YILDIZ TEKNK NVERSTES

NAAT FAKLTES
JEODEZ VE FOTOGRAMETR
MHENDSL BLM

LME TEKN ANABLM

MHENDSLK
LMELER
DERS NOTLARI
Prof. Dr. mer AYDIN

STANBUL, 2005

TEEKKR
Mhendislik lmeleri Ders Notlarnn hazrlanmasnda yardmlarn
esirgemeyen lme Teknii Anabilim Dal Aratrma Grevlilerinden Dr. Atn
PIRTI, Yksek Mhendis Hediye ERDOAN, Yksek Mhendis Ercenk ATA,
Yksek Mhendis Burak AKPINAR, Yksek Mhendis N.Onur AYKUT, Yksek
Mhendis Fatih POYRAZ ve Yksek Mhendis Taylan CALAN a teekkr
eder, bundan sonraki akademik almalarnda baarlar dilerim.

Prof. Dr. mer AYDIN

Ekim 2005
stanbul

i
BLM 1
1.
1.1
1.1.1
1.1.2
1.1.3
1.1.4
1.2
1.2.1
1.2.2
1.3
1.3.1
1.3.2
1.3.2.1
1.3.3
1.3.4
1.3.4.1
1.3.4.2
1.3.4.3
1.4
1.5
1.6

MHENDSLK LMELERNDE KULLANILAN L ALETLER VE LME YNTEMLER

UZUNLUK LS
Mekanik Uzunluk ls
Optik Uzunluk ls
Elektronik Uzunluk ls
GPS le Uzunluk ls
AI LS
Yatay A ls Ve Hatalar
Dey A ls Ve Hatas
YKSEKLK LS
Geometrik Nivelman
Hassas Trigonometrik Ykseklik ls
Trigonometrik Nivelmanda Hatalarn Ykseklik Farkna Etkisi
GPS Teknii le Yksekliklerin Belirlenmesi
zel Yntemler
Hidrostatik Nivelman
Mikro Nivelman
Mekanik Ykseklik ls
DORULTU BELRLEME LLER
EKLLEME
MHENDSLK LMELERNDE LAZER TEKN

BLM 2
2.
2.1
2.1.1
2.1.2
2.1.3
2.2
2.2.1
2.3
2.4
2.5
2.6
2.6.1

APLKASYONLAR
YATAY APLKASYON
Noktalarn Aplikasyonu
Yatay Aplikasyonda Yaplan Hatalar
Yatay Aplikasyonun Hassasiyet Ynnden ncelenmesi
DEY APLKASYON
Dey Aplikasyonda Doruluk
AI APLKASYONU
BR DORULTUNUN APLKASYONU
DORULARIN APLKASYONU
PARSELLERN APLKASYONU
Parselasyon planlarnn aplikasyonu

BLM 3
3.
3.1
3.2
3.3

KURPLARIN APLKASYONU
KURP ASAL ELEMANLARININ HESABI
BSEKTRS NOKTASININ DK KOORDNAT YNTEMNE GRE KOORDNATLARI
SOME NOKTASINA ULAILAMAMA DURUMUNDA KURP ELEMANLARININ TAYN VE
APLKASYONU
3.4
KURP ARA NOKTALARININ APLKASYONU
3.4.1 Dik koordinat yntemiyle aplikasyon
3.4.2 Drtte bir yntemi
3.4.3 Insal Yntemle Kurplarn Aplikasyonu
3.4.3.1 Poligon Noktalarndan Insal Ynteme Gre Kurp Ara Noktalarnn Aplikasyonu
3.4.4 Kiriler Poligonu Yardm le Aplikasyon
3.5
BLEK KURPLAR

ii
BLM 4
4.
4.1
4.1.1
4.1.1.1
4.1.1.2
4.1.1.3
4.2
4.3
4.4
4.5
4.5.1

BRLETRME ERLER
KLOTOD
Klotoidin Ara Noktalarnn Aplikasyonu
Dik Koordinat Yntemiyle Aplikasyon
Insal Yntem le Aplikasyon
Kestirme Yntemi le Aplikasyon
LEMNSKAT
KBK SPRAL
KBK PARABOL
SINUSOID
Simpson Kuralnn Gei Erileri Uygulamalarnda Kullanlmas

BLM 5
5.

DEY KURP(GRADYENT) HESAPLARI

BLM 6
6.

DEVER

BLM 7
7.

EV KAZIKLARININ AKILMASI (TOTANMAN HESAPLARI)

BLM 8
8.
8.1
8.2
8.3
8.4
8.5

TNEL APLKASYONU
TNEL EKSENNN JALONLARLA BELRLENMES
TNEL EKSEN DORULTUSUNUN POLGONLARLA BELRLENMES
NRENG YNTEM LE TNEL APLKASYONU
TNEL NAATI SIRASINDA YAPILACAK LER VE APLKASYON
TNELDE KURP APLKASYONU

BLM 9
9.

YOL APLKASYONU DEV

BLM 10
10.
DEFORMASYON LMELER
10.1
GENEL BLGLER
10.1.1 Deformasyon Alar
10.1.2 Deformasyon Belirlemede ncelik stemi
10.1.3 Yaplardaki Geometrik Deiimler
10.2
DEFORMASYON LME YNTEMLER
10.2.1 Fiziksel lme Yntemleri
10.2.2 Jeodezik lme Yntemleri
10.2.2.1 Yatay Yndeki Deformasyonlar
10.2.2.1.1 Hassas Nirengi A Yntemi
10.2.2.1.2 Aliyman Yntemi
10.2.2.1.3 Hassas Poligon Yntemi
10.2.3 Dey Yndeki Deformasyonlar
10.3
DEFORMASYON LLERNN DORULUK DERECES
10.3.1 Hassas Nirengi Yntemi
10.3.2 Aliyman Ynteminin Doruluk Derecesi
10.3.2.1 Direkt Yntem
10.3.2.2 A Yntemi
10.3.3 Hassas Poligonda Hata Teorisi

iii
10.3.4 Hassas Nivelmann Doruluk Derecesi
10.3.5 Trigonometrik Nivelmanda Doruluk Derecesi

1
BLM 1
1. MHENDSLK LMELERNDE KULLANILAN L ALETLER VE LME YNTEMLER
Bu blmde mhendislik lmelerinde kullanlan klasik aletler zet olarak ele alnacak ve daha sonra
zel lme aletlerine yer verilecektir. zellikle son yllarda gelitirilen aletler incelenecektir.
Mhendislik lmelerinde kullanlan l elemanlar unlardr:
Kenar uzunluk
A dorultu
Ykseklik Ykseklik Fark
Doru Dorultu
ekl dorusu ekl dzlemi Eim
Mhendislik lmelerinde kullanlmakta olan lmler genel olarak 3 gruba ayrlabilir:
1.1

1.1.1

UZUNLUK LS
Mekanik uzunluk ls
Optik uzunluk ls
Elektronik uzunluk ls
GPS ile uzunluk ls
Mekanik Uzunluk ls

elik erit metre, invar teller ve l latalar ile yaplan uzunluk lleridir.
1.1.2 Optik Uzunluk ls
2 m lik baz latalar ve saniye teodolitleri
ift grntl redksiyon takeometreleri (Redta 002)
Baz redksiyonlu takeometreler (BRT 006) ile yaplan lmelerdir.
Baz latas ile
S=

Cot
2
2

S2
m s =
b

(1)

2
2
m S 2
. 2 + mb
b

ekil 1.
b hatasz alndnda llen uzunluun ortalama hatas

S 2 m
ms =
b
olur ve hatas S2 ile orantldr. Paralaktik ann hatasz olmas durumunda

ms =

S
mb
b

(2)

olur ve hata S mesafesi ile orantl olarak deiir.

60 l yllardan itibaren elektronik uzaklk lerlerin kullanlmaya balamasyla birlikte optik uzunluk
ls nemini kaybetmi bulunmaktadr. Baz latas ile uzunluk lsnde hassasiyeti arttrmak iin
deiik kombinasyonlar oluturulmaktadr. rnein baz latas, llecek uzakln ortasna kurularak,
uzunluun iki ucundan alar llerek uzaklk bulunabilir.

2
Redta 002 ile uzunluklar
BRT 006 ile uzunluklar
1.1.3

ms = 1 2 cm
ms = 6 cm

hassasiyetle llebilir.

Elektronik Uzunluk ls

Elektronik uzunluk ls ikiye ayrlr.

Elektro optik uzunluk ls

Elektromagnetik uzunluk ls

Ik dalgalarnn kullanlmas ile uzunluklarn llmesine elektrooptik uzunluk ls, mikro dalgalarn
kullanlmasyla uzunluklarn llmesine elektromagnetik uzunluk ls denilmektedir.
Aada elektrooptik uzunluk lsnn genel emas verilmektedir.
Gnderici Optik

Ik Kayna

Ik Modlatr

Faz Fark

Osilatr
Reflektr

Faz ler

Alc Optik

Kuvvetlendirici

Fotosel

ekil 2. Ik dalgalar ile faz l ynteminin prensibi

Faz fark ls

Analog faz ls
Saysal (Dijital) faz ls olarak ikiye ayrlr.

Saysal faz lsnde eik uzunluk ekranda grnr. Elektro optik uzunluk lsnde llen uzunluk
2S = r + R

(3)

eitlii ile ifade edilir. Burada;

= ct =

c c0
=
f nf

n=

c0
c

R=

olup
R

: peryodlarn says
: dalga uzunluu
: faz as fark
: k hz

f
c
n
c0

: frekans
: hesap sabitesi
: krlma indisi
: boluktaki k hzdr.

rnein: =10 m olmas iin f=30 MHz lik frekans uygulanmas gerekir.
Elektronik olarak llen uzunluk genel olarak

S = D + K + K + K1 + K 2 + K 3 + K 4 + K 5
eitlii ile verilmektedir. Burada

(4)

3
D
K , K , K1

: llen uzunluk

K 2, K 3, K 4, K 5

: Geometrik indirgemeler

: Meteorolojik dzeltmeler

eklinde ifade edilir. llen eik uzunlua getirilecek dzeltmeler aadaki ekildedir.
a ) METEOROLOJK DZELTMELER
Toplam meteorolojik dzeltme

S1 = K + K + K1 = S D

(5)

eitlii ile ifade edilmektedir.

Hz dzeltmesi: Aletin verdii deer ile gerek

optik yol arasndaki farka hz dzeltmesi denir.

K = D D

Birinci Hz Dzeltmesi

K = ( N 0 N )10 6 D

(6)

Grup krlma indisi

N = (n 1)10 6

dir. Burada;

n=

c0
c

c0 = Boluktaki k hz
c = Ortamdaki k hzdr.

ekil 3.

Boluktaki grup krlma indisi aadaki gibidir.

f
N 0 = 110 6

f0
kinci Hz Dzeltmesi

K = (k k 2 )

D3
R2

(7)

In Yolu Eiklii Dzeltmesi

K1 = k 2

D3
24 R 2

R : Yer yarap
R: In kr. yarap
D 23 km, K1 1 mm.

(8)

4
b ) GEOMETRK NDRGEMELER
Eim dzeltmesi:

K 2 = S S
K2 =

D S olarak alnrsa

( HB HA) 2 ( HB HA) D

2D
2( R + HA)

(9)

eitlii ile verilmektedir.

Deniz yzeyine indirgeme dzeltmesi:

K 3 = S S
HA
K3 =
S
R

(10)

Yeryz erilii dzeltmesi:

K 4 = S0 S
K4 =

D3
24 R 2

(11)

Elipsoide indirgeme dzeltmesi:

K 5 = ( S 0 S ) f
S
K 5 = N 0
R

(12)

NA :Elipsoit Ykseklii
NB :Elipsoit Ykseklii
N :Geoit ondlasyonu
(N:Elipsoidal ykseklik farkdr)
N=NA-NB

H :Ortometrik ykseklik
H :Elipsoit ykseklii
N=hH

1.1.4

GPS le Uzunluk ls

GPS teknii yntemi ile noktalara ait koordinatlar elde edilir. Bu sayede noktalar arasndaki uzunluklar
koordinatlardan bulunabilir.

5
1.2

AI LS

1.2.1

Yatay A ls Ve Hatalar

Teodolitin iki drbn durumunda llen dorultu alarnn ortalama hatas mr iin snr deerleri

mr2 = m02 + mt2 , bir an ort. hatas m = 2 mr dir.

Burada; m0=okuma hatas, mt= tatbik hatas, m= bir ann ortalama hatasdr.
Yatay a lmnde bir dorultunun ortalama hatas,

[VrVr ]
(n 1)( S 1)

mr =

eklindedir.

(13)

n : silsile says
S : dorultu saysdr.
1.2.2

Dey A ls Ve Hatas

Dey a ls denilince zenit as ls anlalmaktadr. Zenit as lsnde;

Mz =

1 2
(m0 + mb2 + ma2 + mt2 )
2

(14)

eitlii ile verilmektedir.

m0 : Birim lnn ortalama hatas
mb : Ortalama blm hatas
1.3

mt : Ortalama tatbik hatas

ma : Ortalama okuma hatasdr.

YKSEKLK LS

Mhendislik lmelerinde ykseklikler;

1.3.1

Geometrik nivelmanla
Hassas trigonometrik nivelmanla
GPS teknii yntemi ile
zel yntemlerden birine gre elde edilirler.
Geometrik Nivelman

Geometrik nivelmanda, hassas nivelman uygulanmaktadr. Bu yntemde ykseklik farknn

hassasiyeti:
- Alete
- Miraya
- Atmosferik koullara baldr.
Nivelman aletleri 5 gruba ayrlmaktadr.
Kullanm

Grup

mkm

En yksek hassasiyet

0.5 mm

Yksek hassasiyet

II

1mm

Orta hassasiyet

III

4 mm

Dk hassasiyet

IV

8 mm

En dk hassasiyet

8 mm

6
1 km gidi dn nivelmannda ortalama hata;

mkm =

1 1 dd
[ ]
2 n S

(15)

eitlii ile hesaplanr.

d : h1 - h2 = Gidi ls Dn ls
n : Alet kurulan nokta says
S : Nivelman yolu uzunluudur.
1.3.2

Hassas Trigonometrik Ykseklik ls

Mhendislik lmelerinde geometrik nivelman yannda hassas trigonometrik ykseklik tayini nemli rol
oynar. Uzun mesafelerde bu yntem ok byk faydalar salamaktadr. Bu yntemde n
krlmasnn etkisi ok nemlidir. Trigonometrik ykseklik ls 500 m den byk uzunluklar iin ele
alnacaktr.

ekil 6.
Kreselliin ve n krlmasnn etkisi aadaki ekilde gsterilebilir.

S2
2

k
2R

In krlmasnn ykseklik farkna etkisi

S cot Z

S2
kreselliin ykseklik farkna etkisi
2R

1
S

ekil 7. Trigonometrik ykseklik lsnde krlmann ve yer kreselliinin etkisi

Tek tarafl gzlemlerle trigonometrik ykseklik tayininde aadaki eitlik kullanlr.

h = S cot Z +

1 k S 2
+it
2 R sin 2 Z

7
Tek tarafl gzlemlerle ykseklik farkn veren hassas forml,

Z = 100 g

alndnda

h = S cot Z +

1 k 2
S +i t
2R

(16)

olur. Burada;
h
Z
k
R
S
i
t

:Ykseklik fark
:Zenit as
:Krlma katsays
:Yer yarap
:Yatay uzunluk
:Alet ykseklii
:aret yksekliidir.

Karlkl gzlemlerle trigonometrik ykseklik tayini aadaki ekilde yaplmaktadr

a ) Yerst areti Piramit se

ekil 8. Karlkl gzlemlerle trigonometrik ykseklik tayini

1
1
S (cot Z 1, 2 cot Z 2,1 ) + ( K 1 K 2 ) + i1 i2 + t1 t 2
2
2

1
1 k 2
1
1

( K1 K 2 ) =
S

sin 2 Z
2
4R
Z
sin
1, 2
2 ,1

h =

K 1 : In yolu erilii dzeltmesi

K 2 : Eim dzeltmesi
i1 ,i2 :Alet ykseklikleri
t1 ,t 2 :aret ykseklikleri

K 1 ve K 2 dzeltmelerinin ykseklik farkna etkisi 10-2 mm den kk olduundan ihmal

edilebilir. Bylece karlkl gzlemlerle ykseklik farkn veren eitlik;

lk nce llen zenit alar iaretin tepesine indirgenir.

Z 1 =

t1 l1

Z 2 =

t 2 l2

(17)

8
indirgenen alar
Z 1 = Z '1 + Z 1

Z 2 = Z ' 2 + Z 2

(18)

Dzeltilmi zenit alar kullanlarak iki nokta arasndaki ykseklik fark,

1
S (cot Z 1, 2 cot Z 2,1 ) + t1 t 2
2

(19.1)

H + H 2 Z 2 Z1
h = S 1 + 1
+ t1 t 2
tg
2R
2

(19.2)

h =

Z 2 Z1
2
h = S * Sin
+ t1 t 2
Cos Z 2 Z 1 +

(19.3)

2
eklini alr. 1 ve 2 nolu istasyon noktalarnda atmosferik koullar ayn ise yukardaki eitlik geerli olur.
Ykseklik fark karlkl gzlemlerle hesaplanrken hassasiyet hesabnda
h = f(S, Z, k, i, t, R)
fonksiyonu kullanlr. Fonksiyonun hatas aadaki ekildedir.

m2h = m S2 + m Z2 + mk2 + mi2 + mt2 + m R2

RNEK: A ve B noktalar arasnda karlkl olarak l yaplm ve

Z '1 = 93 g .6692
Z ' 2 = 106 g .3016

ta= 5 m

ia=1.40 m

tb= 48 m

ib=1.45 m

S = 5683.45m

olarak elde edilmitir. Noktalar arasndaki ykseklik farkn hesaplaynz.

ZM:

Z 1 = 403cc
Z 2 = 375 cc
Z 1 = 93 g .7095
Z 2 = 106 g .3391

= 586 cc
19.1 den
19.2 den
19.3 den

h = 565.813 m
h = m
h = 565.838 m

9
b ) Pilye Kullanlmas Durumunda

ekil 9.
Pilye kullanlmas durumda llen zenit alar iaretin dibine indirgenir.
Z 1 =

t1 + l1

Z 2 =

t 2 + l2

(20)

ndirgenen alar,
Z 1 = Z '1 Z 1

Z 2 = Z ' 2 Z 2

(21)

Ykseklik farkn veren eitlik,

h = S

cot Z 1 cot Z 2
t1 + t 2
2

(22)

olur.
RNEK: A ve B noktalar pilye olarak tesis edilmi ve aadaki ller yaplmtr. Noktalar arasndaki
ykseklik farkn bulunuz.

Z '1 = 97 g .7394
Z ' 2 = 102 g .3243

1 = 0.29m

t1 = 0.64m

H A = 1800m

2 = 0.24m

t 2 = 0.45m

HB = ?

ZM:

H B = 1891.434m
1.3.2.1 Trigonometrik Nivelmanda Hatalarn Ykseklik Farkna Etkisi

h = S cot Z +

1 k 2
S +i t
2R

(23)

1. Kenar Hatasnn Etkisi

1 k

mhs = cot Z +
R

S m S

1 k
S terimi kk terim olduundan ihmal edilebilir.
R
mhs = cot Zm s = tan m S

(24)

10
2. Zenit Asnn Etkisi

mhZg =

S mZ
sin 2 Z

(25)

Z = 100 g alndnda,
mhZg =

mZ

olur.

Zenit As Hatas
3cc
10cc
0.47 (mm)
1.57 (mm)
0.94
3.14
1.41
4.71
1.89
6.28
2.36
7.85

S(m)
100
200
300
400
500

3. Krlma Katsaysnn Hatasnn Etkisi

mhk =
mk =

S2
mk
2R

(26)

k
= 0.0325 alndnda
4

2
m hk = 2.55 S km

[mm]
S

100 m

200 m

300 m

400 m

500 m

mhk

0.03 mm

0.10 mm

0.23 mm

0.41 mm

0.64 mm

4. Yer yarapnn hatasnn etkisi

1 k 2
S mR
2R 2
500 m den kk mesafelerde bu etki ok kktr. rnein mR 2 km ise

mhR =

mhR =

1 0.13
.0.5 2.2 km = 0.005 mm
2
2.6381

(27)

olur.

5. Alet ve iaret yksekliklerinin hatasnn etkisi

mhi = mi

mht = mt

mh( i t ) = mi2 + mt2

(28)

Bu hatalarn miktar

m h( i t ) = (1.5 2.5) mm

arasnda verilmektedir.

11
6. Toplam Hatalarn Etkisi

mh = cot 2 Zm S2 +

S 2 m Z2
S4 2
+
mk + m2h( i t )
sin 4 Z 2 4 R 2

(29)

n tane hi nin toplam H ise

n

= hi
i =1

ve

mh = m2h1 + m2h 2 + .............. + m2hn

olur.
1.3.3

GPS Teknii le Yksekliklerin Belirlenmesi

GPS teknii ile noktalarn elipsoidal ykseklikleri belirlenmektedir. l blgesinde geometrik nivelman
ile ortometrik ykseklii bulunan dayanak noktalarndan yararlanarak jeoit ykseklikleri elde edilir.
alma blgesinin tamamn kapsayacak ekilde homojen dalm, dayanak noktalarnn bir
fonksiyonu olarak tanmlanm bir model aracl ile ortometrik ykseklii bilinmeyen noktalarn
elipsoidal ykseklikleri kullanlarak, ortometrik ykseklikleri elde edilebilir. Pratikte jeoit ykseklii
tanmlama da kullanlan modeller polinomal yntemler, multiquaadratikler, arlkl ortalama
yntemleri, sonlu elemanlar, kollokasyon vb. gibi sralanabilir.
Uygulanabilirlik, sreklilik salamas, hesap kolayl ve literatrdeki uygulamalar bakmndan en
yaygn yntemlerden biri polinomal yntemlerdir. Dayanak noktalarnn xi, Yi
koordinatlar ve

Ni jeoit ondlasyonundan yararlanarak fonksiyon katsaylar belirlenir.

Seilen polinomun derecesine gre tm katsaylarn anlamllk testleri yaplmal ve en uygun polinom
katsaylar belirlenmelidir. Bundan sonra belirlenen katsaylar ve koordinatlar sayesinde elde edilen
jeoit ykseklikleri ile yeni noktalar iin H=N-h formlyle ortometrik ykseklikler elde edilir.
1.3.4

zel Yntemler

Mhendislik lmelerinde ykseklik farklar aadaki zel yntemlere gre de belirlenmektedir. Bu

yntemler aada verilmektedir.
1.3.4.1 Hidrostatik Nivelman
Hidrostatik nivelmann esas bileik kaplar prensibine dayanr. Yksek hassasiyette lmeler iin
kullanlr. ki gruba ayrlr:
-

Sabit sistem (genellikle byk mesafelerdeki ller iin)

Hareketli (seyyar sistem)

Basit hidrostatik nivelman aleti bir hortuma bal santimetre taksimatl iki cam borudan oluur.
Aadaki ekil hortumlu dze prensibini iermektedir.
Basit Bernouilli denklemi:
P+.g.h=sabit
eklindedir. Burada;

(30)

12
p : atmosferik basn
: svnn younluu
g : yerekimi ivmesi
h : svnn yksekliidir.
Bu eitlik durgun haldeki ve eit arlktaki svlar (su) iin geerlidir. l ksa mesafede (max 50 m
uzunluk) yapldndan her iki taraftaki etkinin dikkate alnmas gerekir. Sv yzeyi her iki cam boruda
ayndr ve ykseklik fark geometrik nivelmanda ki gibi okuma deerlerinin farkndan bulunabilir. ekle
gre ykseklik fark
h=a-b

Cam Boru

Su Seviyesi
a

b
0

Sktrma Mandal

0
h

Balant Hortumu

B
ekil 10. Hidrostatik nivelman sistemi
Basit hidrostatik nivelman da cam borudan su seviyelerinin bulunduu yerler okunur. Bu okuma
deerlerinden faydalanarak ykseklik fark bulunur. Hassas presizyonlu hidrostatik nivelman da yerleri
deiebilen iki l sistemi gelitirilmitir. l sistemini de blm birimi 1 mm olan bir skala kullanlr.
lde bir l inesi suyun st seviyesine deince durum bir gstergede okunur. Blm ksmnda
mm ler mikrometre tamburasnda 10-1 ve 10-2 mm ler okunur, 10-3 mm leri de tahmin etmek
mmkndr. llen ykseklik farkna aadaki ekilde grld gibi sfr noktas eki dzeltmesi
getirmek gerekir.
Gnmzde bu sistemin elektronii yaplmtr. Cam skala yerine elektronik aletler kullanlmaktadr.
Su yzeyinin st seviyeleri olan a ve b deerleri bu aletlerde dijital olarak okunmaktadr.
K= KA-KB

Sistem B

Sistem A
A

B
KA

KB
K

ekil 11. Hidrostatik nivelmanda sfr noktas eki dzeltmesi

13
1.3.4.2 Mikro Nivelman
Rusya da 0,5 1,5 m gibi ksa mesafelerdeki ykseklik farklarn lmek iin mikro nivelman aleti
gelitirilmitir.
3

4
2
1

ekil 12. Mikro nivelman prensibi

Bu alet 3 ayak zerine oturtulmu bir gvdeden ibarettir. Bu gvde iki silindirik dzele
yataylanmaktadr. 2 nolu boyuna dzecin incelii p = 2 10 ve enine dzecin incelii p = 30 dir.
Direkt olarak ykseklik farknn lm iin 4 nolu mikrometre vidas 3 nolu bir l saatine
balanmtr.
Aadaki l yntemleri kullanlr.
1. Kayma miktar llen dzele
2. Kabarc ortalanm dzele
Birinci sistemde ykseklik farknn hesabnda

h =

p.i.A

(31)

eitlii kullanlr.
p
i

: dzecin verisi
: silindirsel dzecin blm izgilerindeki hareketi
: oturma noktalar mesafesidir.

