MIHAIL BAKUNIN

DEVLET VE ANAR
Trkesi Murat UYURKULAK
www.iskenderiyekutuphanesi.com

SUNU
Sk sk belirtildii gibi, I. Nikola'nn saltanat dnemi tuhaf bir
paradoks barndrmaktadr: Bu, bir yandan arlk Rusyasmn en
baskc dnemlerinden biriyken, te yandan dikkat ekici bir
entelektel ve kltrel yaratclk hkm srmektedir. 1830 ve
40'larda, 3. ubenin (Nkofa'nn siyasi polisi) burnunun dibinde
Batllamaclar, Slavofiller, liberaller ve hatta sosyalistler,
fikirlerini tartyorlar ve gelitiriyorlard. Rus edebiyatnn en
byk klasiklerinden bazlar da bu dnemde yazlp yaynland.
Mihail Bakunin'in, doruk noktasna 1873'te yazd son byk eseri
Devlet ve Anari'de ulaacak olan entelektel serveni, kaynan
ite bu kuvvetli atmosferden almaktayd.
Bakunin, Rus anarizminin teorisyenlerinden pek ouyla birlikte
ardl olan Peter Kropotkin gibi, Rus mparatorluu'nun en
ayrcalkl snf saylan toprak sahibi asillerin ocuklarn-dand. Bu
hususta ikisi de istisna deillerdi, nk 1860'lara kadar Rus
muhalif ve devrimcilerinin hemen hepsi asildiler. Otok-ratik
Rusya'da bireylerin siyasi haklar, sivil zgrlk ve zgr
M1HAIL BAKUNN

ifade gvenceleri yoktu ve ekonomik faaliyetleri dnda, asiller de

bu baskdan paylarna deni alyorlard. I861'e dek byk
ounluu serflik sistemine tabi olan Rus nfusunun ve lkesinin,
bir btn olarak, Bat Avrupa'yla karlatrldnda sosyal ve
ekonomik gerilii, sadece asillere eitim ve Bat dncesine alma
ans tanyordu. Bat'yla etkilemeleri onlara, varolan koullan
ideolojik terimlerle eletirme ve daha zgrlk ve adaletli bir
dzen fikrini dile getirme yetenei kazandrd. Bylece, zellikle
19. yy da, bu eletirileri dillendiren Rus entelijan-siyas younlukla
asillerin ocuklarndan meydana geldi. Baku-nin, onlann aykr
olmasa da hayli u bir rneidir.
Sz konusu entelijansiyay douran aykr sosyal, politik ve
psikolojik koullar Bakunn'i erken yalardan itibaren etkiledi.
Mihail Aleksandrovi Bakunin, Rus takvimine gre 18 Mays, on iki

gn ileriden giden Bat takvimine greyse 30 Mays 1814'te,

kuzeybat Moskova'nn Tver blgesinde, Premukhi-no'daki aile
maliknesinde dnyaya geldi. Babas Aleksandr, okumas iin dokuz
yanda talya'ya gnderilmi ve Padua niversitesi'nden felsefe
doktoru derecesiyle mezun olana dek talya'da eitim grmt.
Sonra da diplomat olarak yine talya'da alt. Krk yanda emekli
oldu. nl ve geni Muravev ailesinin kendisinden on sekiz ya
byk kzlar Varvara Mura-veva'yla evlendi. lerlemi yalarna
ramen on ocuk sahibi oldular. Mihail aralarnda nc ocuk, ilk
oland. Bakuninler hali vakti yerinde ve hayli dzenli bir orta snf
ailesiydi fakat ne zengin, ne de nl saylrlard. 500 kadar
"canlar", yani erkek serfleri vard, ancak gelirleri, onca ocuun
eitimi ve eyizi sz konusu olduunda hi de ok deildi. Mihail'in
genlik yllarna ait ailevi yazmalar geim skntsndan dem vuran
ifadelerle doludur.
Yal Bakunn ocuklarnn eitimini evde ve fikirlerini
derinlemesine iselletirdii Rousseau ve dier Aydnlanmac ahDEVLET VE ANAR/

siyetlerin lkelerine gre verdi. Premukhino'nun pastoral

atmosferinin, entelektel uyarm, doal ve sanatsal iklim ve ruhsal
ycelme hususlarnda zengin olmakla beraber, Rusya'nn gnlk
hayatyla pek bir ilgisi olduu sylenemezdi. lmnden ksa bir
sre nce kaleme ald otobiyografik bir anlatsnda Bakunin,
kendisinin ve kardelerinin bir Rus ruhundan ok bir Batl ruhuyla
yetitirildiklerini belirtir. "Biz, tamamen Rusya koullarndan
bihaber, tabiri caizse duygu ve fantezi ykl gerekd bir
dnyada yayorduk."
Kendi kuandan birok eitimli Rus gibi, yal Bakunin bu aykr
koullarn pek farknda deildi. Kz ve oullarnn bilin ve kiilik
geliimlerini salam, zerine deni yapm bir baba olarak,
onlardan ailelerine, snflarna ve arlarna kar geleneksel
grevlerini yerine getirmelerini bekliyordu. Bu, oullarn subay
veya toprak efendisi, kzlarn da subay veya efendi kars olmalar
anlamna geliyordu. Bilin ve yaanan gereklik, ok gemeden
Mihail'in ve bir yere kadar kz kardelerinin hayatnda keskin bir
gerilim olarak yerini ald.
1828'de, 14 yandaki Bakunin, Topu Okulu'nun giri snavlarna
hazrlanmas iin St. Petersburg'a gnderildi. Gerek Bakunin, gerek
Rus Ordusu adna hi de hayrl bir tanma olmad bu. Okul
komisyonundan onay alp snav gemesine ramen, 1834'te

disiplinsizlik nedeniyle okuldan atld ve tara garnizonlarndan

birinde grevlendirildi. Bakunin askeri hayattan tiksiniyordu. O
dnemde yazd mektuplar bu hayata dair nefret ifadeleriyle
dolup tayordu. Subaylarn kabalklarn ve insanlk d tavrlarn
her frsatta aalyordu. Premukhino'da ald kltrle ve
korunakl yetime dnemiyle taban tabana zt olan askeri hizmet,
snrlamalar ve sert disipliniyle katlanlmaz geliyordu ona. Nihayet
1835'te askerlii, babasnn srarlarna kulak asmayarak tamamen
brakt.
MIHAL BAKUNN

Ordunun zincirlerinden kurtulan Bakunin, bu defa kz kardelerini,

onlara uygun bulmad evliliklerinden kurtarma abasna giriti.
Ailenin en byk olu vasfyla Mihail, Bakunin evlat topluluunun
lideri haline gelmiti. Bu uurda kz kardelerine kar tahakkmc
ve zaman zaman despota tavrlar sergilemekten geri kalmad.
Fakat amac, onlar evlenmekten alkoymak deildi; tam tersine,
onlarla kimi Moskoval arkadalar arasnda patanlk yapmay
bile denedi. O, ana babasnn dledii trden geleneksel orta snf
kocalara karyd ve ona gre bu tr evliliklerde ne ak ne de
entelektel bir uyum sz konusu olabilirdi. Duyarllklar en az onun
kadar gelimi olan kz kardeleri, kayglarn paylamakla beraber,
yine de daha kararsz ve kark duygular iindeydiler. (Sonuta
Bakunin, kz kardelerinin evlilik hayatlarn dzenlemek konusunda
olduka mtevaz bir baar kazand.) Mihail Bakunin, bireysel
otonomi ve kiisel aknlk hakkndaki grleri nedeniyle babasna
kar kesin olarak isyan bayran at. Sonralar, o denli sevip
gvendii babasn, kelimenin tam anlamyla bir zorba olarak
nitelemekten ekinmeyecekti.
Bakunin'in Premukhino yllan onda kalc izler brakt. Drt kz
kardeten, az buuk kafa dengi birka arkadatan ve kendinden
menkul, birbirine sk skya bal bir aile emberinin merkezindeydi. Bu kapal, scak ve epey skc kk kurumun beslendii
kaynak, 1830'lann eitimli Ruslar arasnda pek moda olan Alman
romantik nesri, iiri ve fekefesiydi. Bakunin ve Premukhino
evresinin dier yelerinin mektuplar, daha ok geleneksel din
duygularla kark grkemli felsefi kavramlarla doludur. Retorik
epey soyuttur ve oka romantize edilmektedir; dnemin
genlerinde tipik saylabilecek benmerkezci bir i muhasebeye
dayanr. Ancak Premukhino'daki genlerin, kendilerini
gerekletirme ynndeki araylarn, iinde yaadklar geleneksel

partiarkal dnyayla uzlatrmakta zorlandklar ak8

DEVLET VE ANAR

a grlyor. Bakunin'in zm buna bir alternatif yaratmakt:

Akn ve ruhsal uyumun ideal dnyas, o dnyann romantik
edebiyat ve felsefece kutsallatrman, duygusuz yallarla
savaarak oalan mahremiyeti ve kardee ilikileri... Premukhino
emberini yle ifade eder Bakunin: "Kutsal birliimiz", "bu kutsal
kardelik", "kutsal akla birbirine bal mtevaz evremiz". lerici
yllarda Bakunin'in ortak yaam birlikleri, kk, ortaklamac
anarist topluluklar gibi grlerinin tohumlar muhtemelen byle
atlmtr.
Olanca scaklna ve duygulu yanlarna karn Premukh-no'daki
dnya, Bakunin'in ruhundaki frtnalar dindirmekten ok uzakt.
Moskova'ya gitmek, bir yandan zel matematik dersleri verip bir
yandan da felsefe renimi grmek istediini fade ederek
babasn bir kez daha kahrlara sevk etmi oldu. Dorusu Bakunin
Moskova'da zet dersler vermek konusunda ok alkan
davranmad. ounlukla babasnn gnderdii harlkla ve
arkadalarnn yardmyla hayatn idame ettirdi; ama felsefenin
derinliklerine dalp gitmekten de geri kalmad.
Moskova'da, dnemin felsefi akmlarna tutulmu gen
entelekteller evresinin bir paras haline geldi. Bu evrenin bain, zorlu kiiliiyle dierlerini glgede brakan ve ksa mrne
ramen esiz bir edebi eletiri yapt olan Vissrion Belinsky'yi
yazan Nikola Stankevi ekiyordu. Bakunin Moskova'da, gelecein
nemli aydn ahsiyetleriyle de yaknlk kurdu. Bunlardan,
gmenler arasnda muhalif birer gazeteci olarak n salmay
baarm Aleksander Herzen ve Nikola Ogarev, Bakunin'Ie mr
boyu arkada kalacaklard. O sralar Moskova entelektelleri,
Rusya'nn Bat'da uygulanp baanya ulam politik ve sosyal
kalknma modelinin genel rotasn izlemesi gerektiini dnen
"Batllamaclar" ile en ok yozlamam kylln barndrd
yerel kltr ve geleneklere dayanarak ilerleyebileMIHAIL BAKUNN

Ordunun zincirlerinden kurtulan Bakunin, bu defa kz kardelerini,

onlara uygun bulmad evliliklerinden kurtarma abasna giriti.
Ailenin en byk olu vasfyla Mihail, Bakunin evlat topluluunun
lideri haline gelmiti. Bu uurda kz kardelerine kar tahakkmc
ve zaman zaman despota tavrlar sergilemekten geri kalmad.

Fakat amac, onlar evlenmekten alkoymak deildi; tam tersine,

onlarla kimi Moskoval arkadatan arasnda patanlk yapmay
bile denedi. O, ana babasnn dledii trden geleneksel orta snf
kocalara karyd ve ona gre bu tr evliliklerde ne ak ne de
entelektel bir uyum sz konusu olabilirdi. Duyarllklar en az onun
kadar gelimi olan kz kardeleri, kayglarn paylamakla beraber,
yine de daha kararsz ve kark duygular iindeydiler. (Sonuta
Bakunin, kz kardelerinin evlilik hayatlarm dzenlemek konusunda
olduka mtevaz bir baar kazand.) Mhail Bakunin, bireysel
otonomi ve kiisel aknlk hakkndaki grleri nedeniyle babasna
kar kesin olarak isyan bayran at. Sonralar, o denli sevip
gvendii babasn, kelimenin tam anlamyla bir zorba olarak
nitelemekten ekinmeyecekti.
Bakunin'in Premuknino yllan onda kalc zler brakt. Drt kz
kardeten, az buuk kafa dengi birka arkadatan ve kendinden
menkul, birbirine sk skya bal bir aile emberinin merkezindeyd. Bu kapal, scak ve epey skc kk kurumun
beslendii kaynak, 1830'lann eitimli Ruslar arasnda pek moda
olan Alman romantik nesri, iiri ve felsefesiydi, Bakunin ve
Premukhino evresinin dier yelerinin mektuplar, daha ok
geleneksel dini duygularla kark grkemli felsefi kavramlarla
doludur. Retorik epey soyuttur ve oka romantize edilmektedir;
dnemin genlerinde tipik saylabilecek benmerkezci bir i
muhasebeye dayanr. Ancak Premukhino'daki genlerin, kendilerini
gerekletirme ynndeki araylarn, iinde yaadklar geleneksel
partiarkal dnyayla uzlatrmakta zorlandklar akDEVLET VE ANAR

a grlyor. Bakunin'in zm buna bir alternatif yaratmakt:

Akn ve ruhsal uyumun ideal dnyas, o dnyann romantik
edebiyat ve felsefece kutsallatrman, duygusuz yallarla
savaarak oalan mahremiyeti ve kardee ilikileri... Premukhino
emberini yle ifade eder Bakunn: "Kutsal birliimiz", "bu kutsal
kardelik", "kutsal akla birbirine bal mtevaz evremiz", tlerki
yllarda Bakunin'in ortak yaam birlikleri, kk, ortaklamac
anarist topluluklar gibi grlerinin tohumlar muhtemelen byle
atlmtr.
Olanca scaklna ve duygulu yanlarna karn Premukhi-no'daki
dnya, Bakunin'in ruhundaki frtnalar dindirmekten ok uzakt.
Moskova'ya gitmek, bir yandan zel matematik dersleri verip br
yandan da felsefe renimi grmek istediini fade ederek

babasn bir kez daha kahrlara sevk etmi oldu. Dorusu Bakunin
Moskova'da zel dersler vermek konusunda ok alkan
davranmad. ounlukla babasnn gnderdii harlkla ve
arkadalarnn yardmyla hayatn idame ettirdi; ama felsefenin
derinliklerine dalp gitmekten de geri kalmad.
Moskova'da, dnemin felsefi akmlarna tutulmu gen
entelekteller evresinin bir paras haline geldi. Bu evrenin
ban, zorlu kiiliiyle dierlerini glgede brakan ve ksa mrne
ramen esiz bir edebi eletiri yapt olan Vjssarion Belinsky'yi
yazan Nikola Stankevi ekiyordu. Bakunin Moskova'da, gelecein
nemli aydn ahsiyetleriyle de yaknlk kurdu. Bunlardan,
gmenler arasnda muhalif birer gazeteci olarak n salmay
baarm Aleksander Herzen ve Nikola Ogarev, Bakunin'le mr
boyu arkada kalacaklard. O sralar Moskova entelektelleri,
Rusya'nn Bat'da uygulanp baarya ulam politik ve sosyal
kalknma modelinin genel rotasn izlemesi gerektiini dnen
"Batllamaclar" ile en ok yozlanam kylln barndrd
yerel kltr ve geleneklere dayanarak ilerleyebileMIHAILBAKUNIN

ceini savunan "Slavofiller" arasnda iki kampa blnmeye

balamt. Sz konusu kamplarn farkl kvamlarda birer karm
halinde gelien birok 19. yzyl Rus aydn gibi, iki grup da
gelecekteki fikirleri bakmndan Bakunin zerinde nemli etkilerde
bulundu. Bakunin Bat'nn en ileri sosyalist prensiplerini hayata
geirmek iin gzn "gemie", ama bu kez, en bata bozulmam
Rus kyllerine ve genel anlamda Slavlara dikecekti.
Moskova yllarnn byk blmn, ad artk Fchte'nin yerine
anlan Hegel zerinde alarak geirdi. Bakunin akla alan kapnn
anahtarn Hegel'de aryordu. "Devlet ve Anaride, "o vakitler
Hegel felsefesinin ierdii tutkuyu anlayacak birileri olmalyd"
derken, aka otobiyografik bir gndermede bulunmaktadr.
Bakunin Hegel'in doktrinleri zerine epey ayrntl ve ciddi bir
alma yapt ve ilk zgn eseri, Moskow Obser-ver dergisinde
yaynland. Bu, Hegel'in be blmlk Ders Not-lart'nm ikisine
yapt eviriye yazd bir nszd. (Daha nce de Fchte'nin
Bilgin'in Grevleri zerine adl notlarn evirip yaynlamt.)
Hegel'in gen Rus okurlar zerindeki etkisi iki kat fazla ve hayli
aykr oldu. Bazlar Hegel'in szlerinden "gerek olan her ey
mantkl, mantkl olan her ey gerektir" biiminde tutucu,
statkonun felsefi olarak dorulanmas anlamna gelen bir sonuca

varyorlard. Dierleri iin tam tersi demekti Hegel; eer mantkl

olan her ey gerekse, gnlk hayatn bask ya da geri kalmlk gibi
kesinlikle mantksz unsurlar gerekdyd ve tarih diyalektiinin
durdurulamaz ilerleyii tarafndan sprlp yok edilecekti,
Herzen'in nl tabiriyle, Hegel felsefesinde bu ikinci kesim
"devrimin matematii"ni buluyordu. Anglo-Amerikan siyasi
geleneinin perspektifinden se Hegelci felsefe, kurulu dzenin
kktenci bir eletirisine varmakta fazlasyla
10
DEVLET VE ANAR

soyut ve dolayl bir yol olarak grnyordu. Fakat hatrlanmaldr

ki, I. Nikola'nn kat otokratik ynetimi altnda Rusya'da, bamsz
politik hayat alanlarna izin verilmemekte ve bu dorultuda
herhangi bir aba bozgunculuk olarak kabul edilmekteydi. Politik
faaliyet ve hatta politik ifade frsatnn yokluunda, dzeni
sorgulamak isteyenler baka bir yol, dolayl bir yol bulmak
zorundaydlar. te Hegelcilik ve genelde idealist felsefe, akla ve
bilince ncelik tanmasyla, dncelerinden baka gleri olmayan
gnn gen entelektelleri iin, btn soyutluuna ramen, en
doyurucu seenei oluturdu. Bylece, phesiz yaratcsn da
hayrete drebilecek biimde, Hegelci felsefe, muhalefeti
reten, en azndan cazip klan bir kapasiteye eriti.
Hegelciliin Rusya'da g kazanmas, Marx'n da inde bulunduu
Gen ve Sol Hegelcilerin ykselmeye balad Almanya ile genel
anlamda benzerlik gstermekteydi. Uzunca bir sre, Bakunin'in
1840'da Berlin'e gelip Sol Hegelci evrelerle ilikiye getikten
sonra "radikalize" olduundan dem vurulmutur. Buna gre, Bakunin
Rusya'dan ayrlrken hl politik bakmdan tutucu, en azndan
apolitiktir. Fakat 1838'de yazd nszde Bakunin "gerekle
banma" arsnda bulunmutu. Sz konusu makalesi ve o
dnemdeki dier yazlar daha yakndan incelendiinde bu
yaklamn tartmal olduu ve bilgiyle somut gereklik, felsefeyle
toplumsal hareket arasndaki kpry kurmak hususunda Bakunin'in
Hegelcilie zaten bulat ynnde kantlar bulunacaktr. Ancak
bylelikle sonraki devrimci duruunun, Rusya'dan ayrlmadan nce
balayan bir felsefi geliimin mantksal sonucu olduu kavranabilir;
aksi takdirde Alman topraklarna ayak bastnda geirdii deiim,
yoktan var ve aklanamaz grnecektir. Felsefeye dair gen
yalardaki ilgisine her zaman kmseyerek bakm olan Bakunin,
birka yl sonra Alman felsefesini u ekilde karakterize ediyordu:

