KTAB- MELK DANMEND GAZ-DANMENDNAME

Dr.

KR

AKKAYA

Ancak ilgili evrelerce tannan, imdiye kadar yurdumuzda ,

yurd dnda biri Leningrad, dieri Pariste olmak zere iki ns
has bilinen D a n i m e n d n a m e ' n i n son zamanlarda Sivasda bir ns
has daha ele gemi ve Dil ve Tarih- Corafya Fakltesine mal edil
mitir. Ktphanelerde ve husus ellerde daha baka nshalarn da
bulunduu muhakkaktr. Nitekim Yargtay yesi Sayn Aleddin Alpay,
orum nshasnn bir suretinin stanbul'daki husus ktphane
sinde olduunu syledii gibi Sayn Hseyin Namk Orhunda da
Niksar nshasnn bir kopyas bulunmaktadr. Dil-Tarih ve Corafya 1
nshas 16 X 22,5 sm. byklnde her sahifede 18 satr olmak zere
225 yapraktr. Kitap aslnda mensur yazlmtr, fakat ekserisi methiye
mnacat karakteri tayan manzum ksm da 2994 msra' tutmaktadr.
Kitapta mellif veya mstensih yerine ktip nvaniyle iki yerde Abdlveli (S. 340 ve 383), drt yerde Veli Abid (S. 297, 426, 447, 450) ad
gemektedir, Yazl intinsah tarihi son sayfadaki (Bilmek istersen
bu hattn tarihini ey hmam, hezar sed nved nh bil tamam) beyti
ile 1199 olduu tasrih edilmektedir. Orhun nshas ise aa yukar
ayni hacimde ve 430 sayfa olup sayfalar biraz daha ska yazlmtr.
Son sayfada (Bilmek istersen bu hututun tarihini hey hmam, dl
nun' gayn'le kldk kelm biz temam) mazmun ile 1054 de yazlm
olduu ifade edilmesine ramen, ktip olmas gereken, Seyyit Hasan
bin (Seyyit) mer imzasndan sonra rakamla 1192 nin bulunuu ikinci
intihsah tarihi olsa gerek. Bu iki nsha, baz iml ve mnferit kelime
deiiklikleri dnda, metin bakmndan biri birinin ayn olup, yalnz
Orhun nshasnda, muhtelif paralara dalan ve srf edeb mahiyette
olan, elli beyit fazla bulunmaktadr.
Sayn Profesr Mkrimin Halil Ynan'n "Seluklular devri,, tari
hinde "Elimizde bulunan destan,, suretinde vasflandrdklar (S. 90)
nshann hususiyetlerinden bahsedilmediinden, karlatrma imkn
olmamakla beraber, verdikleri zete gre muhteva bakmndan farkl
olduu intiba uyanmaktadr.
Gerek Diltac, gerekse Orhun nshalarnda tarihi l'nin Mirkt lCihat adl eserinde I. veya II. Muradn emriyle Tokat dizdar Arif Ali
tarafndan, II. Izzeddin Keykvus'un mnisi bni Alnin yazd asl,
1

Srf pratik maksatla bundan sonraki tekrarlamalarda Dil ve Tarih-Corafya

unvann Diltac suretindeki ksaltma ekliyle kullanacam.

132

KR

AKKAYA

fakat tertipsiz okunaksz nshann dzenlenmek suretiyle, yazld

kayd yoktur. 1
Mevcut el yazmalarn bir arada toplamya imdilik imkn olmad
na gre eserin metin tenkidi ve bununla neri bahis mevzuu olamaz.
Yalnz Diltac ile Orhun nshalarndan; teferruata varmakszn, yaptm
karltramada edindiim intibalar belirtmek isterim:
1 Kitapta mellif veya mstensih yerine kullanlan ktib nvan,
bana yle geliyor ki, asl metne kendisini mdahaleye hakl grmiyen,
fakat iir ksmnda bir hadde kadar serbestiyi makul sayan bir ahsiyeti
ifadeye yarasa gererek. Mesel kitabn deeri bakmndan en nemli
n tekil eden telif tarihi dnda Diltac nshasnda farsa say ile
"Hezar sed nved nh bil tamam,, denmesine kar Orhun nsha
snda ebced hesabiyle "Dl nun gaynile kldk... tamam,, denmektedir.
Buna gre eseri ilk defa tertipliyen Tokat dizdar Arif Alinin ayni
yerde tasnif tarihini zikretmi olmas akla yakn gelir.
2 Kitabn orijinal telif tarihi hakknda geri bir iz yoktur. Lkin
tertip ve tasnif tarihi hakknda bir noktann olduka nemli bir dayanak
tekil ettiini sanyorum. Diltac nshas, hatime ksmnda Dnimend
ve Seluk Oullarnn tarihesini birka satrla anlatmaya altktan
sonra manzum olarak dnyann fanilii hasbihali srasnda "Kani cihann
ilk ah Keyumers .. . Kani Dahhak . . . Kani ol ahi skender . . . iba
resini mteakip (S. 445 st. 14) de "Kani Fagfur, kani Hsrev'u ya Hakan,
1
S o n r a d a n okumak frsatn bulduum orum Halkevi dergisinde orum'da
bulunan Danimendname zerinde, esas itibariyle ihtiva ettii mahall tarih bilgisini
t a n t m a k dncesiyle hareket edildiinden, mellifi ve telif tarihi bakmndan gerei
gibi incelenmedii intiba u y a n m a k t a d r . Nazmi Tombu Danimendname ve Mirkat lcihat balkl birinci yazsnda (Say 21, sf. 654), Mverrih Ali'nin Mirkat l-Cihat ese
rindeki mukaddemede Defterdarl zamannda, Niksar'da ele geirdii Murat Hdavendigr emriyle Tokat dizdar Arif Ali'nin melik Izzeddin Keykvus'an mnisi ibni
Al'dan iktibas ederek yazm olduu fersude bir k i t a p t a n alarak telif ettii sure
tindeki ifadesini naklettikten sonra bizi asl ilgilendiren, orum'da bulunan Dani
m e n d n a m e hususunda ksaca u bilgiyi vermektedir 1
orum'da elyevm iki nsha mevcuttur. 1 Karaca kyl nam dier Koma
olu (Halen ky ktibi) smail tarafndan 1322 de istinsah edilmi. 1 2 X 1 7 , 12, satrlk,
253 y a p r a k . 2 orum k t p h a n e memuru Eref Ertekin'in 1325 de ihtiyar bir kadn
dan ald nshadan istinsah edilmi ise de noksandr.
Ankara Dil ve Tarih-Corafya Fakltesi tarafndan birinci neriyat kongresine
Trk harfleriyle neri teklif edilen eserler meyannda T o k a t dizdar Ali Danimendnamesinin mevcut olduunu grdk. (Kongre zabtnamesi S. 296). Bu eserin asln gre
mediimizden elimizdeki mellifi mehul Danimendname ile mnasebeti derecesini
tayine imkn bulamadk. Yalnz buradaki (orum) nshasnn ne Tokat dizdarnn ne
de l'nn eserinin ayni olmad zannndayz .
kinci yazda ise (Say 27 sf. 848) grlyor ki Mirkat l-Cihat, elde mevcut yazma
Danimendnamedeki vakay slp ve ifade tebdili suretiyle aynen t e k r a r etmektedir
denmekle Tarihi li'nin bu eserinin mahiyeti ifade edilmek istenmektedir. orumlu
dergisinde Danimendname hakknda bilgi bulunduuna dikkatimi ekmek lutfunda
bulunduumdan dolay aziz dostum Aleddin Alpay'a bilhassa teekkr ederim.

