bir dostu olmasna sevinmiti. Alman mparatorunu hemen zel konuu
olarak stanbula davet etti. mparator daha sonra Osmanl
mparatorluunun grmek istedii baka yerlerini de gezebilecekti. Wilhelm'in umduu da buydu. Drang Nach OstenAlmanya'nn Dou'ya almas bir intikamla balayacakt.

Blm-2
'Deutschland ber Allah!'
Kayzer Wilhelm'in bir zafer gsterisine dnen Dou
ziyareti, 18 Ekim 1898'de stanbul'da balad. Sultan'n bu tek dostuna, Osmanl bakentinde daha nce
hibir yabanc ziyaretiye nasip olmayan gsterili bir
kabul gsterildi. mparator, tasarmn kendisinin yapt bir
niforma iinde kentin parke tal eski sokaklarndan geerken, halk onu lgnca karlad. mparator'un rahat iin hibir ey esirgenmemiti, kendisine lenler verildi. Sultan'n
Alman eitimi grm askerleri, nnde resmigeit yaptlar.
ki hkmdar birbirlerine gz kamatrc armaanlar verdi,
Wilhelm stanbul halkna, kendi izimi olan emeyi armaan
etti.
Grkem peinde olan Wilhelm iin ego tahmini demek olan
bu ziyaretin uzun vadeli amalar da vard. Abdlhamid'le
kurduu yeni dostluu pekitirdikten sonra, Sultan'n topraklarn Alman etkisi altna almak ve gizli emelini kolaylatrmak
amacndayd. Bu hayalin ana noktas, gnn birinde Berlin'den Basra Krfezi'ne ve belki de oradan da douya, ngiliz
Hindistan'na kadar uzanacak olan Badat Demiryoluydu.
Herkes byle bir balantnn mantkl bir fikir olduunu kabul
ediyordu: Avrupa ile Asya arasnda bylece en ksa yol salanm olacakt. Hindistan' savunmakla ykml olanlar bu
16

fikir karsnda dehete kaplmaktaydlar. Demiryolu sadece

Kraliyet Donanmas'n saf d brakmak ve Hindistan ile
Uzakdou deniz yollarnn karlln tehdit etmekle kalmayacakt. Alman ihra rnleriyle sava zamannda asker ve
topuyu da tayabilecekti. Demiryolunun ilk blm olan
Berlin-Balkanlar-stanbul hatt ve biri Ankara, dieri Konya'ya giden iki i hat zaten vard. Wilhelm stanbula, demiryolunun Badat'a kadar uzatlmas imtiyazn koparmaya gelmiti.

Buna karn Kayzer'in Sultan'n topraklarndaki bu gezintisi,

Thomas Cook Ltd.'in planlad zere devam etti. Ancak,
Kayzer'in tavrlar nemli tartmalara yol at. Wilhelm, Kuds'e, 29 Ekim'de, surlarda Trk ev sahipleri tarafndan zel
olarak alan bir geitten geerek ve siyah bit at zerinde
girdi. Dnya apnda ilgi uyandran bu ziyaretinde, zerinde
gz kamatrc beyazlkta bir Alman feldmareal niformas,
miferinde de altndan koca bir imparatorluk kartal vard.
Hkmdarn iki yannda atl Trk polisleri sopalarla heyecanl
halk uzaklatryorlard. Bir grg tan yle yazyor:
"Wilhelm kendisini bir turist gibi deil, kenti klcnn hakkyla
ele geirmi olarak hayal ediyordu sanki." Bylesine gsterili ve tiyatral bir giri, baz sert yorumlara ve kyaslamalara
da neden olmutu. Ortaada bile fatihlerin din iin kutsal
olan bu kente gerekli saygy gsterdikleri syleniyordu. Hz.
Isa bile kente bir eeksrtnda girmeyi yelemiti.

Kimsenin kanl elini skmaya yanamad bir srada gelen bu

Alman desteine minnettar olan Sultan, Wilhelm'in ebedi
dostluk taahhtlerini yle kolayca kabul etmeyecek kadar
kurnaz bir insand. Dost hkmdarn kafasndakileri merak
ediyordu, imparatorluu iflas durumunda olduu iin demiryolunu kendisi yapamazd, ancak demiryolu araclyla uzak
topraklarda otoritesini srdrebileceini de gryordu. Peki,
ama Almanlar bu iten ne kar edeceklerdi: Belki de kendi
topraklan zerinde emelleri vard. Eer, kendi istihbaratlarna inanlrsa, o srada arkeolog kisvesi altndaki Alman jeologlar Musul evresinde petrol aramaktaydlar. Casuslar onlarn petrol bulduklarn bildirmi, blgenin 'Kafkasya'nn
zengin petrol yataklarndan daha nemli olduunu' belirten
bir de Alman raporunu ele geirmilerdi. Abdlhamid,
Almanlar'n kendisine bir demiryolu yapmalarn ve demiryolunun getii blgeleri karlkl karlar iin gelitirmelerini
kabul edebilirse de, bu karar vermekte acele etmek istemiyordu. Bylece, Wilhelm ile maiyeti, Hohenzollern adl buharl yatla Kuds'e gitmek iin stanbuldan ayrldklarnda,
imparator zledii imtiyaz alamamt. Bunun iin bir yl daha beklemesi gerekecekti.

Wilhelm on gn sonra am'a ayakbast. Orada byk slam

kahraman Selhaddin Eyyubi'nin mezarna elenk koyup,
som gmten bir kandil astktan sonra evresine en iyi
mermerden bir mozole yaplmasn emretti. Etkili Alman propaganda mekanizmasnn, szlerini tm Dou'ya yayacan
bilerek, 12. yzylda Kuds' ngilizler'e kar baaryla korumu olan bu kutsal savaya derin bir hayranlk duyduunu syledi. Hristiyan kiliseleri arasndaki ekimeden de ok
rahatsz olduunu, eer bir Hristiyan hkmdar olarak
domasayd, Mslman bir hkmdar olmay yeleyeceini
bildirdi. Btn bunlar dnyann drt yanndaki Mslmanlarn houna gitmek iin sylendiyse de, oradakilerin ou kulaklarna inanamadlar.
17

Karikatrcler ve mizah yazarlar, Wilhelm'in Abdlhamid'in

konuu olarak geirdii hafta iinde meydan bo bulmulard. Punch dergisi 'Deutschland ber Allah!' (Allah'tan byk Almanya) diye alay ediyordu. Ancak daha ciddi gzlemciler, Bismarck'n engelleyici eli artk olmadna gre,
Wilhelm'in ok daha fazla ciddiye alnmas gerektiini anlamlard. Wilhelm sadece dnyann en gl ordusuna sahip
olmakla kalmyor, muazzam emelleri olduunun iaretlerini
de veriyordu. Daha da kts, Wilhelm'in evresi, onun zayflklarndan kendi karlar iin yararlanmay amalayan
dalkavuklarla sarlmt. Aralarnda politik servenciler, silah
reticileri, maliyeciler, sertlik yanls Prusyal generallerle
amiraller vard ve herkes yaylma politikasndan yanayd.
Devletin sreklilii isteniyorsa, bunun ancak Byk Almanya'yla baarlabileceini, inandrc tarihi ve ekonomik savlarla kantlayan akademisyenler de vard. Bunlar sadece Kayzer
zerinde deil, Alman entelektel evrelerinde de badndrc bir etkiye sahiptiler.

Ancak, Wilhelm, Mslmanlarn kalplerine ve kafalarna

erimek iin en cretli giriimini sonraya saklamt. Gezisi srasnda kendisine gsterilen tutkulu kabulden ceraset alarak,
yabanc egemenlii -ama Trk deil, kukusuz- altnda yaayan Mslmanlarn politik emellerine Almanya'nn desteini
sunarak gezisini tamamlad. am'da 8 Kasm'da erefine dzenlenen ve pek ok Mslman ileri geleninin katld lende nl sylevini verdi: "Sultan Hazretleri ve dnyada onu
Halife olarak gren 300 milyon Mslman, Alman mparatorunun kendilerinin dostu olduuna ve yle kalacana inanmaldrlar." Propaganda uzmanlar bu szlerini ok uzaklara
yayarlarken, Dileri'nin datt altnlarla sylev Arapa ve
Trke gazetelerde tam olarak yer ald. Bunun yan sra szlerini tayan parlak renkli kartpostallar bastrlp bedava datld. Bunlarn, aralarnda ngiliz Hindistan ve Rus Orta
Asyas'nn da bulunduu Mslman dnyasna postalanacaklar biliniyordu.

Bunlardan biri de bir ngiliz amiralinin olu olan Houston

Stewart Chamberlain'di. Yaamnn byk bir ksmn Almanya'da geirmi ve Toton davasnn ateli bir savunucusu olmutu. "Almanya dnyaya egemen olmazsa haritadan silinecektir", diyordu. Wilhelm, ailesinde bir feldmareal ve birka
general bulunan byle bir ngiliz'in bu tr grlere sahip
olmasna ok sevinmiti. Chamberlain'e mektup yazarak teekkr etti. Daha sonra ailesi tarafndan dlanan ve ngiliz
basm tarafndan lanetlenen Chamberlain'n grleri giderek
daha da arya kat. Shakspeare, Milton, Dante, Newton ve
Descartes'n da Alman asll olduklarn ve Almanca'nn gelecekte btn Avrupa dillerinin yerine geeceini iddia etti.

ngilizler Wilhelm'i o gne kadar mnasebetsiz bir insan olarak grmekteydiler. Gln niformalar giyen, askercilik oynamay seven, mark, ama zararsz bir zavallyd. Wilhelm
de imajnn farkndayd ve buna ok krlyordu. zellikle,
hayranlk duyduu ve kskand ngilizler bata olmak zere,
btn dnya tarafndan ciddiye alnma zlemi iindeydi. ounluu Kralie Victoria'nn uyruklar olan dnya Mslmanlarna ynelik bu arsyla, ngilizlere artk Dou'nun tekelini ellerinde bulundurmadklar yolunda bir uyar yapmt.
Wilhelm'in bundan keyif almaya balad aka belliydi.

18

du: "ngilterede, kimsenin Alman kamuoyunun ne kadar n-

giliz aleyhtar olduunu bilmemesi bizim iin bir anstr."

Ancak, Chamberlain'n szleri, militarist Almanlar'n saldrgan

tutumlar karsnda yumuak saylrd. Bir Pan-Germen dnr yle diyordu: "Var olma mcadelesinin en iyi ve en
soylu biiminin sava olduu kesinlikle kantlanmtr." Bir
bakas sava, "En nemli biyolojik gereksinim; her eyin
babas," olarak tanmlyordu. Yine bir bakas yle demekteydi: "Dier devletlerin dmanca kstahlklar, bizi anlama
ykmllklerimizden kurtarp yaamsal karlarmz savunmada eski Prusya fetih politikasn canlandrmaya zorluyor...
Msr ve Hindistan'a Alman topusu gndermek, byk fedakrlklara deecek bir hedeftir." Bir profesr gelecein Alman
mparatorluunun, 'Kuzey Denizi'nden Basra Krfezi'ne kadar uzanp, Hollanda, svire, Tuna havzasnn tm, Balkanlar ve Trkiye'yi kapsamas gerektiini' yazmaktayd. Yine bir
dieri, Alman halknn Avrupa'nn aa snf halklarnn ve
tesindeki ilkel insanlarn arasndan, stn rk olarak ykselmesi gerektiini' savunmaktayd.

Wilhelm'in evresindeki ahinlerin banda ciddi bir yaylmac

olan Alman Donanma Bakan Amiral Alfred von Tirpitz gelmekteydi. Wilhelm'in stanbul ve Kutsal Topraklar yolculuuna kmasndan ksa bir sre nce Tirpitz, hkmdar,
dnyann en byk deniz gc olan Britanya'ya meydan
okuyacaksa, Bismarck'n brakt gl ordunun yetmeyeceine, ayn derecede gl bir donanmaya da sahip olmas
gerektiine inandrmt. Wilhelm, byle sper bir donanmann destei sayesinde, ngilterenin, Almanya'nn gvenli
topraklar edinmesine ses karamayaca bir durumda olacakt. Donanma Almanya'nn bir Avrupa devletinden dnya
devletine dnmesi iin gerekli olan arat. Bundan sonra
Welt-politik (Dnya siyaseti), Wilhelm'in kiisel emellerinin
yan sra Alman dileri politikasnn da ardndaki itici g
olacakt. Bu szck, eitli insanlar iin eitli anlamlara gelir. O zamann Almanlar iin anlam, dier ileri gelen devletlerle eitlii salamakt. Ancak, ahinler iin anlam tekti. Bu
da, eer gerekirse sava araclyla, dnyaya egemen olmakt.

Ancak, Byk Almanya zleminde olanlar sadece polemikiler ve politikaclar deildi. Prusyallar'n hkimiyetindeki askerler de, babalarnn Bismarck dneminde Almanya'y kurarken Danimarka, Avusturya ve Fransa karsnda kazandklar trden zaferler kazanmay hayal ediyorlard. Kayzer
Wilhelm yle yazyordu: "Manevralarda svari hcumuna
kalktmzda yanmdaki bir arkadan, 'Keke bu gerek olsayd!' diye bardn duymuumdur." Bu militarist ve yaylmac zlemler, Britanya egemenliine zellikle ierleyen
Alman kamuoyunda da yank bulmaktayd. Dileri Bakan
Kont von Bulow, hkmdarna yazd bir notta yle diyor-

Byle bir ina programndan servetler elde edecek olan Alman elik ve silah reticileri, Tirpitz'in donanma programn
doal olarak hararetle desteklediler. Reichtag yeleri buna
direndilerse de, Tirpitz yl iinde onlar, otuz sekiz yeni
sava gemisi yapm iin denek karmaya ikna etti. Bu gemilerin inas kukusuz yllarca srecekti. Ancak, Tirpitz,
Wilhelm'e, sonuncusu tamamlandnda Almanya'nn dnyann en gl ve teknik adan en ileri donanmasna sahip
olacana sz verdi. Bu arada ngilizler, yz yl nce Dani19

Wilhelm'den ayn derecede kayg duymaktaydlar. Von

Bulow'un, ngilizlerin ve dierlerinin kukularn yattrmas
gerekten g olacakt.

marka'ya yaptklar gibi ani bir baskn yaptklar takdirde,

ksmen tamamlanm olan donanmann kar koyamayaca
bir 'tehlike dnemi' olacakt. Von Bulow'a bu riski azaltmak ve ngilizlerin korkularn gidermek iin Londra'yla ilikileri mmkn olduu kadar iyi tutmak konusunda talimat verildi. Wilhelm'in insanlar sinirlendirme huyu gz nne alndnda, bu, hi kolay bir i deildi. Wilhelm, am'daki aklamalaryla sadece ngilizleri deil, byk Mslman halklara
sahip Fransz ve Rus imparatorluklarn da kzdrmt.

Alman yaylmaclnn Tirpitz'in hzla byyen donanmas dndaki dier balca arac, Wilhelm'in sonunda dostu Sultan
Abdlhamid'den kopartt Berlin-Badat demiryolu imtiyazyd. Alman mhendis ve askeri stratejileri, ilk bata imdiki
Ankara zerinden geen daha kuzeydeki yolu istemilerdi.
Bu hem arazi bakmndan en kolay yoldu, hem de demiryolunu ngiliz deniz topusunun menzili dnda tutacakt. Ancak, Ruslar buna iddetle itiraz etmiler, bunun kendilerinin
Kafkasya'daki stratejik ve ticari karlarn dorudan tehdit
edeceini ileri srmlerdi. Bunun zerine Almanlar istemeyerek de olsa, daha gneyde bir yola raz olmular, alacak
tnellerle birlikte de maliyetleri artmt. Bu da, gerekli sermayeyi bulmakta sorun yaratmt. Ancak, uzun gecikmelere
karn Almanlar srar etmiler, pek ok engel aldktan sonra, yeni demiryolu douya doru acmaszca ilerlemeye balamt.

Hepsi bu kadarla kalmyordu. Bunlardan nce, Britanya mparatorluunun fkesini kabartmay baarmt. 1896 Ocak
aynda, Lord Salisbury'nin bir nceki yaz kendisini kmsedii izlenimine kaplan Wilhelm, intikamn ngiltere'ye kar
Boerler'i tutarak ald. Bu durum, Londra tarafndan Britanya'nn smrge ilerine bir mdahale olarak grlerek gl
bir Alman aleyhtarlnn domasna yol a-mat. Ertesi yl,
Kuzey in kylarnda gl bir deniz ss kuran Wilhelm,
ngiliz deniz stnlne meydan okudu, i blgelerde iki
Alman misyonerinin ldrlmesini bahane etti ve deniz piyadelerini gnderip sesi pek kmayan Pekin'in elinden Tsingtao'yu ald. Daha sonra burasn hzla bir deniz kalesi haline
dntrd. Wilhelm, von Bulow'a yle diyordu: "Artk, yzlerce Alman tccar Alman mparatorluunun Asya'da salam bir kprba kurduunu bilerek mutlu olacak.
Yzbinlerce inli ise, Almanya'nn demir yumruunu hissedince titreyecek, Alman milleti de devletinin erkeke bir hareket yapm olmasyla gurur duyacaktr." Ancak, ngiliz deniz stratejistleri ve ngilterenin Uzakdou'daki karlarndan
sorumlu olanlar durumdan hi memnun deillerdi. St.
Petersburg'da, ar ile bakanlar da bu bana buyruk

1904 sonbaharnda ilk 200 kilometrelik yol tamamland ve o

yl Sultan'n doum gnnde trafie ald. Ancak, iin en
g ve en pahal blm henz halledilmemiti. Trkiye'nin
gneydousundaki 3000 metreye ulaan dalarda tnellerden bir labirent oymak gerekiyordu ve demiryolunun bir mili
50.000 sterline mal olmaktayd. stelik planlamaclarn tek
ba ars bu deildi; bu arada yeni bir sorun kmt: Demiryolu nerede sona erecekti? Badat Demiryolu olarak bilinmesine karn, demiryolunun tek amac sszln ortasndaki bu uykulu kente Alman mallarn tamak deildir. Bun20

da bir Trk sava gemisinin ziyarette bulunduunu biliyordu.

Trkler farkna varmadan Kuveyt Emiri'nin huzuruna kt ve
kendisiyle Alman plann baarszla uratacak gizli bir anlama imzalad. Bu anlamaya gre, ngiltere Emir'in snrlarn ve tahtn korumay garanti ediyor, Emir de kendisinin ve
varislerinin baka bir devlete toprak vermeyeceini ya da
baka bir devletten temsilci kabul etmeyeceini taahht ediyordu. Bylece, Kuveyt'in d politikasnn kontrol fiilen ngiltere'nin eline gemiti. Bir sre sonra, yeni demiryolu
terminalinin yerini grmek zere bir Trk-Alman heyeti
geldiinde, Emir'in beklenmedik bir direnme iinde olduu
grld. Heyetin, bunun hain ngilizler'in bir oyunu olduunu anlamas uzun srmedi.

dan daha nemli hedefleri vard. Hem ticari hem de stratejik

olan ama, Hindistan'a ve Dou'ya kestirme bir yol ap,
herhangi bir sava durumunda Alman gemilerine kapatlacak
olan Svey Kanal'na muhta kalmaktan kurtulmakt. Bu
nedenle, en azndan demiryolu ran ilerine uzatlana kadar,
vagonlarla tanan ykn denize indirilebilecei bir limana
ihtiya vard.
Almanlar'n niyeti, demiryolunu Badat'tan Basra Krfezi'nin
bana kadar uzatp oraya yeni bir liman ina etmekti. Byle
bir liman iin en uygun yer, ldeki kk Kuveyt eyhlii'nin kylaryd. Ancak, yaylmac bir Almanya'nn Krfez'in
herhangi bir yerinde stratejik bir kprba elde etmesi, bu
suyolunu uzun zamandr bir ngiliz gl olarak gren Hindistan savunucular iin bir karabasandan farkszd. Hindistan
Genel Valisi Lord Curzon bunu duyar duymaz engellemeye
giriti. O sralarda, grnte Osmanl mparatorluu'nun bir
paras olmasna karn Kuveyt'in durumu pek ak deildi,
stanbul, bu ssz yere yllardr fazla ilgi gstermemiti ve
Curzon da imdi Sultan'n Kuveyt konusunda ileri srebilecei tm iddialar gz ard edecekti.

Demiryolu Badat'ta kald ya da en fazla Dicle ve Frat'n

aasndaki Basra Limam'na kadar geldii srece ngiliz hkmeti bunu kabule hazrd. Ancak, bunu bile dehetle gzlemleyen ve Almanya'nn blgede ngiltere'nin yerine gemeye altndan emin olan stratejistlerin says da bir hayli
kabarkt. Artk, demiryolu konusunda hem ngiltere hem de
Almanya'da tansiyon ok ykselmiti. Her iki lkenin polemikileri ve stratejistleri makaleler ve brorler yadrmaya
baladlar. Bu arada, terminal seimi konusunda baarszla
uram olan Berlin, blgeye srarla nfuz etmeye devam
ediyordu. lk olarak, doudaki konsoloslarnn ve istihbarat
grevlilerinin saysn artrd. O gne kadar Alman Dileri
Bakanl'nda blgenin uzman yoktu. Basra Krfezi evresindeki kerpi kentler, yeni tr bir gmen dalgasna tank
oldular. Bu etkin ve becerikli kiiler, mizah duygusundan biraz yoksun olsalar da, Almanya'nn kader saati aldnda
Kayzer'lerine iyi hizmet edeceklerdi.

ngiliz hkmeti, Lordlar Kamaras'na, baka bir devletin elde edebilecei herhangi bir ssn ngiliz karlarna 'ar bir
tehdit' olarak grlecei ve her trl imknla buna kar konulaca szn vermiti. Bu nemli suyolunun banda demiryoluyla dorudan doruya Berlin'e bal bir Alman limannn ok tehlikeli olduu belliydi. Curzon, Krfez'deki ngiliz
Politik Temsilcisi Albay Malcolm Meade'i byk bir gizlilik
iinde Kuveyt'e gnderdi. Szde bir av gezisi yapmakta olan
Meade, karanlkta bir yelkenliyle kyya kt, o srada, liman21

laryla birlikte ele alndnda, Krfez blgesindeki bu nfuz

art, Londra ve Delhi'de giderek artan bir korku uyandryordu. Bu nedenle, Krfez'deki Alman faaliyetlerini izlemek
ve mmkn olduu yerlerde engellemek zere, 1904 ilkbaharnda blgeye ok yetenekli bir gen politik subayn gnderilmesi kararlatrld. Bu giriimcileri nlemenin tek yolunun, ngiltere'nin yerel Arap ve ranl hkmdarlarla balarn glendirmek olduu dnlyordu. Ne var ki, airetler
aras rekabet ve kskanlklarla paralanm bir blgede, bunu baarmak iin ok zel yeteneklere sahip olmak gerekirdi.

Tabii, Almanya'nn blgeye nfuzu sadece diplomatlar, istihbarat yetkilileri ve demiryolu mhendisleriyle snrl kalmad.
Birka yl nce bir tek kii ve bir bavulla kurulmu olan
Robert Wonckhaus adl kk bir ithalat-ihracat irketi, almalarn, Krfez limanlarna yaymaya balad. ngilizler'in
Alman Dileri Bakanl'nn parasyla desteklendiine inandklar Wonckhaus, 1899 ile 1906 arasnda Bahreyn, Buir,
Basra, Mohammera ve Bender Abbas'ta ubeler at.
1906'da Alman denizyolu irketi olan Hamburg-Amerika da,
Almanya ile Krfez arasnda dzenli yolcu ve yk seferlerine
balad. Bu, ngiltere'nin uzun zamandan beri devam eden
Avrupa ile ticaret tekeline dorudan doruya bir tehdit oluturmasnn yan sra, -Alman devlet destei ile en azndan
byle olduu iddia ediliyordu- yolcu ve yk tama fiyatlarnda bir rekabet balatmt. irket, imdi acenteliini alm
olan Wonckhaus araclyla, ngilizler'in o gne kadar gz
ard ettikleri limanlara da hizmet gtrmeye balad. Birka
yl zararna almasna karn, daha sonra kara geti. Bu srada baz Alman bankalar da blgede almaya balam,
mterilerine balca rakipleri olan ngilizler'in Imperial Bank
of Persia'sndan daha iyi koullar nermiti. Alman maden
arayclar da, zellikle Badat demiryolu evresinde, petrol
ve dier madenleri aramak iin imtiyaz bavurusunda bulundular. En sonunda da, blge pazarlarnda btn dier Avrupa mallar yerine Alman mallarn sattrmaya kararl ok iyi
ynlendirilmi eitimli satclar geldi.

Bu grev iin seilen kii, dil ve airet politikalarna yatknl

nedeniyle Hindistan hkmetinin ok sekin politik hizmetine
atanm olan Hindistan Ordusu subaylarndan Binba Percy
Cox'tu. Yllar sonra biyografisini yazan kii, Cox iin yle diyecekti: "Cox yaamnn olgunluk anda olan, uzun boylu
zayf, sarn ve mavi gzl biriydi. evikti ve iyi niancyd.
Aksi bir ata da, hzl bir deveye de binebilirdi... Az konuur,
her eyi dinler ve hibir eyi karmazd." Daha sonra albayla ykselen Cox airetlerin gvenini ve reislerin dostluunu
kazand, ngilizler'i Krfez'deki lider konumundan alaa
etmek isteyenlerin gl bir dman oldu.
Bu srada, ngiltere ile Almanya arasndaki ilikiler giderek
gerginleiyordu. Bunun balca nedeni, Kayzer'in yeni sper
donanmas ve bunu nasl kullanaca sorunuydu. Daily Mail,
"Alman Donanmasnn hedefi ne?" diye soruyordu. Bunu ngiliz hkmeti de renmek istiyordu. 1907 Ocak aynda bir
Dileri yetkilisi yle yazyordu: "Almanya, ya genel bir po-

ster diplomatik ister tmyle ticari olsun, bu tr faaliyetler

bu giriimci ve enerjik yeni insanlarn hakkyd. Ancak, Almanya'nn dev donanma ina programlan ve demiryolu plan-

litik hegemonya ve deniz stnl hedefleyerek komularnn ve sonuta ngiltere'nin bamszln tehdit ediyor. Ya
22

da bylesine kesin emellere sahip olmayp, d ticaretini arttrmak, Alman kltrn yaymak, milli enerjilerinin kapsamn yaygnlatrmak dnyann herhangi bir yerinde herhangi
bir zamanda ortaya kacak bar frsatlarda, taze Alman ilgi alanlar yaratmak iin, lider devletlerden biri olarak yasal
konumunu ve etkinliini kullanmaktadr..." 1 Yazar, her iki

uydurduu takdirde, durumun daha da ktleeceini ve

bylece Almanya'nn ak denizlerde meydan okuma umutlarnn 'tmyle sneceini' de ekliyordu.
Artk, ngilterede pek ok kii Almanya ile e ge bir silahl
atmann kanlmaz olduunu anlamaya balamt. Bunlarn korkularn artran dier bir ey de, her iki tarafta, kar
tarafn neler planladn akladn iddia eden romanlarn
yaynlanmas oldu. Bunlardan ilki ve en nls Erskine Chil
ders'n 1904'te yaynlanan The Riddle of The Sands'iydi
(Kumlardaki Bilmece). Bugn hala hayranlkla okunan kitapta, bir yatnn rastlant sonucu Almanya'nn ngiltereyi istila
planlarn ele geirmesi anlatlr. Komplonun iinde Kayzer
Wilhelm'in de nemli rol vardr. Kitap byk n kazand,
daha ilk ylnda yz binler satt. Etkisi gerekten o kadar bykt ki, Donanma Bakan kadrosuna byle bir istilann olabilirliinin aratrlmasn emretmiti.

durumda da, Almanya'nn yeni Weltpolitik'in 'dnyann geri

kalan blm iin bir tehdit' oluturduu fikrindeydi.

ngiliz deniz stratejileri, Kayzer'in yeni sava filosunun snrl

kapasitesiyle bir Kuzey Denizi gc olduunun ve bylece
ngiltere'ye kar dorudan doruya ve ak bir tehdit oluturduunun farkndaydlar. stihbarat kaynaklar Tirpitz'in
byk gizlilik iinde srdrlen programnn gerekte o gne
kadar fark edilmeyen bir ap ve hzda yrtldn bildirmilerdi. Bunun sonucunda, parlamentonun nemli direniine karn, ngiltere de donanmasn modernletirip geniletmeye balad; her iki yanda gemiler her gn biraz daha byyerek daha gl toplar tamaya baladlar. Bylece, modern alarn ilk silah yar balad ve buna Fransa, Birleik
Devletler, Japonya, Avusturya ve talya da katld.* Almanya'da bile ngiltere ile byle bir yar balatmann tehlikesini
grenler vard. Tirpitz'in en yakn danmanlarndan biri,
1907 ubat'nda, Alman tersanelerinde ylda drt dretnot ina etmenin olas sonular konusunda uyarda bulundu. "Verimsiz bir silah yarma neden olmann lekesinden kurtulamayacaz." diye yazmaktayd. Ancak, ngiltere bu hza ayak

ki yl sonra Daily Mail gazetesinde William Le Queux'un The

Invasion of 1910'u (1910 istilas) tefrika edildi. Bu da olaya
Childers'in brakt yerden devam ediyor, ngilterenin Almanlar tarafnda istilasnn dehetini anlatyordu. Aralarnda
Almanca da olmak zere pek ok dile evrilen kitap, dnyada iki milyon adet satt ve gazetenin tirajn mthi arttrd.
Kayzer'in yeni sava filosuna bir baskn anlatan Seestern
(Denizyldz) adl Alman roman da o sralarda kan kitaplardan biridir. Almanya'da pek ok kimse, zellikle de askerler, aka Der Tag'dan, yani ngiltere ile Hesaplama Gn'nden sz etmekte ve bunun erefine kadeh kaldrmaktaydlar. Bu durum ngiltere'de bir istila ve casusluk manisi
yaratm, Der Tag iin beinci kol olarak lkenin gney ky-

Birinci Dnya Sava'na giden yolda ngiltere-Almanya ilikilerinin ayrntl tarihi iin bkz: Massie, Robert K., Dretnot: ngiltere, Almanya ve Yaklaan Savan Ayak Sesleri, Sabah Kitaplar, 1995

23

Oyun'u sonlandrd. Delhi'de hala Ruslar'n art niyetlerinden

kukulanlmaktaysa da, ngiltere'de Rus csnn yerini artk Almanya cs almt.

larna gizlice Alman garsonlarn ve benzeri mesleklerde ajanlarn sokulduu iddia edilmiti. Bu tr korkular aslnda temelsiz deildi ve Kayzer Wilhelm daha 1897'de bylesi bir istila imknnn aratrlmasn istemiti.

Yeni anlamann koullarna gre, eski ngiliz Rus rekabetinin alanlar olan ran, Afganistan ve Tibet, politik ve ekonomik etki blgelerine bln Her iki tarafn da bamszln ve
egemenliini tandklar ran ise e blnd. Kuzeyi Rusya'ya, gneyi ngiltere'ye verildi ve aradaki blgenin tarafszl
ilan edildi. Tibet'te iki devlet de i ilerine karmayacaklar
ve lkeyle hkmdar devlet olan in araclyla ilgileneceklerdi. Afganistan'n ise ngiliz etki alannda olduu kabul
edilmiti. ngiltere, Rusya Orta Asyas'na, Rusya da ngiliz
Hindistanna karmayacakt.

Kayzer'in militarist ve yaylmac hayallerinden korkan sadece

ngilizler deildi. Drang Nach Osten ve bunun kendi blgesel
karlarna oluturduu tehdit, Ruslar' da rahatsz etmekteydi. Ruslar, Karadeniz'e tek klar olan istanbul'da -ki, burasn uzun sredir kendileri istiyorlard- Berlin'in giderek artan
etkisinden korktuklar gibi, Wilhelm'in maden bakmndan
zengin Kafkasya topraklarna da gz dikeceinden kayglanmaktaydlar. Pek ou Kafkasya'da ve Rus Orta Asyas'nda
yaayan Mslmanlara yaplan ary onlar da unutmamlard. Badat demiryolunun daha gneyden gemesi iin srar etmeleri nedensiz deildi.

Anlamada taraf olmayan Almanya iin, bu hkmlerin balayc olmad akt. Anlama byk, lde, ran'daki Alman nfuzunu nlemeye ynelikti. Ne var ki, bu konuda
hemen hi etkili olamad. Hatta ngiliz-Rus Anlamas'nn
Drangnach Osjten'in yolunu at da sylenebilir. Kendilerine danlmadan ngiltere ve Rusya arasnda 'paylatrlm'
olduklarn fark eden ranllar, her iki devlete kar dmanca
bir tutuma girdiler. Almanlar da bunu sonuna kadar smrme frsatn karmadlar. Yine, kendisine danlmam olan
Afganistan'da da buna benzer bir krgnlk hissediliyordu. Almanlar bunu da zaman gelince kendi lehlerine evirmeye
alacaklard.

Ruslar Uzakdou snrlarnda Japonlar'la yaptklar korkun

savatan sonra, ancak toparlanmaya baladklarndan, ar'n
bu kaygs anlalabilir bir eydi. Ordunun baarszl ve yaanlan ekonomik glkler yurtta byk apta toplumsal ve
politik huzursuzluk yaratmt. ar Nikola tahtn tehdit eden
ihtilal dalgasn bastrmak iin askerin tmne ihtiya duymaktayd. Ayn zamanda, lkesinin Asya'da egemenlik iin
uzun sredir ngiltere ile devam eden rekabetini sona erdirmek istiyordu ve Almanya'nn Dou'daki bu yeni ykselii
durumu daha da acilletirmekteydi. Gney Afrika'da
Boerler'den bir darbe yiyen ve Tibet'i igali dnya apnda
knanan ngiltere de, St. Petersburg'la dmanln sona erdirmekte istekliydi, iki lkenin 1907'de imzaladklar ngilizRus Anlamas, eski sorunlar zme kavuturarak Byk

Kayzer Wilhelm btn bunlara karn, 1907 yaznda huzursuzluk iindeydi. Aralarndaki sorunlar halleden, yalnzca
Rusya ile ngiltere deildi. Fransa ile ngiltere de yl nce
24

ayn eyi yapm, 1893'te de Fransz ve Ruslar benzer bir anlama imzalamlard. Dirilen Almanya karsnda bu eski
dmanlk ve rekabetlerin bir yana braklmas, l Antant
olarak anlmaya baland (Bunun, Bismarck dneminde Al-

Wilhelm, ngilterede bulunduu srece, bir ngiliz albay

olan arkada Edward Stuart-Wortley iki lke arasndaki ilikiler zerine uzun uzun konumutu. Albay Stuart-Wortley,
aylar sonra Kayzer'in grlerini Daily Telegraph'ta bir yaz
dizi olarak sunmaya karar verdi. nce, yaznn bir kopyasn
gnderip, Wilhelm'den kullanma izni istedi. 28 Ekim 1908'de
gazetede kan yaz bir sansasyon yaratt. Alman imparatoru
sze ngiltere ile iyi ilikiler iinde olmak istediini syleyerek
balyordu. Ancak, ngiliz basnnn ve dier eletirmenlerin
srekli yanl anlamalar karsnda sabrnn tkenmekte olduu konusunda da uyarda bulunuyordu. Kendisinin 'srekli
dostluk nerileri' gz ard edilmekteydi, o da yaplan eletirileri ve niyetlerini yanl yanstlmasn 'kiisel bir hakaret' olarak grmekteydi. na ettii yeni filoya gelince, Japonlar'
Uzakdou'da ykselen gleri gze alndnda, ngilizler'in
buna minnet duyacaklar gn yaknda gelecekti. "Siz ngilizler delisiniz hem de zr deli" diye devam ediyordu. "Nasl olur

manya, Avusturya-Macaristan ve talya arasnda yaplan gizli

savunma anlamas olan l ttifakla kartrlmamas gerekir). Wilhelm, yaylmac emellerini gerekletirirken birbirine
drmeyi planlad devletler tarafndan sarldn hissetmeye balamt. Almanya'ya kar, zellikle ngiltere'de ykselen dmanlk dalgasn gz ard etmek mmkn deildi.
Kendi planlar gereklemeden ve sper filosu ina edilmeden nce ngiltere ile savaa girmek riskini almak istemeyen
Wilhelm, durumu dzeltme abasna girdi.

1907 Kasm'nda ngiltere'ye yapt bir iyi niyet ziyaretiyle

ngilizler'in kendi toprak emelleri ve zellikle de BerlinBadat demiryolu ile Tirpitz'in yeni sper filosu hakkndaki
kuku ve kayglarn gidermeyi umdu. ngiliz onursal amirali
niformas iin, yannda Dileri Bakanl'ndan maiyeti ve
miferli Prusya muhafzlardan bir birlikle bir hafta ngiltere'de boy gsterip, st dzey ngiliz bakanlaryla grt.
Windsor'da kald, ngiliz kraliyet ailesinden kuzenleri ve kendisinden nefret ettii bilinen Kral VIII. Edward ile grt.
Wilhelm, yurduna ngiliz korkularm sakinletirdiine ve iki
devlet arasndaki ilikileri dzelttiine emin olarak dnd. Ne
var ki, bu ziyaret her iki hkmet tarafndan baarl olarak
nitelendiyse de, ngilizler'in kukular kaybolmamt.
Wilhelm'in bar adna ve Weltpolitik'in hzn kesmesi iin
ngiliz basknna karn yolunu deitirmeyecei belliydi. Ayrca, Wilhelm gerisinde, ziyaretinin ilikilerde getirdii dzelmeyi havaya uuracak bir saatli bomba brakmt.

da bize dair byle kukulara kaplabilirsiniz, hem de byk

bir ulusa layk olmayan kukulara?' Almanlar'n 'ounun' tabii kendisi onlarn arasnda dedi- ngilizlerden nefret etmeleri gerei karsnda kendisinin ngiltere ile iyi ilikiler
kurma abas da ha da glemekteydi.

Sonuta kyamet koptu. Wilhelm'in iki devlet arasnda gelecekte daha iyi bir anlay iin sylenmi szleri geri tepmiti.
Ve huzurunu kard sadece ngilizler deildi. Grmenin
bir noktasnda Franszlar, Ruslar ve Japonlar dhil hemen
hemen herkesin nasrna basmt. Almanya'da sa kanat
kendisini ngiliz yanls olmakla, sol da kendisini ilgilendirmeyen ilere karmakla sulad. Grmeyi incelemesi gereken
25

Btn bunlara karn, ne Sultan'n ne de ah bavuracak

baka kimseleri olmadndan, Wilhelm ikisiyle de dostlua
devam etti. Ancak, 1908 Temmuzu'nda Wilhelm'in Osmanl
mparatorluunu gizlice ele geirme planlarna, grnd
kadaryla nihai bir darbe indi. Sultan'n despot ynetimine
kar kan ve kendilerine Jn Trkler adn veren demokratik
grl bir grup ihtilalci, ordudan destek grerek
Abdlhamid'i otokratik yetkisini, seilmi bir parlamentoya
devretmeye zorlad. Trkler, Araplar ve Ermeniler kucaklat.
Yzyllarca sren doulu despotluun yerini bir anda demokrasi almt. Ancak, Avrupal devletlere gvence vermek iin,
Sultan'n tahtta kalmasna izin verilmiti. Fak bu uzun sreli
olmad. Ertesi yl, Sultan gerici unsurlarn desteiyle yeniden
iktidar ele almak isteyince tahttan indirilip srgne gnderildi. Yeri daha lml olan kardei V. Mehmet geirildi.

von Bulow, Reichstag'a hkmdarn iyi niyetli olduunu ve

bir daha kiisel diplomasiye komayacan bildirdi.
Almanlar'n ounun kendilerinden nefret ettiini bilen ngilizler, Wilhelm'in abalarn alaya aldlar. The Times, Kraliyet
Donanmas'nn Uzakdou'da bir mttefik bulduuna memnun olaca iddias iin, Almanya'nn sava gemilerinin ounun, deil Hint Okyanusu ve Pasifik'e gitmek, Kuzey Denizi
dna kacak kmr tama kapasitesine sahip olmadniddia etti. Bu arada, her iki devlet de gemi yapmm srdrd ve aralarndaki iliki giderek bozuldu.
Wilhelm'in planlarn aksatan sadece Daily Telegraph olay
olmamt. Wilhelm, her ikisi de Drang nach Osten politikasnn baars iin o kadar nemli olan Trkiye ve ran'da da
beklenmedik glerle karlamt. Trk askerleri 1905'te
aniden ran snrn gemiler ve Sultan'n hak iddia ettii baz kyleri igal etmilerdi. ah, ngiltere ile Rusya'dan yardm
alamaynca Almanlar'a bavurup, mttefiki Trkler'in ekilmesini salamasn istedi. Wilhelm ok g bir durumda
kalmt; bin bir zahmetle iliki kurduu Sultan'la bozumak
istemiyor, ama dier yandan da, Dou hayallerinin gereklemesi iin ah'n iyi niyetine ihtiyac bulunuyordu. Blgeye
yeni gelen Almanlar, ayn anda iki eski dmanla dost olmann tuzan grememilerdi. Alman sefirinin Trkler'in ekilmesi iin gsterdii gnlsz abalar, bizzat Sultan tarafndan reddedildi ve Sultan Almanya'nn kimden yana olduunu
sordu. Trkiye'nin haksz olduunun bilinmesine karn, kimse ie karmak istemiyordu. Bu arada Trkler, Tahran'da
balayan bir ayaklanmadan yararlanarak tartmal blgeye
daha fazla asker srdler.

Abdlhamid'in balca mttefiki olan Almanya, o gne kadar

Osmanl bakentinde btn dier Avrupa devletlerinden nde gelmekteydi. Ancak Jn Trkler'in otokrat Alman imparatoru ve onun gibiler iin harcanacak zamanlar olmadndan,
Almanya birden kendini dlanm bulmutu. 1909 Ekimi'nde
Trkler'in Balkanlar'daki Bosna ve Hersek eyaletlerini dostu
Avusturya-Macaristan'n, ilhak etmesine sessiz kalnca,
Wilhelm, stanbulda daha da gzden dt. Almanlar bylece on yl geriye, Wilhelm'in Abdlhamid'in kanl elini skt
gnlere geri dnmlerdi. stanbul'daki dier Avrupal Sefirler Almanlar'n artk tkendiini ve yerini Trkiye'nin daha
eski dnemden dostu olan ngilterenin alacan gryorlard. Jn Trkler'in ou da yeni parlamenter demokrasi ideali
olarak ngiltereyi rnek almaktaydlar.

26

gere gerek arkadalar, Kayzer Wilhelm'in yakn olan Alman

Sefiri Baron Konrad von Wangenheim'in arkadalaryd. Darbecilerin planlarn on gn nceden haberdar edildii ve
onun da onlar bundan vazgeirmek iin bir ey yapmad
ve ilgilileri uyarmad sonradan anlald. Pek ok kimse
komplonun gerisin Wangenheim'in bulunduuna inanyordu.

Ancak, ngilizler, Almanlar'n yerini alp Trkiye'nin yeni, ama

deneyimsiz yneticilerinin hamisi olmak frsatn kullanamadlar. Jn Trkler'i kukuyla karlyorlar, onlar Yahudi entelektellerin ve dier yabanclarn emri altndaki ilkesiz demagoglar olarak gryorlard. Bu ok pahal bir yanlg olacakt.
Frsat kavrayacak yerde ortaln yatmasn bekleyerek geri
ekildiler. Almanlar ise yle davranmadlar. Boazii'ne bakan byk sefaretlerinden sinsice ve amal olarak harekete
getiler. Jn Trkler'in gerek idealistler ve iktidar dkn
acmasz bir klik arasnda blnm olduunu bildiklerinden,
Trkiye'nin gelecek liderleri olarak grdkleri bu ikinci grubu
desteklediler. dllerini almak iin fazla beklemeleri gerekmedi.

Kayzer Wilhelm, stanbul'da Alman etkinliini yeniden kurulmasna doal olarak sevinmiti. Ancak bu, ngilizler iin
kt haberdi. Fakat bundan holansalar da, holanmasalar
da bundan sonraki alt yl boyunca Enver ile arkadalar Trkiye'nin kaderine hkim olacaklard. Bunun, sadece Trkler
iin deil tm dnya iin uzun vadeli etkileri olacakt. nk
ok gemeden, yeni Trk liderlerinin en hrsls olan Enver'in,
lkesinin snrlarn ok aan emellere sahip olduu anlalacakt.

Alman sefirine yakn olduu bilinen kiinin liderliindeki

silahl bir grup, 23 Ocak 1913'te Trk Kabinesi'nin toplant
yapmakta oldu Babliye yrd. Yardm istenmemesi iin
nce telgraf tellerini kesen grup, zorla ieri girdi, Harbiye
Bakan ile kendilerine engel olmak isteyen iki subay ldrd.
Sonra, Sadrazam'n ve demokratik seimle ibana gelmi
olan hkmetin istifasn istediler. Bunu baardktan sonra
ordu ve halk adna Trkiye'ye ve imparatorlua hkim olduklarn bildirdiler. Konumu gstermelik olan Sultan Mehmet'in
yeni rejime ya-pay bir yasallk kazandrmak zere tahtta
kalmasna izin verildi.

O zamana kadar ngilizler'in Dou'daki karlarn toprak

emelleriyle tehdit eden bir tek kii vard ve bu da Wilhelm'di.
imdi birdenbire bunlarn says ikiye kmt. ngiltere'ye
kar ortak bir nefreti paylatklar bilinen bu iki kii emellerini gerekletirmek iin g birliine giderlerse ne olacakt?
Buna benzer bir durum, yz yl nce de grlmt. Napolyon ile ar Aleksandr ordularn ran ve Afganistan'dan geirip ortaklaa ngiliz Hindistanna yrtmeyi dnmlerdi.
ki liderin anlamazla dmesi sonunda tehdit de ortadan
kalkmt. 20. yzylda bir insann byle eyler dnebilmesi
pek uzak bir olaslk da olsa, Hindistan'n savunmasndan sorumlu olan kiiler yeni tehditler konusunda srekli olarak,
kimi zaman paranoya derecesinde dikkatliydiler. Rus tehdidi

ngiliz sefiri hemen Dileri Bakanl'na tel ekip darbeyi

bildirdi ve cuntann ok belirgin bir ekilde Alman taraftar
olduu uyarsnda bulundu. Babliye gelen Binba Enver'in
Almanya'da eitim grd orada ataemiliterlik yapt bir
sr deildi. Kendisi ateli bir Alman yanls olarak tannrd ve
27

azalm, ama ufukta Hindistan dleri grme ihtimali olan

bakalar kmt. Bunlarn banda Wilhelm ile Enver geliyordu. Ancak, Hindistan'n savunma eflerini kayglandran
sadece bunlar deildi. Yetkililer bir sredir ok farkl bir tehdidin farkna varmaya balamlard. Kt eli lkeye ierden
ynelen, glgeden saklanan bir dmand bu.

Bolm-3
in in Yanan Bir Ate Gibi
Hindistan gizli Servisi bakan Sir Charles Cleveland,
1911 yaznda adamlarnn, Hindistan'daki ngiliz egemenliini, ykmaya ynelik tehlikeli ve gizli bir komployu aa kardklarn bildirdi. Simla'da yaplan savunma efleri toplantsnda bu ihanet hareketinin tm lkeyi
'iin iin yanan bir ate gibi' sarmakta olduunu syledi.
Yangn bir yerde sndrld anda baka bir yerde balyordu. Komplocular, yetkililer tarafndan bilinen ve dikkatle
gzetim altnda bulundurulan her zamanki kkrtclardan
deildi. Bu insanlar ok zekiydiler ve ok iyi rgtlenmilerdi.
Mutlak bir gizlilik iinde, Hindistan'n drt bir yannda suikastlar, bombalamalar ve silahl soygunlar gerekletiriyorlard. Bunlarn tm ngiliz Hindistanna kar yneltilmi ve
ustaca ynetilen bir genel stratejiyi ortaya koymaktayd. Bunun arkasndaki bilinmiyordu. Sir Cleveland yle diyordu:
"Beni izlenimlerime gre bunu yneten ve kontrol eden ok
byk bir zekdr, peki ama kimdir?"
Cleveland, suikastlar ortaya karp ipe gndermekte efsanevi bir ne sahipti. Bir meslektann syledii gibi
Cleveland muazzam bir nseziye sahipti. Problemleri zme
konusundaki dehas anlalamazd. Fakat bu sefer, Balliolde
eitim grm Gizli Servis Bakan, kendisinin ve rgtndeki en iyi beyinlerin bu konuda aciz kaldklarn aka kabul
ediyordu. O sabahki dinleyicileri arasnda, Clevelandn her
sylediini kayda geiren gen bir Hint ordusu istihbarat su28

dan geen Genel Vali Lord Minto'nun st ak arabasna iki

bomba atlm, ama ikisi de arabaya eriememiti.

bay temen Norman Bray, benzeri rgtler ierisinde dnyada belki de en etkini olan Hint Gizli Servisi bu ii zemiyorsa, bunun tek bir aklamas olabilir, diye not dt.

Bir Hindu rahibi bir ngiliz blge yargcn ldrm, ele geen cinayet silah Browning marka otomatik tabancann, lkeye, baka silahlarla birlikte bir bavulun gizli blmesinde
sokulduu anlalmt. Bu, cinayetin tekil bir olay olmayp
Hindistan dnda rgtlenen daha byk bir plann paras
olduunu gsteriyordu. Yine ayn yoldan lkeye sokulan
altm sayfalk bir bomba yapm rehberinin bulunmas ve dier olaylar da bunu dorulamt. Brorde sadece bomba
ve patlayc yapm aklanmyor, bunlarn kiilere, kamu binalarna, karakollara, klalara ve demiryollarna kar nasl
kullanlaca da anlatlyordu. ok gemeden, bu brorn
kopyalar ve patlayc yapm iin nerilen kimyasal maddeler
polis basknlarnda sk sk ele gemeye balad. Ancak, hangi
lke kaynakl olduu ya da yazarnn kimlii konusunda herhangi bir ipucu bulunamamt.

Bu iin bandakiler, faaliyetlerini Hindistann dnda

Clevelandn adamlarnn ulaamad bir yerde yrtyor
olmalydlar.
Tm insan rknn bete birinin hayatna yn veren bir avu
ngilizin bulunduu byle bir lkede, mali destek verilip tamamen dardan ynetilen korkutucu bir dmann varl
yeni bir ey deildi dorusu. Daha yarm yzyl nce gerekleen Hindistan ayaklanmasndan beri, burada yaayan Avrupallarn byle baka bir katliamn daha olabilecei dncesinden dolay ileri rperiyordu. Bu sefer korktuklar ey
ise byk ihtimalle muhalif bir yabanc g veya rgt tarafndan organize ediliyordu. 1857 ayaklanmasnn o dehet
verici gnlerini hala hatrlayan kadnlar ve erkekler vard.
Birok kii hizmetisi tarafndan uykusunda ldrlme korkusu yaarken, askeri birlik komutanlarnn en byk kbusu,
ngiliz ordusundaki hain Hintli askerlerin silahlarn ngiliz
subaylarna evirmeleriydi.

Tutuklamalar yaplm, hkm giyenlerden bazlar idam

edilmiler, bazlar ar hapse arptrlmlard. Ama bu sulularn ardndaki gerek beyinler asla ele gemediinden,
ngilizler'de iyi rgtlenmi bir komplo ile kar karya bulunduklar korkusu uyanmt. Sir Charles Cleveland'n 'politik-su faaliyeti' adn verdii durumla savamak iin kartlan yeni yasalara ve giderek artan sayda tutuklamalara
karn, olaylar yaylmaya ve oalmaya devam ediyordu.
imdi de altn kleleri tayan trenlere ve varlkl Hintliler'in
evlerine silahl saldrlar balamt. Cephanelikler yamalanyor, ssz karakollardaki silahlar alnyordu. Kralie Victoria ve
dier imparatorluk kahramanlarnn heykellerine saldrlar

Cleveland'n uyarsyla ayn dnemde, Hindistan'n tmnde,

zellikle de Bengal'de, ounluu ngilizler'e ynelik giderek
artan iddet hareketleri grlmekteydi. 1907 knda Bengal
Vali yardmcs Sir Andrew Fraser'n resmi treni iki kere havaya uurulmak istenmi, ikincisinde demiryolu zerinde iki
metrelik bir ukur almt. Ertesi yl Hintli bir renci
Fraser'a yakn mesafeden tabancayla ate etmi, ama silah
tutukluk yapmt. 1909 Kasm'nda Ahmedabad sokaklarn29

rencilerin yurdu olan Indie House bulunmaktayd.

Highgate'de Cromwell Caddesi 65 numaradaki otuz rencilik bu bina, ngilteredeki Hindistan ihtilalc hareketinin gizli
merkeziydi. Burada zenle seilen gruplara ihtilalci felsefe ve
stratejiden bomba yapmna ve suikast tekniklerine kadar
eitli dersler verilmekteydi. Arkada 'sava atlyesi' olarak
bilinen kk binada Hintli kimya rencileri bomba yapm
deneyleri yaparlar, baka bir kede Hindistan'a kaak olarak sokulan brorler hazrlanrd. Ayrca, yine binann gizli
bir kesinde, gizli yollarla Hindistan'a gnderilmeyi bekleyen kk bir cephanelik de yer almaktayd.

oluyor, ngiliz kulpleri ve kiliseleri baslyor, byk kentlerde

iddetli ayaklanmalar ba gsteriyordu. Ancak, o gne kadar
bunlar yabanc bir devlete balayacak bir ipucu elde edilmi
deildi. Esrarengiz komplocular, her ne kadar denemi olsalar da, st dzey ngiliz memurlarndan hibirini ldrememilerdi. O zamana kadar, kurbanlar hep Hintliler; polisler,
yarglar, muhbirleri ve alt dzey yetkililer olmutu.
Ancak, 1909 yaznda Londra'nn tam ortasnda gen bir Hintli suikast, Hindistan Dileri Bakan Yardmcs Sir William
Curzon Wyllie'yi ldrd. Dhingra adndaki bu Pencabh, Old
Bailey'deki yarglanmasnda kendini savunmad, sadece eyleminin ahlaken hakl olduunu iddia etmekle yetindi. "Nasl

Bu eylemlerin ardnda, yurdun mdr de olan Vinayak

Savarkar adnda 27 yandaki Hindu aydn bulunmaktayd.
Savarkar, ngiltereye 1906'da szde hukuk okumak iin
gelmise de, asl amac bomba yapmn ve ihtilalci mcadeleyi renmekti. Hindistan'da 16 yandayken Hindu tanras
Durga'nn nnde ngilizleri anayurdundan kovmaya yemin
etmiti. Bomba atlyesinde uzun saatler harcar, deneyler
yapar, retir ve oradan bir arkadann anlatyla, 'ellerinde
pikrik 'asidin sar lekeleriyle' kard. Savarkar arkadalaryla
Tottenham Court Road'daki bir tabanca at salonunda da,
India House'dan dier gen ihtilalcilerle, gerekletirilecek
suikastlarn talimini yapard.

Almanlar'n sizin lkenizi igal etmeye haklar yoksa sizin de

benim lkemi igale hakknz yoktur," dedi. Dhingra, bir ngilizin ngiltereyi igal eden Almanlar' ldrd takdirde bir
yurtsever ve kahraman olarak grleceini syledi. Sulu
bulunarak lme mahkm edildi ve Pentonville Cezaevi'nde
idam edildi. Cesedine Hindu olmayan birinin dokunmamas
ve elbiselerinin ngiliz aleyhtar davaya para salamak iin
satlmas yollu son istei reddedildi. Dhingra cezaevi arazisine gmld ve kalntlar ok sonra, 1976'da Hindistan'a
gnderildi.

Curzon Wyllie'nin byle soukkanllkla ldrlmesi, ngiliz

kodamanlar arasnda bir ok dalgas yaratmt. Kurban iyi
yrekli, kendini Londra'daki Hintli rencilerin refahna adam bir insan olarak tanndndan, bylesi bir nankrlk tmyle anlalmazd. Ancak, o zaman bile, Londra'daki yetkililerin burunlar dibinde bir eyler dnd kimsenin aklna
gelmedi. Olayn merkezinde, Londra'da yaayan Hintli -

Savarkar Hint syann bir Hintli'nin znden yazmt. The

Indian War of Independence aslnda Marathi dilinde yazlm
ve Hindistan'da baslp datlmak zere hazrlanmt. ngiliz
yetkililer her naslsa kitab haber almlar ve metnin bir ksmn da ele geirmilerdi. Bylece, kitap daha tamamlanma-

30

lerin eylemleri konusunda bilgi toplamada, 'tam anlamyla

beceriksiz' olduundan ikyet etmiti. Genel Vali'nin zel
sekreteri, ertesi yl yapt bir Londra ziyaretinde amirine,
oradaki Hintli rencilerin ngiliz ynetimine kar, giderek
artan dmanlklar konusunda uyarda bulunmutu. Bunun
sonunda, 1909'da ngiliz ve Hindistan hkmetleri arasnda
varlan bir anlamada, politik deneyimli emekli bir Hindistan
Emniyet yetkilisinin Londra'da kalp, arlk gruplarn eylemleri ve hareketlerini sessizce, ama yakndan incelemesi
kararlatrld. Bu srada, India House da kuku altndayd ve
Hintli muhbirler kullanlarak, basnn 'Srlar Evi' dedii binaya
nfuz etme almalar balatld. Ancak, Sir William Curzon
Wyllie'yi suikastnn kurunundan kurtarmakta ge kalnmt. Daha sonra anlaldna gre, suikastta kullanlan tabancay Dhingra'ya veren de Savarkar'n ta kendisiydi.

dan basm yasaklanmt ve Hindistan'da hibir basmevi kitab basma riskine girmeye hazr deildi.
ngiliz Dileri Bakanl'nn kitabn Paris'te baslmamas iin
Fransz hkmetine bask yapmasndan sonra, 1909'da Hollandal bir basmc ii yapmay kabul etti ve ngilizler olay
ancak bittikten sonra haber aldlar. Kitap sahte kapaklarla,
Pickwick Papers ve dier edebi eserler grnm altnda,
kaak olarak Hindistan'a sokuldu. ok gemeden de oradaki
politik arlklarn kutsal kitab haline geldi. Kitabn ilk kopyalarndan birini ele geiren The Times'tan Valentine Chirol
bunu, 'syan'n ok ilgin bir tarihesi' olarak nitelemektedir.
Gerekten de, kitap, yetkililer tarafndan o kadar kkrtc
bulunmutu ki, Londra'daki Hintli rencilerin okumamalar
iin British Museum Ktphanesi'nin katalogunda bile yer
almas nlenmiti. Kitap Hindistan'da ngilizler krk yl sonra
lkeyi terk edene kadar yasakl kald. Bylesine nlenmi
olmas, kitab Hindistan'daki Avrupallar arasnda bile ok
popler yapmt. Kopyalar zgn fiyatnn birka katma elden ele dolamaya balad ve toplanan paralar ihtilalci dava
hesabnda topland. Gerek bundan gerek dier kaynaklardan, biriken parayla gen Hintliler'e Londra'da devrimci sava renmeleri iin burslar saland.

Polisin elinde kendisini suikasta yardmc olmakla sulamak

iin yeterli kant yoksa da, Savarkar Londra'nn kendisi iin
giderek daraldn gryordu. Yetkililerin zerine ullanmalar artk sadece bir an meselesiydi. Bu nedenle, 1910 Oca'nn balarnda sessizce Paris'e geerek ihtilalci merkezini
oraya tamay kararlatrd. Ancak, bu ka srasnda, Londra ve Hindistan'daki dedektifler de kaybettikleri zaman telafi
etmeye balamlard. Onun Hindistan'a kaak silah yollama
iine kartna ve yollad silahlardan birinin bir ngiliz yetkilisini ldrmekte kullanldna dair ipular elde etmilerdi.
Savarkar, ngiltereye yeniden ayak bastnda tutuklanmas
iin emir karldn ve Hindistan'da yarglanmas iin iade
edilmesi giriiminin balatldn bilmiyordu.

Btn bu olanlara karn Londra'daki yetkililerin India House

duvarlar ardndaki komplodan nasl haberleri olmad sorulabilir. Bu baarszln balca nedeni, o srada Sir Charters
Cleveland'n Simla'daki rgtyle, politik su fikrine hi alkn olmayan Scotland Yard arasndaki balant kopukluuydu. Hindistan Dileri Mstear Sir William Lee-Warner,
1907 yaznda, Scotland Yard'n, ngiltere'deki Hintli ihtilalci31

mparatorluunun tm gcne kar koymaya hazr insanlar

vard. Bunlardan biri de Oxford'da eitim grm olan Har
Dayal'd. Da-yal 'dmanndan' para almak yerine, bursunu
ve parlak bir kariyeri terk etmeye karar verdi.

Savarkar, 1910 ilkbaharnda, arkadalarnn uyarlarna karn ksa bir sre iin Londra'ya dnmeye karar verdi. Victoria
stasyonunda trenden inince Scotland Yard memurlar tarafndan tutukland, itham edildii sular arasnda unlar da
vard: 'Kral Hazretleri'nden ngiliz Hindistannn egemenliini
almak iin komplo kurmak' ve 'Hindistan imparatoru Kral
Hazretleri'ne sava amak ya da sava almasna azmettirmek.' Ayrca, silah salayp datmak, halk cinayete tevik
etmek ve isyana tevik edici demeler vermek gibi sular sralanyordu. Hindistan'da, onun kana susam tevikleri dorultusunda davranm pek ok kii, ok daha az gerekeyle
idam edilmilerdi.

Dayal, India House'da altktan sonra, kendisinden bir ya

byk olan Savarkar'in etkisine girdi. O yllarda ihtilalci fikirlerin merkezi olan Paris'e gitti, orada ac deneyimlerini yenilere alamaya hevesli, srgndeki Rus ihtilalclaryla tant.
Ancak, ksa bir sre sonra Hindistan'daki ngilizlere kar kullanlacak stratejiler konusunda, komplocu arkadalaryla anlamazla dt. Dayal'a gre, suikastlar her ne kadar davalarn duyurmaya yarasa da, bu yntemle ngiliz ynetimini ykacak bir milli ayaklanma asla balatlamazd. ok daha
byk bir eye gerek vard. Har Dayal, "Baltay aacn kkne indirmeliyiz, sadece dallar kesmekle yetinmemeliyiz", diyordu. Davann suikastlara deil, devrimci ruhla yetitirilecek ve sonra Hindistan'a gizlice sokularak kendisini bekleyen
gizli silah depolarna eriecek eitimli bir orduya ihtiyac vard. Ve Har Dayal byle bir ordunun nereden bulunulabileceini biliyordu.!

Bow Street Mahkemesi'nin kararyla snrda edilen

Savarkar, polis eliinde Bombay'a giden bir gemiye yerletirildi. Ancak, Marsilya Liman'nda es-kortunun srt kendisine
dnkken bir lomboz deliinden suya atlad. Arkadalar bir
arabayla kendisini kyda bekleyeceklerdi. Ancak, bir kahvede
taklp kalmlar ve randevuya zamannda yetiememilerdi.
O srada polisler kendisine yetitiler, kelepeleyip gemiye geri gtrdler. Olay Fransz topraklarnda yer ald iin uluslararas bir grlt koptuysa da, o zamana kadar Savarkar,
Bombay'a gtrlmt. ngilizler onu asmann bir kahraman yaratmak anlamna geleceim biliyorlard. Bombay Valisi'nin 'Hindistan'n kard en tehlikeli insanlardan biri' olarak niteledii bu adam, o sralarda ngilizlerin 'eytan Adas'
olarak n salm Andaman Adalar'na gnderildi. Yetkililer
asndan, Savarkar, artk yaamnn sonuna kadar ayak ba
olmayacakt. Ancak, ngiliz aleyhtar davaya kazandrd
tutkulu gen ihtilalciler iin srekli bir esin kayna olarak kalacakt. Bunlarn arasnda onun yerini almaya ve Britanya

Pencab'da 1905 ve 1910 arasnda sren iddetli ktlk sonunda binlerce Sih, Burma, Malaya ve in'e! gmt. Bunlarn bir ksm, daha da douya gitmi, Amerika ve Kanada'nn Pasifik kylarna yerlemilerdi. ok gemeden San
Fransisco ve Vancouver blgelerinde, kendi tapnak ve okullarna sahip, Sih ve Hintli topluluklar kurulmutu. Bunlardan
ou iri yar insanlard ve yine birou Hindistan ordusu saflarnda hizmet grmt. Ancak, Kuzey Amerika topraklarnda umduklarn bulamamlard. Bambaka bir dil kullanan
32

da edilmesi iin Amerikan hkmetine bask yapmaya baladlar. Fakat Dayal'n ie kartnn bir kant olmadan ve
Hintliler'in davalarna sempatiyle bakan Amerikan halkna
ramen bunun gereklemesi olanakszd. Deneyimli ve eski
bir Hindistan Emniyet grevlisi olan William Hopkinson -ki,
kendisi o srada Kanada'da alyordu- Har Dayal'n durumunu incelemek iin gizlice San Fransisco'ya gnderildi. yi
Hinte konuan Hopkinson, sahte bir adla ihtilalcilerin merkezine yakn bir otele yerleti. Grevi Simla'daki Sir Charles
Cleveland'a Har Dayal'n planlarn bildirmek ve onun yaptklarn aa kararak ABD yetkililerine, eer yeni bir saldr
yapma imkn verildii takdirde, bunun ngiliz-Amerikan ilikilerinde ok kt sonular douracan anlatmakt.

Avrupal ounluk j kendilerine yabanc gelen gelenekleri yznden onlar tutmuyordu. ok dk cretlerle almaya
hazr olmalar da, ii sendikalarn kzdrmaktayd. Saylarnn
giderek artmas, ok gemeden gmen dairesinin de dikkatini ekmi, Hintliler toplum dna itilir olmulard. te, Har
Dayal 1911 Eyll'nde, byle bir dnemde California'ya yerleti ve ihtilalci merkezini ngilizlerden ok uzakta olan bu
yere kurdu.
Bu arada, Hindistan'da Savarkar'n sahneden ekilmesine
karn terr devam ediyor, on be gnde bir cinayet ileniyordu. Kurbanlar ounlukla ngilizlerin hizmetindeki Hintliler
ve polislerdi. Arlklar 23 Aralk 1912'de o gne kadar yaptklar en byk saldry gerekletirdiler. Vali Lord Hardinge
ve ei, Hindistan'n yeni bakenti Delhi'de fil srtnda bir geit
trenindeyken bir bomba atld. Patlama alt mil uzaktan duyuldu, ama Vali ile ei lmediler.

Hopkinson'un olan biteni anlamas uzun srmedi.

Cleveland'a ilk raporunda, Har Dayal' o gne kadar grd
Hintli arlklarn 'en tehlikelisi' olarak niteleyip dou felsefesi rettii en azndan gstermelik olarak- California niversitesi'ndeki Hintli renciler zerinde etkisi hakknda uyarlarda bulundu. Hopkinson onun, konumundan yararlanarak
en parlak rencileri kendisine ektiini del rendi. Dayal
ile dier komplocular ihtilal tohumlarn, basit ve ounlukla
okuryazar olmayan Sihler arasnda da ekiyorlard. Hopkinson
henz farknda" deildi, ama Har Dayal ngilizler'i Hindistan'dan atacak ordusunun askerlerini bunlar arasndan semeyi planlyordu. Dayal ihtilalci rgtne isyan anlamna gelen Ghadr adn verdi. Hareketin szcln yapan ayn
isimdeki gazete, dnyann her yanndaki sempatizanlara
gnderilmekteydi. Hareketin faaliyetleri Kuzey Amerika'da
yaayan Hintliler'le snrl deildi. ok gemeden parmaklar
Pasifik'in tesine uzanm, Burma, in, Malaya, Japonya ve

Ancak, Lord Hardinge ar yaralanm, bombann iine doldurulan ivi, vida ve gramofon inelerinden srt paralanmt. Trenin yapld caddelerde 500 niformal ve 2500
sivil polis olmasna karn suikast kaabildi. Saldr, hem
Hindistan'daki hem de anayurttaki ngilizler arasnda fke ve
korku uyandrd. Bir gazete, her yeni olayda yirmi be terrizm zanlsnn aslmasn, bir dieri de politik kkrtclarn
'kent pleri tarafndan sokakta krbalanmalarn' istedi.
Terr eylemlerini sona erdirmenin tek yolunun bu olduu
dnlyordu.
Saldry stlenen Dayald, ancak bunun doruluu hi kantlanmad. ngilizler Dayal ile evresindekinin tutuklanp snr33

Har Dayal ve komplocular iin bunlar ba dndrc eylerdi. Demek, hareketleri Almanlar'n dikkatini ekmiti ve zellikle bir sava srasnda ibirliini kabul edebileceklerdi. Har
Dayal Berlin'le iliki kurarak bir ngiliz-Alman sava durumunda Berlin'den yardm grp gremeyeceklerini aratrd.
Gizli yollardan gelen yantlar gven vericiydi. yle ki, 31 Aralk 1913 tarihinde San Fransisco'daki bir ihtilalciler toplantsnda, Har Dayal ve dierlerinin yannda 'zel konuk' olarak
Alman konsolosu oturuyordu. Har Dayal yapt konumada
salondakilere Almanya'nn ksa bir sre sonra ngiltere ile
savaa gireceini ve 'yaklaan ihtilal' iin Hindistan'a gitmeye
hazr olmalarn sylemiti. Toplantda, General Bernhardi'nin
kitabndan blmler de okumutu.

Hintliler'in yaad her yerde gizli hcreler almt. ye says artk binlerce ulamt ve bunlarn hepsi de ngiliz egemenliinden kurtulmak ve yerine zgrce seilmi cumhuriyeti bir hkmet getirmek iin yemin etmilerdi.
Har Dayal ile ihtilalci arkadalar bu sralarda hi beklenmedik bir yerden yardm alabileceklerini grmeye baladlar.
Avrupa devletleri, zellikle de Almanya ile ngiltere arasnda
aylardr bir sava olasl vard. Byle bir ey olduu takdirde, ngiltere'nin iine decei kriz, kendileri iin bir frsat
olabilirdi. Ayrca, Almanya ile ittifak yapabilirlerse, Berlin'den
silah, para ve uzman askeri danmanlk gibi ok deerli yardm alabilirlerdi. Pan-Germen hareketinin szcs ve nl bir
Prusyal militarist olan General Friedrich von Bernhardi'nin
Almanya ve Eikteki Sava adl sansasyonel kitabnn yaynlanmas, grubu heyecanlandrd. General bu kitabnda lkesinin zellikle ngiltere'ye kar eitli ikyetlerini dile getiriyor ve bunlarn dzeltilmesi iin savamay neriyordu. Eer,
Almanya tarihi misyonunu gerekletirecekse byle bir sava
sadece kanlmaz deil, ayn zamanda gerekliydi de.

Alman basn da Hindistan'a ilgi gstermeye balamt. Berlin Tegeblatt 6 Mart 1914'te NGLTERE'NN HNDSTAN
SORUNLARI bal altnda bir haber yaynlad. Burada ngiliz
egemenliine' son vermek iin lke dnda bir hareket balad bildiriliyordu. Komplocularn genelde California'da slendikleri ve buradan Hindistan'a kaak silah soktuklar anlatlyordu. Bu durum Birleik Devletlerin iki hafta sonra Har
Dayal' tutuklamalarna yol at. Bu hareketi hzlandran bir
ey de, Har Dayal'n arkadalarnn birinin yarglanmas srasnda, 'genel bir Avrupal katliamna' kar nitelii tayan
California niversitesi antetli bir kdn mahkemeye sunulmasyd.

Von Bernhardi 'Ya Dnya Gc ya k' adl blmde dikkatleri ngiliz Hindistanna ekip, burasnn bir kvlcmla patlayacak bir barut fs olduunu iddia ediyordu. Hzla genileyen Hindu milliyeti harekete ve Hindistan'n Mslman
despotlarna kar birleecek olursa, kopacak sarsnt Britanya mparatorluu'nu temellerine kadar sarsabilirdi. ngiltere
ile Almanya arasnda sava kmas durumunda ise, Hindistan'da ve byk bir olaslkla Msr'da da iddetli bir ayaklanma olacakt.

Har Dayal, San Fransisco gazetelerine verdii bir demete,

yaamn Hindistan'da ngiliz ynetimine son vermeye adadn kabul etti, ama ayaklanma ya da suikast arsnda
bulunduu iddiasn reddetti. Dayal, 'Birleik Devletlerin i34

sel olarak 'o pis kpek Grey'e' yneltilmiti. Gazetelerin artk

'Avrupa'nn Kuduz Kpei' olarak adlandrdklar Wilhelm, ngiltere'yi Almanya'y kertmek iin mttefikleriyle birlikte bir
komplo dzenlemekle sulad. yle diyordu: "Almanya, politikaclarmzn btn abalarna karn, artk tmyle kuatlmtr. A zerimize atlmtr. ngiltere srarla srdrd
ve bizim de karsnda aresizlik iinde kaldmz Alman
aleyhtar dnya politikasnn meyvelerini toplamaktadr..."
Kendi imparatorluk hayallerinin byle engellenmesine kzan
Wilhelm, Dou'daki tm Alman ajan ve diplomatlarna nl
emrini yaynlad: ngiliz kuzenlerine kar 'tm slam dnyasnn gazab' artk salverilmeliydi.

ren bir ngiliz boyunduruunda olmas yznden' tutuklandn sylyor, ABD yetkililerini 'ngiltere'nin ayaklarn
yalamakla' suluyordu. ki gnlk tutukluluktan sonra, Dayal
1000 dolar kefaletle brakld. Ghadr hareketini gvenilir bir
arkadana teslim ettikten sonra da ortadan kayboldu. Taraftarlar Amerikan yetkililerine ve basnna bu ka aklamak
iin onun ngiliz ajanlar tarafndan karldn iddia ettiler.
Ancak Dayal, bir ay sonra svire'de ortaya karak talimatlarn oradan yaynlamaya ve ngiltere ile Almanya arasndaki
topyekn bir sava beklemeye balad. Ve ok beklemesi de
gerekmezdi.
Savaa yol aan olaylar zincirini burada yeniden anlatmak
aslnda pek gerekli deil. Avusturya-Macaristan taht varisi
Aridk Franz Ferdinand ile kars, 28 Haziran 1914'te bir
Srp renci tarafndan ldrld. Srbistan'n suikasta katldn aka belli eden bir kant olmamasna karn, Almanya'nn tevikiyle Avusturyallar Srbistan'a sava atlar.
Srplar' destekleyen Ruslar, ertesi gn Almanya ve Avusturya-Macaristan snrlarna ymak yaptlar. Almanlar da onlar izledi ve hemen o gn ngiltere hkmeti artk kanlmaz grnen atma iin Kraliyet Donanmas'na hazr olmasn emretti. Kay-zer Wilhelm yanl bir hesap yaptn anlamakta gecikmiti. Wilhelm, ngiltere'nin tarafszln salamak iin Almanya'nn son dakikada gsterdii aba, Dileri Bakan Sir Edward Grey tarafndan reddedildi ve Wilhelm
bir hafta iinde kendini ngiltere, Fransa, Rusya, Belika ve
daha sonra da Japonya ile savata buldu.
Wilhelm mthi bir hayal krklna uramt. fkesi en ok
'o iren, yalanc ve vicdansz millet' ngilizler'e ve daha kii35

Wilhelm'in hizmetine sunmu olan sveli kif Sven

Hedin'di.
Alman ileri gelenlerinden fikri tmyle destekleyenler iinde,
Hindistan ile paha biilmez hammaddelerinin ngilterenin
penesinden koparlmasn isteyen Prusyal elik kral August
Thyssen de vard. Sava ilan edilmesinden hemen sonra kaleme ald bir raporda, Alman sanayiinin ihtiyac olan doal
kaynaklar bakmndan zengin olan topraklarn srekli ilhakn
nermiti. Thyssen'e gre, bunlar arasnda Kafkasya'nn maden ve petrol blgeleri vard. Buradan kalkp, sorun karmayacak olan ran aarak Hindistan'a "ldrc bir darbe"
indirilebilirdi. Almanya'nn ortaya att cihadn dier bir savunucusu da, Berlin niversitesi'nde Trk tarihi profesr
olan Jackh't. Kayzer'in mthi gvendii bu ateli yaylmac,
hkmdar bu byk servene itmi, onu, Dou'daki btn
yerli halklarn bu ary beklediine inandrmtr.

Bolm-4
Kayzer Wilhelmin Kutsal sava

Kazyer'in, Dou halklarn ve airetlerini Almanya'nn

dmanlarna kar ayaklandrma plannn Berlin'de
pek ok taraftar vard. Bu ahinlerin en banda, konuyu ilk bata ortaya atan nl dou bilimcisi Max
von Oppenheim geliyordu. Von Oppenheim, savatan
bir sre nce Kahire'de diplomatik kimlikle alrken, Dileri Bakanl'ndaki amirlerine gizli bir rapor hazrlam ve burada, bir sava durumunda, militan slamn Alman sava
mekanizmasna "hesap edilemeyecek kadar etkin biimde"
balanabileceini gstermiti. Bu raporun Wilhelm'in hayallerini beslediine dair kantlar vardr. Sava baladnda
Oppenheim derhal Berlin'e arld ve tilaflara, zellikle de
ngiltere'ye kar byle bir terr plan hazrlamas istendi.

Kimi yksek rtbeli askerler, plann baar ans hakknda

kukuluysalar da, cihad komplosu Dileri Bakanl'nn tam
desteini almt. Planlamann banda ise, sonradan Dileri
Bakanl'na getirilecek olan Dileri Mstear Arthur
Zimmermann vard. Kendisi de gen bir diplomat olarak Dou'da bulunmutu. Danmanlar ise Oppenheim ve Jackh't.
Proje ok gemeden Zimmermann Plan olarak anlmaya
baland. Planda bir dier nemli kii de Almanya'nn stanbul Sefiri Baron Konrad von Wangenheim'd. Boaz ufuklarna hkim ve cephesi ran, Afganistan ve Hindistan'a dnk
dev sefareti, cihadn balatlaca s olacakt.

Cihad Alman stratejisinin nemli bir paras olarak gren bir

dier kii de, Genelkurmay Bakan General Helmuth von
Moltke'ydi. Yetmi yl nce, Almanya'nn dikkatini Dou'da
kendisini bekleyen byk frsatlara eken Yzba Helmuth
von Moltke, onun amcasyd. General, Hindistan ve Kafkasya'da iddetli ayaklanmalar balatarak "slam fanatikliinin"
ngiliz ve Ruslar'a yneltilmesi iin srar ediyordu. Byle bir
plann uygulanabilirliini garantileyen ise, ngiliz ve Ruslar'a
duyduu antipati yznden ok nemli Dou deneyimini

Wangenheim savan balangcndan ksa bir sre sonra

Amerikal meslektana, "nemli olan slam dnyasdr" de36

Avrupa'daki kampanya henz yeni baladndan: ve

Kayzer'in generalleri sava ksa srede kazanacaklarna
inandklarndan, Almanlar Trkiye'yi savaa hemen srmek
istemiyorlard; Trkiye ancak; iler kt gittii takdirde ortaya atlacakt. Trkiye'nin savaa girmesi, onlar Avrupa fetihlerini bitirip de Dou'daki emellerini gerekletirmeye hazr 1
olana kadar bekleyebilirdi. Glerini seferber edip i halkn istemedii bir savaa hazrlayacak olan En-1 ver Paa'nn bu i
iin drt aya ihtiyac olduundan, onun da acelesi yoktu.
Trkler, Ruslar'n zellikle stanbul ve Boazlar zerindeki
emellerinden korkuyorlard. Ama ilerinde pek az, Krm Sava'nda Ruslar'a kar kendi yanlarnda kan dkm olan
ngiliz ve Franszlar'a kar kt niyetliydiler. stelik
Almanlar'la i yapanlar onlar fazla kibirli buluyorlard. Ancak,
aniden her ey deiti ve Wangenheim ile Enver Paa'nn istedikleri oldu.

miti. Amerikan sefiri Morgenthau yllar nce yle anlatyor:

"Odasnda oturmu, kocaman kara bir Alman purosu tttrrken, bana Almanya'nn, fanatik slam dnyasnn tmn
Hristiyanlara kar ayaklandrmay planladn aklad."
Ama nce, o zaman hala tarafsz olan Trkiye'yi Alman saflarnda savaa sokmak gerekliydi. nk ancak Halife sfatyla Sultan, cihad ilan edebilirdi. Amerikal, bu nedenle,
"Kayzer'in dnya hkimiyeti iin kurduu komplonun baars
sadece Wangenheime baldr" diye yazyor. Wangenheim'in
grevi Trkiye'nin Almanya'nn mttefiki olarak savaa girmesini salamakt. Morgenthau yle diyor: "Wangenheim
bu grevi baard takdirde, yllardr son hedefi olarak grd Almanya anslyelii'ni alacana inanyordu."
Cihadn en ekici yanlarndan biri de, insan gc ve para bakmndan ucuz olmasyd. Dost ve sempatik airetlerin yardm ettikleri birka ajan, normalde birka piyade tmeni gerektirecek bir ii baarabilirdi. Ancak, amacn gerekletirilmesi, planlamann mkemmelliine balyd ve Almanlar da
bu konunun ustasydlar. Uygun liderler bulmak, onlar yklenecekleri olaanst grev iin eitmek gerekecekti.
Zimmermann, Wangenheim'in Trkiye'yi savaa sokmay baaracandan o kadar emindi ki, hemen kollar svand.
Zimmermann pek az kiinin bildii bir eyi biliyordu: Almanya ile ngiltere savaa girmeden iki gn nce, yani 2 Austos
1914'te, Wangenheim ile Trk kabinesinde banda Enver
Paa'nn bulunduu Alman yanls klik arasnda gizli bir askeri anlama imzalanmt. Bu, Trkiye'nin Almanya safnda savaa girmesinin garantisi deilse de, ona ok yaknd.

O srada ngiliz tersanelerinde Trk donanmas iin iki sava

gemisi ina edilmekteydi. Trk donanmasnn bu en byk
ve en modern gemilerinin bedeli, devletin ars zerine
halk tarafndan denmiti. Osmanl mparatorluu'nun her
dzeydeki memurlar, donanmann gururu olacak ve daha
nemlisi Rusya'nn Karadeniz filosu ile bir denge salayacak
olan gemiler iin aylklarndan kesinti yaplmasn kabul etmilerdi. Gemileri teslim almak iin ngiltereye Trk mrettebat gnderilmi, stanbul'da yeni gemilerin anakkale ve
stanbul boazlarndan geiini kutlamak iin Donanma Haftas dzenlenmiti. Ancak, Bahriye Bakan Winston Churchill,
aniden Trk gemilerine Kraliyet Donanmas'nn el koyduunu
bildirdi. Aklama, Almanlar'la Trkler'in gizli anlama imzaladklar gn yaplmt. Londra'nn bu gizli anlamadan he37

Ancak bu, Trkler'in istemeye istemeye savaa ekilmesiyle

sonulanacak bir dizi olayn balangcyd. Avrupa'daki sava,
Kayzer'in generallerinin tahmin ettikleri kadar iyi gitmedii
iin, Berlin, Dou kartn oynama zamannn geldiini hissediyordu. Ne var ki, Trk Kabinesi iinde lkelerinin tarafsz
kalmasn isteyen gl yeler vard. Trkiye'yi bir an nce
Almanlar'n safna katlmak isteyen Wangenheim ve Enver
Paa, destekleri giderek artan lmllar yola getirmek iin ok
ciddi bir ey yaplmas gerektiini gryorlard.

nz haberi yoktu. Ama sadece varl bile, Churchill'in kararn hakl karmaya yeterdi.
Gemilerin gelmeyeceinin Trkiye'de duyulmas, d krkl
ve fke yaratt. Gemilerin alnmas iin harlklarn balayan binlerce renci, ngiliz hkmetinin bu kararma tepki
olarak yryler dzenledi. Trkler'e tazminat nerilmesini
ve ksa sre sonra gizli anlamann varln renen ngilterenin hakl kmasna ramen, ngiliz-Trk ilikileri en dk
dzeye indi. Trk kamuoyu zerindeki bu etki, Enver Paa
ile Kabine'nin Alman yanls grubu iin beklenmedik bir frsatt, iin aslndan habersiz olan Trkler de, Almanya ile gizli
anlamay renmi olsalard, kukusuz bunu sevinle karlayacaklard. Enver Paa ile Alman komplocular bunun zerine kozlarn oynamaya karar verdiler.

Savan balamasndan iki buuk ay sonra, 27 Ekim'de, artk

Sultan Selim ve Midilli adlarndaki iki sava gemisi, Sultan'n
donanmasnn dier gemileriyle birlikte gizli bir emirle Karadeniz'e ald. Gemiler doruca byk Rus liman Odessa'ya
gidip sava ilan etmeden kenti bombalad. Aralarnda bir Rus
kruvazr de olmak zere bir dizi gemi batrld, petrol depolar atee verildi. Sultan'n hizmetindeki bir Alman amiralinin
komutasnda olan gemiler, komu Rus limanlarn da topa
tuttuktan sonra Boaz'daki slerine dndler. Trk Kabinesi'nin lml yeleri, kendi adlarna yaplm bu hareketten
dehete dtler ve drd istifa etti. Olay hazrlam olan
Enver Paa, doru olmad herkese bilinmesine ramen, ilk
ate edenin Ruslar olduunu iddia etti. Enver Paa'nn
Ruslar'dan zr dilemesi istendi. Ancak, ge kalnmt: Bu
arada, Rusya, Trkiye'ye sava ilan etmi ve sefiri bavullarn
toplamaya balamt. Kabine'deki istifalar sonunda, Alman
yanls grup lkenin kaderine artk hkim oldu. Enver Paa
tartmasz diktatrd.

Churchill'in iki Trk sava gemisine el koymasndan bir hafta

sonra, iki Alman kruvazr Goeben ve Breslau kendilerinden
daha gl bir ngiliz filosu tarafndan kovalanp Boazii'ne
sndlar. Trk sularnn hemen dnda demirlemi olan ngilizler, o srada resmen tarafsz olan Trk hkmeti nezdinde durumu protesto ettiler. Uluslararas yasalara gre, gemilerin ve mrettebatn ya enterne edilmesini ya da Kraliyet
Donanmas ile karlamak zere Trk sularndan karlmasn istiyorlard. Trkler'in yant aknlk yaratt. Alman kruvazrlerinin, Churchill'in el koyduu iki ngiliz yapm gemi
yerine hkmet tarafndan satn alnd bildirildi. Bunlara
hemen Trk adlar verildi, Alman mrettebata da Trk denizci niformas giydirildi.

Fransz ve ngiliz sefirleri 30 Ekim'de pasaportlarnn iadesini

istediler ve kendi uyruklarn lkeyi terke ardlar. Trkiye
38

artk geriye dnlemezdi. Trkiye ile ngiltere drt gn sonra savaa girdi.

ile sava artk kanlmaz grlyordu. Sefirler yanlarna

alamayacaklar gizli belgeleri yaktktan iki gn sonra, zel bir
trenle stanbuldan ayrldlar. Yabanc uyruklular lkeden ayrlmaya alrlarken, ark Ekspresi'nin dou terminali olan
Sirkeci istasyonunda byk kargaalk yaand. Hibir temeli
olmayan irkin sylentilere gre, kfirlerin ldrlecekleri
planlanyordu. Fransz ve ngiliz karlarn gzetmeyi stlenmi olan Sefir Morgenthau, meslektalarn uurlamak ve
boaltmaya yardmc olmak iin istasyona gelmiti. Daha
sonralar, "Heyecanl ve korkmu bir insan kalabal vard.
Polis insanlar geri itiyordu. Ortalk asker, jandarmalar, diplomatlar, bavullar ve Trk yetkililerinden oluan akl almaz
bir karklk vard" diye yazacakt, ngiltere Sefiri Sir Louis
Mallet'in 'gayretke bir Trk'le kavgaya giriip kolaylkla galip
geldiini' ve Fransz sefirinin 'bir Trk polisini tartakladn'
grmt.

Trkiye'nin saldrganlarn safna katlmasndan hafta sonra, ngiltere ile mttefiklerine kar Sultan tarafndan resmen
cihad ilan edildi. Sultan, kendi kiisel duygular ne olursa olsun, Trkiye'nin yeni sava dnemi liderlerinin hemen hemen tutsa olduundan seim hakk yoktu. Enver Paa iin
bu, kendi hkimiyetindeki stanbuldan in snrlarna kadar,
Trke konuan halklar imparatorluunu gerekletirecek bir
balangt. Cihad ferman lkede Sultan'dan sonra en byk
dini yetkili olan eyhlislam tarafndan trenle okundu. eyhlislam bu konumay, kenti drt yzyl nce Hristiyan hkmdarlarndan alm olan byk Osmanl hkmdar Fatih
Sultan Mehmet'in adn tayan byk cami nnde yapmt.
Dnya Mslmanlar'n cihada arrken, her yerde kfir
zorbalara kar ayaklanlmasn istedi. Ertesi gn, Sultan'n
bu ars Osmanl mparatorluunun btn camilerinde
okundu ve btn gazetelerde yaynland.

Ancak, sefirlerin gidii btn Trkler'i memnun etmi deildi.

Enver Paa'nn Alman olan her eye duyduu hayranl paylamayan pek ok kii gelecek iin kayglyd. Bunlar arasnda, Trkiye'nin zellikle Almanlar'n yannda savaa girmesine iddetle kar kan Sadrazam da vard. Sir Louis Mallet,
istasyona gitmeden nce, vedalamak iin Sadrazam'n Hali'e bakan makamna gitmiti. Sultan'dan sonra rtbece lkenin en gl kiisi olan Sadrazam, imdi efendisi gibi sadece bir gstermelikti. Rejimine saygnlk kazandrmak isteyen Enver Paa tarafndan orada tutulmaktayd. Sadrazam,
alayarak kendisini ve Enver Paa'nn planlarna kar olanlar yzst brakmamas iin ona yalvard. "Ne me lac-hez
pas!" (Beni brakmaynz!) diye umutsuzlukla hkrd. Ama

Ancak, Berlin ve stanbul, Sultan'n fetvasnn ngiliz ve Rus

hkimiyeti altnda yaayan milyonlarca Mslman' kapsamasn istiyordu. Cihad bayra altnda oralarda ihtilalci ayaklanmalar balatmay, ngiliz ve Rus ordularndaki Mslman
birliklerin Trkiye ya da mttefiki Almanya'ya kar savamay reddetmelerini istemekteydiler. Bu nedenle, stanbul matbaalarnda Msr ve Hindistan'a, Kafkasya ve Orta Asya'ya ve
dier slam lkelerine gizlice sokulmak zere binlerce bror
hazrland. Bunlardan biri, Morgenthau'nun eline gemiti.
Bror, her taraftaki molla ve imamlarn, anlayp cemaatlerine iletebilmeleri iin Kuran'n evrensel dili Arapa ile yazl39

byk bir yanllk olduunu kabul ediyordu. Eer, Hindistan,

Msr ve dier ngiliz smrgelerinde ayaklanmalar balatlabilirse, ngiltere savatan ekilmek zorunda kalacakt.
Morgenthau yle yazyor: "Mslmanlar ayaklanmasa bile,

mt. Morgenthau bunun slubunun ateli, mesajnn ise rksal ve dinsel nefreti krkleyici olduuna dikkat etmiti. Meslei avukatlk olan Morgenthau, bunu yle tanmlar: "Alman
milletinden olanlar hari, btn Hristiyanlarn katledilmesini
ngren... ayrntl bir plan."

Wangenheim byle bir tehdit karsnda ngiltere'nin, Belika

ile Fransa'y kaderleriyle ba baa brakacana inanyor."

Morgenthau sava stanbulu hakknda Secrets of the

Bosphorus adl kitabnda brorden geni alnt yapar: "slam topraklarnda, Mslman gcnn gvenlik vaadinde
bulunduu ve kendisiyle ittifak yapt kiiler dnda dier
btn kfirlerin kan serbeste aktlabilir." Bir yerde de yle
der: "Onlar bulduunuz yerde ldrn. Bize hkmedenler
iinden bir tek dinsizi bile ldren, bunu ister gizli ister ak
yapsn, Allah'n ihsanna kavuacaktr. Dnyann neresinde
olursa olsun her Mslman, kendisine hkmeden kfirlerden
en az drt tanesini ldrmeye yemin etmelidir. BunlarAllah'n ve slamn dmanlardr. Bunu yapan bir Mslman, Kyamet Gn dehetinden kurtulacaktr." Morgenthau
yle diyor: "Bu metindeki Alman parman grmemek im-

Morgenthau, Enver Paa'ya, halk kitlelerinin bakentteki Hristiyan dkknlarna ve dier kurululara saldrya getiklerini syleyip, durumu protesto ettiinde, Trk diktatr srarla bunun 'bir yanllk' olduunu ve bakentte kimseye bir
zarar gelmeyeceini sylemiti.

Bu arada Mslman dnyasnda cihad yaymak iin kararl

giriimler balatlmt. Arap tarihisi George Antonius yle
yazyor: "Kt zerindeki yaznn soukluunu gidermek iin

heyetler gnderilmiti. Gezici vaizler, bilginler, okumu dini

kiiler, profesyonel kkrtclar ve Alman arkiyatlar, kendilerine ak olan her yana gidiyorlard. Bunlardan birka Msr'a, Sudan'a ve tilaf devletlerinin hkimiyetinde olan dier
yerlere girmeyi baardlar." Aldklar emir, bu lkelerin Trk

knszd... nk srarla 'bize hkmedenler' tabiri kullanlmt. Masum kadn, erkek ve ocuklarn ldrlmesini isteyen bu bildiri, ngiliz Hindistan' ve Msr da ilerinde olmak
zere, btn slam dnyasnda 'gizlice' datlmaktayd."

olmayan halklarn ve zellikle de Araplar' cihada kazandrmakt. Bunun nasl geri teptii ve Trk hkimiyetine kar
Arap syan'na yol at, pek ok kere, zellikle Lawrence
tarafndan anlatlmsa da, Antonius The Arab Awakening
adl klasik eserinde bunu dile getirmitir. Burada ise, sadece,
cihad bayran douya, ran'a, Afganistan'a, Kafkasya ve
Orta Asya'ya ve son olarak da umutlarna gre ngiliz
Hindistan'na tamak iin stanbul'dan yola kanlarla ilgileneceiz.

Wangenheim'in birka hafta nce szn ettii 'byk ey'

bu olmalyd ve Morgenthau'nun Alman meslektann bu ie
kartndan kukusu yoktu. Morgenthau, 'fanatik insanlar
arasnda byle tahrik edici eyler yaymann tehlikelerinden
sz ettiinde, Wangenheim, cihadn aslnda sava ksa srede sona erdirmeye ynelik 'byk bir bar saldrs' olduunu iddia etti. Wangenheim ngiltere'yi savaa ekmenin
40

iyi Farsa ve Arapa konuan yakkl konsolos, gney ran

airetleri arasnda uzun sre bulunmu, bunlardan bazlarnn reisleriyle yakn dost olmutu. Gl fizii ve acmaszlyla, karklk karmak iin birebirdi. Zimmermann ve
Oppenheim, Wassmuss'u Alman heyetinin bana geirdiler
ve Afganlar'la ilerin diplomatik yann yrtmek iin grevlendirdiler.

Cihad balatmak ilk kez Kayzer Wilhelm'in fikriyse de, Enver

Paa da bunun kendi emellerini gerekletirmenin bir yolu
olduunu ksa zamanda grmt. Bu nedenle, Berlin onun
nerisiyle, Trkiye savaa girmeden haftalarca nce, hedefi
ran ile Afganistan' savaa katmak olan gizli bir Trk-Alman
heyetinde yer alacak bir subay grubu gnderecekti. Seilmi
Trk askerlerinin eliindeki heyet, cihad ilan edildii anda
ran snrndan ieri girecekti. ranllar, ngiliz ve Ruslar'dan
o kadar nefret ederlerdi ki, Enver Paa, Tahran'n cihada katlacan ya da tarafsz da kalsa, heyetin kendi topraklarndaki faaliyetine gz yumacan umuyordu. Heyet Kabil'e varnca, Afganistan Emiri'ni kutsal davaya katlmaya ve askerleriyle airetlerini geitlerden ngiliz Hindistanna srmeye
ikna edecekti. Afganllar kfir ngilizler'e o kadar dmandlar ki, Enver Paa'nn Kabil'deki casustan, Emir'le fazla uramak gerekmeyeceini bildirmilerdi. Ayn srada, Trk
ajanlarn ardndan yola kan bir Osmanl ordusu Kafkasya'y
istila edecek, oradaki Mslmanlar cihad bayra altnda
toplayarak Ruslar' kovacak ve sonra da Orta Asya'ya gidip
oradaki Trk kardelerini zgrle kavuturacakt. Btn
bu topraklarn stanbul ile Berlin arasnda nasl paylatrlacana sonra karar verilecekti.

Heyetteki ikinci adam, Iran, Belucistan ve Hindistan'da tabii,

byk bir olaslkla Alman istihbarat adna ok gezmi olan
Yzba Oskar von Niedermayer'di. ok gl, acmasz ve
becerikli olan Niedermayer adalarndan birinin tanmyla,
Alman ordusunu yenilmez klan' insanlardan biriydi. Uzak
yerlerde serven arayan Niedermayer, piyade subay olarak
hizmet grd Bat Cephesi'nden arld. Heyetin tm askeri yanyla da o ilgilenecekti, iki adam, stlendikleri g ve
tehlikeli grev iin ideal bir ift oluturmulard. Bunlar, Almanya'nn 'Lawrence'lar' ya da ngiliz subaynn deyiiyle
'Karanlk Melekleri' olacaklard. Aldklar emir, cihad bayra
altnda iddet ve karklk yaratmak, Dou halklarn ngilizlerin ve mttefiklerinin aleyhine evirmekti.
Onlara elik edecek subay ve astsubaylar da zel becerileri
olan ya da Iran ve Afganistan'n sert iklimine ve arazisine
alkn insanlardan seildi. Bu deneyimler, genellikle Almanya'nn Afrika smrgelerinde elde edilmiti. O srada Berlin'in, politik ya da dzensiz sava deneyimi yoktu. Bu nedenle
ilk elemanlar, zellikle de Afrika'da hizmet grm olanlar,
hi de yapacaklar ie uygun deillerdi ve bir sre sonra deitirildiler. Dolaysyla, grev iin seilenlerin says kesin
deilse de, ele geirilen gnlklerden ve dier belgelerden,

Almanlar, ortak Afganistan misyonu iin ekiplerini, Trkiye'nin savaa girmesinden ve cihad ilan edilmesinden iki ay nce hazrlamaya balamlard, ilk seilenler arasnda Dou'da
uzun yllar hizmet grm otuz be yalarnda bir diplomat
olan Wilhelm Wassmuss vard, ngilizler Basra Krfezi'ndeki
Buir'de Alman konsolosu olan Wassmussen'in aslnda bir istihbarat subay olduundan ve oraya Kayzer'in yaylmac
emellerini gerekletirmek iin gnderildiinden emindiler,
41

na yle yazyordu: "u anda Hindistan'daki durumumuzun

biraz kumar olduu gereini gizleyemeyiz."

ngiliz istihbarat seksen drt ad saptayabilmitir. Hintli

ihtilalci, davaya sempati duyan airet yeleri ve ranl paral
askerler bunlarn dndadr. Orta Asya'daki Rus emir kamplarndan kaarak bunlara katlan Alman askerleri de bunlara
dhil deildir.

Ama dahas da vard. Delhi'ye gelen haberlere gre, Sih ihtilalcilerini tayan kk bir filo, San Francisco'dan yola kmt ve Pasifik Okyanusu'nda Hindistan'a doru yol almaktayd.

Artk, heyetin cihadn merkezi olan stanbula hareket zaman gelmiti. Ancak, askerlik yanda ve yapl erkeklerden oluan bylesine byk bir grubun, tarafsz Romanya'dan geerken hem Romen yetkililerinin hem de ngiliz casuslarnn
dikkatini ekmemesi imknszd. Heyetin, enterne edilme
tehlikesine kar, gezici bir sirk olarak yola kmas kararlatrld. Bagaj ve tehizat buna uygun olarak etiketlendi, stanbuldaki Wangenheim'la iletiim iin kullanlacak uzun antenler, konimentolarda 'adr direkleri' olarak yer ald.
Btn kamuflaja ramen, Berlin ile stanbul'un ngiliz Hindistanna ynelik planlar oradaki yetkililerin kulaklarna ulamaya balamt. Sultan-Halife'nin cihad ars, beklenmedik
bir ey olmamasna ramen, Delhi'de korkuyla karlanmt.
Dnyann en kalabalk Mslman lkesi olan ngiliz Hindistannn, Trk-Alman komplocularnn balca hedefi olaca
belliydi. Kuzey'de Afganistan gibi bir saatli bomba, ilerinde
bir suikast ve terrizm kampanyas varken, stelik Hindistan
askerlerine baka cephelerde ihtiya duyulurken, ngilizler
giderek zor durumda kalmaktaydlar. nemli olan, lkedeki
yetmi milyon Mslman'n Sultan'n arsn nasl karlayacayd. Buna, gemie bakarak bir yant bulmak da olanakszd. 7. yzyldaki byk Arap istilalarndan beri, bu boyutta
bir cihad balatlmamt ve bu, modern bir Avrupal devlete
de hi yneltilmemiti. Genel Vali Lord Hardinge bir arkada42

kefedip Hopkinson'u ldrmesi zerine raporlar birden kesilmiti. Fakat Cleveland hareketin gizli gazetesi Ghadr'n ele
geirilen saylarndan neler olup bittiini anlamt. Bir manette, 'BTN NGLZLER'E LM!' diye yazyordu. Bir dieri yleydi: 'HTLAL YAYACAK KAHRAMAN ASKERLER
ARANIYOR. CRET: LM. DL: EHTLK. SAVA ALANI:
HNDSTAN.'
Havadaki gerginliin daha da artmamas ve dier Hintliler'in
iyi niyetlerinin ve sadakatlerinin kaybolmamas iin, gemiler
dolusu ihtilalci Sih'in yetkililer tarafndan ok dikkatle idare
edilmesi gerekiyordu. Bu nedenle, denizar lkelerden dnen gmen artyla baa kmak iin, hkmete yeni yetkiler veren, olaanst hal yasalar karld. Bylece, yetkililer
bir tehdit oluturaca dnlen kimselerin hareketlerine bir
kstlama getirebiliyorlard. Cleveland, btn Hindistan limanlarndaki gmen dairesi memurlarna gizli bir genelge yaynlad: "Amerika ve Kanada'dan gelen btn Hintliler, ii, zanaatkr ya da renci olmalar gz nne alnmakszn, olas
birer aktif ihtilalci ya da ihtilalci sempatizan olarak grlmelidir." Yine yetkililere, baz Ghadr eylemcilerinin, yolculuklarn Singapur'da sona erdirerek, kukulu bir duruma dmekten kanmak iin Hindistan'a baka teknelerle gelmekte olduklarn da bildirdi.