"Harekete susam ve hareketsizlie mahkm olanlarn ruhsal

11

MIHAIL BAKUNN

uyuukluu". Bu da gsteriyor ki Bakunin gibi enerjik gen adamlar,

devrime giden yolu her eye ramen arayp buluyorlard. Nikola'nn
Rusya'snda, soyut fikirlere ilgi duymann neden zaman zaman
cezalandrlabilir bir su oluturduunu anlamak g olmasa gerek.
1840'da, uzunca bir abann ardndan Bakunin, babasn Berlin'de
bir dnem okumasn salayacak paray gndermeye ikna etti.
Alman Felsefesini kaynanda adamakll rendikten sonra
Rusya'ya dnp niversitede bir profesrlk iin uramay
planlyordu. Babas olunun durulup adam olmak ve akademik
hayatn gerekliliklerini yerine getirmek hususlarnda yeteneinden
phe duyuyorsa da, fazla bir seenei olmad sonucuna vard ve
isteklerini kabul etti. Ailesi geinmesi iin yeterli miktarda para
gndermeyi kestikten sonra Bakunin zengin ve eli ak biri olan
Herzen'den yardm istemeye karar verdi. Zaten Moskova'da da
bakalarnn yardmyla geinmeye almt ve dikkat edilirse ayn
ilerde rakibi olacak olan Marx gibi, bu alkanln mr boyu
srdrd. Herhalde kurulu dzenin mezarn kazmaya yeminli bir
dmann, para dertleri gibi nemsiz burjuva titizliklerine dikkat
etmesi pek uygun dmezdi. Ancak tatsz ve arada srada irkin
sonular douran bir alkanlkt bu. Hayatnn geri kalannda
Bakunin, borlarn hibir zaman demedii alacakllar tarafndan
srekli takip edildi. (Herzen'in onlara dahil olmad ve Bakunin'e
daima cmerte yardm ettii vurgulanmaldr.) Bununla beraber
Bakunin kesinlikle konfor dkn deildi, her zaman kt kanaat
geinebilecei kadarn istedi ve yeri geldiinde daha azyla da
idare etmesini bildi. Fakat bu sadece masumca bir beceriksizlik
olarak dnlmemeli; tersine, yine ayn Marx gibi, Bakunin
kendisine izdii yolda ve tadn dnd misyonda byle bir
gveni gerekli bulmu ve hayatn bakalarna dayanarak srdrmek
hususuna pek kafay takmam gibi grnyor.
12

DEVLET VE ANAR

Hayatnn sonraki dnemlerinde Bakunin'i ynlendiren ite bu

misyon duygusu oldu. Fakat balangta belirli bir ierie veya
hedefe sahip deildi. rnein erken dnem mektuplarnda ya da
yazlarnda, sertlik sistemine yakndan tank olmasna ramen, Rus
kyllerine dair herhangi bir dnce yoktur. Zamann birok

eitimli Rus'u gibi o da kyllerle yan yana, ancak onlardan apayr

bir dnyada yaamtr. Rusya'dan ayrlrken Bakunin'in yannda
gtrd, daha ok kiisel ve entelektel bir iskeletti; o iskeletin
somut politik ve toplumsal ideallerle ete kemie brnmesi Bat
Avrupa'daki yaants sonucunda mmkn oldu. Birka yl sonra I.
Nikola'ya yazd nl "itiraf-name"sinde Bakimin hayat boyu
balanaca inancn kusursuz bir formln veriyordu:
"Mutluluumu J>ajalannnjputlulu: unda, bireysel zenginliimi
evremdeki herkesin zenginliinde ararm; zgrlm de dier
insanlarn zgrlnde... Benim btn nancm, hayatmn btn
amac ite budur" Bu "itirafha-me"ye aada tekrar dneceiz.
Btn mrnce Bakunin kendisini ve bakalarn maddi, dsal
snrlamalarn tmnden arndrmaya alacakt; tpk kendisini, kz
kardelerini ve arkadalarm ailenin ve kastn dar kalplarndan,
kiilik geliimleri zerinde yrtt baskdan kurtarmaya alt
gibi. Bakunin'in sonraki yllarn saysz deneyimi ve dncesiyle
biim ve yn kazanan bu abas, doruuna anarist ideolojisinde
ulaacakt.
Berlin'e, gelecein roman yazan Ivan Turgenyev'le paylat bir
kata yerletikten ksa zaman sonra felsefe almalarn bir kenara
brakt ve Sol Hegelci evrelere dald. Kasm 1842'de solcu
faaliyetleri lk meyvesini verdi. Bu, Sol Hegelcilerin dergisi
Deutsche Jahrbcher fr Wissenschafi und Kunst'ta yaynlanan
"Almanya'da gericilik: Bir Franszdan bir Fragman" balkl bir
makaleydi ve makaleyi, uyank Rus diplomatlarnn dikkatini
ekmemek iin Jules Elysard mahlasyla imzalad. Ya13

MIHAL BAKUNIN

znn byk blm Hegelci diyalektiin soyut terminolojisiyle

kurulmutu, fakat konusu gericilik ve devrim arasnda sren gncel
mcadeleydi. Sondaki birka sayfaysa zgrlk, Eitlik ve
Kardelik gibi kavramlara ve "devrim ruhuna" yaplan vurgularla
aka politik bir nitelik tayordu. "Rusya'da bile" diye iddia
ediyordu "kara bulutlar toplanyor ve frtnay haber veriyor."
Makale, Bakunin'in gelecekteki kariyerine damgasn vuran u
ifadelerle sona eriyordu: "Bu yzden ykan ve yok eden lmsz
ruha gvenelim. nk yalnz o, hayatn anlalamaz ve sonsuzca
yaratc kaynadr. Ykma tutkusu ayn zamanda yaratc bir
tutkudur."
Bu makalede Bakimin ksaca yoksullarn haklarna iaret

etmekteydi ve grnen o ki artk toplumsal sorunlar yoklamaya

balamt. Almanya'dan svire'ye, oradan da Paris'e tand. O
sralar Avrupa'da giderek g kazanan eitli sosyalist akmlarla
iliki kurdu. 1840'larda Avrupa'nn devrimci ve sosyalist
evrelerinde henz herhangi biri saylrken hemen hemen herkesle
tanmt. Fakat Paris'te karlat iki adam ve onlarn grleri,
Bakunin'i iki farkl ynden derinlemesine etkiledi. lki, Bakunin'in
1844'te tant Kari Marx't. lerleyen yllarda tatsz kiisel
ilikileri olmakla beraber Bakimin Marx'm zeksna byk bir
hayranlk duydu ve kapitalizm eletirilerinin pek ounu benimsedi.
Gerekte Bakunin iin Marx'n fikirleriyle yaknlam ilk Rus'tur
denebilir. Dieriyse sk dost olacaklar Pier-re-Joseph
Proudhon'du. Proudhon kapitalizm eletirisiyle anarizmin devlet
kartln bir araya getiren lk teorisyendi. Bakunin sonralar her
ne kadar Proudhon'un programnn byk blmn reddetmi olsa
da, onun temel durularndan kendi ideolojisine ok ey katt. Bu
arada Rus hkmeti Avrupal muhaliflerle sk fk olduunu
renmiti; Bakunin'e geri dnmesi emredildi. Bakunin dnmeyi
reddedince asil statsn kaybetti ve gyabnda Sibirya'da krek
cezasna arptrld. 1844'le bera14

DEVLET VE ANAR

ber Bakunin, ailesiyle iletiimini srdrmesine ramen, Rusya'yla

arasndaki tm kprleri att.
Bakunin'in zerinde younlamaya balad dier bir konu
Slavlarn, zellikle Polonyallarn zgrlemesi sorunuydu. 1847'de,
1830-31 Polonya ayaklanmasnn on yedinci yldnmn anmak in
Paris'te dzenlenen bir toplantda, Polonyallar ve Ruslar, ortak
dmanlar I. Nikola despotizmine kar birleik bir devrimci g
halinde uzlamaya kkrtan ateli bir konuma yapt. 1848
devrimleri patlak verdiinde Bakunin'in bundan byle dayanaca
sosyal ve ulusal saptamalar gl bir biimde yerli yerine
oturuyordu. Kesin tanmlar ve aralarndaki ilikiler ilerleyen
yllarda daha da rafine olacak olan sosyal ve ulusal sorunlar
Bakunin'in devrimci duruunun ana eksenlerini oluturmay
srdrdler.
Polonya Rus hkmeti iin olduka hassas bir noktayd ve bu yzden
Bakunin Rus eliliinin basksyla Fransa'dan kovuldu. ubat
devrimi patladnda Brksel'deydi, fakat Louis-Philippe'in dmesi
ve geici hkmetin kurulmasyla hemen Paris'e dnd. 1848-49

kabarlar Bakunin'e nihayet hareket frsat vermiti, hrsla

Avrupa'nn drt bir kesindeki devrimlerin peine dt. Paris'te
radikal evrelere kart: Arad devrimci atmosferi Paris'te
bulmutu, "itirafname"sinde de tanmlad gibi "ba ve sonu
olmayan bir enlik"ti bu. Geici hkmetin mali destei ve verdii
pasaportlarla donanm olarak Poznan Dkal'na doru yola
koyuldu. Polonya'nn Prusya egemenliindeki bu ksmnda
Polonyallar ayaklandrmay amalyordu, fakat oraya ulamas
engellendi. Haziran'da ek liderliinin Frankfurt'taki Alman Ulusal
Kongresi'ne tepki olarak ve Slavlarn karlarn Almanya'ya ve
byyen Macaristan'a kar korumak adna Prag'da dzenledii
Slav Kongresi'ne katld. Kk bir rolde de olsa kongreyi sona
erdiren ayaklanmada yer ald.
15
M1HAIL BAKUNN

1848 Aralk'mda, snrsz, birleik bir Avrupa fikrini ilk kez

dillendirdii "Slavlara an"y yaynlad. Slav Kongresi'nde, yeniden
yaplan bir Avusturya mparatorluu'nun boyunduruunda ulusal
haklara ulamay hedefleyen ek liderliinden farkl olarak,
Prusya'daki, Trkiye'deki, Avusturya ve Rusya'daki despotik
rejimleri alaa etmek ve yerine Slav halklarnn zgr
federasyonunu ve hatta Avrupa Cumhuriyetleri Federasyonu'nu
kurmak arsnda bulundu. "Btn kurtuluumuz devrimdedir,
baka hibir yerde deil" diye yazyordu Bakunin. Leipzig'de,
Almanca ve Lehe versiyonlanyla baslan bror, eke ve
Franszcaya da evrildi ve yaygn olarak okunup tartld.
Bakunin'in bu dnemdeki btn hedefi, Slavlarn, Macarlarn ve
Almanlarn demokratik glerini, Orta ve Dou Avrupa'nn her
yerinde, kurulu dzene kar planl bir saldn iin bir araya
getirmekti. ekler arasnda kalc ilikiler kurmu olarak Prag'dan
ayrld ve Almanya'ya geri dnd. Dresden'de yaarken, Saksonya
kralna kar 1849 Mays'nda balayan ayaklanmaya katld.
Besteci Richard Wagner, Dresden'de Bakunin'le yakn ilikiye
gemitir, izlenimleri btnyle gvenilir olmamakla beraber
Wagner otobiyografisinde hayat dolu, cokulu bir Bakunin portresi
izer. Kendisiyle iliki kuran birok insan gibi Bakunin, Wagner'i de
olduka etkilemi, onu adeta bir mknats gibi kendisine ekmitir.
Onun esiz ve mkemmel kiilii beni hemen arpmt. Otuzla krk ya arasnda
gstermesine ramen insanolunun btn genlii onda toplanmt sanki. Onunla
alakal olan her ey bir irilik tayordu; ilkel bir cokuyla ve gle doluydu...

Sokrat yntemiyle tartrd. nce sakin grnr, koltukta yle bir kayklr ve
oturduu yerden herkese laf yetitirirdi. Devrimin sorunlar zerine bir yn
deiik trden adamla mthi bir hzla ve bir konudan dierine atlayarak
tartabilirdi. Byle durumlarda tartrken kaydettii baarya diyecek yoktu.
Byk bir inanla ifade ettii dncelerini rtmek olanakszd; konunun btn
ynlerine dalar, fikirlerini radikalizmin en u snrna dek vardrrd.
16
DEVLET VE ANAR/

Wagner'e gre Bakunin yanl yolda ve verimsiz bulup onay-lamasa

da bir ayaklanma patlamayagrsn, kendini btnyle ona adyor ve
"kusursuz bir soukkanllkla" hareket ediyordu. Wagner onun,
askerlerin saldrlan younlatnda ihtilalcilerin tm barut
stoklarn belediye binasna yp binay havaya uurmaya
niyetlendiini anlatmaktadr. (Bakunin bu hikyeyi "itirafname"sinde dorular. ehri batanbaa atee vermekten
kanmayacak olduundan, bazlarnn nasl olup da insanlar yerine
tatan binalar adna kayglanabildiin! anlamadndan
bahsetmektedir.) Umutsuz bir durumda bulunmasna karn
kamay gururuna yediremed ve ayaklanmann dier nderleriyle
birlikte tutukland. Saxon yetkilileri Bakunin'i yarglayp lm
cezasna arptrdlar. Fakat sonra ceza bozuldu ve Bakunin
Avusturyallara teslim edildi. Bakunin'i bu defa Avusturyallar
Prag'daki ayaklanmaya katld iin yargladlar ve bir kez de onlar
lme mahkm ettiler. Ancak ceza yine kaldrld ve Bakunin
Rusya'ya iade edildi. 1851 Mays'nda zincire vurularak Rusya'ya
gtrld ve siyasi sulularn kapatld balca hapishane olan
Peter-Paul Kalesi'nde tek bana hapsedildi.
Birka ay sonra Bakunin, en tartmal eserlerinden biri olan I.
Nikola'ya "itirafname"sini yazd. Bakunin'e, I. Nikola'nn ondan,
"manevi bir ouldan manevi bir babaya yazlyormuas-na"
sularnn bir dkmn yapmasn istedii sylenmiti. Bakunin
kabul etti ve doksan alt sayfa uzunluunda bir "mektup" kaleme
ald. Ekim Devriminden sonra bu belge arlk arivlerinde bulunmu
ve yaynlanmtr. Kimileri bu belgeyi iki yl sren bir hapisliin zor
koullaryla "zlen" bir adamn aalk itiraflar biiminde
yorumlad. Ancak "itirafname" daha yakndan incelenirse sz
konusu yaklamn aklayc olmad anlalacaktr. Nikola,
Bakunin'den iki ey istemi grnyor: Pimanlk getirmesi ve
Bakunin'in devrimci su ortaklar, bilhassa Polanyallar hakknda
bilgi. Bakunin Nikola'y her iki ba17

MIHAL BAKUNN

kmdan da hayal krklna uratmtr. Yaptklarnn Niko-la'nn

bak asna gre su saylabileceini kabul ederken ve mektubu
"piman bir gnahkr" eklinde imzalarken bile Baku-nin
inanlarnn hibirini inkr etmiyordu. Aynca bakalarn ele
vermeyi aka reddetti ve sadece Nikola'nn dier kaynaklardan
edindiine emin olduu bilgileri aklamaya zen gsterdi.
O halde Bakunin Bat Avrupa'ya ayak basmasndan tutuklanana dek
geen sredeki dncelerinin ve faaliyetlerinin bylesine uzun ve
ayrntl bir dkmn yapmay neden kabul etmitir? Onun
durumundaki birinin ruh halini anlayabilmek hayli g olmakla
beraber, bir miktar kendi iine dnmek, hayatyla ve
hedefledikleriyle hesaplamak arzusu duyduu sylenebilir.
"tirafname", Bakunin'in Nikola kadar kendi kendiyle de syletii
bir dizi hesaplama iermektedir. Bunun yan sra Ba-kunin'n
kendisini Nikola'yi eitmek gibi bir fikre kaptrd grlyor. Rus
mparatoru'nun hakiki bir devrimci inanc, stelik birincil bir
kaynaktan renme ansna her zaman sahip olmadn dnm
olmal. Bakunin belki de biraz Nikola'y fikirlerine kazanmay
dlemiti -geri Bakunin de dahil olmak zere birok Rus'un iinde
"tepeden devrim" fikrinin inatla etkisini srdrd gzden
karlmamaldr. Aslnda Bakunin, gayet iyi niyetli bir biimde,
Nikola'y o gnn Avrupa'snda durmadan gelien glerin gerek
yz hususunda aydnlatmak istemiti. Bu nedenlerle bir pimanlk
mektubu grnm altnda Bakunin'in radikalizme evrilme srecinin
ve Avrupa'nn drt bir yanndaki hkmetleri ykma abalarna
katlnn ayrntl bir dkmn okumaktayz.
Hikyenin esasna gz atldnda Bakunin'in dncesinde bundan
byle o veya bu biimde kalc bir yer tutacak olan birok konunun
belirginlemeye balad fark edilecektir. Mektupta, younlukla
Avusturya mparatorluu'na ynelmi bir an18

DEVLET VE ANAR

ti-Altnanclk tavryla beraber ne kan Slavlarn birlii meselesi

bunlardan biridir. Gze arpan hususlardan biri de antiparlamentarizm tavrdr. Birok baka Avrupal radikal gibi Bakunin de, 1848-49 olaylarnda "burjuva demokrasisinin" ve anayasacln gerek yzn grp derin bir hayal krklna
uramt. Hayli uzun bir analizini Devlet ve Anari'ds yapt,
demokratik Alman devriminin yenilgisine dair duyduu znt, onun

amt-Alman duyarlln daha da glendirmitir. Sonralar Marx'a

mal edecei kesin bir suu yanstr gibi grnd garip bir
blmde Nikola'ya, zellikle Rusya iin, grevi insanlar bir
diktatrl gereksiz klacak noktaya dek eitmek olan gl bir
diktatrlk idaresini tercih ettiinden sz etmektedir. (Byle bir
diktatrln banda kimin bulunmas gerektiini belirtmemitir,
fakat bu, kariyerinin geliiminde defalarca bahis konusu olacaktr.)
Ayn zamanda da 1842'deki makalesinin nl cmlesini anarak,
"ykma tutkusu" tadn kabul etmitir.
Sonu olarak "itirafnane", yazld dnemin koullarn doru bir
biimde anlatmakla kalmayp Bakunin'in hayatndaki ok nemli bir
dnemin ayrntl ve aklayc bir dkmn vermektedir. Mektup
cezasn hafifletmedi, srpriz saylmazd bu Bakunin iin. (1854'te,
Krm Sava srasnda hkmet, gya St. Petersburg'a yaplacak
muhtemel bir saldrdan korktuu iin Bakunin'i daha uzak bir yere,
Schlsselburg Kalesi'ne nakletti.) 1855'te tahta Nikola'nn olu II.
Aleksander kt. Bakunin mektubunu bir kez de onun okumasn
rica etti. Bunun zerine Aleksander mektubu okudu ve
"itirafname"nin herhangi bir pimanlk tamadn syledi.
Herhalde onun da Nikola'dan pek farkl bir kafa yaps yoktu. Ama
haklydlar, Bakunin'in siyasi dncelerinde hapse girdiinden bu
yana en ufak bir deiiklik olmamt. Bu, hapishane sansrnden
karp el altndan ailesine gnderdii 1854 tarihli bir mektuptan
da aka anlalmaktadr. Mektupta, be yllk bir yalnzla ve
fiziksel ypran19
M1HA1L BAKUNIN

maya ramen, hapisliin inanlarn deitirmeyi baaramadn,

hatta onlar "daha ateli, daha kesin ve kaytsz artsz" kldn
ifade ediyordu.
1857'de Bakunin beden saln ve akli dengesini yitirmek
korkusuyla bir kez daha pimanln belirtti ve affedilmesini
diledi. Bu defa ricalar ve ailesinin abalan sonu vermiti. II.
Aleksander Bakunin'in hapisten kmasna karar verdi ve onu
Sibirya'ya, mr boyu srgne gnderdi. Bakunin ailesine ksa bir
ziyarette bulunduktan sonra Tomsk'a gitti. nsanlarla yaamaya
alk ve tkenmez bir enerjiye sahip olan Bakunin gibi bir adama,
tek bana hapsedilmek katlanlmaz gelmi olmal. Kaybettii
zaman her iki bakmdan da telafi etmeye giriti. 1858'de 18
yanda Polonya asll zarif bir gen kz olan Anto-nia Kwiatkowska

ile tant ve evlendi. Antonia'ntn babas Tomsk'ta zel bir altn

madeni irketinde alyordu. Bu bir dizi nedenden olduka tuhaf
bir evlilikti. Bir kere Bakunin Anto-nia'dan yaklak yirmialt ya
bykt ve dorusu Antonia onun siyasi faaliyetleri hakknda pek
fazla bilgi ve ilgi sahibi deildi. Sonra fiziksel olarak da hayli
uygunsuz bir grnmleri vard; ufak tefek olan Antonia,
Bakunin'in heybetli gvdesinin yannda daha da ufalyordu. Bir
tandklar ikisini bir sirkte yan yana yryen bir fille bir midilliye
benzetiyordu. Antonia ilerleyen yllarda ocuk dourdu. Antonia,
kocasnn lmnden sonra onun talyan arkada Carlo Gambuzzi
ile evlenecek ve ocuklara Gambuzzi babalk edecekti. Bununla
beraber Bakunin karsn ve ocuklarn ok sevdi ve mr boyu
sren evliliinde onlara hep efkatle davrand.
Bakunin iin siyasi faaliyetlerden uzaklk sorunu, Sibirya'dan
gzpek bir biimde firar etmesiyle btnyle zmlendi. (Peter
Kropotkin 1876'da St. Petersburg askeri hastanesinden ok daha
cretli bir ka gerekletirecekti.) Bakunin
20