KTAB-I MELK DANMEND GAZ

133

Timur' Bayazid mihri Sleyman,, kaydna gre musannif Timur ile

Bayazt vakasn bildiini ifade etmi oluyor. Yalnz Bayazidden sonra
"mihri Sleyman,, tabiri askda kalyor. Vaka akibinde "Cihan sultan
larnn cmlesinden ye i d i . . . tahtn yel zre yrtt,, ifadesiyle kutsal
tarihin nl peygamberini kasdettii intiba uyanyorsa da "mihr tabiri
manasz kalyor. Orhun nshasnn bu nemli noktay aydnlattn
sanyorum. nk burada (S. 425) ayn msra "Timur Bayezid mir
Sleyman,, eklinde olduuna gre mir tabiriyle Yldrm Bayezidin
olu emir Sleymann kasdedildii intiba uyanyor. Buna gre Danimendnamenin faslalara ayrlmak, manzum ve mensur olarak yazlmak
suretiyle tertip ve tasnif edilii II. Murattan az nceye raslar. Bununla
beraber kesin hkm verebilmek iin dier nshalarla karlatrmak
lzmgelmektedir.
Eserin mahiyet ve deeri: Danimendname geri tarih destan
karakteri tamaktadr. Fakat aada grlecei zere, bizzat krono
lojik ed taknd yerde dahi malm olan anlamda tarih kaynak
olmaktan uzak olduu gibi kitabn sonunda Danimendler ve Seluklar
hakknda verdii krk dkk malmat da yanltr. Fakat kltr tarihi
bakmndan faydalanacak cihetleri vardr. Kitabn esas mensur oldu
una, manzum ksmlarn tabiat tasviri yannda din - tasavvuf para
lar da tadna gre, destan karakter ikinci derecede kalmaktadr.
Onun iin "Danimendname,, yi gerek ekil, gerekse muhteva bakmn
dan "tarih kahramanlk roman,, suretinde vasflandrmak daha doru
olur kanaatindeyim.
Danimendnamenin asl deeri edebdir. nk ilkin 14. veya 15.
yzylda yiitlik konusu zerine trke bir romann yazlm olmas,
ikincisi: birok tekerrrlere, yavan klielere ramen sonralar ok
mergup olan bir taraftan Mevlidde, dier taraftan Krolu trk
snde ekillenerek zemin ve zaman bakmndan hayli yaylan motif
ve ifade ekillerini ihtiva etmesi, ncs: z trke kelime hazne
sinin zenginlii ile dikkate deer gramer zelliklerini ihtiva edii 1 ve
nihayet dn, ziyafet, sava, mtareke sulh - harb geleneklerini nak
letmesi gibi hususiyetler eserin ihmal edilemiyecek deerler tamakta
olduunu teyit eder.
Danimendnamenin dil, edebiyat ve motif nevinden ekl zenginlii
dnda dikkate ayan olan zellii, eserde esmekte olan psikolojik
hava, hkim olan ruhtur. Eser, islm dininin sekin mmessillerinin
harikal uralarn dile getirmek dncesiyle kaleme alnd halde bir
taraftan Mslman-Trk serdar Danimend Gazininin sa eli olan
Artuhi'nin bir Trk anadan, hem de bozkrlarn hkmdar aslan hie
sayan baya mitolojik bir hviyet tayan bir anadan, doduu nakle1

Danimendnamede gze arpan trl gramer

her halde faydal olur, sanrm.

