BRLKLER

lhami SOYSAL

NDEKLER

I UNUTULMAMASI GEREKENLER
II BR TARH YANLII

Deryay Bilmeyen Balklar

Tarihi Yanlg
Drtba Mamur gal
nanlmaz Bir Aymazlk
III BARIMIZDA BR DEL BN YILAN BESLEMZ
birlikiler Suyzne kyor
stanbul Limannda Bir Kara Bulut
Bu galin ncesi de Var
Trakyann gali
gal, Heryerde gal
Bir Teferruat Gibi Grnse de
stanbul'un galcilere Tepkisi Ne Oldu?
Meclisteki Tartmalar
Hkmet Nihayet Harekete Geiyor
IV TRKYE'DEK ALMAN VE AVUSTURYALILAR
Yabanc Askerlerin Biri Gidip Bini Geliyor
Mtareke stanbulu
V STFAYI AKILLARINA GETRMEYENLER
Tartlacak Noktalar
Kahrolsun gal Lafndan Korkanlar
Teslimiyetilikten te, Hainlik
Tutuklanan Bir Generalin Sonu
Yenilmeyeceksin, Yenilmeyeceksin
Mustafa Kemal Paa'nn Yaad Gerek
VI TP NSAN

Ve Daha Baka Tipler

Balanabilir Olanlarla, Olmayanlar
Bir Damat Ferit Portresi
Trkgeldi'nin Ferit Portresi
Al Birini Vur tekine
VII HANLER RESM GED
En Belliballar Denilince
Listeye Smayanlar
Aznlklar ve Gayrimslimler
VIII AYAKLANMAYA KIKIRTILANLAR
Askeri Nighban Cemiyeti
ngiliz Muhipleri
Uzantlar Gnmze Ulaan Bir Parti
Sivas Kongresini Basma abalar
hanet Yar
Bir ngiliz Kkrtmas: Ali Bat Olay
Anzavur Nihayet Sahnede
Edremit Kaymakam Hamdi Beyin ehadeti
Dzce ve Bolu Ayaklanmalar
Kuvay nzibatiye Dedikleri
Altndan apanolu kar
Bu Listeler Bitmek Tkenmek Bilmez
Daha Baka Ayaklanmalar
IX STANBULDAKLERE GELNCE
Ve Bir Hakl Hkm
birlikinin Utanmas Olmaz
Trk Subayna niforma Yasak
Saltanat rasnda Bir Grc
Silah Tccarlar Cirit Atyor
X CASUSLAR RESM GED
Tarih Tersine Dnyor
Gemiler stim zere
Gerilimli Gnler
Lozan'dan Gelen Haber
BELGELER
BELGE
BELGE
BELGE
BELGE
BELGE
BELGE

I
II
III
IV
V
VI

UNUTULMAMASI GEREKENLER
23 Nisan 1920 gn. Ankara'da Hacbayram Camiinde yaplan dini bir trenden sonra, Tahan
karsndaki (imdiki Ulus Alan) krmz kiremitli, birbuuk katl binada mebus (milletvekili) olarak
toplananlarn says sadece 115'dir.
Bu 115 kii, Trkiye'nin ilk Byk Millet Meclisinin ilk oturumunda bulunabilenlerdir. Sonraki gnlerde,
haftalarda ve aylarda saylar 380'e ykselecektir. Bu ilk TBMM yelerinin saylar 380'e kadar
ykselecektir ama, ayn zamanda da stanbul'daki Padiah Hkmeti, Ankara'daki bu Meclis toplama
iini Huruc-u alessultan yani Padiaha kar ayaklanma sayacak, Kuvay Milliye'yi Kuvay bagiye
yani ekya kuvvetleri olarak ilan edecek ve stanbul'daki Nemrut Mustafa Paa Divan Harbi 11 Mays
1920'de, ilk TBMM'nin Reis setii Mustafa Kemal Paa ile, Ali Fuat (Cebesoy), Paa, Miralay (Albay)
Kara Vasf Bey, Washington eski sefiri ve eski Ankara Mebusu (milletvekili) Midillili Alfred Rstem Bey,
Dr. Adnan Bey'ler ve Halide Edip (Advar) Hanm' idama mahkm edecektir.
Kuvay Milliye'cilerin aki ve bagi olduklar, katillerinin caiz olduu (ldrlmelerinin din yasalarna
uygun olduu) yolundaki fetvalar ard ardna yaynlanmakta, ajanlar eliyle ya da ngiliz uaklaryla
havadan atlmak suretiyle Anadolu ilerine datlmaktadr. 25 Mays'ta, Ankara Hkmetinde grev
alan eski Harbiye Nazr ve Erkan Harbiye-i Umumiye Reisi Ferik Fevzi Paa (akmak), 6 Haziran'da da
Miralay smet (nn), Bekir Sami (Kunduh), Celalettin Arif, Dr. Rza Nur, Yusuf Kemal (Tengirenk),
Mehmet Rfat (Breki), Miralay Fahreddin (Altay) Beyler gene stanbul Birinci Skynetim
Mahkemesince idama mahkum edilecekler, bu idam hkmleri de Padiah iradesiyle kesinlik
kazanacaktr.
Ankara'daki ilk TBMM'nin alna kaynaklk eden Erzurum Kongresine 56, Sivas Kongresine de 38
delegenin katld dnlrse, 23 Nisan 1920'de Ankara'da aktan aa yeni bir devlet ve hkmet
oluturmak iin balangta sadece 115 kiinin bir araya gelebilmi olmasn yadrgamamak gerekir.
Ulusal Kurtulu Sava gerekte bir avu idealistin nclyle balam, giderek tm ulusu kapsam
ama bu arada d dmanlarn yan sra bir sr de ibirliki ve hainle boumak zorunda kalmtr.
Bu ibirliki ve hainlerden, Kurtulu'tan sonra sadece 150 tanesi, 150'likler adyla genel bir affn dnda
tutulup snrd edilmilerdir. (1) Ancak bu, 150'liklerin dnda da o kadar ok hain ve ibirliki vardr ki,
bunlar hatrlandnda, 150'likler listesine girenlerin pek ounun ibirlikilii, deta balanabilir
dzeyde kalmaktadr.
rnein, son Osmanl Padiah Sultan Vahidettin bunlardan biridir. 150'likler listesine girmemitir. Son
Osmanl Sadrzamlarndan biri olan Damat Ferit Paa da yle... Ve daha niceleri...
23 Nisan 1920'de, Anadolu ilerinde, Ankara'da kelleyi koltua alm bir avu insan Kurtulu Sava
ateini yakmaya alrken, stanbul'da bata Padiah ve Hkmeti, igal ordular askerleriyle sarma
dola ibirlikilii yapmakta, Anadolu direniini yok edebilmek iin Konya'da, Tokat'ta, Yozgat'ta,
Dzce'de, Biga'da, Adapazar'nda, Kogiri'de ayaklanma zerine ayaklanma kkrtmaktadrlar.
Bu konuya girerken, burada iki arpc rnei hemen sergilemek isteriz. Bunlardan birincisi, Ankara'da
ilk Meclisin toplanmasndan sadece iki gn nce 20/21 Nisan 1920 gecesi Bursa'da ortaya kan bir
olaydr.
Heyet-i Temsiliye tarafndan Kuvay Milliye Kumandan tayin edilmi Ali Fuat (Cebesoy) Paa ve
Bursa'daki 17. Tmen Komutan Miralay Bekir Sami Bey ehrin ileri gelen tm ulemasn (din
bilginlerini) toplamlar, stanbul'daki eyhlislamn Kuvay Milliye kart fetvalarna kar onlardan
yardm istemektedirler. Ankara'dan Mustafa Kemal Paa'dan da bir telgraf gelmi okunmutur, ite tam
bu srada, gen bir hoca efendi ayaa kalkp.
Hakikat sizin dediiniz gibi deildir! diye barr. Kuvay Milliyecileri sulamaya balar. Herey altst
olmak zeredir. Ali Fuat Paa, birden tabancasn ekip bu hocaya ynelir ve grler:
Sakn yerinden kprdama, karmam!
Sonra hemen iki polis artr ve gen hocann stn aratr. Din, iman, mslmanlk, eriat, padiah,
halife diyen hoca efendinin cebinden ka ka ngiliz istihbarat tekilt ajan olduunu gsteren bir
belge kar. Bursal teki ulema, ancak bundan sonra uyanp, Ankara'nn istedii yolda bir kar fetvay
kaleme alr.
kincisi ise daha acdr. Yllar ve yllar sonra ortaya kmtr.
Bu bir ngiliz gizli belgesidir. zeti de yledir: ngiltere'nin stanbul'daki diplomatik temsilcisi (Yksek
Komiseri) Sir Horace Rumbold'un ngiliz Dileri Bakan Lord Curzon'a 7 Mart 1922 tarihinde gnderdii
232 sayl gizli bir yazda, Vahideddin, (Yunan propagandasna kar Trk tezini Avrupa'ya tantmak
amacyla Ankara'dan gnderilen Dileri Bakan) Yusuf Kemal (Tengirenk) kurul yelerinden zel katip
Kemal Bey'in, kaynpederinin evinde bulunan valizini, katibin iki gnlk yokluundan yararlanarak

ajanlarna atrm, iindeki alt gizli belgenin fotokopilerini ektirerek, belgelerin gene valize
yerletirilmelerini buyurmu, fotokopileri 6 Mart 1922 gn emektar bir mabeyncisiyle, ngiltere Yksek
Komiserlii batercmanna gndermitir. demektedir.
Bir Fransz Trkologu olan Jean-Louis Bacqu-Grammont; Salahi R. Sonyel'in 1975 ylnda ngiliz
belgelerinden derleyerek aktard bu bilgi karsnda yle yazmaktadr:
Vahidettin bunlar gerekten aldrarak. Trkiye'yi igalinde bulunduran bir ulusun diplomatik
temsilcisine gndermise, ulusal akma ve yurdu kurtarma abalarna hyanet etmitir. (2).
Ve bilmeliyiz ki, daha byle nice hain ve ibirliki vardr ki, yakn tarihimizin karanlklar arasnda adlar
stnde pek durulmadan unutulup gitmilerdir. Bunlar gn yzne karmak, gnmz tarihilerinin
bata gelen grevi olmaldr.

II

BR TARH YANLII

Szlkler, gal'i, bir yeri almak, tutmak, elegeirmek, igalci'yi de igal eden, ieri giren diye tanmlar...
Bu tanmlar bylece aklda tuttuktan sonra, lkemizde eitimin hemen her dalnda olduu gibi, tarih
eitimi dalnda da ezbercilik egemen olduu iin,
16 Mart 1920 tarihinde ne olmutu? diye sorulsa, alnacak yant bellidir:
stanbul igal edilmiti. (3).
Okullarda da retildii gibi, resmi kayt, belge ve tarihlere gre de bu byledir...
Evet de, acaba gerekten byle midir?
Nedense hi kimse, ylece ezberlenivermi bir iddiann doruluk ve yanllk derecesini aratrmaz.
Madem ki byle deniyor, byledir denilir ve geilir...
stelik iin kolayna kaan resmi tarihilerin bir de yalanlanamaz, yanl olduu ileri srlemez belgesel
tan vardr:
Gazi Mustafa Kemal Paa'nn Nutuk'u...
Evet, Atatrk de 1927 yl Ekim aynda alt gn boyu 36,5 saat sren Nutuk'ta, Kurtulu Savann
oluum ve geliim evrelerini anlatrken, stanbul'un gali ara balyla, 10 Mart,1920'de bu son
Osmanl Bakentinde ngiliz Askeri birliklerinin baz yeni giriimlerini ve el koymalarn uzun uzun
anlatr. Telgraf banda, stanbul'dan Telgraf Hamdi Efendi'nin ektii telgraflarla olaylardan nasl
haberdar olduunu aklar (4).
Bu aktarmalardan dolaydr ki, klasik tarihi okumu herkes, Manastrl Hamdi imzasyla stanbul'dan 18
Mart 1920 tarih ve Derliye kl, Ankara'da Mustafa Kemal Paa Hazretlerine diye balayan,
Bu sabah ehzadebandaki Muzka Karakolu'nu. ngilizler basp oradaki askerlerle ngilizler
msademe ederek neticede imdi stanbul'u igal altna alyorlar. Berayi malumat maruzdur
biimindeki telgraf anmsar.

DERYAYI BLMEYEN BALIKLAR

Nutuk'u okumu ya da dinlemi olanlar bilirler: Manastrl Hamdi ve Harbiye telgrafhanesinden memur
Ali, stanbul'dan Ankara'ya haber uurmay srdrrler. Hamdi Efendi yle yazar:
Bizim en emniyetli bir arkadamz var ki yalnz o deil, herkes, yani gelenler sylyor. imdi de
Harbiye'nin igalini haber aldk. Hatta Beyolu telgrafhanesinin nnde ngiliz Askeri olduunu fakat
telgrafhaneyi igal edip etmeyecei mehuldr.
Harbiye Telgrafhanesinden Ali araya girip Ankara'ya bilgi aktarr:
Sabah ngilizler basarak alt kii ehit ve cnbe kadar da mecruh oldu. imdi, ngiliz askerleri
dolayor. imdi, ite, ngiliz askerleri nezarete giriyorlar. te ieri giriyorlar. Nizamiye kapsna. Teli
kes! ngilizler buradadr.
Ali devreden knca, Hamdi Efendi'nin telgraf maniplesi tktklar srdrr:
Paa Hazretleri,

Harbiye telgrafhanesini de ngiliz Bahriye askeri igal edip teli katettii gibi bir taraftan Tophaneyi igal
ediyorlar. Bir taraftan zrhllardan asker hrac olunuyor. Vaziyet vehamet kesbediyor efendim. Sabahki
msademede 6 ehit, 15 mecruhumuz vardr. Paa Hazretleri. Emri Devletlerine muntazrm.
Arada da Hamdi Efendi bilgi vermeyi srdrr. Beyolu telgrafhanesi de igal edilmitir, Harbiye
telgrafhanesi de. Bir sre sonra Hamdi Efendi'nin konutuu Merkez Postahanesi de susar, ngilizler,
stanbul'un Anadoluyla haberlemesini kesmiler, Meclisi basp baz mebuslar tutuklamlardr.
Bunlara hep igal denir... Telgraf Manastrl Hamdi Efendi, Harbiye Telgrafhanesinden Ali Efendi,
stanbul'da bulunan nazr, mebus, kumandan ve hatta Kuvay Milliye Tekilt hep stanbul'un
iglinden sz etmektedir. Bir tek, Mustafa Kemal'dir ki, Nutuk'unda bu olaydan stanbul telgraf
merkezlerinin igali ya da bilmsademe cebren igal diye sz eder.
in ilgin yan, telgraf merkezlerine el koyan Kuvve-i galiye komutanl da ayn gn yaynlad
bildiride, bu olaydan igal diye sz etmekte ve Osmanl Halkna, igal muvakkattir diye de gvence
vermektedir (5).
Btn bunlara bakp, eh stanbul'un Birinci Dnya Sava yenilgisinden sonra igal tarihi 16 Mart
1920'dir demek dorudur diye dnlebilir...

TARH YANILGI
Pek iyi pek gzel de, o zaman Kasm 1918'den beri stanbul limanna demir atm yzden fazla dman
sava gemisini, Kilyos'tan atalca ve Yeilky'e, Anadolu yakasnda Beykoz'dan Haydarpaa ve
Bostanc'ya kadar pek ok yere yaylp dalm dman askeri birliklerini, stanbul'daki Yksek
Komiserliklerini, Komutanlklarn neyin nesi sayacaz?
Btn bunlar, yoksa, dostluk gsterisine gelmi Mttefik kuvvetleri miydi?
Peki, gene Nutuk'ta yer alan u telgrafa ne diyeceiz?
9 Mart 1920 gn, yani stanbul'un resmen igal edildiinin aklanmasndan tam bir hafta nce
stanbul'daki 10.Tmen komutan bir ifre ile Ankara'daki Yirminci Kolordu Komutanlna yazm
olduu 465 numaral ifre, yle:
Mustafa Kemal Paa Hazretlerine;
ngilizler tarafndan Trkoca binasnn igali zerine Milli Talim ve Terbiye binasna nakleden Ocan
bu yeni igal ettii bina, dn zevalda ngilizler tarafndan tekrar igal edilmitir efendim. Mart 1920
(di) (6).
Demek ki, Osmanl Bakenti stanbul'da, resmi ve cebri igalin ncesinde de ngilizler, diledikleri resmi
ve gayr resmi binalara, bir igal ordusunun doal davran iinde el koymaktadrlar.
Bu bir tek rnek... Bylece yzlerce, binlerce rnek var.
Bu bylece bilindii zaman, bir tarihi yanlgy dzeltmek gerek. Bu yanlg da, stanbul'un igal tarihi,
gerekte 16 Mart 1920 deil, 13 Kasm 1918'dir. Dolaysyla stanbul, Osmanl Devletinin 466 yllk
bakenti, stanbul 1457 ylnda bakent yaplmtr buuk yl deil, tam 1784 gn, yani be yla
yakn sre igal altnda kalmtr. 13 Kasm 1918'den, 2 Ekim 1923 tarihine kadar...
gal tarihi'nin 16 Mart 1920 deil, 13 Kasm 1918 olduunun bir baka tan da gene bizzat Mustafa
Kemal Paa'dr. Yldrm Ordular Grup Komutanlndan istifa eden Mirliva Mustafa Kemal Paa o gn,
yani igal donanmasnn anakkale'den geip stanbul limanna demirledii ve taretlerini stanbul
zerine evirdii gnn akam, Haydarpaa istasyonunda, Adana'dan beri geldii trenden inmi, bir
istimbotla bu dman zrhllarnn arasndan karya stanbul tarafna gemitir.
Geerken de, yanlarndan getikleri dev gibi d
man gemileri karsnda zntyle bunlar seyreden yaveri Cevat Abbas'a;
Geldikleri gibi giderler... demitir (7).
Gidecek olanlar kimdir? Kim olacak? Elbetteki stanbul'daki igalciler...

DRT BAI MAMUR GAL!

Evet. stanbul. 16 Mart 1920'de deil, 13 Kasm 1918 tarihinde igal edilmitir. stelik de drt ba
mamur ekilde... anakkale Boazn zorlayp da 1915'de ar bir yenilgiyle yzgeri eden tilf
Donanmas, 30 Ekim 1918 Mondros Brakmasndan sadece ondrt gn sonra. 61 paralk bir armada
ile, stanbul nlerine gelip demirlediinde, karaya kan Bahriye silahendazlar, Kumkap, Ahrkap,
Sarayburnu, Galata Kprs, Sirkeci, Galata, Salpazar, Dolmabahe rhtmlarna aslm yksek
binalardan sarktlm ngiliz, Fransz, talyan ve Yunan bayraklaryla, alk tutan, Hurra eken, Zito

diye baran lgn ve sarho kalabalklarla, ellerinde iekler bulunan Rum. Yahudi, Ermeni ve
levanten kz ve kadnlaryla karlanmlardr.
Galata, Yksekkaldrm, Beyolu, Nianta, ili yollar ve sokaklar, kurtarclarn alklayp kucaklayan
aznlklarla doludur. Bunlar sokaklarda dans etmekte, pembe ablak yzleri, balarnda yana eilmi
mavi bereleriyle Fransz, souk ve kstah grnl ngiliz ve buralara neden, nasl ve niin
geldiklerine karar verememi rkek ama amatac talyan deniz piyadeleri ve hele Yunanllar
gemilerinden ktklarnda an sesleri arasnda, balarna iekler serpilip, ortodoks papazlarn zerlerine
okunmu sular dktkleri, kutsanan Yunan efzon askerleri snglerini, tabancalarn, melerini cakal
cakal sallamaktadrlar.
Bir tek, Mslman stanbul'dur ki, Fatih'i, aramba's, Sleymaniye'si, Beikta' ile iine ekilmi,
durgun ve arbal bir yenilgi acs iindedir (8).
te Mustafa Kemal Paa, stanbul'a ayak bast gn bu azgn karlayc ve mark szde
kurtarclarn arasndan geerek nce Akaretler'deki annesinin evine gitmek istemi, yol bulamam,
bunun zerine Beyolu'na doru yrm, Pera Palas'a yerlemitir (9).
in aslna baklrsa, Mondros Brakmasndan sonra, stanbul'un igali iin ortada hibir gereke
yoktur(10). Nitekim, 30 Ekim 1918 tarihinde, Mondros Atekesini Osmanl Devleti adna ngilizlerin
Akdeniz'deki Donanma komutan Amiral Calthorpe ile imzalayan Trk Delegasyonu Bakan, Bahriye
Nazr Rauf Orbay, ngiliz Amiral'den,
Hibir Yunan sava gemisinin stanbul'a veya zmir'e gitmemesi, stanbul'un igal edilmemesi
konusundaki kuvvetli isteinizi hkmetime bildirdim... diye yazl bir szde gvence de
almtr(11).
Bir vatansever olduu kuku gtrmemekle birlikte daha sonraki yaam izgisinde de grld gibi,
politik kvraklktan hayli uzak biri olduu anlalan, Hamidiye Kahraman Rauf Bey, atekes andlamasn
imzalayp stanbul'a dndnde 2 Kasm'da gazetecilere, ngiliz Amiralinin szde gvencesine
dayanp,
Sizi temin ederim ki. stanbul'umuza tek bir dman askeri kmayacak, diye deme vermitir.
Rauf Bey bu demecinde unlar da sylemektedir: Yaptmz mtareke umudumuzun stndedir.
Devletin bamszl, saltanatn hukuku, milletin onuru tmyle kurtarlmtr (12).
Dman szne gvenmenin sakncalarn Rauf Bey ksa bir sre sonra, gzleriyle grm, bilfiil
yaam, stanbul'dan Anadolu'ya zorlukla kaabilmi, Mustafa Kemal'le birlikte Erzurum ve Sivas
Kongre'lerine katlmtr.
Tarihin garip bir cilvesidir, Rauf Bey, Anadolu Direniilerinin, ulusal kurtuluularn iki numaral adam
olarak stanbul'daki Padiahn, yeni bir Millet Meclisi toplanmasn kabul etmesinden sonra mebus
(milletvekili) olarak yeniden stanbul'a geldiinde, 16 Mart 1920'da ngilizlerin bu meclisi basmas
zerine tutuklanp, Malta adasna srlmtr.

NANILMAZ BR AYMAZLIK!...
Rauf Bey, iyi niyetinin ve uza grememesinin cezasn ekmitir. Sonradan yaynlanan anlarnda (13),
Ahmet zzet Paa Kabinesinin on gnlk Bahriye Nazr olarak, Limni Adasnn Mondros Limanna gidiini
anlatr. Orada, ngiliz Akdeniz Filosu Bakomutan Amiral Sir Arthur Calthorpe tarafndan saygdeer bir
konuk olarak karlanmtr. Sanki bir dman deildir. Amiral, Trk delegelerini, komutan gemisi
Agememnon Zrhlsnn kaptan kknde karlar. Rauf Bey, bizi gvertede samimi bir tarzda kabul
eden Amiral, istirahatimizi salamak maksadyle, geminin kendisine mahsus mevkilerini bize ayrmak
centilmenliini gsterdi der.
27 Ekim sabah balayan atekes grmelerinde de ngiliz Amiral, centilmenliini srdrr. Olduka
yumuak grnr. Rauf Bey'e, 24 maddelik bir anlama tasla sunar, ngilizler bunun ilk drt
maddesiyle yetinebileceklerdir. Ama tabii bu, Rauf Bey'e ifade edilmez. Yllar sonra, ngiliz Sava
Kabinesi'nin 31.10.1918 gnl oturumunun tutanaklar akland zaman bu gerek ortaya kar. Bu
konudaki belge ngiltere Dileri Bakanl arivlerindedir.
ngilizlerin bu esnekliinden habersiz Rauf Bey ve teki kurul yeleri, karlarndaki ngilizlerin
centilmenliine hayrandrlar. Grmelerde, yenik bir ulusun temsilcilerine acmasz davranan bir
dman komutan yok gibidir. Kaytsz artsz teslimden hi sz edilmez. Sava Sulusu lf
azlara alnmaz. Trk delegasyonunun endieleri daha ok Yunan emelleri konusundadr. Yoksa
ngilizlerin ne kadar centilmen olduklarn bilmektedir. Amiral, Calthorpe, ak szl, drst, geni
grl, anlayl kiidir, ngiltere'nin Trkiye'yi yok etmeyeceini, ngiltere'de bir Trk dmanl
olmadn sylemektedir.

Rauf Bey stanbul'a bu duygularla dner.

2 Kasm 1918 gn Yeni Gn gazetesinde yaynlanan demecinde yle der:
Mtarekeyi imzalamak greviyle stanbul'dan yola karken bugnk gibi vn ve sevinle
dneceimi hi aklmdan geirmiyordum.
mzaladmz mtarekeyle devletimizin bamszl, saltanatmzn hukuku tmyle kurtarlmtr. Sizi
temin ederim ki, stanbul'umuza bir tek dman askeri kmayacaktr Adana eskiden olduu gibi
Osmanl ynetiminde kalacaktr. Batum ve Kars da imdilik boaltlmayacaktr. Size tekrar ediyorum ki,
ngilizler bize olaanst bir iyiniyet gsterdiler. O kadar ki, askerimizin ne kadarn terhis etmemiz
gerektiini saptamak hakkn bize brakmlardr. Evet, yaptmz mtareke, umudumuzun stndedir.
Devletin bamszl, saltanatn hukuku, milletin onuru tmyle kurtarlmtr (14).
Ve ite bu Rauf Bey, bu imzadan ok deil sadece alt ay sonra stanbul'dan Anadolu'ya kamak
zorunda kalacak, Erzurum ve Sivas Kongrelerine katldktan sonra son Osmanl Mebusan Meclisine Sivas
Milletvekili seilerek stanbul'a dnecek, sonra tutuklanacak 18 Mart 1920 gn Benbow gemisiyle
Malta adasna gnderilecek 30 kadar Trk siyasi sulusundan biri olarak, Polverista kampnda tel
rglerin arkasnda, 2776 Rauf Bey diye numarayla anlacak biridir. Artk ngilizlerin bir konuu deil,
yarglayacaklar bir sanktr. Hakknda tutulan gizli sicilde ngilizce Eski Bahriye Nazr, Milliyeti
hareketin balca tekiltlarndan biri. Sivas mebusu yazldr. Bir de Numara: 2776 Rauf Bey (15).

III

BARIMIZDA BR DEL,BN YILAN BESLEMZ

Mondros Atekes anlamasndan ve Rauf Bey'in sizi temin ederim ki stanbulumuza tek bir dman
askeri kmayacak demesinden ksa bir sre sonra, anakkale'den hareket eden Basra adl Osmanl
torpido gemisi. Karac Yarbay Murphy ve Deniz Binbas Chilton adl iki ngiliz subayn, Savunma ve
Donanma Bakanlklarnda rtibat Subay olarak grev yapmak zere stanbul'a getirdi. Tarih, 8 Kasm
1918'di. Yani, Rauf Bey'in stanbulumuza tek bir dman askeri bile kmayacak demesinden sadece
alt gn sonras... (16).
Ayn gn, ngiliz rtibat Subaylar, Osmanl Devletine ait bir torpido ile stanbul'a gelirken, yama'da
ngilizlerden daha ok pay kapma hrsnda olduklar iin gzleri daha kara olan Franszlar Arian adl
sava gemisini anakkale boaz ve Marmara'dan geirerek, stanbul'a gndermi ve Galata rhtmna
yanatrmlard.
Birinci Dnya Sava boyunca, stanbullularn grd ilk yabanc sava gemisi bu Arian'dr.
Arian'n Galata rhtmna yanamas ve gemiden kan drt Fransz subaynn, yaya olarak Beyolu'ndaki
sefarete kadar gitmeleri, Galata'dan Beyolu'na kadar tm sokaklarn binlerce stanbullu, Rum, Ermeni,
Yahudi ve levanten ile baz ibirliki Trklerce doldurulmasna Yaasn Fransa! Yaasn Hrriyet!..
diye barmalarna ve alk tutmalarna yol amtr. Fransz subaylarna iekler verilmi, boyunlarna
sarlp alayanlar olmu, ardlarnda da korkun bir kalabalk birikmitir.
Az sonra, Basra Muhribi karaya yanap ngiliz subaylarn kardnda, benzer bir kalabalk ve
karlama treni de onlara yaplmtr. Bu kez karlayclar, Yaasn ngiltere! diye barmaktadr.
Galata Rhtm, Tophane, Yksekkaldrm, Beyolu caddesi ve yan sokaklar boydan boya ngiliz ve
Fransz bayraklaryla donatlm tr (17).
Genelkurmay Harp Tarihi Dairesi'nin 1962 ylnda yaynlad, Trk stikll Harbi C.I. Mondros
Mtarekesi ve Tatbikat adl kitaba gre Fransz ve ngiliz irtibat subaylarnn stanbul'a gelii 8 Kasm
1918'dedir. Trk Tarih Kurumu yaynlarndan Gothard Jaeschke'nin Trk Kurtulu Sava Kronolojisi
Mondrostan Mudanya'ya Kadar adl 1970 basm tarihli kitabna greyse (18), ngilizlerin stanbul'a
gelii 7 Kasm gndr. eitli anlarda ve tarih kitaplarnda da, Osmanl Devletinin bakentine ilk
dman irtibat subaylarnn geli tarihi konusundaki grler eitlidir (19).
7 ya da 8 Kasm... Sanrz, dorusu 7 Kasm olacaktr. Zira 8 Kasm tarihli Zaman, Sabah, Minber Tasvir
Boazdan Marmara'ya geen ilk dman gemisinin Franszlarn Arian' olduunu yazmaktadrlar.

BRLKLER SU YZNE IKIYOR

Bu geliten iki gn sonra, demek ki hazrlklar sadece bir gn srm stanbul'da Yeni stanbul adl
bir gazete piyasaya kmtr. Bayazar Sleyman Radi'dir. Gazete, ngilizlerle dostluk yaplmasn, iyi
geinilmesi gerektiini savunmaktadr.
Gazete, Padiah Vahidettin ve Prens Sabahattin'in resimleriyle ssldr. Bayaz ise ngilizler ve Biz
baln tamaktadr. Yaznn zeti ise, Lloyd George, eski Trklerin bir kere daha muhabbetlerine
mstahak olursa Kabinesi, slamlar hakknda gelenei yaatr, biimindedir.
Gndelik Yeni stanbul gazetesi, bir ay sonra Sleyman Radi'nin ibirlikiliini de yeterli bulmam
olacak ki, 8 Aralkta adn ve bayazarn deitirecek, Trke stanbul adn alacaktr. Bu kez bayazar,
Ulusal Direni Hareketini iinden ykmaya alacak, ngiliz casusluu belgelenecek Sait Molla'dr. Sait
Molla, eski eyhlislamlardan Cemalettin Efendi'nin yeeni, Mustafa Neet Molla'nn da oludur. Bu Sait
Molla, ngiliz Casusluk rgtnden Rahip Dr. Robert Frew ile birlikte stanbul'da ngiliz Muhipleri
Cemiyeti'ni (ngilizleri Sevenler Dernei) kuracak, ray Devlet Reislii (Dantay Bakanl), Adalet
Bakanl Mstearl yapacak, Kurtulu Savann baarya erimesi zerine kap Romanya'ya
snacak, 150'likler listesine alnacak, vatandalktan karlacak, maceral ve yz kzartc bir yaamdan
sonra da yurt dnda lecektir (20).
Yeni stanbul'un ilk bayazar Sleyman Radi'nin ise bir baka ibirliki olarak, daha sonra ne olduu,
neler yapt hakknda elde herhangi bir bilgi yoktur.
7 Kasm 1918'de stanbul ufuklarndan dumanlarn savura savura gelen Arian adl Fransz sava
gemisinin ardndan 10 Kasm Pazar gn iki sava gemisi daha grnd. Bunlar, ngiliz generalleri Cory
ve Vaugh'u getiren Clarck adl ngiliz muhribiyle, Fransz generali Bunoust'u getiren Fransz Mangini
muhribiydi.
Ertesi gnk, kdam, Minber ve Yeni stanbul gazeteleri, tilf Devletleri adna stanbul'a gelen bu
ngiliz ve Fransz generallerinin Liman Bakan tarafndan gemilerinde ziyaret edildiini, Garnizon
Komutanlna atanan General Wilson'un da Erkn- Harbiye-i Umumiye Reisi (Genelkurmay Bakan)
Cevat Paa'y (obanl) ziyaret ettiini yazyordu (2I).

STANBUL LMANINDA BR KARA BULUT

Asl tilf Filolar, 13 Kasm 1918 gn stanbul limanna gelerek, Kz Kulesi aklarndan balayp
Beikta'a doru yaylarak pruva nizamnda demir attlar.
Gnlerce anakkale azndaki maynl alanlarn temizlenmesini beklemi olan tilf ortak donanmasnn
stanbul ufuklarnda dev bir armada olarak ve kara bir bulut gibi grnmesi, sonra tm taretleri ehre
evrilmi olarak istim stnde limana demir atmas ve gemilerin batan baa bayrak ve filamalarla ssl
olmas, gvertelerinde tren ktalar durmadan alan bandolar, rhtmlara ylm, stanbul'un yerli ve
aznlk ibirlikilerini lgna evirdi. Ayn gsterinin ok daha ufak apls, 10 Kasm'da ngiliz ve Fransz
generalleri karaya karken de yaplmt ama bu defaki grn bsbtn korkuntu. Sirkeci kylar,
Galata Kprs ve Galata rhtm, Tophane, Salpazar, Dolmabahe kylar onbinlerce karlaycyla
doluydu. Kydaki btn binalar, ngiliz, Fransz, talyan ve Yunan bayraklaryla donatlm, ieklerden
tak- zaferler kurulmutu. Rum ve Ermeni okullaryla Musevi okullarnn niformalarn giymi, balarnda
retmenleri bulunan rencileri, eitli kilise ve havralarn papazlar, keileri, zangolar, hahamlar,
rengarenk giyinmi gen kadn ve kzlar, ngiliz, Fransz, talyan ve Yunan ulusal renkli earplaryla
kadnlar, donanm gemileri ve bu gemilerde alan bandolarla gsteri yapan yabanc askerleri Hurra!...
Zito!... Viva!... nidalar ve alklarla karlyorlard.
stanbul'un Mslman Trk halkn asl ykan ise, her biri birer ejderhaya benzeyen dev zrhllar,
dritnotlar, kruvazrler stnde sallanan ngiliz, Fransz ve hatta talyan bayraklar deildi. Mslman
Trk halkn zntden gz yalarna boan, Yunanllarn nl Averof Zrhls'nn Yunan bayrayd...
Kalplerde asl korkuyu bu bayrak yaratyordu...
Mondros'ta, Atekes anlamasn imzalayan safdil Osmanl Bahriye Nazr Rauf Bey'e O Rauf Bey ki,
Balkan Savanda, Hamidiye Kruvazr ile Yunanllarn Averof Zrhlsna kk sktrm Hamidiye
Kahramanyd verilen szn hibir deerinin olmad ortaya kmt.
Ama i bu kadarla da kalmad.
Limanda, istim stnde demir atan sava gemileri, kylarda kendilerini lgnca alklayan ibirlikilerin
gsterileri arasnda, hemen karaya bahriye silahendazlar, zrhl aralar, devriye birlikleri, toplar,
makinal tfekler karmaya balad.
Genelkurmay Harp Tarihi Dairesi adna Emekli Kurmay Albay Tevfik Byklolu'nun yazd Trk stikll
Harbi C. I Mondros Mtarekesi ve Tatbikat adl kitapta, o gn stanbul'a kartlan dman
kuvvetlerinin dkm yle yaplmaktadr:

13 Kasm 1918 gn filolardan karaya ou piyade ve bir ksm svari ve topu olmak zere 3.500
kiilik kadar bir kuvvet karlmt. Bunlardan 2.000 kii Beyolu blgesindeki klalarla, yabanc okul,
hastahane, akl hastahanesi gibi messeselere ve baz otel ve hususi binalara yerletiler. Dier 1.500
kadar ngiliz askeri de Boaz'n Rumeli yakasnda, Rumelikava, Yenimahalle ve Bykdere'den
Bebek'e kadar uzanan sahaya yayldlar.
stanbul'a gelen tilf filolarnn kuruluunda olduu gibi, karaya kan birlikler arasnda da ounluk
ngilizlerde idi. Karaya karlan kuvvetlerin kararghlar dnda ve kta olarak, 1.500 kadar ngiliz, 540'
Fransz ve 470'i talyan ordusuna mensuptu.
tilf Filolarnn banda stanbul'a gelen ngiliz Amirali Calthorpe, ngiliz Yksek Komiserlii grevini
zerine almt. Kontramiral Richard Webb Yksek Komiser Yardmcs, T.B. Hohler birinci siyasi memur,
Ryan, ikinci siyasi memur olarak komiserlik ileri gelenleri oldu.
Fransz Visamiral'i Amet de, Fransz Yksek Komiseri atandn Osmanl Dilerine bildirdi (18 Kasm
1918). talya ise, Osmanl Hkmeti nezdinde Yksek Komiserlie, talyan elilerinden Kont Sforza'y
memur etti (17 Kasm 1918) (22).
tilf donanmasyla birlikte stanbul'a tilf Yksek Komiserlerinden baka, tilf Yksek Komuta
Kararghlar da geldi. Bunlar yle sralanyordu:
1. General Franchet d'Esperey'in Fransz Dou Ordular Bakomutanlk karargh.
2. General Milne'nin ngiliz Selanik Kuvvetleri Bakomutanl.
3. General Wilson'un Avrupa Trkiye'si (Trakya) ve Boazlar tilf Kuvvetleri Komutanl.
4. General Brunueat'n Trkiye'de tilaf gal Kuvvetleri Komutan Yardmcl.
5. Tugeneral E.J.F. Vaughan ynetimindeki tilf Deniz ve Kara Ynetim Komisyonu.
6. General Topart komutasndaki 122.Fransz Tmeni Komutanl.

BU GALN NCES DE VAR

Genelkurmay Bakanl Harp Tarihi dairesi adna, tarihi emekli Kurmay Albay Tevfik Byklolu'nun
yazd, Trk stikll Harbi'nin ilk cildini oluturan Mondros Mtarekesi ve Tatbikat adl kitapta yer alan
u hkm, nedense, okullardaki okutulan tarih kitaplarnda hep gzard edilmitir. Byklolu
Genelkurmay Bakanlnn Harp tarihinde yle der:
stanbul'a tilaf kumanda makamlarnn ve kara kuvvetlerinin yerlemeleri, Bakent'in fiili igal altna
girdiinde phe brakmyordu. Bu igal, mtarekanamenin hibir hkm ,ile badamas mmkn
olmayan bir tecavzdr (23).
Evet de, gerek byle olduu halde, bu anlamaya aykr igale kar en ufak bir direni gstermeyen,
hatta igale gelen birliklerin komutanlarn resmi temsilciler olarak kabul edip karlayan dnemin bata
Padiah Sultan Vahidettin ve Sadrazam Tevfik Paa (Okday) ile hkmeti, dnemin askeri komuta
kademelerini, dmanla ibirlikilii yapmakla sulamamak, akln kolay kolay alaca birey deildir.
11.11.1918 gn i bana geen ve igale seyirci kalan bu kinci Ahmet Tevfik Paa kabinesi yelerinin
adlarn burada anmsamakta yarar vardr:
Sadrazam Ahmet Tevfik Paa (Okday)
eyhlislam brahim El Haydari Efendi
Evkaf Nazr Ahmet zzet Bey (Kanbur zzet Bey)
Harbiye Nazr Birinci Ferik (Orgeneral)Abdullah Paa,
sonra Birinci Ferik Cevat Paa (obanl)
Bahriye Nazr Topu Ferik Rza Paa
Hariciye Nazr Mustafa Reit Paa
Dahiliye Nazr Avukat Mustafa Arif Bey
Adliye Nazr Mehmet Ziya Paa,
sonra Grc Ali Haydar Efendi
Devlet ras Reisi Mehmet erif Paa (avdarolu)
Maliye Nazr Abdurrahman Vefik Bey (Sayn)
Maarif Nazr Rza Tevfik Bey (Blkba)
Nafa Nazr Mehmet Ziya Paa
Ticaret ve Ziraat Nazr Kostaki Vayani Efendi
Posta ve Telgraf Nazr Oskan Efendi (Ancak Oskan Efendi eski posta ve Telgraf Nazr olduu halde bu
atamay kabullenmemi ve grevi kabul etmemi, yerine hemen)
Cebeli Lbnan Mutasarrf Yusuf Franko Paa

atanm, daha sonra da Rza Tevfik Bey vekalet etmitir.

ae Nazr Muzaffer Bey (Vekil olarak) sonra Rait Bey (24) .
Kald ki, stanbul'un igali konusundaki 13 Kasm tarihi bile tartlabilir. nk, donanmadan da nce
ilk anda stanbul'un iine deilse bile. varolarna gelmi bir baka igal birlii vardr. Bu birlik yle
be kiilik bir temsilciler kurulu da deil, dpedz tankyla, topuyla koskocaman bir tmendir.
Franszlarn 122. Tmeni...

TRAKYA'NIN GAL
6 Kasm 1918 gn, yani tilf Donanmasnn stanbul'a gelmesinden bir hafta nce, Uzunkpr'deki
Osmanl Mfrezesi Komutanlna, Bulgar snrndan geen birka Fransz Subay ba vurur. Bunlar,
Mfreze Komutan Binba Hseyin Hsn'ye,
9 Kasm gn Uzunkpr'ye Fransz blnn geleceini, bunlar iin 70 oda, ton sebze, be
ton yakacak hazrlanmsn bildirdiler. Bu Fransz Subaylar, Dou Trakya Hududunda bulunan 3. Alayn
Komutan Albay Fah ve Fransz 122. Tmen Kararghndan Kurmay Yzba Foke'dir (25).
Uzunkpr'deki Osmanl Binbas Hseyin Hsn, durumu hemen bir raporla stanbul'a bildirir. O
srada stanbul'da, Ahmet zzet Paa (Furga) Hkmeti, yani Mondoros Atekesi'ni imzalam hkmet
i bandadr. Hkmet ve komutanlar, bu raporu hayret ve dehetle karlarlar. Fena halde de
telalanrlar, tilf kuvvetlerinin, Dou Trakya'ya Uzunkpr zerinden girmeleri, stanbul'un dman
kara kuvvetleriyle igali anlamna gelmektedir. Hkmet ve Genel Karargh byle bireye seyirci
kalamazlard. Sadrazamlkla birlikte Harbiye Nazrln da stnde bulunduran Mir Ahmet zzet Paa,
7 Kasm'da 3. Ordu Komutanlna u rkek emri verir:
Ne stanbul'a ne de Uzunkpr'ye Fransz ktalarnn geleceinden hkmetin malmat olmad gibi,
mtarekenamede de byle bir kayt yoktur. Bundan baka, tilf Kuvvetleri, mtarekenamenin 7.
maddesine gre, ancak tehlikeli bir durumda, sevklcey noktasn igale yetkilidirler ki, byle bir
tehlikenin mevcut olmad aikr ve bilfarz herhangi bir sevklcey noktasnn igali icab etse bile,
meselenin ancak iki hkmet arasnda kararlatrldktan sonra uygulanmas gerekmektedir. Bu konu
zerine, bugn derhal Mondoros'taki Amirale mracaat edilecei ve alnacak cevaba gre, gerekli
tebligat yaplaca tabi bulunmutur. Buradan bir cevap gelinceye kadar, Franszlann bu arzularnn
kabul olunmayacan, nazikane bir surette kendilerine anlatnz. ayet bu tebligata ramen gemekte
srar ve kuvve-i cebriye istimal ederlerse atele mukabele edilmeyerek, yalnz protesto ile iktifa edilmesi
muktazidir. (26)
Grld gibi. Mir Ahmet zzet Paa da, daha sonra yerine geecek Tevfik Paa ya da Damat Ferit
gibi, dmana kar silahl bir direniden yana deildir. Dolaysyla kendisine ibirliki denmese bile
teslimiyeti demek fazla yanl ve haksz olmayacaktr. O dnemlerde Sadrazam da, Bahriye Nazr Rauf
Bey gibi, tilf devletlerinin zellikle ngilizlerin iyi niyetlerinden kuku duymamaktadr. Bunun iin de,
ii grme yoluyla, protesto yoluyla halletme abasndadr. Nitekim Sadrazam, Bahriye Nazr ve
Mondoros atekesini imzalamakla grevlendirdii Rauf Bey'e, ngiliz Amirali ile iliki kurmas iin emir
vermitir.
Rauf Bey (Orbay), Mondros'ta Amiral Calthorpe'nin yannda brakt irtibat subay Deniz Yzbas
evket'e ayn gn u telgraf ekmitir:
... Franszlarn bu mracaattan maksatlar anlalmyor. ayet Franszlarn maksatlar Boaz
Tahkimatn igalden ibaretse, stanbul halknn zel durumu Fransz ktalarnn stanbul iinden
gemesine msait olmad ve bu gibi meselelerin yalnz bir murahhas ve tercihan mtareke
mzakerelerini idare eden ve yaplan tadilat bilen ve ifahi izahlar ve teminat veren Visamiral
Calthorpe'la marnaleyhin stanbul'a gelmekte olan deniz ve kara mavirleriyle grp
anlamann daha mnasip olaca cihetle, keyfiyeti amirale tebli ediniz. Amiralden cevap alnncaya
kadar, Franszlarn bu talebinin kabul olunamayacann Fransz'lara anlatlmas 3. Ordu Kumandanlna
bildirilmitir. (27).
Bahriye Nazr Rauf Bey'in bu telgrafna, Yzba evket imzasyla Amiral Calthorpe'den gelen 8 Kasm
tarihli cevap iki satrlktr:
General Wilson, kendisinin malmat olmadan hareket etmemelerini, Franszlara bildirmitir.
Bu cevap veriledursun, Bulgaristan snrndan Dou Trakya'ya 122.Fransz tmeni gemitir. General
Topart, Osmanl Genelkurmaynn nazikane itirazna hi aldrmam, 10 Kasm'da 45.Piyade alayndan
nce 100 kiilik bir mfreze, ardndan da Fransz alaynn byk ksm Uzunkpr'ye girmilerdir.

Kukusuz ki, Franszlar, salt burada da kalmamlar, sratle ilerleyerek Dou Trakya'y tmden igal
altna aldklar gibi, hazrlanan bir zel trenle de 4000 kiilik bir mfrezeyi stanbul'da Bakrky'e
gndermi, 16 Kasm'da da Readiye klasna yerletirmilerdir.

GAL, HERYERDE GAL

Kald ki, Birinci Dnya Sava yenii Osmanl Dovleti'nin bakentinin igali, igal olaynn sadece bir ufak
parasdr. Mondros Brakmasnn hemen ardndan, savalarda yitirilmi Osmanl topraklarnn dnda
daha nice yer, resmen ve alenen igal edilmitir ki, bunlar stanbul'un igalinden de ncedir, rnein
Ardahan 30 Ekim 1918'de atekesin imzaland gn ngilizlerce, Kars'a bal Aralk ve Idr da
Ermenistan Cumhuriyetince igal edildi. 3 Kasm'da ngiliz'ler Musul'u, 9 Kasm'da nce ngilizler
ardndan Franszlar Antakya, skenderun, Krkhan, Samanda', ngiliz ve Franszlar 6 Kasm'da
anakkale Boaz ve Mstahkem mevkilerini, 13 Kasm'da ngilizler Kerkk ve Sleymaniye'yi igal
ettiler.
Sonras ise hep bilinir:
Anadolu'nun ortasndaki bir avu yer dnda, dman igaline uramam yer kalmamtr. Konya'da,
Ankara'da, Eskiehir'de, Afyon'da, Samsun'da, Erzurum'da bile tilf Devletlerinin askeri birlikleri ve
subaylar vardr. Gneydou Anadolu Tarsus ve Mersin'den Urfa ve Mara'a kadar uzanan bir erit
halinde Franszlar, Antalya, Mula talyanlar, Ege yresi Yunanllar, Trakya Franszlar, stanbul vs
Boazlar Mttefik Ortak Kuvvetleri tarafndan igal edilmilerdir. Neredeyse, Anadolu'nun dman
izmesi grmemi yeri kalmamtr.
Ve iin ac olan yan udur ki, igal kuvvetleri, ulatklar bemen her yerde, kendilerine yardmc olan
Osmanl tebaas ibirlikiler bulmakta hi mi hi zorluk ekmemilerdir.
Sava yllar iinde, arlk Rusyasyla ibirlii eden ve cephelerde savaan Osmanl Ordusunu arkasndan
vurmak iin eteler kuran, basknlar dzenleyip, soykrmlar yapan Osmanl uyruu Ermeniler, Ege'de
Adalar zerinden gizlice Yunanistan'a kap Yunan ordusuna asker yazlan yerli Rumlar, Hicaz'da,
Yemen'de. Irak'ta, Trablusgarp'ta, Lbnan'da, Suriye'de. Filistin'de Trk askerini arkadan hanerleyen
Araplar, erif Hseyin'ler, Emir Abdullah'lar Osmanl Meclis'i Mebusan'nda Ayan yesi ya da milletvekili
olup da devletleri aleyhinde alan Yusuf Franko Paa'lar, Abdlhamit Zhravi, stiyan Tilkof, Seyit
Abdlkadir Efendiler, Pastrmacyan'lar, Varteks efendiler, Bogos Nubar, Esat Toptani Paa'lar, smail
Kemal'ler, Pritine Mebusu Hasan'lar, Bedirhanzede Emin li'ler, kr Bey El'Assali, efik Bey El
Meyyed'ler'in ibirlikilikleri hatta hainlikleri belki anlalabilir. Milliyet ve kavmiyet aykrlklar belki
bunlar bir belirli yere; hakl haksz itmitir. Ama, yzde yz Trk olan; igallere, paralanmaya, klelie
anak tutan ibirlikileri ne yapmal?