DEVLET VE ANAR

arlk hkmetini, ticari bir kariyer elde etmek bahanesiyle

Sibirya dahilinde serbest dolam izni vermeye ikna ettikten sonra
Pasifik kylarnda bir Rus gemisine bindi, ardndan onu
Yokohama'ya gtrecek olan bir Amerikan teknesine geti.
Yokohama'da da San Franctsco'ya giden baka bir Amerikan
gemisine atlad ve Panama Kanal'ndan geip Amerika'ya ulat. Bir
sre New York'ta kaldktan ve Boston ile Cambridge'e (burada
Longfellow ile akam yemeine kmt) uradktan sonra
ngiltere'ye doru yola kt. 1861 "in son gnlerinde Aleksander
Herzen'in Londra'daki evinin kapsn alyordu.
Bakunin, Herzen ve Ogarev'le birlikte bir l oluturmay
tasarlam gibi grnyor. O sralar Herzen'le Ogarev'in
Londra'da baslan ve Rusya'ya gizlice sokulan gazeteleri The Bell,
deiim yanllarnn etkili sesi haline gelmiti. Fakat sonralar
Bakunin'in fikirlerinin arkadalarna gre olduka radikal olduu ve
onlarn gazetecilik faaliyetlerinin kaldramayaca kadar youn bir
siyasi faaliyet arzusu tad anlalacakt. Ocak 1863'te yeni bir
Polonya ayaklanmas ba gsterdiinde Bakunin, hararetle
destekledii bu davaya kiisel bir katk yapmay gerekli grd ve
Baltk'a silahl bir Polonya lejyonu kartmak amacyla Litvanya
kylarna doru Don Kiota bir yolculua giriti. Fakat ne Bakunin

ne de bindii gemi isve'ten teye gidemedi. Herhalde tm bu

macerann en memnunluk verici taraf, Mays'ta, etin bir
yolculuktan sonra Stockholm'e ulaan An-tonia'ya kavumas oldu.
Bakunin imdi de talya'ya yerlemeye karar vermiti. 1864'n
balarnda talya'ya gitti ve 1867'ye dek, nce Floran-sa'da ve
sonra da Napoli'de yaad. talya, Bakunin'in hedeflerine en yakn
ve uygun grd lkelerden biriydi ve fikirleri talya'nn yeni yeni
filizlenen sosyalist hareketi zerinde gl bir etki yapt. I866'da
Napoli'de Uluslararas Kardelik rg21
MIHAtL BAKUNIN

t'n kurdu (daha nce Floransa'da balatt bir giriimdi bu.) Bu,
anarizm yllarna damgasn vuran uzun ve karmak bir gizli
devrimci rgtler silsilesinin ilk rneiydi.
Fikirlerinin tam tamna ne zaman olgun bir anarizm biiminde
kristalize olduunu saptamak g. En ge 1866 Tem-muz'unda
anarist ideolojisinin kalbini oluturan devletin kategorik reddini
dillendiriyordu. Austos 1867'de de bir talyan gazetesi iin
yazd bir dizi makalede fikirlerini aka "anarist" kavramyla
karakterize ediyordu.
Bakunin 1867'nin son aylarnda talya'dan ayrld ve hayatnn geri
kalann, faaliyetlerini daha gvenli bir ekilde yrtt
svire'de geirdi. Bar ve zgrlk Ligas'na katld; bu, 1867'de
kurulan ve merkezi Cenevre'de bulunan fiberal bir ortasn f
rgtyd. Merkez Komitesi'nde grev ald ve Liga'y "ra-dikalize"
edip devlet kart sosyalist fikirlerine kazanmaya alt. Bu
abann bir paras mahiyetinde, anarist ilkelerinin ilk btnlkl
ifadesini bulduu Federalizm, Sosyalizm ve And-Teoiojizm adl
tamamlanmayan eseri kaleme ald. Yanma ekmeyi baaramaynca
taraftarlaryla beraber Liga'dan ayrld ve Sosyal Demokrasinin
Uluslararas Dayanmasn kurdu.
1867-74 aras Bakunin'in hayatndaki en aktif ve retken dnem
oldu; byk anarist eserlerinin hepsini bu dnemde yazd. Bu
dnemdeki faaliyetinin unsurlarndan birisi de, Ser-gey Neayev'le
ibirlii yaparak memleketi Rusya'daki devrimci evreleri etkileme
abasyd.
Neayev 1869'da, Rusya'da geni bir rgtn ba olduu iddiasyla
svire'de ortaya kt ve Bakunin zerinde byk bir etki brakt.
Bakunin onun Rusya'da dolama sokmak iin bir dizi propaganda
bror yazmasna yardm etti, faaliyetleri in finans bulmaya

alt ve genel olarak giriimlerinde adn kullanmasna izin vererek

Neayev'e kefil oldu. Zamanla Nea22

DEVLET VE ANARl

yev'in bu gveni hi de hak etmedii aklk kazand. Belirsiz bir

gemiten gelen Neayev varolan dzene derin bir nefret duyar
grnyordu fakat hayli arpk ve ahlakszca bir dmanlkt sz
konusu olan ve bu dmanl, srasnda hasmlarna olduu kadar
arkadalarna da yneltmekten ekinmiyordu. Mesela Bakunin
Kapital' Rusa'ya evirmek iin bir yayncdan avans almt.
Neayev Bakunn'in bilgisi dnda yayncya tahditkr bir mektup
gnderip alacandan feragat etmesini istedi. (Marx bu olay
Enternasyonal iinde Bakunin'e kar yrtt kampanyada
kullanacakt.) Neayev Herzen'in kzn entrikalarna katlmas iin
ayartmaya da kalkt ve Bakunin'le bozuup ayrlmalarndan sonra
onun baz belgelerini antaj amacyla ald. Ama en kts
Neayev'in kk bir devrimci evre oluturduu Moskova'da
gerekleti. Neayev grubun yelerini, ihbarclkla sulad bir
yeyi ldrmesi iin kendisine yardmda bulunmaya ikna etmiti. Bu
iten dolay, beynelminel bir sulu vasfyla svire'den Rusya'ya
iade edildi ve hayatnn geri kalann sefil koullarda hapiste
geirdi.
Bakunn'in Neayev'le bir yldan fazla sren likisi, hayatnn en
ok incelenen taraflarndan biri olmutur. En byk tartma, u
ad dillerde dolaan nl "Devrimci'nin El Kitab'nn" yazarnn kim
olduu konusunda kmtr. Neayev olaynn en bilinen yazl rn
olan bu kitap, devrimcinin gerici dzeni ykmak iin btn insani
balar ve duygulan soukkanllkla bir kenara brakmas gerektiini
vazeden korkutucu bir ament-dr. "El Kitab" Rus polisince
bulunmu ve Neavistleri tespit etmek amacyla baslmtr.
Bakunn'in, tamamyla olmasa bile, kitabn hazrlanmasnda rol
oynad uzun zaman kabul edildi. Sonradan bulunan kantlar,
kitabn yazarnn muhtemelen Neayev olduunu, fakat Bakunn'in
de yazmna yardm ettiini gsterdi.
23

MIHAILBAKUNIN

Bu durum, Bakimin'in byle vicdansz ve uursuz biriyle birlii

yapmasndan kaynaklanan sorumluluunu affedilmez kl-sa da, onu
Neayev'e ekenin neler olduunu anlamak g deildir: Neayev
genti, enerjikti ve Rusya'nn ykselen gen neslinin gerek

temsilcisi ve devrimci hareketle dorudan balan olduunu iddia

ediyordu. Bakunin onun iddialarna ok abuk kand, onlarn
boluunu ve Neayev'in gerek yzn fark etmekte de olduka
yava davrand.
lgin bir ekilde Bakunin, Neayev'le ibirliini Entemas-yonal'in
iinde ve dnda yrtt dier rgtsel faaliyetlerin dnda
tutmutur. Sz konusu faaliyetler karmakark bir yumak
halindeydi; bir ksm hem ak hem de gizli alan, i ve d
evreleri st ste ylan rgtler, Rus halk sanatndaki ie
geen tahta bebeklere benzeyen br grnm arz ediyorlard.
Bakunin balarda aktif bir ye olmamakla beraber, Enternasyonal'e 1864'te katld. 1868 yazmdaysa Enternasyonal'in Cenevre
Merkez Seksiyonu'nun yelerinden biri durumuna geldi. Ayn yln
Eyll aynda, esasen 1866'daki Uluslararas Kardelik r-gr'nn
devam olan Sosyal Demokrasinin Uluslararas Daya-nmas'n
kurdu ve Enternasyonal'e kabul edilmeleri iin bavurdu.
Enternasyonal, rgt ayr bir yap olarak iine almay reddedince
Uluslararas Dayanma -en azndan resmi mahiyette- kendisini
feshetti ve 1869'da Enternasyonal'in Cenevre Seksiyonu kabul
edildi. (Daha da karklk douran bir konu, Cenevre'de bir Rus
Seksiyonu'nun da varln srdrmesidir. Bu seksiyonun yeleri
Bakunin'e kar Marx' destekliyordu.) Bakunin Eyll 1872'de bir
grup talyan ve spanyol yandayla birlikte, Sosyal Demokrasinin
Uluslararas Dayanmasnn ardl saylan Sosyal Devrimci
Dayanma rgt'n kurdu. Birka ay nce de, kendisini ve
Zrih'teki bir avu Rus renciyi ieren bir Rus Kardelii rgt
oluturmutu. Sonra bir miktar insan daha katarak 1872
Haziran'nda, Enternasyonal'in Hukuk
24

DEVLET VE ANAR

Federasyonuma yakn ilikiler iinde bulunacak olan Zrih Slav

Seksiyonunu yaratt. Byk olaslkla baka devrimci rgtler de
vard ve faaliyet yrtyorlard. Bu rgtleri snflamak,
tarihileri bir yzyldr ileden karan bir aba olagelmitir. ou
halde bunlar aslnda, kafa dengi birka arkadan oluturduu
kk evrelerden te bir ey deildiler. Ama grnen o ki Bakunin
bu kk evreleri ayrntl bir ekilde organize etmekten ve onlar
iin hedefler belirlemekten olduka zevk alyordu.
Ayn zamanda Bakunin bol miktarda yazp iziyordu, inanlmaz bir
mektup yazaryd: 1870'de, son gnde "yirmi byk mektup"

yazdn sylyordu mesela. Dev boyutlarda, dorudan ve ou

zaman olduka aklayc mektuplard bunlar. Dier taraftan teorik
yazlan, tamamlanmam ksa blmlerden oluuyordu. Zaten o
hayattayken pek az baslabilmitir. Marx'la aralarndaki miza
farklln herhalde onun bu karmakark yazl klliyatndan daha
iyi hibir ey aklayamaz. Bu duruma gzel bir mek, 1870-71
yllarnda kaleme ald Kaml Alman mparatorluu ve Sosyal
Devrim adl eseridir. ou almasnda olduu gibi bu kitap da
yaratcsnn kontrolnden km ve hayatyla ie gemi
gzkmektedir. Ogarev'e yle yazyordu Bakunin: "Anlayacan
ksa bir bror olarak baladm, imdi koskoca bir kitap olarak
bitiriyorum. Manyaklk yahu..." Ve gerekten anormal bir eydi,
hibir zaman tamamlanamayan, sabrn snrlarn zorlayan ksa ksa
blmler, bir yn varyantlar, sunumlar vesairelerden menkul
byk ve darmadan bir ktleydi kitap. O gnlerde yalnzca bir
ksm basld. Geri kalanysa Bakunin'in lmnden sonra Tanr ve
Devlet adyla yaynland ve en bilinen eserlerinden biri olarak en az
on alt dile evrildi.
1870'de Fransa-Prusya savann balamas ve onu izleyen
gelimeler Bakunin'de gl bir tepki uyandrd. Bu konudaki
25

MIHAIL BAKUNN

temel eseri Bir Fransza Varolan Kriz zerine Mektuplar, daha

kapsaml bir almann zeti olarak 1870 EyM'nde basld. Bu
eser Lenin'in I. Dnya Savandaki "emperyalist sava i savaa
evirmek" politikasnn arpc bir ncldr. Bakunin Franszlar'a,
Almanya'ya kar yrttkleri savunma savan bir halk devrimine
dntrmelerini ve kendi kendilerini yok etmek ve tm varlklarn
yitirmek pahasna da olsa Fransz devletini ortadan kaldrp yerine
otonom komnler federasyonunu kurmalarn neriyordu. Louis
Napoleon'un yenilmesinden birka gn sonra, Lyon'da sosyalist bir
ayaklanmann planlandn renir renmez "yal kemiklerini
oraya tamaya ve son roln oynamaya" karar verdi. Bu, 1849'dan
beri gerek bir ayaklanmaya katlmak iin eline geen ilk frsatt.
Lyon'a geldiinde Bakunin'in etkisi kendini hemen gsterdi;
devrimci komite tarafndan baslan bir afite "devletin idari
mekanizmasn mha etmek" ars yaplyordu. Ama ok gemeden
ayaklanmann kendisi imha oldu. Bakunin cesaretle direndi ve ksa
bir sre iin tutukland. Ancak bu defa kamay becerdi ve klk
deitirerek svire'ye dnd.

Bakunin, Almanya'nn Fransa'ya kar kazand artc zaferle

Marksistlerin "doktriner sosyalizmi" arasnda imdiden bir balant
kurmaya balamt. Hayatnn bir sonraki nemli olay, kafasndaki
bu balanty daha da glendiren, Enternasyonal iindeki 1872
hiziplemesi oldu. Marx ve Bakunin arasndaki ilikiler hibir zaman
scak olmamtr, ancak buna ramen sadece 1860'lann sonunda
aleni bir mcadeleye girimilerdir. kisi 1844'te Paris'te
karlatklarnda Bakunin Marx'n kiiliine deil bilgisine
hayranlk duymutu. Sonralar Temmuz 1848'de Marx, Kln'de
kan ve genel yayn ynetmenliini yapt Neue Rhenische
Zeitung gazetesinde romanc George Sand'in elinde Bakunin'in Rus
hkmetinin ajan olduunu gsteren kantlar olduunu iddia eden
bir rapor yaynlayacakt -bu
26
DEVLET VE ANAR

dedikodu Bakunin'in peini bir sre brakmad. Gazetenin daha

sonra Sand'in hikyeyi yalanlayan bir yazsn ve yan sra
Bakunin'in protestosunu yaynlamas, Marx ile Bakunin'in arasn
dzeltmek bir yana gelecekteki iliikilerinin tmden bozulmasna
yol aacakt. (Bir kez de 1864'te Londra'da karlatlar. Yumuak
fakat hayli mesafeli bir grmeydi bu.) Ayrca Ruslara kar
tepkili ve pheci davranagelmi Marx'a gre Bakunin bir Alman ve
Yahudi dmanyd. Bamszlk mcadelesini ikisinin de
destekledii Polonya meselesi bile onlar birletirmekten ok
ayrmaya yaramt. nk Marx'a baklrsa, Polonya zgrlne
ancak, Avrupa gericiliinin en salam kalelerinden biri olan
Rusya'ya kar savaarak ulaabilirdi. Halbuki Bakunin iin
Polonya'nn bamszl, Rusya'nn da zgrlemesi adna bir
balang noktas oluturuyordu. Sonuta olduka artc olan,
uluslararas bir rgtlenmenin dahi, bu birbirine kar duran ve
epey hkim iki karakteri bir arada tayacak kadar geni ve
yetenekli davranamamasdr. Yine de aralarndaki kiisel kartlk
mutlak bir neden olarak grlmemelidir -ikisi iin de sz konusu
gerilim olmazsa olmaz bulduklar ilke farkl lklann-dan
kaynaklanyordu.
Yllardr beklenen frtna en nihayet Eyll 1872'de,
Enternasyonalin Lahey'de dzenlenen kongresinde patlad. Manc
tek bir ikna edici kant gstermeden Bakunin'in Enternasyonal
iinde gizli bir ttifak kurduunu ve amalara aykn faaliyetler
yrttn iddia etti ve Bakunin'i Enternasyonal'den azlettirmeyi

baard. (Bakunin kongreye gelememiti.) Ek olarak onu, Kapitalin

evirisinde sahtekrlk yapmakla sulad. ktidar Bakunincilerin
elinden almak iin (o sra Bakuninciler Enternasyonal'de
ounluktular) Lahey Kongresi'n, Genel Merkez'i Londra'dan New
York'a tamaya ikna etti. O gnn ii hareketi asndan bu
tanma bir Sibirya srgnnden farkszd ve Marx'n da ok iyi
bildii gibi eski Enternasyonal'in lm anlamna geliyordu,
27

MIHAL BAKUNN

Bakunin Devlet ve Anar?y\ bir yl sonra, 1870'lerin bandaki

karmak gelimelere duyduu tepkiyi zetleyen bir eser olarak
kaleme ald. Bu onun son byk yazl eseriydi. imdi artk
hayatnda bir tutarllk, ailesi iinse gvenli bir ortam iin
uramann zaman gelmiti. Kiisel servet sahibi bir talyan
taraftan Lokarno yaknlarnda, Baronata adl bir arazi satn ald.
Ama buray komu talya'dan ve baka yerlerden kaan
devrimciler iin bir tr snak, B akn inler iin de bir ev haline
getirmekti. Ayrca arazinin resmi mlkiyetinin Bakunin adna
kaydedilmesi ona svire vatandalna geme gvencesi
salayacakt. Bakunin'in hayatndaki parayla ilgili talihsizlik
gelenei bu hususta da srd ve giriim feci ekilde sonuland.
Aksilikler dizisi talyan taraftarn iflas ve ardndan Bakunin'le
birbirlerini irkince dava etmeleriyle balad. Bakunin ve vefakr
kans araziyi terk etmek zorunda kaldlar ve bu yzden Bakunin'in
itibar hayli zedelendi. Bakunin bu fiyaskoyu unutmak isteiyle
Austos 1874'te yeni bir ayaklanma planna katlmak iin
Polonya'ya doru yola kt. Fakat plan daha ayaklanma balamadan
suya dt ve Bakunin ne kendisine ne de kurulu dzene zarar
vermeden svire'ye dnd. Bu onun son ayaklanma giriimi oldu.
Kalan gnlerini bbrek ve mesane rahatszlklarnn artan
strabyla geirdi ve 1 Temmuz 1876'da tedavi olmak in gittii
Bern'de ld.
Bakunin'in hayat ve dnceleri sk skya birbirine baldr, nk
o fikirlerini okuduklarndan olduu kadar -ki hayli iyi bir
okuyucudur- tecrbelerinden ve kiisel mcadelelerinden
devirmektedir. Birbirinden koparld takdirde ne hayat ne de
dnceleri anlalabilir; ne de biri dierini btnyle aklayabilir.
rnein, Bakunin halkn zbilincine ve kendini ynetme yeteneine
duyduu inanta fazlasyla samimi olmasna ramen, devrimci bir
"diktatrlk" fikri onu daima cezbetmitir. Sonra ykcl

kutsamas sadece Hegelci felsefenin onda brak28

DEVLET VE ANAR

t soyut bir etki deildir; sz konusu dstur kendini gerek yazl

gerek somut biimleriyle aa vurmu, gerek hayatta karlk
bulmutur. Fakat bireysel ilikilerinde Bakunin'den daha yumuak
bal ve daha iddet kart bir ikinci insan bulmak zordur.
Bakunin'deki muammann ne hazr bir aklamas ne de an bir
diyalektik zmlemesi vardr. Kiiliinde ve fikirlerinde
barndrd bu kartlklar ve tutarszlklar, tarihileri ve
biyografi yazarlarn lgna dndrmtr. Artk Bakunin'i kendi
haline brakmay yelemi grnyorlar.
Devlet ve Anari teknik olarak tamamlanmam da olsa, gl
balantlarla bir btn oluturmas bakmndan Baku-nin'in
eserlerinin pek oundan daha baarldr. Gerekten de eser
olduka ustaca kurgulanmtr. Esas olarak ana temay bir arada
ilemektedir. lki, Fransa-Prusya Sava'nn ve Alman
mparatorluu'nun ykseliinin Avrupa apndaki etkileri; ikincisi,
Enternasyonal'deki hiziplemenin pei sra Marksizme ynelttii
eletiriler ve ncs de temel anarist grlerinin zl bir
ifadesidir. Saylanlardan sonuncusu, almaya anarist ilkelerin
ortaya konulmas bakmndan zellik katan taraf olmakla beraber
asl nemli olan, Bakunin'in daha soyut eserlerinde bulunmayan
biimde, sz konusu ilkelerin dier iki tema kapsamnda somut ve
hatta programatik birer karakter kazanmasdr.
Devlet ve Anar'nn nemli bir ksm Bismarck'n iktidara
gelmesinin ve Almanya'nn Fransa'ya kar kazand zaferin pei
sra Avrupa'nn durumu zerine incelemelerden olumaktadr.
Birok Avrupal radikal gibi Bakunin de, Fransa'nn devrimci ve
sosyalist geleneiyle birlikte birdenbire kmesinin ve Almanya
tarafndan hkmedilen bir Avrupa tablosunun okunu yayordu.
Avrupa genelindeki gericiliin ve "devleti" glerin, Almanya'nn
ykseliiyle beraber llemez bir g kazanm olmasndan ve
halkn toplumsal ve ekonomik zgrlk yanls glerinin
zayflamasndan korkuyordu.
29