hususiyetlerini ayrca tesbit etmek

134

KR AKKAYA

dilmekle mill benlie stn bir yer veriliyor. Dier taraftan Rum
yiitlerine olaan st kuvvet ve kudret izafe etmek, Hristiyan
papaslardan bahsederken ak sakall, nuran imali zahit ve saire ek
linde dmana sempati gstermekle insanlk ideali gerei gibi besleniyor.
Hatt Rum kayserine halife, hkmdarlarna sultan demekte beis grl
myor. Rum ileri gelenlerinin Karatekin, ltekin suretinde trke, pren
seslerinin Glnu vesaire suretinde adlandrlmalar da dikkate ayandr.
Acaba bu ite Bizansllarn teden beri snrlara yerletirdikleri Peenek
vesaire Trk unsurlar bir rol oynuyor mu?
Eserin zetini vermeden nce gze arpan baz tabir ve slp
hususiyetlerine temas etmek istiyoruz. zetteki enilerden ksmn
anlalaca zre nkil idiomatik ifade kullandndan halkn makbul
olan yuvarlak rakamlar, kafiyeli tabirler, hatt kalplam msralar
mnasebet aldka tekrarlanyor. Mesel Danimendnamenin tarih
mahiyet tayp tamad hususunda cidd eserlerde mnakaa mevzuu
tekil eden l "hicretten 360 yl gemiti (S. 6.),, ifadesindeki rakam
bata gelir. Nitekim (S. 133) yz alm nkus avaz geldi, (S. 104)
sakfinde yz altm rhban var idi. . . denmektedir. Bundan baka
u tabirlere ok rastlanr: her kl darbesi eer kana kadar hasm
ikiye bier. Kl kalkan deler, drt parmak oturur. Sava, ks ve nak
karelerle iln edilir, rhbanlar nkus alar, zemzeme klarlar, hafzlar
kuran okur, gaziler tekbir getirirler. Akam olunca tabl y vurulur,
mtareke olur. Sava balarken sancaklar dikiliyor, etin savalarda
halife alemi ekiliyor. Bakumandan - Rumlarn dahi - lem dibinde yer
alyor. Yrylerde nc, mtarekelerde emniyet nbetileri, dmann
durumunu anlamak iin sistemli bir suretde, kadn, papas kyafetinde,
haberci katiyen ihmal edilmiyor. cabnda bizzat Danimend Gazinin
kendisi tebdili kyafetle nemli haber ediniyor; dier taraftan dmana
yanl haber veriyor. ptida tasavvura uygun olarak gerek slm,
gerekse Hristiyan bakumandanlar ayni zamanda ba pehlivan.
Tehlikeli silh ifade iin "ark oku, mancnk ta attlar... neffadiler neft okun attlarneft alevcileri yangn okunu attlar. Atebar
tfenkler patlattlar,, deniyor.
Savan kztn anlatmak iin "atlar kinemesinden, erenler
narasndan, nakkare avazesinden, kl akuldusundan, grz gpldsnden lem zelzeleye, velveleye varmt... yle kan revan olup
yrd, kan buhar hava yzn brd,, denmektedir.
Nihayet nemli anlarda, etin durumlarda mucizeli dualar, Hzr
aleyhisselnun yardm, ryada Battal Gazi, hatt bizzat Peygamberin
kendisi imdada yetiiyorlar.
Danimendnamenin ksa, fakat zl bir zetini karmak pek kolay
olmad. nk ktibinin de dedii gibi:
1

Trkiye Tarihi Seluklular devri, Mkrimin Halil Ynan, S. 92.

KTAB-I MELK DANMEND GAZ

Bir mevve yazda bulduk an,

yle kim okumaa kabil del,
Eyle yazmlar an kim sz ok,
Yazdm an on yedi fasleyledim,

135

eskimi evrak ey canm can.

gren an der ki bu trki del.
evvel hr sznn bir fasl yok.
okuyana nazmile nesreyledim.

Konu ok kark bir durum arzetmektedir. Buna ramen gerek

ifade, gerekse mevzu bakmndan dikkate lyk olanlarn mmkn mer
tebede nakletmeye altm.
Kitabi Melik D a n i m e n d Gazi'nin z e t i
"Haz Kitabi Melik Danimend Gazi,, baliyle besmeleden sonra
"Evvel Allah getrelim dile, diyelim Allahu ekber derdile suretinde
balyan manzumede Melik Danimendin kssasnn nakledilecei sy
lenmekte, asl metin "Raviler yle rivayet ederler ki n Battal Gazi
kssas tamam oldu, Abdlvehhap Gazi ve baki gaziler hirete intikal
ettiler... Malatya ulular cem' oldular ve bu ehre bir serasker pehlivan
gerek dediler., eklinde balamaktadr. Kitap bir mukaddime 17 meclis
(fasl) ve bir hatimeden ibarettir. Her meclisin ba ve sonunda, esas
itibariyle edebi karakter tayan, nadiren hdiselere temas eden manzum
birer para bulunmaktadr.
Hicretin 360. ylnda Malatya ehri ileri gelenleri, Battal Gazinin
torunu Sultan Durasan'la, (Malatya emiri) merin kz tarafndan torunu
olup Danimend lekabm alm olan, Melik Ahmedi serasker pehlivan
la lyk gryorlar. Her iki yiit gndzleri silhorluk taallm ediyorlar.
Melik Ahmed geceleri sabahlara kadar da ilim reniyor; mkllerini
ryada Peygamber zyor. Melik Ahmede Peygamber, Sultan Durasana
dedesi Battal Gazi, ryalarnda gaza etmeleri gerektiini sylyorlar.
ehir ayannn karariyle Eyyb bin Yunus ile Sleyman bin Nu'man
halkn setii bahadrlara halifeden izin almak zere Badada eli
gidiyorlar. Halife "Muradnz Allah vere, am ilini Kuds kenarna
dein firenk tutmutur, mslman erisi gerektir kim ol ili alalar, Rumdan
yana varalar,, der. Eliler: "Malatyada iki yiit koptu, hem sizin aslunuzdandr, halk diler ki halife hazreti destur vere ki ol ili aalar,, diyorlar.
Halife Melik Ahmedle Sultan Durasan adna ferman yazdryor, Battal
Gazi lemini, Ebumslim alemini, yirmi ift altn nakkare . . . yz yk
hazne ve hil'atlar veriyor. Eliler Malatyaya dnyorlar. Pehlivanlar
ve serdarlar ad oluyorlar. Mnadiler slm erisini gazaya davet edi
yorlar, krk bin er toplanyor.
ierisinde: "Seher yeli meer bir vakt ururdem, karanguyu havadan
srd ol dem. Ald lleve kubbe kenar, kar leme altndan fenar
gibi renkli paralar bulunan bir iirden sonra slm ordusunun harekete
getii yle tasvir ediliyor: nkim sabah gnei Kaf kullesinden ba
getrd, lemi mnevver eyledi, kaygl gnller ald, ad oldular.
slm erisi heman dindiler . . . ncler gn domadan hareket ediyorlar;