Bu yntemle ok kk ykseklik fark llebilmektedir. kinci yntemde dze mikrometre vidas

yardmyla ayarlanarak kullanlabilir.
l hassasiyetini artrmak ve sfr noktas hatasn yok etmek iin her ykseklik fark bulunmasnda
alet 200 grad dndrlerek l yaplr.
l hatas:

mh (1 2).10 2 mm

dir.

Mikro nivelman, eim tespitinde ve yzeylerin deformasyonunda kullanlr. rnein makinelerin ve

fiziksel aletlerin yerletirilmesinde en iyi yerletirme ilerinde kullanlr. Elektronik dzeler yardmyla
mikro nivelman otomatik duruma getirilebilir.

14
1.3.4.3 Mekanik Ykseklik ls

Mekanik ykseklik ls deyince dey olarak aslan elik eritler veya invar teller
yardmyla yksekliklerin llmesi anlalr. Bu yntem esasen dey mesafe ls olarak
da adlandrlr. Prensip olarak iki yol vardr.
1. Dey mesafe ls ile direkt ykseklik tespiti
2. Nivelman balants ile dey mesafe lsdr.
Birinci yol M1 den M5 e kadar l markalarnn okunmas ve 2. yol P0 ve Pu arasndaki
ykseklik farklarnn tespiti eklinde grlmektedir. Bir kuyunun mevcudiyeti durumunda
elik erit serbeste aslmayabilir. Ykseklik fark iin aadaki eitlik geerlidir.
1.Yol
hi ,i k = M i M i k
2.Yol
ho ,u = Au + ( M u M o ) Ao
M: elik erit okumas
A: Mira okumasdr.
rnek:

Ao = 1.10

M o = 0.20

M u = 10.40

Au = 1.30

ho ,u = 10.00

olur.

ekil 13. Mekanik Ykseklik ls

1.4

DORULTU BELRLEME LLER

Dorultular;
- Mekanik dorultu belirleme: elik erit, ekl, jalon
- Optik olarak dorultu belirleme: Teodolit ve optik ekllerle yaplmaktadr.
1.5

EKLLEME

5 m den byk yksekliklerin dorultular eklleme yntemiyle belirlenir. Optik ekller kullanlarak
dorultular belirlenebilir. Yksek binalarn, kulelerin, minarelerin ve benzeri mhendislik yaplarnn
deylii optik ekllerle belirlenmektedir.
Teodolitlerle bir binann deylii kontrol edilirken plan durumu 1,2,3,4 olan bir binada, subasman
belirlendiinde 1-2 kenar dorultusunda projedeki bina ykseklii kadar bir mesafede A noktas tesis
edilir. Ayn ekilde 1-4 kenar dorultusunda ayn mesafede bir B noktas tesis edilir.
Her yada be kat ina edildiinde teodolit A noktasna kurularak 12 kenar, B noktasna kurularak
1-4 kenar kontrol edilir. Optik eklle de yksek binalarn deylii kontrol edilebilir. Binann ke
noktalarna yakn mesafede sabit noktalar alnarak bu ilem yaplabilir.

15
Teodolitlerde ekl dzlemi belirlenmesi

Teodolitlerle bir binann deylii

kontrol edilirken, plan durumu 1,2,3,4
olan bir binada, subasman belirlendiinde
1-2 kenar dorultusunda projedeki bina
ykseklii kadar bir mesafede A noktas
tesis edilir. Ayn ekilde 1-4 kenar
dorultusunda ayn mesafede bir B
noktas tesis edilir. Binann her be
kat ina edildiinde teodolit A noktasna
kurularak 1-2 kenar, B noktasna
kurularak 1-4 kenar kontrol edilir.
Optik eklle de yksek binalarn
deylii kontrol edilebilir. Binann ke
noktalarna yakn mesafede sabit noktalar
alnarak bu ilem yaplabir.

16
Dorultularn ekllenmesi

Dzeli ekl aleti ile

Kompansatrl ekl aleti ile
Sv yataylamal ekl aleti ile yaplmaktadr.

Yukardaki ekilde :
ml: ekl aletinin hatas
mZ: Merkezleme hatas
mN: aretleme hatas olmak zere eklleme hatas mL

m L = ml2 + m Z2 + m N2

(32)

Eitliinden hesaplanr. rnek H = 100 m, ml = 1/100 000 = 1 mm

mZ 0.5 mm , mN 0.3 mm

m L 12 + 0.5 2 + 0.3 2 = 1.16mm dir.

1.6

MHENDSLK LMELERNDE LAZER TEKN

Klasik jeodezinin yntemleri pasif hedef nlarnn kullanlmasn ngrmektedir. Lazer nlarnn
bulunmasyla jeodezide aktif nlar kullanlmaya balanmtr.
Bir lazerin alma ekli elektro magnetik n ve madde arasndaki deiime baldr. Bir laser nnn
yap olmasnda koul vardr.
1. Uygun enerji nivolu atom malzeme olarak kullanlr.
2. Bir enerji pompas
3. Ik kuvvetlendirici iin optik bir rezonatr kullanlr.
Optik rezonatr iki plan paralel aynadan oluur. ekilde grld gibi bunlardan biri reflektr, dieri
de k blc olarak adlandrlr. Lazer malzemesi olarak bir gaz, bir sv, bir salam gvde ya da yar
iletken malzeme bulunur.
Sabit gvdeli laser uydu jeodezisinde impuls ls iin Rubin-Lazer olarak kullanlr.
Lazer ma zorlanm madr. Yani lazer kendi kendine bir k kayna deildir. Baz gazlarn,
kristallerin veya yar iletkenlerin atomlarna elektromagnetik, s, k gibi srekli enerji
verildiinden, bu maddelerin i yaplarnda artlanma oluur ve artlanma optik dzenler ile
birletirilerek glendirilmi maya dntrlr.
Lazerler grupta toplanr.
1. Kat Lazerler (Ruby kristali)
2. Gaz Lazerler (Helyum-Neon-CO2)
3. Yar iletken junetion lazerler (Ga-Ar)
EDM de gaz lazer (He-Ne) kullanlr.
=0.6328m krmz renkte grnr.
ekil 17. Lazer prensibi
Lazerin mhendislik lmelerinde kullanlma alanlar :
1.
2.
3.
4.

Faz karlatrma yntemine gre mesafe ls

nterferans yntemine gre prezisyonlu uzaklk ls
Dorultu ve eklleme (dorultu iaretlenmesi)
Ykseklik ve a ls

17
Lazer aletleri ve bu aletlerde yaplan iler aadaki ekildedir:
l Vazifesi
Dorultu, kontrol
Ykseklik ls
A ls
ekl dorultusu

Alet Tipi
Laser dorultu aleti
Laser nivosu
Laser teodoliti
Laser ekl
Laser lsnn hassasiyeti:
Dorultu stabilitesinin hatas:
(mL) = (1..4)-5 10.S
mL Laserin dorultu stabilitesinin hatas
mA Alcda ayarlama ve okuma hatas
mR Reflektr hatas
m aserden alcya tama hatasdr.
Toplam hata :

M G = m L2 + m A2 + m R2 + 2m2
mR = (2..6)10-6S
m = 1 mm

m A = (0.5mm) 2 + (0.5.....1)10 5 S

(33)

mG = (1.5mm) 2 + (2.5.....7.5)10 5 S
S(m)
mG(mm)

100m
28 mm

200m
5.15mm

300m
8.22mm

400m
10..30mm

18
BLM 2
2.

APLKASYONLAR

Plan zerinden saysal ortamda alnan deerlerin veya nceden yaplm l deerlerinin zemine
iaretlenmesine APLKASYON denilmektedir. Aplikasyon l iinin tersi olarak da tanmlanabilir.
Genel anlamda yerine iaretlemek eklinde de dnlebilir. Aplikasyon ikiye ayrlr:
1. Yatay Aplikasyon
2. Dey Aplikasyon
2.1

YATAY APLKASYON

Noktalar zeminde iaretlemek iin yatay dzlemdeki konum elemanlarndan faydalanlr.

Aplikasyon elemanlar genellikle plandan alnr. Noktalarn aplikasyonu iin poligon noktalarndan
yararlanlr. Poligon kenarlar ilem dorusu alnarak aplikasyon deerleri plandan alnr ve
noktalar zeminde iaretlenir. Gerekiyorsa aplikasyon iin yeni poligon noktalar tesis edilebilir.
Aplikasyon noktalar olarak, iin hassasiyetine gre bina ve belirgin parsel keleri, telefon ve
elektrik direkleri kullanlabilir.
2.1.1

Noktalarn Aplikasyonu

Bir noktann aplikasyonu iin gerekli aplikasyon deerleri plandan alnr. Aplikasyonda kullanlan
yntemler unlardr:
abcdef-

Balama yntemi
Dik koordinat yntemi
Insal yntem
Kestirme yntemi
Total Stationlarla (elektronik) aplikasyon
GPS ile aplikasyon

a- Balama Yntemi

ekil 18. Balama yntemi ile aplikasyon

P noktasnn zeminde iaretlenmesi iin plandan alnan a ve b aplikasyon deerleri A ve B
noktalarnda ayn anda kesitirilerek P noktasnn yeri bulunur, a deeri elik erit metre boyundan
fazla ise A noktasnda a uzunluunda bir yay izilir. Sonra B noktasndan b uzunluunda bir yay
izilerek bu iki yayn kesim noktas P elde edilir. Kontrol iin nc C noktasndan yararlanlr.
Balama yntemi a ve b deerlerinin elik erit metre boyundan kk olmas durumunda verimli
olur. Aksi durumda zaman alcdr. Bu nedenle uygulama alan snrldr.
b- Dik Koordinat Yntemi
Dik koordinat yntemi ile aplikasyonda AP dik aya uzunluu ile PP dik boyu aplikasyon
deerlerine gre P noktas iaretlenir. ekilde grlen AB l dorusudur. AP kontrol
lsdr.

19

ekil 19. Dik koordinat yntemi ile aplikasyon

Q noktasnn aplikasyonu iin AQ' dik aya ve QQ dik boyu aplikasyon deerlerinden faydalanlr.
PQ kenar plandan alnarak kaydedilir. Birden fazla nokta aplikasyonunda dik a kontrol
yaplmaldr.
c- Insal Yntem
Insal yntemde P noktas (, AP ) aplikasyon deerlerine gre zeminde belirlenir. A noktasna
teodolit kurulur. B balang olarak a as kadar alnr ve P dorultusu belirlenir. Bu doru
zerinde AP uzunluu kadar alnarak P noktas iaretlenir.

ekil 20. Insal ynteme gre aplikasyon

Kontrol iin C noktasndan ve CP elemanlaryla kontrol salanr. Son yllarda elektronik

takeometrelerle bu ilem ok daha pratik bir ekilde yaplabilmektedir.
d- Kestirme Yntemi
Kestirme ynteminde iki teodolit, bir jalon ya da bir ekl kullanlr. Aletler A ve B noktalarna
kurulur. Bu noktalardan , ya da , aplikasyon alarna gre P noktasna ait dorultular
belirlenir. P noktas civarnda bir jalon AP ve BP dorusu zerinde hareket ettirilir. yle bir an gelir
ki P noktas hem AP hem de BP zerinde olur. Bylece P noktas iaretlenmi olur.

ekil 21. Kestirme yntemiyle aplikasyon

Aplikasyon deerlerinin bulunmasnda ve aplikasyon srasnda yaplacak hatalardan dolay P
noktasnn yeri deiir. Bunun iin P noktas nc bir noktadan kestirilerek kontrol edilmelidir.

20
e- Total Station ile Aplikasyon

Koordinat deerleri kullanlarak aplikasyon

Insal aplikasyon (a ve uzunluk kullanlarak)

Araziye klmadan nce broda, aplikasyonu yaplacak olan ada, parsel veya yapnn ke
koordinatlar saysal haritada belirlenerek, ASCII formatnda bir koordinat listesi oluturulur
(Tablo 1). Total station aleti, bilgisayara bir kablo yardmyla balanr. Aktarma program alr,
gerekli aktarm ayarlar yapldktan sonra, total station aletinde yeni bir i oluturulur ve aplike
edilecek noktalarn koordinatlar bu i iine aktarlr.
Tablo 1. ASCII formatnda nokta koordinatlar
NN
X
Y
Z
3186,4544176.543, 610222.695,55.702
3187,4544171.970,610211.715,55.592
3188,4544156.682,610200.094,55.626
3189,4544157.505,610179.551,55.494
Arazide, koordinat daha nceden bilinen poligon veya nirengi noktalarna total station aleti
kurulup dzelenir. Alet alr ve broda oluturulan ve aplike edilecek koordinatlarn bulunduu i
dosyasna girilir. En az bir noktaya baklmak suretiyle istasyon tanmlamas yaplr. Arazide daha
fazla poligon varsa bu noktalara da baklp kontroll yaplr. stasyon tanmlamas yapldktan sonra,
aplikasyon program yardmyla aadaki ilemler srayla yaplarak aplikasyon tamamlanr:

Aplike edilecek noktann numaras alete girilir ve ekranda kan dorultuda

alet dndrlr ve yatay hareket sabitlenir.

Reflektrc, operatr tarafndan bu dorultuya sokulur ve alet ile lm yaplr.

Total station aletinin ekrannda reflektrcnn ie, da, saa, sola ka metre
daha gidecei grnr.
Reflektrc bu llere gre operatr tarafndan ynlendirilerek, tekrar lm
yaplr. Hareket uzunluklar yaklak sfr oluncaya kadar bu ileme devam
edilir ve sfra yakn olduunda nokta arazide iaretlenir.

Aplikasyon tamamlandktan sonra, aplike edilen ada, parsel veya yapnn tekrar alm yaplarak, proje
lleri ile rleve lleri karlatrlr. Bunlarn rtmesine dikkat edilmelidir.
f- GPS Teknii ile Aplikasyon
RTK GPS Yntemi ile Aplikasyon:
Klasik yntem ve Total Station ile aplikasyon yntemlerine benzer ekilde gerekletirilir.
1- 1 Referans ve 1 gezici olmak zere iki GPS alcsndan oluan bir sistem mevcuttur. Gezici
nitede aplikasyon koordinatlarnn ykl olduu bir el bilgisayar (HUSKY) mevcuttur. Husky
her trl hava koullarnda kullanlabilir ve dayankl malzemeden yaplmtr.
2- Koordinatlar bilinen referans noktasna l boyunca sabit kalacak ekilde GPS aleti kurulur.
Husky yardm ile referans noktasnn bilinen koordinatlar referans noktasndaki alcya girilir.
(Herhangi bir datumda, rnein ED50, WGS84, ITRF veya YEREL). Genelde ED50 veya lokal
koordinatlar kullanlmaktadr. Bu koordinatlar 3 lik dilimde UTM projeksiyon koordinatlardr.
(saa, yukar, ortometrik yseklik, elipsoidal ykseklik)

21
3- Referans istasyonundaki alet alr: Her epokta (l aralnda) l ile belirlenmi tayc
faz uzunluklar (alet-uydu aras) ile referans noktas ve uydularn bilinen koordinatlarndan
hesaplanm tayc faz uzunluklar arasndaki farklar dzeltme olarak belirlenir. Her epok iin
(10 de bir) bu dzeltmeler bir radyo dalgas zerine modle edilerek referans istasyonunda
bulunan bir radyo modem yardm ile yaynlanr. RTK GPS te tayc faz dzeltmeleri, DGPS
de Pseudorange (Kod) dzeltmeleri kullanlr.
4- Gezici alc da altrlarak belli bir sre (tam say bilinmeyeni zlene kadar) statik l
yaplr (rneim 35 dakika). Tamsay bilinmeyeni zldkten sonra gezici alc hibir ekilde
kapatlmadan llerek yeni noktalar zerinde birka epokluk veri toplanr. Bu sre uydu
says ile ters orantldr. Uydu says artnca sre der, azalnca artar. Ortak uydu says 4 n
altna derse tamsay bilinmeyeni yeniden zdrlmelidir. Gezici alc zerinde bulunan
anten referans istasyonunun yaynlam olduu dzeltmeleri alarak kendi tayc faz
uzunluklarn dzelterek konumlama yapar. Bylece e zamanl olarak yaplm lme ile bir
takm sistematik hatalar (saat hatalar, atmosfer vb) giderilmi olur.
5- Bu yntemle aplikasyon yaplmak isteniyorsa gezici alcdaki husky aletine daha nce girilmi
olan aplike edilecek noktalarn koordinatlar kullanlr. Aplikasyon srasnda hangi nokta aplike
edilmek isteniyorsa huskye komut vermek suretiyle bu nokta arlr. Yine husky sz konusu
noktaya eriebilmemiz iin bizi ynlendirir. ki boyutlu bir eksen zerinde ileri-geri, saa-sola
ynlendirmeler yaparak tam aplike edilecek noktaya ulaabilmemizi salar. Koordinat farklar
sfr olana kadar gezici alc hareket ettirilir. Bylece aplikasyon yaplm olur. Kontrol iin
noktay iaretledikten sonra birka epokluk rlve ls yaplr.
Referans ile gezici alc arasndaki uzaklk l doruluu asndan 1015 km yi gememelidir. nk
referans ve gezici alclarn kulland dzeltmelerin ayn atmosferik koullar ierdii kabul edilir.
Ayrca kullanlan radyo modemden kaynaklanan kstlamalardan dolay gezici-referans arasndaki
uzaklk snrlandrlmtr. Bu uzaklk arazinin topografyasna da baldr.
2.1.2

Yatay Aplikasyonda Yaplan Hatalar

Yatay aplikasyonda iki eit hata yaplmaktadr.

a- Aplikasyon deerlerini elde ederken yaplan hatalar
b- Aplikasyon srasnda yaplan hatalar

a- Aplikasyon deerleri elde edilirken yaplan hatalar

Aplikasyonda kullanlacak veriler ya plan zerinden ya da hesapla bulunur. Hesapla bulunan bu
deerlerin, kontrol hesab veya kontrol ls ile doruluklar denetlenebilir Deerler plandan elde
edilecekse plann lei, kullanlan l aleti ve l ekli sonucu etkileyen faktrlerdir.
Plan lei ne kadar bykse elde edilen hassasiyet o oranda byktr. rnein 1/500 lk plandan
alnan bir uzunluk 1/1000' lik plandan alnan deerlerden iki kat daha hassastr. Byk lekli
plandan l alnmas tercih edilir. Byk lekli haritalarn yapm ynetmeliine gre plan ve
haritadan l alnarak yaplan uygulamalarda istenen incelik:

d = 0.008 S + 0.0003.S + 0.02

d = 0.008 S + 0.0003.S + 0.05

belirli noktalarda
belirsiz noktalarda

eitliklerinin verdii yanlma snrlarn geemez. M, l alnan plann leinin paydasdr.

Kullanlan l aleti de sonucu etkiler. rnein yarm mm taksimatl bir cetvelle plandan alnan
deer, mm taksimatl cetvelle alnan deerden daha hassastr. Ayn eyler alerler iin de
sylenebilir.

22
b-Aplikasyon srasnda yaplan hatalar
Bu hatalar aletlerde, l eklinden alma koullarndan meydana gelebilir. Eer bir aler
(takeometre), (c) mertebesinde ise (cc) mertebesinde hata yapld kabul edilmelidir. Eer bir uzunluk
birden fazla erit boyuyla elde edilecekse her erit boyu lsnde bir hata yaplr. Ayn ekilde
hava koullar da ly etkiler. ller iyi hava koullarnda yaplmaldr.
2.1.3

Yatay Aplikasyonun Hassasiyet Ynnden ncelenmesi

Yukarda aklanan yatay aplikasyon yntemlerini hassasiyet ynnden aadaki gibi incelemek
mmkndr. Deiik aplikasyon yntemlerinde hassasiyetlerin incelenmesinde bir fonksiyon
ortalama hatasnn hesaplanmas bantsndan faydalanlr.
F = f (x,y,z)
2

f
f
f
m = m x2 + m y2 + m z2
x
z
y
2
F

a- Balama ynteminde hassasiyet

P noktas a ve b uzunluklarndan faydalanarak bulunmaktadr. Kolaylk iin a=b alnmtr.

cos =

c/2
c
, cos =
b
2b

bu eitlikten as bulunabilir.
YP = YA +b.Sin(t-)
yazlabilir. b ve ya gre ksmi trev alnrsa
dyP = Sin ( t )db b.Cos ( t )d

= arcCos

d =

c
d =
2b

c
b 4b 2 c 2

1
1

c2
4b 2

ekil 22

c
db
2b 2

db

olur. Ortalama hata ;

c2
mb2
4b 2 c 2
c2
m x2 = Cos 2 (t )mb2 + Sin 2 (t ) 2
mb2
2
4b c
m y2 = Sin 2 (t )mb2 + Cos 2 (t )

elde edilir. P noktasnn konum hatas ;

-

MP =

2b
4b 2 c 2

llen b kenarnn ortalama hatasna,

b ve c kenarlarnn byklne baldr.

Burada b nin erit boyundan byk olmamasna dikkat edilmelidir.

mb

(1)

23
b- Dik koordinat ynteminde hassasiyet
YP = YA +APSint+PPSin(t++200)

ekil 23.
dYP=dya+ sint.dAP'+ AP'.cosdt+ Sin(t+ 200).dPP'+PP'Cos( t + 200) dt+
PP'Cos(t + 200)d
Ayn ekilde X yazlp diferansiyel alnr. Ortalama hata
2
2
2
2
2
2
2
m y2 = Sin 2 tm AP
' + Cos tm PP ' + PP ' Sin tm /

2
2
2
2
2
2
2
m x2 = Cos 2 tm AP
' + Sin tm PP ' + PP ' Cos tm /

m k2 = m

+ m

2
2
2
2
2
M K2 = m AP
' + m PP ' + PP ' m /

(2)

elde edilir.
rnek: AP = 50m 2cm, PP = 10m 0.5cm,
Prizmayla klan dikin hatas m = 1 ise

M K2 = 2 2 + 0.5 2 + 1000.

1
, M K = 2.1 cm
3400 2

Bu yntemde aplikasyon yaplan bir noktann konum hatas, dik aya ve dik boyunun ortalama
hatalarna, dik ann hatasna baldr.
c- Insal yntemin hassasiyeti
Insal yntemin aplikasyonunda ve S elemanlar kullanlr. A ve B noktalar konum hatas ile ykl
iseler, dolaysyla P noktas da etkilenecektir. P noktasnn koordinatlar ;
YP = YA + S.Sin(t- )
XP = XA + S.Cos(t- )
bantsyla bellidir. Diferansiyel alnrsa;
dyP = SCos(t- )d+Sin(t-)ds
dxP = SSin(t-)d+Cos(t-)ds
olur.
ekil 24.

24
Ortalama hata

m y2 = S 2 Cos 2 (t )
m x2 = S 2 Sin 2 (t )

m2

m2

+ Sin 2 (t )ms2

+ Cos 2 (t )ms2

olarak elde edilir. Konum hatas;

mk2 = S 2

m2

+ m s2

(3)

olur. Kutupsal yntemle yaplan aplikasyonun hassasiyeti S kenarnn byklne, asnn ve S

kenarnn l hassasiyetine baldr.
rnek : Takeometre aleti ile yaplan aplikasyonda AP = 60m 2 cm, m = 1c
olduuna gre;

mk2 = 60 2

1
+ 0.02 2
2
6366

mk = 2 cm olur.

d- Kestirme ynteminde hassasiyet

P noktas A ve B noktalarndan (,) alaryla kestirilir.
P noktasnn konum hatas

mk =

c
Sin 2

Sin 2 + Sin 2

(4)

bantsyla belirlenir. Burada m, ve alarnn ortalama hatasdr.