BR TEFERRUAT GB GRNSE DE...

Tarihilerimizin stnde pek anlamaya varamadklar bir nokta daha var:
13 Kasm 1918 gn, stanbul'a gelen tilf Ortak armadas ka gemiden oluuyordu?
Klasik tarih kitaplar, 13 Kasm'da stanbul'a anakkale Boazndan geip gelen 55 paralk bir
armadadan sz eder.
Trk Kurtulu Sava Kronolojisi yazar Prof. Gothard Jaeschke 55 gemilik Byk Filo der(28). Prof.
Dr. Utkan Kocatrk. ngiliz, Fransz, talyan ve Yunan gemilerinin tekil ettii 6l paralk tilf filosunun
stanbul'a gelmesi ve karaya bir ksm kuvvet karmas der(29). Zeki Sarhan. Kurtulu Sava
Gnl'nde 61 paralk bir filodan sz eder(30). Bilal N. imir, Malta Srgnleri adl aratrma
kitabnda, 13 Kasm 1918 gn, 55 paralk bir dman donanmas anakkale Boazndan girip
Dolmabahe nnde demirler diye yazar (3I). Mahmut Gololu, Erzurum Kongresi adl kitabnda,
iinde Yunan sava gemilerinin de bulunduu 61 paralk tilf Devletleri Filosu stanbul Limanna
demirledi der(32). Celal Bayar, Ben de Yazdm adl yar tarih yar an kitabnda, 13 Kasm 1918'de
ngiliz, Fransz, talyan ve Yunanllarn byk harp filolar anakkaleyi geerek stanbul limannda,
parlamento binas ve Padiahn oturduu Dolmabahe Saray nnde demirlemilerdi. Bunlar 55 para
ngiliz, Fransz, talyan ve Yunan gemileriydi. Mondros Mtarekesini imza eden ngiliz delegesinin resmi
vadine ramen balarnda Averof zrhls olmak zere Yunan filosu da bulunuyordu (33).
Bu birbirini tutmaz rnekleri daha pek ok uzatmak ve eitlendirmek olasdr. 13 Kasm 1918 gn
stanbul Limanna gelen gal Donanmas 55 para gemiden mi, yoksa 61 para gemiden mi
olumaktadr, yoksa, bu daha farkl bir say mdr?

Bu, belki ilk bakta, fazla teferruata ilikin bir soru gibi gzkebilir. Ama unutmamak gerekir ki,
lkemizin ve ulusumuzun yakn tarihine ilikin yakn tarihinin bir nemli kara gnnn detayna kadar
bilinmemesi ya da yarm yamalak bilinmesi, yreklerde bir burukluk yaratmyorsa, bunu anlamak pek
kolay deildir.
Genelkurmay Bakanl adna, Trk stikll Savan resmen yazmaya memur edilmi Krmay Albay
Tevfik Byklolu, Mondros Mtarekesi ve Tatbikat adl yaptnda, ki en gvenilire benzer kaynak
budur, 12 Kasm 1918 akamna kadar Boaz'dan (anakkale) stanbul'a doru geen ngiliz,
Fransz, talyan ve Yunan harp gemileri 15 muharebe gemisi, 11 kruvazr, 29 muhrip ve 6 denizalt
gemisini buluyordu. Hepsi 61 paradan ibaret byk bir tilf Filosu, 13 Kasm gn stanbul Limanna
demirledi.
Aralarnda bir Yunan zrhl kruvazr ile drt Yunan muhribi de vard.
13 Kasm 1918 gn de Boaz'dan 12 harp gemisi (aralarnda bir de Yunan zrhls Ypsara) daha
gemi ve stanbul Limanndaki tilf filolar 73 gemiyi bulmutu (34) diye yazmakta ve bu tabloyu
daha sonraki sayfalarda yle tamamlamaktadr:
15 Kasm 1918 gnne kadar gelen tilf Harp gemilerinin says 167'ye ykseldi. 16 muharebe
gemisi, 12 kruvazr, 52 muhrip, 11 denizalt olmak zere cem'an 91 harp gemisi ve 76 yardmc (10
gambot, 18 balk gemisi, 25 nakliye, 1 hastahane, depo, 22 mayn arama-tarama gemisi) gemiden
ibarettir.
Sondadan gelenlerle birlikte, tilf filolarnda ngiltere 67, Fransa 22, talya 10, Yunanistan 1 harp
gemisiyle temsil ediliyorlard (35).
Albay Byklolu'nun bu son cmlesi, stanbul'da 100 dman gemisinin srekli olarak demirlediini
gstermektedir. Geriye kalan 67 gemi ne olmu, rnein bu arada saylar 6 olan Yunan sava
gemilerinden bei, geri mi dnm, Karadeniz'e mi kmtr? Bu noktalar karanlktadr.
Karanlkta olan bir baka nokta, ilk gn stanbul'a geldikleri yazlan 61 sava gemisi listesine, stanbul'a
7 ya da 8 Kasm'da gelmi, Fransz mayn arama-tarama gemisi Arian ile, (36) 10 Kasm gn
generallerini getiren ngiliz Clarck muhribi ve Fransz Mangini muhribi dahil midir, deil mi? Belli
deildir...
stanbul'da Padiah Vahidettin'e bal Saltanat Hkmeti, ngiliz ve Fransz sava gemilerinin
Darssaadet'e (mutluluk kaps stanbul Bakenti iin kullanlan deyimlerden biri) gelmesine pek kar
deildir de, talyan ve hele Yunan sava gemilerinin gelmesine balangta pek kar kmtr.
Bahriye Nazr Rauf Bey, daha Mondros Brakmas imza grmelerini yaparken, Amiral Calthorpe'a
ahs, hkmeti ve devleti adna bu endiesini dile getirmi, 29 Ekim 1918'de imza treninden nce
stanbul'dan ald son hkmet talimatnda da,
Boazlar igal edecek tilf askerleri arasnda talyan, bilhassa Yunan askeri bulunmamas, bundan
baka, ngiliz ve Fransz askerleriyle birlikte Osmanl birliklerinin de bulundurulmas... buyruunu
almtr.
ngiliz Amiral, Osmanl Bahriye Nazr'n Mondoros'ta avutmutur. Daha sonraki gnlerde, yani
anakkale Boaz iindeki maynlar temizlenmeye balandnda, Yunan ve talyan gemilerinin
boazdan gememesi iin stanbul'dan verilen buyrultu dorultusunda, amiralin yanndaki irtibat subay
Dz. Yzba evket Bey bir giriimde daha bulunmu ve 7 Kasm'da da amiralin u ksa cevabn
telgrafla stanbul'la iletmitir:
Hkmetten emir aldmdan, Yunan gemilerinin stanbul'a gelmesini menedemeyeceim. Osmanl
Hkmeti'nin bir kargaalk kmasna meydan vermeyeceine eminim. (37)
10 Kasm 1918'de, Osmanl Umumi Karargh adna yeniden Mondoros'a gnderilen ve talyan ve hele
Yunan gemilerinin stanbul'a gelmesini nlemekle grevlendirilen Kurmay Yarbay Sadullah Bey'in,
Mondoros'ta Amiral Calthorpe ve General Wilson'Ia yapt grmelerden sonra stanbul'a gnderdii
rapor ise yleydi: ,
Amiral ile mlakatmzda, Yunan gemilerinin stanbul'a gelmemesi iin tekrar ettim. Bu emrin
deitirilmesine imkn olmadn bildirdi. Yalnz Yunan gemilerini, takriben Selimiye aklarnda
brakmak suretiyle, stanbul'dan biraz uzak bulundurulmasna muvafakat etti. Bunun nnden
balayarak, Boaziine doru yalnz ikier ngiliz, Fransz, talyan gemisi getirileceini ve bu gemilerin
sabahleyin takriben 08.00-09.00'da gelip, le vakti stanbul'dan hareket edeceklerini ve gemilerin
var zamannn 24 saat nceden haber verileceini vaat etti. Bununla beraber, kendi emrinde
bulunmayan Yunanllarn Londra'da bir teebbs yaparak, bu tertibat deitirmeye almalar
muhtemel olduunu ilave etti. Amiral'in ifadesinden Yunanllarn Londra'da daima kuvvetli teebbsleri,
dier mttefiklerin de mracaatlar eksik olmadn, bu durumda ruhlu ve mhim meselelerin gerek
Amiral (Calthorpe), gerekse General (Wilson) vastasyla zlmesi kolay olmayaca anlalmaktadr.
Memleketimizin de murahhas memur gndererek, dorudan doruya Londra ile derhal temas etmenin

gerek mtareke teferruatnn, gerek bar meselelerinin halli iin, pek faydal olaca zannnda
bulunduumu arzederim (38).
ngiliz Amirali Calthorpe, Kurmay Yarbay Sadullah Bey'e, stanbul nlerine gelecek tilaf donanmasnn,
stanbul'da yle bir grndkten sonra zmit limanna gideceini ve orada demirleyeceini, stanbul'da
sadece birer ngiliz, talyan ve Fransz stasyoner Gemisi'nin kalacan da sylemiti. 13 Kasm'da
grld ki, amiralin bu sz de, ngilizlerin pek ok sz gibi sadece bir aldatmacadr.

STANBUL'UN GALCLERE TEPKS OLDU MU?

14 Kasm 1918 gn stanbul'a gelen ngiliz sava gemilerinin birinden kartlan uaklar, o gn
stanbul zerinden alaktan uu yaparak, denizlerden sonra gklerde de bir gvde gsterisi yaptlar
(39).
tilf filolarnn stanbul limanna demirlemesiyle, donanmayla birlikte gelen nakliye gemilerinden,
baskn tarznda karaya asker karlmas, Trakya zerinden bir Fransz Tmeninin demiryoluyla getirilen
Birliklerinin stanbul'a yerlemesi, byk kararghlarn stanbulda kurulmas, nceden Osmanl
Hkmetine haber verilmeden gerekletirilen ilerdi.
gal bu kadarlada kalmamt...
Bu arada stanbul'da birtakm gazeteler ve gazeteciler, igal kuvvetlerine irin grnebilmek iin
yapmadklarn brakmyor kendilerine yeni efendiler aryorlard.
Kimi, gal komutanlaryla grmeler, rportajlar yapp yaynlyor, kimi yazlar, bayazlar
dktryordu. stanbul'da Ati gazetesi 14 Kasm'da ngiliz Generali Goro ile yapt bir grmeyi u
szlerle aktaryordu:
Sevimli bir zat. Hareket ve tavrlar ngiliz kibarln gsteriyor. Dedi ki, 'ehri gayet gzel buldum.
Trk ordusu, dnyann en iyi savaan askeridir. Trk hkmetiyle ilikilerimiz tamamen iyidir.
stanbul'da fiyatlar ok pahal olduundan, yiyeceimizi ngiltere'den getiriyoruz. Bir mali komisyon
geliyor (40).
Sleyman Radi'nin bayazarln yapt Yeni stanbul gazetesinde ayn gn yazlanlar da unlar:
ki ulu tacidar dostluk halinde. slm aleminin dostu ve hakiki yardmcs ngiltere Kral ve Hindistan
mparatoru Jorc Hazretleri, byk ve mfik bakanmz dil unvan padiahmz evketl, kudretli Altnc
Sultan Mehmet Vahidettin Han Efendimiz hazretleri... (Gazetenin ilk sayfasnda iki hkmdarn
resimleri) (41).
Adana'da ise, Mondoros brakmasndan bir gn sonra yaynlanmaya balayan Ferda adl gazetede Ali
lmi ise, ukurova'nn Franszlarca igali karsnda, Franszlar dostumuzdur diye yazyor, ukurova
ve Gneydou Anadoludaki ulusal direni hareketleri zerine de yle diyordu:
Ekyalkla i skmez, yeryznde yalnz Franszlar Trk dostudur. Onlar darltmamak lzm...
Dnerek yryelim... Kararmz vermekte istical edelim. nk boleviklik kapmzdadr. Evlerimizi
atee koymak zeredir (42).
galden bir hafta kadar sonra ise Yeni stanbul gazetesinde, hemen her gn ngiltere Kralnn
niformal ya da niformasz resimlerinin yaynlanmasnn yan sra, Sait Molla yle yazyordu:
Venizolos'u saf halka kt tanttlar (43).
Ayn gn, Akam gazetesinde bir balk ve tartma:
stanbul igal ediliyor mu edilmiyor mu?(44)
Sabah gazetesinde Ali Kemal'in bayazsnn bal da yledir:
Kurtuluumuzu tilf siyasetinde gryoruz (45)
stanbul basnn bir byk bl ise, bu gnlerde, igali bir yana koymu, gelecek gnlerin hesab
peindedir, ttihat dmanl, yeni kurulan hkmet, eski defterleri kartrma ya da en azndan
dikkatleri gncel olaylardan kaydrma abalar iinde bir yayn politikas izlemilerdir... En yrekli kalem
sahipleri bile bir ylgnlk, aknlk ve aresizlik iinde kalem oynatmakta idare-i maslahat
yelemektedirler...
Bu arada 8 Kasm'da Ahmet zzet Paa kabinesi grevden ekilecek 11 Kasm'da Ahmet Tevfik Paa
Hkmeti kurulacak, teslimiyetilerin yerini ibirlikilie daha yatkn bir kadro dolduracaktr (46).

MECLSTEK TARTIMALAR
stanbul'un igali srasnda, igal kuvvetleri, stanbul'un Trk halkna kar tam bir dman gibi
davranmlard. Salt tilf makamlar deil, rasgele herhangi bir tilf subay, beendii yeri, evi zorla

boalttryor, eyalara el koyuyor ve buraya yerleiyordu. stanbul'da artk konut dokunulmazl, aile
gizlilii diye birey kalmamt.
stanbul'a tilf donanmasyla birlikte gelen Yunan sava gemileri, Hristiyanlar, zellikle de Rumlar
arasnda ayrca taknlklara yol amt. Yunan bahriye askerlerinin stanbul'da grnmesi, Beyolu
sokaklarnn Yunan bayraklaryla donatlmasna, hemen tm Rumlarn yakalarna nceden hazrlanm
rozetler, kokartlar takmalarna, gsteriler yaplmasna yol amt. Hergn yzlerce kayk, motor, atana
iinde Trkiyeli Rumlar byk kafileler halinde Yunan sava gemilerini ziyarete gidiyor, bu gemilere
armaanlar, iekler yadryorlard.
stanbul sokaklarnda, hele Galata ve Beyolu'nda yerli Rumlarn sevinci bir azgnlk halini almt. 18
Kasm 1918 gn, Beyolu'nda Yunan Kulb'nde yaplan resmi kabulde Yunan Amirali Kakolidi,
Rumlara hitaben yapt konumada yle diyordu:
Trkiye'deki Yunanlla, anavatann selam ile Parthenon'dan bir zeytin dal getirmek erefine
kavutuklarndan dolay emrimdeki subaylar ve erler iftihar duymaktadrlar. Bunca zahmetlerden sonra
Yunan Hkmeti, size, teselliye medar olmak zere, Yunan Bayran getirmeye muvaffak olmutur...
(47)
stanbul'da kan Rumca gazeteler ise aktan aa stanbul'a Konstantinopol adn yaktryor,
stanbul Rumlarnn Yunanistan'a ballndan, Byk Yunanistan'dan ve Enosis'ten sz ediyorlard.
Rumlarn youn olduu semtlerde Ermenilerin de yle bir Trk'n dolaabilmesi olanaksz hale
gelmiti. Ayrca ehirde asayi de byk lde bozulmutu. Trk polisinin ve jandarmasnn sz ve
etkinlii azalmt. Trk egemenlii ve Trk gururunu kran olaylar srp gitmekte, ulusal onurda
yaralar almaktayd. Trk bayrana hakaret, bu bayrak yerine yerli yersiz her binaya tilf devletleri
bayra ekilmesi, eitli binalara Yunan bayra aslmas, dkkanlarn bu bayraklarla sslenmesi, Trk
subaylarnn sokaklarda rasgele tevkifleri, evlerin baslmas, tilaf Kuvvetleri subaylarnn aktan
Trklerin artk hkm kalmad, stanbul'da hakim biziz demeleri, kpr zerinde arafl iki
Mslman kadnna Fransz erkeklerinin sarkntlk etmeleri, igale kar tepkileri giderek
younlatryordu.
Ne var ki, gene de bu tepkilerin, gereinde lm de gze alarak silhl bir tepkiye dnmesi olayna
igal stanbul'unda rastlanmad. Rastlandysa da bunlar, tek tk ve pek lokal olaylar olarak kald.
galden asl krlan, ksen, karalar balayan kesim, Galata kprsnn Eminn, Beyazt, Fatih,
Karagmrk gibi Mslmanlarn youn olduu kesimleriyle Kasmpaa, Beikta ve skdar gibi yerler
oldu. Buralarda herkes, erkenden evlerine ekiliyor, sokaklarda bir hayal gibi dolayor, dman
askerinin izmesi altnda kalmamaya alyordu.
gal kuvvetleri, zellikle ngiliz ve Fransz askerleri arasnda, bu lkelerin niformalarn tayan Rum
ve Ermenilerin bulunmas, bunlarn kstahl ve saldrganl, gerek ngiliz ve Fransz erlerininkini de
bastryordu.
lk ciddiye benzeyen tepki, 17 Kasm 1918'de Harbiye Nezaretinin bir yazsnda grld. Bu yazda,
Nezaret, Sadrazamla pek saygl bir dille ve emir beklediini belirterek yle yazyordu.
1. Payitaht'ta tilf askeri bulunacak mdr? nk filhal Payitaht'n bir askeri igal altna girdii
grlyor.
2. tilfa mensup herhangi bir general ve subayn her istedii yaplacak mdr? nk buraya ilk gelen
ngiliz ve Fransz heyetlerinin nakil vastas, mesken gibi ihtiyalar, pek misafirper bir abuklukla temin
edilmiti. Halbuki bugn, bu yoldaki mracaatlar uygunsuz ve mantkszca bir dereceye varmtr.
Ayrca ve ok kere hibir mracaata lzum grmeden, baz subay ve erlerin, tede beride pek zayf
olmayan bir surette isteklerde bulunduklar veya binalara el koyduklar, devaml olarak iitilmektedir.
Bunun iin, ilerde her ekli almaya ve her hadiseyi dourmaya pek msait olan bu ve buna mmasil
hususlar hakknda hkmete nleyici tedbirler alnmas hususunda emirlerinizi beklediimizi
arzederiz.
Harbiye Bakanlnn bu yazsnn ertesi gn Mebusan Meclisi'nde, meclis duvarlarndan darda pek
yanklanmasa da, yurtseverce birka ses iitildi.
Divaniye mebusu Fuat Bey yapt konumada zet olarak, yle diyordu: ...gryorum ki,
memleketimiz, imzaladmz mtarekenmenin bize salad eref ve haysiyete aykr bir ekilde igal
altnda buluyor. Silahl askerin girdii yerde askeri igal vardr. Bu baka trl yorumlanamaz.
stanbul'dan baka, Bakrky igal altndadr, skenderun, Musul igal olunuyor. Bu mtarekenme belki
bizimle istihza maksadiyle yaplmtr. Fakat, tilf devletleri emin olsunlar ki, kendi imzalaryla istihza
ediyorlar biz yenildik amma, elimizde hak ve adalet vardr. Hakkmz savunacaz. Bugn hakkmz
iittirecek bir makam bulamyorsak, elbette bir gn iittireceiz. Hkmet bunlara kar ne gibi bir
hareket yolu tutmutur? Hkmet bunu aklamaldr.

Dileri Bakan, Eitim Bakan ve Dantay Bakannn bu sert ka kar yattrc konumalar,
hkm galibindir biimindeki olup bitenleri kabul eder grnmeleri zerine, bu kez sz alan Trabzon
Milletvekili Hafz Mehmet Bey de zetle yle diyordu:
...Birok yerler igal olunuyor. Hariciye Nazr nerelerinin igal edildiini tamamiyle bilmiyor. Pek garip
bir gerektir, mtarekenmenin imdiki gibi uygulanmasyla, memleketin bir askeri igal altna girmekte
olduunu grmyorlar ve bunu inceleyip gerekli teebbslerde bulunmuyorlar... Mtarekenmenin
uygulanmasnda bu kadar msamaha gsteren bir hkmet, yarn bar masasnda acaba ne dereceye
kadar haklarmz koruyabilecektir? Hkmetler malup olurlar, bu mdafaa edilir. Mdafaa neticesinde
o millet lse bile namusu ile erefi ile lr...
Benzeri tartmalar, 25 Kasm gn de devam etti ama. ortaya gene de elle tutulur bir sonu kmad.
Hatta Karesi milletvekili Hseyin Kadri Bey'in mtareke koullarna aykr biimde gelien igallerin
protesto edilmesi yolundaki nergesi de geri aldrld. (48).

HKMET NHAYET HAREKETE GEYOR

Bu kprdanlar ve eletiriler zerine nihayet Osmanl Dileri Bakan Mustafa Reit Paa, ngiliz ve
Fransz Yksek Komiserlerine pek alak sesli bir protesto notam verdi, ki yle diyordu:
...Birka gnden beri stanbul'a devaml olarak ngiliz ve Fransz askerleri karlmaktadr. ifahen de
arzettiim gibi, bu hareket mtarekenmeye aykrdr. Babli, Zatdevletleri nezdinde bu karmadan
dolay protesto etmek mecburiyetinde olmakla beraber, bu askerlerin Boazlar istihkamlarn ve
Karadeniz'in baz ky mevkilerini igal iin karldna emindir... .
Tam bu protestonun ardndan, Trkiye'de tilf gal Kuvvetleri Komutan Yardmcs General Brunoust
imzasyla 21 Kasm 1918'de gelen bir yazda gal Kuvvetleri deyiminin de kullanlmas, Mondoros
atekes anlamasnn bir kere daha tartlmasna yol at. Osmanl Hariciye Nezareti, ortada apak
duran, gze giren bir mertek olan igali deil de Fransz generalinin sfatn protesto etti. General de
verdii cevapta syle yazd.
Mtarekenmenin l inci ve 7 nci maddeleri. tilf kuvvetlerine baz mevkileri igal edilmesi hakkn
tanmtr. Dolaysyla bu unvann kullanlmas, mtareke hkmleriyle badamaz bir durum tekil
etmemektedir (49).
Ayn konuda ngiliz ve Fransz Yksek Komiserleri ise daha yumuak bir dil kullanyor, igal sznden
o kadar ok tedirginlik duymamak gerektiini syleyerek, bunlara kanmaya hazr Osmanllar
avutuyorlard.
Beri yandan 17 Ocak 1919'da stanbul polisi de tilf Kuvvetleri Komutan General Wilson'un bir
buyruuyla denetim altna alnyor, Beyolu ve Boazn Rumeli yakas iki blgeye ayrlarak ngiliz,
Fransz ve talyan polislerinden onar polisle, bu lkelerin subaylarndan bir komisyonun ve bu
komisyonun bana da bir ngiliz Yzbasnn geirilmesiyle ngiliz denetimi altna, stanbul yakas da iki
blgeye ayrlp bir Fransz Yzbasna, skdar Kadky ve Boazn Anadolu yakas gvenlik ileri de
bir talyan yzbasna balanyor, bunlarn tmnn bana da General Fuller getiriliyordu (50).
Meclisteki grmelerde, Hkmet szclerinin eletiriler karsnda, yenildik, istediklerini yaparlar,
hkm galibindir eklindeki szlerine kar, Kadky kadnlar gazetelere gnderdikleri bir yazda, Milli
haklarmz ve ismetimizi mdafaa edecek hkmet ve erkek yoksa biz varz diyorlard. Bu haber
Akam gazetesinde 19, Minber gazetesinde de 20 Kasm 1918 gn yaynland.

KENDiNi SEZAR SANAN FRANSIZ

23 Kasm 1918'de, stanbul ve Osmanl topraklar zerindeki ngiliz-Fransz kar atmasnn gn

yzne kt bir srada, Fransa Dou Ordular Bakomutan General Franchet d'Esperey, gemi ile
stanbul'a geldi. Galata rhtmnda, gsterili bir trenle karland. Ertesi gn, Franszca eitim yapan
Galatasaray Sultanisi'ni ziyaret, Yksek Komiserlikte stanbul'daki Fransz kolonisini kabul etti. Ne var ki,
birka gn nce ngilizler, General Wilson'a, Dou Ordular Bakomutan d'Esperey'in emirlerini
dinlememesi ngiliz Amirali Calthorpe'a bal olarak almas buyruunu vermilerdi. Bu yzden Fransz
general, stanbul'da kendisine yaplan karlama trenini yeterince parlak bulmad. gn sonra 27
Kasm'da, ngilizlerin Karadeniz Ordusu Bakomutanl'na atadklar General Milne'nin stanbul'a
gelmesi zerine ise stanbul'dan ayrld. Bir sre sonra 8 ubat 1919'da bu kere Bulgaristan zerinden
trenle stanbul'a geldi ve burada dzenlenen pek gsterili bir trenle, askerlerin ektikleri beyaz bir at

zerinde, eski Roma Sezarlar gibi bir zafer alay eliinde Sirkeci'den Beyolu'na kt. Bu uzun yol
boyunca iki keeli sralanm selam duran askerleri ve kendisini alklayan aznlklar, garip ve mark
jestlerle selamlad. Bu gsterili karlama. stanbul aznlklarnn lgnca gsterileriyle, stanbul'un
Mslman halkna yeni bir gzda oldu. Ne var ki, ertesi gn Hadisat gazetesinde Sleyman Nazif'in
nl yazs Kara Bir Gn yaynland ve bu yaz igalcilerin suratna bir amar gibi indi, ama Sleyman
Nazif'in de Malta srgnleri arasna katlmasna neden oldu(51).
Fransz kltr ile yetimi, duygulu bir edebiyat ve eski bir vali olan Sleyman Nazif Bey'in, Kara Bir
Gn balkl yazs yleydi:
Fransz generalinin ehrimize gelii mnasebetiyle birtakm vatandalarmz tarafndan icra olunan
nmayi Trk'n ve slmn kalbinde mebbeden kanayacak bir ceriha at. Aradan asrlar gese ve
bugnk hzn ve idbarmz u sevk-i ikbale mnkalip olsa, yine bu acy hissedecek ve bu hzn ve
teessr evlat ve ahfadmza nesilden nesile alyacak bir miras terk edeceiz.
Almanya ordular 1871 senesinde Paris'e dahil olarak byk Napolyon'un neide-i mtehaccire-i
muzafferiyat olan tak- zafer altndan geerken bile, Franszlar bizim kadar hakaret grmemidir ve
bizim dn sabah saat dokuzdan onbire kadar hissettiimiz yeis ve azab duymamtr. nk yalnz
Hristiyanlar deil, Yahudi Franszlarla Cezayirli Mslmanlar o matem-i milli karsnda ayn telehhf ve
hicap ile alam ve kzarmlard.
Bizse mevcudiyet-i milliye ve lisaniyetlerini bizim uluvv cenabmza medyun olan bir ksm halkn hayu
huyi amatatiyle matem-i muazzezimize en ac hakaretlerin birer tokat eklinde atldn grdk.
Mstahak olmasa idik bu felakete duar olmazdk. Her kavmin sahayif-i hayatnda bir ok ikbal ve idbar
sahifeleri vardr. Fransa Kral Birinci Franois'y arlken'in mahpesinden kurtarm ve koca Viyana
ehrini kerrat ile sarm bir mmetin defter-i mukadderatnda byle bir satr- elim de mestur imi. Her
hal mtehavvildir. (52)
Osmanlcann o adal ve dadaal szcklerden rlm terkiplerini zp anlayabilenler greceklerdir
ki, bu yaz yle pek de yazlmayacak cinsten ar sulamalar getiren, ortala dehet verecek bir yaz
deildir. Ama bu kadarc bile, susuzluktan kurumu le dnm Trk kamuoyu benlii zerinde, hi
deilse bir iki gn, bir bahar yamuru etkisi yaratmtr.
General d'Esperey ise, kendini gl sanan btn smrgecilerin markl ve hrnl iinde bu
yazsndan tr, Sleyman Nazif'in kuruna dizilmesi emrini verecek kadar kendisinden gemise de,
araya giren dostlar bu vahim karar nlemiler, Sleyman Nazif sadece Malta'ya srlmekle kelleyi
kurtarmtr.

IV

TRKYE'DEK ALMAN VE AVUSTURYALILAR

Osmanl mparatorluunun bakenti, Mondros Atekes Andlamasnn ardndan 13 Kasm 1918 gn

gelen 61 gemilik bir tilf Devletleri donanmas tarafndan karaya kartlan askerlerce igal edilirken,
bakent de dahil olmak zere Osmanl Devleti topraklar zerinde, yabana atlamayacak sayda da
Alman ve Avusturya-Macaristan imparatorluklarnn asker ve subay vardr.
Birinci Dnya Savann yenikleri olan bu iki imparatorluun askerleri de, Osmanl askerleri gibi tilf
Devletleri Kuvvetlerinin dmanlardr. Nitekim, stanbul'u igal eden tilf Devletleri askerleri 13 Kasm
gn, stanbul'un pek ok kilit noktasna el koyduklar gibi 14 Kasm'da da Gmsuyu'ndaki ve
Boazii'ndeki Alman ve Avusturya Macaristan imparatorluklar Bykelilik binalarna da el
koymulardr.
Mondros Mtarekesinin imzaland gnn ertesinde, Adana'daki kararghnda Yldrm Ordular Grup
Komutanl grevini, Mustafa Kemal Paa'ya devredip trenle hemen stanbul'a dnen Alman Mareali
Liman von Sanders Paa ve maiyetindeki yzlerce Alman general ve st rtbeli subay, igalci ngiliz
garnizon komutan General Wilson'la mzakerelerden sonra, stanbul'daki tm Alman ve AvusturyaMacaristan asker kiilerinin Haydarpaa evresinde toplanmasn kararlatrmlardr. Burada enterne
edilen Alman askerleri ve Alman sivil personelinin nde gelenleri, Haydarpaada demirli, General ve
Corcovado adl Alman yolcu gemilerinde barndrlm ve sonra bu gemilerle lkelerine gnderilmilerdir.

Alman bandral olan bu gemiler, savan k gnlerinde Dou Akdeniz'de kalnca stanbul'a snmlar
ve btn sava boyunca orada kalmlard.
Btn bir Dnya Sava boyunca, Osmanl Devleti Genel Kurmay Bakanl grevini yrtm olan
Alman generalleri General Bronzart von Schellendori ve General von Seeckt, eitli Osmanl ordular ve
ordu gruplarna komutanlk eden Mareal Falkenhaym. Alman askeri ataesi General von Lossow,
Mareal Liman von Sanders. stanbul'daki Alman Bykelisi Kont Hans von Wangenheim, silahlar
alnm olarak memleketlerine postalanrken, gene stanbul'da bulunan Avusturya-Macaristan
mparatorluu Mareali ve Osmanl topraklarndaki 200'e yakn subay, 1050 erin bakomutan Joseph
Pomlankowski de 10 Aralk'ta Haydarpaa Rhtmna yanatrlan Reit Paa gemisinde enterne edildiler
Bu eski gemi, daha nceden personel tamaya elverili hale getirilmiti. 6 Ocak 1919 gn de bu gemi
ile Trieste zerinden, lkelerine dnmelerine msade edildi. 20 Ocak'ta Trieste'ye ulatlar ve oradan
trenlerle Avusturya'ya getiler. Avusturya-Macaristan Elisi Pallavicini ve elilik personeli ise 30
Kasm'da, trenle Sofya zerinden Rusuk'a ve oradan Tuna gemileriyle Viyana'ya gnderilmilerdi.
Trkiye'deki Alman askeri personelinin says 20 bin kadar tahmin ediliyordu (53).

YABANCI ASKERLERN BR GDP BN GELYOR

Gerek udur ki, Birinci Dnya Sava boyunca. Osmanl Devleti Ordular, Alman Genel Kurmaynn emir
ve komutasnda, Alman emelleri iin cepheden cepheye koturulup krdrlmtr. Enver Paa, eklen
Harbiye Nazr ve Bakumandan Vekili, Cemal Paa Bahriye Nazr ya da Suriye'deki Ordular Grubu'nun
komutandr ama, gerekte bunlar bile komutay dorudan doruya Berlin'den almaktadr. Bunlarn
Kurmay bakanlklarnda ve hatta pek ok ordularnn kolordu ve hatta tmenlerinin banda ya da
kurmay bakanlnda dorudan doruya Alman ya da daha az sayda olmak zere Avusturyal general
ve subaylar bulunmaktadr.
Sarkam Saldrs ve Kafkasyadaki maceralar Kanal Harekt, Galiya'da, ran ilerinde sonu gelmez
seferler hep Almanya'nn Fransa cephesinde ya da Avusturya'nn Rus cephesindeki ykn azaltmak
iin Trk halknn srtna bindirilmi semerlerdir.
imdi, Mttefik ad altndaki yabanc askerler gitmi, bu kez onlarn yerine ngiltere'nin, Fransa'nn,
talya'nn dman askerleri gelmitir. Gerekte stanbul ve Osmanl mparatorluu, aznlklar,
kapitlasyonlar, levantenleri, yabanc elilikler personeliyle zaten uzun bir zamandr igal altndadr.
oktan bir yar smrgedir. Belki de bunun iindir ki, 13 Kasm 1918'den 16 Mart 1920'ye kadar olan
dnemde bir igal yaanrken stanbul igal altnda deil saylmtr...
Kimbilir belki de halk, Alman ya da Avusturya-Macaristan askeri gitti de ngiliz, Fransz, talyan askeri
geldi, ne fark eder ki diye dnmtr? ayet Kars'ta, Van'da, Erzurum'da Ermeni, Batda Yunan
igalleri olmasa, Mara'ta, Antep'te Adana'da, Saimbeyli'de Fransz Birlikleri iinde Ermeni komitecileri
eyleme gemeseydi de buralarda salt ngiliz, Fransz ve talyan askerleri igal eylemlerini yrtseydi,
Anadolu'daki Ulusal Direni Hareketleri bunca abuk rgtlenip ve derlenip toparlanp bir ulusal kurtulu
savan kazanacak dzeye gelir miydi? Dorusu bu da dnlmesi gereken bir konudur.

MTAREKE STANBUL'U
gal deil de Mtareke stanbul'u denen bir stanbul vardr ki, bunu o gnleri yaam bir yazar yle
dile getirmektedir:
Mtareke gnlerinde, hakikatte bir deil birka stanbul vardr. Bunun biri, Trk-Mslman
stanbul'dur. Beikta'tan, Hali boyunca Kasmpaa'dan Eypsultan'a ve oradan stanbul'un yedi
tepesini ve bu tepelerin mermer talar olan kubbeleri, minareleri de koynunda toplayarak kar yakada
skdar sahillerine atlayan. Deylerbeyi'ne, Kandilli'ye, Beykoz'a kadar uzanan hu stanbul kan alar.
ileli harp yllar bu stanbul'u yiyip bitirmitir. Harbe giden ve harpten dnebilen Mslman stanbullu,
ehrinde, semtinde ve evimle ancak alk, perianlk, isizlik ve bunlarn tesiri altmla btn o eski
geleneklerinin zln grmtr.
Analar, babalar kmtr. Sandklar, kilerler boalmtr. K /la r. kardeler hayatn silleri altnda
bunalarak tanna m ayacak hallere gelmilerdir. gal ise kocaman bir haysiyet yaras gibi, btn
stanbul'u gittike irinleen phttlaryla sarmaktadr. Dullar, harp sakatlan, sokaklarda a dolaan terhis
edilmi askerler, hla siporlerdeki lime lime elbiseleriyle dolaan eski yedek .ubaylar, isiz, vazifesiz,
ne yapacan nereye pidprpini bilmeyen, birlikleri lavolmu muvazzaf zahitler Mslman stanbul'un

sokaklarn tklm tbbn doldururlar. Mslman stanbul'un havasnda esen. sadece hsran, hayal
krkl, mitsizlik, kin vp iniltidir.
Bir de kozmopolit stanbul var. Mesela ili! O zamanki ili. stanbul'da devrin tredilerinin, harp
zenginlerinin. Hum. Ermeni tccarlarnn, ne olduklar, ne i yaptklar belirsiz kozmopolit tiplerin, ayn
zamanda eski vezirlerin, saltanat dknlerinin, yeni politikaclarn ve btn igal kuvvetleri ileri
gelenlerinin otunluru bir muhittir.
Hlasa SisH'nin bir milli rengi yoktur. Harp devrinin zentili tipleri, sefahatleri, monden hayat yayorum
zannerfm dkn kadnlar, kumar, israf, yabanc grnl lks hayat hep ili'decir. Bu arada hesapl
dnnmrler, iini bilen Rum, Ermeni, Yahudi oligarisi mensuplar da ili'de k&ndi hayatlarn
56
yaarlar. Bir de dalan stanbul vardr. Eski stanbul'un dalan konaklan, saltanat dkn aileler, bu
ailelerin aslnda hibir ie yaramayan, hibir hayat savana hazrlanmam erkekleri, kadnlar, hlasa
bozulan, fakirleen bir hiyerarinin son dkntleri de ili'nin i sokaklarnda can ekimektedirler.
Saraya ve sarayllara gelince, artk onlar da son gnlerini yaarlar. nk onlarn da kaynaklan
kurumutur. mrleri sona ermek zeredir. Onlarn da atlarnn altndakiler kadn, erkek hibir hayat
mcadelesine hazr olmayan cahil, grgsz, phtlam bir sr lzumsuz varlklardr...
Mtareke stanbul'u bu idi. Bir taraftan kan alayan Mslman stanbul. Sonra gene onun srtnda
yaayan, ama ken, son nefesini veren bir Saltanat stanbul'u. Hepsinin stnde ise. BEYOLU'nun,
ili'nin kozmopolit, fakat sonu belirsiz Sodom-Gomore'si..
Rumlara, Ermenilere, Yahudilere gelince; galiplerden daha ok zafer sarholuu taslayan bu aznlklar,
zaten daha igal kuvvetlerinin donanmas ufuktan grnr grnmez, eski vatandalarndan
kopmulard.
eitli igal kuvvetleri ise, ya alayan ya tepinen bu stanbul'un iinde, ne idi ve ne getirecei
belirsiz, fakat stanbul'un asl varlna karmam yabanc bir madde halinde kmldayp duruyordu.
(54).

STFAYI AKILLARINA GETRMEYENLER

gal stanbul'unda, igal ordularnn yansra, tpk tarlalara konulan korkuluklara benzeyen bir de
Padiah, bu padiahn bir Sadrazam ve hkmeti, yani bakanlar, mstearlar, hatta Genel Kurmay
Bakanl, komutanlar, Emniyet Mdrl, Merkez Komutanl gibi trl hkmet organlar da vardr.
Ama bu stanbul'da, igalciler ylesine kstahtrlar, ylesine pervaszdrlar ki, rnein 11 ubat
1919'da, bu igal Ordularnn Bakomutan Fransz Generali Franchet d'Esperey, Osmanl
imparatorluunun Sadrazam'n Fransz Eliliine ayana ararak bir ltimatom tebli ediyor:
Hemen Jn Trk nazrlar tevkif edilmelidir. Yoksa, stanbul'un resmen igali lzm gelecektir. (55).
Osmanl mparatorluu Sadrazam, bir zamanlarn Kprl Mehmet Paalarnn, Sokullu'lularn,
andarl'larn, zdemiroullar'nn koltuunda oturan Ahmet Tevfik Paa (Okday), kendi lkesinin
bakentinde Fransz generalinin ayana armasn kabul edip gidiyor ve istifa etmeyi aklna bile
getirmiyordu, igalci Fransz generalinin karsnda el outurup, emir tellaki ediyordu.
Bu igal stanbulu'nda bu szmona Osmanl Sadrazam Ahmet Tevfik Paa 11 Mays 1921 gn,
makam otomobili ile Karaky'den Babli'ye giderken yolda iki ngiliz polisi tarafndan tevkif edilerek
Arapyan hanna, ngiliz Polis kararghna gtrlyor, yarm saat bekletildikten sonra zr bile
dilenmeden salveriliyordu (56).
Gereke de ilginti. Sadrazamn otomobilinin nnde numara yoktu! Dzensever ngilizler, byle bir
eye hogryle bakamazlard!
Celal Bayar, Mustafa Kemal Paann anlatt bir olay yle aktarr:
...O tarihlerde General Allenby stanbul'a gelmiti. Bir gn Harbiye Nazrn ve Erkan- Harbiye kinci
Reis'ini karsna alarak cebinden kard bir not defterinden baz eyler dikte ettirmek istedi. Nazr ve
kinci Reis konumak isterlerse de general Allenby:
Grmek iin deil, baz arzularm sylemek iin sizleri kabul ettim cevabn verir. (57).
te igal stanbul'u byle bir stanbul'du. Bu stanbul'da birtakm adamlar da, alt boaltlm, ii
khnemi baz makamlarda oturup kendilerini gerekten Padiah, gerekten Sadrazam, Nazr ya da
Komutan sanp bir i yaptklarn sanyorlard.
stanbul'daki bu hkmetlerden birinin, Salih Hulusi Paa (Kezrak) Hkmeti'nin Harbiye Nazr, yani
Savunma Bakan Ferik (Korgeneral) Kavakl Mustafa Fevzi Paa (akmak), 16 Mart 1920 gn kendi
bana gelenleri, stanbul'dan kap Ankara'ya geldiinde, 27 Nisan 1920'de. Gebze Milletvekili olarak
T.B.M.M. krssnde yle anlatmtr:

FEVZ PAA. Evvelemirde stanbul'un esaret muhitinden kurtularak Ankara'nn hr muhitine

geldiimden dolay Cenabhakka hamd ve krler ederim (Alklar) ve beni ltfen karlayan
arkadalarma amik kranm takdim ederim.
Efendiler, gerek Padiahmz Efendimiz Hazretleri, gerek bendeniz, be yz senelik bakir payitahtmzn
ilk defa da tarafndan igali feciasn grmek betbahtlna uram felketzedelerdeniz. gn evvel
stanbul'un sureti igali haber alnd ve bunda bilhassa slm kan dkmek ve dklen slm kanlariyle
yine slmlar mahkm etmek ciheti hainanesi dmanlanmzca teemml edilmiti. Bunun iin
lzmgelen evamir ve tebligat ifa edildi ve ben bizzat Harbiye Nezaretinde gece, gndz mevcut
bulundum. O gece ngilizler otomobillerle stanbul, skdar, Beyolu muhitine bahriye efrad kararak
lzmgelen nkat tuttular ve srf fesat balangc olmak zere ehzadeba'nda Onuncu Kafkas Frkas
Kararghnda bulunan karargh efrad zerine hcum ederek muzikac efradn ehidettiler
(Kahrolsunlar sadalar) ve muzikac efradn meydana kararak efrad birer birer ldrdler. Bir ksm
pencereden aa atlad. Bir ksm yataklarnda ld. Bunlarn resimlerini Franszlar karp Avrupa'ya
gnderdiler. (Allah rahmet etsin sadalar). Ancak evvelce verilen talimat ve bilhara yaplan tebligat
sayesinde askerler msellehan sokaklarda bulunmad, klalarna ekildi. Hibir tarafta kimsenin burnu
kanamakszn ngilizlerin fesadmiz olan tertibat, teebbsat bihamdillhtaal yalnz be, on
neferimizin hainane ehadetiyle neticelendi. O srada ngilizler Harbiye Nezaretini igal ederek benim,
nezaret odasna kadar sngl neferlerini soktular ve lzmgelen emirleri vermekliimi tebli ettiler.
Zaten evvelce emirler verildii iin ben kendilerini kemali sknetle karladm. Ancak gksne dman
sngnleri dayanm bir Harbiye Nazr, stanbul'un artk hr ve makam hilfet olmak meziyetini
kaybettiini grm bir Harbiye Nazr sfatiyle pek meyus bulunuyordum. Derakap Sadrazama malmat
verdim. Kabinenin itiman emretti. O srada drt yz mtecaviz iki sra dizilmi sngl ngiliz efrad
arasndan geerek, kaplara birikmi birtakm Ermeni, Rum ahalinin enzar tahkiri arasndan
(Kahrolsunlar sadalar) geerek sekinetle Babliye gittim. Hkmet lzmgelen protestoyu, her halde
milletin erefine lyk bir surette yazmakta kusur etmedi ve o srada gerek Meclisi Millye kar yaplm
ahvali, gerek askerlerimizin uyurken ldrlmesini protesto etti. Bilhassa, gerekse billzum Harbiye
Nezaretine kar yaplm bu tecavz protesto etti. Ancak ngilizlerin maksad, etraf tedhi etmek
olduu iin Nezaret Makamnda bulunmu birtakm zevat ellerine kelepe vurarak yaln ayak, ba
kabak yk otomobillerine atarak hakaretle uradan, buradan toplattklarn haber aldm. Esbabn sual
ettiimizde hibir cevap alamyorduk. Bu suretle efkr mnevvereye kar byk bir tehdit ika ederek
herkesi sndrmak ve stanbul'da hkimi mnferit kesilmek istendii anlalyordu. Cuma selmlna
gittiim srada Zat ahanenin selmla kp kmamasn ngilizlerden sormaya mecbur olduk. nk
efendiler; silhl bir neferin dar kmasna msaade etmiyorlard. Halbuki Makam Hilfette bulunan
Zat ahanenin imdiye kadar tabi kuvvei cismaniye gsteren silhl askerler arasndan, teaml vehile
camiierife terif buyurmalar lzmgeldiinden biz buna phesiz cesaret edemedik. Byle bir vaziyette
ngilizlerin gelip silhlar toplamas suretiyle Makam Hilfetin bsbtn hakaret mevkiine dmesini
istemedik, tecviz etmedik. Mecbur olduk asker gndermeye. Askerler gidemedi. Yalnz bahriyeden elli
kiilik bir mfreze gitti, bilhara ngilizler msaade ettiler. Srf Maiyeti Seniyede bulunan biraz asker
geldi. Onlar arasndan Zat ahane kemali meyusiyetle geerek camiierife terif buyurdular.
SMAL FZIL PAA (Yozgad) Hangi camie Paam?
FEVZ PAA (Devamla) Yldz'da Hamidiye Camiine efendim. Namazdan evvel bendenizi kabul ettiler,
fevkalde mteheyyi bulunuyorlard, buyurdular ki; ben, bugn byle azab elm iinde camie gelmek
istemiyordum. Fakat, bu bir vazifei diniyedir, vazifei diniyeyi geri brakmay mnasip grmedim.
Cenabhakka kar bir ibadettir, ancak elli senelik mesavinin, gerek benim ve gerekse sizin kabinenin
zerine ykldn grmekle fevkalde dilhunum, enkazn altnda ezildik diyerek teessf buyurdular.
Ayaa kalktlar, birka defa kemali hzn ile bendenize hitabettiler. Teselli verecek hibir ey yoktu.
Birka defa ngilizler diritnotlarnn toplarn Saraya doru evirmiler, gya uzaktan atlmazm gibi
diritnotlarn bir ksmn Kprye kadar sokarak, her trl tehdidat yapmakta kusur etmemilerdir.
Oradan ekildik, her gn yeni tevkifat ve tehdidata mruz kalyorduk. Zat ahane ertesi selmlkta
bendenizi tekrar kabul ile buyurdular ki; aman Anadolu ile irtibat temin ediniz, bendeniz dedim ki;
irtibat mheyyadr. Ancak ngilizler mni oluyorlar. Her bir telgrafmz kontrole tbi bulunduruyorlar.
Franszca yazmak lzm geliyor ve onlar da imzalattryorlar. phesiz biz her bir suhuleti gsteriyoruz.
Ancak ngilizler tarafndan duar olduumuz mklt bizi byk bir tazyik iinde bulunduruyor. Bu
mruztm zerine, aman zinhar siz ekilmeyiniz ve Anadolu ile irtibat tesis ediniz, buyurdular.
Bendeniz bu ferman zerine yaverimi gndermek hususuna teebbs ettiim gibi Kabine de bz
zevatn gnderilmesine teebbs etti. ngilizler muvafakat ettiler, icabeden zevatn gnderildiini ve bir
taraftan da bz kolordularla irtibatmz arz ettiim vakit fevkalde memnun oldular ve bu suretle

meselenin hsn suretle hallolunaca ve stanbul igalinden ngilizlerin bekledii gayenin artk
kaybolmak zere bulunduu hissolunuyordu. Biz de memnun idik. Bu srada efendiler; bendeniz zerine
vki olan tazyikat ref olundu. nk samimiyetle ngilizlere diyordum ki; tehdit ile bir ey yapamazsnz,
tatmin ediniz. Bizi siz tatmin ederseniz, hakk hayat bahederseniz, biz her eyi yapmaya hazrz ve bu
tatmin de benimle olmaz, Kabineyi tatmin ediniz. Bu ricamz aksi tesir icra ederek her gn Kabineye
nota bambardman oldu. Gece, gndz u yle olmu, bu byle olmu, en ufak eylerle Kabineyi taciz
ederek Kabineyi ekilmeye icbar ettiler. Filhakika Kabine de bir iki hafta mddet tazyika tahamml etti.
Bu tazyikin esasn efendiler; Kuvay Milliyenin ret ve takbihi tekil ediyordu. Kuvay Millyeyi reddediniz,
diyorlard. Bizce Kuvay Milliyenin, haksz igallerden zuhur ettiini, zmir'in igalinde Yunanilerin birok
mezalimi, Avrupa'nn bitaraf devletleri tarafndan tasdik olunduu malm ve mberhen iken bizim,
Kuvay Millyeyi ve bu tazyikten domu olan cepheyi reddetmemiz dorudan doruya milletimize kar
bir ihanet olurdu. Biz bunu yapamayz. (Alklar) zmir'in, bununla beraber Vilyat arkiyenin duar
tecavz olacana dair sk, sk rivayetlerin yuu ve bir (Pontos) Hkmetinin, Trabzon, Samsun
havalisinde, Karadeniz sahilinde zuhur etmek zere bulunduuna dair pek sk havadislerin deveran
bsbtn milleti heyecana getirdi ve bu suretle Kuvay Milliye teekkl etmitir. Bu teekklden maksat,
milletin bigayrihak duar olduu tecavzlere kar rz ve namusunu meru bir surette mdafaa ve
muhafaza etmek, ordunun mtareke mucibince kollar balanm olduundan millet kendi kollariyle
mdafaa etmek istiyor: O orduyu kullanamyoruz. Millet bunu gryor, tabi mdafaai meruai
nefsiyede bulunuyor. Milletin baz harekt vardr. Biz bunu reddedemeyiz. Ancak unlar reddederiz:
Kuvay Milliye namna bz ifratkrlarn, harekt vardr. Millete bz yerlerde fenalk yaparlar. Bazsn
ldrr, bazsn kaldrr. Bu gibi harekt milletin arzusu dhilinde deildir. Keyfi birtakm icraat
yapanlar reddetmek isteriz. Fakat umumiyet itibariyle Kuvay Milliye namna bir reddiye yazmak
Hkmetin dorudan doruya kendisini skadetmesi demektir. Hkmet ancak milletin arzusiyle ve
milletin nef'i iin mevkii iktidara gelir. Milletin mazarrat iin mevkii iktidarda duramaz: Bizim bu nota
teatisi esnasnda tekrar bir hal hadis oldu. Dediler ki; nerde Kuvay Milliye kprleri bozdiyse oradan
stanbul'a erzak gelmiyor, stanbul a kalrsa Kuvay Milliye evvel mesuldr. Saniyen siz mesulsnz.
nk Kuvay Milliyeyi reddetmediniz ve u asr insaniyette unu da sylemekten ekinmediler ki; biz
Amerika'dan un getireceiz. Fakat bunu Hristiyanlara vereceiz, slmlar dnmiyeceiz
(Kahrolsunlar, sadalar) Maksat bizi tazyik edip ill ki, Kuvay Milliyeyi ret ve tel'in ettirmektir. Tekrar
bendeniz bunun zerine telgraflar yazdm. Aman kprleri bozmaynz, erzak gnderiniz buraya,
biliyordum, bunlarn tesiri olamazd. Nihayet efendiler, bir nota yazdk. imdiye kadar arz ettiim
hususat bertafsil hikye ettik. nk bu arz ettiim mevaddn bir ksmn da Hariciye Nazr gidiyor,
ifahi notalarla, ifahi takrirle anlatyordu. Bunlar sahifei tarihe geemiyecek ve inkr edecekler diye
bunlar ber tafsil hikyei hal ederek yazdm. Bir nota yazdk ve bu notada dedik ki: bizim maksadmz
sulhu temin etmektir ve bu sulh ile biz bizzat Osmanllarn memleketini kurtarmak deil, sulhu cihan
temin edeceiz. Siz bize hakk hayat verirseniz biz bunu kabul edeceiz. Millete kabul ettireceiz ve
sizin bize bahedeceiniz adilne eraiti sulhiyeyi yapacaz ve millete ayrlk gayrlk olmamak hissini
bizim kabine tekeffl ediyor ve bu kadar sulha tene ve kendisini ileri atan bir kabineyi dmanlarmzn
ne yolda telkki edeceklerini anlamak istiyorduk. Madem ki, Avrupa sulh istiyor. Madem ki, sulh teesss
ettikten sonra vaziyet tavazzuh edecektir. Biz de buna tekeffl ediyoruz. Biz yapacaz diyoruz, bu
gayet ar, belki altndan kamyacamz mklta vatan akiyle giriyoruz. Fakat acaba ngilizlerin
fikri nedir? ngilizlerin teklifi nedir? Bunu anlamak istiyorduk. Efendiler bu teklifimizi ngilizler kabul
etmediler ve bunun zerine bir mazbata yazdk, Bablide kabinenin siyaseti muslihanesi ngilizlerce
kabul olunmuyor ve ngilizlerin maksad bizim dahilimizi nifakla birbirimize drmek. (Kahrolsun,
sadalar) Maatteessf bir heyet de bulmular harb istiyorlar. Fakat yle bir harb ki. kendilerinin burnu
kanamakszn birbirimize drmek ve harb etmek istiyorlar. Maatteessf Zat ahane tazyik iinde
bulunduu iin biz durduk, tahammln fevkinde tazyika duar olduk. En nihayet bize dediler ki,
efendiler; gayet ar muameleye duar olacaksnz, yani bizi Babliden sng ile atacaklar. Bunu ihsas
ettiler. Biz buna da tahamml edecektik. ancak o zaman payitahtlk stanbul'da kalmazd. Biz ekildik,
bizden sonraki kabine bir, iki gn teesss edemedi. Ancak tabi malmatnz var. bu kabinenin
teekkl ile beraber benim temasa geldiim gerek o kabine erknndan olan zevattan, gerekse
Harbiye nezaretinde bulunan baz arkadalardan aldm malmata, nazaran o kabineye tazyik icra
ettiler. Fetvay veriniz diye. Nihayet o fetvay aldlar. Malmunuz vehile o fetva ngiliz sngsiyle
alnm, islm sinesinde birbirine drmek iin. ilk defa yazlm ac bir vesikadr. Milletin hissi
hakikatbini, midederim ki. bundaki fecaati grecek ve bunun ehemmiyeti sfra inecektir. (phesiz,
sadalar).
REFiK BEY (Konya) Zaten yoktur, inmitir

FEVZ PAA (Devamla) Efendiler, bendeniz stanbul'dan daha evvel kmak istiyordum. Ancak
temasm evvelen ngiliz siyasetini anlamak hususuna matuf idi. Anladm, bunda hi phem
kalmamtr. Saniyen ngilizlerin askerlike ne yapacan, tetkik etmek idi.
Bunlarn en byk arzular, iimizde bz hainleri tevik ve tergibederek millet arasna kan drmektir
ve bu kan ne kadar tevess ederse o kadar kendi ileri suhulet bulacaktr ve bunu sylemekten de
ekinmiyorlard. Diyorlard ki: siz madem ki, bize arzu ettiimiz imzay vermiyorsunuz, yani en ar, ne
olursa olsun sizi mahvedecek sulhu imza etmeye rza gstermiyorsunuz, biz buna rzadade olacak bir
heyet bulacaz. Fakat bu rzadade olacak heyet millet namna olsun. Buraya dikkat isterim.
MFD EFEND (Krehir) Kabul etmez millet...
FEVZ PAA (Devamla) Yani diyorlar ki, sulhu milletle yapacaz, bunun iin siz milleti elinize alnz
ve millet elimizdedir deyiniz, ondan sonra biz sulh yaparz. Bu ne demektir, efendiler! Birbirinizle
boazlanz, kuvvetsiz kalnz, zebun kalnz, biz bir ngilizin burnu kanamadan Anadolu'yu istil edelim,
sizi esir edelim demektir. (Kahrolsunlar, sesleri) Cenab Hakkn ltfundan kaviyen midederim ki,
ngilizler imdiye kadar birok eylerde aldandklar gibi anakkale hcumunda olduu gibi bu meselede
de tamamiyle aldanacaklardr. (Alklar). Bunlar aldatan, efendiler, birka hainlerdir. (Kahrolsunlar,
sadalar). Ve bu hainler iimizde ne kadar az olursa ve biz birbirimizle bir vifak dhilinde ne kadar
azimkrane hareket edersek ngiliz pln tamamiyle ve o kadar abuk suya decektir. Nerde bir fenalk
zuhur ederse derakab bastrlr ve ngilizler grrler ki, Trkler ktlei vahide halinde, slmlar ktlei
vahide halinde kendi hakk hayatlarn istiyorlar. Bunu grrlerse efendiler! Biz istikbalimizi kurtardk
demektir (Alklar) (nallah sadalar). Bendenizin hissiyatm bundan ibarettir. mit ve azim efendiler!.
(58).

TARTIILACAK NOKTALAR
Kurtulu Savana byk katklar olan, Cumhuriyet Ordularnn Gazi Mustafa Kemal Paa'dan sonraki
ikinci ve sonuncu miri (maraal) Fevzi akmak'n 1920 yl 27 Nisannda Meclis krssnde dile
getirdii u yukardaki szlerin, aradan bunca yl getikten sonra artk bir deerlendirmesini yapmak
zaman gelmitir sanrz.
Fevzi Paa'nn u yukarda izdii tablo, ac bir tablodur. Anadolu'ya gemeye, ayaklanmaya katlmaya
bir trl karar veremeyen, ibirlikilik deilse bile teslimiyetilikten vaz geemeyenlerin, stanbul'da
kalp idarei maslahat etmeyi yeleyenlerin balarna neler geldiini gsteren bir tablodur.
Kabul etmeliyiz ki, Fevzi Paa da Ulusal Kurtulu Savann daha balarnda, ngiliz sngsnn acsn
etinde duyuncaya kadar, ibirliki deilse bile teslimiyetilik izgisinin pek fazla dna kamamtr,
stanbul a kalmasn diye, tmden Anadoluyu gzden karan Padiah Hkmetinin bir yesi olarak,
lafla askerlerimizin ldrlmesini protesto ettik, Padiah Cuma Selamlna gidecekken, tren ktas
karabilmek iin ngilizlerden sormaya mecbur olduk diyebilmekte, askerlerimizin ldrlmesi, kendi
gsne sngler dayanmas, Savunma Bakanlnn baz yksek mensuplarnn kendi deyimiyle yaln
ayak ba kabak ellerine kelepeler vurulmu olarak hakaretlerle gtrlmelerini yeterince onur
krc bulmamakta da Padiah Cuma namazna giderken karlacak tren ktasnn elinden silhlar
alnrsa, bunu hilafetin bsbtn hakeret mevkiine dmesi diye niteleyebilmektedir.
Fevzi Paa, acaba, teki davranlar bir sevgi gsterisi mi saymaktadr? Hani u silahsz bando
erlerimizin yatakhanelerde baslarak kurunlanmas, snglenmesi, Savunma Bakanlnn baslmas,
ok kiinin kelepelenmesi falan herhalde hep ngilizlerin Trklere olan byk sevgisinden ileri geliyor
sayyordu...
Neyse... Bu, iin bir baka cephesidir. Teslimiyetiler cephesi... Ve bu cephe, inanlmayacak kadar da
kalabalktr. Bunlar, ta Sivas Kongresi'ne kadar gelmiler, grlerini orada bile dile getirmilerdir.

KAHROLSUN GAL LAFINDAN KORKANLAR

Atatrk, Nutuk'ta Fevzi Paa, (akmak) dnda bir baka Harbiye Nazr'n (Savunma Bakan), Ali Rza
Paa Kabinesinin Harbiye Nazr Cemal Paann (Orgeneral Cemal Mersinli) teslimiyetiliini anlatmadan
nce u aklamay yapar:
Efendiler, tahattur buyurursunuz (anmsarsnz), ngilizler Merzifon ve mteakiben Samsun'u tahliye
eylemilerdi. Bu mnasebetle ve Ferit Paa Kabinesinin sukutu zerine (dmesi zerine), Sivas ahalisi
fener alay yapt, tezahratta (gsterilerde) bulundu. Birtakm nutuklar verildi. Bu arada halk da

Kahrolsun igal diye bardlar. Sivas'ta mnteir (yaynlanr) radei Milliye gazetesi bu hadiseyi
olduu gibi yazd. Dahiliye Nazr Damat erif Paa, bu gazetenin istihbaratna atfen (dayanarak), Sivas
vilayetine yapt bir teblide (bildirimde), kahrolsun igal tarzndaki yazlar, hkmetin hali hazr
siyasetine gayr muvafktr (uygun deildir, ters dmektedir), diyordu.
Bu ne demektir efendiler? Hkmet, igali, ayan takbih (irkin) bulmayan bir siyaset mi
takibediyordu? Yoksa, kahrolsun igal dedike, memleketi daha ziyade igale mi sebebiyet verilecekti?
igal ve tecavz karsnda muhafazai skt ve sknet etmesi (susmas, sessizliini korumas) igalden
mtehassis olmu (etkilenmi) grnmemesi mi muvafk akl (akla uygun) ve siyaset idi?
Byle sakim (hastalkl) ve hayvanca bir dnce, izmihlal (yok olma) ve inkraz (tkenme) uurumuna
kadar tekmelenmi bir devleti kurtarabilecek siyasete esas olabilir miydi? (59).
Atatrk, Sultan Abdlaziz'in kz Emine Sultan'la evli Damat Mehmet erif Paa'y (avdarolu) ileri
Bakan olarak bylece, teslimiyetiliiyle yerin dibine soktuktan sonra ayn hkmette, ok gvendii ve
bir tr Sivas Kongresi Heyeti Temsiliyesinin Murahhass (szcs, delegesi) sayd Harbiye Nazr
Mersinli Cemal Paa'ya, bu hkmet bizim bilmediimiz bir siyaset mi gdyor, nedir bu ileri
Bakannn yapt? diye sorduunda 13 Ekim 1919'da ald u cevab kaydeder:
...Amali milliye dairesinde tedviri umur mesuliyetini (ulusal karlar ynnde ynetim sorumluluunu)
tahamml eden hkmeti merkeziye, harekt ve icraatnda icabat siyasiyeyi (davranlarnda gerekli
siyasi manevralar) kollamak, ecanine (yabanclara) kar daha mihmannvazane (konuksevere
yakacak biimde) ve. mlayimane (yumuaka) hareket eylemek zdrarnda (zorunda) (60).
Atatrk, bir Malta Srgnl maceras yaadktan sonra Anadolu'ya geip Ulusal Kurtulu Sava
kadrolarnda grev alp byk yararlar grlecek, Isparta ve el Milletvekili olacak Mersinli Cemal
Paa'nn bu cevabn ele alp u yorumu yapar.
Murahhassmz ve Harbiye Nazr Cemal Paa'nn cevab ok enteresandr. Efendiler, Rza Paa
Kabinesi ve o kabinede Harbiye Nazr olan zat; aziz vatanmz igal eden, snglerini milletin
kalpghna saplayan ecanibi (yabanclar), misafir kabul ediyor ve anlara mihmannvazane ve
mlayimane (konukseverlie yakr biimde) harekette zdrar (zorunluluk) gryor. Bu ne mtalaadr,
bu ne kafadr? Amali milliye (ulusal amalar) bu muydu? (61)
Hakl olarak, bu konu aldnda hrnlaan ve balamaz olan Mustafa Kemal Paa, Nutuk'ta bu
konuyu u szlerle noktalamaktadr:
Harbiye Nazr, bu sz telaffuz ettii dakikada, yalnz bir zatn haizi itimad bulunuyorlard. O zat da,
devlet riyasetini telvis etmekte bulunan (devlet bakanl makamn kirletmekte olan) HAN Vahdettin
idi. (62).

TESLMYETLKTEN TE HANLK!..
Mustafa Kemal Paa'nn Devlet Bakanl makamn kirletmek ve Hainlikle sulad Vahidettin'in yan
sra, o gnlerde igal stanbulu'nda daha baka hayli hain vardr. Bunlar, teslimiyetilikten, hatta
ibirlikilikten de te, dpedz haindirler.
rnein, sonradan 150'likler listesine alnacak Damat Ferit Hkmetlerinin bir baka ileri Bakan,
Mehmet Ali Bey, Birinci Damat Ferit Paa Hkmetinde Dahiliye Nazr koltuundan drlmesinden
sonra, ngiliz gal Kuvvetleri Komutan General Harrington'a yazd bir jurnalde, stanbul'daki Kuvay
Milliye yandalarn bunlar ttihat diye jurnal edip, tutuklanmalarn isteyecek kadar ileri gideceklerden
biridir. (63).
O Mehmet Ali Bey ki, Mustafa Kemal Paa'nn 9. Ordu Ktaat Mfettii sfatyla Anadolu'ya gemesine,
pek de olacaklarn farknda olmadan arac olan kiidir. Kzn, Ali Fuat Paa'nn kardei, smail Fazl
Paa'nn olu, Yzba Ali Bey'e vererek, Cebesoy ailesiyle dnr olduu iin, Mtareke stanbulu'nda
Mustafa Kemal Paa ile tanm, O'nun bir ttihat olmadna inanm ve Paa'y Damat Ferit
Paa'ya, Samsun'a gnderilecek komutan olarak tavsiye etmitir. Galatasaray lisesinde okumu, varlkl
bir ailenin olu olarak Yeniky Belediye Bakanl yapm, buarada Hrriyet ve tilf Frkas'nn ateli
bir yanda ve bu partinin sz geer bir yesi olarak, Mtareke stanbulu'nda, Dahiliye Nazrl'na
kadar ykselmitir. Yunanllarn zmir'i igali zerine, Damat Ferit Hkmeti istifa edince, kinci Ferit
Paa kabinesine giremeyen Mehmet Ali Bey, bakanlk koltuundan uzak kalmasnn sorumluluunu,
kendi frkas iindeki koltuk ekimelerine balamaktan ok, Anadoludaki Ulusal Direnii ttihatlarn
organize ettikleri ve Mustafa Kemal'in de gizli bir ttihat olduu sonucuna balam, stanbul'da
ttihat avnn avclarndan biri olmay yelemitir.
General Ali Fuat Cebesoy, Milli Mcadele Hatralarnda, kardeinin kaynbabas Mehmet Ali Bey'in,
Damat Ferit tarafndan ikinci ve sonraki hkmetlerinde bakan koltuuna oturtulmamasn, Mustafa

Kemal Paa'y Anadoluya gnderilmesi iin tavsiye eden adam olarak gzden dmesine balarsa da,
bu gereklere pek uymamaktadr. Zira, Damat Ferit Paa'nn, kinci hkmetini kurmas, zmir'in igali
zerine istifa ettikten hemen drt gn sonra 19 Mays gnne denk gelmektedir. O tarihte Mustafa
Kemal Paa ancak Samsun'a ayak basmtr ve henz Hkmete bakaldracana ilikin bir belirti
ortada yoktur. Dolaysyla, Damat Ferit'in, Mehmet Ali Bey'i, Mustafa Kemal'i kendisine tavsiye etti diye
kabine d brakmas sz konusu olamaz (64).

TUTUKLANAN BR GENERALN SONU

Mtareke stanbul'u ya da gal stanbul'u, ne derseniz deyiniz, 13 Kasm 1918'den balayarak 6 Ekim
1923'e kadar sren dneminde bu kentte yaanm rezillikler ne birdir ne de bin...
Bunu, kendisi hibir sava alannda yenilmemi, ama devleti yenilmi ve teslim olmu bir lkenin
komutanlarndan biri olarak Adana'dan stanbul'a dnd gnden balayarak alt ay sreyle
stanbul'da yaamak zorunda kalm Mustafa Kemal Paa da grmtr. Hem de ne grmek...
gal stanbulu'nda, dman askerleri istedikleri resmi daireyi, diledikleri ve beendikleri zel evi,
apartman, kona, saray ya da oteli boalttrp yerletikleri gibi, diledikleri kiiyi de alp
gtrebilmektedirler.
Bu kadar da deil... Osmanl Devleti'nin diledikleri paasn, nazrn, mebusunu bile gece demeden
gndz demeden evinden, iinden alp gtrebilmekte, kaplar krp, snglerini
konuturabilmekteydiler.
Onurlu bir Ordu Komutan, yetenekli ve ba dik bir Osmanl Generali olan Altnc Ordu Komutan Ali
hsan Paa (Sabis) ngiliz basksyla hkmetince stanbul'a arldnda, Harbiye Nazrl koltuuna
oturtulmak zere arldn sanyordu.
Ancak Haydarpaa istasyonunda trenden inip de ngiliz polislerince yaka paa edildii zaman nasl bir
tuzaa dtn anlad. Protesto bile edemeden ngilizlere teslim oldu. Cephede tutsak olmam,
klcn onurla tamt ama, Mtareke stanbulu'nda tutsak edilmiti.
Anlarnda, bu tutsaklk balangcn yle anlatr:
Trenle Haydarpaa'ya doru yolumuza devam ettik. Ve 1/2 Mart (1919) gece yarsndan sonra
Haydarpaa stasyonuna varnca etrafmz ngiliz polis ve askerleriyle kuatlm grdk; ite o zaman
ac hakikat meydana kt gafletten ayldk ve esrar perdesi kalkt.
Sulh zamannda Moda'da oturan ve o vakit ngiliz ordusu kararghnda istihbarat subay bulunan
Yzba La Fontaine, stanbul'daki ngiliz Kumandannn emriyle tevkif olunduumu ve kendisiyle
beraber gelmekliimi Franszca syledi. Bu konuma esnasnda etrafmz onbe yirmi kadar msellah
ngiliz askeri kuatmt. Sebebini sordum, bilmediini ve kendisinin ald emri ifa ve tatbike mecbur
olduunu ve benim ile mnakaaya mezun olmadn ciddi bir tavr ile syledi.
ngiliz ntelligence Servisine mensup Eczac La Fontaine ile daha fazla grmee zzetinefsim mani
oldu. Benim etrafmda toplanan Trk subaylar yeisten yalanan gzlerle bana bakyorlard. Bir lm
skuneti ortal kaplad. Burada bir mukavemet teebbsnde bulunamazdk. Aksi halde bize hakeret
iin bahane arayan ngiliz askerleri bizi zorla srklemee, belki de sille tokat ezmee kalkabilirlerdi.
Nihayet karlkl silhlar patlar, masum birka kii vurulabilirdi. Aikr idi ki, btn ngiliz kin ve
husumeti bana tevcih edilmitir. ahsm iin, benim refakatimde olanlar kara belaya sokmak ve onlar
da hapishanelere tktrmak doru deil idi. Soukkanllm muhafaza etmei ve mukadderat kabul ile
ahsi haklarmn baka trl aranmasn temin eylemeye almay muvafk buldum. Arkadalarma,
getirdikleri evrak vesaireyi Harbiye Nezaretine teslim eylemelerini, hadiseyi grdkleri gibi Harbiye
Nazrna ve Genel Kurmay Bakanna arzetmelerini syledim. Yaverlerimden biri benim zati eyam,
Tevikiye'deki evime gnderecek ve hadiseyi aileme anlatacakt.
Eimden ve iki kk olumdan, drt harp senesinde ayr ve uzak kalm olduum iin stanbul'a
dnmek, birka gn istirahat ile hasret gidermek bir memnunluk uyandrmt. Fakat mukadderat bu
nimeti bize ok grm, eimi ve ocuklarm grmeden ngiliz tuzana tutulmak bana ok ar
gelmiti. Subay arkadalarmdan nemli gzlerimi saklamaya dikkat ediyordum...(65).
Ve Haydarpaa istasyonunda tutuklanan Ali hsan Paa, Hain Padiah ve onun vicdansz ve hamiyetsiz
hkmeti, dman ile ibirlii yapyordu diyerek, kendisine en ufak bir ilginin bile gsterilmediinden
yakna yakna mart sonunda bir nakliye gemisi ile Malta'ya srlr ve iki buuk yl da orada tutsak
hayat yaar. (66).

YENLMEYECEKSN!.. . YENLMEYECEKSN!..

Evinden bir gece yars sklp gtrlenlerden bir bakas bir hekimdir, stanbul'da Tbbiyeyi bitirmis,
1890'larda uzmanlk iin Paris'e gitmi, gz mtehasss olmu, nl bir hekim olarak paala
ykseltilmi, Franszca bilim kitaplar yazm, niversitede hocalk yapmtr. Trkiye'de, hep
Ermenilerin, Rumlarn, Musevilerin hekimlik yaptklar bir dnemde, Trklerden de hekim kacan,
hem de byk hekimler kacan isbatlamak iin durmamacasna almtr. Bir prensibi vardr,
yenilmeyeceksin, ezilmeyeceksin der.
Bu prensiple, lkesinde islamcln sadece lfta kaldn, tm aznlk unsurlarnn milliyetilik ardnda
kotuklarn gre gre yaman bir milliyeti kesilmitir. Trk milliyetisidir. Jn Trk'tr, ttihatlara
yakndr ama, hibir zaman bunu aklamamtr. Taa ki Mtareke dnemine kadar.
Ancak mtarekeden sonradr ki, kara gnlerde aka politikann iine girmitir. ttihat ve Terakki'nin
kendisini feshi zerine stanbul'da doan boluu doldurmak iin Milli Kongreyi toplamaya almtr.
Bunun bana, sevilen ve saylan bir kii diye bir dnemin Hrriyet Kahraman, Jn Trklerin yurt
dndaki byk lideri Ahmet Rza Bey'i gemeye armtr. Ne var ki, lkesine dndkten sonra Ahmet
Rza Bey artk bir tutucudur ve Artk bundan sonra, Enver ve Talat'n kirlettii bayra alamam, sizin
tekiltnza mmkn deil giremem diyerek Gz Doktoru Esat Paa'y geri evirmitir. O da, bu et
kafaldr hkmne varp Milli Kongre'nin bana kendisi gemitir (67).
Ne var ki, Esat Paa'nn bu abalar, onu ngilizlerin kara listesine geirmeye yetmitir, ngiliz Yksek
Komiserlii, kara listesinde onu, ngiliz aleyhtar tehlikeli bir entrikac ve propagandac diye
niteleyecek, stanbul'un resmi igali zerine de ilk evi baslanlardan biri durumuna sokacaktr. Onu
ngiliz dman ve tehlikeli grdkleri iin bir gece basknyla, evinden apar topar almlardr. Pijamas
ve terlikleriyle bir kamyona tklm, hemen bir ngiliz gemisine aktarlm ve yumruklarn ska ska,
dilerini gcrdata gcrdata Malta yolunu tutmutur. Anlarnda yle yazar:
ngilizlere soruyordum:
Medeniyet bu mudur?
Yes.. diyorlard.
Evladm, bu bir eski masaldr ki, bizim iin kalan deeri bir ac hatradan baka birey deildir. Fakat siz
genler iin, her zaman, her an u manas vardr:
Yenilmeyeceksin!..
55 yandaki bu gz doktoru paa, bir mart gecesi, pijamayla, yalnayak alnp gtrld iin fena
halde souk alm, igalcilerden grd barbarca tutumdan da harap hale gelmitir. Maltaya
vardnda yataa der. ki ngiliz doktor, muayene edip rapor verirler:
Salk nedeniyle kendisinin geri gnderilmesinin uygun olaca kansndayz.
Ne var ki, yazmalar, izimeler, Trk Hilaliahmer Cemiyetinin Reisi (Kzlay Bakan) bu Trk paasnn
geri yollanmasna olanak vermez. Yllarca orada hasta hasta tutsak kalr. Sonradan, ancak Ankara'nn
yengi haberleri geldikten sonradr ki, salverilir.
Salverilince, stanbul'da, igal stanbulu'nda oturmay Trklk onuruyla badatramaz. Hemen
Ankara'ya geer. yice yalanm ve hastalktan dolay da ok sarslmtr. Bir daha politikaya girmez,
doktorluk yapmakla yetinir. Ama durmadan yineler:
Yenilmeyeceksin!..Yenilmeyeceksin!..
Bu Esat Paa, sonradan Trkiye Cumhuriyetinin eitli lkelerde Byk Eliliini yapacak, Dileri ve
Milli Savunma Bakanlklarnda bulunacak Hasan Esat Ik'n babasdr. Onurlu yaam, onurlu
lmtr...

MUSTAFA KEMAL PAA'NIN YAADII GEREK

gal stanbul'undaki bu basknlar, ev aramalardan nasibini alanlardan biri de Mustafa Kemal Paa'dr.
Cephelerde, askerinin banda yenilememi bu komutan da, Mtareke stanbulu'nda, hem de gnmz
tarihilerinin bile stanbul'u resmen igal edilmemi saydklar bir dnemde, yani 16 Mart 1920'den
nceki dnemde, bir deil, iki deil tam kez evi baslarak, igal gereini yaamtr.
imdi biraz da bunun yksn grelim: Mtareke sonras, dman donanmasnn da geldii gn
Haydarpaa'da trenden inen ve Pera Palas'a inen Mustafa Kemal Paa, bir gece Beikta Akaretler'deki
annesi ile kz kardeinin oturduklar eve gittiinde, birden kap alnr. Vakit gece yarsna yakndr.
Kapy aan hizmet erini bir yana iten bir blk asker eve dalar. Grltye, annesiyle konumakta olan
.Mustafa Kemal Paa kar. Karsnda, dillerinden anlamad bir manga talyan askeri vardr. Direnir
ama, laf anlatamaz. talyan askerleri evi arama emri almlardr. Evde, silah var diye ihbar vardr.

Mustafa Kemal itiraz eder, kendisinin bir general olduunu, evinin aranamayacan syler. Ama
mfreze komutan dinlemez bile.
Mustafa Kemal, yandaki bir komu evine geip, talyan gal Komutanln arar, telefonda Franszca
olarak durumu anlatr. Uzun uzun tartr. Sonunda talyan askerleri ekilirler. Birka gn sonra da,
talyan komutanlndan bir daha bu ev aranmasn diye bir zel izin belgesi gnderilir ki, evde
bulundurulsun ve kapy alan olursa gsterilsin ve bir daha yanllk olmasn...
Birka gn sonraysa, bu kez evi ngiliz devriyeleri basar. Mustafa Kemal Paa evde yoktur. Ev, didik
didik edilir. Zbeyde hanm korku ve heyecandan baylr. Makbule, iki gz iki eme alar.
Ev, batan sona aranp tarandktan sonra ngilizler de ekip giderler. Birey bulunamamtr.
Btn bunlar, resmen deilse bile fiilen igal edilmi stanbul'da Mustafa Kemal'in tank olduu
sahnelerdir. Ama i bu kadarla kalmaz.
Mustafa Kemal Paa'y buhrana srkleyen bir baskn evket Sreyya Aydemir, Tek Adam'da yle
anlatr:
4 Mart 1919'da Padiah Ferit Paa'y Sadrazam yapt. Ferit Paa'nn sadrazaml ve padiahn bu
karar ile, hem padiaha hem kabineye, hem de mtecanis ve iyi bir kabineye olan son mitler de
kt. Hayal krkl artk tamd. Son mit klar da kaybolmutu. Fakat Mustafa Kemal'in etrafn
saran duman perdeleri de artk alarak, ufukta bir yolun ilk zikzaklar belirmeye balad. Bu yol,
Anadolu'ya kan yoldu.
Evet, stanbul'da artk hibirey yaplamazd, stanbul'da beklenecek birey yoktu. Btn kaplar
alnmt. Btn duvarlara bavurulmutu. imdi son yolculua kmak, kapanlan bu kaleyi saran
hendei atlayacak kpry bulmak ve artk, sonu belirsiz bile olsa nne kacak yollara dalmak, bir
daha arkaya bakmamak lzmd. Bunu yapacakt. Fakat ah o kpr? Evet buradan nasl kacak? Ne
sfatla kacak? Ali Fuat Paa'nn Ankara'ya. Kazm Karabekir Paa'nn Erzurum'a ardklar gibi, bir
misafir olarak m? Hayr, ite bu olmazd. Kendi kendine:
Ben byle gidemem, diyordu. Hem bakalm onlar yerlerinde ka gn brakacaklar?
Fakat stanbul'da kalmak? O da mmkn deildi. Hem yarn kim bilir ne olabilirdi? te bu hava
iindeydi ki, yaad bir sahne, hereyi tamamlad. Onun stanbul'daki gnlerinde bir karar ve dnm
noktas oldu.
Rauf Beyle ikinci katta, perdeleri daima inik odada oturuyorlard. Yaver Cevat Abbas birden odaya girdi.
Bir talyan asker kolunun kapya dayandn, hatta eve girdiklerini haber verdi. Zaten kark giden iler
iinde sinirleri gergindi. Birden parlad:
Ne demek? Ne ister bu... ar bana onlarn ban!
Mtareke devrinin o pis yerli tercman tiplerinden birini peine takan bir talyan Karabiniyer devriye
kumandan, yar kstah, yar rkek odann kapsnda grnd:
Kolonel..
Ne Koloneli be.. Ben Generalim!
Yerinden frlayan Mustafa Kemal'in bu yle bir grleyiiydi ki, o pis tercman ayan kapdan dar
atarak, ne yapacan, ne diyeceini aran devriye kumandannn glgesine saklanmaya alyordu.
Arkasndaki yaverin bir eli tabanca cebindeydi. Onun bu kararl heybeti nnde, bir grev yapmaya m
geldiini, yoksa bir tuzaa m drldn tayin edemeyen talyan Devriye kumandan da geri
ekildi. Mustafa Kemal yeniden grledi:
Gidin buradan. kn, ben Kont Sforza ile grrm.
Kont Sforza talyan sefiriydi.
Ne Mustafa Kemal Kont Sforza'y tanrd, ne Kont Sforza ile konuaca vard. Fakat talyan devriye
kumandan bu hakim, kendinden emin ve kumanda etmee alm insann karsnda eridi, snd.
rkek hareketlerle selamn verdi, dnd. Arkasnda kendi glgesine snm tercman ile merdivenleri
indi. Kapdaki askerlerini toplayp ekti gitti.
Meer bu devriye de evi arayacakm. Onlara Mustafa Kemal'in, Halep'ten getirdii Ermeni ocuklarn
evinde saklad haber verilmi. Kim bilir, bu ihbar uyduran belki de bu pis tercmand...
Halbuki evde yabanc olarak yalnz hizmeti kz Eleni vard. Mustafa Kemal'in annesi Eleni'ye de kendi
kz gibi muamele ederdi. talyanlar ekip giderken Mustafa Kemal yaverine ancak:
ocuk; bize bir kahve daha getirsinler, diyebildi ve koltuuna kt.
Fakat yarn? Gidenler gene dnebilirlerdi. Hatta yalnz onlar da deil, ngiliz askerleri, Fransz askerleri,
Hintliler, Madagaskarllar ve kim bilir Allahn hangi bellar evi kuatrlar, evi basabilirlerdi. Hem de bu
sefer evde Ermeni ocuklar aramak masalna bile bavurmadan, dpedz kaplar tekmeleyerek, camlar
krarak ve kimbilir daha ne haltlar ederek, onu, yaverinin, sofalara, merdivenlere ylan annesinin,
kzkardeinin nnde nlerine katabilirlerdi. Anafartalar Kahraman, o yzbin kiiye, hep bu gnleri

grmemek iin bir anda lm emretmi gen zafer kartaln, kozmopolit Beyolu sokaklarnda srkler
gibi gtrebilirlerdi.
Haydi buna tahamml etmez diyelim. Kendine el dokundurmaz diyelim. Elbet dokundurmazd da. Ama
evde nihayet iki askerdiler. Kendisi ve yaveri. Geri ateler iinde pimi insanlardlar. Ama nihayet iki
tabanca. te o kadar. Hem birka sefil ngiliz'in, Fransz'n, talyan'n veya Hint Gurkhasyla
Madagaskar yar zencisinin lm bahasna olsa da, kendisi de ldkten sonra bu bir Pirus zaferi olmaz
myd?
Devriyeler gittikten sonra Rauf Bey'le biraz oturdular. Kahveler sessizlik iinde iildi. Galiba i, artk
sona gelmiti. Bu nc basknd. Bir talyan ve bir ngiliz baskn Akaretlerdeki evde. Bir de imdi
ili'de. Ama yarn? Fakat niin yarn? Belki imdi, belki bu gece?
Evet bir karar vermek lzmd. Bir karar vermeliydi. Teredddn zaman gemiti. Artk ne beklenebilirdi
ki? Bata sarsak bir padiah, Ferit Paa gibi bir glge sadrazam. ngiliz, Fransz zindanlar dolup dolup
tayor, Bekir Aa Bl tklm tklm, Divan Harpler bir maskaralk. Daraalar asacak adam aryor...
(68).

VI

TP NSAN
Kurtulu Savanda Trk Ulusu bir lm kalm sava verirken, can ekien Osmanl mparatorluunda
tip tip insanlar vardr.
Bunlardan bir tip, tutsak yaamaktansa lmeyi yeleyenlerdir. Yani kahramanlar... Kahramanlarn nde
gelenlerinin, nder olanlarnn adlar hep bilinir. yle bir saymaya kalksak, ilk azda, on, yirmi, elli
yz, hatta birka yz tane saylabilir.
Mustafa Kemal Paa'dan Ali Fuat ve Kzm Karabekir Paalara, Rauf Orbay'dan Bekir Sami (Kunduh)
Beye, Mdafai Hukuk Cemiyetleri yneticilerinden Heyeti Temsiliye yelerine asker-sivil nice vatan
evlad bu kadroda yer alr.
Saymakla bitmez ya, bir blmn yle rast gele hi deilse adlaryla sralayalm:
lk azda canlarn verip ehit denlerden zmir'de Yunan igaline kar ilk silah patlatan gazeteci
Osman Nevres Bey, Tavancl'da tuzaa drlp ldrlen Yahya Kaptan. Antep'te ahin Bey,
Biga'da Kaymakam Kprl Hamdi Bey, Hendek'te Miralay Mahmut Bey, zmir'de Zito Venizelos diye
barmad iin snglenerek ehit edilen Miralay Sleyman Fethi Bey, Erkanharp Miralay Ali, Dr.
Kaymakam kr ve Kolaas Necati Beyler, Anzavur isyannda ehit edilen Kaymakam Rahmi Bey
Cephede vurulan Miralay Mehmet Nazm Bey, Hendek'te pusuya drlen 24. Tmen Kurmay Sami
Bey...
Sonra adlar destanlaan gazilerden bir demet: Aydnolu Tufan Bey (General Osman Tufan),
Tekeliolu Sinan Bey (Sinan Tekeliolu), Kl Ali, Kel Ali (Ali etinkaya), St mam, Kasap Osman,
Ayc Arif, Deli Halit Bey (Halil Akmans), Milis Generali Cevat Rfat (Atilhan). Kara Ylan, Cehennem
Yzba, Demirci Mehmet Efe, Gken Efe, Sar Efe (Yzba Edip), Parti Pehlivan, Topal Osman, olak
brahim Bey (Binba brahim olak), Galip Hoca (Celal Bayar). Yrk Ali Efe, Binba Hac kr Bey.
Ali Saip Bey, Day Mesut (Binba),...
Sonra komutanlar: Kavakl Fevzi Paa (Maraal akmak) smet Paa (nn), Nureddin Paa, Ali Sait
Paa (Akbaytogan), Nihat Paa (Anlm), Yakup evki Paa (Suba), Yusuf zzet Paa (Met), Kzm
Paa (nan), Ali hsan Paa (Sabis),...
Kurtulu Sava gnlerinde, cephelerde, miralaylktan (albaylk), mirlivala (generallie) terfi eden
komutanlar: Cemil Conk, Naci Eldeniz, Rt Paa, Kzm Sevltekin, Osman Nuri Koptagel, Rt
Sakarya, Sami Sabit. Sabri Eretin. Hseyin Nurettin, kr Naili Gkberk, Ali Hikmet Ayerdem, Refet
Bele, Fahreddin Altay, Selahattin Adil, Asm Gndz, Cafer Tayyar Eilmez, Mrsel Bak, Mehmet Emin
Koral, Kzm zalp, zzettin allar, Halit Karsalan, Kzm Orbay, Kemalettin Sami paalar...
Bu sava boyunca, en azndan birer tmene komuta etmi, savatan sonraki yllarda generallie
ykselen komutanlar: Nazif Kayack, Sleyman Sabri, Mehmet Emici Yazgan, Vehbi Kpak, Muhittin
Kurti, Akif Erdemgil, Mehmet Emin olakolu, Nazmi Solok, Stk ke, Kzm Dirik, Mustafa Mulal,
Mehmet Suphi Kula, Mehmet Hayri Tarhan, Cavit, Mehmet Kenan Dalbaar, Seyfi Dzgren, Cemil

Cahit Toydemir, Abdurrahman Nafiz Grman, Air Atl, Osman Zati Koral, Naci Tnaz, Hsn Emir
Erkilet, Zeki Soydemir, Sabit Noyan, mer Halis Byktay, Ahmet Dervi, Salih Omurtak, Hulusi
Gkdolay paalar...
Sonra Miralay rtbesinde olup da tmen ya da kolordulara komuta eden komutanlar: Bekir Sami
Gnsav, efik Aker, Mmtaz, Mnip zsoy, Veysel, Ali, Hac Arif rg, Reat igiltepe, erif Yaaaz,
Ethem Servet Boral, Ahmet Nuri ztekin, brahim olak, Mehmet Arif, smail Hakk, Sadullah Gney,
Mehmet Nuri Conker, Mehmet Hulusi Conk, Necdet all (Karabudak), Halit Akmansu, Mehmet Nazm...
Kurtulu Savann kahraman komutanlar elbette ki bu kadar deil. Yarbaylardan, Binbalardan,
Yzbalardan, Temenlerden, Yedek temenlerden ya da rtbesiz sivillerden nice komutan var ki, bu
ulusun kurtulu savann kahraman komutanlar olarak adlar hep anlmal...
Ve hi kukusuz ki, bunlarn hepsinin stnde, ehitlik erbetini imi, gazilik rtbesine ermi
Mehmetik var. Yediden yetmiine, Ayesi, Fatmas, Halide Onbas, Haticesi, Zehras, Alisi, Velisi,
Hasan Hseyini, Ahmedi Mehmedi ile Kuvay Milliyeden yana Trk Halk var. Valiler var, kaymakamlar
var, stanbul'da ya da yurdun baka igal altndaki blgelerinde stanbul Hkmetinin buyruunda gibi
grev yapp da Ulusal Direnii destekleyen polisler var, memurlar var, brokratlar var, hatta stanbul'da
Padiah Vahidettin'in hkmetlerinde Bakanlar var. renciler var, retmenler var, analar var, baclar
var, ocuklar var, obanlar var, beyzadeler var. Takaclar, hamallar, kaptanlar, tayfalar, kmr ya da
liman ve de matbaa iileri, terziler, nalbantlar, baytarlar, alclar, seyisler, haclar, hocalar, imamlar,
mftler, tccarlar, eraftan kiiler, paazadeler, padiah damatlar ve hatta ehzadeler, eyhler, hlar,
aalar, seyyitler, dedeler, Osmanlln inkr etmemi vatanna bal Rumlar, Ermeniler, Museviler,
Araplar, Hindistan'dan, Fas'tan, Tunus'tan Cezayir'den. Madagaskardan gelme Trkler Azerbeycan'dan
Trkistan'dan Tacikistan'dan gelmi Mslmanlar var...
Saylar milyonlar buluyor...

VE DAHA BAKA TPLER

Kahramanlarn yan sra elbette ki, baka tipler de var.
ten pazarlkllar, teslimiyetiler, umudunu yitirmi olanlar, bana dokunmayan ylan bin yl yaasn
diyenler, aman benim tuzum kuru ya, bakasna ne olursa olsun diyenler...
Byleler! de hi mi hi az deil. Binler, onbinler, yzbinler, belki de daha oklar...
Sonra, ate dt yeri yakar, imdilik bana demedi ya ben niye bu sonu belirsiz ie bulaaym
diyenler. Olanaklar varsa kapa yurt dna atanlar, svire'lerde, Fransa'larda, talya'larda, Avusturya
da ya da Almanya'da kaplcalarda, da otellerinde keyif atp kavgann sonunu bekleyenler...
Byleleri de az deil.
rnek mi? stanbul'un, zmir'in, ukurova'nn nice varslnn adn saymak olas. Ama en arpc olan bir
tanesinin adn verelim.
Sonradan, zmir'in kurtarlndan sonra kzlarn Gazi Mustafa Kemal Paa'ya gelin verecek olan
Uakizade ailesi... Mtarekenin ve igalin o karanlk yllarnda, bir elleri yada bir elleri balda
Avrupa'dadrlar... Muammer Uaklgil, ei, ocuklar, Anadolu halknn ektikleri aclar sadece Avrupa
gazellerinde okumulardr okumularsa...
Daha da bunlar gibi nice aileler, nice nller...
Sonra, ulusal bir kurtulua inanmamlar vardr. Yenildik, bittik, kaderimize raz olmaktan baka elden
birey gelmez diyenler... Bezginler, ylgnlar, korkaklar...
Sonra yanl hesaplar yapm olanlar vardr. Ulusuna, onun direnme grne inanmayanlar. Amerikan
Mandas, ngiliz Mandas, Fransz himayesi dleyenler vardr. Biz adam olmayz, biz ancak bir bakas
idare ederse belki biraz belimizi dorulturuz diye dnenler vardr.
Bylelerinin de says sanlandan oktur.
Bunlarn iinden bir ou, zaman iinde doruyu grmler. Anadolu'daki Ulusal Direni kadrolar iinde
yerlerini almlar, kahramanlar arasnda saf tutmular, gerektiinde kanlarn dkp canlarn
vermilerdir. Aymaz olan bir ksmysa sonuna kadar ilk grlerinde direnmiler ama hi deilse,
ihanete, ibirliki ligine dmemilerdir. Olaylar ktmserlikleri iinde uzaktan seyretmekle
yetinmilerdir. Bunlar da byle tiplerdir...
Belki byleleri de bir belirli lde anlayla karlanabilir.
Yzyllar boyu, vatanda olma bilincine ulatrlmam, tebaa olma, bende olma eitiminden geirilmi
mmetten, cemaatten ulusa geme srecini tamamlayamam bir lkenin halk iinde, en dorusunu
batakiler dnr, Padiahmz efendimiz ne yaparsa doru yapar, o Tanrnn yer yzndeki glgesidir,
Halifedir, Osmanoludur, alt yz yldr bu lkeyi ynetenlerin evlddr, herhalde biz kullarndan daha

iyisini bilir ve yapar? diye dnenleri de knamak kolay deildir. Pavlov'un kpei gibi koullandrlm
olanlarn, koullanma izgisini krmalar, amalar herkesten beklenemez...