136

KR

AKKAYA

arkadan serdarlar ve nihayet Melik Danimend Gazi ile Sultan Durasan

atlanp yola revan oluyorlar, lbis1 suyuna varp orada karar klyorlar.
Her iki serdar dolarken Battal Gazinin imar ettii Sivas harap bir
halde gryorlar. Maiyetlerindeki Sleyman bin Nu'man mslman
muhafzlarn ierisinde muhariplerin
sakland sandklarla, hazine
getirdikleri suretinde hile ile ehre giren Rumlarn tuzana derek
mahv olduklarndan, bu arada Abdlvehhap Gazi ile Ahmed Durann
ehit dtklerini anlatr. Melik Danimend Sivas kalesini ve denize
kadar olan Canik vilyetini inaallah imar edelim, deyp karargha
dnyorlar.
Ertesi gn sava pln grlyor. Sultan Durasan, Konstantiniyeden yana varalum, yani slambolu aalum, zira ceddm mescidi ondadr,
der. Melik Gazi orduyu ikiye blelim, birisi Kayserin harektna mani
olurken deeri serbeste futuhat yapar, der. Bu suretle iki serdarn
harekt blgesi de belirir. Melik, Dokye ( T o k a t ) , Sisye ( Gmenek ),
Harsahos ( Niksar ) Canik kapsna dein, Krkriye ( Zile ), Harcana
( Amasya ), Sinopya ( Samsun ) ve Kaan ( Turhal) dan yana vilyetleri
aalum der. 2
Serdarlardan Sleyman bin Nu'man; Eyyub bin Yunus, Davuldur
aka, Kara Hasan ve Sultan Durasan, bu ehirlerin adlarn nereden
bildii sorusuna, Melik Gazi ryasnda Abdlvehhap Gazinin sylediini,
Battal Gazinin, elinden tutarak gezdirdiini syler. Sultan Durasan 20
bin erle stanbuldan yana, avuldur aka'ya iki bin, Kara Tona'ya iki
bin er verirler ki bu yana deniz kenarna Karaman dalarndan yana
ol illeri aarlar. Kara Hasan, Eyp, Sleyman, Danimend Gazi ile sa
vaa karar verirler.
Melik, Sivas kalesini yapalum, eya ve erzakumuzu kalede alkoruz,
buras merkezimiz olsun, der; Melik Gazi atla civar dolarken bir erle
karlar; acayip heybetlu ve salbetlu, sanasn kim bir nerre (=erkek)
dev. Gaziyi grnce: Ne kiisin, kendi ayanla kabrine geldin, benim
heybetimden buralardan devler gemez, diye arr. Sng ile, kl ile,
her trl silhla vuruurlar, gece olunca ayrlrlar. Melik abdest alr,
namaz klar. Kfir yiit taama oturur, grr ki Meliin taam yok. Ara
larnda yle bir konuma olur:
Ol yiit gel taam yiyelm.
Danimend Gazi seninle taam edersem, ayruk ceng etmek olmya,
zira tuz ekmek yemi oluruz.
1

i'Frat'n amaktan kp tadnn eker gibi olmasna kar lbis rmann Dzahdaa k, tadnn zakkum, renginin meyhor olmas tavsifine, Malatya ile Sivas ara
snda bulunmas dolaysiyle her halde tuzlu ve kzl renkli Kzlrmak kastedilmektedir.
lbis kelimesi de blisten bozma olsa gerek.
2
Gerek yer adlar, gerekse ahs adlarnn ou benzetme olduklarndan hakiki
telffuz ekilleri zerinde fazla durmadk. nk metnin kendisinde dahi ayn adlarn
trl yerlerdeki, yazlilarnda..bitlik. yoktur,.

KTAB-I MELK DANlMEND GAZ

137

sen ayru yegil.

olmaz, veliyyi nimetim olursun, yarn seninle vuruursam kfran
nimet olurum.
Yiit yedi iti, tamburesin ald, alarken zari zr alad:
Medet ki bdil bmre kaldm,
Medet ki ak elinden zre kaldm.
Eer cana erimeden lrsem,
Kyamet hasretiyle nre kaldm.
Melik Gazi sabaha kadar Kur'an hatmeder, sabah namazn kldktan
sonra silhlanr karlarlar, hamle klarlar. Trl silhlarla vuruurlar
nihayet Melik hasmnn gsne oturarak hanerle ban kesmek ister,
grr ki bir ay yzl yiit. Melik: gel mslman ol seni azat edeyim.
Yiit, ger mslman olursam aceb yarime ereyim mi? mslman ol
her ne iin var ise Hak tal inayetinde bitirem. Yiyit mslman olur.
harikah bir Trk anadan doduu hakkndaki garip hikyesini anlatr:
Battal Gazi Hindistana gidince Rum Kayseri Malatyaya sefer etmi,
Malatyada lim ve fazl kii olan Abdurrahman Horzumi'nin kz da
esir dm. Kayser bu kz babasna balam, obanlarla byyen
kzn heybetinden kurt, aslan davara yanaamazm. 12 bin ere hkme
den, 40 avreti olduu halde olu olmayan babas annla cem' olur,
bir yldan sonra kendisi doar, Artuhi adn korlar. Kendisi de bir gn
Amasya yrelerinde avda bir kza ak olmu; meerse Amasya Sultan,
Rumilerin halifesi, Kayserin amcas ahi addat'n kz Efrumye Bn
imi.
Artuhi: Yedi yldr kim ol kzn akndan yanarm. Meer senin
devletinden ol kz b?na vara. Ben canm yolunda kurban klam, der.
Melik, Artuhiye: bin, Amasya'dan yana varalm, der; yolda Efrumye'nin
Kayserin cihan pehlivan, Rumlarn beylerbeyi Nestor'a gelin gideceini
haber alrlar. 12 bin muhafza pusu kurarak saldrrlar. Artuhi'nin
narasn iiden Efrumye, kar koyacakm gibi, hile ile kelepeyi z
drr. Has atlardan at getirirler, Efrumye arslan gibi srar, kl eker:
Benim Efrumye Bnu, ah addatn kz, Muhammed Mustafa'nn krna,
dini slmn kurban, Melik Denimend aya topra, deyp ortaya
atlr. Hep birlikte eriyi tarumar ederler.
Melik, Efrumyeye: Nice oldu kim gelip bize yar oldun? der. Efrumye
ryasn anlatr: misli grlmemi bir ban ortasnda, etrafnda st,
bal, su ve arap akan drt rmak arldyor. Kimi altn kimi gm
drt katl bir kk. Deme (=her) pencerede asl kafeslerde ttiler,
kumrular tyor, pencerelerden ud ve amber kokusu dalmakta,
katlardan nur yaylmakta: ieri girdim, deme lalden, duvarlar altn
dan. Bir taht grdm yakuttan, ayaklar zmrtten. Ol tahtn zerinde
bir kii grdm, oturur, amamesi nurdan, iki blk sa iki yanda asl,
yle kim vasfolmaz. Grnce yzn hayran kaldm... Hulle giymi,
ta urunmu bana, nuru dolmu iine hem dana... Bir melek beni