MIHAILBAKUNN

Ne yazk ki Bakunin'in bu tema zerindeki ayrntl incelemesine

ktcl bir Almanofobi elik etmektedir. Bu durum bir para,
brokratik Rus devletini Almanya'dan ithal edilmi gren Slavofit

akmnn etkisiyle aklanabilir. Ancak Almanofobi Bakunin'in

beynine esasen 1848 dneminde geirdii deneyimlerle kaznmtr:
Avusturyal Slavlarn davasn benimsemesi, Alman liberalizminden
kaynakl hayal krkl ve Dresden ayaklanmas sonras Sakson ve
Avusturyal yetkililerin elinden ektikleri... Sz konusu fobi
Bakunin'de, onun Almanya'nn askeri ve politik gcne dair tehlike
uyarlarna MarVa kar oalan dmanlnn elik ettii bir
dnemde, Prusya-Fransa Sava-'nn ard sra btnyle
olgunlam oldu.
Bakunin'in anti-Alman duyarll, onu Almanya'nn ykseliinden
birtakm talihsiz sonular karmaya sevk etmitir. Almanlarn
doyurulmam milliyeti arzular, otoriteye boyun eme yatknlklar
ve militarize eilimleri hakkndaki uyarlar, tpk Rus
yaylmaclnn olas sonular hususunda olduu gibi kesin bir
kehanet nitelii tamaktadr. Bununla beraber objektif analizlerin
tesine gemi ve Almanlarn onursuzluuna ve itaatkrlna dair
etlii hakaretler bir tr rkln eiine dek dayanmtr.
Ayn derecede itici olan, Devlet ve Anari'de dier eserlerine gre
daha az vurgulu olsa da, Bakunin'de anti-Almanclnn mantksal
bir sonucu olarak sk sk grlen anti-Semitizmdir (Yahudi
kartl). Marx'la mcadelesinde bunu zaman zaman bir silah
olarak kulland. Ayn zamanda Alman olan Marx elbette
Entemasyonal'deki tek Yahudi deildi, fakat Yahudilerden bir
ksm Bakunin'e kar yrtt kampanyada ona destek
veriyorlard. Bakunin'in anti-Semitizmi Marx'la atmalarndan
ok nceye dayanr. Bu eilimlerin, tatsz da olsa, Bakunin'in
anarist ilkelerini geersizletirmeyece sylenebilir. Yan sra
30
DEVLET VE ANARl

bu ilkelere tutkuyla balanan birinin, kaba etnik nyarglarla malul

olabilecei bir olaslk mahiyetinde tartlabilir. Bakunin iin en
fazla sylenebilecek olan, bu yaklamnda yalnz olmaddr.
rnein Fransa'da en azndan Dreyfus olayna dek, sosyalist ve
anarist yazarlar, kapitalist veya banker Yahudi imajn ne
kararak sk sk basmakalp ant-Semitik vurgularda bulunuyorlar,
"burjuva" ile Yahudiyi kaba bir anlamdalk iinde kullanyorlard.
u da belirtilmelidir ki, Bakunin'n Polonyallar savunmak ve
desteklemekteki tutarll (eletireli ii de elden brakmadan)
ilkelere ballnn dikkat ekici bir rneidir -oysa birok liberal
Rus in ahlaki bir kara lekeydi bu.

Devlet ve Arutri'nin ikinci ana temas Marksizm eletirisi-dir.

Marksistlere gre proletaryann ayr ayr lkelerde politik hayata
katlmlar, snf mcadelesini yrtmenin ve nihai anlamda
proletarya egemenliini salayp devleti bertaraf etmenin en etkili
yollarndan birisiydi. Anaristlerse "burjuva politikasna" herhangi
bir katlmn doas gerei yozlatnc olduunu dnyorlard.
Onlara gre ya dmana kar savardnz, ya da ona katlrdnz;
ikisini bir arada yapmanz mmkn deildi. Politik bamszl
zedeleyecek politik yntemlerden medet ummak tehlikeli bir tutum
olurdu.
Buna bal olarak oka tartlan konulardan biri de bizzat
Enternasyonalin yaps ve rgtlenmesiydi. Enternasyonal
bileenleri eer gncel politikayla megul olacaksa, rgtn, bilgi
ve destek toplamak, yan sra koordinasyon salamak bakmndan
kati suretle merkezilemesi, sonuta en azndan Genel Kon-sey'in
yetkilerini oaltmas gerekecekti. Anaristlere greyse
Enternasyonal yeni toplum iin dorudan bir model gibi,
gelecekteki zgr dzenin bir minyatr gibi i grmeliydi. Bu
yzden Entemasyonal'i, yerel seksiyonlarn mmkn olan en ileri
dzeyde otonomiye sahip olduu gerek bir federasyon bii31

MIHAL BAKVMN

minde tasarladlar. Nitekim Genel Konsey'in (ve yan sra Kon-sey'i

ynlendiren Marx'n) yetkileri zerindeki tartma, gerekte
Enternasyonalin strateji ve hedeflerini belirleyen temel konular
zerindeki tartmalardand.
Bakimin Marksistlerin, devlete gre politika yaptklar takdirde
kendi sonlarn da hazrlayacaklarn iddia ediyordu. Bu politika
tarz olsa olsa iki sonuca varabilirdi: Marksistler ya parlamenter
sistemin iine srklenecekler ve burjuva partilerinden hibir
farklar kalmayacakt ya da eer bir vakit iktidara gelirlerse
kitleler zerinde yeni bir hknedici zmre oluturacaklard. Yani
20. yzyln kavramlaryla bakarsak, varacaklar yer ya Bat Avrupa
Sosyal Demokrasisi ya da Leninizm-Stahnizmdi. Bakunin ikinci
olasl, Marksist bir "proletarya diktatrl-"nn neye
benzeyebileceini, Devlet ve Anari'mn en arpc blmlerinden
birinde ayrntlaryla betimlemektedir. Gereinden neredeyse
altm yl nce, Stalin Rusyas'nn birka kelimede rpertici bir
resmini izer ve Milovan Djlas kavram nlendirmeden ok nce
"yeni snfn ykseliine dair kehanette bulunur.

in ilgin taraf, Rusya'nn ekonomik yapsn incelemek iin Rusa

renen Marx Devlet ve Anari'yi dikkatle okumutur. 187475'lerde bir vakit bu kitaba gmld ve uzun uzun notlar ve
zetler kard. Devlet ve Anari zerine yapt yorumlar az
olmakla beraber aklaycdr. Bakunin'e ynelttii balca eletiri,
onun devrimin ekonomik nkoullarn yeterince dikkate
almamasyd. "Sosyal devrim dedii eyin temeli niyet, ekonomik
koullar deil", diye yaknyordu Marx. Bu yarg zerine
sylenebilecek ok ey var. Marx'n aklkla gremedii ey,
tersinden bir eletirinin kesinlikle kendisine yneltilebi-lir
olmasyd. Bakunin'in uyarlarna verdii yegne karlk uydu:
Sosyalizm yeni bir hkmedici zmre yaratabilirdi, her32

DEVLET VE ANAR

halde yaratacakt da, fakat bir kez ekonomik koullar deiip snf
tahakkm sona erdiinden, devlet ve ona bal btn ilikiler
zaman iinde snmlenip gidecektir. Politik hkmediciliin sadece
ekonomik koullarn deil bir niyetin de rn olduunu, ekonomik
koullar dntkten sonra bile hkmedenlerin baki kalabileceini
aklna getirmiyordu Marx.
Devlet ve Anari'deki anlatsal ustalk kendini Marx'a ynelttii
saldrlarda gsterir. Marx ve grlerinin tartlmas kitabn
sadece son blmn kapsar. Zaman zaman Bakimin Marx'a
katlmasna ramen, Almanlarla "devletilii" bir tuttuundan olsa
gerek, Marx'n politik grnmn btnyle fesat ve kt bir
tipoloji iinde ele alr. Devlet ve Anarf nin yazld koullar iinde
Mam, bir anlamda pan-Alman egemenliine alan sosyalist bir
Bismarck'a dnr. Byle bir tarifin gzellii veya ncelii,
Bakunin'in nadiren itibar ettii bir anlatsal beceri rndr.
(Bakunin'in, Marx, Lassalle ve yeni Alman Sosyal Demokrat
Partisi'ni, gerekte nn de birok konuda farkl grleri olsa
da, bir arada deerlendirdii unutulmamaldr.)
Devletilik ve Marksizm'in ikisine de kar Bakimin, bugn
kullandmz anarizm terimleriyle, "anari" ilkelerinin ve
gelecekteki anarist toplumun geni bir taslan ortaya
koymaktadr. En genel anlamda unu sylemek mmkn: 19. yzyln
rekabet halindeki politik ideolojisinden (liberalizm, sosyalizm ve
anarizm) her biri, Fransz devriminin nl lemesindeki
kavramlardan (zgrlk, eitlik ve kardelik) birinin zerinde
ykseliyordu. Anarizm, 19. yzyl parlamentarizmini reddetmek ve

"burjuva demokrasisini" ekonomik eitsizlik devam ettii srece

yalnz ayrcalkl snflar tarafndan kullanlabilecek darlkta bir
zgrlkler toplam olarak grmek noktasnda sosyalizmden ok da
farkl saylmazd. Anaristlerin liberalizm
33

MIHA/L BAKUNIN

eletirisi, sosyalistlerinkine pek az ey katmaktayd; Devlet ve

Anari'nm bu eletirileri ieren blmleri, herhalde en az zgn ve
ileriyi grebilmek hususunda en az baarl blmlerdir. Anarizmin
zgnlk tayan eletirileri Marksizme kar, Marksizmin,
iddialarnn aksine gerek bir ekonomik eitlii kurabilecek
yetenekten yoksun olduu ynnde gelitirdii eletirilerdir.
Bakimin, Marksistlerin iktidar olduklarnda kapitalistlerin yerine
geeceklerini ve iilerin iinde bulunduu koullarda esasen
deiiklik olmayacan dillendiren ilk teoris-yendi ve ondan sonra
bu uyarlar, anarist dncenin temel bileenlerinden biri haline
geldi.
Ayn zamanda anarizm, gerek zgrle ve eitlie giden yolun,
devrimci lemenin nc teriminden getiini ileri sryordu:
Kardelik. Kardelik kelimesi Bakunin'in yazlarnda defalarca
kullanlr, kurduu devrimci rgtlerin birounun adlarnda da sk
sk yer alr. Dier anaristler gibi Bakunin de toplumsal
dayanmann, kk derinlere uzanan ortaklamac bir drt, insan
doasna ikin bir zellik olduuna inanyordu. Bu drtnn ada
toplumda kendini ifade etmeyi baaramamas, sadece devletin
hilekr yapnca bastrlm veya tahrif edilmi olmasndan
kaynaklanyordu. Daha iyi bir toplum yaratmak iin insanlann
yeniden eitilmesine veya doalarnn deitirilmesine gerek yoktu;
onlarn hapsedilmi doal drtlerini ve toplumsal enerjilerini aa
kartmak ve bunlarn nnde engel oluturan kurumlan ortadan
kaldrmak yeterliydi. Bununla beraber Devlet ve Anari'fe
mtemadiyen tekrarlanan nakarat, kk gnll birliklerden
oluan, daha byk hedefler iin daha byk bileimler yaratan
"aadan yukarya" rgtlenmi yeni bir toplum ansdr. Devletin
"yukardan aaya" rgtlenmi hiyerarik gvdesinin yerini
alacak olan yap budur. nsan doa-sndaki sabit bir doruluun
zerine ina edilmi byle bir top34

DEVLET VE ANAR

lumsal gr iin, yasal, idari ve polisiye kurumlaryla birlikte

devletin yokluunda, topluluu bir arada tutmak da hi zor

olmayacaktr.
Ve nihayet Devlet ve Anarinin A ekinde Bakunin, birey zerinde
uygulad geleneki baskdan dolay Rus kyl komnlerini kyasya
eletirir. Daha nceki yllarda daha da iddetli ifade ettii bir
eletiridir bu. Rus kyl komnlerini gklere karan, onlarn
sosyalist bir potansiyel tadna inanan o dnemdeki birok Rus
devrimcisinin arasnda allmadk bir yaklamdr Bakunin'inki.
Bakunin komnal otonomi ve birey arasndaki olas atmay sezmi
grnmektedir. Bu husus, anarizmin ideallerinin merkezinde yer
alan kk, yz yze komnler bakmndan bir btn olarak hayati
bir nem tamaktadr. Ne yazk ki Bakunin, bu sorunu daha ileri
boyutta ayrnt-landrmay baaramad.
Bakunin'in Devlet ve Anarfde zellikli bir yer tutan toplumsal
hedefleri, onun "sosyal devrim" kavramn da tanmlar, srasnda
kavrama yn verir. Devrimin birincil grevi devleti ve ona bal her
eyi ortadan kaldrmakt; bu nedenle bu ii yapmaya en uygun
toplumsal g, nfusun kurulu dzenin en dnda duran, onun
yklmasndan kan en az zedelenecek olan kesimleriydi. Bakunin
sk sk, ksmen "burjuvalam" ve orta snf deerleriyle yozlam
sayd, gl, "snf bilinli" ehir proletaryasndan kuku
duyduunu dile getirmitir. Oysa Marx'n btn umudunu balad
kesimdi bu. Onlarn yerine Bakunin, Marksistlerin Lmpen
proletarya olarak adlandraca kyllere, yar-ehrli iilere ve
zanaatkarlara, yani toplumun en yoksul ve mitsiz unsurlarna
gzn dikti. Baz zamanlar cokulu hayal gc, onun haydutlar ve
ekyalar gibi unsurlar romantze etmesine, onlar birer toplumsal
suludan ok toplumsal asi olarak kabul etmeyi yelemesine neden
oldu. Dier
35
MIHAIL BAKVNN

yazlarnda olduu gibi Devlet ve Anari 'de de 17. ve 18. yzyl

Rusyas'nda byk halk ayaklanmalarna nderlik eden Razn ve
Pugaev'i kutsuyor ve hatta 1848 devrimlerinin onlarla
karlatrldnda sokak yaramazlklar olduklarn ima ediyordu.
Fakat sz konusu unsurlar devrimin kkrtclar ve esinleyici-leri
olarak gryordu Bakunin; yoksa sosyal devrimi btnyle onlara
dayandrd yoktu.
Bakunin'in sosyal devrim iin nemli sayd dier g, "entelektel
proletarya" adn verdii, snf kkenlerine srt evirmi eitimli

bireylerdi. Bunlar tek balarna rgtler kurabilir, propaganda

yapabilir ve dank, mazlum kitleleri cesaret-lendirebilirlerdi.
Buna karn kitleleri ynlendirmeye veya onlara kendi fikirlerini
dayatmaya kalkmamal, kendilerini teorik ve rgtsel grevlerle
smrlandrmahydlar. Fakat byle adanm ve kararl bireylerin
kitleleri ynlendirmekten veya kitlelere hkmetmekten nasl uzak
kalabilecekleri ak deildir. Grdmz kadaryla bizzat Bakunin,
kendisinden sonra gelen birok devrimci gibi, ilkelerini hayata
geirmek hususunda olduka tahammlsz ve tahakkmcyd.
Sosyal devrim teorisiyle Bakunin, 1840'lardan beri izini srd
sosyal ve ulusal "hatlar" sonunda bir araya getirmiti. Ba-kunin'e
gre "devleti" dzeni hakkyla ykmaya ve "aadan yukarya" yeni
bir toplum yaratmaya en hazr halk gleri Latin ve Slav
lkelerinde bulunuyordu. spanya, talya ve Dou Avrupa lkeleri
en geni yoksul kyl kitlesini, yar-kyl kentsel igcn ve
yozlamam entelijansiya karakteristiini barndran, bugn bizim
azgelimi lkeler olarak adlandrdmz lkelerdi. Dahas
buralarda kyller ve ehirlerdeki emeki snflar, geleneksel
rgtlenme karakterlerini ve yaplarn ve devlete kar mesafeli
durularn koruyorlard. Oysa Almanya ve ngiltere gibi lkelerde
tam tersi sz konusuydu: st dzeyde
36

DEVLET VE ANARl

kentsel geliimin ve yurttalk bilincinin etkisiyle iiler giderek

artan oranda kurulu dzenin paras haline geliyorlard.
Bylece Bakunin, anarist devrimi balatmak iin yzn Avrupa'nn
gney ve dou kenarlarna evirdi. Ve bu blgelerde, zellikte
spanya, talya ve memleketi Rusya'da fikirleri byk bir etki
yaratt ve anarizm hatr saylr bir ideolojik g haline geldi.
Bakunin'in toplumsal glere ve politik koullara ilikin dikkat
ekici doru tehisleriyle birlikte gelien devrim teorisi, 20.
yzyln en nemli devrimlerinden bazlarn retmeyi baaracakt.
Devlet ve Anari zellikle Rus okurlar hedeflemekteydi ve
Bakunin'in anarist dneminde Franszca yerine Rusa yazd tek
kitapt. Eser 1873 yaznda tamamland ve svire'de 1200 adet
basld, hemen hepsi Rusya iin ayrld. (Kitap imzasz olarak
baslmt ama ieriine bir gz atldnda yazarn kim olabilecei
kolayca anlalyordu.) Devrimci gmenler bu sakncal kitab Rus
snrndan geirmek iin hemen etkili bir ebeke oluturdular.
Kitaplarn ou gvenlik iinde St. Petersburg'a nakledildi ve

devrimci evreler arasnda elden ele dolamaya balad.