Blm-5
Byk Hint Komplosu

Sihler, grnte sava kmas zerine yurtlarna dnen gmenlerdi ve Kral-mparator'un uyruklar olarak buna haklar vard. Ancak, imdi Hindistan sava
istihbarat bana geen Sir Charles Cleveland'n ok
iyi bildii gibi, bu ani dnlerinin gerek nedeni ok bakayd. Ve kesinlikle efendilerine sadk hizmetlerini sunmak
deildi. Cleveland onlarn Har Dayal'n gizli ihtilalci ordusunun yeleri olduunu ve ngilizler'i Hindistan'dan karmak
iin yemin ettiklerini biliyordu. Yurtlarna dnnce, zaman
gelene kadar ortalktan kaybolmay planlyorlard. Sonra, verilecek bir iaret zerine gizlendikleri yerlerden kacaklar,
lkeye kaak girmi Alman silahlaryla ngilizler'i gafil avlayarak byk bir ayaklanma balatacaklard.

Dnen btn Sihler, Birleik Devletler ya da Kanada'dan

gelmiyordu. Baz gemiler anghay, Hong Kong ve dier
Uzakdou limanlarna urayp, Har Dayal'n ajanlar tarafndan Hintli topluluklardan toplanan kiileri alyorlard.
Cleveland'a gre 1 Aralk 1914'te, 1000'den fazla Sih, denizar lkelerden Hindistan'a erimiti. Ona gre bu, sadece
balangt: "Dnyaya haincesine yaylan aslsz Alman ha-

Cleveland'n, onlarn planlar konusundaki istihbarat, hareketin merkezine inmek zere California'ya gnderilen eski
Hindistan polis memuru William Hopkinson'un raporlarna
dayanyordu. Ancak, bir Sih arlksnn gerek amacn
43

Ghadr liderlerinin ounun adlar ve tanmlaryla bilgilendirilmi olan gmen dairesi yetkilileri, yolcular karlyorlard.
Her gelenle konuuluyor ve ne kadar tehlikeli olduu konusunda bir karara varlyordu. Ciddi bir tehdit olduuna hkmedilenler, hemen enterne edilip haklarnda dava alyordu.
Dnen 8000 Sih'ten 400 kadar bylece hapsedildi. Daha az
tehlikeli grlp, ama yine de gzetim altnda bulundurulmalar gerektiine inanlanlar, kylerinde gz hapsine alnd
ve kendilerinden kyn muhtar ya da yerel polisler sorumlu
tutuldu. 2500 kadar da bylece kontrol altna alnmt. Dierleri de, uslu olmalar konusunda uyarldktan sonra kylerine gnderildi ve yerel yetkililere haklarnda bilgi verildi.

berlerinin bu cahil gmenler zerindeki etkisini gz ard etmek olanaksz. Bu nedenle, imdi dnenlerin, byk bir ordunun ncleri olduklarn dnmek iin her neden vardr."
Olaylar onu hakl karacakt. Bundan sonraki aylarda 8000
Sih daha Hindistan'a dnd ve anavatan Pencab'a gitti.
Bu insanlar, davalarna kendilerini yle adamlard ki, daha
ilk batan niyetlerinin gizliliini korumakta glk ektiler.
Pasifik kysnda yaymlanan bir Amerikan gazetesi, 7 Austos'ta, HNDULAR HTLAL N YURTLARINA DNYORLAR
bal altnda, ok sayda Sih'in San Fransisco'dan Hindistana doru yola kacaklarn yazmt. "San Fransisco'da
sylenenlere gre, bunlar, Avrupa savanda ngiltere'nin
igalinden sonra Hindistan'da ortaya kmas beklenen ihtilala gtrmek zere bir gemi beklemektedir." Cleveland'a bu
kez Hawai'den gelen bir haberde, Hindistan'a giderken oraya
urayan bir grup Sih'in, planlarn tamamlandn ve ayaklanmann ekimde balayacan syledikleri bildiriliyordu.
Sihler gemilere binmeden, her birinin banda kendi lideri
olan kk ihtilalci birimlere blnmlerdi. Bunlara yle
sylenmiti: "Greviniz bellidir. Hindistan'a gidin ve lkenin
her yerinde ayaklanma balatn. Zenginleri soyun, yoksullara
merhamet gsterin. Bylece, tm dnyada sempati kazanacaksnz. Hindistan'a vardnzda sizlere silah salanacaktr.
Bu olmad takdirde, karakollar basp silahlarna el koyun."
Ghadr ajanlarnn Birleik Devletler'de elde edebildikleri silahlar Sihler'e datlm, yolda uranlan limanlarda da silah
alm yaplmt.

Bu ok hassas incelemeye ramen ihtilalcilerden bazlar

aradan syrlm, bazlar da inceleme sreci balamadan nce evlerine dnmlerdi. Bunlar hemen Sih toplumundaki
tatminsiz gruplarla ve Hindistan'n baka yerlerindeki ihtilalcilerle iliki kurdular. Pencab'da aylarca srecek olan bir iddet dalgas balad. Vali Sir Michael O'Dwyer daha sonra
yle yazacakt: "Srekli patlamalar oluyordu. Pencab'n her
yerinde bata polisler ve zellikle yetkililere yardmc olduu
bilinen Sihler olmak zere, sadk yurttalar ldrlyordu."
Zengin Hindularn evlerinde ve iyerlerinde yaplan silahl
soygunlarla ihtilalci dava iin para salanmaktayd. Gizli
bomba fabrikalar kurulmu, Hint Ordusu'nda hizmet gren
Sih askerlerinden bazlarna baaryla engel atlmt.
htilalclarn en byk sknts silah eksikliiydi. Bunlar Hindistan'a vardklarnda byk bir silah stoku bulacaklarna
inandrlmlard. Bu silahlarn nereden gelecei bilinmiyor,
ama Sihlerden ou, Almanlar'n silah salamaya sz verdi-

Bu tr erken uyarlar ve Hopkinson'un ldrlmeden salad bilgiler sayesinde, yetkililer gelen Sihler'i karlamaya
hazrdlar. Her gemi yanatka, Cleveland'm uyarlar ve
44

maktan ok uzaksa da, bu durum atelerini sndrmemiti.

ngilizler'e kar lmne savamaya ve San Fransisco'da
Har Dayal'n kendilerine vaat ettii topyay yaratmaya kararlydlar.
Pencab'daki Ghadr liderleri, 1914 Aralnda bin ksur kilometre gneybatdaki Bengal ihtilalcileriyle iliki kurdular.
Bengalliler'in ngilizler'e kar iddetli bir direnme gelenekleri
ve terrist taktiklerde deneyimleri vard. Aranan terristler
listenin banda olan en ileri gelen ihtilalcileri Rash Behari
Bose, Sihler'e ibirlii vaat etti ve ayn anda balayacak bir
ayaklanma planlamay nerdi. Cleveland ok gemeden bu
balanty haber ald ve raporunda, "Bengal ile Pencab anarisi arasnda balant kurulmutur," diye bildirdi.

ine inanyordu. talyan yetkililerin savan balangcnda enterne ettikleri, Dou'ya gitmekte olan bir Alman ilebinde
ok miktarda silah ve cephane bulunmas, Berlin'in byle bir
niyeti olduunun kant olabilir. Reuterse gre, Bayern ilebi,
'beyz bin tabanca, yzbin tfek, ikiyz bin kutu cephane
ve iki komple telsiz istasyonu' tamaktayd. Hindistan'daki
ngiliz askerleri uzmanlar dier silahlara kyasla bu kadar
ok tabanca kmasndan silahlarn konvansiyonel bir orduya
deil de, byk bir ihtilalci harekete gnderildiini anlamlard. Eer, bu doru ise, en yakn ihtimal Hindistan'd. Bakalar ve bu arada resmi bir hkmet raporunun yazarlar,
dnen Sihler'e silah verilecei haberlerinin, 'Ghadr partizanlarn zendirmek' ve kararsz olanlar bir araya toplamak iin
uydurulduunu dnyorlard.

Komplocular 12 ubat'ta Lahor'da yaptklar gizli bir toplantda, ana planlarna son biimini verdiler. Plan Hindistan Ordusu iindeki honutsuz baz birliklerin ibirliine balyd.
Ghadr kkrtclar bir sredir klalarda ve Hintli alaylarnda
huzursuzluk yaratc sylentiler yayyorlard. Almanlar'n yenilmezliinden, Sih askerlerine uzun salarnn kestirildiinden ve Bat Cephesi'nde Hintli birliklerinin ngilizlerin nne
yerletirildii syleniyordu. Lahor, Rawalpindi, Peaver,
Meerut ve Benares'te bulunan baz birliklerde yaplan aratrmalarda, bunlarn verilecek bir iaret zerine ihtilalcilerle
birlemeye hazr olduklar anlalmt. syan eden askerler
ngiliz subaylarn ve dier devlet memurlarm ldrecekler,
cephaneliklere el koyacaklar, siyasal tutuklularn bulunduklar cezaevlerini basacaklar, bankalar soyacaklar ve tm Avrupal ynetiminin izlerini silmek zere Ghadr liderleriyle birleeceklerdi.

Gerek herhalde asla bilinmeyecek. Ama Sihler'in bekledikleri silahlar bulamamalar, liderlerini ounun tutuklanmas,
ihtilalcilerin Hindistan'a ayak bastklarnda karlatklar tek
d krkl deildi. San Fransisco'da kendilerine, Hindistan'n byk bir huzursuzluk iinde olduu ve bu durumu iddetli bir ayaklanmaya dntrebilecekleri sylenmiti. Onlar
Hint ihtilaln ateleyecek, ngiliz hkimiyetine kanl bir son
verecek olan mealeydiler. Ama karlatklar tablo bu deildi. Hintliler genelde ngilizleri pek sevmezdi, yine de pek ou, bu Avrupal igalcilerin lkeye getirdii Nisi denge dneminde refaha kavumutu. Dierleri ise olaylara uyarak
yaamaktan memnundular. htilalciler Sihler'in ounun
kendilerini ihbara hazr olduunu da grdler. Ayrca, operasyonlar arasnda ekilecekleri bir snr ya da yaknlarnda
kendilerine yardm etmeye hazr bir devlet yoktu. Ancak,
iddet kampanyalar, planladklar genel ayaklanmay sala45

liydi. Birinci darbeyi 1915 Ocak aynda Ruslar verdi. Enver

Paa, uzun zamandr Trkler'in Kafkaslarda kaybettii Osmanl eyaletlerini arlk Rusyas'ndan geri almak istiyordu.
Bunu yapp da oradaki Trkler'i kurtarnca, oradan arlk Orta Asyas'na yryecek, byk ve yeni bir slam mparatorluu yaratacakt. Emelleri orada da sona ermiyordu. Gneydou byk Mslman halka sahip ngiliz Hindistan vard.
Mttefiki Kayzer Wilhelm gibi onun da gz buradayd. Ancak, ilk adm Ruslar'n Kafkasya'dan atlmasyd ve Ruslar
imdi Dou Cephesi'nde Almanlar'la savaa tutumuken
bunun tam srasyd. Kendisini byk bir stratejist ve komutan olarak gren Enver Paa, kfir Ruslar'a kar ordularnn
banda yrmek istiyordu. Onun baar ansndan pek kukulu olan Almanlar yine de kendisini zendirdiler. nk bu
plan, Ruslar'n Kafkaslara asker kaydrmalar ve bylece Dou Cephesi'nde zerlerindeki basknn azalmas demekti. Enver Paa sava ynetimini st dzey komutanlarna ve Alman danmanlarna brakp Ocak balarnda deniz yoluyla
stanbul'dan Trabzon'a, oradan da operasyonda kullanlacak
nc Ordu karargh olan Erzurum'a gitti.

Bamsz bildirileri hazrland. Hindular iin krmz, Sihler iin

sar ve Mslmanlar iin yeil olmak zere renkli bayraklar dikildi. zgr ve birleik cumhuriyeti Hindistan'n bayra
bu olacakt. Bayraklar ayaklanma gn eitli Ghadr gruplarn eyleme sokmak zere seilen liderlere datld. Sava
lklar 'Maro Frengi Ko' ya da 'ngilizler'e lm' olacakt. Ayaklanma gece balayacak ve ilk olarak dier garnizonlarla iletiimi nlemek iin btn telgraf telleri kesilecekti.
Almanya'dan beklenen silahlardan bir haber yoktu, ama
komplocular Hintliler'in despotlara kar ayaklanma tarihini
21 ubat olarak belirlediler.
***
Komplocular son hazrlklarn yapadursunlar, dnyann teki
ucunda ok byk olaylar yer alm, hem Almanlar hem de
Trk mttefikleri g duruma dmlerdi. Bat Cephesi'nde,
Kayzer ile generallerin Fransa'nn kn getireceini bekledikleri saldr durdurulmu ve geri pskrtlmt. Almanlar, Rusya'ya girememiti. stelik bundan sonraki yl boyunca her iki taraf da birka kilometreden fazla ilerleme
kaydedememi ve giderek artan kayplar vermiti. Ayrca,
savan ilk iki aynda Avustralyal ve Yeni Zelandal askerler
Pasifik smrgelerinden Samoa ve Yeni Gine'yi ele geirmilerdi. Bunu in kysndaki Tsingtao'nun Japonlar, Bat Afrika'da Togoland'n ngiliz ve Franszlar tarafndan alnmas izledi. Sava srdke Almanya'nn sava ncesi smrge imparatorluu para para koparlp alnd.

Dou Trkiye ve Kafkasya ar k koullar iindeydi, s sfrn altnda otuzlara inmiti ve da geitleri kapalyd. Ortada
yol diye bir ey kalmamt. Hava ktletike Trkler ve
Ruslar arasndaki snr boyunca sren arpma da durmutu. Her iki taraf da, uzun k iin sipere girmilerdi ve askerin
tek dncesi iklim koullarnda sa kalabilmekti. Enver Paa'nn atad Trk komutan, bakomutann planlarn dinledike dehete dt. Enver yle diyordu "Rus ordusu hemen yok edilmelidir. Derhal harekete gemelisiniz." Bir zamanlar, kurmay okulunda Enver Paa'nn atad Trk komu-

Savan ilk iki aynda Trkler de iki ar darbe yemilerdi.

Her ikisi de Sultan'n ksa bir sre nce ilan ettii cihadla ilgi46

ya'nn Mslman airetlerinin ayaklanp Trk kurtarclarna

katlacaklarn umuyordu. Ondan sonra Trkmenistan, Trkistan ve son olarak da Hindistan gelecekti. u halde her
ey, o anda zalim Anadolu knn penesinde olan Sarkam
iin yaplacak savaa balyd.

tan, bakomutann planlarn dinledike dehete dt. Enver yle diyordu: "Rus ordusu hemen yok edilmelidir. Derhal harekete gemelisiniz." Bir zamanlar, kurmay okulunda
Enver Paa'nn retmenliini yapm olan deneyimli ve yetenekli asker, itiraz etmeye alt. "En azndan k sona erene ve yollar alana kadar bekleyelim" dedi. "O zaman, Rus-

lar imha eder ve Kafkasya'y kurtarrm. Buna imdi kalkmak intihar olur." Bir astnn byle konumasna sinirlenen
Enver Paa generali grevden alarak, "Eer, retmenim
olmasaydn seni kuruna dizdirirdim" dedi. Komutan emekli-

lk balarda Enver Paa'nn plan yrr gibiydi. Ruslar'n Erzurum'a yry durdurulmu, birlikleri Sarkam'a doru
ekilmeye balamt. Trk kuatmas, arkalarndaki ikmal
yollarn giderek tehdit ediyordu. Ruslar'n durumu o kadar
umutsuzdu ki, orduyu imha edilmekten kurtarmak iin genel
ekilme emri verilmek zereydi. Ancak, kimi yerlerde iki metre karla bouan Trkler'in durumu da iyi deildi. Souktan
verilen kayplar, baz 1000 kiilik birlikleri 100 kiiye hatta
daha da aza indirmiti. Alk ve sfrn altndaki souklar karsnda korunmasz kalan Trkler, genelde dayankl olmalarna karn donmaya balamlard. Bir Trk subay yle yazyor: "Bildikleri en tatl lme terk ettiler kendilerini. Bir am
aacnn gvdesine sarlp donarak ldler." Kimileri lmeden
nce straptan, alk ve umutsuzluktan akllarn kardlar.
Dierleri yollarna devam ettiler.

ye ayrld. Enver Paa nc Ordu Komutanl'n zerine

ald. Cihadda oynayaca byk rol vurgulamak iin de ordunun adn "slam Ordusu" olarak deitirdi.
Hayatnda deil bir kolordu ya da ordu, bir alay bile ynetmemi olan Enver Paa'nn emrinde imdi 90.000 asker vard. Rus komutann sadece 60.000 askeri vard, ama demiryolu sayesinde yiyecek, cephane ve destek gc getirebiliyordu. Trk askerlerinin ou k koullarna gre giyinmemiti.
Hatta gneydeki scak llerden gelen bazlarnn zerinde
sadece yazlk niformalar, Arap balklar, ayaklarnda paralanm sandallar vard. ok byk bir dayankllk ve cesaret
gsteriyorlarsa da, ou, neden savatklarn bile bilmiyordu. Ruslar ise uzun kaputlar, kee ayakkablar ve yksek
krkl apkalaryla kar altnda dev gibi grnmekteydiler.

Noel gn Trkler, Sarkam evresindeki dalara vardklarnda verdikleri kayplara ramen muharebeyi kazanacak gibi
grnyorlard. ok daha iyi giyimli olmalarna ramen Ruslar da souktan krlmlar, resmi kaytlara gre 7000 asker
donmutu. Trkler ertesi gn kuatma altndaki garnizona
malzeme ve yiyecek tayan demiryolunu havaya uurmay
baardlar. Ele geirilen belgelerden, o anda 25.000 Trk askerinin pek bilinmeyen bir da yolundan kendilerine doru
gelmekte olduunu renen Ruslar'n morali iyece bozul-

Enver Paa'nn saldr plan burada ele alnamayacak kadar

karmaktr. nc Ordu'yu oluturan kolordunun nihai
baars, 25.000 askerin gizli bir da yolundan Sarkam Rus
garnizonuna girmelerine dayanyordu. Enver Paa, Sarkam
dt takdirde tm Rus cephesinin keceini ve Kafkas47

Bu srada, Trkler demiryolunu kesene kadar, Sarkam'taki

Rus garnizonuna yedek birlikler geldi, kentteki Rus askeri
says, ounluu piyade olmak zere, 14.000 kiiye kt.
Trkler'in bilmedikleri bir ey de, Ruslar'da otuzdan fazla
sahra topu olduuydu. Ayrca, Enver'in gizli olduunu sand dalar arasndaki yol, Rus kurmay haritalarnda iaretliydi. Ele geirilen Trk belgeleri, Rus komutana dmann o
yoldan geleceini bildirmiti. Komutan, ka yolunu kesmek
iin gnderilen birliin, doudan gelecek saldrsna kar da
hazrlklyd ve hem askerini hem topusunu mevzilere yerletirmiti. Trk askerlerinin bana gelen felaketi bilmeyen
Ruslar, dmann topu ile birlikte 45.000 kiilik bir gle
saldracan hesaplyorlard.

mutu. Bir baka Trk birlii de ka yollarn kesmek zereydi. Kars ve Tiflis demiryolu balantsnn kesilmesi bu korkularn dorulamt. Artk, yaklaan tehlike haberi Kafkasya'nn bakenti ve askeri karargh Tiflis'e de varmt ve panie kaplan halk, Trk kymndan kamak iin demiryolu istasyonunu doldurmutu.
Ruslar, Trkler'in bana gelen felaketi bilmiyorlard. Da yoluna giren 25.000 kiiden sadece 10.000'i sa kalmt. Gerisi
donarak lmt. Ruslar'n ka yolunu kesmek iin gnderilen birlik de daha iyi durumda deildi, gcnn te biri
olan 7000 kayp vermiti. Bu korkun kayplarn pek ok nedeni vard. Birincisi, bir ordu komutan olarak deneyimsizliinin yan sra, Enver Paa Trkiye'nin dousunun kndan ve
ne kadar kahraman olsalar da, oraya arpmak iin gnderilen kt tehizatl askerlerin balarna geleceklerden tmyle habersizdi, ikincisi, ellerindeki haritalar ok yetersizdi ve
mesafeler gerekte olduundan ok daha ksa gsterilmiti.
rnein, be saat srmesi beklenen yirmi kilometrelik bir
yol bunun ancak iki kat srede yrnmt. Enver Paa,
Sarkam yolunun hzla geilebilmesi iin askerin yanna
arlk almamasn istemiti. "kmal ssmz ilerdedir" demiti. Ancak, askerlerin plak tepelerde kesip yakaca aa
yoktu ve yanlarna uzun gecelerde kendilerini stacak, hatta
sa kalmalarn salayacak odun almalar da yasaklanmt.
Eer, Rus raporlarna inanlrsa, Trk askerlerinin kaputlarn
ve torbalarn almalar da yasaklanmt. Son olarak da, Trkler yola ktklarnda youn bir kar ya balam, ya ok
gemeden frtnaya dnm ve Enver Paa'nn slam Ordusu'nun kaderi izilmiti.

Trkler, 29 Aralk sabah saldrya getiler ve Ruslar'n tahmin ettikleri gibi iki koldan Sarkam'a yrmeye baladlar.
Yorgun ve a Trkler karlarnda topu bulmay beklemiyorlard. Doudan yaptklar saldr da Kazak svarisi tarafndan
pskrtld. Dalardaki o korkun yolculuktan inenler de
kentin evresindeki Rus mevzilerini saran kar tabakas iinde
arpmak zorunda kalyorlard. Bu arada, saylar da 6000
kiiye inmiti ve kendilerinden daha besili, daha iyi giyimli ve
dinlenmi birlikler tarafndan tehlikeli yamalara doru srlyorlard. Trk birlikleri Enver Paa'nn emriyle o gece bir
kere daha Sarkam'a saldrd. Bu kez, olaanst bir cesaret ve kararllk gstererek baarl oldular, ama bu uzun
srmedi. Karanlkta gs gse bir sava balad ve kk
kentin sokaklar ok gemeden cesetlerle doldu. Trkler bir
ara kentin uzak ucundaki bir klay ele geirdilerse de, ar
topu atei altnda ekilmek zorunda kaldlar. Sarkam'ta
baarya ancak bu kadar yaklaabileceklerdi.
48

Ancak, Harbiye Bakan'nn koca bir orduyu krdrmas, savan ilk birka aynda Trkler'in bana gelen tek felaket olmad. Enver Paa'nn Dou'nun kanl karlar arasndan ayrlmasndan bir ay sonra, devleti yneten lnn bir dier
yesi -o da cihad bayra altnda- yksek strateji denemesine girmiti.

arpma, evredeki dalarda birka gn srdkten sonra

korkun koullar altnda kesildi. Enver Paa, nihayet plannn
baarszla uradn anlamt. Trk kayplar korkuntu.
Enver Paa'nn komutasndaki 90.000 kiiden sadece
15.000'i sa kalmt. Dierlerinin cesetleri Trkiye'nin dousundaki dalarda srlerle dolaan kurtlara yem olmutu.
John Buchan tarihinde yle yazar: "Kt tehizatl ve kt

liderli Trk askerleri kahramanlar gibi arptlar. Bir savata

ekilebilecek en ar eziyeti ektiler." Enver Paa pislii te-

Enver'in Rus kfirlerini Kafkasya'dan karmak zere yemin

ederek stanbul'dan ayrlmas srasnda, askeri hiyeraride
ondan sonra gelen kii olan Cemal Paa da, baka bir eski
Osmanl topra olan Msr'dan ngiliz kfirlerini karma plann yrrle koymaktayd. Cemal Paa, karargh olan
am'a gitmek zere yola karken kendisini geirmeye gelenlere, "Msr' fethedene kadar stanbul'a dnmeyeceim" diye
yemin etmiti. Cemal Paa o srada Suriye'de bulunan Drdnc Ordu'nun komutanln alacak ve Msr' ngilizler'den
kurtaracakt. ktidar hrs iindeki Cemal Paa, kendine Ortadou'da kalbi Msr olan bir imparatorluk kurmak istiyordu.
Tpk, Enver Paa'nn Orta Asya'da yapmay umduu gibi.
Enver Paa'nn Kafkasya ve daha tesindeki Mslmanlarn
Trk ordusunun gelmesiyle cihada katlacaklarna inand
gibi, Cemal Paa ve danmanlar da, kurtulu ufukta grndnde Msrl halk ynlarnn ngilizler'e kar ayaklanacana inanyorlard.

mizleme iini komutanlarna brakp, apar topar stanbula

dnd. Orada gerei saklamak iin her abay gsterdi.
Doruyu syleyen idam tehdidi altndayd. Bakente dnd gece, 75.000 yurttann kan hala ellerindeyken, bir konsere bile gitti. Orada bulunan tarafsz bir diplomat, "ok
mutlu grnyordu" diye yazar.

Trkiye'nin gelecekteki lideri ve o sralarda gen bir albay

olan Kemal Atatrk, Sarkam dnnden hemen sonra
Enver Paa'yla karlamasn yle hatrlamaktadr. Enver
Paa solgun ve szgndr.
"Yorgun olmalsnz" der Atatrk.
"Pek saylmaz."
"Ne oldu?"
"Savatk, hepsi bu..."
"u anda durum nedir?"
"Mkemmel..."

Cemal Paa'nn ilk hedefi Svey Kanal'yd. Kanal ele geirdii takdirde, Msrllar btn kasaba ve kylerde despotlara
kar ayaklanacaklar, stelik ngiltere'nin Hindistan ve Uzakdou'ya giden kestirme yollar kesilecek, Hindistan'da ayaklanma baladnda oraya asker sevk edemeyeceklerdi. Ce-

Atatrk stn kt duruma drmek istemeyerek konuyu

orada keser.
49

dan grlecei zere, Wangenheim'in Msr iin telalanmasna hi gerek yoktu.

mal Paa'nn Msr seferi, halen Dou'da ngiliz ve Rus imparatorluklarn ykmay hedefleyen Trk-Alman stratejisiyle
uyumlu ve onun nemli bir parasyd. En azndan, Alman
Dileri Bakanl'nda Max von Oppenheim ile cihad plann
balatan Arthur Zimmermann bunun byle olduuna inanyordu. Ancak, Msr konusunda itiraz olanlar da vard. Bunlardan biri de stanbul'daki Alman sefiri Baron von
Wangenheim'd.

Cemal Paa, Svey Kanal'na saldry 3 ubat 1915'te afak

skerken balatt. 25.000 kiilik ordusu iindeki, uzun konik
apkal bir dervi bl sefere ruhaniyet ve askerlere yenilmezlik duygusu veriyordu. Trkler, gece karanlnda
14.000 deve ile toplarn ve Kanal' gemeye yarayacak dubalarn 200 kilometrelik l yolundan geirdiler. Bu,
stratejistlerin gznde ok byk bir baaryd. Alman istihkmclar nceden gizlice kuyular kazmlard. Askerler de,
genelde peksimet ve zeytinden oluan zel 'l tayn' tayorlard. Cemal Paa'nn plan, en iyi 5000 askeriyle
smailiye'de bir kprba kurmak ve ans yaver giderse
ngilizler'i gafil avlamakt. Bu, kendisine arkasndan gelen
20.000 askerini getirme frsat tanyacakt. Daha sonra anlarnda, "Her eyi ngilizler'i gafil avlamaya dayandrmtm"
diye yazmtr. Ayrca, Msr'n ngilizler'e kar ayaklanmaya
hazr olduklar haberlerine gvenerek, smailiye'nin Trk askerleri tarafndan ele geirilmesinden cesaret alan Msrl
yurtseverlerin bir anda ayaklanacaklarna ve Msr'n kk
bir birlik tarafndan umulmayacak kadar ksa bir srede
kurtulacana' inanyordu.

Wangenheim, Svey Kanal'nn ele geirilmesini ya da en

azndan kapatlmasn memnunlukla karlyorsa da, Msr konusunda fikir deitirmeye balamt. Bu fikirlerini, belki de
gereinden ok sk fk olduu Amerikan sefiri Henry
Morgenthau'ya at. Morgenthau ilk bata onun ne demek istediini yanl anlamt. Sonralar yle diyecekti: "Ben do-

al olarak Wangenheim'in Trkler'in kaybetmesinden kayglandn sanmtm, ama o bana gerek korkusunun mttefiklerinin kazanma olasl olduunu sylemek istemiti."

Gerek u ki Wangenheim, Msr'n Trkler'in eline gemesini

istemiyor, Trkler'in bir kere lkeye girdikten sonra karlmalarnn ok g olacan dnyordu. Wangenheim, ok
gemeden savaan devletlerin pazarlk masasna oturacaklarna, toplantlara Birleik Devletlerin bakanlk edeceine ve
ok sk bir ekime olacana inanyordu. Morgenthau'ya
yle dedi: "Trkiye, Msr' fethederse, masada en byk
eyaletin kendisinde kalmasnda srar edecek ve Almanya'nn
bu iddiasn desteklemesini bekleyecektir." Ancak, o zaman
da Almanya, Osmanl mparatorluunun yeniden kurulmasn deil, bunun tam aksini bekleyecekti. Almanya, BerlinBadat plannn nemli halkas olan Mezopotamya'ya karlk
Msr'n ngiltere'de kalmasn kabul edebilirdi. Ancak, sonra-

Cemal Paa bunlarn her ikisinde de hakl kmad. Byk lde ngiliz aleyhtar olan Msr halk, yine de ngiltere'nin
daha yumuak ynetimini Osmanl hkimiyetine yeliyordu.
Bu nedenle, Trkler'in Svey Kanal'na vardklar haberi gelince, cihad arsna komadlar. Cemal Paa Kanal' savunanlar da gafil avlayamamt. ngiliz istihbarat bir sredir
Trkler'in gney Suriye ve Filistin'e asker ydklarn haber
50

alm ve Msr'a bir saldr olmas ihtimalini bekliyorlard. Bu

aslnda ngilizler'in, stanbul'u almak amacyla anakkale'ye
kma tehdidine bir karlk olarak dnlmt. Cemal Paa'nn ordusu, buna ramen fark ettirmeden l gemi ve
kanala yaklamt. Ancak, ge kalmlard; kprba kurmak isteyen nc birlikler dubalarn suya indirirlerken hava
aydnlanmaya balamt. Bunun sonucunda, Cemal Paa'nn
sonra yazaca gibi, 'operasyon ngilizler'in gz nnde yaplmt.' Bir baka rapora gre, Trkler'in yanlarnda getirdikleri tavuklarn grlts ngiliz gzclerini uyarmt.
nc bir raporda ise, tehlikeyi ilk grenlerin keif uaklar
olduu yazldr.

bay ve 178 askerin ldn, bir miktar da yaral ve tutsak

olduunu iddia ediyordu. Oysa ngilizler'in tahmininden de
ar kayplar vermi olmas gerekirdi; Msr Bakomutan Sir
John Maxwell, Trkler'i imha edecek yerde, btn toplaryla
kamasna izin verdii iin ar eletiriler almt.
Trk ve Alman cihad stratejistlerinin iki byk plan, be hafta gibi ksa bir srede Trkler iin byk bir felaketle sonu
bulmutu. Cemal Paa ise sonralar, kendi seferinin, Msr'n
daha sonra byk apl igali iin bir keif operasyonu olduunu iddia edecekti. Bu arada, Hindistan'da Sih ve Hindu ihtilalciler, Alman yardm olsa da olmasa da, ngilizlere kar
kendi Cihad'larn balatmak zereydiler.

Gerek hangisi olursa olsun, Trkler suyolunun te yanndan

gelen korkun bir atele kar karya kalmlard. Buna ramen, alt dubay suya indirdiler, ama ok gemeden makineli
tfek ateiyle delik deik olan dubalar batt. Biri kar kyya
eriebildi, zerindeki on be yirmi Trk de ya ldrld ya
da tutsak alnd. Bu arada, ordunun ana blm Kanal'a
varmt ve birka kilometre boyunca genel bir atma balad. Kanal'daki ngiliz sava gemilerinin ve zrhl bir trenin
toplar Trkler'in zerine evrildi. Trkler inatla ve kahramanca arptlar, ama dubalar batt iin Kanal'n te yakasndan ate etmekten baka bir ey yapamyorlard. arpmay be kilometre tedeki bir tepeden seyreden Cemal
Paa kumar kaybettiini anlad. Saldrya devam bouna
olacakt; ngilizler, Msr iindeki 150.000 kiilik ordularndan
yedek kuvvet getireceklerdi. Cemal Paa askerlerini geri
ekmedii takdirde bir ay nce Enver Paa'nn Sarkam'taki
akbetine urayacakt. Bu durumda bile, ngiliz rakamlarna
gre, Trkler 2000 kayp vermilerdi. Cemal Paa ise 14 su-

***
Ayaklanma iin seilen gn 21 ubat't. O gn Hindistan Ordusu'nun huzursuz yerli birlikleri cephanelikleri basacak, ihtilalcilere silah datacak, ngiliz subaylarn ldrecek ve Delhi'ye yryerek Hindistan'da cumhuriyet ilan edeceklerdi.
Sihler, Amerika ve Kanada'dan ayrlmadan nce, Har Da-yal
ve dierleri, kendilerine Almanya'dan silah ve para beklendiini sylemilerdi. Ancak, bunlar gereklememiti. Ayrca,
mektuplarn yetkililer tarafndan skca incelenmesi sonunda,
San Fransisco'daki liderleriyle, zellikle de hareketin ba Har
Dayal ile balantlar kopmutu. Dayal o srada, Avrupa'dayd
ve Hindistan'a dnemiyor ya da dnmek istemiyordu. Sihler
bir balarna kaldklarn anlaynca, Bengal'de, altm yl nceki Hint syan'ndan bu yana en byk halk ayaklanmas
olarak grdkleri Hindu ihtilalcilere katldlar.
Ancak, ayaklanma srecinde aksaklklar vard ve ihtilaldan
be gn nce, 16 ubat'ta, liderler ani bir krizle kar karya
51

Bu arada askerler de harekete gemilerdi. Btn cephaneliklerdeki Hintli nbetilerin yerlerini ngilizler ald, garnizon
kentlerinin sokaklarnda ngiliz devriyeler dolamaya balad.
Balca komplocularn ele geirilmesi kadar, bu ani ve kararl
hareketler de, isyan domadan bastrmt. Souk elikle
kar karya gelen yerli askerler cesaretlerini kaybettiler.
Onlar ayaklandrmak iin gelen kkrtclar da ortadan yok
olmulard. Silahl askerlerin ihtilalci arya karlk vermemeleri durumunda, Ghadr liderlerinin ayaklanmaya katlacan umduklar 'kyl alaylar'nn da ortalkta grlmemeleri
artc deildi.

kaldlar. Cleveland'n ajanlar tarafndan ihbar edilmenin ya

da komplonun haber alnmasnn bir tek sonu olabilirdi: Daraac. Liderler, 16 ubat'ta aralarndaki Kirpal Singh adl bir
Sih'in polis casusu olduuna inandlar. Singh bir gn nce,
gizlice 23. Hindistan Svari Alay'ndaki sempatizanlara ayaklanmadaki rolleri hakknda bilgi verecek yerde, Lahor tren istasyonunda bir yabancyla konuurken grlmt. Yine
Singh'in, komplonun kendisini ilgilendirmeyen ksmlar hakknda sorular sorduunda da dikkat etmilerdi. Kukular artnca kendisini yakndan izlemeye, ama gvensizliklerini bildirmemeye karar verdiler. Ancak, onun muhbir olduuna o
kadar emindiler ki, ortak komplonun bandaki deneyimli
Hindu ihtilalci Ba Behari Bose, ayaklanma tarihini iki gn
nceye ald. Fakat her ne pahasna olursa olsun, aralarndaki
hain bunu bilmemeliydi. Bu arada, komploculara ulaklar
gnderilip, yeni tarih olan 19 ubat bildirildi.

imdi, hesaplama gn gelmiti. Bundan sonraki iki ay boyunca dokuz zel mahkeme, ihtilalcilerden 175'ini yarglad.
Sulu bulunan 136 kiiden 38'i idama, 38'i yaam boyu hapse ve dierleri eitli hapis cezalarna mahkm oldular. Sonunda, lm cezalarnn sadece 18'i yerine getirildi, dierleri
General Vali Lord Hardinge tarafndan yaam boyu hapse
evrildi. Komploya karmaktan sulu bulunan 18 yerli asker
de sava mahkemesinde idama mahkm edildi, 12'sinin
idam gerekleti. 1912'de Lord Hardinge bomba attn iddia eden Ra Behari Bose, nce Benares'e, sonra Japonya'ya
kat. ngilizler'in mttefiki olmalarna ramen, Japonlar ona
snma hakk tamdlar. Hkmette, yaylmac emelleri olan
yksek dzeydeki baz kiiler Hintli ihtilalcilerle ilikileri koparmak istemiyorlard. Bose bir daha Hindistan'a dnmedi,
savan geri kalan blmnde lkeye kaak silah sokmak istediyse de, bunda da baarl olamad. kinci Dnya Sava
srasnda bir kere daha Hindistan' kurtaracak bir ordu kurmaya kalkt. 1945'te Tokyo'da ld ve bylece iki yl sonra
ngiliz hkimiyetinin sona erdiini gremedi.

Ancak, bir talihsizlik eseri ayaklanma sabah bu ulaklardan

biri Lahor'daki gizli ihtilalci merkeze dnp, 23. Svari Alay'nn plan deiikliinden haberdar olduunu ve o gece
ayaklanmaya hazrlandn bildirdi. Bunlar Kirpal Singh'in
nnde sylemiti. Sih casusu kendisini gzetleyenlerden
kurtulup evi gzetleyen bir sivil polisi uyard. lke boyunca
btn askeri kurulular ve devlet yetkilileri alarma geirildi,
komplocularn merkezi basld. Komplocular ihanete uradklarn anlayp aralarndaki haini ldrmeye karar verdiler.
Ama ge kalmlard. Polis binay bast ve yedi komplocuyu
bombalar, bomba yapm malzemeleri, silahlar, brorler ve
ihtilal bayraklaryla yakalad. Ertesi sabah, ne aksilik olduunu renmek iin merkeze gelen alt eleba daha tutukland.

52

cular yreklendirdi. Aralk ayna kadar her hazrln tamam

olaca syleniyordu.

Ne Bose ne de dier komplocularn talihsiz ayaklanmalarn

planlarken bilmedikleri ey, Berlin'in onlara silah salamay
kabul ettii ve Hindistan'a kaak sokulmak zere Birleik
Devletler'den ok sayda silah almak iin giriimlere balam
olduuydu.

Ancak, bu karanlk oyunda btn olup bitenler sadece bunlar

deildi. ngilizler'e gelen istihbarat raporlarna gre, Alman
ajanlar o anda ran'dan Kabil'e doru yola kmlard ve
amalan ateli Afganlar' cihada katlp Hindistan' istilaya ikna etmekti.

Avrupa'da erken bir Alman zaferi umutlar snnce Berlin,

Hindistan'da karklk karmaya karar vermiti. Berlin'de
Hindistan ihtilalci Komitesi olarak anlan bir Hint-Alman ortak
kuruluu Hindu, Mslman ve Sih ihtilalcilerinin abalarn
koordine etmek zere alyordu. Ancak, Hindistan'daki ngiliz makamlarnn, kukulular gzetim altnda bulundurmas
ve mektuplar ele geirmesi, Hindistan ile Almanya arasndaki iletiimi ok tehlikeli ve g bir duruma sokmaktayd. Bose
ile yandalar yardmn yakn olduunu bilmediklerinden, harekete birka ay erken balamlar ve sonu kendileri iin felaket olmutu.
Ghadr liderlerinin ou artk devre d kalmt. Buna ramen, Hindistan'n baka yerlerinde, zellikle de Bengal'de,
hala Alman silahlarn kabul etmeye hazr ihtilalci gruplar
vard. Sihler'in Pencab' atee verme abalarndan ok deerli dersler alnmt ve artk silahlarn ngiliz yetki alan dnda bir yerde teslim edilmesi iin almalar yaplyordu.
Tayland-Burma snrnda, insanlarn Almanlar tarafndan eitilecekleri ve silahlarn depolanabilecei byle bir merkez kurulmutu. O dnemde ngiliz Hindistannn bir eyaleti olan
Burma'da bulunan Hindistan Ordusu birlikleri arasnda isyan
fikirleri de yaylabilirdi. 1915 ilkbaharnda ilk Alman silah
sevkiyatnn Birleik Devletler'den yola kt haberi komplo53

Enver Paann Kabil'deki ajanlarnn iddiasna gre, Kral

Habibullah, cihada katlmay hemen kabul edecek ve fanatik
sava airetlerini da geitlerinden ngiliz Hindistan'na yneltecekti. Alman yanls sveli kif Sven Hedin'in grne
gre de, Afganlar komu Hindistan' ngiliz kfirinden kurtarmak iin "yanp tutumaktaydlar." Wilhelm ve Enver Paa
iin, slam'n bu iddetli fkesini, en az para ve insan harcayarak, ortak dmanlarna evirmek ok olas grnyordu.

Blm-6
Enver Paa'nn Bombas

Ancak, plan daha ilk banda glklerle karlamt. Alman

heyetinin Romanya zerinden stanbul'a giderken gezici bir
sirk trupu rolnde olduu hatrlanacaktr. Buna uygun olarak
hazrlanan eyalar arkadan trenle gelecekti. Ancak, uyank
bir Romen gmrk memuru konimentoda "adr direi" olarak gsterilen telsiz antenlerinden kukuland, ambalaj anca da beyaz seramik izolatrleri grd. Aratrma derinletirilince gezici bir telsiz istasyonu, tfekler, makineli tfekler ortaya kt. Almanlar o srada stanbul'a varmlard, ama bu
mhimmat olmadan yola kamazlard. Alkonan malzemenin
yerine yenisi saland ve Bkre'teki Alman ajanlarnn gerekli rveti vermelerinden sonra, Romanya'dan geirilebildi.
Birka haftalk bir gecikmeden sonra malzeme stanbul'a
vard.

stanbul ile Berlin'in ortak yaptklar zgn plan, Afganistan'a ortak bir Trk-Alman heyeti gnderilmesini
ngrmekteydi. Bu, Zimmermann ve Oppenheim tarafndan seilen heyetle bin kiilik bir Trk askeri eskortundan oluacakt. Alman danmanlarnn emrindeki
Trkler, ran boyunca uzun yryte gerektii zaman savaacaklarsa da, yerel airetlerin kutsal davaya katlmalar beklenmekteydi.
Bu, ok duyarl Mslman halk arasnda alacak bir cihad
heyeti olduundan, Almanlar'n mmkn olduu kadar az
grnmeleri kararlatrlmt. Hatta Enver Paa, Trk askeri
niformas giymelerini nermise de, Almanlar bunu kesinlikle reddetmilerdi. Ayrntlar stanbulda kararlatrlaca iin,
o aamada Almanlar'n kesin rolleri de henz belirsizdi. Sefere askeri danman olarak katlmann yan sra, Kabil'e vardklarnda nemli bir diplomatik rol oynayacaklard. Bunun
iin de, Alman mparatoru'ndan Afganistan Emiri'ne zel
mesajlar ve onu ayartacak vaatler gtrmekteydiler.

Bu arada, Alman heyetinin yeleri sabrszlanrken Trkler'le

aralarnda bir gerginlik balamt. Bunun sorumlusu, byk
lde Berlin ve heyeti seip oluturan Zimmermann ve
Oppenheim'd. Bylesine g bir grev iin olaanst yetenekli insanlar semi olmalarna ramen, ekipte uygunsuz
kiiler de vard. Bunlarn banda, daha ok Almanya'nn Afrika smrgelerinde hizmet grm olan astsubaylar geli54

Sefer zerindeki tek glge bu deildi. Sarkam'taki yenilgi

ve Svey Kanal bozgunu sonucu Enver Paa artk Orta Asya'ya Napolyonvari bir yryten ok, kar karya bulunduu gerekleri dnr olmutu. Bu nedenle, kuzey Iran
snrndaki Rus askeri yna tehdidini Afganistan seferinden daha acil bir durum olarak gryordu. ran'n tarafszln ihlal etmek anlamna gelse de, Ruslar ah'n kuzeybat
eyaletlerini uzun zamandr askeri bakmdan ar'a bal kabul
etmekteydiler. stanbul, Tahran'a yapt diplomatik baskyla
Rus askerlerini oradan kartamaynca, Trk askerleri ve Krt
etelerinden oluan karma bir birlik kuzey ran'a girmi ve
1915 Ocak aynda Tebriz'e saldrmt. ah, tarafszlna bu
mdahaleyi stanbul ve St. Petersburg nezdinde protesto etti, ama bu bir ie yaramad. Her iki devlet de onun buyruklarnn Tahran kenti dna uzanmadn biliyorlard ve ran'n
tarafszlna kar bu nemsemez tutumlar, savan sonuna
kadar devam edecekti.

yordu. Bunlar, ar scaklarda yaamaya alkn, cesur ve

dayankl insanlar olmalarna ramen, byle ortak bir hareketin gerektirdii politik ve kiisel duyarllktan yoksundular.
Onlarn kalabal ve burnu byk tavrlar, kendi meslektalarndan baka Trkler'i de rahatsz etmeye balamt. Enver
Paa ok gemeden onlarn geri gnderilmelerini istedi. Bu
sonunda gerekletirildi; ancak, bu kiiler, stanbul'da lokantalarda ve dier yerlerde ak ak Afganistan'a gideceklerini
syleyip vnerek, greve ar zararlar vermilerdi. Onlarn
Pera Palas'taki varlklar ve bbrlenmeleri, Osmanl bakentindeki tarafsz diplomatlara ve Morgenthau gibi kiilerle yakn ilikide ngiliz gizli servisine ulamt. Trkler'le anlamazlklar ve heyetin Alman yeleri arasnda srtmeler onlarn ardndan da devam etti. Heyet yeleri artk sabrszdlar
ve ortak Trk-Alman seferinin ertelenmesinden rahatszlk
duyuyorlard. Birlikte almaya almam kararl kiilerin
oluturduu grup arasnda kanlmaz bir srtme balad.
i daha da ktletiren, gruptaki askerlerle asker olmayanlar arasndaki blnmeydi. Berlin'deki Dileri Bakanl ve
Genelkurmay, diplomat Wassmuss'u heyetin bana, profesyonel asker Niedermayer'i de yardmclna getirmiti, ama
dier yeler arasnda emir-komuta zinciri kuramamt. Bir
baka glk de, Enver Paa'nn, heyetin ve Dou'daki operasyonlarn genel komutasnn Trkler'in elinde olmasndaki
sraryd. Enver Paa, Berlin'in Dou'daki uzun vadeli hedefleri konusunda kayglanmaya, bunlarn kendi emelleriyle eliebileceim grmeye balamt. Almanlar bu srada, bir
rastlant eseri, Enver'in gizlice Kabil'e kk bir diplomatik
heyet gnderdiini de rendiler. Heyet oraya varamamt,
ama bu durum Almanlar' rahatsz etmeye yetmiti.

Ancak, Trkiye'nin dou snrlarna tehdit yalnz Ruslar'dan

gelmiyordu. Trkiye ile savan balamas zerine, Delhi'deki
askeri yetkililer ngiliz karlarn ve zellikle de Kraliyet Donanmas iin ok nemli olan petrol yataklarm korumak zere Basra Krfezi'ne bir deniz gc gndermilerdi. Enver Paa, bu ngiliz birliinin Dicle'nin sadece 480 kilometre yukarsndaki blge bakenti ve nemli garnizon kenti Badat'a
ciddi bir tehdit oluturduunun farkndayd. Ve bu yeterli
deilmi gibi, stanbul'daki Trk ve Alman savunma uzmanlar her an anakkale'ye bir Mttefik saldrs bekliyorlar ve
bunun Boazii kylarna bir Rus kartmasyla ezamanl
olacandan korkuyorlard. Btn bu nedenlerle, Enver Paa'nn Afganistan seferine duyduu o ilk heyecann, 1000
55

harektn toplanma yeri olan Badat'a geldiklerinde bildirildi.

Sefere katlacak st dzey Trk subay olan Rauf Bey,
Niedermayer'e yle dedi: " gn nce, Afganistan'a yaplacak Trk seferinin iptal edildii konusunda emir aldm
zlerek bildiririm. Tm personeli, silahlan ve tehizat Basra
blgesinde ngilizler'e kar kullanlmak zere Irak'taki Trk
komutanlna gnderme talimatn aldm."

sekin asker gnderme vaadiyle birlikte snmeye balamasna amamak gerekirdi.

Wassmuss'un olacaklar haber alp almad asla bilinemeyecektir. Ancak bu sralarda, 1915 Ocak aynda, Wassmuss
Alman heyetinin komutasn Niedermayer'e brakp kendi
basma bir sefere kmaya karar vermitir. Bundan yirmi yl
sonra biyografisini yazan Christopher Sykes, onu heyetten
byle kopmaya iten nedeni ve Berlin'de bu ani plan deiikliini kimin onayladn tatmin edici bir ekilde aklayamamtr. Bir ihtimal Wassmuss ile heyetin dier yeleri arasndaki ilikilerin, onun lider olarak devam etmesine olanak
vermeyecek kadar bozulmu olmasdr. Bir baka ihtimal de,
gelecek operasyondaki rolleri konusunda Niedermayer'le anlamazla dm olmasdr. Operasyonun nitelii yar askeri yar diplomatik olacakt ve Almanlar'n bu konuda gemi
bir deneyimleri yoktu.

Niedermayer ile arkadalar, hele Trkler tarafndan o kadar

bekletildikten sonra, Rauf Bey'in bu bombas karsnda akna dnmlerdi. Seferin neden iptal edildiinin sorulmas
zerine Trk subay birka neden gstermiti. Bir kere, Afganistan Emiri ile balant kuramamlard. Bu nedenle, 1000
kiilik gcn Afgan snrna vardnda nasl karlanacan
bilemiyorlard. Niedermayer, daha sonra olaylar anlattnda, bu durumun birka ay nce Enver'in Kabil'deki casuslarnn yollad fazlasyla iyimser raporlarla elikili olduuna
dikkat ekmitir. Casuslar, Emir ile halknn Hindistan'daki
ngilizler'e kar savata Trkiye ve Almanya'ya katlmak iin
can attklarn bildirmilerdi. Rauf seferin iptalinin suunu biraz daha Almanlar'a yklemi, yurtlarna gnderilmi olan
baz "enesi dk" Alman yelerin operasyonunun gizliliini
ihlal ettiklerini ve durumdan ngiliz istihbaratnn haber alm
olduunu da sylemiti. Ayrca, Almanlar'n seferde daha
bamsz bir rol oynamak istemi olmalarnn da, fikir birliine varlm olan kavramlar konusunda sorun kardn belirtiyordu. Rauf son olarak da, ran gemekteki byk glkleri ve tehlikeleri sralyordu ki, Niedermayer, Trkler'in orada sandklar kadar iyi bir kabul grmeyeceklerini anlamaya
baladklarn fark etmiti.

Ayrlmasnn nedeni ne olursa olsun, Wassmuss arkadalarna, sava ncesi gnlerden pek ok airet reisini tand gney ran'a gideceini ve cihad arsn oraya yayarak,
ngilizler'i aa Krfez'deki karlarn korumak iin askerlerini oraya yerletirmeye zorlayacan bildirdi. Ondan sonra,
airetleri arkasna alarak douya, Afganistan'a yryecek ve
orada Niedermayer ve dierleriyle buluarak Hindistan saldrsna katlacakt. Ama Wassmuss asla Afganistan'a kadar gidemedi. Yine de, az sonra grlecei gibi, gney randaki
ngiliz karlarna payna denden ok ar bir darbe indirdi.
Onun bu aklamay yapmasndan sonra, Enver Paa Afganistan'a yaplacak Trk-Alman seferi fikrine son darbeyi vurdu. Haber, Almanlar'a 1915 u-bat'nn ilk haftasnda, ortak
56

merkezini Tahran'daki Alman eliliine tamak olduunu gryordu; bylece hem Enver Paa ile Rauf Bey'den uzaklam olacak, hem de Afgan servenini oradan planlayabilecekti. Ayrca, ah ile halknn ngiliz ve Ruslar'a kar bir cihada katlma konusundaki grlerini de anlayacakt. imdi
btn sorun, yanndaki kk grupla Trk mttefiklerinden
kap iyi korunan snrdan geerek ran'a girmekti.

Trkler'in Afganistan serveninden ekilmeleri onlar d krklna uratmsa da, Niedermayer ve arkadalar fikirden
vazgememeye kararlydlar. Afganistan' ve mmknse
ran savaa sokma fikirlerinde bir deiiklik olmamt.
Niedermayer yle yazyordu: "Berlin, kararn deitirmedik-

e plann, Trk yardm olmasa bile srdrlmesi gerekiyordu. Byle bir giriimin baarl olma olasl ok fazlayd."

Ancak, artk heyet gl bir eskort eliinde olmayacandan

tm giriimin yeniden planlamas gerekiyordu. Fakat
Niedermayer yola yalnz kmann belirli avantajlar olduunu
da dnyordu. Trkler, randa giderek nefret uyandrmaktaydlar. Ruslar'a kar savalarn Iran topraklarna tamakla kalmamlard; Enver Paa'nn randa da toprak
emelleri olduu anlalmt. Daha da kts, kuzeybat
randa Ruslar'la savaan Trk askerleri yerli halka kar ok
zalim davranyorlard. Zaten, Trkler'le ranllar'n Ruslar'a
kar ortak nefretleri ve ngilizleri sevmemeleri dnda paylatklar tek ey dinleriydi. stelik burada da farkllk vard.
Trkler Snni, ranllar ii idi. "Bu durumda tmyle
Almanlar'dan oluan bir heyet daha az kuku ekecekti," diyor Niedermayer.

Niedermayer ile adamlar beklenmedik bir frsatla karlatlar; ah'n saraynda Alman Sefiri olan Prens Henry, memleketinde geirdii tatilden ran'a dnerken Badat'a uramt. O da ran' savaa sokmak ve ayn yolu izleyen
Niedermayer ile grubunun kendisiyle ran'a geleceklerini bildirdi. Trkler bu kadar yksek dzeyde bir kiiye itiraz edemediler. Ancak, yine de son dakikaya kadar Almanlar'a glk kardlar, silahlarna el koydular, Berlin ve stanbul'la iletiimlerini baltaladlar. Son olarak, tam Badat'tan ayrlacaklarken, snr blgesinin Alman aleyhtar duygularn saklamayan Trk valisi kendilerine gei izni vermedi. Ancak, Berlin
ile stanbul arasnda byk bir diplomatik olay kmasn istemeyen Rauf Bey gerekli izni verdi ve Almanlar 3 Nisan
1915'te ran'a girdiler.

Ancak, ok gemeden Rauf'un, Almanlar'n Trk topraklarndan kp stanbul'un kendi etki alan olarak grd ran'a
girmelerini nlemek iin de emir ald anlald. Fakat Trkler bu arada ran'n kuzeyindeki Rus Kazak birliklerine saldr
bahanesiyle, snr tesine asker gndermeye devam ediyorlard. Bu durum yerli airetlerle atmaya ve Trk-ran ilikilerinde yeni sorunlara yol ayordu. Bu, Almanlar'n blgedeki ann lekelediinden Niedermayer Trkeri vazgeirmeye
uratysa da, baarl olamad. Artk yapacak tek eyin,

"Bu karmaadan kurtulduumuza nasl memnun olmutum,

anlatamam," diyor Niedermayer. Ne var ki, Trkler'in kendilerini engelleme abalarndan kurtulmulard, ama bu kez de
ilk kez dmanla kar karya kalmlard. Almanlar'n niyetini ok iyi bilen ngiliz ve Ruslar, onlarn ran'a girdikten sonraki hareketlerini izlemek iin her yana ajanlarn yerletirmilerdi bile. Niedermayer, "ran snrnn hemen iinde,
Kirmanah'ta byk bir ngiliz casusluk a almaya bala57

Afganistan'a gitmekte olan silahl bir Alman heyetine gz

yummas iin ikna etmeye alacaklard.

mt", diye raporunda bildiriyordu. Casuslar Trk topraklarna bile girmilerdi ve birinin zerinde, Niedermayer'in grubu
hakknda, o zaman szde tarafsz olan talya'nn Badat
Konsolosu tarafndan hazrlanm bilgiler bulunmutu. Bu
arada Tahran'daki ngiliz Sefiri tarafsz ran'da silahl
Almanlar'n varln iddetle protesto ediyor, ngiliz ajanlar
da airetleri kkrtyor, adlarn lekelemek iin Trkler'in kt
nlerinden yararlanyorlard.

Aslna baklrsa ranllarn, iki yl nce karlarnda kk dtkleri ngiltere ve Rusya'nn yenilmeseler bile kk dmelerini istemek iin pek ok nedenleri vard. Hatrlanaca gibi,
1907 yaznda ngiliz ve Ruslar, kendisine danmadan, ah'n
kralln iki etki alanna blmeye karar vermilerdi. lkenin
belli bal kentlerinin bulunduu kuzeyin tm Rusya'nn,
Basra Krfezi'ne ve Hindistan'a giden gney yoluna girii
salayan gney ise ngilizler'in etki alanna geecekti. Bu iki
blgeyi ayran orta yerde tarafsz bir blge uzanyordu. Afganistan ve Tibet'i de iine alan bu anlama Ruslar' Hindistan, ngiltere'yi Rus Orta Asyas snrlarndan uzak tutarak
Asya'daki ngiliz-Rus rekabetini (Byk Oyun yllarn) sona
erdirmiti. Anlamada Almanya adnn gememesine ramen, Berlin'in Dou'daki emelleri anlamay abuklatrmt.

Ancak, Niedermayer gibi bir Alman subay iin bunlar sadece

bir meydan okuma, savalarn ve servenlerin dokunduu
kumat. Ar kararl ve hrsl bir insan olarak, zeksn ve
iradesini, nceki yolculuklarndan tand bu sava alannda
ngiliz ve Rus hasmlarna kar kullanmaya can atyordu. Artk, stanbul'da ilk toplanan uyumsuz ve kavgac insanlar yerine ok deiik insanlardan oluan grubu da, bir an nce
dmanla kar karya gelmek istiyordu.

Anlama ran'n bamszlna ve snrlarna sayg gsteriyorsa da, lkelerinin kendilerine sorulmadan Londra ve
Petersburg arasnda paylatrlm olmas, sradan ranllar
ileden karmt. Bunu topraklarnn, dev komular Rusya
ve ngiliz Hindistan arasnda zorla bltrlmesinde ilk
adm olarak gryorlard. Ancak bu Trkleri ve Almanlar daha saygdeer buluyorlar, demek deildi. Enver Paa'nn ran
topraklarna girmesi ve ran' almak emellerini saklamamas
bir cihadda Trk-ran ibirlii olasln ortadan kaldrmt.
Bylece ran' itilaf devletlerine kar savaa sokmak ii sadece Almanlar'a kalyordu. Ancak, Tahran'n gznde
Almanlar'n da elleri temiz deildi. ngiliz-Rus Anlamas'nn
imzalanmasyla ran'da Alman prestiji en yksek dzeyine

lk i olarak kendilerini ran'dan Afgan snrna uzanan dnyann en sert ve en ssz llerinden birinde, yaklak 1500
kilometrelik bir yolculua hazrlamalar gerekiyordu.
Alman Sefiri ile Tahran'a giden Niedermayer, grubunu Trklerden karabildikleri silahlarla birlikte 320 kilometre gneyde, eski pek Yolu zerindeki sfahan'a gnderdi. Grup, burada kuzeydeki Rus ve gneydeki ngilizler'den uzakta slenecek, Niedermayer'in dnn beklerken, izilen yoldaki
yerel ranl yetkililerden ve airetlerden dost kazanmak, rvet datmak iin ncler kartacakt. Bu arada
Niedermayer ile Sefir, ah ile hkmetini, Trkiye'nin olmasa
bile Almanya'nn yannda savaa girmesi ya da en azndan
58

ulamt ve Kayzer Wilhelm, ranllar tarafndan ngiliz ve

Ruslar'n toprak emellerine kar koruyucular olarak grlyordu. Ne var ki, Alman mparatoru 1911 yaznda Rus ar
Nikola ile bir anlama imzalam ve burada ar'n ran'daki
'zel karlarn' tanmt. ranllar da bunu bir ihanet saymlar, dostluk ve gvenlerini kaybetmilerdi. Fakat Almanya
imdi Rusya ve ngiltere ile savaa girerek bu hasar onarma
imkn bulmutu. Bylece, Niedermayer'in iyimser olmak iin
bir nedeni vard.

Bu arada, Berlin'de Kayzer Wilhelm ngiliz kuzenlerine, en

byk darbe olacana inand yerlerde saldrya devam
ediyordu. Trkler olsa da olmasa da, ranllar' ve Afganllar'
Hindistan'n kt korunan snrlarna saldrtmaya kararlyd.
Bu hareketleriyle sadece ngiliz kuvvetlerinin orada kalp
baka yerlerde kullanlmasn nlemekle kalmayacak, yerli
halk ayaklanmaya kkrtlabildii takdirde, ngilizler lkeyi
terk etmek zorunda kalacakt. Eer, bu gerekleirse, kendisini yakn gelecekte Hindistan mparatoru olarak ta giyerken bulabilirdi.

Niedermayer Tahran'da havay koklarken ve grubu sfahan'da Afgan serveni iin hazrlanrken dier alanlarda sava
can almakta devam etmekteydi. Bat Cephesi'nde durum
hemen hemen baa bat, her iki tarafn ar kayplarna
ramen ne Almanlar ne de Mttefikler nemli bir kazan elde edemiyorlard. ngiliz ordusu top mermisi sknts eken
Almanlar'n gaz bombas saldrsyla karlamt. Trk kalelerinin denizden uzun sre bombardman edilmesi sonucu,
ortak bir Mttefik gc Gelibolu yarmadasna km, ancak
orada tpk Fransa'da olduu gibi taklp kalm ve ok ar
kayplar vermiti. Her iki tarafn kur yapt talya sonunda,
nceleri sadece komusu Avusturya'ya kar olmak zere,
tilaf davaya katlmt. Gney Mezopotamya'da Trklerle
ngiliz Hindistan askerleri arasnda iddetli arpmalar olmu, Boaz'da ve Marmara'da ngiliz denizaltlar stanbul'un
gzleri nnde Trk gemilerini batrmt. Bir Alman denizaltsnn, iinde ocuklarn ve tarafsz Amerikallarn bulunduu
Lusitania transatlantiini batrmas zerine Liverpool'da Alman kart gsteriler yaplm, Alman zeplinleri Kuzey Denizi'ni aarak ngiltere'nin dou blgelerini bombalamt.

Wilhelm'in ordusunun kurmaylar ise, ok daha byk bir

plan incelemekteydiler. Sultan'a danman olarak Dou'da
uzun bir deneyimi olan Feldmareal von der Goltz, Alman
askerleriyle Hindistan' istila olasln ortaya atmt. Gemite Byk skender ve ranl Nadir ah'n baarl istilalarn dile getirerek, kararl ve iyi donanml bir Alman ordusunun onlarn izinden yrmemesi iin hibir neden olmadn
savunuyordu. Rus generalleri de Byk Oyun yllarnda buna
benzer iddialar ileri srmler ve byle bir istila iin kapsaml
planlar hazrlanmt. Ama hibiri sonlandrlmamt. Ancak,
von der Goltz, Berlin-Badat demiryolu inasnn bunu olabilir duruma getirdiini, nk artk, ok sayda asker ve topunun nakledilebileceini iddia ediyordu.
Demiryolu ilk planlandnda ngiliz stratejistleri bu noktay
gzden karm deillerdi. Almanlar iin tek sorun demiryolunun henz tamamlanmam olmasyd. Gney Trkiye'de
Toros Dalar'nda alacak tnellere ve inaatn en g ksmna henz balanmamt. Badat'a -ki, byle bir giriim
59

eksiklii olduu kabul ediliyordu. Bu kere, silahlarn tamamlanmasyla, ayrca lkede dzeni koruyacak ngiliz ve Hintli
askerlerin eksilmesi nedeniyle, komplocular ii baaracaklarna inanyorlard. Kraliyet Donanmas'nn Alman limanlarn
ablukaya alm olmas yznden silahlarn Kayzer'in silah
sanayii tarafndan salanamayaca belliydi ve zaten sanayi
de ancak kendi savaan askerlerinin ihtiyacn karlayacak
kadar retim yapabiliyordu. Bu nedenle, Alman Dileri Bakanl ile Hindistan htilalci Komitesi'nin bunlar tarafsz
kaynaklardan elde edip, tarafsz bayraklar tayan gemilerle
Hindistan'a gizlice sokmalar kararlatrld. Bu kaynaklarn
banda, silahn bol olduu ve fazla soru sorulmayacak olan
Birleik Devletler geliyordu.

iin toplanma alan oras olmalyd- gidecek asker ve cephanenin bu da geitlerinde arabalar ve katrlar tarafndan tanmas gerekiyordu. Von der Goltz tnellerin almasna,
masrafa baklmadan ncelik verilmesini neriyordu. Askerlerle her zaman atan Sefir Wangenheim ise, demiryolunun
eksik ksmnn tamamlanmasnn yl sreceini ve o zamana kadar savan bitebileceini hesaplamaktayd. Zaten,
Berlin'in Kayzer'in bu byk planna dncesizce destek
vermesinden ikyet etmekte ve Trkiye ile olanlar dhil,
pek ok sorunun kmasnn nedeni olarak bunu gstermekteydi.
Oysa Berlin'deki planlamaclarn byle bir kayglar yoktu ve
ngiltere'yi Dou'da kertecek baka yollar aramaktaydlar.
Niedermayer'in Tahran'da ve Wassmuss'un gneydeki abalarna ek olarak bir silahlar daha vard; iteki dmanlar. ngilizlerin 1915 ubat'nda Ghadr ayaklanmasn bastrmalarndan ksa bir sre nce ancak ilgililere bir yardmda bulunamayacak kadar gecikmi olarak, Alman Dileri Bakanl
tarafndan Berlin'de Hindistan ihtilalc Komitesi adyla gizli bir
rgt kurulmutu. Komitenin amac, kesin Alman denetiminde olmak zere, Hindu, Mslman ve Sih ihtilalcilerinin Hindistan'da ngiliz aleyhtar ayaklanmalarn kkrtmak ve kendilerine silah, cephane ve para salamakt. Nihai hedef Hindistan'daki ngiliz ynetimini iten ykmakt. Berlin'in rgte
ve alan yirmi be kiiye verdii nem, Wielandstrasse 38
numaradaki katl binaya tam bir elilik stats vermesiyle
de anlalabilirdi.

Silahlar resmen Berlin'in Washington Sefareti'nde askeri atae olan, ama aslnda Kayzer'in oradaki sava dnemi istihbaratnn ba bulunan Yzba Franz von Papen'in emrindeki
Alman ve Hintli ajanlar tarafndan 1915 ubat'nda satn ald.
New York'ta , Philadelphia'da ve California'da birer silah
tccarndan 30.000 tfek ve tabanca ve ok sayda cephane
saland. Bu arada, Amerikallardan Annie Larsen ilebi kiraland ve Maverick tankeri satn alnd. Silahlar Pasifik kysnda San Diego'da bekliyordu.
Plana gre ilep, burada silahlar ykleyip Meksika aklarnda bir adada, Pasifik'ten Cava'ya kadar yaplacak uzun yolculuk iin daha uygun olan Maverick'e nakledecekti. Silahlar
orada, Alman konsolosluk yetkilileri tarafndan kiralanan kk balk teknelerine aktarlacaklar ve yolculuun en tehlikeli aamas balayacakt. Silahlar, Bengal'in ssz kylarnda
gece karanlnda Hintli ihtilalcilere teslim edilecekti. Ancak,

ok gemeden gizli silah alm anlamalar balamt. Daha

nceki ayaklanmann baarszlnn balca nedeninin silah
60

tan ihtilalci Komitesi'yle grmelerde bulunmak zere Berlin'e gitmeyi kabul etti. Ancak, Har Dayal entelektel parlaklna ramen bir eylem adam deildi, kendini sadece ihtilal
stratejisti olarak gryordu. Afganistan'a yaplacak gizli bir
seferin bana gemek gibi bir emeli yoktu. Ayrca, sal
ok bozuktu ve rann kavurucu llerinde bir yolculua dayanamazd.

bir ksm da, ayn anda baka bir ayaklanmann planland

Burma'ya gtrlecekti. Fakat, bunun iin silahlar nce, yetkililerin daha kolay rvet yedikleri Tayland'a karlacak,
oradan Burma snrna tanp ihtiya duyulana kadar gizli
maaralarda saklanacakt. Bu arada, Filipinler'deki Alman
konsolosu 5000 tfek ve 500 tabanca satn alp bunlar da
kiralad bir tekneyle Tayland'a sokmak pazarl iindeydi.
Bu teknede iki Alman silah eitmeni olacak, bunlar ssz ormanlk blgelerde gizli eitim kamplar kuracaklard. Yine
in'de eski ihtilalcilerden silah satn alnarak pek az bilinen
kara yollarndan Burma ve Hindistan'a sokulacakt. te Berlin'in ierdeki dman silahlandrma planlar bunlard.

Yine de, Dayal bu i iin gerekli insan tanyordu: Raca

Mahendra Pratap, yani ngilizlerden nefretini saklamayan ve
onlarn yurdundan gitmelerini isteyen kk bir Hintli Prens
Pratap olaslklar grmek zere yaad tarafsz svireden Berlin'e davet edildi. Fakat, kendini ok ykseklerde
gren Raca ancak Alman mparatoru'nun huzuruna kabul
edildii takdirde gelebileceini bildirdi. Berlin Hintli iin gerekten umut besliyor olmalyd ki, Zimmermann bu grmeyi ayarlad ve iki adam ngilterenin Hindistan'dan kovulmas stratejilerini konuurlarken saygl bir uzaklkta bekledi.
Pratap'n onuruna ziyafetler verildi, Alman basn kendisinden 'Hint Prensi' olarak sz etti ve karlarla kapl Rus cephesini grmesi iin uaa bindirildi. Onun Hindistan'da bir kitle
ayaklanmas balatmak ve dier Hintli prenslerin desteini
kazanmak konusundaki fikirleri, en yksek evrelerce dinlenildi. Bu ilgi prensi tatmin etmi olmalyd ki, ev sahiplerine
Kabil heyetinin ismen bakan olmay kabul ettiini bildirdi.

Bu arada Alman bakentinde Arthur Zimmermann ve danmanlar tarafndan, hala Tahran'da olan Niedermayer'in Kabil'e gtrecei heyeti glendirme karar verilmiti.
Trkler'in ekilmesi zerine Emir'in sadece Alman yaklamndan etkilenmeyecei hissediliyordu. Bu nedenle, heyete
daha fazla arlk katmak iin lider olarak yurttalaryla konuabilecek ve Emir'i kendilerini ngiliz ynetiminden kurtarmaya ikna edebilecek bir Hintli seilmesine karar verildi.
Ama, bu lider roln kim oynayacakt?
Efsanevi Vinayak Savarkar yaam boyu Andaman Adalar'nda hapse mahkum olduu iin, en olas aday Ghadr hareketinin kurucusu ve imdi Amerikan adaletinden kam olup
svire'de yaayan Har Dayal'd. Dayal savan balamasndan hemen sonra hizmetlerini Trkler'e sunmak iin stanbula gitmi, ama strateji sorunlar nedeniyle onlarla aras
bozulmutu. Wangenheim'i fikirlerine daha yatkn bulan
Dayal, 1915 Ocak aynda Alman Dileri Bakanl ve Hindis-

Wilhelm Wassmuss'un gneye gitmesiyle Niedermayer'in

elinde Kabil'deki Emir'le bir anlamay imzalama yetkisine ve
bilgisine sahip diplomat kalmamt. Bu nedenle, 'Hindistan
Prensi'ne elik etmek zere, savatan nce Tahran, stanbul
ve Pekin'de hizmet grm, Farsa bilen bir diplomat olan
61

olan bu mektuplarda, prenslerden kaderlerini Almanya ve

Trkiye ile birletirmeleri, askerleriyle halklarna gelecekteki
ihtilale katlmalarn emretmeleri rica ediliyordu. Bunlar, Kabil'den Hindistan'a kaak sokulacak ve oradan gizli ulaklarla
alclarna gtrlecekti.

29 yandaki Werner Otto von Hentig seildi. Hentig savan

banda bir svari alayna gnll katlm, Dou'da gizli istihbarat ilerinde almak zere Dileri Bakanl'nca arlana kadar Rus cephesinde savamt. imdi ise heyetin diplomatik cephesinin bana getirilmiti; grevi Kabil'e vardklarnda balayacakt. Heyeti, Emir'in gznde daha inandrc
klmak iin aralarna, sava ncesi ngiliz aleyhtar faaliyetlerinden dolay Hindistan'dan kamak zorunda kalan Mslman ihtilalci nderlerden Mu-hammed Bereketullah'n da katlmasna karar verildi. Bereketullah sava balaynca Almanya'nn hizmetine girmi ve Berlin'deki Hindistan ihtilalci Komitesi'ne katlmt. Son olarak heyete, ordudan kaan ve
Trk-Alman davasna katlan eski Hindistan Ordusu askerlerinden kk bir silahl grup da verildi.

Her ey hazr olunca, adam 10 Nisan'da stanbul'a gitmek

zere Berlin'den yola ktlar. stanbulda, grkemiyle bugn
hala turistleri byleyen Pera Palas Oteli'nde kaldlar. Trk
bakentine vardklarnda, Mttefiklerin 25 Nisan'da Gelibolu'ya kartma yaptklarn renmilerdi ve bu da baka yerlerde ihtiya duyulan ngiliz askerlerini Hindistan'da tutmak
konusuna aciliyet kazandrmt. Badat ve ran snrna hareket etmeden, Sultan'n huzuruna da kabul edildiler. Berlin'in niyetlerinden kukulanmaya balam olan Enver Paa ile
son dakikada grmeler yapld ve Enver Paa, herhalde
kendilerini gzaltnda tutmak iin, subaylarndan birini yanlarna verdi. Sonunda, 1915 Mays'nda Badat'a doru yola
ktlar. Yolun bir ksmm yeni yaplan demiryolu zerinden
gemiler, ancak Toros Dalar'n at srtnda amlard. Badat'tan rana, oradan da Niedermayer'in grubu ile birleip,
Afgan snrna en yakn noktaya kadar gidecekleri sfahan'a
getiler.

ranl ve Afgan yetkililerine rvet olarak altn verilecekti.

Bunun yan sra heyet, Emir ile st dzey memurlarna gz
kamatrc armaanlar da gtrmekteydi. Bunlar arasnda
mcevherli altn saatler, altn dolmakalemler, altn topuzlu
bastonlar, elle ilenmi tfek ve tabancalar, drbnler, pusulalar, bir sinema projeksiyon makinesi ve Alman yaratclnn en son eseri bir dzine kadar alar saatli radyo vard.
Hepsi hem doulu beenisine hitap edecek, hem de Alman
mhendislik becerisini gsterecek eylerdi. Ayrca, hem Alman mparatoru hem de Osmanl Sultan, Emir'e yazdklar
mektuplarda ebedi dostluklarn bildiriyor, hkmdar dostlarnn Rusya ve ngiltere'ye kar cihada katlmasn istiyorlard. Bunlara ek olarak, Nepal Kral ile ngiliz aleyhtar olduklarndan kukulanlan ve kiminin zel ordusu bulunan Hint
prenslerine yazlm Alman anslyesi imzal yirmi yedi mektup daha vard. Alcnn kendi diliyle yazlm ve mein ciltli

Bu arada, lkelerinin baz blmleri Trk igali altndayken

ah ile nazrlarn cihada ikna etmenin mmkn olmadn
anlayan Niedermayer, Tahran'dan ayrlmt. ah ve evresindekiler, zaman zaman komularna o kadar kzmlard ki,
Mttefik saflarna getiklerini ilan edecek bile olmulard.
Alman subay sfahan'a gidince, Hentig ile iki Hintli ihtilalcinin kendisini beklediini grd. Heyetin genel bakanl ko62

nusunda iki Alman arasnda anlamazlk ktysa da, Berlin

hemen aralarn buldu. Niedermayer'in sadece askeri komutan olduu ve grevinin heyeti Kabil'e sa salim gtrmek
olduu bildirildi; Hentig ise diplomatik sorunlarla, zellikle de
Afgan hkmdar ile pazarl yrtmekle ykmlyd.
YEN BYK OYUN*

Sonunda heyet 1 Temmuz'da yola kmaya hazrd, iki Hintli

iin bu ok kaygl bir an olmalyd. nlerindeki fiziki glkler ve dier tehlikeler bir yana, ngilizlerin eline decek kadar talihsiz olduklar takdirde kendilerini celladn ilmeinin
beklediini biliyorlard.

"Heryandaki ajanlarmdan, yani Gney Rusya 'da dilencilerden, Afgan at tccarlarndan, Trkmen tacirlerinden, Mekke
yolundaki haclardan, Kuzey Afrika 'daki eyhlerden, Karadeniz takalarndaki denizcilerden, koyun postu iindeki
Moollar'dan, Hint fakirlerinden, Krfez'deki Yunan tccarlarndan ve ifre kullanan saygn konsoloslarmdan raporlar
alyorum. Hepsi ayn eyi sylyor. Dou bir vahiy bekliyor.
Batdan bir yldz douyor... Almanlar bunun farknda. te,
dnyay akna evirecekleri koz da bu."

* ngiliz Gizli Servis Bakan Sir Walter Bullivant'n szleri, John

Buchan'n Greenmantle adl romanndan, 1916

63

hakkn kazandn da yayyordu. Wassmuss basit ve kolay

etkilenen halka, kendisinin mparatorla srekli telsiz balants iinde olduunu da bildirmiti. Bu iddiasna geerlilik kazandrmak iin kulaklklarn bana geiriyor, elik bir anten
ve mknatslarla karanlkta kvlcmlar oluturuyor, bunlarn
Kayzer'den airet reislerine mesajlar olduunu, Kayzer'in kfir ngilizlere kar Almanya ve Trkiye ile cihadda birlemelerini istediini sylyordu. Wassmuss'un aslnda telsizi falan
yoktu ve en yakn Alman telsizi 480 kilometre uzakta, sfahan'dayd.

Blm-7
Alman Lawrence

Wilhelm Wassmuss 1915 ilkbaharnda tehlikeli bir

yolculuktan sonra Basra Krfezi kylarna vard ve
oradaki ngiliz topluluklarna kar cihad faaliyetine
giriti. ranl gibi giyiniyor, Farsa konuuyor ve slam dinine gemi gibi davranyordu; ngilizler'i Krfez'e kaydrmalarn salamak iin, airetleri bir cinayet, iddet ve sabotaj kampanyasna yneltiyordu. Buir'de Alman
konsolosu olarak geirdii gnlerden, bu ileri karakollarn
saldrya ak olduklarn ve ounlukla yerel askerler tarafndan korunduklarn biliyordu. Airet reislerinin ouyla iyi
ilikiler iindeydi, sava ncesi yolculuklarnda sk sk onlarn
ky ve adrlarnda kalmt.

Ancak, eski Alman konsolosu bu tr taktiklerle ksa zamanda

Ingilizler'in etine batan bir diken olmaya ve blgedeki varlklarn giderek daha ok tehdit etmeye balad. Bu tek kiilik
gerilla kampanyas, kendisine daha sonralar ngilizler tarafndan Alman Lawrence'i adnn taklmasna neden olacakt.
Oysa, daha birka hafta nce onu neredeyse kstracaklard.
Bu olay yle olmutu: ngilizler, daha savatan nce Alman
ajanlarnn Basra Krfezi'nde konsolos ve iadam klnda
yasad faaliyetlerde bulunduklarn biliyorlar, ama bu konuda bir ey yapamyorlard. Wassmuss'un sradan bir konsolos
olmadii da kendileri iin bir sr deildi. ngilizler'in petrol
kuyularndaki nemli karlarn korumak zere, o zaman
kendi korumalar altnda olan Bahreyn'e bir filo gnderdikleri
srada, Trkiye'nin 1914 Kasm'nda savaa girmesiyle bu durum aydnla kmt. Orada ngiliz filosunun ayrntl bir raporu ile bir Alman ticari ajan sust yakalanmt. O srada
adada telsiz olmadndan ajann raporunu en yakn Alman
konsolosluu olan Buir'e bir yelkenli gtrecekti. Bu sayede, ngiliz istihbarat Almanya'nn Buir konsolosu Dr.
Listermann'n yredeki iaretleri kent dnda ak arazide

Bir zamanlar, kylardan Hindistan'n Kuzeybat snrna yaptklar ok karl silah kaaklna engel olduklar iin, ngilizlere fena halde bozulmu olan airetlere fazla bir ey demeye gerek yoktu. Kendilerini Basra Krfezi'nin koruyucular
olarak ilan etmi bu insanlarn lkelerinden karlmalarn
zaten istiyorlard. Wassmuss, slamiyet'i setiini aklarken,
Alman mparatoru'nun da Mslman dinini kabul ettiini ve
btn uyruklarna ayn eyi yapmalarn emrettiini sylyordu. Hatta mparator'un gizlice Mekke'yi ziyaret ettiini,
yeil sark takmak ve 'Hac' Wilhelm Muhammed adn almak
64

subaylarn emrindeki yasa ve dzeni korumakla grevli 6000

kiilik jandarma gcnn de Almanlar'a yaknlk duymalaryd, ngilizler bu nedenle ssz blgelerdeki konsolosluklar ve
dier ileri karakollar iin bunlardan yardm bekleyemeyeceklerini biliyorlard. Bu arada, gya soygunculardan korunmak
iin silahl eskortlar tutmu ve Alman konsolosu kisvesi altnda, giderek daha ok Alman, rana girmekteydi. Bunlar,
Tahran'dan onay alm deillerdi ve Tahran'n da bunlar
durduracak gc yoktu. O srada, Badat'tan yola kp,
Buir'den 192 kilometre ierde olan iraz'a Alman konsolosu
olarak gitmekte olan Wassmuss da bunlardan biriydi. Geli
nedeni ortaya ktna gre yolunun kesilmesi artk ok
nemliydi.

bulunan ngiltere Rezidans'na saldrmaya kkrttn rendi. Diplomatik dokunulmazlna karn, Listermann'n hemen
tutuklanmasna karar verilmiti.
Alman Konsolosluu'nu bastklar srada, Listermann'n iddetli protestolar dnda baka bir direnile karlamayan
ngilizler, ok nemli belgeler, telgraflar ve gizli talimatlar
ele geirdiler. Bu telgraflardan birinde, Listermann'a
Wassmuss'un, blgesinde ngiliz aleyhtar faaliyetler dzenlemek zere gneye doru yola kaca bildiriliyordu.
Listermann'a da bu arada airetleri, Buir'deki ngiliz Konsolosluu'na kar ayaklandrmak, Hindistan telgraf hattn
kesmek (ki, Listermann bunun iin yeterli olana bulunmadn bildirmiti) emredilmekteydi. ngilizler bu bulgularn
ran'n tarafszln ihlal plan olduunu ve bylece
Listermann'n diplomatik dokunulmazlnn artk geersiz
sayldn iddia ettiler. Ele geen belge ve telgraflara gre,
Krfez blgesinde yaayan dier Almanlar'n da sulu olduklar akt ve hepsi iin tutuklama emri karld. Listermann
da enterne edilmek zere Hindistan'a gnderildi.

Yannda iki Alman olan Wassmuss, ngilizlerin kendisinin geliinden ya da grevinden haberdar olduklarn bilmemesine
karn, ban derde sokmayaca bir yol semiti. Konsoloslua yaplan baskndan ve planlarnn aa ktndan da
haberi yoktu.
Yar yoldaki ustar'a vardnda en son haberleri almay umduu Dr. Listermann'n tutuklandn da bilmiyordu. Oraya
varnca kendisini bekleyen bir mesaj bulamaynca ardysa
da, yoluna devam etti. 5 Mart'ta ekip, ngilizlerin emrindeki
bir grup svarinin basknna urad. Ancak o zaman yolculuklarnn yerli casuslar tarafndan adm adm izlendiini ve
kendi ayaklaryla bir ngiliz tuzana dtklerini anladlar.

Genelde, aralarndaki yabanc topluluklarn gvenliinden

hukuki olarak ranllar sorumlu olduklarndan ve Almanlar da
onlarn tarafszlklarn inemeyi planladklarndan, bu eyleme kalkmas gerekenler ranllar'd. Ancak, ngilizlerin, onlardan Alman diplomatik toplumunun ran kent ve kasabalarmdaki yasad faaliyetlerini nlemelerini istemelerine karn, ah'n zayf ve blnm hkmeti Berlin'le kar karya
gelme iradesinden yoksundu. Durumu daha da ktletiren
bir olgu da, Buir blgesindeki airetlerin Tahran'daki yetkililere dman olmalar, ayrca, orta ve gney ran'da sveli

Wassmuss, yakalanmalarn, emreden kiiyi sava ncesinden, her ikisi de Buir'de hizmet ettiklerinden, tanyordu.
Almanlar'n Krfez'deki ilk faaliyetleri Delhi'yi telaa verdi65

inde, gen siyasi subay Binba Percy Cox'un Almanlar gz

altnda bulundurmak ve planlarn boa kartmak iin oraya
gnderildii hatrlanacaktr. Buir'e 1909'da gelen Wassmuss
iin Percy Cox daha sonra yle yazacakt: "zel yaamda
kendisinden ben de, ngiliz toplumu da holanrd. Dier
yandan, meslektam olarak onu zalim ve ba belas olarak
grrdm, yaygarac ve tehditler savurma eiliminde olan
bir insand." imdi, on bir yl sonra, Cox da Krfez'deydi ve
bu kere Tmgeneral Sir Percy Cox'tu. Krfez'in airet politikalarn ve kiilerini iyi bildii iin kendisine olaanst yetkiler verilmiti. Hem ngiliz konsolosuydu, hem de Basra'y igal eden birliin Ba Siyasi Subay'yd. Buir sava blgesinden epey uzak olduundan Cox, Basra'ya yerlemiti ve
Konsoloslukla telsiz balants kuruyordu.

np karanlkta atma atlad gibi oradan uzaklam ve savatan nce tand bir airet reisinin yanna snmt. Bir baka sylentiye gre, adrnn altndan syrlm ve nbetiler
bakmad bir anda yalnayak kamt. Ancak, dier iki arkada ertesi sabah Noel'e teslim edildiler. Yanlarnda bulunan kkrtc brorlere, silah ve cephaneye de el konuldu.
Brorlerin ou Hindistan'a ynelikti ve oradaki yerli askerleri subaylarna kar ayaklanp cihada katlmaya aryordu.
Ancak, Almanlar'n yannda bulunanlar sadece bunlar deildi.
O zaman her ne kadar anlalmamsa da, Wassmuss'un brakmak zorunda kald gizli katlar arasnda bir ifre kitab
da vard. Bu kitap sonunda Londra'ya ulaacak ve deeri anlalacakt. leride grlecei gibi bu ifre kitab savan ynn ve hatta belki de sonunu deitirecekti.

Wassmuss'un yakaland renilince, Cox'un maiyetinden

Yzba Edward Noel adnda bir istihbarat subay tutsaklar
getirmek zere kk bir partiyle yola karld. Noel yoldayken, Almanlar' tutuklayanlardan bir mesaj ald: iran'da adet
olduu zere tutsaklarn prangaya vurulmasn istiyor muydu? Bu tutumu ok barbarca bulan Noel, yine de tutsaklarn
kamamas iin azami dikkatin gsterilmesini istedi. Noel'in
sava zamanndaki bu uygarca davran ok kt sonular
douracakt. Birliiyle olay yerine vardnda Wassmuss'un
katn rendi.

Buir'deki Ingilizler'in Wassmuss'u dman topraklarnda kovalayacak gerekli birlikleri olmadn dan, onun 160 kilometre ilerdeki Fars eyaletinin bakenti iraz'a gitmesine izin verildi. Wassmuss burada szde Alman konsolosu olarak ssn kurdu. ngilizler tarafndan gafil avlanmasna ve iki arkadayla btn tehizatn kaybetmi olmasna ok kzarak
dmanlarndan intikam almaya yemin etti. lk i olarak,
ranl Fars genel valisi araclyla iki arkadan ve malzemesini kurtarmak iin ngilizler'e bask yapmaya alt. Bu arada, ngilizler de Wassmuss'un iraz'dan derhal atlmasn istiyorlard. ran hkmetini, Wassmuss ile dier Alman 'konsolos'larnn faaliyetlerine bir son vermedii takdirde, bunu
ngiliz askerleriyle yapacaklarn syleyerek tehdit ediyorlard. Wassmuss arkadalarn ve eyasn kurtarma umudunun
ok zayf olduunu grnce airetler arasnda cihad yaymaya ve onlar ngilizler aleyhine kkrtmaya yneldi.

Wassmuss'un bunu nasl baard kesin olarak bilinmiyorsa

da, olayn eitli aklamalar vardr. Bunlardan birine gre,
Wassmuss hasta olduunda srar ettii atn sk sk bal olduu yerde ziyarete balamt. Gardiyanlar buna almlar,
kendisini yalnz brakmlard. Wassmuss da bundan yararla66

Wassmuss, Bahtiyari topraklarndan geerken, liderlerine ngilizlere kar cihada katlma ars yapmt. "Petrolnz
neden ngilizlerle paylaacaksnz ki? Onlar lkenizden atmamza yardmc olursanz petroln tm sizin olur" diyordu.
Bahtiyariler petrol kartma olanaklar olmadn dile getirdiklerinde de, kendilerine Almanya'nn uzman gnderebilecei szn vermiti. Ancak, Almanlar'n Krfez'de petrol
tankerleri olmadn ve daha da nemlisi su yollarna ngiliz
donanmasnn egemen olduunu bilen airet reisleri bu vaatlere kulak asmamlard. Yine de, Bahtiyari liderler bu durumdan yararlanp, ngilizlerden, sadakatleri karlnda
petrolden paylarna den hakk daha da artrmalarn istediler. Fakat, bu hamleleri baarl olmad: ngilizler
Bahtiyariler'in kendi altnlarna ne kadar ihtiya duyduklarm
ve ne Wassmuss'un ne de bir bakasnn onlara daha tatmin
edici bir seenek sunamayacaklarn biliyorlard.

Wassmuss ilk bata iraz' sadece Buir'e deil, Hindistan'a

da saldracak bir s olarak kullanmay planlamt. ran'dan
douya, Kuzeybat snrna ve tesine yaylacak isyan yangnnn barut flarn buradan ateleyecekti. Bat'daki byk
Alman ve Trk zaferlerinin hikayeleri kulaktan kulaa yaylacak ve Hindistan'da iddetli isyanlar ba gsterecekti. Bu baarlar, airetler arasnda Trk-Alman davasnn, ayrca tek
ve soylu amac Dou halklarn ngiliz ve Rus basksndan
kurtarmak olan cihadn hakllnn kant olarak ilan edilecekti. Ancak, eyalarn ve bu arada zenle hazrlanp eitli dillere evrilmi olan cihad brorlerini beklenmedik bir sekilide
kaybetmesi, Wassmuss'un Hindistan operasyonlarna ar bir
darbe indirmiti. Bunun zerine, tm abasn sadece gney
ran'daki ngilizler'e kar younlatrmak durumunda kald.
Wassmuss'un bu konuda balca mttefiki, Buir evresindeki ky ovalarn ellerinde tutan ve reislerinden ounu sava
ncesinden tand Tangistaniler'di. Szde tarafsz, ama ounlukla Alman yanls olan jandarma subaylar arasnda da
tandklar vard ve bunlarn onun faaliyetlerine gz yumup,
ngilizler'in fkeli protestolarna aldr etmeyeceklerine gvenebilirdi. Tangistaniler'in ngilizler'e krgn olmalar da iine
yaryordu. Tangistaniler'in kuzey komusu ve rakipleri, gl
Bahtiyariler kendi airet topraklarndaki petrol yataklarndan
kartlan petrol karlnda ngilizler'den byk gelirler salamaktaydlar. Tangistaniler'in hibir ey alamamalar, aralarnda byk bir kskanlk domasna ve ngilizler'e kar
hrslarnn bilenmesine yol amt.

Ancak, Wassmuss komu Tangistanllar arasnda aradn

bulmutu; onlar cihada aryor ve sahte telsiziyle Alman
mparatoru'na mesajlar gnderip kendisinden nemli mesajlar alyordu. O dnemde ekilmi bir fotorafnda, ranl giysileri iinde, uzun sar salar, sar by ve belinde mauser
tabancasyla ok etkileyici bir grnm vardr. "Ey ranllar"
diyordu Wassmuss, "Kutsal Dava'ya kendinizi feda etmenizin
zaman geldi artk. slamiyet'in kafir dmanlar tarafndan
tehdit edildii bu dnemde bu fedakarlktan kanrsanz
Peygamber'e ne diyeceksiniz?" Onlara Almanlarla Trkler'in
ksa bir sre sonra Hindistan' istila edeceklerini ve Dou'nun
sonunda kafirlerin boyunduruundan kurtulacan mjdeliyordu. Nefret ettikleri ngilizleri aralarndan kovmak iin, binlerce kilometre uzaktan gelmiti. Kendi gzleriyle grdkleri
67

yapmaktayd. Sultan'n tm Mslmanlar'n Halifesi olduu

iddias evrensel kabul grm deildi. Sultan'n bu iddiasn
sorgulayan slam din bilimcileri aratrld ve grleri kamuoyuna yanstld. Ayn zamanda, slam dnyasn blerek
cihad hareketini baltalama ve Araplar Mttefik davasna
ekme abalarna kararl bir ekilde baland. Balca ama,
Mslmanlk'n kutsal yerlerinin koruyucusu Mekke Byk
erifi'ni ikna ederek, Osmanl mparatorluundaki Araplar'
Trk efendilerine kar ayaklandrmakt, stanbul da ayn srada Mttefiklere kar cihada katlmas iin erife bask
yapmaktayd. Yal erif hibir eyden kukulanmayan
Trkler'e davalar iin dua edeceini syleyip onlar oyalayarak ngilizlerle gizli bir pazarla oturdu.

ve kendi kulaklaryla duyduklar gibi, cihad balatma iaretini verecek olan Alman mparatoru'yla ok yakn iliki iindeydi.
Bu acmasz ve karizmatik dmann tehdidinden telaa den ve ranl yetkililerin onunla ba etmekteki isteksizliklerini
gren Sir Percy Cox yasalar kendi eline alarak Wassmuss'un
kellesine bir fiyat biti. Alman' l ya da diri getirene 5000
sterlin dl vereceini duyurdu ve bunu daha sonra katna kard. Bu para, o blgeler iin ok bykt ve olas
muhbirleri kolaylkla kkrtabilirdi. Aslnda, airetler arasnda
gerekten ie yarayacak olan bu dl yrrle giremedi.
Londra'da Dileri Bakanl olay duyunca, suikast ve adam
karmann, savataki dmanlara kar bile olsa, ngiliz centilmenliine yakmayan bir hareket olacana karar verildi
ve bakanln st dzey bir yetkilisi bunu, 'iren ve nefret
edilecek bir ey' olarak niteledi. Cox'un dl geri ekmesi
emredildi ve Delhi'deki Genel Vali bu nerinin tm kaytlardan silinmesini emretti. Ancak, Cox ok gemeden intikamn
alacakt. Alt ay sonra, Wassmuss'un varl gney ran'da
ngilterenin durumunu gerekten tehdit etmeye baladnda, telaa kaplan Londra, Cox'tan bu tehdidi ortadan kaldrmak iin elinden geleni yapmasn istedi. Cox hi de saklamaya almad bir zevkle u telgraf ekti:

Bu arada kellesine konan dl kalkm olan Wassmuss, merkezini iraz'dan Buir'in otuz be kilometre tesine tamt.
Burada, korunmak iin Hindistan'dan aceleyle getirilmi 180
askeriyle ve Krfez'deki ngiliz gcn simgeleyerek dalgalanan bayrayla, saldrya ak bir ngiltere Konsolosluu
vard. Wassmuss'un ilk hedefi, ayn zamanda Tangistanl savalarn ilk snayaca yer orasyd. Konsolosluun apar topar planlanm savunma engellerini ve hazrlk durumunu
renmek zere casuslar bile gnderilmiti. Talihi yaver giderse, Tangistanllar sayca kendilerinden az olacak savunucular datacaklar, bylece ngilterenin Krfez'deki varlk ve
prestijine ar bir darbe indireceklerdi. Konsolosluk dirense
bile, ngilizler airetleri cezalandrmak ve Bu-ir ile gney
randaki dier ngiliz karakollarna saldrlar nlemek iin
daha fazla asker getirtmek zorunda kalacaklard. Bu askerlerin gelii, uygun bir dille abartlarak duyurulduunda da ah
ile bakanlar savaa girmek zorunda kalacaklard. Bu da, o

"Majestelerinin Hkmeti'nin irenme ve nefret duygularn

uyandrma korkusu benim yeni bir neri sunmam engellemektedir."
Londra, cihad geersiz klmak ve bunu isteyenlerin ruhani
yetkilerinin olmadn kantlamak iin elinden gelen her eyi
68

srada Emir'in cihada katlmak iin ikna etmek zere Afganistan'a gitmekte olan Niedermayer ile Hentig'in ilerini kolaylatracakt.

Wassmuss'un bu yenilgiye gsterdii tepki bilinmiyorsa da,

bir konuda hakl olduu hemen ortaya kt. ngilizler bu kere daha byk ve belki de daha iyi silahl bir Tangistan gcnn saldrsndan korkarak Buir'i hemen igale karar verdiler ve kent ynetimini ellerine aldlar, ranllar kente bir
garnizon gnderip konsolosluun gvenliini garanti edene
kadar da bu ekilde devam edeceklerini Tahran'a bildirdiler.
Ayn zamanda, deniz yolundan gnderilen ve Kraliyet Deniz
Piyadesi ile Hintli askerlerden oluan bir birlik de
Tangistanllar'a kolayca unutamayacaklar bir ders vermeyi
amalyordu. Birlik Buir'den birka kilometre aada,
Tangistanllar'm kerpi binalardan oluan bakentlerine kt,
kalelerini ykt ve halkn geim kayna olan hurma aalarn
kesti. Wassmuss da ngilizler'den byle bir kaba kuvvet gsterisi bekliyordu; byle bir hareket Iran kamuoyunu kkrtacak, ah ile hkmetini bu igalcilere sava ilan etmek zere
bask altnda brakacakt.

Tangistan askerleri her biri birka yz kiilik olan iki gruba

blnmt. Bunlar doudan ve gneyden ayn anda saldracaklar, konsolosluu gafil avlayacaklard. Ancak, 12 Temmuz 1915'te, yani Rama-zan'dan gn nce, ingilizler gneydeki lden bir grup silahl Tangistanl'nn yaklatn
haber aldlar. Onlar karlamak iin bir binbayla bir yzba
komutasnda bir devriye kolu karldysa da, bunlar beklediklerinden ok daha byk bir dman gcyle karlamlard. kan atmada yzba ar yaraland ve binba da
onu kurtarmaya alrken ld. Yanlarnda bir Alman makineli tfei olan Tangistanllar, Hintli askerlerden bir ksmn
ldrdler. Kaabilenler, ngiliz ileri karakollarna sndlar.
Bu kolay zaferden yreklenen Tangistanllar, konsolosluun
bir iki kilometre ilerisindeki ngiliz n mevzilerine saldrdlar.
Ancak, askerler kendilerini siperlerde bekliyorlard.

Wassmuss bir sre iin, ran cihada sokmakta tek bana

baarl olabilecek gibiydi. Beklendii gibi, ngilterenin bu
mdahalesi* mthi bir protesto dalgasna yol at, bakentteki Alman yanls milliyeti basn bunu smrmek iin ellerinden gelen abay harcadlar. Ancak, ah'n, Ruslar'n Tahran' ele geireceklerinden korkan ve anlamazlklarla paralanm zayf hkmeti, ngilizlerle de bir atmaya girmek
istemiyordu. fkeli protestolardan sonra, Tahran, Buir'in
etkisiz valisini deitirmeyi, Tangistanl airet reislerini cezalandrmay ve atmada len ngiliz ve Hintliler'in ailelerine
tazminat demeyi kabul etti. ngilizler de buna karlk,

Airet savalarnn menzile girmesini bekleyen Hintli askerler tfek ve makineli tfeklerle atee baladlar.
Tangistanllar daha nceki airet savalarnda byle youn
ve ldrc bir atele karlamamlard. Arkalarnda pek
ok l ve yaral brakarak katlar. Ama, cesaretlerini kaybetmemilerdi. Ertesi sabah erkenden, bu kere karanlktan
yararlanarak, yine saldrdlar ve yine ar kayplar vererek
ekildiler. O sabah kan devriyeler Tangistanllar'a rastlamadlar ve doudan beklenen saldr da gereklemedi. Airet halk, talihsiz kardelerini gvenli bir mesafeden izledikten sonra le dalp gzden kaybolmutu.
69

neli tfek ve katrlar dolusu cephane gndermiti. Bu arada

Rus esir kamplarndan kap gney rana erienler de sfahan'daki Alman nfusunu artrmaktayd.