138

KR

AKKAYA

ieri ald. Ol server kim taht zerinde otururdu, merhaba ya Efrumye !

dedi. Ben ba kodum, alk ettim, siz kimsiniz; dedim. Ol server eyitdi...
Enbiyann serveri, mahlkatn yerei Muhammed Mustafa, bu oturan
lar mam Ali, Hasan, Hseyin, Hamza ve Abbas. Cmlesi bana ikram
ettiler. Resul Hazreti bana "gerek kim sen mslman olasn, Hak tal
Artuhiyi sana hell etmitir ve hem sizin sayenizde Rum vilyetleri
alup mslmanlk ola,, dedi. Bir kadeh erbet verdiler itim, kamu
kfr kalbimden kt, mslmanlk dab vcudumda muhkem oldu,
sdk u ihls ile mslman oldum.
server ad olup nce tantklar nurani grkl, ak sakall
zahid Harkil rahibin Toros kasrnda ulu Ribattaki kilisesine dnyorlar
ve geceliyorlar.
Elinden nianls alnan Nestor nakkareler vurdurur, altm rhban
zemzeme klar, 20 bin kii toplanr, Ribat kuatrlar. kahramandan
Efrumye, babasn esir alr; srkliyerek Danimend'e getirir. Grcis
tan'dan iki bin er kagelir; ulularna udit derler. Savalar tekerrr
eder, Ermeni ilinden Mehram elli bin erle gelir.
Danimend Gazinin hayli zaman uzak kaldn gren maiyeti Sley
man bin Nu'man rhban kyafetinde soruturmaya kyor. Artuhi ile
Rum vilyetini harap ettiklerini, Ribata girdiklerini reniyor. Artuhi
ar yaral perian bir halde ribatn avlusunda yatarken Tanrya mnacaat zerine duvar yarlyor, yeil donlar giymi ak sakall bir pir
geliyor, eliyle Artuhi'nin yaralarn svayor, hatt cenk meydannda
kesilip de kalan bir elini de yerine koyup dua ediyor, Hak talnn
emriyle hepsi iyi oluyor. Meerse bu Hzr peygamber imi. Melike
selmn ve kendilerini skntdan kurtaracak bir duay iletmesini
sylyor.
Devam eden savalarda Mehramla oullar Kiryas ve Mihras l
yorlar. Sleyman bin Nu'man kfir erisinin okluunu gryor, slm
erisini getirmee Sivas'a gidiyor. Bu ara Nestora haber geldi kim
Samiye (Sinop!) ss Mehranos ve Sinabiye (Samsun!) ss (sahibi)
stifanos 60 bin kii ile gelr, kamusu Frenkdir, Urustur, erkedr,
derler.
Savalar kzr, Melik sert hamleler yapar, at Frenk ark oku ile
yklr. "Melik Danimend Gazi, ol din canbaz yayak tekbir getirp
duruurken toz belrd bir da bandan, yel toza dokundu iki pare
oldu, iinden slm erisi ka geldi. Halife alemi ve Ebumslim sanca,
yemin ve yesar saflar ektiler,,. Nakkareler alyorlar, hafzlar Kur'an
okuyor, gaziler tekbir getiriyorlar. br yanda rhbanlar nakus alyor
lar, zemzeme klyorlar. Sava arasnda Melik, Nestora bir yumruk
indirerek atndan ykar, kfirler alp karrlar. Dman perian, hayme
ve hargh brakp kaar. Ganimet toplanr; 40 yk mal, 50 karavu,
100 kul halifeye ayrlr. kalan eriye balanr.