Kestirme ynteminde hassasiyet ve alarnn byklklerine
baldr.
e- Total Stationlarla aplikasyonda hassasiyet

ekil 25.

Nokta konum doruluu

M P2 = m s2 + S 2

m2

= m x2 + m y2

mS = ( 2 mm + 2 ppm ) , m = 10cc

(5)

alet prospektsnden alnr.

f- GPS ynteminde hassasiyet
Yatayda 12 cm, deyde 34 cm dir.
R

Statik yntemde;
Ticari yazlmlarla deerlendirmede b<20 km, akademik yazlmlarla deerlendirmede
(Bernese, Gamit gibi) b baz l sresine bal olarak
MP = (1mm+1ppm)

(6)

Kinematik yntemde;
MP = (5mm+2ppm)
dorulukla nokta konumlar elde edilir.

(7)

25

2.2

DEY APLKASYON

Yksekliklerin aplikasyonu iki ekilde yaplabilir

a- Geometrik nivelmanla
b- Trigonometrik nivelmanla
Su Basman Kotunun Verilmesi :

.
ekil 26.
mar ynetmeliine gre subasman kotu 1 m ye kadar ykseltilebilir. Ancak ykseklik h geemez.
Parselin yksek tarafnda parsel kenarnn yolun bordrnn u noktas 10 m kotu alnr. Buna gre
bina uzantsnn bordrn u noktasn kestii noktann kotu (9.50) subasman kotu olarak alnr.
Binann en st betonu bu noktadan 6.5 m den fazla olamaz.
a- Geometrik nivelmanla dey aplikasyon

ekil 27
A noktasna gre B noktasnn geometrik nivelmanla aplikasyonu yaplacaksa, n-1 noktasna kadar
geometrik nivelman yaplr. En son

in = g (i1 + i 2 + ......in 1 + h )
deeri okununcaya kadar mira hareket ettirilir.

26
rnek: A ve B noktalar arasndaki ykseklik farknn 2.125 olmas istenmektedir. A da 3.540 okumas
yapldna gre B de hangi okuma yaplmaldr?
zm : h = g i
2.125 = 3.540 i

i = 1.415

Mirada 1.415 m okununcaya kadar mira hareket ettirilir.

b- Trigonometrik ykseklik tayini
HB = HA + SCotZ + i t

(8)

Eitliinden B noktasnn ykseklii elde edilir.

ekil 28.

Trigonometrik olarak yksekliklerin aplikasyonunda noktann iaretlenecei dey dorultu belli ise A
noktasna alet kurulur, alet ykseklii llr, S mesafesi llr, iaret ykseklii sfr alnarak istenen
ykseklii verecek Z as hesaplanr. Bu deerler okununcaya kadar teodolitte drbn dey
dorultuda hareket ettirilir. B noktas iaretlenir. Bu ekilde B noktas bulunamyorsa B' ye gzlem
yaplp, Z okunur ve bu noktann ykseklii hesaplanr. B ile B arasndaki ykseklik fark bir cetvel ile
iaretlenerek B noktas bulunur.
rnek : i = 1.50m, S = 80 m dir.
HB HA = 8.25 m verildiine gre B nin aplikasyonu iin Z ne olur?
zm : HB HA = SCotZ + i

CotZ =

HB HA i
S

Z = 94g.6412

ekil 29.

27
2.2.1

Dey Aplikasyonda Doruluk

a. Geometrik Nivelmanda Doruluk

mh = k S km eitlii ile elde edilmektedir.

b. Trigonometrik Nivelmanda Doruluk
h = S.CosZ

m = Cos Z .m + S Sin Z
2
h

mh = S .SinZ .

2
s

m z2

ilk terim ihmal edilince;

mZ

Bir noktann boyutlu konum doruluu:

m P2 = m S2 + S 2 .

m2

+ S 2 .Sin 2 Z

m Z2

(9)

eitliinden elde edilmektedir.

2.3

AI APLKASYONU

Alarn aplikasyonunu ikiye ayrmak mmkndr.

a- Dik alarn aplikasyonu
b- Herhangi bir ann aplikasyonu
a- Dik alarn aplikasyonu
Dik alarn aplikasyonu aadaki aletlerle yaplabilir.
- Prizma ile
- elik erit, jalon, ekl ile
- 3, 4, 5 yntemi ile
- Aler ile
Aplikasyonda kullanlan sistem, almn tersi olarak dik kmaktr. Bunun iin nokta dik klan doru
zerine iaretlenir. aretlenen noktaya bir ivi ya da kazk aklr. elik erit metre ile de 3, 4, 5 geni
tekil edilerek dik klr. Dik kmada yaplan hata, dik boyunun uzunluunun karesi ile
orantldr.(1.3.b).
b- Herhangi bir ann aplikasyonu
Herhangi bir ann aplikasyonu teodolit kullanlarak yaplr.
2.4

BR DORULTUNUN APLKASYONU

ekil 30. Bir dorultunun aplikasyonu

Bir dorultunun aplikasyonu, bir ann aplikasyonundan ibarettir. Bazen dorultu as dolayl yoldan
bulunur. rnein (BX) aklk as

28
(BX) = (AB) + 200
eitliinden bulunur. Teodolit B noktasna kurulur. A noktas balang alnr. (BX) kadar a alnarak
BX dorultusu iaretlenir.
2.5

DORULARIN APLKASYONU

Dorularn aplikasyonu denilince bir doruyu belirleyen iki noktann aplikasyonu anlalr. Bazen
doru zerinde veya uzants zerinde nokta tesisi gerekir.
a- Bir doru parasnn uzatlmas
En basit ekilde bir doru parasnn uzatlmas yle yaplr. A ve B noktalarna birer jalon dikilir.
Jalonlardan birinin 1-2 m arkasna geilir. A ve B jalonlarna akacak ekilde AB uzants
zerinde bir C noktas iaretlenir.

ekil 31. Bir doru parasnn uzatlmas

AB uzunluu bykse noktalardan birine teodolit kurulur. Kar noktaya dikilen jalona baklr. Drbn
dey dorultuda hareket ettirilerek araya nokta iaretlenir. Doruyu uzatmak sz konusu ise,
uzatma hangi ynde olacaksa alet yakn noktaya kurulur. C noktasnn kontroll ve hassas bir ekilde
iaretlemek iin drbnn birinci ve ikinci durumunda, C1 ve C2 noktalar iaretlenir. C1 ve C2'nin orta
noktas C noktas olarak alnr. Doru zerinde en iyi nokta iaretleme teodolitle yaplr. Ayrca doru
zerinde veya uzants zerinde nokta iaretlemesi prizma yardmyla da yaplabilir.
b- Birbirini grmeyen noktalar arasnda nokta iaretlenmesi
A ve B nin arasnda yaklak olarak doru zerine yakn bir P noktas seilir ve llr. a ve b
mesafeleri haritadan alnr. Buna gre ;

AB

d = b = a =
dan elde edilir.

AB

ab
AB
ekil 32.

Pden d kadar hareket ettirilerek yeni bir nokta bulunur. A tekrar llr, = 200g ise nokta AB
zerindedir. Ayrca , kk alar olduundan a + b = AB alnr. Buna gre:

d=

ab
a+b

bulunur.

(10)

29
rnek:
= 199g.02,

d=

a = 800m , b = 600m ise

800.600 98
= 5.28 m bulunur.
800 + 600 6366

c Ara noktalarn poligon gzergah yardmyla aplikasyonu

ekil 33. Ara noktalarn poligon gzergah yardmyla aplikasyonu

AB aras aalk, bina, orman gibi nedenlerle kapanm olabilir. AB noktalarn birletiren doru zerinde
1, 2', 3' gibi noktalar iaretlenecektir. Bunun iin ilk nce A, B noktalar arasnda bir poligon gzergh
oluturulur. ekildeki gibi 1, 2, 3 poligonlar tesis edilir. Poligon kenarlarnn AB dorusunu
kesmesine dikkat edilir. Poligon kenarlar ve krlma alar llr. Sonra hesaba geilir.
-

A1 kenar Y ekseni
A1 kenarna A noktasnda dik olan doru X ekseni olarak alnr.
A nn koordinatlar A(0,0) alnarak 1, 2, 3, B noktalarnn koordinatlar hesaplanr.

tg =

Aplikasyon elemanlar

Xb
den hesaplanr.
Yb

11 = Y1.tg
22 = -Y2.tg + X2
33 = Y3.tg - X3

1 = 200 t1
2 = 400 t2
3 = 200 t3

(11)

eitliklerinden hesaplanr.
Genel olarak;
li = Yi.tg - Xi
eklinde yazlabilir. deeri pozitif ise yn X ynnde, negatif ise ters dorultudadr.
Genel olarak;
li >0 iin
li <0 iin

i = 200 - ti
i = 400 - ti

eklinde ifade edilir.

li ve i aplikasyon deerleri bulunduktan sonra alar ve l uzunluklarna gre 1, 2, 3 noktalar
iaretlenir. Bu noktalar AB dorusu zerinde olur.

30
rnek:
S1 = 151.12 m
S2 = 258.23 m
S3 = 96.85 m
S4 = 213.37 m

2.6

1 = 107g.3230
2 = 310g.8900
3 = 110g.5100

PARSELLERN APLKASYONU

Bir parselin aplikasyonu iin gerekli elemanlar plandan alnr. Plandan deer alnrken 1/5 mm hata
yaplabilecei dnlrse 1/1000 lekli bir plandan deer alndnda bu hatann snr 20 cm'dir.
Plan lekleri ne kadar byk olursa alnan aplikasyon deerlerinin doruluu o kadar yksek olur.

ekil 34.
ekilde grlen parselin dik koordinat yntemine gre aplikasyonu yaplaca zaman, ke noktalann dik
boyu ve dik aya uzunluklarna gre iaretlenir. Ayrca kenarlarn pisagor kontrolleri yaplmaldr.
Gnmzde aplikasyon deerleri elektronik ortamda saysal olarak elde edilmektedir.

31
2.6.1

Parselasyon Planlarnn Aplikasyonu

Parselasyon planlarnn nce ada aplikasyon krokileri hazrlanr. Ada kelerinin aplikasyon
deerleri plandan alnr ya da ke noktalarnn koordinatlar kk nokta - yan nokta olarak hesaplanr.
Ada kelerinin aplike edilebilmesi iin kavaklara yeteri kadar poligon tesis edilmelidir.
Parsellerin aplikasyonu ada kelerinin aplikasyonundan sonra yaplr. Ada kelerine ve poligonlara
gre parsellerin aplikasyon krokileri hazrlanr ve bu krokilere gre parseller zemine iaretlenir.

ekil 35. Bir parselasyon plannn aplikasyonu

32
BLM 3
3.

KURPLARIN APLKASYONU

Karayolu, demiryolu ve benzeri gzerghlar, mcbir noktalar arasn arazi koullarna gre, krk
izgilerle balarlar. Bu izgi yol eksenidir. Krk noktalara some noktas denir.

ekil 36.
Some noktalar S harfi ile gsterilir. Yol zerinde hareket eden ara krk noktalarda dn
yapamaz. Krk izgiler bir eri ile birletirilirler. Bu eri daire yaydr ve bu yaya kurp denir. Kurp
aliymana ( yolun doru olan ksmna) deme noktasnda teettir. Kurbun balang noktas
,bitim
noktas , eklinde gsterilir. = A, = C harfleri ile gsterilecektir. AC yayna developman boyu
denir. Bu yayn orta noktas bisektris olarak isimlendirilir ve B harfi ile gsterilir. Burada =
gsterilecektir.
3.1

KURP ASAL ELEMANLARININ HESABI

R
T
L
BS

:
:
:
:
:

ile

37. ekil kurp elemanlarnn tayini

Projeden hesaplanr
Proje mhendisi tarafndan takdir edilir.
Teet boyu (tanjant) hesaplanr.
Developman boyu hesaplanr.
Bisektris hesaplanr.

Bir kurbun asal elemanlarn veren eitlikler aadaki gibidir.

T = Rtg

D=

2R
R
R = R(Sec / 2 1)
, BS =
cos / 2
400

(1)

33
rnek : = 93g.7420, R = 1200 m olduuna gre
zm : T = 1087.48 m
L = 1766.98 m
BS = 419.44 m olur.
3.2

BSEKTRS NOKTASININ DK KOORDNAT YNTEMNE GRE KOORDNATLARI

X = R.Sin / 2
Y = R(1 Cos / 2) = 2 R.Sin 2 / 4
S = 2 R.Sin / 4
KB = R(1 Cos / 2) = 2 R.Sin 2 / 4

(2)

ekil 38. Bisektris noktasnn aplikasyonu

rnek : = 70g.80, R = 400 m olduuna gre bisektris noktasnn koordinatlar (2) eitliine gre:
X = 211.14 m, Y = 60.26 m, S = 219.57 m olmaktadr.
3.3

SOME NOKTASINA ULAILAMAMA DURUMUNDA KURP ELEMANLARININ TAYN VE

APLKASYONU

Some noktasnn nehir, deniz, uurum, aalk blge gibi yerlere dtnde bu noktalara alet
kurmak mmkn olmaz. Aliyman dorultular zerinde E ve F noktalar alnarak ekilden , ve b
llr. Sins teoreminden;

SE = b.

Sin
Sin
, SF = b.
Sin( + )
Sin( + )

(3)

eitlikleri yazlabilir. Ayrca,

= + , t = R.tg
t = SE + EA = SF + FC
EA = t SE, FC = t SF

hesaplanr.
(4)

elde edilir. SF dorusu zerinde EA kadar, FC

dorusu zerinde de FC kadar alnarak
kurbun balang ve bitim noktalar iaretlenmi olur.

ekil 39.

34
3.4

KURP ARA NOKTALARININ APLKASYONU

3.4.1

Dik koordinat yntemiyle aplikasyon

Kurp ara noktalar dik koordinat yntemine gre aplike edilecekse teet (aliymann uzants) X ekseni,
A balang noktas, OA da Y ekseni olarak alnr.

ekil 40.
Kurp zerindeki noktalarn eit aralklarla dalmasn salamak iin iki yol izlenir.
a- Developman boyu
b- Sapma as
nokta saysnn bir fazlasna blnr. Bu durumda yay uzunluu;

l=

D
l
Buna kar gelen merkez a =
bantsndan hesaplanr.
n +1
R

Ara noktalarn koordinatlar

X i = R.Sin
Yi = R RCos = 2 R.Sin 2 ( / 2)
yazlarak aadaki genel eitlikler elde edilir.

X i = R.Sin
Yi = 2 R.Sin 2 ( / 2)

(5)

ekil 41. Ara noktalarnn eit yaylara gre hesab

rnek:
Bir kurbun balang kilometraj 130,75 m, biti kilometraj 250,80 m dir. R=300 m olup kurp zerinde
eit aralkl 4 ara noktann aplikasyonu yaplacaktr. Dik koordinat yntemine gre koordinat deerlerini
hesaplaynz ve kontrol yapnz.

35
250.80 130.75
= 25.4754 grad
R

=
= 5.0951
n +1
=

X1 = R sin = 23.98 m
X 2 = R sin 2 = 47.82 m
X 3 = R sin 3 = 71.34 m
X 4 = R sin 4 = 94.41 m
X C = R sin 5 = 116.87 m

= 0.96 m
2
2
Y2 = 2R sin 2
= 3.84 m
2
3
Y3 = 2R sin 2
= 8.61 m
2
4
Y4 = 2R sin 2
= 15.24 m
2
5
YC = 2R sin 2
= 23.70 m
2
Y1 = 2R sin 2

ekil.42.

Kontrol
X B = R sin = 116.87 m
YB = R sin 2

3.4.2

= 23.70 m
2

ekil 42.

Drtte bir yntemi

Kurp ara noktalarnn hassas olarak iaretlenmesi gerekmiyorsa ya da as kkse yaklak bir
yntem olan drtte bir yntemi uygulanr.

e= R

R2
R +t
2

, e = 2 R.Sin

(6)

ekil 43. Drtte bir yntem

Aplikasyon iin BC kiriinin orta dikmesi zerine e'=e/4 kadar alnarak D noktas bulunur. Sonra BD ve
DC nin orta dikmesi e''= e'/4 kadar alnarak E ve F noktalar bulunur. Ayn ekilde kurbun dier
yarsnn aplikasyonu yaplabilir.

36
3.4.3

Insal Yntemle Kurplarn Aplikasyonu

Aplikasyonu elemanlar aadaki ekilde hesaplanr.

Nokta
No
1

Aklk
As
/2

3/2

4/2

Aplikasyon uzunluu

(7)

2
2
A 2 = 2RSin
2
3
A3 = 2RSin
2
4
A 4 = 2RSin
2

A1 = 2RSin

ekil 44. Kutupsal yntemle aplikasyon

3.4.3.1

Poligon Noktalarndan Insal Ynteme Gre Kurp Ara Noktalarnn Aplikasyonu

NN

P1

2505.00

2400.00

P2

2765.00

2315.00

2642.00

2499.00

T2

2790.00

2367.00

S2

2737.00

2457.00

S2

3 4

2=42.5476
5

F2

T2

L9

LT2

R
P2

P1

R=300 m

=42g.5476

ekil 45.

Kurp zerinde 20 m aralklarla aplikasyon yaplacaktr.

10

=2.1274

K i = 2 R.Sin i

Kurp zerindeki aplikasyon noktalarnn koordinat hesab

2 S 2 = Arctg

2737.5 2642
95.5
= Arctg
( 2 S 2 ) = 73.9027 ( 2 S 2 ) = 126.0973
41.5
2457.5 2499

2T2 = Arctg

2790 2642
148
= Arctg
( 2T2 ) = 53.6339 ( 2T2 ) = 146.0973
132
2367 2499

S 2T2 = Arctg

2790 2737.5
52.5
= Arctg
( S 2T2 ) = 33.4650 ( S 2T2 ) = 166.5350
90.5
2367 2457.5

37
( 2 1) = ( 2 S 2 ) + = 126.0973 + 2.1274 = 128.2247

K 1 = 20.047

( 2 2) = ( 2 S 2 ) + 2 = 126.0973 + 4.2548 = 130.3521

K 2 = 40.071

( 2 3) = ( 2 S 2 ) + 3 = 126.0973 + 6.3821 = 132.4794

K 3 = 60.050

( 2 4) = ( 2 S 2 ) + 4 = 126.0973 + 8.5095 = 134.6068

K 4 = 79.962

( 2 5) = ( 2 S 2 ) + 5 = 126.0973 + 10.6369 = 136.7342

K 5 = 99.785

( 2 6) = ( 2 S 2 ) + 6 = 126.0973 + 12.7643 = 138.8616

K 6 = 119.496

( 2 7) = ( 2 S 2 ) + 7 = 126.0973 + 14.8917 = 140.9890

K 7 = 139.075

( 2 8) = ( 2 S 2 ) + 8 = 126.0973 + 17.0190 = 143.1163

K 8 = 158.497

( 2 9) = ( 2 S 2 ) + 9 = 126.0973 + 19.1464 = 145.2437

K 9 = 177.743

( 2 10) = ( 2 S 2 ) + 10 = 126.0973 + 21.2738 = 146.3711

K 10 = 196.790

Not: sapma as S some noktas aplike edildikten sonra teodolitle arazide llmektedir.
Hesaplarda llen as kullanlmaktadr.

Y 1 = Y 2 + K1.Sin( 2 1) = 2642 + 20.047 * Sin128.2247 = 2660.11

X 1 = X 2 + K1.Cos ( 2 1) = 2499 + 20.047 * Cos128.2247 = 2490.40
Y 2 = Y 2 + K 2.Sin( 2 2) = 2642 + 40.071 * Sin130.3521 = 2677.60
X 2 = X 2 + K 2.Cos ( 2 2) = 2499 + 40.071 * Cos130.3521 = 2480.61
Y 3 = Y 2 + K 3.Sin( 2 3) = 2642 + 60.050 * Sin132.4794 = 2694.40
X 3 = X 2 + K 3.Cos ( 2 3) = 2499 + 60.050 * Cos132.4794 = 2480.61
Y 4 = Y 2 + K 4.Sin( 2 4) = 2642 + 79.962 * Sin134.6068 = 2710.44
X 4 = X 2 + K 4.Cos ( 2 4) = 2499 + 79.962 * Cos134.6068 = 2457.64
Y 5 = Y 2 + K 5.Sin( 2 5) = 2642 + 99.785 * Sin136.7342 = 2725.63
X 5 = Y 2 + K 5.Cos ( 2 5) = 2499 + 99.785 * Cos136.7342 = 2444.56
Y 6 = Y 2 + K 6.Sin( 2 6) = 2642 + 119.496 * Sin138.8616 = 2739.91
X 6 = Y 2 + K 6.Cos ( 2 6) = 2499 + 119.496 * Cos138.8616 = 2430.50
Y 7 = Y 2 + K 7.Sin( 2 7) = 2642 + 139.075 * Sin140.9890 = 2753.23
X 7 = Y 2 + K 7.Cos ( 2 7) = 2499 + 139.075 * Cos140.9890 = 2415.52
Y 8 = Y 2 + K 8.Sin( 2 8) = 2642 + 158.497 * Sin143.1163 = 2465.51
X 8 = Y 2 + K 8.Cos ( 2 8) = 2499 + 158.497 * Cos143.1163 = 2399.68
Y 9 = Y 2 + K 9.Sin( 2 9) = 2642 + 177.743 * Sin145.2437 = 2776.71
X 9 = Y 2 + K 9.Cos ( 2 9) = 2499 + 177.743 * Cos145.2437 = 2383.05
Y 10 = Y 2 + K10.Sin( 2 10) = 2642 + 196.790 * Sin146.3711 = 2790.65
X 10 = Y 2 + K10.Cos ( 2 10) = 2499 + 196.790 * Cos146.3711 = 2367.45

38
7665 2505
260
= Arctg
( P1 P2 ) = 79.8847 ( P1 P2 ) = 120 g .1153, P1 P2 = 273.54m
85
2315 2400
2642 2505
137
( P1T2 ) = Arctg
= Arctg
( P1T2 ) = 60 g .1634
P1T2 = 169.03m
2499 2400
99
2660.11 2505
155.11
( P11) = Arctg
= Arctg
( P11) = 66 g .4065
P11 = 179.53m
2490.40 2400
90.4
2667.60 2505
172.60
( P1 2) = Arctg
= Arctg
( P1 2) = 72 g .1843
P1 2 = 190.50m
2480.61 2400
80.61
2695.40 2505
189.40
( P1 3) = Arctg
= Arctg
( P1 3) = 77 g .5572
P1 3 = 201.80m
2469.68 2400
69.68
2710.44 2505
205.44
( P1 4) = Arctg
= Arctg
( P1 4) = 82 g .5862
P1 4 = 213.37 m
2457.64 2400
57.64
2725.63 2505
220.63
( P1 5) = Arctg
= Arctg
( P1 5) = 87 g .3130
P1 5 = 225.08m
2444.58 2400
44.58
2739.91 2505
234.91
( P1 6) = Arctg
= Arctg
( P1 6) = 91g .7803
P1 6 = 236.88m
2430.50 2400
30.50
2753.23 2505
248.23
( P1 7) = Arctg
= Arctg
( P1 7) = 96 g .0249
P1 7 = 248.71m
2415.52 2400
15.52
2765.51 2505
260.51
( P1 8) = Arctg
= Arctg
( P1 8) = 99 g .9218, ( P1 8) = 100 g .0782, P1 8 = 260.51m
0.32
2399.68 2400
( P1 P2 ) = Arctg

( P1 9) = Arctg

2776.71 2505
271.71
= Arctg
( P1 9) = 96 g .0337, ( P1 9) = 103 g .9663, P1 9 = 272.24m
2383.05 2400
16.95

( P1T2 ) = Arctg

2790.65 2505
285.65
= Arctg
( P1T2 ) = 92 g .7768, ( P1T2 ) = 107 g .2232, P1T2 = 287.50m
2367.45 2400
32.55

aplikasyon alarnn aplikasyon hesab

T2 = ( P1 P2 ) ( P1T2 ) = 120.1153 60.1634 = 59.9519

1 = ( P1 P2 ) ( P11) = 120.1153 66.4065 = 53.7088
2 = ( P1 P2 ) ( P1 2) = 120.1153 72.1843 = 47.9310
3 = ( P1 P2 ) ( P1 3) = 120.1153 77.5572 = 42.5581
4 = ( P1 P2 ) ( P1 4) = 120.1153 82.5862 = 37.5291
5 = ( P1 P2 ) ( P1 5) = 120.1153 87.3130 = 32.8023
6 = ( P1 P2 ) ( P1 6) = 120.1153 91.7803 = 28.3350
7 = ( P1 P2 ) ( P1 7) = 120.1153 96.0249 = 24.0904
8 = ( P1 P2 ) ( P1 8) = 120.1153 100.0782 = 20.0371
9 = ( P1 P2 ) ( P1 9) = 120.1153 103.9663 = 16.1490
F2 = ( P1 P2 ) ( P1 F2 ) = 120.1153 107.2232 = 12.8921
Arazide aplikasyon yle yaplr. Teodolit P1 poligon noktasna kurulur. P2 noktas balang olarak
(1,Li) aplikasyon deerlerinden faydalanarak kurp zerindeki noktalarn aplikasyonu yaplr. Yukarda
hesaplanan Li deerlerinden anlalaca zere byk kurplarda Linin byk deerleri iin elik eritle
aplikasyon zordur. Ancak gnmzde aplikasyon nsal ynteme gre elektronik takeometrelerle ok
pratik olarak yaplmaktadr.