Buir'i yeniden Iran ynetimine brakacaklar ve zaten baka

yerde acil ihtiya duyduklar askerlerini ekeceklerdi.
ngilizlerin Buir konusundaki korkular her ne kadar gemi
ve Wassmuss geici olarak geri pskr-tlmse de orta ve
gney randa Alman etkinlii giderek artyordu. Alman yanls jandarmalarn gz yummasyla Almanlar ve yerli destekileri bellibal kentleri ele geirmeye balamlard. Bunlar
arasnda, imdi operasyon merkezleri olan Isfahan ve Badat'tan ran'a kaak silah, altn, cihad propaganda malzemeleri ile Alman subay ve astsubaylarnn giri yolu olan
Kirmanah da vard. sfahan' hareket noktas olarak kullanan kk silahl Alman gruplar, lkenin ilerine yaylp cihad
arsnda bulunuyorlar ve Almanya ile Trkiye'nin Mttefikler karsnda kazandklar zaferler konusunda hikyeler yayyorlard.

Hindistan'n savunma yetkilileri iin, Afganistan'n cihada katlmas karabasandan da beterdi. ah'n askeri gleri hafife
alnabilirdi, ama Emir'in-kiler iin bu geerli deildi. Afganlar,
Almanya ve Trkiye'ye katlacak olurlarsa savan sonucu bile deiirdi. Normal zamanlarda, Hindistan ordusu byle bir
tehditle kolaylkla baa kabilirdi, zaten kurulu amac buydu, ama dier sava blgeleri ele alndnda asker says
tehlikeli derecede azd. yle ki, Lord Kitchener, o 1915 ylnn hazirannda Genel Vali'den dier cepheler iin asker istediinde reddedilmiti. Afganistan savaa dman saflarnda
katld takdirde, Hindistan'daki ngilizler bir lm kalm mcadelesi vermek zorunda kalabilirlerdi. Her ne pahasna olursa olsun, Almanlar'n Afganistan'a erimeleri nlenmeliydi.

Ancak, bazlar cihad daha ileri gtrme azmin-deydiler. Bu

giriimlerin en by ve en nemlisi, kukusuz Afganistan
Emiri'ni Hindistan' igal etmek iin ikna grevini stlenmi
olan Niedermayer ve Hentig'in grubuydu. Fakat,
Niedermayer'in bamsz roller verdii dierleri de Hindistan'da ngilizler'e glk karmakta kararlydlar. sfahan'daki ngiliz ajanlar, Temen Tugmayer ve Temen Griesinger'in 650 kilometre gneydouda, Afgan ve Belucistan
snrlar yaknlarndaki Kirman'a doru yola ktklarn bildirmilerdi. Bunlar, resmen oradaki konsolosluk grevlerine
gitmekteydiler. Yanlarnda, szde kendilerini blgedeki ekyalardan korumak iin silahl bir birlik vard. Niedermayer
ise, Afganistan'a doru yola kmadan nce gneydouya iki
Alman subay, sekiz astsubay, otuz iki ranl asker, bir maki-

Genel Vali Lord Hardinge hemen harekete geti. Dou

iran'daki ingiliz konsoloslarna acil telgraflar ekildi. Kuzeydoudaki Mehed'de Yarbay Wolseley Haig'e verilen talimat
uydu: "Hindistan Hkmeti herhangi bir Alman grubunun
Afganistan'a girmesinin yasaklanmasn ok nemli grmektedir." Mehed, Rus blgesinde bulunduundan, yarbaya
Ruslar'dan Afgan snrna doru giden btn Alman gruplarnn 'yakalanmas ya da yok edilmesini' istemesi de bildirilmiti. "Alman gruplarnn hareketleri, silahlan ve saylar hakknda istihbarat toplamak iin gizli servis parasn istediiniz gibi
harcayabilirsiniz" talimat da verilmiti. Bu tr bilgiler hemen
telgrafla Delhi'ye ve yol boyundaki dier ngiliz karakollarna
bildirilecekti. Temen Tugmayer ve Griesinger'in gittikleri
70

lndeki blmnn uzunluu, l ve dalar arasnda, kuzeyden gneye 800 kilometreydi. Bunu tmyle kapatmak, baka yerlerde gerekli olan binlerce askeri oraya kaydrmak demek olacandan, olanakszd. Kordon'u piyadeler ya da deve
zerindeki kk ve hafif tehizatl Hindistan Ordusu askerleri koruyacak, bu birlikler gece gndz demeden dmann
grldn haber aldklar an yola kmak zere hazr bulunacaklard. Kordon'u oluturacak birlikler 28. Hintli Hafif
Svari ve 19. Pencab Piyade alaylarndan seildi. Bunlar birbirlerinden ok uzak ileri karakollardan kuzeyde ngiliz ve
Rus blmlerinin birletii Bircand'a kadar uzanan hat zerinde yerletirileceklerdi. Ancak, mesafelerin ok uzak olmas, arazinin vahilii ve iklim nedeniyle bu ileri karakollardan
kuzeyde ngiliz ve Rus blmlerinin birletii Bircand'a kadar
uzanan hat zerinde yerletirileceklerdi. Ancak, mesafelerin
ok uzak olmas, arazinin vahilii ve iklim nedeniyle bu ileri
karakollara yiyecek, su ve cephane ikmali g olacandan,
kordonu iler duruma sokmak zaman alacakt. Bu arada
Almanlar'n, plan haber alp acele edecekleri tahmin ediliyordu.

tahmin edilen gneydou ran'daki Kirman'da ngiliz konsolosu olan Claude Ducat'e de benzer bir talimat verildi. Bu
blgede Rus ya da dier Mttefik askerleri olmad iin, gizli
servis parasn kentin 'ileri gelenlerini' Almanya aleyhine evirmek iin kullanacak ve onlar orada bir s kurmalarna
olanak tanmadan kovduracakt. Konsoloslara Ruslarla ibirlii yapld, ran'n Belucistan ve Afganistan'la dou snrnda Kazak ve Hint svarileri birlikleri tarafndan, oraya kadar
varabilen Alman gruplarn yok etmek iin bir kordon kurulduu da bildirilmiti. Buna Dou Iran Kordonu ad verilecekti.
Iran topraklarnda byle bir hareket, lke tarafszlnn aka inenmesi demekti. Ancak, bu durum kordonun nlemeye alt silahl Alman gruplar iin de ayn anlama geliyordu. ran yetkilileri ya da (byk lde ngilizler'in mali desteine sahip olan) jandarma, lkede asayii korumaya hazr
ve muktedir olmad srece, Ruslar ve ngilizler, kendi karlarn korumak iin bu ii onlar adna yapacaklard. Yine
de bazlar ve bu arada ngilterenin sefiri Charles Marling,
byle bir hareketin zaten iki arada bir derede olan ranllar
Alman safna iteceinden korkmaktayd. Marling, ah'n bakanlarna yaplacak youn basknn ve belirli kiilere denecek byk paralarn, onlar aralarndaki Almanlar'a kar sert
bir tutuma iteceini savunuyordu. Ancak, Genel Vali bu i
iin artk ok ge kalnd dncesindeydi. Bu hamle baarsz olursa ya da Almanlar daha cazip eyler sunarlarsa, o
zaman bunun Hindistan iin sonucu felaket olurdu.

Bu tehlike nedeniyle 6 Temmuz'da, yani Niedermayer'in sfahan'a doru yola kmasndan bir hafta sonra, Genel Vali,
Afganistan Emiri'ne bir mektup yazarak ngiltereye kar ykmllklerini nazik bir dille hatrlatt. Afganistan resmen tarafszd ve (Byk Oyun zamanndan kalan) bir anlama ile
dileri tmyle Delhi'nin sorumluluuna giriyordu. Emir anlamay inemeye karar verdii takdirde, ngiltere'nin asker
gndermek dnda yapaca baka bir ey yoktu. Genel Vali,
Habibullah'n bu yolu semeyeceine inanyordu; nk o
zaman, ngiliz hkmetinin her yl verdii ok byk bir pa-

Dou Iran Kordonu'nun kararl bir Alman grubunun geiini

nleyecei de garanti deildi. Snrn yalnzca ngiliz kontro71

na kadar tutuklanmalarn gerektirirdi. Genel Vali'nin mektubu yle son buluyordu: "Byle bir davranla Majesteleri

ray kaybedecekti. Ancak, Delhi'de Emir'in evresini saran

akraba ve danmanlarnn ngiltereye dman, bu nedenle
de, Almanya ve Trkiye ile dost olduklar da bilinmekteydi.
Bunlar arasnda, ayn zamanda babakan olan Emir'in kardei Nasrullah ile Emir'in byk olu da vard. Gz kamatrc
armaanlar ve bol keseden vaatlerle Alman heyeti Afgan
bakentine eriecek olursa, o zaman Emir, evresindekilerin
cihada katlma ya da tahtndan atlma basklaryla karlaacakt. Bu nedenle, Genel Vali'nin mektubu ok usturuplu bir
dille yazlmal, talimat verildii anlam karlmamalyd.

sadece, sk sk bal olduu tarafszlk ilkesini yerine getirmekle kalmayp, bu insanlarn Majesteleri'nin uyruklar iinde
cahil olanlarn yalan hikayeler ve aslsz vaatlerle kandrmalarn nleyecektir."

Genel Vali daha sonra yazmalarnda da, Emir'i Almanlar'a

ilikin Delhi'ye gelen dier istihbarat konusunda bilgilendirmeye devam etti. ngiliz ve Ruslar'n, onun snrlarnn tesinde Dou Iran Kordonu'nu kurduklarn ve bunun amacnn
Almanlar' Afganistan'dan ve ngiliz Belucistan'ndan uzak
tutmak olduunu da bildirdi. Genel Vali yle diyordu: "Kabil'e Rus ve ngiliz glerinin ran'daki hareketleri konusunda
gelebilecek aslsz haberler nedeniyle bir yanl anlama olmamas iin Majesteleri'ne bu nlemleri bildirmemin doru
olduuna inanmaktaym." Bu birlikler ok kk olacakt ve
ama sadece 'ranl yetkililere bu kt niyetli kiilere kar
destek olmakt. Genel Vali burada gereklerden biraz ayrlm oluyordu. Bildiimiz gibi kordon birliklerinin yetkilileri
'desteklemek' diye bir sorunlar yoktu; nk, ortada
Almanlar' durdurmay amalayan herhangi bir ranl bulunmuyordu. Ancak, Genel Vali, Mttefik mdahalesini yasal
gstermek zorundayd. Tabii, kurnaz ve iyi istihbarat alan
Emir'i kandrabildii de pek kukuluydu.

Genel Vali yle yazyordu: "Aldmz istihbarata gre,

randa baz Alman ajanlar, tarafszlk yasasna aykr olarak,
karklk karmaya almakta ve Iran devletini savaa
sokmay amalamaktadrlar. Bu Alman ajanlar... kk
gruplar halinde Afgan topraklarna girme amacyla douya
doru ilerlemektedirler." Genel Vali, Almanlar ve mttefikleri
konusunda elde edilen bilgileri ve tadklar silahlar da sralamaktayd ve bunlarn Alman, Avusturyal, Hintli, Trk ve
ranllardan oluan 180 kiilik bir g oluturduklarn da bildirmekteydi.
"Bu tr silahl gruplarn tarafsz bir lkede karklk karmak
amacyla dolamalar, tarafszlk yasasnn aka inenmesidir" diye devam eden Genel Vali, ranl yetkililerin bu tr
bir anariye son vermesi gerektii konusunda uyarlmalarna
karn, bu gruplarn 'Majesteleri'nin topraklarn' ineyebileceklerini belirtiyordu. Genel Vali daha sonra, Emir'in bunlara
kar 'gl ve etkili bir hkmete sahip herhangi bir tarafsz
devlet' gibi davranacana inandn belirtiyordu. Bu durum,
bu insanlarn silahlarndan arndrlmalarn ve savan sonu-

Bu srada Kuetta garnizon kentinden balayarak Dou Iran

Kordonu kurulmaya balanmt. Kurmay subaylar yzlerce
kilometrelik ikmal yollar dzenlerken, istihbarat yetkilileri de
paral yerli muhbirlere ssz kylerde ve sulak yerlerde duraklayan yabanclar izletmeye balamlard. Ancak, hemen
72

hemen ngilterenin iki kat byklnde olup yolu ve telgraf bulunmayan bu lkede, yani dou ran'n l ve dalarnda glge gibi dolaan bir avu insan bulmak hemen hemen olanakszd. Bir st dzey ngiliz subay yle diyordu:
"Heyecanl bir av balamt ve kozlar byk lde kaann
elindeydi."

Blm-8
Kabil'e Yar

Bin dokuz yz on be temmuzunda ansn, sfahan'dan douya doru yol alan Yzba Oskar von
Niedermayer ve arkadalarndan yana olduu pek
sylenemezdi. Yeryznn en acmasz blgelerinden birinde bin be yz kilometre kat edeceklerdi. Bar zamannda bile, yazn byk Iran ln gemeye kalkmak
lgnlktan farkszd. Ancak, Almanlar'n elinde baka seenek yoktu: Her ne pahasna olursa olsun Kabil'e ulama emri
dorudan doruya Kayzer tarafndan verilmiti. Kavurucu
gne ve insann soluunu kesen kum frtnalar dnda hem
kendileri hem atlar iin su bulmak nemli bir sorundu. Bu
sszlk iinde, geimlerini kervanlar soyarak salayan ekyalar da vard. stelik altn, silah ve Afganistan Emiri'ne pahal armaanlar gtryor olmalar, heyeti ekici bir ava dntrecekti.
Bu bildik tehlikeler ve rahatszlklarn yan sra, daha nceki
yolcularn karlamadklar yepyeni tehlikeler de onlar bekliyordu. Dman devriyeleri ran'dan Afganistan'a uzanan yollar kontrol altnda tutuyor olacaklard. Durakladklar her
kyde casuslar kendilerini Ruslar'a ya da ngilizler'e ihbar
etmeye hazr bekleyeceklerdi. Bu nedenle, ne kadar yorgun
olsalar da, pusuya dme korkusuyla herhangi bir yerde
uzun sre kalmaya cesaret edemiyorlard. Afganistan snrna
73

operasyonlarn gereklerini ve sorunlarn ok iyi renmilerdi. Bu deneyim, iki Afgan savanda ve Lhasa'ya gnderilen Younghusband misyonunda ac bir ekilde elde edilmiti.
Oysa, Almanlar iin bu yepyeni bir sava yntemiydi, ngilizler, muazzam Prusya sava mekanizmasnn ileri byle kartrmasn ve nl elik disiplinin kiisel anlamazlklarla
tehdit ediliini grerek gven duyuyorlard. Ancak, ortak
dman ve nlerindeki belirsiz tehlikeler karsnda
Niedermayer ve Hentig anlamazlklarn bir yana brakp
anavatanlar ve imparatorlar iin ortak almaya karar verdiler. Yine de, her ne kadar bastrmaya alsalar da, karlkl antipatileri giderek bymekteydi.

varsalar bile Emir'in emriyle geri evrilebilir, hatta ngiliz ya

da Ruslar'a teslim edilebilirlerdi. Ancak, btn kozlarn aleyhlerine olmas kararllklarn etkilememiti. Grevlerini baardklar ve Afganistan cihada katld takdirde, bunun savan
gidiatn ve anavatanlarnn yazgsn etkileyeceini biliyorlard.
Aslnda, Berlin'deki liderleri kendilerini bu tehlike ve rahatszlktan kurtarabilirdi. Wassmuss'un grevi brakmasna izin
verilseydi, Alman hkmeti adna grme yapacak bir yetkili kalmayacandan, imdi Kabil'de gvenlik iinde olabilirlerdi. Ancak, ok deerli bir zaman kaybedilmiti. rnein,
Otto von Hentig ve iki Hintli arkadan beklemek yerine sfahan'dan haftalarca nce, ilkbaharda ayrlabilirlerdi. Bylece, o mthi ran yazndan kurtulurlar, daha hzl yol alrlar,
Ruslar ve ngilizler casuslarn ve askerlerini yerlerine yerletirmeden Afgan snrna eriirlerdi.

Byk bir kervann varln saklamak ve btn heyete gnlk su ve yiyecek bulmak g olacandan, grubun birbirinden farkl gnlerde yola kacak iki ksma ayrlmas kararlatrlmt. Bu kayglar olmasayd, Afgan snrna kadar olan bir
aylk yolculuu birlikte yapmak ok daha iyiydi; o zaman
dman devriyesinin ya da silahl ekyann saldrsna uradklarnda daha byk bir ate gcne sahip olabilirlerdi. Yine de, Afgan snrna doru son yrye balamadan nce
bir yerde birlemeye karar verdiler. Snr nasl aacaklarn o
zaman planlayacaklard. Grubun tm, hepsi de atl olan 100
kiiden oluuyordu. Bunlarn iinde sekiz-on Alman subay ve
astsubay, Rus tutsak kamplarndan kaan Alman askeri ve
dost airet reislerinden parayla tutulmu silahl ranllar vard. Ayrca, nden keif heyeti olarak ve Alman altn sayesinde ekya engelini ap kendilerine yol aacak bir de subay
ve astsubay grubu gnderilmiti.

Bu gecikme, heyetin askeri ve diplomatik yeleri arasndaki

gerginlii de artrmt. Berlin'de Niedermayer'in askeri komutan olduu, Hentig ile iki Hintli'nin politik ve diplomatik
hedeflerin sorumluluunu yklendikleri kabul edilmise de,
daha sonraki davranlarndan grlecei gibi, her iki Alman
da kendilerini tek lider olarak grmekteydiler. Serveni daha
ilk bandan baltalayan bu karkln sorumluluu tmyle,
dzgn bir emir-komuta zinciri yaratmayan Berlin'deki organizatrlere aitti.
Bu uyumsuzluu ve gecikmeyi casuslar araclyla ve telgraflar ele geirerek renen ngilizler durumdan memnundular. Byk Oyun yllarnda byle ortak askeri ve diplomatik
74

kokulu suyu iebiliyorlard" diye yazyor. "Suyu kaynatmak

hibir ie yaramyordu ve susuzluumuzu ancak elimizde kalan bir iki karpuzla giderebiliyorduk." Artk, Almanlar da ranllar da dizanteriye tutulduklarndan yryn temposu iyice
dmt. Rzgarn izlerini sildii bir gn, Niedermayer geride kalan birka kiinin kaybolduunu anlad. Adamlarn geri yollayp, susuzluktan baylm ve lme ok yaklam askerlerini buldu. Hayvanlar da scaklktan ve susuzluktan paylarna deni ekiyorlard ve atlardan bir ksm lmt.

ki gruptan birinin banda Hentig, bu tehlikeli yolculuun bir

hikayesini
yazmsa
da,
dier
grubun
bandaki
Niedermayer'in gnl ok daha canldr. Niedermayer, 'ran gneinin korkun ateinden' ve ngiliz casuslarnn gzlerinden kamak iin geceleri yol aldklarn ve karanlkta yollarn sk sk kaybettiklerini anlatr. Bu durum, hesapta olmayan tehlikeler de getirmektedir. sfahan'dan ktklarnn
nc gecesi, 'avlanmaya km olan yzlerce zehirli ylan'
arasna dtklerini fark edince, korkulu saatler yaarlar. Bir
at ylan sokmasndan zehirlenip lnce, Niedermayer, 'yolu
amak iin bacaklarna mein dolaklar geirmi, elleri kaml
ncler' karmak zorunda kalr. Ertesi sabah, ylanlardan
kumlardaki izleri dnda eser yoktur, ama bu kere, scaktan
kaan dev akrepler adamlarn elbiseleri iine girmitir.
Niedermayer, "Her bir giyecek tek tek silkelendi" diye yazyor. Ayrca, her tr bcekten oluan bir ordu ile de boumak zorundaydlar: "ranllarn evlerinde bu bceklerden
inanlmaz saylarda var. Ancak, ev sakinleri buna hi aldrmayp bcekleri zaman zaman zerlerinden toplayp atarlar,
ama ldrmezler."

Yorgun yolcular sonunda byk tuz lnden ktlar ve sfahan ile Afgan snr arasndaki yar yol olan Cihar Deh kasabasna vardlar. Niedermayer ile Hentig burada buluup
yolculuun geri kalan blmn planladlar. imdiye kadar
480 kilometre yol almlard ve dinlenmek ihtiyacndaydlar.
Rus ve ngiliz devriyelerinin kendilerini kovalamaya cesaret
edemeyecekleri Afganistan'a varsalar bile, snrdan Kabil'e
kadar 800 kilometre vard. leride ngiliz ve Rus askerlerinin
beklediini ilk kez Cihar Deh'te rendiler. Daha da kts,
snra yerletirilen dman askerinin says tahminlerinin ok
zerindeydi. Hem bu nedenle, hem de canlarn kurtarmak
iin arpmalar gerekebileceinden, snra kadar 320 kilometrelik yolculukta birlikte hareket etmeyi kararlatrdlar.

Almanlar sca da dayanlmaz buluyorlard. ok deerli ikolata ve mumlar erimiti. Sabahlar snn krklara kt ve
btn gn kavurucu bir rzgrn estii byk tuz lne
vardklarnda durum daha da ktleti. Niedermayer yle
yazyor: "Gerlerin ran cehennemi dedikleri eyin balangcyd bu. Gnee baktnzda simsiyah grrdnz, gnee srtnz dndnzde ise l kar beyaz gibi grnrd."
Geceleri yolu iaretleyen deve ve dier hayvanlarn bembeyaz iskeletlerini izleyerek, pek seyrek olan kuyular bulabiliyorlard. Niedermayer, "Sadece develer ve katrlar o kt

Niedermayer yle yazyor: "Elimizde, eitim grm 15-20

asker vard, dierleri airetlerden kiralanm ranllar'd. Makineli tfeimiz ve topumuz olmad gibi iki telsizimiz de sfahan'da kalmt. Dmanlarmz hangi yolu seeceimiz
konusunda kukuda brakmak zorundaydk." Cihar Deh'de
fazla kalamayacaklar anlalmt. Geen her gn, dmana
kordonu glendirecek zaman salyor, kendilerinin nerede
75

kapatmak iin ellerinden geleni yapyorlar ve Ruslar' da ayn

abay gstermeleri iin tevik ediyorlard. Mehed'deki
ingiliz bakonsolosu Wolseley Haig'e, yerli Hazara airetinden -airet, Byk Oyun gnlerinden ingiliz dostuydu-150
eski Hindistan Ordusu askeri alp, bunlar silahl Alman gruplarnn yollarn kesmesi iin kullanmas talimat verildi. Ancak
Ruslar, aralarndaki anlama gerei Mehed'in kendi etki
alanlarnda olduunu belirterek buna kar ktlar. Ama,
blgeye Kazak birlikleri gndermeye sz verdiler. Bir sre
sonra da, birliklerin yola kt bildirildi. Btn bunlara karn, eer Almanlar, Afganistan'dan uzak tutula-caksa, bunun
zamana kar bir yar olaca belliydi.

olduklar ve saylar hakknda bilgi elde etmelerini kolaylatryordu. Kyde de Rus ve ngiliz muhbirlerinin olduu kukusuzdu. Niedermayer yle yazyor: "Bu nedenle oradan gizlice ayrlmak, hatta yn artmak iin zaman bile kaybetmek
zorundaydk. Hepimizin yazgs birka gn iinde verilecek
kararlara ve hareketimize balyd."
Onlar, bu ok nemli admlarn dnrken, ar dikkatli
olmalarn gerektiren bir olay cereyan etti. Grup iin et satn
almaya gnderilen bir astsubay, bir rastlant eseri yolda
kendi kk hazinelerine ait, ii para dolu mein bir torba
buldu. Torba kerpi bir duvarn kntsna saklanmt ve hrszn onu daha sonra oradan alaca belliydi. Hemen bir
arama yapld ve ranllar'dan birinin kaybolduu anlald.
Adam sonra bir ayhanede esrar ekerken bulundu.
Niedermayer bu olay yle anlatyor: "Hemen oradan kartlp sorguya ekildi. zerinin aranmasna direnip kamaya
alnca da ldrld." Daha sonra adamn kamak zere
hazrlad at bulununca Almanlar'n ne byk bir tehlike atlatt anlald. "Bizi hemen o gece Ruslar'a ihbar edeceini
renmitik" diye yazyor Niedermayer.

ingilizler iin Kabil'den gelen haberler daha iyiydi ve Genel

Vali Lord Hardinge, Kabine'ye unlar yazabiliyordu: "Emir,
Alman ajanlarnn Afganistan'a doru yola ktklar konusundaki mektuplarma ok olumlu bir yant gnderdi. Afganistan'a silahl yabanc gruplarn girmesine Afgan hkmetinin
bir kural olarak asla izin vermeyeceini bildirdi. Almanlar,
Afganistan'a girecek olurlarsa silahlar ellerinden alnacak ve
sava sonuna kadar enterne edileceklerdir." Genel Vali,
Emir'in mektubunun altna 'kendi elyazsyla ekledii dostane
bir notta', Afganistan'n sava sresince tarafszln korumaya kararl olduunu bildirdiini de rapor ediyordu. Genel
Vali ile danmanlar iin bu her ne kadar gven vericiyse de,
Emir'in vaadi ancak kendisi, halknn banda olduu srece
geerliydi. Kabil'den dnen bir ngiliz yle diyordu: "Afganistan'daki tek dostumuz Kral Habibullah'tr." Geri kalan herkes ngiliz aleyhtaryd. ranllar gibi onlar da, kendilerinin
onaylan ya da bilgileri olmadan yazglarn izen 1907 Anlamas nedeniyle hala kzgndlar. ngiltere'nin, lkelerini

Niedermayer ile arkadalarnn telsizleri ya da d dnyayla

herhangi bir balantlar olmadndan, neler olup bittiini
zellikle de girmek zere olduklar blgede bilemiyorlard.
Aslnda, Dou Iran Kordonu tamamlanm filan deildi, hatta
baz yerlerde izi bile yoktu. En byk boluk da, ngiliz ve
Rus blgelerinin birletii, asker ve malzeme nakli iin en
uzak nokta olan Bircand kasabas evresindeydi. Buras da
Niedermayer ile Hentig'in Afgan snrn gemeyi kararlatrdklar blgeydi. Delhi'deki savunma uzmanlar, bu boluu
76

mekteydi. Gerekten de, ok gemeden btn ktlktan Almanya sorumlu tutulmaya baland. Alman diplomatlar, askerleri ve i evrelerinde byk bir Mttefik zaferi zerine
bakentteki btn Hristiyanlar'n ldrlecei korkusu yaygnlamaya balanmt. Bunlarn iinde kendileri ve aileleri
de olacakt.

1839 ve 1879'da istila edip bakentlerini igal etmelerini de

unutamyorlard. Ksacas, Almanlar, Kabil'e eriebilirlerse,
mesajlarn dinleyecek insanlar bulacaklard.
Afganistan o srada byk lde Alman yanlyken, Trkiye'de durum bunun tam aksiydi. Almanya'nn Dou'da ve
zellikle de Osmanl mparatorluu zerindeki gerek emelleri konusunda kukular artyordu. Bataki l, savatan
nce, Trkiye'yi askeri ve snai bir g olarak modern Avrupa standartlarna ykseltmek iin Berlin'in parasn ve teknolojisini kullanmakla gizlice vnrd. lerinden biri yle
demiti: "Bunu elde ettiimiz zaman Almanlar'a yirmi drt
saat iinde gle gle deriz." Alman yapm Badat demiryoluna gelince, o da tamamland anda milliletirilebilirdi. Ancak o gnlerden bu yana ok ey deimiti. Zafer elde edildii takdirde Trkiye, banda Sultan-imparator olarak
Kayzer Wilhelm'in bulunduu ve Berlin'den Burma'ya kadar
uzanacak olan yeni Alman imparatorluunun iine mi alnacakt? Giderek artan sava kayplar ve lkedeki ktlklar nedeniyle, pek ok Trk, Almanlar ve onlarn stanbul'daki
dostlar tarafndan savan iine ekilmi olmaktan honut
deildi. Ruslar'a kar geleneksel koruyucular olan
ngilizler'den nefret eden pek az kii vard ve ounluk onlar, giderek stnlk taslamaya balam olan Alman mttefiklerine yeliyordu.

Enver Paa, Sarkam felaketi sonrasnda bir gnah keisi

ararken, o yln ilkbaharnda, dou Trkiye'deki Ermeniler'in
Cihad seline nasl yakalandklarn Wangenheim ile yurttalar, kendi gzleriyle grmlerdi. Sarkam yenilgisinden sonraki kym ve srgnleri durdurmak iin urama durumunda tek kii Wangenheim'di. Ancak, Wangenheim, Amerikan
sefiri Henry Morgenthau'ya Almanya'nn bylesine hassas bir
konuya mdahale ederek, Trk mttefikiyle anlamazla
dmeyeceini aka belirtmiti. Enver Paa sadece askeri
yenilgisi iin bir gnah keisi aramakla kalmyordu.
Ermeniler'in yurtlar da kendisinin stanbul'dan Kagar'a kadar uzanacak byk Trk imparatorluunun yolunda bulunmaktayd. Wangenheim, Morgenthau'ya, Almanya'nn o andaki tek kaygsnn 'savaa devam edip kazanmak' olduunu
da syledi.
Ne var ki, kym haberleri duyulduka Amerikal-lar'n
Ermeniler'in yazgs zerindeki basks Berlin'i kayglandrmaya balamt. Bu durumun Amerikan kamuoyunu Trkiye'ye
ve onunla birlikte Almanya'ya kar harekete geireceinden
korkuluyordu. Berlin'in sava hedefleri asndan Amerika'nn
tarafszl ok nemli olduundan, Wangenheim haziran ortalarnda tutumunu deitirmeye balad. Ancak, o zaman da
artk ok ge kalnmt. Alman sefirinin, Mttefikler'in bu k-

Trk bakentinde, Sultan'n hkmetini savaa sokmakta lider rol oynam olan Alman sefiri Baron Wangenheim'in kulana irkin sylentiler gelmeye balamt. Byk bir et sknts ekilen pazarlarda, bunun nedeninin tm et stokunun
Berlin'in emriyle Almanya'ya gnderilmesi olduu sylen77

paralar demesi koulu da yer almaktayd. Bu parann bir

ksmyla dou Trkiye'de Ermeni kym yapanlar satn alnacak, bunlarn kurbanlar iin yardmlarda bulunulacakt. Para-nn geri kalan da, btn bu dzenlemeyi yapt iin, Dou'da adet olduu zere Cemal Paa'nn ahsna denecekti.
Halklarnn kalann kurtarmak isteyen Ermeni liderler iin bu
pek ucuz bir bedeldi. Zaten, Cemal Paa da Mttefikler'e bu
gizli nerisini, St. Petersburg'da yksek dzeyde ilikileri
olan baz ileri gelen Ermeniler'e yapm bulunuyordu.

ym dnya apnda bir propagandaya dntrecei uyars,

stanbul'da pek dikkate alnmad. Bundan drt ay sonra da,
sanki harekete gemedii iin ilahi bir misilleme olarak
Wangenheim henz 56 yandayken bir fel geirerek sahneden ekildi. Kayzer'in sava sonras yeni imparatorluunun
anslyesi olmay uman adam, bugn eski yazlk rezidansnn arazisinde Boaz'a kar, entrikalar sayesinde kzan savata len yurttalarnn arasnda yatmaktadr.
Gerek stanbul'da gerekse Osmanl mparatorlu-u'nun tmnde entrika, dzenin doal bir gereiydi. Bu dnemde de
baka karanlk iler yrtlmekteydi. Ermeni kymnn trmana getii 1915 Aralk aynda, Mttefikler'e kym durdurmak ve sava sona erdirmek iin artc bir neri sunuldu. nerinin sahibi, o srada am'da Trkiye'nin gney kanadn savunan ordularn banda bulunan ve sava yrten
lden biri olan Cemal Paa'yd. Cemal Paa, Mttefikler'in
askeri yardmyla stanbul'a yrmeyi, Enver Paa'y devirip
Alman danmanlarn tutuklamay, Ermeni kymn durdurup
Trkiye'yi savatan ekmeyi nermiti. Buna karlk yeni
Trkiye'nin Sultan' olarak tahta kacak ve bakenti de am'a tayacakt. stanbul ile Boazlar' brakyordu. Buras uzun
zamandr Akdeniz'e bir k yolu isteyen Ruslar'a verilebilir
ya da uluslararas bir komisyonun eline braklabilirdi. Cemal
Paa'nn devleti Asya Trkiyesi'ni, Suriye, Irak, Filistin ve
Arap yarmadasn kapsayacakt. Kendi egemenliinde olmak
zere hem Ermeniler'e hem de Krtler'e kendi yurtlarnda
zerklik tannacakt.

Bu Enver ve Talat paalarla Sultan'a kar byk bir ihanetti.

Ancak, Cemal Paa zamanlamasn ok iyi yapmt. O srada,
ingilizler ve mttefikleri Gelibolu yarmadasndaki yenilgilerinden sonra ekilmek zereydiler. Cemal Paa onlara byk
bir ayptan kurtulma frsat verdiinin bilincindeydi. ngilizler
bylece Gelibolu felaketini mazur gstermeye almayacaklar gibi, bu anlama Msr'a ynelik Trk tehdidini ortadan
kaldracak, oradaki askerlerini ekip Bat Cephesi'ne,
Almanlar'm zerine srebileceklerdi. Ruslar da ok memnundular, oldum olas istedikleri istanbul'a kavuacaklard.
Onlar da Kafkasya'daki askerlerini, savan aleyhlerine devam ettii Dou Avrupa'ya kaydrabileceklerdi. neriyi tek
reddeden lke, 16. yzyldan beri sk balar kurduu Suriye'yi isteyen Fransa oldu. Cemal Paa'nn Franszlar' sevip
Almanlar'dan nefret ettiini bilmelerine karn, Mttefikler'in
zaferi sonunda sava ganimeti olarak alabilecekleri bu lkeyi
ona kaptrmak istemediler.
Mttefikler'in Dou'da bir zafer kazanmalar olaslna karlk, en azndan kat stnde Sultan'n topraklarn paylamaya balam olmalar, Cemal Paa'nn nerisini kabul edip

Ancak, Ermeniler btn bunlar bedava elde edecek deillerdi: Anlamada Trkiye dnda yaayan Ermeniler'in byk
78

yazk ki, bu szde gerek pay vard. ar'n Kafkasya ordusunun baz birlikleri tmyle Ermeni gnlllerden olumutu. Bunlar Hristiyan komularna Trkler'i yenmekte yardm
ederek, savatan sonra Rus korumas altnda bamsz bir
yurt kazanmak amacndaydlar.

etmemek konusunda bir sorun yaratmt. Rusya'nn savata

kalma kararlln pekitirmek iin, 1915 Nisan'nda istanbul
ile Boazlar'n ve Trkiye'nin dousunun St. Petersburg'a verilmesi gizlice kabul edilmi bulunuyordu. Ertesi ay,
italyanlar'!- Trkler'e kar sava amaya ikna etmek iin
Trkiye'nin gneyinde bir blge de onlara ayrld. Bu arada,
ngiliz petrol iin Irak'a ve stratejik nemi nedeniyle de Kbrs ve Msr'a gz dikmilerdi. Hepsi bu kadarla kalmyordu.
Mttefikler'e katlmas karl Yunanistan'a, sava sonras
blnecek Osmanl mparatorluu'ndan bat Trkiye vaat
edilmiti ve savataki yardmlar nedeniyle Araplar ve Yahudilerle de baz anlamalar yaplmas dnlmekteydi. Fakat,
bunlarn hibiri Cemal Paa'nn nerisiyle badamyordu. Bu
ite sadece, istanbul'u daha erkenden ve kesinlikle alacak
olan Ruslar kazanl kacaklard.

Bu srada, stanbuldaki Alman Sefareti yepyeni bir heyecanla cihad srdryordu. Wangenheim'm 1915 Ekimi'nde ani
lmnden sonra, cihadn ba-mimar Max von Oppenheim,
Kayzer'in Dou'daki gizli operasyonlarnn bana gemek
zere Berlin'den gelmiti. ok gemeden, randaki ve iler
iyi gittii takdirde de Afganistan ve tesindeki ajanlar iin
kullanlmak zere byk miktarlarda silah, altn ve propaganda malzemesi gnderildi. O gne kadar bu tr hassas
malzemeyi geirmek hemen hemen olanakszd. Bunlar snrl
miktarlarda, ancak yk vagonlarnn altndaki gizli blmelerde gnderilebiliyordu. Bulgaristan ile Romanya'nn tarafszl
ve dman bir Srbistan'n varl stanbula malzeme akn
byk lde engellemekteydi. Ancak, 1915 sonbaharnda
Bulgaristan'n Almanya safnda savaa girmesi ve ardndan
Alman, Avusturya-Macaristan ve Bulgar askerlerinin Srbistan' igal etmeleriyle, Berlin ile stanbul arasndaki demiryolu almt. Bu yolla Almanya'dan getirilen top mermileri Gelibolu'dan Mttefik askerlerinin ekilmesini de abuklatrmt. Oppenheim'n propaganda uzmanlar, Mttefiklerin Gelibolu yenilgisini cihadn zaferi olarak ilan etmekteydiler.

Mttefikler haftalarca dndkten sonra Cemal Paa'nn

nerisini reddettiler. Fransa ve ngiltere, Trkler'i yenmek ve
ganimetin byn kapmak iin kumar oynamaya karar
verdi. Ruslar dnda gerek kayba urayanlar, hala sren
kyma maruz kalan Ermeniler ve ilerideki uzun, kanl aylar
boyunca sava alanlarnda lecek olan Trk ve Mttefik askerleriydi. Cemal Paa, Enver ve Talat paalar tarafndan bu
ihaneti renilmedii iin talihliydi ve hibir ey olmam gibi
onlarn safnda savaa devam etti. Morgenthau, Talat ve Enver paalar nezdinde Ermeniler lehinde giriimlerde bulunmaya devam etti ve onlara Amerika'nn batsnda yeni bir
yurt verilebileceini bile dile getirdi. Dahiliye Nazr olan Talat Paa kendisine, "Ermeniler dmanlarmz aka tevik
etmilerdir" dedi. "Kafkasya'da Rus-lar'a yardm ettiler ve
oradaki yenilgimizin nedeni de onlarn bu davranlardr." Ne

Ancak, Trk silahl kuvvetlerinde hizmet gren Alman subay

ve danmanlarnn hepsinin, Mttefikler'e kar bir cihad
balatmay yararl, hatta akllca bir ey olarak grd sylenemezdi. ou, bunu insan gc ve kaynak israf olarak
79

gryor ve ters tepeceini dnyordu. Bu tr anlamazlklardan dolay, Trk bakentindeki Alman subaylar genelde
sefaretteki diplomat meslektalaryla konumazlard bile. Von
Oppenheim'n slamiyeti kullandn dnenlerden biri de,
Klnische Zeitung istanbul muhabiri Dr. Harry Stuermer'di.
svireden 1917'de snma hakk isteyecek olan Stuermer,
stanbulda iki Sava Yl adl kitabnda, von Oppenheim ve
meslektalarn, yasa, dzen ve uygarlk glerine kar 'en
lgn banazl' kkrtmak ve slam lkelerinde 'onca sabr
ve strapla' elde edilen kazanm-lar 'yllarca geriye
gtrmekle' sular.

Stuermer'in stanbul iin izdii bu tablonun doruluk derecesi ne olursa olsun, ngilizler iin cihad tehdidi giderek bymekteydi. Almanlar hemen hemen her gn ran'daki etki
alanlarn geniletiyorlard. Kaan sava tutsaklaryla kalabalklaan Alman ve Avusturyallarn says, 1915 sonbaharnda
ngiliz istihbarat tahminlerine gre 300'e ulamt.
Almanlar'dan ayrca aylk alan ranl bin paral askerle Hindistan ordusundan kap Trk-Alman davasna katlm yerliler de vard. Berlin orta ve gney ran' ylesine ele geirmiti ki, ngilizler'in ran imparatorluk Bankas'nn on yedi
ubesinden yedisi Almanya'dayd. Cihada para salamak iin
kasalar yamalanmt. Almanlar pek ok yerde telgraf brolarna da el koyup altryor, bunlar Ingilizler'e kullandrmyorlard.

Stuermer, Cihad'n, 'yeryznn en aalk insanlarn', yani

Alman Sefareti'ni Dou uzman olduklarna inandrarak para
szdran Niedermayer ve Wassmuss gibilerini cezp ettiini
sylemitir. Von Oppenheim ile kadrosunun, 'sefareti sonsuz
bir altn kayna olarak gren agzl servencilerin tuzana dtklerini' de ne srmtr. Steurmer'e gre bu parann byk bir ksm amacnn hayli dnda, stanbulun
'batakhanelerinde' harcanmtr. Rusa bilen Bakl bir Alman olan byle bir servenci, cihad Kafkasya halklar arasnda yaymay teklif etmi, kendisine binba rtbesiyle birlikte para, silah ve propaganda malzemesi verilmiti. "Kendisine propaganda amacyla harcamas iin sandk sandk altn
gnderilmiti" diye yazar Steurmer. Ancak, adam cihada bir
tek kii bile kazandramam, dnnde stanbulda zengin
bir yaam srmtr. Stuermer, Dou zerinde gerek bir
otorite olan von Oppenheim'n bu ekilde aldatlmamas gerektiini dnr. 'Ama, kendi cebinden binlerce ve resmi
fonlardan milyonlarca mark', Stuermer'in 'bu yalanc
hayaller' dedii eyi desteklemek iin harcamtr.

ngiliz ve Rus konsolosluk memurlarna yaplan saldrlar kesinlikle Almanlar kkrtmaktayd. Wassmuss'un operasyon
merkezini Buir'den, yine Alman konsolosu sfatyla gittii iraz'a naklettii bildiriliyor. Hem ranl valinin hem de yerel
jandarma rgtnn dostu olduu bilindiinden, bu durum
oradaki kk ve korunmasz ngiliz konsolosluu iin hi de
iyi deildi. Alman ajanlar bir tek, Rus denetimindeki kuzey
ran'da Kazaklar tarafndan kovalanyorlard. Burada ah ile
on milyonluk halkn cihada ekmeyi baaramyorlard. Btn
bunlara karn, daha sonra grlecei gibi Alman Sefareti'nin
gvenliindeki Prens Henry, hala rann tarafszln sona
erdirme umutlar tamaktayd. Ancak, hikyemizde fazla ileri
gittiimiz iin, imdi yeniden Niedermayer ile arkadalarnn

80

1915 Temmuzu'nda ngiliz-Rus kordonunu krmak iin harekete geecekleri Cihar Deh kasabasna dnmeliyiz.

9. Blm

D dnyadan tmyle kopuk olan Almanlar stanbul, Tahran

ve dier yerlerde olup bitenlerden habersizdiler. Onlarn tek
dndkleri kimseye grnmeden Afgan snrna varabilmekti. Emir'in topraklarna bir kere ayak bastktan sonra
pelerindeki Mttefikler'den kurtulacaklarn biliyorlard, ngiliz ve Ruslar, ah'n anari iindeki lkesinde yasalar kendi
ellerine alp kstaha kullanabiliyorlarsa da, Afganistan'da
herhangi bir mdahaleye cesaret edemezlerdi. Byle bir hareket, Emir'i kzdrr ve ngilizlerden nefret eden halknn
bastrlm duygularn alevlendirirdi. Sadece bu bile, herhangi bir Alman yardm olmakszn, buraya kadar gnderilme
amalarn gerekletirebilir, ngiliz Hindistan'na kar aniden
cihad balatabilirdi.

Niedermayer'in Blf

Mttefik devriyelerini atlatma ii, imdi Yzba Oskar

von Niedermayer'in gl ve yetenekli omuzlarna
dmt. Niedermayer sadece seferin askeri komutan deildi; savatan nce randa ok dolam, hatta bir kere Mehed'de ngiliz Bakonsolosluumda bile kalmt. artmak, sahte kiiler kullanmak ve yanl bilgilendirmek stratejisini seti. Dman devriyelerini bir an iin
bile grubun snr gei yolundan ektirebildi-i takdirde, bu
delikten ieri szabilecekti. Yine de, kendilerini kovalayanlar
atlatldklarn anlayp da arkalarndan yetimeden nce snra
erimek istiyorlarsa, yorgun insan ve hayvanlar bundan sonraki 320 kilometreyi ok hzl bir tempoyla amak zorundaydlar.

Almanlar Delhi'nin tek umudunun, kendilerini snra varmadan nce yok etmek olduunu biliyorlard. Gerekten de, o
srada, heyetin nerede olabilecei konusunda Londra, Delhi,
St. Petersburg ve Dou ran Kordonu'nun eitli karakollar
arasnda acil mesajlar gidip gelmekteydi. 1907 Ban'ndan
sekiz yl sonra, Afganistan ile ngiliz Hindistan bir kere daha
atma noktasna geldiinde, Orta Asya'da Byk Oyun yeniden balamak zereydi.

Niedermayer iki ayr dman artmas gerektiini biliyordu; kuzeyden inen Rus ve gneyden kan ngiliz devriyeleri.
Ayn zamanda da, ana grubun geiinden nce bir gedik
amak zorundayd. Bu nedenle, kk silahl devriye kolu
kard. Bir kol Kazaklar' ekmek zere kuzeydouya gidecekti. ngilizler'i aldatmay amalayan ikincisini gneydouya
gnderdi. Bir Alman subay olan Temen Wagner ve otuz silahl ranldan oluan nc devriye kolu da asl grup iin
yol kefine gnderildi; bunlar bir gedik bulduklar anda geri
81

Dileri yetkilisi, "Almanlar yolu kolayladlar. Artk her ey

Emir'in tutumuna baldr," diye yazyordu.
Genel Vali de ok zgnd. Almanlar'n Bircand yaknndaki
snra hzla ilerlemekte olduklarn rendiinin ertesi gn
Londra'ya ektii telgrafta, o noktada Dou ran Kordonu'nun henz kurulmadn ve kurulana kadar acele Rus askerleri gnderilmesini istedi. Londra'ya, Kirman ynnden ikinci
bir grubun da snra doru yrdnn sanldn da bildirdi. Telgraf Londra'ya sabah 2.20'de gelmiti. Dileri Bakan
Sir Edwvard Grey birka saat sonra St. Petersburg'daki ngiliz sefirine u telgraf ekti: "Acil. Aralarnda 30 Alman ve 15
Avusturyalnn bulunduu 196 kiilik Alman kervanlar Afgan
snrna yaklayorlar." Bir grup (Niedermayer'inki) Cihar
Deh, dieri (Zugmayer'inki) Kirman ynnden gelmekteydi.
Kuzeydou ran'da askerleri olan Ruslar, ngiliz-Rus kordonunun iki yarsnn kesitii Bircand'a yaklaan grubu karlarsa, ngilizlerde Kirman'dan gelenlerin gereine bakabilirlerdi.

dnp haber vereceklerdi. Bu arada birinci grup Kazaklar'

yanl yola soktuktan sonra ana grupla birlemeyecek, le
geri ekilerek ana gruptan snra kadar gidemeyecek kadar
hasta olanlar iin gizli bir s kuracakt. kinci grup da,
Ingilizler'i artmay baard takdirde, Kirman'a eriip orada Temen Zugmayer ve Griesinger ile buluacakt. Bu aldatmaca kapsamnda, her devriye kyllere ve rastladklar gerlere yanl bilgiler verecek, arkalarnda bunlar dorulayan sahte belgeler unutacaklard.
Niedermayer'in kendi adamlar, gvenebileceine kesinlikle
emin olduu kararl ve dayankl kiilerse de, grubun ounluunu, Alman altn, dini banazlk ve ngiliz ya da Rus olan
her eyden nefret ettikleri iin cihada katlm olan, ne yapacaklar belirsiz silahl airet yeleri oluturuyordu. Byk bir
olaslkla, makineli tfekli Mttefik askerleriyle karlanca
bunlar Alman efendilerini yazglaryla ba-baa brakp kaacaklard. Oyalama gruplarn yneten subaylarn rol bu yzden ok tehlikeliydi. Ne kadar tehlikeli olduunu da ok
gemeden anlayacaklard.

Snrlarna Almanlar'm yaklat konusunda bir rapor da Genel Vali tarafndan Emir'e telgrafla bildirilmi ve Mttefik
kordonundan syrldklar takdirde Almanlar'la 'kiralk
katillerin' tutuklanmas istenmiti. Genel Vali ayrca unlar
yazyordu: "Afganistan'da ve snr airetleri arasnda bir
Trk-Alman ordusunun Afganistan yoluyla Hindistan'a doru
yrd hakknda aslsz sylentiler dolamaktadr. u anda
ran'da ne Trk ne Alman ne de Avusturya askeri bulunmadndan, bu sylentilerin ne kadar aslsz ve gln olduunu Emir Hazretleri'ne bildirmeme gerek yoktur sanrm." Ancak, Emir'in, 'Majesteleri halklarnn iinde cahil olanlarn, snrda bu Alman gruplarn grp, daha byk bir gcn n-

ingilizler muhbirleri araclyla Almanlar'n Afgan snrna giden yolu yarladklarn renmilerdi. En tehlikeli bilgi de,
byk Kavir tuz ln temmuz ortalarnda gemi olmalaryd. Byk Oyun'un balarnda Napolyon ile ar
Aleksandr'm Iran zerinden Hindistan'a girmeyi planlamalarndan bu yana, ngiliz stratejistleri bu l geilmez olarak
kabul ederlerdi. Ama, imdi silahl bir Alman grubu, en dar
yerinden de olsa, l amt ve bunu yapan ilk Avrupallar
olmulard. Bu haber karsnda, Delhi ile Londra'nn tepkisini
panik olarak adlandrmak hi de yanl olmaz. st dzey bir
82

ngilizler'e erien bir habere gre kordonu pekitirmek iin

gnderilen Kazaklar atlarn ky camiine yerletirerek yerli
halkn duygularn rencide etmilerdi. Bir ngiliz yetkilisi,
"Tam da Ruslar'n yapaca bir ey!" diye yazyordu.

cleri olduklarn sanmalar ihtimaline kar', bu sylentileri

kamuoyu nnde yalanlamas da iyi olacakt. Genel Vali, son
olarak da tilaf devletlerinin savata herhangi bir kesin zafer
elde etmemi olmalarna karn, 'hkm verme yeteneine
sahip olanlarn' savan sonu hakknda bir kukular olmadn syleyerek Emir'e gvence vermekteydi. Muazzam insan
gleri, ekonomik kaynaklar ve ak denizlerdeki egemenlikleri nedeniyle tilaflar sonuta Almanya ve Trkiye'yi mutlaka yeneceklerdi.

***
ngilizler bu denli karamsarken, Niedermayer ile arkadalarnn durumu da pek iyi deildi ve Cihar Deh'den ktktan
hemen sonra ciddi skntlara dmlerdi. Temen
Wagner'in keif ekibinden baka, kuzey ve douya iki taktik
grubu yollayan Niedermayer, Wagner'den haber beklemek
zere be kilometre ilerdeki kye yerlemiti. Orada muhbirlere kar nlem olarak kyden kimsenin kmamas iin evreye silahl askerler yerletirmiti. Onlar beklerlerken, sfahan'dan gelen gizli bir kurye drt aylk gazetelerle savan
durumu konusunda yreklendirici bilgiler getirmiti. Ancak,
Wagner'den hibir haber yoktu.

Ancak, Genel Vali ile komutanlarnn cann skan bir durum

vard: Ruslar, Kazak askerlerini ngilizler'in Dou ran Kordonu'nun en zayf noktas olarak grd yere gndermekte
aceleci davranm-yorlard. Bu nokta, Bircand'n hemen kuzeyinde, ngiliz ve Rus blgelerinin birletii yerdi. Gecikmenin
nedeni ise bir ncelik sorunuydu. Afganistan'a Almanlar'm
szmas, Ruslar iin, ngilizler iin olduu kadar kayg verici
bir olay deildi. Ayrca Trkler'in Almanlar'm ve dman halkn tehdit ettii kuzey ran'daki karlarn korumak iin
Ruslar'n Kazaklar'a ihtiyalar vard. Ancak, neden ne olursa
olsun, boluu doldurmaktaki bu gecikme, zamann gizli belgelerinin de gsterdii gibi, Delhi'deki karamsarl arttrmaktayd. Niedermayer, Cihar Deh'ten kmaya hazrland
srada, ran'da Alman Ajanlar balkl 27 Haziran tarihli bir
raporda yle denilmekteydi: "Almanlar'n herhangi bir muhalefetle karlamadan snr aacaklarndan korkuyorum.
Bu Rus birliinin onlar zamannda yakalamalar olanaksz
grnyor." Durum sadece bu kadarla da kalmyordu. Kayg
veren dier bir nokta da, Ruslar'n yerli halka kar tutumlaryd. Bu tutum yznden Mslmanlar fkelerini tilaflar'a
yneltecek ve cihada daha fazla taraftar salanacakt.

En sonunda gelen haberler ok ktyd. Wagner kordonda

arad gedii bulacak yerde, Bircan'n altm kilometre kuzeyinde bir Kazak devriyesinin saldrsna uramt. Delhi'nin
btn korkularna karn Kazak birliinin nclerinin geldii
belliydi. Saldr gece olduundan Wagner ile arkadalar
kamlar, ancak btn malzemeleriyle altnlardan bir ksmn
geride brakmlard. Yine de, kendileri bir kayp vermeden
dmana kayp verdirtmiler ve Niedermayer'in kamp kurduu yerin krk kilometre ilerisinde mevzilenmilerdi.
Niedermayer, bundan sonraki admlarn planlamalar iin onlar ard. Ertesi gn Niedermayer'in 'felaket' diye niteledii
bir halde geldiler. Sonradan, altn tadklarndan kukulanan
83

Niedermayer iin karabasan gibi bir seimdi. Ancak, en tehlikeli blgeye yaklatka nlerindeki ngiliz ve Rus devriyelerinin konumlar hakknda bir bilgileri olmadndan, hangi yolun daha az tehlikeli olduunu bilmeleri olanakszd.
Niedermayer kuzey yolunu semeye karar verdi. ranllar'dan
Bircan'dan kuzeye giden yolun zellikle yazlar ok sert olduunu ve pek az kuyu bulunduunu renmiti. Bu nedenle,
dmann onlarn gelmesine pek ihtimal vermeyecei yoldan
gitmeye karar verdi. Talihleri yaver giderse, dman zaten
az olan gcn, Bircand'n gneyindeki daha elverili yola
yayacakt. Niedermayer gneydouya kk bir grup kardktan ve ana grubun da bir sre sonra onu izleyecei sylentisini yaydktan sonra dier yola dnd ve kuzeye giden
plak sszla yneldi.

ranllar tarafndan Kazaklar'a ihbar edildikleri anlald. Ne

var ki, Kazaklar bir tuzaktan korkarak grubu izlememiti.
Niedermayer kuzeyden daha baka Kazak birlikleri gelmeden
nce, pek az zamanlar olduunu biliyordu. arabuk oradan
kmak zorundaydlar, aksi halde nerede olduklar kefedilecek ve grubun tm orada kumlar arasnda gmlp kalacakt.
Niedermayer'in tek plan, devriyelerinin bulabilecekleri herhangi bir gedikten gemekti. Bu da geceleri yrmek, insanlar ve hayvanlar son glerine kadar zorlamak demekti. Geceleyin Afgan snrna doru yol olan byk bir kervan gren
herkes kukulanacandan ve dmann her yerde casusu
olduundan, ok tetikte olmak gerekiyordu. Niedermayer
yle yazyordu: "Ate yakmamak ok nemliydi, ranl atllarm haha pipolarn yakmak iin otlar tututurduklarnda
srekli mdahale ediyordum. ou uyuturucu bamlsyd
ve yola sadece byle devam edebiliyorlard." Geride kalanlar
ya da hzlarna ayak uyduramayanlar beklemek diye bir ey
olamayacandan, bunlardan bir ounu bir daha hi gremiyorlard. Niedermayer, "Onlar ahane ryalar grebildikleri
iin ne kadar da talihliydiler" diye yazyor. "Biz ise sadece
tertemiz, buz gibi sulara girdiimizi hayal edebiliyorduk."

***
Niedermayer'in yemlik gruplar ve yayd sylentiler etkisini
gstermeye balam, zamann ngiliz istihbarat raporlarnn
da gsterdii gibi, kendilerini izleyenler arasnda byk bir
karklk yaratmt. Bunlardan birine gre, ele geirilen bir
mektuptan (Delhi mektubun gerek olduunu sanyordu)
heyetin bir ksmnn Afganistan'a girdii anlalmt. Dolaysyla, kovalamann gereksiz olduu bildirilmekteydi. Kukusuz, bu mektubu, Temen Wagner bilerek geride brakmt.
Mektup Mehed'deki ngiliz Bakonsolosu'nun eline ulam,
o da ieriini telgrafla Tahran'a iletmi, oradan da Delhi ve
Londra'ya haber verilmiti. Niedermayer'in yanl bilgilendirmesi sayesinde, ngilizler Afganistan'a gidenlerin says konusunda da ok abartl bilgilere sahiptiler. Bir raporda, bunlarn 400 kiilik bir grup oluturduu bildiriliyordu. Daha n-

Afgan snryla aralarnda sadece gnlk uzaklkta olan

Bircand kasabas bulunuyordu. Orada, Ruslar'n eskiden beri
bir konsolosluklar vard ve ngiliz askerlerinin de artk kasabaya varm olduklar kukusuzdu. Buradan kesinlikle uzak
durmak zorundaydlar. Ama, Kazaklar'n geldii kuzeye mi,
yoksa ngilizler'in kendilerini aradklar gneye mi gitmeliydiler? Yaamlar doru karara bal olduundan bu
84

can ve srekli casuslarn gzetiminde bulunacan dnyordu. Bu nedenle, yola ok dikkatle yaklalmal ve gei
gece yaplmalyd. Niedermayer araziyi renmek iin keif
kollar kard. Onlardan haber beklerken de heyetin yknn acmaszca azaltlmasn emretti. Hzl hareket edebilmek
iin yanlarna sadece ok gerekli olan eyleri alacaklard. Geri kalan belki de sonra alnmak zere le gmlecekti. Gmlen eya arasnda Kayzer'in Emir'e gnderdii armaanlarn arlar ve bykleri ile cihad propaganda brorleri vard. Bu frsattan yararlanarak, biraz da dinlenmeye altlar.
ok gemeden keif kollarndan biri dnd. Yaknlardan
dman atllar gemiti, ama yine de yol ak grnyordu.
Devriye geri dnebilecei iin bir an nce gemeliydiler. 184
"Gerilen sinirlerimiz yorgunluumuzu unutturmutu," diye
yazyor Niedermayer. Kendisi ve bir subay nde gidip gei
noktasnda mevzilenerek geri kalanlar beklediler. Yola vardklarnda karanlk kmt. Kimse konumuyordu. "Gzclerimiz en kk bir sesi karmamak zere bekleiyorlard"
diye yazyor Niedermayer. Hareket etmenin gvenli olduunu anlaynca gei emrini verdi. "Hayaletler gibi yolu ap
doudaki tepeler arasna szldk," diye anlatmaya devam
ediyor. Ancak, gvenlie kavumu deillerdi. Yolculuklarnn
en akta olan blmn tamamlamlarsa da, henz dman topraklarndaydlar ve nlerinde yz kilometrelik bir yol
uzanyordu. Rus-ngiliz kordonundan syrlmadan nce stesinden gelinecek bir engel daha vard. Bu, krk kilometre kadar doudaki geitti. Burada da, devriyeler dolayor olmalyd ve yolun kenarnda ngilizler'in bu ssz blgedeki karakollaryla balanty saladklar telgraf telleri vard. Ayrca,
ngilizler Niedermayer'i ellerinden kardklarn ve onun
Bircand-Mehed yolunu atn rendikleri takdirde, heyeti

ce de grdmz gibi, Genel Vali Londra'y ikinci bir Alman

konvoyunun gney Afganistan ve Belucistan'n pek devriye
gemeyen snrlarna doru ilerledii konusunda uyarmt.
Bunlarn Niedermayer'in abalarnn sonucu olup olmad
kesin olarak bilinmemektedir. Ama, kesin olan tek ey, Genel
Vali'nin korkularnn tmyle dayanaksz olmasyd. Daha
sonra greceimiz gibi iki Alman subay Zugmayer ve Griesinger, Kirman'da kalmlard. Ancak, Delhi'nin kaygsyla
Dou ran Kordonu biraz daha uzatlmt ki, bu da
Niedermayer'in tam istedii eydi.
Niedermayer ve ekibi, Bircand'n kuzeyindeki llerde glkle ilerlerken, Zugmayer ile Griesinger'in Kirman'da ne
yaptklar konusunda herhangi bir fikirleri yoktu ve kendileri
srekli dman devriyelerinden kamakla uratklarndan
onlar pek dnmyorlard bile. Sonradan tuzlu olduu anlalan bir kuyunun bandaki gerlerden, iki gn nce bir
ngiliz devriyesinin kendilerini aramakta olduunu rendiler. Niedermayer, "Gne ikenceydi," diye yazyor. Ancak,
bu tehlikeli blgede kaybedecek bir dakikalar bile olmadndan hem gece hem gndz yol alyorlard. Kendileri de
hayvanlar da tkenme noktasna gelmiti. Refakatilerden
bir ksm buna daha fazla dayanamad. "Kimi yol kenarnda
yld kald," diye yazyordu Niedermayer. "Ben bile uyank
durmakta glk ekiyordum." Bir ksm ise, balarndaki
astsubaylar silahlaryla tehdit ederek grubun ok deerli suyunu ve yedek atlarn alp kamt.
Drt saat kadar ileride Bircand ile Mehed'i birletiren byk
kuzey-gney yolu vard. Ondan yz kilometre sonra da Afganistan snr uzanyordu. Niedermayer yolda devriyeler ola85

mi deildi. Diplomatik statleri olmad iin, Almanlar telgraflarn Iran telgraf servisi araclyla ak olarak gndermek zorundaydlar. Bu da yazmalarn vali tarafndan okunup ngilizlere iletilmesi, hatta yrtlp atlmas demekti. Bylece, Tahran gerekli onay vermeyerek Zugmayer ile
Griesinger'in konsolosluk olarak setikleri binaya Alman bayra ekmelerini engelliyordu. Bu da, onlarn yerel halk arasnda itibar kaybetmelerine neden olmaktayd. Zugmayer, bir
Alman astsubay araclyla Tahran'daki Prens Henry'ye
gnderdii mektubunda bu durumdan yaknmaktayd: "Alman Konsolosluu'nun iktidarszl dmanlarmz aka
sevindirmektedir. Hepsi bizim utan iinde buradan ekileceimiz gn beklemektedirler." Zugmayer, Prens Henry'den
Tahran'a bask yapmasn ve bylece "Dileri Bakanl ve
Genelkurmay'in emirleri dorultusunda 'ngilizlere kar cihad yayma grevlerini yapmalarna olanak tannmasn istemekteydi.

Afganistan'a gemeden nce yakalamak iin son anslar

olan bu yerde pusu kuracaklard.
***
Mttefikler ne kadar kstl da olsa btn glerini
Niedermayer zerinde younlatrabilseler de, onu o zamana
kadar yakalayabilirlerdi. Ancak, ngilizler hem daha fazla Kazak askeri yetiene kadar kuzeyde Ruslar'n yerini almlard,
hem de ikinci bir Alman heyetinin Kirman'dan douya doru
ilerlediine inanyorlard. Aslnda, Zugmayer ile Griesinger 4
Temmuz'da cihad bayran amak zere Kirman'a geldiklerinde amalar buydu. Ama, ok gemeden beklenmedik
glklerle karlamlard. Zugmayer Tahran'daki Alman
Sefiri Prens Henry'ye yle yazyordu: "Balangta durum
ok ok iyiydi. Halk bizi heyecanla karlad. Herkes bizi nefret ettikleri ngiliz ve Ruslar'a, ngilizler'den para alan valinin, yardmcsnn ve emniyet mdrnn basklarna kar
bir kurtulu olarak gryordu." Zugmayer'in iddiasna gre
bu insanlar, 'oradaki Almanlar'n faaliyetlerini ihbar etmeleri
karlmda her ay ngiliz Konsolosu'ndan byk rvetler almaktaydlar. Daha nce grdmz gibi, konsolos Delhi'den, gneydou ran'da Alman entrikalaryla mcadele iin
'gizli servis fonunu' kullanma talimat aldndan bu iddiann
doru olduu kesindir.

ki Alman'n aresizlii anlalr bir eydi. Yanlarnda en az

yarm dzine ayaklanma balatmaya yeterli miktarda propaganda malzemesi getirmilerdi. Bu bror, kitapk ve gazeteler, Berlin ve stanbulda Max von Oppenheim ve dierleri
tarafndan dikkatle hazrlanan ve Farsa, Putuca, Urduca ve
dier Asya dillerinde yazlmt. Bunlarda grkemli Alman ve
Trk zaferlerinden ve Mttefikler'e indirilen ar darbelerden
sz edilmekteydi. Hinte yazlan bir brorde ngiltere Kral'nn tahtn terk edip kat, ngiliz askerlerinin toplu halde
ordudan kap dmana teslim olduklar yazlyd. Urdu dilinde yazlm bir dierinde ise Ruslar'n Kafkasya'da ar bir
yenilgi aldklar, St. Peterburg'da alk ba gsterdii, Afganistan Emiri'nin tilaflara kar cihada katlmay kabul ettii

Ancak, ngilizlerin bu dzeni sorunlardan sadece biriydi. Bir

dieri de, Tahran'daki ngilizler ve Ruslar'n kukusuz ar
basks altnda olan ranl yetkililerdi. Zugmayer ve
Griesinger szde konsolos ve konsolos yardmcs olarak
Kirman'a gnderilmilerdi. Tahran'a bu kiilerin onaylanmas
iin telgraflar gnderilmise de, henz byle bir onay veril86

bildiriliyordu. Bu arada, btn Dou'da milyonlarca Mslman davaya katlyor, Hindistan ordusunda alaylar isyan ediyordu. Alman propagandaclar ve Hintli ibirlikileri bunlar
gibi daha pek ok uydurma haber hazrlamlard. Savatan
haber alma olanaklar olmayan milyonlarca basit insan iin
bunlar ba dndrc eylerdi. Fazla gecikmeden ellerine
ulatrlabilirse kukusuz.

ah ve bakanlarnn henz zaman varken Kum'a ekilmeleri

iin yaplan basky arttryordu. Prens Henry ve maiyeti de
ah'la birlikte ran'n cihad bakenti olacak Kum'a gideceklerdi. Plan buydu. Ancak, mesajn valinin ya da dier dman unsurlarn eline geip ngilizler'e iletilmesi korkusuyla
bunlarn hibiri Zugmayer ile Griesinger'e aklanamyordu.
Onlarn sabrl olmalar gerekmekteydi.

Prens Henry'nin, Zugmayer'in skntlarna grnte kaytsz

kalmas, kendisinin o anda Tahran'da son bir entrika giriiminde bulunmasyla aklanabilir. Prens Henry, ran halknn
birikmi duygularn smrerek ve slam tarihini bin yllk
gemiindeki rneklerden yararlanarak, gen ah ile hkmetinin cihada katlmalarn salamaya alyordu. Rus birlikleri, kentteki mttefiklerinin tehdit altnda olduunu ileri
srerek bakente her gn biraz daha yaklarken, sradan
iranl halkn nefreti giderek bymekteydi. Prens Henry'nin
plan, zayf hkmdar ranl ileri gelenlerle birlikte hicrete
zorlamakt, ilk hicret, yani kurtulua ka 622 ylnda Hazreti
Muhammed tarafndan Mekke'den Medine'ye yaplmt.
imdi, ayn eyin ranllar'da youn bir dini canllk yaratarak,
bir cihad balatmaya uygun decei dnlyordu. ah da
Tahran'daki sarayndan ayrlacak ve gneyde, iki gnlk yoldaki kutsal Kum kentinin gvenliine snacakt.

Bu srada, ran'n dier blgelerinde, zellikle Kazaklar'n

tehdit oluturmad ve jandarmalarn kendilerine sempati
duyduklar yerlerde, Almanlar durumlarn salamlatrmaktaydlar. Silahl ranl paral askerlerin de yardmyla,
ngilizler'in sahibi bulunduklar ran mparatorluk Bankas'nn
baka ubelerini de ele geirmiler ve kasalarn Cihad Fonu
iin yamalamlard. Alman ajan ve silahlar Badat'tan
ran'a akmaya devam ediyor, Niedermayer'in sfahan'da
kurduu sse gnderiliyordu. 'Silahlardan bir ksm ile ngilizlerden alnan altnlar' burada Alman yanls ranl milliyetilere datlmaktayd. Kendilerine ran Demokrat Partisi adn
veren arlklar, lkeyi ngiliz ve Ruslar'dan kurtarmak iin
yemin etmilerdi. Bu ortak dman kovmak iin imdi de
Almanlar'la ittifaka girmilerdi. lkeye kaak giren silahlarn
bir ksm ve ngiliz altnlar, oradaki Alman yanls airetlere
datlmak zere Wassmuss'un blgesine gnderildi. Artk,
Alman 'Lawrence'i ngiliz karlarn ylesine tehdit etmeye
balamt ki, kurmay haritalarnda, gneybat iran'n tm
zerine ad byk harflerle yazlyordu.

Kfir Ruslar nedeniyle yaplaca ilan edilen bu hicretin milletin fkesini uyandracana, ran'n da Trkiye ile Almanya'nn safna gemesini salayacana inanlyordu. Prens Henry
ok kurnazca bir oyun oynamaktayd, nk Tahran'daki tilaflarn heyecan arttka, Ruslar da bakente o kadar yaklamaktayd. Bu ise tilaf aleyhtar korkuyu younlatryor,

Wassmuss, Buir'deki baarszlndan sonra, Fars eyaletinin

bakenti iraz'a ekilmiti. Burada, jandarma subaylarndan
bazlarn tanyordu. Oradaki hedefi, epey kk bir yer olan
87

Bu arada Delhi ve Londra'ya hi de ho olmayan haberler

ulamt. Niedermayer, Hentig ve iki Hintli'yle yarm dzine
Alman subay ve astsubay Afganistan'a girmiti.

ngiliz konsolosluuydu. Bir zamanlar, Sir Francis Younghuband'n istihbarat subay olarak Lhasa aknna katlm olan
konsolos Binba Sir Frederick O'Connor, Tahran'daki amirlerinden biri dnda btn diplomatik ifrelerini imha etme
emri almt. Wassmuss'un, Buir'deki Alman Konsolosluu'nun baslmasnn ve Konsolos Dr. Listermann'm tutuklanmasnn intikamn almaya kararl olduu belliydi. O'Connor kadrosundan iki kii Wassmuss'un liderliindeki airetler tarafndan ldrld. Birka gn sonra, O'Connor'un atl kuryeleri
olan gulamlardan biri de ayn yazgy paylat. Yabanclar
korumak ve asayii salamak iin orada bulunan jandarmalarn sveli subaylar, Wassmuss yanls olduklarn saklamyorlard. Ancak, bunlarn ranl meslektalarndan ou tilaf aleyhtar Demokrat Parti'nin ateli yesiydiler.
O'Connor, on kiilik Hintli eskortu olmasna karn, hele jandarmann desteine sahip olduklar takdirde Wassmuss liderliindeki airetlilere kar koyamayacan biliyordu. Yapabilecek tek ey, amirlerini iraz'da-ki tehlike ve rehine olarak
alnacaklar, belki de ldrlecekleri konusunda uyarmakt.
Kendisine yant olarak, mmkn olduu kadar direnmesi bildirildi. Buir'den destek gndermek olanakszd; buradan yola kacak bir birlik dman topraklan iinden arparak
gemek zorunda olduundan, bu yangna krkle gitmek
olurdu. Konsolosluk boaltld takdirde ise iran'n dier yerlerinde olduu gibi bu, kafirlere kar savan bir zaferi olarak ilan edilecekti. Karar O'Connor'a brakld ve o da kalmaya karar verdi. Kendilerini ldrmeye kararl gler ve durumun umutsuzluu karsnda bu cesur bir karard. Ama,
O'Connor da, kk ngiliz topluluu da ok gemeden bundan piman olacaklard.
88

kamalarn nlemek epey gt" diye anlatyor, ranllar bu

Blm-10

korkun yrye devam etmek yerine lmeyi yeleyerek

birbiri ardndan kendilerini kzgn kumlara atyorlard.
Niedermayer'e gre, Avrupallar, ranllardan bedensel ve
ruhsal olarak daha dayanklydlar. Baz Alman eletirmenleri,
grubu
randan
sa
salim
karmak
konusunda
Niedermayer'e hak ettiinden fazla paye verildiini iddia
ederler. Ancak, 'Hint Prensi' ve grubun kt stnde bakan olan Raca Mahendra Pratap, yolculuk hakkndaki ksa raporunda, sa kalmalarn Niedermayer'in kendine zg liderlik yeteneine ve stratejisine balamtr.

Emir'in Huzuruna Kabul

Her ne kadar ngilizler, bu ihtimale kar kendilerini

hazrlamlarsa da, Niedermayer'i ellerinden kardklar haberi, Delhi ve Whitehall koridorlarnda souk
rzgrlar esmesine neden olmutu. Ancak, centilmen
gibi kaybetmesini de bilmiler, bunun olaanst bir
baar olduunu aka kabullenmilerdi. Daha sonra resmi
ngiliz tarihisi yle yazyordu: "Niedermayer ve arkadalarnn gsterdikleri cesaret, beceri ve inat, takdiri ayandr."
Ancak, dou ran' yakndan tanyan ngiliz subaylarn en
ok artan ey, Almanlar'n yolculuktaki hzlaryd. Genel
Vali kt haberi Londra'ya bildirirken, onlarn 400 kilometrelik yolu yedi gnde aldklarn tahmin etmiti. Bir buuk ay
boyunca, dnyann en berbat blgelerinden birinde yolculuk
etmi olmaktan yorgun, a, susuz, insan ve hayvanlar iin
bu byk bir baaryd. Bir ngiliz subay yle yaknyordu:
"Almanlar o kadar hzl hareket ediyorlar ki, hareketleri konusunda yeterli bilgi almak olana bulunamyor." Oysa dou
ran, ngiliz casuslar ve paral muhbirleriyle doluydu.

Sonunda, 19 Austos 1915'te, sfahan'dan yola kmalarndan tam yedi hafta sonra, Afgan snrn belirleyen kr kuyuya varan grup artk Niedermayer'in deyiiyle 'yryen
iskeletler'den oluuyordu. lm ya da firarlar nedeniyle saylar yar yarya azalmsa da Alman, Avusturyal ve Hintli saysnda bir eksilme yoktu. Yola karken yanlarnda bulunan
170 at ve katrdan geriye sadece 70 tanesi kalmt, ngiliz
ve Ruslar'n ellerinden kurtulmu olmalarna karn, tehlike
de sona ermi deildi, insanlar ve hayvanlar a ve susuzdular. Sa kalmak iin temiz su ve yiyecek bulmalydlar. Afganistan'a girdikten saat sonra baka bir kuyuya rastladlar.
Kuyu tmyle kuru deildi, ama ii deve dksyla doluydu.
nce hayvanlar itiler, Niedermayer ile arkadalar da, suya
nce biraz dezenfektan boalttktan sonra onlar izlediler.

Niedermayer'in elik iradeli liderlii ve ngilizlerle Ruslar atlatmaktaki kararll olmasayd, grubun snr amas olanakszd. "Elimizdeki kck avantaj korumak iin, srekli hareket halinde olmak zorundaydk" diye yazyor Niedermayer.
Pek seyrek verdikleri uyku molalarnda adamlarn uykudan
tekmeleyerek uyandryordu. "Yorulanlarn ya da korkaklarn

Su ve yiyecek bulacaklar meskn bir yere rastlama umuduyla yola devam ettiler. Niedermayer, "Bundan sonraki elli kilometreyi nasl atmz ben de bilemiyorum" diye yazyor.
Ama, btn gece yrdkten sonra ertesi sabah saat bete
89

Wilhelm'den Emir'e nemli ve acil bir mektupla Kabil'de kendisine sunacaklar armaanlar getirdiklerini bildirecekti.

ln ortasnda, haritalarnda bile olmayan terk edilmi bir

kye vardlar. Ne var ki, kuyu bulma umutlan ksa zamanda
snd ve susuzluktan ldracak duruma gelmi hayvanlar
tuzlu suyu itiler: Sonra biri bir mucize eseri, bir sulama kanalna rastlad. Suyu iilebilecek gibiydi. Niedermayer yle
yazyor: "Suyun ii slk dolu olduu halde, hem insanlar
hem hayvanlar gnlerdir ilk kez kana kana itiler". Kervan
susuzluktan lmekten kurtulmutu. Artk, Afganistan
Emiri'nin bat bakentine, yani iki gnlk yoldaki Herat'a eriecek gleri vard. Kabilli yetkililerle ilk temaslarn orada
yapmay umuyorlard.

Bereketullah yorgunluuna ve pejmrde haline karn grevini yerine getirdi ve genel valiyi kapsnn eiinde bekleyen
heyetin nemlilii konusunda ikna edebildi. Bir albay emrindeki refakat birlii, grubu Herat'a gtrmek zere yola karld. Afganlar Almanlar'la arkadalarn, o gne kadar hibir
Avrupal grmemi olan kk bir kyde buldular. Herat'a
anavatanlarna yakr bir ekilde girmek isteyen Hentig ve
Niedermayer kyde birka gn daha kalmak istiyorlard. Sadece bitkin, pejmrde ve kirli deillerdi, adamlarndan ou
da hastayd. Ama, albay genel valinin emrinin hemen yerine
getirilmesi gerektiini ve yola kacaklarn bildirdi, iran'n
uyumlu ve yumuak bal memurlarna altktan sonra, bu
kat tutum yolcular iin yepyeni bir ok olmutu.

Bitkin insanlarn kafalarndaki tek dnce nasl karlanacaklaryd. Umduklar gibi 'kurtarc', sonunda Afganlar' ngiliz egemenliinden kurtaracak islam ordusunun ncleri olarak m karlanacaklard? Yoksa, tarafszlk yasalarna gre
silahlarna el konulup enterne mi edileceklerdi? Belki de,
Hindistan'daki ngiliz makamlarna teslim edilirler ya da yeniden ngiliz ve Kazaklar tarafndan kovalanmak zere,
rana snr d edilirlerdi. Niedermayer'in grevi artk sona
ermi, bu tr sorunlar imdi Alman hkmetinin temsilcisi
olarak Otto von Hentig'le iki Hintli'nin sorumluluklarna girmiti, ranllar paralar denip geri gnderildikleri iin, grup,
byk lde slamiyeti kabul ettikleri iddiasnda olan
Avrupallar'dan oluuyordu. Hentig iki Hintli'den, ad slam
dnyasnda ok iyi bilinen Muhammed Bereketullah' nden
gndermeye karar verdi, ngilizler tarafndan da iyi tannan
adam, Londra'daki dosyasnda Almanlar hesabna alan
'ok tehlikeli bir kii' olarak nitelenmekteydi. Hentig'in kendisine verdii grev, Herat genel valisiyle dostane bir iliki
kurmak ve grubun geli nedenini anlatmakt. Afgan'a, Kayzer

24 Austos'ta girdikleri Herat, Iran llerindeki uzun ve strap dolu haftalardan sonra gerek bir cennetti. Emir'in surlarla evrili bat bakentine erimek iin, bostanlar ve meyve
baheleriyle kapl verimli Herat ovasndan geiliyordu. Her
taraf yemyeil ve serindi. Kente gelince doruca Emir'in tara sarayna alndlar. Emir blgeye geldiinde burada kalrd.
Onlar da Kabil'den gelecek talimat beklerken burada arlanacaklard. Kendilerine nemli devlet konuklar gibi davranldndan durum gerekten ok umut vericiydi. Ev sahipleri
dounun lezzetli yemekleriyle donanm bir sofra hazrlamlard. Niedermayer, "Baheden gelen ba dndrc kokularla bir peri masalnda yayor gibiydik" diye yazyordu. Raca Mahendra Pratap da, "bir anda geirdiimiz tm glkleri unutmutuk" diyordu.
90

deneyimli bir istihbarat subay gndermiler, yol boyunca yiyecek, su ve rehber salayanlar renmek istemilerdi. Subayn renebildii tek ey, dou ran'daki ky aalarnn
ounun en yksek paray verene, hatta durum elverdiince
her iki tarafa da kendilerini satmaya hazr olduklaryd. Ancak, yine de Trk-Alman davasna daha yaknlk duymaktaydlar.

Kabil'den gelecek haberleri bekledikleri o birka gn boyunca, yine de kayglarndan kurtulamamlard. Sonunda, yannda otuz kiilik maiyetiyle beyaz bir ata binmi olan genel
vali, kendilerini resmi olarak ziyarete geldi. Armaan dei
tokuundan sonra Hentig, geli nedenlerini anlatt ve genel
valiye Alman imparatoru ile Osmanl Sultan'ndan Emir'e mesaj getirdiklerini syledi. Genel vali de, iki hafta sonra 640
kilometre tedeki Kabil'i ziyaret etmeleri iin hazrlk yapldn bildirdi. Bu arada kendilerine yeni giyecekler ve yol iin
gerekli malzeme verilecekti. Raca yle yazyor: "Genel vali
tm masraflar kendisine ait olmak zere eyerciler, nalbantlar, terziler ve kundura tamircilerinden oluan bir zanaatkar
ekibi gnderdi." Ayrca pahal yalar, parfmler ve sabunlar
da verilmiti ki, bunlar kavurucu scaklarla ve kum
frtmalaryla haftalarca boumu insanlar iin akl almayacak bir lkst. Almanlar durumlarndan honuttular. Her ey
planlara uygun gidiyordu.

Bu arada bat ran'da, ngiliz Hindistan'na kar cihada hazrlk olarak snrn tesinden Alman silah, paras ve malzemesi akmaya devam ediyordu. Berlin, Kabil'deki Hentig ve
arkadalar ile Tahran'daki Prens Henry sayesinde cihadn
ok yaknda balayacandan emindi. Alman silahlarnn yan
sra ranl kasketleri ve Alman rtbe iaretleri tayan 300
Trk askerinin de, sfahan'daki ana Alman nn toplanma
merkezi olan Kirmanah'a vardklar bildirilmiti. sfahan gibi
Kirmanah da artk hemen hemen Alman toprayd, buradaki ngiliz ve Rus konsolosluklar gvenlik nedeniyle kapatlmt. Alman faaliyetlerini snrlamak iin atanan yeni ranl
Kirmanah valisi konsolosluklar amak niyetini aklaynca,
Prens Henry kendisine, buna kalkt takdirde, yeni grevine gelmesinin g yoluyla engelleneceini aklad. ngilizler
Kirmanah'da Almanlar'n hizmetinde binden fazla insan olduunu da tahmin ediyorlard. 1915 sonbaharnda alnan istihbarata gre, iki Alman grubu sfahan'dan yola kacak ve
Niedermayer'le Hentig'in yolunu izleyecekti.

Alman grubu Herat'ta Bereketullah'a katlmadan nce ngilizler casuslarndan, onlarn gelilerini ve iyi kabul grdklerini
haber almlard. Haberi Emir'e ilettikten sonra, bir daha ayn
eyin tekrarlanmamas iin, Almanlar'n ellerinden nasl syrldklarn aratrmaya koyuldular. Niedermayer'in grubunun,
eer koullar uygunsa, arkadan gelecek olan dier gruplarn
ncs olduunu tahmin ediyorlard. Gerekten, durum o
kadar umut vericiydi ki, Niedermayer, sfahan'a gizli bir mesaj gndererek, gedikler kapanmadan yeni bir Alman grubunun gnderilmesini istemiti bile. Bu arada, ngilizler de
Niedermayer'in getii yolu saptayabilmek iin Bircand'dan

***
Artk iyice dinlenmi olan Niedermayer ve Hentig, Herat'tan
Kabil'e doru yola kmlard. Yanlarnda bir Afgan askeri
91

birlii olduu halde en ksa, ama en etin yoldan gidiyorlard.

Daha gvenli, ama daha uzun yol kendilerini nce gneye
Kandahar'a indirecek, oradan kuzeybatya doru dalarn
eteklerinden geebileceklerdi. Ancak Afganlar'n Hindistan
snr blgesindeki airetlerle temas etmek ve Almanlar'n Afganistan'daki varlklarnn bunlarn kulaklarna erimesini istemedikleri belli oluyordu.
Yolculuk normal olarak bir ay srerdi. Fakat, Kabil'e be gn
nce, 2 Ekim'de varld. Kendilerini ilk karlayanlar, Hentig'e
gre,'krmz fesleriyle kolaylkla ayrt edilebilen' Trkler oldu.
Bunlarn alklar Almanlar'a 'Kabil'de dostlar olduunu hissettirmiti.' Dalarla evrili bakente biraz daha yaklanca
karlarna, subaylar Trk niformas giyen ve kendilerini
"Selam!" kkremesiyle karlayan Afgan eref ktas kt.
Geldikleri duyulunca bakent sokaklar birden kalabalklamt. Hentig yle yazyor: "Sokaklarda ve evlerin damlarnda bizi sevin lklaryla karladlar. Yzlerinden, bizim
gelmemizle Afganistan iin yepyeni bir umut doduu okunuyordu."

ki adam Emir'in keyfini beklerken, Kabil halk arasnda TrkAlman davasna taraftar bulmaya giritiler. Karlarna beklenmedik taraftarlar kt. Bakentte hepsi de Rus
Trkistan'ndan kap tarafsz Afganistan'a snm olan iki
dzine Avusturyal sava tutsa vard. Bunlarn iinde epey
becerikli ustalarda bulunuyordu. rnein, bazlar Afganlar'n, Hentig'in deyiiyle, 'en son Alman hijyen kurallarna
gre' kk bir hastane yapmalarna yardmc olmulard ki,
bunlarn hepsi de Afganistan iin yepyeni kavramlard. Bar
zamannda heykeltra olan bir tanesi hastanenin giriine etkileyici ve uygun bir heykel yapm, dekoratr olan bir dieri
de kk ameliyathaneyi, bekleme odasn ve camii-nin bitiiindeki mescidi dzenlemiti. Bu arada yararl becerileri
olan dierleri de zanaatlarnn srlarn yerel zanaatkrlara
retmilerdi. Hentig yle diyor: "Afganlar en ok d dnyay, savan gidiatn, olas sonucunu ve bunun kendi zerlerindeki etkisini renmek istiyorlard." Almanlar; ngiliz
Hindistan'na yneltilecek cihad yaymak iin bundan uygun
bir ortam bulamazlard.

Grup, Emir'in kentin hemen dnda bulunan Ba Babr adl

konukevine alndlar. evredeki dalar, altlarndaki yemyeil
vadi ve Ba Babr'n baheleri gerekten grkemliydi. Ancak, Almanlar'n sevinci ksa srd; Emir'in o anda bakentinden uzakta olduunu renmilerdi. Kendisinin dalardaki
yazlk saraynda dinlenmekte olduu syleniyordu. Ayrca,
ciddi bir kolera salgnndan yeni yeni kurtulmakta olan Kabil'e dnmek iin hi acelesi yoktu. Afganistan' bir an nce cihada katmak isteyen Hentig vae Niedermayer iin bu ac bir
dkrk-l oldu.

O srada Kabil'de yaayan bir tek yabanc vard. Bu, Emir'in

sabun, mum ve mermi iin dumansz barut retmek zere
bir fabrika kurdurmak amacyla getirttii Lynch adnda bir
ngiliz mhendisiydi. Almanlar gelip de halkn arasnda ngiliz aleyhtar sylentiler yaymaya balaynca Lynch, iini brakp Hindistan'a dnmeye karar verdi. Delhi'deki yetkililere
pazar yerinde Almanlar' sk sk grdn, ama hi konumadklarn anlatt. Ona gre, Almanlar 'krallar gibi' arlanyorlard, ama Hentig ile Niedermayer artk bundan pek emin
deillerdi. Gnler geiyor, Emir'e yazdklar mektuplardan
92

herhangi bir yant gelmiyordu, iki Alman artk huzursuzlamaya balamt. Niedermayer bir keresinde konukevinin dna atla gezintiye kmaya kalktnda sngl bir nbeti
kendisine engel olmutu. Hentig balarndaki Afgan subayna
durumu iletince, kendisine ngiliz gizli ajanlarndan korunduklar ve bu nlemlerin kendi gvenlikleri yararna olduu
bildirilmiti. Tabii, Almanlar buna inanmamlard.

tan ey, iki Alman'n o anda Kabil'de kartmay umduklar

karklkt. Emir genel valiye anlama ykmllklerine sadk
kalacan ve kesin tarafszln koruyacan bildirmise de,
onun ngilizlerle hesaplamaya can atan insanlarla evrili olduu ok iyi biliniyordu. Emir'in Hindistan'n kfir yneticilerine kar topyekn bir cihad ilan etmesi kadar hibir ey bu
insanlar sevindiremezdi.

Sonunda sabrlar tkendi. Ev sahiplerinin salad ann

lezzetli yemeklerini reddederek alk grevine baladlar. Bu
allmam taktik, konukseverlii kutsal kabul eden insanlar
arasnda hemen etkisini gsterdi. Dnyann en gl devletlerinden birinin temsilcilerinin kendi konuu iken alktan
leceklerinden korkan Emir sonunda pes etti. Afganistan'a
girmelerinden iki ay sonra, 26 Ekim'de Rolls Royce gelerek kendilerini Emir'in da sarayna gtrd. Arabalar Kabil'in evresindeki tepelere karken Almanlar ve iki Hintli, bundan sonraki birka saatin cihadn ve belki de tm savan
geleceini tayin edeceini biliyorlard. Afganistan ile balayabildikleri takdirde Mslman Asya'nn tmn ngiliz ve
Ruslar aleyhine evirebilirlerdi, ite, o zaman Almanya ve
Trkiye iin genel bir zafer kesindi. Karlarnda gerekten
rktc bir sorumluluk vard.

Ayrca, Sir Charles Cleveland liderliindeki Hindistan gizli

servisleri Almanlar'n, Kayzer ve Sultan'dan Emir'i cihada katlmaya aran ok kkrtc mektuplar getirdiklerini de haber almlard. ngiltere ile Emir arasndaki btn diplomatik
yazmalar o zamana kadar, anlama koullar gereince,
genel vali araclyla yaplmt. Ama imdi, ngiltere kral V.
George, Emir'e Buckingham Saray antetli mektup kadna
kendi elyazsyla bir mektup yazp dostluu ve sadakati iin
teekkr ederek zaferlerinin yakn olduunu bildirecekti.
Normal ngiliz-Afgan protokolnden bu uzaklama iki hkmdar eit konuma getirecekti.
Ancak, Kral V. Qeorge'un 24 Eyll tarihli mektubunun rakip
hkmdarlarn mektuplarnn nne gemesi iin kaybedecek zaman yoktu. Mektup Delhi'ye yola karldnda, Genel
Vali de Emir'e telgraf ekerek byle bir mektubun yolda olduunu bildirdi. Mektubun mmkn olduunca trenle teslimi kararlatrlmt. Ancak, anlama dolaysyla ngiliz subay ve diplomatlarnn Afganistan'a girmesi yasak olduundan mektup resmen Hayber Geidi'nin Hindistan tarafndaki
son ngiliz postanesinde teslim edilecekti. Mektubun nemini
vurgulamak iin Emir'in bunu kabul edecek uygun rtbede
bir yetkili gndermesi istendi. Emir hemen gvendii bir Af-

***
Ortada kaybedecek bu kadar ok ey varken ngilizler de
bo durmuyorlard, ilk olarak yolda olduklar bildirilen dier
Alman gruplarnn Afganistan'daki Niedermayer ve Hentig'e
erimelerini engellemek iin Dou Iran Kordonu'ndaki gedikleri kapatmaya almlard. Ancak, kendilerini en ok korku93

ifadesi olarak, yllk tahsisatnn 25.000 sterlin arttrld bildiriliyordu ki, bu 1915 iin ok byk bir rakamd. Bunun
Almanlar'n nerecekleri bu tr bir teviki nemsiz brakmay
hedefledii bellidir. Emir'in Delhi'de henz kullanmad
800.000 sterlinlik kredisi ile Londra'da yatrmlar olduu gze alndnda, Almanlar'n bu tr bir tevik iin ok byk
rakamlar nermesi gerektii aktr. Ama, kaybedecek ok
eyleri olan ngilizler yine de byk bir korkuyla beklemekteydiler.

gan soylusunu yannda yeni dikilmi niformal ve sancakl

bir birlikle gnderdi. nceden kararlatrlan noktada da ngilizler tren giysileriyle bir eref ktas karmlard. Kral'n
mektubu trenle teslim edildi.
Emir Habibullah'n, mektubu, gnderene bir jest olarak ayakta kabul ettii sylenmektedir. Bu byk sorumluluu tayan kiinin gzleri dolduundan Emir'in sabrszlkla uzatt
elini grememiti. Sonuta grevini bu kadar abuk yerine
getirdii iin dllendirildi ve tarihi mektubu tamakta kendisine elik eden askerlere, Afganllar arasnda ok deerli
olan birer ngiliz mal Lee-Metford tfei verildi. Emir, ngiliz
hkmdarnn mektubunu okudu. Mektuba, herhangi bir
yanl anlalmaya meydan vermemek iin bir de evirisi eklenmiti. Bir yanllk, bylesine abuk parlayan bir halk iin
sava ile bar arasndaki ince izgiyi amak anlamna gelebilirdi.

***
Bu arada Emir, Alman ve Hintli ziyaretilerini da saraynda
kabul etmiti. Buradaki grmelerin ngiliz gizli servislerinin
ya da dier ilgili kiilerin dikkatinden uzak yapld dnlebilir. Ancak, yllar sonra Sir Charles Cleveland'n lmnn
ardndan The Times'daki bir makalede onun bu heyetin iine
szm olduu iddia edilmitir. Ancak, o dnemin Hindistan
arivlerinde bunu dorulayan bir belgeye rastlayamadm.
Cleveland'n ajanlarndan biri o grmede bulunmu olsayd, Genel Vali'ye aldndan daha ayrntl bir rapor ulamas
beklenebilirdi. Emir'in huzurunda olanlar renmek iin
Hentig, Niedermayer ve Raja Mahendra Pratap'n yazdklaryla Alman diplomatik arivlerine dnmek daha doru olacaktr.

"Aziz Dostum" diye balayan mparator-Kral'n mektubu yle devam ediyordu: "Genel Vali'mden Majesteleri'nin savan
banda sz verdiiniz kesin tarafszla nasl bir ereflilikle
uymu olduunuzu renmek beni mutlu klmtr. Bu tutumunuzla sadece bana kar sznz tutmakla kalmayp, Afganistan'n ve slam dininin en yce karlarna da hizmet
etmektesiniz." Kral Emir'in bu tutumunu 'ok yakn olan zaferin Mttefikler'i talandrmasna kadar' srdreceinden
emindi. Mektup yle son buluyordu: "Bunu yapmanz, anl
babanzn ve byk Kralie Victoria'nn zamanndan beri
halklarmz birletirmi olan ve ok deer verdiim bu dostluu daha da glendirecektir." Ayn zamanda Genel Vali'den
gelen bir mektupta da, Emir'e, sadakatine duyulan krann

Grme, namaz ve le yemei aralaryla btn gn srmt. Emir'in huzurunda babakan olan kardei Nasrullah
ve daha sonra Afgan tahtna kacak olan olu Emanullah
vard. Bunlarn dndaki bakanlar, saray memurlar ve danmanlarn ou Nasrullah ve Emanullah gibi ngiliz aleyhta94

kurmak istediini anlatt. Almanlar; ngiltere'nin Afganistan'

kendi d politikasna sahip tam bamsz bir devlet olarak
kabul etmeyi reddettiklerini biliyorlard. Emir, yine de yz
ifadesini deitirmedi ve Kayzer'in neriini kabul ettiini belirtecek bir ey yapmad.

rydlar. Bu nedenle, konuya scak baktklar dnlebilir.

Almanlar'la iki Hintli, Rolls-Royce'larla aslnda byke bir
daevinden baka bir ey olmayan saraya geldiklerinde, kap
nnde zincirlerlerle bal bir dizi fil grdler. Hentig'in bu
konudaki gzlemi yleydi: "Pahal ve gereksiz. Bunlar bizi,
Emir'in kendini Hindistan'n byk lordlarndan biri gibi grdn dnmeye zorlamt."

Bundan sonra sra, lkesindeki milyonlarca Mslman'n

emellerini temsil ettiini iddia eden Hintli Muhammed
Bereketullah'a gelmiti. O da Emir'e, bir Mslman olarak,
halkn ngiliz Hindistan'nm bask altndaki Mslmanlar'n
kurtarmak iin bir cihada yneltip yneltmeyeceini aka
sordu. Alman ve Trk askerlerinin Afganistan'a girip Hindistan' birlikte istila etmek iin mcahitlerine katlmalarna izin
verecek miydi? Emir'in yant tedbirli, ama drstt. Afganistan bir Mslman devlet olarak grevinden kamazd, ama
iki dev olan ngiliz Hindistam ile arlk Rusyas arasnda skp kalm bir devletti. Dier yandan, Almanya ile Trkiye
ok uzaktaydlar. Yurtlarnn savunmak iin kahramanca savaacak olan askerleri iki gl komusunun ordularna dayanamazd. En son silahlara ve gelimi taktiklere sahip modern Avrupal askerlere kar sava deneyimleri yoktu. Ayrca, Hindistan Devleti'ndeki paralar ile ngilizler'den ald yll kaybettii takdirde askerlerini nasl doyuracakt? Bu atmaya girmesi isteniyorsa, ilk olarak silaha, paraya ve Alman ya da Trk, ok sayda askere ihtiyac olacakt. Ama
aradaki byk mesafeler, zamann ksal ve Dou ran Kordonu gze alndnda bunlar kendisine nasl ulatrlrd?

Grme, Alman mparatoru ve Trk Sultan'nn mektuplarnn resmen sunulmasyla balad. Bunlarn yannda, aralarnda en son model altn saatler de olan bir dizi kk, ama
deerli armaan verildi. "Daha ileri bir tarihte, ran'da brakmak zorunda kaldmz daha byk armaanlar da
sunmay umduumuzu belirttik," diye yazyor Hentig. Emir,
Kayzer'in nemli devlet konularn grmek zere neden
hibiri otuz yan gememi byle gen temsilciler gnderdiini sorunca, anlk bir sorun yaand. Hentig daha yallarn
bu ar yolculuk koullarna dayanamayacaklarn syledi.
Emir, Kayzer'in mektubunun Sultan'nkinin aksine yaz makinesiyle yazlm olmasna ap, gerekliinden kukulandn belirtti. Hentig buna da tatmin edici bir aklama buldu:
"Emir'e, mparator'un mektubu sava kararghnda yazdn
ve orada katibi bulunmadn anlattm." Aslnda, orijinalinde
heyet bakan olarak Wassmuss'un ad getiinden, bu mektubun gereklii konusunda baz kukular vardr. Yolda sorunun el abukluuyla halledildii dnlebilir.
Emir bundan sonra savan ortasnda Afganistan'a neden
geldiklerini sordu. Hentig, Almanya'nn, ngiltere ile Fransa'nn aksine, Afganistan' bamsz bir lke, Emir'i de onun hkmdar olarak tandn ve Kabil'le resmi diplomatik iliki

Emir'in bu isteklerine kar hazrlksz olan Hentig ve arkadalar ne yant vereceklerini bilemediler. Olaylar olumlu gelitii takdirde tatmin edici bir zm bulunabilecei halde,
95

lk gstermiti. Verdii le yemeinde Hentig ile Raca arasnda oturmu, zaman zaman kendisi iin hazrlanm ve nceden tadlm olan sekin yemekleri kendi elleriyle tabaklarna koymutu. Hentig yle diyor: "Emir'in ime suyu kilitli
bir gm semaverin iindeydi ve bunun anahtar da mabeyincisinde duruyordu."

Afganistan'a askeri ya da mali yardm vaadi vermek iin Berlin ve stanbul'dan yetki alm deillerdi. Aldklar talimat,
Emir'in dini bir fkeye kallp airetlerini ngiliz Hindistan'na
yneltmesini salamakt. Alman ve Trk askerleri, ancak
Prens Henry'nin ran ah'n cihada katlmaya ikna etmesine
bal olarak lkeye getirilebilirdi. O zaman bile, Almanlar'n
liderliinde ranl askerleri Hindistan'a gndermek dnlmekteydi; Alman ve Trk askerleri baka cephelerde gerekliydiler. Cihadn en ekici yan, kendileri iin hemen hemen
hibir maliyeti olmamasyd; buna karlk ngilizler ya snra
ok sayda asker kaydracaklar, ya da Hindistan' kaybetmek
tehlikesini gze alacaklard.

O gece yine Rolls Royce'la Kabil'e dnen heyet yeleri

yolda gnn olaylarn konutular. Hentig, "Afgan hkmdar
ile ilk grmemiz tatmin edici saylamazd," diye yazmaktadr. Savlarnn kabul edilmesi iin zaman gerekliydi. Nasrullah
ile dier ngiliz aleyhtar yetkilerin, perde arkasnda Emir'i
kendi lehlerine etkilemeye alacaklarn biliyorlard. Emir'in
yine grmek istemesi ve iki Hintli'yle zel grerek anayurtlar konusundaki emellerini renmek istemesi umut verici bir iaretti. Afganistan'da her konuda olduu gibi, bunlarn gereklemesi iin de sabretmeyi bilmek gerekecekti.
Emir'in ne Kayzer'e ne Sultan'a ne Kral'a ne de ar'a balanmak konusunda bir acelesi olmad anlalyordu.