KTAB-I MELK DANMEND GAZ

139

Tokat kalesi sava ve desise ile alnr. Deryanos kilisesiyle Sakfinde yz altm rhbann bulunduu ulu kilisenin zaptnda azndan
ate saan sihirli ejderha, askere dehete verir. Hzrn verdii dua
bereketiyle sihir bozulur. Devam eden savalarda Artuhi esir der.
Birok kilise ve kalelerin zapt zerine hristiyanlar Nestora yar
dma koarlar. Menkuriye (orum), Kastamonu, Gerede haddine, deniz
kenarna dein, Kayseriye, Nikonya, Harsonosya, Canik, Grcistan,
Sancar, Aleman, Ahlat ve Ermeni kamu millet dva kldlar ki slm
erisiyle vurualm. ki yz seksen bin er toplanr, Nestorla addat
hazine aup bahi klarlar.
Tokatllar Sisye (Gmenek) halknn tecavzlerinden ikyet ederler.
On iki bin kii varr, grrler ki Sisye kalesi nnde deniz gibi bir
rmak, zerinde ulu bir kpr. ehirdeki kilise ulu bir kaleye benzer.
yz altm alt kilise vard. Hemen kfire hamle kldlar, yer yz
pamuk gibi atld, erenler narasndan, atlar avazesi, cebe, ceven akldusu, grz gpldsnden, tabl u nakkare avazndan kulaklar sar olur.
Ngh yz altm nkus avaz gelir, meerse Kemah Beyi Miknas kardei Tekin ile 20 bin erle gelmi Bayburt beyi Anutekin erisini
tevik ediyor, nce kale dndakiler, desise ile kaleye girilerek iinde
kiler kltan geiriliyor, adam kan yer yzne yrd, kan buhar
hava yzn brd. Kalede sa kalanlar mslman olurlar, mescid
yaplr; kad, hatib, imam tayin edilir. Hasan bin Eyyp kaleye hkim
(vali) tayin edilir.
Nestor ve addattan nme gelir: ettk kim illeri harap klarsn.
Artuhi ve Efrumyeyi gnderesin, yktn kaleleri yapasn, tut bizim
szmz, sevindr zmz, yz kul, yz karavu, yz at, yz katr,
yz yk mal verelm. Eer yok der isen sana bir i ederiz ki lemde
destan olur.
Danimend Gazi: Ben ki Melik Danimend'im, sen ki addatsn,
iman getirp slm olasn, iln ve vilyetnle elmden kurtulasn ve
ill ne seni koyam ne ehrini, yle kim neslnizden bir diri komaym.
Nestor ard kim ey Ehlisalip bilmi ol kim Muhammedler oald...
Kfirler iki yz yetmi bin askerle harekete geerler; nc Sinap Beyi
Todori, ardnca Samsun Beyi Mkrdi, sonra Engr Beyi ve tamam
Beyler Turhal nnde bulunduunu haber aldklar Melik Danimende
baskn yaparlar. Eyyp bin Yunsu, Sleyman bin Nu'man, Abdurrahman, Abdullah esir derler. ok mell olan Melik ilkin Todori'nin
kardei Nikola'y, sonra boyu minareye benzeyen Todori'yi klc ile
helak eder. Sonra tecavz eden Turhalllar, karargh terk etmi gibi
yaparak, aldatp kaleden karr ve kltan geirirler ; pek ok ganimet
alnr.
Krkrye (Zile) nn ah skender tarafndan kurulduu, ierisindeki
bir pnara Zlkarneyn dendii ve saire anlatlr. Fakat kale Beyi
Emiran mancnk ye neftzen kullanldndan harb yoluyla alnamaz.

140

KR AKKAYA

Sonunda Bitragos adl bir rahip, peygamber tarafndan gnderildiini,

kendilerine kalenin gizli yollarn gstereceini syler ve bu suretle
Zile alnr.
Melik ryasnda Peygamberin kendine iltifattan sonra Artuhi ile
Efrumyenin dnlerini yapmasn emreder. Melik byk tren yapar.
Yzlerle uak, kle, cariyeden baka yz tahta atlas stanbuli, yz
tahta kzl altunla dokunmu zerbeft hediye ediyor. erbetler iilp
nikh kylyor. Ziyafet iin bin koyun, iki yz kara sr, yz at bo
azlyorlar. Elvan ballar, yalar ve pirinlerden baka her trl yiye
cek ve iecek hazrlanyor. Alar kotarlyor, honlar dklyor, Kur'anlar okunup dualar klnyor. Efrumye ile Artuhi gerdee giriyorlar.
Birka gn sren av ve saire elencelerinden sonra bini yayak,
kalan atl on sekiz bin asker toplanr. Dier taraftan Zileden kaan
Nestor drt yana feryatnameler salar ve dahi Sinop, Samsun, Harbagn
(Halknbed, Halkunye) kalesiyle Canik, Trabzon, Grcistan, Ermen ve
Ahlat il ve vilyetlerinin cmle ah olan addat'a nme gider. Melik
Danimendin daim muhbiri sadk Yahya bin sa adl casusu addat'a
giderek dost grnp yanl haberler verir. Efrumya da ayn rol
oynar. Melik kendi ordusunu ikiye ayrr, biri Nestora, dieri addat'a
kar. Sabah namazndan sonra nakkareler, borular alnyor, asker
atlanyor, Melik, alemin dibinde duruyor. addat ordusu da atlanyor,
nakuslar alnyor ki lem yankulanyor, rhbanlar zemzeme klyorlar,
sava balyor.
Dier taraftan Nestora kar giden Artuhi ve Efrumye ordusu kar
layor. Sinbat on iki bin, Bediros on iki bin eriyle geliyor, ok zayiat
veriyorlar, Velaz yirmi bin erle katlyor, sonra Hisarbad krk bin as
kerle gelince seksen bin kfire be bin mslman neylesn ? Artuhi
Bedrosu, arada Nestor erisiyle geldikten sonra da, Menkuriye Beyi ve
Sinbatn kardei Leyavin'i dahi ejdarha gibi kkrarak, deve gibi kkriyerek etin vurumalardan sonra kellesini uurur. Efryumye'nin kahra
manl karsnda gazaba gelen Nestor'un teviki ile zerine rler.
Efrumye attan der, kementle yakalanr ve esir olur.
Dmann okluu karsnda Artuhi, Melike vararak hali anlatr,
Melik tedbir alr, gece eriyi da eteine eker, bargh boaltr. Sa
bahleyin bu hali gren Nestor neesinden meclis kurar, sarho olurlar.
Fakat Efrumye'yi orumda bir zindanda kuyuya atarlar. Yz kii beki
kalr, kale, Sinbatn babas Hamran'a havale edilir.
Harana civarnda devam eden savalarda Grcistan Beyi Behmen
ordusu ile, sonralar Sinop tarafndan Atu pehlivan yetmi bin kii ile
gelir. Yaralanan Melik ryada Peygamberin mbarek salyasiyle iyi
olur. Atu'un boyu yz arn, elindeki aa yz altm batman, aaca
ast tan herbiri krk batman. Talar zincirlerle aaca perkidiyor,
ba zerinde eviriyor, kime arparsa hurdaha oluyor. Bir taraftan
Melik inbat, Behmen'i yere seriyor, dier taraftan Atu Artuhi'yi, S?