BAILANABLR OLANLARLA OLMAYANLAR

Bunlarn hepsi belki balanabilir, ulusal vicdann balaycl iinde unutulabilir ama, unutulmamas
gereken tipler, adlar vardr. Bunlar, ulusuna ihanet edenlerdir, hainlerdir.
Gazi Mustafa Kemal Atatrk'n Byk Nutuk'u dikkatle okunursa grlecektir. Gazi. bylelerine kar
acmaszdr. Hakl olarak, Nutuk'ta bylelerindan sz ederken ileden kar.
Hayvan (69), Alak (70), Hain (7I) Ebleh (72) der.
Ama, ihanette ok ileri gitmeyenleri balaycdrda. Nutuk'ta yle bir olay anlatr:
Efendiler, zmit'te de Sleyman efik Paa Kumandasnda, hilafet ordusu unvann tayan bir hain
kuvvet tahat ediyordu (birikiyordu). Bunun bir ksm kuvveti de, Bolu civarnda Erkan Harp Binbas
Hayri Bey Kumandasnda asileri takviye etmiti. Bu kuvvetle beraber stanbul'dan gnderilmi birok
zabitan da vard.
Hilafet Ordusunun, Sleyman efik Paa'dan sonra, belli bal kumandanlar Svari Mirlivas Suphi Paa
ve Topu Kaymakamlarndan Senai Beydi. stanbul'da da sureti mahsusada tekil edilmi bir
erknharbiye heyeti vard. Bu heyetin bellibal resas (nde gelenleri, bakanlar) da, Erknharp
miralay Refik ve Erknharp Kaymakam Hayreddin Beylerdi.
Suphi Paa hakknda kk bir hatram nakledeyim: Suphi Paay Selanik'ten tanrdm. Ben kolaas, o
daha o zaman mirliva ve svari frkas kumandan idi. Aradaki rtbe farkna ramen ok samimi
arkadalmz vard. ln merutiyette, ilk defa tip havalisinde Cumal namnda bir yerde svari
manevralar yaptrmt. Dier baz erknharpler meyannda beni de tatbikat ve manevrada bulunmak
zere davet etmiti. Kendisi Almanya'da tahsil grm, ok mahir (usta) bir binici idi. Fakat sanat
askeriyeyi anlam bir kumandan deildi. Manevrann hitamnda (bitiminde) ben, salahiyetim ve rtbem
msait olmad halde. Paay umum zabitan muvacehesinde (nnde) ac bir tarzda tenkit etmitim ve
mteakiben (bundan sonra) Cumal Ordugh isminde kk bir eser de yazmtm. Suphi Paa gerek
aleni (ak) tenkidatmdan (eletirimden) ve gerek intiar eden (yaynlanan) bu eserimden pek meyus
oldu (zld). Kendi itiraf vehiyle kuvvei maneviyesi krld. Fakat, ahsen bana gcenmedi.
Arkadalmz temadi etti (srd). te, Hilafet Ordusuna bulduklar kumandan bu Suphi Paadr. Paa,
bilahare (sonra) Ankara'ya geldi. Seyahate kyordum. stasyonda ok kalabalk iinde birbirimize
tesadf ettik. Kendisine ilk sualim u oldu: Paam, niin hilafet ordusu kumandanln kabul ettiniz.
Suphi Paa bir an tereddt etmeksizin, 'Size malup olabilmek iin' cevabn verdi.
Bu cevabyla anlatmak istiyordu ki, bu vazifeyi bililtizam (zellikle) kabul etmiti. Suphi Paa byle bir
histe bulunabilir. Fakat hakikatte kumanday deruhte ettii zaman (yklendiinde) kuvvetleri zaten
malup edilmi bulunuyordu (73).
Bu kk an da gstermektedir ki, Gazi'nin Hilafet Ordusu dedii, Kuvvei nzibatiye'nin komutanln
yapm olan biri bile, ihanette ok ileri gitme frsat bulamadnda, bu kuvvetin teki baz komutanlar,
Sleyman efik Paa (Sylemezolu), Ali Nadir Paa, Miralay Ahmet Refik Bey (Yaltkaya), Yzba
Tahsin (Bulgar Tahsin), Mitralyz Kumandan Tark Mmtaz (Gztepe), Kaymakam Fettah ve opur
Hakk gibi 150likler listesine sokulmam (74), ya da daha baka bazlar gibi, yurt dna kap,
oralarda frldaklar evirmedii iin vatandalktan karlmam, Savatan sonra stanbul'dan Ankara'ya
gelip, Mustafa Kemal Paa ile konuabilmi, balanabilmitir...
Byle daha bakalar da vardr. Hem de bir iki deil, bir hayli kalabalk bir kadro olarak vardrlar.
Mtareke dneminde stanbul Hkmetlerinde, hatta Damat Ferit Hkmetlerinde grev yapp da
ihanet izgisine dmemi, teslimiyetilik, bezginlik ya da yanlglar balanabilir saylm Osmanl
Nazrlar vardr: Abdullah Paa, Abdurrahman Vefik (Sayn), Tarihi Abdurrahman eref Bey, Elmall
Hamdi (Yazr) brahim Ethem (Drvana) brahim Ethem (Soysal) Sait (Gelenbeviolu). Ahmet Rait
(Bey), Dr. Cemil Paa (Topuzlu), Ferit (Tek) Beyler gibi.
Bunlarn iinde, sonradan Anadolu hkmetlerinde de grev alan Ahmet Ferit (Tek), Ulusal Kurtulu
Sava Komuta kadrosunda yer alm Cevat Paa (obanl), Fevzi Paa (akmak) T.B.M.M.'nin ikinci
dneminde milletvekili seilip yeni devletin adnn konmas zaman geldiinde, Mecliste yapt
konumada, ocuun adn koymak lzm, bu ad Cumhuriyettir diyen tarihi Abdurrahman eref Bey
gibi eski nazrlar vardr.

BR DAMAT FERT PORTRES

Sultan Abdlhamid'in gzde Sadrazamlarndan, Arnavut asll Avlonyal Ferid Paa'nn olu, Msr'n son
Hdivi Abbas Hilmi Paa'nn damad Celalettin Paa (Velora), anlarnda eitli Osmanl nlsn nasl
tandn anlatr. Portrelerini izdii bu Osmanllardan biri de, Kurtulu Savann ibirlikilerinin en
nllerinden biri, Damat Ferit Paa'dr.
Celalettin Paa, Ferit Paa'y tanyn yle anlatr:
Mehur Damat Ferit Paa'y Balkan Harbi srasnda tanmtm. Birgn Damat Ferit Paa haremaasn
gndererek beni Baltaliman'ndaki yalsna davet etmiti. Bir motor, ubuklu'dan Baltaliman'na gelmi,
rhtmda beni bekleyen paann terifatlarnn yardmyla denize nazr byk bir salona alnmtm.
Niin arldm tabii merak ediyordum. Biraz sonra salona uzun boylu, dolgun vcutlu, bandaki
uzun fesi, gzndeki siyah gzlkleri, stnde redingotu ve rayye pantolonu, ayanda rugan
iskarpinleriyle k bir kimsenin girdiini grm ve ayaa kalkmtm.
Yz mehabetli, baklar messir, sznn tonu ar, ciddi bir kimse olan bu zat, Mediha Sultan'n
kocas olmak hasabiyle Osmanl Hanedannn damad idi ve Ayan azasndan bulunuyordu. Bana doru
nazik ve neeli bir eda ile ilerleyerek elimi skm ve bir koltuu gstererek:
Ltfen istirahat buyurmaz msnz paa hazretleri, demiti. Her ikimiz de koltuklara yerletikten
sonra:
Sizi buralara kadar yorduum iin zr dilerim. Fakat Zat ahanenin arzularn Hdiv Hazretlerine
bildirmenizi ricaya mecbur olduum iin bunu yaptm, umarm ki beni mazur grrsnz!
Estafurullah Paa Hazretleri dedim. Zat ahanenin arzular bizim iin bir emirdir.
Yzn buruturarak zntl bir hal ile yle devam etti
Maalesef Balkan Harbi ok kt idare ediliyor. Akama sabaha dman ordular stanbul'a girecektir.
Bu vaziyet karsnda Padiahmz Efendimiz Bursa'ya nakli dnyorlar. Kendileriyle grrken benim
de refikam Sultan ile beraber Hdiv Hazretlerinin ubuklu'daki kkne snmay ve bylece yakndan
saraylarn ileriyle megul olabilmesini muvafk grdler.
Bu srada babam, eski Sadrazamlardan Avlonyal Ferit Paa da stanbul'da idi. Damat Ferit Paa yle
dedi:
Ayrca muhterem pederiniz ve adam Ferit Paa Hazretleriyle de bir grmek dileindeyim. Bu
imkn da sizin hazrlayacanzdan eminim.
Ben derhal sze girierek:
Her iki arzunuzu ilgililere ulatracam. Bizim konak Nianta'ndadr. Pederimle gnn
kararlatralm, hemen zat devletlerinize arzedeyim. Dier taraftan Balkan Harbi henz vahim bir
durumda deildir. naallah Cenab Hakkn inayetiyle askerimiz her tarafta, bilhassa atalca'da pek
parlak bir mdafaa yapmaktadr. Allahn izniyle dmann defi yakndr. Hafezanallah byle bir vaziyet
vukuunda ubuklu'daki kkte size mnasip bir daire arayabileceimizi imdiden arzedebilirim.
Damat Ferit Paa, siyah gzlklerinin ardnda frl frl dnen eytanetkr gzleriyle yzme bakarak:
Harp hakkndaki tahminleriniz naallah tahakuk eder ama hi midim yok. Vaadlerinizden dolay
minnettarlm tekrarlarm. Pederinizle grmenizin gnn sabrszlkla bekliyorum...
Kahveler iildikten sonra Damat Ferit Paa'ya veda ederek yaldan yine beni getiren motorla ayrlp
ubuklu'ya gitmi ve vaziyeti pederime anlatmtm. (75)
Kendisi de, Msr Hdivi damad bir sivil ve paazade olan Celadettin Flora, babasyla Damat Ferit
Paa'nn birka gn sonra Niantandaki konakta bulumalarn da uzun uzun anlatr ki, bu anlatmdaki
en nemli yan, Damat Ferit Paa'nn, Ayan Meclisi Reisi Avlonyal Ferit Paa'ya ttihatlar ikayet edip,
Bu felaketin msebbibleri Komitecilerdir. Ne nizam dinlerler ne kanun, hepsinin belinde bir tabanca
var, konuurken bunlar nlerine koyuyorlar. Kuaklarnda bak da var. cabederse bunlardan birini
karlarndakine kullanrlar. Hepsi zorba yapl adamlardr. Hkmeti kuvvetle devirmek istiyorlar. Bunlar
ibana geerlerse ne olur? ttihadlara kar ok sert davranmal ve kuvvetimizi gstermeliyiz (76)
der.
Damat Ferit Paa'nn bir Ayan Meclisi yesi olarak bu tahmin ya da istihbarat doru kar ve birka gn
sonra ttihatlar Babaliyi basar, direnen Harbiye Nazr Nazm Paa'y vurup, Sadrazam Kamil Paa'y
istifaya zorlar ve kendi hkmetlerini kurarlar.
Avlonyal eski Sadrazam Ferit Paa ise olu Celadettin Paa'ya Ferit Paa iin unlar syler:
Damat Ferit Paa denilen bu adam vaziyeti bilmez, ok kindar ve bo bir adamdr. Grn insan
aldatr. Belki bu gayretkelii ile bir gn Sadrazam da olur. Ama o, her zaman Londra Sefaretinin bir
katibi kalmaya mahkmdur. Zira cahildir ve haindir!...
Damat Ferit Paa, Sultan Abdlhamid'in hemiresi Mediha Sultanla evli idi ve onun ikinci kocas
bulunuyordu. Birinci kocas ise Damat Necip Paa idi. Necip Paa 8 Haziran 1879'da Mediha Sultanla
evlenmiti. 1885'de Paa'nn vefat zerine Mediha Sultan. Ferit Paa ile evlendi. Abdlhamit elbette

hemiresinin kocasndan bir paalk esirgeyecek deildi. Ferit Bey, Londra'dan azlolunmutu. Bu azle
sebeb de u idi:
Londra Bykelimiz Rstem Paa, Babaliye yle bir telgraf ekmiti:
Bakatip Sami Paazade Sezai bey ftursuzdur. Vazifesini yapmyor. kinci Ktip Ferit Bey terbiyesiz
ve kstahdr. Bu iki memurun deitirilmesi ve bana iki yeni katip gnderilmesini rica ederim.
Bykelinin arzusu derhal yerine getirildi. Bylece Londra'dan dnen Ferit Bey, stanbul'da yeni bir
hami bulmakta gecikmedi. Bu yeni efendisi Kbrsl Kmil Paa idi. Birgn Mediha Sultan aabeysi Sultan
Abdlhamid'e:
Efendimiz, kocam hibir yere mnasip grmyor ve iltifat ahanenize mazhar klmyorsunuz buna
ok zlyorum, der.
Tuhaf deil mi, yl uursuzundur derler. Tam bu srada talya Kral Viktor Emanuel'e, Sultan
Abdlhamit'in bir nian gndermesi lzm geldi. Bylece hemire Sultan'n arzusu yerine geldi. Fakat
Roma'ya bir heyeti mahsusann banda giden, yeni damat Ferit Paa, orada muazzam bir pot krd.
Gece heyet erefine verilen ziyafette talya Kral:
Kadehimi Osmanl Padiah Sultan Abdlhamid'in shhat ve erefine kaldryorum, demi, Ferit Paa
da buna mukabele olarak:
Memleketimize avdetimizde, enitesi olduum padiah hazretlerine selam ahanenizi arzedeceim
demiti.
Bu szde, Ferit Paa'nn, padiahtan ok teklifsiz bir ekilde ye resmi bir ziyafette eniteiyim diye
bahsetmesi, kordiplomatik adetlerine ok mugayirdi. nk Padiahn mevkii kimseye nisbet
edilemeyecek derecede bykt. Tercme edilince nc Viktor Emanuel de armt. Bu gaf, o gece
telgrafla, mehul bir kimse tarafndan saraya bildirilmi ve avdetinde Damat Ferit Paa huzura kabul
edilmemi ondan sonra da hibir merasime sokulmamt.
Damat Ferit Paann Sultan Read'n on senelik saltanatnda mevkii daima pasif kalmtr. Ayan azal
sfatn ve tahsisatn muhafaza etmi, Mediha Sultan'n kocas olmak sfatyla saraya girip kmtr.
Fakat Damat Ferit Paann talihi, Sultan Vahidettin zamannda yeniden parlam, ngiltere'deki Sefaret
bakatiplii srasnda ngiliz ricali ile yakndan dostluk kurduu yalan tutmu. Vahidettin de mtareke
yllarnn karanlk gnlerinde bu damat Paa'y, memleketi kurtaracak yegane adam sanm ve ona yz
gstermiti.
Vahidettin bu itimadn cezasn ok feci bir ekilde ekecek, Damat Ferit'in szlerine inanmann, ona
gvenmenin kendisine bir tahta ve memlekete de bir hanedana mal olacan sonradan grecekti.
Vahdettin'in bana gelenlerin yegane sebebi, Damat Ferit Paa'ya olan bu gveni idi. (77).

TRKGELD'NN FERT PORTRES

Yakn tarihimize ilikin siyasal anlar iinde, Celalettin Flora'nn dnda da pek ok an sahibi, Damat
Ferit Paa'nn kiiliini belirten satrlar yazmlardr ama, kukusuz bunlardan en etkini, Padiah
Vahidettin ile Sadrazam' arasndaki ilikileri en iyi biimde bilip izleyebilmi olan Mabeyn Bakatiplii
(Padiah Genel Sekreterlii) yapm olan Ali Fuat Trkgeldi'nin gnldr.
Sultan Vahideddin'in garip bir mizac vard. Bir takm hususatta ve ezcmle kabine tebeddlatnda
bazan her eyi syler, bazan da her eyi ketmederdi (gizlerdi). Baz kere dahi bir iin evveliyat yerine,
neticesini syleyip iki bir yere getirilmedike iin mahiyeti anlalmazd (78) diyen Trkgeldi,
Mondros brakmasn imzalayacak kurul bakanlna, Vahidettin'in enitesi Damat Ferit Paa'y atamak
istemesi ve Sadrazam Ahmet zzet Paa'nn da,
Bu adam delidir. Bu kadar nemli bir grev kendisine nasl verilebilir? diye itiraz edince, Padiahn,
Biz onu idare ederiz diye srar ettiini, bu direni karsnda zzet Paa'nn Ferit Paa ile Ayan
dairesinde grtn ve sonrasn da zetle yle anlatr:
Atekes grmesine gitmeye ok hevesli olan Damat Paa, Sadrazam zzet Paa'ya der ki, Devletin
tmnn korunmas zerine brakma imzasn kabul ettiremezsem, ngiliz Amiralinden hemen bir
sava gemisi ister, Londra'ya gider, ngiltere Kral ile grr ve ona, ben senin babann eski dostu
idim, isteklerimin kabuln senden beklerim diyerek nerilerimizi kabul ettiririm.
Ali Fuat Trkgeldi, Damat Ferit'in bu zrvalarn dinleyen Sadrazam Ahmet zzet Paa iin, akl
bandan gider ve gidip durumu hemen bakan arkadalarna anlatr, bunlarn da hepsi birden ahlanp
Ferit Paa'nn grevlendirilmesine iddetle kar kp durumu Padiaha bildirmeye karar verirler (79)
diye yazar.
Damat Ferit Paa, ilk kez Sadrazam atanp bakanlaryla toplandnda yapt konumada, lkenin o zor
gnlerindeki en nemli i olarak neyle uraacaklarn da yle izmitir:

 Alemi insaniyetin nefretini celbeden erbab cinayet haklarnda acilen bir karar ittihaz eylememiz
gerekiyor (80).
Yani, ttihatlarn defterini drmek...
Ve bu hkmetin kard ilk kararname de, btn bir sava boyunca yokluu ve en azndan ktl
ekilmi eker, gaz, pirin, kahve ve benzeri maddelere sat vergisi adyla yeni bir zam yapma yolunda
olmutur.
Damat Ferit Paa ite byle bir Sadrazamdr. Padiah Vahideddin'i ylesine eline alm, ngilizlere
ylesine kul kle olmutur ki, Sadrazamla atandktan sonra, gelenek olduu halde Veliahd Abdlmecit
Efendi'yi bile ziyarete gitmemi ve Veliahdn, Mabeyn Bakatibine gelip,
Ferid'in bana kar byle bir muamelede bulunmak haddi midir? diye hesap sormasna neden
olmutur. Bir baka gn ise, Mabeyn Bakatibine, Sadrazam ikayet eden Veliaht, yle konumutur:
Ferit Paa, millet ile padiah arasna siyah bir perde ekti, fakat millet nazarnda benim mevkiimi
ykseltti (81).

AL BRN VUR TEKNE

Ho Damat Ferit Paa byledir de, o mtareke ve igal gnlerinin teki sadrazamlar, nazrlar baka
mdr? .
rnein Ahmet Tevfik Paa... ilerlemi yana karlk bir kez daha Osmanl Sadrazam olabilmek iin
binbir entrika eviren bu yal adam, Mir Ahmet zzet Paa'nn yerine Sadrazam atand Aralk
1918'de bakanlar kurulu listesini hazrladnda grlmtr ki, eyhlislam bulmakta zorluk
ekmektedir.
Listesine eyhlislam diye ald sabk Msr Kads Yahya Reid Efendi, iki yl nce lmtr de,
Sadrazamn haberi yoktur ve bu zat yayormu gibi eyhlislam iln etmek istemektedir. Bu skandal
zerine araya Vahidettin'in sadk bendelerinden Refik Bey girmi, ve Vahidettin ile Tevfik Paa'ya
sudrdan ve Encmeni tefti ve muayene azay sabkasndan Esad Efendi'yi nermitir. Saraya
arlan bu zatn da ateh getirmi olduu (bunad) grlm ve o da evine geri gnderilmitir. Bu kez
Refik Bey, Darlhikmeti slamiye azasndan Haydari Zade brahim Efendi'yi nermi ve bu zat Tevfik
Paa Kabinesine alnmtr. Ama sonradan anlalmtr ki, bu zat da henz eyhlislam koltuunu
dolduracak kadar ulemalk aamalarn tamamlamamtr ve fukuhdan deildir.
Ama o srada, ortalkta yle bir adam ktl vardr ki, dou edebiyat ve islam tarihine ilikin bilgisi
vardr, konuma sanatnda ustadr, ayrca da atalar tannm din bilginleridir diye bu brahim Efendi
eyhlislam atanmtr (82).
Dahasn Grp ittiklerim adl Trkgeldi'nin notlarndan aktaralm:
zzet Bey'in Dahiliye Nezaretine tayin olunacan gazetelerde grnce ay kadar valilikten baka
umur- idarede bulunmam ve orada da hsn-i st kazanmam olan bu adamn muamelat dahiliyeye
ademi vukufundan dolay byle mhim bir zamanda Dahiliye Nezaretine tayini muvafk olamayacan
sevki hamiyetle Zat ahaneye arzettim.
Hnkr da Refik Bey marifetiyle Tevfik Paa'ya haber gnderdi. Ertesi gn, Sadrazamdan ne cevap
aldn Refik Bey'den sual ettiimde yeni kabinede Harbiye Nezaretine tayin klnacak olan Abdullah
Paa komusu olmak hasebiyle kabineye alnmas iin onun srar etmesi zerine Evkaf Nezaretine
intihab edilmi olduunu haber verdi. ki gn sonra Ltf Beyle beraber Dolmabahe Camiinde
Abdullah Paa'ya tesadfmzde keyfiyeti kendisine sorunca, Ben zzet Beyi tanmam kendisinin
Krtler beyninde itibar pek ziyadedir, arkasnda be bin Krt vardr bunlardan istifade iin kabineye
alnmas zaruridir, dediler ben de muvafakat ettim. dedi. Bilahara Tevfik Paa ile vaki olan
mlakatmzda, marinaleyh. zzet Bey'in kabineye alnmasn rfeka istemediklerinden ben de
kendisini listeden karmtm. Bunu duyunca aadaki odada iki defa baylm ve yanma gelip
ayaklarma kaparak. 'Bu adamlar benden ne istiyorlar? diye bir ok alam olduundan ve Zat ahane
de haber yolladndan tekrar almaya mecbur oldum demitir.
Tevfik Paa ikinci kabinesinde zzet Bey'i Evkaf Nezaretine ilaveten Dahiliye Nezareti vekaletine de tayin
ettiinden bundan bilistifade sk sk saraya gelip huzura kard. Hnkr da sakatlndan kinayeten
kendisine 'Felek Bey' derdi. Bir gn Refik Beyin odasna gelip pek ziyade karn ackm olduundan
bahisle, kileri hmyundan biraz kahvealt karlmasn rica, o da kilercilere emreder. Ertesi gnk
gazetelerde, 'Dahiliye Nazr vekili zzet Beyefendinin dn Saray- hmayuna azimet ve eref-msule
nailiyetle pek ok iltifat ahaneye mazhar olduu gibi kendisine kileri hmayundan sureti mahsusada
taam ihzar ile ikram olunduu grlmtr ki bu da zzet Beyin ne ahlkta bir adam olduuna dellet

eder. Enitesi, ma'hud Krt Mustafa Paa'y Divan Harbi rfiye aza tayin ettirmesi dahi memlekete olan
hidemt bergzdesine bir numune tekil eyler!
Yevmi mezkrda Tevfik Paa, beraberinde Haydarzade brahim Efendi olduu halde, Dolmabahe
Sarayndan istimbotla Sirkeci'ye azimet ve alayla Bab- Aliye muvasalat eyledi. Arz odasnda bermu'tad
hatt hmayun kraat edildi. stimbotta giderken brahim Efendi, 'zzet Beyin Evkaf Nezaretine tayini iyi
oldu' (Hemehrilik alkasyla) demesi zerine Tevfik Paa da, 'Evet! Afif, mstakim, sadk zattr' diye
mukabele eyledi. (83).
Olduka adal bir Babali azyla yazlm u yukardan beri aktardmz Trkgeldi'nin anlarnn,
gnmz okuyucusunca da pek fazla anlalmayan bir yan olmayacan sanyoruz.
Son derece ll, saygl, iyi yetimi bir saray adam ve brokrat olan Ali Fuat Trkgeldi'yi bile
anlarnda ileden kartan bu zzet Bey, Kambur zzet Bey'dir. Krt ayrlklarnn nderlerinden erif
Paa'nn amcasdr. Nemrut Mustafa Paa enitesidir. Krt Sait Paa'nn kk kardeidir, zmir'in
Yunanllarca igali dneminde zmir Valisidir ve igalci Yunanllarla yerli Rumlarn hakaretlerine
katlanm, valilik makamnda bir kpek gibi azarlanmtr. Hrriyet ve tilaf Frkas'nn nde
gelenlerindendir. ngiliz Muhipleri Cemiyeti'nin kurucularndandr. birlikilii ve vatan hainlii
msecceldir. 150'likler listesine girmemitir nk, o kadar yaamaya mr yetmemi, igal altndaki
zmir'de Yunanllarn denetiminde ve emrinde valilik yaparken lmtr (84).

VII

HANLER RESMGED
Ulusal Kurtulu Sava dneminde dmanla ibirlii yapanlarn, hain olanlarn eksiksiz tam bir listesini
karmak, gnmzde hemen hemen olanakszdr.
Bu olanakszln da trl nedenleri vardr:
Bir kere aradan geen zaman ok eyin stn rtmtr.
Sonra, ihanetlerin her zaman belgelere dayal olduunu sanmak da yanltr.
Kald ki, alfabenin deimi olmas, Osmanl toplum yapsnda soyad kullanmnn bulunmamas, ok n
planda ve nl olmayan kiilerin adlarnn, belgelerde yazl bile olsa. Ali, Veli, Hasan, Hseyin gibi pek
fazla kiilik ve kimlik belirtmeyen adlarla belgelenmi olmas bu belirsizlikleri artrmaktadr.
Bir de ad benzerlikleri, ibirlikiyle ibirliki olmayann ayrt edilmesini gletirmektedir. Bu da, bu
konuda kalem oynatacaklar iin byk bir engeldir, rnein, bir Fevzi Paa ibirlikidir diye yazld
zaman, bir doru dile getirilirken bir byk yanl da yaplm olabilir. rnek ok sivridir ama, gerektir.
Nutuk'ta Mustafa Kemal Paa iki Fevzi Paa'dan sz eder. Bunlardan biri Harp Okulu'ndan 1305 (1889)
da piyade birincisi mezun olup, Harp Akademisini 1892'de gene snf birincisi olarak bitirmi Kafkasya
doumlu Mirliva Ahmet Fevzi Paa'dr. 27 Kasm 1914'de emekli edilmi, Dnya Sava sonunda
yeniden orduya arlm, stanbul Muhafzl, Harbiye Nezareti Mstearl yaptktan sonra 15 Mart
1923'de ikinci kez emekli edilmitir. Bu Fevzi Paa, General Nureddin Trsan'n (85) yazd gibi,
Harbiye Nazr Cemal Paa'nn (Mersinli), Anadolu'daki komutanlar deitirmek ve bylece Milli
Mcadeleyi sndrmek plann uygulamak istedii zaman, Anadolu'ya atad komutanlardan biridir. Bu
Fevzi Paa'y, Mustafa Kemal Paa reddetmi, Cemal Paa'ya verdii yantta, Ahmet Fevzi Paa'nn ilk
i olarak, Gnen'de de yapt marifet, Anzavur meselesinden dolay bin zorlukla ele geirilen canilerin
tahliyesini talep etmek olmutur (86) diye yazmtr.
Bu Fevzi Paa ite byle bir Ahmet Fevzi Paa'dr...
Ama gene Nutuk'ta ad geen, sonradan soyad da aldndan, soyadyla sylendiinde hemen herkesin
kolaylkla ayrt edebilecei bir Fevzi Paa daha vardr. Bu Fevzi Paa'nn doum tarihi 1895'dir. Harp
Okulunu piyade subay olarak 1311 (1895) tarihinde yedinci olarak bitirmitir. Rumeli Kava
doumludur ve Kavakl Mustafa Fevzi diye anlr. Harp Akademisinden 1897-1898 tarihinde mezun
olmutur. 1915'de Mirliva, 1918'de de Ferik rtbesine ykseltilmitir. 24 Aralk 1918'den 14 Mays 1919
tarihine kadar Osmanl Devleti Genel Kurmay Bakanln, 3 ubat 1920'den 5 Nisan 1920'ye kadar da
Osmanl imparatorluunun Salih Hulusi Paa (Kezrak) kabinesinde Harbiye Nazrl yapm, 27 Nisan
1920'de Ankara'daki Byk Millet Meclisine katlmtr. 3 Mays 1920'den 12 Temmuz 1922'ye kadar
Trkiye Byk Millet Meclisi Hkmetinin cra Vekilleri Heyeti Reisi (Babakan) ve Mdafaa Vekili

grevini yrtm, o tarihten sonra da 1944'e kadar Trkiye Cumhuriyetinin Genel Kurmay Bakanln
yapmtr. Yani, herkesin bildii Mareal Fevzi akmak...
Ne var ki, ksaca Fevzi Paa diye anldnda bu iki Fevzi Paa'lar, yani Ahmet Fevzi ve Mustafa Fevzi
hep kartrlmlardr. Hem de bu kartrma yle sradan kiilerce deil, bu dnemleri yaam, olaylarn
iinde bulunmu kiilerce bile yaplmtr.
Yunus Nadi, Birinci Byk Millet Meclisi adl anlarnda Fevzi Paann Ankaraya gelii balkl
blmde, birka kez Mareal' Ahmet Fevzi Paa olarak yazmtr (87).
Mahmut Gololu da Sivas Kongresi adl kitabnda 25 Kasm 1919'da Sivas'a gelen ve Mustafa Kemal
aleyhinde Kzm Karabekir Paa'y ikna etmeye alan Fevzi Paa'nn hangi Fevzi Paa olduunu
aka belirtmekten ekinmi, grlyor ki konu zerinde durulmaya deer bir nem tamaktadr. Gen
tarihilerin bilimsel aratrmalar ile aydnla kavuturulacan umuyoruz (88) demitir. Kzm
Karabekir Paa'ya gre, Sivas'a gelen Cafer lhami Bey bakanlndaki kurulda bulunan Fevzi Paa,
Maraal Fevzi akmak'tr (89), Ali Fuat Cebesoy'a gre de bu Fevzi Paa, Fevzi akmak'tr (90). Bir
Profesr Yazar, M. Tayyip Gkbilgin ise, Milli Mcadele Balarken adl kitabnda (91) yle yazmaktadr:
Evvela eski Harbiye Mstear Fevzi Paa (akmak) Bat Anadoluda bir tefti seyahatine memur edildi.
Bunu takiben Hkmete iki heyetin daha Anadolu'ya gnderilmesi kararlatrld. ki heyetten birisi
Emekli Birinci Ferik Hurit Paa'nn bakanlnda olarak zmir, Eskiehir, Konya, Afyonkarahisar, Aydn,
Balkesir ve Bursa taraflarna gnderilmekte idi. teki heyet ise Ferik Ahmet Fevzi Paa ile Temyiz
Mahkemesi azasndan Cafer lhami Bey ve Fetva Emini Hasan Efendi'den teekkl etmekte olup Ankara,
Sivas, Erzurum vilayetlerinde vazife grecekti demektedir. Oysa, yukarda da belirttiimiz gibi Ahmet
Fevzi Paa Ferik deil, Mirlivadr. Ferik olan Mustafa Fevzi Paa'dr ve bunu bir tarih profesr bile
kartrabilmektedir.
Benzer karklklar, ibirlikilikle ya da teslimiyetilikle ilikisi olan daha baka baz kiiler iin de sz
konusu olabilmektedir. rnein Kurtulu Savanda tam be tane Kzm Paa vardr. Bunlarn tm de,
Kurtulu Sava komuta kadrosu iinde yer almlardr:
1. Kzm Paa (Karabekir) (Karabekir Kzm)
2. Kzm Paa (Dirik) (Manastrl Kzm)
3. Kzm Paa (zalp) (Kprll Kzm)
4. Kzm Paa (nan) (Diyarbakrl Kzm)
5. Kzm Paa (Sevktekin)
Ama bu Kzm Paalardan ksaca Kzm Paa diye sz edildi mi, ki, kimi yazlarda byle getii gibi,
konumalarda da ok kere byle sylenir bunlar birbirine kartrmamak olas deildir.

EN BELL BALILARI DENLNCE

te tm bu zorluklardan dolaydr ki, yaptklar ktlkleri asla unutmamamz gereken birlikilerin hi
deilse en belli ballarn bir listede, bir kitapta toplamak, bu lkeyi seven insanlar iin bir bor
olmaktadr. Bu alma bunun iin yaplmtr. Kukusuz ki eksii oktur, yanllar olma olasl vardr.
Ama hi deilse bir balangtr. Belki, profesyonel tarihilere konunun stne daha bir ncelikle eilme
isteini verir diye dnyoruz.
Bizim saptamalarmza gre. Kurtulu Sava sresince ulusuna kar en byk hain ve dmanlaryla
ibirlii yapan kii, kimilerinin Ulu Hakan dedikleri Sultan Vahidettin'dir. Bunun iindir ki, almamzn
sonuna, onun, tahtn ve hilafeti brakp katktan sonra, Hicaz'da yaynlad ve bir tr savunmas
niteliinde olan, gerekteyse, Trkiye'nin yeni yneticilerine yeni zorluklar karmak iin bir tr
provokasyon olan bildirisini, belge olarak aldk.
Vahideddin'den sonra gelen ikinci byk hain ve ibirliki, onun enitesi, Sadrazam Damat Ferit
Paa'dr.
birlikilerin nc srasna girmek iin bize gre ortada aday vardr:
1. Dahiliye Nazr Ali Kemal
2. Dahiliye Nazr Kambur zzet Bey
3. Sait Molla.
Garip bir rastlantdr ki, en bata saylmas gereken bu be kiiden, drd, Trkiye Cumhuriyeti'nin
dzenledii 150 kiilik hainler listesinde, 150'likler listesinde trl nedenlerle yer almamlardr (92). Bu
listede yer alan, sadece sonuncular, yani Sait Molla'dr.
150'likler listesine girerek, ibirlikilikleri bir tr devlet belgesine balanan 150 kii, bu listeye gre on
ayr blmde sralanmlardr ki, bu blmlerden ilki, l Numaral Hain Padiah Vahideddin'in Maiyeti
(yannda bulunan hizmetkrlar) listesidir ve yledir:

1. Yaveri Has Kiraz Hamdi Paa

2. Hademei Hassa Kumandan Zeki
3. Hazinei Hassa Mfettilerinden Kayserili aban Aa
4. Ttncba kr
5. Serkrin Yaver Paa
6. Yaverandan Erkan Harp Miralay Tahir
7. Seryaver Avni
8. Esbak Hazinei Hassa Mdr ve Defteri Hakani Emini Refik.
Bu listede yer alan 8 kiiden Kiraz Hamdi Paa, Zeki, Yaver Paa, Avni Paa ve Tahir (Kur. Albay) asker
kkenli ibirlikilerdir. Bunlarla birlikte, aban Aa, Refik Bey, Ttncba kr Beyler, Padiahn
Anadolu Direniine kar cephe almasnda, ngilizlerle ibirlii yapmasndaki balca yardmclar ve akl
hocalardr (93).
Padiah Vahidettin'le birlikte ya da hemen onun ardndan ngilizlere snarak yurt dna kaanlardan
ve sonra 150'likler listesine alnanlardan Yaveri Has Kiraz Hamdi Paa, Romanya'ya snanlardan biri
olmu, orada Tarikat Salahiye adl bir rgt kurarak Ankara Hkmetini devirmek ve Mustafa Kemal
Paa'y ldrmek iin suikastler dzenlemek iin trl oyunlar peinde komu, 1935 ylnda sefalet
iinde orada lmtr (94). Hademei Hassa Kumandan Zeki ise, ayn zamanda Padiahn
kaynbiraderidir ve onunla birlikte uzun sre San Remo'da yaam, kumar ve iki dknlyle, sabk
Padiaha da ok ektirmi, karanlk ilikilerde bulunmu, Tarikat Salahiye adna diye, daha ok da para
szdrmak iin Vahidettin'in zel doktoru Reat Paa'y ldrm, 1929 ylnda da intihar etmitir (95).
Hazinei Hassa Mfettilerinden Kayserili aban Aa 1928 ylnda skenderiye'de, Seryaver Avni Paa
1935 ylnda Kahire'de lmlerdir (96).
Bu kadrodan olup da, 1938 affndan sonra yurda dnen yoktur.
150'likler listesinde ikinci blm ibirlikiler Kuvve-i nzibatiye'ye Dahil Kabine Azalardr ki, bunlar da
yle sralanmaktadrlar:
9. Esbak eyhlislam Mustafa Sabri
10. Adliye Nazr esbak Ali Rdi
11. Ziraat ve Ticaret Nazr Esbak Cemal (Artin Cemal)
12. Bahriye Nazr esbak Cakac Hamdi Paa
13. Maarif Nazr esbak Rumbeyolu Fahreddin
14. Esbak Ziraat ve Ticaret Nazr Kzlhanerli Remzi.
Bu alt ibirliki'nin ikisi, Remzi ve Cakac Hamdi asker kkenli olup, tekiler sivil hizmetlerden
gelmilerdir. Hamdi Paa, Krt Hamdi Paa diye tannr. Tribor Halil adnda bir serkein kardeidir ve
Kuvvei nzibatiye'nin nclerindendir.
150'likler listesindeki nc blm, Sevr Muahedesini imzalayan Heyeti Murahhasa baln
tamakta ve kiiyi iermektedir:
15. Maarif Nazr esbak Hadi Paa
16. Ayandan, uray Devlet Reisi esbak Rza Tevfik (Blkba)
17. Bern Sefiri esbak Reat Halis. Drdnc blm, Kuvvei nzibatiye'ye dahil olanlar dr:
18. Kuvvei nzibatiye Bakumandan Sleyman efik Paa
19. Yaveri, Svari Yzbas Bulgar namyla maruf Tahsin
20. Kuvvei nzibatiye Erknharbiye Reisi Miralay Ahmet Refik
21. Mitralyz Kumandan ve Damat Ferit'in yaveri Tark Mmtaz (Gztepe)
22. Kuvvei nzibatiye Kumanlarndan zmir Kolordusu Kumandan Ali Nadir Paa
23. Kuvvei nzibatiye mensubininden ve Nemrut Mustafa Divan Harbinden Kaymakam Fettah
24. Kuvvei nzibatiye mensubininden opur Hakk
Ve sonra bu liste u sra iinde 150'inci ada kadar ylece uzayp gitmektedir:
Mlkiye ve Askeriyeden
25. Esbak Bursa Valisi Gmlcineli smail
26. Ayandan Konyal Zeynelabidin
27. Cebelibereket Mutasarrf esbak Fanizade Mes'ut
28. Hrriyet ve tilaf Frkas Lideri Miralay Sadk
29. Malatya Mutasarrf esbak Bedirhani Halil Rahmi
30. Esbak Manisa Mutasarrf Giritli Hsn
31. Esbak Divan Harp Reisi Nemrud Mustafa (Paa)
32. Uak Belediye Reisi Hulusi
33. Adapazar Kaymakam esbak Hain Mustafa

34.
35.
36.
37.
38.
39.
40.
42.
43.
44.
45.
46.
47.
48.
49.
50.
51.
52.
53.
54.
55.
56.

Tekirda Mftii esbak Hafz Ahmet

Afyonkarahisar Mutasarrf esbak Sabit
Gaziantep Mutasarrflnda bulunmu Celal Kadri
Hrriyet ve tilaf Ktibiumumisi Adanal Zeynelabidin
Mlga Ayandan Evkaf Nazr esbak Vasfi Hoca
Harput Vali Vekili esbak Ali Galip
Sabk Bursa Mfts mer Fevzi
zmir Kad maviri sabk Ahmet Asm
Esbak stanbul Muhafz Natk
Dahiliye Nazr esbak Ayandan Adil
Dahiliye Nazr esbak Ayandan Mehmet Ali
Esbak Edirne Valisi ve ehremini vekili Salim (mirimiran)
Ktahya'da Yunanllara Mutasarrflk eden Hoca Rasihzade brahim
Adana'da Vekillik eden Abdurrahman
Karahisararki Mebusu esbak mer Fevzi
kenceci Nmyla maruf Mlazm Adil
kenceci Nmyla maruf Mlazim Refik
Esbak Krkaa Kaymakam erif
Esbak anakkale Mutasarrf Mahmut Mahir
stanbul Merkez Kumandan esbak Emin
Kilis'te kaymakamlk eden Sadullah Sami
Esbak Dahiliye Nezareti Davavekili ve Bolu Mutasarrf Osman Nuri

Ethem ve Avanesi
57. erkez Ethem
58. Ethem'in biraderi Reit
59. Ethem'in biraderi Tevfik
60. Kuuba Eref
61. Kuuba Erefin biraderi Hac Sami (Salih)
62. zmirli sabk Akhisar Kumandan Yzb. Kk Ethem
63. Dzceli Mehmet olu Sami
64. Burhaniyeli Halil brahim
65. Susurluk'tan Demirkapl Hac Ahmet
erkez Kongresine Murahhas Olarak tirak Edenler
66. Hendek kazasnn Smbll karyesinden Ba Osman
67. zmir Mutasarrf esbak, brahim Hakk
68. Beraev Sait
69. Berzek Tahir
70. Adapazar'nn Harmantepe karyesinden Maan irin
71. Ske Erelisi'nin Teke karyesinden Koca mer olu Hseyin
72. Adapazar'nn Talustanbey kynden Ba Kamil
73. Hamte Ahmet
74. Maan Ali
75. Kirmastinin Karaosman karyesinden Harun Reit
76. Eskiehirli Hzr Hoca
77. Bigal Nuri Bey olu sa
78. Adapazar'nn ahinbey karyesinden Kzm
79. Gnen'in Tuzak karyesinden Lampat Yakup
80. Gnen'in Bayrami karyesinden Kumpat Hafz Sait
81. Gnen'in Keeler Kariyesinden Mtekait Binba Ahmet
82. zmir'de davavekili Sait
83. aml Ahmet Nuri
Polisler
84. Esbak stanbul Polis Mdr Tahsin
85. Esbak stanbul Polis Mdr Muavini Kemal
86. Emniyetiumumiye Mdr Muavini Ispartal Kemal

87.
88.
89.
90.
91.
92.
93.
94.
95.
96.

Esbak stanbul Polis Mdriyeti Birinci Ksm Bamemuru Hafz Sait

Esbak stanbul Polis Mdriyeti Birinci ube Mdr eref
Sabk Arnavutky Merkez Memuru Hac Kemal
Sabk Polis Bamemurlarndan Namk
ili Komiseri Nedim
zmir Merkez memuru, Edirne Polis Mdr ve Yalova Kaymakam Fuat
Adana'da Polis Mdrl eden Yolgeenli Yusuf
Unkapan Merkez Memuru sabk Sakall Cemil
Bykdere Merkez Memuru sabk Mazlum
Sabk Beyolu kinci Komiseri Fuat

Gazeteciler
97. Serbesti Gazetesi sahibi Hrriyet ve tilaf azasndan Mevlnzade Rfat
98. Trke stanbul gazetesi sahibi Sait Molla
99. zmir'de Msavat gazetesi sahibi ve eski muharriri, darlhikmet azas zmirli Hafz smail
100. Aydede gazetesi sahibi ve Posta Telgraf Mdri Umum esbak Refik Halit
101. Bandrma Adalet gazetesi sahibi Bahriyeli Ali Kemal
102. Edirne'de Teemin ve Elyevm, Selanik'te Hakikat gazeteleri sahibi Neyir Mustafa
103. Eski Kyl gazetesi muharriri Ferit
104. Alemdar gazetesi sahibi Ref'i Cevat
105. Alemdar gazetesi sahibi Pehlivan Kadri
106. Adana'da Ferda gazetesi sahibi Fanizade Ali lmi
107. Balkesir'de rad gazetesi sahiplerinden Trabzonlu mer Fevzi
108. Halep'te Doru Yol gazetesi sahibi Hasan Sadk
109. Kpl gazetesi sahip ve mdr zmirli Refet
Dier Ehas
110. Tarsuslu Kamil Paazade Selami
111. Tarsuslu Kamil Paazade Kemal
112. Sleymaniyeli Krt Hakk
113. Mustafa Sabri Hoca'nn olu brahim Sabri
114. Fabrikatr Bursal Cemil
115. ngiliz casusu mehur erkez Ragp
116. Fransz zabitlii yapan Hainli Kazak Hasan
117. Ekya Reisi Sngl Davut
118. Binba erkez Bekir
119. Bursal Fabrikatr Cemil'in kaynbiraderi Necip
120. zmir sabk Umuru slmiye Mfettii Ahmet Hulusi
121. Uak'ta Madanolu Mustafa
122. Gnen'in Tuzak karyesinden Yusuf olu Remzi
123. Gnen Bayrami karyesinden Hac Kasm olu Zht
124. Gnen Balc karyesinden Kocagzn Osman olu akir
125. Gnen Muratlar karyesinden Ko Mehmet olu Ko Ali
126. Gnen'in Ayvack karyesinden Mehmet olu Aziz
127. Gnen Keeler karyesinden Bacl Ahmet olu Osman
128. Susurluk Yldz karyesinden Molla Sleyman olu zzet
129. Gnen'in Muratlar karyesinden Hseyin olu Kzm
130. Gnen'in Balc karyesinden Bekir olu Arap Mahmut
131. Gnen'in Rstem karyesinden Gardiyan Yusuf
132. Gnen'in Balc karyesinden mer olu Eyp
133. Gnen'in Keeler karyesinden Talustan olu brahim avu
134. Gnen'in Balc karyesinden Topall erif olu brahim
135. Gnen'in Keeler karyesinden Topal mer olu dris
136. Manyas'n Bolcaaa karyesinden Kurh olu smail
137. Gnen'in Keeler karyesinden Muhtar Hac
olu shak
138. Marmara'nn Kayapnar karyesinden Yusuf olu shak
139. Manyas'n Kzlk karyesinden Ali Bey olu Sabit

140. Gnen'in Balc karyesinden Veli olu Selim

141. Gnen'in erkez Mahallesi'nden makineci Mehmet olu Osman
142. Manyas Deirmenboaz karyesinden Kadir olu Kamil
143. Gnen'in Keidere karyesinden Hseyin olu Galip
144. Manyas Hacyakup karyesinden erkez Sait olu Salih ,
145. Manyas'n Hacyakup karyesinden maktul evket'in biraderi smail
14G. Gnen Keeler karyesinden Abdullah olu Deli Kasm
147. Gnen'in erkez Mahallesi'nden Hasan Onba olu Kemal
148. Manyas'n Deirmenboaz karyesinden Kadir olu Kamil'in biraderi Kzm Efe
149. Gnen'in Kzlk karyesinden Palla olu Kemal
150. Gnen'in Keeler karyesinden Tu olu Mehmet.