Heyetin Emir'le grmesi, gece saatlerinde sona erdi. Konumalar ak ve dostane olmu, pazarlkta usta olan Emir,
srekli yeni kozlar ileri srmt. "Karmzda cam boncuklarla kandrlacak basit bir airet efi yoktu," diye yazyordu
Hentig. Emir, onlarn getirmek iin onca zahmete katlandklar ve dahasn vaat ettikleri -ki bunlarn arasnda bir tonluk
bir sinematograf da vard- armaanlardan fazla etkilenmi
de grnmyordu. Ancak, Niedermayer'in, Almanya'nn askeri zaferi durumunda, ngiltere ile dost bir Afganistan'n ne
kadar yalnz kalacan ima eden askeri alandaki konumasn byk bir dikkatle dinlemiti. Her ikisi de ikna edici konuan raca Mahendra Pratap ile Bereketullah da, ngilizleri
Hindistan'dan kartmaya yardm ettii takdirde elde edecei
toprak kazanlar zerinde durmulard.

***
Bu srada Alman ve Hintliler'in Afgan bakentinde yaptklarna dair sylentiler da geitlerinden Delhi'ye szmaya balamt. Genel Vali Londra'ya, "Kabil'den olaanst haberler
geliyor", diye yazyordu. Ancak, bunlarn ounu abartma
olarak kabul etmekteydi ve Emir'in btn basklara karn cihada katlmayacana inanyordu. Heyetle ilk grmesinden
on gn sonra, 5 Kasm'da, Emir bir adm daha ileri gitti. Genel Vali'nin haber kaynaklarna gre cihada katlma arsn
aka reddetmi ve 'ngiltere Devleti ile ittifakn

Emir, sylenenleri dikkatle dinlemi ve pek ok soru sormusa da, kendi dnceleri konusunda fazla bir ipucu vermi
deildi. Ancak, sosyal dzeyde konuklarna kar ar yakn96

George'a neden yazl bir yant vermedii anlalmt. Yine

de, o srada Delhi'de Emir'in zaman kazanma peinde olduundan ve bu nedenle sonradan piman olaca bir eyi
yazmaktan kandna inananlar vard. Emir daha sonra birikmi paralarnn byk bir ksmnn Delhi'den Kabil'e nakledilmesini istediinde, bunlar en kt eyi dndler. Ancak,
Genel Vali onlarla ayn fikirde deildi. "Konseyimdeki fikir ayrlklarna karn ben onun szne inanyorum," diyordu. stenen para, eklenen yardmla birlikte Kabil'e gnderildi.

bozamayacan' bildirmiti. Genel Vali her ne kadar buna

inanmsa da, biz bunun doru olmadn biliyoruz. Genel
Vali yine de Londra'ya Emir'in maiyetindeki gl kiilerin
kendisini cihada katlmaya zorladklarn, ama 'o ana kadar
baarl olamadklarn' bildirdi. Dier st dzey ngiliz yetkilileri Emir'in kararndan Genel Vali kadar emin deillerdi ve
Afgan liderinin sava kazanan tarafn hangisi olduu belli
olana kadar zaman kazanmaya altna inanyorlard.
Emir, ancak o zaman niyetini aklayacakt. Kral V.
George'un mektubunu, aradan haftalar gemi olmasna
ramen yantlamam olmas da anlamlyd. Emir ne bekliyordu acaba?

Emir'in kafasndan geenler ngilizler'de ok byk bir kuku

yaratyorsa, ayn ey Kabil'deki Hentig ve arkadalar iin de
sylenebilirdi. Haftalar getike Emir'in davalarn benimsemeye niyeti olmadna, sadece zaman kazanmaya altna, en on anda u ya da bu tarafa atlayacana inanyorlard. Genel Vali'nin baz yetkilileri de byle dnmekteydiler.
Ancak Almanlar Kayzer'in byk plannn bir tek kiinin inatlyla bozulmasna izin verecek kadar abuk pes etmek niyetinde deillerdi.

Alman heyetinin Kabil'e varnn ikinci aynda, yani 1915

Aral balarnda Emir, ngiliz Hindistan hkmetinin bakentteki Mslman temsilcisini artt. Temsilciyi zel odasna alarak rahatsz edilmemeleri iin kapy kilitledi. Sonuta, Genel Vali'ye bir mesaj yollamaya karar verdi, ancak yanl ellere dmemesi iin bunu yazyla bildirmeyecekti. Temsilci bunu szl olarak iletmeliydi. Genel Vali'ye yle diyecekti: "Ben ikiyzl deilim. Eer, imkn bulursam
ngilizler'in yannda yer alacam." ngilizler kendisini, kamuoyunun ve evresindekilerin basksyla benimsemek zorunda kalaca tavrlarla de-erlendirmemeliydiler. Genel Vali, Delhi'ye ulaabilecek sylentilerden ve dedikodulardan da
etkilen-memeliydi. Kendisi szne sadk kalmakta kararl olmakla birlikte, halknn kendisini dinine ihanetle sulamalar
iin aka ngiliz yanda gibi grnemezdi.

Hentig ile arkadalar Kabil'deki durum hakknda ksa bir ifreli rapor hazrladlar: ranl bir kurye, bunu Tahran'a gtrp Prens Henry'nin eline teslim edecekti. Ancak, Almanlar
kuryenin daha nce Rus hizmetinde olduunu bilmiyorlard.
Bu nedenle, ranl doruca Tahran'a gidecei yerde
Mehed'e gidip mesaj orada tand Rus yetkililere verdi.
Yetkililer mesaj zemedikleri iin St. Petersburg'a gnderdiler ve rapor orada zld. Ruslar bunun nemini kavrayarak durumdan ngiliz sefiri George Buchanan' haberdar etti-

Emir'in zerindeki byk basklarn farknda olan Genel Vali,

bu szl mesaj alnca ok rahatlad; bylece Emir'in Kral V.
97

ler. O da Dileri Bakanl araclyla Genel Vali'ye haberi

iletti.

teleri'nin gvenlik iinde olduuna eminim. Yine de, u anda

Kabil'de bulunan konuklarnzn nasl insanlar olduklarn bilmenizin uygun olacan dndm."

Artk, haftalarca eskimi olan mesajda Prens Henry'ye heyetin Emir tarafndan byk bir yaknlkla kabul edildii bildiriliyordu. Ancak, onu cihada katlmaya ikna umutlar suya
dm gibiydi. Bu nedenle Afganistan' savaa sokmak iin
baka yollar dnmekteydiler. Emir'in halk arasnda ngilizler'e kar dzenlenecek bir cihada byk destek olduundan, ran'da bulunan Almanlar'la birlikte 1000 Trk askeri
gnderilirse, bu baarlabilirdi. Mesajn ifadesi, belki de kasten, pek kesin deildi. Ve yle son buluyordu: "Belki de,
ncelikle duygusal tutum deiiklii gereklidir... Her yola
bavurmaya hazrz." Genel Vali iin bunun bir tek anlam
vard. Almanlar, cihada katlmad takdirde Emir'i bir darbeyle devirmeyi dnyorlard. Genel Vali'nin lgatinde 'her
yol' ldrmek demekti.

Genel Vali'nin bildii, ama Almanlar'n bilmedikleri bir ey de,

inat Emir'i devirmek iin istedikleri Trk-Alman birliinin
gelmeyeceiydi. nk, mesaj Tahran'daki Prens Hery'nin
eline ulamamt. Ancak, Kayzer'in Afgan serveni glklerle kar-lamsa da, baka yerlerde de cihad komplolar
kurulmaktayd. Bunlardan biri, 1600 kilometre kadar uzakta,
gney Iran dalan arasnda balamak zereydi.

Genel Vali hemen Emir'e, tahtna yneltilen bu tehlikeyi bildiren bir mektup yazd. Alman mesajnn metni ile kendisinin
kard yorumu da mektuba ekledi. Ancak, o garip 'duygusal tutum deiiklii' szlerini yle evirmiti: "Belki de bir
darbe ile ie balamay gerekli bulabiliriz." Emir'e 1000 kiilik
bir Trk birlii istenmesindeki amacn, halk bunun byk bir
Trk-Alman ordusunun nc birlii olduuna inandrmak olduunu yazd. Ancak, Almanlar da ok iyi biliyorlard ki, byk bir gcn ran ap Afganistan'a varmas olanakszd.
Genel Vali btn bunlarn, Afgan tahtna 'Majesteleri yerine
kendi kt emellerine uygun bir kiinin geirilmesine' ynelik
olduunu da belirtiyordu. Genel Vali mektubunu yle sona
erdiriyordu: "Byle bir komplonun olanakszlna ve Majes98

Ancak, ok gemeden telgraf memurunun uyarsnn doru

olduu ve jandarmalarn ngiliz kolonisinin tmn tutuklad anlald. Bunun ranl yurtseverlerin emriyle yapld
sanldysa da, bir sre sonra olayn ardnda, iraz blgesi
airetleri arasnda dolap Alman altnlarn ve silahlarn datan Wassmuss olduu anlald. Wassmuss, ah'n Trkiye
ve Almanya ile birlemek zere olduu sylentilerini yayyordu. O'Connor uzun zamandr Wassmuss'un byle bir hareket
planladn, jandarma ve airet reislerini Alman altnyla satn aldn bildirdiine gre, bunun ngilizler iin bir srpriz
olmas gerekirdi.

Blm-11
Wassmuss'un Hamlesi

randaki kk ngiliz topluluunun banda kara bulutlar dolat haberi Hint-Avrupa telgraf hattnda alan bir teknisyen tarafndan 1915 Kasm' balarnda
Tahran'daki sefarete bildirilmiti. iraz' rann geri
kalan ksmna balayan hat kesilmise de, memur baka
kaynaklardan on bir kiilik ngiliz topluluunun silah zoruyla
karlp kyya doru gtrldklerini haber almt. Bunlarn
arasnda ngiliz konsolosu Binba Frederick O'Connor, yerel
banka ve telgrafhane mdrleri, iki ngiliz kadn ve iki de
ocuk vard. Karanlarn kendilerini korumakla grevli ranl
jandarmalar olduu sanlyordu. Bunlar, "Iran Bamszln
Koruma Milli Komitesi" adnda bir grubun emriyle hareket ettiklerini sylemilerdi.

O'Connor, Wassmuss'un hamlesini ilk kez 10 Kasm'da, on

Hintli askerinden biri koarak gelip de silahl jandarmalarn
konsolosluu sardn haber verince duydu. Kimi makineli
tfekli olan jandarmalar binaya bakan evlerin atlarna kmlar, bir grup da tfeklerini kapya yneltmilerdi.
O'Connor yan binadaki telgraf mdrne bir ulak gnderip
durumu Tahran'a bildirmesini istedikten sonra, gizli belgelerini ve ifrelerini yok etmeye koyuldu. Ancak, o srada telgraf
mdrnden gelen ulak, hattn kesilmi olduunu bildiriyordu.

Tahran'daki ngiliz sefiri haberi alr almaz Iran Dileri Bakan'ndan bir aklama ve yakalananlarn hemen serbest braklmalarn istedi. Yetkili makamlar byle bir olaydan haberleri olmadn sylediler, ngiliz Sefareti konuya bir aklk getirilmesini beklerken, Londra'ya bunun ran ile ngiltere'nin arasnda zaten gergin olan ilikileri koparmaya ynelik
bir Alman uydurmas olabileceini de bildirdi.

O'Connor daha sonra, "Elinde beyaz bayrak tayan bir jandarma, konsolosluun kapsnda belirivermiti," diye anlatyor. Jandarmann getirdii Franszca ltimatomda yle deniliyordu: "ranl yurtseverler sizin ve ngiliz kolonisinin tutuklanmasn kararlatrdlar. Bu mektubu aldktan sonra karar vermeniz iin size yarm saat tannmtr." Eer, teslim
olurlarsa iraz ile Buir arasndaki kk bir kasabaya gtrlecekler ve "tarafsz ran topraklar zerinde" tutuklanp
99

lerdi. Ancak, O'Connor paralar saklayabildi ve bunlar daha

sonra oradan alndlar. Fakat on be yl sonra kaleme ald
anlarnda bile altnlar nereye sakladn aklamamtr.
O'Connor yle devam ediyor. "ltimatomun verilmesinden
yirmi dakika kadar sonra, yannda kk bir birlik olan ranl
bir jandarma subay konsoloslua gelip, saygl bir tavrla
bana tutuklandm, bundan byle konsolosluun banda
kendisinin olduunu bildirdi." Subay, O'Connor'a hemen yola
kmak zere hazrlanmasn emretti.

Hindistan'a gtrlm olan Almanlar ve dierleri serbest braklana kadar orada tutulacaklard. ki kadn ve iki kz ya iraz'da gvenlik altnda bulundurulacaklar ya da erkeklerle
Buir'e gnderileceklerdi.
"Bu mektubu aldktan sonra, ltfen zarfn stne al saat ve
dakikanz yaznz, otuz dakika sonra teslim olmazsanz, ngiliz konsolosluu ve evleriniz bombalanacaktr," diye uyarlmaktaydlar. Eer, byle bir ey olursa, bunun "zellikle kadnlar iin" sonularndan O'Connor sorumlu olacakt. "ran
Bamszln Koruma Milli Komitesi"nden geldii iddia edilen
mektup yle sona eriyordu: "Teslim olduunuzda, hazrlanmanz iin saat sre verilecektir. Her bir tutuklu iin
katr hazrlanmtr ve yannza birer hizmeti alabilirsiniz."

O'Connor silahl bir jandarmann eliinde yatak odasnda giyindi ve bavulunu hazrlad. "Dar ktmda jandarmalar
ar elik kasay bromdan karm, bir kz arabasna yklemeye alyorlard," diye yazmaktadr. Kasay neden gtrdkleri sorusuna, kararghlarna gtrp orada aacaklarn syleyerek yant verdiler. O'Connor, "Ama anahtarlar
bence, burada amak daha kolay olmaz m?" dedi. Konsolosluun byk serveti olduunu duymu olan jandarmalar, heyecanla kasann evresini sardlar. "inde bir iki ran bank-

Deneyimli bir asker olan O'Connor teslimden baka are olmadn gryordu. evrelerini saranlarn saylar da silahlan
da daha oktu. Konsolosluk binas savunma dnlerek yaplm deildi. Baheyi saran yksek duvarda mazgal delii
yoktu. O'Connor yle yazyor, "Konsolosluu savunabilecek
durumda olsak bile, kk ngiliz topluluu dank yerlerde
yayordu ve kaderleri ihtilalcilerin merhametine kalacakt."
rnein, ngiltere'nin sahibi bulunduu mparatorluk Bankas'nn mdr, kars ve iki kk kzyla bir ka kilometre ileride oturuyordu. O'Connor bunlar gznne alarak "protesto
etmekle birlikte ltimatom koullarn kabul ettiini" bildirdi.
ltimatomun tand yarm saat iinde (ki, o da gerekte
yirmi dakikaya inmiti) O'Connor nemli belgeleri zerine
benzin dkp bahede yakt. Bu arada konsoloslukta ok
miktarda altn vard. Bunlar saklamak kolay olmayacak,
ranllar Alman efendileri iin binada deerli eyalar ve gizli
belgeler ararlarken her taraf nasl olsa didik didik edecek-

notu ve baz deerli ktlar dnda hibir ey olmayan kasay atlar. ran bamszlnn koruyucular byk d krklna uradlar. Daha sonra evde ve bahede yaptklar
aratrmalarda da ne hazine ne de silah bulamadlar."

Jandarmalarn heyecanl olduklar grlyordu, ltimatomda

yola kmak iin saat tannaca bil-dirilmise de, jandarma karargahndan gelen haberde hemen hareket etmeleri
isteniyordu. O'Connor'a eyerlenmi olan atna binmesi emredildi. Silahlar alnm on Hintli askerle beraber, byk bir
jandarma eskortu eliinde konsolosluktan kld. O'Connor
yle yazyor: "Yandaki evlerin damlarnda hala tfekli ve
100

O'Connor onunla savatan nce, iraz'da tanmt. Wassmuss'un kentte kald ay boyunca sk sk grmler,
hatta birlikte avlanmaya bile kmlard. Alman'n oraya istihbarat toplamaya, devleti adna airet reisleri ve jandarma
subaylar ile dost olmaya geldii belliydi. O'Connor yle yazyor: "Ancak Almanlar'n ran ilerine, belki de ticaret dnda, nfuz etmeleri o kadar uzak bir olaslkt ki, o zaman
kendisini ciddiye almamtk. Aramzda ok iyi bir dostluk
ilikisi vard."

makineli tfekli askerler vard." O'Connor yolun ilersinde

namlular konsolosluk kapsna evrilmi olan Armstrong sahra toplarn grd. Bunlar birka ay nce jandarmalar iin
kendisi smarlam ve bedellerini de ngiliz hkmeti demiti. Tutuklular konsolosluktan, kasabann iindeki jandarma
klasna gtrldler. O'Connor, "Ana yollar koruma altndayd ve halka evlerinden kmalar sylenmiti. Bu yzden
kalabalk yoktu," diye yazyor. Ancak, barikatlarn nlerinden
ve jandarmalarn bulunduu dier yerlerden geerlerken,
"Kahrolsun ngiltere!" ve "Yaasn ran!" diye baranlar olmutu.

imdi O'Connor'un karsndaki ise bambaka bir

Wassmuss'tu. Kyl gibi yaayan Alman artk ranl giysileriyle dolayordu. Sakaln uzatmt ve Mslman olmu grnyordu. O'Connor, "1913 yazndaki iyi ilikilerimizden
sonra durumun bu raddeye gelmesinden zlm grnyordu," diye yazyor. Ancak Wassmuss'un, ngiliz yanls airetler tarafndan yakalann, eyalarnn byk bir ksmyla
ifre kitabn ve cihad propaganda brorlerini kaybetmesi
nedeniyle planlarna indirilen darbeyi unutmad da belliydi.
Wassmuss yle demiti: "Benim, arkadalarmn ve kervanmn yakalanmasndan ne de olsa siz sorumluydunuz ve
byk bir risk alarak, dierleriyle birlikte Hindistan'a gtrlmeden
kaabilmem
sadece
anst."
Wassmuss,
Ingilizler'in tutuklanmasnda ve Hindistan'daki arkadalarnn
serbest braklmalar iin rehine olarak tutulmalarnda bir intikam arzusu olduunu da aka sylemekten geri kalmamt. "Birlikte o kadar iyi gnler geirdikten sonra sizin yakalanmanz byk bir talihsizlik. Ama, ne yapalm ki, savatayz. Elden bir ey gelmez," diyordu. Onlara, ksa bir sre
sonra Tangis-tanllara teslim edileceklerini ve Ahram kyne
gnderileceklerini de syledi. Alman ve ranl tutsaklar konu-

O'Connor, ngiliz topluluunun da klaya getirilmi olduunu

grd. Kendisinden baka alt erkek, iki kadn, iki kk kz
olmak zere toplam on bir kiiydiler. Bir saate kalmadan erkekler atlara, kadnlar arabaya bindirildi. O'Connor'un Hintli
askerleri ve bir avu yerli hizmetkr da silahl bir birlik eliinde yanlarndayd. Nereye gtrldkleri sylen-mediyse
de, kyya, Buir'e doru gitmekte olduklarn anlamlard.
ngiltere Konsolosluu nnden geerlerken O'Connor bina
zerinde Iran bayrann dalgalandn, giri kapsnn zerine bir makineli tfek yerletirilmi olduunu grd. iraz
eyalet bakenti ise de, artk Alman yanls unsurlarn eline
getii belliydi ve ortalkta ranl makamlarn mdahalesine
dair herhangi bir belirti yoktu.
Yolculuk drt gn srd. Hava ok souktu, sefil kervansaraylarda birbirlerine sokularak geceliyorlard. Sonunda
Wassmuss ve Alman yanls jandarmalarla birlemi olan bir
Tangistanl airet reisinin merkezi olan Burazcan kalekasabasna geldiler. Wassmuss burada onlar bekliyordu.
101

leri haftalar, haftalar aylar kovalad," diye yazyordu. "Kurtarlmamz konusunda hibir ilerleme kaydedilmiyordu." Neyse
ki, iraz'dan ayrlmadan nce, biri yanna birka deste oyun
kd almay akl edebilmiti. Bu nedenle, dokuz ay boyunca
her gece oynadklar birka el bri, skntlarn biraz olsun
hafifletmekteydi. Bunun dnda onlar oyalayan tek ey, ka planlar yapmakt.

sunda pazarlklar devam ederken orada kalacaklard. Ancak,

sz verildii zere iki kadn ve iki kz Buir'e gnderilecekler
ve orada ngilizler'e teslim edileceklerdi. On Hintli asker ise
Burazcan'da kalacakt.
ngilizler o leden sonra yine jandarma eliinde Ahram'a
hareket ettiler. Geceyi yar yolda geirdiler ve ertesi gn iki
kadn ve iki kz Buir'e gnderilirken, erkekler Tangistanllara
teslim edildiler. O'Connor ile dierleri Ahram'a yaklarlarken
Ah-ram', airetinin bakenti yapm olan reis kendilerini karlamaya kt. O'Connor yle yazyor, "Bu kii bizi kalesinden birka kilometre darda karlad ve ondan sonraki dokuz ay boyunca kalacamz kalesine gtrd. Kk bir
kerpi kale olan bu karargh on be metre yksekliinde,
surlar ve mazgal delikleri olan bir binayd. evresi metre
yksekliinde bir duvarla evriliydi. Duvarlarn iindeki iki avludan biri airet reisi ve ailesindendi. Dieri ise rehinelere ve
kendilerini gece gndz bekleyen hrpani grnl muhafzlara ayrlmt. "Wassmuss'un da yaknlardaki bir kyde oturduunu rendiler.

ki kadn ve iki kzn Buir'e getirilmelerinden birka saat sonra oradaki ngiliz yetkilileri O'Connor ile arkadalarnn balarna gelenleri renmiler ve durumu Tahran'a bildirmilerdi.
Banka mdrnn kars O'Connor'dan olaylar anlatan ve
kendilerini karanlarn isteklerini bildiren bir mektup getirmiti. lk olarak, ngilizler'in ran'da tutukladklar btn Almanlar ve ranllar serbest braklmalydlar. kincisi, Alman
yanls Tangistanl airet reislerinin ngilizler tarafndan dondurulmu paralar iade edilmeliydi. Son olarak da, ngilizler
Bu-ir'deki btn askerlerini geri ekmeliydiler. Bu istekler,
kadnlarla ocuklarn Buir'e getirilmelerinden drt gn sonrasna, 24 Kasm'a kadar, yerine getirilmedii takdirde ngiltere'ye "sava ilan edilecek"ti.

O'Connor devam ediyor: "Burada monoton bir yaantya hazrlandk. Buir'den sadece krk be kilometre ierdeydik. Geceleri sava gemilerimizin ldaklarnn g aydnlattn
gryor, Kraln doum gnnde ve dier trenlerde yaplan
top atlarn duyabiliyorduk, ngiltere mparatorluu'nun
diplomatik veya askeri kaynaklarnn, bir ngiliz konsolosu ile
birka uyruunu bu kltc tutsaklktan birka hafta iinde kurtarmay baaramayacan bir an bile aklmza getirmemitik." Ahram kalesi Buir'in menzili iinde dz bir ovadayd ve arada herhangi bir askeri engel yoktu. "Ancak, gn-

Londra, Delhi ve Tahran arasnda hemen yazmalar baladysa da, rehineleri kurtarmak iin bir giriimde bulunulmamasna karar verildi. Yoksa kurtarma birlikleri yaklat takdirde hepsi ldrlebilir ve airet dalara kaabilirdi. Tedbirli
olmak iin bir neden daha vard. ah'n Trk-Alman saflarnda cihada katld konusunda Avrupa'da sylentiler dolamaktayd. Zaten, Wassmuss'un emriyle iraz jandarmasnn
ngilizler'i tutuklamasnn bir nedeni de, ah'n tilaf Devletleri'ne sava ilan etmek zere olduuna inanmalaryd. Btn
102

Kasm'da Delhi'ye u uyar telgrafn ekti: "Almanlar lkenin

pek ok yerinde durumu kendi lehlerine evirecek hareketlere girimilerdir. Amalar, Rus birliklerinin ilerlemesinin ran'n tmn aleyhimize ayaklandrdn Iran hkmetine gstermektir."

bunlar Tahran'dan kaynaklanan Alman planlaryla uyumluydu. Prens Henry'nin ran' savaa itecek bir darbe hazrl
iinde olduu hatrlanacaktr. Plana gre, zayf olan ah ve
lkenin ileri gelen kiilerinin kutsal Kum kentine bir hicret
yapmalarna allmaktayd. ah'n bu kann neden olarak, Tahran'daki tilaf Devletleri'nin uyruklarna kar yneltilen iddet tehditlerini ortadan kaldrmak iin bakente yaklaan Rus askerlerinin taht ve ran'n egemenliini tehdit ettii
ileri srlecekti. Wassmuss hamlesini yaptnda Prens
Henry, ah'n Alman yanls bakanlaryla Berlin'in silah ve para yardm nerisini grmekteydi. O zaman stanbul'da
olan Feldmareal von der Goltz, Jandarma dahil ran'n silahl kuvvetlerinin komutanln ele alacakt. Zaten Alman kontrolnde olan sfahan'da ortak bir cihad askeri ss kurulacakt. Niedermayer ile Hentig'in salayaca Afgan destei ile
buradan yollanacak slam askerleri, ingiliz Hindistan'na ve
ngilterenin Krfez'deki karlarna saldracaklard.

Rus ve ngiliz sefirleri, ertesi gn ah'la yaptklar iki saatlik

bir grmede kendisini, Rus askerlerinin Iran egemenliine
bir tehdit oluturmadna, sadece itilaf Devletleri'nin sefaretlerini Alman yanls unsurlarn iddetinden korumak iin
geldiklerine ikna ettiler. ah'tan, Wassmuss ile Prens
Henry'nin dier ajanlarnn bilerek yaydklar kkrtc sylentileri bastrmasn istediler, ngiliz sefirinin raporu yleydi:
"Kendisini, yanl anlalmas olanaksz bir dille, ran hkmeti Almanlar'a kar harekete gemedii takdirde, bu ii
Rus birliklerinin stleneceini ve Iran bize kar savaa girmeye srklenirse, bunun sonularnn hem Iran hem de
kendisi iin felaket demek olacan akladk." Ancak, bu
uyarlar gen hkmdar zerinde pek etkili olmamt, ngiliz
Sefiri Londra ve Delhi'ye, "Tutumu inatyd ve hi de tatmin
edici deildi," diye bildiriyordu.

10 Kasm'da O'Connor ile arkadalar iraz'dan gtrlrken

Tahran'da olaylar hzla gelimekteydi. Prens Henry ve komplocularn bekledikleri an gelmiti. Kazaklar her an kente girmeye ve onu, maiyetini, Trk muhalifleri ve Iran hkmetindeki Alman yanllarn toplayp gtrmeye kararl gibiydiler.
Hatta, Iran hkmet yetkililerinin bir ksm imdiden Kum'a
gitmi, ah'n da kendilerine katlmasn beklemekteydiler.
Almanlar'n da Tahran' terke hazrlandklar yolunda iaretler
vard. Bu arada, tm lkeye yaydklar ajanlar, sylentiler,
rvetler ve dier yollarla halk ngiliz ve Ruslar'a kar kkrtmay srdrmekteydiler. Prens Henry bir yandan,
Ruslar'n tarafsz Tahran'a yrylerinin durdurulmas iin
protestolarda bulunuyordu. Tahran'daki ngiltere Sefiri 13

ngilizler, Almanlar' durdurmak iin ah ya da hkmetinin

ciddi bir aba gstermeyeceini anlamlard. Bu i
Kazaklar'a decekti. Rus Sefareti hemen u beyanat yaymlad: "Rus imparatorluk Hkmeti, rann savaa srklemeye alan Trk-Alman ajanlarnn faaliyetlerine bir son vermek kararn almtr." Ancak, ranllarn ar'n niyetlerinden
korkmasn nlemek iin, aklamada Rus silahlarnn Iran
haklna kar deil, sadece aralarndaki yabanc dmana
kar kullanlacana sz veriliyordu. Aklama yle son bu103

ve Londra ile Delhi'deki askeri liderler arasnda panie neden

oldu. Bu denli patlamaya hazr bir durumda, O'Connor ile arkadalarn kurtaracak askeri bir operasyon yaplamazd.
Byle bir giriim, ranllar'n ounun zihninde, Almanlar'n
tilaflar'n kendi egemenliklerine tehdit oluturduu yolundaki uyarlarn dorulayacakt. Ayn kayglar, Ruslar'n lkenin kuzeyindeki Alman yanls airetleri ve isyan etmi jandarma birliklerini bastrmasn nlyordu.

luyordu: "Glerimiz sadece asayii srdrmek ve yabanc

toplumlar korumak iin gelmitir." Prens Henry ile Alman
Sefareti memurlar zamanlarnn tkenmekte olduunu anlayarak, ah'n da kendilerini izleyeceinden emin, 15 Kasm
leden sonra bakenti terk ettiler.
Ama, umutlan ksa zamanda snd. Gen ah atnn eyerlenmesini bile emretmiken, son anda Kraliyet ailesinin saygn bir yesinin, Almanlar'a katlmak ve Ruslar'n Tahran' igallerine izin vermenin hanedannn sonu demek olaca szleriyle ikna oldu. Rus askerlerinin, bakentteki mttefiklerinin
yaamlar tehdit altnda olmad takdirde Tahran'a girmeyecekleri garantisi zerine, kalmaya karar verdi. Almanlar,
Ruslar'n kendisini tutuklayacaklarn sylediklerinden durumu ok belirsizdi ve kime gveneceini bilemiyordu. Ancak
ah ba ekmeyince, Prens Henry'nin komplosu baarsz
oldu ve bakenti terk eden koplocular tecrit edilmi oldular.
ok gemeden prens salk durumu ileri, srlerek lkesine
geri arldysa da, herkes bunun nedeninin ah' ikna edememi olmas olduunu biliyordu. Almanlar'n ve Trkler'in
ran'daki umutlarna byk bir darbe indirilmise de, mcadele henz kaybedilmi deildi. ran hkmetinin Alman
yanls unsurlar, Kum'daki yeni slerinde kendilerine Milli
Savunma Komitesi adn vererek lkeye bakentte ihtilal yapldn, ngiliz ve Rus sefirlerinin canlarn kurtarmak iin
katklarn bildiren telgraflar yadrmaya baladlar. Jandarma birlikleri baarszlklarn rtmek iin Hamadan kentini igal bankasn yamaladlar. Ayn zamanda, Feldmareal von
der Goltz'un byk bir Trk-Alman ordusu banda ran'a
doru yola kt sylentileri de yayld. Bunlar yalan olmakla
birlikte, ran'daki Alman yanls unsurlarn moralini ykseltti

Almanlar, ran' cihada ekme abalarnda baarszla uramlarsa da, ngilizler de daha byk bir talihsizlikle kar
karya kalmak zereydiler Trajik olay, orta Mezopotamya'da
Dicle Nehri kylarnda 22 Kasm 1915'te balad. Nehrin yukarlarna doru ilerlemekte olan bir ngiliz ve Hintli karma
gc Kut (Kut-l-amara) kasabasn Trkler'in elinden almt. Bu baar zerine birlie, 160 kilometre yukarda olan
Badat zerine yrme emri verildi. Ancak, eski Ctesiphon
harabelerinde birliin ba birden belaya girdi. Trkler bu kere beklenmedik lde kararl bir savunmaya girmilerdi.
Gnn sonunda ngilizler 4500, dman 9000 kayp verdi.
iddetli atma iki gn daha devam etti ve Trkler ekildiler. Normal olarak bir komutan bu durumda, gerileyen dman acmaszca kovalard. Ancak, ok kayp veren ve askerleri ok yorgun olan general Townshend yeni bir arpmaya
girmeyeceini biliyordu. stelik Badat sadece otuz kilometre uzaktayd ve Trk destek birlikleri yola km olmalydlar.
Townshend, bu durum karsnda, kendisine gneyden destek gelmeden ilerleyemezdi. Destein gelmesi ise haftalar
alabilirdi. Ancak, her taraf ak olan lde mevzilendii takdirde askerlerinin hepsi ldrlecekti. Tek seenei, 100 ki-

104

Blm-12

lometre gerideki Kut'a ekilmek, yeniden Badat zerine yrmek iin orada yedek kuvvet beklemekti.

Nooel Gn Komplosu

Townshend'in askerleri, pelerinde Trkler olduu halde 3

Aralk'ta Kut'a vardlar. Drt gn sonra da kuatldklarn
fark ettiler. Kuatma be ay srecekti. Bu arada, imdiye kadar muzaffer olan bu ordunun beklenmedik ekilmesi, savan en byk ganimetlerinden biri olacak Badat'n her an
dmesini bekleyen ngiliz halknda bir bomba etkisi yapt,
ngiliz Sava Kabinesi, o k drt bir yandan gelen kt haberleri dengelemek iin byle bir zafer bekliyordu.
Mttefikler'in Gelibolu yarmadasndan ekilmeleri, Bat Cephesi'ndeki rktc kayplar, Rus ordularnn Dou Cephesi'nde kmesi ile ngiltere'de o Noel, kutlanacak pek bir ey
yoktu. Ancak, o srada ngilizlerin ok aznn bildikleri bir baar kazanmlard. Bu, "Noel Gn Komplosu"nun boa karlmasyd.

Alman ajanlaryla Hintli ihtilalcilerin aylardr, o zaman

henz savaa girmemi olan Birleik Devletler'den
byk miktarlarda silah satn aldklar hatrlanacaktr.
Ayn srada, Alman gizli servis fonlar kullanlarak alman Annie Larsen ve Maverick tekneleriyle silahlar Uzakdou'ya tamak planlanyordu. Bunlar oradan Hindistan'da
kendilerini bekleyen ihtilalci gruplara kaak yollardan ulatrlacakt. Sabrsz Ghadr liderlerinin Pencab'da silahlar kendilerine ulaamadan balattklar ayaklanmann aksine, bu kere
plan, Almanya'nn genel sava stratejisinin bir paras olarak
Berlin'de hazrlanmaktayd. Bu nedenle de, Kayzer'in istihbarat servislerinin tam desteine sahipti.
Kalkta'nn denetimini ele geirmeyi ve buradan Hindistan'n
tm kasaba ve kylerine yaylmay hedefleyen ayaklanma,
1915 ylnn Noel gn balayacakt. O gn elenmekte olan
ngilizler'in gafil avlanacaklar umuluyordu. Berlin'in beklentisine gre, Afganistan ve ran'da da cihad ayn gn balayacakt, ngilizler'in dardan yardm getirmelerini nlemek ve
bylece ihtilalcilere Kalkta'nm denetimini ele geirme frsat
salamak iin demiryolu kprleri dinamitlenecek, telgraf
telleri kesilecekti. Tarafsz Tayland'dan kaak sokulan silahlarla, o srada ngiliz Hindistan'nn bir paras olan komu
Burma'da da bir ayaklanma planlanmaktayd. Ayr srada, bir
105

Burma'ya kaak olarak sokulmak zere in'deki milliyeti

kaynaklardan da silah aranmaktayd.

Alman subaynn komutasnda silahl Hintli ihtilalcileri tayan

bir gemi, yaam boyu hapis cezalarn eken Savarkar dahil
eski komplocular kurtarmak zere Andaman Adalar'na hareket edecekti. Burada gardiyanlar ya etkisiz hale getirilecek,
ya da ihtilale kazandrlacak ve tutuklular Hindistan iin yaplacak kanl mcadeleye katlacaklard.

Btn bu silahlarn yola kt haberi Hintli ihtilalcilerin morallerini ykseltmiti. Hindistan'da ngiliz ynetiminin bu kere
kanl bir ekilde sona erdirileceine inanyorlard. Bu da tm
Britanya mparatorluu'nun kne yol aacakt. Birka ay
nce Singapur garnizonundaki Hindistan ordusu isyanclarnn az daha baarya ulaacak olmalar, komplocularn umutlarn ykseltmiti. Ghadr propagandas ile kkrtlan askerler, subaylarna kar ayaklanmlar, krk subay ve memuru
ldrmlerdi. Ancak yaknlarda devriye gezen Rus, Japon
ve Fransz sava gemilerinin askerlerinin yardmyla isyan
bastrlm ve Singapur kurtarlmt. Yaplan sava divan sonunda 2 Hintli subay, 6 astsubay ve 39 Hintli asker 15.000
seyircinin huzurunda kuruna dizilmiti. arpmada yaralanan bir astsubay bir iskemleye bal olarak ldrlmt.
Pek ok asker de yaam boyu hapse mahkum olmutu. Ardnda ciddi bir planlama olmamasna karn, itilaf Devletleri'ne ait gemiler ans eseri orada bulunmasayd, ayaklanma
baarl olacakt. Singapur hazrlksz isyanclarn eline debildiine gre, Kayzer'in istihbarat servislerinin desteine
sahip silahl ve iyi rgtlenmi ihtilalcilerin Kalkta'y ele geirmeleri pek g olmayacakt.

Daha nce bahsettiimiz gibi, bu komploda Cali-fornia'daki

Diego'dan hareket eden ve Meksika aklarnda ssz bir adaya 30.000 tfek ve tabanca tayan Annie Larsen gemisinin
rol bykt. Silahlar burada, ngiliz istihbaratnn gzlerinden uzakta, Uzakdou'ya iletilmek zere Maverick teknesine
aktarlacakt.
Tarafsz
Hollanda
smrgesi
Dou
Hindistan'ndaki Java Adas'nda indirilecek silahlar, buradan
Alman konsolosu tarafndan tutulmu bir dizi balk teknesine yklenecek ve kanl Noel'e yetiecek biimde ihtilalcilere
ulatrlacakt. Berlin ile Hindistan'dakilerin gizli plan buydu.
Annie Larsen, Maverick ile randevusuna yetimek iin, bir
orduyu donatacak kadar silahla 8 Mart 1915'te yola kt.
Gemi her ne kadar biraz ge kalmsa da nlerinde daha on
ay vard ve Hindistan'la dier yerlerde hazrlklar epey ilerlemiti; bu nedenle zaman yeterli gibi grnyordu. Komplocular Kalkta'da Harry ve Oullar adnda sahte bir itha-latihracat irketi kurmulard; silahlarn teslim alnmas ve bekleyen ihtilalci gruplara datlmas bu irket araclyla yaplacakt. Burma'ya gnderilecek silahlar iin Tayland'da da
buna benzer dzenlemeler yaplmaktayd. Bunlara ek olarak
Filipinler'deki Alman konsolosu 5000 tfek ve 500 tabanca
satn alm ve bunlar, iki Alman-Amerikan silah eitimcisiyle
birlikte Tayland kysnda ssz bir yere kartmak zere
Henry S. adndaki ilebi tutmutu. Son olarak Hindistan ve

Kalkta'daki komploculara cesaret veren dier bir ey de,

her an patlamaya hazr Hindistan-Afganistan snr blgesindeki Mslman airetler arasnda, ngiliz aleyhtar ciddi olaylarn ktnn haber alnmasyd. Bu blgelerden askere alnan 600 Hintli, Hindistan Ordusu'ndan kam ve pek ou
da ordudan atlmt. Sonuta, bu airetlerden asker alnmas
106

kurdu. Tankerin sefere knn ertelendiini, ama o anda

kendisini randevu yerinde beklediini rendi. Mmkn olduu kadar abuk adaya dnme emrini ald. Ama bu sefer
de, yk ar olan Annie Larsen kuvvetli sert rzgarlarla karlat. Kimilerine gre, hava nedeniyle seferden vazgeti ve
adaya hi ulaamad. Kimilerine greyse, adaya vard. Ama
Maverick bir ay bekledikten sonra umudunu kesip oradan
ayrlmt.

yasaklanmt. Bu arada Afgan airetlerinin snr ihlallerinde

de ciddi bir art grlyordu. Btn bu olaylar komplocular,
harekete getikleri anda bu fanatik ve sava halkn cihad
bayra altnda Hindistan'a gireceine inandrmt. Ancak,
bunu organize etmek, Kabil'deki komplocu arkadalarnn greviydi. Hindistan hkmeti bu gelimelerden o kadar telaa
kaplmt ki, Londra'daki Sava Kabinesi, 'hi gecikmeden'
snrda hizmet grmek zere Hindistan'a drt tabur ngiliz
askeri gndermeye ikna edilmiti. Genel Vali airetlerin yalnzca ngiliz piyade alaylarndan korktuklarna ve Hintli birlikleri 'kmsediklerine' inanmaktayd.

Tanker, Annie Larsen'in izini bulmak umuduyla Pasifik'te batya doru yola kmt. Gemiyi sormak zere Hawaii'ye uram, ama oradaki Almanlar'n da konu hakknda bir ey
bilmedikleri ortaya kmt. Dier adalarda da bir bilgi alnamamt. Bu artc bir durum deildi: Maverick'i bulma
umudunu yitiren Annie Larsen, von Papen'den talimat beklemek zere bir Amerikan limanna girmiti. Bu arada ABD
yetkilileri geminin hareketlerinden kukulan-mlard. Gemi
29 Temmuz'da arand ve hem gemiye hem ykne el kondu.
Alman sefiri bunu protesto ettiyse de, mahkeme aleyhte karar verdi.

Kalkta'daki komplocularn iyimser olmak iin nedenleri vard, ama baka yerlerde olup bitenleri bilselerdi bu kadar
mutlu olamayacaklard. Washington'daki Alman Sefareti'nde
Kayzer'in gizli servis efi olan Yzba Franz von Papen'in
ok titiz almalarna karn, Hintli ihtilalcilere gnderilen silah ve cephaneler Pasifik'in te tarafnda bir yerde taklp
kalmt. Gerekten de, ne von Papen ne de Berlin'deki amirleri gemilerin o anda nerede olduklarn kesin olarak bilmiyorlard. Ambarlar silah ykl Annie Larsen adadaki randevusuna zamannda gelmiti. Ama Maverick tankerinden herhangi bir haber yoktu. Bundan sonra olanlar pek ak deilse
de, geminin adada tam bir ay bekledii ve kaptannn tankerden hibir haber alamamas zerine giderek korkuya kapld anlalmaktadr.

Maverick bu srada komplocularla randevu yeri olan Hollanda

Dou Hindistan'na doru yoluna devam ediyordu. Ancak,
kaptann kendisini bekleyenleri durumdan haberdar etme
imkan yoktu ve gemide sadece ihtilalci brorlerle ayaklanmaya katlacak olan sekiz on Hintli zgrlk savas vard.
Maverick'i karlamak, beklenen silahlar teslim almak grevi,
artk ajanlk yapan iadam iki Alman kardee verilmiti. Gemiyi temmuzun ilk haftasnda beklemeleri bildirilen kardeler, onu Java karasularnn hemen dnda karlamay planlamlard. Bu nedenle, bir motor kiraladlar ve geminin Ja-

Komplonun aa ktndan korkan ve yiyecek ve suyu azalan kaptan, 800 mil gneydouda olan Meksika'nn Acapulco
limanna gitmeye karar verdi. Orada, Maverick'in hareket
noktas olan San Fransisco'daki Alman konsolosu ile balant
107

hazrlklar
yaplmaktayd,
ihtilalciler,
ayaklanmann
Pencab'daki gibi trajik bir fiyaskoya dnmemesi konusunda kararlydlar: Kalkta'nn dou ve kuzeydousunda, hem
insan hem de silah saklamaya elverili olan bataklk ve tepelik arazide gizli ihtilalci hcreler kurulmutu. Kentte Harry ve
Oullar irketinin binas hareketin karargah olarak kullanlrken, blgenin dier yerlerinde kk iyerleri ve dkkanlar, zgrlk savalarnn rgte alnmas iiyle uraan,
ayrca, silah ve para toplayan merkezler olarak dzenlenmiti. Komplonun baarya ulamas iin Kalkta garnizonunun
ibirlii gerekli olduundan, buradaki huzursuz Hintli askerlerle de balant kurulmutu. Bunlardan yeteri kadar rgte
alnp, Noel gn ingiliz subaylarn ldrmeye ikna edilebilirlerse, o zaman bakalar da onlar izleyecek ve komplocular
Delhi ile Londra durumu anlamadan Kalkta'y ele geirmi
olacaklard. Ondan sonra bu zafer haberi Hindistan'da hzla
yaylacak, dier Hindistan ordusu birliklerini ve belki de polisi
ayaklanmaya ve ngiliz zorbalar ldrmeye yneltecekti.
Kabil'deki komplocu arkadalar hedeflerine ularlarsa -ki,
bunu renmeleri imknszd- o zaman Afgan snrndaki airetler ve belki de Afgan ordusunun tm kanl olaya katlacakt. htilalcilerden biri yllar sonra yle yazmtr: "O gnlerde her ey mmkn grnyordu."

va'ya yaklamak iin geecei boazda gnde yirmi drt saat nbet tutmaya baladlar. Gnler geip de gemi grnmeyince umutlar snmeye balamt. Sonra bir gn geminin geldii ve kynn ssz yerindeki kk bir limana yanat haberini aldlar. Geminin silahlar teslim alamadn ancak o zaman renebildiler.
Hindistan'a gidecek silahlar konusunda anlatlanlar birbirini
tutmuyorsa da, henz hikyenin sonu gelmi deildir. Daha
nce grdmz gibi, komplocularn baka silah kaynaklar
da vard. O anda Gney in Denizi'nde Tayland'a doru yol
almakta olan Henry S. gemisinde 5000 tfek ve 500 tabanca
bulunuyordu. Bunlar kaak olarak Burma snrndaki gizli depolara gtrlecekti. Ayrca, Hintli ihtilalciler in'de silah pazarln srdrmekteydiler. Milliyetiler bir milyon tfein
tanesine 10 dolar istiyorlard. Ancak tfeklerin bazlarn inceleyen bir Alman uzman, bunlarn ok eski ve hemen hemen ie yaramaz olduklarn bildirdi. Sonunda gneybat
in'deki Yunnan'da ie daha ok yarayacak silahlar bulundu,
ilk nce bunlarn deniz yoluyla Hindistan ve Burma'ya sokulmasna karar verildi. Ama sonra ngilizler'in btn gney
in kylarnda casuslar olduu renildi. Bunlar bu kadar
byk miktarda bir silah sevkiyatm mutlaka haber alrlard.
Bu nedenle silahlarn katr srtnda ve eski kaaklk yollarndan geirilerek in'in iinden tanmas kararlatrld. Bu srada komplocular nc bir silah kayna bulmulard;
Sumatra'daki tfek ve el bombalar iin pazarlklar srdrlyordu.

***
Hindistan'da bu son hazrlklar yaplrken Kabil'de Emir hala,
iki taraftan birini semeyerek kozlarn gstermemeye devam
ediyordu. Kral V. George'un mektubuna yant vermemi olmas Delhi'yi huzursuzlandryor, niyeti hakknda byk kukular douruyordu. Dier yandan, Hentig ve arkadalarna

Bu srada Hindistan'da da bu silahlarn teslim alnp datlmas ve ihtilalci liderlere silah eitimi verilmesi konusunda
108

'Allann Or-dusu'nun kurulduunu da ilan ettiler; ngilizler'i

Hindistan'dan kovmak zere Kabil'den iaret verildiinde yz
binlerce kiinin bu orduya katlacan umuyorlard. Ganimet
olarak kuzey Hindistan'da byk topraklar vaat ettikleri
Emir'in halkn cihada katlmaya aracandan emindiler.
syan atei Hindistan'n gneybat snrndaki barut fs airetlere bir kere eriti mi, kacak yangn tm lkeye yaylacak ve nnde ngiliz ynetimi adna ne varsa cayr cayr yakacakt.

da, onlar inandrc bulduuna dair fazla bir umut vermi

deildi. Bu durumda, her iki tarafn da bekleyip gelimeleri
grmekten baka yapabilecekleri bir ey yoktu. Her eyin,
gelecek aylarda sava kimin kazanacana bal olduunu
biliyorlard. Habibullah'n kaybeden tarafta olmak istemedii
aka belliydi.
Heyetin herhangi bir ilerleme kaydedememesi ve ortadaki
belirsizlik hem moralleri bozuyor hem de Alman ve Hintli
yeler arasndaki ilikileri soutuyordu. Zaten grup batan
huzursuzdu, Niedermayer ile Hentig birbirlerinden holanmyorlard, ismen liderleri olan Raca ise hem Hentig'le hem Afgan ev sahipleriyle geinememekteydi. Almanlar, daha nce
Berlin'de verilen gvencelere karn, Hintliler'in ihtilal vaadini
gerekletireceklerinden kukulanmaya balamlard. Raca
ile BereketuUah ise, Berlin'in Hindistan'n bamszln kazanmasyla uzaktan yakndan ilgilenmediini, amaladklar
tek eyin sava kazanmak olduunu dnyorlard. Hatta,
Kayzer'in Hindistan tahtna gz diktiinden de kukulanmaktaydlar. Alman arkadalaryla ilikiyi aka kesmemelerine
karn, olay kendi bildikleri gibi srdrmeye karar verdiler.

Ancak, lkeyi atee vermeden nce Hindistan'da yaplacak

ok ey vard. Zaman geldiinde hazr olmalar iin bu planlarn snr airetlerine duyurulmas gerekiyordu. Trk-Alman
davasn ycelten ve ngilizler'in slamiyete kar iledii sular sralayan cihad brorlerinin hazrlanp blgenin ok uzak
kelerindeki kylerin mollalarna ve imamlarna eritirilmesi
gerekmekteydi. Heyetin stanbul'dan getirdii brorlerin
ounu ran llerinde brakmak zorunda kald hatrlanacaktr. imdi bu propaganday kylere ulatracak gvenilir
ulaklar ve cihad Hindistan-Afganistan snr blgesindeki airetlerin dil ve lehelerinde anlatabilecek kkrtc ajanlar
bulmak gerekliydi. Gezgin Trk kkrtclar, heyetten bamsz, snr airetleri arasnda ngilizler aleyhinde bir sredir
propaganda yapmaktaydlar. Bunun zerine Hintliler onlara
ve Kabil'deki Trklere yneldiler. Gerekten de, Berlin'in
kendilerine gsterdii dostluun gerek nedenini anlamaya
balam olan Raca ile arkadalar, artk Almanlar'dan ok
Trkler'i mttefik grmeye balamlard.

1915 Ekim'inde aralarna nc bir Hintli ihtilalci katld. slamiyet'i semi bir Sih olan Maulvi Obeydullah bir avu taraftaryla, artk ok yakn olduuna inand cihada katlmak
zere, gizlice Hindistan'dan Kabil'e gelmiti. Hintli
Almanlar' saf d brakarak srgnde bir ihtilalci hkmet
kurmaya karar verdiler. Zafer kazanldktan sonra anavatanlarn bu hkmet ynetecekti. 'Geici Hindistan Hkmeti'
adn alan kuruluta Raca Devlet Bakan, Bereketullah Babakan, Obeydulalh da ileri ve Dileri Bakan'yd. Bu l,

Ancak bu, ilerine geldii zaman Alman yardmn reddetmeleri demek deildi. Berlin'den ayrlmadan nce Kayzer'den,
109

rasyonu yrtecek Alman askeri olmadn bilmeyen cahil

airetler iin ba dndrc eylerdi.

Alman Dileri Bakanl asndan ngilizler'e sadakatleri

kukulu olan ve bedeli dendii takdirde onlara srt evirecei tahmin edilen Hintli prenslere yazlm mektuplar almlard. Prenslere, Hindistan' kendi zel birliklerinin yardmyla
ngilizler'den kurtarmaya yardmc olduklar takdirde sava
sonrasnda byk dller vaat edilmekteydi. htilalcilere, Halife Sultan'dan Mslman prenslere yazlm ve onlardan
kutsal grevlerini yapmalarn, halklarn kafir ngilizler'e kar ayaklandrmalarn isteyen mektuplar da verilmiti. Alclarn topraklar Hindistan snrlar iinde olduundan ve saraylarnda her trl ihanete ve dalavereye kar Hindistan Politik
Servisi'nden ngiliz subaylar bulunduundan, bu mektuplarn
iletilmesinde byk glkler vard.

Genel Vali, Emir'in bu mektubunun -tabii byle bir mektup

varsa- ngiltere'nin Kabil'deki dmanlar tarafndan hazrlanan sahte bir mektup olduuna inanyordu. Ama, bu patlamaya hazr blgede etkisinin ne denli byk olacann farkndayd. Gerek buna, gerekse Kabil'den yaplan dier propagandalara karlk olarak, cihada katlrlarsa bunun sonularnn ne olacann airetlere gsterilmesine karar verildi.
Hindistan'n Afganistan'la kuzeybat snrndaki Peaver'de
3000 airet reisi iin bir ak hava toplants dzenlendi. Burada, blge ba komiseri Albay George Roos-Keppel, Delhi'nin, airetlerini sadakatlerini yllklarn arttrarak dllendirmeye karar verdiini bildirdi. Bunun ardndan, tepelerde birikmi 25.000 airet yesinin nnde Kraliyet Hava Alay
uaklar bir bombardman gsterisi yaptlar. Seyircilerden
ou, deil bu makinelerin aadakilere neler yapabileceini
bilmek, yaamlar boyunca uak bile grmemilerdi.

Bu mektuplarn ne olduu hala bir srdr. Hentig anlarnda

bunlarn gnderilmediini belirtir. Raca ise kendi anlarnda,
gnderildiklerinde srarldr. Ona gre gvenilir bir kurye
bunlar Hindistan snrnn tesine gtrmtr: Mektuplardan bir ksm ngiliz yetkililerin eline gemitir (nasl getii
pek ak deildir) ve Londra'daki eski Hindistan Brosu arivlerindedir. Ancak, bu dnemde Kabil'den yollananlar, yalnzca bunlar ve cihad brorleri deildi. ngiliz snr yetkilileri,
airet reisleri arasnda gizlice elden ele dolaan esrarengiz
bir mektup hakknda sylentiler duymulard. Emir tarafndan imzaland sylenen bu mektupta reislerden Hindistan'a
kar cihad iin airetlerini hazrlamalar ve emrin ksa bir sre sonra verilecei belirtiliyordu. Yine sylendiine gre
mektupta, arkalarna airetleri de alan ve ran ile Afganistan'dan geerek Hindistan'a girilmesini ngren bir Alman
planndan da sz ediliyordu. Btn bunlar, szkonusu mesafelerin ne kadar byk olduunu ve Dou'da byle bir ope-

Gsteri gerekten yararl oldu. Bir airet reisi Roos-Keppel'e,

"O bombardman uaklarnn her biri sizin iin en az 20.000
askerdir," dedi. Bu gsterinin etkili olduunun dier bir kant
da, iki airet reisi arasndaki yazmada ele geen bir mektuptur, kisi de gsteriyi grmemilerdi, ama yine ikisi de ngiltere'nin yeminli dmanlaryd. Mektupta yle deniliyordu: "Hema Mollas'ndan artc eyler duydum. ngilizlerin
Peaver'de havada uan makineleri olduunu sylyor. Allah'n gc eytanlarn bu ilerinden ok daha bykse de,
bunlara kar savap savaamayacamz ancak Allah bilir."
Snr blgesi hi olmazsa bir sre iin sakinlemiti.
110

yordu. Grevi Bengal'de ngilizler'e kar bir ayaklanma dzenlemekti. Bunun iin gerekli silah ve paray Almanya salayacakt.

***
Bu pek bulank olan oyunun oynand baka yerlerde durum
hi de sakin deildi. Kalkta'da silah bekleyen Noel komplocular kentin ok gemeden ellerine deceinden emindiler.
Ama, attklar her admn izlenmekte olduundan habersizdiler. Hindistan gvenlik servisleri bakan Sir Charles
Cleveland neler olup bittiini ok iyi biliyordu. Komplonun
tm yetkililere ihbar edilmiti. Komployu ve Almanya'nn
bunda oynad rol aratrmak iin 1918'de toplanan hanet
Komisyonu'nun raporunda bundan sz edilmemi olmas gariptir. Komplonun ihbar edilmesinin ayrntlar, ancak 30 yl
sonra, Genel Vali'nin o zamanlara ilikin anlarn anlatt My
Indian Years, 1910-1916 adl kitabnda aklanmtr. Lord
Hardinge yle yazyor. "1915 Haziran'nda Singapur'a gelen
klk deitirmi bir Alman subay, askeri makamlar tarafndan tutuklanmt. Katlar arasndaki bir Bengal haritasnda
ky eridinin belirli noktalar iaretleydi." Bunlarn silahlarn
indirilecei yerler olabilecei tahmin edilmiti. Alman subaynn zerinde Berlin'le dorudan doruya haberlemesini salayacak gizli bir ifre ile dier baz belgeler de vard. Anlald kadaryla tutuklanmasna, yola kt yer olan Hollanda
Dou Hindistan'ndan yaplan bir ihbar neden olmutu.

Hardinge, "Bize Alman planlan konusunda tam bilgi vermiti

ve drstlnn kant olarak, bizim gzetimimiz altnda,
sanki zgr ve faalmi gibi Alman amirleriyle yazmaya devam etmiti," diye yazmaktadr. Bu sayede, Almanlar'n yollad byk miktarlarda para iki kez ngiliz makamlarnn
eline gemiti. Kraft daha sonra, Hollanda Dou Hindistan'na dnerek, artk kendisinin dman hesabna altn
bilmeyen Alman ajanlarna katlmt. Genel Vali, Kraft'n savatan sonra ailesiyle birlikte, yeterli bir para da verilerek,
Birleik Devletler'e gitmeyi ve orada yeni bir ad altnda yaamak istediini de yazmtr, ingiliz gizli ajanlar bunu da
salamlardr. Hardinge, 1948'de yaynlanan anlarnda bile
Kraft'n adn anmam ve ad ancak o gnlere ait gizli Hindistan arivleri ald zaman ortaya kmtr. O dnemde,
istihbarat raporlarnda bile kendisinden hep 'Ajan X' olarak
sz edilmitir.
Kraft tutuklanmasayd, isyanclar kenti ele geirmeseler bile,
1915 Noeli Kalkta'daki ingilizler iin katliamla sonulanabilirdi. "Komploya kar kmak iin hemen nlemler alnd,"
diye yazyor Hardinge, Kraliyet Donanmas'nda, Hindistan ve
Burma'ya kaak silah sokmaya alan gemileri kontrol etmek iin devriye says arttrld, Gney in Denizi blgesindeki ngiliz konsoloslar uyarld. Ancak, kimlikleri Kraft tarafndan aklanan komplocularn tutuklanmalar yerine izlenmeleri yelendi. Bylece, komploya karan dierlerinin de
ele geirebilecei umuluyordu. Yine de, komplocular zaman

Genel Vali hemen, en deneyimli polislerinden birini Singapur'a gnderdi ve uzun bir sorgudan sonra Alman itirafta bulundu. Anlatt hikaye her ne kadar garipse de, sorgusunu
tatmin etmiti. Ad Vincent Kraft't. Bat Cephesi'ndeyken,
aklamad, ama cezas lm olan bir su ilemiti. Ancak,
bunun yerine 'Dou'da ok tehlikeli bir grev' seenei sunulmutu kendisine. nk, Dou'yu sava ncesinden tan111

rasyonu yrtecek olan kiinin Kraft olduu bilinince, bu bir

srpriz olmaktan kmaktadr. Sonunda, 15 Aralk'ta Kalkta
ve Burma'da yaplan yldrm basknlarnda 300'den fazla
komplocu polis gzetimine alnd. Hindistan'daki ngiliz ynetimine son verecek olan byk Noel Gn komplosu kertilmiti.

zaman, belirli bir neden olmadan, ilerinin aksi gitmesine

am olmaldrlar.
Henry S. gemisi Tayland'daki ihtilalcilere silah ve cephane
gtrrken temmuz ortalarnda aniden arzaland ve onarm
iin Hollanda Dou Hindistan adalarndan Celebes'in limanna snd. Hollandal gmrk memurlar herhangi bir neden
olmadan gemide aratrma yaparlarken, ambarda gizli silahlan bulup el koydular. Mrettebatn her ne kadar haberi yoksa da, Hollandallar'a geminin yasad yk tadn ihbar
eden ngilizlerdi. Kaptann bundan sonra yola devam etmesinin bir anlam yoktu. Ancak, gemideki Alman asll Amerikal silah uzmanlarndan biri Tayland'a gidip ihtilalcilere silahlara el konduunu bildirmek istedi, ngilizler onu da tutukladlar ve sorgu sonunda Tayland-Burma snrndaki gizli eitim kamplarnn ve silah depolarnn yerlerini rendiler.
Bundan hemen sonra da, Delhi'den gelen bask zerine Tayland makamlar yzlerce Hintli ve Burmal zgrlk savasn tutuklayarak Berlin'in Burma'da silahl ayaklanma balatma plann boa kardlar.

Ancak, Almanlar ve Hintliler, Kabil'de planlar kurmaya devam ettike Hindistan'a ynelik tehdit ortadan kalkm saylmazd. Gerek bu nedenle, gerekse de Emir'in tahtndan
indirilmesi tehdidi karsnda Londra, Emir'den komplocularn
tutuklanmasn ve gzetim altnda tutulmak zere Hindistan'a gnderilmesini istemeyi nerdi. Ancak Genel Vali, byle
sert bir hareketin Kabil'deki hassas dengeyi bozabileceinden ve Emir'in muhaliflerine onu tahttan indirmek iin bir
mazeret salayabileceinden korkuyordu. Genel Vali,
Habibullah'm ar derecede sert ve acmasz olduunun,
dmanlarnn stesinden gelmeyi en iyi kendisinin bileceinin de farkndayd.
Bu arada, Emir heyet yeleriyle konumay srdryordu.
Fakat, konumalar bir yere varmadndan, Hentig ile
Niedermayer giderek dkrklna uruyorlard. Emir, cihad
arlarnn ve sava sonras iin verilen cmert vaatlerin,
kendisini iki dev komusu ngiliz Hindistan ve arlk Rusyas
ile kar karya getirmeye yetmeyeceini aka sylemiti.
Bylesine tehlikeli bir ie kalkan kiinin, asker ve top da
dahil olmak zere dardan ok byk askeri destek almas
gerekirdi. Emir'in szlerinden, koullar elverili olursa cihada
katlma olasln silip atmad anlam karlabilirdi. Ancak,
Emir nlerinde bu zayf umudu sallayarak, savan Alman-

Noel yaklatka komplo yuma da hzla zlmeye balamt. Hindistan'a silah tad ngilizlerce bilinen bir gemi,
denizde esrarengiz bir ekilde kayboldu. Kraliyet Donanmas'na gre gemi bir tayfunda batmsa da, ada Hintli tarihiler onun Kraft tarafndan verilen bilgi sonunda natrld
kansmdadrlar. Komplocularn gney in'den ok miktarda
tfek alma abalan da, kesin nedeni bilinmemekle birlikte,
sonulanmamt. Dier pek ok plan ve bu arada Hintli ihtilalcileri kurtarmak iin Andaman Adalan'na bir gemi gnderme plan da sonusuz kalmt. Ancak, bu sonuncu ope112

yetkilileri Almanya ve Trkiye ile daha ileri grmelerde bulunmak zere gizlice ran'a gnderileceklerdi. Bunlara ek
olarak, Emir'e 10 milyon sterlin verilecekti. Afganistan'n savaa girmesi halinde, Almanya, ngiliz ve Ruslar'a kar her
trl yardm yapmay taahht ediyordu. Ancak, Hentig'in
yetkisi olmadndan, antlamann yrrle girmesi iin,
Emir ile Kayzer'in Dileri Bakan tarafndan imzalanmas gerekiyordu. Aradaki uzun mesafe ve dier glkler nedeniyle
bunu organize etmek uzun zaman alacakt. Bu da, Emir'in
iine gelmekteydi.

ya'nn lehine dnmesi durumunda, ansn yitirmemek istiyor

da olabilirdi. Hentig ile arkadalarna kesinkes hayr demeyerek, evresindeki Alman yanls unsurlara hala ikna edilebileceini gsterip tahttan indirilmekten ya da ldrlmekten
kanmaya alyor da olabilirdi. Ayn zamanda, faaliyetlerini
gz altnda bulundurmak iin bile olsa, heyeti Kabil'de tutma
gayretinde olduu da grlyordu. Almanlar iki kere lkelerine dnme tehdidi savurmular ve ikisinde de Emir'in birka
adm gerilediine tank olmulard.
1915 Aralk aynda tam baar umudunu kesmiler ve eyalarn toplayp gitme tehdidinde bulunmulard ki, Emir kendilerine bir umut daha verdi. Berlin ile Kabil arasnda imzalanacak bir dostluk antlamas konusunda nerilerini dnmeye hazr olduunu bildirdi. Emir'in tutumundaki bu beklenmedik deiiklikten cesaret bulan Hentig ve arkadalar,
antlama hakknda tartmaya baladlar. Ancak, tartma
ok uzun srd. Belki, Emir'in istedii de buydu. 1916 Ocak
ay ortalarnda taslak hazrd. Buna gre Almanya, Afganistan'n egemen bir devlet olarak tam bamszln tanyordu.
Ayrca, Almanya herhangi bir sava sonras bar konferansnda Afganistan'n tam olarak temsil edilmesi iin gayret
gsterecekti.

Emir'in btn bunlar kabul etmekle bile kaybedecei ok az

ey vard. Ne de olsa, Almanlar ve Trkler kendisine bu askeri malzemeyi verecek durumdaysalar, Dou'da sava kazanyorlar demekti. Aksi halde, olay Almanlar iin sadece hayaldi ve kendisi iinse bir sigortadan fazla bir ey deildi.
Ludwig Adamec, Afganistan'n d ilikileri konulu aratrmasnda, "Antlama genelde blfler ve anlamsz dnler karmyd", demektedir. Ancak antlama fazla bir anlam tamasa, ya da ngiliz Hindistan iin ciddi bir tehdit oluturmasa
da, byle bir eyden kukulanmak bile Genel Vali'yi ileden
kartabilirdi. Hentig, Emir'in, antlamann ngiliz ve Ruslar'a
duyurulmamas konusunda ok srarl olduuna dikkat etmiti. Gerekten de, Emir tasla imzalad gn, Delhinin Kabil'deki Mslman temsilcisine, Genel Vali'ye tmyle tarafsz
kalma kararnda olduunu bir kere daha hatrlatmasn sylemiti. ngilizler bu olaylar ancak 1918'de reneceklerdi
ki, o zaman da antlamann hibir nemi kalmayacakt.

Emir savaa girme sz vermemiti, ama Almanlar ona

'mmkn olduu kadar abuk, bedelsiz ve iade etme koulu
olmadan' son model 100.000 tfek, bykl kkl 300 top
ve Afgan ordusunu modernletirmek iin gerekli dier tehizat vermeyi taahht ediyorlard. Berlin, ran'da bir ikmal yolu kuracak, silah, cephane, askeri danmanlar, mhendisler
ve dierleri buradan gidip gelecekti. Ayn zamanda, Afgan

Hentig'in bir antlama elde etmekten duyduu tatmin, pek

ksa srd. Emir daha birka hafta gemeden gerisin geri
113

dnmeye balamt. Almanlarla grme yapmak iin ran'a

gnderdii temsilcileri hibir neden gstermeden Kabil'e geri
artt. Ayn zamanda, belki de bir darbe ya da suikast giriimine nlem olarak, saraynda Alman yanls bilinenleri temizlemeye balad. Son olarak da Almanlar'a, Hindistan alev
alev yansa da, en az 20.000 kiilik bir Trk-Alman ordusu
yardmna gelmedike cihada katlmay dnemeyeceini
bildirdi. Bunun lojistik adan, gerekletirilmesi olanaksz bir
ey olduunu hem o hem de Almanlar biliyordu. Yine bu srada, sonunda Kari V. George'un mektubunu yantlayarak
ngiliz tacna sadk kalma kararn yineledi.

Blm 13
Erzurum Baskn

Rus ordusu safnda bulunan Manchester Guardian gazetesi M.Philips Price, "Byk kalenin ele geirilmesi
tm ktada bir heyecan dalgas yaratt," diye yazyor.
"iraz'dan Semerkand'a, Konya'dan Kulca'ya kadar
btn pazar yerlerinde, Erzurum'u Osmanl'dan alan gl
Rus'lardan sz edilmeye baland." Bu iyi savunulan dman
kalesinin ani ve beklenmedik teslimi Ha ile Hilal arasndaki
Kutsal Sava'ta tilaf Devletlerinin ilk zaferiydi. Philips Price,
"O zamana kadar Orta Avrupa'dan Orta Asya'ya uzanan byk yolun sahibinin kim olduu aka belli deildi." diye yazyor. Trkler imdi gerilemeye balam grnyorlard ve
stanbul'un ele geirilmesi eriilebilir bir hedef olabilirdi.

Hentig ile arkadalar iin artk yolun sonu grnmt. Emir

bu tutum sertlii konusunda bir neden gstermediyse de bu,
o srada Kabil'e erien haberlerin sonucu olabilir. tilaf Devletleri'nin Dou'da byk bir zafer kazandklar duyulmutu
ve bu da bir Trk-Alman ordusunun Afganistan'n yardmna
gelebilmesini olanaksz klyordu. Kuzeybat ran'daki
Trkler'i, Almanlar' ve bunlarn ranl sempatizanlarn baaryla temizleyen muzaffer Rus ordular 1916 ubat'nda dou
Trkiye'nin ilerine girmilerdi. Burada, ok ar k koullar
altnda savatktan sonra, stanbul yolunun bekisi olan ve
Osmanllar'n o gne kadar almaz kabul edilen Erzurum kalesine saldrmlard. Bu Trk felaketinin haberleri tm Dou'da yanklanacakt.

Mttefikler'in Gelibolu'dan ekililerini, Kut'ta kuatlm ngiliz garnizonu ve Bat Cephesi'ndeki hareketsizlii grm
olan o sert 1915/16 knda, tilaf Devletleri'nin bir tek zafer
zerine bu kadar sevinmeleri anlalabilir bir eydir. Sava
yerinde bulunmayan ressamlarn izdikleri Erzurum'daki karl
sava sahneleri, okurlarn bu tarihi an kahraman Rus mttefikleriyle paylamalarna olanak veriyordu. John Buchan, "Erzurum'un ele geirilmesi btn savan en parlak stratejik
olaylarndan biridir," diye yazmaktayd.
114

da, Erzurum'un evre kalelerini ele geirecek kuatma topusu olmadan drlmesinin olanakszl dile getirilmekteydi. Daha sonra, ngilizler'in yerini Alman danmanlar
alnca yeni nlemler sayesinde bu zapt edilmez dou kalesinin n daha da artrld.

stanbul yollarn bin yl akn bir sredir korumu olan Erzurum garnizon kenti, yksek dalarla evrili bir yaylada kurulmutur. Acmasz souu kimi zaman eksi 40 dereceye
kadar indiinden, bugn bile klar ziyaretisi azdr. Her k
alktan ve souktan dalardan inen kurtlar kentin d mahallelerinde dolarlar. Erzurum'un k ok uzun srer, kar
ekimde yamaya balar ve nisana kadar ykseklii kimi yerlerde bir buuk metreyi bulur. Yazlar ksa ve ok scaktr. Bu
yetmezmi gibi Erzurum, deprem blgesinin ortasndadr.
Yzyllar boyunca depremler onbinlerce kiinin lmne ve
kentin yklmasna neden olmutur. Bu sert evrede yetien
insanlarn olaanst direnli olmalar hi de artc deildir. Philips Price, Rus askerlerinin cesaret ve dayankllna
hayranlk duyarken, Erzurum'u savunanlarn onlardan hi de
geri kalmadklarn kabul eder. Erzurumlular sfrn altndaki
derecelerde savamaya alkndlar. stelik ou, bir k nce, Enver Pa-a'nm Sarkam' ele geirip cihad bayran
Kafkasya'ya tamay amalad o felaketi seferden kalmt.
Ruslar'n Erzurum'a yrdkleri 1916 ubat'n-da, bu byk
Osmanl kenti, evredeki dalara serpitirilmi, dmann gelebilecei geitleri ve dier yollan denetim altnda tutacak bir
dzine kadar kale tarafndan korunmaktayd. K koullar da
kenti savunanlara yardmc oluyor, kente gelen birka yol kar
yznden kapal bulunuyordu. Bu yollardan bir ksm, denizden 3000 metre ykseklikte bulunduundan, zellikle ar
toplarn cepheye tanmas ok byk glkler karmaktayd. ngiltere ve Rusya arasndaki Byk Oyun'un en hzl
olduu 1880'lerde ngiliz istihkmclar, Trkler'in garnizonun
savunmasn modernletirmesine yardmc olmulard. Bundan ksa bir sre sonra kaleme alnm gizli bir Rus raporun-

Ruslar'n Erzurum'a ve oradan da stanbul'a yryleri ilk

bata ilkbahar iin planlanmt. Ama, Gelibolu'dan Mttefikler ekilince, bir anda 50.000 deneyimli Trk askerinin douya kaydrlmas olana domutu. Bunlarn douya gelmesi,
hem Ruslar'n Trkiye'nin dousuna saldrmasn engelleyebilir, hem de cihadn gidiatn deitirerek ar'n Kafkasya,
Orta Asya topraklarn ve hatta Hindistan' tehdit edebilirdi.
Kafkasya'daki Rus bakomutan Grandk Nikola kaybedecek
zaman olmadn anlamt. Plann ne alnmas gerekiyordu. Enver Paa destek birliklerini getirmeden harekete geilmeli ve saldr zalim Trk knn ortasnda balatlmalyd.
Ruslar bu srada byk bir stnlk ele geirmilerdi. Saldr
iin hazrlanan Rus Karadeniz filosu, Trkler'in Erzurum'a asker ve cephane getirmek iin kullandklar Trabzon limanna
gelen yk gemilerinden ounu batrmt. Bu da artk her
eyin stanbul'dan kara yoluyla tanmas, yani alt hafta
demekti. Ayrca, demiryolu Ankara'da sona erdii iin bu birlikler son 800 kilometreyi karlar iinde yryerek, kendi yiyecek ve cephanelerini tayarak amak zorunda kalacaklard. Ruslar ise kendi asker ve cephanelerini Tiflis'ten Sarkam'a kadar demiryoluyla tayabilirlerdi.. Sarkam da Erzurum'dan sadece yz ksur kilometre uzaklktayd.
80.000 kiilik bir orduya ve byk lde artmacaya dayanan Rus planna gre kente kuzey, gney ve doudan ol115

d. Ancak, dierleri yollarna devam edip bir kayaln altna

sndlar. Kale toplan kendilerine burada eriemiyorsa da,
dier bir kalenin menzili iindeydiler. Tam bu srada, ar
Rus topu ateinin Trk kalelerini dvmeye balamas gerekiyordu. Ancak toplar henz gelmemiti; toplan geitlerden
geirmeye alanlar da, ana gteki piyade birlikleri de byk sknt iindeydiler. Bu nedenle de saldr plan tehlikeli
olacak derecede gecikmiti.

mak zere koldan saldrlacak-t. Rus komutanlarndan

General Prejevalski, savatan nce yllarca Erzurum'da askeri
atae olarak bulunmutu. ok iyi Trke bilirdi. Bir kyl gibi
giyinerek blgede haftalarca at srtnda ve yayan dolamt.
evre kalelerin zayf ve gl yanlarn ve kente en uygun
giri yollarn bylece saptam oluyordu. Rus generalleri Erzurum'a girmek iin btn kaleleri ele geirmek yerine, zaman darl nedeniyle, kendi askerlerini atee ak konumda
brakmak pahasna, sadece kent savunmas iin gerekli olanlara saldrmaya karar verdiler.

Philips Price, sadece Rus knn cehennemine alkn olanlarn byle bir ii baarabileceklerini yazmaktadr: "Rus askerleri 3000 metre ykseklikte karlarla kapl dalar amak, yiyecek olarak yanlarndaki birka para kuru ekmekten baka
bir eyleri olmadan gn idare etmek zorundaydlar." ilk
balarda toplar beden gcyle dalardan artmaya almlard. Bunun mmkn olmad grlnce, toplar teker
teker sklp paralar srtlara tand.

Saldr 11 ubat 1916'da balad. Trkler, Enver Paa'nm 'slam Ordusu'nu Sarkam yolunda kran acmasz Anadolu knda, Rus askerlerinin toptan yok olma tehlikesini gze alacaklarn akllarna bile getirmediklerinden byk bir srprizle
karlatlar. Ancak, hemen toparlanp inatla ve kahramanca
savatlar. K savan iyi biliyorlard. Kalelerin nndeki ak
arazide bir dizi kar siperi kazmlard ki, bunlarn 100 metre
yaklamadan grlmeleri olanakszd. Kalelere uzanan yamalara su dkyorlar ve dalar almaz buz tabakalaryla
rtyorlard. Ama, Ruslar'n da kendilerine zg hileleri vard. Trk askerlerinin souktan donmamak iin siperlerinin
dibine bzlm olacaklarn dnerek, kendileri iin mthi
g olmasna karn, gece saldrs yapmaya karar vermiler
ve buna hazrlkl gelmilerdi.

Ancak, souk acmaszd ve 12-13 ubat geceleri 2000 asker

souktan donarak ld. Bu arada, ayn 13'nn sabahnda,
Trk kalesi altnda kstrlp kalm olan Rus askerleri oradan
kurtulup dman topusunun menzili dna ktlar. Ancak,
topu destei gelmediinden ve Trkler'in her an bir kar
saldrya gemeleri beklendiinden, Rus komutan askerlerine dman savunmasna bir daha yklenme emri verdi. Ruslar donmu Trkler'i gafil avlamay umarak gece saldrdlar.
Philips Price yle yazyor: "Mthi glklerle karlald.
Kar yer yer bir buuk iki metre kalnlndayd ve askerler
boyunlarna kadar karlara gmlmekten kurtulmak iin kaputlarn karp nlerine seriyorlar ve bylece bir iki adm

"Rus askerleri beyaz kaputlar giydiklerinden karanlkta, karlar arasnda grnmyorlard" diye yazyor Philips Price. Sessizce srnerek kalelerden birine 250 metre kadar yaklamlard ki, bir Trk lda kendilerini yakalad. Hemen korkun bir ate balad ve iki saat sonunda birliin te biri l116

atabiliyorlard." Ruslar btn gece boyunca byle sessizce

ilerleyerek Trkler'in kar siperlerine biraz daha yaklatlar.

Top ve asker bakmndan kendilerinden sayca stn bir

dman karsnda kalan ve bir destek umudu bulunmayan
Trkler, direnmeye giritiler ve Rus saldrlarn tekrar tekrar
pskrttler. Ancak, srekli bombardman, piyade ve svari
saldrlar karsnda bitkin dnce direnleri krlmaya balad. Bir top mermisi cephanelie isabet edince, Trk kalelerinden ilki Ruslar'n eline dt. Bunu dierleri izledi.
Trkler'in daha uzun zaman dayanamayacaklar anlalmt.
Yine de, Rus kuatmasna kar arpmaya devam ettiler. 15
ubat'ta bir Rus keif ua, artk alevler iinde olan kent sokaklarnda olaanst bir kaynama grd ve uzun konvoylarn batya doru yola ktklarn bildirdi. Birlikleri kente en
yakn olan General Prejevalski'ye dman kentten karmas
emredildi. General ertesi sabah bir Kazak alay eliinde Erzurum'a geldiinde, binalarn ounun yandn ve sokaklarn cesetlerle dolu olduunu grd. Dman gitmiti.

Philips Price sonrasn da yle anlatyor: "Sonunda bu kutup

manzaras zerinde gn d ve Trkler zerlerine doru gelen bu kara zinciri grdler. Gzlerine inanamamlard, tfek
ve cephane ykl bir insan ordusunun nlerinde uzanan o
araziyi gemesi olanakszd." Trkler kuatldklarn ve en
yakn kaleye kaabilmek iin karlar arasnda ok dar bir koridor kaldn anlamlard. Kendilerinden sayca ok fazla
olan Ruslar siperlere erieme-den bunu baardlar. Ruslar
ok nemli bir ilerleme kaydetmilerse de, kaleleri birbirlerine balayan kordonu henz delememilerdi. Bunu baarmak
iin, hala kuzeydounun karl geitleriyle uraanlarn desteine ihtiyalar vard. Ve artk Trkler'in toplanp kar saldrya balamalarndan nce arkadalarnn yetimesi iin dua
etmekten baka yapacak ileri kalmamt.

Philips Price resmen Rus ordusuna bal ise de, ele geirilen
kente Grandk Nikola'dan nce girmesine izin verilmedi. ngiliz muhabir kente yaklarken, uzaktan youn bir duman
grlyordu. Ancak, tyler rpertici sessizlik, savan sona
ermi olduunu belirtmekteydi. Yolun iki yannda yl karlar
arasndan l develerin hrgleri, atlarn bacaklar, 'fesli ve
ksa kara sakall, evredeki karlar kadar donmu ifadelerle
bakan yzler' grlyordu. "Dnyann bu blgesinde Drang
nach Osten'den sadece bunlar kalmt..."

Baz Rus askerlerinin bildirdiklerine gre bu srada, tam gne batarken, Erzurum'un sisli g zerinde dev bir ha belirdi. Dindar kyl askerler bunu Ha ve Hilal arasndaki bu
mcadelede bir mjde olarak kabul ettiler ve gerekten de
yle oldu. leri birliklere, asl ordu ve toplarn da geitlerini
at haberi gelmiti. Ayn srada, Trk komutan ile Enver
Paa arasndaki gizli telgraflardan biri de ele geirilmiti;
komutan Enver Paa'ya destek birlikler bir an nce yetimedii takdirde garnizonun sonunun geleceini bildiriyordu.
Trk mevzilerinin havadan kefi srasnda ciddi bir zayflk da
grlmt. Rus topusu artk Erzurum'a ve evre kalelere
tepeden bakan srtlara yerletiinden ar bir bombardman
balad.

Garnizon iinden bir ihanet ihtimali mmkn olduundan Erzurum'un dndeki esrar asla zlmeyecektir. O srada
Kahire'deki Arap Brosu'nda almakta olan T.E.Lawrence,
117

Trkler'in Gelibolu zaferinin hemen ardndan gelen bu yenilgi, Enver Paa iin ac bir darbe oldu. Zafer tmyle
Ruslar'n olmasna karn, iyi haberin pek kt olduu bir dnemde, tilaf Devletleri ihtiya duyduklar moral desteine
kavumulard. Kut'taki ngiliz garnizonu ok skk durumdayd. Kahire'de, Enver Paa'nn Gelibolu zaferinden sonra
serbest kalan 50.000 askeri, kenti yeniden ele geirmek iin
zerlerine gndereceinden korkuluyordu. Trkler'in yenilgisi, Kut'taki basky azaltmadysa da, Msr'a ani bir baskn
olasln kukusuz ortadan kaldrmt. Enver Paa artk askerlerini, karlar erimeye baladnda Ruslar'n stanbul'a yrylerini durdurmak iin kullanmak zorundayd.

Londra'daki Sava Bakanl araclyla, 'Erzurum'daki baz

Arap subaylarn Grandk Nikola ile ilikiye geirdiini' iddia
etmitir. Savatan sonra biyografisini yazan tarihi Basil
Liddell'e yapt bu aklama hi de akl d deildir. Osmanl
ordusunda hizmet gren ve bir Mttefik zaferini sevinle
karlayacak olan Arap subaylar vard. Lawrence'in istihbarat
almalar, 1916 Haziran'ndaki Arap syan'ndan nce bu
tr muhaliflerle balantsn salam bulunuyordu.
Byle bir ihanet fikri ve Erzurum'un savunma hattndaki gedikleri gsteren alnt bir harita, John Buchan'n
Greenmantle romannda ele alnmtr. Romanda harita, Trk
saflarndaki bir hainin yardmyla kent dna karlp Rus karargahnda Grandk Nikola'ya verilmektedir. Rus kurmay subaylarnn eline geen harita, Gelibolu'dan asker getirtilip savaa srlmelerine imkan vermeden Ruslar'n kenti ele geirmelerini salamtr. John Buchan'n hem ngiliz Kabinesi'nde hem Sava Dairesi'nde yksek dzeyde tandklar olduundan, Lawrence'in biyografcs Jeremy Wilson'un szleriyle, 'olaanst bir durum' olduunu haber alm olmas
mmkndr. Wilson, Erzurum'un dmesi srasnda
Buchan'n ngiltere'de nemli bir Rus heyetini arlamakta
olduunu da belirtmektedir. Bu olaylarn haberlerini onlardan
duymu olabilir. Ailesine kar bir misillemeden korkan Lawrence, Liddell Hart'a garnizon iinde bir hain olmas konusunu fazla kurcalamamasn sylemitir. Ayrca, arkada air
Robert Graves'e, "Greenmantle'da gerek pay epey yksektir" demitir. Gerek, ancak dnemin arivlerine konan zel
100 yllk yasak kalkt zaman renilecektir.

Bu arada btn bu olaylardan habersiz olup, yurttalarnn

Afganistan'da istedikleri yangn karmay baaramadklarn
bilmeyen ran'daki Almanlar, cihad Hindistan'a doru yayma
planlarn srarla srdrmekteydiler. Gerek kendileri gerekse
ranl sempatizanlar Tahran'dan kamak zorunda kalmlard. Ama yine de, Berlin'in gizli stratejilerini orta ve gney
ran'daki ok dank slerinden yrtmeye devam ettiler. En
byk baarlar iraz'da-ki ngiliz konsolosu Binba
Frederick O'Connor ile dier ngilizler'i rehin almak olmutu.
Ancak, Wassmuss'un gney ran'n byk bir ksmm kendileri iin girilmez blge yapan cinayet, terrizm ve soygunculuk kampanyasna karn, ngilizler, Hindistan savunmas iin
ok nemli olan Basra limanlarn ellerinde tutmaktaydlar.
Fakat, Wassmuss'un Buir'e ve Krfez'deki dier ngiliz hedeflerine yeni airet saldrlar dzenleyebileceinden korktuklar iin blgede gereinden fazla asker bulunduruyorlard.

118

nlendiini ve ihtilalci liderlerin ounun asldn ya da

hapsedildiini bilemezlerdi.

Ancak, belki de bunlarn en ok rahatszlk vereni, sava ncesi blgede ok bulunmu olan Temen Zugmayer'in gneydou ran'da Kirman'daki faaliyetleriydi. Zugmayer ve
arkadalar ilk balarda, In-gilizler'den para aldn bildikleri
ve Zugmayer'in Alman konsolosluunu kabul etmeyip konsolosluk olarak kiralad binaya Alman bayra asmasna izin
vermeyen yerel validen ok ekmilerdi. Fakat rvet, vaat,
tehdit bir de suikast sonunda kentteki glerini artrmlard.
Sonunda, 1915 Aral'nda, davalarna sempati duyan
ranllar', Alman yanls jandarmalarla birlikte hareket ederek
Kirman'n denetimini ele geirmeye ikna ettiler. Tahran'a giden telgraf hatlar kesildi, kk Rus ve ngiliz topluluklar
konsoloslaryla birlikte kentten kamak zorunda brakldlar.
Zugmayer ile arkadalar, artk Beluciler ve gney Afgan airetleri arasnda dini banazlk fitilini atelemeye hazrdlar.

Zugmayer'in plan uydu: Kendi nderliindeki bir grup

Belucistan'a giderek Hindistan'daki ngiliz-ler'e kar bir cihad
balatld haberini yayacak, altn, silah ve kkrtc brorler datacaklard. Airetleri trl vaatlerle kandracaklar, onlar Kueta'dan Dou ran Koridoru'na malzeme getiren ngiliz
konvoylarn yamalamaya tevik edeceklerdi. Bu yol kesilirse, ngilizler askerlerini azaltmak ya da geri ekmek zorunda
kalacaklar, bu da snr Almanlar iin daha ak duruma getirecekti. Bu arada sfahan eski konsolosu Temen Seiler'in
banda bulunduu ikinci grup, ngiliz kordonunu yarp Kabil'e erimeye alacakt. Burada Niedermayer ve Hentig'le buluup planlarn son kez gzden geireceklerdi. Bakente giderken, cihad arsn yollarndaki Afgan airetlerine yaymay umuyorlard.

stikrarszlyla n salm blgede gelecek umut verici grnyordu. Belucistan'dan toplanan askerlerden oluan bir
Hindistan Ordusu alay, Irak'a Trklerce savaa gnderileceini duyunca ayaklanm ve komutann ldrmt. Kirman'daki Almanlar baka yerlerdeki gelimelerden haberdar
olmadklarndan, Berlin'in cihad planlarnda herhangi bir aksaklk olduunu dnmeleri iin bir nedenleri de yoktu. Bu
yzden, Afganistan Emiri'nin vahi airetleri ve ran ah'nn
Alman liderliinde gnderecei birliklerle ngiliz Hindistan'na
gireceklerine inanmaktaydlar. te o zaman, Hindu, Mslman ya da Sih, ezilen milyonlarca insan kendilerini kurtarc
olarak karlayacak, Allah'n bayra altnda birleerek
ngilizler'i lkeden kovacakt. ran'n bu ssz kesinde radyolar ve baka bir haber kaynaklan olmadndan, Hindistan'da planlanan kitle ayaklanmalarnn ngilizler tarafndan

ki grup 1916 Ocak ay balarnda douya ve gneydouya

doru yola kt. Seiler'in grevi daha tehlikeliydi; hem ngiliz
devriyelerinden ve her kuyu ba ile kydeki casuslardan
kamak zorunda kalacakt. Hem de nnde, her ne kadar
mevsim yaz deilse de, alacak uzun bir l vard. ki yurtta ve bir grup silahl ranl'yla nden giden Seiler, Afgan snrna en yakn yolu bulmaya kt. On gn sonra l geerek teki tarafta kk bir kye vardlar. Burada kendi hareketlerini bildirmekle grevli yerli bir ngiliz ajan yakaladlar.
Ama, adam gece kendisini kapattklar evin kerpi duvarn
delerek kat. Seiler, birka saat iinde bir ngiliz svari birliinin ky saracan anlamt. Kendi grubunun kamak iin
frsat varsa da, asl gruba tehlike haber verilmedii takdirde
119

Almanlar'n ngilizler'in yerli ajann ldrmek yerine ellerinden karmalar kendilerine pahalya mal olmutu. Seiler ile
adamlar kamlard, ama ngilizler artk onlarn niyetlerinin
ne olduunu renmilerdi. Kyllerden, Seiler'in grubunun
ksa bir sre sonra gelmesi beklenen ar silahl Alman ve
ranl paral askerler grubunun ncs olduunu anladlar.
Bu tehdite karlk vermek iin yedek birlikler getirildi. Ancak,
byk grup ciddi glklerle karlatnda, beklenen atma gereklemedi.

bunlar kapana kslacaklard. Seiler hemen arkadalarn

uyarmak iin bir atl gnderdi. Bu arada, kendisi de kk
grubuyla ky gren bir yamaca yerleti. Buradan hem
dmann, hem de eer kurye kendilerine eriememise
grubunun geri kalan ksmnn yaklatn grebilecekti.
Ertesi gn bir astsubay ve elli askerlik bir ngiliz devriyesi
kye geldi. Kyllerden Almanlar'n tepelere saklandklarm
renince bir kuatma harekatna giritiler. Ama atl olan
Seiler ve adamlar, ngilizler'e ate aarak daha gerilerek atlar. Seiler, o gece ngilizler'e karanlkta ate ap oyalamas
iin arkada Temen Winkelman'i brakt ve dierleriyle birlikte kordondan kurtulup le kamay baard. Ancak, arkalarnda bir ar yaral ve drt l ranl, iki yaral deve, pek ok
silah ve tehizatlarnn byk bir ksmn brakmlard.

Grup, Seiler'in yolda kendileri iin brakt yiyecek ve suyun

yerel airetler tarafndan yamalanm olduunu grmt.
Bu nedenle, alk ve susuzluk ekerek g bela Kirman'a
dndler. Olanlar anlayan Seller de, Kabil'e gitmekten vazgeip Kirman'a dnd.
Bu arada Temen Zugmayer ile grubu, gneydouda Beluci
airetleri arasnda cihad arsn yayyorlard. ok gemeden
Kuetta'ya bunlarn epey baarl olduklar haberleri gelmeye
balamt. Gl bir Beluci liderinden Almanlar'a, Ingilizler'e
kar hareketlerinde airetinin tam destek vereceini bildiren
gizli bir mektup gelince, Zugmayer'in umutlan artmt. Airet reisi Zugmayer'e, Hindistan snrna yakn bir kye gvenilir bir temsilcisini gndermesini nermiti. Zugmayer hemen subaylarndan ikisini gnderdi; ilk anlama yapldktan
sonra ayrntl bir harekat plan iin kendisi de onlara katlacakt. Alman subaylarndan biri tpk T.E. Lawrence gibi sava ncesinde arkeologdu, Farsa biliyordu ve ran'da kazlar
yapmt. ki subay krallar gibi kar-landlarsa da, ok gemeden aldatldklarndan kukulanmaya baladlar. Subaylardan biri daha sonra yle yazacakt: "Bu bir airet reisi deil,

Ertesi gece ngiliz nbetiler kye yaklamaya alan bir

glge grdler. Askerlerden biri adamn zerine atlad. iddetli bir boumadan sonra esrarengiz adam bana inen bir
dipik darbesiyle ele geirildi. Bu, su ve yiyecek aramaya kan Temen Winkelman'di. Temenin arkadalarnn kamas iin kendi zgrln feda ettiini anlayan bir ngiliz subay, daha sonra onu anlatrken, "ok yrekli bir adamd"
der. Winkelman sorguya ekildikten sonra Hindistan'a gnderildi. Kendisinden, Niedermayer ile Henting'den bir nceki
yaz Kabil'e gitmelerinden sonra haber alnmad dnda bir
ey renilemedi. Daha sonra' sorguculara verdii bilgilerin
ounun da yanltc ve tutarsz olduu renildi.

120

ki subay dkrklna urayarak konumalar yarda kestiler

ve baarszlklarn bildirmek iin Zugmayer'in yanma dnmek zere oradan ayrldlar. Ancak, yolda ev sahipleri tarafndan pusuya drlp soyuldular ve canlarn g kurtardlar. Zugmayer ile arkadalar, artk kendi kendilerini kandrdklarm ve Beluciler'le uramakla zaman kaybettiklerini
anlamlard. Aralarndan birinin deyiiyle, 'kahraman
Beluciler'i ngiliz Hindistan'na kar cihada sokmak gibi 'tatl
bir d' tam bir baarszlkla sonulanmt.

Feldmareal Badat'a dnnden iki ay sonra tifsten ld.

Bugn dier bir cihad fanatii olan Sefir Wangenheim'in yannda stanbul'da Boazii'ne bakan Alman askeri mezarlnda yatmaktadr. Artk, hem onlarn hem de Berlin'deki
amirlerinin, slam gcn Alman sava makinesine katarak
Dou'da elde etmek istedikleri her eyin kmek zere olduu anlalyordu, iranllar ve jandarma birlikleri arasndaki
eski taraftarlarndan bazlar desteklerini ekmeye ve lkedeki Alman subay ve astsubaylarn yalnz brakmaya balamlard. Bunlardan bazlar, zellikle Zugmayer ve arkadalar,
en yakn Alman ya da Trk mevzilerinden en az 1000 kilometre uzaktaydlar.

ran'n baka yerlerinden gelen haberler de bundan farkszd.

Zugmayer ile arkadalar, kuzeyden gelen Rus birliklerinin
sfahan' igal ettiklerini ve artk Kirman'daki slerinin de gvenli olmadn rendiler. ki grup halinde Kirman' terk
etmelerinden sonra, ngiliz yanls vali, otoritesini yeniden
kurmutu. Bunda Ruslar'n Erzurum zaferi ve Almanlar'n sfahan'dan zorla kartlmalar etkili olmutu. Hepsi bu kadarla
kalmyordu. Zugmayer ile arkadalar, Mezopotamya ile
ran'daki Alman ve Trk ordularnn bakomutan ve cihadn
ba mimarlarndan olan Feldmareal von der Goltz'un, Hindistan'a kar Alman liderliinde bir ranl gnlller ordusu
srme planndan vazgetiini rendiler. ran'da grdkleriyle dkrklna urayan von der Goltz, artk byle bir giriimin baarl olamayacan anlamt. Berlin'e, ranllar'n
ounun, Almanya'yla sadece altn nedeniyle ilgilendiini,
altn ak durduu takdirde davaya ballklarnn da sona
ereceini bildirdi. Zaten ranllar, ngilizler'den daha iyi koullar elde edebileceklerini ima etmeye de balamlard.

Durumu grp, Almanlar'n kendilerini ngilizler'den ve

Ruslar'dan kurtarma vaatlerinin boluunu anlayan ranl
dostlarnn onlar terk etmelerinden sonra, Zugmayer ve arkadalar imdi iki yeni tehditle kar karyaydlar.
Belucistan'daki Alman giriimlerine dair haberlerden rahatsz
olan ingilizler huzursuz Beluciler'i dize getirmek iin deneyimli bir snr askerini blgeye gndermilerdi. Bu, daha sonra Amritsar katliamndaki sorumluluuyla btn. dnyaya
mimlenecek olan Tugeneral Reginald Dyer'di. Kendisine
airetleri yattrmak zere sadece 100 asker verilmi olmasna karn, Dyer kendisinin 5000 kiilik bir gcn ncs olduunu ve ngi-lizler'e kar kacak kadar budala olan herkese haddini bildirip cezalandrmak zere gnderildii haberini yayd. Bu blf o kadar baarl oldu ki, Dyer'in birlii ksa
bir sre sonra 2000 kiilik bir Beluci basknc grubunu kartt. Dou ran Kordonu'nun gneyindeki bu yeni ingiliz gc,
orada kaldklar takdirde Zugmayer ve arkadalar iin bir
tehdit oluturmaktayd.

bir soyguncu etesinin reisiydi. Dmanlarn yenmek iin silahlarmz ve paramz istiyordu."

121

Bu arada Zugmayer grubu da soyguncularla arparak kuzeye doru ilerlemeye alyordu. Onlardan da birka kii ve
sava ncesinin arkeologu karlmt. Arkeolog daha sonra
general Sykes'a teslim edildi. Adamn yarda kalm kazsna
devam etmek iin izin verilmesini istemesi, dorusu Sykes'
ok artmt. Zugmayer ile birka kii iraz yolunun te
ikisini aldktan sonra Sykes'n istei zerine Ni-raz'daki yerli
yetkililer tarafndan tutuklandlar. Oradan silahl bir grup eliinde iraz'a gtrldler ve burada Seiler ile dier Alman
subay ve astsu-baylaryla ayn cezaevine kapatldlar.
Seiler'in kandan sonra da, hepsi birden bir ngiliz birlii
eliinde, artk Rus askeri denetiminde olan sfahan'a gtrldler.

O srada, gvenlikleri asndan yeni bir tehdit haberi daha

aldlar. Tugeneral Sir Percy Sykes emrinde ve Gney Iran
Alay adnda, ah hkmetinin pek de istemeyerek kabul ettii bir Iran birlii kurulmutu. Bunun amac, imdi datlm
olan Alman yanls jandarma rgtnn yerine geerek, gney iran'da asayii salamakt. Sykes'in ilk grevlerinden biri,
blgeyi tam Alman ajanlarndan ve yerli taraftarlarndan temizlemekti. Kirman blgesi, listesinin banda geliyordu.
Bylece, Dyer ile Sykes'in birlikleri arasnda skp kalan
Zugmayer ve arkadalar, yakalanmamak iin ok hzl hareket zorunda olduklarn anladlar.
Bu nedenle, henz Wassmuss ile yerel mttefiklerinin elinde
olduuna inandklar, 500 kilometre doudaki iraz'a gitmeye karar verdiler. Snr yolu aksa Badat'a gitmeye alacaklard. Henz Kirman'da olan ve yetkililerin artan mdahaleleriyle karlaan Seiler ile grubu da, onlardan ayr olarak
iraz'a gidecek, orada Zugmayer ile buluup Badat'a ve
gvenlie kavuacaklard. Her iki grup da silahl olmalarna
karn, iranl soyguncularn saldrlarna uruyorlar, byk
glklerle karlap kayplar veriyorlard. Zugmayer'den
birka gn nce yola kp iraz'a varan Seiler, kentin Alman
yanllarnn elinden ktn grd ve Wassmuss'u bulamad.
ranl yetkililer ellerindeki tm silahlar, bunun yansra altn
ve gmlerini aldklar gibi hepsini hapse attlar. Seiler daha
sonralar iki arkadayla kat; Buir'deki ngilizlere, kendisinin iranl klnda Kirmanah ve Trk snrna doru giderken
grld bildirildi.

Yzba Niedermayer anlarnda, General Sykes'n adamlar

tarafndan grdkleri muameleyi yle anlatr: "Tutuklular
khne arabalarla yklendiler. Yanmzda, bir ngiliz binbasnn emrinde, makineli tfekli 250 asker vard."
Niedermayer'e gre, yol boyunca elleri, ayaklan zincirle balyd ve Skyes kamaya kalkanlarn ldrlmesini emretmiti, ngilizler tutuklular terrist, Niedermayer ise kahraman
olarak grmekteydi. Niedermayer'in iddiasna gre, sfahan'a
geldiklerinde ngiliz konsolosu ve memurlar kendileriyle 'alay etmiler', sava tutsa deil, adi sulu muamelesi yapmlard, 'ngiliz hanmlar' kendilerinin zincirli durumda fotoraflarn ekmilerdi. Tutuklular, bir sre ncesine kadar
kendi kaleleri olan sfahan'da, Ruslar'n 'eytan Adas'nn
benzeri olan Nargin Adas'na gtrldler. Bir yl sonraki Rus
Devrimi'ne kadar orada kaldlar ve sonra da Bolevikler tarafndan serbest brakldlar.

122

Byk Sava' resmen ngiliz tarihi yle anlatr: "1916 Nisan

ay Almanya'nn randaki dmanca giriimlerinin ve ranl
kandrlmlarn k olmutur." Bu ranllardan ou
Trk-Alman davasn terk etmi, jandarma rgtnn Alman
yanls yeleri tutuklanm, dierleri de General Sykes'n Gney Iran Alay'na alnmt. ok gemeden, iraz ve Kirman
ngilizlerin eline geti, Ruslar da sfahan ve kuzeydeki dier
byk kentleri denetimlerinde bulunduruyorlard.