39
Aplikasyon, ayrca kurp ara noktalarnn koordinatlarna gre de ok pratik olarak Total Stationlarla
yaplabilir. Alet yine P1 noktasna kurulur. P1 koordinatlar alete yerletirilir. Kurp zerine yanstc
tutularak ara noktalarn koordinatlar alete okunarak aplikasyon yaplr.
3.4.4

Kiriler Poligonu Yardm le Aplikasyon

A noktasnda srekli olarak kurp ara noktalarnn aplikasyonunu yapmak mmkn deilse, bu kez kurp
zerinde sk sk nokta deitirilir. Tnel aplikasyonunda bu yntem uygulanr. Bunun iin bir kiriler
poligonu oluturulur. Byle bir poligonda kurp ara noktalar eit aralklarla yerleeceinden AC
arasndaki poligon eit kenarl bir poligondur. Kenar;

S = 2.R.Sin

(8)

bantsndan hesaplanr. Poligon balang ve bitiindeki krlma alar

0 = n = 200 +

(9)

bantsndan aralktaki krlma alar

0 = 1 = .................... = n 1 = 200 +

(10)

eitliinden bulunur.
ve S deerleriyle aplikasyon yapldndan ve kontrol eleman olmadndan llerin ok dikkatli
yaplmas gerekir.
Tnelde kurp aplikasyonu yaplrsa kenarlar gidi-dn ya da elektronik uzaklk lerlerle, alar ise
iki drbn durumunda aplike edilir. Noktann ortalama yeri bulunur, d kadar dzeltme getirilerek kesin
dorultu belirlenir.

n-1

O
ekil 46.
3.5

BLEK KURPLAR

Baz durumlarda yol ekseni oluturan dorular tek eriler ile birletirmek mmkn olmaz. Dalk
arazilerde bu durumlarla karlalabilir. Byle durumlarda bir daire yay yerine birka daire yay
kullanlr. Bunlara birleik kurp denir. Birleik kurpta yaraplar birbirinden farkl olup, en ok daire
yaylarnn birleme noktasndaki teetleri ayn dorudur.

40
A noktas balang, AS teeti X ekseni olarak alnrsa:

X c = R2 Sin + ( R1 R2 ) Sin 1

(11)

Yc = R1 + ( R1 R2 )Cos 1 R2 Cos

(12)
(13)

R R2 Cos ( R1 R2 )Cos 1
Y
= 1
Sin
Sin
t1 = X c SD = X c Yc Cot

t 2 = CS =

t 2 = CS =

DA EC O1 F
Sin

CSD benzer O 2CE

dir.Bu benzerlikten yararlanarak;

O 2 F = ( R1 R2 ) Sin 1

A
y

X c = O2 F + O2 E

Xc
S1

x
t1

O2 E = R2 Sin
Yc = O1 A O1 F EC

R1 1
2

O1 A = R1
O1 F = ( R1 R2 )Cos 1

F
1 O2

EC = R2 Cos 1

O1

1
t2
B
R2

C
E

ekil.47. Birleik Kurp

eitlikleri yazlabilir.
Bir doruya ayn noktada teet olan iki dairenin merkezleri teetin iki yannda ise byle kurplara Ters
Kurp denir.

S1 S 2 = t1 + t 2 = R1tg

1
2

+ R2 tg

2
2

ekil 48. daire yay birleik kurp

ekil 49. Ters kurp

41
BLM 4
4.

BRLETRME ERLER

Bir yolun aliyman ksmnda erilik 1/R=0 dr. Aliymandan R yarapl daireye geildii zaman erilik
1/R deerini alr ve eriliin kurb boyunca bu deeri sabit kalr. Kurp knda aliymana girildiinde
erilik yine sfr olur. Bylece kurba giri ve kta bir kesinlik meydana gelir.

K Erilik
1/R
0

doru

K
Yay
1/R Gei Erisi
Uzunluu
0
Li
A
B
R yarapl doru
daire

ekil 50. Doru ve daire yaynda

erilik fonksiyonu

Daire
Gei Erisi
C

Li

ekil 51.Doru, klotoid ve daire yaynda

erilik fonksiyonu

Aralarn sratli kullanld otobanlarda bu durum sakncaldr. nk ara aliymanda hibir yan
kuvvetin etkisinde olmamasna karn, kurba girdiinde P = ( mv ) / R merkezka kuvvetin etkisinde
kalr. Burada m aracn ktlesi, v aracn hz ve R kurbun yarapdr. Kurplarda merkezka kuvvetinin
etkisini azaltmak iin ya v hz azaltlr ya da R yarap bytlr. Bu da yolun hz esprisine terstir.
2

Merkezka kuvvetini etkisiz duruma getirmek iin yola enine eim Dever verilir. Bu eim birden bire
verilmez. Yolun belli bir ksmndan balayarak yava yava artrlr. Aliymanda sfr olan erilikten, 1/R
deerine ulama ve istenilen dever deerine varmak iin aliymanla R yarapl kurp arasna, erilii
yava yava artan bir eri yerletirilir. Bu eriye Birletirme Erisi denir. Birletirme erisine gei
kurbu veya rakortman kurbu da denilmektedir.
R yarapl kurp ile gei kurbu birletirme noktasnda ayn doruya teettirler. Gei erisi olarak;

4.1

Klotoid
Lemniskat
Kubik spiral ve benzerleri
Sinsoid kullanlmaktadr.
KLOTOD

Gei erisi olarak en ok kullanlan bir eridir. Denklemi L.R = A olup, L gei erisi uzunluu ile R
kurb yarapnn arpm bir A saysnn karesine eittir. A ya kurbun parametresi denilmektedir. A=1
olarak alnrsa bu klotoide birim klotoid denir. Uygulamada klotoid cetvelleri kullanlmaktadr. Bu
cetvellerden bazlar birim klotoide gre hazrlanr ve esas klotoide gemek iin uzunluklar A ile
arplr. Alar ayn kalr. Ayrca gei erisinin herhangi bir noktasna kadar olan uzunluunun o
noktadaki erilik yarapnn arpm parametrenin karesine eittir. rnein gei erisinin herhangi bir
noktadaki yarap i, o noktaya kadar olan uzunluk Li ise klotoidin denklemi,
2

L. i = A 2
eklinde ifade edilir.

(1)

42

y
RCos
Ym
S

Xm

Kb

R
RSin

Ks

Tk

A=6

A=8
x

A=10

S
Tu

ekil 52. Klotoidin Elemanlar

ekil 53. Klotoidin parametrelerinin deimesi

Bir klotoidin elemanlar unlardr:

A
:Parametre
M
:Dairenin merkezi
R
:Klotoid ile kurbun, ortak noktas Ks deki erilik yarap
Kb
:Klotoidin balangc (Aliyman sonu)
Ks
:Klotoidin sonu (Kurbun balangc)
L
:Klotoidin boyu
R
:Rakordman pay
Xm,Ym :Daire merkezinin koordinatlar
X,Y
:Ksnin dik koordinatlar
Tk
:Ksa teet
Tu
:Uzun teet
, S
:Ksnin nsal koordinatlar

:Ks noktasndaki teetin as

Klotoidin elemanlar aadaki eitliklerden hesaplanabilir,

A 2 = L.R
R ve L proje mhendisi tarafndan takdir edilir.
5
9
3

X = L-

40A 4

3456A 8

Y=

6A 2

L7
336A 6

L11
42240A10

....

.
2R
YM = Y + RCos

X M = X RSin
R =Y M R = Y R (1 Cos)
Tk = Y / Sin
Tu = X YCot
S = X2 + Y2
Y
= Arctg
X

(2)

43
rnek:
A=600, R=400 olarak verilmektedir. Klotoidin asal elemanlarn hesaplaynz.

L = A 2 / R = 900m
L
= 1.125 radyan
. = 71g .6197
2R
L5
L9
X = L+
= 792.768 m
40 A 4 3456 A8
L3
L7
L11
Y=

= 308.218m
6 A 2 336 A 6 42240 A10
YM = Y + RCos = 480.689

X M = X RSin = 431.861
R = YM R = 80.6
TK = Y / Sin = 341.604

TU = X YCot = 645.476
S = 850.576

= 23 g .6060
Grld gibi klotoidin elemanlarnn hesab zaman alcdr. Bu nedenle klotoid cetvelleri
hazrlanmtr. Cetveller genellikle birim klotoide gre hazrlanr. Bu cetveller hazrlanrken;
X=Ax, L=Al
Y=Ay, R=Ar
alnr. Alar ayn kalmaktadr. Yukardaki rnee gre birim klotoid iin hazrlanan cetvellerle gei
kurbu zerinde 100 m aralklarla alnan noktalarn koordinatlarnn hesab aada gsterilmitir.

TK
KB
L

ekil 54.

0.166

0.833

1.166

x=Klotoid

0.1666635

0.8233423

1.1137781

Y=cet.de

0.0007716

0.0956232

0.2560330

X=Ax

99.998

199.938

299.532

398.029

494.005

585.173

668.268

739.060

Y=Ay

0.463

3.707

12.486

29.525

57.374

98.228

153.620

223.991

I=L/A

rnein, 1 noktasnn koordinatlar

X=600 * 0.1666635=99.998 m , Y=600 * 0.0007716=0.463 m

44
eklinde hesaplanr. Gei kurbu zerindeki 2,3,.,8 noktalarnn koordinatlar da benzer ekilde
hesaplanr. X, Yler bulunduktan sonra koordinatlara gre aplikasyon ilemi yaplabilir.
Bir klotoidin tayini genellikle grafik olarak yaplmaktadr. Bunun iin planda izilen gzergah zerine
eitli lek ve A parametre deerlerine gre hazrlanm klotoid ablonlar oturtulur. Klotoidin eitli
noktalarnda, o noktadaki erilik yaraplar yazldr. Ayrca ayn ablon zerinde uygun gelen klotoidin
parametresi parametre olarak, klotoidin bitecei yere rastlayan noktadaki yarap ise kurp yarap
olarak alnr.

ekil 55. Klotoid ablonu

Klotoidin hesapla tayininde klotoidin balanaca kurbun yarapna ve gei erisinin uzunluuna
gre yukardaki hesap ilemleri uygulanr.
Klotoidle ilgili eitlikler aadaki ekilde elde edilmektedir.

R
L

E
YE

B
x

1/R

1/r

B L

ekil 56. Bir klotoid ekli ve erilii

1 1
: = B : L rB = LR = Sabit
r R
veya klotoidin parametresi A ile tanmlanrsa,

.Li = A 2

yazlabilir. Bir dairenin R yarap gibi bir klotoidin de A parametresi en nemli elemandr.

A=a=1 alnrsa buna birim klotoid denir.

M
E

xX

P
K

Tu

TK

E
N

XE
t

ekil 57. Bir klotoidin ekli

45
Erilik, Yay Uzunluu, Koordinatlar
Herhangi bir noktada klotoidin erilii

B
1
1
=
= 2B
r RL A
B=L iin

1
1
= 2L
R A
eklindedir. klotoidin teet asdr. ekilden
dB=r.d
yazlabilir. Buradan,

1
B
=
r RL
y

dt
r

db
dy
dx

ekil 58. Klotoid paras

B.dB=R.L.d
ntegral alnarak

B2
= R.L
2
yazlr. Herhangi bir noktaya kadar yay uzunluu

B = 2 RL
olur.
Erilik,

1
=
r

2 RL
=
RL

2r
=
RL

2r
1
2
=
2
A
A

herhangi bir noktadaki yarap

46
RL
2

r=

dur. Dier taraftan

dX = dBCos = rCos d
dY = dBSin = rSin d
integral alnrsa;

X = rCos d

, Y = rSin d

r yerine deeri konulursa

RL Cos
d
2 0

X =

Sin =
Cos = 1

3
3!

2
2!

+
+

5
5!

4
4!

, Y=

RL Sin
d
2 0

.......... + .........
.......... + .........

Klotoidin herhangi bir noktasnn koordinatlar

2 4
2 4
= Li 1

+
+
X = 2 RL 1
10 216
10 216
3
3
5
5
= Li

+
+
Y = 2 RL
3 42 1320
3 42 1320

(3)

elde edilir.

X2
X4
1 +
2 RL 20 R 2 L2

alnarak

X3
X6
3X 4

Y=
1+

6 RL 40 R 2 L2 336 R 3 L3
veya

Y=

X3
6 A2

3X 4
X6
1 +

4
336 A 6
40 A

yazlabilir. Eri zerinde herhangi bir noktada

rB=RL
dir. Bir erinin denklemi B= f () eklinde ise bu eri herhangi bir noktadaki erilik yarap r =
eklindedir. Klotoidde,

dB
d

47

dB
= RL
d

olur. Bunun integrali alndnda,

B2
= RL + sabit
2
bulunur. B sfr olduunda =0 olur ve integrasyon sabiti sfrdr. Eri denklemi

B = RL 2
erinin son noktas iin

L = A R
yazlabilir. Bu bant ve LR=A2 bants dikkate alnarak R, L, A, arasnda

A2
L
A
=
=
L
2
2
A2
L=
= 2R = A 2
R
L
L2
A2
=
=
=
2R 2 A2 2R 2
R=

(4)

dir. Ayrca

A 2 = RL =

L
2

= R 2

bants yazlabilir. Y ve X eitliklerinde

klotoidin herhangi bir noktasnn koordinatlar

L5
L9
+
40 A 4 3456 A8

(5)

L3
L7
L11

+
6 A 2 336 A 6 42240 A10

(6)

X = L
Y=

L2
yerine konulursa nce verilen (0) eitliklerindeki
2A 2

eitlikleri elde edilir. Ancak bu eitliklerden hesaplama zaman alcdr.

yelenmektedir.

Bu nedenle (3) eitlikleri

48
Teet As, Teet, Rakordman Pay

ekil 59. Klotoid

r = R alnarak

1
=
R

1
=
r

2 RL
=
RL

2
=
RL

2
=
RL

2
1
=
2 eitliinde yerine konulursa;
2
A
A

2
A2

yazlabilir. Teet as iin;

L
L2
A2
=
=
2 R 2 A2 4 R 2

(7)

ve buradan,

L = 2 R
L
R=
2
yazlr. ekil 59 dan R rakordman pay,

R = YE R(1 Cos E )

(8)

49

YE

L2
L2
ve 1 Cos E
( E nin kk deerleri iin)
6R
8R 2

L2 L2
L2
, ( L < R)
R =

=
6 R 8R 24 R

(9)

Daire merkezinin koordinatlar,

YM = R + R ;

= X

R Sin

(10)

elde edilir.
Klotoidin dier elemanlar

YE
Sin E

Ksa teet :

TK =

Uzun teet:

TU = X E YE Cot E

Normal:

N=

(11)

YE
= Tk Tan E
Cos E

T = TU + Tk2 + N 2 = X E + YE Tan E

(12)

(13)

(14)

eitlikleri ile elde edilmektedir. Bu eitliklerde T, klotoidin balang F noktasna olan uzunluktur (ekil
59).
Simetrik Gei Erisi Klotoid Elemanlarnn Hesab
Daire yaynn her iki tarafnda klotoid uzunluklar eitse buna simetrik gei erisi denilmektedir.
Aada simetrik gei erisine ait bir rnek verilmektedir.

ekil 60. Simetrik gei erisi

50
rnek:
A= 150 m, R = 350 m, = 60
hesaplaynz.

(66,6667 grad) olarak verildiine gre, klotoidin elemanlarn

zm:

L=

A2
= 64.286 m
R

L
= 0.09184 radyan
2R

=
R

200

= 5.847 grad

L2
= 0.492 m
24 R

2 4
= 64.232 m
+
X = A 2 1
10
216

3
5
= 1.967 m
+
Y = A 2
3 42 1320
R = YE R (1 Cos E ) = 0.492 m
X M = X E R Sin E = 32.134 m; YM = 350.492
TK =

YE
= 21.446 m
Sin E

TU = X E YE

YE
= 42.876 m
Tan E

T = X M + ( R + R)Tan

b = 2 grad R

200

= 234.490 m

= 302.233 m

Simetrik Olmayan Bir Gei Erisi in Eleman Hesab

Daire yaynn iki tarafndaki gei erilii farkl uzunluklarda ise bu tr erilere simetrik olmayan gei
erileri denilmektedir. Aada simetrik olmayan gei erisine ait bir rnek verilmektedir.

51

ekil 61. Simetrik olmayan gei erisi

rnek :
T1 = 87.25 m
= 32.20 grad
A1=120 m
R = 200 m
A2= ?
zm :

A = 120 alnarak aadaki deerler bulunur.

L1=72.00 m
1=0,1800 rad, 1= 11.459 grad
R1=1.079 m
X1=71.767 m
Y1=4.310 m
XM1=35.961 m
TK1=24.075 m
TU1=48.081 m

52

2.Teet zerine M noktasnn koordinatlar:

R + R2 = (T1 X M 1 )Sin + (R + R1 )Cos = 200.752 m

T2 X M 2 = (R + R1 )Sin (T1 X M 1 )Cos = 52.120 m

R2 = 0.7522 alnarak,

L2

(24 R + 6R2 )R2

= 60.117 m

A2 = RL2 = 109.651 m

2 = 0.1503 rad = 9.561 grad

X2 = 59.981 m
Y2 = 3.007 m
XM2 = 30.036 m
TK2 = 20.068 m
TU2 = 40.096 m
T2 = 82.593 m

( 1 + 2 ) = 11g .18
b = 35.101 m
Toplam uzunluk 167.218 m
Klotoid Hesabna Ait Bir Saysal rnek
Verilenler
Teet (X ekseni)
P1, P2, M noktasnn koordinatlar ve R
Koul: YM > R ( R > 0)
NN
1
2
M

Y(m)
62488.65
62913.55
62580.36

X(m)
99244.63
98962.80
98246.33

R = 780 m
stenenler: L, A, , XE, YE, TK, TU, T

53

ekil 62. Klotoid

zm

t12 = 137. g 2842

S12 = 509.871 m

t1M = 194. g1680

S1M = 1002.504 m

t 2M = 27. g 7117

S 2M = 790.155 m

p = S1M Cos (t1M t12 ) = 628.235 m

q = S 2M Cos (t12 t 2M ) = 118.364 m (Dik aya dta kalyor)
Kontrol

p q = S12
YM =

(S )

M 2
1

p2 =

(S ) q
2 2

R = YM R = 1.239 m

L = 24 RR = 152.313 m
A = RL = 344.680 m

L
= 0.097637 = 6 g .2157
2R

2 4
= 152.168 m
X E = L1
+
10 216

= 781.239 m

54
X M = X E RSin E = 76.132 m

X E6
3 X E4
1 +

4
336 A 6
40 A

YE =

X E3
6 A2

TK =

YE
= 50.850 m
Sin E

TU = X E YE

YE
= 101.560 m
Tan E

T = X M + ( R + R )Tan
N=

= 4.957 m

= 152.654 m

YE
= 4.981 m
Cos E

Gei erisinin balangc O = p X M = 552.102 m

P2 ye gre X deeri,

O = p X M S12 = 42.231 m

E = X E + O = 194.400 m

M = q = 118.364 m

PN = T + O = 194.885 m

Kesin A, Rmin ve Yaklak Olarak Verilen A Parametre Deerleriyle Simetrik Olmayan Tepe
Klotoidi

ekil 63.

55
Verilenler
Rmin, A1, A2,
stenen
Her iki para iin klotoidin elemanlar, teet uzunluklar T1 ve T2
zm
A1 ve Rmin deerleri yardmyla ilk klotoid parasnn elemanlarnn bulunmas, 1 deerinin
hesaplanmasyla, tepe klotoidine teet alarnn toplam teet kesim asna eittir, bylece

= 1 + 2

ya da

2 = 2

Klotoidin ikinci paras iin bulunan

uzunluklar,

Z1
Sin 2
=
(TK 1 + TK 2 ) Sin(200 )

2 as alnarak, Rmin deerleriyle L, A deerleri hesaplanr. Teet

Z2
Sin 1
=
(TK 1 + TK 2 ) Sin(200 )

Sin(200 ) = Sin

Z1 =

Sin 2 (TK 1 + TK 2 )
Sin

Z2 =

Sin 1 (TK 1 + TK 2 )
Sin

T1 = TL1 + Z 1

T1 = TL1 +

Sin 2 (TK 1 + TK 2 )
Sin

T2 = TL 2 +

elde edilir.
rnek:
Verilenler

= 19.7205 grad
A1 = 75 m
A2 90 m
Rmin = 150 m
stenen
Her iki klotoid paras elemanlar, teet uzunluklar, T1 ve T2
zm
A1 = 75 m
Rmin = 150 m

Sin 1 (TK 1 + TK 2 )
Sin

56
Birinci klotoid paras iin hesaplanan deerler

L1 = 37.5 m

X 1 = 37.44 m

TK 1 = 12.52

R1 = 0.39 m

Y1 = 1.56 m

TL1 = 25.02

1 = 7.9578 grad ( gon)

X M 1 = 18.74 m

asnn hesaplanmas

2 = r 1
2 = 19.7205 7.9978 = 11.7627 gon
2

as yardmyla Rmin = 150 m alnarak ikinci klotoid paras iin asal elemanlar:

2 =

L2
L2 = 55.43 m
2R

A2 = 91.18 m

R2 = 0.85 m
X M 2 = 27.68 m

TK 2 = 18.54 m

X2 = 55.24

TL 2 = 37.02

Y2 = 3.41

2 = 11.7627 gon

T1 ve T2 uzunluklarnn hesaplanmas

T1 = TL1 +

Sin 2 (TK 1 + TK 2 )
Sin

T1 = 25.02 +

Sin11.7627(12.52 + 18.54)
Sin19.7205

T1 = 43.74 m

T2 = TL 2 +

Sin 1 (TK 1 + TK 2 )
Sin

T2 = 37.02 +
T2 = 49.72 m

Sin7.9578(12.52 + 18.54)
Sin19.7205

57
A1, A2 Ve R Deerleriyle Simetrik Olmayan Gei Erisi
Verilenler
A1, A2 ve R
stenenler
T1 ve T2 teet uzunluklar, daire yaynn b yay uzunluu
zm
Her iki klotoid paras iin asal elemanlar hesaplanr (ekil 64). Bylece,

t1 = ( R + R1 )Tan

t 2 = ( R + R2 )Tan

T1 = X m1 + t1 + d
T2 = X m 2 + t 2 d
Bu toplamada iaretlere dikkat edilmeli, nk d nin deeri negatif olarak elde edilebilmektedir. Daire
yay parasnn merkez as;

= ( 1 + 2 )
Yay uzunluu

 R
b=
elde edilir (ekil 64).
200

ekil 64.

58
rnek:
Verilenler
A1 = 150 m
A2 = 90 m
R = 200 m

= 30.1800 gon
stenenler

T1, T2, b ve tm klotoid elemanlar

zm

A1 = 150 m

A2 = 90 m

L1 = 112.50 m

L2 = 40.50 m

R1 = 2.63 m

R2 = 0.34 m

X m1 = 56.10 m

X m 2 = 20.24 m

X 1 = 111.61 m

X 2 = 40.46 m

Y1 = 10.49 m

Y2 = 1.37 m

TK 1 = 37.78 m

TK 2 = 13.51 m

TU 1 = 75.31 m

TU 2 = 27.02 m

1 = 17.9049 gon

2 = 6.4458 gon

t1 = ( R + R1 )Tan

t 2 = ( R + R2 )Tan

T1 = X m1 + t1 + d
T1 =100.03 m
T2 = X m 2 + t 2 d
T2 =73.66 m
= ( 1 + 2 ) = 5.8293
 R
= 18.31 m
b=
200

t1 = 48.95 m
t 2 = 48.40 m

59

ekil 65.