KTAB-I MELK DANMEND GAZ

141

leyman bin Nu'man', Osman bin Ebiye'yi karyor, Melikin silhdar

Hasan bin Eyyb ehit ediyor. Hasan'a Tokat kalesi karsnda trbe
yaplyor.
Atu'un muvaffakiyetleri erefine Nestor ulu konukluk eyler: Donguz yahnisi, lahana turusu, kenur kallei, ma'deve orbas, sr
ikembesi, donguz kebab, balk yahnisi, ilengi kavurmas, f havyar,
domalan mantar, eek hyar, spanak kavurmas, donguz pastrmas,
bakla, mercimek... ikram edilir.
Fakat devam eden savalarda Melik yaya olarak Atu'a yanar
ve kellesini uurur. Ryada Melik'e, Battal Gazi yardma geleceini
syler ve arpma srasnda Tanr emriyle toz kopar, yldrm akar,
karanlk olur; kfirler kyamet koptu sanr, Gaziler bir uurdan hamle
ederler. Melik Nestor'un alemdarna eriir, alemi ve alemdar ykar,
Osman, addat'n alemini sernign eder. Nestor ve addat kaarak
Harana kalesine snrlar.
Raviler yle rivayet ederler kim o gn on iki bin kfir diri tuttu
lar, otuz bin kltan geirdiler, esirlerden sekiz bin mslman olur.
slm erisi yirmi bin olur. Ganimetten arta kalan yirmi yk mal hazne
Tokat'a ve oradan Sivas'a gnderilir.
Efrume'yi kurtarmaya giden Artuhi'ye eme banda yaz atl
biri raslar. Bu yiit: "Adm ltekin'dir. Babam Badatl bezirgan. Bu
ky benim mlkm. Babam ak olduu papazn kzn almak iin
diliyle kfir olmu. Kardeimin adn da Karatekin koymu. Ryada
Peygamberi grdm. Bir nurdan ta banda, yeil hulle eninde bir
buraka svari olmu.... Sana Efrumye'nin yerini gstereceim der.
Gizli yollardan Efrumye'yi ve yedi yz esiri kurtarrlar. Ambarlardan
elbise ve silh datarak kaleyi zaptederler. mam, kad tayin ederler.
Dnte bir yiitle arprlar, malp olan yiit: "Adm Serkiz,
Mamuriye Sultan Kaytaln kardei oluyum.... der. Artuhi ol yiidin
adn Ahmet kor. Yolda bir alay halaykn kzl altunla dikilmi atlas
stanbuliden mahfe iinde Mamuriye'ye babas Kaytal'a giden Glnu
Bn'ya refakat ettiklerini grrler. Meer bu kza dnde, Melik
Gazi seni hellla alacak, demiler. Artuhi hemen baskn eder, mallariyle birlikte zaptederek Harana'dan yana giderler. Melik'in barghna
varrlar.
Harana'y kuatan Melik Danimend Nestor'la addat'a; mslman
olup teslim olmalarn teklif eder. Onlar ise yine imdat-nmeler gnde
rirler. Canik haddinden Bulgar da haddine kadar yerlerin Beyi artn
ile kardei Tatius ve Samsun Beyi Vasilius cem'an doksan bin bin er
toplarlar. Mslmanlar saf tutarlar, halife alemi, Ebumslim sanca
kar, Melik dibinde durur. iddetli vurumalardan sonra kfirler
dalr, Nestor'la addat kaarlar. Yolda Ahmed Serfiraz kendisini
Nestor'un silhtar olarak tantr. addat' yakalar, Melik'in barghna
getirir. Hl alnamyan Haran'a ksmen hile, ksmen harb yoluyla

142

KR

AKKAYA

alnr. addat mhtedi bekilere servet vadiyle kaar. Efrumye, Melik'in

huzuruna karak Gln Bn'nun d mucizesini anlatr, leker kads
nikh kyar, serverler dn isterler : On bin batman pirin, iki bin
batman ya, bin koyun, bin kuzu, be yz kei, yz kz, yz deve,
yz elli at, on mud nohut, tuz, soan, niasta, kays, hurma, badem,
zm, incir, zafran, bal, heriselik, kekeklik... yedi gn yedi gece
dnden sonra zifafa girerler.
Esaretten kaan addat tekrar feryatnameler yadrr. Birtakm
garip yer ve ahs adl asker toplanr. Kaytal, Battal Gazinin torunu
Durasan'n Karatona, avuldur, aka ve Huavendi Hseyin adl yiitleriyle Kayseri'den stanbul'a kadar btn ehirleri harab edip stanbul'a
vardklarn ve Kayseri, skenderiye boaznda astklarn, onun iin
ilkin Danimend'i bir yana eylemek sonra stanbu'la varmak gerekti
ini syler.
teyandan slm erisi atlanr. Glbenkle Nikonya'dan yana revan
olur. Melik kfir beylerine bir name gnderir :
Yazdr andan ol be-nam Kirdigr,
Birdrr kim andan artk Tanr yok,
Sun'idir her yaradlm serteser.
Gelben ikrar edesiz az u ok,

Ne ann olu kz orta var.