Nitekim Devlet ve Anari hedefledii okurlara, sz konusu
okurlarn kitabn mesajn almaya en hazr olduklar zamanda
-1874'teki "halka dn" hareketinin arifesinde- ulamay baard.
Dierleri arasnda Bakunin, eitimli genlii "halka gitme" ynnde
uzun zamandr zorluyordu ve 1874'n "lgn (scak) yaznda"
binlercesinin yapmaya kalkt tam da bu oldu. Rus halkyla
dorudan ilikiler kurmak adna evlerini, okullarn ve
niversitelerini terk edip krsaln drt bir tarafna daldlar.
Planlanm bir hareket deildi bu, o gnden beri bilinen adlaryla
"Poplistler", rgtsel bir merkeze veya idareye tabi deildiler.
Bazlar esas olarak, konforlarn, ayrcalklarn reddedip,
37
MIHAIL BAKUNIN

hayatlarn daha anlaml klmak aray iindeydiler. Dierleri, Peter

Lavrov'un izinden gidenler, misyonlarn bir eit eitim almas,
kyllere sosyalizmi anlatmak ve bugn kullandmz tabirle onlarn
"bilinlerini ykseltmek" olarak gryorlard. Bu program eletiren
Bakunin'i hakl bulan bir grup gen ise kylleri, Razn ve Pugaev
isyanlarn rnek alarak, bir ayaklanmaya tevik ve tahrik etmeye
altlar. Onlar iin sonu beklenebilecei zere epey kt oldu ve
daha sonra yzlercesi arlk polisince yakaland.
Devlet ve Anarnn, "halka dn" hareketi zerindeki etkisi bir
dizi ada Rus aktivistince ifade edildi. Bu etki, bizzat adalet
bakannca, zel olarak Bakunin'in yazlan ve yandalar zerinde
duran, hareketle ilgili bir muhtra yoluyla da teyit edildi -herhalde
bir Rus devrimcisi iin bundan daha byk bir dl dnlemezdiKitabn ne denli abuk ve geni bir alanda yaygnlk kazand,
gemite arlk arivlerinden gn na kan u tuhaf rnekten
de anlalabilir: Haziran 1874'te, kuzeydou Moskova'nn, Yaroslav
yresinde toprak sahibi olan A.I. Ivanc-hin-Pisarev adl biri, polis
tarafndan aratrlr ve aratrmann sonucunda IvanchinPisarev'in, dier kukulu faaliyetlerinin yan sra Bakunin'in Devlet
ve Anari's'mi de ieren ykc bir klliyat elden ele dolatrd
ortaya kar.
Geri devlet-kart duyarllk, Devlet ve Anari'nin ortaya knn
ok ncesinden bu yana Rus devrimci dncesinin belirgin
zellklerindendi. Eser, Rus anarist hareketinin devrimci akmlar
arasnda ayn bir akm olarak yerlemesine yardmc oldu. Bat'da
olduu gibi Rusya'da da anaristler radikaller arasnda aznlk

halinde kaldlar; ideallerini pratie dkme frsat bulamadlar ve en

nemli tarihsel ilevleri sayca daha fazla ve daha iyi rgtlenmi
olan Marksistleri eletirmek oldu. Bakunin'in anlayn devrimci
entelektellerin otoriter eilim38
DEVLET VE ANAR

terine kar uygulayp gelitirmeye alarak sol iinde bir tr

vicdan grevi grdler. Bu rol, 1917'de Rus devleti Marksistle-rin
eline getiinde nemli ve yan sra tehlikeli bir ykmlle
dnt. Sovyet Rusya'nn koullarna yaklarken, ayrcalkl bir
sosyalist zmrenin ykseliine dair yaptklar bildik uyanlarla
Bolevik diktatrln ilk eletiricileri ve tabii ki ilk kurbanlar
arasnda yer aldlar.
Daha geni bir perspektiften baklrsa, anarizmin modern politik
dnceye balca katks herhalde eletirel tutumu olmutur.
Anarizm bundan baka neyi temsil ediyor olursa olsun, onun
belirleyici zellii devleti ve politik ilikileri reddetmesidir.
Sonuta anaristler, politikann kutsanmasna, insan hayatnn
politikaya tabi klnmasna kar yararl ve kkrtc bir niyetle
meydan okudular. Anarizm u basit fakat keskin soruyu sordu:
nsan doutan itibaren bir ehirde yaamaya yazgl mdr? Buna
anarizmin kendisinin verdii cevaba katlsak da katlmasak da,
denilebilir ki anarizm sz konusu soruyu inatla ve srarla
ykselterek politik dncenin vicdan grevini stlenmitir.
Bakunin'in Hayatndaki nemli Olaylar:
Rusya'da gerekleen olaylar eski sistem Rus takvimine gre,
Rusya dnda gerekleen olaylarsa on iki gn ileriden giden Bat
takvimine gre tarihlendirilmitir.
1814,18 Mays
: Tver yresindeki Premukhino'da dodu.
1828
: Topu okulu giri snavlarna hazrlanmak iin St. Petersburg'a gitti.
1835
: Askeri hizmetten ayrld.
39
MIHAILBAKUNM

1836

Moskova'ya tand.

1838, Mart

Hegel'in Ders Nothr'na yazd

nsz yaynland.

1840, Haziran

Berlin'de felsefe okumak iin

Rusya'dan ayrld.

1842, Ekim
1843

"Almanya'da Gericilik"! yaynlad.

Zrih'e tand, Wilhelm
Weitling'le
tant.

1844, ubat

Rus hkmetince geri dnmesi

emredildi, Paris'e yerleti, Marx ve
Proudhon'la tant.

1844, Aralk

Rus Senatosu asil statsn

kaldrd,
gyabnda Sibirya'da krek
cezasna
arptrld.

1847, 29 Kasm

Paris'teki Polonya toplantsnda

konuma yapt.

1847, Aralk

Fransa'dan snrd edildi,

Brksel'e
tand.

1848, ubat

ubat devriminden sonra Paris'e

dnd.

1848, Mart
1848, Haziran

Almanya'ya gitti.
Slav Kongresi'ne ve Prag'taki
ayaklanmaya katld.

1848, Aralk
1849, Mays
1849-1851

Slavlara arfy yaynlad.

Dresden ayaklanmasna katld.
Saksonya'da yargland, lm
cezasna arptrld, sonra
Avusturya'ya iade edildi, Avusturya'da da
yargland
ve yine lm cezasna

arptrld, bu
defa Rusya'ya iade edildi.
40

DEVLET VE ANAR

1851, Mays

: St. Petersburg'daki Peter-Paul

Kalesi'nde hapsedildi.

1851, HaziranAustos
1854, Mart

: "ttirafname"yi yazd.

1855, 18 ubat
1857, Mart

: Schlsselburg kalesine
nakledildi.
: I.Nikolald.
: Hapisten karld, Sibirya'ya
srld.

1858, 5 Ekim

: Antonia Kwiatkowska ile

Tomsk'ta
evlendi.

1861, Temmuz

: Sibirya'dan kap Japonya

zerinden
San Francisco'ya gitti.

1861, Kasm-Aralk : New York, Boston, Cambridge'i

ziyaret etti.
1861, 27 Aralk

: Londra'ya, Herzen ve Ogarev'in

yanna geldi.

1862

: Rus, Polonyal ve dier Slav

arkadalara ve nsanlk Davas: Roma-

1863, Ocak

1863, ubat

nov mu, Pugaev mi yoksa Pestel

mi.7 yaynland.
: Rusya'ya kar Polonya
ayaklanmas
balad.
: Litvanya kylarna kp Polonya
ayaklanmasna katlmak iin Londra'dan aynld.

1863, Nisan-Ekim

: Stokholm'da Polonya devrimi

yanls
konumalar yapt, yazlar yazd;
karsyla bir araya geldi.

1864, Ocak

: talya'ya gitti, Garibaldi'yi

ziyaret etti, Floransa'ya yerleti.

41

VHHAIL BAKUMN

1864, Eyll-Kasm
:

Stockholm ve Londra'ya gitti,

tekrar
Manc'la karlat ve
Enternasyonal'e
katld.

1865
:
1866
:

Napoli'ye tand.

1867, Eyll
:

svire'ye tand, Bar ve

Kardelik
Ligas'na katld.

1867
:

Federalizm, Sosyalizm ve
AntiTeolojzm'i yazd.
Enternasyonal'in Cenevre
Seksiyonu'na katld.
Bar ve zgrlk Ligas'ndan
ayrld, Sosyal Demokrasinin
Dayanmas'n oluturdu.
Neayev'le ibirliine balad.
Enternasyonal'in Bazel
Kongresi'ne
katld.

1868
:
1868

1869, Mart
1869, Eyll

Uluslararas
rgt'n
kurdu.

Kardelik

1869
1870, Haziran
1870, 2 Eyll
1870
1870,15 Eyll

Lokamo'ya yerleti.
Neayev'le ilikisini kopard.
Prusya Sedan'da Fransa'y
yendi.
Bir Fransz'a Mektuplar
yaynland.
Ayaklanmaya katlmak iin
Lyon'a
gitti.

1870-71

lmnden sonra Tanr ve

Devlet
adyla baslan blmleri eren
Kaml Alman imparatorluunu yazd.

1871,Mart-Mays
1871

: Paris Komn.
: Paris Komn ve Devletin
Dncesi1ni yazd.

42

1871 1872, Eyll

1873

1874, Temmuz-Austos
1874
1876, 1 Temmuz
DEVLET VE ANARl

Mazzini'nin Politik Teolojisi ve Enternasyonal yaynland.

Lahey Kongresi'nde Enternasyo-nal'den atld.
Devlet ve Anari'yi yaynlad.
Baarszlkla sonulanan ayaklanmaya katlmak iin Polonya'ya
gitti.
Lugano'ya tand. Bern'de ld.
43

ULUSLARARASI BRL'NDE K
PARTNN MCADELES
45

Dokuz yl nce glkle kurulan Uluslararas i Birlii, Avrupa

apnda ekonomik, sosyal ve politik hususlardaki gncel gelimeler
zerinde yle bir etki dourdu ki, bugn artk hibir politika

yorumcusu veya devlet adam onu ciddi ve endieli bir dikkatle

gzleyip hesaba katmaktan kanamyor. Yoksul emekilerin resmi,
yar-resmi, keyifleri yerinde smrcleri, yani btn bir burjuva
dnyas Entemasyonal'i hl esrarengiz, anlalmaz ama olduka da
korkutucu bir tehlike olarak gryor; ilerinden br ses onlara kt
gnlerin yaknda olduunu fsldyor. Onlara gre Enternasyonal,
Avrupa'nn tm lkelerinde etkili ve ezamanl bir dizi nlem
alnarak hzl ilerleyiine son verilmezse btn bir sosyal, ekonomik
sistemi ve devlet dzenini yutmaya hazr bir canavardr.
Bildiimiz kadaryla, Fransz devletinin tarihsel stnlne son
verip yerine daha tehlikeli br egemenliin, devlet destekli panAlman egemenliinin gemesine neden olan geen sa47

MIHAIL BAKUNN

van sonunda, Entemasyonal'e kar alnacak nlemler hkmetleraras grmelerin gzde gndemlerinden biri haline geldi.
Bu ok ama ok doaldr. Doalar gerei karlkl atma halinde
ve kesinlikle uzlatnlamaz olan bu devletlerden, varlklarnn
nedenini ve temelini oluturan, kitlelerin sistematik olarak
kleletirilmesi iinden baka bir sebeple ortak hareket etmeleri
zaten beklenemezdi. Bu taze Kutsal Ittifak'n arkasnda, ba
kkrtcs ve esin kayna olarak tabii ki Prens Bismarck
durmaktadr, daha da duracaktr. Fakat ittifak nerisini yapan o
deildi. Bu iin aklevveli olma erefini, daha ksa sre nce
bozguna uratm olduu Fransa'nn rezil hkmetine devretti.
Sahte ulusal hkmetin dileri bakan, cumhuriyetin has
hainlerinden, entrika dzeninin vefakr dostu ve koruyucusu,
Tanrya inanp insanl aalayan ve karlnda insanlk davasnn
btn drst savunuculannca aalk saylan, avukat milletinin
prototipi olma erefini olsa olsa Gambetta'ya brakan, ad km
geveze Jules Favre, iftirac ve muhbir roln zevkle stlendi.
Ulusal szde-savunma hkmetinin yeleri arasnda Favre, ulusal
savunmann silahszlandrlp gten drlmesinde ve Paris'in
arsz ve acmasz igalciye ayan beyan bir ihanetle teslim ediliinde
kukusuz en byk katks olanlardandr.1 Prens Bismarck onu
alenen kullanp enayi yerine koydu.
] mparator III. Napoleon'un 2 Eyll 1870'de Sedan'da yenilmesi ve muzaffer
Prusyallara teslim olmasyla birlikte Paris'teki Yasama Organ (kinci
mparatorluun parlamentosu) geici bir Ulusal Savunma Hkmeti atad. Yeni
hkmetteki merkezi figr, sava bakanlnn yan sra iileri bakanl grevini
de yrten cumhuriyeti avukat L-eon Gambetta (1838-1882) di. Sava

srdrme abalan, Fransa iinde toplumsal bir mcadeleye dnmeye

balamadan, boyte bir tehdidin gndeme gelmesiyle baarszla urad. 1871
ubat'nda yeni seilen olduka muhafazakr bileimli bir Ulusal Meclis,
Gambetta'nn politikasn bir ban anlamas lehine reddetti. Paris dnda
Versailles'da Adolf Thers'n (1797-1877) ban ektii yeni bir hkmet
kuruldu. Versailles hkmeti Paris'i kuatt ve iki ay iinde Komn' vahice
bastrd. 10.000'den fazla, byk olaslkla 20.000'e yakn komnar ld,
binlercesi yaraland veya
48
DEVLET VE ANAR

Ve nihayet Favre bu katmerli utanla, kendisiyle ve ihanet edip

satt Fransa'syla iftihar ediyormuasna muzaffer Alman Imparatorluu'yfa uzlama yoluna gitti. Sonra bir de tuttu, byk
Alman anslyesinin gnl ho olsun diye ve genelde proletaryaya,
zelde de Paris iilerine duyduu kinle, yeleri Fransz
emekilerinin nderleri olan Enternasyonal'i resmen ihbar etti.
Favre bununla yetinir mi hi? Hem Alman istilaclara, hem de
Fransa dahilindeki smrclere, hainlere, dzenbazlara kar
giriilen ayaklanmay provoke etmeye alt. Ayaklanmak haliyle
affedilmez bir sutu resmi makamlar iin ve Fransa, halkn
Fransa'sn tez cezalandrmalyd, hem de ibret verici bir sertlikte.
Bylece namussuzca yenilgisinin ertesi gn Fransz devletinin
azndan dklen ilk kelime, aalk bir gericiliin dilinden olmu
oldu.
Favre'n dnek bir cumhuriyetinin bunaka sayklamalarnn
cahilane rnnden baka bir ey olmayan kaba saba yalanlarn, o
unutulmaz genelgesini okumam olamazsnz.1 Bal bana kiisel
deildir, yeryzndeki her eyi yiyip bitirmi, nihai tkeniinin
kysnda can ekiip duran btn bir burjuva
Yeni Kaledonya'ya srld. Ardndan 5 milyar franklk tazminat ve Alsa-ceLorraine'in byk bir blmnn ilhak da dahil, Prusya'nn bar artlan kabul
edildi ve nc Cumhuriyet rgtlendi. Enternasyonal'in Paris Komn'yle fiilen
hi alakas olmamasna karn, gerek Mars, gerek Bakunin kendilerine ait olduunu
iddia ederek Ko-mn' sahiplendiler. Marx Fransa'da Savas'i, Bakunin Paris
Komn ve Devlet Dncesi'ni bu konuya hasretti.
Bir avukat, politikac ve mehur bir hatip olan Jules Favre (1814-96) Ulusal
Savunma Hkmeti'nde dileri bakanl yapt ve Thiers'n hkmetinde 1871
Austos'una dek bu konumunu srdrd.
1 6 Haziran 1871 'de Avrupa apndaki Fransz diplomatlara gnderilen bir
genelge veya talimatnamede Favre, Enternasyonali "geni bir Hrmason-luk
topluluuna" benzetti ve Enternasyonale kar kat nlemler almak hususunda tm
Avrupa hkmetlerini Fransa'yla ortak hareket etmeye ard.
49
MIHAIL BAKUNIN

uygarlna ait umutsuz bir feryattr bu genelge. Burjuvazi

kanlmaz yokoluunun eiinde olduunu sezdiinden,
umutsuzluktan deliye dnm bir halde, lanetli mrn
uzatabilecek her eye tutunmaya almaktadr. Vaktiyle bizzat
reddettii gemie ait btn idollerden; Tanrdan, kiliseden,
papadan, patrikal adaletten ve hepsinden ziyade en sadk
korumalar olan polis basksndan ve askeri diktatrlkten medet
ummaktadr. ster Prusyal, ister ural bural olsun, yeter ki
"drst insanlar" sosyal devrim kbusundan korusun...
Favre'n genelgesi nerede yank buldu dersiniz? spanya'da! mr
ksa spanya kral Amadeo'nun, mr ksa bakan Sagasta da
anlalan Prens Bismarck' memnun edip adn lmszletirmeye
niyetlendi1 ve Enternasyonal'e kar sava amakta gecikmedi.
Kendi niyetlerini tatmin etmek yle dursun, zayf ve nafile
nlemleriyle spanyol proletaryasnn alayl kahkahalarna mazhar
olan samasapan bir diplomatik genelge de o yazd. Prens
Bismarck'n ve mezi Favre'n tevikiyle hayli gz kara davrand
saylr ama karlnda ne ald? Byk Britanya'nn daha ihtiyatl
ve grece az ftursuz hkmetince bir gzel haland ve birka ay
gemeden drlverdi.
Bununla beraber Sagasta'nn genelgesi spanya adna zrvalyor
olsa da, bahtsz Amadeo'nun baht pek ak babas, anasnn gz
Kral Vctor Emmanuel'in dorudan denetiminde, kelimesi
kelimesine yazlmamsa bile, talya'da tasarlanma benzer.

1 1869 EylUl'nde ba gsteren bir devrim spanya Kraliesi II. Isabelle'ni

dzensiz saltanatna son verdi. 1870'de, 1869'da ilan edilen bir anayasann yapt
dzenlemeyle talya kral Victor Emmanuel'in olu Amadeo of Sa-voy ispanya
tahtna kt. Praxedes Mateo Sagasa (1827-1903) I. Ana-deo'nun ksa sren
saltanatnn bir blmnde iileri bakanl yapt. 1873 ubafnda nemli politik
kargaalarn ardndan, ksa mrl bir cumhuriyet, tacn tahtn terk eden
Amadeo'nun yerini ald. Sagasta bu cumhuriyetin hkmetinde kabine bakanl da
yapt. Bkz. sf. 85, dipnot ].
50
DEVLET VE ANAR

talya'da Enternasyonale ayr cepheden bask uyguland. lk

olarak, Enternasyonal, beklenebilecei zere bizzat Papa tanfndan lanetlendi. Dorusu Papa bu ii pek mstesna bir tarzda
kotard; Enternasyonalin btn yelerini, Hrmasonlar, Jakobenler, Rasyonalistler, Destler ve Liberal Katoliklerle1 beraber
toptan aforoz ediverdi. Kutsal Baba'nn sylediine gre, kim ki
onun ilahi buyruklarna kr krne itaat etmez, o vakit bu

lanetliler topluluuna dahil demektir. Yirmi alt yl nce Prusyal bir

general de komnizmi aa yukar bu ekilde tarif etmiti:
"Komnist olmak nedir bilir misiniz?" demiti askerlerine; yant
yine kendisi vermiti: "Komnist olmak demek, Kral Hazretleri'nin
iradesine ve fikirlerine aykr dnmek ve de davranmak
demektir."
Entemasyonal'i lanetlemeye heves eden sadece Roma'nn Katolik
Papas deildi. nl devrimci Guiseppe Mazzini bir metafizki,
deist ve yeni bir talyan kilisesinin kurucusundan ziyade bir
talyan yurtsever, suikast ve ajitatr vasfyla bilinir bizim
Rusya'da. te bu Mazzini, 1871 'de Paris Komn yenilir yenilmez
gaddar Versailles binlerce silahsz komnarn katledilmesini
buyurduunda, gya devrimci ve yurtsever ama esasen burjuvaca,
dahas ilahi iftiralarn Papa'nn aforozuna ve Versalles'n polisiye
zulmne eklemeyi pek gerekli ve nemli addetti.2 Sylediklerinin
talya'da Paris Komn'ne duyulan
1
Papa IX. Pius'un 1864 Aratk'nda yaynlanan Hatalarn zeti'ne bir
referans. Hatalarn zeti, liberalizm, sosyalizm ve komnizm de dahi), modern
dncelerin ve inanlarn sekiz hatasn mahkm eder.
2
Guiseppe Mazzini (1805-1872) italya'nn birlemesini savunan ateli bir
talyan milliyetisiydi. Bakimin Mazzini'yle 1860'lann banda, Alexan-der
Herzen'in Londra'daki evinde tanmt. Mazzini'nin talya'nn d tahakkmden
kurtuluuna yapt katklar deerli bulmakla beraber, onun dinsel-mistik
milliyetiliine, demokratik ve cumhuriyeti politik lkelerine durmakszn
saldrd. Paris Komn'nn pei sra yaynlanan bir dizi makalede Mazzini,
Komn'n kendisini, hem de Entemasyonal'i, Ko-mn'den sorumlu tuttuu
materyalist doktrinlerinden dolay eletirdi. Ba-