Dnm Erisi Uygulamas

ekil 66

60
Verilenler:
Teet kesim noktalar TSg, TS12, TS10, TS11nin koordinatlar
Teet uzunluu T1, Tw1, Tw2, T2
Daire yay uzunluklar b1 ve b2
zm:
a) Klotoidin btn elemanlarnn hesab
b) Kk nokta ve yan nokta hesabna gre M1 daire merkez asnn koordinatlar
c) TS 12 TS11 teet zerine M1 merkez noktasnn koordinatlarnn dnm
Sonular: nm1 ve Zm1
d) M 1 M 2 merkez noktalar arasndaki uzaklklarn hesaplanmas

M 1M 2 =

(R1 + R2 + Rw1 + Rw2 )2 + ( X mw1 + X mw2 )2

e)a, b ve c uzunluklarnn hesaplanmas

a = (R2 + R2)-nm1
b=

M 1M 2 a 2

c = Zm1-b- Xm2
f) Yan nokta hesabna gre M2 merkez noktasnn koordinatlarnn hesab
M2

g)M1 ve M2 koordinatlarndan elde edilen v M 1 aklk asnn hesab

h) asnn hesab
i) tan =

X mw1 + X mw2
R2 + R1 + Rw1 + Rw 2

61

ekil 67
j)10 ve 11 alarnn hesab
TS

TS

Teet kesim noktalarnn koordinatlarndan, aklk as vTS 10g ve vTS1112 hesaplanarak

dm teetlerinin aklk as w ;
vw = v M 1 100 gon
M2

elde edilir. nn iareti farkl faktrlere bamldr. Teet kesim alar 10 ve 11

TS

10= vTS 10g - vw

ve

TS

11= vTS1112 - vw

k)Teet uzunluklar T1, Tw1, Tw2, T2 nin hesaplanmas, simetrik olmayan gei erisinde uygulanan
yntem ve formller uygulanarak elde edilir.
l)Teet kesim alar 10 ve 11 elde edilen teet uzunluklar N, T1, Tw1, Tw2 ve T2 den TSg, TS10, TS11,
TS12 kontrol poligonlarnn hesaplanmas
m)Daire yay uzunluklar b1 ve b2 nin hesaplanmas

1 = 10 ( 1 + w1 )

 R
b1 = 1 1
200

2 = 11 ( 2 + w 2 )


R
b2 = 2 2
200

62
rnek:

ekil 68
Verilenler:
Teet kesim noktalarnn koordinatlar
NN
TSg
(TS10)
(TS11)
TS12

140.10
-149.48
215.92
307.92

530.27
320.51
280.12
20.46

Yay Elemanlar
A1= 100 m
R1= 75 m
Aw1= Aw2= 85 m
R2= 125 m
A2= 140 m
Klotoid balang noktasna olan uzaklk N=73.13 m
stenenler:
A1, Aw1 ve A2 iin klotoid elemanlar
Teet uzunluklar T1, Tw1, Tw2, T2
Teet kesim noktalarnn koordinatlar TS10 ve TS11
b1 ve b2 daire yay uzunluu

63
zm:
a)

R2= 75 m
Aw1= 85 m
Lw1=96.33 m
Rw1=5.08 m
Xmw1=47.51 m
Xw1=92.44 m
Yw1=20.02 m
w1 =40.8851 gon

R1= 75 m
A1= 100 m
L1=133,33 m
R1=9.60 m
Xm1=64.95 m
X1=123,18 m
Y1=37.33 m
1 =56.5884 gon

R2= 125 m
Aw2= 85 m
Lw2=57.80 m
Rw2=1.11 m
Xmw2=28.85 m
Xw2=57.49 m
Yw2=4.44 m
w 2 =14.7187gon

R2= 125 m
A2= 140 m
L2=156,80 m
R2=8.08 m
Xm2=77.38 m
X2=150,74 m
Y2=31.87 m
2 =39. 9288 gon

b) Kk nokta ve yan nokta koordinatlarnn hesab

S=

(YE Y A ) 2
( X E X A )2

Mesafe

NN

Si

TSg

o=

YE Y A
Se

a=

XE XA
Se

Y
Yn=Yn-1+o.Sn
o= -0.80986
+140.10

X
Xn=Xn-1+a.Sn
a=-0.58663
+530.27

+28.27
+49.63
+77.90
+177.75
-99.85
-49.63
-149.48

+449.27
-68.52
+380.75
-128.76
+251.99
+68.51
+320.51

138.08
FpM1
(-84.60)
M1
219.49
Fp
(+84.60)
TS10
S=

lave
hesaplamalar
N=73.13
XM1=64.95
138.08
R=75.00
R1=9.60
84.60

357.57

c) TS12TS11' teetleri zerine, M1 merkez noktasnn koordinatlarnn dnm

NN

o=

YE Y A
Se

a=

XE XA
Se

Yn=YA+oS
Y
Y

Xn=XA+aS
X
X

o=0.33396
307.92
-230.02

a=0.94257
20.46
360.29

M1

77.90
138.02

380.75
-100.63

TS11

215.92
-92.00

280.12
259.66

S=275,48
TS12

+a. Y
-o. X
np

+a. X
+o. Y
zp

0.00
-261.81
120.32
-96.49
130.09
-33.61
-0.01
0.00

0.00
339.60
76.82
416.42
-94.85
-46.09
275.48
275.45

TS12
M1
TS11

64
d) M 1 M 2 merkez noktalarnn mesafesinin hesab

M 1 M 2 = ( R1 + R2 + Rw1 + Rw 2 ) 2 + ( X mw1 + X mw 2 ) 2
M 1 M 2 = (75 + 125 + 5.08 + 1.11) 2 + (47.51 + 28.85) 2
M 1 M 2 =219.88 m
e) a, b, c uzunluklarnn hesab
a= ( R2 + R2 ) n m1
a= 36.59 m
b=

M 1M 2 a 2

b= 216.81
c= Zm1-b-Xm2 = 416.42 216.81 77.38 = 122.23 m
f)
S=

(YE Y A ) 2 + ( X E X A ) 2

o=

Mesafe
NN
TS12

Y
Yn=Yn-1+oSn
o=-0.33396
307.92
-66.66
241.26
-125.44
115.82
-25.34
90.48
125.44
215.92
-92.00

Si
S=275.48
0.00
199.61

FPn2
-133,08
M2
75.87
Fp
133.08
TS11
275.48
M2

g) v M 1 asnn hesab ve

YE Y A
Se

a=

XE XA
Se

X
Xn=Xn-1+aSn
a=0.94257
20.46
188.15
208.61
-44.45
164.16
71.52
235.68
44.44
280.12
259.66

M2

M 1M 2 =

R2+R2=133.08

M 1 M 2 merkez noktalar arasndaki mesafenin kontrol

Y
X
---------------------------------------------------------M1

c=122.23
Xm2=77.38
199.61

77.90

380,75

115,82
164,16
---------------------------------------+37.92
-216,59

37.92 2 + 216.59 2 = 219.88 m

M2

tan v M 1 =
M2

+
= 0,17508

v M 1 = 188.9659

65
h) asnn hesaplanmas
tan =

X mW 1 + X mW 2
R1 + R2 + RW 1 + RW 2

tan =

76.36
= 0.37034
206.19

= 22.5794 gon
i) Teet kesim alar olan 10 ve 11 hesab
M2

v M 1 = 188.9659 gon
= 22.5794
-100
--------------------------VW = 111.5453 gon
TSg
+140,10
+530,27
TS10
-149,48
+320,51
--------------------------------------------

VTSTS910 ' =

1.38053

TS11 215,92
280,12
TS12
307,92
20.46
--------------------------------------------

VTSTS1112' =

+
0,35431

VTSTS910 ' = 260.0911

VTSTS1112' = 178.3224

-VW = 111.5453
--------------------------------------10 = 148.5458 gon

-VW = -111.5453
---------------------------------------11 = 66,7771 gon

j) Teet uzunluklarnn hesab

TS10 yaynda

10
2

TS11 yaynda

= 74.2729

11
2

= 33,3886

R1+R1= 84.60
R1+Rw1= 80.08
Rw1+R1= -4.52
----------------------------

R2+R2= 133,08
R2+Rw2= 126,11
Rw2+R2= 6.97
----------------------------

t1 = tan

t1 = tan

10
2

( R1+R1)

11
2

( R2+Rw2)

t1 = 197,82 m
-------------------------------

t1 = 72.96 m
-------------------------------

t 2 = tan

t 2 = tan

10
2

( R1+Rw1)

t2 = 187,25 m
-------------------------------

11
2

( R2+R2)

t2 = 76.99 m
--------------------------------

66
d=

RW 1 R1
Sin 10

d=

d = -6.25 m
-------------------------------T1= Xm1 + t1 + d
T1= 64.95 + 197.82 6.25
T1= 256.52 m
-------------------------------TW1= XmW1 + t2 + d
TW1= 47.51 + 187,25 + 6.25
TW1= 241,01 m

R2 RW 2
Sin 11

d = 8.04 m
--------------------------------TW2= XmW2 + t1 + d
TW2= 28.85 + 72.96 +8.04
TW2= 109.85 m
--------------------------------T2= Xm2 + t2 - d
T2= 77.38 + 76.99 8.04
T2= 146,33 m

k) Kontrol poligonlarnn hesab

NN

S
Y
X
Y
X
---------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------TS9
260.0911 329.65
-266.97
-193.38
140.10
530.27
TS10 51.4542
111.5453

350.86

+345.11

-63.28

-126.87

336.89

178.3224

268.56

+89.69

-253.14

218.24

273.61

TS11 266.7771

TS12

307.93
20.47
----------------------------(307.92)
(20.46)

ekil 69.
l) Daire yay uzunluklarnn hesab

1
1
1



b1 ve b2

10 ( 1 + W 1 )

= 148.5458-(56,5884 + 40,8851)
= 51.0723


R
75 51.0723
b1 = 1 1 =
200
200

b1 = 60.17 m

2
2
2

11 ( W 2 2 )

= 66,7771-(14,7187 39,9288)
= 12.1296


R
125 512.1296
b2 = 2 2 =
200
200

b2 = 23.82 m

67
4.1.1

Klotoidin Ara Noktalarnn Aplikasyonu

Klotoidin ara noktalar

Dik koordinat yntemiyle

Insal yntemle
Kestirme yntemiyle aplikasyonu yaplabilir.

4.1.1.1 Dik Koordinat Yntemiyle Aplikasyon

a- Teetten Aplikasyon

ekil 70. Dik koordinat yntemi

AC arasna eit aralkl n tane nokta aplike edilmek isteniyorsa, rnein yukardaki ekilde grld
gibi L1, L2, L uzunluklar bulunur. (7) eitliklerinden 1 , 2 , deerleri bulunur. (1) eitliinden de

1 , 2 , deerleri hesaplanr. Sonra (5) eitlikleri kullanlarak klotoidin ara noktalarnn ve son
noktasnn aplikasyon deerleri bulunur.
4.1.1.2 Insal Yntem le Aplikasyon

ekil 71.

S=

X 2 +Y2 ,

tg =

ekil 72.

Y
,
X

= arctg

A ve uzunlua gre kiriten aplikasyon yaplr.

Y
X

(15)

68
4.1.1.3 Kestirme Yntemi le Aplikasyon
Bu yntem uzunluk lsn gerektirmedii iin ve ayrca yksek presizyon salad iin tercih
edilmektedir. ki teodolitle KB ve KS noktalarnda aplikasyon yaplmaktadr. i ve i alar
koordinatlardan hesaplanr.

ekil 73. Kestirme yntemi

4.2

LEMNSKAT

Lemniskat, birletirme kurplar ierisinde ideal birletirme kurbu klotoidine en yakn eridir.
Lemniskatn kutupsal koordinatlara gre denklemi;
S2 = A2 Sin 2 veya A2 = 3RSL
eklindedir.
S, eri zerindeki bir noktann nsal koordinatlar
A, erinin bykln belirleyen parametreler

ekil 74. Lemniskat

(16)

69

ekil 75.
Lemniskatn en nemli zellii sapma as ()nn, teet-kiri as ( )nin katna eit olmasdr.

:projeden hesaplanr
:Lemniskat ile kurbun orta noktalar LK ve KL deki erilik yarap, proje mhendisi tarafndan
belirlenir.
:Lemniskatn kiri uzunluu
:Lemniskatn parametresidir. A2=3RSLeitliinden hesaplanr.
:Lemniskatn uzunluudur.

SL
A
L
L=

A
2

(2 tg

2
1
tg 5 +
tg 9 ..........
5
12

bants ile hesaplanr.

XP, YP lemniskat zerindeki bir P noktasnn aliyman dorultusuna gre dik koordinatlardr.
XP=SP cos P
Sin2 P =SP/3R

YP=SPsin P

(17)

dir. Burada SP seilir. P , SP lemniskat zerindeki bir P noktasnn kutupsal koordinatlardr.

T teet uzunluudur.
T=R(3sin -2sin3 )+R(3cos -2cos3 )tg

b kurp uzunluudur. = 2 L alnarak b=

(18)
R
bantsndan hesaplanr.
200

70
4.3

KBK SPRAL

ekil 76.

R
LS
S
p

X, Y

:Projeden hesaplanr
:Spiral ve kurbun ortak noktalar Sk ve Ks deki erilik yarap, proje mhendisi tarafndan
takdir edilerek belirlenir.
:Spiralin uzunluu (SB-Sk) proje mhendisi tarafndan takdir edilerek belirlenir.
L
:SK daki teet asdr. S = S
2R
P LP
:Spiral zerindeki bir P noktasndaki teet asdr. Bir LP uzunluu iin
=
S L S
bantsndan hesaplanr.
:Sk noktasnn aliyman dorultusuna gre dik koordinatlar

10
2
X = L S (1 S + S ......)
10 216

3
5

Y = L S ( S S + S ......)
8 42 1320

(19)

bantlar ile hesaplanr.

XP, YP :Spiral zerindeki P noktasnn aliyman dorultusuna gre dik koordinatlardr. Yukardaki
bantlarda LS yerine LP ve S yerine de P konularak hesaplanr.
T Teet uzunluudur.
m=Y-R(1-cos S )
n=X-Rsin S eitliklerinden

olarak hesaplanr.
2
B kurp uzunluudur. = 2 S alnarak

T=n+(R+m)tg

b=

R
bants ile hesaplanr.
200

71
4.4

KBK PARABOL

Klotoid

X l=SL alnrsa
Y=

X3
X3
=
6RX 6RL

(20)

Kbik Parabol

denklemi yazlabilir. C=LR, C sabitedir.

ekil 77. Kbik parabol ve klotoidin grafii

Kbik paraboln elemanlar kbik spiral gibi hesaplanr. Kbik parabol demiryollarnda ok kullanlr.
nk gei kurbu yatk ve ksadr. Baz yaylarda yukardaki eitliin ikinci ksm kullanlmaktadr.
Kbik parabol iin
X=l
Y=

l3

(21)

6A 2

deerleri kullanlmaktadr.

4.5

SINUSOID

Gnmzde klotoidin yksek hzlarda, hareket dinamiine karn oluturduu sakncalarn daha stn
gei erileriyle bertaraf edildii ortaya kmtr. Bu tarz iin ideal zm olan sinusoid erisi, ok
yksek hzl manyetik rayl sistemlerde ve dier mhendislik yaplarnda uygulanmaktadr.

ekil 78. Sinsoid erisi ve asal eleman deerleri

72
ekil 78e gre sinsoidin erilik fonksiyonu
k=

1
R

L
2L
1

Sin

L E 2
L E

(22)

teet asnn diferansiyel deiimi

1
1 L
1
2L
d = dL = (
Sin (
))dL

r
R L E 2
LE

elde edilir.
Herhangi bir P noktasndaki teet as
L

= d =
L =0

L
1 L2
2L
+ E (cos(
(
) 1))
R 2L E 4 2
LE

(23)

LE = Sinsoidin uzunluu
R = Balanlan Daire Yarap
bulunmaktadr.
ekil 78 deki diferansiyel genden
dy=dL sin

dx=dLcos

X= cos dL

ve
Y=

sin dL

L =0

(24)

L =0

formlleri elde edilir. Bu integrallerin hesab iin en uygun yntem, yaplan bir program yardmyla
(dL=1 m alnarak) Y ve X deerlerinin elde edilmesidir.
Sinsoidin asal eleman deerlerinin hesaplanmas klotoiddekinin aynsdr.
Teet as
E =

L E 200
2R

(25)

Rakordman pay
R = YE R (1 cos E )

(26)

Daire merkezinin koordinatlar

XM = XE-R sin E
YM=R+R

(27)

73
Ksa teet
Tk =

YE
sin E

(28)

Uzun teet
TU=XE-YEcot E

(29)

Normal
N=

YE
= Tk tan E
cos E

(30)

Teet uzunluu
T=Tu+ Tk 2 + N 2 = X E + YE tan E

(31)

formlleriyle hesaplanabilir.
4.5.1

Simpson Kuralnn Gei Erileri Uygulamalarnda Kullanlmas

Gei erileri olarak kullanlan klotoid, sinsoid ve dier erilerin koordinatlarnn hesaplanmas iin
uygulanan saysal integrasyon yntemleriyle Fresnel integrallerinin zmne ait genel bir yaklam
olan Simpson kural bu blmde incelemi ve saysal rnekler verilmitir.
Harita ve Kadastro Mhendisi, yol inaatnda oluturulan gzergh, mevcut bir poligon ana
balamaktadr. Bu alma, yksek bir duyarllk ister. nk gzerghn cmye kadar dorulukla
araziye aplikasyonu gerekmektedir. Ayrca hesaplama ii ise olduka zaman alcdr. Yol inaatnda,
Hharita ve Kadastro Mhendisinin ilevi iki ksmda toplanabilir. Bunlardan birisi gzerghn hesab,
dieri ise aplikasyonudur.
Gzergh elemanlar olarak bilinen, doru ile daire yay arasna yerletirilen gei erilerinin (Klotoid,
sinsoid, v.d.) hesaplanmasna ait genel bir yaklam yntemi olan simpson kural aadaki gibi
aklanabilir.
Belirli integrallerin hesaplanmas iin saysal integrasyon yntemleri olduu gibi, belirsiz integrallerin
hesaplanmas iin de eitli yntemler mevcuttur. Birok saysal integrasyon yntemleri, temel olarak
f(L) fonksiyonunun

[a,b]

aralnda, n eit parada, L =

ba
n

yay paralarna blnmesi ile

hesaplanmaktadr. Burada ;
k = 0, 1, 2, 3, 4,..,n , yK = f (LK) = f (a+k L) eklindedir.
Genel olarak n deeri arttka bu yaklamn doruluu da artmaktadr.
ekil 78de verilen diferansiyel gen yardmyla gei erisi yay parasnn zerindeki noktalarn
koordinatlar,
dX = dL Cos
(32)
dY = dL Sin

74
L

L =0

L =0

CosdL = f (L)dL

X =

L =0

L =0

(33)

Y = SindL = f (L)dL

(34)

eitlikleri ile ifade edilmektedir.

Simpson kuralnn genel eitlii,
b=L

f(L) dL

3 .......... .......... .......... .......... .......... .......... .......... ..... + f(L 0 + n L)

L f(L 0 ) + 4f(L 0 + L) + 2f(L 0 + 2 L) + 4f(L 0 + 3 L) + ........

a =0

(35)

olup alm yaplrsa ve (4) eitlii, (2) ve (3) eitliklerine uygulanrsa

b
L
x + 4x1 + 2x 2 + 4x 3 + 2x 4 + 4x 5 + ....... + 2x n 2 + 4x n 1 + x n
X = f(L)dL
3 0
a

(35a)

b
L
y 0 + 4y 1 + 2y 2 + 4y 3 + 2y 4 + 4y 5 + ....... + 2y n 2 + 4y n 1 + y n
Y = f(L)dL
3
a

(35b)

elde edilmektedir.
Bu yntemin gei erisine uygulanmas aadaki biimdedir. Erilik, k=

d
alnarak gei erisinin
dL

herhangi bir noktasndaki teet as,

L

= kdL + c

(36)

eitliiyle hesaplanmaktadr.

S
YE

Tu

ekil 79. Gei erisi

(33) ve (34) eitliklerinin hesaplanmas, ok karmak ilemleri iermektedir. Ancak program ya da
tablolar yardmyla sonulara ulalabilmektedir. Simpson yntemi, program dzenlemesini ve
karmak ilemleri ortadan kaldrarak, pratik ekilde hesaplama yaplmas ve hassas sonulara
ulamamz salamaktadr. Bu yntem gei erileri olan klotoid ve sinsoidin herhangi bir
noktasndaki koordinatlarnn hesaplanmasna, teet alar ( ) ve yay aral ( L ) esas alnarak,

75
bitim noktasnn (E) koordinatlarnn ve bu koordinatlar yardmyla da dier elemanlarn bulunmasn
salamaktadr.
Simpson ynteminin, gei erilerine uygulandnda (35) eitliindeki deerler
b a LE L0
=
n
n

L =

(37)

L0 = Gei erisinin balangc

LE = Gei erisinin uzunluu
n = Gei erisinin blnd para says
L = Gei erisinin yay uzunluunu ifade etmektedir.
(35) eitliindeki L0, L0+L, L0+2L, L0+3L, , L0+nL yay paralarna karlk gelen teet
alar(), (36) eitlii yardmyla hesaplanabilir. (36) eitliinden elde edilen teet as, (33) ve (34)
eitliinde yerine konularak (35a ve 35b) eitlikleri yardmyla zlebilmektedir.
Simpson yntemi, klotoid iin aadaki ekilde uygulanabilir.
A2 = R L
k=

k=

(38)

1
R

(39)

(39a)

A2

olup k deeri, (5) eitliinde yerine konularak teet as,

L2

(40)

2A 2

elde edilir.
Simpson kuralnn genel eitliiyle, (33) ve (34) eitlikleri uygulanarak klotoid iin herhangi bir noktann
ve bitim noktasnn(E) koordinatlar Tablo 1de hesaplanmtr.
Sinsoid iin (36) eitlii uygulanarak,
k=

1
R

L
2L
1

Sin

L E
L E 2

1
R

L2
L
+ E

2L E 4 2

(41)

teet as,
=

2L
Cos
1
LE

(42)

elde edilir. Bu yntemin, sinsoide uygulanmas aadaki tablolarda verilmektedir.

Simpson yntemi, gei erilerinin koordinatlarnn hesaplanmas iin bilgisayar program yapmadan,
karmak ilemlerin ortadan kalkmasn, pratik ekilde hesap yaplmasn ve hassas sonulara
ulalmasn salamaktadr.