LSTELERE SIMAYANLAR
Lozan Bar Andlamas gereince, Kurtulu Sava sonunda Trkiye'de Devlet, adlar sonradan
saptanacak 150 kii dnda tm sava sulularn, ibirlikileri ve hainleri de iine alan bir genel af
karmak durumunda kald iindir ki. isbirlikilik ve ihanetleri 150'likler listesine konularak belgelenmi
olanlarn dndaki pek ok ibirliki ve hain, affa uram, o karanlk ve kirli yzlerini zaman iinde
unutturmu ve toplumun iindeki yerlerini almlardr.
Bu adlar unutulmu ibirlikiler kimlerdir?
Bugn de bunlardan aramzda yaayanlar var mdr?
Varsa, oluklar ocuklar; analarna babalarna ekmedilerse, yreklerinde bir eziklik duymakta
mdrlar?
Belki bu sonuncu sorunun yant aklkla alnamaz ama, daha nceki soru, yani, Kurtulu Sava
boyunca ibirlikilii yle ya da byle belirlenmi, baz durumlarda belgelenmi ya da belgelenememi
ama, ibirliki olduklar u ya da bu vesileyle ileri srlm olan daha kimler vardr sorusuna, belirli bir
lde cevap getirilebilir.
Ve biz inanyoruz ki, bu cevap, ok gecikmi olmasna karn, daha da fazla gecikmeden getirilmelidir.
te bu alma, bir noktada bu amaca yneliktir.
150'likler sorunu, 16 22 ve 23 Nisan 1924 tarihlerinde Trkiye Byk Millet Meclisinde grlrken,
dnemin ileri Bakan Ahmet Ferit Bey, genel af kapsam dnda braklp 150'likler listesine
alnacaklar saptamak iin Hkmete yaplan almalar sonunda, 600 kiilik bir hain ve ibirlikiler
listesi hazrlandn ve 150 kiinin adnn bu listeden saptandn sylemitir (97).
Kukusuz ki, devlet arivinde olan 600 kiilik bu liste, gnmze kadar aklanmamtr. Bu listenin
aklanmas, konumuza byk lde aydnlk getirecektir.
Ancak, T.B.M.M.'nin gizli oturum tutanaklar dikkatli bir biimde okunduunda grlmektedir ki, bu 600
kiilik liste de, bunun iinden seilenlerden oluturulan 150 kiilik liste de, ibirlikilerin saptanmas ve
hele ibirlikilik llerinin aa kmas bakmndan olduka yetersiz ve zensiz bir listedir. Buna
yma, derme atma, stnkr ve rastgele bir liste demek bile mmkndr. Nitekim, Meclisteki
grmeler srasnda bu listeye ve bu listeden kartlan 150'likler listesine, o ana kadar hi akla
gelmemi ama mutlaka gelmesi gereken pek ok ad eklenmitir (98).
Meclisin o gizli oturumlarnda, milletvekilleri, 150'likler listesinde olmayan ama olmasn istedikleri,
Kendi bildikleri bir hayli ibirliki adn da vermilerdir. Bu adlar, bizim saptayabildiimiz kadaryla yle
sralanmaktadr:
1. skdar Mutasarrf ve sonra Bursa Valisi ZVER
2. Sabk Nazr RET MMTAZ PAA
3. Meahiri mehuleden sabk Nafia Nazr ZEKi PAA
4. Sabk Evkaf Nazr Ferik MUSTAFA HiLMi PAA
5. Kuvay nzibatiyeden olup yurt dna kam Bn. ASIM
6. Bursa Komiseri, erkez Ethem'in adam DZCEL MUSTAFA
7. Yunanistana kam erkez Kongresi yesi KOMBAT SAM
8. Vatan ihanetinde idama mahkum edilmi ama afla kurtulmu zmir Telgraf Mdr HAFIZ MEHMET
9. zmir Belediye Bakan HACI HASAN PAA
10. zmir Maarif Mdr HALL
11. Susrlk Telgraf Mdr ERKEZ REAT
12. Gnen Eytam Mdr ERKEZ REAT

13. Manyas nky Nahiye Mdr KAZIM

14. stanbul'da polis efi PETER BRAHM
15. Antep'te Fransz gizli polisine alm HASAN SADIK
16. tihat Gazetesi Bayazar Dr. ABDULLAH CEVDET
17. Hrriyet ve tilaf Frkas Merkezi Umumi Azas SALM PAA
18. stanbul Polis Mdr Umumisi NUREDDN BEY
19. stanbul'da Damat Ferit'in polis mdrlerimden HALL BEY
20. zmir'de Msavaat Gazetesi sahibi HAFIZ BRAHM
21. Balkesir'de rad Gazetesi sahibi imtiyaz SINDIRGILI HULUS
22. MAHR SAT
23. Sabk Dahiliye Nazr, Divan Harp Reisi ve Boazlayan Kaymakam Kemal Beyin idamna karar veren
NAZIM PAA
24. Fransz igalinde Antep'te mddeiumumi ve sonra Franszlarla Halep'e kaan casus GALP
25. Adana'da Franszlarla ibirliki Posta Gazetesi sermuharriri LHAM
23. Nuseyri eyhlerinden, Fransz ibirlikisi STO GARP KEMAL
27. Nuseyri eyhi STO GARP SADIK
23. Nuseyri eyhi EYH GALP
29. Adana'da Franszlara Belediye Reislii yapan HAFIZ MAHMUT
30. Uak'ta Yunanllarla ibirlii yapan TOPAL LTF
31. Urfa'da ngiliz ve Fransz igallerinde, igalcilerle ibirliki MERSEVZADE MEHMET RAF
32. Malatya'da MUHP MAMUM
33. Yozgat'ta apanoullar ayaklanmasn yneten APANOULLARI ve sonradan Krehir'de hakimlik
yapan APANOLU SALH BEY
Ayrca bunlarn dnda, adlarn Ferit Tek Beyin sz konusu ettii 600 kiilik hatta 150 kiilik listelerde
yer alp da, sonradan 150'likler listesinde yer bulmayan, Anzavur etesinden:
SEYDOLU KO EMN YUSUF OLU DRS
Gnen pnar'ndan HOCA HAYR
Tavanl'dan EMN
Kandra'dan EMN BEY
Talca'dan HACIHANOLU EMN
Talca'dan ABAZA CEMAL
Akyaz'dan SR OLU CEMAL.
Gene ayn biimde, nce 150'likler listesine konulmuken yerlerine bakalar alnd iin bu listeden
kartlan Sngl Davut etesinden ve Davud'un kaynbiraderlerinden olup da Yunanllarla birlikte
Midilli Adasna kaan asi ekyadan.
Keeler Karyesinden TEVFK
Kirmastinin rk karyesinden HSEYN
Kirmastinin rk karyesinden LAZ BRAHMOLU HAMD
Kirmastinin rk Karyesinden SMAL OLU HSEYN
aki Davud'un biraderi ZEKERYA Hisaralt karyesinden HATP MAHMUTOLU SLEYMAN
Adapazarnn Tlgeit karyesinden SLEYMAN BEY
Kirmasti'nin rk Karyesinden MEHMET OLU KAZIM
Karaormandan KAML.

AZINLIKLAR VE GAYRI MSLMLER

1924 ylnda hazrlanan 150'likler listesine, Osmanl tebaas (uyruu) hibir Rus, Ermeni ve Musevi
alnmamtr.
Bu alnmay, Meclisin gizli oturumlarnda iddetli tartmalara yol am, ileri Bakan Ahmet Ferit
(Tek) Bey milletvekillerince, hi mi gayrimslim hain yok, ibirliki yok? diye eletirilip sktrlmtr
(99).
ileri Bakan, ok dolambal yollardan, Lozan Bar grmelerinde, Trkiye'de kalacak
gayrimslimlerin hibir ekilde ibirliki ve sava sulusu diye cezalandrlmayacaklar yolunda gvence
verilmek zorunda kalndn belirtecek, ancak bunu ak biimde de dile getirmeyecektir.
Bu konuda, kiiliine yneltilen saldrlar karsnda da, 150'likler listesinde deilse bile, 600'lk listede
15 Ermeni, bir bu kadar Rum ve birka da Yahudinin yer aldn syleyecek, ancak ad
vermeyecektir.

Mustafa Kemal Paa da byk Nutuk'da Milli Mcadele yllarn anlatrken, bir ksm 150'likler listesine
girmi ibirlikilerden sz eder. Bunlar iin, hain, nitelemesini kullanr.
Gazi'nin ibirliki, hain, ekya, hi deilse Ulusal Kurtulu Savana yanda olmayan kiiler olarak
sayd adlar yledir ve bunlarn arasnda baz Hristiyan kiilerin, rnein, Ermeni Patrii Zaven
Efendi'nin ad da vardr:
ABDULLAH BEY
AHMET ANZAVUR PAA
YZBAI AL
AL GALP
AL KEMAL
ALAN
ALAR
ANDONYADS
ATENOGRAS
AYINPA
ERKEZ BEKR
CELDET
KMURAN AL
CEMAL BEY (Artin)
REF CEVAT (Ulunay)
ERKEZ MUSTAFA
BNBAI ERKEZ KZIM
DEL HACI
DEL HASAN
DEL MER
DELBA MEHMET AA
DAMAT FERT
DAMAT ERF PAA
DRRZADE ABDULLAH
GMLCNEL SMAL
KRAZ HAMD PAA
HASAN LTF
HAYREDDN BEY Erkanharp Kaymakam
HAYR BEY Binba
BRAHM ETHEM (Cerrah)
SMAL AA Topal smail
REFK HALD (Karay)
KEMAL
KK SMAL AA
MEHMET HAYR
MUHTTN PAA
MUSTAFA SABR EFEND
NAZIM PAA
NEVRES REY Binba
POSTACI NAZIM
HAN KEMAL PAA Jandarma Genel Kumandan
AL KAPTAN Kk Aslan etesi Reisi
MRALAY SADIK
SALM PAA
SENA BEY
SEYT ABDLKADR
SUPH PAA
SLEYMAN EFK PAA
TALUSTAN BEY
BESLAN
ZAVEN EFEND Ermeni Patrii
SAT MOLLA

 VIII

AYAKLANMAYA KIKIRTILANLAR
Kurtulu Sava tarihini yle stn kr okumular bile bilir ki, Mustafa Kemal Paa'nn Samsun'dan
Anadolu'ya kp, adm adm Sivas zerinden Erzurum'a gidii, Erzurum Kongresine katl, ardndan
Sivas Kongresi'nin toplanmas, Heyeti Temsiliye Reisi olarak Ankara'ya gelii, stanbul'daki son Osmanl
Meclis'i Mebusannn ngilizlerce basl zerine Ankara'da Trkiye Byk Millet Meclisini toplantya
ar ve Ulusal Kurtulu Savann Ankara'da odaklamas sresince, bu ulusal direnii krmak iin ard
ardna Anadolu'nun eitli yerlerinde ayaklanmalar patlak vermitir. Bu ayaklanmalarn pek ounun
kayna stanbul'daki Padiah ve Hkmeti ya da igalcilerdir. Ayaklanmalarn asl younlat dnem
ise Meclisin Ankara'da toplanaca ya da, topland aylardr.
Anzavur ve Kuvve-i nzibatiye, Bozkr ayaklanmalar, Ali Galip olay, Konya, Dzce ayaklanmalar negl
olaylar hep stanbul'dan kaynaklanm, Padiah Vahdettin, Sadrazam Damat Ferit ve Hrriyet ve tilaf
Frkasnca desteklenip krklenmi olaylardr. Mustafa Kemal'i tevkifle grevlendirilen Ali Galip ve
Bedirhaniler'in arkasndan blgede dolaan ngiliz istihbarat grevlisi Binba Novill, bu olayda
Padiahlar kadar ngilizlerinde parma olduunu gsterir.
Kokiri olay, Ali Bat olay, ngiliz ve Fransz parmayla balam olaylardr. zmir'deki erkez Kongresi
de Yunan istihbarat rgtlerinin tezgahladklar, destekledikleri bir oyundur.
Bu ayaklanmalara katlan, tertiplere bulaan ya da bulatrlan hainlerin listesini grmeden nce,
stanbul'daki iki nemli saylacak ihanet kuruluunun listelerine yle bir gz atmakta yarar vardr.

ASKER NGHBAN CEMYET

Bunlardan biri, stanbul'da oluturulan Askeri Nighban Cemiyeti'dir.
Mustafa Kemal Paa, Nutuk'ta bunlardan heyeti fesadiye (kartrclar kurulu) diye sz eder (100)
Nighban demek, beki, gzc, koruyucu demektir.
Yani, stanbul'da, Birinci Dnya Sava'nda yenilmi, dalm Osmanl Ordusu iinden birtakm subaylar
kmlar, rgtlenmiler, Padiahlk ve Hilafete bekilik, koruyuculuk yapacaklar...
Nitekim yapmaya soyunmulardr da. Kime kar?
galcilere ngiliz'e, Yunan'a Fransz'a talyan'a kar m?
Elbette ki hayr!
Nighbanclar, gerekte bunlarn ibirlikileridir. Koruyucular kendileri gibi bir baka ibirliki olan
Padiah ve Halife Vahidettin ile hempalardr. Dmanlarysa Anadolu'daki Ulusal Kurtulu kavgas
verenlerdir.
Ho, sonunda brakn Vahidettin'i, kendilerini bile koruyamamlardr ama o baka hikye...
Bu kurulun bandakiler, sonradan 150'likler listesine girecek, ngilizlere snp Romanya'ya kap
Tarikat Selahiye (kurtulu tarikat) kuracak, trl dalavereler evirdikten sonra da orada yoksulluk
iinde lecek Kiraz Hamdi Paa, hrszlndan tr (101) ordudan kovulma Erkanharp Miralay Refik
Bey (Yaltkaya), ki bu da Romanya'ya kaanlardandr. 150'likler listesine girmitir ve Romanya'da sefil
bir yaam srdkten sonra delirerek Baserabya'nn Kinev kentinde bir akl hastahanesinde yatm,
1930 ylnda da orada lm, Mslman mezarl olmad iin bir katolik mezarlna gmlmtr,
gemi dnemin Halaskar Zabitan (Kurtarc Subaylar) cuntasndan Binba Kemal Bey (Gelibolulu
Kemal enkl) (102), yani stanbul Hkmetinin Jandarma Genel Komutan Ali Kemal Paa ki
Kurtulutan sonra Ankara'ya gelmi, Babakanlk Ariv Genel Mdrlnde almtr (103),
Bandrma'daki eski Sevkiyat Reisi Topu Binbas Hakk Efendi (104), kurmay subayken ordudan
karlm Binba Nevres Bey (105), Tayyar Paa (106), Askeri Kaymakam Fettah (107). Binba smail
Hakk (108), Yzba Celal Beyler'dir.

Bunlardan Gelibolulu Kemal enkl sonradan kendisini eyhl muhalifin sayan baz subaylara da bu
cemiyetten ekilmelerini sylediini ileri srmtr (109).
Askeri Nighban Cemiyeti, programlarnda asla politikayla ilgilenmeyeceklerini belirtmelerine karn,
Sadrazama sunduklar bir dilekede, bu defa Anadolu hareketini vcuda getirenlerin vatan drt
senelik savata perian edenler olduunu bildirmiler ve Mdafaai Milliye ad altnda oyun oynamak
isteyen memur ve subaylarn zararl eylemlerini iddetle eletirmilerdir (110).
Mustafa Kemal ise bunlardan seyyiatlar (ktlkleri) yznden ordudan tardolunmu (atlm) veya
tekade sevk edilmi (emekli edilmi) kesan ile (kimseler) ahlkszlklaryla tannm mahdutlmiktar
ehastan ibaret (saylar belirli kiilerden) bulunmakta idiler (111) diye sz eder.

NGLZ MUHPLER
Kukusuz ki Askeri Nighban Cemiyeti, daha banda Ankara'daki direniilerin sert tepkisiyle karlap,
sonunda stanbul Hkmetinin bunlar dattrmasyla almalarna son vermeseydi, Ulusal Direnii
hayli yaralayabilirdi. Ama, onlar buna yeterli zaman bulamamlardr.
Buna karlk, gene stanbul'da bir baka ihanet yuvas, Ulusal Direniileri yok etmek iin uzun sre
aba gstermitir.
ngiliz Muhipleri Cemiyeti (ngiliz Dostlar Cemiyeti) iin Mustafa Kemal Paa, Nutuk'ta yle der (112).
stanbul'da mhim addolunacak teebbslerden biri. ngiliz Muhipleri Cemiyeti idi. Bu isimden,
ngilizlere muhip olanlarn tekil ettii bir cemiyet anlalmasn! Bence, bu cemiyeti tekil edenler, kendi
ahslarn ve menfaati ahsiyelerini sevenler ve ahslaryla menfaatlerinin masuniyeti aresini
(karlarnn kollanmas yolunu) Lloyd George hkmeti marifetiyle ngiliz Himayesini teminde
arayanlardr. ...Bu cemiyete intisap edenlerin (katlanlarn) banda Osmanl Padiah ve halifei ruyi
zemin unvann tayan Vahdettin, Damat Ferit Paa, Dahiliye Nezaretini igal eden Ali Kemal, Adil ve
Mehmet Ali Beyler ve Sait Molla bulunuyordu. Cemiyette, ngiliz milletine mensup baz sergzetiler
(maceraclar) da vard. Mesela: Rahip Freew gibi. Ve muamelat ve icraattan anlaldna gre,
cemiyetin reisi Rahip Freew idi.
Bu cemiyetin iki cephe ve mahiyeti vard. Biri, aleni cephesi ve medeni teebbsatla, ngiliz himayesini
talep ve temine matuf mahiyeti idi. Dieri hafi (gizli) ciheti idi. Asl faaliyet bu cihette idi. Memleket
dahilinde tekilt yaparak isyan ve ihtill karmak, uuru milliyi (ulusal bilinci) felce uratmak, ecnebi
(yabanc) mdahelesini teshil etmek (kolaylatrmak) gibi hainane teebbsat, cemiyetin bu hafi kolu
tarafndan idare edilmekte idi. Sait Molla'nn cemiyetin aleni teebbsatnda olduu gibi, hafi cihetinde
de ondan daha ziyade rol olduu grlecektir.
Mustafa Kemal Paa'nn Hainane teebbsat yapmak iin kurulduunu ileri srd bu dernein
kurulu tarihi. 1919 yl Austosudur. Merkezi, stanbul Shhiye Mdiriyeti karsndadr. ilk ynetim
kurulunun onursal bakanlar, eski ileri Bakanlarndan Memduh Paa ve stanbul ehremini (Belediye
Bakan) Cemil Paadr (Topuzlu). Dernein onursal yeleri ise. Padiah damad ve yaverlerinden
Ahmet Zlkfl Paa, Yargtay Bakan Ali Rdi Efendi, eski Ticaret ve Tarm Bakanlarndan Kamil
Paazade Abdullah Bey, Beinci Kolordu Komutan Hamdi Paa'dr.
Dernein Bakan Ziraat Bankas Genel Mdr Kamil Paazade evket Bey. kinci Bakan da eski
Dantay yelerinden Sait Molla Bey'dir. Bakan yardmcs emekli kurmay albay Enver Bey, ynetim
kurulunun teki yeleride, eski Tahran Elisi Sadrettin, Milli ktisat Bankas Genel Mdr Safiyettin,
irketler Genel Komiseri Nebil Ziya, yazar Abdullah Zht Beyler. Denizci koramiral ressam Ahmet Paa,
sabk Maliye veznedar Halit, Dantay eski yelerinden Nazif Sururi, eski Bombay Konsolosu
Mahrukizade Cafer, saray eski hizmetlilerinden Emin, eski Sadrazamlardan Halil Rfat Paa'nn olu
Ahmet Rfat Beyler, Mersin Mutasarrflndan emekli Nzhet Paa, Eitim Bakanl Muhasebe eski
mdr Vahi Bey (113).
Bu ngiliz Sevenler Dernei, sadece stanbul'da yirmiden fazla ube am ve kurulu bildiriminde de
dernek olarak resmen kurulmutur ynetimi altnda milyonlarca Mslman bulunan Byk Britanya
imparatorluu ile Osmanl Hilafet ve Saltanat arasndaki mevcut samimiyetin idame ve takviyesini
salamak amac tadn aklamtr.
Fatih, Beylerbeyi, skdar, Kzltoprak, Feneryolu, Paabahe, Bykdere, Ortaky. Beikta, Unkapan,
Eypsultan, ehremini, Pangalt, Kocamustafapaa, Kadky, Tophane, Kumkap, Haydarpaa,
Caalolu ubelerinin yansra. Kiraz Hamdi Paa, Bandrma evresinde ubeler kurmaya almtr.
ngiliz Muhipleri Cemiyeti'nin bir baka yan da, almalarnn, Hrriyet ve tilaf Frkas'yla paralellik
gstermesidir. Nitekim, bu parti iindeki anlamazlklar, dernee de yansm ancak bu arada, parti ile
dernek stanbul'da, bir de ayrca, Hamiyet-i Vatan adl bir ortak dernek kurmulardr (114).

Said Molla'nn ynetiminden memnun olmayan Miralay Sadk Bey ve Gmlcineli smail grubu, 22 Eyll
1921'de ehzadebanda bir genel kurul toplayarak eski ynetimi devirmiler ve yeni bir ynetim kurulu
oluturmulardr. Bu kurulda, Miralay Sadk Bey, Gmlcineli smail, Vasfi ve Rasim Avni Hocalar, Msrl
Kaptan Ltfi, eski ebinkarahisar meb'usu Feyzi, Evrenoszade Sami, Beyolu eski mutasarrf Sadullah
Beyler grev almlardr (115).
Ancak, Rahip Freew adndaki, ngiliz casusu Dr. Robert Freew'den destek alan Mustafa Neet Molla'nn
olu, eski eyhlislamlardan Cemalettin Efendi'nin yeeni, Sait Molla ve yanda, eski eyhlislamlardan
Mustafa, Sabri Efendi, parti iindeki Mutedil Hrriyetperveran hizbinden yararlanarak 19 Ekim 192l'de
yeni bir olaanst genel kurulda ve noter huzurunda Miralay Sadk hizbini alaa etmiler, yeni bir
ynetim kurulu oluturmulardr. Bu kurulda, onursal bakanla Mustafa Sabri Efendi ile
Kamilpaazade evket Bey, Bakanla Sait Molla, ynetim kurulu yeliklerine de Ayan'dan Rza Tevfik
(Blkba) Darlhikme yelerinden Hafz smail Efendi, eski belediye bakan Selim Bey, tccardan
Nemlizade Besim Beyler getirilmilerdir (116).
Yani szn ksas odur ki, ihanet ve ibirlikiler arasnda, sen daha iyi hainsin, ben daha iyi hainim
diye bir klah kapma yar vardr.

UZANTILARI GNMZE ULAAN

BR PART
Kaderini Padiah Vahdettin ve Damat Ferit Paa'nn kaderine balam, ngilizlere yaltaklanmay
kurtulu bilmi Nighbanclar ya da ngiliz Muhipleri'nin evresinde kmelendikleri ve Osmanl
Devletinin kaderini byk lde etkilemi olan asl ana kaynak, kkleri 1876 Birinci Merutiyetine kadar
uzanan, 1908 Merutiyetini izleyen yllarda partileen, 1913'de sindirilip datlan ve fakat 19l8'de
yeniden hortlayan Hrriyet ve tilaf Frkas'n da ibirliki ve hainlerin balca karargh olarak bilmekte
yarar vardr.
Mutlakiyetten merutiyete geii hazmedememi, tutuculuktan teye gericiliin yanda olan kadrolarla,
aradklarn ttihat ve Terakki iktidarnda bulamayanlarn, yani ttihat ve Terakki ii muhalefetinin bir
kanadndan oluan Hrriyet ve tilaf Frkas, temsil ettii izgiyle, Cumhuriyet Trkiyesi'nde de izlerini
C.H.P. karsndaki pek ok partide, az ya da ok srdrmtr.
Mtareke stanbulu'nda Hrriyet ve tilf Frkas, 1919 yl ocak aynda kurulmutur. lk bakan Mir
(Mareal) Nuri Paa, ynetim kurulu yeleri de Mir Zeki Paa, Ayan yesi Abdlkadir, eski Konya
meb'usu Zeynelabidin, eski Tokat mebusu Mustafa Sabri eski Karesi meb'usu Vasfi efendiler, emekli
Sleyman Paa, Avlonyal Celalettin (Velora), Sabah gazetesi Bayazar Ali Kemal, yazar Refik Halid
(Karay), eski Tahran Elisi Hasip. kdam gazetesi eski yneticisi Nureddin, eski Eitim Bakan Rza
Tevfik (Blkba), tccardan Hac Osman ve Mehmet Ali Bey'lerdir.
26 Mays 1920'de ise bu ynetimin yerine gelen yeni yneticiler yledir:
Bakan, Miralay Sadk Bey, Adalet Bakan Rt, Ayan yesi Seyit Abdlkadir, eski Eitim Bakan Rza
Tevfik, eski Adalet Bakan Vasfi Efendi, Babakanlk Mstear Cemal, eski ileri Bakan Ali Kemal, eski
Bursa Valisi Gmlcineli smail eski stanbul Valisi Yusuf Ziya, eski kodra Valisi Sefiyettin, Adliye
Mstear Sait Molla, Prens Hayrettin, Gmrkler Genel Mdr Mahir Sait, Darlhikmeti slmiye yesi
Ahmet Rasim Avni, eyh mer, Dersiam Ata, Darlhikmeti slmiye katibi Hafz smail, sabk Karahisar
arki meb'usu mer Feyzi efendiler, Harputlu Remzi, Bedirhanzade Emin Ali, Evrenoszade Sami, Midhat
Paa'nn olu Midhat Kemal, tarihi Ahmet Refik (Altnay) beyler, Halil Rifat Paa olu Fuat Paa...
Grld gibi, bu kadro ile ngiliz Muhipleri Cemiyeti kadrosu nerdeyse i iedir.
Gene bu kadro iinde ya da yannda, erif Saadettin Paa, gazeteci Refii Cevat (Ulunay), bunun babas
Ankara Valisi Muhiddin Paa, stanbul Muhafz Natk Paa, Sait Paazade Fuat Paa, emsddini Sivas
soyundan eyh Recep Efendi adlar da saylmaldr.
Bu partiye, Sulh ve Selameti Osmaniye Frkas, Krdistan Teali Cemiyeti, ngiliz Muhipleri Cemiyeti, ly
Vatan, Trabzon ve Havalisi Ademi Merkeziyet, Nighban Cemiyeti Askeriyesi, Maduruni Siyasiye
Teavn Cemiyeti, Gizli Necat ve til, Tariki Salh cemiyetlerini de belli bal destekiler olarak katmak
gerekir (117).

SVAS KONGRES'N BASMA ABALARI

Mustafa Kemal Paann Ulusal Kurtulu Savann nderi olarak aka ortaya kmasndan sonra
karsna dikilen ilk tehlike, stanbul Hkmetinin Elaziz Valiliine atad ve Mustafa Kemal Paann
tevkifini emrettii Ali Galip olmutur.
Atatrk Nutuk'ta bu tehlikenin nasl ortadan kaldrldn uzun uzun anlatr (118). Gene Nutuk'da Ali
Galip Bey iin bu zat, stanbul'dan Mamretlaziz valisi olarak gnderilmi olan Erkanharp Miralay Ali
Galip'tir der. Gerekteyse, Ali Galip, Albay deil, kurmay yarbaydr. Bu rtbedeyken ordudan
ayrlmtr. 1871 doumludur. Kayseri'nin Feyziolu ailesinden Emin Efendi'nin oludur. Harp Okulunu
1895'de, Harp Akademisini 1897'de bitirmi, kurmay yzba olarak orduya katlm, 5.7.1908'de
yarbayla terfi etmi, alay komutanyken 14.4.1911'de askerlikten ayrlm, 1912 yl Nisanndan
Temmuzuna kadar Kayseri milletvekillii, sonra 1919 ylna kadar nakliyecilik ileri yapmtr.
Kurtulu Savana kar ve Hrriyet ve tilaf Frkas'na yakn biri olduundan, Damat Ferit Paa
tarafndan Elaz Valiliine Ali Seydi Bey'in yerine atanmtr. Bu arada, Bedirhaniler'den Kmuran,
Celdet ve Cemil adndaki kiilerin Diyarbekirli Cemil Paazade Ekrem ve ngiliz istihbarat Binbas
Nowil ile birlikte, yanlarnda bol para olduu halde Dersim blgesine geldikleri, yredeki Krtleri
ayaklandrmaya altklar renilir. Sivas Kongresi toplant halindedir. Malatya Mutasarrf da gene
Bedirhaniler'den Halil adnda bir zattr ve teki Bedirhaniler, ngiliz Binbas ve Elaz Valisi Ali Galip,
hep birlikte Malatya'ya giderler. Amalar, oradan Sivas zerine yrmek, Kongreyi basmaktr. Ancak
Mustafa Kemal kar nlemler alr. Ali Galip, Bedirhaniler ve ngiliz Binba'nn tutuklanmalarn deilse
bile, bunda Diyarbakr'daki Kolordu Komutan Miralay Cevdet Bey'in pasif tutumunun etkisi vardr,
kamalarn salar. Kolordu Komutan. Miralay Cevdet Bey gibi yanndaki subaylarndan bu ii asl
yapmas gereken Svari Alay Komutan Binba Cemal Bey de bu ite yreksiz davranmlardr ki Gazi,
Nutuk'ta bu hususu acyla belirtir. Malatya mutasarrf Bedirhani Halil Rami ve Ali Galip ise, Malatya'dan
kaarlarken, hkmet kasasndaki alt bin liray da almay dnrler. Kasay ap bir belge hazrlarlar ki
yledir.
Mustafa Kemal Paa ve avenesinin tenkili (tepelenmesi) masarifine karlk olmak zere ol babtaki
emrine tevfikan alt bin lira alnmtr. 10 Eyll 1919 Halil Rami, Ali Galip (119).
Ne varki, tam bu belgeyi yazp, paralar da alp gidecekleri srada, kendilerini tutuklamaya gelenlerin
olduunu renince, paray da belgeyi de kasay da olduu gibi brakp kendilerini Malatya'dan dar
zor atarlar. Belge de ele geer.
Beri yandan Mustafa Kemal bu alaka tertibi yapanlarn ba olan stanbul'daki ileri Bakan Adil Bey
ve Savunma Bakan Sleyman efik Paa'ya 11.10.1919 gn u telgraf eker:
Milleti, Padiahna maruzatta bulunmaktan men ediyorsunuz. Alaklar, caniler! Dmanlarla millet
aleyhinde tertibat hainanede bulunuyorsunuz. Milletin kudret ve iradesini takdirden ciz olduunuza
phe etmiyordum. Fakat vatan ve millete kar hainane ve mezbuhane harekette bulunacanza
inanmak istemiyordum. Aklnz banza toplayn. Galip Bey ve hempalar gibi blehann (aptallarn)
ahmaka olan mevhum vaidlerine kaplarak ve Mister Nowil gibi milletimiz ve vatanmz iin muzr olan
(zararl) ecnebilere vicdannz satarak irtikap ettiiniz denaatlerin (alaklklarn) millete tatbik olunacak
mesuliyetini nazar dikkatte tutunuz. Gvendiiniz ehas ve kuvvetin akbetini rendiiniz zaman kendi
akbetinizle mukayeseyi unutmaynz. (120).
Gerekten de Damat Ferit'in Dahiliye Vekili Adil Bey ve Harbiye Nazr Sleyman efik Paa
(Sylemezolu), Kurtulu Sava sonrasnda, Ali Galip'in sonuna benzer bir sona uramaktan
kurtulamayacaklardr. kisinin de yeri, Ali Galip'inki gibi 150'likler listesi olacaktr.
Dou ve Gneydou'da Osmanl'ya kar Krtleri ayaklandrmak, ayrlklk cereyanlarn krklemek
iin aktan ngilizlerle ibirlii yapan bu kiiler arasnda, bir tek Ali Galip, sonradan saptanmtr ki, ayr
bir Krt devleti kurulmasna yanda deildir.
Lozan Bar Andlamasndan sonra, Adapazar'nda kurulan Osman Paa, Harp Divan'nda Ali Galip,
ayrlklk hareketine katlmaktan dolay yaplan yarglanmasndan aklanm, ama kendisini 150'likler
listesine girmekten kurtaramamtr (121).
Vatan haini olarak yurt dna srldkten sonra Romanya'ya yerleen Ali Galip, burada birtakm kark
ilere bulam, bu yzden hapislere dm, en sonunda da hayvan canbazl yaparken Kstence'de
bir pazarlk srasnda kalp krizinden lmtr. Eski dahiliye Nazr Adil Bey de, 1924 ylnda Viyana'da
Sleyman efik Paa Suriye'nin Alaiye kentinde srgnde lrler (122).

HANET YARII
Emekli general Kenan Esengin'in, ayaklanmalar iin kitabnda kulland pek gzel bir ad olan, Hyanet
Yar (123) nn koucularndan biri olan Ahmet Anzavur'u sahneye karmadan nce, bir bakasna,

Sivas Kongresi sonrasnda, Heyeti Temsiliye'yi barndan vurmaya kalkan, eyh Recep olayna yle
bir gz gezdirelim:
Sivas Kongresi toplanm, Anadolu'daki direni rgtlerinin tmn tek bir at ve komuta altnda
toplama kararn alm, stanbul'da Ali Rza Paa Hkmeti, Mustafa Kemal Paa ile anlama, hi deilse
bir uzlama ortam aramaya balam, Salih Paa Amasya'ya Mustafa Kemal Paa ile grmeye
gelmitir.
Mustafa Kemal Paa da, bu Osmanl Bakan ile grmek zere Sivas'tan Amasya'ya gider. Ardnda,
Sivas'ta bir sr yetkili kii brakmtr. Dolaysyla, Sivas'ta gvence iinde olduklarn sanmaktadr.
Ama, Amasya'ya vard zaman grr ki, Sivas'tan birtakm ibirlikiler, postahaneyi de kullanarak
stanbul'a, Padiaha ve hkmetine telgraflar ekmekte, Sivas Kongresini Heyeti Temsiliye'yi
ktlemektedirler.
Telgraftan ekenler, sonradan belgelerle de saptanabilecei gibi Sait Molla ve dolaysyla Rahip Freew'in
kkrtmalarna kaplm birtakm uaklardr. Balarnda, An evld emseddin Sivasi Recep Kamil
adndaki eyh Recep ve lyaszade Ahmet Kemal ile, Zaralzade Celal vardr.
Mustafa Kemal, hakl olarak, kplere biner. Nutuk'unda An evld emseddini Sivas diye imza atan bu
miskin ve adi eyh der... Bundan sonra da, dman aleti olarak irtikab eyleyecei habasetlere
tesadf edeceiz (124) der. Sivas'a emir verir ki, bu eyh ve taraftarlar derhal tutuklansn ve
cezalandrlsn, bir daha da postahane babo braklmasn...
Bu, ufack bir ihanet rneidir... Ama bu kadarckla kalmaz. Gene ayn gnlerde, Adapazar yresinde
de bir olay patlak verir.
Adapazar'nn Akyaz blgesinde treyen Talustan Bey adnda bir erkez, stanbul'dan para ve buyrukla
gelip, svari olacaklara 30 ve piyade yazlacaklara 15 lira vaad ederek asker toplayan Bekir Bey ve
Sapanca'nn Avar kynden Beslan adndaki bir tahsildarla birleir, Adapazar'n basmaya kalkr.
Durum, Mustafa Kemal Paa'ya bildirilir, emir verir, Kuvay Milliye'den mfrezeler karlr ve Beslan ile
kardei Hasan avu tevkif olunurlar. Subaylktan kovulma Manyasl Bekir ise stanbul'a kaar. Kaar
ama sonra da melanetine devam eder. zmit'te ngiliz brahim adnda bir bakas, Hikmet adnda
casusluu sonradan belgelenecek bir daha bakas, gene Adapazar yresinde Abazalar, erkezleri
kkrtmaya alrlar. Yer yer baar da salarlar. Ama, Kuvay Milliye yznden bu blgelerde anari
douyor dedirtmek ve ngilizlerin buralar da igalini salamak, Sivas'taki Heyeti Temsiliye'nin
Anadolu'da bir otorite olmadn gstermek, direnii nlemektir... Ne var ki tm bu abalar, zamannda
alnan nlemlerle karlanr. Hikmet'in, yredeki Hristiyanlar Kuvay Milliye adna ldrme ve bylece
ngilizleri harekete geirme teebbsne olanak verilmez. Ama 'Hyanet Yar' srer gider. Mustafa
Kemal Paa'nn deyiiyle, Mara'ta Baz erkez vatandalar, gya Mara'n umum erkezleri namna
Cebelibereket Guvarnrnn Mara'a izamn, Ayntap'ta Fransz askeri kumandanndan telgrafla talep
eylemilerdi. Buna msade eden Mara Mutasarrfna teessf edilir (125).
stanbul'daki, eski ttihatlarn egemen olduklar ulusal direni yanls Karakol Cemiyeti ile dorudan
Mustafa Kemal Paa'ya bal Kuvay Milliyeciler arasndaki bir anlamazlktan tr, dnemin stanbul
hkmetinin bandakilerin de beceriksizlik ve korkaklklar hatta ihanetleri yznden, Tavancl'da bir
Ulusal Kahraman, Yahya Kaptan, alaka bir pusu sonucu ehit edilir.
26 Ekim 1919'da Bayburt'un Hart ilesinde, eyh Eref ayaklanmas patlak verir. Hart'ta oturan eyh
Eref 1908'den bu yana keramet sahibi olduu iddiasndadr. Sonunda mehdilik (ii inancna gre,
yaamakta olan ve ortaya kmak iin kyameti beklemekte olan 12. imam) iddiasnda da bulunur,
inananlar Srmene ve Erzurum'a kadar yaylr. Hkmeti ve subaylar, eriata uymamakla sulayp,
katillerinin caiz olduu yolunda fetvalar veren bu eyhin yola getirilmesi iin Binba Nuri Bey adnda
birinin komutasnda gnderilen mfreze tutsak edilip ldrlr. Bayburt Askerlik Dairesi Bakan Miralay
Hasan Bey komutasnda gnderilen ikinci mfreze de ayn akbete urayp tutsak edilince ve Erzurum
Mfts Hurit Efendi de eyhe szn dinletemeyince, durum iyiden iyiye ciddiyet kazanr.
Tipik bir irtica ayaklanmas, ortal kasp kavururken, Mustafa Kemal'in emri zerine, Yarbay Deli Halit
Bey (Karsalan) komutasndaki askeri birlikler eyh Erefin stne gider. Toplar da kullanlarak eyhin
adamlar karlr ve eyh Eref yannda iki olu, iki kz ve be mridi ile birlikte yokedilerek, bu olay,
glkle kanl bir biimde bastrlr. Gze gz, die di... Baka kar yol yoktur... Bu ayaklanma, 26
Ekim'den 24 Aralk 1919'a kadar srmtr.

BR NGLZ KIKIRTMASI: AL BATI OLAYI

Daha da nce, Mustafa Kemal Paa, Samsun'a bile hareket etmeden, Gneyden ilerleyen ngiliz igal
kuvvetleri, Suriye'den ilerilere getikleri bir dnemde Midyat gneyindeki airetlerden birinin ba plan

Ali Bat, Cizre-Nusaybin-Savur ve Mardin yresine ngilizler adna egemen olmak iin faaliyete geer.
Amac o blgede, ngilizlere paravan bir Krt devleti kurmaktr. 11 Mays 1919 gn Nusaybin baslr.
Hapishane boaltlr, kasabadaki Trk alay datlr.
Bu onur krc durum zerine, ertesi gn, yredeki askeri birlikleri Ali Bat kuvvetlerinin zerine srlr,
ve sk bir izleme balar. Ancak 18 Haziran 1919 gndr ki, Ali Bat, gizlendii Medah'ta, Alay
Komutan Binba Pehlivanzade Nuri Bey kuvvetlerince bastrlp iki saatlik bir arpma sonunda
ldrlp, cesedi Midyat'a getirilir ve halka gsterilir ki, kimse bir daha bylesi lgnlklara
kalkmasn...
1919 yaznda, Konya'da, tilf bir Vali, Artin Cemal adyla anlan, Damat Ferit Hkmetlerinde ileri
Bakanl yapacak Cemal Bey grev bandadr. Konya Bozkrl, gene koyu ittihat Zeynelabidin Hoca
da Konya'da, belirmeye balayan Ulusal Direnie kar halk kkrtmakta, Din elden gidiyor. Padiaha
kar ayaklananlar ttihatlardr diye propaganda yapmaktadr.
Bu propagandalar 27 Eyll 1919'da Krtolu Musa, Bademlili Hac Halil, Gzel avu gibi hainlerin
etraflarnda topladklar bin kadar adamla Bozkr' basmas, kar koymaya abalayanlar ldrmesi, silah
deposunun yamalanmas ve stlerine gnderilen yetersiz svari blnn datlmasyla 4 Ekime
kadar sren bir ayaklanmaya, yol aar. Sonunda Konya'dan gnderilen bir Nasihat Heyetinin
abalaryla, eklen son bulur.
Bu ayaklanmann balca kkrtclarndan olan Vali Cemal Bey, Antalyal'dr. Fatih Rtiyesini bitirdikten
sonra bir sre medreselere devam etmi, sonra iki yl Mlkiye mektebinde okumu, eitli ilelerde
kaymakamlk yapmtr. Bolu mutasarrf iken azledilmi, yl sonra Elaz Valiliine atanmsa da
burada da Ermenileri koruyor gerekesiyle gene grevden alnm, ancak Mtareke'den sonra Konya
Valiliine atanmtr. Koyu bir ttihatdr. Nitekim, daha sonra Damat Ferit Hkmetinde Ticaret Bakan
olarak, ileri Bakanlna vekalet edecek ve melanetini srdrecektir (126).
te bu Valinin ve Zeynelabidin Hoca'nn kkrtmalaryla doldurulan cahil halk, Miralay Refet Bey'in
Konya'ya gelecei haberi zerine Vali'nin alelacele stanbul'a kat gn ayaklanmay balatmlardr.
Birinci ayaklanma bastrld derken, aradan sadece 17 gn geer ve 20 Ekim'de kinci Bozkr
ayaklanmas patlak verir. Bu kez, ayaklanmann banda, dpedz stanbul'daki melanet merkezinden
buyruk alm Hoca Abdullah, Sabit ve Hoca Abdlhalim vardr. Bunlar, Hisarlk ve Foa kylerinden 70
kadar silahl, 200 kadar silahsz adam toplamlar, Bozkr kaymakamn arp, Kuvay Milliyecileri
istemediklerini, Padiaha bal olduklarn belirten telgraflar ektirmiler, bu arada, stlerine gelen bir
askeri mfrezeden tutsak ettikleri , eri paralayarak ldrmlerdir.
Bu kez, ayaklanmaclarn zerine Ayc Arif Bey'in Karakeili mfrezesi gnderilir. Yarbay Arif Bey
mfrezesi asilere komuta edenlerden Talat, ve Zeynelabidin hocann akrabasndan Hac Osman adnda
birini yakalar. Bunlarn stnde, Zeynelabidin'den buyruk aldklarn gsteren mektuplar kar. Bu arada
Apa'da meydana gelen arpmada yirmiden ok isyanc ldrlr ya da aslr ki bunlarn iinde eleba
durumunda olanlar unlardr:
Hseyinolu mer, Aval Tahir...
Geri kalanlardan Abdullah, Abdlhakim, Sabit Hoca, Avdan Kyl Hac Osman, Apa Kyl Hac Hasan,
Hac Hseyin, Hac Halil, Hoca Mehmet, Hisar kyl eyh Ali, Dinekli kr, Bozkrl Hseyin Aa ki
bunlarn pek ou Zeynel Abidin'in yeenleri, akrabalar idiler, dalara kaarak canlarn kurtarrlar.
4 Kasm'da ise, Ayc Arif Mfrezesi Bozkr yeniden ele geirir (127).

ANZAVUR NHAYET SAHNEDE

Bozkr ayaklanmalar Orta Anadolu'yu kasp kavururken, bu kez l Ekim25 Kasm 1919 ardndan 16
.ubat16 Nisan 1920 tarihleri arasnda Marmara yresinde Anzavur ayaklanmalar patlak verdi.
Ama hep aynyd...
Anadolu'da asayi kalmadn, Ankara'nn gsz olduunu ve halkn Kuvay Milliye zulmne kar
ayaklandn dosta dmana gstermek...
stanbul'dan, daha da dorusu Londra'dan plnlanan bu oyun, yurdun drt bir kesinde ustalkla
sahneleniyordu.
Bu oyunun aktrlerinden biri olan Ahmet Anzavur Paa, ki aslnda alaydan yetime bir jandarma
binbasyd ve sonradan padiaha kendisine mirimiranlk, yani sivil paalk verildii iin Anzavur Paa
diye arlmtr, Bigal bir Abazadr. Ata binmeye, at yarlarna merakl, saraya akrabasndan kzlar
takdim edildii iin Padiah parasyla beslenmi, kle sadakatine sahip, cahil ama kendini beenmi,
gaddar bir beydir. Biga Gnen yresindeki yaratt kargaaya, mkfat olarak zmit Mutasarrflna

atanm, mirimiranlk rtbesini de o zaman edinmitir. Biga ve Gnen, Bandrma, Susurluk yrelerinde
etkindir, yrede ekiyalk eden Kara Ahmet etesini de beslemekte ve alet olarak kullanmaktadr.
zmit, Adapazar, Bursa, Balkesir, anakkale yreleri, Mtareke Yllar'nda, Trkiye'nin stanbul kadar
hassas blgeleridir. Bir kere blgenin etnik yaps ok karmaktr. Yrede, Trklerin yansra, Rum ve
Ermeni gibi Hristiyan aznlklarn dnda, Abazalar, erkezler, Arnavutlar, Bonaklar, Grcler,
Pomaklar, Kabartaylar, Daistanllar ve Lazlar nemli topluluklar oluturmaktadr, ngilizlerin,
Halifecilerin yan sra Yunanllar da erkez ve Abazalar zerinde nemle durmakta, bunlara srekli
olarak, Rumlarla Kafkasyallarn karde rklar olduklarn ve Trklere dmanlk etmek gerektii
grn alamaya almaktadrlar, ngiliz paras, Padiah ve halifenin ibirliki tutumu yznden
tebaasn ibirlikilie itmesi de, yre halkn, zellikle yzyllardan beri saraya cariye sunmu ve bylece
Osmanoullaryla akrabalk balar kurduklar inancn kazanm olan Abaza ve erkezleri, Padiah
buyruuna kar kan Kuvay Milliyecilere kar dman etmektedir.
te byle bir ortamda Ahmet Anzavur, stanbul'dan ald buyruklar dorultusunda l Ekim 1919'da
Gnen ve Manyas yrelerini dolamaya, buralarda Kuvay Milliye aleyhine konumalar yapp rgt
kurmaya balamtr, ilk i olarak, Ekiya Kadir diye tannan Hac Yakup ile anlat. 2 Kasm'da
Susurluk'a geti, Balkesir'deki Milli Hareketin, Padiaha isyan olduunu, bunu bastracan syledi.
Orduya bal askerlerin evlerine dnmesi gerektii propagandasn yapt.
Bu arada yredeki ah smail ve Davut eteleri de, Aznavur eteleri dnda Ulusal Direni rgtlerine
kar almalar yapyordu. Bunlara kar, Yarbay Rahmi Bey komutasnda 174. Alay Bursa'dan
Karacabey'e gnderildi ve orada ah smail etesi ile atmaya tututu. Anzavur ise bu arada,
Bandrma Yolu'nda dzenli ordunun bir birliini datyor ve blgede kendisinin egemen olduunu
gstermeye alyordu.
Edremit Kaymakam, Kprll Hamdi Bey komutasndaki bir mfreze ile Manyas'a gelip, Anzavur ile
grt ve onu yattrmaya alt, Balkesir'deki 61. Tmen Komutan Kazm Bey'e (zalp) de
Anzavur'u yattrd bilgisini verdi. Oysa, Anzavur Hamdi Bey'e oyun oynamt. Zira rgtlenme
almalarna devam ediyordu. Nitekim, ah smail'den sonra, Kirmastl Zafer adnda bir bakasn da
yetmi adam ile kendi gcne katt ve 300 svari ile Susurluk'a gelip, Balkesir'deki herkesi asp
kesecei tehditlerini savurdu.
Bu srada, Kolordu Komutan Yusuf zzet Paa'nn Balkesir'de bulunmamas ve stanbul Hkmeti
buyruklarndan da dar kmak istememesi, Anzavur'u daha da glendiriyordu. Ne var ki, dorudan
Ankara'dan, Heyeti Temsiliye'den komuta alan Miralay Kzm Bey, 15 Kasm'da Balkesir'den
Demirkap'ya gelince, 3 erin lmesine karlk Anzavur, on l verip geriye kat ama bu arada da yolda
rastlad kk bir askeri mfrezeyi datt.
Bunun zerine Salihli Cephesi'nde bulunan erkez Ethem Bey Anzavur'un stne gnderildi. 150 atl ile
blgeye gelen erkez Ethem acmasz bir biimde Anzavur'un stne yrynce, Anzavur 3 Aralkta,
yannda ancak yedi kii olduu halde Sultanayr'na kat ve buradan da kayplara kart. Bylece, l
Ekim - 25 Kasm arasndaki Anzavur ayaklanmas bitmi sayld.