51

M1HAIL BAKUNIN

sempatiyi yok edeceini ve daha yeni kurulmu Enternasyonal

seksiyonlarnn gelimesini engelleyeceini umut etti. Tam tersi
oldu: Bu sempatinin oalmasn ve Enternasyonal seksiyonlarnn
bymesini onun yaygarac ve tumturakl itiraflarndan daha ok
hibir ey beslemedi.
Papa'ya, ama daha ok Mazzini'ye dmanlk besleyen talyan
hkmeti de uyumuyordu. in banda, yalnz ehirlerde deil
kylerde de hzla yaylan Enternasyonal'in ifade ettii tehlikeyi
kavrayamad. Bu gen birliin olsa olsa Mazzni'nin cumhuriyeti
burjuva propagandasn krmaya yarayacan ve bu haliyle zarardan
ok yarar getirdiini sand. Fakat ok gemeden akl bana geldi;
sosyal devrim ilkelerinin propagandas, son derece yoksul ve
hkmet basksndan ylm olan kitleler arasnda heyecan

yaratyordu ve bu Mazzni'nin politik ajitasyo-nundan ve

vaatlerinden ok daha tehlikeliydi. Paris Kom-n'nn ve
Enternasyonal'in ardndan kzgn kzgn sylenmeyi hep srdren
Mazzni'nin lm, talyan hkmetinin kafasn, Mazzni'nin
partisi bakmndan rahatlatma benzer. Liderinden yoksun kalan
parti bundan byle hkmet iin en kk bir tehlike arz
etmeyecektir. Zaten parti imdilerde gzle grlr biimde
dalmtr ve ilkeleri, hedefleri ve ye bileimi burjuva-latndan
bu yana aka dknlk belirtilen gstermektedir. Bu durum
hevesli burjuvalarn topunu kederlendiriyor olsa gerek.
talya'da Enternasyonal'in propaganda ve rgtlenmesinin
sonular bir baka seyir izliyor. Enternasyonal kendisini
Avrupa'nn dier lkelerinde olduu gibi talya'da da, dorudan
doruya emekilerin birleik cephesi olarak tanmlyor; iinde
hayatn gcn ve ada toplumun geleceini barndrdn sykunin Mazzint'ye Mazzni'nin Politik Teolojisi ve Enternasyonal balkl bir eserle
yant verdi.
DEVLET VE ANAR

tiyor. Burjuva dnyasndan da mttefikler buluyor. Bunlar var olan

dzene itenlikle nefret duyan, ait olduktan snfa yz evirmi ve
kendilerini insanlk davasna adam idealistlerdir. Bu insanlar ok
azdrlar ve sylemek bile fazla, burjuva eilimlerden tiksinip
ilerindeki son bireyci hrs kalntlarn yok ettikleri takdirde de
gerekten deerlidirler. Halk onlara hayat ve g salar, salam
bir zemin kazandrr. Karlnda da onlar halka pratik bilgi,
soyutlama ve analiz yapma alkanl ve birlikler rgtleme
yetenei tarlar ve bunlar omuz omuza zaferin bilinli sava
gcn yaratrlar.
Rusya'da olduu gibi talya'da da dier lkelere oranla olduka
fazla sayda anlan trden gen insan ortaya kt. Kukusuz ok
daha nemli olan, talya'nn yksek dzeyde yerel bilince sahip,
byk oranda da cahil ve bsbtn yoksul olan devasa
proletaryasdr. 20 milyon topraksz kylnn yan sra ehir
fabrikalarnda alan iilerin ve ehirlerde yaayan kk esnafn
says 2-3 milyonu bulmaktadr. Daha nceleri de belirttiim gibi
kraln -o kral ki talyan topraklarnn kurtarcs ve de
koruyucusudur-' liberal saltanatna snm egemen snflarn
zulmkr ve soyguncu hkmeti, kendisine kar zel bir ilgi
besleyen ve kendisini savunan saysz yoksul insan ok g ve vahim
koullara mahkm ettiinin farkndadr. u anki hkmet, bu yolda

daha fazla ilerlemenin olanaksz olduunu kabul ediyor ve gerek

parlamentoda, gerek resmi yayn organlarnda yksek sesle unu
ifade ediyor: Bu insanlar iin acilen bir eyler yaplmaldr, yoksa
her an ykc bir fkeye kaplabilirler.

Bakunin'in Rus okurlar, Kuzey Rusya'y Moskova ynetimi allnda birleik bir
devlet halinde birletiren ve "Rus topraklarnn birletiricisi" olarak tannan Byk
Moskova Prensi III. van'a (1492-1505) yapt ironik referans
yakalayacaklardr. Paralel bir tarzda, Sardunya (talyan anakara-srnlaki
Pidmont'u ve Sardunya adasn kapsar) Krall'nn Victor Ema-nuel'i de 1861*de
birlemi talya'nn ilk kral haline geldi.
MIHAIL BAKUMN

Gerekten, herhalde baka hibir yerde sosyal devrim talya'da

olduundan daha yakn deil, spanya'da bite. nk spanya'da,
talya'da her ey sakin gibi grnrken tepeden, resmi bir devrim
sz konusu. talya'da halk bir btn olarak sosyal devrim umudu
iinde ve bunun iin her gn bilinle abalyor. talyan
proletaryasnn Enternasyonalin programn ne denli ak, samimi ve
ateli bir biimde karladn tahmin etmek g olmasa gerek.
talya'da, Avrupa'nn birok lkesinden farkl olarak, bir para
eitimli olduu iin fazla cret alan ve bu yzden daha ayrcalkl;
yanr sra burjuva ilkelerinden, beklentilerinden ve gsteriinden
sadece koullan bakmndan farkl, dnsel anlamda burjuvalam
bir ii tabakas mevcut deil. Bilhassa Almanya ve svire'de
byle birok ii var, tal-ya'daysa tam tersi: Bunlar kalabaln
arasnda grnmeyecek ve hibir etki yaratmayacak kadar azlar.
Marx, Engels ve yandalarnn, yani btn bir Alman Sosyal
Demokrat Ekol'n hor-gryle bakt yoksul talyan
proletaryasnn tad stnlk budur. Marx, Engels ve reks
tamamen yanl bir i yapyorlar; nk burada, yalnz burada
gelecek sosyal devrimin yetenei, akit ve dncesi bulunabilir,
burjuva ii tabakalarnda deil.
Bunun zerinde uzun zadya duracaz. imdilik kendimizi u
sonucu belirlemekle snrlayalm: talya'da yoksul proletaryann su
gtrmez stn niteliklerinden dolay Uluslararas i Brli'nin
propaganda ve rgtlenmesi kesinlikle en ateli ve popler
karakterini kazand. Sonu olarak Enternasyonalin etkisi ehirlerle
kalmayp dorudan doruya krsal nfusu da kucaklad.
talyan hkmeti bu hareketin tehlikesini imdi ok iyi anlyor ve
btn gcyle onu bastrmaya alyor, ancak kr etmiyor.
Yaygaray basmyor, abartl diplomatik genelgeler yayn54

DEVLET VE ANAR

lamyor, fakat aktrmadan tam bir polis devleti gibi davranyor;

aklamasz, uyarsz byk bir bask uyguluyor. Yasalara muhalefec
bahanesiyle -ki bu herhangi bir yasann herhangi bir maddesi
olabilir, hi fark etmez- ii rgtlerini bir bir kapatyor. Bylece
kann prenslerini; hkmetin bakanlarn, polis eflerini ve dier
mstesna ve gvenilir zatlar, toplumun erefli yeleri vasfyla
korumu oluyor. Oysa geri kalanlar acmaszca eziyor, birliklerin
belgelerini, fonlarn zapt edip yelerini yarg lamakszn, hatta ilk
soruturmalarn dahi yapmakszn kimi /aman aylarca berbat
zindanlara kapatyor.
Kukusuz talyan hkmeti o kadar akll deildir. Byle hareket
etmesi iin ona akl verenler var. talya tpk gemite III.
Napoleon'un kuyruuna takld gibi imdi de Almanya'nn byk
anslyesinin tavsiye ve talimatlarn uyguluyor. talyan devleti
kendini tuhaf bir durumda hissetmektedir: Kalabalk n-lsu ve
geni yzlm gerei aslnda byk glerden biri saylabilir, ama
mali bakmdan kt, namussuzca rgtlendii, btn kaynaklan
beceriksizce disipline edildii ve stelik iirtk yoksul kitleler, hatta
kk burjuvazi tarafndan nefretle ;tld in ikincil bir g
konumunda duruyor. Bu yzden talya'nn dardan bir patrona, bir
efendiye ihtiyac var, ve III. Napoleon'un dyle Prens
Bismarck'n, Mazzini ve Garibal-di'tin yurtsever gleri ve
smrclerince evrilen Pedmont i'iurikasnn rn oian bu
monarinin "zorunlu mttefiki" vas-lyla yerini almas son derece
doal grnyor.1
imdilerde pan-Atman tmparatorluu'nun yce anslyesinin eli
kendisini yalnz talya'da deil, Avrupa'nn drt bir ke-

I (isuppe Garibaldi (1805-1872) bir talyan milliyetisi ve devrimci siydi.

tK60<la taraftarlarndan oluan, Kzl Gmlekliler adl kk bir orduyla Sicilya'y
ve gney talya'y igal etmesi talya'nn birlemesinde kilit bir admd. Bakimin
Garibaldi'nin kahramanlklarn daha Sibirya'dayken li. 1X64 Ocak'nda talya'ya
gelir gelme/, onunla tanmak iin acele fili.

55

MHAILBAKUNN

sinde hissettiriyor. Bu durumun olas istisnalan, ykselen Alman

gcne pek de lmllkla bakmayan ngiltere ve en azndan imdilik
corafi konumuyla beraber geirdii radikal dnm nedeniyle
Almanya'nn gerici etkisinden uzak kalabilmi olan spanya'dr.
Yeni mparatorluun etkisi Fransa'ya kar elde ettii artc

zaferle aklk kazand. Herkes unu iyi bilmelidir ki Almanya, ele

geirdii muazzam kaynaklar ve kusursuz i rgtlenmesinden
dolay u an iin byk Avrupal gler arasnda ba ekmekte ve
bu glerin her birine stnln duyumsatr bir konumda
bulunmaktadr. Bu etkinin nemli lde gerici olacandan pheniz
olmasn.
Almanya bu konuma Prens Bismarck'n gz alc ve yurtseverce
dzenbazlnn* etrafnda birleerek geldi. Bismarck bir yandan,
yeryzndeki her eyi ezip gemek zere hazrlanm, akla
gelebilecek btn gaddarlk eitlerini lke iinde ve dnda
uygulamaya artlanm ve kral-imparatoruna da kaytsz artsz
bal ordusunun rnek rgtlenmesine ve disiplinine gveniyor. te
yandan Almanya'y oluturan tebaalarn yurtseverliine; kk antik
alara dek giden snrsz ulusal hrslarna ve eit derecede snrsz
olan otoriteye tapnma ve itaat alkanlklarna dayanyor. Alman
asilzadeleri, Alman burjuvazisi, Alman brokrasisi, Alman Kilisesi,
yani btn bir Alman egemenler loncas ve ne yazk ki onlarn ortak
basnc altnda Alman halk da, bir btn halinde bugne ilerledi.
Diyorum ki ben, Almanya, otokratlarnn ve imparatorunun
despotik-bnyeli gcnden memnun. Ve bu da ada sosyal ve
politik kalknmann iki kutbundan birini aka gsteriyor,
somutluyor: Devletilik, devlet, gericilik kutbudur bu.
* Grnen o ki byk sermaye iin olduu kadar, politika iin de dzenbazlk
yiitlik anlamna geliyor.
DEVLET VE ANARf

Almanya, ayn XIV. Louis ve I. Napoleon dnemlerindeki I-Yunsa

gibi, hep yle olagelmi Prusya gibi mkemmele yakn Irir devlettir.
II. Frederick Prusya devletinin yaratlmas srecini
lamamiadndan bu yana soru, kimin kimi yutaca olmutur.
Almanya m Prusya'y yutacak, yoksa Prusya Almanya'y m? Prusya
gsz dtn grr grmez Almanya'y yutuverdi. llu yzden,
Almanya imdi gl bir devlettir ve sahte-liberal, anayasal,
demokratik ve hatta sosyal demokrat, hangi biim altnda olursa
olsun, Avrupa'da ortaya kacak her trden despo-lizmin sabit
kayna ve kusursuz temsilcisi haline gelecektir.
Gerekten de, modem devlet kavramnn tam olarak ekillendii 16.
yzyl ortasndan bu yana Almanya (byk oranda Alman olan
Avusturya imparatorluu dahil), ak Fikirli ulu ta-kafa II.
Frederick Voltaire'le mektuplarken bile, Avrupa'daki lm gerici
hareketlerin asl merkezi olagelmitir. Akll bir devlet adam,

Machivelli'nin rencisi ve Bismarck'n retmeni vasfyla II.

Frederick herkese, Tanrya, insana ve tabii ki mektuplat
filizoflara da kfredip durdu. Her zamanki gibi "taburlarnn
Tanrsal gcne" ("Tanr daima gl taburlarn yanndadr" der
dururdu) ve yan sra ekonomisine, mkemmelle-tirilmi (ve tabii
mekanik ve despotik) i idari aygtna gvenerek yalnzca kendi
"devletinin karlarna" inanyordu. Ona gre (dorusu bize gre
de), devletin gerek zn oluturan ey buydu. Geri kalan her ey,
ac gereklerle yzlemekten aciz insanlarn hassas duygularn
omaklayan palavralardan ibaretti.
II. Frederick babasndan ve bykbabasndan miras kalan devlet
makinesini, atalarnn at yoldan giderek kusursuzla-trd ve
yetkinletirdi. Pek deerli halefi Prens Bismarck'n ellerinde de bu
makine, Avrupa'nn fethi ve potansiyel Prusso-Almanlatrlmas
iin bir araca dnt.
57 '
M1HA1L BAKUNIN

Sylediimiz gibi, Reform'dan bu yana ilerleyen Almanya, dima

Avnpa'daki gerici hareketlerin esas kaynayd. 16. yzyln
ortalarndan ]815'e dek sz konusu hareketlerin nderlii
Avusturya'ya gitti. 1815'ten 1866'ya kadar bu nderlik Avusturya
ve Prusya arasnda paylald. Avusturya'nn hkimiyeti daha ok,
yal Prens Mettemich tarafndan ynetildii dnemde, 1848'e dek
srd. Bizim Kaml Tatar-Alman Rusya mparatorluumuz,
tamamen Alman gericiliine tahsis edilmi bu Kutsal ttifaka
1815'te, aktif bir katlmcdan ok kendini kaplam bir yalaka
olarak katld.
Kutsal ttifak'n iledii onca gnahn sorumluluundan yakay
syrmak isteiyle Almanlar, kendilerini ve bakalarn, ba
kkrtcnn Rusya olduu ynnde ikna etmeyi deniyorlar. Biz
Rusya'y buna kar savunmayz. Hatta Rus halkn ok sevdiimiz
ve onun geliip zgrlemesini arzuladmz iin bu aalk
mparator] uk'tan, bir Afman'dan ok nefret ederiz. Rus sosyal
devrimcileri olarak bizler, programnn balca hedefi bir panAlman devleti yaratmak olan Alman sosyal demokratlarnn aksine,
her eyden nce kendi devletimizi tamamyla ykmaya alyoruz.
nk biz bir devletin, her ne ekilde olursa olsun dayand
lkenin, halk kleletirip yoksullua mahkm etmek iin bask
uygulamak olduunu ok iyi biliyoruz. Bu yzden Petersburg
kabinesinin politikalarn savunmak gibi bir arzumuz yok, her zaman

ve her yerde e yarar olan gerein akna bizim Almanlara

verdiimiz cevap budur,
Dorusu Rusya, iki ta kafalnn, I. Aleksander ve I. Niko-la'nn
ahsnda,1 Avrupa'nn i ilikilerine ok aktif ekilde kan-yormu
grnts verdi. Aleksander Avrupa'y bir batan bir
t ], Aleksander ISOi'den 1825'e dek Rusya imparatoruydu. Onun yerini kk
kardei Nikola ald ve o 1825'tcn 1855'e kadar tanta kald. Baku-(in'in aada
belirttii gibi !849'da, Macar devrimini bastrmaya yardm etmeleri iin Rus
ordularn Avusturya'ya gnderen Nikola'Jr,

58

DEVLET VE ANAR

baa dolat, bir yn yaygara ve grlt kopard; Nikola da

tehditler savurdu, gzdalan verdi. Ama ite bu kadar. Hibir ey
yapmadlar, yapmak istemediklerinden deil, dpedz yapamadlar;
sevgili arkadalarndan, Avusturya ve Prusya Alnanlarndan izin
kmad nk. Bu takafalara sadece erefli birer gulyabani rol
bahedildi. Bir samanlar Avusturya, Prusya ve en nihayet onlarn
denetimleri altnda ve icazetiyle Fransz Bourbonlarnn
(spanya'ya kar) oynad gibi.
Rus mparatorluu sadece bir kez, 1849'da kendi snrlarnn dna
kt, amac Macar ayaklanmasnn skntsn yaayan Avusturya
mparatorluuna yardm etmekti. Bu yzylda Rusya Polonya
devrimini iki defa bastrd ve iki defasnda da, bu ie en az Rusya
kadar istekli olan Prusya'nn yardmn ald. Sylemek bile fazla
Polonya'y ezen mparator'un Rusya'sdr. Halka ait bir Rusya
Polonya'nn zgrl ve bamszlndan ayr dnlemez.1
Rusya tabiat gerei, Avrupa'da yalnzca zararl ve zgrlk kart
bir etki yaratmay umabilir; devlet vahetinin ve basks-

I Polonya on sekizinci yzylda fiili anari koullarnn iine dt, 1772, 1793 ve
1795'te kez paralanp paylalarak Rusya, Prusya ve Avusturya tarafndan
Avrupa haritasndan, bamsz bir devlet mahiyetinde silindi. (Polonya'nn
bamszln yeniden elde etmesi ancak 1. Dnya Sava'ndan sonra mmkn
olabildi) Rusya genellikle Polonya'nn, Beyaz: Ruslarn. Litvanyallarn ve
Ukraynallarn yaad dou blgelerini ilhak etti; Prusya orta ve bat ksmlar
ald; Avusturya ise Polonyallarn yan sra Rutenyallarn da (Ukraynallara
Avusturya mparatorluunda verilen isim) yaad Galiya eyaletini ald.
1815 Viyana Kongresi'nin hkmleri altnda Rusya, Napolyon'un Prusya'nn Polonya
smrgelerinden kopard, Polonya hkimiyetinde olan Byk Varova Dukal
topraklarnn byk blmn ald. Bu topraklar bakent Varova'nn yan sra
Polonya merkezinin ounu kapsyordu. Ad Polonya Krall olarak deitirildi
(Kongre Krall olarak da anlr) ve Rus imparatorluu iinde bir anayasaya ve
zerk bir statye sahip klnd. Bu dzenleme 183 l'e dek srd. 1830-31'de ve
1863'te Polonyallar Rus ynetimine kar isyan ettiler. Sonu olarak Rus Polonyas

zerk statsn kaybetti, imparatorluun ayrlmaz bir paras ilan edildi ve vah5 bir kltrel ve dilsel Ruslatrma politikasna tabi tutuldu.
59
MIHAL BAKUNIN

nm her yeni uygulamasn, halk ayaklanmalarnn kanla bastrld

her canl rnei, hangi lkede olursa olsun en samimi hisleriyle,
byk bir sempatiyle selamlayacaktr, bundan kimsenin kukusu
olabilir mi? Fakat mesele bu deil. Mesele onun gerek etkisinin ne
boyutta olabilecei: Aklyla, gcyle ve zenginli-iyle Avrupa'da
belirleyici bir ses, baskn bir unsur olabilir mi olamaz m?
Hayr cevab vermek iin Tatar-Alman imparatorluumuzun
tabiatna ve son altm yllk tarihine dikkatle bakmamz yeterli.
Rusya, bizim Kvass* yurtseverlerimizin pek bir muhabbetle hayal
ettiklerinden, bat ve gneydou pan-Slavclarm ocuka
dlerinde yaattklarndan ve kendilerini ite veya dta,
proletarya tehlikesinden koruduu srece herhangi bir askeri
diktatrln nnde eilmeye hazr erefsiz Avrupal liberallerin
bunak ve korkaka kuruntularndan farkl olarak ok daha zayf bir
gce sahiptir. Petersburg imparatorluumun bugnk gerek
durumuna, umuda veya korkuya kaplmadan nesnel bakan biri, onun
byk bir Batl g tarafndan drtlmedike ve yakn bir ittifaka
arlmadka kln kprdatmayacan, Ba-t'da veya Bat'ya kar
herhangi bir ykmllk altna girmeyeceini ve zaten bunu
beceremeyeceini ok iyi bilir. Rusya'nn ezelden beri btn
politikas, yabanc bir giriime o veya bu yolla yamanmaktan
ibarettir. Ve Polonya'nn agzl paylamndan bu yana da
(herkesin bildii gibi bu ii II. Frederick tezghlamtr, ayn II.
Catherine'i ayartp onunla sve'i ayn yolla paylat gibi), Prusya,
Rusya'ya mtemadiyen kirli ilerini havale etmektedir.
Avrupa'daki devrimci hareketin gznde Rusya, Prusyallarn
saldrgan ve gerici giriimlerini akllca gizledikleri bir per* Kvass, genellikle evlerde ekmekten yaplan yumuak bir Rus ikisidir. "Kvass
yurtseverleri" terimi, yzeysel dnen Rus oven i silerin i tanmlamak iin
kullanlyor, (.n.)
60
DEVLET VE ANAR

de ilevi grmektedir. Prusso-Alman ordusu Fransa'nn zerinden

silindir gibi getiine, bununla beraber Fransz egemenlii
Avrupa'da kesinlikle sona erdiine gre artk byle bir perdeye
ihtiya kalmamtr; yeni imparatorluk, Alman yurtseverliinin en
aziz hayallerini gerekletirmenin gururuyla, saldrgan gcn ve

sistematik gericiliini aka sergilemekten ekinmemektedir.