76

SMPSON KURALI YARDIMIYLA KLOTOD KOORDNATLARININ HESABI

(DORU DARE ARASINDA UYGULANMASI)
Klotoid ve sinsoid gei erileri (LE=250 m, R=1000 m) iin 25 m aralklarla Y, X koordinatlar ve asal
eleman deerleri aada hesaplanmtr.
L
LE
R

:Gei erisinin herhangi bir noktadaki uzunluu (m)

:Gei erisinin uzunluu (m)
:Balanlan daire yarap (m)
L2
(rad) =
2A 2
Y (m)
X (m)
LE (m)
R (m)
L (m) (rad) sin cos
0,0000 0,0000 1,0000 Y0 = 0,000
X0 = 1,000
250 m
1000 m
0
4X1 = 4,000
n =10
25 0,0013 0,0012 1,0000 4Y1 = 0,005
0,0050
0,0050
1,0000
2Y
=
0,010
2X2 = 2,000
50
L L0
2
L = E
= 25 75 0,0113 0,0112 0,9999 4Y = 0,045
4X3 = 4,000
3
n
0,0200
0,0200
0,9998
2Y
=
0,040
2X
100
4
4 = 2,000
m
4X5 = 3,998
125 0,0313 0,0312 0,9995 4Y5 = 0,125
2X6 = 1,998
150 0,0450 0,0450 0,9990 2Y6 = 0,090
4X7 = 3,992
175 0,0613 0,0612 0,9981 4Y7 = 0,245
2X8 = 1,994
200 0,0800 0,0799 0,9968 2Y8 = 0,160
4X9 = 3,980
225 0,1013 0,1011 0,9949 4Y9 = 0,404
X10 = 0,992
250 0,1250 0,1247 0,9922 Y10 = 0,125
Y = 1,249 m X = 29,953 m
L
L
YE =
Y
XE =
X
3
3
YE =10,405 m XE =249,610
m

Klotoidin orta nokta koordinatlarnn hesaplanmas iin n=4 alnmal ve

L =

LE L0
= 62.5 m
n

Simpson eitlii orta nokta koordinatlar iin

b
L
X = f(L)dL
x 0 + 4x 1 + x 2 =1.302 m
3
a

b
L
y 0 + 4y 1 + y 2 =124.987 m
Y = f(L)dL
3
a

Sinsoidin asal elemanlar

E = 7.9577 grad
R = 1.021m
X M = 124.983m
YM = 1001.021m
TU = 179.442m
Tk = 70.769m
N = 8.892m
T = 249.658m

77
SMPSON KURALI YARDIMIYLA SNSOD KOORDNATLARININ HESABI
(DORU DARE ARASINDA UYGULANMASI)
(rad) =

LE (m)
250 m

R (m)
1000 m

n =10
L L0
L = E
n
L = 25 m
AS=

L2
2L E

2L
1
BS = Cos
LE

LE
CS =
4 2

L (m)
0
25
50
75
100
125
150
175
200
225
250

AS
0,000
1,250
5,000
11,250
20,000
31,250
45,000
61,250
80,000
101,250
125,000

1
R

L2
L
+ E

2
L
E 4 2

BS
0,000
-0,191
-0,691
-1,309
-1,809
-2,000
-1,809
-1,309
-0,691
-0,191
0,000

CS
6,333
6,333
6,333
6,333
6,333
6,333
6,333
6,333
6,333
6,333
6,333

2L
Cos
1
LE

(rad)
0,0000
0,0000
0,0006
0,0030
0,0085
0,0186
0,0335
0,0530
0,0756
0,1000
0,1250

sin
0,0000
0,0000
0,0006
0,0030
0,0085
0,0186
0,0335
0,0529
0,0756
0,0999
0,1247

cos
1,0000
1,0000
1,0000
1,0000
1,0000
0,9998
0,9994
0,9986
0,9971
0,9950
0,9922

m
Sinsoidin orta nokta koordinatlarnn hesaplanmas iin n=4 alnmal ve

L =

LE L0
= 62,5 m
n

Simpson eitlii orta nokta koordinatlar iin

b
L
X = f(L)dL
x 0 + 4x 1 + x 2 = 124.996 m
3
a

b
L
y 0 + 4y 1 + y 2 = 0.510 m
Y = f(L)dL
3
a

Klotoidin asal elemanlar

E = 7.9577grad
R = 2.603m
X M = 124.935m
YM = 1002.603m
TU = 166.804m
Tk = 83.457 m
N = 10.487 m
T = 249.610m

Y (m)
Y0 = 0,000
4Y1 = 0,000
2Y2 = 0,001
4Y3 = 0,012
2Y4 = 0,017
4Y5 =0,074
2Y6 =0,067
4Y7 =0,212
2Y8 =0,151
4Y9 =0,399
Y10 =0,125
Y =1,059 m
L
YE =
Y
3
YE=8,823

X (m)
X0 =1,000
4X1 =4,000
2X2 =2,000
4X3 =4,000
2X4 =2,000
4X5 =3,999
2X6 =1,999
4X7 =3,994
2X8 =1,994
4X9 =3,980
X10 =0,992
X = 29,959 m
L
XE =
X
3
XE =249,658
m

78
Yaplan uygulamalarda eit gei erisi uzunluu (LE= 250 m) ve balanlan daire yarap (R=1000
m) dikkate alnarak sinusoid ve klotoid iin byklkler hesaplanmtr. Grld gibi sinusoid kk
ordinat deerlerine (Y) ve buna bal olarak da kk rakordman payna (R) deerlerine sahip
olmaktadr. Ayrca her iki eride de bitim noktas (E) deki teet alar ( E ) birbirine eittir.
Yukardaki Sinsoide erisine ait formlnde cos

2L
ileminde
LE

=180o alnmakta ve formldeki

dier deerleri ise ( =3,141592654) alnarak deerleri elde edilir. Ayrca sinsoidde ki
rakordman pay iin
R =

L2E
61,21R

formlde kullanlmaktadr.

(43)

79
BLM 5
5.

DEY KURP(GRADYENT) HESAPLARI

Dey kurplar ya parabol olarak ya da daire yay olarak uygulanrlar. Daha ok karesel paraboller
kullanlr. Dey kurplarda kullanlan paraboln denklemi;
y=

x2
2H

eklindedir. H, paraboln tepe noktasndaki erilik yarapdr.

ekil. 80
Parabolik dey kurp boyunca btn uzunluklar yatay olarak ve meyil zerindeki noktadan dey
kurba olan uzaklklarda dey olarak llr. Bu kabulden dolay meydana gelecek hata, dey
dorular arasndaki almas ok az olmas nedeniyle ok kktr ve ihmal edilebilir. Uygulamada
aksi sylenmedii srece dey kurplar simetriktir ve teet uzunluklar birbirine eittir.
Tekne kurb iin

y=+

X2
2H

(1)

Tepe kurb iin

y=-

X2
2H

(2)

eitlikleri kullanlmaktadr.

ekil. 81

80

ekilde grld gibi S1, S2 eimleri farkldr. Dn noktas S kurp zerindeki en yksek ve en alak
noktadr. Bu noktalarda eriye izilen teet yataydr. Yani eim sfrdr. Bu tanma gre dey kurplar
iaret deitirmeyen kurpta dn noktas yoktur.
X2
2H

y=

y 'a =

y' =

x
H

y' =

y' =

Xb
H

Xa
S
= 1
H 100
HS1
100
HS 2
Yb =
100
Xa =

xb =

Xa
H

En yksek ya da en ukur noktalarn yeri

Yb S 2
=
H 100

Teetler arasndaki uzaklk

L=

Hm
,
100

m = S1 + S 2

K noktasnn durumunun tespiti:

K(y, x) olsun. K dan geen ve eimi S1 olan dorunun denklemi
y ya
= y 'a
x xa

y = y 'a ( x x a ) + y a

y yb
= y 'b
x xb

y = y 'b ( x x b ) + y b

y=

x2
2H

ya =

x a2
2H

x 2b

yb =

2H

deerleri yerine konulursa

x
y 'a = a
H

y 'b =

xb
H

x2
x2 x
xa
(x x a ) + a = b (x x b ) + b
H
H
2H
H

Bu eitlik alp ksaltmalar yaplrsa,

X=

1
(x a + x b )
2

T=Ta=Tb=

f=

L x a + x b Hm
=
=
2
2
200

T2
T
Hm T
HmT mT
=T
=
=
=
2H
2H 200 2H 400H 400

81

f=

mT
400

f =(
f=

Hm 2 1
H2m2 1
Hm 2
)
=
=
200 2H 40000 2H 80000

Hm 2
80000

S noktasndaki koordinat sistemini A noktasna kaydralm.

y=

y=Y+ya
y=

x2
2H
x a2
2H

Y + ya =

(X + x a ) 2
2H

x=X+xa

Y=

X
X 2 + 2Xx a + x a2
X2
ya =
+X a
H
2H
2H

Bir dey kurpta tekne ve tepe durumunda genel eitlikler aadaki gibidir.
Y=X

S1 X 2
+
100 2H

Tekne Durumu iin

Y=X

S1 X 2

100 2H

Tepe Durumu iin

(3)
(4)

Dey kurbun dier elemanlar

T =

Xa =

f =

S1 + S

H
2

(5)

100

HS1
HS 2
, Xb =
100
100

(6)

T2
2H

(7)

eitliklerinden elde edilmektedir.

rnek:

B
Aliyman

Aliyman
M

S1=-%4

S
S2= %3

K
ekil 82.

82
Parabolik dey kurpta H=2500 m
K noktasnn piketaj 370,80 m
K noktasnn ykseklii 120,34 m
olarak verildiine gre
a- Dey kurbun asal elemanlarn
b- 20 m de bir aplikasyon deerlerini bulunuz.
zm:

H S1 + S 2
2500 4 + 3
=
= 87.50 m
2 100
2 100
HS1 2500 4
Xa =
=
= 100 m
100
100

T=

A nn piketaj: 370,80- 87,5 = 283,30 m

HS 2 2500. 3
=
= 75 m
100
100
X a + X b = 100 + 75 = 175 m = 2T

Xb =

B nin piketaj: 370,80 +87,5 = 458,30 m

Dn noktas piketaj: 283,30+100=383,30 m
458,30-75 =383.30 m

f =

T2
87.5 2
=
= 1,53 m
2 H 2500 2

A nn kotu: 120,34+ 87,5*0.04 = 123,84 m

B nin kotu: 120,34+ 87,5*0.03 = 122,965 m
M nin kotu: 120,34+ f
= 121,870 m
Nokta
(A) 283,30
300
320
340
360
(M) 370.80
380
(S) 383.30
400
420
440
(B) 458,30

X
0
16.70
36.70
56.70
76.70
87.50
96.70
100
116.70
136.70
156.00
175

Y=

78.30
75.00
58.30
38.30
18.30
0

0
-0.61
-1.20
-1.63
-1.89
-1.97
-2.00
-2.00
-1.94
-1.73
-1.36
-0.875

S
X2
X+
100
2H

-1.12
-1.125
-1.07
-0.86
-0.48
0

Kot (Hi) =Ha+y

123.840
123.230
122.640
122.210
121.950
121.870
121.840
121.840
121.900
122.110
122.480
122.965

83
Tekne ve tepelerin proje hzna bal min. yaraplar
V (km/s)
40
50
60
70
80
100

Hmin (m)
Tepe
500
1000
2500
3500
5000
10000

Hmin (m)
Tekne
400
800
1500
2000
3000
5000

Aklama
Yalnz yan yollar iin
Yalnz ana yollar iin

mar plan uygulama klavuzlarnda dey kurp hesaplar iin baz snrlamalar vardr.
Yol cinsi
Ana trafik ve trafik caddeleri
Ana caddeler
Yollar

Boyuna eim
Normal
En ok
%5
%7
%6
%10
%8
%12

84
BLM 6
6.

DEVER

Kurba giren ara

P=

W V2
g R

(1)

merkezka kuvvetinin etkisi altndadr.

W
V
R
G

: Aracn arl
: Aracn hz
: Erilik yarap
: yerekimi ivmesidir.

Merkezka kuvvetinin etkisini araca yava yava verdirmek iin bir birletirme erisi kullanlr. Bu etkiyi
ortadan kaldrmak iin yolun enine eimi azar azar azaltlr. Buna dever denir. Ayn durum demiryollarnda
sz konusu olduunda kurbun d kenarndaki ray ykseltilir. Karayollarnda enine eim q

V2
tg = q = 0.00443
R

(2)

eitlii ile verilmektedir.

Yolun aliyman ksmnda, iki eritli yolda, yolun eksenine gre iki yne yaan yamur sularn akmas iin
dever verilir. Bu dever genellikle %2 dir. Kurpta ise dever merkezka kuvvetinin tesirini etkisiz duruma
getirecek bykle ulamaldr.

nce at eklindeki yol kesiti ayn ynde eime getirilir.

Eim kurbun balangcna kadar azar azar artrlarak istenen eime ulalr.
Yolun ayn eime getirilmesi birletirme erisi banda tamamlanmal, ayn eimde istenen eime
geite birletirme erisi boyunca salanmaldr. Dever daire boyunca aynen devam eder. Kurptan
kta ise, kurba giriteki ilemin tersi uygulanr.

ekil 83. Dever

85

ekil.84.
ekildeki d uzakl, yani atdan ayn eime gei iin gerekli olan uzaklk profil kesitten yle hesaplanr.

qa
q
d /2
d 2
=
a =
q d / 2+ L
q
2 d + 2L
qa d +qa 2L = q d
2qaL=d(q-qa)
d=

2q a
L
q qa

rnek 1:
qa= %2, q=%6, L=60 m. at durumunda ayn eime gei iin gerekli olan q uzakln hesaplaynz.
22
d=
60 = 60 m
62
rnek 2:
qa= %2, q=%5, L=60 m
d=

22
60 = 80 m
52

Birletirme erisinin bulunmamas durumu

Eer yolda birletirme erisi yoksa bu durumda yine dever verilir. Fakat rakordman boyunun (yaklam boyu)
2/3 yolun aliyman ksmnda, 1/3 ise kurb iine alnr. Rakordman boyu L ise
L = 0.0354

V3
R

eitlii ile bulunur. 45 den kk rakordman boylar 45 m olarak alnr. Rakordman d kenarndaki ykselme
lineer olarak yaplr. Buna gre rakordman balangcndan itibaren herhangi bir l uzaklndaki deverin deeri
qx,

86
q x = q a + (q q a )

l
L

eitliinden bulunur. Normal olarak qa nn deeri -%2 dir.

rnek 3:
qa= -%2, q=%6, L=45 m olduuna gre l=32 m iin qx deeri nedir?
32
q x = 0.02 + (0.06 + 0.02)
45

Rakordman ve dever tafsilat:

ekil 85.
rnek 4:

ekil 86.
a. V=80 km/h olduuna gre max deveri bulunuz
b. Rakordman boyu 60 m olduuna gre Dden 50 m sonraki bir noktada dever deerini bulunuz.

87
e=

a).

0.00443.80 2
= 0.0567 = 0.06
500

dkm = 3150-40=3110=3+110

a)

Dever diyagram

ekil 87.
8
2
60.2
= X=
= 15m
60 X
8
6
45
=
P1P 2 = 5m
P1P 2 35

qx = P1P2 = % 35
qx=qa+(q-qa)

l
50
= 0.02 + (0.06 + 0.02)
= 0.0467
L
60

rnek 5:

ekil 88.
Verilenler:
Km A=5+150
R=500 m

a- C nin kilometraj
b- Rakordmann ular D, B, E,Fnin kilometreleri

= 30 o
V=100 km/h
L= 60 m

c- D den 30 m (kurp ynndeki) ilerideki noktada dever durumu

d- deverin % 5 olduu yerin kilometraj

zm
a-

b-

AC =

2R 30
= 261.80 m
360 57.5

Km C = 5150+261,80=5+110
Km D = Km A40 = 515040=5+110
Km B= Km A+20=5150+20=5+17080
Km E= Km C 20 = 5411,80 20 = 5+391
Km F = Km C + 40 =5+45180

88
c-

e=

0,00443V 2 0.00443.100 2
=
= 0.09
R
500
0.11 60
=
0.02 X
X = 10.91 m
30 10.91 = 19.09 m

ekil 89.
qx
19.09
=
q x = 0.035
0.02 10.91
30
q x = 0.02 + (0.09 + 0.02)
= 0.035
60
X2
0.05
0.050.10,91
=
X2 =
= 27,28 m
0.02 10.91
0,02
d- Km K = KmD + 10.91 + 27.28 = 5110 + 38.19 = 5148
Km K = 5 + 148 49

rnek 6:

ekil 90.
a. Max. Deveri ve yaklam boyu uzunluunu bulunuz.
b. Yaklam boyunun ve noktalarnn (D, E,F,G) kilometrajlarn bulunuz.
c. D noktasndan 60 m tedeki dever deerini bulunuz.

a-

q = tg = 0.00443

L = 0.0354

V2
= 0.09
R

V3
= 65.52
400

D=

2R
= 201.95 m
400

89

2
2
L = 5145 64.52 = 5145 43.01 = 5101.99 m
3
3
1
1
Km E = KmA + L = 5145 + 64.52 = 5145 + 21.51 = 5166.51 m
3
3
1
KmF = KmC L = 5346.95 21.51 = 5325.44 m
3
2
KmG = KmC + L = 5346.95 + 43.01 = 5389.96 m
3

b-

Km D = KmA

c-

q x = q a + (q q a )

d-

qx = % 8

l
60
= 0.02 + (0.09 (0.0299))
2
64.52

90
BLM 7
7.

EV KAZIKLARININ AKILMASI (TOTANMAN HESAPLARI)

Bir dik genin dik kenar h ve dik kenarlar arasndaki oran a/h=k biliniyorsa, a ile b kenarlarnn
kesim noktalar, dier bir ifade ile a kenar
A= k. h

(1)

ekil 91.
b kenarnn eimi ve h ayn kalrken, a kenarnn eimi deitirilirse a ve b nin kesim noktas
aadaki ekilde bulunabilir.

ekil 92. a kenarnn yatay olmamas

a kenarnn eiminin ne ekilde deitii bilinmiyorsa, a ile bnin kesim noktas arama ile bulunabilir.
1) a1 kenarnn yatay olduu dnlerek (1) bantsndan
a1=k. h
bulunursa, C noktas T noktasna A dan daha yakndr.
2) h1 llebilirse
a2=k. h1 olur ve D noktas bulunur.
3) Bu kez h3 llrse
a3=k. h2
den bulunur. Bu ileme a sfra yaklancaya kadar devam edilir. T nin yeri bu ekilde basamaklama
metodu ile bulunabilir.
ev kazklarnn aklmasnda temel prensip udur:
Arazide a kenar araziye, b kenar da eimi belli olan eve karlk gelir. Arazide a kenarnn krkl
olmas problemin zmne herhangi bir deiiklik getirmez. ev kazklarnn aklabilmesi iin, ev
kaz aklacak enine kesitin bilinmesi gerekir.

91
DOLGU DURUMU
a0
h0
a
m0
m
K

:Yar platform genilii

:Dolgu ykseklii
:ev kazklarnn platform kenarna uzakl
:Eksen kazndaki mira okumas
:Platform kenarndaki mira okumas
:Eim oran (Yatayn deye oran)

ekil 93. Dolgu durumu

dr. ekil 93den
h= m0+ m1+ h0

(2)

dan bulunur. Eer koullar uygunsa enine kesit zerindeki tm mira okumalar nivo yerinden
kaldrlmadan yaplmaldr. Deilse gerektii zaman nivonun yeri deitirilir. h bulunduktan sonra
a1=h. k1
bantsndan bulunur. Arazide bu uzunluk kadar alnr ve m3, m2 mira okumalar yaplr. Sonra
h1=m3-m2 bulunur ve a2=k1- h1 hesaplanr, araziye uygulanr, m4 okumas yaplr. h deeri
h2=m4-m3 hesaplanr. leme hi deeri sfr oluncaya kadar devam edilir. Eer herhangi bir aamada
h deeri pozitif iken negatife dnrse hesaplanan ai deeri geriye doru alnr. Byle bir duruma
arazinin eiminin deiiklik gsterdii durumlarda rastlanr.
rnek: Verilenler: h0=2.70 m, k=3/2, a0=5.00 m
zm: nce eksen kaznda m0 ve enine kesit dorultusunda a0=5 m alnarak m1 okumalar yaplr.
Bu okumalar m0=1.20 m ve m1=3.55 m olsun. h hesaplanr.

ekil 94.

92
h= m1-m0+h0=3.551.20+2.70=5.05
a1=k. h=3/2. 5.05=7.58
A dan itibaren enine kesit dorultusunda 7.58 m alnr. A ile C de mira okumalar yaplr. m3=2.26 ve
m2=1.48 okumalar yaplmtr. h1 ve a2 deeri
h1= m3-m2=2.26-1.48=0.78 m
a2=k. h1=3/2. 0.78=1.17 m
olarak hesaplanr. Sonra C den itibaren enine kesit dorultusunda a2=1.17 m alnr. D de m4=2.54
mira okumas yaplr.
h2= m4-m3=2.542.26=0.28 m
a3=k1. h2=0.42 m
D den itibaren 0.42 m alnr. Bulunur. Bu noktada m5=2.60 okumas yapldktan sonra
h3= m5-m4=2.602.54=0.06 m
a4=k1. h3=0.09 m elde edilir. Noktann yeri yaklak olarak bulunmu demektir. E den itibaren 0.09 m
alnp ilem devam edecei gibi E den itibaren 0.100.12 m uzaa (F noktas) ev kaz aklabilir.
rnek: Verilenler: h0=2.70 m, k=3/2, a0=5.00 m

ekil 95.
nce m0 ve m1 mira okumalar yaplr, h hesaplanr.
m0=1.82 m, m1=1.38, h= m1-m0+h0=2.26, a1=k1. h=3.39
Adan itibaren enine kesit dorultusunda 3.39 m alnr. Bulunan Bde m2=0.83 m okumas yaplr.
h1= m2-m1=0.831.38=-0.55 m, a2=k1. h1=3/2. (-0.55)=-0.82 m
a2 negatif kt iin Bden itibaren Aya doru 0.82 m alnarak C bulunur ve m3=1.03m okunur.
h2= m3-m2=1.03-0.83=0.20 m, a3=0.30 m
Cden itibaren B dorultusunda 0.30 m alnarak D bulunur ve m4=0.99 m okunur.
h3= m4-m3=0.99-1.03=-0.04 m, a4=3/2. (-0.04)=-0.06 m

93
a4 negatif kt iin E noktas, Dden itibaren A dorultusunda 0.04 veya 0.05 m alnarak E bulunur.
Bu nokta ev kaznn aklaca nokta olarak belirlenir.
Eer kesit dolgu olduu halde kaznda yarma varsa (ekil 96) hn deeri
h= m1-m0+h0
bantsndan bulunur.

ekil 96. Dolgu kesitte eksen kaznda yarma olmas

Arazi dz ise, ev kaz platform kenarna mira tutulmadan da iaretlenebilir (ekil 97).

ekil 97. ev kaznn yar platform geniliine mira tutulmadan iaretlenmesi

ev kaznn eksen kazna uzakl
a=a0+ a1
a1= (m1-m0+h0).k1 ve a= a1+(m1-m0+h0).k1
eitliinden bulunur. Bu eitlikte hem m1, hem de a bilinmediinden eitlik ancak deneme ile salanr.
Bu ekilde zme Totanman denir. Bu durumu bir rnekle aklarsak:
Verilenler: h0=2.70, k1=3/2, a0=5.00 m
a iin ilk tahmini deeri 9 m olsun. m0=2.62 ve m1=3.38 okumalar yaplsn.
a =500+(3.382.62+2.70).3/2=10.19 m
Bulunan deer seilen deerden byk olduu iin, ayn dorultuda eksenden 11.00 m uzaa mira
tutulur. m2=3.65 okumas yaplr. Buna gre:
a=500+(3.652.62+2.70).3/2=10.60 m
elde edilen deer 11.00 mden kk olduundan eksene daha yakn bir nokta, rnein 10.50 m
uzaklkta bir nokta seilir. m3=3.60 okunur.
a=500+(3.602.62+2.70).3/2=10.52 m
tahmin edilen deer yaklak elde edildiinden, ev kaz bu noktaya aklr.