Mlki b payan ann kullar ok.
Ar Krs cinnins bahrber.
Tanr birdr andan artuk Tanr yok

Kfirler pr gazap nameyi yrtarlar. iddetli savalar balar. Artuhi

addat' esir eder. Nestor orum'a kaar, kfirler aman diler. Otuz bin
esir alrlar ; kalan ganimet tepe gibi ylr.
sahifelik manzumeden nefis ile gazann cihadi ekber olduu ;
" odur dem gidicek koya bir ad, kim eylkle edeler an yad sure
tinde iyi nam brakmak lzmgeldii tavsiye ediliyor.
Ordu yryerek orum'u kuatyor. Kaleden gelen ark oku ve manc
nk ta ile ok mslman ehit oluyor. Neffadiler neft okun atyorlar,
tebarlar tfenk patlatyorlar. Durumun gl karsnda Ahmet
Serfiraz peiman olduundan bahisle yazd mektubu okla kaleye atar.
Melik'in ban getirdii ifadesiyle kap alr. Melik Danimend bizzat
Nestor'u paralar, kale alnr. Ganimet....
Gln Bn bir olan dnyaya getirir. Melik adn Gazi Bey kor.
Melik'e ryasnda Peygamber, zelzele ile ehrin yklacan syler,
mslmanlar karlar, ehir harab olur, krk gn him yamuru yaar,
sellerden ehir kumla rtlr.
Melik, Sleyman rbatna dner. Devrin dndn gren halk n
celeri zerini rttkleri gm madenlerini gsterir. imdi ol Sleyman
rbatna Gm ehri derler. Mcrimlerin mahalli olduu iin de harab
olan ehire orum denir.

KTAB-I MELK DANMEND GAZ

143

Yeni gazalar iin Battal Gazi ryada Melik'e talimat verir. Bu

srada Osman bin Ebiye be bin erle Kastamoniye canibine varr. Efebus
kalesini alarak karargh yapar, vilyeti aar, onun iin bu kaleye Osmancuk dey ad kalr.
Arada Tokat kalesine, Gmenek'e kar, isyanlar bastrmak iin
savalar yaplyor. Dualarla rmak kuruyor, tufan seli kopuyor ve ni
hayet Harsanosya (Niksar) sava yaplyor. ehir kolayca alnyor, tllsml, yer altndan stanbul'a kadar yolu olan kale Efrumye'nin Trab
zon Beyi azndan rahibe, sa zamanndan kalma bir salip gnderdii
suretindeki, mektup hilesi ve vurumalarla zaptolunur.
Bundan sonra gaziler etraf vilyetlerde savaa devam ediyorlar.
Trabzon Beyi Puthil ve kumandan Karabu ile arpyorlar, Karaku
kalesinden ikyetler oluyor, yz bin Rum, Ermeni, Grc erisi msl
man ordusuna basknlar yapyorlar, Artuhi Efrumya yaralanyorlar.
Niksar yaknnda iddetli savalardan sonra Melik Danimend Halkunbet kalesi nnde konar. Geceleyin Trabzon Beyi Puthit ile Ermeni
Beyi klis ve Grc Beyi Ahron drt taraftan baskn yaparlar. Melik,
klis'i paralar, Ahron Melik'in oyluunu yaralar, Melik Arhon'u karr,
Puthil Eyyubu ehit eder, yaralar sarlr, ertesi gn Karaburcu ikiye
bier, Sleyman bin Nu'man Nikoliyi serer, Bediros yuvarlanr, kale
alnr, ehit olanlardan Eyyp ile Abdurrahman bir araya defnedilir.
Birisi vezir, birisi alemdar idi.
Melik alt bin erle Canik tarafna giderken Puthil pusuya drr.
Budundaki yarann kanamasna ramen Puthil'i bier. Grcler ok
yadrrlar. Melik on yedi yerinden yaralanr. Mslman erisi bin er
kalr. Canik Beyi Manol ark oku ile Melik'in pehlsuna yle vurur kim
bir yanna geer. Melik grr kim i hadden geti, su batan at.
Kazaya rza deyp atn boynuna yklr, bir ara gazilerin vaveylas
zerine kendine gelen Melik gayret ederek bir nara vurur, hamle eden
Grc Ahron'u ikiye bier. Sleyman, Manol'u devirir. Kfirler perian
karlar. Gaziler Nksar'a eriirler. Kale karsnda divar dibine
konarlar. Melik dalar, bir ara uyanr: Yarenler dmde Peygamber
bana Genneti gsterdi, "y Melik senin mrn tamam oldu, maslahatn
dahi hire eriti,, buyurdu, der. Kendisini oraya defnetmelerini, bu
suretle mslmanlarn tekrar buraya geleceklerini, ynn Canik'e
kar komalarn, bylece kfirlerin korkacaklarn, fakat mezar belirsiz
brakmalarn, olunun zinhar khl olmyarak gaza klmasn vasiyet
ederek, kelimeiahadet getirdikten sonra, ruhunu teslim eder.
Hdiseyi haber alan Puthilin olu eri toplyarak mslman olan
ehirleri geri alr. Tokat murtat olduundan Gazi Bey Sivasa revn
olur. Sivas'n dahi kfirler eline getiini grnce Malatya'ya varr.
Halk matem tutar. Artuhi Efrumye ve Gazi Bey Badat'a giderler.
Halife Horasana, Seluklar sultan Melik Turay'a name yollar. Halife
Seluklu Sleyman ahn kzkardeini Gazi Beye nikh eder ve sera-

144

KR AKKAYA

kerlii de Sleyman ahtan Gazi Beye verir. Gaziler ol Rum illerini aup
kfir elinden alrlar. Gazi Bey Niksar'da atas Melik Danimend iin
tekkeler, ehitler iin grhaneler (makbere) yaptrr, hirete ger.
Yerine olu Yabasan geer. Artuhi'nin olu ile Rumda ok gazalar
klarlar.
Bunlarn devran getikten sonra sra ile Kutbeddin, Rkneddin,
zzeddin, Gyaseddin tahta geiyorlar ve Harzemler huru ediyor, andan
sonra Sultan Aleddin tahta oturuyor. Uta kssas dahi Danimend
burada tamam oldu, ruhi revan ad olsun 1