EDREMT KAYMAKAMI HAMD BEYN EHADET

Eski Edremit Kaymakam, Kprll Hnmdi Bey, Yunan galine kar Ayvalk Cephesinde, Ali
etinkaya'nn emrindeki alayla Yunanllarla savamas dneminde, askeri birlikleri kendi emrindeki
milislerle desteklemiti. Ne var ki, biri sivil teki asker iki komutan arasnda anlamazlk ktnda,
Balkesir'deki Tmen Komutanl Hamdi Bey'i Balkesir merkezine armt.
ok gz pek ve yiit biri olan Hamdi Bey, daha sonra Gnen yresinde, Dramal Rza Bey ve
Rumelililerle birlikte bir Kuvay Milliye etesi oluturmu ve 26/27 Ocak 1920 tarihinde, Trakya
blgesinde, Marmara Denizi kysndaki Fransz denetimindeki Akba Cephanelii'ni basarak buradaki
tm silah ve cephaneyi ok baarl bir biimde Anadolu yakasna karmt. Biga yaknnda Yenice'ye
getirilen bu silah ve cephane, Ankara'ya gnderilecekti. Salanan baar, ok byk bir baar idi.
O gnlerde, Kuva-y Milliyecilerle birlikteymi gibi grnen Kara Ahmet adnda bir ekiya reisi, Biga
yresinde soygunlar ve zulmyle n kazanmt. Hamdi Bey, bu ekiyann bana buyruk hareketleri ve
Kuvay Milliye'ye sz getirmesine daha fazla msade edemeyecei iin gnn birinde bunu ve
adamlarn tutuklatp, Biga hapishanesine tkt. Ancak, Pomak olan Kara Ahmet'in tutuklanmas, Gavur
mam adl bir baka Pomak ekiya reisinin, ah smail ile birleip Biga'y basmasna yol at.
Hamdi Bey'in yakn arkadalarndan Kni Bey, Biga'nn ve hapishanenin korunmasna memurdu.
Ekiyann, Kara Ahmet etesini kurtaracan grnce, bunlar makinal tfek ateiyle ldrd ve zerine
saldran teki ekiya eteleriyle arpa arpa ehit dt. Bu arada yredeki Pomaklar intikam iin

Biga'da Jandarma Yzbas smail Hakk ve hasta olduu iin karakolda yatp kalkan iki jandarma erini
soyup baklarla paraladlar. Besim adndaki bir temen ise, tesadfen nfuzlu bir erkez tarafndan
lmden kurtarld. Basknn ertesi gn Anzavur, 17 ubat'ta Biga'da grnd. Bu arada Karabiga'y da
basan asiler, buradaki Topu Tabur Komutan Binba Kzm'n kamas zerine, toplara da el koydular.
Hamdi Bey bu arada Biga'dan kamaya muvaffak olmu, ancak Avonya bucanda Eminoba kyne
gelmiti ki, tannd ve yakalanp elleri balanarak, srklenerek Biga'ya gtrld, paralanarak ehit
edildi ve cesedi Belediye bahesine atld.
Anzavur bu arada, Yenice'ye gidip, Hamdi Bey'in en yakn arkada, Balkan Dalar'nda etecilikten
yetimi Dramal Rza Bey'i de ortadan kaldrmak istedi. Dramal, Yenice'yi sonuna kadar savunduysa
da, sonunda cephanelii atee verip kamak zorunda kald.
Bu arada, binbir kahramanlk ve glkle karlm Akba Cephanelii'ndeki silah ve cephanelerin
dman eline gemesi, Ankara'da byk bir tepki doururken, Biga Mfts Abdlaziz Efendi ve
Mehmet Rt Bey gibi ehrin ileri gelenleri, Ankara ve stanbul'a telgraflar ekip, olup bitenlerden
Kuvay Milliye'nin sorumlu olduunu, Anzavur'un bu ilerde hibir gnah olmadn savunuyorlard.
Anzavur'un stne gnderilen dzenli birlikler, ok yerde bozguna urad, Anzavur'la birlikte hareket
eden ah smail, Gavur mam, Krt Mehmet avu eteleri, ortal kasp kavurdu. Bu arada Anzavur,
bir keresinde zor duruma da drld ama, Kolordu Komutan Yusuf zzet Paa, ii ucundan tuttu.
Ancak Anzavur'un Keidereli iki adam ile yaveri Canbolat Hasan yakalandlar. Bunlar da kamak
isterken vurulup ldrldler. Buna karlk, Anzavur da Gneni bast, takip mfrezesi komutan Yarbay
Rahmi Bey ve birka subay daha ldrd (128). Ayrca, Gnen Mfts evket Efendi, Mdafai Hukuk
Reisi Hseyin Bey, Rami Bey, Gazi Mihal Bey torunu Mehmet Bey de Anzavur ekiyasnca ehit edildiler.
Bandrma'daki kararghnda rahatsz olan Yusuf zzet Paa ise, kararghn Bursa'ya tad. Hibir ciddi
mukavemet gstermedi. Buna karlk Anzavur Gnen'den sonra Karacabey ve Bandrma'y da ele
geirdi, Balkesir ve Bursa'y tehdide balad.
Yre neredeyse tmden elden kmak zereydi. Ankara'nn buyruu ile Daniment smail Efe,
Keecizade Hafz Emin Bey, Balkesir Merkez Komutan Binba Salim Bey mfrezeleri, yeniden Salihli
Cephesi'nden arlan erkez Ethem Bey emrine verilerek Anzavur'un zerine gnderildiler. 10 Nisan
1920'de Ethem Bey komutasndaki Kuvay Milliye birlikleri, Susurluk Kuzeyinde Yahya Ky'nde Anzavur
kuvvetlerini dattlar, Anzavur. Karabiga yoluyla stanbul'a kat. Bu arada Gavur mam kuvvetleri de
Balkesir'e saldrmaya giderken Parti Pehlivan, Kako Mehmet, Mehmet Ali avu komutasndaki Kuvay
Milliye eteleriyle attlar. Kako Mehmet ve Mehmet Ali avu ehit oldular ama. Gavur mam etesi
de dald ve bylece, Anzavur-Gavur mam gaileleri sona erdi.
Tam bir hain olan Anzavur Ahmet Paa stanbul'a katktan sonra Padiah tarafndan yaptklarna
mkafat olarak zmit Mutasarrflna atand ve kendisine mirimiranlk rtbesi verildi. Burada, Kuvay
Tedibiye Kumandan adyla, Hilafet Ordusu ardndan yeniden giriimlerde bulunduysa da bir kere daha
bozguna urad. Yeniden memleketine, Biga'ya dnd ve 1921 yl Mays aynda Karabiga'nn Adliye
ky civarnda Yeniiftlik kynden Mehmet Efe tarafndan ldrld.

DZCE VE BOLU AYAKLANMALARI

stanbul'da ngilizlerin Meclisi basmas, Padiahln son hkmranlk kalnts ynetimini de kukla haline
getirmesinin ardndan, Trkiye Byk Millet Meclisi'nin Ankara'da toplantya arlmas, stanbul'daki
ibirliki ve hainleri iyice telaa drd.
Marmara Blgesinde, kinci Anzavur ayaklanmas srerken, 13 Nisan'da Dzce'de bir baka ayaklanma
balatld. Balangta, blgedeki ekiya ve etnik gruplar arasndaki kar atmalarndan km gibi
grnen bir atma, Talastan Bey, erkez Bekir Bey, Beslan Bey, Hasan avu gibi stanbul
hkmetinin talimatyla hareket eden kiilerce kkrtlan halkn ve ekiyann Kuvay Milliye aleyhine bir
tutum taknmasna yol at. 13 Nisan 1920'de bir kandrlm grup, hapishanedeki ekiyay kurtarmak
gerekesiyle Dzce'yi bast. Direnen svari temeni Ruhsar ehit edildi, svari Yzbas Avni yaraland.
ehre giren asiler, ceza mahkemesi bakanyla jandarma blk komutann da ldrdler. Yzba Fuat
yaraland. Bu asilerin elebalar Berzek Sefer, Vehap Bey, erkez Ko Bey, Maan Ali Bey ki bunlarn son
ikisi emekli jandarma yzbas ve binbasydlar, Bolu Mutasarrf Haydar Bey'i Dzce'ye ardlar.
Ankara'dan msaade alan Mutasarrf Dzce'ye vardnda, hemen tutukland. Ancak, Ankarada, bu
arada nlemler almaya balad. Bolu geidini tuttu. Binba olak brahim 60 kiilik mfrezesiyle,
Yarbay Ayc Arif Karakeili Milli Mfrezesi'yle, erkez Ethem Bey, Kuvve-i Seyyare'siyle olay yerine
gnderildiler. Yarbay Mahmut Bey da 24. Tmen'den elde kalan askerlerle Adapazar'ndan doru yola
karld.

Ancak, kendisi de erkez olan Yarbay Mahmut Bey, Hendek kprs banda, karsndaki erkezlerce
aldatld ve pusuya drlp yedek temen Muhsin'le birlikte ehit edildi. Tmen askerlerinin de
silahlar ellerinden alnd. Tmen dald.
Hsrev Gerede bakanlnda bir nasihat heyeti, Bolu'ya, gnderilmiti, onlar da orada tutuklandlar. 14
Nisan'da Beypazar, 20 Nisan'da Gerede de ayaklanmaclara katld. 18 Nisan'da da 24. Tmen dald.
Adapazar'ndan yola karlan Sait Bey ve Kzm Bey'den oluan bir nasihat heyeti ise. Budaklar
kynde isyanclar tarafndan ehit edildiler. Bu arada, Kucuba Eref Bey ve Rauf Bey Kandradan
Ankara ile iliki kurmu ve hemen Geyve Boaz'n tutma emrini almlard. Bu arada, stanbul'dan
karlan araba yk cephane ile Bulgar Sadk adyla tannan bir eteci daha olak brahim Mfrezesi'ne
katld. Bu cephaneler, Maltepe At okulundan alnmt. 25 Nisan'da, Tarakl da asiler eline geince
olak brahim Bey'le Mudanyal Yzba Vasfi 29 kiilik bir mfrezeyle ve iki makinal tfekle Tarakl
zerine gittiler. Kucuba Eref de 31 kiilik bir mfrezeyle Geyve savunmas iin geride brakld.
Tarakldan kaan asiler, sonradan buraya yeniden saldrdlar ama 42 l verdikten sonra yzgeri ettiler.
olak brahim Bey mfrezesi de burada toparlanp Gynk ve ardndan Mudurnu'ya girdi. Bu arada
Pirlepeli Hamdi ve Dava vekili smail Hakk Bey'ler de 200 Rumelili Milisle olak brahim Bey
kuvvetlerine katldlar. 12-15 Mays gnleri arasnda asiler Mudurnu'ya saldrdlarsa da yz kadar l
verip geri ekilmek zorunda kaldlar. Bu arada Nallhan'dan yola kan Binba Nazm Bey komutasndaki
250 kadar zeybek ve zayf bir askeri birlik yetiti, Mudurnu savunmas berkitildi ama, bu arada 16
Mays'ta asiler Gynk' bast, hapishaneyi boaltp memur evlerini yama ettiler. Balangta,
kendileriyle bir olan Makinal Tfek Temeni smail, bunlarn yamaclna kar knca hemen orackta
asi arkadalarnca ldrld. Bu arada Albay Refet ve Ayc Arif Bey kuvvetleri yetiti, erkez Ethem
Kuvvetleri ise Dzce'ye girdi.
Ne var ki, hyanet yar devam ediyordu.
Tam Dzce isyan bastrld derken bu kere Beypazar Ayaklanmas bagsterdi. Zonguldak'tan da
stanbul'da Padiaha sadakat ve Kuvay Milliye'ye kar olunduu yolunda, telgraflar ekildi. Ankara,
Beypazarna, Binba erafettin komutasnda 80 kiilik bir kuvvet, gnderdi. Ancak bu birlik atele
karland, kasabaya giremedi. Bu srada Nallhan da ayaklanmaya katld. Safranbolu halk da 23
Nisan'da, yani tam Ankara'da Meclisin ilk toplantsn yapt gn, Biz Padiah isteriz, Ankara Meclisini
tanmayz diye ayakland. Gerede de ayaklanmaya katld.
Ayc Arif Bey ve Karakeili mfrezesi 25 Nisanda Beypazar'na girdi, ele geirdii asileri asarak, dzeni
salad. Ayn gn Nallhan'a gitmesi emredildi. Bu arada Nallhan'da asiler, Kad Ahmet Hamdi Efendi'yi
ile kaymakam atamlar, Nallhan Mfts ise ileden kaarak Kuvay Milliye saflarna katlmt. Ayc
Arif iddetle Nallhan'a geldi ve girdi ama, asiler katlar. Arif Bey burada durmadan, fesat oca saylan
aramba kyne girdi ve eline geirdii elli kadar asiyi ya vurdu ya da ast.
lkenin drt bir kesinde fesat kazanlar kaynyordu. Kastamonu Valisi Cemal Bey, kendi blgesinde
de kprdanmalar baladn Ankara'ya bildirdi. Ankara'dan Hyaneti Vataniye Kanunu kartld,
hemen bunun uygulamaya geirilmesi emrini ald.
Dzce isyanclarndan Hac Hamdi, etesiyle Seilen ky yresinde askeri birliklerle bir arpmaya
girdi. aramba kyndeki atmada cann g kurtaranlardan Sadk Hoca, Bolu'ya gidip af dileyelim
dedilerse de Hac Hamdi bunlar dinlemedi ve vaktiyle Bolu'dan lokantaclk yapan Kalender Ahmet
adndaki eski bir topu avuunu Hendek'te dalan tmenden ele geirilmi toplardan birinin bana
geirdi. erkez Yar adndaki bir ekiyay da takm komutan yapt ve asiler bu topla mermi
savurdular. Bereket, top bundan sonra bozuldu ve askeri birlikler saldrlarn srdrd, top bandaki on
be ekiya hemen orackta ldrld. Kalender Ahmet ise kamasyla birlikte kat ve Yozgat kyne
snd. Karakeili Mfrezesi ise Bolu'ya doru yrd. Bu arada. Bolu'dan Hoca Sreyya diye biri gelip,
halk ayaklanmaya itenlerin eski mebus Abdlvehap, Boyacolu Hac Hamdi, Hac Emin, ubukuolu
Sabri, Mengenli Avukat Nuri ve Mft Ahmet olduklarn, isyana da Bolu Mutasarrf Haydar Bey'in
idaresizliinin neden olduunu syledi.
Ayc Arif Bey, asilerin Bolu zerine yeniden ilerleyeceklerini kestirdiinden, ehre girmedi ve ba bo
olarak orada bulunan 32. Kafkas Piyade Alay'nn bana, Binba hsan' brakarak teki isyan
blgelerine doru hareket etti. Ne var ki, 2 Mays'ta asiler Bolu stne yeniden geldiler, Binba hsan
nlemler almt ama asilerce vurulup yaraland, sonra da arambal Kara Ali adnda biri tarafndan
ldrld. Sonra Bolu'ya giren askerler baz erleri de ldrdler, Abdlkadir adnda gen bir subay da
ar yaraladlar. Sonra da boynuna ip dolayp, sokaklarda eke eke ldrdler. Bu arada da,
eyhlislm fetvasn yerine getirdiklerini sylediler, stanbul'daki eyhlislm Drrizade, Kuvay
Milliyecilerin asi ve aki olduklar, bunlar ldrmenin caiz olduu yolunda fetva vermi ve bu fetva tm
ayaklanma blgelerine datlmt... 4 Mays'ta Ayc Arif Bey mfrezesiyle asilerin stne gittiyse de
baar salayamad ve Kzlcahamam stne ekildi.

erke'ten Gerede zerine sevkedilen Binba Vasfi komutasndaki 58. Alay, 260 mevcuduyla tedbirsiz
olarak Gerede'ye girdiinde birden yaylm ateine tutuldu ve Binba, ancak 85 eriyle geriye kaabildi.
11 Mays gecesi ise Ayc Arif, Kzlcahamam yresindeki adrl kararghnda, gece kendi mfrezesinden
biri tarafndan ldrld ve Karakeili Milli Alay da dald gitti. Bu st ste gelen yenilgi ve
dalmalarn ardndan Binba Rt Komutasnda 400 er ve 4 makinal tfekli bir birlik Gerede zerine
gnderildi. Bu birlik de kesin bir direnile karlat, birlik erlerinden bir ksm asilere katld ve Binba
Rt ancak 89 erle geri dnebildi.
Bu arada, Kuvay Milliye Komutan Ali Fuat (Cebesoy), Geyve'de Kurmay Bakan Binba Saffet Bey
(Arkan) ile zmit Mebusu Fuat Bey'in (Carm) yardmyla alyordu ama yapabilecei pek fazla birey
yoktu. Mustafa Kemal Paa'dan Ankara'ya dnmek buyruunu ald ve dnd. Dnerken de, erkez
Ethem Bey'i Dzce ve Bolu asilerini tenkil komutan atad. Bursa zerinden Anzavur etesini tenkil etmi
olarak gelen erkez Ethem Bey'in Kuvve-i Seyyare'si yan sra, Eskiehir Albayrak mfrezesi, Konya'nn
Arnavut Mfrezesi, Rauf Bey komutasndaki ark Milli Mfrezesi, Yzba Day Mesut Bey komutasndaki
Demir, mer, Sleyman Kaptan eteleri ve Bolvadin Atllar, Bilecik Kuvay Milliyesi ve evredeki teki
tm milis kuvvetleri ile Miralay Refet Bey kuvvetleri, Dzce isyanclar zerine gnderildi.
Ethem Bey, Geyve'den Adapazarna giderken, bir yerde kazara bir silah patlasa o ky kknden
yakarak ve erkeklerini asarak bir tufan gibi geti. Dzce asileri dehete dtler ve ellerinde rehin
tuttuklar Trabzon mebusu Hsrev (Gerede) ve Osman Beyleri Mudurnu'ya Refet Bey'e gnderip aman
dileyip arac olmasn istediler. Mudurnu'dan Ankara'ya telgraf ekildi, aman dilendi, isyann elebas
Berzek Sefer Bey'in ikna edilebilecei, daha fazla kan dklmeden ayaklanmann yattrlaca ileri
srld. Ancak bu kez de Ankara'da Genel Kurmay Bakan smet Bey (nn), Dzceye silah
kuvvetiyle girilmelidir. Asilerin dehaleti samimi deildir, eli kana boyanmam birka kiiyi affederiz ama
ehit olan komutan ve erlerimizin hesabn soracaz diye cevap verdi. Ethem Bey ve Refet Bey
kuvvetleri hibir direnmeyle karlamadan Dzce'ye girdiler.
Kuvve-i Tedibiye, elebalardan ele geen Ko Bey ve Abdlvehab' hemen o gn astrd. stanbul'dan
dokuz subayla birlikte isyan ynetmek iin gelmiken Akakoca'ya kaan Erkanharp Kaymakam Hayri
Bey yakalanp Dzce'ye getirildi ve o da asld.
Albay Refet Bey kuvvetlerinden Binba Nazm Bey'in komutasndaki bir birlik 27 Mays'ta Bolu'ya girdi.
Burda da atma olmad. Ancak asiler, beklenmedik bir yerde, Mudurnu'da kalm olan olak brahim
Bey mfrezesini sardlar. Bunu haber alan Binba Nazm Bey beraberindeki zeybeklerden Postlu Mestan
Efe, Yeenlili Deli smail, Adagideli Mustafa, Bozdoanl Mehmet Karaerkek, zmirli smail, artl Deli
Mustafa, amar Hamaml Mehmet ve Kurucuoval Mustafa adl fedaileri gece gizlice Mudurnu'ya
gnderdi. Ardndan da 50 zeybekle kendisi yetiti, iki ate arasnda kalan asiler datld. Bundan sonra
Binba Nazm 31 Mays'ta Gerede'yi bast, Abazalar daha nceden ekildiinden, yerli asiler ok
dayanamad, bunlarn eline gemi drt makinal tfek geri alnd, ekiya ileri gelenleri asld. Bylece
de. tam TBMM'nin Ankara'da toplanmas arifesinde Ankara'y nerdeyse drt bir yandan sarm olan bir
yangn kan ve atele, pek ok da kurban verilerek bastrlm oldu. Bu Birinci Dzce ayaklanmas 13
Nisan - 31 Mays 1920 tarihleri arasnda birbuuk aydan ok srd.

KUVAYI NZBATYE DEDKLER

lke, yerel ayaklanmalarla kaynarken, stanbul'daki hainler Vahidettin ve Damat Ferit, Kuvay Milliye'yi
bomak iin yeni bir hainlik daha plnladlar. Bu, Kuvay Milliye'ye kar, Hilafet Ordusu da denen
Kuvay nzibatiye'nin kurulmasyd.
stanbul'daki Damat Ferit Hkmeti, 18 Nisan 1920'de, eyhlislm Drrizade'nin, Anadolu'daki Kuvay
Milliyeci ve Ulusal Direnii Komutan ve nde gelen liderlerin ldrlmelerinin er'an caiz olduu,
Kuvay Bagiye dedikleri Kuvay Milliye'ye kar savarken lenlerin ehit, savaanlarn da gazi
saylacaklar yolundaki fetvasndan yola karak Kuvay nzibatiye birliklerinin kurulmasn kararlatrd.
Bu birliin bana da, ordu komutan yetkileri ile Sleyman efik Paa, Kurmay Bakanlna da,
Badat'ta Redif Frkas komutanl yapm Erkanharp Miralay Refik (Yaltkaya) getirildi.
Kuvay nzibatiye'nin oluturulan ilk alaynn bana Binba Hasan Tevfik atand. Bu alay, zmit'in
gneydousunda karargh kurdu. Kuvay nzibatiye adna 54 subay ve 790 er topland. Sonradan
subay says Kuvay nzibatiye'de 94'e ykseldi.
Kuvay nzibatiye'nin ikinci alaynn bana ise, ordudan kovulma erkez Bekir Bey getirildi. Ordu
Komuta karargh da zmit limannda demirli, toplarnn kamas alnm Yavuz Zrhls oldu.
Miralay brahim adnda bir ibirliki ile zmit'e Kuvay nzibatiye'ye 55 bin lira gnderildi. Ayn gnlerde
Mirimiran rtbesiyle Ahmet Anzavur zmit'e mutasarrf atand ve Kuvay nzibatiyeyi desteklemesi

istendi, zmit'e gelip Yavuz Zrhls'ndaki kararghnda Kuvay nzibatiye Bakomutan Sleyman efik
Paa ile grt. Ancak bu grmede ibirliki iki paa pek anlaamadlar. Anzavur, bara ara
Sleyman efik Paa'dan 15 bin lira, 2000 tfek 600 sandk cephane alp Adapazarna gitti. Bylece de
Kuvay nzibatiye'ye kimin gerek komutan olduu bir sorun olmaya balad. Bir sre sonra, Sleyman
efik Paa Yavuz Zrhlsnn kamaralarn brakp stanbul'a dnd. O dnnce kurmay heyeti igalci
ngilizlerce gemiden kartld.
Anzavur, erkez irin Bey diye biriyle birlikte eldeki derleme paral askerleriyle 10 Mays'ta Adapazarn
ve 13 Mays'ta da Kandra'y igal etti. Yreyi savunan Kuvay Milliye mfrezesinin bandaki Day Mesut
Bey Adapazar'nn kuzeyine ekilmek zorunda kald. Anzavur birlikleri ise 15 Mays'ta Geyve'ye saldrd.
Ancak birlikleri bozuldu ve geri ekildi. Fakat 17 Mays'ta bir kez daha saldrd. Bu baskndan nce,
Geyve'deki Ali Fuat Paa kurmay bakan Binba Saffet Beyi (Arkan) yanndaki az bir kuvvetle
Deirmendere'ye gndermiti. Bu yzden ikinci saldrda bizzat Ali Fuat Paa ve yaveri dris (Cura),
birer makinal tfein bana geip arpmak zorunda kaldlar. Tam bu srada Day Mesut ve Demirci
Efe Mfrezesinden zeybekler yetiti, Anzavur birlikleri bir kez daha bozuldu. Anzavur ise, attan dt ve
geri dnmek zorunda kald.
Genel Kurmay Bakanl'nn yazdrd, resmi Trk stiklal Harbi tarihinin altnc cildinde Rahmi Apak, i
ayaklanmalar anlatrken geri ekilen Anzavur Ahmet Paa'nn kendi adamlar olan erkezlere u emri
verdiini yazmaktadr:
Kuvay nzibatiye, Kuvay Milliye ile muharebeye tututuklar zaman, Kuvay nzibatiye'yi arkalarndan
tehdit ve taciz edin (129).
te yanda, erkez Ethem Bey kuvvetleri, Dzce isyann bastrdktan sonra, Adapazarna da geldi,
buradaki Kuvay nzibatiye bln teslim alp terhis etti. Bu bozgundan sonra, stanbul'daki Damat
Ferit'in Harbiye Nazr, Sleyman efik Paa'nn yerine Suphi Paa'y. Anzavur'un yerine de Erkanharp
Kaymakam Senai'yi kolordu komutan yetkisiyle zmit ve Havalisi komutan atamt. Ancak, bu arada
parayla toplanm olan bu birliklerden srekli firarlar oluyor ve kaanlardan birou ulusal glere
katlyordu. Bu garip ordu, 14 Haziran 1920 tarihinde, bir tmen olarak zmit'ten harekete geti, nc
olarak, Makinal Tfek stemeni Tark Mmtaz (Gztepe) komutasnda bir Bonak ve bir de erkez
etesi tmen gcnde varsaylan bu birliin banda yryordu.
Kaymakam Ragp adnda, emekli iken alay komutan atanm biri, sonradan ele geirilen bir raporunda,
komutan olduu nc Kuvay nzibatiye alaynn bana, eski komutan Kaymakam Selim'in istifas
zerine getirildiini, birlikte kimsenin emir dinlemediini, perian olduklarn yazyordu. Birinci Tabur
Komutan, Yzba Yusuf zzet adndaki Kuvay nzibatiye mensubu ibirliki subay ise, raporunda,
Kuvay Milliye karsnda birliklerinin nasl bozguna uradn uzun uzun ve znt ile anlattktan sonra,
birliinden canla bala hizmet edenlerin sadece, Mlazm Nejat, Mlazm Ali, Mlazmsni Mustafa, 2.
Blk avular evket, Osman, Hseyin olduklarn, geri kalanlarnn ne yaptn bilmediini
belirtiyordu. Ayn tabur komutan, Birinci Blk Komutan Yzba Mehmet ile yardmcs Mlazm
Mustafa'nn kendisini ve emirlerindeki bl aldattklarn ve asilere iltihak ettiklerini rapor ediyordu.
Kuvay nzibatiye'nin kinci Alay Komutan Binba Mustafada raporunda, Kuvay Milliye Birliklerine nasl
saldrp yzgeri ettiklerini anlatrken, kap zmit'e snmak istediklerinde ngilizlerin kendisini ehre
sokmadn, ellerinden silahlarn aldn ve ondan sonra da deta tutuklu gibi stanbul'a havale
edildiklerini yazyordu.
Kuvay nzibatiye'nin bu fiyaskosundan sonra 25 Haziran 1920'de Harbiye Nazr Vekili Ferik Ahmet
Paa, Kuvay nzibatiye'nin lavedildiini ve erleriyle subaylarnn terhis edilmeleri emrini veriyordu.
Ne var ki stanbul Hkmetlerinin, ne utanmalar ne de rezilliklerinden ders alma alkanlklar vard.
Kuvay nzibatiye'yi lavedecek stanbul Hkmeti bu karardan ksa bir sre nce kat zerinde ve
stanbul'dan dar kamayacak ama karargh zmit'te olan bir Olaanst Anadolu Genel Mfettilii
makam icat etmi ve bunun bana da, emekli bir Mareali, Mir Zeki Paa'y atamt. 28 Nisan 1920
tarihli bu kararnameye gre, Anadolu'daki tm askeri birliklerin komutasn stne alacak bu genel
mfettiin kurmay bakanlna Erkanharp Miralay Mahmut (Beli) getiriliyordu.
Ayn gnlerde, Safranbolu'dan Mttehit Gnlller Komutan imzasyla stanbul'a telgraf eken
Dayzade Hac brahim adnda bir hain de, nebolu'ya asker gnderin, Kastamonu'yu igal edin,
Mustafa Kemal'i tevkif edin diyor, Svari Binbas Fehmi adnda bir bakas da zmit'teki Mfettii
Umumilik ile Kuvay nzibatiye arasndaki irtibat subaylna getiriliyordu.

ALTINDAN APANOLU IKAR

Ankara evresindeki ayaklanmalar halkasna katlan bir halka da Yozgat'tadr. 15 Mays 1920'de patlak
verir. Ayn gnlerde bir ayaklanma da Zile'de ortaya kar.
Yozgat Ayaklanmas, Ankara ynetimini ve Heyeti Temsiliye'yi tanmak istemeyen Yozgat Mutasarrf
Necip Bey'in 20 Ekim'de grevden uzaklatrlmas, Yozgat Hrriyet ve tilf Frkas Reisi apanolu Edip
ve kardei apanolu Celal Bey'lerin Ankara'da Meclis toplanmasn padiaha isyan saymalaryla ortaya
kar.
14 Mays'ta apanoullar Yozgat'ta bir at yar dzenlerler. Bu yara, kendi kafadarlar, Kuzgunlu Hac
Bekir, Zile Solucanldan Musa, Osmaniye'den Meeci dris, Hseyinabatl Halit, Komiser Muavini Ziya,
apanoullarn damad, ayrz kynden Hoca mer'i arr, yartan sonra konaklarnda akam
yemeine alkoyarlar. Bu yemekte, ayaklanmann ilk kararlar alnr ve pln yaplr.
te yandan, Erzurumlu eski nahiye mdrlerinden, posta ihalesi ald iin Postac diye tannan, posta
idaresinin paralarn yiyip Sivas Yldzeli kylerine snm Postac Nazm, Kara Mustafa, Katil Salih
Yldzeli Kiremitli ky erkezlerinin nahiye mdr ile anlamazln bahane edip, Dzce ve Bolu
ayaklanmaclarndan olup buralara snm olanlar da bir araya getirip bir Halife Ordusu oluturur ve
Yozgat Beyleri apanoullar'yla iliki kurarlar, ilk ayaklanmay da bunlar balatrlar. Yldzeli'ndeki
tabura saldrp, pusuya drdkleri askerlarin elinden makineli tfek alrlar; amlbel'de bir askeri
mfrezeyi daha pusuya drrler. Basknclar arasndaki, Plmrl Salih ile erel Safer askerlerce
tehis edilir.
Kl Ali 40 kiilik Mfrezesiyle, Antep'ten bu ayaklanmaclarn stne yollanr. apanolu Halit ve
apanolu Ziya da bu arada bu ayaklanmaclara katlrlar. apanolu Salih, enitesi Mahmut ve gene
apanoullarndan Meki, Osman Sekip, Muhlis, Hafz ahap, apanolu Hakk, apanolu hsan, Hayri
Paa olu hsan, Emekli Yzba Hakk, Hsn, Fevzi amlbel karakolunu basar, jandarmalar
oraplarna kadar soyar, Kayadibi bucan talan ederler, isyan giderek geniler.
Ankara'nn elinde, bu ayaklanmay bastracak ne asker ne de silah vardr aresiz gene erkez Ethem
Bey'in Kuvve-i Seyyaresine haber verilir. Yanna da usulen birtakm askeri birliklerle milis gleri katlr.
erkez Ethem Bey, Dzce ayaklanma blgesinden, Ankara zerinden Yozgat'a geer ama, artk onun da
yava yava havas deimitir. Ben der de baka birey demez. Hatta daha da ileri gidip, Mustafa
Kemal Paa'y gerekirse Meclis nnde asabileceinden bile sz eder. marmtr... martlmtr...
Kuvve-i Seyyarenin o gnk mevcudu 70 subay, 2100 piyade, l.300 hayvan, 4 kudretli da topu, l
sahra topu, 8 makineli tfektir (130).
erkez Ethem Bey kuvvetleri 23 Haziran'da. iki saatlik bir arpmadan sonra ayaklanma merkezi
Yozgat'a girerler Ethem Bey'in Raporuna gre 3 ehit ve 9 yaral verilmitir. ki saat kadar muharebe
oldu. Ermeniler dahi asilerin ateine katlarak askerlerimize kar silah ve bomba atmak suretiyle bir erin
ehit, sekiz erin mecruh olmasna sebeb olduklarndan bu Ermenilerin evlerine ate verilmi ve, birka
Ermeni evi yaklmtr (131).
erkez Ethem Bey, ayaklanma bastrmalarnda acmaszdr. Hemen o gn 12 asi aslr ki bunlar,
arasnda balca iki kii eriye Hakimi Hoca ahap, Yrkzade Hsn'dr.
arpmada lenler arasndaysa Yahya Paa olu Osman'n cesedi grlr. apanolu Edip ve Celal
kamlardr. erkez Ethem ertesi gn Alaca kasabasn da ele geirir. Kaan apanolu yandalarn
Arapseyf boaznda kstrr ve iyice hrpalar, 300 kadar adam ldrr. apanolu Edip yaralanr ama
gene kaar.
Bu arada, iftlik Nahiye Mdr Hseyin Hsn komutasndaki Cafer Bey Mfrezesi, ayaklanma
merkezlerinden Bedirkale kyn basarak elebalardan saylan Aynacoullarndan Rt ullu,
Aynacoullarndan Muhtar, Hanc Halil, Jandarma Karamahmutolu Sleyman ve Bekir Olu
Sleyman'n evlerini eyasyla yakp, aile ve hayvanlarn bucak merkezine getirir. Bu arada asiler de yer
yer zayf ve dank grdkleri mfrezelere saldrr kayplar verdirirler. Tenkil harekt 27 Austos'a
kadar srer. Bu tarihte, 3. Kolordu komutan Miralay Selahattin Bey bir bildiri yaynlayp, 27 elebay
yakalayana veya ldrene 300 liraya kadar mkafat verileceini aklar. Arananlar arasnda.
Aynacolu Rt, Postac Nazm, Kara Mustafa, Fevzi, Kkaa, Hac Hasan, Zalim avu adl asiler
de vardr. Bunlarn dnda evrede baka kimse kalmad varsaylmaktadr.
Tenkil sonunda, aman dileyen ve balanan asilerden 500 kadar Akdamadeni Alay olarak Yozgat'a
getirildiklerinde, bunlarn iinden 49 kii, Kuvay Milliye emrinde almayz diye kap yeniden
ayaklanrlar ki, bunlarn arasnda, Kkaa, Deli Hac Hasan gibi elebalar da vardr. Geri kalanlarn da
bir ie yaramayacaklar bu vesile ile anlalr. Beri yandan, Kk Aa 200, Postac Nazm da 300 kiilik
yeni eteler oluturmulardr ve 5 Eyll'de kinci Yozgat Ayaklanmas balar. 8 Eyll'de Amasya Tokat
arasnda engelhan baslr, halk soyulur, Krehir'de Nogaykz kynde toplanan asilerle Krehir
Mebusu Keskinli Rza Bey mfrezesi atmaya girer ama, ba edemez. olak brahim Bey mfrezesi,
Yozgat'tan Akdamadeni'ne yollanr, Aynacoullar, Katil Mustafa ve Kkaa etelerini datr, Arap

diye anlan azl bir akiyi de ldrr, ayrca Aynacolu etesinden 17 kii ldrlr, iki ehit bir yaral
verilir. Derken Mfreze 6 Ekim'de Zile'ye gelir ve Karakahya olu Deli mer, avdarolu Topal Hafz, 13
Ekim'de Zile'de aslrlar.
18 Ekim'de, asiler Akdamadeni'ni basar, evleri yakar, kasalar soyarlar ama bu arada Deli Hac
adndaki ekiya reisi ldrlr. Milli Mfrezeler yetiir ve soruturma yapp, Yozgat Mebusu Rza'nn
kardei Belediye Reisi kr ile on kiinin daha bu ayaklanma ve basknla ilgili olduu saptanr ve
bunlar da hemen orackta aslrlar. Bylece, kinci Yozgat ayaklanmas da 5 Eyll'den 30 Aralk 1920'ye
kadar srm olur.
Yozgat, Yldzeli ayaklanmalarndan cesaretlenen ve kendileri de ayaklanmaya hazr olan Avukat Ali,
eski bucak mdrlerinden Naci ve eski mali mdrlerinden hsan adl kiiler, Zile evresinde 30 kiilik
bir kuvvet olutururlar. Postac Nazm da bunlara katlr. Bu arada aftan yararlanan baz erkez beyleri
de kasabaya dnmtr, bunlar yeniden ayaklanrlar ve kasabadaki Kuvay Milliyecilerin evlerini
basarlar, Zile'deki az saydaki asker Zile kalesine ekilir. Ankara'nn buyruu ile hemen baz kuvvetler
arada Erzurum Gmenleri Milli Mfrezesi, Erzurumlu Cafer Bey Mfrezesi Zile'yi sararlar. Erzurum
Gmenleri Milli Mfrezesi, Aziz Bey komutasnda stne saldran asilerden 14'n ldrr, 31'ini esir
alr. 12 Haziran'da Milli Kuvvetler Zile'ye girer. Daha nce de ehir bombardman edilir. Unvan Ali adl
ekiya ileri geleni sakland deirmende vurulup ldrlr. eyh Abdsselam, Aynacoullarndan
Mehmet arpmalarda lrler. l Temmuz'da da 22 isyanc aslr.
Bu arada, Turhal'da da bir ayaklanma olur. Hemen burda da skynetim iln olunur, mahkemeler
kurulur, Zile'den kaan apanolu Halit Bey, Arapseyf karakolunu basm, bir jandarmay ldrm
altsn da esir almtr. Onun da peine dlr.

BU LSTELER BTMEK TKENMEK BLMEZ

ayaklanmalarn listeleri ylan hikyesi gibi uzar gider. Hemen her tan altnda bir ihanet yuma
yatmakta, frsat buldu mu bakaldrmaya almaktadr.
1920 Haziran'nda, Sevr Anlamasna gre Trk topraklar zerinde bir Ermenistan kurulaca sansna
kaplan Krtler de Gneydou'da kprdanmaya balarlar. Milli Aireti ileri gelenlerinden, Mahmut,
smail, Halil, Bahur, Abdurrahman adl reisler Gneydeki ngiliz ve Franszlarla da irtibat kurup Siirt'ten
Tunceli'ye kadarki blgeyi ele geirmeye kalkrlar. 28 Austos'ta 2000 silahl Viranehiri basp,
Karakei Trk aireti mensuplarndan yakaladklarn asarlar, evlerini yakarlar. zerlerine evredeki Trk
ve ayaklanmaya katlmayan baka Krt airetleriyle 13. Kolordunun 5. Tmeni gnderilir. 7 Eyll'de Milli
Aireti bu basklar zerine Suriye'ye kaar.
Bahtiyar Aireti Reisi Cemil eto da bu arada bir Krt hkmeti kurma davas peindedir. Hkmeti ve
ciheti askeriyeyi ortadan kaldrmak iin Garzan'da btn airetler birletik, siz de katln diye Rekotan
aireti Reisi Sabri'ye bir mektup yazar, hatta tehdit de eder. Ancak, Sabri, Ecdadm imdiye kadar hep
hkmetin sayesinde yaad ve reislik yapt, ben de yle yapacam diye cevap verir. Haydaranl
Aireti Reisi Hseyin Paa ise Mays 1920'de stanbul'daki Krt Teali ve Teavn Cemiyeti'nin bildirilerini
alp getirmi ve Aynkesr'deki evinde Cemil eto'ya vermitir ki blgede datlsn. Sonunda Cemil eto,
300 kadar silahlyla Garzan'da ayaklanr, amac Ankara Hkmetini ortadan kaldrmaktr. Ama 20
Mays'ta bir tabur tarafndan sarldnda fazla dayanamaz, drt olu ile birlikte 7 Haziran'da teslim olur
(132).
Bir de, Samsun, Trabzon blgesinde, Pontus Rumlar sorunu vardr ki, Anadolu Kurtulu Savalarn
uratrr durur. Eski Pontus Rum Kralln yeniden kurma hayali peindeki yerli Rumlar, Mondros
brakmasndan balayarak, 1921 yl sonuna kadar, Samsun, aramba, Terme, Amasya, Merzifon,
Vezirkpr, Ladik, Gmhacky, Havza, Tokat, Erbaa blgelerinde kurduklar Pontus eteleriyle
yrede 1641 Trk' ldrr 223'n yaralar 3723 evi yakar, eya, hayvan, mal, para gasbederler.
Merzifon'daki Amerikan Koleji Mdr Mr. White bu Rumlara elinden gelen her trl yardm yapar.
Trabzon Metropoliti Hrisantos, Giresun Belediye Bakan Konstandidis, Kaptan Yorgi Paa'nn olu,
Samsun Metropolit vekili Eftimos, Barahip Platon Matnoz, Pontus Rum Devletinin kurulmas hayalinin
balca tertipileridir.
Ankara Hkmeti, Merkez Ordular Komutanlna atad Nureddin Paa eliyle, Pontus Rum etelerini
yok etme eylemini aralksz srdrm, 11.118 vasi Rum'u arpmalarda yok etmitir. Geri kalanlarda,
Lozan Andlamasndan sonra Yunanistan'a gnderilmilerdir.
Kurtulu Savann ilerleyen yllarnda da, Anadolu'nun urasnda ya da burasndaki ayaklanmalar,
TBMM'ye kar direniler son bulmaz. rnein 6 Mart - 17 Haziran 1921 tarihleri arasnda Hafik, Zara,

mranl, Suehri, Refahiye, Kemah, Divrii, Kangal yresindeki Kogiri aireti ya da airetleri bir
ayaklanmaya giriirler.
Mustafa Paa, Alian Bey, Haydar Bey, Hac Rasim, Mahmut, zzet, Kelaaolularndan Mehmet Naki
zzet, Hasan Askeri, Kzm. Aliir adl airet reis ve ileri gelenleri, Kzltepeli Kr Rfat, Karmanl Nuri gibi
daha baka ekiya reisleri, Paris'te Ermeni Bogos Paa ve Krt erif Paa, stanbul'da Seyit Abdlkadir
gibi Krtlk ve Ermenicilik davas peinde koanlarn da etkisiyle, Dersim blgesinde ayaklanrlar.
nce, askeri birliklerce tutsak edilmi Deliceli Demiraaolu Mahmut'u kurtarmak iin giriilmi bir
hareket gibi grnen ayaklanma, ksa srede yreye yaylr, mranl'daki Svari Alay komutan Binba
Halis, Temen Mtak ve drt er ehit edilir. Baz subaylar, yzlerce asker ve 203 tfek, 2 makinal
tfek 135 hayvan asilerin eline geer. eitli kyleri ve kasabalar basan isyanclar, katliam ve soygun
yaparlar. Nureddin Paa kuvvetleri, yukarda adlar geenlerle birlikte ayaklanmaya katlan ve karan
Ate, Kasm Olu Munzr, brahim, Mustafa, Mansur, Seyithan, Gazi, Azamet adl asi elebalarnn
ardna der. arpmalar ekilmeler sonunda 11 Nisan'da balayan tenkil harekt 17 Haziran'da sona
erer. 500 kadar asi ileri geleni ldrlr. Haydar Bey, aman diler, Alian ve 32 lider tutsak edilir,
ilerinden aslanlar, srlenler olur. Bir sre iin, Dersim blgesinde bar salanr. Taa ki, 1925 eyh
Sait Ayaklanmasna kadar.

DAHA BAKA AYAKLANMALAR

Birincisi glkle bastrlan Dzce ayaklanmalarnn ikincisi 8 Austos-23 Eyll 1920 tarihleri arasnda
boy gsterir.
erkez Ethem ve olak brahim Bey kuvvetleri Yozgat Ayaklanmasn bastrmak zere blgeden ayrlm
ve Yunan saldrs da balam askeri birlikler Uak-Bursa hattna yollanmtr. Bunu frsat bilen Dzce'de
yeniden olay karrlar. zerlerine gnderilen jandarma mfrezesi bozulur. 8 Austos'ta da 300 kadar
Abaza Dzce'yi yeniden basar. Kad Kemalettin'i kaymakam vekili atarlar, Dava Vekili Akif, Hac Hamdi,
Mustafa imzalaryla da Ankara'ya bir telgraf ekip, Kuvay Milliye bu blgedeki erkez ve Abazalar yok
edecek, hi kimseyi sorumlu tutmazsanz, buradaki ayaklanmann n alnr, derler. Ellerinde bir ok
tutsak vardr, bunlara da imzalattklar bir telgrafta, soruturma almamasn isterler. Bu asilerin
stlerine gnderilen bir tabur asker, uykudayken bastrlr ve dalr. Asiler bundan cesaretlenip Bolu'ya
yrrler ve ehri ele geirirler, isyan bir kere daha geniler. Kl Ali Mfrezesi, Yzba Sar Edip Efe,
Yeilbayrak Mfrezesi, olak brahim Bey Mfrezesi, Cafer Bey'in Erzurum Kuvay Milliyesi, eski
asilerden iken Kuvay Milliyecilere katlan Dayolu brahim Aa ki bunun olu da vaktiyle asi iken
sonradan Miralay Refet Bey kuvvetlerine katlm, ok yararl olmutu ayaklanmac gleri iyice
sardnda, asiler, kendisi de Abaza olan ve Bolu Jandarma Komutanlna atanan Binba Rt Bey'in
de araya girmesiyle aman dileyip balanrlar ve evlerine dnmelerine izin verilir (133).

IX

STANBULDAKLERE GELNCE...
Btn bu ayaklanmalar, kar kmalar, hep Anadolu'daki Ulusal Direnii krmaya, ykmaya ynelik
abalar olarak srp giderken, asl stanbul'daki hainler de ellerinden geleni ardlarna koymazlar.
rnein bunlardan biri, Refik Halid (Karay) 4 Nisan 1920 gn nl Alemdar gazetesinde, Hani Byle
Olmayacakt... balyla ve Aydede takma adnn ardna snp yle yazyordu:
Yahu, hani kabine istifa etmeyecekti? Hani Ferit Paa Divan li'ye verilecekti? Hani Hrriyet ve tilaf
kokumutu? Hani mebuslar kabineye girecekti? Hani Mustafa Kemal stanbul'a gelecekti? Hani
Harekt Milliye memleketi kurtaracakt? Hani Mecliste Fransa htilali'ndeki gibi celdetler gsterilecekti?
Hani Felah Vatan yedi dvelle baa kacakt? Hani renk renk ordular gelecekti? Hani ngiltere
karacak. Fransa bunalacak, talya dalacak, Hint ayaklanacak, in canlanacak, cihan pusulay
aracak, sonra Lenin ile Enver, Troki ile Talat kolkola bu karmakark dnya haritas zerinde
batdan douya kadar gezecek, tozacak, hkmran olacakt? Hani beni asacaklard? Ayan'
datacaklard? Frkay kapatacaklard? Hani rksulu Sadrazam olacak, zzet Paa kabine tekil

edecek, Cami Bey Dahiliye Nezaretime gelecekti? Hani istifa iin sebep yoktu? Hani Mister Wilson
lehimizde idi? Hani Anzavur Bey vuruldu idi? Hani Ferit Paa sadarete bir daha gelmeyecekti? (134)
Bakyorum, ttihatlar ne dediyse hep aksi olmu... Bundan sonra biz syleyelim siz dinleyiniz.

VE BR HAKLI HKM
Bu yaz ou kii iin bugn bir anlam tamaz O gnlerini dadaasnda Refik Halid atp tutuyor;
yklm ttihatlar talyor, ulusal savam yrtmek isteyenlerle alay ediyor! Umutlar ineyip
umutsuzluu yaymak iin kalemini kullanyor.
Ne var ki 5 Nisan 1920 gnn takvimdeki yerine oturtunca Refik Halid'e hak verenler bile kabilir.
nk 16 Mart 1920'de dman stanbul'u igal etmitir. Meclisi Mebusan, bu koullarda
alamayacan vurgulayarak kendi kendisini datmtr. Anadolu'da Sivas ve Erzurum Kongreleri
toplanmtr ama Dveli Muazzamann ta uzaklarda verilmi yksek karar yannda ne deeri vardr?
stanbul'da vatan haini Damat Ferit, ikinci kez kabinesini kurmutur. Sevr Anlamas'nn eli
kulandadr. Trkiye'nin her yan dman boyunduruu altndadr. Dnya ve Anadolu ylesine
karanlktr ki, Refik Halid soruyor:
Hani Hint ayaklanacakt? Hani in canlanacakt? Hani Harekt Milliye vatan kurtaracakt? Hani
ngiltere karacakt? Hani beni asacaklard?
nsanolu, dnyaya dar zaman asndan baktnda hibir eyin deimediini ve deimeyeceini
sanr. lem yine ol lemdir, devran yine ol devran. Her sabah aynada kendini gren kii; gnden gne,
aydan aya, yldan yla nasl deitiini anlayamaz; ama bu deiim on yl nceki ve sonraki iki fotorafla
insann suratna arpar.
Nitekim Refik Halid'in Hani Byle Olmayacakt? yazsndaki btn sorulara tarih yantn vermitir.
Hint ayaklanmtr...
in canlanmtr...
Refik Halid aslmamtr; ama Bamszlk Sava baarya ulanca snr dna srlm, yirmi yl sonra
yurda dnebilmitir.
Ve en nemlisi:
Harekt Milliye, vatan kurtarmtr (135).
birlikilerin bir bakas, gene bir gazeteci Refii Cevat (Ulunay) dr. Ulusal Kurtulu Sava'nn bir
kahraman, Yzba Selahattin Yurtolu anlarnda bu ibirlikinin bir marifetini anlatr.
Mtareke stanbulu'nda, daha dorusu igal stanbulu'nda Padiah Hkmetinin bir mahkemesi,
Yozgat Mutasarrf, eski Boazlayan Kaymakam Kemal Bey'i, Ermeni kymndan tr sulu grerek
astrmtr. Ancak bu idam, stanbul'un igalini hazmedemeyen gen Trkler iin bir ayaklanma nedeni
olmu, vicdanlarda bir patlama yaratmtr. Kemal Bey'e byk ve grkemli bir cenaze treni
dzenlemilerdir, stanbul'da yer yerinden oynamtr. te bu gnn ertesini Selahattin Yurtolu yle
anlatyor:
Cenaze treninin ertesi gn Hkmete bal Refii Cevat, Alemdar gazetesinde 'Srmal Haydutlar'
balkl bir yaz yaynlad. zetle diyordu ki:
Devletin resmi niformasn tayan bir sr haydut, devlet tarafndan aslm bir haydudun cenazesine
kararak kargaa yaratmlardr. Bunlarn da yakalanarak cenazesine katldklar haydudun akbetine
uratlmas gerekmektedir.
gn sonra, yedisekiz subay, Tepeba'nda oturuyor ve iiyorduk. Ben hayatmda ilk kez
arkadalarmn sraryla viski imitim. ki bama vurmutu. Tam bu srada iimizden biri kar masada
oturan adam gstererek: Refii Cevat, dedi.
Hemen karar verip kalktk! Gya masasna oturuyormu gibi evresini sardk. ard. Drt bir yan,
Rum, Ermeni, Hristiyan ve yabanc subaylarla dolu olmasna ramen yardm gelinceye kadar
cehennemi boylayacan kestirdi. Syleyeceimizi syledik. Ertesi gn bir yeni yazyla zr
dileyeceine yemin etti.
Biz de byle bir yaz yaynlamazsa cann cehenneme yollayacamz tekrarladk.
Ertesi gnk Alemdar'n bayaznn zeti 'Kahraman ordunun kahraman subaylar, cenazeye katlmakla
lkede bir fenala yol almamasn amalamlar... Ne asil, ne yksek bir fikir!... (136).
Gene Yzba Selahattin Yurdolu, bu cenaze treniyle ilgili bir ansn anlatrken, adn vermemekle
birlikte, trene katlanlar jurnal eden bir Arap doktorundan sz eder ki yle:
O tarihte, Tbbiye mektebinde idare memuru olan bir Arap doktor, trene katlan rencilerin adlarn
saptayarak hkmete vermi ve ok insann cann yakmt. Bu doktor. Milli Mcadeleden sonra Trk

tabiiyetinden karlm, fakat bir yolunu bularak tekrar Trkiye'ye kabul edilmi ve Gney lleri Trahum
Tekilt Reisi olmutu (137).
Bu jurnalci kimdi dersiniz acaba? oluu ocuu kimlerdir?