94
YARMA DURUMU
Yarma durumunda prensip ayndr, yalnz kesitin ekli deiir. Yarmada a0 deeri
a0=ax+a

(3)

eitliinden bulunur. axyar platform genilii, a hendek geniliidir.

ekil 98. Yarma Durumu

ekil 99. Hendek st geniliinin bulunmas

Hendek genilii k2 ve k3 oranlar ile h hendek derinliine baldr.
a=h (k2+k3)
Eer k2=1/1, k3=4/1 ve h=0.50 ise
a=0.50 (1/1+4/1)=2.50 m

(4)

olur. h ise
h=h0-(m1-m0)= h0-m1+m0
eitliinden bulunur. Dier ilemler ayn dolgu durumunda olduu gibidir.
rnek: Verilenler: h0=1.45, k2=1/1, k3=4/1, (ekil. 96) h=0.50, a0=5.00 m
zm:
a0=ax+a=5.00+0.50(1/1+4/1)=7.50 m
Eksen kazndan 7.50 m uzaa mira tutularak m1=2.35 ve eksen kaznda m0=1.62 okumalar
yaplr.
h= 1.452.35+1.62=0.72 m
bulunur. k2=1/1 olduundan

95
a1= h. k2=0.72
olur. Mira 0.72 m uzaa tutulur, m1=2.50 m okumas yaplr.
h1=m2-m1=2.502.35=0.15
a2= h1. k2=0.15. 1/1=0.15
ileme bu ekilde devam edilerek ann sfr olduu yer bulunur. Bu tr almalarda birka cm.lik
yaklamlar kabul edilebilir.
Eer yarma durumunda, eksen kaznda dolgu varsa h=m0-h0 olur.

ekil 100. Yarma kesitte eksen kaznda dolgu olmas

Yani h0 deeri negatif olarak alnr.
a=a0+(m0-m1-h0). k2 eitliini salayncaya kadar ilem yaplarak ev kaznn yeri belirlenir.
Burada a0, yar platform genilii+hendek st geniliidir.
DEVER OLMASI DURUMU:
Birinci snf yollarda yola verilecek dever ve kaplama dikkate alnr. Ve hesaplar buna gre yaplr.

ekil 101. evli kaplamal dolgu kesit

rnein dolgu durumunda, kaplama ykseklii 0.25, dever %2, platform genilii 13 m, ev eimi 3/2
ise
X=0.25. 3/2=0.38 m
dir. Kaplama konulabilmesi iin alabilecek yol genilii
6.50+0.38=6.88 m
ve dh=6.88. 0.22=13.8 cm14 cm

96
dir. h0 dolgu ykseklii hesaba katlrken dh deerinin bu deerden kartlmas gerekir. Dolgu
ykseklii projeden alnr.
Yolun aliyman ksmnda kesit ekil 101deki gibi olduu halde kurp veya rakortman ekil 102deki
gibidir.

ekil 102. Kurpta dever

Yaryol genilii:
6.50+0.38=6.88 m
dir. dh1 ve dh2 deerleri
dh1=6.88. q1
dh2=6.88. q2
bantlarndan hesaplanr. dh'lar q1 ve q2nin iaretlerine gre pozitif veya negatif deer alrken ekil
102de yol eksenin sa -%4, solu %4 eimindedir. Bulunan dhler projeden alnan h0 yksekliine
eklenir. Buna gre
dh1=6.88. (-%4)=-0.28
dh2=6.88. (%4)=0.28
olur. Projeden alnan h0=2.60 ise burada
Yolun sa iin h0=2.600.28=2.32 m
Yolun solu iin h0=2.60+0.28=2.88 m
olmaktadr. Dolgu durumunda ev eimi dolgu yksekliine gre verilmektedir.
rnein: H<1.50 m iin ev 4/1
1.50H<3.00 m iin ev 3/1
3.00H<5.00 m iin ev 2/1
H5.00 m iin ev 3/2
alnmaktadr. Yarma durumunda
yarma genilii = 13 m, Hendek evi= 4/1
kaplama ykseklii = 0.25 yarma evi=1/1
hendein kaplama altndaki derinlii =0.50 m, dever=%2 ise x
Buna gre a0
x=0.25. 4/1=1.00 m olur.
a0=7.50+2.50=10.00 m
dh=7.50. 0.02=15 cm
olur. Projeden alnan h0 deerine dh eklenerek kullanlacak h0 bulunur. Burada deverin eimi negatif,
dhnn da deeri negatif olduundan elde edilen deer h0 deeri ile toplanmtr.

97
BLM 8
8.

TNEL APLKASYONU

8.1

TNEL EKSENNN JALONLARLA BELRLENMES

ekil 103.
A ve B tnelin u noktalar olsun. A ve B den geen dey dzlemde tepe zerinde jalonlarla
dorultuya girmek suretiyle bir C noktas belirlenir, sonra A ve B noktalarna kurulan teodolitlerle I ve II
jalonlar hassas bir ekilde dorultuya sokulur. C noktasna kalc bir direk dikilir. C noktasna
yneltilen teodolitlerin gzlem eksenleri tnel ekseninden geen dey dzlem ierisindedir. AC ve BC
uzunluklar elektronik uzaklk lerlerle llr. A ve B arasndaki H ykseklik fark gidi-dn
nivelman yaplarak belirlenir. Teodolitin optik eksenine verilecek eim

tan =

H
AB

eitliinden hesaplanr. Tnel almas iine iki taraftan balanr. A ve B noktalarna teodolitler kurulur.
C deki iarete baklr. Aletlerin yatay hareket vidalar kapatlr. Teodolitin gzlem ekseni eim asna
getirilir. Gzlem eksenleri dorultularnda tnel alr. A ve B noktalar bir tepe tarafnda ise ve AB
dorultusunda tinel alacaksa ve tnelin her iki ucundan kaz ilemine balanacaksa tepenin dier
tarafnda AB dorultusu zerinde C ve D noktalar iaretlenir.

ekil. 104-a

98

ekil. 104-b
Bunun iin ekil 102-ada grld gibi AB dorultusu zerinde teodolit ile dorultu verilerek bir R
noktas iaretlenir. Teodolit R noktasna kurularak A, B noktalarna yneltilir. Yatay hareket vidas
sktrlr. Drbn yatay eksen etrafnda dndrlerek AB dorultusu zerinde bir P noktas iaretlenir.
ekilde grld gibi bu ilem teodolitin iki drbn durumunda yaplr. P1 ve P2nin orta noktas P
olur. Sonra ekil 102-bde grld gibi teodolit P noktasna kurulur. A, B noktalarna baklr. Alet
200g dndrlr. Tepenin dier tarafnda drbnn iki durumunda C ve D noktalar iaretlenir. Tnel
ekseninin eimi iin AP ve DP uzaklklar llr. A ve D noktalar arasndaki ykseklik fark H
nivelmanla belirlenir, eim as hesaplanr. Teodolit A noktasna kurulur. Gzlem ekseni Bye
yneltilir. Dey daireye eim as verilir. Gzlem ekseninin tepeyi deldii nokta tnelin kaz ii iin
giri noktasdr. D noktasnda ayn ilem yaplr. eim as teodolite verilir. Tnelin dier taraftaki G2
giri noktas bulunur. ekilde A noktasnda eim (-), D noktasnda eim (+) dr.
Eer tepenin zerinde tek P noktasndan tepenin iki yann grmek mmkn olamyorsa bu kez tepe
zerindeki aadaki ekil. 103de grld gibi ayn dey dzlem ierisinde ard arda yeteri kadar P
noktalar alnr. En son P noktasndan C, D iaretlenir.

ekil 105.

99
8.2

TNEL EKSEN DORULTUSUNUN POLGONLARLA BELRLENMES

ok ksa tneller yukardaki yntemle belirlenir. 1500 m den ksa tnellerde tnelin A ve B u noktalar
bir poligon gzergh ile birbirine balanr. Poligon

ekil 106.
gzerghnn Si kenarlar elektronik uzaklk lerlerle, i krlma alar en az iki tam silsile olarak
llr. AP1 dorultusu X ekseni olarak alnr. Ann koordinatlar herhangi bir deer ya da (0,0) alnr.
Poligon hesab yaplr. A ve Bnin koordinatlarndan (AB) akl hesaplanr.
ve aplikasyon alar
= (AB)-(AP1)
= ( BP4)-(BA)
eitliklerinden hesaplanr.
Teodolit A noktasna kurulur. P1 balang alnr. Teodolit as kadar dndrlerek temel eksen
dorultusu belirlenmi olur.
Ayn ekilde tnelin dier ucunda Bye kurulan teodolit P4 balang alnr. Teodolit as kadar
dndrlerek tnel ekseni belirlenmi olur. Tnel ama iine iki taraftan balanr.

Tan =

H AB
den hesaplanr.
AB

RNEK

ekil 107.

100

Nokta
A
B

Y
17887.25
17985.09

S1 = 87.21
S2 =121.90
S3 = 53.65
S3 = 89.01
S4 = 94.15
S5 = 86.81

NN
A
P1
P2
P3
P4
P5
B

X
3178.07
2785.42

1 = 207g.2659
2 = 288g.1686
3 = 190g.3989
4 = 213g.7529
5 = 204g.3459

207.2659
288.1686
190.3989
213.7529
204.3459

0.0000
7.2659
95.4345
85.8334
99.5863
103.9322

87.21
121.90
53.65
89.01
94.15
86.81

0.00
13.88
53.51
86.82
94.15
86.84

87.21
121.11
3.83
19.64
0.61
-5.36

tan (AB) =

335.00 0.00
227.04 0.00

(AB) = 62.0814

= (AB) (AP1) = 62.0814

tan (BP5) =

248.36 335.00
(BP) = 303.9334
232.4 227.04

= (BP5) (BA) = 41.8520

= 62.0814
= 41.8520
bulunur.

Y
0.00
0.00
13.88
67.39
154.21
248.36
335.00

X
0.00
87.21
208.32
212.15
231.79
232.40
227.04

101
8.3

NRENG YNTEM LE TNEL APLKASYONU

1500 m den uzun tnellerin aplikasyonunda nirengi yntemi uygulanr. Tnel u noktalar arasna
uygun genlerden oluan ya zincir a yada kark nirengi a tesis edilir. Teknik ynetmelik
esaslarna uygun olarak a ve kenar lleri yaplr. Dengeleme yaplarak, nirengi noktalarnn kesin
koordinatlar elde edilir.

ekil 108.
ekilde grld gibi bir nirengi a kurulur. Memleket koordinat sistemine bal olarak veya yerel bir
koordinat sistemi kullanarak nirengi noktalarnn koordinatlar elde edilir. Aklklardan,
= (A1) (AB)
= (B3) (BA)
aplikasyon alar hesaplanr.
Tnelin eimi A, B noktalarnn ykseklik farklar ile AB uzunluundan hesaplanr.
8.4

TNEL NAATI SIRASINDA YAPILACAK LER VE APLKASYON

Tnel inaat srasnda, tnel u noktalar arasndaki doru, inaat aamalarna bal olarak ksa
doru paralar eklinde aplike edilir. Aplikasyona tnel giri noktalarndan balanr. A ve B arasndaki
noktalarda poligon alar 200 grad olarak devam eder.

ekil 109.
A, B
: Tnel giri noktalar
1, 2, 3 : Ara aplikasyon noktalar
I, II
: Ana aplikasyon noktalar
Ana aplikasyon noktalar galeri 1500 m ilerledikten sonra tesis edilir. Dorultular saniye teodoliti ile
verilir. Gnmzde laser teodolit kullanlmaktadr. Tnel almas srasnda ara aplikasyon noktalar
ana aplikasyon noktalarna balanr.

102
Gnmzde tnelin balang tarafndaki A,1 noktalarnn ve tnelin son tarafndaki B,3 noktalarnn
koordinatlarnn GPS teknii yntemi ile belirlenmesi yeterlidir. Bir zincir ya da santral a kurmaya
gerek yoktur. Dier ilemler yani aplikasyon ayn ekilde yaplmaktadr.
Aplikasyon almas srasnda tnel ekseninin kotlar geometrik nivelmanla devaml izlenir. Hatalarn
yaylmas kritik zellik tar. Enine hata;

q=

m
n
D
p
3

eitliinden hesaplanr.
q
m
D
n
d

Enine hata (metre biriminden)

A hatas (saniye biriminden)
Tnelin uzunluu (metre biriminden)
Ana noktalar arasndaki para says, n=D/d
Ana noktalar arasndaki uzaklklar

Ana noktalar arasndaki uzaklk arttka enine hata q azalmaktadr.

RNEK
D= 10 km, m= 20cc ise d nin deiik deerlerine gre enine hata q nun deerleri yledir.
d= 50 m iin

q=

200
20
10000
= 2.56m
3
636620

d= 100 m iin

q=

100
20
10000
= 1.81m
3
636620

d= 500 m iin

q=

20
20
10000
= 0.80m
3
636620

Tnel ortasnda dorultu hatas, yani enine sapma, aadaki izelgede verilen deerleri amamaldr.
Tnel
Uzunluu(m)
Max. Kabulabilir
Hata(cm)
8.5

500

1000

2000

4000

6000

8000

16

21

27

36

44

50

TNELDE KURP APLKASYONU

Tnel ekseninin bir ksm kurp olmaktadr. Tnelin iki bandaki dorultular proje art olarak arazide
verilir. ekil 108 de bunun basit bir rnei grlmektedir. Arazide verilen dorular MN ve PQ dur. Bu
dorularn kesim noktas S olup arazinin arzal olmasnda dolay yayna varlamayan bir noktadr.
G1,G2
A,C
P1, P2, P3, P4

Tnelin giri noktalar

Kurbun balang ve bitim noktalar
Kurp ara noktalar olup, bu noktalarn hepsi tnel inaat
srasnda aplike edilecektir.

103

ekil 110.
Sra ile aadaki yol izlenir;
1)
2)
3)
4)

MN ve PQ dorular arasndaki as hesaplanr.

NS ve SP uzunluklar hesaplanr.
T = AS = CS teet boylar hesaplanr.
N ve P arasnda prezisyonlu nivelman yaplr.

1 ve 2 nin yaplabilmesi iin yer stnde N,1,2,P poligon gzergah oluturulur. Bu gzergahn a ve
kenarlar llr. Buradan
= 4*200 (N + 1 + 2 + 3 )
olur. N,1, 2, P poligon gzergahnn koordinat hesab yaplr.
= (N1) (NP)
= (PN) (P2)
NP =

(YN YP ) 2 + ( X N X P ) 2

1 = 200 - N +
2 = 200 P +
= 200
SP =

Sin 1
NP,
Sin

SN =

Sin 2
Sin

Daire yarap projeden bilinir.

T = R tan

NA = SN - R tan
CP = SP - R tan

eitlikleri ile aliymandaki tnel ama uzunluklar bulunur.

4, N, P arasnda gidi dn nivelman yaplr ve H hesaplanr.

104
Kurp uzunluu

AC = R

dan hesaplanr. N, P arasndaki uzunluk;

L = NA + AC + CP
ile hesaplanr. Tnel ekseninin eimi,
m=

H
L

dir. Tnelin aliyman (dorusal) ksmnda gzlem ekseni m kadar eimlendirilir. Kurpta asna
karlk gelen yay uzunluu b ile, kiri uzunluu ise S ile gsterilirse Adan P1e, P1den P2ye, P2den
P3e, P3den P4e, P4den de Cye gzlem ekseni,
tan =

b
b H
m=
s
s L

kadar eimlendirilir.
P1, P2, P3, P4 kurp ara noktalarnn kiri boyu S olduuna gre merkez as,

Sin

S
R

eitliinden hesaplanr.

S = 2 RSin
NN
A

eitlii kullanlr. Aplikasyon elemanlar aadaki ekilde hesaplanr.

Aplikasyon As
200 -

200 -

200 -

200 -

Aplikasyon Uzunluu

2 RSin
2 RSin
2 RSin
2 RSin

105
BLM 9
9.

YOL APLKASYONU DEV

A
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.
10.

Yol geilecek arazinin haritas

Yol ekseninin geirilmesi
ablonlar yardm ile kurp yarapnn belirlenmesi
Yolun balang ve bitim noktalar ile some noktalarnn koordinatlarnn paftadan grafik olarak
saysallatrlmas
Koordinatlardan aliymanlarn uzunluklar ve aklk alarnn hesab
Aklk alar farkndan some noktalarndaki sapma alarnn hesab
Yatay kurplarn asal elemanlarnn (t, D, BS=f) hesab
Yolun boyu, kurbun balang ve bitim noktalarnn kilometrajlarnn hesab
Kurp u noktalar dik koordinatlarnn, some noktalarnn koordinatlar ile teet boylarndan
hesab. Ayrca bisektris noktasnn koordinatlarnn hesab.
Dik koordinat yntemine gre 20 m aralklarla kurp ara noktalarnn aplikasyon elemanlarnn
hesab

B
1. Yolun boykesitinin karlmas (Ykseklikler paftadan alnacak)
2. Krmz kotun izilmesi
3. Dey kurbun tesbit edilmesi ve kurp hesab (H=1000-2000 m)
C
1. Dever diyagramnn izilmesi
D
1. Kurbun iki ucuna yakn yerlerde poligon noktalarnn iaretlenmesi
(Poligon noktalar paftadan okunacak. Poligon kenar hesapla bulunacak. Bulunan kenar
birka cm deitirilerek arazide llm kenar gibi elde edilecek.)
2. Poligon noktalarna gre kurp ara noktalarnn aplikasyon elemanlarnn hem dik koordinat,
hem de nsal ynteme gre hesaplanmas.

106

1 / 1000

107
AB YOLU GEK EKSEN

ekil 111.

Balang Noktas
Some Noktas
Some Noktas
Some Noktas
Bitim Noktas

KOORDNAT ZELGES
Nokta No
Y(m)
A
10761.50
S1
10753.40
S2
10777.80
S3
10721.00
B
10737.50

X(m)
7178.30
7101.50
6996.50
6947.20
6853.00

Aklk Alar ve Aliymanlarn Uzunluklar

tan (AS1) =

YS 1 Y A
X S1 X A

(AS1) = 206g.6896

AS1 = 77.23 m

tan (S1S2) =

YS 2 YS 1
X S 2 X S1

(S1S2) = 185g.4642

S1S2 = 107.80 m

tan (S2S3) =

YS 3 YS 2
X S3 X S2

(S2S3) = 254g.4927

S2S3 = 75.21 m

(S3B) = 188g.9610

S3B = 95.63 m

tan (S3B) =

Y B YS 3
X B X S3

SAPMA AILARI

1
2
3

= (AS1) - (S1S2)
= (S2S3) - (S1S2)
= (S2S3) - (S3B)

1
2
3

= 21g.2254
= 69g.0285
= 65g.5327

108
KURP YARIAPLARI
R1 = 90.00 m
R2 = 35.00 m
R3 = 55.00 m
YATAY KURP ASAL ELEMANLARININ HESABI
t1 = tan R1 tan
t2 = tan R2 tan
t3 = tan R3 tan

t1 = 15.14 m

t2 = 21.08 m

t3 = 31.10 m

D1 =

2R1
1
400

D2 =

2R 2
2
400

D2=37.95 m

D3 =

2R3
3
400

D3=56.62 m

f1 =

f2 =

f3 =

D1=30.01 m

R1
- R1
1
Cos
2
R2

Cos 2
2

f1= 1.27 m

- R2

f2 = 5.86 m

R3
- R3
3
Cos
2

f3= 8.19 m

NN

R (m)

1
2
3

90.00
35.00
55.00

(g)

21.2254
69.0285
65.5317

T (m)

D (m)

f (m)

15.14
21.08
31.10

30.07
37.95
56.62

1.27
5.86
8.19

YATAY KURP BALANGI VE BTM NOKTALARININ KLOMETRAJLARI

Km A = 0 + 22
Km A1= Km A +AS t1
Km C1= Km A1+D1
Km A2= Km C1 +S1S2 t1 t2
Km C2= Km A2 +D2
Km A3= Km C2 +S2S3 t2 t3
Km C3= Km A3 +D3
Km B3= Km C3 +S3B t3

Km A = 0 + 22
Km A1= 0 + 084.90
Km C1= 0 + 114.10
Km A2= 0 + 185.68
Km C2= 0 + 223.63
Km A3= 0 + 246.66
Km C3= 0 + 303.28
Km B = 0 + 367

109
YATAY KURP BALANGI VE BTM NOKTALARININ KLOMETRAJLARI
YA1 = YA + AA1 Sin (AS1)
XA1 = XA + AA1 Cos (AS1)
YC1 = YS1 + t1 Sin (S1S)
XC1 = XS1 + t1 Cos (S1S2)
YA2 = YS1 + S1S2 t2 Sin (S1S2)
XA2 = XS1 + S1S2 t2 Cos (S1S2)
YC2 = YS2 + t2 Sin (S2S3)
XC2 = XS2 + t2 Cos (S2S3)
YA3 = YS2 + S2S3 t3 Sin (S2S3)
XA3 = XS2 + S2S3 t3 Cos (S2S3)
YC3 = YS3 + t3 Sin (S3B)
XC3 = XS3 + t3 Cos (S3B)

YA1 = 10754.99 m
XA1 = 7116.55 m
YC1 = 10756.83 m
XC1 = 7086.75 m
YA2 = 10773.03 m
XA2 = 7017.03 m
YC2 = 10761.88 m
XC2 = 6982.68 m
YA3 = 10744.49 m
XA3 = 6967.59 m
YC3 = 10726.37 m
XC3 = 6916.57 m

BSEKTRS NOKTALARININ KOORDNAT HESABI

B1 iin

X1 = R1 Sin ( 1 /2)

B2 iin

Y1 = 1.25 m

X2 = R2 Sin ( 2 /2)

X2 = 18.06 m

Y2 = R2 Sin ( 2 /4)

Y2 = 5.02 m

X3 = R3 Sin ( 3 /2)

X3 = 27.07 m

Y3 = R3 Sin ( 3 /4)

Y3 = 3.56 m

B3 iin

X1 = 14.93 m

Y1 = R1 Sin ( 1 /4)
2

KURP ARA NOKTALARININ APLKASYON ELEMANLARI HESABI

(Dik Koordinat Yntemine Gre)
I.Yatay Kurp in
1 =

100 84.09
= 11g.2540
90.00

2 =

114.10 100
= 9g.9739
90.00

X1 = R1 Sin 1 = 15.83 m
X2 = R1 Sin (1+ 2) = 29.46 m
II.Yatay Kurp in
1 =

200 185.68
= 26g.0468
35

2 =

220 200
= 36g.3783
35

n =

223.63 220
= 6g.6026
35

Y1 = 2R1 Sin2 (1/2) = 1.40 m

Y2 = 2R1 Sin2 (1+ 2)/2 = 4.96 m

110
X1 = R2 Sin 1 = 13.92 m
X2 = R2 Sin (1+ 2) = 29.08 m
X3 = R2 Sin (1+ 2 + n) = 30.94 m

Y1 = 2R2 Sin2 (1/2) = 2.89 m

Y2 = 2R2 Sin2 (1+ 2)/2 = 15.52 m
Y3 = 2R2 Sin2 (1+ 2 + n)/2 = 18.64 m

III.Yatay Kurp in
1 =

260 246.66
= 15g.4409
55
280 260
= 23g.1498
55

n =

303.28 300
= 3g.7966
55

X1 = R3 Sin 1 = 13.21 m
X2 = R3 Sin (1+ ) = 31.34 m
X3 = R3 Sin (1+ 2) = 45.36 m
X4 = R3 Sin (1+ + n) = 47.14 m

Y1 = 2R3 Sin2 (1/2) = 1.61 m

Y2 = 2R3 Sin2 (1+ )/2 = 9.80 m
Y3 = 2R3 Sin2 (1+ 2)/2 = 23.90 m
Y4 = 2R3 Sin2 (1+ + n)/2 = 26.66 m

DEY KURP HESABI

Dey kurp iin;

H=1000 m
hA=98.00 m
hB3=84.50 m
hB=90.00 m

S1= tan 1=

H
A B3

S1= %5.337

S2= tan 2=

H
B B3

S2= %5.924

T=

A B3=252.97 m
B3 B=92.84

H S1 + S 2
= 56.31 m
2
2

Xa=

HS1
= 53.37 m
100

Xb=

HS 2
= 59.24 m
100

2T= Xa+Xb=112.62 m
f=

T2
= 1.58 m
2H

B3 noktasnn piketaj

: 274.97 m

T1 noktasnn piketaj

: 274.97 56.31 = 218.66 m

T2 noktasnn piketaj

: 274.97 + 56.31 = 331.28 m

111
Dn noktasnn piketaj

: 218.66 + 53.37 = 272.03 m

: 331.28 59.24 = 272.04 m

Kot T1 = 84.50 + 56.31* %5.3337 = 87.51 m

Kot T2 = 84.50 + 56.31* %5.924 = 87.51 m
Kot M = 84.50 + f =86.08 m

ENKEST NOKTALARININ KLOMETRAJ VE PROJE KOTLARI ZELGES

NN
A
1
2
A1
B1
C1
3
4
5
A2
B2
C2
A3
6
B3
7
C3
8
9
10
B

Tekne iin,
Y=

S
X2
+
100 2 H

Kilometraj
0 + 022
0 + 042
0 + 062
0 + 084.09
0 + 099.10
0 + 114.10
0 + 122
0 + 142
0 + 162
0 + 185.68
0 + 204.66
0 + 223.63
0 + 246.66
0 + 262
0 + 274.97
0 + 282
0 + 303.28
0 + 322
0 + 342
0 + 362
0 + 367.81

Kotlar (m)
98.00
96.93
95.86
94.69
93.88
93.08
92.66
91.60
90.53
89.26
88.25
87.25
86.40
86.13
86.09
86.13
86.57
87.33
88.47
89.66
90.00

112
DEVER HESABI
V = 40 km/h

I. YATAY KURP N R = 90 m
d = 0.00443

Ld = 0.0354

V2
R

d = 0.08

V
Ld = 25.17 m < 45 m OLMAZ
R

II. YATAY KURP N

d = 0.00443

V2
R

Ld = 45 m ALINMITIR.

d = 0.20 > 0.10 OLMAZ

d = 0.10 ALINMITIR.

Ld = 0.0354

V
Ld = 64.73 m ? 65 m
R
Ld = 45 m ALINMITIR.

III. YATAY KURP N

d = 0.00443

V2
R

d = 0.13 > 0.10 OLMAZ

d = 0.10 ALINMITIR.

V
Ld = 41.19 m < 45 m
Ld = 0.0354
R
Ld = 45 m ALINMITIR.