Evet, Berlin, Avrupa'daki btn din ve etkili gericiliin artk
tartmasz nderi ve bakenti, Prens Bismarck da onun ba
rehberi ve babakan haline gelmitir. Dikkat edin, din ve etkili
diyorum, yorgun ve demode deil. Demode, ihtiyar gericilik esas
olarak Roma'da ve Katoliktir; o hl, fesat fakat bunak bir hayalet
olarak Roma'da, Versalles'da, bir yere kadar da Viyana ve
Brksel'de dolayor. Bunun dier bir eidi de kaml-Petersburg
gericiliidir; o herhalde bir hayalet deil, fel olmu ve geleceksiz
olmasna ramen kendi snrlan dahilinde zulm yapmaktan geri
durmuyor, belki de byle avunuyor. Bundan byle din, akll,
gerekten gl gericilik Berlin'de toplanmtr ve Prens
Bsmarck'n devleti (ve tamamyla halk dman) dehas
araclyla Avrupa'ya buradan yaylmaktadr.
Bu gericilik modern devletin, hedefi bir avu sermayedarn karna
emeki kitlelerin azami smrtnesin rgtlemek olan halk
dman zihniyetinin btnyle gerek karln bulmasndan
baka bir ey deildir. Bu devlet, Yid'lerin* ve bir bankaclar
etesinin mali, brokratik politikalara ve polis rejimine dayal
saltanatn ifade etmektedir ve esas itibariyle askeri gce gvenir.
Tabii biz onu sahte-anayasalln parlamentarizm oyununda izleriz.
En ileri boyutta geliim salamak iin modern kapitalist retim ve
banka speklasyonu, tek bana milyonlarca emekiyi
*
Yid'ler: Bakunin, metnin baka yerlerinde Ue olduu gibi, Yahudiler iin
kltc bir Rus terimi olan -zhid- kelimesini kullanyor, (.n.)
61
MIHAILBAKUMN

smrsne tabi klmaya muktedir an merkezi (etirilmi

devletlere ihtiya duyar. i birliklerinin, gruplarnn,
komnlerinin, mahallelerinin ve nihayet eyaletlerinin ve uluslarnn
aadan yukarya federal rgtlenmesi -ki bu hayali zgrln
karsnda gerek zgrln biricik kouludur- bu devletlerin
zlerine, ekonomik otonominin herhangi bir eidi kadar aykrdr.
Oysa szde-temsili demokrasileriyle gayet gzel idare edip
gitmektedirler.
Yalanc halk temsilcileriyle dolu sahte halk meclislerine ve
dzmece bir halk egemenliine dayanan devletin bu en ileri biimi,
baars iin vazgeilmez olan iki temel koulu bir araya getirir:
Devletin merkezilemesi ve mmkn olan en fazla sayda insann,
yneten, gya temsil eden ve te yandan da smren bir

entelektel aznla fiilen boyun emesi.

Marksistlerin, Lassalleclarn1 ve genel olarak Alman sosyal
demokratlarn sosyal ve ekonomik programlarndan sz ederken bu
olgusal gerei daha yakndan inceleme ve aratrma frsatmz
olacak. imdi dikkatimizi meselenin bir baka tarafna yneltelim.
Halkn emeinin smrlmesi, sahte halk egemenliinin ve
zgrlnn hangi politik biimleriyle olursa olsun aalayc bir
durumdur. Bunu ssleyip pslemek de yetmez. O yzden yapsnda
uysal, otoriteye itaat etmeye alkn bir yan olsa da, hibir halk
smrye gnll olarak boyun emeyecektir. Ve

1 Bakunin'in daha sonra bu kitapta uzun uzadya tartaca Ferdinand Las-salle

(1825-1864), Alman Sosyal Demokrat Partisi'nin paras haline gelerek sona eren
Genel Alman ileri Birliinin kurucusuydu. Parlak bir ahsiyet olan Lassalle bir
delloda ldrld.
Bakunin, Lassalle ve Mars' bir tutmaya almasna karn, bu ikisinin devlet
zerine grleri btnyle farklyd. Lassalle, Marx'n aksine, sosyalizmin varolan
devlet sistemi ierisinde hayata geirilebileceine inanyordu. Devletle ibirlii
yapma niyetindeydi ve Bismarck'la defalarca grt.
62
DEVLET VE ANAR

yine bu yzden srekli bask ve zor gereklidir. Bunun ad da polis

denetimi ve askeri gtr.
Modern devlet z ve hedefleri bakmndan ister istemez askeri
bir devlettir ve askeri bir devlet zorunlu olarak saldrgan bir
devlet haline gelir. Fethetmezse fethedilir. u basit nedenden: Bir
yerde g varsa, kesinlikle sergilenmeli ya da faaliyete
geirilmelidir. Mantk dizgesini srdrrsek, modern devlet mutlak
surette gl ve byk olmaldr; bu onun kendisini korumas iin
olmazsa olmaz kouldur.
Modern devlet kapitalist retim ve (nihai anlamda kapitalist
retimi bile yutmaya muktedir olan) banka speklasyonuyla
benzerlik gsterir. flas korkusuyla banka speklasyonu, kk
lekli retimi ve speklasyonu yutmak pahasna da olsa, srekli
olarak faaliyet alann geniletmek zorundadr; kapitalist retimle
beraber tek, evrensel ve dnya apnda olmak abas gstermelidir.
Ayn ekilde zorunlu olarak askeri bir devlet kimliiyle modern
devlet, dnya apnda bir devlet olma arzusundadr. Dnya apnda
bir devlet de her halkrda yegne devlet olacandan ve yan yana
iki devlet bu durumu mantksal olarak imknszlatracamdan,
byle bir arzunun gereklee-bilme ihtimali yoktur.
Her devletin kalbinde yatan bu karlksz akn tek makul,

gerekleebilir biimi hegemonyadr. Fakat hegemonya iin de, en

azndan evredeki tm devletlerin grece zayf olmas ve boyun
emilii gerekir. Fransa'nn hegemonyas, hkmn srdrd
dnemde, ispanya, talya ve Almanya'nn zayfl kouluna
dayanyordu. Bugn Fransz devlet adamlar -tabii ki en bata
Thiers- herhalde III. Napoleon'u talya ve Almanya'nn ulusal
birliklerini salayp toparlanmalarna izin verdii iin hi
affetmiyorlardr.
63

MHAIL BAKUMN

imdi artk Fransa bu konumunu kaybetti ve yerine, bize gre

Avrupa'nn tek gerek devleti olan Almanya geti.
phesiz Fransz halk bugnden sonra da tarihte byk bir rol
oynayacak, fakat Fransa'nn kariyeri bir devlet olarak sona
ermitir. Fransa'nn karakteri hakknda bir fikri olan herhangi biri,
stn bir gce yeniden kavutuu takdirde onun, ikinci snf, hatta
dierlerine eit bir devlet olarak kalmaya tahamml edemeyeceini
ok iyi bilir. Gambetta, Thiers ve hatta Orlando dkleri, hangisi
tarafndan ynetilirse ynetilsin bu aalk durumla bir devlet
olarak bark kalamayacaktr. Yeni bir sava iin hazrlk yapacak,
intikam kollayacak ve kaybettii stnl tekrar ele geirmeye
alacaktr.
Baarr m? Kesinlikle hayr. Bunun iin bir dizi neden var; biz iki
ana nedeni belirtelim: Son olaylar gsterdi ki, en yksek devlet
fazileti, devlet gcnn yrei olan yurtseverlik Fransa'da
kalmamtr. Egemen snflarda kendisini artk ulusal bir
bbrlenme eklinde gsteriyor. Fakat bu bile hayli zayflad;
btn byk idealleri pratik gerekliliklere kurban eden burjuva
politikalar ve ihtiraslannca o denli ypratld ki, son sava srasnda
esnaflardan, tccarlardan, stokulardan, subaylardan,
borsaclardan, generallerden, brokratlardan, kapitalistlerden,
toprak sahiplerinden ve Cizvit eitimli asillerden bir tek fedakr
kahraman kmad; oysa dettendir, burjuvalar her savata
aralarnda byle birka tip bulundururlard. Topu dlekler gibi,
hainler gibi davrand, mal mlk derdine dtler ve hatta
Fransa'nn bana gelen felaketi Fransa'ya kar entrikalar
evirmek iin frsat bildiler. yle utanmazlatlar, yle
yzszletiler ki, Fransa'nn kaderini belirleyen acmasz ve burnu
byk igalcilerin iltifatlarna mazhar olmak iin urap durdular.
Hepsi aman dilediler, her ne pahasna olursa olsun bar dilendiler...

imdi btn bu satlm gevezeler tekrar milliyeti oldular ve

64
DEVLET VE ANARf

bununla vnmeye -giritiler. Fakat bu ucuz kahramanlarn aalk

yaygaralarn kim dinler; onlann daha dnk alaklklarn kim
unutturabilir?
ok daha nemli olan bir gerek var: Fransa'nn krsal nfusunda
dahi bir damla yurtseverlik kalmad. Genel beklentilerin aksine
Fransz kyls mlk sahibi olup yk tutturduundan bu yana
yurtseverlii bir kenara brakmtr. Oysa o Fransz kyls Jan
D'arc zamannda Fransa'y tek bana srtnda tamt. 1792'de
ve sonrasnda btn Avrupa'nn askeri koalisyonuna kar Fransa'y
o kyller savunmutu. Fakat o zamanlar iin rengi bakayd:
Kyller kilise ve asil topraklarnn ucuz nezatyla daha nce kle
olarak altklar topraklarn sahipleri haline geldiler ve doal
ekilde, bir yenilgi durumunda srgnde olan asillerin Alman
askerlerinin peine taklp geri dneceinden ve daha yeni elde
ettikleri topraklar geri alacandan korktular. imdi ise artk
byle bir korkular kalmamtr ve sevgili anavatanlarnn utan
verici yenilgisi umurlarnda bite deildir. Bu kyller btn orta
Fransa'da, yurtlarn savunmak iin silahlanan Fransz ve yabanc
gnllleri kovdular; gnlllerin istedii her eyi geri evirdikleri
gibi, te yandan Almanlar byk bir konukseverlikle
karlarlarken, bir yandan onlar kendi elleriyle Prusyallara teslim
ettiler. Bir blge dnda: Almanlarn teden beri kendi topraklar
olarak grd Alsace-Lorranne blgesi, Almanlara kt bir aka
yaparcasna yurtseverliin en gzel rneklerini sergiledi.
Yurtseverlie sadece kent proletaryasnn sahip ktn sylemek
yanl olmaz.
Fransa'nn btn dier ehirlerinde ve blgelerinde olduu gibi
Paris'te de bir tek proletarya ulusal silahlanmay ve lmne
savamay dile getirdi, talep etti. Ve tuhaf bir durum ortaya kt:
"Kk kardelerin" (Gambetta'nn ifadesi, yani proletar65
MIHAIL BAKUNIN

ya) ortaya koyduu bu yurtseverce ballk ve daha erdemli tavr

ablenn pek kzdrd, burjuvazi sanki kendisine saldrma-sna
proletaryaya kar nefret duydu
Bununla beraber mlk sahibi snflar belli bir yere kadar haklydlar
Onlara gre kent proletaryasn harekete geiren, kelimenin eski

ve tam anlamyla ar yurtseverlik deildi Gerek yurtseverlik

elbette ki son derece erefli ama bir o kadar da dar, kapal,
insanlk d, ou zaman da vahi bir duyguydu Bu sadk yurtsever
kiilii anavatann ve ona bal olan ne varsa hepsini tutkuyla
seviyor ama ote yandan da yabanc sayd her eyden tutkuyla
nefret ediyordu, ayn bizim pan-Slavc]armz1 gibi Oysa Fransz
kent proletaryasnn arasnda byle bir nefretin zerresi bile
olmamtr Tam tersine, son on >Harda -diyelim ki 1848'den, hatta
daha nceki zamanlardan ben- sosyalist propagandann etkisi
altnda butun lkelerin proletaryalarna kar kesinlikle kardee
bir tavr gelitirmitir, Fransa'nn szde an-ohret
edebiyatndan ayn kesinlikle uzak durmutur Fransz len son
Napoleon'un giritii savaa kar ktlar ve savan arifesinde
Enternasyonal'm Paris yelerince imzalanan bir manifestoyla,
Alman iilerine kar kardee tutumlarn itenlikle ve yksek
sesle ilan ettiler Alman askerleri Fransa'ya gtrdkle1 Slavofiller 1840 larda ve bundan sonra da ykselen kltrel milliyetilerdi
Rusyann Batl deerlen ve kurumlar benimsemesini eletirdiler ve yerli
gelenekler temelinde farkl bir ulusal gelime yolu aradlar Slavoflzm panSlavtzmle kartrlmamaldr Slavofiler yerli Rus kul-tUrunu dinini ve adelenn
kutsadlar Hkmeti Byk Petro devrinden ben Bat pratiini (bilhassa Alman
pratiim) benimsemekle ve hatta brokratik bask nedeniyle eletiriyorlard PanSlavsm ise ok daha politik ve saldrgand, dier Slav uluslarnn 'kurtuluunun
Rus imparatorlu u nun dolaysz veya dolayl himayesi altnda gereklemesini
bekliyordu Pan-Slavzm hibir zaman Rus hkmetinin resmi politikas olmad ve
gerekte sk sk Rus d politikasyla kar karya geldi Fakat hkmet,
amalarna uygun bulduunda pan-Slav duygulardan faydalanmay ihmal etmiyordu

66

DEVLET VE ANAR

rinde onlarn sarld silahlar Alman halkna kar deildi, I Kinsiz

proletaryas Alman asken despotizmine kar savat
Sava, Uluslararas i Brl'nn kuruluundan tam alt yl,
Cenevre'deki ilk kongresinden de drt yl sonra balad Bu ksack
surede Enternasyonal'n propagandas sadece Fransz proletaryas
iinde deil butun lkelerin iileri arasnda yepyeni ve olaanst
bir dnce ve duyarllk dnyasnn kaplarn amay baard O
denli ozgur dnceli bir propagandayd ki bu, zellikle Latin
lkelerinde, hemen hemen butun nyarglar ve yurtseverce veya
cemaatsel alkanlklar silip ortak bir uluslararas tutkuyu ateledi
Bu yeni bak as en rafine ifadesini 1868'deki bir halk
mitinginde buldu Bitin bakalm nerede7 Avusturya'nn Vya-na'snda
Gney Almanya ve Avusturya burjuva demokratlarnn ortaklaa

Viyana iilerine gtrdkleri ve tek ve blnmez bir pan-Alman

vatannn resmen kabul ve ilan anlamna gelen bir dizi politik ve
yurtseverce neriye verilen bir tepkiydi bu neriyi gtren
burjuva demokratlar dehet iinde u yant aldlar "Alman
anavatan da ne demek7 Bizim yegne vatanmz iilerin
uluslararas cephesidir, sz smrclerin dunyasysa dman bir
lkeden baka bir ey deildir bizim iin Butun dnyann ezilen ve
smrlen proletaryas bizim kardemizdr ve bizi srekli aldatan
sizlerin, bize bir anavatandan soz etmeye hi m hi hakknz yok "
Ve sylediklerinin itenliini gstermek adna Vyanati iiler
hemen u ithafla bir kutlama mesaj gnderdiler "Dnya iilerinin
zgrlk mcadelesinin ncleri Parisli kardelerimize "
Butun politik dncelerin tesinde Viyana iilerinin dorudan
doruya halkn igdlerinin derinliklerinden gelen bu cevab
Almanya'da buyuk bir karkla neden oldu Partinin
61

MIHAIL BAKUNIN

kdemli lideri Dr. Johann Jacoby1 de dahil olmak zere btn

burjuva demokratlar panie kapldlar ve nazik yurtsever duygular
zedelendi. Bu panikten devleti durulanyla Marx ve Lassaile ekol
de payna deni ald. Muhtemelen Mars'n tavsiyesiyle Liebknecht,
ki u sralar Alman sosyal demokratlarnn lideri saylmasna
ramen aslnda hl burjuva demokrat bir partinin (feshedilen
Halk Parti) yesidir, "politik kabalklar" skandallar koparan
Viyana iileriyle grp anlamak zere apar topar Leipzig'den
Viyana'ya gnderildi.2 Hakkn vermek gerekir: Grevinde yle
baarl oldu ki bir ka ay sonra, Austos 1868'de Alman iilerinin
Nremberg Kongresi'nde, Avusturya proletaryasnn btn
temsilcileri Sosyal Demokrat Par-ti'nin dar yurtsever programn
kuzu kuzu imzaladlar.3
Fakat bu sadece, az ya da ok eitimli ve burjuva olan parti
liderlerinin politik ynelimleriyle Alman veya en azndan Avusturya
proletaryasnn barndrd devrimci igd arasndaki derin ayrm
ortaya koymu oldu. Doru, Almanya'da ve Avus1
Kninsbergli bir doktor ve siyasi ahsiyet olan Johann Jacoby (1805-1877),
1848 ve 49'da Frankfurt Parlamentosu'nun yesi, sonra da Prusya
Parlamentosu'mn yesi olarak grev yapt. Saygdeer bir demokrat ve
anayasacyd, sonunda Sosyal Demokrat Parti'ye katld. Bakunin, Jacoby ile
1848'de Frankfurt'ta tanmt, Bakunin'in gndermede bulunduu parti, burjuva
demokratlardan ve Prusya kart cumhuriyetilerden oluan bir gney Alman
grubu olan Alman Halk Parris'dir,