Blm-14
Bir Milyon Sterlinlik Rvet

Yzlerce kilometre kuzeydeki Kut'ta, ngiliz garnizonunun yazgsn belirleyen, Trkiye'nin dousundaki
dalarda karlarn erimesi oldu. Zamann balangcndan bu yana, karlarn erimesiyle Dicle taar ve her iki
yanndaki alak Mezopotamya ovasn sular altnda brakrd.
Tufan ve Nuh'un Gemisi hikyesinin kayna da herhalde
budur ve sylencelere gre Nuh'un Gemisi hala Ar Da'nn
buzlar altnda yatmaktadr. Ancak, 1916 ilkbaharnda bu
taknlar, alktan lme noktasna gelmi garnizona erimeye
alan 20.000 kiilik ngiliz destek kuvvetinin ilerleyiini byk lde engellemekteydi. Askerler aralksz saldran
Trkler'e kar koymaya alrken, bir yandan da ykselen
sularla boumak zorunda kalyorlard. evresini saran sular
yznden ngiliz komutan General Sir Fenton Aylmer'in
dmana kar taktik uygulama veya topusunu getirebilme
olana kalmamt. Ancak Aylmer, garnizonu ve ngiliz Ordusu'nun erefini kurtarmaya kararl olarak yoluna devam
etti.

imdi, bir tek iraz ile Buir arasnda bir yerde saklanm
olan Wilhelm Wassmuss serbestti. ngilizlere duyduu nefretten g alan elik iradeli Wassmuss teslim olmaya ya da
Tangistanl taraftarlar zerindeki byleyici etkisini kaybetmeye hi niyetli deildi. Ayrca, elinde bir de koz vard. Alt
ay nce karlan Binba O'Connor ve dier ngilizler'i elinde
rehin tutuyordu. Kimse onun nerede olduunu ya da ne zaman ne yandan vurabileceini bilemediinden, Krfez'deki
ngiliz makamlar iin tam bir ba belasyd.
Wassmuss iin cihad henz kaybedilmi deildi. 29 Nisan
1916'da ald haber kendisini ok cesaretlendirmi olmalyd. Be ay sren kuatmadan sonra Kut'taki ngiliz garnizonu
Trkler'e teslim olmutu. Badat' almak zere Dicle boyunca yryen 9000'den fazla ngiliz ve Hintli asker tutuklanmt. ngilizlerin en kltc yenilgilerinden biri olan bu
olay, Enver Paa tarafndan byk bir cihad zaferi olarak ilan
edildi ve Paa kendi kendisine Gazi unvan verdi.

Aralk aynda balam olan kuatmann ilk aynda, kk ve

kerpiten yaplm bir Arap kasabasnda skp kalm olan
ngiliz ve Hintli askerlerin moralleri yksekti. Ar Trk bombardmanna ve ileri hatlardaki srekli Trk saldrlarna kar123

lktan teslim olmasnn an meselesi olduunu biliyordu. Kut'tan hala elli kilometre gneyde olan Aylmer'in ilerleyememesi ve verdii ar kayplar nedeniyle, amirleri 12 Mart
1916'da onu komutanlktan aldlar. Yerine, baka biri oraya
yetiemeyeceinden, onun kurmay bakan General George
Gorringe atand. Ancak, Dicle ykselmeye devam ediyordu,
toplar ve cephaneyi tayacak nehir tekneleri ok azd ve
kuatlm askerlere yiyecek atacak uaklar yoktu. Sonuta,
Gorringe de Aylmer'den daha baarl olamad ve ksa zamanda Trkler karsnda ar yenilgilere urad; o gne kadar Kut'u kurtarmak iin verilen kayp says 23.000'e kmt.

n, komutan General Charles Townshend en az daha bir ay

dayanabileceini tahmin ediyordu. Bu bir ay iinde de yardm yetiecekti. Hem Townshend hem de Aylmer, Byk
Oyun yllarndan, kuatmalar hakknda epey bilgiliydiler.
Townshend, 1895'te kuzey Hindistan'daki Chitral'da yardmc
kuvvet gelene kadar, airetlerin saldrsn alt hafta baaryla
pskrtm olan kahraman askerdi. Aylmer ise, kuattklar
bir kalenin kaplarm dinamitle havaya uurup birliine yol
aarak Victoria Ha kazanmt. ki asker o zamandan beri
arkadatlar ve bu da Aylmer'in Kut'a zamannda yetime kararlln arttryordu.
Ancak, gnler geiyor, yardm kuvveti yaklaamadka
Kut'daki durum giderek umutsuzlayordu. Yiyecek stoklar
azalmt. Kuatlm askerler ok gemeden nakliye hayvanlar ile kasabann clz kedi ve kpeklerini yemeye baladlar.
Hintliler'den ou ilk balarda dini nedenlerle bunlara dokunmadlar. Ama sonra, General Townshend'e Hindistan'dan
dini makamlarca ekilen bir telgrafla verilen izin zerine ou buna raz oldu. Yine de, bazlar bunlar yemeyi reddediyordu ve yiyecek baka bir ey olmadndan, doktorlar bunlara alk sanclarn bastrmas iin ancak haha haplar verebiliyorlard. ngilizler'in bazlar da, duygusal nedenlerle olsa bile, bu etleri yemekten ekmiyorlard. Garnizon alar
snr harektnn emektar ve ok madalya kazanm bir
katr iki kere geri gndermilerse de, hayvan sonunda alay
kazanma girmiti.

Gorringe iki gn sonra, 24 Nisan'da, kasabaya yiyecek ve

salk malzemesi sokabilmek iin son bir giriimde bulundu.
Garnizona bir ay yetecek malzeme ve yiyecek ykl eski bir
buharl nehir gemisi olan Julnar yzlerce gnllyle birlikte
yola kt. Gemidekiler iin bir intihar seferi saylacak bu yolculuk byk bir gizlilik iinde yaplmt. Fark edildiklerinde
her iki kydan ate altnda kalacaklarndan, gemi elik plakalar ve kum torbalaryla salamlatrlmt. Ancak, abalan ie
yaramad; gemi ya Trk casuslar ya da keif uaklar tarafndan bir yolculuk iin hazrlanrken grlmt. Bu nedenle, yola ktktan az sonra youn bir atele karlat. Ancak,
gvdesi delik deik bir halde yoluna devam etti. Gece saat
birde Townshend'e gelen bir mesajda nehrin sekiz mil aasndan youn ate sesleri geldii bildirildi. Ondan sonra da
sessizlik kt. Ertesi sabah keif uaklar korkulann gerekletiini ortaya koyuyordu. Julnar ve mrettebatndan sa
kalanlar Trkler'in elindeydi. Gemi Trkler'in iki ky arasna
gerdikleri elik halatlara taklmt. Geminin len kaptan ve

Trk komutann stratejisi, ngilizler'in klarn nleyecek

kadar bir kuvvet brakmak, dier birliklerini Aylmer'in ilerlemesini durdurmak iin gneye gndermekti. Garnizonun a124

Paa'nn teklifi kabul etmedii anlalyordu. Ksa bir sre nce, Erzurum'u Ruslar'a kaptrm olan Enver Paa'nn bir zafere ihtiyac vard. Onun iin, Kut'un dnyann gzleri nnde ngilizler tarafndan teslim ediliinin bedeli yoktu.

dmencisine Victoria Ha, sa kalan mrettebatna ise eitli madalyalar verildi.

Bu arada Londra'da alktan lmek zere olan garnizonu
kurtarmak iin baz giriimler yaplmaktayd. Harbiye Bakan
Lord Kitchener, Trkler'i Kut'tan ekilmeye ikna etmek iin
duyulmam bir plan nermiti. neriyi erefsizlik addeden
dier st dzey subaylarn ve Dileri yetkililerinin itirazlarna karn, Kitchener Trkler'e garnizonu brakmalar karlnda ok byk bir rvet teklif etti. Kitchener'in aklndan
geen, 1.000.000 sterlik gibi o gn iin ok byk bir parayd. Bu, bylesine hassas bir karara dahil olacak Enver Paa
ile dierleri iin yeterliydi. Teklife gre, oradan salverilecek
ngiliz ve Hintli askerler, sava sonuna kadar Trkler'e kar
kullanlmayacakt. Kut ve Badat savalarnda ar kayplar
vermi olan Trkler iin bu, douda Ruslar'a kar savunmalarna yedek kuvvet demek olacakt. Douyu ve Enver Paa'nn paraya dknln ok iyi bilen Kitchener, btn dier
yollar baarsz olduunda, bu yolun tutacana inanyordu.
Teklif, Enver Paa'nn yeeni olan Trk komutan Halil Paa'ya iletildi. Halil Paa'nn hemen yant vermemesi ngilizleri
umutlandrmt. Bu arada Trkler konusunda deneyimli olan
ngiliz istihbarat subay da arkadan gelecei tahmin edilen kurtarmalk konumalarn yrtmek zere seilmiti.
Bunlardan biri, o srada Kahire'de Arap Brosu'nda alan
Yzba T.E. Lawrence'ti. Bu hemen Basra'ya, oradan da
General Gorringe'in Dicle zerinde demirlemi olan gemideki
kararghna gideceklerdi. Trkler'le iliki kuruldu ve subay beyaz bayrak eliinde Halil Paa'nn karargahna gtrldler. Trk generali saygl ve konuksever davrand. Ancak paray, iki katna karlmasna karn, reddetti. Enver

Townshend 29 Nisan'da toplarn kamalarnn krlmasn, teknelerin havaya uurulmasn ve kalan malzemenin yaklmasn emrettikten sonra teslim oldu. Telsiz vericilerini paralayp
kasabaya beyaz bayrak ekmeden az nce u mesaj gnderdi. "Daha fazla dayanamayz. Biz grevimizi yaptk ve durumumuzu savan sonularndan biri olarak gryoruz. General Gorringe ile Dicle gcnn btn askerlerine bizi kurtarmak iin gsterdikleri aba iin teekkr ederim." Garnizondan alnan son mesaj buydu. Kut, 143 gn dayandktan
ve modern sava tarihinin btn rekorlarn krdktan sonra,
ala teslim olmutu. Ertesi gn 3000 ingiliz ve 6000 Hintli
askerle yzlerce sava d hizmetli Trkiye ilerine doru
yola karldlar ve bunlarn oundan bir daha haber alnamad.
Ancak, Enver Paa'nn Kut sevinci uzun srmedi, kasaba bir
yl sonra ngilizlerin eline geti ve on be gn sonra Badat
dt. Kut'taki bu kltc yenilgi, ngilizlerin korktuu gibi Dou kamuoyunda byk tepki yaratmad. Bunda, sava
sansrclerinin haberi smrge basnnda nleme abas da
etkili olmutu. Ayrca, garnizonun be aya yakn bir sre direnerek Msr ya da baka bir yerde ngilizlere kar kullanlacak olan birlikleri balad da iddia edildi. Fakat Gelibolu
felaketinden bu kadar ksa sre sonra meydana gelen bu
yenilginin bykln grmemek ya da buna neden olan
askeri yeteneksizlii sulamamak olanakszd.
125

gilizlerin ve ekyalarn av durumuna geleceklerini biliyorlard.

***
O srada ikisi de Kabil'de olan Niedermayer ile Hentig, Gelibolu'nun Mttefikler tarafndan boaltlmas ve ardndan da
Kut'un tesliminden sonra Emir'in yanndaki durumlarnn dzeleceini ve onu son dakikada cihada ekebileceklerini
sanmlarsa, yanlyorlard. Almanlar ok gemeden Emir'in
tutumunu deitirmeyeceini ve Kabil'de kalmakla bouna
zaman kaybettiklerini anladlar. Afgan bakentinde geirdikleri uzun aylar boyunca elde edebildikleri tek ey, deeri
kukulu ve pratik bir yarar olmayan bir anlamayd. Ve
Emir, daha imdiden ondan bile vazgemeye hazr grnyordu. Ama, bir yandan da sanki Almanlar'n lkesinde kalmalarn dan memnundu. Hem enerjik Niedermayer ve arkadalar kendisine ordusunu modernletirmeyi ve Prusya stili
eitimi retiyorlard, hem de bylece Emir onlar kontrol altnda tutuyordu. Ayrca, Almanlar kendilerinin, zaman geldiinde, Emir'den Hindistan Genel Valisi'ne ok deerli birer
armaan olacaklarnn da farkndaydlar. Artk oradan uzaklama zaman aka gelmiti;

Sonunda, Afganistan'a girilerinden yaklak on ay sonra, 21

Mays 1916'da Kabil'den ayrldlar. Sa kalma anslarn arttrmak ve yakalanmamak iin birden fazla gruba ayrlp ayr
ayr yollar izlemeye karar verdiler. Niedermayer batya ynelip iran'da ansn bir kere daha denemeyi seerken, Hentig
Pamirler'den geip in Orta Asyas'na doru yrd. Savatan ksa bir sre nce Pekin'de diplomat olarak bulunmutu
ve lkeyi tanyor olmasndan yararlanmak istiyordu. Eski
ipek Yolu zerindeki Yarkand'da slenerek, bu ssz blgedeki Rus ve ngiliz topluluklarna da elinden geldiince zarar
vermek amacndayd. Yredeki Mslmanlar' onlara kar
kkrtabilirse, o zaman kendi kk apl cihadn balatabilir, ngiliz ve Ruslar'n yurttalarn ve dier karlarn korumak zere oraya asker yollamasn salayabilirdi. Kendisi de
sonra in'e girip Pekin'de-ki Alman Sefareti'ne gider ve orada Berlin'den yeni emirler beklerdi.
Hentig iki aylk bir yryten sonra Amu Derya Nehri'ne,
oradan Wakhan Koridorundan in snrna vard ve Yarkand'a
girince savan gidiat hakknda, tilaf Devletleri'nin prestijini
ykc sylentiler yaymaya balad. Afganistan'a yzlerce Alman askerinin geldiini ve bunlar dierlerinin izleyeceini
sylyordu. Ayn zamanda, kuzey Hindistan ve Rus Orta
Asyas'na airet basknlar dzenlemeye balad. Bu amala
yasad yollardan in devlet cephaneliklerinden silah satn
ald.

Kabil'den ayrlmaya hazrlanan Almanlar'n byk bir d krkl yaadklar da kukusuzdur. Afganistan' cihada sokup
Emir'in glerini Hindistan'daki ngilizlere yneltebilmi olsalard, savan gidiini deitirebileceklerdi. Ve adlar, tpk
Lawrence'mki gibi, bugn bile hatrlanacakt. Oysa onlar onca sknt ekip, saysz tehlikeyle kar karya kalmalarnn
sonucunda, btn uralarnn boa ktn grmlerdi.
Ancak, imdi tek dnceleri Mttefik kordonlarm yarp
yurtlarna kavumakt. Geleneksel konukseverlik yasalaryla
korunduklar bu topraklardan ayrldklar anda, Ruslar'm, n126

katlaryla orada kalmasn emretmiti. Kendisi Trk topraklarna erimeye alacak ve orada Berlin'den talimat alp Herat'a bildirecekti. ngilizler'in Kabil'den ayrldklarn rendiklerini tahmin ediyordu ve bu da, heyetin tmnn Dou ran
Kordonu'ndan gemesini ok tehlikeye drecekti.

Hentig'in bu giriimleri yz altm kilometre ilerdeki blge

bakenti Kagar'daki ngiliz ve Rus bakonsoloslarnn kulaklarna erimekte gecikmedi. Telaa kaplan konsoloslar, in
yetkililerinden, Hentig ile arkadalarnn lkenin tarafszln
inedii gerekesiyle tutuklanmalarn istediler. Bu kk,
ama gl Alman grubuna kar g kullanmaktan ekinen
inli vali, Hentig'e faaliyetlerini durdurmasn emretti, aksi
takdirde tutuklanp hapse atlacaklard. Ancak, Hentig'in bu
uyarya aldrmayarak, Kagar'a doru yola kmas, savunmasz ngiliz ve Rus topluluklar iinde kargaa yaratt.
Hentig'in niyeti bilinmiyorsa da, kendisinden nce kente varan sylentilere gre konsolosluklara saldrmay planlamaktayd. Vali harekete gemek zorunda kald ve kentin giriimlerini kapatmak iin asker gnderdi.

Niedermayer sakaln boyayp bir Trkmen klna girdikten

sonra, bir yaz ncekinden ok daha tehlikeli bir yolculua
kt. Bu kere doruca Dou ran Kordonu'na girmemek iin
baka bir yol semiti. Yannda kiralad Trkmenler olduu
halde, nce Rus Orta Asyas'na gitti, burada batya dnerek
kordonun st ksmnn dnda kald. Ancak, ok gemeden
korumalar onu terk etti ve Niedermayer, Trkmen ekyalarnn acmasna kalm oldu. Soyuldu, yaraland, alktan ve
susuzluktan lmek zere brakld. Bedenen ve ruhen salam
olmasayd ve iyi yrekli obanlarla gerlere rastlamasayd,
lecei kesindi. Yine de yaamak iin dilencilik yapmak zorunda kald. Sonunda ran'a girip Tahran'a vardysa da, tannma korkusuyla orada fazla kalamad. Yoluna devam ederek 1916 Eyll'nde Trk topraklarnn gvenliine eriti ve
orada Almanya'ya dnme emri ald. Berlin'de bir kahraman
olarak karlanan Niedermayer, mparator'un elinden madalyasn ald. Kayzer hikyesini ilk elden dinleyip Dou'daki durumu konumak iin kendisini sarayda misafir etti.

Almanlar sonunda ngiliz Bakonsolosluu'nun on be dakika

ilerisinde grldler. Hentig kendisini durdurmaya altklar
takdirde inli askerlere ate aacan syledi. Ancak, karsndaki birlik sayca stn olduundan, sonunda silahlarn
brakp teslim oldular. Doruca vali konana gtrlp burada 100 silahl askerin gzetimi altna alndlar. Bu srada,
inliler de bu insanlar ne yapacaklarn dnyorlard. Sonunda byk bir koruma eliinde Pe-kin'e gtrldler.
Hentig oradan Birleik Devletler ve Norve yoluyla sonunda
1917'de yurduna ayakbast. Ancak, ok gemeden Alman
Sefareti'nde almak zere stanbul'a gnderildi.

Bu srada Hentig'den hibir haber alnamamt ve arkadalaryla birlikte lm olduu sanlyordu. Hentig aylar sonra
yurduna dndnde, baarsz da olsa, cesur giriimlerinin
btn erefini Niedermayer'in stlendiini grd. ngilizler
bile durumu byle kabul ediyorlard. Savatan nce
Mehed'de
birlikte
bulunduu
Sir
Percy
Sykes,

Bu arada, Niedermayer de baz tyler rpertici olaylar yaam olmakla birlikte byk bir talih eseri hala sad. Afganistan'a ilk girdikleri Herat kentine ulatklarnda, Temen
Wagner ile grubun geri kalannn, heyetin eyalar ve gizli
127

Trk topraklarna eriti. Heyetin dier yeleri ele geirdiler

ve ok kt muamele grdkten sonra Ruslar'a teslim edildiler. Ruslar, ngilizler'e haber verince, ngilizler de tutsaklar
Hindistan'a gtrmek zere Hintli bir svari birlii gnderdiler. Birliin komutan olan ngiliz subay yle yazyor: "Hava
ok souk ve karlyd. Tutsaklar elleri arkalarnda bal olarak bir duvarn nnde duruyorlard. Souktan ve korkudan
mosmor kesilmilerdi ve alktan bitkin durumdaydlar."

"Niedermayer'in grevi tam bir baarszlkla sonulanmt.

Ancak, cesareti ve giriimcilii artcyd," diye yazmaktadr.
Hentig, Niedermayer'le arasna giren soukluu 1984'te
doksan yedi yanda lene kadar iinde yaatt. Niedermayer
ise yaklak krk yl nce bir Sovyet cezaevinde lmt.
Hitler'in Dou Politikas'n eletirdii iin Naziler tarafndan
hapsedilmi, daha sonra da savan sonunda Ruslar'n eline
dmt. Moskova'da Lubyanka cezaevinde KGB yetkilileri
tarafndan yaplan uzun bir sorgulamadan sonra, 1948'de
Sovyet sava sulular kampnda yirmi be yl hapse mahkm olmutu. O Austos'ta, 63 yandayken, hcresinin duvarna vurarak komu hcredeki Alman doktoruna ok hasta
olduunu bildirmeye alrken ld. Alman tarihileri bugn
bile Afgan servenindeki aksakln nedenini tartmaktadrlar. Suun byk bir ksm, heyetin banda hangi adamn
olduunu kesin bir ekilde aklam olan Alman Yksek Komutanl'na aittir. Bu yaplm olsayd, giriimleriyle
ngilizler'i bu kadar kayglandran bu iki cesur ve becerikli
subayn adlarnn kk kskanlklarla lekelenmesine gerek
kalmazd. Ancak, hikayemizde biraz fazla ileri gitmi bulunuyoruz. Temen Wagner'in Herat'ta Niedermayer'den talimat
beklemek zere heyetle birlikte brakld hatrlanacaktr.
Haftalar geip de herhangi bir haber gelmeyince
Niedermayer'in yakaland ya da ld tahmin edilmiti.
Wagner ile kalan be arkada her ne pahasna olursa olsun
dman hatlarn yarp yurtlarna dnmeye karar verdiler.
Heyetin gizli belgelerini ve ifrelerini kilitli bir elik kasayla
dost Afgan valisine emanet edip batya doru yola ktlar.
Afgan klnda kordonun Rus kesiminden gemeyi baardlar, ama dman ranllar'n saldrsna uradlar. kan atmadan sadece Temen Wagner kaabildi ve sonunda

Rus muhafzlar Mool grnlydler: "...ekik gzl vahi

bir eteydi..." Almanlar onlardan ayrldklarna memnun grnyorlard.
Kabil'de kalm olan Raca Mahendra Pratap ve Muhammed
Bereketullah dnda, artk sadece Wassmuss serbestti. Ancak, ou ran bankalarndan yamalanm altnlar tkenmeye balaynca Wassmuss'un ranl yandalarnn atei de
soumaya balamt. Onun ar vaatlerinin, Berlin'deki Kayzer'le ve Kabil'deki Afganistan Emiri'yle hayali telsiz konumalarnn aldatmaca olduuna inanmaya balamlard. Aylar
getike taraftarlar birer ikier kendisinden uzaklatlar.
Ama, elinde hala koz olarak ngiliz rehineler vard. Ne var ki,
farknda olmadan bunlar da elinden karmaya balamt.
Wassmuss propaganda deerleri dnda rehineleri Hindistan'da tutulan Almanlar' kurtarmak iin almt. Btn yazmalar kendisinin onayndan gemek artyla, O'Connor'un
byle bir anlamann koullarn belirtmesi iin Buir'deki
ngilizler'e mektup yazmasna izin vermiti. Ancak,
Wassmuss'un farknda olmad bir nokta vard. Eski bir istihbarat subay olan O'Connor, bu mektuplar araclyla
128

karanlkta krk elli kilometre yrmelerine elvermedii iin

plan iptal edildi.

amirleriyle gizli bir haberleme yolu bulmutu. O'Connor bunun iin, suda erittii ap tozundan yapt grnmez mrekkebi kullanyordu. Daha sonralar unlar syleyecekti:
"En byk sorun, Buir'deki dostlarmza kendileriyle bu yolla
haberleeceimizi bildirmekti."

O'Connor onlar almadan gitmek konusunda unlar yazyordu: "Yar vahi gardiyanlarmzn ikence etmeleri olasl
karsnda onlar brakmaya gnlmz raz olmad." Zaten,
Hint-Avrupa Telgraf Dairesi'nden Pettigrew kalp krizinden
lm ve kalenin dna gmlmt. Bu tutsaklklarnn ilk
gnlerinde olmutu. Buir'den gelen silahl bir devriye kolu
kaleye birka kilometre yaklam ve karlkl ate almt.
O'Connor yle yazyor: "Han ile adamlar ar bir telaa kaplp, hepimizi derhal kuruna dizilmek zere avluya kardlar. Ama ngiliz askerleri ekilince sakinletiler ve Han da
sonralar bizden zr diledi." Ancak Pettigrew'un kalbi bu
heyecana dayanamamt.

Bunun iin iki zm bulmutu. lk olarak kk bir kat

parasna Mors koduyla niyetini anlatan ksa bir mesaj yazd.
Kalede alan Hintli bir marangozu, bunu Buir'deki marangoz arkadana gnderdii takdirde byk bir dl alacana
ikna etti. Kt, marangozun rendesine alan ok kk bir
delie yerletirildi, delik tutkalla rtld. O'Connor,
Wassmuss'a bo saatlerini geirmek iin talyanca renmek
istediini bildirdi (Alman'n bu dili bilmediini biliyordu).
Wassmuss'un izniyle, Buir'de talyanca bildiini bildii bir
kadndan kitap istedi; stedii kitaplar unlard:
Rascaldate sul FuocofLa Parte Bianca, Di Questa Lettera.
Kendisinin uydurduu bu kitap adlar ngilizce'ye evrildiinde unlar kyordu: Bu mektubun... beyaz ksmn... ate
zerinde st." Wassmuss numaray yutmutu ve mektubunun gnderilmesine izin verdi.

Wassmuss'un haberi olduu tek ek O'Connor'un gizli yazmas deildi. Buir'deki ngilizlerle rehineleri koruyan
Tangistanllar arasnda da Wassmuss'un bilmedii gizli grmeler yrtlmekteydi, ingilizler Wassmuss'un ngiliz tutsaklar karlnda, dier teviklerin yan sra on alt
Tangistanl tutukluyu serbest brakmay neriyorlard. Ayrca,
isyanclara kapattklar ky yolunu aacaklar ve bylece ikmal
yapmalarn salam olacaklard. O'Connor, Tangistanl reisin rehinelere kar tutumunun yumuadn fark etmeye
balamt. "Zaman ilerleyip de Almanya'dan yardm gelme-

O'Connor'un mesajlarndan ikisi de Buir'e varm ve anlalmt; ondan sonra da gizli bir yazma balad. O'Connor
bu yolla, kydaki meslektalarna rehinelerin cesur bir ka
plan hazrladklarm bildirdi. Kendilerine, silahl bir kurtarma
ekibinin bekleyecei bir noktaya ulamak iin izlemeleri gereken yolu gsteren birharita ulatrld. O'Connor, "HuntleyPalmer kark biskvi kutusunun ortasnda" bir pusula da
gnderildiini hatrlamaktadr. Ancak, rehinelerden bir kann salk durumu, silahl svariler tarafndan kovalanrken,

yince ve Buir'deki askerlerimiz kendileri iin srekli bir tehdit oluturmaya devam ettike, yanl ata oynadklarn anlamaya baladlar," diye yazyor O'Connor. Han tutsaklara
ayrcalklar tanmaya balad. Egzersiz yapmalarna ve
Buir'den gelen gazeteleri okumalarna izin verildi. Sava ko-

129

nusunda tek kaynak olduu iin, gazeteleri nce Wassmuss

okumaktayd. Rehinelere kalenin evresindeki sulama kanallarnda haftada bir ykanma izni de verilmiti.

yk bir heyecan frtnas koptu, airetler oradan oraya kouuyorlar, ngilizlerin hainliklerini ilan ediyorlar, hepimizi ldreceklerini sylyorlard."

Sonunda 1916 yaznda, pazarlklar sona erdi ve ngilizlerle

Tangistanllar arasnda rehine deiimi kararlatrld.
Wassmuss'un btn itirazlarna karn anlamada Almanlar
yoktu. Dei toku 10 Austos'ta yaplacak, her iki taraf da
tutsaklarn nceden kararlatrlm bir noktaya getirecekti.
O'Connor ile arkadalar Tangistanl eskortlaryla birlikte kaleden karlarken Wassmuss da bir sre kendilerine elik etti. O'Connor yle yazyor: "Bir sre benim yanmda yryerek, bize kar tutumunu anlatt ve serbest braklmamzn
planlarna ciddi bir darbe indirdiini syledi." Wassmuss'a
kt duygular beslemek iin her trl nedeni olan O'Connor
-daha sonra Albay Sir Frederick O'Connor- bu yapayalnz
Alman'a gizli bir sempati duyduunu saklamamtr. "Yaam
ok skntl ve srekli tehlikeler iinde gemi olmal," diye
yazyor. "Yerliler gibi ok basit bir yaants vard, onlarn yiyeceklerini paylar, lke iinde srekli dolar, airetleri ziyaret ederdi. Btn bunlar yaparken de o hilekr ve fanatik
insanlarn merhametine kalmt."

Tangistanl airet reisi adamlarn yattrnca, en st dzeydeki ngiliz rehinesi olarak O'Connor'un, eksik kii bulunup
deitirilmek zere Buir'e getirilene kadar kaleye geri dnmesi kararlatrld. "Tabii, artk koullar ok farklyd," diyor
O'Connor. "Han artk kendimi tutuklu olarak deil, konuk
olarak grmemi syledi." Sonunda, O'Connor dokuz aydan
fazla rehin tutulduktan sonra bir kere daha kyya doru yola
kt. "Han da birka kilometre kadar atyla bana elik etti ve
sonra vedalatk," diye yazyor. O akam gn batarken
Buir'e giren O'Connor, byk bir trenle karland.
Wassmuss savan sonuna kadar ran'da kalacak ve airetleri ngiliz hedeflerine saldrtmak iin bouna uraacakt. Savan sonunda ranl yetkililer kendisini yakalayp Tahran'daki ngiliz makamlarna teslim ettiler. Oradan kat, ama ksa
bir sre sonra yakaland. Lord Curzon ile dierleri, onun sava sulusu olarak yarglanmasn istedilerse de, sonunda
Almanya'ya dnmesine izin verildi. Wassmuss yllar sonra,
sava aralarnda geirdii saf Tangistanl airetleri smrp
kandrd inancyla bir trl rahat edemeyerek, onlara modern tarm yntemlerini retip yaamlarn biraz olsun dzeltebilmek iin aralarna dnd. Ancak, bu deneyim baarl
olmad ve Wassmuss yeniden Almanya'ya gitti. ok gemeden de be parasz, dostsuz ve dkrkl iinde ld. Henz 51 yandayd ve baarszlnn bedelini oktan demiti.

Randevu yerine yaklanca iki grup kararlatrld zere be

yz metre arayla durdular. O'Connor olay yle anlatyor:
"Ondan sonra her iki taraftan birer temsilci, dei tokutan
nce gelip gerek tutsak saysn saptad, biz de onlarn
dnmelerini beklerken muhafzlarmzla sohbet ettik." ler
tam yolunda giderken, beklenmedik bir ey oldu. Ad zerindeki bir yanl anlalma nedeniyle, Tangistanl tutuklulardan
birinin eksik olduu ortaya kmt. "Bu haber yaylnca b130

1916 yaznda Wassmuss hikyesinde son bir olay daha yaand. Onun ngilizler'e kar kampanyay balatmak iin gney ran'a ilk gittiinde ngiliz yanls airetlerce yakaland
hatrlanacaktr. Wassmuss onlarn elinden lde yalnayak
ayakla kam, ancak btn eyalarn ve belgelerini arkasnda brakmak zorunda kalmt. Bunlar Londra'ya gnderildi,
Hindistan Dairesi'nin bodrumuna atld ve orada unutuldu.
Ancak, bu durum ngiltere'nin sava dnemi Deniz stihbarat Mdr Amiral Sir Reginald Hall'un kulana gitmiti. Hail
sezgilerine dayanarak Wassmuss'un btn eyalarnn kendisine getirilmesini emretti ve aradn buldu: Almanlar'n sava zaman diplomatik ifre kitab.

Blm-15
Aknt Tersine Dnyor

Drt yz yllk Trk igalini sona erdirmeyi hedefleyen

Arap syan byk umutlarla balamt. Hz. Muhammed'in ailesinden olan Mekke Byk erifi Emir Hseyin ayaklanmay byk bir gizlilik iinde 1916 Austosu iin hazrlamt. Ancak, Trkler'in durumu haber almalarndan ve cihada katlmay reddedip Sultan'a kar
ngilizler'le komplo kurduu iin kendisini tahtndan indireceklerinden korktuundan, iki ay ne almt. O srada, iinde nemli bir Alman heyeti de olan gl bir Trk birliinin
Mekke'ye doru yola kt renildi. Trkler kendilerine
kar komplo kurduklarndan kukulandklar baz Arap milliyetilerini imdiden asmlard. Emir Hseyin'in kendi gvenliine ilikin korkularnn yan sra ingilizler de, bir TrkAlman gcnn kendilerinin Aden'deki nemli kmr istasyonlarn tehdit edecei ve ayn zamanda Dou Afrika'da, o
srada mcadele etmekte olduklar Alman birlikleriyle stratejik balar kurabileceine inanyorlard.

Bu byk bir baaryd ve Wassmuss'un kayp eyalarn

bulmak iin neden o kadar abaladn aklyordu. Ancak,
Amiral Hall'un bu byk kefine henz aylar vard. Bu arada,
yeji bir gelime Mslman dnyasnn sadakatim ortasndan
ikiye blm, Berlin ile stanbul'un slam'n fkesini tilaf
Devletleri'ne yneltme umutlarn tmyle suya drmt.
Mekke Byk erifi ve slamiyet'in Kutsal Yerlerinin Koruyucusu, 10 Haziran 1916'da, saraynn penceresinden tfeini
uzatarak kardaki Trk klasna doru bir el ate etti. Bu,
Osmanl Sultan'nn ynetimine kar Arap syan'nn baladnn oktandr beklenen iaretiydi.

Emir Hseyin, Ingilizler'e, 10.000 Arap askerinin -ki, bu Sultan'n cephedeki glerinin te biriydi-isyan duyduklarnda
ordudan kap kendi bayra altna toplanacaklarndan emin
olduunu da sylemiti. Hseyin'in kt eitimli babozuk
ordusu Mekke'yi ele geireceinden ve Byk erifi asaca-

131

tld. Daha sonra dmana ve ikmal yollarna ngiliz uaklar

tarafndan taciz atei ald. Arap birliklerindeki ingiliz subaylarla Kahire arasndaki balanty Kraliyet Donanmas salyordu. Gerek bunlar ve gerek dier yardmlar sayesinde yeniden ivme kazanan Arap isyan hac demiryolunu izleyerek
kuzeye Akabe'ye ve sonunda am'a ulat. Ancak, ngiltere'nin Arap syam'nn koruyuculuunu stlenmesinden herkes
honut deildi. Balca itiraz edenler Londra'daki Hindistan
Bakanl yetkilileri ve Delhi'ydi. Trkler'e kar kkrtlan bu
ayaklanma baarl olduu takdirde, Hindistan'daki huzursuz
Mslman ve Hindu nfusun da ingiliz ynetimine kar benzer duygular besleyeceinden korkuluyordu.

ndan korkuluyordu. Araplar iyi gerilla savalar olmalarna

karn, havadan bombalanmaktan ya da yerden topu ateine tutulmaktan korkmaktaydlar. Arap syan birka hafta
sonra ke ok yaklamt, ingilizler durumu kurtarmak
iin, Hseyin'e sava sonras vaatlerden ve moral destekten
daha fazla bir eyler ermek zorunda olduklarn anlamlard.
Bu noktada titizlikle seilmi bir avu ngiliz subay, aralarnda daha sonra Seven Pillars of Wis-dom'u yazarak hem kendisini hem de Arap Isyan'm lmszletirecek olan T.E.
Lawrence de vard, Ka-hire'deki askeri istihbarat tarafndan
Emir Hseyin'in birliklerine gnderildi. Eer, Trkler iin ciddi
bir tehdit oluturmak isteniyorsa, ayaklanmann en ok deneyimli liderlie, uzman danmanla ve Kahire karargah ile
srekli balantya ihtiya duyduu anlalmt. En nemli
nceliklerden biri, Trkler'in Hicaz Demiryolu araclyla, kuatma altndaki Medine'ye asker, top ve dier ikmal malzemesi getirmelerini nlemekti. Daha sekiz yl nce Alman denetiminde tamamlanm olan demiryolunun amac Mekke ve
Medine'ye hac tamaksa da, Trkiye'nin stratejik ihtiyalar
da gznne almmt. Ellerinde modern patlayclar olmayan
ve bunlar kullanmasn bile bilmeyen Araplar, makineli tfek
ve piyade askerleriyle korunan trenlere ancak vurka saldrlar yapabiliyorlard.

Araplar, bamszlk sava yaptklarn sanyorlarsa ok aracaklard. Bildiimiz gibi, itilaf Devletleri Trkiye'nin yenilgisi
halinde Osmanl topraklarnn aralarnda nasl paylalaca
konusunda gizli bir anlamaya varmlard. stanbul Ruslar'a
verilirken, Arap topraklarnn en gzde paralar, dier iki galip olan ingiltere ve Fransa arasnda paylalacakt, ingilizler
Badat ve Basra dahil, Irak'n byk bir blmn, rdn'
ve kuzey Filistin'i alacaklard. Franszlar'a da, dorudan doruya ya da dolayl olarak, Suriye, Lbnan, Kilikya ve Musul
verilecekti. Anlamada 'bamsz bir Arap Devleti ya da bir
Arap devletleri konfederasyonu' kurulmasndan pek kapal
bir ekilde sz edilmekteydi. Bunun kesin olarak ne biim
alaca, ingiliz ve Fransz etki alanlarna blnp blnmeyecei belirtilmi deildi.

Lawrence ile arkadalar, bu eksiklii hemen giderip, askeri

trenleri, kprleri ve tren istasyonlarn havaya uurmaya ve
bu yeni sanat Araplar'a ret-, meye baladlar. Ayn dnemde, Mslman Msr topular (kafir Ingilizler'in kutsal
yerlere bu kadar yaklamalarna izin verilemezdi) Kraliyet
Donanmas tarafndan Kzldeniz kylarna karldlar ve gemilerin toplar da Trk mevzilerini bombardman etmeye ka-

Hepsi bu kadarla da kalmyordu. ok gemeden, ganimetlerin paylam konusunda bir sz daha verildi. Yahudiler'in,
Birleik Devletler'deki finans gcne, bilimsel beceresine ve
132

***

politik desteine gz diken ingiliz Dileri Bakan Lord

Balfour ileri gelen ingiliz Siyonisti Lord Rothschild'e bir mektup yazarak, 'varolan Yahudi-d topluluklarn' yani
Araplar'in haklar konusunda gvence verildii takdirde, savatan sonra Filistin'de bir Yahudi milli yurdu kurulmasn
hkmetinin destekleyeceini bildirdi. Arap isyan liderleri
bunu bilmiyorlar, sadece Msr'daki ingiliz Yksek Komiseri
Sir Henry Mac Ma-hon'un, istanbul'un ilan ettii cihad yerine
kendi davalarna katlma kouluyla itilaf Devletleri adna verdikleri sze gveniyorlard.

Niedermayer-Hentig heyetinin Kabil'den ayrlmasndan iki ay

sonra Orta Asya'da Rus ynetimine kar aniden bir dizi
ayaklanma balad. Bundan sonraki alt ay iinde, Ruslar,
yz yl nce blgenin tmn ele geirdikleri zamankinden
daha fazla kayp verdiler. Mollalarn cihad ars yapmalarna ve Trk ajanlarn Mslman halkn arasnda altklarna
dair haberlere karn, bu ayaklanmalarn belirli korku ve ikyetlerden doan kendiliinden hareketler olduu grlmektedir. Ancak, Almanlar 600 kilometre kuzeydeki Rus
Trkistan'nda neler oldu-uriu bilmi olsalard, herhalde
umutsuz bir halde yurtlarna dnecek yerde, hemen iin bana gemek zere oraya koarlard. Bu Afganistan'da yakmay baaramadklar kvlcm olabilir, ustaca ynetildii takdirde Mslman Asya'nn byk bir ksmn saracak bir yangna dntrlebilirdi. Ancak, kargaalk haberi, Amu Derya
Nehri'ni ap da Kabil'e ulatnda, Almanlar artk bunlar
duyamayacak kadar uzaktaydlar.

Btn dnyann bildii gibi, bu atan vaatler ok gemeden

soruna dnecek, bunlarn kanl ve ac sonular bizleri gnmzde bile kovalayacaktr. Gerek; Bolevikler Rusya'da
iktidar ele geirip arlk'n diplomatik arivlerini atklar zaman ortaya kt. Arivlerde, Mttefikler arasndaki bir dizi
gizli anlama ve bu arada Arap topraklarnn blnmesi iin
Ingiliz-Fransz plan bulunuyordu. Ruslar, arlk hkmetinin
yapt anlamalar reddederek ve bunlar hemen yaynlayarak itilaf Devletleri'ni g duruma drdler. Trkler, ingiliz
ve Fransz-lar'n bu ihanetinden yararlanarak anlamalar
Araplar'a gsterdiler. Ancak ge kalnmt: General
Allenby'nin sa kanadnda yer alan muzaffer Araplar, yeni
bakentleri olarak hayal ettikleri am'a girmek zereydiler.
Arap isyan ve mutsuzluk getiren sava sonras sonular
hem burada anlatlmayacak kadar iyi bilinmektedir, hem de
bu hikyenin paras deildir. Bizi ilgilendiren, istanbul'un
gneyinde deil, daha dousunda cereyan eden ayn derecede nemli olaylardr. Arap Isyan'nn balamasndan bir ay
kadar sonra, Trkler ve Almanlar, Asya'da bir cihad balatmak iin sonuncu ve en byk frsatlarn karmlardr.

Kargaann nedeni askere alnma konusuydu. Orta Asya'nn

yerli halk o gne kadar askere alnmazd. Ancak, 1916 balarnda, gerek Dou Cephe-si'nde gerekse Trkiye'de uradklar ar kayplar nedeniyle Ruslar, Mslman halktan asker olmasa bile savunma ilerinde kullanlmak zere ii salamalarn istedi. Bylece, Rus askerleri hi olmazsa sava
d ilerde kullanlmayacaklard. Bu politika deiikliine neden olarak ar'n Avrupal uyruklarnn, lkelerini savunmak
iin hibir fedakrlkta bulunmayan insanlar korumak zere
kanlarn dkmekte olduklar iddias ileri srlyordu.

133

den cepheye ya da sava alannda dman atei altnda siper kazmaya gnderilecekleri hakknda sylentiler yaylmaya
balamt.

St. Petersburg'da Mslmanlar'm ya gruplarna gre silhaltna alnmalarnn akllca bir davran olmayaca dnlyordu. Bunun nedeni, hem genlerde savaa arldklar
korkusunu uyandrmamakt, hem de Orta Asya'da doum
kaytlarnn tutulmuyor olmasyd. Her ky ve kasabaya bir
kota verilmi ve uygun grdklerini seme ii mollalarla ky
byklerine braklmt. Bylece, karklk kmasnn nlenecei ve Rus olmayan 3 milyonu akn nfus arasndan
250.000 kiilik bir igc yaratlaca umulmaktayd. Bu nedenle, her blgede listeler hazrlamak zere yerel Mslman
yetkililerden kk seferberlik ekipleri kurulmu, her ky ve
kasaba iin kotalar hazrlanmt.

Seferberlik plannn ilk resmi aklamas Mslman halk tarafndan sessizlikle karland. Ancak, Rus yetkililer ok gemeden kendilerine kar giderek gelien bir huzursuzluk ve
dmanlk hissetmeye baladlar. Takent'teki bir Rus albay,
18 Tem-muz'daki dini bayramda bir Mslman ayaklanmas
olaca haberini aldn bildirdi. Baz Mslman aileler bile
telaa kaplmaya balamlard. Albay yle diyor: "Takent
ve Semerkand'm zengin aileleri kentten uzaklamaya ve en
deerli mallarn saklamaya balamlard." Ruslar'a erien
dier bir haber de, gizli yerli temsilcilerin dindalarndan
yardm aramak zere gneye Afganistan'a gnderilmi olmalaryd. Zamann gizli polis raporlar, d kkrtclarnn ar'm
Mslman uyruklar arasnda karklk karmaya altklar
yolunda haberlerle doludur. Ruslar'da Orta Asya'ya yabanc
mdahalesi korkusu, Byk Oyun yllarnda ngilizlerle balam ve 1890'larda stanbul'dan yaylan Pan-Trkist grlerle bymt. Berlin ve stanbul'da hazrlanm cihad
brorlerinden bazlarnn Amu Der-ya'nn teki yanna erimi olmas da mmkndr. Ruslar'm eline geen bir brorde unlar yazyordu: "Kendimizi kafir ynetiminden kurtarmamzn zaman geldi artk. Halife'nin gl mttefikleri vardr. Bu sava Allah Mslmanlar'a zgrlklerini vermek iin
gndermitir. Bu nedenle cihada katlmayan Allah'n dmandr. Kfirlere kar imdi silah kullanmazsak asla zgr
olamayz."

Ancak, bu kotalar sadece nfus saysna dayanmamaktayd.

Hem yerel ekonomi ve hem de sava iin ok gerekli olan
Trkistan'n byk pamuk rnnn kaldrlmas da
gznnde bulundurulmalyd. Pamuk reten blgelerde askere alnacaklarn says, pamuk retmeyen blgelere gre
daha az tutulmutu. Ancak buna karn, pek ok kk ifti
iin harman zaman bir tek oulun ya da iinin eksiklii felaket demekti, stelik, yiyecek fiyatlar ban alm giderken
hkmet pamuk fiyatn yapay olarak dk bir fiyatta dondurmutu. Seferberlie arlan aileler arasnda tek fke nedeni bu deildi. Zengin ailelerin, listeleri hazrlamakla grevli
heyetlere rvet vererek oullarn askerlikten kurtardklar
haberleri yaylmaya balamt. Gerekten de, daha sonra
yaplan soruturmada bu uygulamann ok yaygn olduu
anlalmt. Genlerin bir kere ky ve kasabalarndan ayrldktan sonra nasl kullanlacaklar konusunda korkular da
vard. Rus askeri terimlerini yerel Trk dillerine evirme gl yznden, bunlarn herhangi bir askeri eitim grme134

verdi. Askerler kyleri bastlar, nlerine kan ldrdler,

kadnlarn rzna getiler. Evlerimizi ve tarlalarmz atee verip topladmz rn gtrdler." Trkistan Genel Valisi 20
Austos'ta karkln youn olduu blgeleri ziyaret etti.
Mollalar ve ky byklerini toplayarak, "Hepiniz aslmay hak
ettiniz, ama bakalarna rnek olmanz iin cannz balyoruz," dedi. Mslmanlar seferberlie daha fazla direnmenin
anlamsz olduunu anladlar ve durumu kabullendiler; ancak
Ruslar da pamuk rn kaldrlana kadar uygulamay ertelediler. Sonunda, askere alnanlarn ilk grubu 18 Eyll'de trenle
Takent'ten Avrupa Rusyas'na gnderildi. Bir ay iinde otuz
alt tren dolusu insan gnderilecekti.

lk karklk 4 Temmuz'da patlak verdi: fkeli bir kalabalk

Semerkand'n dousundaki bir kasaba karakolunu talayarak
silahlara el koyma giriiminde bulundu. Halktan otuz kii ldrlp yaralandktan sonra kalabalk datld. Ancak,
Semerkand blgesinde haber kyden kye yayldka iddet
hareketleri sklat ve byd. Kurbanlar arasnda seferberlik
listelerini hazrlayan yerli memurlar da vard; bunlar ya ldrldler ya kamak zorunda brakldlar. Trkistan'n dier
yerlerinde balayan benzer olaylarda kalabaln nefreti yine
Ruslar'n isteklerini yerine getiren memurlara ynelikti. Baz
kabalarda cihad ars yaplmas istendi.
Blgenin askeri ve idari merkezi Takent'te, erkeklerinin ounu savaa gnderen Rus topluluklarnn ciddi bir tehdit altnda olduunu gre yetkililer, Trkistan'n tmnde skynetim ilan ettiler. Ayaklanmann byk bir ihtilale ya da cihada dnmeden bastrlmas iin balca olay yerlerine Kazak birlikleri gnderildi. syanclar bunlarn gelmesini geciktirmek iin Takent'le telgraf balantlarn kesip demiryollarn sktler. Ancak, bu liderleri ya da genel bir harekat planlar olmayan ve ilkel silahlara sahip bu insanlar, acmasz
Kazaklar'a kar koyacak gte deildiler. Niedermayer ile
Hentig gizli enerjilerini Afganistan yerine Trkistan'a yneltebilselerdi durum ok farkl olabilirdi. Bellibal me'kezlerinde
Mslman direnii hzla ve acmaszca bastrld.

ar'n Orta Asya topraklarnn uzak kelerinde karklklar

sona ermi deildi. Kuzeyde ve douda, byk lde ger
olan Kazaklar ve Krgzlar arasnda ayaklanmalar dier yerlerdeki gibi balamt. Ancak, bunlara eriebilecek asker olmadndan olaylar daha uzun srd ve daha iddetli oldu.
Takent ve dier garnizon kentlerinden yardm birlikleri gnderilene kadar, buralardaki Ruslar kendi milis glerini kurmak zorunda kaldlar. Bunlardan bir ksm Avrupal kyl
iftilerdi ve bunlar karklklar Tanr'nn bir nimeti olarak
gryorlard. Bylece yzlerce yldr sahip olduklar verimli
tarm arazisinden Mslmanlar' srp atabileceklerdi. Daha
iyi silahlanp rgtlenmi Ruslar'n saldrsna urayan binlerce Kazak ve Krgz, canlarn kurtarmak iin hayvanlarn, kimi zaman da ocuklarn ve yallarn brakarak katlar.

Ruslar bununla yetinmeyerek nankr Mslmanlar'a asla

unutamayacaklar bir ders vermeyi kararlatrdlar.
Kazaklar'n intikam saldrlarndan kamay baarabilen biri,
daha sonra bir Sovyet soruturma heyetine unlar anlatmtr: "Rus komutan, askerlerine ate edip ortal yakma emri

Austos ortalarnda orta kesimleri sindirmi olan ilk Rus birlikleri Kazak ve Krgz blgelerine geldiler. Ruslar'n 'ne kadar
sert vurursan o kadar uzun sre sinerler' smrge felsefesi135

yantlar, Moskova'nn smrgecilik konusundaki ideolojisine

gre sk sk deimitir.

ne uygun olarak bir kym daha yapld. Aralk sonlarnda direniin son kvlcmlar da sndrlmt. Baka yerlerde olduu gibi Kazaklar ve Krgzlar da askere alnmay uysallkla
kabul ettiler. Trkistan'n tmnde yaklak 4000 Rus siville
200 memur ve asker lmt. len Mslman says asla bilinemeyecekse de, bunun on binleri bulduu dnlmektedir. Kazaklar ve Krgzlar kymdan kurtulmak iin toplu halde
dalan aarak in Trkistam'na katlar. Bunlarn ou yolda
souktan ve alktan, bir ksm da geri dnmeye alrlarken
ldler. Bir Sovyet uzman, Rus orta Asyas'ndaki Mslman
nfusun sava yllarnda ve zellikle 1916 olaylar sonunda
bir milyon eksildiini hesaplamtr.

Ayaklanmann bastrlmasndan sonra Orta Asya bir sre sakin kaldysa da, bu fazla uzun srmedi. Rus Ihtilali'nin balamasyla bir yl gemeden ok daha kanl olaylar grlecekti
ki, bunlar daha ilerde ele alnacaktr. Bu arada Bat Cephesi'ndeki durgunluk devam ediyordu. Yine de, savan gidiat
baka yerlerde tilaf Devleleri'nin lehine dnmeye balamt.
***
Nisan aynda General Townshend'in Kut'ta Trk-ler'e teslim
olmasndan sonra Mezopotomya'daki ingiliz gleri intikam
hazrlklarn sessizce srdrmekteydiler. Townshend'in askerlerini Trkler'in merhametine terk etmek zorunda brakan
yanllarn tekrarlanmamas iin ok allyordu. 1916 Aral'nda ingilizler yeniden Kut ve Badat'a doru yrmeye
baladklarnda, bu kere ellerinde talihsiz Townshend'inkinden ok daha gl bir ordu vard. Ayn derecede nemli
olan bir nokta da, ordunun banda, deneyimi Hindistan snr
harektlaryla snrl birinin deil, ingiliz Ordusu'nun belki de
en byk sava generalinin bulunmasyd. Sir Stanley
Maude, Sudan'da, Boer Sava'nda, Gelibolu'da ve Bat Cephesi'nde savamt. Sava Kabinesi hem ingilizler hem Trkler asndan bu harektn ok nemli olduunun farkndayd. Ruslar'm eline geene kadar Erzurum adn pek az kii
duymusa da, hemen hemen herkes 'Binbir Gee Masallar'nn Badat'n bilirdi. Yaklak drt yzyllk bir Osmanl ynetiminden sonra kent zaptedilebilirse, ingiltere'nin Dou'daki

Ayaklanmalarn Mslman halka ektirdii onca acya karn,

St. Petersburg'daki yetkililer eleba olarak grdkleri herkesi
cezalandrmaya kararlydlar. Bir dizi yarglama balad. 300
Mslman lme, ok daha fazlas da hapse veya srgne
mahkum edildi. Yine de, bir uzlamaya gitmek iin, ellisi dnda btn lm cezalarn yaam boyu hapse evirdiler ve
dier cezalar da hafiflettiler. Ruslar dhil yolsuzluk yapan
memurlar cezalandrld, yeni ve daha adil yasalar getirildi.
Artk vahim boyutlara ulam olan ktlk sorununu zmek
iin Rusya'nn baka blgelerinden byk miktarlarda ucuz
tahl getirildi. Sovyet bilimadamlar 1916 ayaklanmasnn
gerek nedenlerini Marksist terimlerle aklama abasna giritiler. Bu insanlar Rus aleyhtar mydlar, yoksa sadece ar'a m karydlar? Mslman liderler smrge zincirlerini mi
krmaya alyorlard, yoksa feodal gericiler iktidar ellerine
geirmeye mi almlard? D lkeler Trkler, Almanlar veya dier emperyalistler ie karmlar myd? Bu sorularn

136

ri ve say okluu etkisini gstermeye balad. 24 ubat

1917'de yaplan hava kefinde Trkler'in Kut'tan ekilmeye
baladklar grld. Yine de artlarn iddetli arpmalar
sonunda, ehri savunanlardan ou ingilizler kente girmeden
kamay baard. Townshend'in teslim oluunun intikam
alnmt. Ancak, onun talihsiz Badat seferinin tekrarndan
korkan Sava Kabinesi, Maude'un da benzer bir tuzaa dmesinden ekinerek, ilerleme emrini vermekte ar temkinli
davranmaktayd. Maude'un, karsnda dank bir ordu olduu konusunda srekli gvence vermesinden sonra buna
raz oldular.

prestiji artacak, Gelibolu ve Kut zaferlerinin sarholuunu

yaayan dman ise ar bir yara alacakt.
Badat'n ele geirilmesinin psikolojik deeri dnda, itilaf
Devletleri iin ok nemli stratejik sonular olacakt.
Maude'un ordular kuzeybat iran'daki Rus birlikleriyle birleebilecekti. Badat ele getikten sonra iran'dan Afganistan'a
giden yollar tam olarak kapanacakt. Bu da Hindistan'daki
askerlerin baka cephelere kaydrlabilmesini salayacakt.
Ancak, Rus birlikleri Badat'n ele geirilmesinde rol alacaklarsa, Dicle'den yukar kmakta olan Maude ile batdan gelen Ruslar arasnda sk bir balant gerekliydi. Telgraflar dolayl yollardan gnderildii iin bu kolay olmuyordu.
Maude'un telgraflar Londra ve St. Petersburg zerinden
Rusya ilerine, Kafkaslar'a doru yola kyor ve ancak bunca
yoldan sonra iran'a eriebiliyordu. Rusya'nn ihtilalin eiinde
olmasnn yaratt huzursuzluk da abasyd. Manchester
Guardian'dan Philips Price yle yazyor: "1916 sonbahar ve
knda karanlk gler Rusya zerindeki basklarn arttrmaktaydlar: Ynetenlerle ynetilenler arasndaki uurum giderek geniliyordu. Artk tek soru uydu: Patlama ne zaman
olacak?"

Kut'tan ktktan alt gn sonra 10 Mart'ta ngiliz ncleri

Badat zerinde garip bir kzllk grdler. ok gemeden
Trkler'in, tpk Townshend'in Kut'ta yapt gibi askeri deeri olabilecek her eyi yaktklar anlald. Asker ve silah says
dmandan ok az olan Trk komutan Badat' terk etmeye
karar vermiti. Bu arada, beklenmedik bir ekilde ans
Trkler'den yana dnd. Maude'un askerleri arparak kente be kilometre kadar yaklatklarnda, ani bir kum frtnas
karsnda durmak zorunda kaldlar. Bu peri masal kentinde,
sanki ieden kan bir cin, kenti savunanlarn kamalarna
yardm etmiti.

General Maude, Dicle'den yukar yrmeye baladnda

bunlarn pek azn biliyordu. Askerlerinin says Trkler'inkinin
drt kat olmasna karn ilk balarda ilerlemesi pek ar oldu. Dman ngiliz-ler'e kar adm adm direniyordu. Her
askerin bildii gibi, yiit Trk piyadesi savunmada mthitir,
ite, imdi bu asker iyi hazrlanm mevzilerdeydi. yle ki,
onu yerinden atmak iin ilk ay iinde en az drt Victoria
Ha madalyas kazanlmt. Ancak, Maude'un stn taktikle-

Harekat resmi ngiliz kaynaklarnda yle anlatlmaktadr:

"Dicle Ordusu"nun tm Badat'a erimek iin sabrszlanyordu. Birka gndr kent gzlerinin nndeydi ve subaylar
kente ilk giren olmaya hevesli askerlerini glkle durdurabiliyorlard." Beklenen an artk gelmiti. 11 Mart sabah Black
Watch'un eteklikli askerleri, henz tamamlanmam olan
Berlin-Badat demiryolu garna girdiler ve kentin bo grn137

kaydrlacak ve belki de savan sonunun gelmesini kolaylatracakt. Ancak Maude, Londra'ya, tm ordusunu elinde tutup kenti tekrar ele geirmelerini nlemek iin Trkler'i kuzeye doru kovalamak zorunda olduunu bildirdi.

dn bildirdiler. Dier birlikler de bu haberi dorulad ve

le saatinde kalede ngiliz bayra dalgalanmaya balad.
Resmi ngiliz kaynaklarna gre, bu Badat'n uzun ve kanl
tarihindeki otuzuncu dyd. Bylece, General Maude'un
ad Nabukadnezar, Byk skender, Kirus ve Harun 298
Reid'in olduu listeye eklendi.

Osmanl igalinde bu kadar yldan sonra Badat'n kayb, Enver Paa'nn daha nceki Gelibolu ve Kut zaferlerinden sonra
epey kabarm olan gururuna indirilen ac bir darbe oldu.
Paa, Badat'n dtn duyunca, ne pahasna olursa olsun, yeniden ele geirilmesi iin emir vererek, byk bir ordu toplamaya giriti. Ancak, bu ordu baka yerde kullanlacakt. Badat'n ngilizler'in eline gemesi Alman planlarna
da byk bir darbe indirmiti. Alman Genelkurmay Bakan
Feldmareal von Hin-denburg sava anlarnda bu kaybn
'pek ok Alman dn yktn' yazar. Drang nach Osten
umutlu bir ekilde balamt. Savan ilk iki ylnda Almanya
ve
Avusturya-Macaristan,
lkelerini
Osmanl
mparatorluu'na ve onun tesindeki dnyaya dorudan doruya balayan geni bir koridor elde etmilerdi. Bunun iinde
fethettikleri Polonya, Srbistan ve Romanya'nn byk bir
ksmyla, sonunda kaderini onlarnkine balam Bulgaristan
vard.

Badat'n ele gemesi ngilizler iin grkemli bir zafer, sava

yorgunu kamuoyu iin tam bir dopingdi. Ancak, egzotik ve
romantik bir Badat hayali kuran askerler dkrklma uramlard. Resmi kaynaklar yle yazyor: "Uzaktan zellikle
sabahn ilk ya da akamn son klan altnda, palmiye ve
portakal baheleriyle evrili, parltl mavi ve altn renkli kubbeleri ve minareleriyle ok gsterili bir kenttir." Ancak yakndan bak, bu hayalleri ksa zamanda suya drd. Her
tarafta ryen insan cesetleri ve hayvan leleri vard. Sokaklarda yzlerce a ve hastalkl kpek kouuyordu. Kerpi
evlerin arasndaki darack yollarda p ynlar vard. Trkler
gider gitmez Arap ve Krt soyguncularn istilasna urayan
dkkanlar kapalyd. Binalarn byk bir ksm-yanyordu.
Berlin'le dorudan doruya balantl yeni ve ok gl Alman telsiz istasyonu, kent dmeden ksa bir sre ne havaya uurulmutu.

Batdan douya uzanan bu 3600 kilometrelik byk stratejik

koridor boyunca (ve ngiliz donanma topusunun menzili dnda) Berlin-Badat demiryolu bulunuyordu. Bu byk proje, dnyann gznde Alman mparatoru'nun Dou'daki
emellerinin simgesi ve bunlarn gereklemesinin balca
arac olmutu. Badat dt srada, demiryolunun tamamlanmas iin gneydou Trkiye'nin dalarnda alacak birka tnel kalmt. Bu nedenle, kentin dt haberi,

Maude askerlerinden daha byk bir dkrkl iindedi. Kaan Trkler'in, kendi askerleri ile Rus birlikleri arasnda ezileceklerini ummutu. Ancak Ruslar'dan haber yoktu. Trkler,
Musul'a kamlard ve herhalde orada yeniden toparlanacaklard. Eer, dnld gibi yok edilmi olsalard, bir
daha Badat iin bir tehdit oluturamayacaklard. Bu durumda da, Maude'un kuvvetlerinden bir ksm baka bir alana
138

dourmadn grnce harekatlarn sklatrp, Mttefik sular iinde, Amerikan gemileri de dahil, bulacaklar btn
gemileri hedef almaya karar verdiler. Bunun Amerika'y savaa sokmak demek olduunu biliyorlard, ancak bundan
nce tilaf Devletleri'nin abalarn baltalayacaklarna inanyorlard. Alman Dileri Bakan Arthur Zimmermann, "Bize
kesintisiz iki aylk denizalt sava olana tannrsa, sava iki
ayda sona erdirir, ay sonunda da bar yaparz," diyordu.
Bu hesab yanl kt takdirde, Amerikan mdahalesini denizalt terr sonu verene kadar geciktirecek bir kozu daha
vard. Sava ilan etmesi durumunda, Was-hington'un krizle
kendi kapsnn eiinde kar karya gelmesini salayacakt.
Almanlar'm topyekn denizalt sava kararlarn aklamalarndan ksa bir sre nce, 16 Ocak 1917'de Zimmermann,
Washington ve Meksika sefirleri araclyla gizli bir ifreli
telgraf gndererek, Amerika sava ilan ettii takdirde Meksika Cumhurbakan'n Almanya saflarnda savaa katlmaya
davet etti. Meksika ile Amerika'nn ilikileri uzun zamandr
ok ktyd. Amerikallar 1914'ten bu yana iki kez, Texas,
New Mexico ve Arizona'nm kendilerine geri verilmesini isteyen Meksika'ya kar cezalandrc operasyonlar dzenlemilerdi. Meksika, Al-1 manya'nn yannda savaa girecek olursa, Zimmer- * mann sava sonras bar anlamalar srasnda kayp topraklarn geri almalarnda yardmc olacan vaat
etmiti. Telgrafta o zaman tilaf Devletleri'nden biri olan Japonya'y, taraf deitirip Pasifik'te Amerika'ya saldrmas iin
ikna etmek zere Meksika'nn yardm da isteniyordu.
Sava srasnda iletiim sk sk kesildiinden ve Almanya'nn
kendi transatlantik balants koptuundan, bu nemli telgraf ayr yoldan gnderilmiti. Zimmermann'm kullanmaya
karar verdii kanallardan biri de, Bakan Wilson'un, ona g-

Kayzer'in gururu iin olduu kadar umutlar iin de ykc bir

darbe oldu. Demiryolunun o ok deerli terminali dnyann
gzleri nnde Dou'daki tekelini krmaya kararl olduu
dmann eline gemiti. Ancak, bahar sona ermeden daha
kt haberler de alnacakt.
tilaf Devletleri, artk bu durumda sava kazanamayacaklarn anlamlard. Bat Cephesi'ndeki kanl durgunluk devam
ederken sonunda bar masasna oturmak zorunda kalacaklard ki, bu da Almanya'ya ok ihtiya duyduu soluk alma
frsatn salayabilirdi. Dengeyi lehlerine evirecek bir tek ey
kalmt: O geni insan gc, serveti ve dier kaynaklaryla
Amerika Birleik Devletleri'nin savaa girmesi. Ancak ne Bakan Wilson, ne de Amerikan halk, ngiltere ile mttefiklerine
yiyecek ve cephane yardm yapm olmalarna karn, savamak iin istekli g-rnmemilerdi. Almanya 1915 ubat'nda bu denizar yardm kesmek iin tilaf Devletleri'nin
ticaret filosuna kar topyekn bir denizalt sava balatmaya karar verdi. O Mays aynda ngiliz transatlantii Lusitania
batrld, aralarnda 114' Amerikal olmak zere 1198 kii
ld. Wilson, Almanya'nn zr dilemesini, lenlerin ailelerine tazminat denmesini istedi ve Berlin'den bir daha 'yolcu
gemilerinin, kamadklar ya da direnme gstermedikleri
takdirde, uyarlmadan ve sivillerin yaamlarn gvenceye
alnmadan batrlmayaca' konusunda sz ald. Saldr hedefleri bir sre daha dikkatle seildiy-se de, yeni Amerikan
kayplar yeni Amerikan uyarlarn ve yeni Alman vaatlerini
getirdi.
Almanlar 1917 balarnda denizalt ablukasnn Amerika'nn
tilaf Devletleri ile ticaretini felce uratmak gibi bir sonu
139

ele geirilen mesajlar okumadaki inanlmaz becerilerinin,

Almanlar'n srpriz bir saldrda bulunmalarn nledii iddia
edilmekteydi. Zimmermann'n telgraf gnderdiinin ertesi
gn, yani 17 Ocak'ta, Hall'un ifre uzmanlarndan ikisi metni ele aldlar. Bunlardan biri bar zamannda bir rahip olan
William Montgomery, dieri ise Nigel de Grey adl gen bir
yayncyd. Wassmuss'un ifre kitabnn yardmyla metnin
genel havasn anladlar. Almanlar, o srada ele geirilmi
olan ifrenin az deiik bir trn kullanyorlard, iki adam
konunun politik nemini anlaynca hemen Hall'a haber verdiler. Hail, Alman ihanetinin bu kesin kantnn Amerika'y savaa sokmak iin gerekli ok olduunu hemen anlamt.
Sonradan anlan adyla Zimmermann Telgraf'nda hem Almanya'nn Meksika ve Japonya'y kendi safna ekme komplosu yer alyor, hem de Berlin'in denizalt savan Amerikan
gemilerine yneltme karar da aklanyordu. Telgraf bir dinamitti, ama Hail iin ortada ok karmak bir de politik sorun vard.

venip bar abalarn hzlandrmak iin kullanmna verdii

ABD Dileri Bakanl'nm zel hattyd. Telgraf ifreli olduundan ve Amerikallar o srada baka devletlerin diplomatik
yazmalarn okumadklar ve ifrelerini zmediklerinden,
Washington telgrafn ieriinden haberdar olmad. Ancak
Zimmermann, bu konularda Amerikahlar'daha daha az dikkat gsteren ngiliz gizli servislerini hesaba katmamt.
Zimmermann mesajn Meksikallar'a mmkn olduu kadar
abuk iletme telayla, Berlin'deki Amerikan Sefareti'nden
gnderilen telgraflarn kara hattyla Kopenhag'a, oradan da
denizalt kablosuyla ngiltere zerinden Birleik Devletler'e
gnderildiini dnmemiti. Bu nedenle de, bu yolla gnderilen btn mesajlarn Amiral Hall'un istihbarat ajanlarnn
elinden getiini bilmiyordu. Hall'un Wass-muss'un ele geirilen eyalar arasnda bulunan Alman diplomatik ifresine
sahip olduu hatrlanacaktr. Hail, Almanlar'm ifrenin bulunduunun farknda olmadklarn ve ayn ifreyi kullandklarn da saptamt. Wassmuss'un ifreyi kaybettii konusunda
Berlin'i
neden
uyarmad
bilinmemektedir.
Belki,
Zimmermann'm fkesinden korkmutu, belki de arkasnda
brakt o ok saydaki propaganda brornn arasnda
bunun anlalmayacan ya da bulunmayacan dnmt. Ancak, o sralarda eyalarn bulmak iin ok uramt
ve bu tavr oradaki ngilizler'i artm ve Hall'u bunlarn
arasnda nemli bir ey olacandan kukulanmaya gtrmt.

Amerikan kamuoyunda istenen etkiyi elde edebilmek iin

Washington'a Zimmermann'n bu dalaveresinin kantlarnn
gsterilmesi gerekecekti. Dileri Bakanl bunun bir sahtekarlk olduundan kukulanacak ve bylesine ok gizli bir
telgrafn nasl elde edildiini renmek isteyecekti. Bunu
aklamak Ingilizler'in Amerikan sefaretleriyle Dileri Bakanl arasndaki yazmalara el koyduklarn kabul etmek
olacakt. Hall'un kendi hkmeti bile 40 Numaral Oda'da neler olup bittiini kesin olarak bilmezdi. Telgrafn ierii ne
olursa olsun, Washington ile Londra arasnda byk bir tartma kaca kesindi. Bunun ngiliz Amerikan ilikilerinde
yarataca g durumdan kanmak iin Hail telgrafn bir

ok duyarl ve kesinlikle yasad bir eylem olan diplomatik

telgraflar okuma ii, 40 Numaral oda olarak bilinen, ifre
zc zel bir ekibin bulunduu yerde yaplyordu. Bunlarn
140

Bu arada bunlar devam ederken iki gelime daha olmutu.

Zimmermann'm telgrafnda belirttii gibi, Berlin 31 Ocak'ta
itilaf Devletleri'ne ikmal malzemesi getiren Amerikan ve dier tarafsz lke ileplerine kar ayrm gzetmeksizin denizalt savana gireceini bildirdi. Bunun sonucunda, ne yapacaklarn bilemeyen ve ngiltere'ye ynelmi bulunan pek ok
gemi, hkmetlerinden veya sahiplerinden yeni emirler gelene kadar en yakn limanlara sndlar. Dolaysyla, ngiltere
ile mttefiklerinin ok ihtiya duyduklar malzeme aknda
kesilme deilse de, bir gecikme oldu. Bakan Wilson gn
sonra Almanya ile diplomatik ilikilerini kesti ve sefirler lkelerine dndler. Ancak, Wilson'un ne kendisinin ne de Amerikan halknn byk bir ounluunun istemedii bir savaa
girmeye hazr olduunu belirten bir iaret henz yoktu.
Londra'daki Sava Kabinesi, Amerikan halkm bu uyuukluktan uyandrmak iin tek yolun elindeki kozu kullanmak olduuna karar verdi. Bu da, Bakan Wilson'a, Almanya'nn Amerika'ya kar niyetlerini belirten kantlar sunmakt.

baka kopyasn ele geirmek ve bylece srrn aklamaktan

kurtulmak zorunda olduunu biliyordu.
Hail iinde bulunduu kmazdan nasl kurtulacan dnerek, telgraf kimseye sz etmeden iki hafta elinde tutarken,
ifre zcleri de okuyamadklar ksmlar zerinde almalarn srdrdler. Bakan Wilson'un atmaya karmayaca konusunda umutlarn belirtmeye devam etmesine karn,
imdi denizalt terr balamadan nce, Amerika'nn savaa
girmesi olasl neredeyse kesin olarak belirmiti. O zaman,
Hall'un telgrafn ortaya karmas ya da en azndan nasl elde ettiini aklamas gerekmeyecekti. Ancak, dnya Amerika'nn ne yana atlayacan grmeyi beklerken Hail, sorunun
zmn
bulmutu.
Yaplan
gizli
aratrmalarda,
Washington'daki Alman sefirinin Zimmermann'n ifreli telgrafn Mexico City'ye normal telgraf sistemiyle gnderebilecei ortaya kmt. Birleik Devletler de Meksika da tarafsz
lkelerdi. Zimmermann'n talimatnn hzla yerine getirilmesi
iin bunun baka yolu da yoktu.

ngiliz Dileri Bakan Sir Arhtur Balfour 23 u-bat'ta Amerikan sefirini makamna ararak kendisine ok nemli bir ey
ileteceini bildirdi. Balfour, daha sonra Amerika'ya ifresi zlm telgraf uzatt an 'yaammn en dramatik an' olarak nite-leyecekti. Okuduklar karsnda sarslan ve Balfour
tarafndan telgrafn gerekletii konusunda ikna edilen sefir, hemen Washington'da Dileri Bakanln arayarak kendisinden 'Bakan'a ve Dileri ^ Bakan'na sunulmak zere
ok nemli bir telgraf beklemelerini bildirdi. Sonra, ngiliz istihbarat servislerinin telgraf Mexico City kaynaklarndan nasl elde ettiklerini ve Wassmuss'tan iki yl nce elde edilen
ifre kitabyla nasl zdklerini anlatan bir arpor yazd. D-

Hail bu durumda telgrafn bir kopyasnn Mexico City'deki

merkez postanesinde bulunabileceini dnd. ou zaman olduu gibi bu sezgisinde de hakl kt ve ingiliz sefiri
her ne yolla elde ettiyse telgrafn kopyasn eline geirdi. Hail
bu telgrafn Wassmuss'un zgn ifresiyle yazlm olduunu
grd. Hi kukusuz, Washington'daki Alman sefiri Meksika'daki meslektann yeni ifreye sahip olmadn biliyor olmalyd. Bylece, o gne kadar zlmemi blmler de akla
kavutu ve Hail telgraf Sava Kabinesi'ndeki amirlerine gsterebildi.

141

Ancak, sava blgesine giden gemilerin silahlanmasn emretmesine karn, Wilson hala duraksyor gibiydi. Denizaltlar
aralarnda ocuk ve kadnlarn da bulunduu be Amerikan
ticaret gemisini batrdktan sonra, Wilson savaan devletler
arasnda bir bar yapma umudunu kaybetti. Kendi deyiiyle,
silahl tarafszlk artk yerini Almanya'y yenme kararllna
brakmt. Bakan Wilson, ulusun tmnn desteine sahip
olduundan emin olarak 6 Nisan'da Almanya'ya sava at.
Ancak, herhangi bir kavgasnn olma Trkiye'ye sava amamt. Tarihiler Amerika'y savaa sokan eyin ne olduu
konusunda bir fikir birliine varmamlardr; ancak Amiral
Hall'un istihbarat kadrosunun ele geirip yaynlad
Zimmermann Telgraf'nn bunda byk ve belki de kesin rol
olmutur. Fakat, Wassmuss'un kaarken geride brakt ifre
kitab olmasayd bu parlak zafer elde edilemeyecekti. Dolaysyla, Amerika'nn savaa girmekte gecikmesi, Mttefikler'i
bar isteyecekleri bir noktaya getirebilecekti. Wassmuss,
olaydaki rol aa ktnda lm olduundan, ifre kitabn kaybetmesinin yurdu iin nelere mal olduunu hi renemedi. Amerika'nn Fransa'ya asker gndermesine daha
ok zaman olsa da, byk insan gc ve kaynaklaryla bu
dinamik yeni kuvvetin varl, sava yorgunu tilaf Devletleri'ni yreklendirmiti. Amerikan askerleri ve uaklar sonunda
Fransa'ya vardnda, artk yorgun Alman ordular iin dnm noktas gelmi bulunuyordu.

ileri Bakanl'na gelen rapor ve telgraf hemen Beyaz Saray'a gtrlp Bakan'a verildi. ngilizler Bakan'n telgraf
sahtekarlk ya da bir hile olarak niteleyeceinden korktularsa
da, bu korkulan gereklemedi. Bakan telgraf okurken yannda bulunan biri, onun 'ok fkelendiini' bildirmiti. Telgraftan aka kan anlam Zimmermann'm Wilson'la bar
konumalar yrtyor gibi grnrken, Birleik Devletler'e
kar gizli komplo kurduuydu.
Amerikan istihbaratnn bir zafer elde ettiini iddia edebilmek
iin (ngilizler, Berlin'in diplomatik yazmalarn okuduklarn
Almanlar'n bilmesini istememilerdi), Amerikallar da Mexico
City telgraf yetkililerinden telgrafn bir kopyasn ele geirdiler. Dileri uzmanlar ngilizler'den aldklar Wass-muss'un
ifre kitabndan yararlanarak bu telgraf zdler. 1 Mart'ta
telgraf Associated Press telgraf servisiyle tm Amerika'ya
duyuruldu. Manetler hikayeyi akna dnm olan millete
yle bildiriyorlard: Chicago Daily Tribune: ABD SAVA
KOMPLOSUNU AIA IKARDI. Boston Journal: WILSON
ALMANYA'NIN SAVA KOMPLOSUNU DORULADI. New York
Tribune: ALMANYA, ABDYE SAVA AMAK N MEKSKA
'DAN JAPONYA LE TTFAK YAPMASINI STED; Alt balkta
da yle deniliyordu: ZIMMERMANN'DAN MEKSKA'YA GNDERLEN MESAJDA AMERKA SAVAA GRD TAKDRDE
SINIRI AMASI N MEKSKA YA YARDIM EDLECE BLDRLYOR -DL OLARAK TEXAS, NEW MEXICO ve Arizona
verilecek, kongre sava STEMYLE KARI KARIYA. Bu gerekten sansasyonel bir aklamayd ve artk Almanya ile savan kanlmazln anlam olan Amerikan kamuoyu zerinde byk bir etki yaratmaya balamt.

Ancak, 1917 ilkbaharnda, Amerikallar henz itilaf Devletleri

yannda savaa girip girmemekte duraksarlarken Rusya'da
bundan ok daha byk olaylar yer almaktayd. Bu olaylar,
Dou'yu fethetme planlarn hemen hemen tmyle terk etmi olan Almanlar'n ve Trkler'in zafer umutlarn tazeleye142

cekti. Yine bu gelimeler, tam Trk-Alman tehdidinden kurtulduklarn dnen Hindistan'daki In-gilizler'in yreklerini
yeni korkularla dolduracakt. Byk Oyun'un sonsuz hikayesinde yeni bir blm alyordu ve bu, tarihin tm akn deitirecekti.

ERME

"ngiliz emperyalistleri propagandalarnda, Tr ve Alman askerlerinin Kafkasya'y ele geirdikten sonra Hazar Denizi'ni
ap Trkistan'a gireceklerini kantlamaya almlard. Burada, 100.000 'den fazla Alman ve Avusturyal sava tutsann katlmyla Afganistan ve Hindistan'a yryeceklerdi. Bu
nedenle, Rusya'ya yaplan mdahalenin gerekesi olarak,
Hindistan' savunma gereksinimi gsterilmitir."
Leoniod Mitrokhin,
Failure of Three Missions,
Moskova, 1987

143

 fazla kimseyi zm deildi; onun yerine Kerenski'nin

geici hkmetinin gelmesi ounluk tarafndan sevinle
karlanmt.

Blm-16
Byk Rus k

St. Petersburg'dan gelen haberlerin en heyecanla karland yer de Kafkasya'yd. ar'm devrilmesi haberi 15 Mart'ta
Tiflis'e vard zaman tepki ani ve cokulu oldu. Rus imparatorluk otoritesi tm yapsyla kmeye balad, diye yazyor
Manchester Gu-ardian'dan Philips Price: "nce sokaklardan
polis kayboldu; ardndan devlet daireleri kapand; sonra ihtilalci ve renci eteleri kalan jandarmalar tu-tukladlar, gizli
polis merkezini bastlar, emniyet mdr ile karsn yakaladlar." gn sonra ihtilali kutlamak ve gelecek konusunda
bir karara varmak iin bir kitle mitingi dzenlendi. Philips
Price, "Kafkasya tarihinin en byk gnlerinden biriydi" diye
yazyor, insanlar dalardaki uzak kylerden at srtnda ve
kz arabalaryla gelmilerdi. Binlerce Grc, Ermeni ve
Azerbaycanlnn yan sra uzun siyah cbbeleri ve koyun postu balklaryla 'vahi dallar Avarlar, eenler' vard. Bunlar
yzyllardr kendi feodatl reislerinin altnda Kafkasya'nn ssz
kelerinde yaamlard. 'Pek ou Rus ar'nn m, yoksa
Trk Sultan'nn m uyruu olduklarn bilmiyorlard. Yine de,
duyduklar sylentilerin doru olup olmadn anlamak iin
kilometrelerce da yolunu ap gelmilerdi."

arlk birliklerinin kne ve lkenin sava- tan

ekilmesine yol aan 1917 Mart'ndaki Rus ihtilali, hi
kukusuz, Trk ordularn Dgu'd imha edilmekten
kurtarmtr. 70.000 kiilik Rus Kafkas Ordusu, General Maude'un Badat'n kuzeyindeki 150.000 kiilik ordusuyla
birle-seydi, o srada ok hrpalanm ve demoralize olmu
olan Trk ordusu, bu kskacn iinde yok olacakt. Bu durum,
Trkler'e yeni bir soluk alma frsat tanm oldu ve onlar da
yeniden toparlanarak, Osmanl mparatorluu'nun kn
on sekiz ay ileriye atmay baarabildiler.
Zaten, ihtilal patlak vermemi olsayd bile, dou Trkiye'nin
acmasz sert k Rus birliklerinin etkinliini byk lde
azaltmt. Her iki taraf da sadece sa kalabilmek iin atmay brakmak zorunda kalmt. Tiflis ve Kars'tan gelen ikmal yollan kesildiinden, baz blgelerdeki Rus askerleri
gnde sadece yz gram ekmekle, eek, kpek ve kedi etinden ya da kemiinden yaplma bir orba iebiliyorlard; Tifs
dhil hastalklar byk kayplar verdiriyordu. Gerek anayurttan gerekse Avrupa'daki Dou Cep-hesi'nden gelen haberler
askerin moralini de kertmekteydi. Martn ilk haftasnda, St.
Petersburg'da alk yznden bagsteren ve ihtilali tetikleyen ayaklanmalarn ar II. Nikola'mn tahttan inmesine yol
at syleniyordu. Bir trl sonu gelmeyen savatan yorgun den ve ar'm otokratik ynetimi altnda ezilen her snftan halkn artk daha fazla dayanma gc kalmamt. Rus
tahtnda yzyldan fazla kalan Romanov hanedannn d-

Aralarnda atl subaylar olan Tiflis garnizonu askerleri de haberleri kutlamak ve olaylarda sz sahibi olmak iin gelmilerdi. Onlarn ardndan yerel cezaevlerinin bodrumlarnda
1905'ten beri yatmakta olan siyasal tutuklular omuzlar zerinde getirildiler. Kentin bandolar alklar arasnda
Marseillaise'i ald. Philips Price'a gre, "Btn balar plak144

vuya gelmemi olmalarna amamak gerekir. Rus ordularnn Erzurum'u aldktan sonra istanbul'a doru yrme plan
tavsa-msa da, dou Trkiye'deki mevzilerini korumaktaydlar. Kerensky'nin yeni hkmeti, ingiltere ile Fransa'ya Rusya'nn savata kalacana ve mttefiklerine olan ykmllklerini sadakatle yerine getireceine sz vermiti. Ne de olsa,
Trkler'in yenilmelerine yardmc olmak karlnda kendilerine istanbul vaat edilmiti. Ayrca, o srada ihtilal virs daha ok geri blgelerdeki askerler arasnda, zellikle de Tiflis
garnizonunda grlyordu. Dou Trkiye'deki Rus ordular,
ancak Bolevikler'in 1917 Ekimi'ndeki darbelerinden sonra
kecek, askerler vaat edilen topraklardan paylarna deni
almakta ge kalmamak iin, birliklerini terk edip memleketlerine dneceklerdi.

t. Dallar krkl apkalarn karmlard, Rus rencilerin

uzun salar rzgrda savruluyordu." Birka gn nce 'Tanr
ar' Korusun'u syleyen askerler, imdi ihtilalci mar alnrken selama duruyorlard. O pazar gn kalabala hitap
eden herkesin aznda demokrasi vard ve bar umutlan
tm yrekleri doldurmaktayd. He'rkes Rusya'nn o kadar insan yasl brakan savatan ksa zamanda kmas iin dua
ediyordu. Tarihi toplant, blgenin kanl gemiinde hi grlmedik bir ekilde, eski dmanlarn birbirlerini kucaklayp
ebedi dostluk szlerini vermeleriyle sona erdi.
Gloucestershirel bir toprak sahibi ve sava ncesi Orta Asya
gezgini olan Philips Price, savatan nce Avrupa'nn Dou
Cephesi'nde, sonraki iki yl da Kafkasya ve Trkiye'de grdklerinden ok etkilenmiti. Zamannn liberal dnceli pek
ok insan gibi, o da 'kesimlik koyun' gibi grd Rus halk
nlarna sempati duyuyordu. ar'm baskc yneti| minin
sonunu ve ihtilali o da sevinle karlamt Pek ok kii gibi
o da, Rusya'da yeni bir afaa tan olduuna inanyordu.
"Neva kylarnda atlan kurl unlarm sesi, Ukrayna ovalarndan Kazak bozkirlaj rina, Kafkasya'nn karl dalarndan
Ermenistai yaylasna, Hazar Denizi'nden Trkistan'n vahalar! na ve llerine kadar lkenin her yannda yanklanf di" diye yazyordu. "nsanlar sonunda grdler ve kendilerini
Ortaa'm karanlndan kurtardlar." Price ok gemeden
Kafkasya'dan ayrlp, bu olaanst gelimelere dair haberler
vermek zere Moskova ve St. Petersburg'a gitti.

Bu srada Kafkasya'daki balca ihtilalci ve etnik gruplar,

Grcistan'n bakenti ve eski arlk askeri karargah Tiflis'te
toplanmlar ve Transkafkasya Komiserlii ad altnda geici
bir hkmet kurmulard. Menevikler, Sosyal Devrimciler ve
dier gruplardan -ama aralarnda Bolevikler yoktu- oluan
Komiserlik, Kafkasya'y anariden ve etnik iddetten korumay amalyordu. On iki kiilik kabinede Grc, Ermeni, Azeri ve iki Rus vard, bakanysa Grc'yd. Komiser ad verilen bu kiilerin savatan tarma, eitime ve ikmale kadar kendi programlar vard. Halkm byk blm, nefret edilen arlk rejiminin btn kalntlarn silip sprm
olan
Kerensky
hkmetinden
memnundu.
Yeni
Transkafkasya Komiserlii de, St. Petersburg'da iktidar ele
geiren ve kendilerini Rusya'nn yasal yneticileri olarak ilan
eden Bolevikler'in otoritesini kabul etmeyi reddetmekteydi.

Bu ihtilal karmaas ve Kafkasya ile St. Peters-burg'daki Yksek Komutanlk'ta hkm sren belirsizlik karsnda,
Ruslar'n General Maude'a Mezopotamya'da verdikleri rande145

ynetiminden kurtulmaya almlar, ama baarl olamamlard. Azerbaycanl komular gibi onlar da, kendilerini arist,
Bolevik, Menevik ya da Sosyal Devrimci kafirlerin ynetiminden kurtaracak bir Trk ordusunu sevinle karlayacaklard.

Kan dklmesine ve i atmalara bylesine alkn bir blgede, ama birliine varlmas olaanst bir baaryd. Ancak, Transkafkasya Komiserlii'nin yasalar Kafkasya'nn tmnde kabul grm deildi. Hazar Denizi kysndaki byk
petrol kenti Ba-k'de Bolevikler, Lenin'in yakn arkada ve
eski bir ihtilalci olan Stepan aurhian'n karizmatik liderliinde stnl ele geirmilerdi. Tiflis'in otoritesini kabul etmeyen Bak, St. Petersburg'daki (savan banda Alman izlerini silmek iin ad Petrograd olarak deimiti) yeni Bolevik rejimine bal olduunu bildirdi. Buna ek olarak, hem Tiflis hem de zellikle Bak hkmetini tehdit eden bir i blnme daha vard. Her ikisi de eski alardan beri Hristiyan
olan Grcler ve Ermeniler bir arada yaa-yabiliyorlarsa da,
Bak'de
ve
evresindeki
Azerbaycan'da
yaayan
Mslmanlar'la Ermeniler'in kymlarla rlm uzun ve ac
bir gemileri vard. arlk otoriteleri zaman zaman bu nefreti krklerler ve bu abuk parlayan halklar ynetmenin, birbirlerinin boazlarna sarldklar takdirde daha kolay olduunu bilirlerdi.

Byle bir yry, sadece Ermeni olan aumi-yan' deil,

Bak'deki Bolevikler'i de tehdit edecekti. Dou Trkiye'deki
savatan kaan mltecilerle saylar ok artm olan Ermeni
nfus da kayg iindeydi. Ancak, kayg duyanlar yalnzca onlar deildi. Trkler ve Almanlar, Kafkasya'ya ve oradan da
Orta Asya'ya yryecek olurlarsa, Hindistan iin ciddi bir
tehdit oluturacaklard. Badndrc Pantr-kizm ya da
cihad fikrini yaayan bir avu Trk ve Alman subay bile,
blgeye szp, artk karlarnda Rus birlikleri olmadndan,
Niedermayer, Hentig ve Wassmuss'un baaramadn baarabilirdi. Kafkasya veya Orta Asya'da aklacak bir kvlcm
sonunda alevler, ran, Afganistan ve Hindistan' sarabilirdi.
ngilizler o gne kadar sorumluluunu St. Peters-burg'un
stlendii bu blgede neler olup bittiini grmekte biraz ge
kalmlard. Trkiye'nin dou cephesinde ilerin yolunda gittii konusunda kendi kendilerini kandrmlard. St.
Petersburg'da bir st dzey yetkili ingiliz askeri ataesine u
gvenceyi vermiti: "Rusya byk bir lkedir, ayn anda hem
savap hem de bir ihtilali kontrol altnda tutabilir." Sonuta,
Bolevik darbesinin ardndan Dou'da cereyan eden olaylarn
hz, Londra'daki Sava Kabi-nesi'ni gafil avlamt. Dou
Trkiye'deki Rus ordularnn erimesiyle, Hindistan'n savunmasnda ani ve savunmasz bir gedik olumutu ve Londra'ya erien raporlara gre, Mslman zgrlk savalar

imdi Kafkasya'da arlk ynetiminin kmesi ve dou Trkiye'deki Rus ordularnn eriyip gitmesi zerine, Azeri Mslmanlar bekledikleri frsatn geldiini anladlar. Bak'deki
aumiyan ve Bolevik-ler'den iktidar alabilecek silah ve rgtleri olmamasna karn, artk kaplarn byk sempati
duyduklar dindalar ve etnik kuzenleri Trkler'e ardna kadar ak olduunu grdler. Bir Trk ordusu Kafkasya'dan
Bak'ye doru yryecek olursa, kendilerini bir milyonluk bir
ordunun beklediini grecekti. Ayrca, daha douda, Orta
Asya'da, Trkler'e sempati duyan milyonlarca Mslman daha vard. Daha nce grdmz gibi bunlar, 1916'da Rus
146

var ki, Almanya'nn yenilgisinden sonra bunun hibir anlam

kalmayacakt. Bu arada, Rusya'nn savatan ekilmesi Londra ve Delhi'de derin etkiler yaratmt.

Trkiye'den dnen Rus birliklerine saldrp silahlarn ellerinden almaktaydlar.

tilaf Devletleri ok gemeden Ruslar tarafndan arkadan vuruldular. 3 Aralk 1917'de, Polonya'nn yklm Brest-Litovsk
kentinde bir araya gelen Alman ve Bolevik temsilciler iki lke arasnda ayr bir bar yapma hazrlna girimilerdi. Her
iki taraf da Rusya'y savatan karmaya alyordu. Bolevikler sava emperyalist rakipler arasnda bir kavga olarak
gryor ve topyac izgilere dayanan yeni bir toplum yaratmak istiyorlard. Almanlar ise byle bir bar sayesinde,
planladklar ilkbahar saldrs iin Bat Cephesi'ne asker kaydrabileceklerini dnmekteydiler. Bu gerekten garip bir
durumdu. Tarihi John Wheeler-Bennett yle yazyor: "Kader, o gne kadar bilinen en ihtilalci rejimin temsilcilerinin
en gerici askeri kadro ile ayn masa banda oturmalarn istemiti. Bavyeral bir soylu, bir Altn Post valyesi ve bir
Prusyal tmgeneralin, ounluu srgnden yeni dnen ve
giysileri zindan kf kokan bir grup Bolevik liderle eit koullar altnda pazarla oturmalar inanlr gibi deildi."

Bir Trk-Alman ordusunun Kafkasya gediinden sel gibi akmas dncesi hayal edilemeyecek kadar ktyd. Ancak,
ngiliz savunma liderlerinin kafalarn kurcalayan tek ey bu
deildi. Rus Orta Asya-s'nm eitli tutsak kamplarnda arlk
birliklerinin Dou Avrupa'da ele geirdikleri 40.000 Alman ve
Avusturya askeri vard ve bunlar gardiyanlar tarafndan serbest braklmlard. u halde, burada Hin-distan' tehdit edecek bir ordu oluturulabilirdi. Delhi'ye gelen haberlerde, bunlarn subaylarnn bir ordu kurma abasnda olduklar bildiriliyordu. Bu ordu ya Kafkasya gediinden geecek Trk-Alman
ordusuyla birleecek ya da, eer kendilerine silah ulatrlabilirse, bamsz olarak hareket edecekti. Rus ordularnn
dalmas bir baka korkuyu da beraberinde getirmiti. Alman askeri hiyerarisinde Hin-denburg'dan sonra gelen General Ludendorff, "Alman kentlerinin sokaklar karanlkt" diye yazyor. Uaklarn ve denizaltlarn hareketleri byk lde kstlanmt. Almanya'nn en ok ihtiya duyduu ey
petrold. Eer, Bak'yu ele geirebilirlerse, bu durumu zmleyebileceklerdi. Ayrca, Hazar Deni-zi'nini dousundaki
Trkistan'da patlayc ve niforma retiminde kullanlabilecek
200.000 ton toplanm ham pamuk vard. Londra ile Delhi'de, bu ok nemli sava malzemelerinin, dmann eline
dmemesi kararma varld.

Almanlar karlarndakilere sert koullar ileri srerek Polonya'nn, Ukrayna'nn teslim edilmesini, Kars ve evirisinin
Trkler'e geri verilmesini istediler. Bolevik temsilcilerinin lideri ve o zaman ok az tannm olan Leon Troki ok parlak
tartma taktikleriyle, ihtilalin Almanya ve Avusturya'ya yaylacan ve bylece Rusya'nn herhangi bir kayba uramasndan nce savan sona ereceini umarak, konumalar
dokuz hafta uzatt. Ancak, Almanlar onun anlamay imzalamay geciktirmesi zerine kzarak saldrlarna devam ettiler
ve sonunda Lenin'i Berlin'in koullarn kabule zorladlar. Ne

Ancak, gedii tkamak iin asker gndermek sz konusu deildi; hem elde asker yoktu, hem olsa bile, zamannda gndermek mmkn deildi. En yakn birlik, Maude'un Badat'147

ketlerine dnmeleriyle aniden km ve Afganistan' dmana ak brakmt. 500 kilometre enindeki bu gediin de
mutlaka doldurulmas gerekiyordu ve bunu yapmann tek
yolu, ngiliz sektrn koruyan birlikleri Rus snrna doru
yayarak hatt inceltmekti. ngilizler, ran'n egemen topraklarna yaptklar bu mdahale karsnda Tahran'm protestolarn duymazlktan geldiler. ranllar hangi taraf tutacaklar
konusunda hala kararszlarken ve ortada kaybedecek bu kadar ok ey varken, ngilizler kendilerini riske atamazlard.

taki ordusuydu, fakat bunlar kullanld takdirde Badat tekrar debilirdi; ayrca bu ordunun Kafkasya gediine erimesi iin 800 kilometrelik Trk toprandan gemesi ve nce
Musul'u almas gerekirdi. Bunu baarsalar bile, nasl ikmal
yaplacakt? .Sava Kabinesi, Kut olaynda olduu gibi ikmal
yollarn uzatarak yeniden bir felaket yaratmak istemiyordu.
General Maude'un koleraya yakalanmas durumu daha da
ktletirdi. Maude gn sonra, Mareal von der Goltz'un
on sekiz ay nce tifsten ld evde ld. Yeni bir tehlikeye atlmann zaman deildi. Fakat, Kafkasya gediinin de
henz vakit varken kapatlmas gerekiyordu.

Tiflis'teki ngiliz heyetinin ilk grevi, Kafkas-ya'daki eitli etnik ve dinsel gruplar iinde hangisinin saldrgana kar en
ciddi direnii gsterebileceini, dolaysyla da, hangisinin
Mttefik desteine hak kazanacan saptamakt. Trk yanls
eilimleriyle Azerbaycan Mslmanlar'na gvenilemeyecei
belliydi ve bunlarn dikkatle izlenmesi gerekiyordu. Trkler'e
dman olan Hristiyan Grcler'in Almanlar'la 19. yzyln
banda kalan, kayglandrc balar vard. Savan banda
Alman ajanlar bu balar glendirmek iin Grcistan'a girmiler, ama baar salayamamlard. Bunun da tesinde,
Grcler ok milliyeti bir halkt ve bu nedenle de yz yl sren arlk ynetiminden sonra yeni elde ettikleri bamszlklarn tehdit eden herkese kar direnebileceklerdi. Bu nedenle onlar, zellikle Trkler'e kar, biraz tedbirli davranmak
gerekse de, destee hak kazanabileceklerdi.

Sava Kabinesi bunun tek yolu olduunun farkndayd: Yerel

halk milis gc oluturup kendi yurtlarn savunmaya ikna
etmek. ngilizler bunun iin gerekli paray, eitimi ve teviki
salayacaklard; silah ve cephaneninse dou Trkiye'den
dnen Rus birliklerinden alnmas gerekecekti. ngilizler'in
blgede bunlar dzenleyecek bir grup subaylar vard. Bu,
Tiflis'te arlk Kafkasya karargahna bal kk bir heyetti.
Bunlar Ihtilal'den sonra orada kalp, Ruslar'n Trkler'e kar
direnii srdrmelerini salamaya almlard. Ancak, heyetin milis gcne verecek ve yerel evrelerden elde edilen silahlar satn alacak paras olmadndan, bunu salamak ve
Tiflis'e gndermek grevi 900 kilometre tedeki Tahran'daki
ngiliz Sefiri'ne dt. Bu arada, Londra ve Delhi'de kurmay
subaylar da, beklenen Trk-Alman ilerlemesini nlemenin
baka arelerini aryorlard.

ngiliz desteinin en belirgin aday, eski yurtlan Bakye doru, ilerleyecek Trkler'in yolu stnde olan Hristiyan
Ermeniler'di ve bu da onlara tarihi dmanlarna direnmek
iin bir neden salamaktayd. Ayrca, Ermeniler'den ou
arlk ordusunda bulunmular ve gerek Trkler'den korktuk-

arlk ordularnn kyle Hindistan'n d savunma hatlarnda oluan tek gedik bu deildi. Dou ran Kordonu'nun
Ruslar'n denetimindeki kuzey blm de askerlerin memle148

giliz subaylar, ok gemeden kendilerini etnik kskanlklara

dayal bir rekabet bataklnda buldular. Bu kitabn kapsam
dnda olan bu karmak durum, grevlerini kat kat gletiriyordu. Bir fraksiyona para, dierine destek verdikleri iin,
kendi amalarna yabanclamaya balamlard. Durumu
daha da ktletiren bir ey, ngilizler'in ya da tilaf Devletleri'nin Kafkasya'daki bu mdahalelerinin, sadece Hindistan
yolunu gvenceye almak iin olsa bile, Bak ve Kremlin'deki
Bolevikler tarafndan smrgeci emellerinden kaynaklanan
dmanca bir eylem olarak grlmesiydi. Sava Kabinesi, tilaf Devletleri'ni ortada brakp Almanlar'la anlaan
Bolevikler'i dman olarak grmeye balamt. Bu nedenle,
onlarla iyi ilikileri srdrmek, Hindistan snrlarn gvence
altna almann yannda ikinci derecede nemli bulunuyordu.
Ayrca, o sralarda Lenin'in iktidar pek salam grnmedii
iin, Londra'daki analizciler onun ihtilalci hkmetinin
Kerensky'ninki kadar bile uzun mrl olmayacan sylemekteydiler. Ancak, bunlarn hibiri, Bolevikler'le kar karya bulunanlarn iini kolaylatrmamaktayd.

lar iin, gerekse sava kazanldktan sonra St. Petersburg

kendilerine Rus mparatorluu'nda bir tr bamszlk vaat
ettiinden, kararllkla arpacaklarn kantlamlard. Vaatler
artk suya dmt, ama bir ngiliz istihbarat subaynn dedii gibi Ermeniler'in 'sonuna kadar savamak iin her trl
nedenleri vard'. nk, onlarn tilaf Devletleri'ne katlarak
yaptklar ihanetin intikamn Trkler er ge alacaklard. Gerekten de> imdiden, Rus askerleri Erzurum cephesinden
ekilirken Ermeni babozuklar cepheyi tutmak iin onlarn
yerine mevzilere yerlemilerdi ve baka yerlerde arpan
Ermeni birliklerini Kafkasya'ya aktarmak iin giriimler yaplyordu.
Ermeniler bir Trk zaferi karsnda ok ey kaybedecekler,
ama bir Mttefik zaferinde de ok ey ' kazanacaklard. Bakan Wilson ile dier Mttefik liderleri Ermeniler'e, savatan
sonra ektikleri aclarn tazminat ve davaya sadakatleri nedeniyle dou Trkiye'de bamsz bir devlet verilmesini istiyorlard. ngilizler de byle bir tutumu kuvvetle destekliyorlarsa da, onlarn baka bir zel karlar vard. O srada, (Aralk 1917) Sava Kabinesi, savan sona ermesi durumunda,
Trk ve Almanlar'm blgedeki uzun vadeli emellerinin de sona ereceine pek inanmyordu. Hkmet, gizli bir raporda
Ermeni devletinin kurulmasn yle savunuyordu: "Bu devlet, stanbul'dan in'e kadar uzanacak ve Almanya'nn eline
dnya barn tehdit iin Badat Demiryo-lu'nun kontrolnden daha fazla bir g verecek olan Turanc bir hareketin
gelimesine kar tek engel olacaktr."
Dmann Kafkasya kaplarnda belirmesine ve ok uluslu
hkmet olan Transkafkasya Komisyonu'nun kurulmu olmasna karn, Tiflis'te yerel direnii rgtlemeye alan n-

te bu deiik milletlerin, dillerin, dinlerin, emel ve korkularn kaynayan kazanna, imdi bu hikyede olaanst bir rol
oynayacak bir kii giriyordu. Bu kiinin grevi, eitli rakip
fraksiyonlar arasnda ngiliz altn datmak ve hi para almayanlarla da iyi ilikiler srdrmeye almakt. Nefret, kskanlk ve gvensizlikle paralanm -tpk bugn olduu gibi-blgede, bu bir intihar giriiminden farkszd. Ancak, diplomatlktan istihbarat subaylna gemi olan 40 yandaki
Binba Aeneas Ranald MacDonell bunu baaracak kiiydi.