BRLKNN UTANMASI OLMAZ!..

birlikilik ve ihanet konusunda Refik Halid, Rafii Cevat, Arap doktor gibi daha nice alak vardr ki
saymakla bitmez. Mesel bunlardan biri Mareal Fevzi akmak'n Harbiye'den snf arkada Halit Bey
adnda biri, Fransz ordusunda, istihbarat yzbas olarak grev alacak. Anadolu'ya silah karmaya
alan Kuvay Milliyecileri saptamaya alacaktr.
stanbul'da Polis Mdrl yapm Tahsin. Mdr Muavini Kemal ve Ispartal Kemal ile, Hafz Sait,
eref, Arnavutky Merkez Memuru Hac Kemal, Sakall Cemil, Yolgeenli Yusuf gibi polis efleri,
Osmanl Devleti adna elde ettikleri istihbarat igalcilere aktaracak, onlarla ibirlii yapacaklardr. Ama
bu da birey deildir...
Dpedz ngiliz istihbarat tekiltnda grev alacak polisler de vardr:
Polis Cemal ve kardei Polis Nedim... Tayyar, Hafz Cemal, Telgraf Tfeki Yakup, Telgraf Basri,
Haydar... Recep, Haaturyan? Onnik. Bunlar hep Osmanl vatandadr ama, dpedz ngiliz polisi
olarak stanbul'daki ngiliz istihbaratnda almlardr.
Bugn inanlmas g gelir ama dorudan doruya ngiliz polisi olarak alan Trk asll bu Osmanl
tebaalarnn bandaki amir de Ermeni asll bir Osmanl tebaasdr: Pandikyan Efendi...
Ve bu Pandikyan Efendi, ngiliz memuru olmasna, ngiliz istihbaratnda, deniz istihbarat ksmnn amiri
olmasna karlk, emrindeki Trk asll ngiliz ajanlarnn melanetlerini Trk istihbarat servislerine haber
vermekte, Kuvay Milliyecilerin stanbul'dan kardklar cephanelerin Anadolu'ya ulamas iin yardmc
olmaktadr. nk Anadolu direni hareketine inanm bir Osmanl vatanseveridir, gnl Anadolu'dan
yanadr.
ngiliz ordusunda yzba rtbesinde bir baka Ermeni. avuyan ise, vatanseverlikten deilse bile
paraseverlikten tr, ngilizlerin korumas altndaki Maka Osmanl silahhanesindekl silahlarn
Anadolu'ya karlmasna araclk etmek ister. Pazarlkta uyuulamaz ve bu kez bu silahlar gizli olarak
Yunanllara satlr, stanbul'daki Osmanl Bankasnn mdr bir Keresteciyan vardr, iin srf ticari
tarafyla ilgilidir ama, Anadolu'ya silah karacaklarn bildii Felah Grubu, Yavuz Grubu, MM. Grubu
yneticilerine, silah satn alabilsinler diye banka hizmetleri sunar...
Benliyan adl ngiliz niformas giyen bir Ermeni polis vardr ki (sonradan Mslmanl kabul edip
Necati adn almtr), ngiliz istihbaratn, Trk istihbaratlarna aktararak vatanna hizmet eder.
Sonradan Limanc Hamdi olarak n yapacak, Darlfnunu li muallimi Hamdi Bey, (Baar), ei ukufe
Hanm ve baldz Muhsine Hanm'la, Anadolu Direniilerinin istihbaratna yardmc olmak iin canlarn
dilerine takarlar. Mavnaclar Khyas Heminli Mehmet Bey, Divan Muhasebat Mmeyyizi hsan Bey,
eski ttihatlardan Kk Nazm Bey, Nakliyeci Himmetzade Hsn Bey, M. Sfr imzasyla tannan Razi
Yaln Bey, Efdal Bey, Ahmet Berzenci Bey stanbul'daki yeralt direni hareketlerinin belli bal sivil
elemanlardr. Merkez Kumandan ve sonra Emniyet Mdr olan, Svari Miralay Esat Bey (sonradan
Paa), Yarbay Hsamettin (Ertrk), Yarbay Halil Kemal Bey (sonradan general Halil Koer), Yzba
Ekrem Bey, Bahriye Albay Necati Bey, Yzba Seyfi Bey (sonradan general Seyfettin Akko), Silahhane
Mdr Binba Ahmet Bey Korsan Murat ya da Sair Murat Bey diye tannan Yzba Murat Bey,
Yarbay Eyp Bey, Miralay Asm, Miralay mer Ltfi Beyler ise dorudan Ankara'dan emir alan, stanbul
Savunma Bakanl'nda grevli, ama direni rgtnn stanbul'daki yneticilerinin bir blmdr.
Harbiye Nazrlarndan Cemil Paa (Mersinli Cemal), Ziya Paa, Fevzi Paa da bu rgtlere yardm eden
Osmanl nazrlar ve generalleridir.
Bunlarn karsndaysa, igalcilerle ve zellikle ngilizlerle ibirlikiliini casusluk dzeyine kartan bir
rgt, ngiliz Muhipleri Cemiyeti (ngilizleri Sevenler Cemiyeti) grlmektedir. Eski eyhlislmlardan
Mustafa Sabri Efendi, Kamil Paazade evket Bey, Sait Molla, Miralay Sadk, Rza Tevfik (Blkba)
tccardan Nemlizade Besim Bey, Darlhikem zasndan Hafz smail, Gmlcineli smail, Vasfi Hoca, vb.
vb...
Sonra birtakm ngiliz muhibbi hanmlar: Belks mer hanm. Seher Nzhet, Aye Celile, Fatma Cevdet,
Melek, Nadire Cemal, Nesibe Ziya, Naime Cemal hanmlar...

Bunlar hep ngiliz ibirlikileri...Tabii stanbul'daki ibirlikiler bu kadar deil...Franszlara yaltaklananlar

var. talyanlara yanaanlar, Amerikan mandasndan baka kurtulu yolu yoktur diyenler...Hatta,
stanbul'daki Japon ve Meksika temsilciliklerine yamananlar...
Bir de, Vrangel ordusu art 80 bin civarndaki beyaz Rus ki, herkese ve hereye hizmet eder
durumdadrlar, igal stanbul'u ite byle bir babil kulesidir...

TRK SUBAYINA NFORMA YASAK

gal stanbulu'nda, be yl boyunca olduka garip olaylara da rastlanmtr, rnein tilf Devletleri
donanmas ve hele bunlarla birlikte Yunan Sava gemilerinin de stanbul limanna demir attklar
gnlerde, Osmanl nfus ktlarn yrtp, balarndaki fesleri karp atan yerli Rumlar, Yunanl igalciler
bunlar kendi ordularnda asker yazlmaya ardnda, stanbul'da ileri Bakanl, vilayetlerde nfus
mdrlkleri nnde kuyrua girip, yeniden Osmanl nfus kd kartp biz Osmanl vatandayz.
Yunan ordusunda askerlik yapamayz, devletimiz bize sahip ksn... diye yalvarmaya balamlardr.
Anadolu ilerindeki, her Yunan ilerlemesi, stanbul'daki yerli Rumlar ve onlarla birlikte teki aznlklar
iin, bir bayram ve gsteri gerekesi olmutur. Yunan ordusunun her ileri harekt stanbul'daki
Ortodoks kiliselerinin anlarnn alnmasna, byk yini ruhaniler yaplmasna, stanbul'un batan baa
Yunan bayraklaryla donatlmasna, sokaklarda danslara, Zito Venezilos! diye barmalara ve
stanbul'un Mslman Trk halknn horlanmasna neden olmutur.
gal kuvvetleri komutanlklar ise, stanbul ve evresindeki askeri birliklerde grevli Osmanl
subaylarnn, niformalaryla ilerine gidip gelmelerini yasaklamlar, Trk subaylar, Savunma Bakanl
dahil pek ok yere, sivil elbiselerle gidip gelmek zorunda kalmlard. Nitekim, 8 Temmuz 1920'de
malt Harbiye Sertabibi, askeri elbisesi ile vazifeye giderken ngiliz askerleri tarafndan tevkif
edilmitir. Boaziinin Anadolu yakas ise, bu tarihten sonra sava alan saylarak Osmanllarn burada
kesin olarak niformayla dolamalar yasaklanmtr.

SALTANAT URASINDA BR GRC

stanbul'daki gal Kuvvetleri Komutanlar, zellikle de ngilizler, Padiah Hkmetlerini srekli olarak,
Eer Sevr Anlamasn imzalamazsanz, bakentinizi Yunan igaline brakrz diye tehdit etmilerdir.
Bu gzdalarnn etkisi altndadr ki, 22 Temmuz 1920'de Sultan Vahidettin, Saltanat rasn toplantya
armtr. Bu rada, Vahideddin'den baka, Ayan Reisi Tevfik Paa, birinci ve ikinci reisvekilleri,
sadrsabk (eski babakan) zzet, Salih ve Ali Rza Paalar, Mir Zeki, Kzm, Rfk, Osman Rauf
Paalar, Mustafa Sabri Efendi, Ferik Sleyman Paa, Abdurrahma eref, Rfat, Nuri Beyler, Hamdi
Efendi, Hoca Mustafa Asm Efendi, Mavroyaki Bey, Boyor Efendi, Abdlhak Hamit Bey, Keecizade zzet
Fuat Paa, Azaryan ve Aram Efendiler, Zeynelabidin Efendi, Kazasker Mehmet Nuri, er'iye Reisi
Mehmet Tevfik Efendiler, Erkanharbiye Reisi Ferik (emekli korgeneral) Muhsin Paa, Erkanharbiye
Hamdi Paa, Birinci Ferik Zeki Paa, Mtekait Ferik Divan Askeri Temyiz Reisi Ferik Fuat Paa, Topu
Feriki Fuat, Ali Rza Paalar, Mrekait (emekli) Ferik akir ve Talip Paalar ile Veliaht Abdlmecit Efendi
ve Sadrazam Damat Ferit Paa bulunmaktadr.
Sevr Andlamas'nn imzalanp, imzalanmamas tartmalar ksa srm, Damat Ferit Paa, bunun
imzalanmasndan baka are olmadn sylemi, bir iki clz sorudan sonra Padiah, anlamann
imzalanmasn isteyenler ayaa kalksn demi ve evvela kendisi kalkmtr. Ayaa kalkmayanlar sadece
Veliaht Abdlmecit ile Topu Generali Grc Ali Rza Paa olmular, Vahideddin, Veliahda eilip
kulana bireyler fsldaynca, o da ayaa kalkanlara katlmtr. Bylece, tek kar oyla, Sevr
anlamasnn imzalanmas, Saltanat rasnca kabul edilmitir. Padiah bir kukla gibi de olsa ta ve
tahtn kurtarmak, stanbul'daki rahatn bozmamak iin, imparatorluun sona ermesi ve Anadolu'nun
elden kmasna rza gstererek, ibirlikiler safndaki yerini iyice belli etmitir.
O srada Saltanat ras ve stanbul'daki pek ok kiinin gr, bu anlama imza edilmezse, stanbul
ngilizlerce kesinlikle Yunanllara verilecektir, yolundadr. Bir tek stanbul iin, btn bir imparatorlukla
birlikte Anadolu da feda edilmek istenmitir. Ayn gnlerde, Antep Mara Franszlara kar direnmekte,
ahin Bey'ler, Kara Ylanlar St mamlar kahramanlk destanlar yazmakta, Yunanllar, Uak
Cephesi'nde duraklamakta, Ermenilere kar da, Karabekir Kolordusu baarlar kazanmakta ve Erivan'a
kadar kovalanan Ermeniler, Kars ve Van' terketmekte, stanbul'daki Ermeniler ise, 11 Kasm'da
dkkanlarn ve iyerlerini kapatp kiliselerinde muzaffer Trk ordularna lanet dualar okumakta, yas

tutmaktadrlar. 23 Kasm 1920 ise, Krm'daki Vrangel ordusu art 80 bin Beyaz Rus'un stanbul'a
dklmeye baladklar ve stanbul'un iyice Babil Kulesi manzarasn ald gndr.
28 Aralk 1920 Venizelos'un isim gn'dr. stanbul Rumlar bu gn, dkkanlarn kapatp, kiliselerinde
anlar alp, Beyolu sokaklarnda izciler, kz ve erkek rencilere geitler yaptrp, binalar Yunan
bayraklaryla ssleyerek kutlamlardr.

SLAH TCCARLARI CRT ATIYOR

Bir babil kulesini andran stanbul'da, Ankara Hkmeti'nin buyruu altnda alan, birbirinden habersiz
drt be yeralt direni rgt vardr. Felah Grubu, MM Grubu, Muaveneti Bahriye Grubu, Natk Bey
Grubu, Yavuz Grubu, Muharip Felah Grubu, Askeri Fabrikalar Grubu, vb... gibi.
Bu gruplarn grevleri, stanbul'da istihbarat toplamak, Anadolu'ya silah, adam karmak, gerektiinde
Avrupa bakentleriyle kontak kurmak gibi eitli amalara yneliktir. Ankara'daki Erkn Harbiye-i
Umumiye Reisi (Genel Kurmay Bakan) Mir Fevzi Paa (akmak), sonradan bu okluu, stanbul'da
mteaddid gruplar tekilinden maksat, faaliyet sahasn geniletmek, azami randman almakla beraber.
ngilizlerin eline geen azann, dierlerini de vermemelerini temin etmek ve stanbul'daki faaliyetimize
halel getirmemekti diye izah etmitir. Bu, doru olmakla birlikte, bu gruplarn birbirlerinden
habersizlii ve haberdar olduklar zaman da rekabete girmeleri, son daha ok silah karacaksn, ben
daha ok silah karacam diye srtmeleri, zaman zaman vahim olaylara ve baz kere de silahlarn
yakalanmasna, adamlarnn tutuklanmasna yol amtr. Felh Grubu'nun, Garp Cephesi Komutan
smet Paa, MM Grubunun, da Genel Kurmay Bakan Fevzi Paa tarafndan tutulmalar da, ayrca bu
rgtlerin birbirleriyle ekimelerine yol amtr. Ne var ki, tm bu gruplar, gerektiinde stanbul iinde
silahl ve gl bir direni yaratabilmek hazrlklarn yaptklar gibi, stanbul'daki hemen tm yabanc
denetimindeki cephanelikleri, talan edip buralardaki silahlar, Anadolu'ya karmak iini de baaryla
yrtmlerdir.
Bu kaaklk ilerinde, stanbul'da cirit atan eitli milletlerden silah tccarlar, rvet yiyen ngiliz ve
Fransz kontrol subaylar, Ulusal Kurtulu Sava'na arka kan stanbul hkmeti emrindeki grevliler
ve ngiliz polisi olduklar halde Kuvay Milliyeye yardmc olan Pandikyan, Benliyan gibi Ermeni
vatandalarmz, Marsel Savya gibi Fransz tccaryken, biraz da kar karl Trklere casusluk ve
yardmclk eden i adamlar, Zeytinburnu silah deposundaki silahlarn Anadolu'ya karlmasna
hkmetinin de rzasyla gz yuman Fransz Komutan General Pelle gibilerin varl da unutulmamaldr.
stanbul'dan karlan silah ve mhimmat ile malzeme inanlmayacak kadar oktur. Sandallar, kayklar,
mavnalar, motorlarla yaplan perakende kk kaaklklarn yan sra, vapurlarla 80 vapur 241
kaaklk seferi yaplm, saylar yzbinleri bulan tfek ve top mermisinin yansra, toplar, cebel toplar,
mantelli sahra toplar, fabrika paralar, deniz uaklar, telsizler, gemi toplar tanmtr. Karlan bu
malzeme binlerce tonu bulmaktadr.
birliki olmayan stanbul halknn yardmlaryla yaplan bu kaaklklarn yan sra, Sakarya Sava
gnleri ncesi stanbul sokaklar ve pek ok dkkann Mustafa Kemal Paa ve smet Paa'nn
fotoraflaryla donatlm olduunu ve 26 Temmuz 1921'de polis mdriyetinin, ngilizlerin basksyla
bunlar toplatmak iin byk aba harcandn da burada belirtmek gerekir. Szn z odur ki igal
stanbul'u batan baa bir tezatlar ehridir.

VII

CASUSLAR RESM GED!...

Sait Molla ile birlikte, gal stanbulu'nda, ngilizlerle ibirlii edenlerin en alaklarndan biri olan eski
ileri Bakanlarndan Mehmet Ali Bey'in, 27 Austos 1921 tarihinde ele geirilen ngilizlere verilmi bir
jurnalinde u ifadeler vardr.
Kuvay Milliye'nin stanbul memurlarndan Erknharp Yzbas Seyfettin Efendi, Anadolu'ya
arlmtr. Erknharp Yzbas Ekrem ile Topu Miralay Eyp Beyler de arlmak zeredir. Bunlarn
gitmesi stanbul Hkmeti ile Anadolu'nun arasnn aldn gsterir...

stanbul'daki Trk yeralt rgtleri, ngiliz istihbaratndan bu raporla, birlikte ayn gn bir baka bilgi
daha szdrmlardr. Bu da. Altunizade'de oturan ve ngilizlere casusluk edip, evine ngiliz zabitlerini
alan Belks Hanm adnda birinin adres ve fotorafdr.
Birka gn sonra, stanbul'dan Anadolu'ya cephane karrken yakalanan bir kaak motorunu ihbar
edenin de, hangi hain olduu 7 Eyll 1921'de belirlenir. Bu, eski bahriye subaylarndan ve Reji
rgt'nde Kolbalk eden Kasmpaal Haydar'dr.
Uskumruky, Domuzdere ve Hisarkaya'ya gnderilmek zere silh kartldn ngilizlere ihbar eden bir
baka hain de Deirmendereli erkez Kzm'dr. Eski polis mdr Tahsin ise, iki akamda bir. Maksivel
adl ngiliz'e Kuvay Milliyeciler hakknda rapor vermektedir. Kirkor namndaki bir Ermeni, Necip
namnda birinin, Anadolu iin piyasadan benzin ve gazolin topladn rapor ederken, Papadyan adnda
bir bakas, Gmsuyu Asker Hastahanesi ile Mektebi Tbbiye'den birer rntgen aletinin Anadolu'ya
gnderileceini, Saffet adnda bir bakas, Milliyetilerin kaakl p arabalaryla yrttklerini ihbar
etmektedir. Ahmet Ruhi adnda biri de, ngiliz temsilcisine bavurup, Bulgaristan'da ngiliz karlarn
savunan bir gazete karmak iin, para yardm istemitir.
Ayn gnlerde, stanbul'daki Rum Mdafaai Milliye Komitesi, ngilizlerle de anlaarak, Sakarya Savalar
sonunda Ankara derse, Ayasofya camii nnde, byk bir gvde gsterisi yapma hazrlklarnda
bulunmutur. Bu i iin zel grevliler belirlenmitir.

TARH TERSNE DNYOR

Anadolu'da sava Yunanllarn yenilmesi biimine dntnde ve hele Byk Taarruz'dan sonra,
Yunanllar zmir'de denize dkldnde, stanbul ibirlikileri perian olmulardr. Ulalan sonu,
beklenmeyen bir sonutur. Trk ordusu stanbul kaplarna kadar dayanmtr, stanbul'a girdi
girecektir...
10 Eyll 1922 gn, stanbul arlar boydan boya Trk bayraklaryla donatlmtr. Bir ara, Rza Tevfik
(Blkba) sokaktan geecek olur. Halk, yuh eker. Darlfnun'da byk bir gsteri dzenlenir,
Darleytam rencileri Zeybek, Darlfnun rencileri Yenieri kyafeti giymilerdir.
nce Hrriyet ve tilf Frkas binas talanr, cam ereve krlr; ardndan akam zerine doru Sabah
Matbaas datlr. Halk, byk ynlar halinde kprye doru yrye geer. Kpr alr ki, halk
Galata yakasna gemesin. Ama genler irketi Hayriye'nin bir vapuruna doluur, sandallara binip kar
yakaya geerler. Kadky'nde de benzeri gsteriler yaplr, ibirlikiler, ortadan kaybolmutur igal
kuvvetleri de, pek gzkmezler. Aznlklar, evlerine kapanr. Kimileri, g hazrlklarna balarlar.

GEMLER STM ZERE

13 Eyll gn, ngilizler, stanbul'daki asker glerinin byk ksmn, anakkale'ye tarlar. Sava
gemileri, istim zeredir.
23 Eyll'de, Damat Ferit Paa'nn stanbul'dan kat duyulur, ngilizler ise, Bostanc ve Maltepe'deki
btn birliklerini, geri ekmiler, amlca tepelerinde, tahkimat yapmaya balamlardr.
Mudanya Atekesi'nin imzaland haberi, stanbul'da bir kere daha, bir bayram havas yaratr. 19
Ekim'de, Refet Paa, yannda 100 jandarma ile stanbul'a gelir. Bu geli byk bir gvde gsterisine
dnr. Erturul Muhsin, bu gelii filme alr.
5 Kasm'da Ali Kemal tutuklanp zmit'e yollanr. Geri kalan yzlerce ibirliki ngiliz Yksek
Komiserlii'ne snr. Bunlar, vapurlarla Msr'a, Romanya'ya, Atina'ya postalanrlar, 18 Kasm'da, TBMM
tarafndan Padiahlktan indirilmi olan Vahidettin, ngilizlere snp, bir zrhl ile Malta Adas'na yollanr.
smet Paa delegasyonu, Lozan Konferans iin stanbul'dan geerler. Adnan Advar, Ankara
Hkmeti'nin stanbul temsilciliine atanr ve gelir.
Ama stanbul, hl igal altndadr. Lozan'dan umut verici haberler gelmemektedir. 25 Aralk'ta,
stanbul'daki direni rgtleri, gerektiinde Adnan Advar ve teki Ankara Hkmeti temsilcilerinin,
yeniden Anadolu'ya kaabilmeleri iin, gerekli nlemleri almak buyruunu alp hazrlklara giriirler.
3 Ocak 1923'de, Franszlar, Davutpaa Klas civarnda, askeri bir gvde gsterisi yaparlar, ngilizler,
nbetilerini artrr ve sklatrrlar. Sokaklarda, mangalar halinde devriyeler gezer.

GERLML GNLER

28 Ocak 1923'de, stanbul'daki Milli Silhl Kuvvetler Komutanl'na hsan Paa atanr. Lozan'da bir
aksama olursa, stanbul ii ve evresindeki ngiliz kuvvetlerine kar ani bir baskn yaplacak,
kararghlar baslacak, tayyare depolar, zrhl trenleri hareketten alkonulacak ve Trk ordusu
stanbul'a girinceye kadar, bu kuvvetler hareketsiz braklacaktr. Bu grevlerde, stanbul yakasnda
Binba Ferhat, Beyolu yakasnda Topu Yarbay Kemal ve skdar yakasnda da bir piyade yarbay
komutanlk edecektir. Direni rgtlerinin gizli adresleri de, bir nlem olarak deitirilir. Toplantlar
baka yerlerde yaplmaya balanr.
l Mart'ta Refet Paa trenle geerken, Ahrkap'da pencereye bir ta atlr ve Paa gznden yaralanr.
Ta atanlar yakalanamaz. 14 Nisan'da, ehir hatlar vapurlarnda igal subaylar iin ayrlan ve
bakasnn oturmasna izin verilmeyen blgeler kaldrlr, gal Bakomutan, bunlarn yeniden
ayrlmasn ister, Yapmazsanz, ben yaptrrm der ama, kulak asan olmaz. 19 Mays'ta, Topkap Saray
Muhafz Emekli Orgeneral Ali Rza Paa bir talyan askeri tarafndan vurulur. Ar yaralanr.

LOZAN'DAN GELEN HABER

24 Temmuz 1923'de Lozan'da Bar Andlamas'nn imzaland haberi, stanbul'a ular. Ankara'dan
verilen buyruk gerei, 101 pare top atlr. stanbul Komutan Selhattin Adil Paa'nn bulunduu
komutanlk binas n, bayram yerine dner, izciler, efeler, yenieri klnda niversiteliler ve htifalci
Ziya Bey toplarlar. General Harrington, yannda kurmaylar olduu halde gelir, Selhattin Adil Paa'y
kutlar, Trklerle, ngilizlerin dostluu kadimdir. Sivastopol'da, yan yana kan aktmlardr der. Biz
sizin artk misafiriniziz; basnn aleyhimizde yazmamasn salayn ki, askerlerim mteessir olmasnlar
der.
Karlkl eller sklr. O gn (sal) Kurban Bayramdr. Yeni Halife ziyaret edilir. Fener alaylar dzenlenir.
Vilyet'te Ermeni Rum Patrikleri de tebrik grevlerini yerine getirirler, ama Rum patriine souk
davranlr. Limanda gemiler ddk alar, bandolar ehri boydan boya dolar...
gal Kuvvetleri Bakomutanlyla imzalanan tahliye protokolne gre, igalciler alt hafta iinde
stanbul'u boaltacaklardr. 23 Austos'ta, Bostanc ve Maltepe'deki ngiliz askerleri, Hsar ve Duc of
Wellington alaylar, bulunduklar yerleri, yanlarndaki 27 topla birlikte brakp gemilere naklederler. 24
Austos'ta stanbul limanndan karlar. 25 Austos'ta, Sibirya ve Somali adl nakliye gemileri, eitli
ngiliz birliklerini alp, stanbul'dan ayrlrlar.
Austos'un geri kalan gnlerinde, de, Ayastefonos'taki ngilizler gemilere bindirilip yola karlr.
Poolond, Sumpveril vapurlar kullanlr. anakkale'deki ngilizler de Archaber adl gemiye bindirilir.
28 Austos'ta, Fransz askeri, Pierre Loti vapuruna bindirilir. 31 Austos'ta Franszlara ait vagon
cephane ve stanbul yakasnda Capitane Moro'nun kumandas altndaki Fransz zabta memurlarnn evli
olanlar gnderilir. 207 ve 208 numaral tayyare blkleri de yola karlrken, ngilizler de Fenerbahe
civarn boaltrlar, l Eyll'de Kadky'ndeki otomobil tamirhanesi. Meri Havzasndaki Fransz taburu ile
Hadmky'deki birlikler giderler.
talyanlar, l Eyll'de, Anadolu Kava'ndaki Komutanlk binasn boaltp yola karlar. Kilyos'taki,
Sirkeci'deki, Yeilky'deki, Okmeydan'ndaki, Ayasofya'daki, Karaaa ve Rami'deki. Glhane'deki,
Demirkap'daki, Zeytinburnun'daki, Piripaa'daki Fransz birlikleri ve igal blgeleri de sonraki gnlerde
boaltlr. 20 Eyll'de talyanlar, Beyolu'ndaki igal ettikleri zel kiilere ait evleri de boaltrlar.
ngilizler Kthane ve Maslak'taki birliklerini ekerler.
2 Ekim'de stanbul'da Galata rhtmnda Arabic transatlantiinde gal Komutanlaryla, stanbul
Komutan Selhattin Adil Paa, devir teslim szlemesini imzalarlar ve ayn gn Dolmabahe rhtmnda
Trk, ngiliz, Fransz ve talyan birlikleri sra ile bir geit treni yaptktan, gndere ekilen Trk bayra,
sabk igal komutanlar tarafndan selmlandktan sonra, bu son igal kuvvetleri de komutanlaryla
birlikte Fndkl nlerinde bekleyen gemilerine binerek stanbul'dan ayrlrlar ve be yl sren stanbul
igali sona erer...
3 Ekim 1923 sabah, artk stanbul liman ufuklarn kirleten tek bir yabanc sava gemisi, stanbul
sokaklarnda da tek bir yabanc askeri kalmamtr, stanbul batan baa Trk bayraklaryla
donanmtr. Gazi Mustafa Kemal'in 13 Kasm 1918 gn, bu igalci donanmay grd gn syledii
gibi, geldikleri gibi gitmilerdir.
birlikilerin, hainlerin kamayanlar, kaamayanlar ise oktan yaptklarn unutturma yollarn
bulmular, Kurtulu Savalarnn en n saflarnda yer almlardr...
Pendik, 6 Kasm 1985

BELGELER

BELGE I
Trk Ulusu Kurtulu Sava iin kann, cann ve maln verirken, taht ve hayat iin dmanlarla ibirlii
yapan Vahideddin en sonunda dmana sndktan sonra padiahlktan da halifelikten de
uzaklatrlmasna karn bu sfatlara smsk sarlm olarak aadaki bildiriyi yaynlamtr. Hem bir
savunma hem de bir sulama olan bu bildiride aka nasl kara dendiini ibretle grmek mmkndr.
evketl Sultan Muhammed Vahideddin Efendimiz Hazretlerinin Beyannaemei Hmayunlardr.
BSMLLAHRRAHMANRRAHM
Bidayeti itialinde (tutumasnn balangcnda) devletimizin itirakine katiyyen rza gstermediim ve
btn mddeti devamnca elimde bulunan bilcmle vesaitle tahribat ve mazarratn tahdide altm
harbi umumnin avakb- vahimesi (korkutucu sonular) tamamyla kendini gstermeye balad bir
zamanda biraderimin vefat messifi vukua gelerek Kanun-u Esas-i Osmannin bah ettii hakka
istinaden ve ehl-l hall ve-l akdin biat umumiyyesiyle (genel onayyla) makam hilfet ve saltanata clis
olmutum (tahta kmtm). O gnler gznne getirilirse, makam hkmdaryi kabul eylediim zaman
beni karlayan mkiltn derece-i ehemmiyet ve azameti takdir olunur. Bilhere cephelerimizin
birbirini mteakip sukut etmesiyle sabit olduu zere hibir midi galebeye makrun (yaklam)
olmayan harbi hilin temadisi (korkun savan srp gitmesi) ve usul merutiyeti ilan ve tatbik
ettirmek nikb (rts) altnda 324-1908'den beri re's-i idaremize yerlemi bulunan ttihat ve Terakki
erknndan mfrit ve mteneffiz (ar ve ileri gelen) ksmnn harpten bilistifade dahil-i memlekette
reva verdii yama, ihtikr ve anlalmayan maksatlarla bir bir ika'ettikleri gnagn (renk renk trl
trl) yangnlar sebebiyle payitahttan mntehay- hududa (snrn sonuna) kadar memleketin her
noktasnda milletin varl erimekte ve sare-i hayatiyyesi hevlengiz (can suyu korkun) bir surette
heder olup gitmekte idi. Bu feci karsnda tevcihi mesi edilecek hedef ve gaye bittabi sulh ve
msalemetin (barkln) iadesinden baka bir ey olamazd. Bu maksadn temini iin de hibir terhi
tevciz edilmemi (gecikmeye izin verilmemi) ve mmkn olan her areye tevessl olunmutur. Fakat,
harbin devamndan mteneffi olmakla (yararlanmakla) beraber, memleketimizde daima daire-i hukuk
ve selhiyetini tecavze alm olan o zamann hkmeti ile yine o hkmeti mtehakkimenin (diktatr
ynetimin) etrafnda tesis eyledii ebeke-i ihanet, mesimin semeredr olmasna hil (engel) olarak
mnferiden mzakerat- sulhiyyeye girimekle elde edilecek menfi (karlar) ve eraiti msaideye
(uygun koullara) ve muhterem milletin hun-u mazlumunu (gnahsz kann) bilsebep heder olmaktan
vikayeye imkn- vusul (korumay salama olana) brakmad ve harp btn dehet-i tahripkranesiyle
me'um (Mondros) mtrekenamesini iml mecburiyeti hsl oluncaya kadar devam eyledi. Bu
mtarekenin akdine memur murahhaslarn, elyevm Ankara'daki heyet-i vekile reisi Rauf Beyin taht-
riyasetinde ve o zaman memleketin en mhim kuvve-i askeriyesinin de imdiki Ankara meclisi reisi
Mustafa Kemal'in kumandas altnda bulunduu herkesin hatrniandr.
Asayi meselesi vesile ittihaz olunarak lzum grlen herhangi bir mahallin igali hak ve selhiyetini
dvel-i tilfiyyeye bah eden madde-i mahsusasyla Adana, Musul, Antalya, stanbul, zmir igalleri gibi
sonraki btn felketlerin mene ve masdan (kaynak ve dayana) bulunan mezkr mtarekenamenin
akd imzas malubiyet ve mecburiyet ikasyla (zorlamasyla) vuku bulmu olduu halde bilhere zmir
igali dolaysyla beni ithama cret edenlerin nokta-i nazarna gre, mezkr igallere istinatgh olan
Mondros Mtarekenamesini akde bilfiil itirak eden Rauf, Fethi ve vaziyet-i askeriyyesi ile devleti byle
bir mecburiyet-i elimeye drmekte cidden zi-medhal (katks) bulunan Mustafa Kemal gibi bugnk
resay aliyyenin (yce balarn) mes'ul ve mltehem olmas lzm gelir. Zira gerek bu mtarekenin
imzasnda ve gerek ondan sonraki btn mesailde (sorunlarda) Kanuni Esas mucibince mes'uliyetten
mstesna (sorumsuz) olan makam hkmdar iin hkmet-i mes'ulenin maruzatn tasdik lzumu gibi
gayri kabili itiraz bir sebep bulunduu halde, ne kendi iml ve imza ettii mtarekenin tatbiki demek
olan felketlere kar bilhere muhalefette nayak olmak kstahln gsteren Rauf Bey iin, ne de
devletin belli bal kuv-y mevcudesinin ksm- kllisini esir vererek zilletle (Toros) eteklerine iltica
etmesi yznden mtareke akdini gayr-i kabili ictinab (kanlmaz) bir hale getiren Mustafa Kemal iin
ayan- kabul hibir mazeret mevcut deildir, te taht Osmaniye clusumdan sonra ilk mhim hatve-i

siyasiyyeyi (siyasal adm) tekil eyleyen mtarekeye kadar cereyan eden hadisat karsnda benim
vaziyetim budur.
Mtarekeden sonra ittihaz ettiim meslek ise geri alnmas mmkn olmayacak bir hatve atmaktan
ihtiraz ile beraber bir taraftan dahilde makul ve mutedil slahat ve icraata germ (scaklk hz)
vermek, bir taraftan da harite tesebbsat- siyasiyyeye devam eylemek suretiyle aleyhimizdeki gayz-
umumiyyenin (genel kzgnln) bertaraf olunaca msait zamanlara intizar edebilmek (bekleyebilmek)
iin vakit kazanmaktan ibaret idi. zmir igali hadisesinin karsnda ittihaz ve takip, ettiim meslek ve
gaye de bundan baka bir ey deildi. nk Yunan askeri tarafndan derhal icra olunaca bildirilen bu
igal, dvel-i selse-i rnuazzamann kat'i ve nagehan ( byk devletin kesin ve ani) kararna istinad
etmekte olduu gibi vak'ann bize teblii de dorudan doruya dvel-i selse-i marnileyha (anlan)
tarafndan vuku bulduu cihetle dvel-i muazzama meselesi eklinde tecelli etmi idi. Hadisenin Yunan
meselesi haline tahavvl Yunanistan'daki vaziyeti siyasiyyenin tebeddl ile dvel-i muazzama-i
marnrileyhann ittifakna haleldr olduktan (girdikten) sonra husule geldi. Ondan evvel bu mesele,
byk ve galip devletlerce mttefikan ittihaz olunmu bir karar- kat'inin teblii mahiyetinde bulunduu
cihetle hakkmzdaki gayz-i umumiyyenin zevaline intizaren teebbsat- siyasiyye ile iktifa mesleini
tercih ettirmekte olduu gibi, igalin muvakkat mahiyeti haiz olmas da meslek-i mezkru meyyed
(anlan yolu dorular) grnyordu. Mesele Yunan meselesi halini aldktan sonra harpte malp
olmamak artyla mukavemete ben de tarafdar idim ve nitekim bu his ile kuva-y milliyeye mtemadi bir
takm kabineleri de mevki-i iktidara getirdim. u kadar var ki. o devrelerde Mustafa Kemal devleti
metbuasna (tbi olduu devlete) itaat dairesinden huruc etmi (km bakaldrm) ve Anadolu'da
birok aksakall mftilere varncaya kadar asp kesmek gibi mezalimiyle vazife-i milliyye hududunu
tecavz ederek milletin bana tahamml olunmaz bir bel kesilmi idi.
Tpk zmir hadisesi gibi, Sevr muahedesine ait teklif-i dveli de Yunanistan'da vaziyeti siyasiyyenin
tebeddlnden ve devletlerin aleyhimizdeki ittifak- edidine haleldari olmadan mukaddem olarak
(nce), hibir noktasnda tadil teklifine msaade edilmeyerek yirmi drt saat zarfnda tamamen kabul
veya reddine mtedair tazyikat ve tehdidat ihtiva ettii cihetle, gayet nazik ve tehlikeli bir ekilde vuku
bulmu idi. Bununla beraber ben Sevr muahedesini kesb-i katiyyet etmi addolunacak surette tasdik
etmedim. Meselenin kat'iyet kesbetmesi, Meclisi Meb'usann kabulnden sonraki tasdikime mtevakkf
(bal) olduunu ve hak ve adaletle te'lif olunamayacak surette gayr-i tabi olan byle bir muahedenin
devam ve tekerrr edemeyeceini (yerleemeyeceini) bildiimden, hakkmzn anlalmasna msait
zamann hululne kadar vakit kazanmak tarikinde (yolunda) devam ile, muahedenin hkmete
kabulne taraftar grndm.
Mondros mtarekesi, zmir hadisesi, Sevr muahedesi gibi mstesna bir nokta-i nazarla telkki ettiim
vekyiden sonra gelen mesailde, daima icabat- merutiyete tevfik-i hareket eyledim (merutiyet
gereklerine uygun davrandm) ve bu sebeple, muhtelif kabinelerin muhtelif ve belki mtehalif (elien)
itihatlarna riayet ettim. Mustafa Kemal'i Anadolu'ya gnderen ve bilhare devleti metbuasn
tanmad cihetle tenkili (bastrlmas) iin kuvve-yi askeriyye sevkine lzum gsteren kabinelere
mmaaatmda (uymamda) hkmeti mes'ule ile makam- hkmdarnin mnasebeti mtekabilesine
(karlkl ilikisine) ait icabat- merutiyetten ayrlmamak arzusu ve baz esbab zaruriyye mil
olmutur. Bundan maada gerek kabine tebeddlatnda, gerek icraat- sairede nzm- harektm, efkr-
hissyat- ahsiyyemden ziyade daima efkr- umumiyye veyahut gayr-i kabili mukavemet dier
messirat olmutur. Bunun en bariz delili; son Tevfik Paa kabinesini, srf aleyhinde efkr- umumiyye
tezahrat mehut olmad (gzlemlenmedii) iin, ahsm ve makamm hakknda sui niyetleri zahir
olan (grnen) Kemalcilerin, stanbul'da tesisi nfuz etmelerine msait bulunmasna ramen, iki seneyi
mtecaviz mevki-i iktidarda tutmaklmda grlebilir.
Ankara ile stanbul arasndaki ikiliin izalesi emrinde bu gibi fedakrlklardan geri durmamakla beraber,
hilfetin saltanattan tefriki veya tahtn stanbul'dan Anadolu'ya nakli hakkndaki karar ve tasavvurlarna
muvafakat eylemek elimden gelmemitir. Bunlardan birincisi, ulema-y slmn malmu olduu vehile
er'i erife (kutsal eriate) katiyyen mugayir (aykr) ve mekkilim bulunan Fahr l-Mrseln efendimiz
hazretlerinin hukukundan feragati mutazammn olmakla (iermekle) benim iin selhiyet ve imkn
haricinde bir ey olduu gibi, stanbul'un manen Ruslara teslimi ile Boleviklere cemile ibraz (yararna)
mahiyetinde bulunan ikinci tasavvurlar da, hilfeti stanbul gibi siyas ve tarih bir istinatghtan
mahrum eylemek demek olduu cihetle katiyyen gayr-i kabil-i kabul idi. Bu gibi mfrit ve mecnunane
arzularn tebaiyyet etmediim (uymadm) iin bana hyanet-i vataniyye izafe ve isnat edenlerle
birlikte, her akl ve iz'an sahibinin bilmesi lzm gelir ki dnyann en byk cah mansb (orunu) olan
hilfet ve saltanat makamn fiilen ve bi'l irs ve'l-istihkak (babadan kalarak ve ly olarak) haiz bir
hkmdar, hyanet-i vataniyye gibi bir crm enie (kt sua) sevk edecek hibir emel ve ihtiras
mevcut deildir. Ben o makamlarn ve sim-i hilfet makamnn eref ve haysiyetini muhafaza iin

muvakkaten tahtmdan, vatanmdan ve huzur ve rahatmdan cda (ayr) dmeyi bile gze aldrdm. Bu
mfarekatim (ayrlm) bilhassa harbi umumden sonra kendi ef'alinin (edimlerinin) hesabn vermek
mevkiinde bulunanlara kar efalimin hesabn vermekten korkmak kabilinden olmayp, belki hibir
kanuna tbi olmayan insanlar elinde mdafaa ve hakk kelmdan memnu bir halde hayatm gz gre
gre tehlikeye teslim etmek gibi emr-i ilahnin ve akl selimin kabul etmeyecei bir eyden ictinab
eylemek (kanmak) ve hem de Elifiraru mimma la-yutak min snenil mrseln [dayanma takatim
aandan kamak, peygamberlerin snnetindendir.] fehva-y erifi (kutsal kavram) zere mekkil-i zanmn (vekili olduum anl zatn) hicreti nebeviyyelerine ait olan snnet-i seniyyeye itba' etmekten
(uymaktan) ibarettir.
Mdafaa-i vatan gibi mstahsen gayelerle hi mnasebeti olmad halde Ankara meclisinin ittihaz ettii
mukarrerat hire (ald son kararlar) zerine, muarzlarmla aramzda tahadds eden (ortaya kan) ve
memleketimiz iin hasl olan vaziyet-i ahireyi telhis ederek (zetleyerek) derim ki:
Ceddim Osman Gazi'den Selimi Evvel'e kadar Devleti Osmaniyye namyla Trk Sultanat var idi, Selimi
Evvel'den sonra ise bu saltanat hilfetin inzimamyla (eklenmesiyle) Saltanat Muhammediyye haline
gemiti.
imdi bana bigayr hakkn ihanet-i vataniyye isnat edenler, hilfeti hukuk ve nfuzundan tecrid ve tatil
ederek bu Saltanat- Muhammediyye'yi ykmlar ve yalnz vatanlarna deil, btn lem-i slama ihanet
etmilerdir. Ben, devleti tehlikeden vikaye iin, bilhassa harb-i umumye itirakimizdeki ifratlarn acsn
tattktan sonra, siyaset-i hariciyyede muarrzlarmn tbiri vehile korkarak, yani itidal ve ihtiyat ile
hareket ettim; daha dorusu, vakit kazanmak iin, icab eder ise kendimi feda etmeye karar verdim. Bu
mutedil ve ihtiyatl meslek karsnda, muarzlarmn mfrit ve heribd abd meslei (ar ve her eyi
gze alr yolu) mntec-i isabet ve muvaffakiyet olur (doruluk ve baaryla sonulanr) ise, ahsen ben
kaybedecektim, fakat devlet kazanacakt; halbuki onlar devlete Saltanat- slmiyyesini kaybettirdiler.
Eer benim bir hatam var ise, din ve devletin bu derece tahrib ve tagbirine (yklmasna ve
gcendirilmesine) (baz mstesna ahsiyetlerden maada) btn vkel ve ulem ve ukal ve ricl-i
memleket tarafndan ses karlmayacana ve baz hasis menfaatler mukabilinde gizli ve aikr
suretlerle yardm edileceine ihtimal vermemckliimdedir. Ben, devletin hayat ve mematyla herkesden
ziyade alkadar olan mnevveran- milletimin, vazife-i vataniyye ve vicdaniyyelerini bu derece suiistimal
etmeyecekleri hakkndaki hsn-i zannma ait olan hatam itiraf ediyorum.
Netice-i kelm olarak urasn beyan ederim ki, hilfet meselesinin halli, dini, kavmiyeti, vatan mekuk
ve mahlut (kukulu ve kark), askerden ve snuf-u saireden (dier snflardan) mrekkep bir irzime-i
kalile (kk bir aznlk) ile, ksmen mkreh ve mcber (korkutulmu ve zorlanm) ve ksmen ahvalin
lednniyatndan (i yznden) bhaber olarak mugfel halinde (kandrlm) bulunan be alt milyonluk
masum Trk kavminin selhiyeti dahilinde olmayp, bu; yz milyonluk lemi slmn tamamna taallk
edecek bir mesele-i azimedir. Binaenaleyh imdi ben, hilfet hakknda Ankara'da ve stanbul'da verilen
fuzul ve cebr hkm kat'iyyen kabul etmeyerek ve hakkmda reva grlen mfteriyat (iftiralar), isnad
edenlere kemal-i nefretle red ve iade ederek, memleketin ve bil-tefrik-i cins ve mezheb btn ahalinin
saadet ve refahndan baka bir emeli olmayan ve adi itidalin hkim olmasn isteyen msterih bir kalp
ve vicdan ve hak ve hakikatin malp edilemeyeceine dair kavi bir iman ile sevgili vatanma avdet
edinceye kadar hak-i tr-nkinin ezelden mtak (gzel kokulu toprann tedenberi zleyeni)
olduum haremeyni erifeynde ve imdilik civar beytllahta imrar- evkat ediyorum (vakit geiriyorum).
Beni beldetllaha isal eden u macereti mucib l-mefharet (vnlesi) ile, hilafetin saltanattan tecridi
teklifine kar sebat ve mcahedem, nasibe-i hestmi ve dehr-i ahiretimi tekil edecektir.
Misafir olduum bld- mukaddese-i Arabiyyenin hkmdar l-tebar (yce soylu) ile ahali-i nccbesi
(temiz soylu halk) taraflarndan gerek benim hakkmda ve gerek vatan-cda dier hemehrilerim
hakknda gsterilen sr- mihman-nevaziyi (konukseverlikleri) kr ve mahmidetle (vgyle) yad
ettiim gibi, haiz olduklar asalet-i mmtaza ve mutahharaya muvafk (sekin ve temiz soylulua
uygun) bir suretle hareket eden marnileyh cellet l-mlk hazretleriyle aile-i muhteremeleri
erknnn teli-i an ereflerini ve bu sayede bld- mukaddesei Arabiyyenin ve sekene-i necibesinin
tarihe ziynet veren mazileriyle lyk olduklar inkiaf- mes'uda mazhar olmalarn da cidden temenni
ederim.
stanbul'dan mfarekatimden sonra bu ilk beyanmdr.
Vesselamu ala men itteba'l-Hda [Tanr'ya uyanlara (doru yoldan gidenlere) selm olsun.]
Muhammed Vahideddin bin es-Sultan
Abdlmecid Han

BELGE II

Mtareke Devresinin ngiliz Nokta-i Nazarndan Tarihesi

AIKLAMA
Mtareke esnasnda Trkiye'deki ngiliz ktaatna kumanda eden General Harington'un ngiliz
Hkmetine mtareke devrine ait olmak zere gnderdii resmi rapor stanbul matbuat tarafndan
elde edilmi ve aynen neredilmitir, ngiltere'de intiarndan hatta merciine vusulnden evvel raporun
neredilebilmesl, matbaada bulunan bozuk bir nshasnn ameleden biri tarafndan elde edilmesi
sayesinde olmutur. Henz resmen ngiltere'de neredilmedii iin raporun mevsukiyetinden phe
edenler de vardr. Maamafih bir tarihi vesika mahiyetini haiz olan bu raporun aynen naklini faideden
hali bulmuyoruz.
(AYIN TARiHi, Cilt 2, Ekim 1923, Sayfa 245-258)

stanbul 2 Terinevvel
ngiliz Karargh Umumisi
Londra'da Harbiye Nezaretine
Devletmaab!
ngiliz ktaatnn Trkiye'de 1920 terinsanisinden 1923 terini evveline kadar olan faaliyeti hakknda
ibu raporumu takdim etmekle kesbieref eylerim.
Bu devir, arkikarip meseleyi mkilesinin birok alkadar safhalarn ihtiva etmektedir ki bu
safhalardan bazlarnn imtidadnca vaziyet pek emniyetsiz idi ve musasamat derdesti iptidar telakki
ediliyordu, ngiliz ktaatnn bu mkil ve buhranl devri muvaffakiyetle geirdiklerinden kendimi
bahtiyar addediyorum. Maamafih, iptidasn, 1920 senesinin meum bir haftas tekil eden bu devrin
mebadisiyle burada muhtasaran megul olacaz. Mezkur hafta zaafnda atideki vakay cerayan
etmitir:
1. stanbul'a feci bir hlde iltica eden Vrangel ordusunun inhidam,
2. Karsn sukutu
3. Venizelos'un iskat
O tarihte mttefikler arasnda takarrr eden bir tilf mucibince ngiliz kuvvetleri bir svari alay, bir
sahra top bataryas, iki ngiliz ve drt Hind taburuna tenzil edilmi idi. Bundan baka Yunan Ordusunun
zmit'teki II nci frkas ve Cezayir Bahri sefid alaynn 204 nc taburu taht emrimde idi. Fransz
kuvvetleri alt, talyan kuvvetleri bir taburdan mteekkildi.
VAZYET ASKERYE
General Paraskevopulos, Bursa'nn ve arki Trakya'nn Yu. nan Ordusu tarafndan igali ile neticelenen
harekat icra eylemi idi.
Trk ordusuna gelince: Trk orduyu millisi o zaman henz douyordu. Faal ve vatanperver resann
idaresinde muharip kuvvetlerden teekkl ediyordu. Bata Mustafa Kemal Paa bulunuyordu. Halbuki
bu kuvvetler hibir zaman ciddi bir amili askeri telakki edilmiyordu. uras da kayd edilmelidir ki gerek
Ankara'da, gerek stanbul'da Sovyetler'in tesirat o zamandan beri mahsus olmaya balamt. O zaman
mttefikeyn ktaatnn emniyetine muzr baz ehasn derdestini emretmek zaruretinde bulundum.
Bunlar meyannda Bursa'ya sevkedilen Bolevik propogandaclar da vard.
1920 k ve 1921 bahar sralarnda stanbul'da vaziyete hakim olmaya muvaffak olduk ve fakat Trk
milli ordusu kuvvet itibariyle oaldka ve tekilat itibariyle dzeldike Ankara'da, Anadolu'dan Yunan
ordusunu tard etmeye ve mttefikleri stanbul'u tahliyeye icbar eylemeye matuf bir kuvvet tekil
edilmekte olduunu artk gryordum.
YUNANLILARA TMAT YOKTU

Fikrime nazaran Yunan ordusu kendi iradesini kabul ettirmeye kafi deildi. Venizelos'un sukutundan
sonra Yunan ordusunda yaplan mtemadi tebeddllerden dolay bu ordunun ciddi harekat iin ne
dereceye kadar liyakatli olabileceinden daima phe ediyordum. Fikrime nazaran askerin kitlesi iyi idi.
Fakat Yunan kumanda heyeti liyesinin erknharbiyenin bir ok azas tecrbeden mahrumdu vsi
mikyasta harekat, bilhassa ciddi bir mani karsnda muvaffakiyetle neticelendirebilecei kanaatim
yoktu. 1922 senesinin son aylar bu tahminatm teyit eylemi idi.
1921 temmuzunda Mttefik Kuvvetleri Bakumandanl tevdi edildi. Fransz ktaat hemen bize msavi
idi. talyan ktalarnn miktar bizimkilerden ok dn idi. O zamandan beri refiklerim General Monbelli ve
General arpi'nin mzaheretleriyle stanbul'da kanunun hkmn ve emniyetini temin eden bir ok
tedabir ittihaz ettim. Fakat zaman getike teebbs Trklerin eline geiyordu.
Yunanistann durumu da gittike ktleiyordu. 1922 martnda mucibi memnuniyet bir sureti hal
bulmaya mttefiklere mezuniyet verdiler. Paris Konferansndan byle bir netice alnaca umuluyordu.
Fakat Trkler o artlar kabul etmediler.
HACI ANESTEZ SAHNEDE
O zaman Hacanesti Yunan Ordusunun bakumandanlna tayin edildi ve derhal stanbulu bir darbe ile
igal etmek zere Anadolu'daki ordunun bir ksmn arki Trakya'ya nakletmeye balad. Grm odur
ki, bu, fena fikrin mahsul bir proje idi ve hibir midi muvaffakiyeti haiz deildi.
Hacanesti'nin bu fikri hakknda kati malmat alnca bir beyanname nerederek stanbul aleyhinde
herhangi bir hareketin 1921 Maysnda mttefikeyn komiserleri tarafndan tayin edilen bitaraf mntkaya
herhangi bir tecavzn mttefik ktalar tarafndan mukabeleye maruz kalacan Yunanllara bildirdim
ve ayn zamanda zmit yarmadasndaki ngiliz Kuvvetlerini atalca'ya sevk ederek General arpi'nin
emrine verdim. Franszlar da o zaman piyade taburundan bir svari alayndan mrekkep bir takviye
kuvveti aldlar. Bu tedbirler verimli oldu. Yunanllar mutasavver taarruzu icra etmediler. Trkler taarruz
icra etmek zere Yunanllarn Anadolu'dan Trakya'ya kuvvet gndermelerinden istifade ettiler. Planlar
pek parlak oldu. Afyonkarahisar sahasnda byk bir iddetle tatbik ve icra edildi.