113
DEVER DYAGRAMLARI

114

KOORDNAT DNMLER
Y1= YA + Y
X1= XA + X
------------------------y = a x + b y
x = b x a y
-------------------------

NN
A1
C1
1
A2
C2
1
2
A3
C3
1
2
3

a = Sin =

yx xy
x 2 + y 2

b = Cos =

yy xx
x 2 + y 2

ESK SSTEM
y
x
0.00
0.00
4.96
29.46
1.40
15.83
0.00
0.00
18.64
30.94
2.89
13.92
15.52
29.08
0.00
0.00
26.66
47.14
1.61
13.21
9.80
31.34
23.90
45.36
y = + 1.84
x = - 29.80
y = -11.15
x = - 34.35
y = -18.12
x = - 51.02

YEN SSTEM
Y
X
10754.00
7116.55
10756.83
7086.75
10757.21
7100.82
10773.03
7017.03
10761.88
6982.68
10773.37
7002.82
10764.50
6985.20
10744.49
6985.20
10726.37
6916.57
10745.18
6954.30
10740.25
6935.04
10728.78
6918.80

115
BLM 10
10.

DEFORMASYON LMELER

10.1

GENEL BLGLER

Byk mhendislik yaplar ile bu yaplarn evreleri geici ya da kalc faktrlerin etkisi altnda
bulunurlar. Bu etkilerden dolay yaplardaki konum ve ekil deiimlerine genel anlamda
DEFORMASYON denilmektedir. Yaplardaki konum ve ekil deiimlerinin belirlenmesi ya da yer
kresinin kabuk hareketlerinin izlenmesi iin yaplan lmelere DEFORMASYON LMELER
denilmektedir.
Yaplardaki deformasyonlar fiziksel ya da jeodezik yntemlerle saptanabilirler. Jeodezik yntemler
aadaki ekillerde meydana gelen deformasyonlarn belirlenmesinde kullanlrlar.
1.Yaplardaki deformasyonlar
a- Binalarn oturmalar
b- Rzgarn ve gnein etkisiyle kulelerin ve fabrika bacalarnn hareketleri
c- Trafik yk altnda kprlerin eilmeleri
d- Deien su basncnda barajlarn gvdesinde meydana gelen ekil deiimleri
2.Yap nlemlerinin ya da zemin tahminlerinin sonucu oluan hareketler
a-Yama kaymalar
b-Yeralt su seviyesinin dmesiyle meydana gelen oturmalar
c-Maden sahalarnda madenlerin karlmasndan dolay meydana gelen oturmalar ve kmeler
3. Tektonik kuvvetlerin etkisiyle meydana gelen yer kabuu hareketleri
Deformasyonlarn meydana gelmeleri ve byklkleri hakknda kesin bir aklama yaplamaz. Ancak
daha az ya da daha ok olaslkla bu aklamann doruluundan sz edilebilir. Deiik zaman
aralklarnda (peryodlarnda) yaplan lmelerin deerlendirilerek zaman ve byklk parametrelerine
bal olarak deiimlerin belirlenmesi ve yorumlanmasna da DEFORMASYON ANALZ
denilmektedir. Deformasyon lmelerinin analizi iin genellikle matematik istatistiin yntemlerinden
faydalanlr.
Tek bir l ile deformasyonlar hakknda yorum yaplamaz. Farkl ller ya zamana bal olarak
deiik zamanlarda ya da zel koullarn olutuu zamanlarda yaplr. rnein bir yapdaki kmelerin
belirlenmesi iin lmeler belirli aralklarda yapld halde barajlardaki ller genellikle su seviyesinin
maksimim ya da minimum olduu dnemlerde yaplr.
Jeodezik lmeler yardmyla bir noktann uzaydaki deiimi belirlenirken yatay lmeler ayr,
ykseklik lmeleri ayr ele alnmaktadr. lmelerin yaplabilmesi iin sabit balang noktalarna
gereksinim vardr. Noktalarn yataydaki durumlarnn belirlenmesinde sabit noktal bir deformasyon a
oluturulur. Ykseklik lmeleri dier lmelerden bamsz olarak dnlebilir. Sabit noktann
ykseklii ya deniz seviyesinden itibaren ya da geliigzel alnabilir. Bunun deformasyon ls
bakmndan nemi yoktur. nk istenen, lmeler arasndaki fark belirlemektir.

116
Deformasyon llerinin ak diyagram aadaki ekilde gsterilebilir.
Problemin yeri (rnein baraj kontrol)

Konunun ayrntl aklamas

- Deformasyonlarn tr, bykl ve hz
- Doruluk istemleri
- l peryodlar arasndaki zaman

lme programnn hazrlanmas

- lme ynteminin seimi
- A eklinin saptanmas
- Kritik durumlarda: dorulua ilikin n hesaplamalardan lme modelinin kontrol

Organizasyon ve teknik n almalar

- Kontrol ann yerinin seimi ve iaretlenmesi
- Masraflara ilikin gerekli balantlar vb.
- Gerekli iletme faaliyetlerinin durdurulmasna ilikin anlamalar

Kontrol ann llmesi ve hesaplanmas (sfr ls)

Sonularn gsterimi ve arivlenmesi

hayr

ller yinelenmeli mi?

Sonularn yorumlanmas

evet
Deiimlerin saptanmas iin yineleme lmeleri
Deiimlerin (deformasyonlarn) signifikantlnn kontrol

10.1.1 Deformasyon Alar

Deformasyon ann ekli amaca gre deimektedir. Aratrlmas gereken objenin yaps nemli bir
lttr. rnein kule noktalarnn bir dey dzlemden sapmalarnn belirlenmesi iin bir tek gzlem
noktas yeterlidir. (ekil. 109). Bir toprak setteki hareketlerin belirlenmesi iin bir poligon
gzergahndan faydalanlr (ekil. 111). Bu gzergahn noktalar hareket blgesinin dnda
bulunmaldr. Bir knt alannda yalnz bir ykseklik a yeterli olabilir (ekil. 110). Bu an sabit
noktalar knt alannn dnda tesis edilmelidir.

117

ekil 112. Bir kulenin kontrolnde obje

noktalar ve l noktalar

ekil 113. Bir knt alannn bulunmasnda yzey a

ekil 114. Bir setin kontrol iin poligon gzergah

Kontrol ann oluumu iin objenin ekli yannda obje bykl de nemli bir rol oynar. rnein, bir
makinedeki ekil deiikliinin belirlenmesi iin yaplan deformasyon lleri, uzun bir tneldeki
deformasyon llerinden farkl bir a gerektirir. Belli bir dorultudan sapmalarn belirlenmesinde
sapma dorultusuna dik bir gzlem dorultusu oluturulur (aliyman, ekil. 115)
Kontrol a lme yntemleriyle birlikte belirlenir. Yani a nokta hareketlerinin belirlenmesine uygun
olmaldr. Trigonometrik yntemle deformasyon belirlemede ok sayda istasyon noktasndan
faydalanlr. Fotogrametrik yntemde ise bir pas noktas (sabit nokta) ve alm iin gerei kadar durak
noktas yeterlidir.

118

ekil 115. Gzlem dorultusunda enine

hareketlerin bulunmas iin aliyman

ekil 116. Trigonometrik kontrol a

10.1.2 Deformasyon Belirlemede ncelik stemi

Belirlenecek deformasyonlarn byklne gre incelik saptanr. Bir objedeki m tane obje
noktalarndan birinin beklenen kaymas Di (i=1,2,....,m) ve Di nin belirlenmesi iin gerekli i standart
sapmas iin
i  0.03 Di
ifadesi kullanlr.
Kritik deformasyonlar incelik konusunda nemli bir rol oynar. Eer deformasyonlar l hatalarndan
meydana geliyorsa, bunlar bilinmeyen olarak kalacandan deformasyonlarn anlalmas ok byk
sorunlar ortaya karr. Bundan saknmak iin aadaki eitsizlik kullanlr.
i  0.2 Dki
10.1.3 Yaplardaki Geometrik Deiimler
Bir mhendislik yapsnda meydana gelen geometrik deiimler aadaki ekilde gsterilebilir.

ekil 117.
ekil 118. Bir yksek direin geometrik deiimi

119

ekil 119 scaklktan dolay rnek bir objedeki deiimleri gsteriyor. ekil 120 ii bo bir elik kpr
levhasndaki kabarmalar gstermektedir.

ekil 119 Bir yap parasnn scaklktan dolay deiimi

ekil 120. bir elik kprnn levhasndaki kabarmalar

120

10.2

DEFORMASYON LME YNTEMLER

Deformasyon lme yntemleri genel olarak ikiye ayrlr:

1. Fiziksel lme yntemleri
2. Jeodezik lme yntemleri

Deformasyon lme Yntemleri

Jeodezik lme Yntemleri

Jeodezik
Yntemler

Yatay
Deformasyonlar

1. Hassas
Nirengi Ynt
2. Aliyman
Yntemi
3. Hassas
Poligon Ynt

Dey
Deformasyonlar

Fiziksel lme Yntemleri

Fotogrametrik
Yntemler
Yersel Fotogrametrik
yntem

1. Kaya basnc len ular

2. Kuvvet len ular
3. Toprak basnc len ular
4. Gerilim len ular
5. Su basnc len ular
6. Eim len ular

1. Hassas geometrik Ynt

2. Hassas Trigonometrik
Nivelman Ynt
3. Hidrostatik Nivelman

ekil 121.

10.2.1 Fiziksel lme Yntemleri

Fiziksel lme yntemlerinden elde edilen sonular relatif zellikte olup genellikle ller uzaktan
lme tekniine gre yaplr. lmeler barajdan uzakta ve gvenli bir yerden izlenebilir. lme aletleri
yaplarn iine veya dna yerletirilir. Aletler zel kablolarla lm merkezlerine balanrlar. ekil.
121de gsterilen yntemlerden biri uygulanarak fiziksel yntemle deformasyon belirlemesi yaplabilir.
10.2.2 Jeodezik lme Yntemleri
Jeodezik lmler ekil. 121de grlen yntemlerden birine gre yaplmaktadr. Yatay ve dey
yndeki deformasyonlar deiik yntemler uygulanarak belirlenebilirler.

121

10.2.2.1

Yatay Yndeki Deformasyonlar

10.2.2.1.1

Hassas Nirengi A Yntemi

Mhendislik yaplarnda (byk binalarda, kprlerde, barajlarda, yerkabuu hareketlerinin tesbitinde)

deformasyonlarn tesbiti iin nirengi a oluturulur. ekil. 122da bir barajdaki deformasyonlar
belirlemek iin tesis edilen nirengi a ve dier noktalar grlmektedir.

ekil 122.
Bu lme ynteminde kullanlan noktalar u ekilde snflandrabiliriz.
a-lme Noktalar
Jeodezik an noktalarna lme noktalar denir. ekil 122deki A,B,C,D,E noktalar lme noktalardr.
Bu noktalara gzlem noktas da denilmektedir. lme noktalar deformasyonlar belirlenecek yapnn
zelliine gre salam zeminlerde pilye olarak tesis edilirler. Nirengi ann ekli, duruma gre santral,
zincir, kegenli drtgen olabilir. Barajlarda deformasyon belirlerken gzlem noktalarnn baraj
gvdelerinden uzakl 150 metreyi gememelidir.
lme noktalar iine demir denmi betondan kare ya da daire kesitli pilye olarak ina edilirler.
Yzeyleri, d etkenlerden korunmas iin uygun malzeme ile kaplanrlar.
Pilyeler genellikle salam zeminde 2.00 derinliinde 1.50-1.75 m geniliinde kare tabanl bir ukur
alr. ukurun tabanna 20-25 cm aralklarla demir hasr denir. ukurun ortasna yaklak 3.00 m.
Boyunda demir bir kafes yerletirilir. Taban 25-30 cm ykseklie kadar harla doldurulur. Demir kafese
nceden hazrlanm kalp geirilir. Kalbn ii harla doldurulur. Beton donmadan ne zorunlu
merkezlendirme altl yatay ekilde betona yerletirilir. Yataylama da zorunlu merkezlendirme bal
zerinde su terazisi kullanlmaktadr. Beton kuruduktan sonra kalp sklr ve betonun zeri kaplanr.
lmelere balamadan nce pilye iaretinin oturmas iin bir sre beklenir. l iin merkezlendirme
altlnn zerine zorunlu merkezlendirme bal yerletirilir. Alet bu bala balanarak lmeler
yaplr.

122

b-Obje Noktalar (Deformasyon Noktalar)

Bu noktalar deformasyon belirlenecek yapda uygun yerlere yerletirilir. Barajlarda ise mansap
tarafndaki yzey zerinde ve kret zerinde seilirler. Barajlarda gvdenin deformasyon erilerinin
oluturulabilmesi iin deiik yksekliklerde ve birbirine paralel sralar eklinde tesis edilirler.
Bir gzlem pilyesinin yaps
1. Beton kapak
2. Tecrit malzemesi (izocam)
3. Demirli beton gvde
4. Sperlit (sert plastik)
5. Gezinti platformu
6. Merkezlendirme altl
7. Etriyeli demir

ekil 123 Bir pilyenin kesiti ve lleri

123

Gvde yzeyindeki obje noktalarna gzleme iareti olarak metalden yaplm 2-4 cm apnda ve ba
ksm siyah-beyaz ya da krmz-beyaz boyanm zel iviler yerletirilir. Aada deiik hedef
iaretleri ve bunlarn boyutlar grlmektedir. ekil. 122de 1, 2, 3, 4, 5 noktalar obje noktalardr.

ekil 124. Hedef iaretleri

ekil 125. Pelzere gre bir obje noktasnn iareti

c-Yneltme Noktalar (Cihetleme Noktalar)
Kontrol ve obje noktalarndan oluan ksmi an, tmden hareketlerinin saptanmasnda ve inceliin
artrlmas iin ynelmede kullanlan noktalardr. Bu noktalar barajn basn alan dnda ve salam
zeminlerde kayalarda tesis edilebilirler. Gzleme iareti olarak i ie siyah-beyaz daireleri ieren zel
metal plakalar yerletirilir. Genellikle bu noktalar zerinde lme yaplmaz. ekil. 122de Q1 Q2
noktalar yneltme noktalardr.

124

ekil 126. Cihetleme noktas

d-Sigorta Noktalar
Kontrol noktalarnn olas deformasyonlarnn bykln ve ynn belirlemek iin bu noktalarn 1020 m yakn evresine tesis edilen noktalardr. Sigorta noktalar, kontrol noktalarnn etrafna homojen
ekilde yaylmaldr. Bu noktalar salam kayalar ya da zemine yerletirilen talar zerindeki zel
ivileri ile belirlenir. ekil. 122de a1, a2, a3, a4 ve b1, b2, b3, b4 noktalar sigorta noktalardr.

Deformasyon Ann lm
Deformasyon llerine balamadan nce aletlerin eksen koullar kontrol edilir. Varsa hatalar
giderilir. Elektronik uzunluk lerlerin kalibrasyonlar yaplr. lmler belirlenen plana gre ve
atmosferik etkilerin en az olduu saatlerde yaplr. A lmeleri Wild T3. Kern DKM3 gibi saniyenin
ondal okunabilen aletlerle yaplr. Alar en az 4 tam silsile olarak llmelidir. Uzunluklar 1 kmde
i1mm presizyon salayan aletlerle llmelidir. rnein, Kern Mekometer 3000. Tellrometer MA 100
uzaklk lerleri gibi.
An lm srasnda deformasyonlarn olumad varsayldndan ller ksa zamanda
bitirilmelidir. Deformasyonlarn yorumlanmasnda faydal olabilecek scaklk, rzgar hz, barajlarda
rezervuardaki su seviyesi gibi bilgiler kaydedilir.
lk lmler en ge yap iletmeye almadan nce yaplmaldr. An ilk konumunu belirlemek zere
yaplan ilk lmelere sfr lmeleri ya da referans lmeleri denilmektedir. Barajlarda lmeler
rezervuara su doldurulurken deiik su yksekliklerinde ve doldurulduktan sonra deiik zaman
aralklarnda yaplr. Bina, kpr, kule ve benzeri mhendislik yaplarnda deformasyonlar belirlenirken
zaman aral 3-6 ay eklinde alnabilir. Genel olarak lmeler t0, t1, t2, .... peryodlarnda yapld
eklinde adlandrlr.
lme peryodlarnda zaman aral:
-

Beklenen deformasyonun byklne

Beklenen deformasyonun hzna
Yapy etkileyen faktrlerin deiimine baldr.

125

10.2.2.1.2 Aliyman Yntemi

Bu yntemle baraj gvdesinin st ksmnda (kret zerinde), kmr havzalarnda yatay deformasyonlar
tesbit edilebilirler. Bu amala baraj kretinin ekseninden ya da eksene paralel geen bir aliyman (dz
doru) seilir. Aliymann noktalar baraj gvdesinin d ksmnda salam zemin zerine pilye olarak
ina edilir. Aliyman dorultusunda ve kret zerinde obje noktalar seilir. Bu noktalara zel iaretler
monte edilir. Aliymann bir ucuna teodolit, dier ucuna gzleme plakas, obje noktalarna da hareketli
zel gzleme plakas (mira) yerletirilir.
Dorultudan sapmalar:
a-Direkt yntem
b-A yntemiyle belirlenebilir.

ekil 127. Aliyman yntemi

Direkt yntemde aliymandan olan sapmalar direkt olarak llerek deformasyonlar belirlenir. A
ynteminde ise a okumak suretiyle noktalarn aliymandan kayma miktarlar hesaplanr. ller,
aliymann her iki ucundan ve drbnn iki durumunda yaplr. Elde edilen sapmalarn ortalamas o
noktadaki deformasyon olarak kabul edilir. Ksa aliymanlarda hareketli gzleme iaretleri kullanlarak,
her noktadaki deformasyonlar dorudan 0.1 mm lik bir presizyonla llebilir. 200 m den byk
aliymanlarda a yntemi kullanlr. Aliyman dorusunun baraj kretinin 70 cm yukarsndan gemesi
gerekir. Daha alak geilerde k krlmas etkili olur.
10.2.2.1.3 Hassas Poligon Yntemi
Hassas nirengi a yntemi hem zaman alc hem de baz amalar iin istenilen sonular
vermediinden her zaman uygulanamaz. Yksek hassasiyet istenen ilerde hassas poligon yntemi
uygulanr. Hem ac hem de uzaklk ls yaplr. Baraj kreti doru olan beton barajlarda ve toprak
barajlarda bu yntem uygulanr.
Barajn kreti boyunca poligon gekisi tesbit edilir. Poligon gekisinin balang ve bitim noktalar baraj
gvdesinin dnda salam kayalar zerine pilye olarak tesis edilir. Kenar uzunluklar 20-30 m krlma
alar 200 civarnda alnr. Kenar lleri elektronik uzaklk lerlerle, alar teodolitlerle 2 ya da 4 tam
silsile olarak llr.
10.2.2 Dey Yndeki Deformasyonlar
Dey yndeki deformasyonlar hassas geometrik nivelman, hassas trigonometrik nivelman ve
hidrostatik nivelman yntemlerinden biriyle belirlenebilir. En ok hassas geometrik nivelman yntemi
uygulanmaktadr. Balang noktas olarak hareket alannn dnda en az iki nivelman rper
noktasndan k alnr. lmelerde hassas geometrik nivelmann tm koullar yerine getirilir.
lmeler 1 km de 0.2 mm presizyon salayan nivolarla yaplr. llerde invar mira ve mira altlklar
kullanlr.
Hidrostatik nivelman ise genellikle barajn gvde iindeki galerilerde uygulanr. Barajlardaki dey
deformasyonlarn bykl ve seyri:
-

Yklemenin ekli ve byklne

Temel zeminin ekline

126
Zeminin jeolojik yapsna baldr.
Aadaki ekillerde grld gibi llerden faydalanarak oturma ve kabarma erileri izilebilir.

ekil 128.

ekil 129.

127

10.3

DEFORMASYON LLERNN DORULUK DERECES

10.3.1 Hassas Nirengi Yntemi

Noktalarn konumlar nden kestirme ile belirlenir. nden kestirmenin doruluk derecesi

mK =

m.c sin 2 + sin 2

sin 2

eitlii ile hesaplanr. Burada m, bir ann ortalama hatasdr.

10.3.2 Aliyman Ynteminin Doruluk Derecesi
10.3.2.1

Direkt Yntem

AC aliyman dorusu, k kayma miktar olmak zere

k =S

sin
sin( + )

eitliinden hesaplanr. Kaymann ortalama hatas

m 2
m = S 2

2
K

+ S 2

eitliinden bulunur.
10.3.2.2

A Yntemi

A ynteminde kayma miktar

k=S

eitliinden hesaplanr.
s: l noktasnn sabit noktaya uzakl
: Ayn noktada deiik zamanlarda yaplan iki l arasndaki farktr.
Kaymann ortalama hatas

mK = S

eitliinden hesaplanr.

128

10.3.3 Hassas Poligonda Hata Teorisi

Deformasyon lleri iin oluturulan poligon gzergahlar genellikle eit kenarl ve krlma alar 200o
civarndadr. Koordinat sistemi enine kayma ynnde olacak ekilde seilir.
Enine Kayma
a- Ak Poligonda

e = S

m n (n 1)(2n 1)

eitlii ile verilmektedir. N nokta saysdr. lk nokta 2. noktadr. (n-1).s=L olduuna gre son noktann
kaymas

e = L

m n (n 1)
6(n 1)

L: Toplam gzergah uzunluu

n: Nokta says
S: Kenar uzunluu
olarak belirlenir.

e=L

m n
3

olur. Bu eitlik, poligonlarda mmkn olduu kadar az, fakat uzun kenarlarn alnmas gerektiini
gstermektedir.
b- Dayal ve Bal Poligonlarda Enine Kayma Miktar

e=S

m n 4 + 2n 2 3
192n

eitlii ile verilmektedir.

L= (n-1) s olduundan

e=S

m n 4 + 2n 2 3
192(n 1) 2 n

olur. n nin deerleri iin eitlik

e=L

m n
8 3

olmaktadr.

129

10.3.4 Hassas Nivelmann Doruluk Derecesi

mh = m n
eitlii ile belirlenir.
10.3.5 Trigonometrik Nivelmanda Doruluk Derecesi
Tek tarafl gzlemlerde ykseklik fark

h = S cot Z +

1 k 2
S +it
2R

eitliinden S, Z, i, t, k, R deiken alnarak m h hesaplanr.

130
KAYNAKLAR
1. Aygl, E., Barajlarda Jeodezik Deformasyon lmeleri ve Analizi, Doentlik Tezi, 1982,
stanbul
2. Aydn, ., Mhendislik lmeleri Ders Notlar, Y.., 1983, stanbul
3. Aydn, ., Erkaya, H., Deformasyon lmeleri Ders Notlar
4. Barkaner, A., Beton Barajlarda Deformasyon lmleri, Yeterlik almas, 1976,
Konya
5. Bertold Witte, Huber Schmidt, Vermessungkunde und Grundlagen der Statik fr
Bauwesen, 1989, Aachen
6. Deniz, R., zgen, G., Elektromagnetik Dalgalarla Jeodezik lmeler, T, 1986, stanbul
7. Hennecke, Mller, Werner : Handbuch Ingenieurvemessung, Grundlagen VEB Verlag fr
Bauwesen, Berlin
8. Hennecke, Mller, Werner : Handbuch Ingenieurvemessung,Hochbau und
berwachunsmessung, VEB Verlag fr Bauwesen, Berlin
9. Jacobs Erwin : Die Sinsoide als neuzeitlinch Trassierungselement, Verm. Ing. 1/87,
Mlheim a.d. Ruhr.
10. Kahmen, H., Elektronische messverfahren in der Geodaesie. Herbert Wichmann Verlag,
1978, Karlsruhe
11. Knabenschuh, H., Vermessunstechnische Kontrollen im Rahmen der
Brckenberwachung, Verm. Ing. 3/80
12. Lschner, F., Geodaetische Deformationsmessungen an Bauwerken, AVN 3/70
13. Osterloh, H., Srassenplannung mit Klothoiden und Schleppkurven
14. zgen, G., Toporafya, lme Bilgisi, T, 1984, stanbul
15. Pelzer, H., Deformationsmessungen, ZfV, 1976, Sonderheit Nr.:19
16. Tde, T., Aplikasyon, KT Yayn No: 105, 1979, Trabzon
17. Tde, T., Baraj Deformasyonlarnn Jeodezik ve Fotogrametrik Metodlarla llmesi ve
Keban Baraj rnei, 1982, Trabzon
18. Yol Ett Proje Mhendislik Hizmetleri Teknik artnamesi Tasla, T, stanbul
19. Karayollar Aplikasyon leri Teknik artnamesi Tasla, Y.., stanbul