149

MacDonell, Bak'de yedi yl ngiliz viskonsl-l yapm,

ondan nce de uzun yllar orada yaamt. Bu nedenle, Kafkasya halklarn, politikasn, dillerini ve geleneklerini iyi bilirdi. (Yalnzca Bak'de krk be ayr millet ve etnik grup yard).
Bu ok dilli topluluktaki liderlerin ouyla da arkadat. Btn bunlar, nndeki frtnal haftalar ve aylarda kendisi iin
ok deerli olacakt. Ancak, MacDo-nell'n Kafkasya airetiliinin patlayc karmakln ok kiiden daha iyi anlamasn
kolaylatran bir nitelii daha vard. MacDonell, tpk kar
karya bulunduu pek ok apparatik ve dierleri gibi, Iskoya'daki Glengarry klannn yirmi birinci reisiydi. 1917 Aral'nda Dileri Bakanl'nn onayyla kendisine binba rtbesi verildi ve 'zel grevlerle' Tiflis'teki ngiliz heyetine
atand. Bu, cann g kurtaraca bir servenin balangcyd.

Blm-17
Barut Fs Kafkasya

Binba MacDonell, Bak'den trenle Tiflis'e geldiinde,

Transkafkasya bakentini, hakkndaki sylentilerle
alkalanrken buldu. Batda Trkler'in, kuzeyde
Almanlar'n ve ierde Bolevikler'in tehdidi altnda bulunan kentin gelecei ok karanlk grnyordu. Geici hkmet olan Transkafkasya Komiserlii'nin gszlnn yan-sra halkta da direnme istei yoktu. Trk, Alman ve
Bolevik ajanlar kent iinde serbeste dolayor, kimliklerini
saklamyor ve kimsenin kendilerini tutuklayacak yetkiye sahip olmadna inanyorlard. "ok karanlk bir belirsizlik havas vard" diye yazyor MacDonell. "Avrupa cephelerinden
ok az haber geliyordu. Rusya'dan gelen haberler ise rktc ve hep elikiliydi." ingiliz askeri heyeti bile olup bitenler konusunda bilgisizdi. Ellerine geen birka telgraf ise zlebilir gibi deildi. MacDonell yle diyor: "Bir eyden emin
olan sadece Grc aristokrasisiydi. Yok edileceklerine kesinlikle inanmaktaydlar. Bunu kimin yapaca nemli deildi.
Ama vakit gelene kadar da iyi yaamaya ve ellerindeki paray harcamaya kararlydlar. Kimsenin hibir eye aldrd
yoktu." Kent bo gezen askerlerle doluydu ve Golivinsky
Caddesi'nin kafelerini, otellerini ve gece kulplerini grkemli
niformalaryla subaylar ve kara gzl Grc gzelleri dolduruyordu. "arap ve kadnlar var olduu srece Grcler bun-

150

larn keyfini
MacDonell.

karmaktan

mutluydular"

diye

tlmasna karar verdiler. MacDonell daha sonra yle yazacakt: "Piyadesi ounlukla Bolevik olan ve svarisi sadece
kendi blgesini savunma niyetinde olduunu iddia eden Grc Ordusu'ndan hibir ey umulamayaca daha ilk bata
belli olmutu." Daha nce de grdmz gibi, en ciddi
aday, Erzurum ve Trabzon evresinde hala Trkler'e kar direnen Ermeniler'di. Bu ne-' denle, General Lebidinsky araclyla ve szde byk gizlilik iinde, bunlara bir milyon ruble
iletildi. Ancak, haber balca rakipleri olan Grcler'e ve
Azeriler'e ok abuk ulamt. MacDonell bu sznty
'Ermeniler'in boboazlklarna' balyor: "...ingiliz heyetinin
tek hedefinin kendilerine yardm olduuyla vnyorlard."
Grc ve Azeriler'i yattrmak iin, eer Trk-Kafkas cephesinde Ermeniler'in yannda savarlarsa kendilerine de para
verilecei sylendi.

anlatyor

Londra'dan ve Rusya'nn dier kesimlerinden kopuk olan

ingiliz heyetinin candamar, hala Tahranda balant noktas
olan Bak'den MacDonell'in geldii demiryoluydu. Ancak, o
da htilal sonrasnda Rus Kafkas Ordusu'nun dalmasyla sk
sk kesiliyordu. Lokomotiflere ve vagonlara, kaan askerler el
koyduklarndan, balanty salayan pek az tren vard.
MacDonell da normalde alt saat sren yolculuu otuz alt
saatte tamamlamt.
Bir diplomat olarak konforlu yolculuklara al-msa da, o
gnler artk sona ermiti. Artk, herkes kendi bann aresine bakyordu. Sonu olarak, tren ok kalabalkt ve insanlar
vagonlarn stnde yolculuk yapmak zorunda kalyorlard.
Bavulunun zerinde oturan ve kprdayacak yeri olmayan
MacDonell, altm kiiyle birlikte bir bagaj vagonunda yer
bulmaktan mutluydu. Tren durup da dar kabildikleri zamanlar dnda, ilerini bir tek ortak kovaya gryorlar ve
kova pencereden aa boaltlyordu. nndeki gnlerde
MacDonell bu 500 kilometrelik yolun her karn bilecekti.
Tahran'dan dmana kar direnenlere gnderilen gizli para
iin bu hattn kullanlmas planlanyordu. Ne var ki, Hindistan'n d savunma hatlarndaki gedik kapanacaksa, bu parann kime ve nasl datlaca konusunda bir an nce karar
vermek gerekiyordu.

Ama, durum umutsuzdu. Baz Grc komutanlar, itilaf Devletleri'ne hala sadk olduklarn ve 'arap, kadm ve arkdan
keyif almak yerine Trkler'i ldrmeyi yelediklerini' syleyerek paray ceplerine attlar. MacDonell, onlarn 'ok kt
askerler' olduunun ksa bir srede anlaldn yazar. Azeriler ise, ingiliz teklifini aka reddederek kalan askerlerini
cepheden ektiler. Dindalar ve etnik kuzenleri olan, stelik
ok yaknda yardmlamay umduklar Trkler'le savamak
istemiyorlard. Onlar iin nemli olan, karlarn tehdit edenlere kar topraklarn korumakt. Bu tehdit de, klk deitirmi Rus smrgecileri olarak grdkleri Bolevikler'di. 'Kafkasyal Lenin' Stepan aumiyan liderliinde Bolevikler, daha
imdiden Azerbaycan'n en zengin ve en byk kenti
Bak'de hemen hemen denetimi ele geirmilerdi. Daha da
kts, aumiyan bir Er-meni'ydi ve onun kkrtmasyla

ingilizler blgedeki rklararas atmalarndan kanmak iin,

parann seilen kiilere, halen ismen Kafkas ordusunun komutan olan Rus subay General Lebidinsky tarafndan da151

kort birliine, kar ate almamas emri verilmiti.

MacDonell daha sonra yle yazacakt: "Bu yerinde bir talimatt. O kalabala bir el ate etmek, bir sonraki istasyonda
raylarn sklmesi, binlerce silahl Tatar'n saldrmas, bizim
ve kk trenimizin sonu demek olurdu." Ancak, Bak-Tiflis
demiryolundaki servenlerinin sonu gelmi deildi.
MacDonell'a bu gizli grevinde, bir sre 1918 ubat'nda
ran'dan gnderilmi olan ngiliz istihbarat subay Yzba
Edward Noel de yardmc oldu. Yzbann Kafkasya'ya gnderili nedeni, artk dnyadan iyice kopmu olan blgede neler olup bittiini anlamak, Hazar ve tesine bir Trk-Alman
saldrs durumunda blgenin nasl bir direni gstereceini
renmekti. Noel ile MacDonell, bu ruble kaaklnn son
seferine,. Bak'den birliket ktlar.

Bak'deki Ermeni milliyetilerinin ve Bolevikler'in, Azeriler'e

kar bir tutum benimsediklerini gsteren rktc iaretler
vard.
Azeriler ilerideki gnlerde karklk bekleyerek silah topladklar iin, bu anlalr bir eydi. Bunu daha ok, memleketlerine dnen Rus askerlerinin silahlarn gaspederek baarmlard. 1918 Ocak aynda, bir pusuda 1000 Rus askerini ldrmler, 15.000 tfek ve byk miktarda cephane ele geirmilerdi. Azeriler'in ngiliz teklifini reddetmelerinin bir nedeni, bu silah birikimiydi. Kafkasya'daki durum ok karmakt ve patlamaya hazrd. Haftalar ilerledike iler daha da ktye gidecekti.
MacDonell bu srada 'benim kk trenim' adn verdii katarla, Bak ve Tiflis arasnda gidip gelmekteydi. Katar biri
yatmak, dieri yemek ve ncs de resmi eskortu iin olmak zere vagondan oluuyordu. Bak-Tiflis yolunda
Ermeniler'e ve dierlerine datlacak altnlar tard. Altnlar
aynalarn arkasna, vantilatrlerin iine ve dier gizli yerlere
saklanrd. MacDonell yaptklarnn Azeriler tarafndan bilinmesini istemiyordu. Para geleneksel dmanlar olan
Ermeniler'e gittii iin treni pusuya drp soymalar tehlikesi vard. Katar Tiflis'ten Bak'ye dnerken de, Bolevikler
tarafndan aranan ve iran'a kamaya alanlar tard. Bunlarn ou, Ihtilal'in gazabndan kaan eski arlk yandalar
ve aileleriydi.

MacDonell'm zel treni, vagondan, artk hala bu yolu amaya cesaret edebilen bir yolcu treninin arrasna eklenen bir
tek vagona" inmiti. Yine de, Noel'in Tahran'dan getirdii
rubleleri tamaya devam ediyorlard. "Bir yolculuk gn
sryordu ve serven doluydu" diye yazyor MacDonell. Bir
seferinde yola kal ok olmamt ki, lokomotif raydan kt.
Biri raylar sokmutu. Demiryolu iileri ve yolcular birlikte
alarak raylar yeniden dediler ve tren saatler sren gecikmeden sonra yeniden yola kt. Bundan sonraki engel
sarho bir Rus subayyd. Kendini Kont Potopsky olarak tantan subay, trene bir ara istasyondan binip MacDonell'n vagonuna yerlemiti."Ondan sonra, bize ihtilalciler'e katldn
bildirdi ve halklarn zgrl konusunda nutuk ekti" diyor
MacDonell. Kont her naslsa onlarn gizlice altn tadklarn
renmi olmalyd ki, daha sonra 'gerici kuvvetlere gtr-

Kafkasya'daki durum ktletike, bu yolculuklarn tehlikesi

artyordu. Bir keresinde, saldran Azeriler trene ate atlarsa
da, kt nianc olduklarndan bir kayp verilmedi. Kk es152

yolunun tam orta yerindeki Elizavet-pol'da kendi gayrresmi

hkmetlerini kurmu olan Trk yanls ve Ermeni dman
Azeriler vard.

dkleri parayla' Tiflis'e varmalarn nlemek niyetinde olduunu bildirdi.

Adam sarho olduu iin MacDonell ile Noel bu tehdidi fazla
ciddiye almadlar. Ancak, bir sonraki durakta Kont lokomotifi
ele geirip, treni Bak'ye geri evirmek istedi. "Onu ilk durakta indirdik" diye yazyor MacDonell. "Ama, bu onu son
grmz olmad. Tiflis'ten dnen bir tren dolusu askeri ikna edip peimize dt. Ondan sonra drt saatlik heyecanl
bir kovalamaca balad." Kovalayanlar bir ara trene ok yaklap MacDonell'n vagonuna ate atlar. Neyse ki, Kont ile
Bolevik arkadalarnn buharlar tkenmiti ve daha fazla
yaklaamadan pelerini brakmak zorunda kaldlar. Avlarn
yakalayp da, itilaf Devletleri'ne sadk olanlara verilecek paray bulmu olsalard, bu MacDonell ile Noel'in sonu olacakt.
Hemen orada emperyalist ajan olarak kuruna dizilecekleri
kesindi.

"Trenimiz durduruldu ve bamza bir nbeti dikildi" diye

yazyor MacDonell. MacDonell iki gn sren sorgulamada,
sz sapna kadar bir profesyonel olan Noel'e brakt. Azeri
rolnde bir Trk istih-' barat subay olduu anlalan sorgucu, onlar Erme-niler'e silah ve para karmakla sulad.
MacDonell, "ki gn boyunca ok kurnazca bir blf yaptm"
diye yazyor. Sorgucunun kararszln hisseden Noel, trenin
aranmasn istedi. Kukusuz, bu isteyecekleri en son eydi.
Ancak Noel, arama yaplrken iranl bakonsolosun da orada
bulunmasn istemiti. Aze-riler'in bavurduklar iranl diplomat, onlara yeni ve deneyimsiz bir devlet olarak, ingiltere
gibi gl bir devlete hakaret edip kzdrmamalarn tavsiye
etti. ok iyi Farsa konuan ve ranl karakterini ok iyi tanyan Noel, diplomatn ngiliz hkmetiyle bir kavgaya kiisel
olarak karmaktan kanacan tahmin etmiti. ok rahatlayan MacDonell, "Ertesi gn Tiflis'e doru yolumuza devam
etmemize izin verildi" diye yazyor. MacDonell kirli giysileri
iinde iki milyon ruble tayordu. Ancak, o Bak-Tiflis seferin-deki servenleri yine de sona ermi deildi.
ismen hala Kafkasya bakenti olan Tiflis'e vardklarnda Mttefikler iin durumun daha da ktlemi olduunu rendiler. Artk, Ermeni, Grc ya da Rus, cepheye asker gnderme umutlan suya dmt. 1918 ilkbaharnda Erzurum,
Trabzon, Van ve Kars, Trkler'in eline gemiti. Trkler imdi
Kafkasya'ya saldrya gemeden 1914 ncesi snrlarnda
glerini pekitiriyor grnyorlard. "Kafkasya'nn drt bir
yanndaki eitli halklarn bamszlklarn ilan edip szde

Noel'i eylem annda gren bakalar gibi, MacDonell da onun

tehlikeye kar kaytszlndan ok etkilenmiti. MacDonell
yle diyor: "Noel politik istihbarat almalarnda eitilmi
bir subayd. Sanrm, yaammda rastladm en yrekli insanlardan biriydi." Noel kendi kiisel gvenliini hi nemsemiyordu. "Noel'in rktc yan, bu niteliklerini bakalarna da kolaylkla alayabilmesiydi." Ancak, az sonra greceimiz gibi, Noel pek ok insan yldracak durumlardan kurtulmak iin, bu cesaretinin her zerresine ihtiya duyacakt.
Yine de, ilerlemekte acele etmeyelim. nk, Noel ile
MacDonell'n demiryolu servenleri henz sona ermedi. Bir
dmandan glkle kurtulmulard ki, bir talihsizlik eseri bir
dierinin eline dtler. Bu kere, karlarnda Bak ile Tiflis
153

itilaf Devletleri'nin askeri heyetlerinin ve yabanc iadamlarnn tutuklanmasn emrinin yaynlanmasna henz aylar vard. Yine de, Bolevikler, MacDonell ve Noel ile ayn vagonu
paylaan dier iki yolcunun kimliklerini bilmi olsalard, iki
ingiliz'in durumlar ok vahim olabilirdi.

cumhuriyetler kurmalar da karkl artryordu" diye yazyor MacDonell. Fraksiyonlar birbirleriyle arpr, eski hesaplar grlrken, her yanda kk arpmalar kmaktayd.
Grcler, Trk igalinden korunmak iin olsa bile, Almanlar'
davet etmekten sz etmekteydiler. Tiflis'e para getirmek, artk yararsz ve MacDonell ile Noel'in de yaadklar gibi ok
tehlikeliydi. Kk ngiliz heyeti, Almanlar'n gelip kendilerini
tutsak almalarndan kurtulmak iin kuzeye kama planlar
yaparken, MacDonell ile Noel de, Trk-Alman ilerlemesi durdurulup Hindistan'a ynelik tehdidin kaldrlmas iin nemli
almalar yapmak zere Ba-k'ye dnmeye karar verdiler.

Pasaportlarna gre bu iki yolcu, Amerikal bir misyonerle

eiydi. Rahip Jesse Yonan'n ok hasta olup Birleik
Devletler'e dnd ve karsnn da kendisine bakmakta olduu biliniyordu. Bunlarn yemekleri, yalnz bulunduklar
kompartmana tanyordu ve be gnlk yolculuk srasnda
kendilerini pek az kii grmt. Rahip Yonan zamannn byk bir ksmn uykuda geirmekteydi. Oysa, gerek ok
farklyd. Hasta misyoner aslnda arlk subaylarndan General Polovtsov'du ve Bolevikler kendisini l ya da diri yakalayana byk bir dl vaat etmislerdi. 1917 Temmuzu'nda
Lenin'in Kerensky hkmetine kar ilk darbe giriimini bastran ve Le-nin'i Finlandiya'ya kamak zorunda brakan General Polovtsov'du. Lenin ona ya da karsna yardm edecek
herkesin lm cezasna arptrlacan duyurmutu.

Bu kere, MacDonell'n vagonuna Bak'ye kalka-cak ilk trenin

arkasna balanmas mmkn deildi, nk artk tren seferleri kaldrlmt. Yolun byk bir ksm Azeriler'in elindeydi ve
onlar da tm trenleri bir soygun frsat olarak grdklerinden
trafik kesilmiti. Aralarn geebilecei yol olmad gibi, ara
da yoktu. Demiryolu dnda tek ulam arac, binek atlaryd
ve tmyle kanl bir i sava iinde olan blgede bu da daha
az tehlikeli deildi. MacDonell ile Noel, o srada Tiflis'teki
Bolevikler'in yollarn kesmeye hazrlandklarn duydular. O
srada, nde zrhl bir trenle korunan ve 10.000 silahl asker
tayan yedi asker treni imdi Bolevik kalesi olan Bak'ye
doru yola kacakt. En arkada bir yolcu treninin bulunmas
planlanmt. MacDonell ile Noel vagonlarn buna balama
iznini kopardlar. ngiliz askeri heyetine ve kk yabanc
diplomatik topluluklara Bolevikler gayet resmi davranmaktaydlar. Ne de olsa, bunlar henz ilk gnlerdi, ingiliz ve Ruslar yakn zamanlara kadar birbirlerinin ok yakn mttefiki
olmulard ve Moskova'dan henz bunun aksine bir karar
km deildi. Stalin'in 1918 Temmuz tarihli Kafkasya'daki

General ve karsnn pasaportlar sahte deildi ve imdi lm olduklar sanlan Rahip Yonan ve karsna aittiler.
MacDonell bunlar, her eyin bir bedel karl satn alnabilecei Tiflis yeralt dnyasndan almt. Noel ile kendisi dnda iftin kimliini bilen yoktu. Grnlerini deitirmek
iin her eyi yapmlard, ama tannma olaslklar ok fazlayd. nk, trenlerdeki askerlerin ou ksa bir sre nce generalin emrinde hizmet grmlerdi.

154

rilecekti. Buras, Orta* Asya'da Bolevik faaliyetinin merkezi

olmaktan baka, son gnlerde salverilen ok sayda Alman
ve Avusturyal sava tutsan barndrmaktayd. Bailey'nin
grevi, Bole-vikler'in Hindistan'a kar niyetlerini renmek
ve eski sava tutsaklarnn, ilerleyen bir Trk-Alman gcyle,
hatta Bolevikler'le birlemelerini ve bylece Afganistan'n,
sonuta da Hindistan'n istikrarn tehdit etmelerini nlemekti. Bailey'nin Bolevikler arasndaki on alt aylk olaanst
servenlerini, daha nce yazdm Setting East Ablaze adl
kitapta ele aldmdan burada tekrarlamayacam. Ancak,
dmann Kafkaslar' yarma hareketini durdurmaya ynelik
dier iki heyet, hikayemiz iin ok nemlidir.

nde zrhl trenin bulunduu dokuz trenlik konvoy, Tiflis istasyonundan be yz metre arayla ve 15-20 kilometre hzla
yola ktlar. ngiliz bayra tayan 'tarafsz' ngiliz vagonu
dnda trenlerin hepsinde orak ekili bayraklar sallanyordu
ve makineli tfekiler, keskin nianclar ve gzcler hazrdlar. MacDonell yle yazyor: "Bu garip alay dev bir krkayak
gibi ufka doru uzanyordu." Noel ile arkadalar byle g
bir yolculua atlrlarken, cihad alannda yeni gelimeler balamt.
***
Londra'da Sava Kabinesi'nin Kafkasya gediini, Trkler'le
Almanlar, Afganistan ve Trkistan'a gitmek iin kullanmadan
nce, tkamaya alt hatrlanacaktr. MacDonell, Noel ve
ngiliz askeri heyetinin dier yelerinin Hindistan'n d snrlarn altn datarak glendirmeye almalar, yalnzca geici bir nlemdi. Londra ile Delhi, bu arada, Hindistan'a ynelik bir Trk-Alman hareketini bastrmak iin daha byk
bir plan gelitirmeye alyorlard. Ancak, Sovyet tarihileri
daha sonra, onlarn gizli amalarnn Kafkasya'da Bolevizmi
ykmak ve bu petrol zengini blgeyi Britanya mparatorluu'na katmak olduunu iddia edeceklerdi.

Bu heyetlerden birinin banda eski bir istihbarat subay olan

Tmgeneral Wilfred Malleson vard.
Heyet bir avu subay ve astsubayla refakati olarak bulunan
kk bir Hintli birliinden olumaktayd. Malleson'un ald
emir, Dou Iran Kordonu'nun kuzey ucunda ve Rus snrna
yakn olan Mehed'e gitmek ve oradan Trkmenistan'daki
gelimeleri dikkatle izlemekti. Malleson ayrca, ingiliz yardmyla bir Trk-Alman giriimine kar koymaya hazr smr
tesi unsurlarla dosta ilikiler kurmaya alacakt. Gerek
grld takdirde, igalcilerin Trkmenistan demiryolunu
kullanmasn raylar havaya uurarak nleyecekti. Bu demiryolu olmadan, dmann, byk bir gc Karakum l'nn
dousuna nakletmesi olanakszd. Bir Sovyet tarihisi yle
yazyor: "Malleson'un grevi, ingiliz askerini getirerek ve iteki kar devrimci gleri destekleyerek Trkistan'daki Bolevik hkmetini devirmekti. Bunun iin de ilk ii,
Bolevikler'in demiryolu hattnn batsn ve Hazar Denizi'n-

ngiliz plan, 1918 bahar ve yaznda, savunma efleri tarafndan Hindistan yolunun en kolay alabilecek sektrleri olarak kabul edilen yerlere zel heyet gnderilmesini ngrmekteydi. Bu heyetlerden en k, banda, deneyimli
bir politik subay ve sava ncesinde Tibet kaifi olan Albay
F.M.Bai-ley'in bulunduu, sadece subay ve diplomattan
oluan heyetti. Heyet Rus Trkistan'ndaki Takent'e gnde155

Dunsterville, dalarn tesinde 500 kilometre uzaktaki Badat'tan destek gelene kadar iran'n Hama-dan kentine ekilmeye karar verdi. Hamadan'da Bolevikler'den kaan gizli
ajanlar ve Ruslar'dan Bak'deki gelimeleri ve Trkler'in ilerleyiini izleyebiliyordu. Bu arada Trkler'in dikkatlerini Hamadan'a evirmelerini nlemek iin, gerektiinde gerilla gc
olarak kullanmak zere blgedeki Krt ve iranl askerleri
eitti. Bunun dnda, Enzeli'ye girmesini salayacak birlii
sabrszlkla beklemekten baka elinden gelen bir ey yoktu.
Bu arada, Trkler'in Bak'ye doru ilerlediklerini ve imdi
hemen hemen Almanlar'n eline gemi Tiflis'teki gibi, yine
ge kalma tehlikesiyle kar karya olduunu ok iyi biliyordu.

deki Krasnovodsk limannn kontroln ele geirmelerini nlemekti. "Bu tarihiye gre, heyetin nihai amac, blgeye
'Sadece Trkmenistan' deil, Orta Asya'nn tmn ele geirmeye yetecek sayda asker' getirmekti.
Tmgeneral Lionel Dunsterville komutasndaki dier heyet,
bir dzine subay ve astsubaydan oluan bir nc birlikti. Buna, Badat'tan kuzeybat Iran yoluyla Tiflis'e gitmesi ve
Ermeniler'le dierlerini Trk ve Almanlar'a kar direnmeye
ikna grevini MacDonell ile arkadalarndan almas emri verilmiti. Dalan Rus glerinin brakt boluu dolduracak
yerli askerleri eitmek zere arkalarndan 400 subay ve avu Tiflis'e gnderilecekti. Ancak, 3 Mays'ta Tiflis'teki ngiliz
heyetinin kenti aceleyle terk etmesi ve Almanlar'in Ukrayna'dan Grc bakentine yrmeleri nedeniyle, bu fikirden vazgeildi. Bunun yerine, dmana direnilecek nokta olarak
Bak seildi ve Dunsterville ile heyetinin oraya gitmesi istendi. Ama, orada da sorunlar vard. Bak, (kendilerini devirmeye geldikleri sanlan) ingiliz varlna iddetle kar olan
Bolevikler'in elindeydi. Ayrca, heyetin kuzey iran'daki yollar
zerinde, Alman ve Trk subaylar tarafndan eitilmi dman airetler vard. Dunsterville'in heyetinin bir vurucu g
olmas dnlm deildi. Eer, bu yolculua km olsalard tmnn ldrlecei kesindi.

Yedi asker treni ile birlikte Bak'ye doru yol almakta olan
Binba MacDonell ile Yzba Noel'in bunlardan haberleri
yoktu. Tiflis'ten ayrldklarnn ilk gn herhangi bir direnmeyle karlamamlard, ama ertesi sabah Trk yanls
Azeriler'in -o zaman genellikle Tatarlar denilirdi- igalindeki
topraklara girdiler. Bolevikler'in Bak'ye erimelerini nleyecek kanl atma orada balad. MacDonell, "Trk subaylarnn nderliindeki airetlerden oluan dman, demiryolunun bir kilometre kadar tesindeki tepelerde mevzilenmiti" diye yazyor. Onlarn daha fazla yaklamasn nlemek iin
zrhl trendeki sahra toplar atee baladlar. Ancak, Azeriler
ilerdeki istasyonu da ele geirmi bulunduklarndan, trenin
hareketinden nce oradan atlmalar gerekiyordu. Askerler,
trenden indiler ve zrhl trendeki topunun desteiyle istasyona saldrdlar. MacDo-nell'in anlattna gre istasyon evresindeki ve kydeki arpma drt saat srd. Sonunda istasyon atee verilince dman ekilmek zorunda kald ve

Dunsterville'in, Bak'ye gitmek iin Hazar Denizi kysndaki

Enzeli limann ele geirmesi gerekiyordu ve bunu da destek
kuvvet olmadan yapmas olanakszd. Ayrca, Trkler'e kar
direnii desteklemek iin yanlarnda uval uval altn tamaktaydlar. Enzeli yolunda, kolayca pusuya drlebilecekleri bir yerde kalmalar intihar demekti. Bu nedenle,
156

ru yol alyorduk." Son dnemeci dndklerinde her ey sakin

grnyordu. stasyon terk edilmiti. "Alevler iinde olmayan tek istasyondu" diye yazyor MacDonell.

trenler yeniden harekete geebildiler. Dman yaknlarndaki

alak tepelerden atee devam ettiyse de, fazla bir zarar veremeyecek kadar uzaktayd. Tren alevler iindeki istasyondan geerken MacDonell ortaln cesetlerle kapl olduunu
grd.

Makinist su alrken MacDonell ve Noel yakndaki kye yrdler: "Ky yknt halindeydi, ller sokaklarda yatyor, kpekler cesetleri kokluyorlard." ki adam drbnle bakarken
kye yaklaan insanlar grdler. Gelenlerin asker olduklar
belliydi: "ki kilometre kadar uzaktaydlar. Bizi kuatmak
zere olduklarn anladk." ki adam hemen istasyona dne
rek makinisti bir an nce hareket etmeleri gerekti konusunda uyardlar. Ancak, makinistin acele etmeye niyeti yoktu
ve yakt alma sresini ksaltmak olanakszd. MacDonell ile
Noel durumun ok kritik olduunu anladlar. Mmkn olduu
kadar sakin grnmeye alarak, platformda bir aa bir
yukar yrrken dier yolculara hibir ey sylemediler. Durumu aklam olsalard yolcular makinisti zorlayacaklar ve
iini daha da geciktireceklerdi. Sonunda ilem tamamland
ve tren hareket etti. "Tatarlar artk kye girmilerdi" diye yazyor MacDonell. "Kamakta olduumuzu grnce atee baladlar, istasyondan birka yz metre ilerdeki kpry onlarn
atei altnda getik."

Azeriler'in elindeki topraklarda ilerledike, artk 'her istasyon

arparak ele geiriliyordu.' En iddetli atma da
Elizavetpol'da oldu. MacDonell, "atma, istasyon ele geirilip yaklana kadar gn boyu srd" diye yazyor. "Alevler
azalana kadar beklemek zorunda kaldk." Scaklktan vagonlarn boyas kavrulmutu. Yolcu trenine daha nce ate alm ve kayplar verilmiti. Makinist ve atei yaralanmlar,
ama kahramanca yola devam etmilerdi. Sonra da, minnettar yolcular tarafndan para toplanarak dllendirilmilerdi.
General Polovtsov talihliydi. Anlarnda yle diyor: "ok yaknda bir patlamayla uyandm. nce tabancamn kazayla
ate aldn sandm. Sonra, yattm ranzann hemen stnde, vagonun tavannda kurun delikleri grdm... Ondan
sonra da, trenimizdeki yolcularn ou rahat koltuklara oturacak yerde yolculuklarna yerde yatarak devam ettiler."
Ancak, serven henz sona ermemiti. O gece, trenleri ndeki trenin arka vagonuna arpnca yol tkand. Lokomotif
kurtarlnca, geri dnerek makastan teki hatta geildi. Fakat, olanlardan haberdar olmayan zrhl trenle askerleri tayan dier trenler Bak'ye doru yola devam etmekteydiler.
MacDonell yle yazyor: "Artk yalnz ve silahszdk. Dmann son kalesi olan Liaki nmzdeydi ve su almak iin orada
duraklamak zorundaydk. Askerlerden saatlerce gerideydik
ve neyle karlaacamz bilemeyerek ar ar Liaki'ye do-

Bak'ye, refakat trenlerinden saatlerce sonra girildi. Ancak,

bu gecikmeleri ok endieye neden olmusa da, istasyonun
asker dolu olmamas, General Polovtsov ile karsnn,
MacDonelPm evinin gvenliine tanrken tannmas riskini
azaltmt.
imdi sorun, Rus kaaklarn, sk Bolevik denetimindeki
Bak'den komu iran'a karlabilmesiydi. Her ikisinin de, 157

k vizesi almak iin yetkililerin nne kmas demekti ki,

generalin daha sonralar yazaca gibi 'bunlarn ou kendisini tanyordu.' MacDonell bir kumar oynamaya karar verdi,
ingiltere konsolosu rolnde, vizeyi verecek makamlara gitti
ve yal misyonerlerin tehlikeli tren yolculuundan sonra bizzat gelemeyecek kadar yorgun ve sarslm olduklarn syledi/Ancak, Amerikan yurttalar olarak, uzmanlk gerektiren
tbbi tedavi iin bir an nce yurtlarna dnmek istiyorlard. O
frtnal gnlerde, diplomatik dokunulmazln pek bir anlam
olmad ve Polovtsovlar'a yardm eden herkesin idam edilecei bildirildii iin, MacDonell bu ii yapmakla ok ciddi bir
tehlikeye atlm oluyordu. Ama, kumar kazand ve pasaportlar mhrletti. Bu arada, bir yolcu gemisinin Enzeli'ye
doru yola kacan renmi ve kaaklar iin bilet almay
baarmt, iki Rus, o gece karanlkta kimseye grnmeden
gemiye bindiler. Birlikte geirdikleri tehlikeli gnlerde, dost
olmalarna karn MacDonell sonunda rahat bir soluk alabilmiti: "Onlar Tanr'nn koruyuculuuna teslim ettiime sevinmitim."

Blm-18
Bak'de Katliam

Hakknda bilinen ok az eyle bile, Yzba Edward

Noel insana John Buchan'n kahraman Sandy
Arbuthnot'u
hatrlatr.
Gerekten
de
Noel,
Greenmantle'm sayfalarndan km gibidir: Gerek
Noel ile roman kahraman Sandy'nin ortak yanlar oktur.
Sandy gibi Noel de aristokrat bir ailenin ocuu olarak domutu, bykbabas Gainsborough Kontu'ydu. Sandy gibi o
da Farsa, Arapa ve Rusa dahil birok dil bilirdi ve Asya
halklar arasnda kendi yurdundaymasna rahat yaard.
Yine Sandy gibi iyi bir biniciydi, keskin niancyd, ssz ve
tehlikeli yerlere gitmekten zevk alrd ve klk deitirmeyi
severdi. Noel de tmyle korkusuz grnmektedir. Gertrude
Bell onun 'kusursuz cesareti'nden sz eder ve bunu dorulayan bakalar da vardr. Srekli hareket halinde olan Noel'in
sava dnemi yolculuklar, 'Hindistan'n savunmasna katkda
bulunan' aratrmalarndan dolay, MacGregor Madalyas'n
almasn salamtr. Noel'in amirlerinden Sir Arnold Wilson,
onun ok g arazi koullarnda 'artc derecede hzl hareket edebilmesinin' kendisini ranl airetler arasnda efsaneletirdiini sylemitir. Daha sonra Kuzeybat Snr'ndaki servenleri orada da benzer bir n kazanmasna yol amtr.
adalarndan Sir Basil Gould, 'Nerede hizmet grdyse,
adn duyurmutur', demitir. Ancak, o dnemi yazan Sovyet
tarihileri iin o sadece ngiliz casusu Noel'dir.

Ruslar'la birlikte, Yzba Noel de Enzeli'ye gitti. Orada, General Dunsterville'i bulup Kafkasya'daki karmak durumu ayrntlaryla bildirmeyi umuyordu. Sonra, Bak'ye dnecek ve
oradaki istihbarat almalarna devam edecekti. Polovtsovlar
sonunda gvenlie eritiler. Ancak, Noel onlar kadar talihli
olmayacakt.

158

tedir ya da Dileri tarafndan 'hala ok hassas' grlerek

aklanmamtr. Noel'in imdi lm olan ve kendisi de
iran'da istihbarat subay olarak bulunan kardei de bana fazla bir ey anlatamam, bilgi aramak zere verdiim ilana da
bir yant gelmemitir. Bylece, ne yazk ki, Noel'in pek ok
serveninin ayrntlar, 1974'te onunla birlikte gmlmtr.
Ancak 18 Mart 1918'de Enzeli'de Rus yolcu vapurundan iniinden hemen sonra bana gelenlere dair bir hikaye brakmtr ki, bu neredeyse onun son serveni olacaktr.

Noel, yetkililerin dikkatini ilk kez savatan birka yl nce,

kk bir subayken, rastlantyla ekmiti. O dnemde ingiliz
subaylarnn Sefir'den izin almakszn iran'a girmeleri yasakt
ve bu izin de pek seyrek verilirdi. Noel, tatil zamanlarndan
birinde buna kulak asmad ve fark edilmeyeceini umarak bir
Ermeni klnda lkeye girdi. Ancak, ok gemeden Sir Percy
Cox'un casuslar tarafndan fark edildi ve Noel byk adamn
nne kartld. Kendisinden bu tutumunu aklamas istedi.
Ask yzl Cox genci cezalandrmak yerine azarladktan sonra, Sefaret'te i vererek iznini ksa kesti. ok gemeden de,
Cox'un tavsiyesiyle Noel, Byk Oyun oyuncularnn geleneksel yetime alan olan Siyasi Daire'ye alnd.

Noel, kimseye grnmeden Enzeli'den kmay ve gneye

doru dalar aarak General Dunstervil-le'in Badat'tan gelecek destek kuvvetli sabrszlkla bekledii Hamadan'a gitmeyi planlyordu. Enzeli, en azndan resmen yabanclara ve
bu arada ngiliz-ler'e iyi davranan Bolevikler'in elindeydi. Bu
nedenle, Noel bunlardan bir glk beklemiyordu. Yolculuunun en kritik yan Enzeli'nin gneyindeki 100 kilometrelik
dalk blgeydi; buras Dunstervil- ; le'in ilerlemesini engelleyen silahl Mslman airetlerin elindeydi. Blgedeki youn
bitki rts nedeniyle ingiliz tarafndan 'Jungalier' olarak adlandrlan bu Iranli airet, 3000 kiiydi ve balarnda Mirza
Kk Han adl renkli bir kii vard. lkesini tm yabanclardan temizlemeye yemin etmi olan ateli bir Iran milliyetisi
olan bu adam, yine de Alman-lar'n ve Trkler'in askeri yardmn kranla kabul etmiti. Bir sosyalist ve ihtilalci olarak
Bolevikler'le de dostluk balar kurmutu. Balca dmanlar, h-tilal'e kadar kuzey iran'n byk bir blmn igal etmi olan arlk birlikleriydi. Noel yle yazyor: "Onlara
nemli baarlar elde ederek kar koymutu. Yntemi Rus
konvoylarna ya da ileri karakollarna saldrmak, ama dzenli
ordu ile karlanca ormanlara kamakt. Rusya'nn k-

Mesleinin daha o aamasnda bile gen Noel'in ad evresinde efsaneler gelimeye balamt. Bir keresinde, memleket iznine dnecek paras olmadndan, yazn ortasnda Kzldeniz'den geen bir buharl gemide ateilik yapmt.
1909 ve 1910'da iki kez, Trk kylerinde ve Bedevi adrlarnda geceleyerek bisikletle ingiltere'den Hindistan'a gitmiti.
adalarndan biri yle yazyor: 'Noel'in karakte-346
rinin nemli yan uydu: Eer bir eyin imkansz olduu sylenirse onu yapma ihtiyacn duyard." Birinci snf bir beyni
vard ve amirleri siyasal bir memur olarak ona sayg duyarlar, ok karmak iler verirlerdi.
Sir Arnold Wilson, Noel'in sava servenlerinin 'epey kaim bir
kitap dolduracan' ve bir gn bunu yazacan umut ettiini
sylemiti. Ancak Buc-han'n Sandy'si gibi, Noel de anlalmas g bir insandr. Ne gnlk tutmu ne de anlarn yazmtr. Gnn istihbarat raporlar ise ya ok az ey iermek159

nden sonra say ve prestij bakmndan ok bym ve

daha yrekli olmutu." Enzeli limannn Bolevikler'in denetiminde olmas Mirza Kk Han' kayglandrmyordu: Bolevikler, lkesine kar toprak emelleri beslemediklerini bildirmilerdi. Kk Han'n Jungalile-ri, tpk Bolevikler gibi,
Dunsterville'in iran'daki varlna karysalar da, henz
ingilizlerle bir atmaya girmemilerdi. Bu nedenle, Noel,
Jungaliler'in arasndan fazla glk ekmeden geebileceine inanyorsa da, bunu nasl yapacan bize anlatmamtr.
Zaten, hikyemiz asndan bu pek de nemli deildir.

Noel yle yazyor. "Geici hapishanemden iki yz metre ileride, yirmi otuz Rus'tan oluan bir ii grubunun getiini
grnce muhafzlarm itip komaya baladm." Noel,
Ruslar'n yanma muhafzlarndan nce vard ve dev gibi birini
sakalndan yakalayarak, "Beni bu Iranllar'm elinden kurtar!"
diye bard. Ruslar, onu komiserlerine gtrmeyi kabul ettikleri iin ilk anda kurtulmu gibiydi. Noel yle devam ediyor: "Ama, iskele zerinde gemileri ykleyen yzlerce iranl
ii vard ve hepsi ilerini brakp elenceyi seyretmeye komulard" Jungaliler de tutsaklarn brakmak niyetinde deillerdi. "Bir halat ekme yar balad", diyor Noel. "Burada
halat olan bendim, iiler de olaya karnca Ruslar'n geri
ekilmek zere olduklarn anladm. Beni yaka paal bir sandala bindirdiler ve hibir mdahalenin sz konusu olmayaca kar kydaki bir Jungali kampna gtrdler."

Noel'in farknda olmad bir ey vard: Bak'deki faaliyetlerinden kukulanan Bolevikler, Kk Han'a onun Enzeli'ye
doru yola ktn bildirmilerdi. Noel, eski bir dostu olan
Enzeli gmrk mdrnn evinde gneye gitme hazrl yapar ve yemek yerken, tehlikede olduunu fark etti, ama ge
kalmt, iranl hizmetkrlardan biri ieri gelip, kapnn nnde yarm dzine silahl Jungali'nin bulunduunu ve ev sahibiyle grmek istediklerini bildirdi. Jungaliler'in liderleri Noel'in derhal kendilerine teslim edilmesini istediler. Direnmek
sz konusu deildi, ancak Noel gizli ifrenin bulunduu diplomatik bir torbay, ev sahibinin byk Rus sobasna atacak
zaman buldu. Torba alev alr almaz da aa indi. Yakndaki
bir eve gtrld ve oradan nakledilmeyi beklerken bana
drt Jungali nbeti dikildi. Noel, bulunduu odadan, iskeledeki birka geminin Ruslar tarafndan boaltldn gryordu. Kaa-caksa, bunun son frsat olduunu anlad. Ani bir
hareketle odadan kp en yakndaki Ruslar'a doru komaya
karar verdi. ok iyi Rusa konutuu iin muhafzlar kendisine yetimeden nce, birka dakika iinde kendini onlarn
merhametine brakacakt.

Noel'i en rahatsz eden ey, burada kald srece, Kafkasya

ve Orta Asya'da cereyan eden nemli olaylar karacayd.
"Bence tarihin yazlmas demek olan bu gelimede, artk bir
katkm olamayacakt," diye yazyor. "Kafkasya'nn igalinden
ve Karadeniz'den Pamirler'e kadar yeni devletlerden bir kuak oluturmak gibi heyecanl oyundan uzak kalacaktm. O
gnlerde, hi akla hayale gelmeyen eyler gerekleiyordu.
Dnya karmakarkt ve her ey mmkndr." ilk ka deneyimi baarsz olmutu, ama o ikincisini planlamaya balamt bile: "Beni harekete geiren, d dnyaya ok yakn
oluumdu. Oysa, ksa bir sre sonra kimbilir, kendimi hangi
ssz yerde bulacaktm?" Noel nbetilerinin afyon pipolarn
kartp tttrmeye baladklarn grmt. Onlar bu ite

160

uzun zaman oyalayabilirse, kendisini kovalayamayacak kadar

uyumu olacaklard.

Noel'in ayrlmasndan sonra, Bak bir kan glne dnmt. Jungaliler, Ermeniler'in binlerce Mslman' ldrmesinden Noel'i sorumlu tutuyorlard. Bu durumu anlamak iin,
kan dklmesine yol aan olaylar ksaca gzden geirmek
gerekir. Noel'in yakalandn duyduktan ksa bir sre sonra
hala Bak'de olan MacDonell, aumiyan'n sol kanat koalisyonunun ileri gelen Mslman liderlerinden birinden acele
grme ars almt. Adnn Bak Sovyeti olmasna karn, koalisyonda Bolevik olmayan ve Bolevikler'in hedeflerine sempati duymayan

"Stoklar snrl grnyordu, ama afyon almalar iin para

teklif etmek de olmazd," diye yazyor. Bu nedenle, onlara
kendisi iin bir ey alp almayacaklarn sordu. Adamlar armlard, ama parasn da kabul ettiler. Noel, iranl airetler
arasndaki yolculuklarda afyon ekmiti ve etkilerini bilirdi.
Afyon ekip de etkilenmi grnecekti. Bir sre sonra, afyon
ekenlerin karakteristik ksrk aamasna gelerek, 'keyif
noktasnda olduunu belirtti. Nbetilerin dikkatleri yeterli
derecede zayflaynca, sanki tuvalete gidermi gibi dar kacakt. Kendisiyle gelmekte srar etmeyeceklerini umut ediyordu. Ancak, o srada bir Jungali subay ile askerlerin gelmesi umutlarn suya drd. "Nbetilerim telala ayaa
kalktlar", diye yazyor. "Subay onlar sert bir dille azarlad,
sonra bana eyalarm toplayp arkasndan kaya gelmemi
emretti." Birka dakika sonra denize almlard.

Mslmanlar'a da yer verilmiti. MacDonell, Msl lman ev

sahibiyle ay iip, dolayl yoldan da olsa politik durumu konutuktan sonra, neden davet edildiini anlamam bir halde, gitmek zere ayaa kalkt. Ama bunun nedenini ok
gemeden renecekti. Azeri lider masasndan bir tomar kat kartp iinden bir zarf ayrd. MacDonell bunun, ngiliz
hatlarna vardktan sonra karsna postalanmak zere Noel'e
verdii mektup olduunu grd. MacDo-nell'in ev sahibi
mektubu at iin zr diledi ve iinde sakncal bir ey bulunmadn belirterek MacDonell'a geri verdi. Mektubun
Jungaliler tarafndan Yzba Noel'in eyalar arasnda bulunduunu syledi. Ancak, dier katlarda ok sakncal eyler vard. MacDonell'a, "Bunlardan, sizin ve onun, General
Polovtsov'un Bolevikler'in elinden kamasna yardmc olduunuz anlalyor. aumiyan ve komiserleri bunu duyarlarsa
sizin iin ok ciddi bir durum ortaya kacaktr," dedi.

"O gece sabaha kadar hi durmadan krek ekildi," diye yazyor Noel. "Sabaha kar kyya yanap tahta bir iskeleye
ktk. Askerler at buldular ve yksek aalkl bir ormana
girdik." Her taraf sis kaplam olduu iin Noel gittikleri yn saptayamryordu. Birka saat sonra, bir toprak aasnn
evinin evresinde sekiz on kulbeden oluan kk bir kye
vardlar. Jungaliler kaderi konusunda bir karara varana kadar onu burada tutmay dnyorlard. Noel, ancak o zaman tutuklanma nedenini dehetle rendi: Jungaliler kendisini soykrm suundan yarglayacaklard.

MacDonell, Azeri'ye aumiyan'a haber verilip verilmeyeceini

sordu. "Eer Noel'in planlarn uygulamaya kalkmazsanz

***
161

fraksiyonlarn birbirleriyle atan amalar vard. Bak, yine

bir barut fsyd ve sadece aklacak bir kibriti bekliyordu.
Patlama 1918 Nisan'nda oldu.

verilmeyecektir," yantn ald. Noel'in safd kalmas zerine

bu grevi kendisi yklendii iin, MacDonell artk kritik durumdayd. Grevi, General Dunsterville'in Bak'ye girmesini
ve ilerlemekte olan Trkler'e kar korunmasn salamak
iin, kendi deyiiyle, 'bir durum yarat-mak't. Bu da,
aumiyan da dahil olmak zere Bak Sovyeti yelerinin ve
Trkler'in gelip kendilerini Rus ynetiminden kurtarmasn
bekleyen Msl-manlar'n devrilmesini* salayacak zemini
hazrlamak anlamna geliyordu. MacDonell yle diyor: "O
gnlerde bu grev tmyle umutsuz grnyordu"
Azeri lidere, Ingilizler'in, ellerinde etkin bir gizli servis rgt
varken byle bir eyi kendisi gibi 'deneyimsiz birine' vermeyeceini syledi. Ama oradan ayrlrken diplomatik paravann
tmyle deilse bile, ksmen aa km olduunu anlamt. Kamak sz konusu deildi. Hem titizlikle izlenecekti, hem
de Enzeli'ye ulasa bile orada kendisini Noel'in akbeti bekliyor olacakt. Ayrca, ald emir, kenti Trkler'in eline dmekten kurtarma umudu olduu srece Bak'de kalmakt.

Ermeniler'in, kukusuz, ngiliz parasnn da katksyla giderek

artan askeri gcnden telaa kaplan Bak Mslmanlar,
gizlice baka yerlerdeki dindalarndan yardm aramaya balamlard. Bu araya karlk verenler arasnda, htilal'e kadar arlk glerinin bir paras olan Mslman Tmeni birlikleri de vard. Hazar Denizi'nde Lenkoran limanndaki Bolevik garnizonunu ezmekteki baarlarndan g bulan baz
birlikler deniz yoluyla Bakye geldiler. Bunlarn 30 Mart'ta
kente girmeleri Bolevikler ve Ermeniler arasnda byk tepki yaratt. Gelenlerin niyetlerini anlamak iin rhtma gnderilen yetkililer ate alarak karland, ilerinde lenler oldu.
Ancak sonunda, yeni gelenler daha gl bir Bolevik birlii
tarafndan silahszlandrld. Fakat, 1 Nisan'da Tmen'in yeni
birlikleri kente geldi ve MacDonell'n szleriyle, "Bak kazan
fokurdamaya balad."

Oysa, MacDonell'n kayglanmasna gerek yoktu. Bak imdi,

politik ve etnik ballklar ne olursa olsun, insanlarn aklndaki her eyi silip sprecek olaylara sahne olmaya balamt. Polovtsov'un ka artk gemite kalm, ingiliz mdahalesi tehdidi bir an iin unutulmutu. eitli fraksiyonlarn
tek kaygs sa kalabilmekti. Ancak, bu kriz srpriz de saylmazd. aumiyan kendi Bolevikleri, Ermeniler ve kentteki
Mslmanlar arasnda bir koalisyon kurmay baarmsa da,
bu daha ilk batan korkular, kukular ve kskanlklarla parampara olan ok hassas bir birleme olmutu. Acil durum
nedeniyle geici ittifaklar oluturmaya hazr olan balca

lk kimin ate ettii bilinmiyorsa da, kent ok gemeden,

acele kurulan barikatlar ve kazlan siperlerle bir sava alanna dnmt. Mrettebatlar Bolevikler'e ve solcu mttefiklerine sempati duyan limandaki Rus gambotlar da
Mslmanlar'a kar atmaya katlarak, kentin Mslman
mahallesini acmaszca bombaladlar. Ermeniler ilk nceleri
tarafszlklarn ilan etmiler ve Bak'nun kontroln ele geirme atmasna katlmamlard. Birliklerini Ermeni mahallesine ekmilerdi ve sadece savunma amacyla kullanyorlard. Ancak, bu tarafszlklar savan ilk bir iki saatiyle snrl
kald. Ar Ermeni milliyeti grubu Tanaklar'n youn basks
162

byk sava resimlerini hatrlatmt." Hastaneye getirilenler

hep Bolevikler ya da Ermeniler olmalyd ki, Bayan Dewar
Durie, sokaklarda dtkleri yerde kalm llerden baka
Tatar grmediini belirtmektedir. Baz gruplar, zaman zaman
otele girip 'ellerinden kardklar Tatarlar' aryorlard.' Kadn
bir kere de bir grup Bolevik tarafndan srklenen iki Mslman grmt. "Ben kendilerini seyrederken grup birden
durdu ve tutsaklar kafalarna sklan kurunlarla ldrldler." Cellatlar sonra llerin izmelerini alp cesetleri yol kenarna attlar ve cesetler iki gn orada kald.

zerine liderleri, Mslmanlar'a kar Bolevikler'le birleti.

Aradan alt ay gemeden bu kararlarnn bedelini ok ar
deyeceklerdi. MacDonell yle yazyor: "Ama, sonunda Tatarlar ve Mslman Tmeni yenilgiye uratld. Beinci gnn sonunda, neredeyse tek bir Mslman kalmam, evlerinin tm yklmt." 6000 Bolevik ve 4000 Ermeni askeri
10.000 silahl Mslman'la bir avu eski arlk subaym hezimete uratmt.
Bu kyma tank olanlardan biri de, Tiflis'teki askeri heyette
bulunan bir ingiliz subaynn ei olan Ida Dewar Durie'ydi.
Almanlar'n ksa bir sre sonra Tiflis'i igal edeceklerinin belli
olmas zerine, dier mttefik subaylarn eleri ve sivillerle
birlikte daha gvenli olduuna inanlan Bak'ye gemiti. ,.
Kald Hotel d'Europe'ta, kocas Robert'tan haber beklerken,
Bak savan yatak odasnn penceresinden izlemiti. Oday
kendisiyle paylaan dier bir ingiliz kadnyla birlikte penceresinden grdklerini bir mektupta yle anlatyor: "Merak
ve heyecandan can gvenliimizi dnmeden btn gn
pencereden darsn seyrettik." Lo odalarnn pancurlar
arasndan pencerelerden uzanan tfek namlularn grmlerdi; balar zerindeki atdan bir Maxim makineli tfei
gn boyunca hi durmadan ate etmiti.

Hastane alanlarndan biri zaman zaman dar kp kap

nndeki kanlan ykyordu. Ancak, yaral says arttka bundan da vazgeildi. Bayan Dewarl Durie, baz sedyecilerin Alman ve Avusturyal sava tutsaklar olduklarn ve bunlarn
'ok iyi altklarn' da grmt. arpmalara karn, sokaktan eyalarn ve deklerini srtlarnda tayan sonsuz bir
insan seli gemekteydi. Yal ve soylu grnl kadnlara
dost askerler yardm ediyordu. Histeri krizine tutulup lklar
atan gen bir kz sakinletirilmek zere otele getirildi. Kz bir
sre dinlendikten sonra varlkl grnml anababas tarafndan yeniden dar karlrken, kr sal annesi, 'kendisini
toparlamas iin yalvaryordu.' Tatar tutsaklardan oluan
gruplarn yannda yryen muhafzlar snglerinin ucuna
beyaz bayraklar takmlard. Bu srada kentte ktlk
bagsterdi. Bayan Dewar Durie ile arkada, otetfn lokantas almad iin, sadece ekmek, peynir ve Hazar havyar
yiyorlard. Aa sokaktaki maazalar yamalanmt. Bayan
Dewar Durie szde oteli bekleyen a bir askerin, 'kendi hesabna yama yapmak iin kardaki maazaya girdiini'
grmt. Asker ksa bir sre sonra ald biskvilerden bir-

Bayan Dewar Durie'nin odasnn karsnda, Dou Cephesi'nin yaral Alman ve Avusturyal sava tutsaklaryla dolu bir
isve Kzl Ha hastanesi vard. imdi yaralananlar da oraya
tanmaya balamt. "Birka dakikada bir, bir yaral ya da
l, bandan ve bacaklarndan ekilerek ieri tanyordu.
Kana bulanm o kl rengi yzleri ilk kez orada grdm... bu
renkler bana uzun bir sre nce Versailles'da grdm o
163

landlar. Bayan Dewar Durie yle yazyor: "Geceyarsna kadar artk bize ok yakn olan alevlerden oluan yarm emberi izledik. Sonra rzgr yava yava azald ve bir tehlikeden
daha kl payyla kurtulduumuzu anladk." Kadnn

kan kendisine ikram ettii zaman, kadn ne yapacan armt.

Mslman liderler artk Bolevikler'le mttefiklerini devirip
Bak'nun kontroln ele geirme umutlarn yitirmilerdi.
Ermeniler'in tarafszlk ilanna kanmlar, denizden yaplan
bombardmann vaheti karsnda akna dnmlerdi.
Toplu bir kymla kar karya kalmamak iin bar istediler.
Le-nin'in, Boleviklerin davalarna kazanmak istedikleri etnik
gruplara zenli davranmas uyarsn dikkate alan aumiyan
atekese raz oldu. Ancak Ermeniler ezeli dmanlarnn yenildiklerini grnce intikam alma hevesine dmlerdi. atma, Mslman halkn hemen hemen tmnn kentten srlmesine ya da ldrlmesine kadar devam etti. Beinci
gn kent alev alev yanarken, direnme sona ermi, sokaklar
hepsi de Mslman olan l ve yarallarla dolmutu.

Tiflis'in 160 kilometre kuzeyinde ngiliz askeri heyetinin bulunduu Vladikafkas'taki kocasyla bulumas iin daha iki ay
gerekecekti. Ancak, skntlar o zaman da sona ermeyecek,
heyet Bolevikler tarafndan tutuklanacak ve kadn klk deitirerek kaabilecekti.
Mslman ayaklanmasnn kmesiyle Bak Sovyeti kurtarlmt. aumiyan hemen Lenin'e raporunu gnderdi: "Savan sonular bizim iin ok 1 parlaktr. Dman tmyle imha edilmitir. Onlara dikte ettiimiz koullar ekincesiz imzaladlar." Azerbaycan kaynaklar, aralarnda yallarn, kadnlarn ve ocuklarn da bulunduu 12.000 Mslman'n ldrldn iddia etmilerse de, aumiyan bu saynn 3000'i amadnda srar etmitir. Ancak, Ermeni birliklerinin katlmnn 'i savaa, bir dereceye kadar milli bir kym karakteri
verdiini' ve 'yoksul Mslmanlar'm ok strap ektiklerini'
de itiraf etmiti. Lenin'e, Bak'den kamayan Mslmanlar'm
'imdi Bolevikler'in evresinde birletiklerini' de bildirmitir.
Ayaklanmann bastrlmasndan sonra, ok kayp vermi olan
Ermeniler de zayf dtklerinden aumiyan kentteki politik
ve askeri gcn pekitirmeye koyuldu. Sava hedefleri,
Brest-Litovsk anlamasnda elde ettikleri kazanlarn ok
tesinde olduu artk belli olan Trkler'e kar, birlikte daha
iyi direnebileceklerini syleyerek, Ermeniler'i en iyi birliklerini
kendisine vermeye ikna etti. ok nemli demiryolu balants
da iinde olmak zere evre blgenin byk bir ksm hala

Bayan Dewar Durie penceresinden cesetlerin sokaklardan

toplanp hoyrat bir ekilde arabalara atln da seyretmiti.
'Cesetlerden bir ksm yamadan sonra hemen hemen
rlplakt', diye yazyor. "Subaylar bunlarn ceplerini kartryor, kanl not defterlerini ve ktlarn topluyorlard, onlarn kollar da dirseklerine kadar kan iindedi." Ate sona ermise de, oteldekilerin endieleri son bulmamt. Mslman
mahallesindeki yangn, iddetli frtnann da etkisiyle kontrolden kmak zereydi. Bayan Dewar Durie'ye yangnn
Mslmanlar' mevzilerinden kmaya zorlamak iin Ermeniler ve Bolevikler tarafndan kasten karld sylenmiti.
Rzgar yn deitirip kuzeyden esmeye baladnda otel de
yangnn yolu zerinde kalacakt. Uykusuz geen birka geceden sonra eyalarn toplayarak kyya kamak zere hazr164

Blm-19

Trk yanls Azeriler'in elindeydi ve bu da kentte ktla neden olmaktayd. Bir tarihi daha sonralar yle demitir:
"Bak anti-Bolevik bir denizde bir Bolevik adayd."

Yzba Noel'in Garip Serveni

***
te, Yzba Edward Noel, Bak Tatarlar'nm bu yenilgisinden sonra Jungaliler tarafndan kymdan sorumlu tutulmutu. Bir tr ihtilal mahkemesinde yarg nne karldnda, bu lgnca iddiann kantlarn istedi. Noel yle yazyor:
"Yarglar bana, Enzeli'den o baarsz kama giriiminden
sonra cebimden aldklar ek defterimin koann gsterdiler." Bu, Trkler'e direnen Ermeni birliklerine ngiliz yardm
iin kullanlan ek defteriydi. Para Erme-niler'e Rus askeri
yetkilileri tarafndan gizlice iletil-mise de, koanlarda gerek
aka grlyordu. Noel kendisini tutuklamaya geldiklerinde
ifre defteri ile birlikte ek defterini de yakmad iin kendine kfrler yadrd. Kymla hibir ilgisi olmadn ve olaylar
sonrasnda orada bulunmadn syleyerek masum olduunu iddiaya alt.

Noel, kuzey iran'n bir kesinde kaderini dnrken

MacDonell da, tek bana, Bole-vikler'e, kenti
Trkler'den korumakta ngiliz yardmn kabul ettirmeye alyordu. Masasnda Napolyon ve Byk
Frederick'in portreleri bulunan Enver Paa'nm toprak emellerinin, Erzurum ve Badat'ta ald yenilgilerle kararmad artk aka anlalmt. En azndan ngilizler, onun Brest-Litovsk'da elde ettii kazanlarla yetinmeye niyeti olmadn
dnyorlard. Antlamann ihlali demek olsa da, onun
Bak'ye sahip olmay amalad, giderek daha ok akla
kavumaktayd. MacDonell nndeki gnler ve haftalar boyunca, o tehlikeyi oyununu tek bana oynarken giderek bir
entrika ve ihanet bataklna gmlecekti.
MacDonell'm Tiflis'ten Bak'ye gemesinden sonra, Kafkasya'da politik sahnede byk ve hzl deiiklikler olmutu.
1918 Mays'nda artk Kafkas Birlii diye bir ey kalmamt.
Grcistan, Ermenistan ve Azerbaycan ardarda hem birbirlerinden hem de Moskova'dan bamszlklarn ilan etmilerdi.
Trkler'den korkan Grcler acele davranarak Alman askerlerini davet etmilerdi. Berlin'in ikinci bir bavuruyu beklemesine gerek yoktu; hem yeni devleti tanm, hem de snrlarnn korunmasnda yardmc olmak zere asker gndermiti. lerleyen Trkler'in yolu zerinde eski yurtlar ve yeni

Ancak, Jungaliler bunlara kulak asmadlar ve ok daha acmaszca saldrya devam ettiler. "Ermeni-ler'e byk paralar
dememi miydim? Kym bundan birka gn sonra balamad m? Olaylar balamadan nce Bak'yu terk etmemi
miydim?" Yarglar Noel'in yantlarn kabul etmeyerek aleyhinde ok gl kantlar olduunu bildirdiler. Sonra da kararlarn akladlar. Noel lme mahkm olmutu ve ertesi sabah gn doarken kuruna dizilecekti.

165

kmayacaklarna ve sonunda hammaddeleriyle birlikte tm

blgeyi Britanya mparatorluu'na katacaklarna inanyordu.
Bak'yu almay baarsalar bile Trkler'den kurtulmak, hain
ngilizler'den kurtulmaktan kolay olacakt.

bakentleri Erivan olan Ermeniler, dman daha fazla asker

getirdii takdirde ya toptan yok olacaklarn ya da bar istemek zorunda kalacaklarn bilerek direnmeye devam ediyordu. Dier yandan, Tatarlar, Trkler'i heyecanla bekliyorlar, onlar eski dmanlar Ruslar ve yeni dmanlar Bolevikler karsnda kurtarc olarak gryorlard. Trkler'in yardmyla Bak'yu yeni bakentleri yapmay, ama nce kentteki
Mslmanlar' kyma uratmaktaki rolleri nedeniyle,
Ermeniler'den kanl bir intikam almay planlyorlard. Bu arada da, Trkler'in ilerlemesine kar hala direnen Ermeni birliklerini tacize devam etmekteydiler.

Enver Paa stnl Almanlar'a kaptracandan korkup,

Trk birliklerini Filistin'den Kafkasya'ya kaydrarak, Bak'ye
doru yola kmaya hazrlanmt, ancak, bu apta bir naklin
organize edilmesi haftalar srdnden, Bak'de bir sre soluk alacak zaman bulabilmiti. Filistin'de ok ihtiya duyulan
bu birliklerin ekilmesi, Filistin ve Suriye'yi savunan Trk ve
Alman askerlerini, Kuds' igal etmi olan General
Allenby'nin karsnda kaderleriyle babaa brakmak demekti. Berlin bunu iddetle itiraz ettiyse de, bir yarar olmad.
Almanlar'n Trkler'in sadakatleri hakkndaki kukular glenmeye balamt. Bir kere, Kafkasya ve Orta Asya'da savaa tutuan Enver Paa teki cephelerde savatan ekilebilir, belki de Mttefiklerle yar bir bar yaparak Almanya'y
yalnz brakabilirdi. Ayrca, Kafkasya'nn hammaddeleri iin
Almanlarla Trkler arasnda bir yar balayacaksa, her bir
askeri Fransa'da ya da baka yerlerde gerekli olduu iin
Almanlar buna katlamazlard. Berlin, bu nedenle Enver Paa'y acele etmemeye, Bak'yu ngilizlerin elinden uzak tutmak iin, iinde ksmen de olsa Alman askerleri bulunan byk bir Trk-Alman birlii gndermeye ikna etmeye alt.
Ondan sonra, Bak petrol ile blgenin dier kaynaklar,
Moskova'yla diplomatik temaslarla ticari bir temel zerinde
zlebilirdi. Ancak, Enver Paa, Orta Asya'da yeni bir Osmanl mparatorluu kurma hayallerine kimseyi mdahale
ettirmemeye kararlyd. Bir Trk birliinin Bak'ye doru
hemen yola kmas iin hazrlklarn balamasn emretti.

Bu lmcl rekabetler sadece yurtlan dmann yolunda

olanlarla snrl deildi. Trkler'le Almanlar arasnda da bir
atlak belirlemeye balamt. Bildiimiz gibi, iki lke arasnda daha ilk batan beri byk bir sevgi yoksa da, imdiye
kadar btn atlaklarn stn rtmeyi baarmlard. Ancak,
imdi Kafkaslar'da ve tesinde nemli sava malzemesi ve
yeni topraklar elde etme olasl dounca, aralarnda balayan youn rekabet, ortak sava amalarm baltalayacak duruma gelmiti. Bu dllerden, en azndan ksa vadede en
gzdesi Bak'nun byk petrol alanlaryd. Giderek petrole
baml olan sava aralar iin hem Trkler'in hem de
Almanlar'm iddetle petrole ihtiyalar vard. Bak petrol ve
dier ekonomik kaynaklar bakmndan kendileriyle rekabette
olan nc bir unsur da Lenin'di. Lenin'in de, Rusya'nn
drt uzun sava yl sonunda sallantda olan ekonomisini
canlandrmak iin bunlara ihtiyac vard. Sadece bu nedenle,
ingiliz askerlerinin Bak'ye girmelerine karyd. Verdikleri
tm gvenceye karn, ngilizler'in lkeye bir kere girdiler mi
166

yor: "O gece hava o kadar souktu ki, mangal kmrle doldurup kmrler kor haline gelene kadar yelleyip fledi-ler."
Sonra kardklar afyon piposundan birini, elleri bal olduu iin, Noel'in azna yerletirdiler. Ortaya ken uzun
sessizlikte iki adam anlaml anlaml birbirlerine bakyorlard.
Noel havada bir eyler olduunu sezinlemiti. Adamlardan
biri esrarengiz bir tavrla, "Kalbini ferah tut, yarn imdi korktuundan ok farkl olacak," dedi. Sonra yardm ister gibi arkadana bakt. Bu kez dieri konutu: "Evet, her ey yoluna
girecek. Aslnda, seni ldrmeye niyetleri yok. Bunu seni
korkutup itirafa zorlamak iin yapyorlar." Noel bunu, kendisini neelendirmek iin mi sylediklerini kestirememiti.

te, MacDonell 1918 baharnda Bak Sovyeti bakan

aumiyan'a, kentin savunma hatlarnn kurulmasna yardmc
olmak zere General Dunster-ville'i davet ettirmeye urarken, Kafkasya'nn durumu buydu. Dunsterville ile heyet arkadalarnn, o srada kuzey ran'da Badat'tan gelecek yardmc birlikleri beklemekte olduunu grmtk. Dunsterville
ile heyet arkadalarnn, o srada kuzey ran'da Badat'tan
gelecek yardm birlikleri beklemekte olduunu grmtk.
Dunsterville'in Bak'ye gitmek zere bir gemiye binmeyi
umduu Enzeli ile arasnda, ayn anda hem Almanlar hem
Trkler ve hem de Bolevikler'le mttefik olan Kk Han'n
Jungali-ler'i vard. Bu durum da blgeden gvenli geii olanakszlatrmaktayd. Sonunda, haziran balarnda, yedek
birlikler, geilmesi g dalar aarak geldiler.

Noel'i lme mahkum eden yarg, ertesi sabah bir dzine silahl Jungali ile kageldi. "Ba yarg bana her eyi itiraf
ederek canm kurtarmaya hazr olup olmadm sordu. Daha nceki aklamam tekrarladm. Bunun zerine evden karldm. Bir gece nceki muhafzmla gz gze gelmeye altm, ama baklarn karyordu:" Kyn iki yz metre ilerisinde bir ucunda bir dizi aa olan bir tarla vard. Noel,
aalardan birinin nnde durduruldu, idam mangas yirmi
adm tesine yerleti. Yarglar bu srada srekli olarak itiraf
etmesi uyarsnda bulunuyorlard. Noel, adamlarn son anda
itiraf edeceini bekleyerek bu tutumlarn srdrme niyetinde j olduklarna inanyordu. Ama, planda bir aksilik oldu.
Aniden ortaya kveren bir haberci ba yargca bir mektup
getirdi. Adamn bir yanllk yapt ve ate emri verilene kadar beklemesi gerektii belliydi. Yarg arm grndyse
de, mektubu at.'' Noel yle yazyor: "Ksa bir duraksamadan sonra, idammn ertelenmesi iin emir aldn bildirdi."
Bu bir af deil, sadece bir ertelemeydi. Yarglar ve idam

Ksa bir sre sonra, hafif topu desteinde 1000 kadar ngiliz ve Gurka askeri Jungali mevzilerine saldrd, kendilerinden
sayca stn ranl milliyetilere ar kayplar verdirdi. Enzeli
yolu artk almt. Ancak, Dunsterville orada bir s kurmaktan fazla bir ey yapamazd; nce MacDonell'n aumiyan'm
fikrini deitirmesini beklemek zorundayd. Bu arada da,
ay nceki kayboluundan sonra bir daha kendisinden hibir
haber alnmam olan Noel'i aramaya koyulacakt.
***
Noel kuruna dizilmeye mahkm olmasna karn yayordu.
Yarglandktan sonra, yeryzndeki son gecesini geirmek
zere ormandaki hapishanesine gtrlmt. Bandaki iki
muhafzn kendisine ok acdklar belliydi. Noel yle yaz167

muhafz brakmamlar, ama kama giriimine kar da uyarda bulunmulard. "Eer, kamak gibi bir aptallk yaparsam,
sabaha kalmadan evin be yz metre uzanda allklar iinde bulunacam sylediler." Noel allklardan kurtulsa bile
batakla decekti. Her iki durumda da fazla uzaklaamayacak ve yakalanacakt.

mangas atlarna binip uzaklanca Noel de hapishanesine

gtrld. Muhafzn yzndeki glmseme, "Ben sana demedim mi?" der gibiydi. Yalnz kaldklarnda Noel'e bu karabasann yinelenmeyeceini fsldad. Gerekten de, Noel ne
yarglar bir daha grecek, ne de idam hkmnden sz
edildiini duyacakt. Ancak ektikleri henz sona ermi deildi.
Noel yeniden ka planlar kurmaya balamt. Tam o srada, bandaki muhafzlardan biri, kamasna yardm edebileceini syledi: "Nbeti gece olduunda onunla birlikte evden
kaacaktk." Muhafz Noel'i orman yollarndan geirip General Dunsterville'in mevzilerine yakn bir noktaya gtrecekti.
Ama, bu yolculuk iin yiyecek gerekliydi ve bu da para demekti. Noel, adama kalan parasnn byk bir ksmn verip
kendisine verilen gnlk ekmein bir ksmn, tutulduu odadaki bacann iinde biriktirmeye balad. Ancak, gnler geip, muhafz her gn ka ertelemek iin yeni mazeretler
bulmaya balaynca Noel kukuland. Adam sonunda ka
plann uygulamak iin yine para isteyince Noel bunu reddetti. ok gemeden de bir grup silahl Jungali gelip saklad
ekmek stokuna el koydular. Sonra, eyalarn toplayp o akam yola kmaya hazrlanmasn emrettiler.

Noel evresine baknca buradan, kama olaslnn bir nceki hapishanesinden daha fazla olduunu grd. metrelik
direkler stnde duran evden, ormann tesinde karl dalan
grebiliyordu. Noel yle yazyor: "Dalara ulaabilirsem Kk Han'n topraklarndan kp dostlarn arasna girebilecektim. Tepelerle aramda 15 kilometreden fazla olmadn hesapladm." Hepsi bu kadarla da kalmyordu. "Son kaldm
yer meskndu. Orada tepelerden uzaktm ve fark edilmeden
yolumu bulmam olas deildi. Bir de muhafzlardan kamak
gerekiyordu. Oysa burada evden kamak kolayd ve ormanda kimseye rastlamayacam umuyordum... Ne kadar g
olsa da, 15 kilometrelik ormann iinde yolumu bulamayacama inanmyordum. Dalarn eteklerine eriince de, vadi
boyunca ilerleyip, ormanlk blgeden kar ve nasl olsa gebe airetlerle karlardm. Onlarn da bana yardmc olacaklarndan emindim."

"Karanlk bastktan sonra gzlerim baland ve bir ata bindirildim. Kyden kp ormana girdik. Birka saatlik bir yolculuktan sonra gzlerimin ba zld ve inebileceim sylendi." Noel ormannn ortasndaki bir aklkta, bir kyl kulbesi nnde olduklarn grd. Ev sahibi ile ailesine teslim
edilecekti. Jungaliler bu youn ormann iinden hibir
Avrupal'nn kaamayacandan emin olduklarndan bana

Bandakilerin kamamas iin aldklar tek nlem geceleri

ayakkablarn kartmakt. Ayakkablar, evin altnda yerde
yatp uyuyan bir adama teslim ediliyordu. Adamn yannda
da evin kpei yatmaktayd. Noel yle yazyor: "Sorunum
ayakkablarm ele geirmekti." Gelitirdii plana uygun olarak her akam karanlk bastrmadan ormandaki aklkta gezinmeye balad. Gezintiden dnte, ayakkablarn kartp
168

mek iin fazla giyeceklerini rtnn altna yerletirdikten

sonra, yatt tavanarasndan aadaki byk odaya indi.
"Aile battaniyelerine brnm uyuyordu" diye yazyor Noel.
"Onlarn arasndan ayaklarmn ucuna basarak getim. Bir
tahta gacrdaynca olduum yerde donup kaldm. Ama, kprdayan olmad. Sonunda yerdeki delie vardm, yz koyun yatp oltamla ayakkablarm ektim ve yine sessizce
odann teki ucuna gittim." Noel bundan sonra merdiven gii
kullanlan direkten aa kayp ormana doru yolland. Yolunu grebilecei ve aalara arpmayaca kadar ay vard. "ylesine heyecanlanmtm ki, stm bam yrtan allara ve dikenlere nem bile vermedim. Ama, bir saat sonra
stmdeki uzun pantolonun artk ksa bir pantolona dntn ve j bacaklarmn kan iinde kaldn farkettim." Yine
de, sevincinden ne ac ne de yorgunluk hissetmiti.

muhafzn uykuya yatmadan nce brakt yere brakyordu.

"Ayakkabmn backlarn birbirine balayp odamn altndaki
delikten bir ip ve engel yardmyla ekmeyi planlamtm."
Noel bulduu kvrk bir demir parasndan bir engel yapmt, ama ipi bulmak o kadar kolay deildi. Sonunda ev sahibinden giysilerini onarmak iin bir ine ile iplik istedi. Sonra
iplii bkerek yeterli uzunlukta bir ip elde etti. Dier sorunlar arasnda pusulasnn ve deitirecek klnn olmamas
vard. Pusula yerine ynn yldzlar saptayacakt; ev sahibinin konumalar arasnda, ormanda bir Avrupal olarak ne
aradn aklayacak bir zm de bulmutu. Adamn anlattna gre, savatan nce ranl bir toprak sahibi, bir Ermeni
kereste tccarna ormann byk bir ksmn satm, ama
Ermeni sava nedeniyle ie balayamamt. Noel yle diyor: "Ormannn durumunu renmek isteyen Bakl Ermeni'nin gnderdii Rus memur olabilirdim." Bu konu konuulurken sylenen adlarn bir ksmn ezberlemeyi de ihmal etmemiti.

Artk, muhafzlarndan iyice uzaklamt ve arkasndan kendisini izleyen yoktu. Birden hi beklenmedik bir engelle karlat. nnde gemesi gereken geni pirin tarlalar uzanyordu. Deerli rne yaban domuzlarn ve dier hayvanlar
yaklatrmamak iin tarlalarn evresinde gece bekileri vard. "Bunlarn ounun kpekleri vard ve hayvanlar beni duyup kokumu aldklarnda havlamaya baladlar." Kpekler
havlayarak Noel'e doru komaya baladlar. "Bir iki kere
amurlar arasnda umutsuzca komaya altmsa da, kpekler ve bekiler evremdeki emberi daraltyorlard". Noel ok
gemeden allklar iinde kstrld. Kpekler tarafndan paralanmamak ya da adamlarn ellerindeki baltalar kafasna
indirmemeleri iin, acele bir aklama uydurmas gerekiyordu.

Artk gitmeye hazrd. imdi sadece bir sorun kalmt. O zifiri

karanlkta bir k olmadan ormann iinde yolunu nasl bulacakt? Bu ssz yerde bir el feneri bulmasna kukusuz olanak
yoktu. Tek zm, dolunay beklemekti ve bu da kan
onbe gn daha ertelemek demekti. Ancak, ertesi hafta da
srekli ve iddetli bir yamur balamt ki, hem yayan yrmek olanakszd, hem de orman tehlikeli bataklklarla dolmutu. Noel'in kan bir ay sonraki dolunaya kadar ertelemekten baka kar yolu yoktu. Bu d krc bir durumsa da,
bir avantaj vard. Hava giderek snyordu ve ormanda gecelemek daha kolay olacakt. Sonunda ay ve hava bekledii
duruma geldi. Sanki hala orada yatyormu izlenimini ver169

kerevetlerin biri zerine kvrld. Ancak byk bir yanllk

yapmt. Daha sonra yazd gibi, ayhane kervan yolu zerindeydi ve bu nedenle kendisini kovalayanlarn oraya uramalarn beklemeliydi. Ancak o srada bunlar dnemeyecek kadar yorgundu.

Noel adamlara Bakl kereste tccarnn adam olduunu ve

ormanda yolunu kaybettiinin anlatt. Adamlarn hikayesini
kabul etmesine ve dmanlklarnn anlaya dnmesine
ok armt. Kendisine yn tarif edildi ve yoluna devamna
izin verildi. Ancak, artk iyice yorulmutu: "zerime kahredici
bir yorgunluk kmt. Artk ayaklarm ayakkablarma tutkal gibi yapan amurdan kaldracak gcm bile kalmamt.
Yol korkuntu, her taraf dikenli allk, amur ve suydu." Gn
aardnda iyi yol aldn ve tepelere yaklamakta olduunu grd. Fakat, zehirli dikenlerden dizleri ve bacaklar ok
imiti. Sonunda, yola devam edebilmek iin eski bir usturayla ayakkablarn kesmek zorunda kald. Artk tepelere
erimi ve bataklkla zehirli allklar geride brakmt. Yorgunluktan yere dp uyudu. Uyandnda yamur balamt. Ama, ok gemeden Kk Han'n topraklarndan kp
gvenlie kavuacan biliyordu.

"Kaba ellerin tartaklamasyla uyandm" diye yazyor. "Dorulmaya altm, ama sanki vahi bir hayvanmn gibi zerime ullandlar". Yzne bir fener tutuldu ve Noel evinden
kat adam tand. "Adam mthi sevinliydi ve onu sulayamazdm" diye yazyor Noel. "Kam olsaydm hap yutacakt. Kk Han benim onun yardm olmadan ormanlardan
geeceime asla inanmazd". Adam, Kk Han'a Noel'in
katn bildirmeye korkmu, izini bulmak iin iki adamn
gndermiti. Bu arada arkadalarn toplayp yola dm,
ama bir iki kilometre sonra izi yitirmilerdi. Noel'in rastlantyla girdii kervan yolunu izlemeleri ok talihli olmutu. Gerekten de, adamn daha sonralar Noel'e anlatt zere,
ayhaneyi aramaya karar verdiklerinde artk tm umutlarn
yitirmi bulunuyorlard.

Noel, gn boyunca yoluna devam etti ve nne kan bir

oduncu kulbesinde biraz daha uyudu. Yorgunluk ve yaralar
nedeniyle artk ok yava ilerliyordu ve hala geceleyecek bir
yer bulamamt. Birden, nne iyice ezilmi bir patika knca, yolun sonunda meskn bir yer olduunu anlad. Birka
dakika sonra da karanlkta bir ev grd. Bunu yle anlatyor: "eri girince Iranllar'n odann ortasndaki bir atein
evresinde oturmu ay itiklerini grdm. Bunlarn katrc
olduklarn farkettim." Noel bir talih eseri yolcularn dinlenebilecekleri bir ayhaneye rastlamt. "Bu tr yerlerin sahipleri her trl yolcuya alm olduklarndan kimse bana fazla
nem vermedi." Noel cebinde kalm bozuk parayla scak st
ald. Yolculuk iin biriktirdii bayat ekmekten de bir para
yedi. Sonra da, tmyle bitkin olarak odann evresindeki

Noel'in bir daha kamasna frsat vermemek iin gece elleri

ve ayaklar baland. Ancak, yara iindeki imi bacaklarn
gsterince ipleri gevetmeyi de kabul ettiler. ay da vermilerdi. Noel'e gre onu yeniden ele geirdiklerinde gsterdikleri fkeye karn, iyi insanlard. Adamlar onun kendilerinden
bakasnn geemeyeceine inandklar ormanlar aaabilmesine armlard. Bunu 'nasl bir sihirbazlkla' baardn sordular. "Yaptm iin beni onlarn gznde ykselttii
belliydi" diye yazyor Noel.

170

Haftalar geti, Noel kendi gibi dnen insanlarla hibir iliki

kuramad ve onlardan haber alamad. 'Cehennem gibi bir
hcre hapsi' yaamaktayd. Onun gibi bir insan iin, hem
tecrit edilmi hem de zincire vurulmu olmak 'korkun ve
tketici' bir eydi ve akln yitireceinden korkuyordu. Ancak,
18 Mart'ta yakalanndan itibaren geen uzun ve strapl aylar boyunca, mantn ve moralini korumay da baard. Savan nasl devam ettii konusunda ancak kendi kendine
tahminler yrtebilirdi.

Yryecek durumda olmadndan Noel'i bir ata bindirip, o

kadar strap ekerek geldii yne doru yola ktlar. Ama,
bu kere ayn eve gtrlmedi. Noel, "Byk bir kyde ayaklarma merhem srdler" diye yazyor. "Birka gn sonra bir
sabah, beni bir ata bindirdiler. silahl kii eliinde ormanda birka saat gittikten sonra bir aklkta, yoksul bir
kylnn kars ve kalabalk ailesiyle yaad bir eve gtrldm... Attan iner inmez ayak bileklerime demir at bukalar geirildi. Bunlar otlaa salverilen atlarn ayaklarna geirilirdi. Hareket etmem hemen hemen olanakszd. Korkun
eylerdi. Ama, iki demiri birletiren zincire bir ip balayp
arl elime alnca daha rahat ettim. imdi, bileklerime ciddi
bir zarar vermeden kaplumbaa hzyla yryebiliyordum."
Noel, geceleri ailenin kald evin iine alnyordu, ama zincir
bu kere ahap bir diree geiriliyordu. Ksacas, kamas olanakszd.

***
Londra'da durum hala ok karanlkt. Alman denizalt ve zeplin saldrlar nlenmiti. Amerikan askerleri de sava alannda itilaf Devletleri'ne katlmak zere yola kmlard; ama
1918 baharnda Bat Cephesi'nde durum hi de i ac deildi. Generali Ludendorff 21 Mart'ta tilaf Devletlerini siperlerinden skmeyi ve sregelen kmaz ezmeyi amalayan ok
byk bir saldr balatmt. Rus cephesinden gelenlerle birlikte altmtan fazla tmeni ieren ordusuyla Ludendorff,
zellikle en zayf olduuna inand ingiliz Ordusu'na saldrmt. Amerikan birlikleri henz savaa hazr olmadklarndan, Alman generali bunun dman yok etmek, en azndan
savama iradesini krmak iin son frsat olduunu biliyordu.
Bundan sonraki drt ay iinde askerleri Mttefikler'e bir milyon kayp verdirip 225.000 tutsak alacandan, bunu az daha baaracakt da. Ayrca, bu ilerlemesi kendisini Paris'in 40
kilometre yaknma getirecekti.

Noel'in dierleri uyurken, yeniden belki de sihirbazla bavurup kamasn nlemek iin 20 yalarnda bir gen de yannda yatyordu. Bunun dnda bir tas bitkisel ya iindeki
bir fitil de, hemen bir iki adm tesinde btn gece boyunca
yanmaktayd. "Gnler korkun bir tekdzelik iinde geiyordu" diye yazyor Noel. "Artk pek ka umudu kalmamt."
Yapacak baka bir eyi olmadndan, son kama giriiminin
baarsz olmasnn nedenlerini saatlerce dnd. Acele ettii iin kendine lanetler yadrd. Havann daha snmasn,
ormanda akta gecelemenin daha kolay olaca ve yiyecek
meyve bulabilecei gnleri beklemesi gerekirdi. Ayrca, daha
ar yol almalyd. O zaman bacaklarn dikenlerle paralamaz, ayhaneye snmak zorunda kalmazd.

Ne var ki, o ilkbaharda Ingilizler'in kayglar sadece Bat

Cephesi'yle snrl deildi. Daha nce grdmz gibi, Sa171

ingiltere'ye sava a?t. Niedermayer'in cihad ateini krklemek iin yeniden ran'a dnecei haberleri zerine, imdi
Bati Cephesi'nde bakomutan olan Feldmareal Sir Douglas
Haig, Hindistan'n snrlarnn korunmas iin tm ran kylerinin askerler tarafndan igalini nerdi. Ancak, buna gerek
kalmayacakt. Birka aylk kaygl bir bekleyiten sonra
Buir'e gelen yedek birliklerin yardmyla Sykes kendi saflar
iindeki isyan bastrd, dman airetlerinin Ingilizler'in canna ve malna ynelen tehdidini ortadan kaldrd.

va Kabinesi Orta Asya'nn kaps olan Kafkasya'ya ynelen

bir Trk-Alman tehdidi karsndayd. ran da artk blgedekilere korkulu anlar yaatmaktayd. Tahran resmen tarafszsa
da, hem ah'n kabinesinde hem de airetler arasnda ngiliz
aleyhtar unsurlar vard. Ludendorff'un ilk bata elde ettii
baar haberleri bunlar epey glendirmiti ve sradan
iranllar, savan o son baharnda Alman zaferinin artk kanlmaz olduuna inanmaya balamlard. Bu unsurlarn basksyla Tahran'daki hkmet, iran'da ingiliz varl bulunmasna kar kyor, bunun hem lkenin bamszln tehdit
ettiini, hem de tarafszln inediini iddia ediyordu. Bu
askeri varlk iinde, General Dunsterville'in heyeti, Dou ran
Kordonu ve Sir Percy Sykes'n komutanlndaki Gney ran
Alay vard, isveli subaylarn komutasndaki Alman yanls
Jandarma rgtnn yerine geen bu sonuncusu, lkeyi silahl Alman ajanlarndan temizlemek ve asayii kurmak zere
yaratlmt, ingilizler, ah hkmetini, itilaf Devletleri'nin lkedeki karlarn ve uyruklarn koruyamad takdirde bunu
kendilerinin yapacaklar konusunda uyardktan sonra bu
adm atmlard.

ingiliz Sava Kabinesi'nde, yeni kurulan Dou Komisypnu'nda

ve askeri kademelerde, 1918 ilkbahar boyunca ilerleyen
Trk ve Almanlarla ingiliz Hindistan arasnda kalan blgede
nasl bir politika izlenecei konusunda ateli tartmalar srd. Orada" gerekten neler olup bittii konusunda bile
nemli bir anlamazlk, hatta kargaa vard. Bazlar,
Dunsterville'in Bolevik onay olmasa da Bak'ye gidip hala
zaman varken kentin savunmasn rgtlemesini istiyorlard.
Bunlar, Bolevikler'i Alman yaylmaclnn kiralk ajanlar
olarak grmekteydiler. Ancak, dier bir ksm insan,
Bolevikler'le bir tr ibirliine girmekle, Trkler'in Bak'den
uzak tutulmasnn baarlacana inanyordu. En azndan Bolevik filosunun yardmyla, Trkler'in Hazar' geip
Krasnovodsk'a karak askeri adan nemli Trkistan demiryoluna ulamalar nlenebilirdi. Yine baka bir grup, 1918
Mays'nda Trklerin eline gemek zere olan Tebriz'in
Bak'den daha byk bir tehdit oluturduunu, Trkler'in
Bak'nun dmesini beklemeyerek Tebriz zerinden ran'
geebileceklerini savunmaktayd. Rus garnizonlar oktan
ekildii iin Trkler'le Afganistan arasnda General

Alman zaferlerinden ve arlk glerinin lkenin kuzeyinden

ekilmesinden cesaret alan Iran hkmeti, Gney Iran Alay'nn datlmasn istedi. Tahran, Mttefikler'in can ve mal
gvenliini garanti etmedike ingilizler bunu yapmay reddettiler. Ancak, Tahran'n Gney Iran Alay'n, kendi iradesine direnen bir yabanc g olarak ilan etmesi lkenin pek
ok yerinde ingiltere aleyhinde bir dalga yaratmt. Birka
ngiliz subay ldrld, askerler arasnda karklk kt. syanclar ve asker kaaklar Sykes'n emriyle yakalanp idam
edildiler. Ancak, karklk yaylarak devam etti ve bir airet
172

altna alacakt. Bu amala, Rusa bilen bu ingiliz generalinin

emrinde 'krk Ford kamyonu dolusu altn ve gm' vard.
Ayrca, kendisine yol amak zere nceden, "deneyimli ajanlar" gnderilmiti. Mitrokhin bunlarn arasnda en nemlisinin, 'Bak'deki ingiliz konsolosu' Binba MacDo-nell olduunu yazmaktadr.

Dunsterville'in kk birlii ile yerli halktan toplad askerlerden baka bir g yoktu. Enver Paa'nn vey 376
kardei Nuri Paa'nn, harekatn bana gemek iin hareket
ettii syleniyordu. Trkler'i durdurmak iin ileri srlen
planlar arasnda, petrol kuyularn havaya uurmak iin bir
grup ingiliz subaynn Bak'ye gnderilmesi de vard. Londra'da yksek rtbeli bir subay Afganlar' silahlandrmay bile
nermi, ancak ellerindeki silahlarla zaten bal bana tehdit
oluturmakta olan bu komuya byle bir koz verilmesi, Delhi
tarafndan tehlikeli grlp, hemen reddedilmiti.
Sovyet tarihileri, btn bunlarn ardnda,inceen inceye dnlm bir ingiliz plan olduunda srar etmilerdir. Hkm
sren karklk, kt istihbarat ve kararszln altnda, Londra'nn Byk Oyun gnlerinden beri srdrd kt niyetli
stratejinin devamn aramlardr. Souk Sava tarihisi
Leonid Mitrokhin 1987'de yle yazyordu: "Rus-ya'daki ihtilal ve i sava ingiliz stratejistlerinin eski hayallerini tatmin
etmek iin gerekli koullarn tmn yaratm gibiydi...
ngilizler'in amac Trkmenistan' ele geirmek, Kafkasya'y
yeni Sovyet devletinden almak ve blgeyi, sakinlerinin fikrine
nem verilmeksizin bir smrgeye dntrmekti." Mitrokhin'e gre Dunsterville, ingiliz Hindistamn savunma kisvesi altnda, Kafkasya'y yeni Sovyet devletinden almak ve
blgeyi, sakinlerinin fikrine nem verilmeksizin bir smrgeye dntrmekti." Mitrokhin'e gre Dunsterville, ingiliz
Hindistan'n savunma kisvesi altnda, Kafkasya'da bir hareket noktas elde etme emrini almt. Ondan sonra, kar
devrimci glerin yardmyla Bak Sovyeti'ni devirecek ve
tm Kafkasya'y, Hazar Denizi'ni ve evre blgeleri kontrol
173

ocuun almakta olduu ders kitaplar akt. Bir iskemle

zerinde Bayan aumiyan'n odadan karken kalktnda brakt dikiler vard. Bu sradan ailenin banda, kuramlarna
kar kacak herkesi yok etmeye hazr ateli bir ihtilalcinin
bulunduunu hayal etmek olanakszd. Ama, gerek buydu."
aumiyan konuunu samimiyetle karlad, hemen yerinden
kalkt, bir ie arap kard. ki adam politik hasmdlar, ama
bir yandan da birbirlerinden holanm gibiydiler. aumiyan
btn gn ihtilalci arkadalaryla tarttktan sonra,
MacDonell'n mizah duygusu ve iten davranlaryla rahatlam olabilir. aumiyan, pek ok Bolevik meslektann aksine, iyi renim grm ince bir adamd ve herhalde
MacDonell gibi konumaktan memnundu. ngiliz subay,
"Her ne kadar beni hasm olarak pek nemsiz bulduunu
hissetmisem de, sanrm benden ho-lanmt" diyor.
MacDonell'n bu grmeyi izleyen olaanst gnleri anlatnda, onun da aumiyan'a ve zellikle de kentte hkm sren ktlkla mcadeledeki kararllna sayg duyduu anlalmaktadr.

Blm-20
Bolevikler Arasnda Tek Bana

MacDonell 'deneyimli bir ajan' olarak nitelenmesine

her ne kadar glecekse de, talihsiz meslekta Noel'in
yakalanmasndan sonra hi de bo durmu deildi.
Eski ngiliz konsolosunun Bolevikler arasnda tek bana kald Ba-k'de pek ok ey olup bitmekteydi. Ald
emirlere gre henz zaman varken, inat aumiyan' ingiliz
askeri yardmn kabul etmeye ikna etmesi gerekiyordu. Bunu yapmann tek yolu da bu gl insan, zel olarak konuabilecekleri evinde ziyaret etmekti. MacDonell, aranan arlk generali Polovtsov'un karlmasna su ortakl ettiini ki, bu lm cezasn gerektiren bir sutu- auniyan'n renip renmediini merak ediyordu.

Ayrca, aumiyan dier pek ok Bolevik'in aksine, amalarna terrden ok ikna yoluylc eriebileceine inanrd.

MacDonell yle diyor: "aumiyan' bir gece evinde ziyarete

gittim. Kapy on yandaki olu at. Kim olduumu syledim. Kk ocuk yzn buruturarak birka adm geriledi... 'Burjuva... mlk sahibi snflarn kahrolas paraziti' diye
barmaya balad." Grltye Bayan aumiyan gelmiti.
Epey gltkten sonra huzura alndm." Byk bir koltukta
oturan -ihtilalci, MacDonell ieri girerken elindeki kaln dosyay bir kenara brakt. "Odada bir orta snf mutluluu havas vard" diye yazyor MacDonell. "Byk masann bir yannda aumiyan'n akam yemei duruyordu. Dier uta, kk

ngiliz mdahalesi konusunu ortaya ilk atan aumiyan oldu.

MacDonell'a sulayc bir tavrla, "General Dunsterville'iniz bizi kovmak zere Bak'ye geliyor mu?" diye sordu.
MacDonell, Dunsterville'in bir asker olarak kendisine kenti
Trkler'e kar savunmada yardmc olmaktan baka bir
amac olmad konusunda gvence verince, aumiyan'n
yant alayc oldu: "Bir ngiliz generali ile bir Bolevik komiserinin iyi ortaklk kuracaklarna gerekten inanyor musunuz?"
174

istiyordu. Komite'nin subay ve askerlerine verilecek yetkiler

arasnda, Dunsterville'i bile grevden almak, sava divan
kurmak da vard. Kentin genel savunmasn yine aumiyan'm
kendi askeri danmanlar rgtleyeceklerdi. MacDonell, bu
koullarn Londra tarafndan kabul edilmeyeceini bildii
halde, herhangi bir ey eklemeden gndermek durumundayd. Bilmedii ey, kendisi au-miyan' askeri yardm kabul etmek iin zorlad o gnlerde, yurdunda, Dunsterville'in
Bak'ye gitmesine izin verilmesine kar hala gl bir muhalefet bulunmakta olduuydu. Bak'nun de Kut gibi bir
lm tuza olabilecei dnlyordu. Dunstervil-le, kenti
Trkler'e kar koruyabileceklerine inanarak gitmeye hevesliyse de, aumiyan koullarn bildirdii srada son karar henz verilmi deildi. Zaten, onun istekleri de mantksz grlerek nemsenmemiti.

Sonra, MacDonell'n yantn beklemeden, "Hayr! Biz

Trkler'le savamak iin kendi askerimizi rgtleyeceiz" dedi. MacDonell bouna tartmaya alyordu; aumiyan'n Kzl Ordu birliklerinin Hazar Denizi'nin kuzeyindeki Astrakhan'dan Bak'ye doru yola ktklarna ve bu nedenle de
politik adan tehlikeli ngiliz yardmna ihtiyalar olmadna
inand aka belliydi.
MacDonell'n Bolevik efiyle bu ilk grmesinden iyi bir sonu kmt: aumiyan, kendisinin General Polovtsov ve karsnn kalarndaki roln renmemi grnyordu. Ya da
bunu biliyor idiyse de, bildiini belli etmemi, MacDonell'a istedii zaman kendisiyle grmekten mutlu olacan sylemiti. Ancak, daha nce yapld gibi, Bak'yu d dnyaya
balayan tek telgraf hattndan diplomatik ifreli mesajlar
gndermesine izin vermeyecekti. aumiyan bundan sonra
btn
telgraflarn
ak
gnderilmesini
istiyordu.
MacDonell'n, amirlerine Ba-k'de ve Kafkasya'nn dier yerlerindeki durum hakknda neler sylediini, onlardan ne gibi
talimatlar aldn renmek istedii belliydi. MacDonellJ
Tahran'a kendisine Bolevikler'in okumasndan ekinmeyecekleri eyler gndermelerini bildirdi.

MacDonell ok gemeden Bolevikler arasnda bile

Dunsterville'i tek umutlar olarak gren, onu ngilizler'ce kabul edilecek koullarla davet etmeyi savunanlar olduunu
fark etti. Bak'deki Ermeni liderlerinin tm bu gr paylayorlard. Ancak, aumiyan gl bir lider olarak evresindekilerin muhalefetlerini kabul etmezdi. Ayrca, Lenin'in zel
dostu olduu da biliniyordu. Bu nedenle, onun gr galip
geldi. Fakat onun kukulu olduunu hisseden MacDonell da
sk sk grtklerinde fikrini deitirmeye almaktan geri
kalmad. "Yemek saatleri dnda beni evlerine seve seve kabul ediyorlard. Yiyecek pek kstl olduundan, bir dostun
evinde yemee kalmak uygun bir ey deildi" demektedir.

MacDonell, Londra'nn istei zerine, Bak'del durum ve

aumiyan'la grmesi hakknda ayrntl bir rapor hazrlamt. Ancak, Bolevik efin, ingilizler'in yardm nerilerini
reddetmi olmaktan kayg-f lanmaya balad anlalyordu.
MacDonell sylet yazyor: "aumiyan telgraf gndermeyi
reddetti ve iki gn sonra bana kendi yazd tasla gsterdi." Bunda, yardm kabul etmesi karlnda, tm gcn
'Bak Askeri Komitesi'nin emrinde olaca konusunda garanti

MacDonell ile aumiyan'm kk olu artk dost olmulard:

"Babas ktlarna gml olduu zamanlar biz oyuncak
175

gelmesi Londra'nn karmayd. Bu arada, kendisinin yapabilecei tek ey aumiyan' manta davet ederken gelimeleri
yakndan izlemekti.

trenle oynardk. Ben genellikle makas memurluuna getirilmi devrik Grandk olurdum. Bana hep kfr edilir, zaman
zaman da bir yanllk yaptmda ya da yiyecek trenini geciktirdiimde kafama vurulurdu. Bir keresinde de idam edildim. aumiyan'm grltmz iinde nasl alabildiine hep
aardm, ama ocuklar asla odadan kartmayacan, onlarn kendisi iin tm ideallerinden daha ok esin kayna olduunu sylerdi." MacDonell, aumiyan'm uykuya da ihtiya
duymad fikrindeydi: "Aile yattktan sonra, saatlerce oturup
onun Mkemmel Devlet kuramlarn dinlerdim. Bunda toplumun her yesi, tpk salkl bir insan gvdesindeki hcreler
gibi, toplum iin alacaklard." iki adamn arasnda kan
tartmalar zaman zaman afak skene kadar srerdi.