TARHN EN BYK NHZAMI

Trklerin taakkup eden harekat ne dereceye kadar evvelden taht karara alm olduklar mekuktur.
Yunan ordusunun cenup grubu yarld ve artk mdafaaya muktedir olamad ve tarihin en byk
inhizamlarmdan biri olarak Anadolu'dan denize dkldler.
Trkler tabii olarak muvaffakiyetlerinden cesaret alarak dikkatlerini Anadolu'daki mttefik ktalarna
atfettiler. O zaman bu ktalar mnhasran ngiliz kuvvetleri idi. Emrim tahtnda yalnz anakkalede
Cuban alaynn bir taburu ve zmit'te iki tabur bulunuyordu. Mttefiklerin vahdetini gstermek iin
anakkaleye ve zmit'e Fransz ve talyan mfrezeleri gndermelerini talyan ve Fransz
komiserlerinden rica ettim. Bu isteim musaraatla kabul edildi. Ben de evvelkine mabih bir tebli
yaynladm. Fransz ve talyan Hkmetleri ise bu teblii tasvip etmediler ve Anadolu'daki mfrezeleri
geri ekmek emrini verdiler.
STANBUL'UN MDAFAASI N
stanbul'un hakiki mdafaas Boaziinin on mil arknda Maltepe-Dudullu hatt mdafaasndan
mteekkildi ve Mttefik ktaat tarafndan ihzar edilmiti. Fransz ve talyan Hkmetlerinin ktaatndan
hibirisinin Boazn Asya sahilinde istihdam edilmemesi yolundaki kararlar mevkii pek mkil bir hale
koydu. nk taht emrimdeki ngiliz kuvvetleri gerek anakkale'nin, gerek zmit yarmadasnn
mdafaasna ve bilhassa ciddi bir taarruz karsnda kfi deildi. O sralarda Trklerin bu iki noktaya
kar kuvvet cem ve tahit ettikleri anlalmt.
HCUM ETSEYDK
Tehlike nmze kt zaman kar koyacak kuvvetlerim yoktu. Askeri mevcudumuz pek faik kuvvetler
tarafndan tehdit ediliyordu. O sralarda mttefiklerin notas verilmi ve Mudanya Konferans belirmeye
balam bulunuyordu. Ben hibir msademeye meydan vermemeleri arzusunda idim ve bu arzu
evkiyle lzm gelen evamiri verdim. Fakat Trklerin hatt harekat az kald ahvali deitiriyordu.

Trklerin maksad ngiliz kuvvetlerini kendi mevkilerinde hareketsiz bulundurmakt. Svarilerinden

mrekkep olan askerlerinin vaziyeti ciddi telakki etmedikleri anlalyordu. Bilahare bu svari kuvvetleri
piyade kuvvetleri tarafndan istibdal edildi. Bu kuvvetlerin karsndakileri msademeye davet etmek
emrini alm olduklar aikr idi.
Vaziyet fevkalade bir hal ald. ngiltere ktaatnn her zabiti ve her neferi Mudanya Konferansna bila
hadise varmak hususundaki arzumun husule gelmesine elinden gelen gayreti sarf etti. Emrim tahtnda
bulunan General Mardeu tahrikata kar sabr ve tahammln son derecesini de getiimizi ve
muhasamatn balamasna ramak kaldn bana iki defa telgrafla iar etti. Bu vaziyeti ngiliz Hkmeti
Kraliyesine bildirdim. Ayn zamanda askerlerini bitaraf mntka haricinde muayyen bir mddet zarfnda
ekmek zere Trk ordusu kumandanna bir nota gndermek selahiyetini aldm.
GNDERLMEYEN NOTA
Mezkur noktada Trk askerleri ekilmedii takdirde ate alacan bildirdim. Fakat Mudanya
Konferans balamak zere bulunduu cihetle bu notann gnderilmesine lzum kamad. Bundan sonra
ngiltere Hkmeti ve Eastern kumpanyas ile istiare ederek stanbul'u Avrupaya rapteden kabloyu
Asya sahilinden Avrupa sahiline naklettirdim. Bu tedbir pek faideli oldu. nk kablonun naklinden 48
saat sonra Anadolu sahilindeki telgraf tesisat Kemalistler tarafndan tahrip edildi.
Mudanya Konferans 3 Terinievvel 1922'de balad ve 11 Terinievvel 1922'de protokoln imzasna
mncer oldu. Konferansn mddeti devamnca mtemadiyen piyade ve topu takviye ktaat vurud
ediyordu. Donanma da mhim surette takviye edilmiti. Ehemmiyetli bir tayyare kuvveti de ihzar
edilmekte ve taarruza hazrlanmakta idi. Bu konferansta mttefikeyn generalleri ile smet Paa
arasnda, Yunan ordusunun Trakyadan ekilmesi lzm gelen hattn tayini ile itigal edecei malm idi.
O ara baz tedbirler almak zere stanbul'a avdet ettim ve ertesi gn Mudanya'ya dndmde smet
Paa'ya siyasi murahhaslarn da refakat ettiini ve paann mttefik generallerini, hkmetlerinden
aldklar talimat haricinde mesaili siyasinin mzakeresine srklemek istediini anladm.
Trklerin bu teebbsne srarla muhalefet ettim. Bir ok uzun ve zahmetli mzakerattan sonra 9
Terinevvelde smet Paaya selahiyetimiz dahilinde bulunan mesail hakkndaki noktai nazarmzn haddi
asgarisini natk protokol projesini taksim ettik, smet Paa, hkmetiyle istihare etmek zere ertesi
gn leye kadar bir msaade istedi, smet Paa'nn da mzakerat tarz idaresine de beyan takdirat
etmek isterim, smet Paa bidayette ihtiyatkrlk gstermi ise de bilahara pheleri zail olunca
mnasebatmz tamamyla dosthane bir ekil almtr. O zamandan itibaren kendisine vuku bulan btn
ricalarm isaf edilmitir.
MUDANYA'DAN SONRA
Lozan Konferansna kadar vaziyyetin sakin kalacan zannediyordum, aldanmm. Az sonra yeni bir
mkl devre karsnda bulundum. Refet Paa, arki Trakya valiliine tayin edilerek stanbul'a geldi ve
mttefik kumandanlar ile birok mlakatlarda bulundu. Bu mlakatlardan birinde bize Hkmeti
Sultaniyenin ilga edildiini ve kendisinin Byk Millet Meclisi Hkmeti namna stanbul'un idaresini
deruhte ettiini tebli etti. Bu vaka bize bir ihtilal evresi geirmekte olduumuzu ihtar ettii cihetle
mucibi hayretimiz olmutur. Yeni idarenin takarrr, stanbul'un ecnebi vaziyeti iin fevkalade gayr
msaid bir takm icraat da zemin hazrlad. Trkiye Byk Millet Meclisi Hkmetinin noktai nazar,
GAL HBR SURETTE TANIMAMAK merkezinde idi. Yalnz kontrol hakk olmayarak igal
kuvvetlerinin mevcudiyetini kabul ediyordu. Bu vaziyet mttefik generalleri ile Refet Paa arasnda bir
silsilei mkilat davet etti. Ancak byk zorluklardan ve byk bir sabr ve tahammlden sonra
stanbul'da bir muhasama vuku bulmadan 20 terinisani 1922 tarihinde Lozan konferans mzakeratnn
balamasna imkan hasl oldu.
KOMSERLER ENDE NDE
Bu devre, geirdiimiz devrelerin hepsinden daha mkil bir devre idi. Mttefik Komiserleri, Refet Paa
tarafndan Byk Millet Meclisi Hkmeti adna hemen hergn, mesela gmrk rsumunun tezyidi,
umuru nzibatiyenin Trk polisi tarafndan riyeti, muhtelif mehakimin lav, dyunu umumiyeden baz
memurlarn azli, ecnebiler iin mutlaka lzm baz eyann men'i duhul ve saire gibi isdar edilen yeni
nizamat ve ahkmdan dolay endie etmekte idiler. Mttefik generalleri Refet Paa ile mlakat ederek
bir tedbir bulmaya almak hususunda talimat aldlar. Anlama olmazsa stanbulda idarei rfiye ilan
takarrir etti. Ne var ki, ittihaz etmi olduu tedabirden birkan tadil etmee Refet Paay ikna etmeye

muvaffak oldular ve bylece idarei rfiye ilnna lzum kalmad. Ben ahsen bu kararn alnmasndan
kanyordum. Byle bir durumda dman taarruzunun en byk darbesine ngilizlerin maruz kalaca
muhakkakt. Bizim iin en mhim hedef Boazlarn mdafaas idi. stanbul'da idarei rfiye iln edilirse
alnmas art olan tedbirler iin zmit Yarmadasndan ve anakkaleden kuvvet ekmem lazm geliyordu
ki bunu yapmama imkn yoktu. Durumu ve endielerimi Komiserlere izah ettim.
Mttefiklerimizin yardmna mazhar olamadm takdirde, bir taarruz karsnda Gelibolu yarmadasna
ekilmeye mecbur olacaktm ki o takdirde btn ahalii hristiyaniye panie urayacakt. O zamanda
stanbul'da 350 bin kadar hristiyan nfus vard. Bundan baka o vakitler stanbul'da byk bir asabiyet
mevcut olduu ve hristiyanlarn bizim himayemize istinad ettikleri nazar dikkate alnmaldr.
Dier taraftan idarei rfiye iln ayni zamanda ehrin btn idaresini bizim deruhte etmemizi istilzam
edecekti. Biz ise idare iin lazm olan kadroyu bulmaktan acizdik. Sonraki vukuat Refet Paa ile
kabiliyeti tatbikiyeyi haiz bir tilf bulmaya almakta ne derece hakl olduunu isbat eylemitir.
VAHDEDDN'N HAYATI TEHLKEDE M M?
O sralarda beni en ok igal eden meselelerden biri de hayat ve emniyeti fevkalade komiserler
tarafndan bana tevdi edilmi olan sakt Sultan Vahideddin'in emniyeti meselesi idi. 16 Terinsani
1922'de Sultan, tahriren bana mracaat ederek ngiliz Himayesini talep etti. ki gn sonra saraydan
gizlice kaldrlarak Malaya sefinei harbiyesiyle Malta'ya sevkedildi. Bu i nazik bir i idi ve selahiyattarlar
tarafndan iyi bir tarzda icra edilmitir. Sultan da ittihaz edilen tedabirden dolay minnettarln beyan
ve izhar etmitir.
Lozan Konferansnn ilk gnlerinde mklatmz devam ediyordu. Fakat Trk makamat ile tedricen bir
itilfa varld ve hadiseler azald. Ne var ki ayni zamanda bir ok Trk askerlerinin stanbula girmekte
olduklar mahede ediliyor ve gerek stanbulda gerek arki Trakyada muhasamatn balamas
takdirinde mttefiklere kar faaliyete geilmek zere tekilat yapld aikr grnyordu.
TRK ORDUSU NE KADARDI?
O zaman bizim aleyhimize sevk ve tevcihi mmkn olan Trk kuvvetleri tahminen 40 bini anakkalede.
50 bini zmit yarmadasnda, 30 bini merkez ihtiyatlar, 20 bini stanbulda ve 20 bini arki Trakyada
olmak zere 160 bin kiilikti.
stanbuldaki ecnebi cemaati ise yle idi: 6 bin Fransz, 15 bin talyan ve 3 bin ngiliz.
LOZAN GRMELERNDEK NKlTADAN SONRA
smet Paa ile Lozan'dan Ankara'ya avdet ederken grmek frsatn elde ettim. Bu mlakatnda
marnileyhin hakikaten muslihane bir sureti tesfiyeyi samimiyetle arzu ettii intiban hasl ettim.
Lozan'da ahvalin bir netcei sulhiyeye pek ziyade yaklald ve bir sureti tesfiye bulunmas mitleri
vard.
Son dokuz ay mttefiklerin askeri kuvvetleri iin kolay olmad. Ankara Hkmeti btn bu mddet
zarfnda igali tanmaktan istinkf eder ve yalnz mevcudiyetimizi kabul ederdi. Bu hal muhtelif
hadiselere sebeb oldu.
Mttefik Kuvvetler Generalleri, kendi ktalar aleyhinde harekette bulunacak herhangi bir ahs
muhakemeye selahiyetli olduklarnda srar etmek mecburiyetinde kaldlar. Refet Paa her ne kadar bu
hakkmz kabul ve teslim etmise de Ankara Hkmeti bu hakkmz kabul ve tasdik etmekten istinkf
ediyordu. Lozanda btn mesail hakknda itilf olduuna ve sulhun derdesti imza bulunduuna ve
btn mttefik ktalarnn sulhun Ankara'ca tasdiinden alt hafta zarfnda stanbul'u terk ve tahliye
edeceklerine dair olan haberi memnuniyetle aldk.
Trk kumandan askerisi Selahaddin Paay resmen ziyaret ederek Trkiye iin iyi bir sulh ve refah
temennisinde bulundum ve mttefik ktaatn bil hadise ve en iyi hatralarla stanbul'dan mufarakatna
hadim mesaiye yardm etmesini rica ettim. Mttefik generalleri, ktaat arasnda mevzu olan hrmeti
mtekabile ve selam merasiminin Trk ordusuna da temiline karar verdi. Selahaddin Adil Paa,
msaraaten ricam kabul etti ve hemen lazm gelen emirleri verdi.
TAHLYE NASIL YAPILDI?
Tahliyenin tarz icrasndan bahsetmeksizin bu raporuma nihayet vermek istemem. Lozan muahedesinin
Trkiye tarafndan tasdik edildiinden 23 Austos akam resmen haberdar oldum, ngiliz ktaatnn

tahliye ameliyesi ertesi gnden balad ve nihayetine kadar da mevcut plan ve proje dahilinde icra
edildi. Btn tahliye devresi esnasnda en kk bir hadise bile vuku bulmamtr.
Fazla eyamz hilaliahmere satlm ve iyi bir halde teslim edilmitir. Mttefiklerin elinde bulunan Trk
mhimmat harbiyesi de Lozan anlamas mucibince Trklere teslim edilmitir.
TAHLYE MERASM
Tahliyenin hitam mutantan merasim ile icra edilmitir. Mttefiklerin her biri bu merasim iin yzer
kiilik bir mfreze tahsis ettikleri gibi, Trkler de yz kiilik bir mfreze ile merasime itirak etmilerdir.
mttefik general bu mfrezeleri tefti, etmilerdir. mttefik bandralar ile Trk bayra mttefik
generallerin nnden gemi ve selamlanmtr. Ayn zamanda her milletin milli mar muzka
tarafndan terennm edilmitir.
Bu merasim, mttefiklerin bandralarnn indirilmesi ve Trk bayrann keidesi merasimi idi. Bu
merasimin hitamndan sonra fevkalade komiserleri, heyeti diplomasiyeyi, Trk Generali Selahaddin Adil
Paay selamladk ve her general kendi hkmetine mensup gemiye ekildi. Ben de Arabic Vapuruna
bindim. Generallerin rakip olduu gemiler mttefik harp sefineleri arasndan geerek mfarakat
etmilerdir. Generallerin rakip olduu gemileri derhal mttefik donanmalar takip etmitir.
Bu suretle Mttefikin igali hitam bulmutur.
General HARRINGTON

BELGE III

Lozan Bar Andlamasnn imzalanmasn izleyen 1923 yl Eyll aynda. Matbuat Genel Mdrl
AYIN TARiHi adyla bir sreli yayn karmaya balamtr. Olaylarn yar resmi bir tarihesinin verildii
bu yaynn ilk cildinin ilk saysnn 7 ayfasnda, stanbul'un boaltlmas olay syle verilmektedir.
stanbul'un Tahliyesinin Seyahati Hulasas
Lozan Muahedenamesinin ondrdnc fasln tekil eden (Tahliye protokol ve merbutu beyanname)
mucibince ve ktaat elhalethazi (halen), Trk arazisinin baz aksamn igal eden dveli mttefika
yani Fransa, Byk Britanya ve talya Hkmetleri ile Trkiye Byk Millet Meclisi Hkmeti,
milletlerinin amali sulhpervaranelerini bil tehir tatmin etmek emniyesini mtesaviyen perverde ettikleri
cihetle Mondros Mtarekenamesinin saliflzikir yedinci maddesini vesile ittihaz ederek igal ettikleri
yerleri tahliyeye ister istemez raz olmulardr. Tahliye protokolnn birinci maddesi mucibince
muhadei sulhiye ve dier senedatn Byk Millet Meclisi tarafndan tasdik klnd dveli mttefikann
stanbuldaki Fevkalde Komiserlerine tebli edilir edilmez dveli mezkure ktaat, kendileri tarafndan
igal edilmi olan arazinin tahliye ameliyatna tevessl edeceklerdir. Ayn protokoln ikinci maddesi de
Tahliye ameliyatnn alt hafta zarfnda ikmal edileceini tesbit ediyor.
Lozan Sulh Muahedenamesi 23 Austos 1339 perembe gn aktedilen Byk Meclis celsesinde tasdik
edildi. Tasdik keyfiyeti ayni gece saat 10 ile 11.30 arasnda stanbul'daki tilf Devletleri Komiserlerine
tebli edildi.
Binaenaleyh tahliye protokol mucibince 23-24 Austos 1339 tarihinden itibaren alt hafta zarfnda
ikmal edilmek zere kuvvei igaliyenin derhal tahliyesi ameliyatna ptidar olundu.
KARA GNLERN SON GLGES
Tahliye ameliyatnn gn gnne hulasas:
23 Austos 1339 Perembe: Sulh muahedenamesi henz mecliste mzakere edildii halde Bostanc ve
Maltepede bulunan ngiliz ktaat, kuvay igaliye kumandanlndan tahliye emrini alm olduklarndan
Hsar ve Duc of Wellington alaylar bulunduklar yerleri tahliye ederek hamil bulunduklar 27 kt'a top
ile mhimmat saireyi gemiye irkb etmilerdir. Tesellm Komisyonu Selahattin Adil Paann riyaseti
altnda itima etmitir.

24 Austos: Bostanc ve Maltepede tahliye olunan yerler memurlarmz tarafndan tesellm edilmi ve
Trk Erkanharbiyesi ile mttefikin erkanharbiyesi arasnda teslim ve tesellme dair mzakere cereyan
etmitir. Dier cihetten de mttefikin kumandanlar General Harrington'un riyaseti altnda itima ederek
tahliye plann kararlatrmlardr.
Ayn gnde byk bir nakliye gemisi ile nc Hsar alay ve ikinci Yorkshir alaynn bir ksm Duc of
Wellington alaynn baz blkleri ve 26 ve 92 inci topu bataryalar stanbul limanndan hareket
etmilerdir.
25 Austos: 39, 96 ve 97 inci ngiliz Bataryalar ile 29. Frka zabitan, ikinci Yorkshir alayna mensup fen
ve istihkam ktalar Sibirya ve Somali Nakliye gemilerine irkb ve tahrik edilmilerdir.
26 Austos: Tahliye muamelatna devam edilmi ve Golden Scotch ktalar gemilere irkb olunmutur.
Ayastafonostaki ngiliz ktaatna ait eya ve levazm ve 17 tayyare motoru ve tehizat altm neferle
beraber sevkedilmitir.
27 Austos: ngiliz ktaatndan II. piyade taburu Poolond nakliye gemisi ile sevk edilmitir. anakkale
tahliyesine de devam edilerek, Archabcr taburu ile arlklar ve birinci, ikinci, nc bataryalarda ayn
vapurla tahrik olunmutur.
28 Austos: Sumrepil vapuru ile bir ksm mhimmat ve levazmat ve Bostancda bulunan topu
alaynn bakayas sevk edilmitir.
Bahriyeye ait olan tfek, cephane ve levazm vesaire teslim olunmutur. Pierre Loti vapuru ile 500
Fransz efrad sevk olunmutur. imdiye kadar drt gn zarfnda 8000 nefer ve ayni miktarda tehizat
sevk edilmitir, ilk defa hareket eden nakliye gemilerinin avdetine kadar sekiz gnlk sknet devam
edecektir.
29 Austos: Maltepe ve Soanl arazisi kamilen tahliye olunmutur.
30 Austos: Tahliye ameliyat devam ederek ambarlardaki erzak ve mhimmat iskelelere
naklolunmutur.
31 Austos : Franszlara ait vagon cephane ve stanbul cihetinde Capitaine Moro'nun kumandas
altndaki Fransz zabta memurlarnn evli olanlar hareket etmilerdir. 207 ve 208 numaral tayyare
blkleri zabitan mufarakat etmi ve ngilizler Fenerbahe civarnda igal ettikleri bilumum mevaki ve
binalar ile Ortakydeki erzak anbarn tahliye etmilerdir.
1 Eyll: Kadkyndeki otomobil tamirhanesi tahliye ve tarafmzdan tesellm edilmitir.
Meri Havzasnda bulunan 66. Fransz taburu ve Hadmky ilerlerinde bulunan ktaat stanbul'a sevk ve
Makrky ile Baruthanedeki top, mitralyz ve zrhl otomobiller tamamiyle sevke hazr bir hale
konulmutur.
Readiye kyndeki ktalar hazrlklarn ikmal etmilerdir. Bize ait olup da vaktiyle alnm plan esliha ve
cephaneler teslim olunmaktadr.
2 Eyll: 77. Fransz alay ile 12. Senagal alayndan birer tabur hareket etmitir.
3 Eyll: Kilya'dan Hekiya vapuru (di baz ciment) ile 6. Topu alayn hamilen Cebelttarka hareket
etmitir.
4 Eyll: ngilizler anakkaleden, Franszlar stanbuldan olmak zere birer tabur efrad sevkeylemitir.
Franszlarn sevk ettii II. Senagal alaynn taburudur.
5 Eyll: Egypte Vapuru rlanda taburunu hamilen Cebelttarka mteveccihen ve Cardn vapuru da bir
miktar levazm harbiye alarak hareket etmilerdir.
anakkale mntkasnda BOX alaynn bir taburu ile Hassa sko taburu ve bir miktar muhtelif ktalara ait
asker ile top ngiltereye mteveccihen hareket etmitir.
Sirkecide igal altnda bulunan ihracat gmrnn bir ksm ve Okmeydanndaki telsiz telgraf
istasyonu ile telsiz telgraf makineleri de teslim alnmaktadr. Hususi mebaniden olan evlerin teslimi
hitam bulmu ve merkez ve zabta memurlar huzuru ile sahiplerine teslim edilmitir.
Ayastafenostan Fransz ve ngiliz ktalarnn levazmat harbiyesinin nakline devam edilmektedir.
6 Eyll: Tahliye devam etmekte olup bir ksm mebanii umumiye hkmete tesellm edilmi, baz
meban hususiye sahiplerine iade olunmutur.
7 Eyll: anakkalede ngiliz Ktaat btn arlk, cephane, toplarn ve ksmen askerlerini nakletmiler
ve Fransz ktaat da tahliyeye balamlardr.
8 Eyll: Okmeydanndaki Bahriye telgraf istasyonunun mtebaki malzeme ve cihaz kamilen teslim
alnmtr. anakkaledeki bilumum mebanii hususiye ve resmiye yalnz bir kla mstesna olmak zere
kamilen tahliye ve tesellm olunmutur.
9 Eyll: Franszlar Ayasofya civarndaki mebanii hususiye ve emiriyenin de tahliyesine balamlardr.
Glhanedeki paviyon ve barakalarla zabtiye kaps ahrlar ve Demirkapdaki klann tahliyesi hitam
bulmutur. Maslak Kasr ngilizler tarafndan tahliye ve tarafmzdan tesellm edilmitir. Talat Paann
kona tahliye edilmitir.

10 Eyll: Karaaata bulunan Fransz ktaat askeriyesinden 12.Alaya mensup Chasseurs d'Afrique
namndaki svari bl vapuru irkb ve sevk edilmilerdir.
Yarn Rami kyndeki ondrdnc Afrika Grubu topularndan birbuuk batarya gidecek ve ayn
onnde Ramide Topulardan kimse kalmayacaktr.
11 Eyll: Zeytinburnu fabrika ve depolar Franszlar tarafndan tahliye edilmitir. Glhanedeki cephane
depolar ve Rami deposu, Makr kyndeki bez fabrikas tahliye edilmi ve tarafmzdan tesellm
olunmutur. Cumartesi gn de Davutpaa ve Metris esliha ve cephane depolar tesellm olunacaktr.
Dn tahliye ve tesellm olunan mebani meyannda Karaaa, obaneme topu ve piyade ambarlar
ile Piripaa istihkam anbar vardr. Mtareke senelerinde Zonguldak civarnda tevkif edilen Mersin
Vapuru da Franszlar tarafndan tahliye ve tarafmza tesellm edilmitir.
12 Eyll: Bu hafta en ziyade Franszlarn ibraz faaliyet eyledii hafta olmu ve kuvvetlerinin te ikisi
sevk edilmitir, ngilizlerin de imdiye kadar sevkettikleri ktaatn miktar, kuvvetlerinin te ikisi
derecesindedir. Kuvvetleri pek az plan talyanlar 313 numaral taburlarn sevketmilerdir. Dn tesellm
alnan mahaller Eypte Bahariye araba fabrikas, Davutpaa, Rami Klas cephanelikleri ve mhimmat
depolardr.
13 Eyll: Tersaneler ve havuzlar dveli itilfiye bahriye zabitan tarafndan tesellm heyetimize teslim
olunmutur. Louis Cressenet ve Pierre Loti vapurlar ile top atlar, mitralyz esterleri ve bir miktarda
piyade efrad sevkedilmitir. Lamartine vapuru bugn Fransz askerlerini hamil olduu halde Fransaya
hareket etmitir, ngilizler de tahliyeye kemali faaliyetle devam etmektedir. Galata rhtmndan byk
bir ngiliz nakliye gemisi bir ok malzemei harbiyeyi hamil olduu halde akam hareket edecektir.
14 Eyll: Dn Ekererinoslav vapuru stanbuldan ve Kilyostan asker alarak program haricinde Msra
fevkalade bir sefer yapmtr. Vapur stanbuldan birka kta ile zabita askeriye ve Kilyostan bir takm
ktaat ile telsiz telgraf malzemelerini almtr. Son vapurun program dahilinde hareketleri tesri
edilmitir. Franszlar da kemali faaliyetle tahliyeye devam etmektedirler. Karaaa bu sabah
tarafmzdan tesellm edilmitir. Bozcaada ve mrozun tahliyesini mteakip tesellm muamelesini
yapmak iin bir heyet izam edilmitir.
15 Eyll: Eypteki Rami klas dn tarafmzdan tamamen teslim alnmtr. Franszlann birka gnden
beri vapurlar rakben sevkedilmekte olan Senegal alaynn bakiyesi dn bir Fransz vapuru ile
sevkolunmutur. Senegal alay tamamen sevkedilmi olduundan bugnlerde dier taburlarn
sevkiyatna balanacaktr.
16 Eyll: Makrky istasyonunun yanndaki Zuhuri Baba Karakolu ile dier bir karakol, Makrkydeki
Franszlarn Merkez kumandanl diye kullandklar bina. Kmrciyannn evi ve Halil Beye ait bir bina ile
Readiye klalar ve bu civardaki Ali Haydar Mithat Beye ait arazi tahliye olunmutur.
17 Eyll: Dn anakkale boaznn Anadolu cihetinin tahliyesine devam edilmi ve son kalan topu
ktaat vapurlara irkb edilmitir. Son ktaatn hareketiyle anakkalenin Anadolu mntkas tamamen
tahliye ve tesellm edilmi bulunmaktadr.
ngilizlerin Kathane, Maslak ve Bykdere havalisindeki nakliyat byk bir faaliyetle devam
etmektedir. Beyolu mntkasnda ngilizler igal ettikleri mevaki ve mebanideki arlklarn
nakletmektedirler. Franszlar anakkalede Kilitbahirdeki 56 ve 25 numaral tabiyeleri ve yine ayn
mevkideki istihkm klasn tamamen tahliye, protokolnde mnderi mddet mucibince 5 terinevvel
nsflleylinde ikmal edilmi bulunacaktr.
ngilizlerin taht igalinde bulunan Fenerbahedeki bae, barakalar, iftehavuzlardaki arsa, barakalar,
Fenerbahedeki mesire mahalli ile arsa, Kalamtaki gazino, Gztepedeki tamektep mahalleri tamamen
tahliye edilmitir.
18 Eyll: Franszlar Trakyadan gelen Fasl ve Cezayirli mslman askerleri de rhtmda bulunan
vapurlara irkb etmilerdir. anakkalede Anadolu cihetinde Mecidiye istihkamat ile dekovilleri ve
depolar tamamen tesellm edilmitir.
19 Eyll: ngilizlerin iki, Franszlarn ve talyanlarn birer taburundan az efrad kalm, dierleri kamilen
sevkedilmitir. Bunlar da tahliye merasiminde hazr bulunacaklardr. Tahliye, kemali faaliyetle devam
etmektedir.
20 Eyll: talyanlar Beyolunda igal ettikleri mebanii husisiyedeki arlklarnn ksm azamn dn
Tophane rhtmna nakil ve gemilere tahmil etmilerdir. Esasen talyan kuvvetlerinin taht igalinde
bulunan binalar pek az olduundan talyan tahliyesi de terinievvelin ikisinde hitam bulacaktr.
ngilizler dn Maslaktaki seyyar kararghta kalan son eya ve malzemei askeriyeyi Tophaneye
nakletmilerdir. Kathane ve Bykdere havalisinde arlk nakliyat devam etmitir. Tophane rhtm
civarnda cem ve teksif edilen eya iki gne kadar avdet edecek gemilere tahmil edilecektir, ngilizler
Beyolunda igal ettikleri binalarn ksm azamn tamamen tahliye etmilerdir. Boalan bu binalardan
ehas hususiyeye ait olanlarnn yarndan itibaren sahiplerine teslimine balanacaktr.

Fransz ktaatnn tahliyesi elyevm en faal devresinde bulunmakta ve Sarayburnu ile Ayastafanostan
tahmil edilen gemiler hergn Fransaya hareket etmektedir. Dn de Sarayburnundan ve Sleymaniye
klasndan nakil edilen eyay askeriye ile mebanii hususiyeden getirilen arlklar hamilen iki Fransz
nakliye vapuru hareket etmitir.
Franszlarn tahliye ameliyatna mteallik olarak stanbul kumandanlnca dnlen ve mklat tevlit
eden bir mesele vardr.
21 Eyll: Bozcaada, tesellm heyetimiz tarafndan tesellm edilmitir.
22 Eyll: Glhanede Sarayyolu zerinde bulunan iaretli mhimmat anbarnn drt deposu Franszlar
tarafndan tahliye ve stanbul kumandanl tarafndan tesellm edilmitir. Fransz svari mfrezesi
tarafndan igal olunan raan Saray tahliye ve Makrkyndeki mebanii hususiye ve emiriye tahliye
ve teslim edilmitir.
23 Eyll: Evvelki gn Franszlardan Ahrkap otomobil tamirhaneleri ve Glhanede drt depo ile raan
saraynn bir ksm teslim alnmtr. Dn de ngiliz kuvay havaiyesinden tahliye edilen Niantandaki
merhum Sait Paa Kona teslim alnmtr. Elyevm ehrimizde Franszlarn iki, ngilizlerin taburlar ile
talyanlarn bir taburdan az kuvvetleri kalmtr. Bugn Franszlar Makrkynde baz hususi mebaniyi
tahliye ve tesellm edeceklerdir. Beyazttaki eski jandarma dairesi 2 terinevvelde tahliye olunacaktr.
Elyevm Meri boyunda. atalca ve Hadmkynde tek bir ecnebi askeri kalmamtr. anakkalede kalan
son 250 kiiden mrekkep bir ngiliz taburu da sevkedilmitir. Bu suretle anakkale ve Boazlarn
Anadolu sahili kamilen tahliye edilmi, yalnz mezarlklarn muhafazasna memur birka gayrmsellah
efrad kalmtr. Boazn Rumeli cihetinde ise, elyevm Kilidbahirdeki kk bir Fransz mfrezesinden
baka kimse kalmamtr.
u satrlarn okunduu gnler...dmanlarmz bir daha dnmemek zere memleketimizden ekilmi
bulunacaklardr.

BELGE IV

Hyaneti Vataniye Kanunu

Kurtulu Sava'nn kazanlmasnda cephedeki Mehmetik kadar etkin olan bir kanun da Hyanet
Vataniye kanunu ve stikll Mahkemeleri olmutur. Bu kanunun su ve cezay belirleyen maddeleri
yledir:
Madde l Makam mually hilfet ve saltanat ve memaliki mahrusai ahaneyi yedi ecanipten tahlis
ve taarruzat defi maksadna matuf olarak teekkl eden Byk Millet Meclisinin meruiyetine isyan
mutazamn kavlen veya fiilen veya tahriren muhalefet veya ifsadatta bulunan kesan haini vatan
addolunur.
Madde 2 Bilfiil hiyaneti vataniyede bulunanlar aiben idam olunur. Fer'an zimethal olanlar ile
mteebbisleri Kanunu Cezann krkbeinci ve krkaltnc maddesi mucibince tecziye edilirler.
Madde 3 Vaiz ve hitabet suretiyle alenen veya ezminci muhtelifede ehas muhtelifeyi srren veya
kavlen hiyaneti vataniye crmne tahrik ve tevik edenlerle suver ve vesaiti muhtelife ile tahriren ve
tersimen irtikab eyleyenler muvakkat kree konulurlar. Tahrikat ve tevikat sebebiyle maddei fesat
meydana karsa muharrik ve mevbikler idam olurlar.

BELGE V

erkez Ethem Ayaklanmas Sonucu Yunanllara ltica Eden Ethem ve Avanesi Hakknda Ankara stikll
Mahkemesi Karar

1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.
10.
11.
12.

ETHEM Sabk Kuvvei Seyyare Komutan

TEVFlK Kuvvei Seyyareden Biraderi (Yzb)
REiT Biraderi, Saruhan mebusu sabk
zmirli Yzb. ETEM Kuvvei Seyyareden
J. Yzb. SAM Kuvvei Seyyareden
Erkanharp Yzb. HALL Kuvvei Seyyareden
ARTN Ktahya polis memurlarndan
MANYASLI EVKET Kuvvei Seyyare Mfreze K.
erkez AHMET AA Kuvvei Seyyare Mfreze K.
htiyat Mlazm REAT Kuvvei Seyyare Mfreze K.
Binba ABDULLAH Ktahya Mntka K.' sabk
MER LTF Mlkiye Kaymakam

Msellehan taklibi hkmet crmn irtikap ederek dman tarafna firarlar anlalmasna binaen
cmlesinin gyaben idamlarna ve emvali menkule ve gayr menkulelerinin canibi hkmetten haciz ve
idaresine...
...hafi komnist frkas tekili suretiyle yine taklibi hkmet crmn irtikap teebbsnde
bulunduklar anlalan:
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.
10.
11.
12.
13.
14.
15.
16.
17.
18.
19.
20.
21.
22.
23.
24.
25.
26.
27.
28.
29.
30.
31.
32.
33.

Tokat Mebusu NAZIM BEY'in mebbeden

Baytar Bnb. HACI SALiH EFEND'nin mebbeden TC mesleki askeriyeden tardna
Matbuat ve stihbarat Md. memurlarndan ZYNETULLAH NEVlRVAN'n mebbeden
Hudut harici bulunan ERF MANATOF'un gyaben 15 sene kree
Yenidnya Gazetesi Muharriri NZAMETTN Sekiz (Tepedelenliolu)
BEHRAM LTF,
MUSTAFA NURU,
ABDLKADR, be
HLM, be
Bakkal AHMET, be
Baytar Yzb. EFGAN, mesleki askeriyeden tard ve tahliye
Yzb. KENAN, mesleki askeriyeden tard ve tahliye
Yenidnya Sahibi imtiyaz ve Ser Muharriri ARF ORUun tahliye ve mecburu ikametine
Bursa mebusu EYH SERVET
Afyon Mebusu MEHMET KR
Kad FERT
Katip NUR
KEMALETTN
HSN
VAHT
Hizmeti MEHMET
HALT
MUSTAFA
KR
SITKI
HSEYN
NEDM
BAHATTN
Hoca FEVZ
KAZIM
Osman ZEK
CEMAL efendilerin
Sabk kuvvei seyyare efradndan HAYR'nin beraatine

BELGE VI

Ayaklanmalar ve Bellibal syanc Kadrosu

EYH EREF AYAKLANMASI (HART OLAYI)
26 Ekim - 24 Aralk 1919
eyh EREF
1.BOZKIR AYAKLANMASI 27 Eyll - 4 Ekim 1919
Zeynelabidin Hoca
Konya Valisi Artin Cemal
Sleyman efik PAA
Kurtolu MUSA
Bademlili Hac Halil
Gzel avu
2.BOZKIR AYAKLANMASI 20 Ekim - 4 Kasm 1919
Hoca Abdullah
Hoca Sabit
Hoca Abdlhalim
Zeynelabidinin yeeni TALAT
Hac OSMAN
Hseyin Olu MER
AVALI TAHR
SABT HOCA
Avdan Kyl HACI OSMAN
Apa Kyl HACI HASAN
Apa Kyl HACI HSEYN
Apa Kyl HACI HALL
Apa Kyl HOCA MEHMET
Hisar Kyl EYH AL
Dinekli KR
Bozkrl HSEYN AA
KONYA AYAKLANMASI 2, Ekim - 15 Kasm 1920
Deliba MEHMET
Kadnhanl HOCA AHMET
Grdesli CELAL
Mazlumzade OSMAN
Tabal HACI HASAN
Mebus HACI MER
Jandarma K. MUSTAFA
Heyet Reisi BEKTA Merkez K.
MEHMET Mfreze K.
MEHMET AL EFE
Hadml TOPAL EMN
Serikli AL
Dinekli HARMANCIOLU AL
1.ANZAVUR AYAKLANMASI l Ekim - 25 Kasm 1919
AHMET ANZAVUR (Em. Jandarma Bnb.) Bigal erkez
HACI YAKUB

EKYA KADR
AH SMAL
DAVUT
KRMASTILI ZAFER
2.ANZAVUR AYAKLANMASI - 16 ubat - 16 Nisan 1920
Kara AHMET
Gavur MAM
Krt MEHMET AVU
MEHMET RT BEY
Mft ABDLAZZ
Canpolat HASAN
Miralay MRZA
Emekli Bnb. HSEYN
AL BATI AYAKLANMASI - 11 Mays - 18 Austos 1919
Ali BATI
1.DZCE AYAKLANMASI - 13 Nisan 31 Mays 1920
TALUSTAN .BEY
ERKEZ BEKR BEY
Sapancal BESLAN
HASAN AVU
BERZEK SAFER
VEHAP BEY
ERKEZ KO BEY
MAAN AL BEY
Mak. Tf. Tm. SMAL
Kad AHMET HAMD EFEND
HACI HAMD
SADIK HOCA
HACI ABBAS
KALENDER AHMET
erkez YAR
Eski Mebus ABDLVEHAB
Boyacolu HACI HAMD
HACI EMN
UBUKUOLU SABR
MENGENL DAVA VEKL NUR
MFT AHMET
KARA AL
EREF BEY
KR BEY
Kur. Yarbay HAYR
KUVAYI NZBATYE ELEBAILARI
18 Nisan 1920'de kuruldu.
SLEYMAN EFK PAA (Sylemezolu)
MRALAY REFK (Yaltkaya)
Bnb. HASAN TEVFK
ERKEZ BEKR
Miralay BRAHM
ERKEZ RN BEY
KAYMAKAM (Yarbay) SENA

SUPH PAA
tm. TARIK MMTAZ (GZTEPE)
Yarbay RAGIP
Yarbay SALM
Yzb. YUSUF ZZET
Tm. NEJAT
Tm. AL
tm. MUSTAFA
v. EVKET
v. OSMAN
v. HSEYN
Bnb. MUSTAFA
FERK AHMET HAMD (Kiraz Hamdi)
Emekli Mir ZEK PAA
Erkan Harp Miralay MAHMUT (BEL)
Dayzade Hac BRAHM
Sv. Bnb. FEHM
2.DZCE AYAKLANMASI 8 Austos - 23 Eyll 1920
Kad KEMALETTN
Dava Vekili AKF
Hac HAMD
MUSTAFA
1.YOZGAT AYAKLANMASI - 15 Mays - 27 Austos 1920
NECP BEY
APANOLU EDP
APANOLU CELAL
Kuzgunlu HACI BEKR
Zile Solucanldan MUSA
Osmaniyeden MEEC DRS
Hseyinabadl HALT
Komiser Mv. ZYA
Hoca MER
Postac NAZIM
KARA MUSTAFA.
KAATL SALH
Palamutlu SALH
erel SAFEL
APANOLU HALT
APANOLU ZYA
APANOLU SALH
APANOLU MAHMUT
APANOLU MEK
APANOLU OSMAN EKP
APANOLU MUHLS
Yd. Tm. MEHMET ZAHT
HAFIZ AHAP
APANOLU HAKKI
APANOLU HSAN
HAYRPAA OLU OSMAN
Emekli Yarbay HAKKI
HSN
FEVZ
eriye Hakimi HOCA AHAP
Yrkzade HSN

AYNACIOLU RT (ULLU)
AYNACIOLU MUHTAR
HANCI HALL
Jandarma KARAMAHMUTOLU SLEYMAN
Bekir Olu SLEYMAN
KKAA
HACI HASAN
ZALM AVU
2.YOZGAT AYAKLANMASI 5 Eyll - 30 Aralk 1920
DEL HACI
HASAN
Ekiya ARAP
Karakahyaolu DEL MER
avdarolu TOPAL HAFIZ
DEL HACI
Belediye Bakan KR
ZLE AYAKLANMASI Mays - 21 Haziran 1920
Dava vekili AL
Nahiye Md. NAC
Mal Md. HSAN
UVAN AL
EYH ABDSSELAM
AYNACIOULLARINDAN MEHMET
MLL ARET AYAKLANMASI- Haziran- 8 Eyll 1920
MAHMUT
SMAL
HALL
BAHUR
ABDURRAHMAN
CEML ETO Bahriyar Aireti Reisi
HSEYN PAA KaydaranlAireti Reisi
ERF PAA Paris'teki Krt temsilcisi
PONTUS HAREKATI
Mr. WHITE Merzifon Amerikan Koleji Md.
Metropolit HRSANTOS
General ANONYA
KONSTANDSS Giresun Belediye Bk.
KAPTAN YORG PAA
EFTMOS Samsun Metropolit Vekili
Platon MATNOZ Barahip

KOGR AYAKLANMASI 6 Mart - 17 Haziran 1921

ALAN BEY
HAYDAR BEY
Hac RASM
MAHMUT
ZZET
Kelaaoullarndan MEHMET NAK ZZET

HASAN ASKER
KAZIM
ALR
Ermeni BOGOS PAA Paris'te
Krt ERF PAA Paris'te
SEYT ABDLKADR Ayan yesi
Kzltepeli KR RIFAT
Karmanl NUR
Demiraaolu MAHMUT
MTHAT
Ekiya ATE
Kasmolu MUNZUR Ovackl Maksut Aireti Reisi
BRAHM
MUSTAFA
MANZUR
Jandarma GAZ
AZAMET