Olaylar birden gelimeye balad. MacDonell yle anlatyor:

"aumiyan'la btn gece sren bir konumadan sonra bir
sabah ge bir saatte kahvaltm ederken gen bir kz kapm
ald." Gelen kz kendini Marie Nikolaievna olarak tantt ve
zel olarak grmek istediini syledi, ieri girince MacDonell'a, eskiden Tiflis'te olan ama imdi oradan 150 kilometre tede Almanlar'm eriemeyecei bir yere tanm bulunan ingiliz askeri heyeti bakanndan getirdii bir mektubu
verdi. Mektupta, mektubu getiren kiinin gvenirlii konusunda gvence verilemeyecei, kendisinin gizli kurye olarak
almaya gnll olduu bildiriliyordu. Yine mektupta
tehlkeli olacak eylerden sz edilmeyip, sadece MacDo-nell'a
heyetin nerede olduu belirtilmekteydi. Mac-Donell'm, 'ok
kararl bir yze' sahip olduunu grd kz, yaknda Bolevikler iin daktilo olarak almaya balayacan ve ileri karakollarna mesajlar tayacan bildirdi. Aslnda, bu durumdan yararlanarak casusluk etmek ve Bolevikler'in yklmasna yardmc olmak istiyordu, "imparatoru iin lmeye hazr
olduunu syledi" diye yazyor MacDonell., "Benim de ayn
duygular benimsediime inanyordu." Kzn casus olarak
hizmetlerini sunmaya geldii apak belliydi. "Kendisine teekkr ettim ve lmeye hi niyetim olmadn bildirdim" diyor MacDonell. Marie buna kzmt. "Beni Bolevik casusu
sanyorsunuz" dedi. MacDonell, baka trl dnmesi
mmkn olmadndan, ok dikkatli davrand. "Ona,
Ingilizler'in iktidardaki gruba Trkler'i Ba-k'den uzak tutmak
iin yardmc olmaktan baka bir amac bulunmadn ve bu

MacDonell, Bak'de aumiyan ile arkadalarn devirip

ngilizler'den dorudan doruya yardm istemek iin komplolar kurulduunu ilk kez o sralarda fark etti. Hatta baz Bolevik denizcilerinin Dunster-ville ile adamlarn getirmek iin
Enzeli'ye sava gemisi gndermeyi dndkleri bile syleniyordu. 6000 Bolevik ve 4000 Ermeni askerinin, Trkler saldrdnda kenti savunabileceklerine, aumiyan ile pek az kii
inanyordu. Bu aumiyan aleyhtar komplolar, MacDonell' bir
ikilemle kar karya brakmt. Ald emir, yardm nerilerini reddeden aumiyan' ikna etmekti. Ancak, Londra ve
Tah-ran'dan artk ifreli mesaj gelmediinden, amirlerinin
kendi taraflarndaki gelimeleri haber vermeleri ya da yeni
emirler iletmeleri olanakszd, inatla devam ettike
aumiyan' devirmeye almak konusunda kendisine bir ey
sylenmi deildi. MacDo-nell her ne kadar aumiyan'a ya
da ailesine bir ktlk gelmesini istemezse de, Bolevikler'in
yerine, Dunsterville'in geliini kabul edebilecek bakalarnn
176

Kz gzlerini ilince, MacDonell, Bolevik eflerinin ilerini

yaparken kendisi iin de birka mektup tayarak yardm
edebileceini syledi. "Sadece herkesin okuyabilecei normal raporlar" dedi. Marie glmsedi. "Bana hala inanmyorsunuz" dedi. "Ama, istediiniz kurye ise ben size benim gibi
yzlerce kz bulabilirim." Sonra hepsi de ateli birer an-tiBolevik olan bu kzlardan oluan bir an Rusya'nn tmnde kurye olarak altklarn, arlk davas iin talimat ve
mektup tadklarn syledi. Bunlar gze batmamak iin genellikle gmenlerin ya da kyllerin arasna karyorlard.
"Biz kz ve erkek renciler Rusya'y ve kardelerimizi kurtaracak iletiimi salyoruz" dedi.

nedenle casusluun gerekli olmadn syledim" diye anlatyor. Marie buna da kzp, "Bu sznz artk bir slogan olmaya balad" demiti, iyice kukulanan MacDonell, byle bir
eyi daha nce sylediini nereden bildiini sordu. Hatrlayabildii kadaryla bunu sadece aumiyan'a sylemiti.
"Kentte herkesin aznda" dedi kz. aumiyan'a ayn eyi
gnde kere yineledii syleniyordu. MacDonell bunun
geree ok yakn olduunu dnd. Yine de, Marie'nin,
gerek amalarn renmek iin aumiyan'm gnderdii bir
ajan provokafr olduunu dnerek tedbiri elden brakmad.
Kz bu kere masasnn zerine eilerek "Neden?" diye yalvard. "Neden onlardan kurtulmuyorsunuz?

MacDonell yllar sonra yle yazacakt: "Marie Nikolaievna,

insan erkek olmasndan utandran o olaanst Rus kadnlarndan biriydi. Szne sadk kalarak kurduu dzenli iletiim sistemi daha sonra benim ve iim iin ok nemli bir duruma geldi. Bu kzlar, kimi zaman yiyecek isteyen dilenciler
ya da ufak tefek eyler satan insanlar olarak kapm alarlard. Mesajlar ayakkablarnn keleri iinde ya da paltolarnn
deri dmelerinde veya baka yerlerde saklarlard. lerinde
yirmi yan bulan ok azd. Onlar, tarih kitaplarnda yer almayan kk kahramanlard." Bak, sonunda Trkler'in eline
getiinde, MacDonell onun gvenlii iin ok kayglanmt.
Ama sonra kz, hepsini gvenlie gtren vapurda Rus subaylar arasnda grd. "Enzeli'ye vardmzda kz ortalktan
kayboldu ve bir daha kendisinden haber alamadm" diye
yazmaktadr.

Bolevikler sizin hep dmannz kalacaklardr." Kz' kentte

saklanan yzlerce arlk subay ve petrol blgesinde binlerce
sadk Rus iisi olduunu syledi. Bunlardan ayr olarak havaclk okulu pilotlarnn hepsi arlk yanlsyd ve bir lider
bekliyorlard. "Onlar ayaklandrn ve bu pislii kovun!" diye
yalvard kz. Ama MacDonell yine ayn eyi syledi, ingiliz
hkmetinin Rusya'nn i politikasna kar-tfeak gibi bir niyeti yoktu. Marie hibir ey sylemeden birka saniye adamn yzne bakt. Ondan sonra, buna kesinlikle emin olup
olmadn sordu. MacDonell'm ban sallamas zerine de
hkrarak alamaya balad. MacDonell, onun o ana kadar
Bolevikler'ce gnderilen bir casus olduuna emindi. Anlarnda, "Ama, gzyalar gerek gibi grnyordu" diyor. Bunun zerine riski gze ald.

Marie, MacDonell'm tek gizli ziyaretisi deildi. Bir dizi esrarengiz arlk subray ve dierleri kendisinin anti-Bolevik ol177

lundayd, gmleinin yakasn am, apkasn sallayarak serinlemeye alyordu." MacDonell talihsiz adama yryten
memnun kalp kalmadn da sormutu. "Elinde olsa, beni
orackta vururdu" diye yazyor.

duuna inandklar faaliyetlerinde hizmetlerini sunmaya geliyorlard. MacDonell yle yazyor: "Bunlarn ounun benim
neler yaptm renmek isteyen Bolevik ajanlar olduu
belliydi, ama herhalde byk bir ounluu da gerekti."
Ancak, kendisi hepsine kar ar dikkatli davranyordu. Onlara askeri beceri ve deneyimlerini Ba-k'nn savunmasndan sorumlu olan Bolevik yetkililerin hizmetine sunmalarn
neriyor, eer aumi-yan kendisini davet ederse, General
Dunsterville'in de ayn eyi yapmay umduunu anlatyordu.
Eski bir arlk albay MacDonell'm bu nerisine ylesine kzd
ki, zr dilemedii takdirde kendisini dvmekle tehdit etti.
Fakat, MacDonell risk alamazd. Zaten, bu gidi geliler kendisini yeteri kadar skntya sokmaktayd. "Eski arlk subaylarnn bu ziyaretleri doal olarak beni kuku altna sokmutu" diye yazyor. aumiyan ona kar souk davranmaya
balam, kendisine bildirecek nemli bir eyi olduu takdirde evine deil, brosuna gelmesini sylemiti. "Evine yaptm o ho ziyaretleri zlyordum. Kk olunun karsnda
devrik Grandk olmadma ok zlyordum" diyor
MacDonell. Kendi karsyla iki kk olu oktan ngiltere'ye
gnderilmilerdi.

Bu arada, MacDonell bilmiyordu ama Londra'nn aumiyan

karsnda sabr tkenmiti ve daha sert bir tutum benimsemeye karar vermiti. MacDonell bu durumu ilk kez, 10
Temmuz'da ranl Ermeni tccar klnda Bak'ye gelen
gen bir ngiliz istihbarat subayndan rendi. Mehed'deki
ngiliz istihbarat heyetinin ba General Malleson, Yzba
Reginald Teague-Jones'u Bak'de neler olup bittiini renmesi ve MacDonell'a Sava Kabinesi'nin yeni stratejisini bildirmesi iin gndermiti. MacDonell yle anlatyor: "Bana
ngiliz ve Fransz hkmetlerinin yeni politikasnn antiBolevik gleri desteklemek olduunu syledi... Bolevikler'i
devirmeye hazr olduklar srece bunlarn arlk yanls ya da
Sosyal Devrimci olmalarnn nemi yoktu." Moskova'ya resmen bildirilmemise de, bu, Bole-vikler'e kar sava ilan
demekti. Bunun Bolevik hatlar gerisinde kalan MacDonell
ve dier ngiliz subaylar iin derin etkileri olaca kukusuzdu. Ve en ok etkilenecek olan da, ksa sre sonra balayacak byk olaylarda olaanst bir rol oynayacak olan Yzba Teague-Jones'du.

"Artk ok dikkatli izleniyordum" diye yazyor. "zlenmek insana srtnda bir ey varm gibi garip bir duygu veriyor." Yllar sonra bile, biri arkasndan uzun sre yryecek olursa bu
rahatszl hissedecekti. Bolevikler, glgenizi fark ettiinizi
anladklarnda yolda sizi 'bir bakasna geiriyorlarsa' da, henz bu ilerde pek deneyimli deillerdi. ok salkl olan
MacDonell kimi zaman onlar bilerek yorduktan sonra kendisi
buzlu bir iki imek iin Hotel d'Europe'a girerken adamlar
leden sonrann scanda brakrd: "Zavallnn ceketi ko-

MacDonell'n ksa srede anlad gibi Teague-Jones sapma

kadar bir profesyoneldi. stihbarat subay olmak iin domu
denilebilirdi. ocukluu ve yetimesi, insana Kipling'in daha
kckken Byk Oyun iin yetitirilmeye balanan Kim'ini
hatrlatyordu. Kim gibi onun da ana babas pek belli deilse
de, bir dil retmeni olan babasnn, ocuk henz 13 yan178

nuu Malleson'a raporunu vermek iin Mehed'e dnmek zorundayd. Teague-Jones gnlne unlar yazyordu:
"nemli olan tek ey, Trkler'in Bak'ye doru ilerlemekte
olmalaryd." Sadece Ermeniler ve anti-Bolevikler onlara
kar arpmaya hazrdlar. Teague-Jones, ertesi gece hala
bir tccar gibi giyinmi olarak feribotla kk Krasnovodsk
limanna dnd. Oradan demiryolu ve sonra da atla
Mehed'e gidecekti. Ancak, nce Krasnovodsk'ta yapaca iler vard. Rhtmda, Bak'de akrabalar ve arkadalar olan ve
oradan gelecek son haberleri bekleyen bir kalabalkla karlat. Kent dm myd? Daha ne kadar dayanabilirdi?
Trkler ne kadar yaklamlard? Ancak, Teague-Jones'un
kaybedecek zaman yoktu. Kalabal yararak doruca kente
gitti.

dayken ld anlalyor. Yetitirmek zorunda olduu iki

kk ocuu daha olan annesi, skntya dnce St.
Petersburg'da yaayan arkadalar, gen Reginald' alp eitimini stlenmeyi nermilerdi. ocuk erken yata dil yetenei olduunu ortaya koymu, arlk bakentinde
Almanlar'n ynetimindeki bir dil okuluna gnderilmiti. Burada, Almanca, Rusa ve Franszca rendi. Bu arada ihtilalci
politikalar da yakndan tanm, daha 15 yandayken, 1905
Rus ihtilalinde heyecanl kalabaln ayaklan altnda ezilmekten g kurtulmutu.
ngiltere'ye dnnce Londra niversitesi'ne iki yl kadar devam etti -burada ne okuduunu renemedim- sonra da
1910'da Hindistan'a gitti. Orada 21 yanda, Hindistan Polis
rgtne girdi ve snr istihbarat ilerinde almaya balad.
Bu arada, dil haznesine Farsa ve dier Asya dillerini de
katmt. Olaanst yetenekleri amirlerinin dikkatini ekince, ok gemeden Byk Oyun'un en nl oyuncularnn yetitii ngiliz Hindistam hkmetinin Dileri ve Politik Dairesi'ne nakledildi. Sava baladnda orada alyordu. Bu kere yeteneklerinden en iyi yararlanlaca Basra Krfezi'ndeki
askeri istihbarat birimlerine atand. Hindistan'a olas tehdidiyle Bak krizi baladnda, aumiyan'm ne yapmak niyetinde olduunu renmek iin oraya gnderilecek en uygun
kii oydu.

Onu ilgilendiren ey, Rus Orta Asyas'nn balca ihra mal

olan ve Krasnovodsk ile Takent arasndaki btn istasyonlarda bekleyen vagonlar dolusu ham pamuktu. Pamuk balyalarndan oluan bir da, Hazar'n kuzeyindeki Astrakhan'a
nakledilmek zere rhtmda bekliyordu. Almanlar'm ve
Trkler'in, zellikle baz patlayclarn retiminde kullanlan
pamua iddetle ihtiyalar vard. Bolevikler'in de bunu nakit paraya evirmeye istekli olduklar biliniyordu. TeagueJones Bak'deyken, Astrakhan'da grevi mmkn olduu
kadar ok pamuk satn almak olan bir Alman heyetinin bulunduunu renmiti. Ayrca, Bak ve Astrakhan'daki Bolevik yetkililerin ellerindeki btn gemilerle pamuu hi gecikmeden Astrakhan'a tamaya kararl olduklarn da duymutu. Teague-Jones Alman plann nlemek iin acele etmesi gerektiini anlamt.

MacDonell yle yazyor: "Teague-Jones'un enerji ve heye-

can inanlacak gibi deildi. Benim aumiyan'la olan ilikim

nedeniyle duyduum vicdan azabna karn, beni yanna katvermiti. Sava savatr ve pis bir itir. Her eyi TeagueJones'un deneyimli ellerine brakmaya hazrdm." Ancak, ko179

meliydi. Ayrca, birbirinden 800 kilometre uzakta olan iki

kent arasndaki tek dorudan iletiim arac olan telsiz kullanlmalyd. te arkada burada devreye girecekti. Arkadaa
kendilerine katlmay neren bir mesaj gnderildi.

ilk olarak pamuk balyalarna benzin dkerek orada yakmay

dnd. Bunun sonucunda rhtm da yanacak ve bundan
sonra pamuk ihrac mmkn olmayacakt, ama, bu ayn zamanda ssz kent halkn ala mahkum etmek de olacandan baka bir yol bulmas gerekiyordu. Teague-Jones, antiBole-vik olduu bilinen st dzey bir Rus nakliye yetkilisinin
adn da aldndan, hemen adam grmeye gitti. Kimliini
akladktan sonra, nce genel durumu grtler. Rus ondan Bak'de neler olup bittiini renmek istedi. TeagueJones adama gvenebileceine inannca, ziyaretinin gerek
amacn aklad.

Rus'un planna gre, Krasnovodsk'taki telsiz istasyonuna

Astrakhan'dan pamuk yklenmesinin durdurulmasn bildiren
acil bir mesaj gelecekti. Bunu kukusuz kendileri yazacaklard. Krasnovodsk'taki yetkililer bunun doruluunu aratrma
olana bulamadan alc bozulacakt. Bu sk sk olan bir ey
olduundan kuku uyandrmazd. Telsizi bozacak olan arkadayd ve Bolevikler onarm iin yine onu aracaklard.
Rus, "Hem pamuun gnderilmesini nleyeceiz, hem de
telsiz bir daha altnda burada olmamalar iin gemileri
gndereceiz" dedi. Teague-Jones, "Gelen mesaja sahte
mesaj nasl sokabileceiz?" diye sordu. Bunun zmn
de, telsiz istasyonundaki arkadalar buldu. Gelen mesajlar
alan telsizcilerden birinin Bolevik aleyhtar olduunu biliyordu. Uygun bir tevikle kendilerinin sahte mesajlarn 'alacak'
ve normal yollardan yetkililere iletecekti.

O srada, rhtmda pamuk yklemekte olan gemi olduunu rendi. Bunlardan ikisi geceyars yola kacak, yerlerini
akta bekleyen dier ikisi alacakt. Baka gemilerin de gelmesi bekleniyordu. Teague-Jones gemilerin hareketine nasl
engel olunabileceini sordu. Rus ban kayarak buna kolay
bir yant verilemeyeceini syledi. Teague-Jones gemilerin
hareketine engel olacak bir yol bulmas iin srar etti. Adamn yz birden aydnland. "Bir fikrim var, sadece bir fikir,
ama ie yarayabilir" dedi. Komploya tmyle gvenilir olan
bir arkadan katabilir miydi? Baka bir seenek grmeyen
Teague-Jones bunu kabul etti. Rus dhiyane plann aklad.
Arkada o srada Bolevikler'in elinde olan Krasnovodsk telsiz istasyonunda alyordu. Bozulduu zaman, ki bu sk sk
olurdu, kentte telsizi onaracak tek kii olduundan yerinde
tutulmutu. Tea-gue-Jones'un ilerde grecei gibi bu, plan
iin ok nemliydi. Eer, pamuun yklemesi durdurulacaksa bunun resmen yaplmas ya da yle grnmesi gerekirdi.
Pamuun yklenmesi iin emir Astrak-han'daki Bolevik makamlarndan gelmiti. u halde, aksi emirler de oradan gel-

Bundan sonraki ileri inanlr bir mesaj hazrlamakt. Telsizci,

"Ben son zamanlarda gelen mesajlardan ounu grdmden bunun tam olarak nasl yazlmas gerektiini biliyorum"
dedi. Tm gemiler Astrakhan'a petrol ve ya nakletmek iin
hazr durumda bekletileceinden, Krasnovodsk Sovyet Yrtme Komitesi pamuk yklenmesinin durdurulmasn emredecekti. Ancak, Bolevikler'in gerei renmeleri durumunda adam kendi gvenlii iin korktuunu belirtince TeagueJones o konuda kendisine gvence verdi. "Durum ktletiinde iran'a geersin ve bizimkiler senin iin gerekeni yapar180

Teague-Jones, Bak'yu ele geirip Hazar yoluyla

Krasnovodsk'a gelecek Trkler'in ve byk bir olaslkla da
Almanlar'n, Afganistan ve kuzey Hindistan'a gitmek iin
Trkmenistan demiryolunu kullanacaklarn biliyordu. Byle
bir ey olduu takdirde Mehed'deki ngiliz heyetine, demiryolunu imha emri verilmiti. Ancak, demiryolunun en hassas
noktalarnn saptanmasn salayacak ayrntl haritalar yoktu. Tren Karakum l'nn scanda ar ar douya doru
ilerlerken league-Jones gerektiinde dinamitleneek kpr ve
geileri dikkatle izledi. Ancak, demiryolu Byk Oyun'un en
grkemli gnlerinde Rus askeri mhendisleri tarafndan ina
edilirken bu tehdit hep gznnde tutulduundan birka saat iinde onarlamayacak noktas pek azd.

lar." Teague-Jones saatine baknca ok az zamanlarnn kaldn grd. Gemilerin yklenmesi beklenenden nce tamamlanabilir ve geceyarsndan nce Astrakhan'a gitmek
zere denize alabilirlerdi. aksn kartp ceketinin astarn
kesti ve bir tomar on rublelik kard. Bu, telsizci arkadalarna verilecek rvetti. Adam hemen telsiz istasyonuna kotu.
Teague-Jones gnlne unlar yazyordu: "O leden sonra telsiz bozuldu. Son gelen mesajda, Krasnovodsk Sovyet
Yrtme Komitesi'ne pamuk yklemesinin durdurulmas ve
yklenenlerin de boaltlmas emrediyordu." Planlardaki bu
ani deiiklik ve byk gelir kayb zerinde homurdanmalar
ve tartmalar balamt. Kentte, gemilerin Bak'nun boaltlmas ya da General Dunsterville'in askerlerini Enzeli'den
oraya nakletmesi iin gerektii yolunda sylentiler yaylmt.
Ancak, Krasnovodsk'ta kimse Astrak-han'dan gelen bir emre
itaatsizlik edemezdi. Sonuta, limandan bir tek balya pamuk
bile gnderilmedi. Bolevikler ve Almanlar neler olup bittiini
rendiklerinde de, daha sonra greceimiz gibi, bu konuda
bir ey yapacak durumda olmayacaklard.

Teague-Jonse yirmi drt saat sonra Trkmenistan'n bakenti Akabad'a vardnda artc haberlerle karlat, iktidardaki Bolevikler iki gece nce, 12 Temmuz'da, bir darbeyle
devrilmilerdi. Teague-Jones oradaki ksa sreli duraklamasnda, bunun nasl olduunu da rendi. Kentte bir klada
yaayan Rus demiryolu iilerinin nderliinde yerli an-tiBolevikler bir cephanelii ele geirip silahlar halka datmlar, sonra hep birlikte Bolevik kararghna yrmlerdi.
Yetkililerden bir ksm kan atmada ldrlm, halka
eziyet eden dokuzu da aslmt. Tren istasyonda su alrken,
Akabad Komitesi adyla yeni bir geici hkmet kurulmaktayd. Hkmetin politik eilimi henz belli deilse de, tm,
ounluu o srada Bolevikler'in iktidar iin balca rakipleri
olan Sosyal Devrimci demiryolu iilerinden oluan Avrupa
Ruslar'yd. Ruslar, Trk-menler'i ihtilalci politikalar anlayamayacak
kadar
cahil
grdklerinden,
Trkmen

Grevini
tamamlayan
Teague-Jones,
Bak
ve
Krasnovodsk'taki durumu bildirmek iin bir an nce
Mehed'e dnmek istiyordu. Bu nedenle ertesi gn leden
sonra 600 kilometre uzaktaki Kaahka'ya giden trene bindi.
Ondan sonra da ran'a kadar dalardan at srtnda gidecekti.
Oradan geldii iin yolu iyi biliyordu. Ancak, bu kere ne
trende ne de yol boyunca yiyecek bir ey bulunmayacan
bilerek, Krasnovodsk'tan yanma bir eyler almt. Gelirken
be gn boyunca doru drst bir yemek yememi ve geceleri pis kalabalk istasyonlarda yerlerde yatmt.

181

gn srmt. Teague-Jones doruca General Malleson'un

istihbarat biriminin bulunduu ngiliz konsolosluuna gitti.
396

Mslmanlar'm karlarn temsil ettiini iddia eden Komite'de bir tek Trkmen bile yoktu.
Akabad'da Bolevikler'in devrilmesi, ngilizler iin ok
nemli bir gelimeydi ve Teague-Jones bu haberin
Mehed'deki General Malleson'a ve onun araclyla Delhi ve
Londra'ya iletilmesi iin hi zaman kaybedilmemesi gerektiini biliyordu. Ancak, treni ar ar Kaahka'ya doru ilerlerken bilmedii ey, olayn etkilerinin daha imdiden baka
yerlerde hissedilmeye balandyd. Akabad ayaklanmasnn haberi hat boyunca Merv ve Krasnovodsk'a hzla ulamt. Ve buralarda da Bolevikler ayn kanl akbete uramlard. Teague-Jones Akabad'dan ayrldktan drt saat sonra
Kaahka'da trenden indi. Krasnovodsk'tayken istasyonda katr
bulundurulmas iin telgraf ekmiti. Ancak, telgrafn yerine
var-, madiini rendi. Bunun zerine pazar yerinde ta4
ntrld bir katrc kendisine ok ar bir bedeli karlnda
Mehed'e gtrmeyi kabul etti. Teague-Jones yol iin kendisine iki gn tanmt. Katrc ise, bunun olanaksz olduunda
srarlyd. Kaahka'dan Rus snrna doru yola ktklarnda
gne batyordu.
Yolculuk epey yorucu geecekti. ln kavurucu scaklndan sonra temmuzda olmalarna karn dalar ok souktu.
Tad bilgilerin her saat biraz - daha bayatladm bilen
Teague-Jones, katrlar da katrcy da acmaszca yola sryordu. Kimi zaman yryor, kendini hakl, katrcy haksz karmak kararllyla hayvanlar topukluyordu. Sonunda, Iran
kentinin klar grnd. ki saat sonra da, geceya-rsndan
az nce, yorgunluktan tkenmi Teague-Jones eski kent kaplarndan geerek Mehed'e girmekteydi. Yolculuk tam iki
182

nin baarl olaca grld anda, a-umiyan'n aleyhine

dneceklerini iddia ediyorlard. MacDonell komplocular durum General Dunster-ville'e bildirilene kadar planlarn ertelemeye iknaya alt. ngiliz birliklerinin Enzeli'den Bak'ye
gelmelerinin zaman gerektirdiini ve bu arada doru drst
bir ynetimi olmayan blnm ve kuatma altndaki kentte
her trl karkln kabileceini syledi. Ancak, Trkler'in
kenti ele geirmeleri korkusuyla birlemi ateli komplocular
durdurmak olanakszd.

Blm-21
Komplo

Bu arada Bak'de, Trkler kente biraz daha yaklarlarken, MacDonell da kentin Bolevik yneticilerini
devirme komplosuna giderek daha ok bulayordu.
Sovyet tarihileri, Mac-Donell' 'ngiliz istihbaratnn
emriyle hareket etmekle' ve komplonun ardnda bizzat bulunmakla sulamlardr. Londra'daki amirleri, aumiyan'n
bir an nce dmesini istiyorlarsa da, MacDonell'n komplonun ardndaki beyin olmad anlalmaktadr. Ancak, kendisi
de komploye kartn itiraf etmektedir. Londra'nn tam
onayyla ounluu eski arlk subaylarndan ve Sosyal
Devrimciler'den oluan, ete elebalarmn gizli bir toplantsna katlm ve evinde saklad ngiliz hkmeti fonundan iki
milyon ruble vererek, komployu mali adan finanse etmitir.
Ayrca, Bak'nun petrol kuyularnn Trkler'in eline gememesi iin imha edilmesi planlarna da karmtr.

Darbe iin gn belirlenince, MacDonelPn da buna uymaktan

baka yapaca bir ey kalmamt. Plana gre, petrol iileri
grev yapp hep birlikte Bak rhtmnda toplanacaklar, burada konumaclar au-miyan' kenti yaklaan Trk kymndan
korumak iin bir ey yapmamakla sulayacaklard. Sonra,
oybirliiyle ngilizler'in Bak'yu kurtarmaya arlmasna karar verilecekti. aumiyan'a hala sadk olan asker ve polis,
petrol iilerini kontrol altnda tutmaya alrken, kentte
saklandklar sylenen birka yz silahl eski Rus subay bir
anda Bolevik kararghn basacak, uamiyan ile maiyetini
yakalayacakt. Limandaki donanmaya ait gemilerin mrettebat ile havaclk okulu yelerinin de olaya karmalar salandndan, aumiyan'n yardmna kimse koamayacakt.
Son olarak da, darbenin baarl olduu anlalnca, silahl
Ermeni askerleri asayii korumak zere sokaklarda ve kentin
nemli noktalarnda yer alacaklard. Ermeniler'le ilikileri iyi
olan MacDonell'n grevi, Ermeniler'i uygun anda getirmek
olacakt. Son kymda lmden kurtulan Mslmanlar krsal
blgeye, Trkler'i karlamaya katklarndan, dikkate alnmyorlard.

MacDonell btn bunlara karn darbenin aceleye getirilmesinden honut deildi. "Her arlk yzbas kendini ya albay
ya general ilan etmiti. Tm olay, bir opera komik sahnesini
andrmaktayd," diye yazyor. Darbecilerin, ounluu Grc
olan ele-balar, nefret ettikleri ve gvenmedikleri Ermeniler'i olaydan uzak tutmaya alyorlard. Ermenilerin, darbe183

ket yoktu." Fakat gemilerin saat onda yerlerinde olmalar

iin, ok ksa bir sre iinde hareket etmi olmalar gerektiini de biliyordu.

MacDonell, "Bundan sonraki gnler, yaammn belki de en

heyecanl gnleriydi," diye yazyor. "Artk, hepimiz ok tehlikeli ve heyecanl bir oyunun iindeydik." Her ey plana uygun giderse, aumiyan'n sonu gelmi demekti ve General
Dunsterville ile askerleri ok gemeden kentte olacaklard.
Ancak, aniden bir felaket oldu. Darbeden bir gn nce,
komplocularn elebalarndan biri Bolevik gizli polisi tarafndan tutukland. MacDonell onun polis eliinde gtrlne
tank olmutu. "ok kt bir and," diye yazyor. "Beni tandn belli edecek diye korkumdan kendimi bir dkkana g
attm." imdi nemli olan, bir Rus albay olan adamn,
MacDonell'n deyiiyle 'bir Bolevik cezaevinin o ikna edici
atmosferinde' konuup konumayacayd. Daha sonra gelen
bir haberde, alt dzeydeki iki komplocunun daha tutuklan
ve zerlerinde baz kiilerin adlarnn bulunduu renildi. Bu
aamada Bolevikler'in neler rendiklerini bilmek olanakszd. Bu yzden, plann uygulanmasna ve dierlerinin korkup
geri ekilmemeleri iin, tutuklanma haberinin gizli tutulmasna karar verildi. MacDonell, "Gvenliimiz darbenin baarsna balyd," diye yazyor. "Ondan sonra Bolevikler bizi
tutuklayamazlardi."

MacDonell bulunduu yerden kitle gsterilerinin yer alaca

rhtm gremiyordu: "Saat on oldu ve geti. Patlayan silahlarn, ngilizler'in gelmesi iin haykran binlerce iinin seslerini
duymak iin kulak kabarttm. Ancak, sessizlii bozacak bir
ey olmad ve filo amandralara bal kalmaya devam etti."
Tam o srada, bir filika limandan ayrlp sava gemilerinden
birine doru ilerledi. MacDonell filikadaki-lerin gemiye klarn drbnyle izledi: "Bunlar denizci deil, polisti." Komplonun aa kt belli olmutu.
MacDonell daha fazla dayanamayp neler olup bittiini renmek iin saat on buukta sokaa kt: "Sokaklar asker,
polis ve devriyelerle doluydu." Ancak, dkknlar sanki bir
ey olmam gibi akt. Petrol iileriyle dolu olmas gereken
rhtmn bir kenarnda bir konumac krss yatyordu.
MacDonell, komplonun elebalarndan birinin kald otele gi
dince, adamn sabah vapuruyla Krasnovodosk'a gittiini rendi. Tutuklulardan biri Bolevik sorguculara btn bildiklerini anlatmt. O gece, aralarnda aumiyan'm kararghna
saldracak arlk subaylarndan bazlarnn da bulunduu bir
dizi komplo elebas tutuklanmt. Petrol iileri sabah kente yrmeye kalktklarnda yollarnn silahl Bolevik askerler tarafndan kesildiini ve liderlerinin tutuklandn grmlerdi. Komplonun ileri gelenlerinin ou ya tutuklanm
ya da ortadan yok olmulard. MacDonell her an gizli polisin
gelmesini bekliyordu artk.

MacDonell bu arada Dunsterville'e bir mesaj iletmeyi baarm, kentte olup bitenleri anlatmt. imdi, btn i ertesi
sabah saat onda petrol iilerinin rhtmda toplanmalarn
beklemeye kalmt. "Krfeze bakan salonumun ak pencereleri nnde durduumu hatrlyorum," diye yazyor
MacDonell. "Filonun yarm mil ilerde demirlemi olduunu
gryordum. afaktan az sonra, eski gambotun bacasndan
duman kyordu, ama saat dokuz buukta gemiler hala amandralarna balydlar ve gvertelerde herhangi bir hare184

nndeki bir denizci geri evirdi. Olaylar hzla gelitike,

MacDonell giderek daha garip bir olaylar dizisine karacakt.
nce, gvenilir bir kaynaktan, ertesi sabah evde olmasn
bildiren ksa bir mesaj geldi. Ertesi gn, le saatinde bir ziyareti arka kapsn ald. Bu, MacDonell'a ark hallar satmak isteyen gezici bir tccard. MacDonell adam ieri ard
ve birbirinden gzel hallar yere serilmeye baland. Adam
kimsenin kendisini gzetlemediinden emin olmak iin evresine bakmdktan sonra elini uzatt. "Ben Albay Martev'im"
dedi. Sonra izmelerinden birini kartp elini iine soktu.
izmenin iinden bir klik sesi geldi ve albay bir kat kard.
izmeyi giymeden nce belirli bir gururla okayarak, "Benim
buluum", dedi. MacDonell adamn verdii notu okudu.

Ancak, Bolevikler ilk anda, belki de kompoloda-ki roln

bilmediklerinden, kendisiyle ilgilenmemilerdi. Resmi kontrol
altndaki Bak basn fkesini 'arlk kar devrimcileri'ne yneltiyor, bunlarn kt emellerinin, 'Bolevikler'in zekas ve
emekilerin kar konulmaz iradesi sayesinde' aa karldn bildiriyordu. Belki de, General DunsterviUe'in mdahalesini ho karlayabilecek sradan insanlar kkrtmamak iin,
ngilizler'in komploya kartklarndan sz edilmemekteydi.
Bu arada, aumiyan, Moskova'ya telgraf stne telgraf ekiyor ve Bak'nun savunulmas iin Kzl Ordu birliklerinin gnderilmesini istiyordu. Bildirdiine gre, Ermeni birlikleri o ana
kadar Trkler'e kar kahramanca bir direni gstermiler,
ama artk moral bakmndan kmeye balamlard. Bunun
nedeni, 'ngiliz kkrtmas' ve DunsterviUe'in yardmn isteyen baz komutanlarnn 'korkakl' idi. "Size acele etmeniz
iin yrekten yalvarrm", diyordu aumiyan. Ancak, o gne
kadar srarl ngiliz yardmn reddetmesinin karl olarak,
Lenin ve Stalin'den vgler dnda, Akabad'dan 170 svari
ve orta Rusya'dan 780 asker elde edebilmiti ki, bunlar da,
160 kilometre kadar batda, Bak'nun girilerini tutmaya alan 20.000 Ermeni'ye yardmc olacakt. Oysa, karlarnda,
kendilerinden sayca en az kat fazla olan dokuz tam tehizatl Trk piyade tmeni vard.

Mektup, komplonun elebalarndan olan ve kesinlikle gvendii bir Rus papazndan geliyordu. Bolevikler MacDonell' tutuklama konusunda ikiye blnmlerdi. MacDonell yle
yazyor: "ounluk beni bir ihtilal mahkemesinin nne karmaktan yanaysa da, aumiyan ve bazlar buna karydlar." Mektupta, o gece belirli bir adresteki bir partiye aka
katlmas gerektii, kendisine orada baka haberler verilecei
de bildiriliyordu. MacDonell arkasnda glgesi olduu halde o
gece verilen adrese gitti. Ktlk olduu iin, basit bir yemekten sonra, ev sahibi kendisini ran hallarn gstermek iin
baka bir odaya ard. Ama, oraya gidecekleri yerde evin
arkasna gittiler ve bir merdivenle atya ktlar. "Ay yoktu
ve gece ok karanlkt," diyor MacDonell. 'Ayaklarm aty
kaplayan yumuak zifte gmlyordu. Az daha bir telgraf teline taklp yzst d-, ecektim. Saa dndk ve on metre
kadar ilerimizde bir fener akt." Sonra, bir merdivenden
aa indiler. Burada kendilerini gen bir kz bekliyordu. Hi-

Bu arada, aumiyan'm sorgucular, tutsaklarn- J dan komplo

hakknda bilgiler elde ettike dikkatler MacDonell'a ynelmeye balamt. MacDonell ilk I uyary telefonunun kesildiini
fark ettii zaman ald. Artk, kendisini izleyenler de saklanmak iin bir gayret gstermiyorlard. Hibir ey olmam gibi,
a-umiyan' evinde ziyarete gittiinde, kendisini kapnn

185

vik kararghnda MacDonell, ihtilal rengi krmz rtyle kapl

uzun bir masann bulunduu byk bir odaya alnd. Masann
banda aumiyan ve dier Bak komiserleri oturuyordu.
Kardaki iskemlelerde de bir dizi insan vard ve odaya askerler, denizciler, iiler girip kmaktayd. MacDonell masann
bana getirilip bir iskemleye oturtuldu.

bir ey konuulmu deildi. Kz MacDonell' lo bir odaya

soktu. Burada bir yatan zerinde bir Bolevik niformas
vard. Kzn iareti zerine MacDonell niformay giydi ve ev
sahibi ile birlikte, kzn ardndan evin arka kapsndan sokaa
kt.
Bylece, MacDonell'n glgesini atlatm olan iki adam, birka dakika yryp baka bir eve girdiler. MacDonell, Dileri Bakanlndaki amirlerinin, kendisini bir Kzl Ordu askeri
niformas iinde grselerdi, ne diyeceklerini dnyordu.
Evde kendilerini orta yal bir Ermeni kadn karlad. Yoldan
geen biri, onun asker olunu karladn sanabilirdi. Kadn
ikisini de yukarda MacDonell'n tanmad adamn bekledikleri bir odaya kard. adamdan bir tanesi MacDonell'a
ok yaknda Bolevikler tarafndan tutuklanp yarglanacan
anlatt. Ancak, dostlar davann dmesi iin gerekeni yapmlard. Bolevikler kendisine bir savunma avukat nereceklerdi. Avukat dost olduu iin bunu kabul etmeliydi.
Adam avukatla hazrlanan stratejiyi anlattktan sonra,
MacDonell yeniden ilk eve gtrld, orada elbiselerini deitirdikten sonra yine at yoluyla partinin olduu eve gidildi. Saat ondaki sokaa kma yasa balamak zere olduundan, parti de dalyordu. "Dier konuklarla oradan ktm ve glgem peimde olduu halde evime dndm," diye
yazyor MacDonell.

aumiyan, MacDonell ile gz gze gelmemeye dikkat ederek, Bak'deki son olaylar ve kendisinin bunlarla ilikisi konusunda 'baz sorular' sordu. MacDonell, resmen bir ngiliz
diplomat olan kendisinin neden tutuklandn sorarak, bunun uluslararas yasalarn inenmesi anlamna geldiini bildirdi. Biraz skntl grnen aumiyan ona tutuklu olmadn, askerlerin kendi korunmas iin olduunu syledi. Sonra,
MacDonell'a avukat isteyip istemediini ordu. Bir gece nceki uyarlar hatrlayan Macponell masum bir tavrla kendi
avukatn artp artamayacam sordu. aumiyan kendisine ok iyi bir avukat vereceklerini, bunun gerekli olmadn belirtti. Bu srada, ortaya kan bir Ermeni kendini tantt
ve MacDonell' odann teki ucundaki bir masaya gtrd.
Burada kendisini sorguya ekecek olan iki Bolevik memur
yanlarna geldi. Hakknda dava alp almayaca, sorgulamasndan sonra belli olacakt. Eer, dava alacaksa Bak
htilalci Mahkemesi nne karlacakt. MacDonell, bu mahkemenin komplonun elebalarndan birini lme mahkum
ettiini ve MacDonell'm rubleleriyle darbe sabah
Krasnovodsk vapuru ile kam olann bana da bir bedel
koyduunu biliyordu. Ancak, kendisi sadece sorguya ekilecekti. MacDonell sorgu srasnda iki memura, hkmetinden
aumiyan', Bak'yu Trk-ler'e kar savunmak iin ngiliz

MacDonell, esrarengiz dostlarnn syledii gibi ok gemeden tutukland: "Akam yemeimi henz bitirmitim ki, gizli
polis efiyle askerin bulunduklar byk bir siyah araba
kapmn nnde durdu." Gelenler sayglydlar ve 'aumiyan
Yolda'n kendisini derhal grmek istediini bildirdiler. Bole186

avukat sordu. MacDonell ban sallad. adam hemen

masadan kalkarak baka bir odaya getiler. aumiyan ile dier baz komiserler de kendilerine katld. Bir Kzl Ordu askerine MacDonell' gzden karmamas emredilmi olacak ki,
MacDonell kaderi konusunda verilecek karar beklerken yanna yaklat.

yardmn kabul etmeye ikna iin ak talimat aldn anlatt.

ngiliz hkmeti bir darbe dzenlemeyi isteseydi, ellerinde o
kadar profesyonel varken, bu ii kendisi gibi bir amatre
vermezdi kukusuz. Tutuklananlara gelince, yllardr Bak'de
yaamakta olduundan, ilerinden bazlarn tanyor olmasnda alacak bir ey yoktu. Ancak, bunlarn Bolevikler'e
kar bir komplo iinde olduklarndan kukulanmak iin hibir
nedeni de yoktu. ki sorgucu btn bu szlerini not ettiler.
"Ondan sonra sra, gizli dostlarmn syledikleri eye geldi,"
diyor MacDonell. Avukat, daktilo ile yazlm bir tomar kat
uzatarak, bunlar daha nce grp grmediini sordu. Katlarn idama mahkum olan adamn zerinden kt sylenmiti. Dierlerinin sessiz baklar altnda MacDonell katlar
uzun uzun inceledi. Bir gece nceki arkadalarn aramasn
syledikleri eyi ok gemeden bulmutu "Bunlarn yazld
makine B harfinden sonra atlyor, E'nin orta izgisi de hatal," dedi. iki adam bunun arkasndan ne geleceini bilmediklerinden balarn salladlar. MacDonell bunun zerine cebinden polis mdrnn getirdii ve aumiyan'm imzasn tayan sorgulama arsn kard. Kttaki benzer kusurlar
gsterdikten sonra bombasn patlatrverdi. Memurlarn yzlerine bakarak, "Btn bunlar sizin bronuzda yazlm," dedi.

aumiyan ve arkadalar uzun bir sre sonra yerlerine dndler. MacDonell'a uzun masann nndeki iskemleye oturmas sylendi. Burada bir bardak ayla biskvi ikram edildikten sonra kendisi hakknda baz sorular soruldu. Sorularn
hepsi de zararszd, hibiri komployla ya da onun komplodaki
rolyle ilgili deildi. Bunun nedeni belliydi. MacDo-nell'n ardndaki halk iskemleleri, oraya sansasyonel bir ey grme
beklentisiyle gelmi insanlarla doluydu. MacDonelFn, kar
devrimci belgelerin kayna hakkndaki ykc sulamalarn
tekrarlamas, aumiyan'm isteyecei en son eydi.
MacDonell esrarengiz dostlarnn bunu nasl baardklarn
renemediyse de, bu sayede cann kurtard kukusuzdu.
MacDonell yle yazyor: "Olay bundan sonra snd. Halk
iskemleleri sabahn birinden ok nce boalmt." Saat bir
buukta kendisine de gidebilecei sylendi. Ama, Bak'yu
terk etmemesi ve General Dunster-ville ile iletiim kurmaya
girimemesi konusunda uyarld.

ki adam akna dnmlerdi. Ktlar alarak dikkatle karlatrdlar. Biri gzlerine inanamaya-rak, "Olanaksz!" dye
bard. "Aksine" diyen MacDonell bunun, komployu
aumiyan'm gcn gstermek ve kendisine kar olanlar
saptamak iin uydurduu sylentilerini glendirdiini belirtti. Uzun ve skntl bir sessizlik oldu. "Yantnz bu mu?" diye

MacDonell' evine, kendisini tutuklayan polis efi, bu kere silahl askerler olmadan gtrd. "Havadan sudan sz edemeyecek kadar yorgun ve heyecanlydm," diye yazyor
MacDonell. "Ama, onun bir ey sylemek istedii de belliydi;
bu yzden kendisini bir viski imeye ardm." Evde yalnz
kaldklarnda, arlk zamannda da ayn ii yapm olan polis
187

dan bir emireri gelmi. Rusa yaynda srekli kendisinin adnn sylendiini bildirip gelip evirmesini rica etmiti.
MacDonell haberden, kandan sonra bir mahkeme dzenlendiini rendi. Gyabnda sulu bulunmu ve lme mahkum edilmiti. imdi gemie bakldnda, ne de olsa yaknda askeri birlikleri olan ngiliz-ler'le ciddi bir atmaya girmek istemeyen aumi-yan'n, MacDonell'n ihtilalci adaletten
kamasna bilerek gz yumduu ve kumar borcu olan polis
efinin de bundan kiisel bir kar salad dnlebilir.
Her ne olursa olsun, MacDonell'n cann kurtarmas byk
bir anst.

efi, MacDonell'a Bak'yu mmkn olan ilk frsatta terk etmesinin kendisi iin iyi olacan syledi. MacDonell bunu bir
ima olarak kabul etti ve borlar konusunda kendisine yardmc olup olamayacan sordu. "Bunu iddetle reddetti,"
diye yazyor MacDonell. Ancak, iareti almt ve ardn brakmamaya kararlyd.
Polis efinin itirazlar giderek zayflad ve birka gn sonra
her ey ayarland, "ingiliz vergi mkelleflerinin iki yz sterlini, onun kumar borlarn dedii gibi, benim de Enzeli'ye
gidecek olan Tula vapuruna binmemi salad," diye yazyor
MacDonell. Yeni dostu ardndaki polisleri ekince, MacDonell
ertesi sabah eyalarn geride brakarak vapura bindi.
Mrettebattan gvenilir biri, kendisini makine dairesine indirip kazann arkasna saklad. MacDonell gemi yola kana kadar btn gn orada o boucu scakta bekledi. Ondan sonra
sakland yerden karak gvertede bir kamaraya yerleti ve
terden s-klsklam olan stn ban kuruttu. Ertesi sabah
Enzeli'ye inerek, doruca ngiliz karargahna gitti. General
Dunsterville o srada kk birliinin byk bir ksmnn
kamp kurduu Kazvin'deydi. Ba-k'deki durumu nce generale, sonra da Tahran'da-ki ngiltere Sefiri'ne ilk elden bildirmesi iin Mac-Donell' oraya gtrme hazrlklarna baland. Bu heyecanl haftalardan sonra, MacDonell yle yazyor: "Kiinin, sonunda kendi insanlar arasnda olmas ne kadar iyiydi!"

31 Temmuz'da Bak'den daha sansasyonel haberler de geldi. aumiyan sonunda devrilmiti. Kente son hzla yaklaan
Trkler'e kar savunma hazrlklar yapamam olmas panie yol am ve eski destekileri kendisini terk etmilerdi.
Sonunda Bak Sovyeti, 236'ya kar 259 oyla ngilizler'den
yardm istemeye karar verdi. aumiyan kendisinin ve kalan
birka destekisinin bu ile bir ilgileri olmayacan syleyerek, hem Sovyet'ten hem de Bak'den ekileceklerini bildirdi.
Gnlnde yle diyordu: "Sovyet rejimi iin lmek zere
buraya gelen bizler, yreklerimizde ac, dudaklarmzda lanetlerle ekilmek zorunda brakldk." Sonra, Bak limanndaki birka gemiye bulabildikleri btn silah ve cephaneyi
ykledi, yanlarna askerlerini ve destekilerini alarak Hazar
Denizi'nde Bolevikler'in elinde kalan son liman olan
Astrakhan'a doru yola ktlar.

MacDonell dnne ne kadar sevinmesi gerektiini, birka

gn sonra Bak'nun Bolevik kontrolndeki radyosundan
haber bltenini dinlerken anlad, ngilizler'in alc istasyonun-

aumiyan'n gidii zerine Bak'nun kontrol, kansz olarak

kendilerine Merkezi Hazar Diktatrl adn veren Sosyal
Devrimciler'in eline geti. ounluu Ruslar'dan oluan grup,
188

Blm-22

Ermeniler'ce de destekleniyordu. ngilizler'e olan ihtiya konusunda fikir birliine varlarak, zaman varken, General
Dunsterville'e Bak'ye gelmesi iin ar yapld. Ayn zamanda, kaan Bolevikler'in tutuklanmas ve kardklar silahlara el konulmas iin deniz kuvvetlerinin hzl gemileri
gnderildi. Bu da ksa zamanda baarld. aumiyan ile dier
komiserler, yakn zamana kadar kendi denetimlerindeki kentin cezaevlerinden birine atldlar.

Bak in Sava
General Dunsterville, "Bak'nun denizden grn
ok etkileyicidir" diye yazyor. Kentin tam ortasnda
altn kresi ve hayla Rus Ortodoks katedralinin gsterili kubbesi yer alr. Hazar Denizi kysnda bir zamanlar burada servetler kazanm olan ailelere ait dizi dizi binalar uzanr. Bak, geen yzyln sonunda dnyann
en zengin kentlerinden biriydi. arln bu ssz kesinde
byk petrol yataklarnn bulunmas, her milletten giriimci
ve servenciyi cezbetmiti. Uzmanlar, Bak'de dnyann tmn aydnlatacak ve stacak kadar petrol olduunu hesaplamt. Toprak petrole ylesine doymutu ki, Bak aklarnda Hazar Denizi'ne bir yanar kibrit atmak, denizin tutuup
dakikalarca yanmas iin yeterliydi.

General Dunsterville'in uzun zamandr bekledii an gelmiti.

Kurmay subaylar, artk Dunstergc adn alan birlii
Bak'ye gndermek iin uygun gemilere el koyarlarken,
MacDonell de kat elbiseler yerine yeni bir niforma giyip
Merkezi Hazar
Diktatrl'ne yardmn gelmek zere olduunu bildirmek
iin nden yola kt. Bak'yu ve deerli petrol yataklarn
Enver Paa'nn eline dmekten kurtarma yar sonunda
balamt.

Bak birka yl boyunca, bir gecede servetlerin kazanlp

kaybedildii bir kumar kenti olmutu. Kami cahil olan
Bak'nun yeni zenginleri deniz kysnda lks saraylar yaptrmlard. Bak'nun yeni aalkl caddelerinden atlarn ektii tramvaylar geer, kaldrmlarda Avrupa'nn nl maazalarnn ubeleri bulunurdu. Bunlarn epey uzanda da byk
petrol yataklar yer almaktayd. Burada petrol iilerinden bir
ordu barakalarda yaarlard. Her taraf kuyulardan szan petroln oluturduu parlak siyah havuzlarla kaplyd. Bak kuyularnda, bir ara Birleik Devletler'deki tm kuyulardan daha ok petrol retilmekteydi.

189

MacDonell ve kk bir nc grubunu birka gn ncesinden Bak'ye gndermiti.

Ancak, ngilizler 17 Austos 1918'de uykulu limana ayak

bastklarnda, bir zamanlarn zengin gemiinden geriye sadece hayaletler kalmt. sveli Nobel Kardeler gibi milyonerler kenti oktan terk etmiler, zarif Avrupa maazalar
kepenklerini indirmi, atl tramvaylar ortadan kalkmt. Savan ve Ihtilal'in sonrasnda Bak, k savatan da Bolevikler'den de nce balam olmasna karn, 1949'da komnistlerin gelmesinden sonra anghay'a benzemi olmaldr. Petrol alanlarndaki bir dizi uzun grev, sanayii sakatlam, petrol akn zaman zaman sfra indirmiti. Kyma dnen kanl etnik atmalar ve arlk yetkililerin basklar,
sanayiye biraz daha zarar vermiti. Bak'nun geleceine gvenmeyen petrolcler, en son teknolojilere para yatrmay
anlamsz bulmulard. Sava, kenti uluslararas piyasadan biraz daha uzaklatrm, tevikli i tketime bal klmt. Btn bu olaylar, bir zamanlarn zengin kentinin yok olmasna
yol am, batan karc yeni arlaryla ihtilalcilerin ekmeine ya srmt. Bylece, aumiyan'n ksa mrl Bak
Sovyeti'ne ve aaal adyla Merkezi Hazar Diktatr-l'ne
yol alm oluyordu.

Dunsterville'in gemisi Kruger rhtma yaklat anda, be kiilik Merkezi Hazar Diktatrl'nden randevu talebi geldi.
Ayn zamanda, nc grubun bandaki subay da gelip generale kentin durumu hakknda rapor verdi. Geldiklerinde, cepheyi hemen hemen savunmasz bulmulard ve Trk saldrs
ertesi gn bekleniyordu. Yerel komutanlarla askerlerin kendileri adna ngilizler'in savamalarn bekledikleri apak grnyordu. Belki de, MacDonell iini iyi baarmt; nk
Dnusterville'in sonradan yazdna gre kent halk, rhtma
'gemiler dolusu' ngiliz askerinin inmesini beklemekteydi.
Hampshire Alay'nn nc birliini grnce ac bir dkrkhma uramlard. Dunsterville yle yazyor: "...ancak bu
gsterili askerler, onlar ylesine yreklen-dirmiti ki, ertesi
gn Trk saldrs baladnda, kentin erkeklerinin tm silahlarn alp ate hattn desteklemeye kotular ve sonuta
Trkler karmaka^ rk bir durumda geri pskrtldler."
ingiliz nc grubu, kentin evresinde 30 kilometre uzunluunda bir hilal oluturan Bak savunma hattnn yerinin de
ok kt seilmi olduunu grmt. "Siperler o kadar kt
yerletirilmiti ki, iindekiler sadece havaya ate edebilirlerdi" diyor Dunsterville. Ne haberleme siperleri vard ne de
dikenli tel engeli. Oysa, baz yerlerde Trkler'in ileri mevzileri
sadece bir kilometre tedeydi. Kentin savunmasn 10.000
yerli gnll isteksizce stlenmiti. Bunlardan 3000'i Rus,
7000'i Ermeni'ydi. Hepsinin tfekleri vard, ama ilerinden
ok az askeri eitim grmt. ou canlarn yeteri kadar
tehlikeye attklarn dnyorlar, bir ksm ise dmanla ko-

O yaz sabah, General Dunsterville'in gemisi kyya yanarken general ve kurmay subaylar, savaacaklar araziyi incelemekteydiler. Bak tarafndan yksek ve orak tepelerle
evriliydi, bunlarn ardnda bir yerde de Trkler vard.
Trkler'in toplar varsa, bu tepelere kardklar takdirde kenti de, Dunsterville'in birliklerini de unufak edebilirlerdi. Bak
ve ok deerli petrol yataklar, kurtarlacaksa, Trkler'in tepelere kmasn nlemek gerekirdi. imdi, Dunsterville'in en
nemli ii, Trkler'in ve kenti savunan birliklerin mevzilerinin
nerede olduunu renmekti. te, bu nedenle de,
190

Dunstergc'n kentten karacak iki gemiye el konulmutu.

Bunlar da silahl muhafzlaryla birlikte Kruger'in yannda
bal duruyorlard.

numalara balanlmasn savunuyordu. Son kymdan sonra

Bak'de kalan Mslmanlar'm hepsi deilse bile ou,
Trkler'i karlamaya hazrdlar ve bu nedenle ok tehlikeli
bir i dman oluturuyorlard.

Bu arada sava alann gezen Dunsterville, durumun anlatldndan daha kt olduunu grd. Trkler say stnlkleriyle gerekten kararl bir saldrya kalktklar takdirde, kendi
askerleri de, yerel gnlller de, ne kadar kahramanca arprlarsa arpsnlar, Bak'yu hibir ey kurtaramazd.
Trkler'in saldrya gememelerinin nedeni ya yeni destek
birlikler beklemeleri ya da ngilizler'in Bak'ye byk bir g
indirdiklerine inanmalaryd. Eer, bu sonuncusu doruysa, o
zaman gerei renmeleri uzun srmeyecekti. Bunu da
kendilerinden hibir ey saklanamayan 'i dman'dan, yani
Bak'deki Mslmanlar'dan haber alacaklard.

Enver Paa'nn 60.000 kiilik 'slam Ordusu'nun ncs olan

gerek dman, sava deneyimli 14.000 Trk askeriydi ve
bunlar arkadan destek gelmesini de bekliyorlard. Bak'yu
ele geirdikten sonra, ci-had bayran Hazar'n tesindeki
Mslman topraklara tayacak, orada yaayan Trkler'i kurtaracak ve ar'n eski topraklarndan Enver'in Sultan' olaca
yeni bir Osmanl imparatorluu yaratacaklard. Keif kolu,
Dunsterville'i Trkler'in ileri mevzilerinin daha imdiden kente tehlikeli derecede yakn olduu konusunda uyard. Raporlar yleydi: "Dman bataryalar keif uaklarnn desteinde liman ve gemileri istedikleri anda bombardman edebilirler". Ancak, ar toplardan henz bir iz yoktu. nc grup,
Dunsterville ile ana gc beklerken, cephenin en hassas yerlerine de yerlemiti.

Bak'deki tablo karanlk grnyorsa da, 1918 yaznda baka yerlerden gelen sava haberleri uzun zamandr olmad
kadar iyiydi. Bat Cephesi'nde General Ludendorff un ordularn Paris'in burnunun dibine getiren byk saldr pskrtlmt, Ludendorff un Bat Cephesi'ndeki uzun durgunluu
krma plan feci bir ekilde geri tepmiti, itilaf Dev-letleri'nin
kar saldrsnn balad 8 Austos, Avrupa'da savan dnm noktas olmutu. Bu gn daha sonra Ludendorff tarafndan Alman ordusunun 'yas gn' olarak tanmlanacakt.
Bundan sonraki haftalarda, tilaf Devletleri ok ar kayplar
pahasna da olsa, zafer stne zafer kazanacak ve Alman
hatlarn pek ok yerde yaracaklard. Bunlarn, ti-laflar'n
son rpnlar olduuna inandrlan Alman askerleri iin,
dmann kaynaklan sonsuz ve ilerlemeleri durdurulmaz grnyordu. Kayzer bile gizliden gizliye, dnya egemenlii

Bak halk nc grubun says karsnda d krklna uramsa, rhtma inen ingiliz birliini grnce kimbilir ne hissetmitir? Dunsterge hibir zaman 1000 savay amamt. Hatrlanaca gibi, bunlarn grevi Bak'yu savunmak
deil, Rus ve Ermeni gnlllerini baka yerlerden destek
gelene kadar Trkler'i durduracak bir g olarak eitmekti.
Bunlar, ingilizler kk bir deniz gc hazrlayana kadar
Trkler'i oyalayacak, Bak dt takdirde ingilizler bu deniz gcyle Trkler'in Hazar' geip Krasnovodsk'taki nemli
demiryoluna ulamalarn engelleyeceklerdi, ingilizler yerlemeden Trkler'in kente girmeleri durumunda da,
191

ingilizlerle anlamak zorunda kalmlard. Kamamas iin

prangaya vurulan Noel'e karlk, Ingilizler'in elindeki Jungalili tutsaklar verilecekti. Jungali Reisi Kk Han, onu o kadar
kt bir durumda teslim etmeye utanarak, kaybettii kilolar
almas iin zel yemeklerle beslenmesini emretmiti. Noel
ancak ondan sonra iade edilecekti. Fakat bu bir sorun yaratmt, Iran-llar'n ounun aksine zayf yapl olan Noel,
ranl-lar'n gznde ok yava kilo almaktayd. Noel daha
sonralar yle yazyor: "Kurtulmam iin, Iranllar'n tombulluk standardna erimem gerekiyordu ki, bu da epeyce kilo
almam demekti." Noel'in bir ilerleme kaydedememesi zerine, Kk Han adamlarndan birini gndererek bunun nedenini aratrd. Noel adama Ingilizler'in genelde zayf bir rk
olduklarn anlatt ve sonunda adam, 'dnyann btn yiyeceklerini yese de imanlayamayacama' inandrabildi.

planlarnn yok edildiini ve ok byk bir hesap yanll

yaptn itiraf ediyordu. Ancak, sonu her gn biraz daha
ke-sinlese de, Avrupa'da savan sona ermesine daha ay
vard. Bu arada, Filistin cephesinden gelen haberler de yreklendiriciydi. Trkler'le Alman danmanlar arasnda sorun
kt haberleri gelirken, General Allenby birliklerini kuzeyde
am'a doru byk bir saldrya kaldrmaya hazrlanmaktayd.
Btn bunlarn, Bak'nun orak tepelerinde sayca ok stn
Trkler'le karlamaya hazrlanan General Dunsterville ile
kk birliine hibir yarar yoktu. En yakm ingiliz garnizonunun bulunduu 900 kilometre uzaktaki Badat'tan herhangi bir yardm bekleyemezlerdi. Yine de, Bak'yu savunmaya hazrlanrken, glmsemek iin birka nedeni vard. Bir
kere, Hazar kysndaki bu limanda hala bol olan ve askerlerin 'balk reeli' diye adlandrdklar havyarla tanmlard.
Sonra, Alman askeri heyetinin garip serveni vard. Kentin
Trkler'in eline getiini sanan kk bir grup Alman kurmay
subay, ky boyunca daha yukarda bir yerden bir tekneyle
gelip Trk karargahna gtrlmelerini istemilerdi. Sonradan anlaldna gre, mttefikleri kenti belirli bir tarihte ele
geireceklerini bildirmiler, onlar da bu takvime uyarak yola
kmlard. Yanllklarn anladklarnda i iten gemiti.
Tabancal bir ingiliz astsubay tarafndan tutuklanp Bak
yetkililerine teslim edildiler.

Noel iki gn sonra, 27 Austos'ta, Enzeli yaknlarnda Ret'te

'zerinde be aydr giydii paavralar olduu halde'
Ingilizler'e teslim edildi. Noel ekmi olduu skntlara karn, hemen Bak'ye, Dunster-ville'in yanma gitti; oras hakkndaki yerel bilgisinin yararl olabileceini dnyordu. Bir
nedeni daha vard: "Kaybettiim zaman kazanmak ve bu
nemli anda orada olmak istiyordum." Rest pazarnda dik
yakal bir Rus gmlei, pantolon, beline saracak ilemeli bir
kemer ve uzun siyah mein izmeler buldu. Son olarak da
siyah bir ftr apka ald. "Ertesi gn bir Bolevik komiserini
andran bu klmla Bak'ye vardm ve General
Dunsterville'in yanma ktm" diye yazyor. Gzpek Noel, iyi
bildii blgede Trkler'in haberleme hatlarna bir baskn
nerdi. Giriimi 'ar tehlikeli' bulan Dunsterville, yine de bir
baar ans olduunu grnce Noel'e izin verdi. Ancak, bas-

Son olarak da, oktandr ld sanlan Yzba Noel'den iyi

haberler gelmiti. Noel, Jungaliler tarafndan serbest braklm ve aniden Bak'ye gelmiti. Jungaliler Dunsterville'in askerleri tarafndan ar bir yenilgiye uratldktan sonra,
192

ingiliz Hintli Birlii Trkmenistan'a gnderildi. Trkler'in

Bak'yu ve ardndan Krasnovodsk'ta demiryolu hattn tehdit
etmeleri nedeniyle, Hindistan'n savunma makamlar snr
tesi blgelerin dost ellerde kalmasn uygun gryorlard.
Londra, artk Bolevikler'i Almanlar'n Mttefikler'e kar kurduklar komploda piyon olarak grmekteydi. Teague-Jones,
Akabad'daki Bolevik aleyhtar yetkililerle Malleson arasnda
balant kurduktan sonra, Bolevikler'in devrilmesinin ardndan neler olup bittiini renmek iin Krasnovodsk'a gitti.
Ama gerekte, kendisi gibi hrsl bir subayn olmas gereken
tek yerin Bak olduunu dnyordu. ok gemeden de
DunsterviUe'in kurmaylar arasna alnd ve bir istihbarat birimi kurarak Malleson'u unuttu.

kn ok dikkatli bir planlamay gerektiriyordu. Olaylarn gidii

buna gerek brakmad iin, belki de Noel ansl saylmalyd. Noel daha sonralar savata giritii gizli eylemler nedeniyle DSO madalyas almtr ki, bu kk rtbeli subaylara
pek sk tannmayacak bir ayrcalktr.
Oynanacak olan byk oyunu karmamaya kararl tek gen
ingiliz istihbarat subay, Noel deildi. Bunlardan biri de, Bak
ile Krasnovodsk'daki durumu ve Akabad'da Bolevikler'in
devrildii haberini amiri General Malleson'a bildirmek zere
Mehed'e girerken braktmz Yzba Teague-Jones idi.
Tea-gue-Jones neler olup bittiini renmek iin Aka-bad'a
gitmeye gnll olmutu. Kente varmca, yine tccar klnda yeni anti-Bolevik makamlarn Akabad Komitesi'ne gitti.
Daha sonralar gnlne yle yazacakt: "Tipik demiryolu
iileriydi: stleri balan kirli, tralar uzam. ok korktuklar da belliydi. Kader kendilerini bir ihtilalin bana geirmiti.
Bolevik rejimin zorbal onlar umutsuzlua itmiti. Eski
zorbalar ayaklanp devirmilerdi. imdi, artk yalnz olduklarn anlamaya balyorlard." Ko-mitedekler, Teague-Jones'a
kuzey iran'daki ingiliz birliklerinin gc hakknda sorular sorduktan sonra, Bolevikler Takent'teki Kzl Ordu garnizonundan zerlerine asker gnderdii takdirde ngiltere'den
yardm bekleyip beklemeyeceklerini renmek istediler.

General Dunsterville ile maiyeti, kentteki Rus ve Ermeni birliklerini yeniden rgtlemeye ve Trk-ler'e direnme kararlarn pekitirmeye alyorlard. Normal komuta yaps yerine
saysz komitelerle karlamak cesaretlerini krmt. Askerler
politik toplantlara katlrken ya da leden sonra kadnlar ve
aileleriyle ay imeye gittiklerinde cephenin kimi blmleri
bo kalyordu. Kazlan siperlerin azl konusunda da kent
savunucular yle dnyorlard: "Neden siperlere girelim
ki? Bu korkaklarn yapaca bir eydir. Biz savamak istiyoruz!" Dunsterville onlarn bir saf oluturup, dman korkutmak istercesine havaya ate ettiklerini anlatmaktadr. "Bunu
ortalkta bir saldr yokken ve en yakn Trk, 3 kilometre ilerde siperindeyken sk sk yapyorlard." Ordu Bolevikler'e
iddetle kar olmakla birlikte, ne de olsa ihtilalciydi. Bir tek
etkin lideri olmadndan disiplin, yasa, kural ya da cezalandrma yoktu. Emirlere itaat etmek istee balyd.

Teague-Jones, Londra ve Delhi'deki amirleri adna konuamayacan belirterek, isteklerini telgrafla Mehed'deki General Malleson'a bildirmeye sz verdi; general de amirlerinin fikirlerini renirdi. Teague-Jones szn tuttu ve bylece,
Malleson ile Akabad Komitesi temsilcileri arasnda grmeler balad. Bunun sonunda, Dou ran Kordonu'ndan kk
193

Hazar filosu kurma abalar, Rus sularnda ngiliz varl fikrine kar olan Diktatrler tarafndan reddedildi. Teklifleri,
Badat'tan getirilmekte olan hafif deniz toplarnn, artk cephaneleri tkenmi olan Rus toplarnn yerine kendi gemilerine monte edilmesiydi. Bunlarla, DunsterviUe'in Enzeli ile deniz haberlemesini savunabilir ve Bak'nun dmesi durumunda Trkler'in Krasnovodsk'a erimelerini nleyebilirlerdi.
Ancak, bata bu kadar sorumsuz kiilerin olmas durumunda,
Dunsterville'in bunu kabul etmesi olanakszd. Sonunda
Kruger ile acil durumda kullanaca iki ge-mi dnda, sava
gemisine dntrebilecei sadece iki uygun gemi bulabildi.
Bu sonu gelmeyen engellemeler karsnda aresiz kalan
Dunsterville, zaman zaman be Diktatr devirip kentin
kontroln ele almay ciddi olarak dnmekteydi.

Trkiye'nin dousundaki dalarda Ermeni kyllerin hala

byk bir cesaretle dmana kar koyduunu bilen
Dunsterville, bunlarn Bak'deki kuzenlerini aka korkaklkla sulamaktayd. Ancak, bu korkakln anlalabilir bir ey
olduunu da belirtiyordu: "Bunlar ne doutan askerdiler ne
de askerlik eitimi allmlard. Yalnzca, kt beslenmi fabrika iileriydi. Ellerine bir tfek tututurulup savamalar
sylenmiti. Tehizat yoktu, eitim grmemiti, banda subay olmad gibi dzenli taym da alamyordu. Bann stnden kurunlar geip bombalar patlarken siperinde oturuyor, ama arkadalarnn ounun kentte sevgilileriyle ay imekte olduklarn biliyordu. Kendisi de neden onlar gibi
yapma-smd?" General bu koullar altnda yeryznde hibir
askerden kahramanlk gstermesinin beklenemeyeceini de
sylyordu.

Bu yetmezmi gibi, imdi baka bir skntl durumla karlamt. Kurduu casus ayla kendisine ok deerli bir hizmet veren yeni istihbarat subay Teague-Jones'u kaybetmiti. Mehed'deki General Malleson'u unutmak TeagueJones'un iine gelmise de, General onu unutmu deildi.
Malleson ok gemeden subaynn geri dnmesini istedi.
Dunsterville ilk balarda Malleson'un isteklerine kulaklarn
tkad. Ama, 800 kilometre doudaki Malleson'un da ciddi bir
krizle kar karya olduunun farknda deildi. Takent'ten
yola kan Bolevik askerleri trenle Akabad'a geliyorlard ve
stn silah gleriyle Moskova ynetimini yeniden kurmaya
kararlydlar. syanc Akabad Komitesi'nin arlar zerine,
balarnda bir ngiliz subay olan krk Pencabl'dan oluan bir
Hindistan Ordusu makineli tfek takm, A-. kabad'n 300 kilometre dousunda, Komite'nin clz i glerinin Bolevikler'e
direnmeye hazrland Merv yaknlarna gnderilmiti.

Rusa bilen Dunsterville, kent savunmasnn ve szde savunucularnn acnacak durumunu grnce be kiilik Merkezi
Hazar Diktatrl'nden Ba-k'nn genel savunmasnn kendisine verilmesini istedi. Ne var ki, bu istei kabul edilmedi.
lerinden birinin lider olarak seilmesini nerdiinde, bei
de oybirliiyle hibirinin byle bir sorumluluu alamayacaklar kararna vard. Onlar da, ingiliz gcnn bu kadar kk
olmas karsnda dkrklklarn ve fkelerini belirttiler, daha fazla asker beklediklerini sylediler. Dunsterville ile be
kiilik komite arasnda ilikiler bylece daha ilk bandan
gergin olduu iin, gnler ilerleyip de Trkler kente yaklatka ibirlii giderek gleti.
Dunsterville ile Diktatrlk arasndaki uurumu derinletiren
sadece Bak'nun kara savunmas deildi. DunsterviUe'in bir
194

Pencabllar'm birka el makineli tfek atei zerine akna

dnen saldrganlar dalmlard. Bu sadece kk bir atmayd, ama Krm Sava'ndan bu yana ngiliz ve Rus askerleri birbirlerine ilk kez ate etmekteydiler.

Onlarn yerine, blgeye ngiliz askerleri gnderildiyse de,

bunlar Staffordshire Alay birliinin mevzilerinin almasn
nleyemediler. Dunsterville sadece on iki kiinin geri dnebildiini bildirdi. Bln btn subaylar ile seksen eri lmt. Trkler amalarna erimiler, Dunsterville'i kente
daha yakn bir yerde mevzilenmeye zorlamlard. Dunsterville yle yazyor: "Saldry yerli birlikler karlayacak olsayd, Trkler'in kentin ortasna kadar girmeleri hibir biimde
nlenemezdi. North Stafford Alay'nn bu bl kahramanlyla imdilik Ba-k'y kurtarmtr."

Delhi, Akabad'n Bolevikler'in elinde olmasn istemiyordu.

Bu nedenle, Dou ran Kordonu'ndan ngiliz Hindistan birlikleri Komite'nin askeri gcn desteklemek iin Akabad blgesine doru yola kmt. Malleson'a gelimeleri haber
vermek, Komite ile askeri operasyonlar koordine etmek zere Teague-Jones'un bir an nce Akabad'da olmas gerekiyordu. Delhi'den gelen sert emir zerine, Dunsterville'in onu
Malleson'a geri gndermek dnda yapabilecei bir ey yoktu. Teague-Jones 24 Austos'ta hem Bak savama katlamayaca, hem de yeni tant gen ve gzel Rus kzm brakmak zorunda kald iin mutsuz, Bak'den ayrlarak
Krasnovodsk'a, oradan da trenle Akabad'a gitti.
**
Teague-Jones'un kentten ayrlndan iki gn sonra, 1000 kiilik bir Trk birlii, topu ve svari desteiyle, Bak'nun savunmasnn en zayf olduu noktaya bir saldr balatt. ngilizler onlarn amalarnn kenti almak deil, son saldrya hazrlk olarak biraz daha sktrmak olduunu anlamlard.
Ba-kl gnlllere gvenilemeyeceinden, cephenin bir blmnde srekli olarak ngiliz askerleri bulunuyordu. ngilizler Ermeni destek glerini bou bouna beklerken, o gn
tfek ye makineli tfek ateiyle Trkler'i durdurmay baardlar. Ard ardna drt saldr dalgas pskrtldyse de, dmann kanatlarn taciz edecek olan Ermeniler'den eser yoktu. Dunsterville ac ac, "Yerli askerler yine her zamanki merakl seyirci rollerine brnmlerdi" diye yazyor.

Trkler bu srada topularn getirmiler ve kent merkezini

bombardman etmeye balamlard. ngi-lizler'in karargah
kurduklar Hotel d'Europe da merkezdeydi ve ok gemeden
burasnn hedef alnd anlald. Yakndaki limanda demirli
bulunan Kruger'in evresine de bombalar dmeye balamt. "Geminin, otelin ve genelde kentin zerine ylesine isabetli atlar yaplyordu ki, dmann benim yz metre ilerimde biriyle telefon balants olduuna hi kukum yoktu"
diyor Dunsterville. Ancak, blgedeki youn arama sonunda
kimse bulunamad. Otel o kadar ar isabet almt ki,
Dunsterville, karargahn baka bir otele tamak zorunda
kald. Bu da ok gemeden ykntya dnnce, ngilizler tekrar yer deitirdiler. Aralarnda bir casus olduu yolundaki
kukular sonradan dorulanmtr. Savatan ksa bir sre
sonra, bir Trk albay MacDonell'a, kendilerine katrlar iin
yem satan kzl sakall Tatar' hatrlayp hatrlamadn sordu.
MacDonell adam hatrlamt. Albay glerek, "O kzl sakall
Tatar bendim" dedi.

195

man kymnn bedelinin kanla deneceini ok iyi biliyorlard.

kinci Trk saldrs, birincisinden be gn sonra 31 Austos'ta balad. Trkler karanlktan yararlanarak bir tepedeki ngiliz mevziinin 500 metre yaknma kadar bir dzine makineli
tfek getirmeyi baarmlard. Burada da North Staffordshire
Alay'nn seksen kiilik bir bl vard. Kurun geirmez
kalkanlarla korunan Trk makineli tfekleri ingiliz siperlerini
yanlardan tarayacak ekilde ustaca yerletirilmiti. Ancak,
Trkler de arkadan ve yanlardan saldrya aktlar. Bunlara
kar hemen Bak garnizonundan asker istendi. Trkler bu
arada ldrc bir atee balamlard. Bakl askerlerin
ngi-lizler'in yardmna gelmeyecekleri bir kere daha anlalnca, ngilizler'e imhadan kurtulmak iin ekilmeleri emredildi. Bundan ksa bir sre sonra, Royal Warwickshire Alay'ndan bir blk de, kanatlarn koruyan Ermeni askerleri birden
yok olunca gerilemek zorunda kald. Sonu olarak, Bak'nun
zaten tehlikeli derecede incelmi olan savunma hatt biraz
daha ksalp kente daha da yaknlamt. Dunsterville ile
kurmaylar, Bak garnizonundan 10.000 asker, 1000 ngiliz'in yannda savamaya ikna edilemedikleri takdirde, kentin
ve onunla birlikte Dunster-gc'nn sonunun geleceini anlamlard.

Dunsterville o gece Diktatrler'e acil bir mektup yazarak askerlerinin korkaklklarn kendi gzleriyle grdn bildirdi
ve 'savamaya niyetli olmayan askerlerle' Bak'yu savunmaya almann bouna olacan bildirdi. Bu mektubuna karlk, Bak Sava Konseyi'nin o geceki olaanst toplantsna
arld. Daha sonra, "Salon eitli komitelerin yeleriyle doluydu" diye yazacakt. Diktatrler ve askeri danmanlarnn
yansra Bak Ermeni Milli Konseyi, askerlerin ve denizcilerin
delegeleriyle kyl temsilciler vard. Her birinin kenti kurtarmak iin ayr planlar bulunuyordu ve temsilcileri bunlar
uzun uzun aklyorlard. Dunsterville'e gre hibiri ie yaramazd. Bir denizci tam bir saat konuup srekli olarak, kanlarnn 'son damlasna kadar' arpacaklarm yineledi.
Dunsterville ile kurmaylar bunlarn hepsinin szde kalacam
ve hibir eyin deimeyeceini anlamlard. Sabah saat
birde 'toplanty bo tartmalara terk ederek' umutsuzluk
iinde kalkp gittiler.
Dunsterville artk bir mucize olmasn bekliyordu. Yoksa,
Trkler son savunma hatlarn da yarp kente girmeden, birliini en ksa zamanda ekmeye karar vermiti. Trk destek
birliklerinin Bak'ye doru hzla yaklamakta olduu, BadatEnzeli yolunu kesmek zere birlikler gnderildii konusunda
haberler ahyordu. Bu yolun kesilmesi, kendisinin ikmal ve
haberleme hattnn ve eer yola kmsa, ngiliz yardmc
glerinin yolunun kesilmesi demekti. Kurmay subaylar, birlii deniz yoluyla boaltmak iin bir plan zerinde gizli bir almaya girdiler. Bu srada, ngiliz askerleri ortada hibir ey

Bak askerlerinin, 'srtlar dmana dnk olarak' cepheden

uzaklatklarn kendi gzleriyle grm olan general, Bak
makamlarna adamlarna sahip olmalar iin son bir ans
verdi. Aksi halde, kendisi de askerlerini deniz yoluyla ekecek ve Dik-tatrler'e, daha fazla kan dklmesini nlemek
umuduyla kenti Trkler'e teslim etmelerini nerecekti. Sivil
halk arasnda panik balamt. Ermeni ve dier mltecilerle
dolu gemiler kent dt takdirde olacaklardan kamak iin
Krasnovodsk'a doru yola kyorlard. Be ay nce Msl196

merhametlerine" kalacakt" diye yazyor Dunsterville. Bu nedenle, asker ve yaral dolu gemiler, Trkler iin nian tahtasna dnmeden Ingilizler'in kentten boaltlmasnn tamamlanmas gerekiyordu.

yokmu gibi cephenin en zayf ksmlarn korumaya devam

ediyorlard.
Dunsterville'in karsna birden beklenmedik bir ans kt.
Trk ordusunda hizmet gren bir Arap subay (bazlar bunun bir Ermeni olduunu sylerler) kaarak ngiliz hatlarna
gemiti. Bu subay Trkler'in Bak'ye yapacaklar genel saldrnn tarihini bildirdi. Saldr iki gn sonra, 14 Eyll sabahnin ilk saatlerinde balayacakt. Ancak, subay 24 kilometrelik
savunma hattnn neresine saldrlacam bilemiyordu.
Araplar'm ve Ermeniler'in Trkler'i sevmeleri iin bir neden
yoksa da, normalde bu kadar nemli bir istihbaratn bu ekilde gelmesinin ar bir kukuyla karlanmas gerekirdi.
Ancak, Dikta-trler'den biri subay tanyordu ve gvenilirlii
konusunda gvence vermiti.

Byk kan ayrntl planlar blk komutanlar ile dier

subaylara
datlmt.
Operasyonu
balatmak
iin
Dunsterville'in emri bekleniyordu. Ancak Dunsterville, bu
aamada bile, boaltmada kullanlacak gemilerin hazr olmalar dnda baka bir emir vermedi. Hala, Bakl askerlerin
bir kar saldrya geip Trkler'i o tepelerden kovarak kenti
bir kymdan kurtaracaklarn umuyordu. 'nemli bir mevkii
ele geirdikten sonra on iki saat orada tutulan' bir dman
pskrtmek iin ok ey gerekmiyordu. Ancak, Bakl askerleri bir araya toplama abalarnn baarszla uradn haber alnca btn umutlar tkendi. Kendi adamlarnn kurtulmas iin artk Dunsterville her ne kadar bilmiyorsa da,
Londra'da her eyin kaybedildii ve Bak'nun Trk-ler'in eline getii hakknda sylentiler yaylmaya balamt.

Trk saldrs, kaan syledii gibi 14 Eyll sabah gn madan balad. nce ar topu atei, ardndan da, tepeler
arasnda Kurt Boaz denen bir yere doru sekiz-on taburluk
piyade yry balad. Ykseklii nedeniyle burasnn kentin en kolay savunacak hatt olmas gerekirdi. Ancak, aradan
bir iki saat gemeden, hatt tutan Bakl gler gerilemeye
baladlar. Dunsterville yle yazyor: "Trkler imdi kentin
birka yz metre dnda ve kente tmyle hakim tepelerdeydiler. Tm savunma hattnn bu en gl ksmnn, hele
yaklaan saldrnn bildirilmesine karn, bu kadar kolaylkla
dmesi inanlr gibi deildi." Trkler'in kente doru saldrlar bir sre iin Dunsterville'in kendi askerleri tarafndan durduruldu. Ancak Trkler'i tepeden atacak sayda askerleri
yoktu ve dmann birka saat iinde toplarn oraya kartacaklarn biliyorlard. "Bir kere oraya ktlar m, limann tm

Dunsterville saat beten az nce kentin boaltlmas emrini

verdi. Bu, dmann olup biteni i iten geene kadar anlamayaca umuduyla karanlkta yaplacak ve ok dikkatle hazrlanm bir pland. Gizlilie bir baka nedenle de gerek vard. Dunsterville yle yazyor: "Bizim ekilmek kararnda olduumuz haberi kentte yaylacak olursa, kent halk bizi
dman" olarak grecek ve askerlerim gemilere ancak sokaklarda arparak varabileceklerdi." Denize aldklarnda
Diktatr! er'in gemilere ate emri vereceklerinden de korkuyordu. Adamlarnn kentten geerken halkn saldrsna u-

197

nin sonuncusu da gemiye bindiinde, kentte Ingilizler'in gitmekte olduu haberleri yaylmaya baland. Bak birliklerinden bir svari, limanda Kruger'in bal olduu yere gelip neler olup bittiini sorunca, Dunsterville durumdan haberdar
oldu. Svari, "Bizi neden terk ediyorsunuz? Bu operasyonu
hemen durdurun!" diye bardktan sonra, durumu haber
vermek zere oradan drtnala uzaklat. Birka dakika sonra
Diktatr-ler'den ikisi soluk solua gelip Dunsterville'i grmek
istediler. Ona askerlerini ekmeye kalkrsa, bunun ihanet
kabul edileceini ve ona gre cezalandrlacan bildirdiler.
Dunsterville'in gverte altna ekilmi askerlerini grememilerdi. "Eer askerlerinizi cepheden ekmiseniz, hemen eski
yerlerine gndereceksiniz" dediler.

ramamas iin, sokak kavaklarna mmkn olduu kadar

belli etmeden silahl askerler yerletirmesini emretti.
Cephedeki askerlerin ekilmesi akam saat sekizde balayacakt. nce sa kanattaki Warwicks ve Worcester birlikleri
ekilecek, bunlar soldaki Stafford birlii koruyacak,
Staffordlar dierleri gemilere yerleene kadar bir saat daha
mevzilerinde kalacaklard. Bu arada hastalar ve yarallar hastane gemilerine dntrlen Kurst ve Abo adl kk gemilere tanmt. Bunlar karanlkta denize alacaklard. ller
ise arkadalar tarafndan gmlmlerdi. En son yola kacak gemi ise, askerin byk bir blmn alacak olan 1200
tonluk Kruger ile kullanlmam cephanelerinin byk bir
ksmnn tanaca 200 tonluk Armenian'd. Buna bir isabet
olduu takdirde kentin byk bir ksm ile birlikte Kruger'in
de havaya uaca kesindi.

Dunsterville onlara, Bakl askerler etkin bir direni gstermedii takdirde askerlerini ekeceini nceden bildirdiini,
zaten kendilerinin Bak'yu savunmak iin deil, onlara kendi
kentlerini savunmakta yardmc olmak iin gnderildiklerini
syledi. "Benim askerlerim on alt saat boyunca sizden hibir
yardm grmeden arptlar. Bu koullar altnda bo bir dava
uruna onlarn yaamlarn tehlikeye atmay reddediyorum.
Byle bir emir vermeyeceim ve hemen hareket edeceim"
dedi. Buna sinirlenen bir Diktatr, "O zaman donanmamz size ate aacak ve gemilerinizi batracaktr" dedi.

Bir talih eseri olarak gne batarken sava alanna bir durgunluk kt. On drt saatlik aralksz arpmadan sonra,
her iki taraf da bitkin dmt. Bu durum, Dunsterville'in
geri kalan askerlerini cepheden gizlice ekebilmesini kolaylatrd. Kurst ve Abo bylece Enzeli'ye doru yola ktlar.
Dunsterville yle yazyor: "Bu gemilerin aldklar talimat
ciddi bir engellemeye direnmemeleri, donanma ile karlatklarnda alacaklar emirlere tam olarak uymalar ve gemilerde sadece hasta ve yarallarn bulunduunu bildirmekti."
Her iki gemi de kuku uyandrmadan Bak'den ktlar ve ertesi gn Enzeli'ye vardlar.

ki Diktatr dnp merdivene doru yrrken generalin

kurmaylarndan biri, "Onlar tutuklayp yanmza alabiliriz" diye fsldad. Ancak, Dunsterville rehine almaya karyd ve
Kruger ile Armeni-an'm demir almalarn emretti. Diktatrlerin bir karara varmak iin tartacaklarm, ancak ondan sonra
donanmalarna emir vereceklerini ve donanmann pek ok

Gece saat onda, ne Trkler'in ne de Bak makamlarnn ruhu

duymadan ekilme tamamlanmt. Ancak, ngiliz askerleri198

Rawlinson ve mrettebat konusunda korku iindeydi. Her

an, tadklar cephaneye bir bomba isabet etmesini bekliyordu. Rawlinson'unsa tek kaygs bu deildi. Geminin kaptan ve mrettebat, havaya uma tehlikesiyle yola kmaya
son anda kar kmlard. Yola kacaklar srada,
Diktatrler'in bir temsilcisi gelip denize almalarn yasaklamt. Duns-terville kadar vicdan sahibi olmayan Rawlinson,
bu sorunu adam bir kamaraya kilitleyip bana silahl bir
muhafz dikerek zmledi. Fakat, bu gecikme sonunda,
Armenian, Kruger'den yarm saat sonra, o da, Rawlinson'un
tabancasn kaptann bana daya-masyla hareket edebildi.
Ak denize varnca, nbeti gemisi ate ettiyse de, bir mucize sonucu mermiler cephanelere isabet etmemiti.

denizcisinin de kendilerine yardm iin o kadar abalayan

ingiliz askerlerine dostluk duyduunu biliyordu. Ayrca, iki
gemi klan snk olarak denize alacaklard ve gambotlarn
ldaklar cephede kullanlmak zere sklmt. Karanlkta,
iki geminin yerini tespit edip isabetli at yapmalar ok g
olacakt.
Saat on birde hazrlklar tamamlanmt ve en yksek rtbeli
ingiliz deniz subay Albay David Nor-ris halatlarn zlmesi
emrini verdi. Tek kayglan yanndan gemek zorunda
olduklan nbeti gemiydi. Karanlkta gizlice szlrken grlmemeleri iin dua etmekten baka areleri yoktu.
Dunsterville yle yazyor: "Demirli olan nbeti gemisinin
tam karsna varana kadar her ey yolunda gitti." Ancak,
tam o anda Kruger'in tm klan yand. Sulu bulunamamsa da, Dunsterville anlarnda bunu mrettebatn iindeki bir
'kt niyetlinin' yaptn yazmaktadr. Nbeti gemisinden
hemen bir sinyal geldi: "Kimsiniz? Derhal demir atn." Norris
emre aldm etmeden tam yolla ak denize yneldi. Nbeti
gemisinden ate aldysa da, mermiler ksa dt. Kruger
ok gemeden menzil dna kmt ve Norris eski Rus
gambotlarnn kendilerini kovalayacak hza sahip olmadklarn biliyordu.

Kruger ertesi gn Enzeli'ye vardnda Kurst ve Abo'yu orada

buldu. Armenian'dan henz bir haber yoktu. Bak'den ayrldktan sonra kaptan kprsnden de gemiyi grmemilerdi.
Geminin gvenlii konusundaki kayglar giderek artyordu.
Dunstervil-le, "Saatler getike onu bir daha gremeyeceimden emin olmaya baladm" diye yazyor. Kruger'in limana varndan on iki saat sonra ufukta bir duman grnd.
Gelenin kayp cephane gemisi olduu anlalnca herkes derin bir soluk ald. Gemi alt isabet alm ama yoluna devam
etmeyi baarmt. Henz pijamalaryla olan Dunsterville,
Rawlinson'u Kruger'in merdiveninin banda, sanki te dnyadan gelen biriymi gibi karlad, iki elini tutarak, "ok byk baar!" dedi. Sonra, Rawlinson'u kamarasna indirip sabahn erken saatinde olmalarna karn eline kocaman bir
viski kadehi tututurdu.

Fakat, srlan artk aa kmt ve her nedense kalk gecikmi olan yzen bomba Armenian arkalarnda karanlkta
bir yerdeydi. Geminin komutas bu tehlikeli grev iin gnll olan Albay Alfred Rawlinson'daydi. Babas Sir Henry
Rawlinson, Byk Oyun'un barol oyunculanndan biriydi ve
albay, serven zevkini ondan miras almt. Nbeti gemisi
artk neler olup bittiini rendii iin Dunsterville,
199

vard. Bunlar, Bak'nun eski Bolevik yneticileri, yani

Stepan aumiyan ve Bak Sovyeti'nin dier ileri gelen yeleriydi. Komiserler, Diktatr-ler'in gambotlar tarafndan yakalandklarndan bu yana, Bak merkez cezaevinde yarglanmay beklemekteydiler. Ancak, Trkler'in eline dtkleri
takdirde, Diktatrler'in vereceklerinden ok daha ar cezalarla karlaacaklarn da biliyorlard. Trkler ve yerli Tatar
mttefikleri, onlar, kymlar srasnda Ermeniler'in gazabn
kentteki Mslman halka yneltmekle sulamaktaydlar.

DunsterviUe'in askerlerinin fedakarlklar, Ba-k'nn dmesini geciktirmekten baka bir ie yaramamsa da, ekilme,
tek bir ngiliz'in yaam kaybedilmeksizin baarlmt. Ama,
arpmalar srasnda len, yaralanan ve kaybolanlarn says
180'i buluyordu ki, bu da birliin yzde 20'sine yaknd. Savatan sonra, ingilizler Bak'yu ksa bir sre igal ettikleri
zaman, savata arkadalar tarafndan gmlenler iin Kurt
Boaz'nda kk bir sava mezarl kuruldu. Kent
Bolevikler'in eline geince mezarlk kayboldu ve geriye hibir iz kalmad. Ancak, DunsterviUe'in ehitleri, istanbul'da
Boazii'ne bakan bir mezarlkta, bir plakada anlmlardr.

ingilizler kentten ayrldklar anda, Bak'deki etkin dostlar,

yaklaan kymdan kurtarmak iin onlarn salverilmelerini
salamlard. aumiyan ve arkadalar gvenlik iinde olacaklarna inandklar Astrakhan'a giden Trkmen mlteci
gemisinde yer buldular. Yirmi alt komiser, o kader gecesinde kentten ayrlrken, Astrakhan'a gittiklerini sanmaktaydlar.

Sovyet tarihileri, 1987'ye kadar, Ingilizler'in, kendi sava

sonras amalar iin Bakller'i g durumda terk ettiklerini
savunmay srdrdler. Onlara gre, ingilizler, Trkler'in yerel gleri yok etmelerine gz yumarak ve savan sonuna
ok kalmadn bilerek, blgeyi ve zellikle de petroln ele
geirmenin yolunu hazrlamlardr. Ancak, o srada sava hi
de sona erecekmi gibi grnmediinden, ingilizler kesinlikle
bu iddiay reddederler. Bak'nn terkinden sonra, Londra ve
Delhi'de ar sulamalar oldu ve ingilizler blgede itibar yitirdiler. Sonuta, tm gnah Dunsterville'e yklendi ve general
grevinden alnarak yerine bir bakas getirildi.
Bak Trkler'in eline gemeden kentten kaanlar sadece
DunsterviUe'in askerleri deildi. 8000'den fazla Bakl asker
ve sivil, kk teknelerle, politikalarna gre, Astrakhan ve
Krasnovodsk'a kamlard. Astrakhan henz Bolevikler'in
elindeyse de, Krasnovodsk, rakipleri Akabad Komitesi'nin
elinde bulunuyordu. Aralarnda be Diktatr ve maiyeti de
bulunan kaaklar arasnda kk, ama nemli bir grup daha
200

men'deki mlteciler arasnda olduklar zerinde durmaktadr.

Dunster-ville'e gre bu iki kii, ka tela arasnda unutulmular, ama en son dakikada Trkmen'e binip kamay baarmlardr. Sovyetler, bu iki kiinin gemiye bilerek sokulduklarn ve komiserleri Krasnovodsk'a teslim iin kaptanla
komplo kurduklarm iddia etmilerdir. Giriim ters gidip de,
iki askerin Astrak-han'da Bolevikler'e teslim edilmeleri olasl ok gl olduundan, Dunsterville'in byle bir plan
onaylamas beklenemez. Komiserlerin Bak'de kalp,
Trkler'in ve Tatarlar'n ellerine dmelerini salamak daha
kolay olurdu.

Blm-23
Sokaklardan Sel Gibi Kan Akyor

Bak komiserlerinin son gnleri hep karanlkta kalacaktr. O olaylarn tanklar -ou u ya da bu iddet
eylemi sonunda oktan lmtr- ve bu konuda anlatlanlar birbirine uymamaktadr. Trkmen'in 14 Eyll
gecesi Bak'den ayrldktan sonra, neden rotasn
Krasnovodsk'a evirdii asla bilinemeyecektir. Bir sylentiye
gre, mrettebat Astrakhan'a gitmekten korkmu ve kaptan
Krasnovodsk'a gitmeye zorlamtr. Bir dier sylentiye gre
de, gemide Bolevik kalesine ulaacak kadar yakt olmadndan daha yakn olan Krasnovodsk'a gitmitir. TeagueJones'a gre ise, Krasnovodsk'a gitme kararn gemide Bolevikler olduunu duyajt kaptan vermitir.

Trkmen'in rota deiikliinin nedeni ne olursa olsun,

aumiyan ile arkadalar uyandklarnda yamurdan kaarken doluya tutulmu olduklarn grdler. Dmanlarndan
ve Trkler'in gazabndan kaan bu insanlar, ksack iktidarlar
srasnda Bol-evikler'den nefret etmi olan Krasnovodsk'u
karlarnda grdklerinde dehete dm olmalydlar.
Bak'den mlteci tayan gemilere alld iin, ilk bata
varlklar pek dikkat ekmedi. Ama, kaptan telala canavar
ddklerini almaya balaynca yetkililer olaanst bir durum olduunu anladlar. Nbeti gemisi hemen soruturma
iin gnderildi; durum Kuhn adnda bir Kazak subay olan
kent komutanna bildirildi. Trkmen, silahl askerlerin bekledii bir iskeleye ekildi. aumiyan ve arkadalar tutuklanp
kente gtrldler, kk adliye binasnn ardndaki sonradan yaplma cezaevine atldlar.

Sovyet tarihileri Trkmen'in rotasn Krasnovodsk'a gizlice

evirtenin, orada aumiyan ile komiserlerin bana gelecekleri ok iyi bilen ngilizler olduunda srar etmilerdir.
ngilizler'in Bak'yu boaltmasn anlatan MacDonell ve
Dunsterville'in, Sovyetler'e iddialar iin dayanak verdikleri
de dorudur. MacDonell, Enzeli'ye gitmek zere yola kmadan nce Trkmen'e gidip 'aumiyan ve arkadalaryla bir
ie ampanya itiini' yazmtr. Sovyetler, Dunsterville'in iki
adamnn -bir binba ve bir avu- Bak'den ayrlan Trk-

Komutan Kuhn, Akabad'daki amirlerine telgraf ekip tutuklular ne yapacan sordu. Silahsz olmalarna karn, bu ssz
kent iin tehlikeli kiiler olduklar kukusuzdu. Kuhn, bu de201

buldu. Bunlar Akabad'dan gelen ve 100 Rus, 800 Ermeni ile

ok sayda Trkmen svarisinden oluan anti-Bolevik ordunun bir parasrydlar. Albay Knollys bu orduyu 'tmyle gvenilmez... saldrda ve savunmada hibir ie yaramaz' szleriyle tanmlyor.

neyimli ihtilalcilerin Krasnovodsk'ta bir kar-darbe tehdidi

oluturabileceklerini, bunun etkilerinin de demiryolu boyunca
anti-Bolevik bakent Akabad'a kadar uzanabileceine iaret etmiti. aumiyan'n yoldalaryla birlikte Trkmenistan
topraklarna gelmi olmas Akabad'da korku yaratmt.
Orada kendilerine Trkmenistan Hkmeti adn veren ve
kendilerini hi de gvenlikte hissetmeyen yetkililer, tpk
Kuhn gibi bu tehlikeli insanlar aralarnda istemiyorlard. Akabad ile Krasnovodsk arasnda, komiserlerin geleceklerini
ve kaderlerini belirleyecek telgraflar gidip gelmeye balamt. ok gemeden, Mehed'deki General Malleson ile Hindistan'daki amirleri de, yirmi alt Bak komiseri olayna kartlar. Ancak, komiserlerin Komutan Kuhn tarafndan tutuklanmalarnn Malleson'un subaylarndan biri iin uzun vadeli garip sonular olacakt. Bu subay, Malleson, Akabad'da kendisine ihtiya duyduu iin, Bak'yu 15 Eyll'de dmesinden ksa sre nce terk eden Yzba Reginald TeagueJones'du.

Dman ordusu ounlukla Rus-Bolevik askerlerinden oluuyorsa da, aralarnda Takent civarndaki kamplardan toplanan Avusturya-Macaristanl sava tutsaklar da vard. Bunlar, Bolevizm'e ideolojik bir ilgi duymuyorlard, ancak kendilerine, ngilizler'i ve kar devrimcileri srdkten sonra memleketlerine dnebilecekleri bildirilmiti. Bunun tek alternatifi
Orta Asya'da alktan lmek olduundan da savamay kabul
etmilerdi. Hepsi eitim grm askerler olduklarndan,
Trkmenistan'n kontrol iin ksa bir sre sonra balayacak
olan mcadelede ciddiye alnmas gereken bir gtler. Gerekten de, onlar olmadan Bolevik ordusu, tpk Akabad
alay gibi, ihtilalci bir kalabalktan baka bir ey deildi.

Teague-Jones Krasnovodsk'ta vapurdan indiinde, ngiliz

Hindistan askerleriyle Takent Bolevikleri arasnda
Akabad'n 120 kilometre dousundaki Kaahka'da atma
ktn renmiti. Olaylarn Malleson'un kendisine
Akabad'da olan ihtiyacnn nne getiini dnerek ve
Bak'deki gibi arpmay karmak istemediinden, doruca
oraya gitmeye karar verdi. Yzba, "Cephedeki durum grnd kadar ciddiyse her ere ve her subaya ihtiya duyulacakt", diye yazyor. Yolda en son haberleri. alabileceini
umarak ilk trene atlad. Sonunda, bir tren istasyonu ile bir
kyden oluan Kaahka'ya ulatnda, Malleson'un gnerdii
Albay Denis Knollys komutasndaki 500 kiilik Pencab birliini

Bolevikler, Akabad glerine srpriz bir baskn yaptklarnda, ilk kaanlar Trkmenler oldu ve dier cepheleri saldrya
ak bir durumda braklar. Bunu gren dier Akabad birlikleri de ekilince, Kaahka'nn savunmas hemen hemen sadece Pencab birliine kald. Dman, Hintli mevzilerinden alan youn tfek ve makineli tfek atei karsnda istasyona
ve kye doru yrd. Bolevikler'in ilerleyiini durduracak
dikenli teller olmad iin savunucularn durumu umutsuzdu.
Ancak, Knollys'in yedekte tuttuu bir Pencab bln sava
alanna srmesiy-le, son anda durum deiti. Bolevikler istasyona yrrken Pencabhlar aniden bir sng hcumuna
kalktlar. "Bu daha nce grlmemi sava ekli karsnda
202

terk ettiklerini renince kente girmelerini geciktirmilerdi.

Bunun nedeni, yerli Tatar babozuklara Bakl Mslmanlar'n intikamn almak iin frsat vermekti. ki gn iki gece
Tatarlar'n rza gemelerine, yamalarna ve ldrmelerine
izin verildi. Sa kalan bir Ermeni yle yazyor: "Aziz
Bartolomeo gecesinin deheti, 15 ve 16 Eyll'de Bak'de yer
alanlarn yannda hi saylrd. Kimi yerlerde ller da gibi
ylmt. Bir sokan tm dokuz-on yandan kk ocuklarn ce-setleriyle kaplyd. ou kl veya sngyle ldrlm ya da boazlar kesilmiti." Ayn kiinin yazdna gre,
kente giren Trkler bile grdklerinden rahatsz olmular, kym durdurarak faillerinden bazlarn kuruna dizmiler ya
da asmlard.

aran dman, hemen gerilemeye balad," diye yazyor

Knollys. Bolevikler, Pencabllar'm kanl sngleriyle bir daha
karlamak istemediklerinden bu, arpmann dnm noktas oldu. atmalar gn boyu devam ettiyse de, Kaahka
kurtulmutu. Kaahka savanda garip anlar da yaanmt.
Bir an Bolevikler'in teslim olmak istedikleri sanlmt. "Silahlarn brakarak anlamak istediklerini belirttiler", diye yazyor
Teague-Jones. Ancak kar tarafa iki temsilci gnderildiinde
durumun byle olmad, Bolevikler'in Akabad askerlerini
teslim olmaya ardklar anlald. Bolevikler, Ruslar'n karde kardee savamamalar gerektiini, Hintliler'le bir kavgalar olmadm ve silahlarn brakp teslim olduklar takdirde
kendilerine iyi davramlacam sylediler. neri reddedildi.
Tam o anda biri silahm yanllkla ateleyince, herkes siperlere kotu ve arpma yeniden balad. Bu srada, TeagueJones bir makineli tfek mermisi ile yaraland. Yaras kasklarnda olduu iin yrmesi olanakszd. ngiliz askeri doktoru
tarafndan tedavisi yapldktan sonra dier krk yaralyla bir
trene bindirilip Akabad'daki hasta ve yaral demiryolu iileri
iin kurulmu olan kk hastaneye gnderildi. Hastane,
(Bolevik deilse de ) ihtilalci yntemlere gre ynetiliyor,
subaylarla askerler, Avrupallar ve Hintliler, Mslmanlarla
Hindular arasnda bir ayrm gzetilmiyordu. Yine de,
Teague-Jones'un yata ar yaral bir ngiliz astsubaynn
yatann yanna yerletirildi. Bylece, Rusa bilmeyen astsubaya evirmenlik yapabilecekti. Bu astsubay srtndan vurulmutu ve iki gn sonra ld. Teague-Jones daha talihliydi, Rus doktorlar kendisini salna kavuturdular, on gn
sonra ayaa kalkm, koltuk denekleriyle yryebiliyordu.
Bak'nun dn ve ardndan gelen kym haberini orada
ald. Trkler kentteki casuslarndan ngilizler'in kenti aniden

Ermeniler kurbanlarn saysn 9000 olarak tahmin ederlerse

de, Sovyet gazetesi zvestia ve Alman istihbarat subay
Wilhelm Litten daha yksek rakamlardan sz ederler. Litten
bunun 20.000 ile 30.000 arasnda olduunu iddia etmektedir. Ancak, rakamlarn bu kadar farkl olmasnn nedeni, son
dakikada ok sayda Ermeni'nin kentten deniz yoluyla kamalar ve bir daha dnmemeleri olabilir. Gerek ne olursa olsun, bu kym, kentin kymlarla dolu tarihine bir yenisi olarak
yazlacakt. Bir ngiliz politikacs yle diyor: "Bir kentin sokaklarndan kan selleri akt sylenirse, bu bir deyim olarak
anlalr. Ama eer 1917 ve 1919'da Bak'den sz ediyorsanz, o zaman gerei dile getiriyorsunuzdur."
Daha nce grdmz gibi, ou Ermeni ya da Hristiyan
olan aumiyan ve dier Bak komiserleri Mslmanlarn gazabndan
kaan
talihliler
arasmdaydlar.
imdi,
Krasnovodsk'ta pis haval bir hcreye tklm olmalarna kar203

renmiti. 18 Eyll'de Hindistan'daki Genelkurmay Bakan'na u telgraf ekti: "Akabad hkmeti, yukarda sz edilen liderleri, dmann en kk baar belirtisi gstermesi
durumunda taraf deitirmeye hazr olan Trkmenistan'da
tutmay ok tehlikeli bulduundan, Hindistan'a gnderilmek
zere bana teslim etmek istemektedir." Mehed'de-ki kurmaylar arasnda bulunan Avustralyal Yzba C.H. Ellis'e gre, Malleson, Akabad temsilcisinden bir tek ey istemiti.
Trkmenistan demiryolu, hem Bolevik hem de anti-Bolevik
isyan ve kar isyanlara sahne olduu iin, komiserler ne
olursa olsun Krasnovodsk'tan trenle gnderilmemeliydiler.
Tutsaklar Malleson'a iletmek iin baka bir yol bulunmalyd
ve en uygunu da, onlar deniz yoluyla Enze-li'ye, oradan da
kara yoluyla Mehed'e getirmekti.

n, hi olmazsa yayorlard. Ancak, pek yaknda balarna

gelecekleri anlamaya almak iin, yalanlar, kayp telgraflar,
rvetler ve propagandadan oluan bir labirente girmek gerekir ki, gerek o gnden bu yana aydnlatlama-mtr. Daha
sonra anlalacak nedenlerle, olaya karan herkes sorumluluu zerinden atmak iin elinden geleni yapmtr.
Kazak komutan Kuhn, bu ihtilalcileri mmkn olduu kadar
abuk elinden karmak, zellikle de Akabad makamlarna
teslim etmek istiyordu. ki kk cezaevi imdiden Bolevikler ve dier tutuklularla tkabasa doluydu. Komutan, komiserlerin kaabileceklerinden, hatta kurtarlabileceklerinden
korkuyordu. Bu durumda, kendisi iin hi de ho olmayan
sonular doacakt. Ancak, Akabad'daki amirleri de ayn
nedenlerle bu tehlieli insanlar istemiyorlard. ki olas zm
vard. Biri, ngilizler'in, yani Mehed'deki General
Malleson'un bu insanlar silahl bir birlik eliinde kimseye
rahatszlk veremeyecekleri Hindistan'a gndermesiydi, ikinci
zm de, hepsini ldrmekti. Bolevikler Trkmenistan'daki
ksa sreli iktidarlarnda zalimlikleriyle n saldklarndan,
kendilerine pek acyan kmayacakt. Dier yandan, Bolevikler iktidara gelecek olurlarsa, kahramanlarn ehit edenlerden fena halde intikam alacaklard. Bu nedenle, tutsaklarn
ngilizler'e teslim edilmesi en mantkl yol olacakt.

Malleson, Bolevik ihtilalcileri, bu patlamaya hazr blgede

bir zarar vermelerine frsat yaratmadan karmak istemesinin
yan sra, bir baka nedenle de ele geirmek istiyordu. Ksa
bir sre nce, Bolevik-ler'in Orta Asya kararghlar olan
Takent'e, Kagar yoluyla Albay F.M. Bailey bakanlnda
kk bir ingiliz heyeti gnderilmiti. Heyetin grevi, Lenin'in
ingiliz Hindistan konusundaki niyetlerini anlamak ve
Almanlar'm eski sava tutsaklarndan kurulacak bir orduyu
kuzey Hindistan'a srecekleri yollu sylentiler gerekse, bunu nlemekti. Ancak, austosta heyet Takent'e vard srada,, Londra ile Moskova arasndaki ilikiler ciddi olarak bozulmutu. O zamandan beri, Bailey'den hi haber alnmamt. Heyetin Bolevikler elinde tutulduundan korkuluyordu.
Eer bu doru ise, o zaman aumiyan ile arkadalar gerek
heyete, gerekse Bolevikler'in eline dm olmas muhtemel dier ngilizler'e karlk deerli rehineler olabilirlerdi.

Akabad'n Mehed'e yeni atanm temsilcisine, konuyu grmek zere General Malleson'la hemen bulumas iin
telgraf emri gnderildi. Gnn ngiliz arivlerine gre
Malleson, yirmi alt komiserin sorumluluunu kabul etmeye
raz olmutur. General, artk ie dnecek kadar iyilemi olan
Teague-Jones'un raporlar sayesinde komiserlerin durumunu
204

Rus makamlarn ilgilendiren bir konu olduunu ve mdahale

etmenin kendi ii olmadn bildirdi. Ben de bunun zerine
komiserlere uygun grdkleri ekilde davranabileceklerini
belirten bir telgraf yazp Rusa'ya evirttim."

Mehed, Akabad ve Krasnovodsk'ta bundan sonraki krk sekiz saatte olanlara dair anlatlanlar giderek birbirinden uzaklamakta ve sular iyice bulanmaktadr. Gerek hi bilinemeyecekse de, gerek olacaklar, gerekse bunun ngiliz-Sovyet
ilikileri zerindeki uzun vadeli zararlar bakmndan, bu farkl
grlerin incelenmesi gerekmektedir. Hem Malleson hem
de Ellis, Akabad temsilcisiyle yaptklar grmeyi sonradan
anlattklarnda,
temsilcinin
Malleson'un
nerisini
Akabad'daki amirlerine telgrafla iletmeyi kabul ettikten sonra, "Eer ok ge kalmmamsa..." dediini nakletmektedirler. Bunun ne anlama geldii sorulduunda, temsilci Akabad'm tutsaklar konusunda bir karara varm olabileceinden
korktuunu bildirmitir. Malleson hemen Teague-Jones'a
telgraf ekerek neler olup bittiini renmesini istemitir.
Ayn gn, yani 18 Ey-ll'de, Teague-Jones telgrafla, Akabad
hkmetinin o gece komiserler konusunda bir karar vermek
zere acil bir toplantya arldn bildirdi.

Nash'in hatrladklar, Yzba Teague-Jones'un 1988'de

lmnden sonra yaymlanan gnlnde ksmen dorulanmaktadr. Buna gre, Akabad makamlar Mehed'deki
temsilcilerine, 'General Malle-son'u, tutuklular alp Hindistan'a gndermesi iin ikna etme talimat' vermilerdi.
Teague-Jones'un anlattklarndan, generalin yantnda 'onlar
Hindistan'a gtrecek muhafz birlii bulmann g
olduunu' bildirdii ve 'Trkistan makamlarna tutuklular iin
baka bir yol bulmalarn' nerdii anlalmaktadr. TeagueJones, bu telgraflar kendisinin mi grdn, yoksa bir
bakasndan m duyduunu aka belirtmemitir. TeagueJones, olaylar gn gnne ve sonradan yaymlamay dnmeden kaleme aldndan, bu yazdklarmda samimi olduu dnlebilir. Ancak, daha sonra, Malleson ve Ellis ile
konuunca, onlarn ifadesine uymutur. Nash'in Mehed'de
ok farkl eyler yaandna dair aklamas olmasyd.
Teague-Jones'un gerekten grn deitirdiine, ama
gnlnde deiiklik yapmay gerekli grmediine inanlabilirdi. Ancak, kan sonuca gre, hem Malleson hem de Nash
hakl olamayacandan, birisinin gerek konusunda fazla titizlik gstermedii aktr.

Btn bunlar, ngilizler'in ve Malleson'la Ellis'in yaklamlarnn olumlu olduunu gstermektedir. Ancak, Malleson'un kararghnda daha farkl eyler olduuna iaret eden baka bir
ifade de vardr. Yaklak yarm yzyl sonra esrarengiz olay
ksa bir sre iin bir kere daha gndeme getirildiinde, ortaya kan bir tank o gn olanlar konusunda hatrladklarn
anlatmtr. Malleson'un maiyetinde yzba olan Albay
William Nash, 4 Mart 1956'da The Observer gazetesine yazd bir mektupta, 'hatrlayabildii kadaryla', Akabad makamlarnn komiserler konusunda generalden fikir sorduunu
belirtir. Nash bu sorunun yer ald telgraf, 'o srada stma
nbetiyle yatmakta olan' Malleson'a kendisi gtrm ve ne
yant vereceini sormutu. Nash yle yazyor: "Bana bunun

Bu arada, 500 kilometre tedeki Akabad'da iktidar sahipleri

karar vermek zereyken, scak ve kalabalk hcrelerindeki
aumiyan ve arkadalar, ciddi bir tehlike iinde olduklarn
bilmiyor gibiydiler. Sonunda, Astrakhan, Moskova ve dier
205

uldu." Teague-Jones gnlnde Ziman ile bir baka konumasnn komiserlerinin ldrlmesine kar ktklarn,
ancak ortaya baka bir alternatif koyamadklarn da belirtmektedir.

yerlerdeki Bol-evikler'in elinde bulunan rehinelerle deitirileceklerinden emindiler. Ancak, Trkmenistan'daki Bolevikler'in halk arasnda nasl bir nefret uyandrdklarnn ya
da giderek ktleen i savan nasl kanl bir hal aldnn
farknda olmadklar da anlalyor. Yakalandklarnn ertesi
gn, Akabad'n Orta Asya'nn Sesi gazetesini okumu olsalard, gelecekleri konusunda o kadar iyimser olmayacaklard.
Gazetede yle yazyordu: "Aralarnda Stepan aumiyan'n
da bulunduu Bak Bolevik komiserleri dn tutuklanmtr.
kence yapmaktan ve idamdan kanmayacaz. Bylece,
Bolevik ikence odalarnda inleyen binlerce yoldamzn intikamn alm olacaz." Bak komiserlerinin, baka yerlerdeki yoldalarnn yaptklarnn hesabn verecekleri kesindi.

Teague-Jones, Funtikov'un Malleson'un komiserlerle ilgilenmedii eklindeki beyanna hemen orada itiraz etmedii ve
aslnda Malleson'un nakliye dzenlemeleri yaplr yaplmaz
tutuklularn Ingilizler'e teslim edilmesini istediini sylememekle eletirilmitir. Ancak Teague-Jones, o srada
Malleson'un Akabad temsilcisi araclyla bu neride bulunduunu bilmediini ve bunu daha sonra rendiini iddia
etmektedir. Yzbann, Malleson'un, Akabad temsilcisi
Dokhov adl Rus'a syledikleri konusunda Funtikov'un szlerine gvenmekten baka seenei yoktu. Teague-Jones yle yazyor: "Ya Dokhov, Funtikov'a ya da Funtikov bana yalan sylemiti." Nash'n szlerine inanlacak olursa, ikisi de
yalan sylemi deillerdi. Ama, o zaman da, Malleson'un neden o gn Hindistan'daki amirlerine, Akabad makamlarndan komiserlerin kendisine teslim edilmesini istediini bildiren bir telgraf ektii sorulabilir. Tutuklularn kaderleri evresindeki saysz dier soru gibi, bunun yantm da herhalde
asla renemeyeceiz.

O toplantda hazr bulunan Trkmenistan liderleri arasnda,

toplantya bakanlk eden Devlet Bakan Funtikov, yardmcs Kurilov ve yeni devletin Dileri Bakan Ziman da vard.
Eski bir makinist olan Funtikov, votkaya ar dkn kaba
saba bir insand. Yine demiryolcu olan Kurlov, hep kocaman
bir tabancayla dolard. Onlardan ok farkl olan Ziman ise
heyecanl bir retmendi. Bu dzmece mahkemeye
Malleson'un temsilci olarak Teague-Jones de davet edilmiti.
lk konuan sarho Funtikov oldu. Teague-Jones, Dileri
Bakanl'na yazd raporda yle diyor: "Bakan,
Mehed'deki General Malleson'un tutuklular almay reddettiini ve Aka-bad temsilcisine hkmetin kendi kararn vermesi gerektiini bidirdiini syledi." Bu, Albay Nash'n yllar
sonra hatrladklaryla uyumludur. Teague-Jones yle devam ediyor: "Ondan sonra yerel cezaevinin dolu olduu,
Krasnovodsk'un da ayn nedenle tutuklular istemedii ve bu
yzden de idam edilmelerinden baka are olmad konu-

18 Eyll akamzeri balam olan toplant, gecenin ge saatlerine kadar srecekti. Teague-Jones yle yazyor: "Konumalar hi bitmeyecekmi gibi uzaynca, ben kesin bir eye karar verilmeden toplantdan ayrldm." Teague-Jones,
sonradan, toplanty sonuna kadar izlemedii ve komiserleri
bir lin yasasndan baka bir ey olmayan bir karardan kurtarmak iin daha fazla aba gstermedii iin knanmtr.
206

biri anlatmtr. Bu, daha sonra Sovyetler Birlii Komnist

Partisi'nin en yksek derecesine karak Yksek Sovyet Prezidyum Bakan olacak olan 23 yandaki Ermeni Anastas
Miko-yan'd. Mikoyan, o gece dier Bak komiserleriyle ayn
kaderi paylamamakla kalmayp, 1930 ve 1940'larda Stalinci
temizlik hareketlerinden de cann kurtarm eski tfek birka
Bolevik'ten biridir. Ancak, Bu kurtuluu, hakknda olumsuz
sylentilere yol amtr. Stalin'in Mikoyan'a eziyet etmek
iin, dier yirmi alt Bak komiserinin akbetinden nas-ml
kurtulduunu sorduu sylenmektedir. Bunun en olas aklamas, Komutan Kuhn'un komiserlerden birinin cebinde bulduu listede Mikoyan'n adnn yer almam olmasdr. Listede sadece Bak'de cezaevinde bulunanlarn adlar vard ve
Mikoyan orada deildi. Yirmi alt komiserin son anda Bak
cezaevinden karlmasna araclk eden de oydu ve sonra
onlarla birlikte, kendilerini tutsakla gtrecek olan o talihsiz yolculua kmt.

Ancak onun da, 0 dnemde hastaneden doktorlarn tavsiyesini dinlemeden hasta olarak kt ve koltuk denekleriyle
dolat da gzden uzak tutulmamaldr. Bu nedenle, kendisini gerekte hi ilgilendirmeyen bir konuda, sarho Rus demiryolu iisi ve dier heyecanl kiilerle mcadele edecek
gc bulamam olabilir. Teague-Jones yorucu tartmalarla
geen toplantdan ayrldnda, komiserlerin kaderi konusunda bir karar verilecek gibi grnmyordu. Ayrca, TeagueJones'un aumiyan ve arkadalarna sempati beslemesi iin
bir neden yoktu. Ne olsa onlar, Trkler'in eline dmesini
nleyecek kadar zaman varken, ngilizler'in Bakye gelmelerini nleyerek ngiliz sava planlarn engellemilerdi.
Teague-Jones'a gre Bolevikler, Almanlar ve Trkler gibi
artk ingiltere'nin dmanyd. Ka-sklarndaki makineli tfek
kurunu da bunun yeterli kantyd.
Teague-Jones gerei ancak ertesi akam, o da Funtikov'u
bir yant vermeye zorlayarak rendi: "Bana tutuklularn
kuruna dizilmesine karar verildiini ve kendisinin bunun iin
bir gece nce Kuri-lov'u, Karasnovodsk'a gnderdiini syledi." Tea-gue-Jones Akabad'dan daha fazla bir ey renememesine karn, bunu hemen Malleson'a bildirdi. O srada,
Malleson'un emriyle Binba MacDonell, olan biteni renmek iin Enzeli'den Krasnovodsk'a doru yola kmt. Ne
var ki, Macdonell kente 22 Eyll'de vardnda, i iten gemiti.

Mikoyan, Krasnovodsk cezaevindeki son geceyi yle anlatyor: "Kimimiz sralarn stnde, kimimiz yerde yatyorduk.
Bazlarmz oturuyor, bir ksmmz uyukluyordu." Sonra, ayn
20'sinin sabah saat ikisinde birden kilitte evrilen anahtarn
sesiyle uyandlar, ieri giren silahl muhafzlar koridora kmalarn emrettiler. Nereye gtrldkleri sorulunca da, "Burada hepinize yer olmad iin Akabad merkez cezaevine
gnderileceksiniz," denildi. Muhafzlarn elindeki listede ad
olmayan gen Mikoyan da onlarla birlikte gitmek istediini
sylediyse de, bu istei kabul edilmedi! aumiyan ayrlmadan nce Mikoyan'a, "Seni yaknda salverecekler", dedi.
"Astrak-han'a gitmeye al, oradan da Moskova'ya ge. Lenin'le gr. Ona bamza gelenleri anlat: ileri gelen ihtilalci-

***
Bu srada Krasnovodsk'ta olaylar hzla gelimekteydi. 19 Eyll gecesi orada olanlarn ilk eden hikayesini komiserlerden
207

Blm-24

lerden ve Menevikler'den bazlarn yakalayp bizimle dei

toku etmesini syle." aumiyan ile arkadalar uykuda olan
kentten geirilip istasyona gtrldler. Orada bo bir vagona muha-fzlaryla birlikte bindirildiler, kaplar kilitlendi ve
tren Akabad ynnde yola koyuldu. aumiyan'm syledii gibi, Mikoyan bir sre sonra aumiyan'm iki kk oluyla
birlikte serbest brakldysa da, komiserler iin yaplabilecek
bir ey kalmamt.

lm Treni

O sabah, gn domadan ksa bir sre nce, bir demiryolu bakm iisi evine dnerken, Krasnovodsk ynnden bir trenin gelmekte olduunu grnce ok armt. Bu ssz yerdeki tek hatl demiryolundan, o
saatte herhangi bir trenin gemediini bilirdi. Tren
yaklatka hi olmadn grd ki, bu kark dnemde
bile tuhaf bir durumdu. Adam, meraklanarak hayalet trenin
geiini seyretmek iin allklarn ardna sakland. Ancak,
tren onun karanlkta melip bekledii yere yakn bir yerde
durdu.
Vagonlardan birinin kaps alnca birka silahl muhafz yere
atlad. Arkalarndan elleri arkalarnda bal tutuklular indirildi. Yirmi alt Bakl komiser daha nce ne dnm olurlarsa olsunlar, artk balarna gelecekleri anlam olmalydlar. Rusa verilen bir emir zerine tutsaklar le doru yrtldler. Burada kendilerine sunulan gzbalarm kimi kabul
etti, kimi etmedi. Gizlenmi olan bir demiryolu iisi bunlarn
hepsine tank olmutu.
Tutsaklar ondan sonra bir kum tepesinin stne dizildiler.
Muhafzlar komiserlerin karsnda yerlerini aldlar. dam
mangas tfeklerini dorulttu. Verilen bir emrin ardndan
208

ve o da hepsini kaydetti. Yarm yzyl sonra, papaz ldkten

ok sonra yazdklar bulundu. Yukarda anlatlanlar, onun bu
notlarndan alnmtr. Stepan aumiyan ile Bakl komiserlerin korkun kaderleri buydu. Bu soukkanllkla ilenen cinayet bundan sonraki yetmi yl boyunca her Sovyet rencisinin ezberleyecei byk Rus ihtilali destanlarndan birini
dourmutur. Komiserlerin lm, ngiltere ile yeni Sovyet
devletini sert bir tartmaya gtrecek, Lenin, Troki ve Stalin bizzat buna katlacaklar, tartma SSCB'de komnizmin
kne kadar srecekti. Ancak, gerek i savan karkl,
gerek Trkmenistan ve Moskova arasnda tm iletiimin kesik olmas nedeniyle, komiserlerin akbetleri konusundaki
haberler Lenin'e ge ulamt. Fakat Yzba Teague-Jones
tarafndan uyarlan ngilizler, olay daha nce duymulard.
Malleson'a, Akabad'a telgraf ekerek ngiliz hkmetinin bu
barbarca eylem karsndaki tiksintisini bildirmesi istendi. ngilizler, Albay Bailey ve dier ngilizler'le deitirilebilecek
olas rehineleri ellerinden kardklarna ok bozulmulard.
Ancak, Malleson Hindistan'a gnderdii raporda, idamlarn
ngiltere iin 'politik bir avantaj' olduunu, Akabad hkmetinin artk Bolevikler'le 'kprleri attklarn' belirtti.
Malleson'a gre, Akabad hkmeti aumiyan ile arkadalarn ldrmeyip, Bolevikler'in bir gn zafere ulamalar durumunda, 'kendi canlarn kurtarmak iin' rehin tutsalard
daha mantkl davranm olacaklard.

ate edildi. Kurbanlardan ou annda lmlerse de bir

ksm sadece yaralanmlard ve kamaya altlar. Ancak,
muhafzlar bunlarn ardndan koarak yeniden ate ettiler ya
da tfeklerinin dipikleriyle ldrdler. Ortala ken rktc sessizlik iinde celltlar lleri birer birer, geen trenlerden grlmeyecek ekilde kum ukurlarna tadlar. Burada Krasnovodsk'tan zel olarak getirilen kreklerle zerlerine kum rtld. ledikleri cinayetten hibir iz kalmadndan emin olmak iin evrelerine bakman muhafzlar trene
dndler.
Tam o anda ilerinden biri, demiryolu iisini grd. Adam
gizlendii yerden titreyerek kp adn -Alexei Dirdikin adnda
bir Rus'tu- ve orada ne ii olduunu syledi. Kendisine iine
bakmas ve tank olduu eyden kimseye asla sz etmemesi
bildirildi. Cellatlarn onu neden orada ldrmedikleri bilinmiyor. Muhafzlar trene bindiler ve 320 kilometre tedeki
Akabad'a doru yollarna devam ettiler. Korkudan d patlam olan Dirdikin, evine giderken yolda ustabayla kendisi
gibi bir grup onarm iisine rastlad. Onlara olanlar soluk
solua anlatt. Sonra hepsini komiserlerin ldrldkleri yere
gtrd. Dehete kaplan iiler, cesetleri lde dolaan yabani hayvanlardan korumak iin kazdklar ortak bir mezara
gmdler, bir dua edip aceleyle oradan ayrldlar.
ok tehlikeli bir dnemde yaadklar iin, grdklerini kimseye sylememek iin aralarnda yemin etmilerdi. Ancak,
cellatlarn daha sonra Dirdikin konusunda fikir deitirdikleri
anlalyor. Adamn cesedi ertesi gn yakndaki dalarda bulunmutu. ldrlmt, ama daha nce olanlar ailesine
anlatmt. Ailesi de durumu cenazeyi kaldran papaza anlatt

Bu arada, Binba MacDonell, Krasnovodsk'a varm ve cinayetten sorumlu olanlar aratrmaya balamt. Daha nce
grdmz gibi, Teague-Jones suu Funtikov ve Kurilov'a
yklemi bulunuyordu. Trkmenistan Devlet Bakan,
Kurilov'u
komiserlerin
idamn
dzenlemek
zere
209

byle bir ihaneti yapabileceklerini grmlerdi. ngilizler demiryolunun bu ok nemli kesiminin kontroln ellerinden
karmak istemiyorlarsa, elleri her ne kadar kana bulanm
da olsa, Akabad hkmeti ile ittifak iinde olmalydlar.

Krasnovodsk'a gnderdiini itiraf etmiti. Ama MacDonell bir

sulu daha buldu: Komutan Kuhn olay bizzat rgtlediini
aka sylyordu. Hatta, MacDonell'a idamlklar demiryolu
manifestosuna 'emtia' olarak geirdiini ve refakat birlii
komutanna ii tamamlar tamamlamaz manifestoyu imha
emrini verdiini bile anlatmt. Talimatnda herhangi bir
yanl anlalmaya yer vermemek iin idamlar yerine getirecek adamlara de krek vermiti. Adamlar, sonradan pis
ilerini rtmek iin kreklerin az geldiini bildirmilerdi. Kuhn
MacDonell'a, adamlarndan "Emirleriniz yerine getirildi," mesajn aldn da syledi. Kuhn sonra yle bbrlenmiti:
"Grdnz gibi ben bir eye karar verdim mi, onu tam
olarak yerine getiririm. Benim, ingilizler gibi, bir ordu vaat
edip iki emireri bir Ford kamyon ve bir generalle geldiim
sylenemez." Kuhn bu alayl szlerle Dunster-gc'nden sz
ediyordu.

Durumu daha da ktletiren dier bir nokta, Funtikov ile

meslektalarnn giderek baskc olmalar ve poplerliklerini
yitirmeleriydi. Malleson'un maiyetinden Albay Ellis yle yazyor: "Yiyecek sknts had safhadayd, Takent'e kar
ayaklanmadan sorumlu olan demiryolu iileri yine huzursuzdular." Bu da, Bolevikler'e sempati duyan kukululara
kar bir cad av balatmt. Funtikov kendi arlklar iin
ngilizler'i suluyor, gerek bunlar gerekse komiserlerin idam
iin ngilizler'in srar ettiini, kendisinin bandan beri idamlara kar olduunu sylyordu. Oysa imdi, kendi karlarn
korumak iin bile olsa, onun cann kurtarmaya hazrlanan
yine ngilizler'di.

ngilizler iin konu kapanmt. Teague-Jones gnlnde,

"Uzun bir sre, olay konusunda baka bir ey duyulmad.
Birka hafta sonra, her eyi unutmutuk," diye yazyor. General Malleson ile maiyetinin daha nemli ileri vard:
Bak'deki Trkler'in askerlerini Krasnovodsk'a nakletmek
iin, eski Rus Hazar filosunu satn almaya altklar bildirilmiti.

Funtikov'un ayakta kalmasnn anahtar, Akabad'n 320 kilometre dousundaki ldeydi. Burada, Akabad'n yiyeceinin ounun saland byk Merv vahas vard. Ancak,
Merv o srada Boleviklerin elindeydi. Bolevikler buray ellerinde tutarak, sonunda Akabad' boyun emeye zorlayacaklarn, ya da a ve huzursuz halkn, yneticilerine kar ayaklanacaklarn biliyorlard. Akabad dtkten sonra Trkmenistan'daki direni tmyle kecek, onlar da Takent'ten
Krasnovodsk'a kadar btn demiryolunu kontrollerine alacaklard. Bunu, Malleson da ok iyi biliyordu. Yaplacak bir
tek ey vard; o da, Merv ile yiyecek stoklarn Boleviklerin
elinden almaya almakt. Malleson Hindistan'daki amirlerinden bunun iin onay isteinde, karar kendisine braklm-

Afganistan ve Hindistan'a uzanan bir haner olan Trkmenistan demiryolunun her ne pahasna olursa olsun onlarn
eline gememesi gerekiyordu. Demiryolunun teki utaki
Bolevikler'in eline de gememesi gerekliydi. Aksi takdirde,
ngiliz Hindis-tan'na kar Trkler'le ittifak yapabilirlerdi. En
azndan, ngilizler Brest-Litovsk anlamasyla Bolevikler'in
210

fazlayd. Eer, byk bir gle saldracak olursanz tren kayordu. Eer, geceleri topunuzu menzile sokarsanz, hemen
hareket edip menzilden kyor ve sizi keyfince bombardman
ediyordu, sizin saklanacak yeriniz yoktu. Eer gerisine geecek olursanz ileri gidiyordu ve siz de ne su ne malzeme bulamayacanz iin, eer baarabilirseniz, geldiiniz yere
dnmek zorunda kalyordunuz." Bu portatif kaleyi amann
bir tek yolu vard: Akabad ile Merv arasnda yan yolda olan
ve Bolevikler'in elinde bulunan kk Duak kentini ele geirmek. Sonunda benimsenen de bu strateji oldu.

t. Gerek u ki, o dnemde hibir devletin tanmad ve daha uzun sre dayanmasn beklemedii Bolevikler'e kar
genel bir mttefik politikas ve stratejisi yoktu, ingiliz Kabinesi'nde bile gr birliinden sz edilemezdi. Kararlar olay
yerindekilere braklmt. Malleson iler iyi gittii takdirde,
"Bunun erefini binlerce kilometre tede rahat koltuklarnda
oturan baz beyefendiler alacakt," diye yazyor. Ama kt
gittii ve basn ya da Par-lamento'da eletiriler kt zaman,
sorumlular 'kurtlar sofras'na atlacakt.
ldeki tek hatl demiryolu, Merv vahasnn ele" geirilmesi
dahil, Trkmenistan'daki hemen hemen her eyi aan 'sihirli
anahtar'd. Karayollarnn olmay ve mesafenin bykl,
demiryolunu oraya varacak tek ara yapmaktayd, o anda bile, her iki tarafn askerlerinin tmyle trenlerde yaadklar
sylenebilirdi. nde ve arkada srpriz basknlardan korunmak iin zrhl birer katar bulunduran trenlerle askerler ve
atlar, toplar ve ikmal malzemeleri tanmaktayd. Byk kazanlarla su tanyor, yemekler ak vagonlara yklenmi
sahra mutfaklarnda hazrlanyordu. Ayrca, hastane trenleri
de vard ve Trkmenistan trenlerinde Rus hemireler grevliydi. Bir ngiliz subay yle diyor: "Trkmen askerlerinde o
hemirelerin cesaretinin drtte biri olsayd, ortaya esasl bir
ordu kabilirdi."

Knollys ile Trkmen komutanlarnn anlatklar saldr planna gre, kente bir baskn yaplacakt. Bu, demiryolunun kuzeyinden ve gneyinden piyade, svari ve topu birliklerinin
gizli gece yry yapmalarn gerektiriyordu. Piyadeyle
topu, demiryolunun epey kuzeyinde kalacak ve geceyi ldeki ykk bir kyde geireceklerdi. Ayn anda, Hintli svariler
de demiryolundan grnmeyecek kadar uzaklkta gneydeki
tepelerin altndan ilerleyeceklerdi. Bu arada, zrhl trense,
dmann dikkatini ekmek iin ar ar douya ilerleyecekti. Trkmen svariler sonunda lden kenti savunanlarn arkalarna geeceklerdi. Burada demiryolunu havaya uurup
Bole-vikler'in hem dn yollarn kesmi olacaklar, hem de
Takent'ten trenle destek birlii getirmelerini nleyeceklerdi.
Baskn btn Trkmen gleriyle ayn anda, gn doarken
yaplacakt. Ama, sadece Duak' ele geirmek deil, Bolevik gcnn mmkn olduu kadarn imha edip gerisini
kamaya zorlamakt. O zaman da, Hintli ve Trkmen svariler bunlar kovalayacaklard. Her ey srpriz baskna bal
olduundan, gizlilik ok nemliydi. Ancak, iinde Bolevik
casuslar ve sempatizanlar olduu bilinen bir orduda bu ger-

Her ey demiryoluna bal olduu iin Merv'e gitmek, ngiliz

Hintli birliinin komutan Albay Knollys ile Trkmen komutannn karsna ok byk glkler kartmaktayd. Boleviklerin zrhl trenleri ve topular daha stnd. Knollys unlar
anlatyor: "Dman birlii adeta hareketli bir kale ndeydi ve
silahlarnn menzili, karsna kabilecek btn silahlardan
211

lere henz erieme-milerse de, artk geri dn olamazd.

Hemen saldr emri verildi. afak skmek zereydi ve saldranlar en yakn Bolevik mevzileriyle aralarndaki bir kilometrelik dz araziden aka grlyorlard. Tmyle dz olan
arazide saklanlacak hibir yer yoktu. Saldrganlar nlerindeki
hakim araziye yerlemi otuz makineli tfek ve hafif topu
ateiyle karlandlar. atmada ngiliz ve Hintliler ok kayp
verdi, Pencabllarm ngiliz subaylarnn tm ve 200 asker ya
ld ya da yaraland. Kentin tekf yannda, Bol-evikler'le
atmaya giren 28. Hintli Hafif Svari birliklerinin durumu o
kadar kt deildi, sadece 6 l ve 11 yaral vermilerdi. Sayca en kalabalk olan Trkmenler, 7 l ve 30 yaralyla, grece en hafif kayb verenlerdi. Ancak, bunun nedeni, makineli tfek atei balar balamaz ounun kendini yerdeki ukurlara atmas ve babozuklarn da arkalarndaki le kam olmalaryd.

ek bir kayg kaynayd. Bu nedenle, ok daha sonra yaplacak byk bir saldrya hazrlk olarak, Hindistan'dan uaklar
ve ar topusuyla byk bir destek birliinin gelmek zere
olduu haberleri szdrld. Dman ajanlarnn bunu duyup
Bolevikler'e iletecekleri, onlarn da gafil avlanacaklar umuluyordu. Umulan dier bir ey de, daha nce dmann
Kaahka'da Pencab sngleriyle karlatnda krlan moralinin tmyle kmesiydi.
12 Ekim gecesi btn hazrlklar tamamd. 19. Pencap Alay'nn iki bl, 400 Trkmen piyadesi ve bir o kadar da
Trkmen babozuu, demiryolunun kuzeyinden terkedilmi
kye doru yola ktlar. Gndz orada bekleyecek, karanlk
basnca Duak'a doru yrmeye devam edeceklerdi. Yanlarnda bir ngiliz hafif topu bataryas ile Rus mrettebatl
sahra topu vard. 28. Hindistan Hafif Svari Alay'nn iki takm da ayn anda Duak'a gidecekleri tepelerin arasna doru yola ktlar. le alkn olan Trkmen svarileri ise daha
geni bir yay izerek doruca dmann arkasna ineceklerdi.
Gece boyunca, her ey plana uygun gitti. Sabah olmadan
nce ngilizler ve Trkmenler sessizce mevzilerine girdiler. O
ana kadar dmann kendilerini beklediini belli eden bir ize
rastlamamlard. Ya Bolevikler daha sonras iin planlanan
saldr sylentilerine inanmlard ya da Funtikov'un gizli polisi, Trkmen saflarndaki casuslar temizlemeyi baarmt.
Kent savunucularnn tam bir srprizle karlaabilecekleri
beklenirken, iler sarpa sard.

Ar kayplarna karn, bu kere Hintli subay ve astsubaylarn

komutasna girmi olan Pencabllar, makineli tfek ve topu
ateine kar tek balarna ilerlemeye baladlar. Sonunda,
Duak istasyonu evresindeki Bolevik mevzilerine eriince,
uzun ve parlak snglerini kullanmaya baladlar. Dman
dalp tek saklanacak yer olan istasyona kotu. Birden istasyonun iinde byk bir patlama oldu. Bir Rus ya da ingiliz
mermisi istasyonda duran cephane ykl vagona isabet etmi, ierdekilerin ou lmt. Bunun zerine dierleri tepelere doru kamaya baladlar. Ama, bu kere de Hintli svarilerin kllaryla can verdiler. Dierleri, istasyondaki zrhl
trenlere binmilerdi. Trenlerden biri douya doru kaarken
Trkmen svarileri yolunu kestiler ve trenin makinistiyle askerlerin ounu ldrdler. Ancak, dier iki tren bu kark-

Anlald kadaryla iki Pencabl devriye yanllkla karanlkta

birbirlerine ate am, Bolevikler de durumun farkna varmlard. Askerler kente saldrmak iin yerleecekleri mevzi212

Pencabllar ekildi. Bolevikler, bir hileden kukulandklarndan geride bekliyorlard. Bu sayede, savunucular daha fazla
can kayb vermeden kenti terkettiler. Ancak, bu olay
ingilizler iin byk bir dkrkl olmutu. Merv'in ele geirilmesiyle sonulanacak harekat, korkak ve agzl Trkmenlerle Trkmenistanllar yznden pahal bir felakete dnmt. Ancak, atma Bolevikler iin daha da pahalya
malolmu-tu; be-alt saatlik arpmada en az 1000 kayp
vermiler, ok miktarda silah ve cephane kaybetmilerdi.

lkta batya doru kamay baard; bunu nleyecek olan

Trkmen askerleri kayplara karmt.
Aslnda, onlar baka bir ile meguldler. Bole-vikler'in katm grnce cesaretleri geri gelmi, saklandklar ukurlardan kmlard. imdi, dier Trkmenlerle birlikte
Bolevikler'in terkedilmi depolarn yamalyorlard. Dmann neler planladn bir an bile dnmeden, yiyecekten
makineli tfee kadar bulduklar her eyi, ele geirdikleri atlara ykleyip Kaahka'ya doru yola ktlar. Bu arada, Bolevikler pes etmi deillerdi. Trkmen saflarndaki karklktan
yararlanarak, Merv yolunda bir sonraki kent olan Tecend'den
yeni askerler getirmeye balamlard. Bunu da, Trkmen
svarilerinin, demiryolunu havaya uurma emrini yerine getirmemeleri sayesinde baarmlard. Bu arada, trenle batya
kamay baarm olan dman da toparlanm, Duak'a
dnmekteydi. Duak' imdi sadece, kk ingiliz Hintli birliiyle, kamam ve yamaya katlmam seksen cesur Rus
askeri korumaktayd.

Akabad gazeteleri artc bir davranla, bu hezimeti kendi

askerlerinin 'utanlacak davranlarna baladlar, 'kahraman
Hintli asker ve svarilere' vgler yadrdlar. Resmi
Akabad bildirisinde de, Trkmenistan askerleri knanyor ve
'Bolevikler'i imha etme frsatn' karmakla sulanyordu.
Bolevikler ise kendi askerlerinin baarszlklarn ve uradklar ar kayplar aklamak iin, savata tmyle hayali bir
ngiliz alaynn bulunduunu sylediler ve ngiliz Hintli askerlerin saysn da 500'den 4000'e kardlar. Ayn zamanda,
harekt kendileri iin bir zafer olarak ilan ettiler.

Bolevikler o gn leden nce, ayn anda doudan ve batdan bir kar saldr balattlar. Savunma, 150 Pencabl, 130
Hintli svari, bir topu bataryas ve Ruslar'dan oluuyordu.
Dierleri, yamaladklar eyalarla birlikte kamlard. Dman saldrda pek srarl olmadysa da, Duak'n bu kadar
kk bir gle sonsuza kadar tutulamayaca anlalmt.
Bolevikler, her an trenle Takent'ten ya da demiryolu boyundaki dier garnizonlardan yeni birlikler ve ar toplar getirebilirlerdi. Bu nedenle, ok gemeden ve tuzaa kstrlmadan dzenli bir ekilde geri ekilmeye karar verildi. Svari
ve topu korumas altnda, nce yarahlaryla birlikte

Mehed'deki Malleson, ngiliz kayplar ve Du-ak'tan ekilme

haberini byk bir dkrklyla karlad. Hindistan'daki
amirlerden hemen oraya yeni asker gnderilmesini istedi.
svari alay, topu bataryas, bir piyade tmeni, birka
zrhl ara ve uakla Orta Asya'nn tmn Bolevikler'den
temizleyeceini iddia etti. Bundan ksa bir sre sonra, sevindirici bir haber alnd. Bolevikler ekim ortalarnda Duak'tan
ve Tecen'den ekilmilerdi. Arkalarndan demiryolunu havaya uurduklar iin geri dnmeye niyetli olmadklar anlalyordu. Morallerinin sanldndan da kt olduu belliydi. Ar213

Artk k da baladndan, her iki tarafn askeri iddetli rzgar ve kardan kanmak iin yine trenlere yerletiler.
Bolevikler'in Hintli askerlerle atmaya girmek istememesi
ve Malleson'un da Merv'den ileri gitmeme emri alm olmas
nedeniyle, Trkmenistan'da atma hemen hemen kesilmiti. Ancak, kimsenin ne zaman biteceini tahmin edemedii
sava son haftalarna girerken, baka yerlerde ok byk
olaylar yeralmaktayd. mparatorluun Genelkurmay Bakan
bile Sava Kabinesi'ne, Avrupa'da zaferin ancak bir yl sonra
kazanlabileceini sylemekteydi. Ancak, en byk iki sava
blgesi olan Fransa ve Filistin'den gelen haberler ok yreklendiriciydi. Ludendorff un dev balyoz harekatyla yllk
durgunluu kramamas zerine, Almanlar imdi kalan son
savunma hatlar olan Hindenburg Hatt'na doru ekilmekteydiler. Filistin'de de, Al-lenby'nin 15.000 svarisi nclndeki, kanatlarnda babozuk Araplar bulunan ordusu,
istanbul'dan sonra ikinci en byk dl olan am'a doru frtna gibi ilerliyordu.

tk, bu ssz l parasn ellerinde bulundurmak pahasna

Pencabllar'la ya da Hintli svarilerinin kllaryla karlamaya hazr deillerdi.
Daha iyi haberler de vard. Malleson ok gemeden
Bolevikler'in Merv'den de ekildiklerini rendi. Birliklerini
Amu Derya'nn teki tarafna, Buha-ra'ya doru ekiyorlard.
Bunu neden yaptklar bilinmiyordu. Ancak, nedeni ne olursa
olsun, byk Merv vahas 1 Kasm'da ngiliz ve Trkmenistan birliklerince igal edildi. Burada yetitirilen ya da stoklanan byk miktarda et, tahl ve dier yiyecek maddeleri
Akabad pazarlarna tanarak halkn sefaletine byk lde
son verildi. Byk sevin gsterileri sonunda Funtikov ile anti-Bolevikler birka ay daha iktidarda kalabildiler.
Bolevik gler katna gre General Malleson onlar douya, hatta gerekirse Buhara, Semerkand ve Takent'e kadar
srmeye hazrd. Malleson ile subaylar ihtilalcinin hibir trnden holanmazlard, ancak Bolevikler'den zellikle nefret
etmekteydiler. Bunlar hem kendi arlarnn ailesini ldrmler, hem de dmanla anlap ihanet etmilerdi. En nemlisi
de, ihtilal karmaas nce Bak'de, imdi de Duak'da grld gibi, askeri disiplini alt st etmiti. Malleson'un en byk korkularndan biri, Bolevik mikrobunun kendi Hintli askerlerine bula-masyd. Bu nedenle, Hindistan, Merv'den ileri gitmemesi ve her ne pahasna olursa olsun, bir antiBolevik harekata girimekten kanmas emrini alnca, byk bir dkrklna urad. Sonunda, Trkmenistan birlikleri bunu tek balarna yapmaya kalkp, Merv'e kadar gerisin
geri kovalandlar.

stanbul'da Enver Paa, sava yorgunu Kabine yelerini,

Almanlar'n Fransa'dan ekilmesinin, Mttefikler'i kapana kstrmak iin parlak bir hile olduuna inandrmaya alyordu.
Kabine arkadalar bunu ilk bata yutmulard, ama Bat
Cephe-si'nden ve Filistin'den gelen haberler giderek ktletike, Trkiye'nin de, Almanya'nn da sonunun geldiini
anlamlard. Ktlkla savaan Trkler de bunu grebiliyordu.
Kendilerini bu savaa srkleyenlere duyduklar fke her gn
biraz daha artyordu: Artk, bakent sokaklarnda serbeste
dolamalarna izin verilen ngiliz sava esirleri Alman kaz
admlarn taklit ederek halk gldryorlard. Hem asker
hem sivil Almanlar'n can gvenlikleri tehlikeye girmeye ba214

diler." Ancak am' kurtarmak iin yapabilecekleri bir ey

yoktu ve kent, 1 Ekim 1918'de tilaf Devletleri'yle Arap birlikleri tarafndan alnd. ok gemeden, Beyrut ve Halep de
dt. Bu arada, Trkler, Bulgaristan'n teslim olmasyla ar
bir darbe daha yemiler, stanbul ile Berlin arasndaki kara
balants kesilmi, Avusturya-Macaristan'n gneydou kanad dman saldrsna ak kalmt. Trkler asndan daha
da kts, stanbul'un artk Selanik'teki 500.000 kiilik Fransz ve ingiliz ordusunun saldrlarna ak olmasyd.

lamt. Bu durum karsnda, stanbul'daki Alman sefiri Alman bankalarndaki altnlar gizlice sefaret kasalarna tad.
Sefir sadece halktan deil, bankalarn hesaplan konusunda
soruturma yapan Trk hkmetinden de korkuyordu.
Savan bu aamasnda, Osmanl mparatorlu-u'nun ykntlarndan bir ey karlabileceine inanan bir tek Enver Paa'yd. Her zaman hayalci bir insan olduu iin, baklarn
evresindeki strapl gerekten uzaklatrp, Ludendorff'un
dmanlar bir tuzaa ektiine kendi kendini inandrmt.
Ancak, son yaklatka, elleri daha az kanl Kabine arkadalarndan giderek uzaklatn hissediyordu. Bir zamanlarn
kudretli Osmanl mparatorluu Kafkasya cephesi dnda
gzlerinin nnde dalmaktayd. Mslmanlk'm en kutsal
kentleri Mekke ve Medine ile Hicaz, Msr, Sina, Filistin, rdn, Irak'n byk bir ksm, tilaf Devletleri'nin ya da
Araplar'm elindeydi ve savatan sonra galipler arasnda paylatrlacakt. Geriye kalan yalnzca Anadolu, Suriye ve Kuzey
Irak't ve bunlarn bile gnleri saylyd. Trkler,
Bolevikler'den bakentlerinin Ruslar'a vaat edildiini renmilerdi; Lenin'in stanbul zerinde herhangi bir iddias
olmamasna karn, yenildikleri takdirde orasnn da ellerinde
kalaca kukuluydu. Filistin'deki Trk ordularnn yenilgisi,
oradaki en iyi birlikleri Kafkasya'ya gnderen Enver Paa'ya
yklenecekti. Bu durum, Al-lenby'nin saldrsn durdurmak
gibi umutsuz bir giriimle kar karya kalm olan Alman
askerleri arasnda nemli bir fke yaratacakt. Almanlar sayca ok stn dmana kar byk bir cesaretle savamaya
devam ettiler. Lawrence, Seven Pillars of Wisdom'da yle
yazyor: "Saldrya uradklarnda durup mevzileniyor ve ate
ediyorlard. Tela, kargaalk, duraksama yoktu. Muhteem-

Itilaflar, 5 Ekim'de, Trkiye'de iktidardaki gruptan baz yelerin bar koullarn grmeye hazr olduuna dair iaretler aldlar. l gruptan Talat Paa, tm gizli antlamalar
reddeden Wilson Doktrini'nin Osmanl mparatorluu'nu paylalmaktan kurtaracan umarak, Bakan Wilson'a bavurdu. l grup ve Kabine yeleri 8 Ekim'de istifa edince, Trkiye birka gn hkmetsiz kald. 14 Ekim'de babasnn yerine geen yeni padiah, yeni Kabine'yi aklad. Kabinede Enver, Talat ve Cemal paalar yoktu. Gnlerinin sayl olduunu
anlayarak bir Alman sava gemisiyle Karadeniz'den kam,
canlarn zor kurtarmlard. lkesinin itibarn drd iin
Enver Paa'dan nefret eden Sultan, onu ye dierlerini adalet
nne kartp asarak Itilaflar' tatmin etmeyi umuyordu.
Halknn da bu tutumu onaylayacan biliyordu.
Artk, Trkiye'nin sonu ok yaknd, hatta ingiliz Sava Kabinesinden bazlar, savan, ingiltere'nin kendisi iin nemli
grd Ortadou blgelerini igal etmesinden nce biteceinden korkuyorlard. Bu blgelerden biri, hala Trkler'in
elinde olan Musul petrol yataklaryd. Irak'taki ingiliz komutan General Marshall'a 'petrol bulunan blgelerin mmkn
215

yola kt. Bunlar Fransa'da karlayan Mareal Foch, "Siz

atekes dilenmeye geldiniz" diyerek konumann ynn belirledi. Sonra, gayet sert olan koullarn sundu: Bunlar yetmi it saat iinde kabul ya da reddedilmeliydi. Koullar te
lefonla Berlin'e bildirildi. Ancak, Almanlar tartaj cak durumda deillerdi, hem lke iinde hem sava alannda durum giderek ktleiyordu. Cephede! askerler alk ekiyorlard.
Berlin, Kln ve Hanovei sokaklarna ihtilalciler hakim olmutu. Sokaktaki in- ,| san, hangi koul altnda olursa olsun bar iin dua ediyordu. Imparator'un tahttan ekilmesini isteyenler bile vard. mparator orduya i sava iin hazr olmasn emredince, generalleri artk askerlerin onun ardnda olmadklarn bildirdiler. Reichstag merdivenlerinde gayrresmi
bir cumhuriyet ilan edildi. Btn bu kargaa arasnda, Almanya'da bir hkmetin varolup olmad belli bile olmuyordu.

olduu kadar byk bir ksmn igal etmesi' emri verildi. Baz Trk tarihileri, ingilizleri, generale buralar alma frsat tanmak iin atekesi geciktirmi olmakla sular.
Bu iddiadaki gerek pay ne olursa olsun, Itilaflar adna konuan ngilizler, ilk Trk nerisini kabul edilemez bularak
reddettiler. Trkler de nerdikleri koullar kabul edilmedii
takdirde savaa devam edeceklerini bildirdiler. Trk ordular
Kafkasya dnda her yerde ekilmekte olduundan, Londra
bunu bo bir tehdit olarak grd. Bu arada, kendisinin ve
mttefiklerinin durumundan umudu kesmi olan AvusturyaMacaristan da pes' etmiti. Ingilizler'in blflerini kabul etmeleri zerine Trkler 30 Ekim'de Agamemnon zrhlsnda atekes imzaladlar. Buna gre, ertesi gn le saatinde sava
bitecekti. Koulsuz ve mutlak teslim kabul edilmiti, itilaf
Devletleri istanbul dhil, Osmanl Imparatorlu-u'ndaki stratejik yerleri igal edeceklerdi.

Alman Genelkurmay Bakan Feldmareal von Hindenburg

yurdunun kaderini eline ald. Onun tavsiyesi zerine Kayzer
Wilhelm, dnya liderlii hayalleri yklm olarak, tahttan ekildi. Ertesi gn, kendi askerince yakalanp ihtilalci bir mahkeme nne karlma korkusuyla, kendisini kabul eden tarafsz Hollanda'ya snd. Hindenburg Alman atekes heyetine, koullar ne kadar kk drc olsa da, itilaf Devletleri'nin ltimatomunu kabul etmelerini emretti. Rastlant eseri,
artk geersiz kalan Brest-Litovsk Antlamasyla Ruslar'a o
ar koullan kabul ettiren de kendisi olmutu.

imdi sadece Almanya savayordu, o da dou Fransa ve

Belika'daki son savunma hattnda umutsuzca rpnmaktayd. Mttefikleri evrelerinde birer birer yenilirken askerin morali km, yer yer karklklar ve isyanlar balamt. Havada ihtilal vard ve 4 Kasm'da Kaiser zrhlsna isyanclar tarafndan Kzl bayrak ekildi. Dier zrhllar limandan ayrlmay reddettiler, tersanelerde, klalarda denizciler ve askerler,
Bolevikler gibi ihtilalci komiteler kurdular. Ancak, cephedeki
askerlerin ou, saldrlar durdurmak iin kahramanca, ama
umutsuz giriimlerde bulunuyorlard.

Ertesi gn, 11 Kasm 1918 sabah saat bete, Foch'un karargh olan bir tren vagonunda atekes imzaland. Alt saat
sonra, saat tam on birde cephedeki toplar sustu. Sava ala-

6 Kasm'da direnmenin bouna olduu anlalnca, itilaf Devletleri'yle grmelere balamak zere Berlin'den bir grup
216

ildi. Hatta imdi anlatacamz, belki de ilerindeki en ilgin

hikayedir.

nna rktc bir sessizlik kmt. Her iki tarafn askerleri,

soluk almaktan bile korkarak, atekesin srekli olup olmayacan bekliyordu. Birka dakika sonra, ta cephe gerisinden
byk bir i ekiine benzer garip bir ses duyuldu. Bunu sert
bir rzgarn uultusu sananlar da olmutu. Ama duyduklar,
askerlerin sesiydi. John Buchan, "Bu, ta Vosges'ten denize
kadar dizilmi askerlerin sevin lyd" diye yazyor.
Yaklak on milyon insann yaamna mal olan sava, drt
korkun yl sonra sona ermiti. Mttefikler ise zafer iin ar
bir bedel demilerdi: Yaplan hesaplara gre, kayplar
dmannkinden en az bir milyon fazlayd. Ancak, sava sona ermise de, strap henz bitmemiti. Alktan ve yoksunluktan zaten bitkin den yirmi milyon insan, savan hemen
ardndan gelen grip salgnnda lecekti.
Bu dehet verici insan kaybnn yamsra Almanya, AvusturyaMacaristan, Osmanl ve Rus imparatorluklar Drang nach
Osten yknts altnda kp gitmilerdi. Dnyann en gl
ordusunun yenilgisiyle Prusya'nn yenilmezlii efsanesi de
sona ermi, Kayzer Wilhelm'in o kadar umut balad cihad
ise, danmanlaryla onlarn Hintli ve iranl ibirlikilerinin hayali olmaktan teye gidememiti. Wilhelm, bir zamanlar o
kadar sahip olmak istedii Osmanl m-paratorluu'nun,
dmanlar arasnda paylalmasnn ve aslan paynn nefret
ettii ngiliz kuzenlerine gittiini grmenin strabn yayordu. Yaylmac planlarnn kilit ta olan Berlin-Badat Demiryolu da tamamlanmamt. Hem kendisinin hem de Trk su
orta Enver Paa'nn tehlikeli hayalleri silinip gitmiti. Ancak
bu olaylara karm bazlar iin hikaye daha sona ermi de-

217

di. Ancak, Paris Alman askerlerine teslim olduunda, Hitler'e cokulu bir telgraf gnderdi. Ertesi yl, damar tkanklndan lnce, Hitler kendisine bir devlet treni yaptrtmak
istediyse de, Wilhelm Hollan-da'daki atosunun bahesine
gmlmesini vasiyet etmiti. 1922'de evlendii ei, Almanya'nn bir savata daha yenildiini grdkten sonra, 1947'de
bir Rus tevkif kampnda ld.

BIm-25
Teague-Jones Ortadan Kayboluyor

Trkiye'nin sava yllarndaki liderleri Enver, Talat ve Cemal

paalar Wilhelm kadar talihli deillerdi. Cellat ilmeinden
kurtulmak iin istanbul'dan katktan sonra, Talat Paa gizlice Berlin'e, kendisini kabul edecek dostlarnn yanna gitti.
Burada takma bir ad altnda, mtevaz bir pansiyonda yl
yaad. Sonra, 1921 ilkbaharnda, bir sabah sokakta tabancayla ldrld. Bir Ermeni intikam rgt yesi olan katili,
kendisini aylarca izlemiti. Katil tutukland ve cinayetle suland. Ancak, General Liman von Sanders sann lehinde
ifade verdiinden ve mahkemeye ailesinin tmnn -Ermeni
kymlarnda ileri Nazr olarak bundan byk lde Talat
Paa sorumluydu- yok olduu bildirildiinden, adam serbest
brakld. Ayn yl, Berlin'de iki, Roma'da bir Trk daha, kymla ilgili olarak katledildi.

Mttefiklerin Kayzer Wilhelm'in iadesi ve sava sulusu olarak aslmasn istemelerine karn, Hollanda hkmeti kendisini geri vermeyi reddetti. Bylece,
Kayzer dnyaya ve kendi halkna getirdii onca ykm
ve straba karlk cezalandrlmad. Gerekten de, tahtn
kaybetmek dnda inanlmayacak derece ucuz kurtulmutu.
1941'de 82 yanda lene kadar, yirmi iki yl boyunca Almanya'daki byk maliknelerden gelen parayla krallar gibi
yaad, kendini mazur gsteren iki ciltlik anlarn yazd, satn
ald grkemli atonun ormanlarn iletti. Atalarnn portreleri, mobilyalar ve kocaman mermer bir merdiven Potsdam'daki sarayndan yeni evine tanmt. Yine de, suikaste
uramaktan ve karlmaktan korktuu iin, ok iyi korunan
maliknesinden pek dar kmad gibi, bir daha sevgili
Almanya'sna da ayak basamayacakt.

Ertesi yaz, Cemal Paa da, Tiflis'te yaarken, Bolevik gizli

polis merkezinin dnda ayn intikam rgtnn iki fedaisi
tarafndan ldrld. Cemal Paa ksa bir sre nce, Bir Trk
Devlet Adamnn Anlar kitabn yaynlam ve burada Ermeni
kym ile hibir ilgisi olmadn kantlamaya almt. Ancak, Ermeniler'in dman saflarna geip Trk ve Krt kyllerini ldrerek, bu akbeti setiklerini iddia etmiti. Pek ok
Ermeni'nin Ruslar tarafndan zel birlikler olarak askere aln-

1940'ta Hitler'in panzerleri Hollanda'y istila ettiinde, ngiliz

hkmeti Wilhelm'e snma hakk tandysa da, kendisi bunu
kibarca reddetti. Hitler'in, kendi gvenlii iin, Almanya'daki
eski maliknelerinden birine dnme nerisini de kabul etme218

ngilizler'i balarndan atmay deneyen Hintli ihtilalciler de

vard. Bunlar, Hindistan'daki ingiliz ynetimine kar ihtilalci
faaliyetlerini srdrebilecekleri gvenli bir snak bulmalar
gerektiini biliyorlard. Bir zamanlar, gmen Hintliler arasnda hareketin temelini attklar Amerika iyi bir seim olabilirdi. Ancak, Amerika'nn savaa girmesinden sonra, orada
Alman ajanlar ve Hintli ihtilalciler iin bir cad av balatlmt. Bu bir tutuklama dalgasna ve Amerikan tarihinin en uzun
sreli davalarndan birine yol at iin artk olas deildi.

dklar, Manchester Guardian muhabiri Philips Price tarafndan da do-rulanmaktaysa da, bu stanbul'un bajatt soykrm hareketini hakl karmaz.
l grubun sava zaman gnahlarnn karln en son bulan, Enver Paa oldu. nce Berlin'e, sonra da Moskova'ya
kaan Enver Paa Lenin'e, Trkiye'de yeniden iktidara gelmesine yardm ederlerse, ngiliz Hindistan'n teslim edeceine sz verdi. Bu teklife kanan Lenin, 1921 Kasm'nda
Msl-manlar' cihad bayra altnda toplayarak seferine balayabilmesi iin onun Orta Asya'ya gitmesine izin verdi. Ancak, Orta Asya'da yeni bir Osmanl mparatorluu kurma hayalini ferk etmemi olan Enver Paa, Bolevikler'e ihanet
ederek ngilizler'e deil, onlara kar cephe ald. lk balarda
Moskova'dan bamszlk isteyen yerli Mslman zgrlk
savalar Basmaclar'in bana geip baarlar kazand. Hatta, 1922'de Duanbe'yi bile ele geirdi. Bolevikler'e kar zaferleri Orta Asya'da duyulmaya balaynca, savunduu PanTrkizm kavram ouna uzak da olsa, bayra altna giderek
daha ok insan topland. Ancak, Bolevikler de rgtlenmeye
balaynca aknt tersine dnd ve Enver Paa, Lenin'in askerleri tarafndan bugnk Tacikistan'da kstrld. 1922
Austosu'nda Bolevik makineli tfekilerine kar giritii bir
intihar saldrsyla sonulanan bu hikyeyi, okuduunuz kitabn sona erdii yerden sonraki olaylar ele aldm Setting
the East Ablaze adl kitabmda anlatmtm.

Hint-Alman Komplosu davas olarak bilinen yarglama be ay

srmt. On yedi Hintli, dokuz Alman ve Alman asll drt
Amerikal, Amerikan topraklarnda, Hindistan'daki ingiliz ynetimine kar silahl bir isyan hazrlamak iin komplo kurmakla sulanmlard. Bu, Birleik Devletler'de o gne kadar
grlen en garip davalardan biriydi. Bir muhabir yle yazyor: "Sank srasnda, soukkanl, trbanl esmer Hindular'n
yannda saldrgan tavrl sarn Alman subaylar oturuyordu."
Jrinin bu ok geni alanlar kapsayan komplonun karmakln zebilmesi iin, mahkeme salonunun bir duvarna
dnyann yarsnn haritas aslmt. Onun yannda, byk
harflerle Amerikan kulaklarna ok yabanc gelen sank adlar
yazlyd. Davann en sansasyonel an, Hintliler'den birinin,
sakl tabancasn ekerek, ngiliz ajan olduuna yanllkla
inand dier bir Hintli san ldrmesi oldu. Mahkemedeki
muhafz hemen tabancasn ekip katili orada ldrd. Suun
byk bir ksmm Alman Yksek Komuta He-yeti'ne ykleyen
yarg, ileri gelen sanklar eitli hapis cezalarna arptrd.
Bu arada, Berlin'deki Hintliler bJn ka yollarnn kapandn grnce, 1919'da hem snma talebiyle hem de anlay
arayarak ihtilalci Rusya'ya dnmlerdi. Moskova'daki Bole-

Ancak, Almanya ve Trkiye'nin yenilgisinden sonra adaletten

kaanlar, sadece Kayzer Wilhelm ile Enver, Talat ve Cemal
paalar deildi. Bunlarn arasnda, Berlin'de oturduklar yerden, Hindistan'da iki kez silahl ayaklanma balatarak,
219

ingiliz askerleri ekilince, Bolevikler bu kere byk bir gle, balarnda yetenekli bir asker ve stra-tejist olan General
Frunze olduu halde demiryolu boyunca Akabad'a doru
yrye getiler. ok gemeden, Trkmenistan bakenti
Bolevikler'in eline geti ve Trkmenistan hkmeti Krasnovodsk'a kat. Krasnovodsk da 1920 ubat'nda Frunze'nin
askerlerinin eline geince, Moskova Trkmenistan'n tmnn denetimine sahip oldu. Yetmi yl sonra, Sovyet
Imparatorluu'nun kne kadar da durum bir daha deimeyecekti. Bundan sonraki on iki ay iinde, Kafkasya'nn
dier blgesi olan Grcistan, Ermenistan ve Azerbaycan,
ksa sren bamszlklarndan sonra ayn kaderi paylatlar.
Ancak,
gerek
bu
gelimeler,
gerekse
Osmanl
Imparatorluu'nun ve eski Alman smrgelerinin sava sonrasndaki blnmeleri bu hikyenin kapsam dndadr ve
Yzba Teague-Jones ile yirmi alt Bak komiseri olaylaryla
ilgili deildir.

vikler, onlar ingiliz Hindistan iin mcadelede deerli mttefikler olarak grp, sevinle karladlar. Kabil'de bir yere varamadklarn gren ve talihlerini bu kere Bole-vikler'le denemeye kalkan Raca Mahendra Pratap ve Muhammed
Bereketullah da onlara katld. Bunlarn akbetlerini ve yurtlarm kurtarma hayallerinin sonucunu da Setting the East
Ablaze'de anlatm bulunmaktaym.
Bu hikayenin, anlatlmas gereken garip bir sonucu daha
vardr. Bu da Yzba Teague-Jones'un bana gelen ve kendisini yaamnn sonuna kadar kovalayacak olan talihsizliktir.
General Malleson, 1919 ubat'nda, Trkmenistan'daki kk
ingiliz Hintli gcn geri ekme emrini almt. Artk Hindistan'a ynelen Trk-Alman tehdidi sona ermiti ve bu, talihsiz
Trkmenistan hkmetini Bolevikler karsnda tek bana
brakmak demek de olsa, yaplmalyd. Malleson acil bir ekilmenin, kendi askerlerini bir Bolevik saldrsna maruz brakacan ve Trkmenistan askerlerinin anlalabilir fkeleriyle kar karya kalacaklarn bildirince, ekilme iin gizlice
hazrlk yapmak zere kendisine sekiz hafta tannd. Haberin
dar szmamas iin durumu sadece bir avu subay bilecekti. Malleson'un Merv'i boaltr gibi grnerek Bolevikler'i bir
tuzaa drmeyi planlad konusunda bir sylenti karld.
Bolevikler yemi yutmulard. 1 Nisan'da son Hintli birlii
Iran snrna doru yola kt. Bu arada, ingiliz askerleri de
kendilerini bir geminin bekledii Krasno-vodsk limanna
ulamak iin trene bindiler. Geri ekilme, tpk Bak'de olduu gibi son ana kadar sr olarak saklanmt. En son anda,
Trkmenistan liderleri neredeyse panik iinde, Malleson'un
kalmas iin bouna yalvardlar.

Bolevikler, komiserlerin akbetlerini, ancak ingilizler Trkmenistan'dan ekilince renmilerdi. Trkmenistan hkmeti idamlar gizledii iin, o zamana kadar bunlarn bir yerde sakl tutulduklar sanlyordu. Moskova'nn duruma tepkisi
ok iddetli oldu ve idam gerekletirenler aranmaya baland. Bolevikler'in olaydan Ingilizler'in sorumlu olduunu
kefetmeleri uzun srmedi. Moskova ile ilikileri ok bozuk
olan ngiliz hkmeti sulamalar iddetle reddetti. Bu arada,
Bolevikler Bak komiserlerini ihtilal ehitleri derecesine ykseltmilerdi ve btn Sovyet ocuklarna onlar Ingilizler'in
soukkanllkla ldrdkleri retiliyordu. Bolevikler, ilk balarda herhangi bir kiiyi ismen sulamamlard.

220

olarak uluslararas bir mahkeme nne karlmasn da istiyordu.

infaz sabah olay yerinden 320 kilometre uzakta olan ve kurbanlardan hibirini tanmayan Teague-Jones o ana kadar bu
konu zerinde dnrh deildi. Ayrca, emri verenin
Funtikov olduunu biliyordu; bunu Funtikov kendisine sylemiti. MacDo-nell'n Krasnovodsk'taki soruturmalarndan,
lm trenini ve sonraki cinayetleri rgtleyenin Komutan
Kuhn olduunu da renmiti. Ayrca, bu tr vahi cinayetler, iktidar ele geirmek isteyen ihtilalci rakipler arasnda ok
sk rastlanan bir olguydu. Nitekim i sava srasnda aralarnda saysz komiserin ve yetkilinin bulunduu binlerce kii
ldrlecekti.

Chaikin Bolevik deil, Sosyal Devrimci olduu iin, Moskova'nn propaganda makinesi bakmndan ok deerliydi, adaletin yerine getirilmesini istemek dnda, Bak komiserlerini
savunmakla bir ey kazanacak deildi. Ancak u da dnlebilirdi: Belki de, Chaikin, suu, komiserlerin ldrlmesine
karar verdii gece Akabad'da olduunu reddedemeyen
Teague-Jones'a atmakla Sosyal Devrimci arkadalarn temize karmak isterken, Bolevikler'le arasn dzeltmeye alyordu. Chaikin'in amac gerekten buysa, o zaman bouna
urayordu. nk, Bolevikler cinayetlerden ngilizler'i sorumlu tutarken, olayla uzaktan yakndan ilgisi olanlar da,
Sosyal Devrimci gibi ayrmlar yapmadan sulamaktaydlar.
Sonunda, krk iki kii tutukland ve 1921'de Krasno-vodsk'ta
yaplan yarglamada, bunlardan biri dnda hepsi idam edildi. Artk Bolevikler'in iine yaramayan Chaikin de, ok gemeden bir Bolevik cezaevine atlacak ve mrnn sonuna
kadar orada kalacakt.

Bir Bak gazetesinde, yirmi alt Bolevik kahramann lmnden ahsen sorumlu olduu iddia edilince, TeagueJones'un hayat bir karabasana dnd. Yaznn sahibi olan
Sosyal Devrimci avukat Vadim Chaikin, katliama yol aan
olaylar titizlikle aratrdn iddia ediyordu. Balca tan,
devrilmesinden sonra Akabad cezaevinde bulunan eski Devlet Bakan Funtikov'du. Chaikin, Funtikov'un yeminli ifadesine dayanarak, Teague-Jones'un tutuklularn ldrlmesini
istediini, sonra da, "ngiliz heyetinin istekleri dorultusunda" davranld iin memnunluunu bildirdiini yazyordu.
Chaikin, ngiliz hkmetinden cinayetlerin soruturulmasn
istedi ve Teague-Jones'un aleyhinde tanklk yapmaya hazr
olduunu bildirdi. Ayrca, eer iddialar gerek dysa
Teague-Jones'un kendisine bir ngiliz mahkemesinde iftira
davas amasn isteyerek, duruma iin Londra'ya gelebileceini bildirdi. Chaikin ok gemeden yaymlad 190 sayfalk bir kitapta, Teague-Jones'a kar sulamalarn daha geni
ayrntlaryla yineledi. Kitapta, ngiliz subaynn sava sulusu

Ancak, imdi Bolevik ynetimin fkesini zerine ekmi olan

29 yandaki Teague-Jones iin bunun rahatlatc bir yan
yoktu. nce Stalin, sonra da Troki tek bir kant bile olmadan cad avna katldlar. Kafkasya doumlu Stalin, ingilizler'i
Bolevik kahramanlarn soukkanllkla ldrdkleri iin
"yamyam" olarak niteledi. zamann Kafkasya ve Trkmenistan olaylar konusunda kk bir kitap yazan Troki ise,
komiserlerin "Akabad askeri heyeti bakan Teague-Jones
tarafndan... herhangi bir soruturma yaplmadan ve yarglanmadan ldrldklerini" belirtiyordu. Bu iddiasn
221

baka yerlerdeki i savalarda rakiplerini desteklemi olanlar

karalamak iin karlmayacak bir frsatt. Ressam ve yazarlar, ihtilal heyecanyla ya da daha dorusu geimlerini borlu
olduklar parti eflerini memnun etmek iin, Ingilizler'i ktleme yarma girip, Chaikin'in sulamalarnn ok tesine gittiler. Rus ressam Isaac Brodsky'in tablosunda be niformal
ingiliz subaynn celltlar tevik ettikleri grlmektedir. ndeki subaylardan biri Teague-Jo-nes'a ok benzer, infaz
sahnesinin anlatld baz kitaplarda, Teague-Jones'un komiserlere trenden inmelerini emrettii ve idam mangasna bizzat komuta ettii yazldr.

Chaikin'in "kesin ve reddedilemez kantlarna" dayanarak

yapmaktayd. Ayrca, Trkmenistan'daki ngiliz askeri yetkililerini "su ortakl" yapmakla ve katliama karm olan dierlerinin "adaletten kamalarna" yardmc olmakla suluyordu.
Bu arada, Trkmenistan ve Kafkasya'y yeniden ele geirmi
olan Bolevikler, komiserlerin demiryolu yanndaki mezarlarn bulup rm cesetleri karmlar, bunlar nce geici
olarak Akabad'a, sonra da memleketleri olan Bak'ye tamlard. Komiserler 1920'de Bak'de kendi adlarnn verildii
byk meydana gmldler. Ortak mezarn zerindeki antta, ba yasla eilmi bir iinin avular arasnda bir meale
yanyordu. Meydann evresine yirmi alt komiserin heykelleri
dikildi. Yine bu srada, infaz sahnesini gsteren krmz granitten bir r-liyef yapmna -tamamlanmas yirmi be yl srecekti- baland. nfaz mangasnn nndeki marur kiiler
Cesaret, Ahlaki inan, Korkusuz Ruh gibi Bolevik erdemlerinin simgeleriydi. Bak'de sokaklara, eitli kurumlara ve bir
tren istasyonuna ihtilal ehitlerinin adlar verildi ve bazlarnn
eskiden yaadklar evler -bu arada Binba MacDonell'in bir
zamanlar aumiyan'n oluyla trencilik oynad da-mzeye
dntrld.

Bir lkenin kahramanlarn ldren soukkanl bir katil olarak

sulanmak, Teague-Jones gibi bir profesyonel iin bile tyler
rpertici bir deneyim olmaldr. Bolevikler'in neler yapabileceklerini yakndan bilen biri olarak, ldrlmekten ya da karlp Bak ya da Moskova'da gstermelik olarak yarglanmaktan korkmakta haklyd, ingiliz hkmeti, bir ihtilalci
mahkemenin haksz yere casuslukla sulad bir ingiliz yurtta olan Charles Davison'n idam mangas nne karlmamas iin uramyor muydu? Aralarnda eka ajanlar da bulunan bir kalabalk, Petrograd'daki ingiliz Sefareti'ni basp
kendilerine engel olmaya alan deniz ataesi Yzba Cromie'yi ldrmemi miydi? Bunlar, Bolevikler'in yabanclara
ynelttikleri iddet hareketlerinin sadece ikisiydi. Daha sonra
Troki'nin de renecei gibi, Moskova'nn infaz birimlerinin
kollarnn uzun olduu ve hibir eyi unutmadklar bir sr deildi. Teague-Jones, kendisini sulayanlarn eline dt
takdirde, Bolevik liderlerin kendisine ynelttii karalama
kampanyas gznne alndnda, merhamet bekleyemeyeceini ok iyi biliyordu. Ayrca, o dnemde ingiltere ile dip-

Bolevikler, ingiliz mdahalecileri ve zellikle Yzba

Teague-Jones'u ilerde Rusya'nn en byk ihtilalci destanlarndan biri olacak bu olayda barolde gsteriyorlard. Resim,
heykel, film, kitap, iir ve dier resmi propaganda malzemelerinden oluan bir sel, ngilizler'm bu szde rollerini hedef
almaya balad. Bolevik hiyerarisinin buna inanp inanmad hi bilinmeyecekse de, onlar iin bu, Trkmenistan'da ve
222

Jones yerine Ronald Sinclair adnn kullanlmas hem durumu

aklamak i olacak, hem de Londra ve Delhi'de brokratik
kar- f kla neden olacakt. Sorun zmlenip de gelecei
hakknda bir karar verilirken sresiz izin alm olmasna karn Teague-Jones/Sinclair imdi yine Hindistan hkmetinin
maa bordrolarnda yer almaya balamt. Bu nedenle, bir
sre her iki kimliini de tad, yeni ad ve adresinin sadece
birka meslek-tanca bilindii anlalmaktadr.

lomatik ilikileri olmayan Bolevikler, ne Dileri Bakanl'nn izledii inceliklere, ne de uluslararas hukukun kstlamalarna aldr edecek deillerdi.
Teague-Jones, 1922 ilkbaharnda Hindistan politik servisindeki grevine yeniden dnmeden nce Londra'da izinliydi.
Yannda drt yl nce Bak'de tant ve Bolevik Rusya'dan kamasn salad gzel Rus ei Valya Alexeva vard.
Teague-Jones ite bu srada, belki de amirlerinin tavsiyesi
zerine, kamuoyunun gznden kaybolmaya karar verdi. 23
Mays'ta mahkemeye bavurarak resmen Ronald Sinclair
adn ald. Bolevik ajanlarnn kardelerine ynelmesini nlemek iin, iki kzkardeinin de kimliklerini deitirdikleri sanlmaktadr.

Teague-Jones, o dnemde Mehed'de bulunan General

Malleson ve dier subaylara dantktan sonra, kasmda
Chaikin'in sulamalarna kar tekzibini yazp verdi. Bunda,
Akabad'da tank olduu ve komiserlerin lmne yol aan
olaylar kendi grne gre anlatyordu. yle yazyordu:
"Bu iddialarn tmyle aslsz olduunu ve herhangi bir dayanaa sahip olmadklarn belirtmek isterim." Chaikin'i ise,
"vicdansz bir politika servencisi... bir akal... ucuz n peinde koan biri..." olarak niteliyordu. Chaikin'in iddialar
Sovyet makamlar tarafndan gerektii gibi aratrlm olsayd, Chaikin "hi kukusuz yz binlerce yurttann akbetine
urayacakt." Teague-Jones her ne kadar bilmiyorsa da,
Chaikin o srada resmi bir bulutun glgesi altndayd ve zgrlk gnleri saylyd (sonunda, 1941'de idam edildi).

Moskova'nn infazdaki ngiliz su ortakl iddias ingiltere'nin

iyi adn lekeledii iin, Dileri Bakanl konunun ardn brakmamaya kararlyd. Bakanlk, Haziran'da TeagueJones'dan, Chaikin'in kitabnda -ki Stalin, Troki ve dierlerinin sulamalar sadece bu temele dayanyordu- yer alan iddialara kar ayrntl bir tekzip hazrlamasn istedi. Bu, Dileri Bakanl'nca Moskova'nn sulamalarna kar resmi bir
yant hazrlamak iin kullanlacakt. Henz kapanmam resmi bir olay varken, ortadan yok olmak kolay i deildi.
Teague-Jones, adn Sinc-lair'e evirmesinden ay sonra
bile Dileri Bakanl eski adresine gnderdii mektuplarda
adn Yzba Teague-Jones olarak yazmaktayd. Daha sonra da dosyalarda, kendisinin nerede olduu ko-l nusunda
herhangi bir iz bulunmamasna ve btn yazmalar bankas
araclyla yapld halde, hala Teague-Jones ad kullanlmaktayd. Belki de, bu bir taktikti. Yazmalarda Teague-

Teague-Jones Akabad'da olanlar anlatrken gnlne

yazdklarnda srar etmitir -komiserlerin idamn emreden,
bunu Komutan Kuhn ile organize etmek iin Kurilov'u
Krasnovodsk'a gnderen Devlet Bakan Funtikov'du. Ancak,
yine de bir tutarszlk devam etmekteydi: General Malleson
komiserlerin olas rehineler olarak Hindistan'a nakledilmek
zere kendisine teslim edilmesini istediini iddia ediyordu;
223

geirildiini, ancak Chaikin'in sulamalarnn srdrlmesi

iin herhangi bir dayanak bulamadn bildirdi. Mektup yle
devam ediyordu: "Sulamalarn temelsiz olduunu gstermenin yan sra, Kraliyet Hkmeti bunlarn yanl beyanlara
dayandrld gereine iaret etmek ister." Sonu olarak,
btn sulamalarn geri alnmas ve Sovyetbasnmda bu yolda bir beyanat yaynlanmas isteniyordu.

oysa Teague-Jones o srada, gnlnde de belirttii gibi,

Malleson'un komiserlerle her trl ilikiyi kestiine inanmaktayd. Dileri Bakanl iin yazd 1500 kelimelik raporda
ise Malleson'un iddiasn kabul etmi, Funtikov'un ya kendisine yalan sylediini, ya da Mehed'deki temsilcisinin kendisini aldattn iddia etmitir. Bunun olay kapatmak iin mi
sylendii, yoksa asl gerek mi olduu asla bilinemeyecektir. Ancak, o gece Akabad'da cereyan eden olaylarn esrarl
bir yan daha vardr. Teague-Jones, lmnden sonra evrak
arasnda bulunan "Trkmen, Tatar ve Bolevikler'le Servenler" balkl bir yazda, komiserlerinin akbetlerinin belirlendii
o toplantda bulunmadn dile getirmektedir. Bu olasln
aratrlmasn bakalarna brakyorum. Ancak, bu durum
Komnizm'in kmesinden ve Ingiliz-Rus ilikilerinin yumuamasndan nce olsayd, Moskova'daki sertlik yanls tarihilerin olay yeniden bir bayram havasyla canlandracaklar
kukusuzdu.
Teague-Jones, Chaikin'in kendisine ve arkadalarna kar
btn iddialarn tekzip ettikten sonra Moskova'nn bu sulamalar kaldrmasn, Chaikin'in kitabn toplatmasn ve bunu
resmi zvestia gazetesi ile duyurmasn istemiti. "Vadim
Chaikin ve bana kar sulamalar yazan btn gazetelere
kar iftira davas ama hakkm, Rusya'nn bana uygar ve
sorumlu bir hkmet geene kadar sakl tuttuumu bildiririm," diyordu. Dileri Bakanl-'na iletilen imzal ifadesi 12
Kasm 1922 tarihini tayordu.

Moskova'nn byle bir propaganda stnlnden vazgemek niyeti yoktu ve bunun ilerde pazarla oturulduunda
deerli olabileceini biliyordu. ki devletin henz diplomatik
ilikileri, bu nedenle de sefirleri ve sefaretleri olmadndan
Sovyet yant ngiliz ticari temsilcisi araclyla gnderildi.
Ilml bir dille olmakla birlikte ngiliz protestosu tmyle reddediliyordu: "Komiserlerin infaznn, Trkmenistan ngiliz birliklerinin askeri igalindeyken cereyan etmesi gerei bu hareketin sorumluluunun ngiliz Yksek Komuta Heyeti'ne
yklenmesi iin yeterlidir... Tutuklu bulunan komiserlerin kaderlerinin igal edilmi blgedeki ngiliz askeri makamlarnn
elinde olduu tartlamaz..." Notada Teague-Jones balca
sulu olarak bir kere daha tanmlandktan sonra, Moskova'nn Trkmenistan'daki ngiliz makamlarnn katliamda kusurlu olmadklarn gsteren "kesin kantlar" kabul etmeye hazr
olduu da belirtiliyordu: "Ancak, byle bir kantn yokluunda, hkmetimiz ngiliz Hkmeti'nin bu iddialarn geri alnmas yolundaki istemini gz nne alamayacan zntyle
bildirir."

ngiliz hkmeti 20 Aralk'ta Sovyet Dileri Komiser Vekili

Maksim Litvinov'a gnderdii mektupta, Bak komiserlerinin
ldrlmeleri konusundaki btn kantlarn titizlikle elden

Bolevikler'in bu tutumu, Teague-Jone'un onlarn kan davalarndan vazgeeceklerine ve normal yaama dnebileceine
dair umutlarn ykm olmaldr. Bu nedenle, ortadan kaybo224

st dzey yetkilileri tarafndan bilinmi olmaldr. Vergi kaaks olarak ardna dlmemesi iin Gelir Vergisi Dairesi
de bundan haberli olmaldr. Teague-Jones'un kayp yllar
hakkndaki gerek ancak yetmi yl sonra, 99 yanda lmyle ortaya kmtr ve imdi bile her ey tam olarak bilinmemektedir. Kitap iin aratrma yaparken, bir sre bu
eski ngiliz istihbarat subayna ne olduunu renmeye altm. Bulabildiim tek ey, yeni ad olmutu. Ayrca, onun o
zamana kadar oktan lm olduunu tahmin ediyordum.
Sonra, 22 Kasm 1988'de The Ti-mes'da RONALD SINCLAIR
balkl bir lm yazs grdm. Makaleyi yazann onun kim
olduu konusunda bir bilgisi olmad belli oluyor, sadece iki
sava arasnda iran'da yapt bir otomobil yolculuunu anlatan bir kitab zerinde duruluyordu. Sonuta, onca yldr baaryla saklad kimliin korunmasna artk gerek kalmadndan, bu kere The Ti-mes'a ben gerek adyla ikinci bir
lm yazs yazdm.

luunun kesinlemesinin bu dneme rastlamas da artc

deildir. Gerekten de, izlerini o kadar ustaca rtmt ki,
onun izini bulmaya alan birinin, Bolevikler'in daha nce
davranp kendisini ortadan kaldrdklarn sanmamas iin
hibir neden yoktu. O zamana kadar hibir eyi saklamayan
Dileri dosyalarnda, 1922'nin sonundan sonra bir daha
adndan sz edilmemitir. Olayn politik hassasiyeti ve
Teague-Jo-nes'un yakn zamanlara kadar yayor olmas,
onun daha sonraki meslek yaantsyla ilgili dosyalarn saklandn akla getirmektedir. Ancak, ileride grlecei gibi,
bu resmi saklamann ardnda Bolevik intikam korkusundan
baka bir olas neden daha vard.
Teague-Jones'un bundan sonraki aktif yaamnn otuz-krk
ylnda, Hindistan politik servisinde umut vaat eden bir meslek yaants srdrmesi gerekirken ne yapt sorusu akla
gelmektedir. Yetkililer durum nedeniyle onu erkenden emekliye ayrmaya karar vermi olsalar bile, Teague-Jones gibi
gen ve enerjik birinin yaamnn sonuna kadar bo oturaca dnlemez. Peki, Ronald Sinclair kimliindey-ken, kendisini Teague-Jones olarak tanyan eski arkadalarna rastladnda neler olmutur? Karsndakinin yzne bo baklarla bakp, "zr dilerim, ama yanlyorsunuz. Adm Ronald
Sinclair. Bir benzerim var galiba," m demitir? Yoksa eski
arkadalarna ve meslektalarna zel olarak TeagueJones'un artk var olmad, onu tanmann ya da hakknda
konumann, yaamn ciddi bir tehlikeye atmak olaca m
sylenmitir? Sava dneminde istihbaratta bulunan eski
meslektalar onun ortadan kaybolmas gerektiini mutlaka
biliyorlard. Bunlardan bazlar izlerini rtmesinde yardmc
olmu da olabilir. Srr, Dileri ve Hindistan bakanlklarnn

Aklamalarm sonunda, onu bu kayp yllar boyunca tanm

ve her eyi aklayabilecek birinin ortaya kacan umuyordum. Ama kimse kmad. Bir yl sonra, sava yllan gnl
The Spy Who Disappeared: Diary of a Secret Mission to
Russian Central Asia in 1918 ad altnda yaynland. Ben kitaba bir nsz ve sonsz yazarak o zamana kadar hakknda
rendiklerimi, Bak komiserleri olayndaki roln anlattm
ve kayp yllar konusunu yineledim. Bu kere, onu 1930'larda
Ronald Sinclair olarak tanm birka kii bana bavurmutu.
Ancak, hibiri onun gerek kimliini ve geimini neyle saladn bilmiyordu. Gerei renince aknlklarn belirttiler.
Bu arada, onun ortadan kaybolma nedeninin Bolevik fkesinden korkmak dnda bir ey olabileceini akla getiren
225

nemli bir ipucu bulunmutu. Ronald Sinclair'in evrak arasnda hibirinde Teague-Jones ad gemiyordu, yayncs Dileri Bakan-l'nda kullanlan tipten byk bir kahverengi
zarfa rastlamt. Zarfn zerinde kurun kalemle, "Binba
Sinclair, M.I.5" yazyordu. Ancak ne yazk ki, zarf botu ve
tarihini saptamak olanakszd. Ama, belki de bu, o kadar yldr nerede olduu bilmecesinin yantyd. Sava dnemi istihbarat subay Yzba Tea-gue-Jones olarak varl sona
erdikten sonra bar zaman istihbarat subay Binba Ronald
Sinclair olarak ortaya kmt. Teague-Jones'un dil ve dier
profesyonel konulardaki olaanst yetenei, sava ncesinde Hindistan'da bir polis olarak ihanet iindeki rgtlere
ilikin aratrmalar, Trkmenistan ve Bak'de Bolevik stratejileri konusunda bilgi edinmi olmas kendisini istihbarat
servislerinin, hele Bolevik dalavereleri yznden karmak
istemeyecekleri bir kii yapmaktayd. Bu dnemde, Marksizm
retilerinin Londra'da demokrasiye, Hindistan'da da ingiliz
ynetimine ciddi bir tehdit olarak grld de unutulmamaldr.

imdi Ronald Sinclair olan Teague-Jones, iki sava arasnda

dnemde M.I.5'te nasl bir istihbarat iinde alm olabilir?
Bunun en olas yant, M.I.5'in Londra merkezinde, Hindistan
Hkmeti'nin gizli servisinin o zamanki adyla Delhi stihbarat Brosu'nda alm olmasdr. Bunun banda, daha sonra M.I.5'in bakan olacak Sir David Petrie bulunuyordu.
Teague-Jones gibi Petrie de eski bir Pencabh polisti.
Teague-Jones'un zel niteliklerini ve politik ilerdeki deneyimini mutlaka biliyordu. Bunlar, o zaman Hindistan'a ve Britanya mpara-torluu'nun tmne kar bir tehdit olarak grlen Bolevizm ile mcadelede kullanmak istemi olabilirdi.
Delhi istihbarat Brosu'nun M.I.5'le ok yakn balar vard
ve onun Bolevizm kaygsn paylayordu. Teague-Jones,
eer Petrie'nin Londra temsilcisi olarak almsa, politik eylemciler konusunda 25.000 dosyas, dnya apnda bir ajan
a ve ok gizli iletiim sistemi olan M.I.5'in, onun sayesinde,
dardan Hindistan aleyhinde komplo kuranlar izlemek konusunda byk hizmetler verdii sylenebilir. Teague-Jones
ayn zamanda Petrie'nin dier ingiliz istihbarat servisleriyle
balantsn da salam olabilirdi. Her iki durum da, "Binba
Sinclair, M.I.5" adresli esrarengiz zarf aklamaktadr.

Teague-Jones'un yeni adyla istihbarat iinde almaya devam etmi olabileceini destekleyen bir nokta da, Mehed
gnlerinden tand ve o srada M.I.5'de alan ve sonralar
rgtn hiyerarisinde ncle ykselen Albay C.H. Ellis
ile yaam boyu sren arkadaldr. Ellis'in olu Peter'den
rendiime gre, iki adam yllar boyunca grmeyi srdrmlerdi. Ancak, Ellis'in bir istihbarat subay olacak olu
bile, amca olarak kabul ettii Ronald Sinclair'in gerek kimliini renememiti. Bana The Spy Who Disappeared kitabn
okuyup da gerei rendiinde herkes kadar ardn anlatmtr.

Teague-Jones'un lmnden sonra ortaya kan dier belgeler, onun bu dnemde Ortadou ve Uzakdou'ya aklanmam bir dizi ziyarette bulunduunu da akla getirmektedir.
1926'da byle bir ziyaretinde, iran' tek bana otomobille
gemitir. Bunun grnrdeki amac, bir ngiliz irketler grubu adna iran'la ticaret olanaklarn aratrmakt. Ancak,
Teague-Jones'un ticaret konusundaki bilgisinin sfr olduu
gz nne alnrsa, lkedeki Sovyet nfuzunu aratrmak
226

giltere'ye dndler ve kadn ksa bir sre sonra ld. Seksen

yalarndaki Valya bunu duyunca kendisiyle iliki kurdu. Eski
karsnn ok yoksul bir durumda Londra'da yaadn renen Teague-Jones, onu Plymouth'taki yallar evinde masraf
kendisi tarafndan denmek zere kalmaya davet etti. Kendisi de orada kalmaktayd.

zere gittii dnlebilir. Iran, Hindistan ve Afganistan'a

yakn olduundan, Delhi Bolevikler'in lkede ne yaptklarn
bilmek ihtiyandayd. Teague-Jones'un ticari kimlii onun,
bu tr davranlarn hep kukuyla karland bir blgede
saysz sorular sormasn ve ilikiler kurmasn salam olabilir. Model A Ford'uyla yapt yolculukta, ran'n pek ok kentine ve kyne uramt. Bunlar kuzeybatda Rus snr yaknndaki Tebriz'den gneydouda Hindistan snrndaki
Zahidan'a kadar uzanyordu. lmnden ksa bir sre nce
yaymlanan Adventures in Persia adl kitabnda bu yolculuktan sz etmektedir. Ronald Sinclair adyla yazlm olan kitapta, grevinin ticaret dnda baka bir ama tad ima
bile edilmemektedir. Onun kuann insanlar, Resmi Srlar
Yasas'n kendilerinden sonraki bazlarndan ok daha fazla
ciddiye alrlard. ki sava arasndaki faaliyetleri henz bir sr
perdesi ardndaysa da, Moskova'da kendisini sulayanlar ngiltere'nin geici mttefii olduu srada, yani kinci Dnya
Sava'ndaki faaliyetleri konusunda daha fazla bilgi vardr.
Teague-Jones 1941'de, 52 yandayken, New York'taki ngiliz Bakonsoloslu-u'na resmen ikinci konsolos olarak atanmt. Ancak, asl grevi istihbarat subaylyd. Peter Ellis,
Teague-Jones'u, kendisinin de alt ngiliz istihbaratnn
New York merkezinden karken grp ardn hatrlamaktadr. Ancak, bu insanlarn gelip giderken grp ardn hatrlamaktadr. Ancak, bu insanlarn gelip giderken ok
ey sormamalar gerektii bir dnya idi.

Olaanst gemilerine dair bir ipucunu da farknda olmadan Valya salamtr. Teague-Jones her sabah kadnn kald odaya giderdi; orada onun elini tutar ve saatlerce kendisiyle konuurdu. Ve kadn ona herkes gibi "Ronnie" deil,
"Reggie" derdi. Teague-Jones'un ve ondan birka ay sonra
Valya'nn lmlerine kadar, kendilerine bakan hastabakc
Anne Randal buna ok armt. Teague-Jones'un gerek
adn ve artc meslek yaantsn o da The Times'daki
lm yazsnda okumu ve gerei renmiti.
Teague-Jones srrn mezarna tam ve gerek kimlii ancak lmlerin uzanamayaca bir yere gittiinde aklanmtr. Ve bylece Kral, Kayzer, Sultan ve ar adna stanbul'un
dousunda Byk Oyun'u oynayan insanlarn sonuncusu da
tarihe mal olmutur.

Teague-Jones/Ronald Sinclair savan ardndan, istihbarat

alanndaki uzun meslek yaam sona erince, ikinci karsyla Valya'dan oktan boanmt-Florida'ya ekildi. Oradan da
spanya'ya gt. Kars Parkinson hastalna tutulunca n227

Sonsz
Bunlar yazdm srada, Kafkasya ve Trkmenistan'da Sovyet iktidarnn knn ardndan ok byk olaylar yaanmaktadr. Kitap yaymlanana kadar bu barut fs blgede daha pek ok ey olabilecektir. Moskova'nn eski topraklarnn ykntlar arasnda daha imdiden pek ok yeni lke
kmtr. Uzun zamandr bastrlan eski kavgalar ye atmalar yeniden kanl bir hal almtr. D lkeler bu petrol ve
maden zengini blgede politik, ekonomik ya da dini etkinlik
iin mcadele etmektedirler. Tarih yine eritme potasna girmitir ve hemen her ey olabilir.

SONSZ

"Yirmi altlarn kan soumayacaktr asla!"

1984 sonbaharnda Bak'ye gittiimde, kent henz

Sovyetler'in elindeydi. Yirmi alt komiser kentin tm yaamnda hatrlanyor, anlarna dikilen antlar her ziyaretinin
listesinde bulunuyordu. Onlarn varlndan kamak olas deildi. Yabanclara, Ingilizler'in ve zellikle de TeagueJones'un onlarn ehit dmelerinde oynadklar rol her frsatta hatrlatlyordu. Ben kantlar kibarca sormak duyarszln gsterdiimde, resmen souk karlandma tank oldum. Yerli halk iin yazld anlalan konu zerindeki kitaplar, ben otelden kmadan odamdan sessizce kaldrlmt.

Vladimir Mayakovsky,
Devrimci air,
Eastern Dawn, 1924

Ancak, 1991'de kente bir daha gittiimde, Karkas halklar

Sovyet zincirlerini krmak zereydiler ve ihtilal kahramanlarna kar tavrlar nemli bir deiiklie uramt. Ksa bir sre nce, Rus askerlerinin 170 Mslman gstericiyi ldrmeleri zerine, Azeriler'in Moskoval efendilerine kar biriktirdikleri fke, sonunda iddetle patlamt. aumiyan ve dier
komiserleri, kente yetmi yllk basky getiren Rus emperya228

komiserleri meydan okuyan pozlarda resmettii tablosunu

grdm. Tabloda niformal ngiliz subaylar da vard. Bir
caml kutuda Teague-Jones'un komiserlerin lmn anlatan
The Spy Who Disappeared adl kitab duruyordu. Kitab bir
sre nce mze mdrne ben gndermitim. Havadaki deiimin bir belirtisi olarak, olay hakkndaki grlerim
Rusa'ya evrilmi ve herhangi bir yorum yaplmamkszn yerel gnlk gazete Krasnovodsk Emekisi'nde yaynlanmt.
Bu yaz nedeniyle ben ve karm Krasnovodsk'a resmen davet
edilmi ve sonra da isteim zerine, komiserlerin trenden
indirilip ldrld Karakum l'ndeki ssz yere gtrlmtk.

lizminin uaklar olarak gren fkeli bir kalabalk, yirmi altlarn gmld alana doluup oradaki antlara saldrmt.
Bak'ye ilk gittiimde meydan evreleyen yirmi alt heykelden imdi eser yoktu ve infaz sahnesini gsteren krmz
granit rliyef para parayd. Yetkililer daha fazla iddet eylemini nlemek eiliminde grnyordu. aumiyan'in adn
tayan bir sokak ve metro istasyonunun adlar deitirilmi,
gerek onun gerekse dierlerinin mze olan evleri kapatlmt. Btn bunlarn ve daha fazlasnn Ermeni aleyhtar duygular yattrmak iin yaptrld anlalyordu. Bu duygularn
bir kere serbest brakldnda nereye varaca, kentin ortasnda sadece duvarlar kalm eski Ermeni katedralinden anlalabilirdi. Bu olaydan sonra, 300.000 Ermeni kentten kamt. Parlamento binasnn evresinde ve sokaklardaki Rus
tanklarnn varlna karn Rus aileleri de misilleme korkusuyla ge balamlard. Grdmz gibi, Bak tarihi boyunca pek ok katliama sahne olmutur.

Bize, oraya gitmesine izin verilen lk Batllar olduumuzu

sylediler: Yanmzda mze mdr, yerel bir Komnist Partisi yetkilisi ve Krasnovodsk basn ve televizyonun temsilcileri
olduu halde kk bir araba konvoyu ile lde saat gittikten sonra infaz yerine vardk. Orada tek hatl demiryolunun yannda zerinde bir kzl yldz olan kk bir beton anta rastladk. Bu, infazn yapld yerdi. Demiryolunun birka
yz metre tesinde bo bir tren istasyonuna da komiserlerin
ad verilmiti ve burada daha gsterili bir ant vard. Antta,
komiserlerin adlarnn altndaki yazda cinayetler iin 'ingiliz
emperyalistleri' sulanmaktayd.

Bak'den uakla Hazar Denizi'nin teki kysna, 1918 Eyll'nde talihsiz komiserlerin iktidar rakiplerinin ellerine dtkleri Krasnovodsk'a gittim. Orada hava daha az gergin, insanlar daha az fkeliydi. Mslmanlarla Ermeni toplumu arasndaki ilikiler daha iyiydi.
Akabad kaderleri konusunda bir karar verirken Komutan
Kuhn'un Bak komiserlerini kapatt kk mahkeme binasnn onlarn ansna kk bir mzeye evrildiini grdm.
Kapnn giriindeki avluda srekli bir meale yanyordu. Hepsinin birden kaldklar ve bir sabah karanlnda istasyona ve
kaderlerine gitmek zere karldklar hcre, o kasvetli sabahki haliyle korunmutu. Mzelerden birinde Brodsky'nin,

Kk grubumuz idama mahkm adamlarn admlarn izleyerek kum tepesinin kenarnda, idam mangasyla yz yze
geldikleri yerde durdu, ingiliz, Rus ve Trkmenler'den oluan
grubumuzda kimse fazla bir ey sylemedi, hepimiz kendi
dncelerimize gmlmtk. Yirmi alt kurban, o dnemde
ingiltere'nin yeminli dmanlmar olsa da, bir zamanlarn
229

kanl noktasnda durup da o korkun sahneyi hayalimizde

canlandrmaya almak dokunakl bir eydi. Daha iyi bir
dnya peindeki, olu emperyalist ajan MacDonell ile trencilik oynarken kendisi ihtilalle uraan, aile babas ve entelektel aumi-yan' dndm. Olu daha sonra bu noktay ziyaret edecek ve babasnn cellatlarnn geride braktklar bo
kovanlar bulacakt. Bak ve Krasnovodsk'a bir daha gitmediysem de, anladm kadaryla gemi artk tmyle silinmi
ve bu eski kahramanlar efsanelerden hemen hemen tmyle
karlm. Memleketleri olan Bak'de meydann altndaki kalntlar dnda btn izleri artk yok edilmi. Bir zamanlar
kitle mezarlarnn zerinde duran ve meydana yaplan fkeli
saldrya direnmi olan byk antn yazlar sklm, ebediyen yanacak olan meale sndrlm. Bolevik ehitlerin
ansna her saat ba alnan an da susmu artk. Hazar'n
teki yannda Krasnovodsk'ta, kk mahkeme binasndaki
mze kapatlm, iindeki eyalar yaknlarndaki bir tarih mzesine kaldrlm. Hi kukusuz, ok gemeden bunlar da
yok olacak ya da etiketlerinde ok daha baka eyler yazacaktr.

http://genclikcephesi.blogspot.com

230