2
Wilhelm Liebknecht (1826-1900), 1869'da kurulan ilerin Alman Sosyal
Demokrat Partisi'nin ktrucularndand. nceleri radika I-demokrat ve emek
ynelimli bir parti olan Saksonya Halk Partisi'ni kurmutu. 1860'larda
Liebknecht ve dier sosyalistler. Alman Halk Parti-si'ndekilerle benzer
ekilde orta snf liberallerle ibirlii yaptlar, Bakunin'in burada yapt imalann
tersine, Marx gerekte bu politikay reddetti.
3
Alman ileri Topluluklan'nn 1868 EylTnde Nremberg'de toplanan
Beinci Kongresi, siyasi demokratiklemenin ii snfnn toplumsal ve ekonomik
kurtuluu iin vazgeilmez bir koul olduunu ilan etti. Bu, Alman Sosyal Demokrat
Partisi'nin 1869'daki kuruluunda da kabul edilen bir durutu. Bkz. sf. 282, dipnot
3.
DEVLET VE ANAR

turya'da, sosyal devrimcilikten ok dzen ii politik hesaplar yapan

bir partinin propagandasyla halkn devrimci igds bastrld ve
gerek hedefinden srekli olarak saptrld; 1868'den bu yana da
ok az ilerleme kaydetti ve bilinlerde yer edemedi. Buna karlk,
sz konusu boyunduruktan ve sistematik yozlamadan etkilenmeyen
Latin lkelerinde, Belika, s-panya, talya ve zellikle Fransa'da
zgrce byk bir gelime salad ve ehirlerdeki fabrika
proletaryasnn gerek devrimci bilinci haline geldi.*
Daha nce de belirttiimiz gibi, Fransz proletaryas, rnein
ngiliz iilerinden farkl olarak, sosyal devrimin evrensel bir bilin
karakteri tadn ve btn lkelerin proletaryalarnn
dayanmas anlamna geldiini oktandr biliyordu. Bunu daha
1790'lardaki mcadelelerinde fark etmilerdi; kendi eitlikleri ve
zgrlkleri iin savarken aslnda insanolunun tmn
zgrletirdiklerinin aynmndaydlar.
nsan soyunun zgrl, eitlii ve kardelii... Bugn artk bu
byk szler, sk sk bo nakaratlar olarak kullanlyor. Oysa lk
kez dile getirilirlerken insanlarn yreklerini kabartyor, ilerini
styorlard; o gnn btn devrimci arklarnda dilden dile
dolayorlard. te bu szler Fransz iilerinin yreklerine yeni
bir toplum nanc ve sosyal-devrimci bir tutku olarak kaznmtr,
tabiri caizse doalar haline gelmitir ve hatta bilinsizce de olsa
dncelerinin, taleplerinin ve de hareketlerinin ynn izmitir.
Sradan bir Fransz iisi bile devrimin kendisi iin olduu kadar,
btn dnya iin de olduuna, hatta
* ingiliz iileri sadece kendi kurtulular ve koullarnn dzeltilmesi in
mcadele etmilerse de kukusuz bu abalar btn insanln karnayd. Fakat
ngilizler bunun da farknda deiller, araylar bu deil. Oysa Franszlar bu
bilince vakflar, araylar bu ynde ve bu yzden olumlu bir farkllk tayorlar,
devrimci mcadeleleri gerekten evrensel bir anlam ve nitelik kazanyor.
69

M1HA1L BAKVNN

kendisinden fazla dnyann gelecei iin olduuna inanr. Pratik

politikaclar veya Gambetta trnden radikaJ cumhuriyetiler,
Fransz proletaryasn bu kozmopolit ynelimden ayrmaya
alyorlar. Onlar bo yere u szlere ikna etmeye abalyorlar:
Btn dnyann, btn insanln kurtuluunu dleyecei-nize nce
kendi zgrlnz ve refahnz dnn. Bunun iin gelin, siz de
devletin bir paras olun ve bizim gibi siz de Fransa'nn an
hreti, politik stnl iin uran ve ulusal karlara balann...
ok anlalr bir dert bu burjuvalar iin ama nafile. nk bu d
Fransz proletaryasnn doal bir parasdr, onlar devleti
yurtseverliin son kalntlarn da imgelemlerinden ve kalplerinden
kovdular. Ve doay yeniden yaratamazsnz!
1870-71 olaylar az nce sylenenleri btnyle kantlam oldu.
Fransa'nn btn ehirlerinde proletarya seferberlik ars yapt
ve Almanlara kar bir milis gc oluturulmas talebinde bulundu.
Bir yandan proletaryann eline silah vermektense Prusyallara
boyun emeyi bin kez yeleyen burjuvazinin ounluunun alakl
ve ihaneti, bir yandan da Paris'teki Ulusal Savunma Hkmeti'nin
sistematik olarak uygulad gerici kar--hareket ve diktatr
Gambetta'nn eyaletlerdeki ayn lde gerici halk dman
muhalefeti tarafndan felce urat il mayd proletarya kukusuz
amaladklarn gerekletirmi olacakt.
Btn olumsuzluklara ramen Alman igalcilere kar koullarn
elverdii lde silahlanan Fransz iileri, kendi haklar ve
zgrlkleri iin olduu kadar Alman proletaryasnn da haklar ve
zgrlkleri iin savatklar inanc iindeydiler. Fransz devletinin
an hreti umurlarnda bile deildi, onlarn btn derdi,
burjuvazinin bir kleletirme arac olarak kulland nefret edilesi
askeri gce kar kesin bir zafer kazanmakt. Alman askerlerinden
Alman olduklar iin deil, asker olduklar
DEVLET VE ANAR

iin nefret ediyorlard. Thiers'in Paris Komn'n bastrmak iin

kulland askerler safkan Franszdlar ama birka gn iinde,
Alman ordusunun yapt kym ve gaddarlktan daha fazlasn
yaptlar. u andan itibaren, proletarya iin yerli veya yabanc,
btn askerler dmandrlar ve Fransz iileri bunun farkndadr.
Bu yzden de milisleri hibir ekilde yurtsever olmayacaklardr.
ehri kuatma altnda tutan Alman kuvvetlerinin gz nnde Paris
Komn'nn Versailles halk kongresine ve anavatann kurtarcs

sfatl Thiers'e kar balatt ayaklanma, Fransz proletaryasn

bugn motive eden yegne tutkunun ne olduunu gayet gzel ifade
etmekledir. Bundan byle proletaryann, sosyal devrimden baka
bir davas, baka bir sava olmayacak, olamaz!
te yandan yenilen konnarlara kar Versailles temsilcilerinin
uygulad aklalmaz gaddarlk, onlarn ilerinde tadklar azgn
iddeti ve ktl aka gstermitir. Devlet yurtseverliinin
durduu yerden bakldnda, Paris iileri ayaklanarak korkun bir
su ilediler: Fransa'y bozguna uratan, onun ulusal gcn ve
ann yerle bir eden Alman ordusunun gznn nnde iiler,
kendilerini vahi, kozmopolit bir sosyal devrimci tutkuya
kaptrarak Fransz devletini temelden ykmaya, devletin blnmez
btnln paralayp yerine zerk komnleri geirmeye kalktlar
ve bylece Fransa'nn erefini be paralk ettiler. Almanlar hi
olmazsa Fransa'nn snrlarn geriletip politik gcn azaltmakla
kalyorlard. Oysa iiler onu btnyle ortadan kaldrmaya
niyetlendiler ve bir de bu haince gayeleriyle if-lihar eder gibi
tuttular, Fransa'nn mazide kalm ihtiamnn grkemli tan
Vendome stununu devirip pe attlar.l
I Paris'in Vendome alannda bulunan bu ant, Julius Sezar'n heykelini tayan bir
stundur. li. Napolcon tarafndan, nceleri I. Napoleon'un bizza diktirdii
heykelinin bulunduu yere konulmutu. Stun imparatorluk orkcminin sembol
sayldndan Paris Komiin'nn talimat zerine bir halk treniyle ykld, ama
daha sonra tekrar yerine dikildi.
71
MIHAIL BAKUN1N

Politik ve yurtseverce bir yerden bakan biri iin bu benzeri

grlmemi saygszlktan daha ar bir su olabilir mi?
Arlatrc birtakm nedenler olmasa belki... Fransz proletaryas
bu suu, demagoglarn telkinleriyle veya her ulus gibi Fransa'nn
tarihinde de sk sk grlen ulusal dolduru anlarndan birinde
tesadfen ilememitir. n iinde taammd vardr. Bu sefer Paris
iileri gayet soukkanl ve bilinli bir ekilde hareket ettiler.
Devlet yurtseverliini tutkuyla reddettiler, geici deil
derinlemesine, dahas dikkatle bakldnda halkn kendi bilincine
dnen bir tutkuydu bu. Sz konusu tutku, btn kurumlar,
konforu, ayrcahklaryla kurulu dzenin yaratt uygarl tmden
yutmaya hazr bir hortum gibi, korkulu gzlerle kendisine bakan
dnyann nne pervaszca, birden kverdi...
Bu olaylar bir ey gsterdi; berrak olduu kadar da korkun olan
bir gerek var artk ortada: Bundan byle sosyal devrimci tutkuya

kaplm, batan aa doruluk, adalet, zgrlk, eitlik ve

kardelik gibi insani ilkelerle (saygdeer yneticilerimiz iin bu
ilkeler, resmi trenlerde atlan nutuklarda zararsz birer cmle
esi olarak ho grlebilir) donanm, yepyeni bir dnya yaratmak
abasndaki a ve yabani proletaryayla, smr dzenlerini koruma
tela iinde son bir umutla devlete, yasalara, metafizie,
teolojiye, ordu ve polis kuvvetine sarlan semiz ve tkrldm
egemenlerin dnyas arasnda bir uzlama kesinlikle mmkn
olmayacaktr. Bu iki dnya, kaba saba iilerin dnyasyla, kibar ve
eitimli sosyete -hepimizin bildii gibi gzellik ve erdem namna ne
varsa bunlar temsil ederler- birbirinden ebediyen ayrlmtr.
Sadece Fransa'da deil, Avrupa'nn drt bir kesinde lmne bir
sava hkm srmektedir ve bu sava ancak taraflardan birinin
kesin zaferi, dierinin de kesin yenilgisiyle sona erebilir!
72

DEVLET VE ANAR

iki ihtimal var: Ya burjuvazi emeki kitleleri eskiden olduu gibi

sng, krba veya sopa zoruyla (Tanrnn ilahi buyruklar ve bilimin
aklc nerileri dorultusunda tabii ki) altrmak iin honutsuz
halk bask altnda tutmaya ve emeini kleletirmeye devam etmek
ve bunu u an in olanakl klan, devletin askeri diktatrlk veya
imparatorluk biiminde restorasyonu yoluna gitmek zorundadr, ya
da iiler yzyllardr sren bu nefret edilesi boyunduruu eninde
sonunda frlatp atacaklar ve onun temelini tekil eden burjuva
uygarln toptan ykp geeceklerdir; bu da sosyal devrimin zaferi
ve devlet egemenliine dayal btn bir sistemin yok olmas
demektir.
Devlet bir yanda, sosyal devrim dier yanda... Bugn bunlar,
Fransa'da dier lkelere oranla daha belirgin olmakla beraber,
Avrupa'nn her yerinde gnlk toplum hayatnn zn oluturan
kartln iki kutbudur. Btn burjuvaziyi ve elbette burjuvalam
asilleri de kapsayan devlet, odak noktasn, en gvenli snan ve
de nihai savunusunu Versailles'da buldu. Sosyal devrim Paris'te
esasl bir yenilgiye uram olsa da kesinlikle tkenmi deildir;
imdilerde ehirlerdeki fabrika proletaryasn bir utan bir uca
kucaklamakla kalmyor, gney Fransa'da byk alanlara yaylan
srarl propagandasyla krsal nfusu da kendisine ekiyor. te bu
iki dnyann, ezenlerin ve ezilenlerin, zellikle Fransa'da dmanlk
noktasna varan uzlamaz kartlklar, Fransa'nn tekrar stn ve
hkim bir devlet haline gelemeyecek olmasnn ikinci temel

nedenidir.
Fransz toplumunun btn ayrcalkl tabakalar, Fransa'nn eski
grkemli gnlerine dnmesinden kukusuz byk mutluluk
duyacaklardr. Ama yalnzca proletaryann hayatm ve zgrln
feda etmesi kouluyla... Yoksa para kazanma hrsyla gzleri
dnm olan bu benciller topluluu sz konusu i iin
ayrcalklarndan, mal mlklerinden en ufak bir fedakrlkta bulun73

MIHAL BAKUNIN

mazlar, hele proletaryayla eit hak ve koullara mahkm

olmaktansa yabanc bir lkenin boyunduruunu tercih ederler.
u anda gzlerimizin nnde olup bitenler sylediklerimizi bire bir
doruluyor. Thiers'in hkmeti, Berlin kabinesiyle yaptklar
anlama dorultusunda Alman askerlerinin igali altndaki Fransz
ehirlerinin Eyll aynda boatlmalar gerektiini Versailles
kongresine resmen bildirdiinde, egemen snflarn koalisyonundan
baka bir ey olmayan bu kongrenin ounluundan tek bir ses bile
kmad, anlama hkmne kuzu kuzu boyun ediler. nk onlar iin
hayati neme sahip hisse senetleri dibe vurmutu ve ne olursa
olsun istikrar gerekiyordu. Bylelikle burjuvazi Alman ordusunun
varlnn kendisi iin kurtulu ve rahatlk demek olduunu,
Almanlarn Fransa'y terk etmesinin idam hkmnden farksz
olduunu anlayverdi.
Yani Fransz burjuvazisinin hikmeti harbiyesi kendinden menkul
yurtseverlii, kurtuluu utan iinde boyun emi bir Fransa'da
buluyor. Eer bu konuda hl kukusu olanlar varsa, muhafazakr
bir Fransz gazetesi alp okumaldrlar. Gerici partinin btn
fraksiyonlannn -Bonapartistler, lejitimistler ve Or-leanistler-,
Barodet Paris'ten milletvekili seildiinde ne denli korktuklar,
altst olduklar ve fkelendikleri gayet iyi bilinir. Peki yahu kimdir
bu Barodet?1 Bu zat, konumu, gdleri ve eilimleri mahiyetinde
muhafazakr, fakat szlerine baklrsa demokratik ve cumhuriyeti
ve fakat gerici politikalarn yrtlmesini nlemek bir yana,
yrtlmesine yardm eden, dev1 Desire Barodet (1823-1906), 1872 ve 73 yllarnda Lyon belediye bakanl
grevini yrtt. Belediye yetkililerinin devrimci tavrlarna sinirlenen Ulusal
Meclis, Lyon'un belediyeliini kaldrd; bunun zerine sol bir protesto mahiyetinde
Barodet, Thiers hkmetinin resmi adayn geerek Paris'teki bo bir parlamento
yeliine seildi. Bakunin 1870 Eyll'nde Lyon'da anarist bir isyan balatmaya
alt srada, bir cumhuriyeti olan Barodet, belediye encmeninin ve Louis
Napoleon'un lm zerine ehrin ynetimini devralan Kamu Gvenlii Komitesi'nin

yesiydi.
74

DEVLET VE ANAR

rimle arasnda en ufak bir ba bulunmayan ve zaten hi bulunmam

olan ve 1870-71 yllarnda Lyon'da burjuva dzenini hararetle
savunan bir adamdr; Gambetta'nn partisinde bol miktarda bulunan
adilerden biridir yani. imdilerde bir yn burjuva yurtseveri gibi
o da devrimcilikle hibir alakas olmayan Gambetta'nn kurallarna
gre almay pek faydal buluyor. Oysa Paris onu cumhurbakan
Thiers'e ve Versailles'daki monarist sahte halk kongresine inat
olsun diye semiti ve bu sradan herifin seilmesi bile
muhafazakr partinin topunu ayaa kaldrmaya yetmiti.
Muhafazakrlarn balca ikyeti neydi biliyor musunuz? Almanlar!
Hangi gazeteyi aarsanz an, burjuvazinin Fransz proletaryasn
Prens Btsmarck'm ve onun imparatorluunun kendine hak gibi
grd gaddarlyla nasl tehdit ettiine tank olacaksnz -ne
yurtseverlik ama! Aslnda btn dertleri Fransa'dak sosyal
devrim tehdidine kar Almanlardan yardm dilenmek. yle salaka
bir korku indeler ki, zararsz Barodet'yi dahi devrimci bir
sosyalist olarak gryorlar.
Yurtseverlii oktan bir kenara brakm olan Fransz
burjuvazisinin iinde bulunduu bu duygu durumuyla Fransa eski
gcne ve stnlne kavumak iin ufack birumut
besleyebilirini?
Fransz proletaryasnn yurtseverliine gelince, onun da pek umut
verici olduu sylenemez. Onlarn anavatanlarnn snrlar artk
btn dnya proletaryasn kapsayacak kadar genilemitir. Bu
konuda Paris Komn'nn tavr kesindir ve yan sra Fransz
iilerinin oktandr spanyol devrimine kar aka ifade ettii
sempati, egemen snflar iin olduu kadar Fransz proletaryas iin
de devlet yurtseverlii bahsinin kapandn gstermektedir. Bu
durum bilhassa Gney Fransa'da olduka belirginlik kazanmaktadr;
burada Fransz, proletaryas aka,
75
MIHAIL BAKUNIN

spanyol proletaryasyla tm ulusal farklarn ve snrlarn tesinde

kardee bir birlik ve dahas zgr emee ve kolektif mlkiyete
dayal bir halk federasyonu oluturmak ynndeki arzusunu
belirtmitir.
Btn toplumsal tabakalarnda byle bir yurtseverlik eksiklii

varken, stelik aralarnda halihazrda alen ve acmasz bir sava

hkm srerken Fransa nasl yeniden gl bir devlet haline
gelebilir? Yal cumhurbakannn (Thiers) stn devlet adam
meziyetleri de, yapt onca zulm de (on binlerce Paris
komnarnn kadn ocuk demeden katledilmesi, binlercesinin Yeni
Kaledonya'ya gnderilmesi...) bounadr, eski Fransa geri
gelmeyecek!
Thiers'n stikrar ve itibar iin gsterdii onca abaya yazk;
Fransa bir daha ne eski dzenine dnebilir, ne de askeri gcne
kavuabilir. Proletarya ve burjuvazi arasndaki mcadele btn
kurumlan temelinden sarsyor, devletin gvdesi atrdyor,
paralanyor; devlet her an yklma tehlikesiyle kar karya. Bu
derece elden ayaktan dm bir devlet nasl olur da gen ve gl
Alman devletiyle rekabet edebilir?
Bir kez daha sylyorum, stn bir g olarak Fransa'nn i
bitmi, politik hkimiyet devriyse bir daha balamamak zere
kapanmtr; ayn edebiyatndaki klasisizm ya da siyaset
tarihindeki monari ve cumhuriyet devirleri gibi... Devletin yal
temelleri btnyle rmtr ve Thiers onlarn zerine
muhafazakr cumhuriyetin -cumhuriyet makyajyla monarist bir
devlet elbette ki- bina etmek iin boa urayor. u anda Radikal
Parti'nin lideri, aka Thiers'in mezi olan Gambetta ise yeni
temeller zerine yeni bir devlet, gya gerekten cumhuriyeti ve
demokratik bir devlet kurma vaatleri savuruyor: O yeni temelleri
ara ki bulasn...
76
DEVLET VE ANARf

Zamanmzda akl banda ve gl bir devletin yegne salam

temeli askeri ve brokratik merkezileme olabilir. Monari ile tam
anlamyla demokratik bir cumhuriyet arasnda tek bir esasl fark
vardr: tikinde devlet yetkilileri egemen snflarn karma halk
ezip soyarlar, bir yandan da ceplerini doldururlarken hkmdar
akna almaktadrlar; dierindeyse bu akn ad halk iradesidir.
Cumhuriyet sisteminde hayali bir halk, szm ona devletin temsil
ettii "yasal halk", yaayan, gerek halk boazlar. Ancak halk
adna boazna sarlan ellerin kendi elleri olduunu o halka anlatmak
herhalde hayli g olacaktr!
Sosyal devrim tutkusu artk Fransz proletaryasn tamamen
fethetmitir. Bu tutku ya doyurulacak, ya da bastrlacak, baka
yolu yok. Ancak baskc devlet gc, burjuvazinin bu son kalesi

yklrsa bu tutku duyurulabilir. nk en demokratiinden en

baskcsna kadar hibir devlet halka ihtiyac olan eyi veremez: Bu
ey halkn aadan yukarya doru, her trl mdahale ve
vekletten bamsz z rgtlenmesidir. Marx'n sahte halk
devleti tasars da dahil btn devleti sistemler halkn, halk adna
dnen, halka ramen davranan bir grup eitimli ve ayrcalkl
aznlk tarafndan ynetilmesinden baka bir ey deildir.
Bu sebeplerden dolay mlk sahibi egemen snflarn halkn
tutkularn ve taleplerini karlamas kesinlikle imknszdr. Geriye
tek bir grnt kalyor: Devlet basks; gerektiinde aleni,
gerektiindeyse gayri resmi tahakkm demek olan, bir kelime
mahiyetinde bile bal bana bask anlamna gelen devlet...
Gambetta da en az Thiers kadar burjuva karlarnn temsilcisidir;
o da gl bir devlet ve orta snfn, bir de belki Fransz
proletaryasnn ok kk bir blmn temsil eden burjuvalam
ii tabakasnn koulsuz tahakkmn istiyor. Thiers'le
aralarndaki fark btnyle undan barettir: Eski zamann
eilimleri ve nyarglarnn etkisinde olan Thiers, sadece ok zen77

MIHAL BAKUNJN

gin burjuvazinin desteine ve icazetine dayanyor, kk

burjuvalarn ve burjuvalam iilerin yeni bir hkmet kurulmas
nndeki srarl talepleri neyse kukuyla bakyor. Egemen snflarn
tekmeyi vurduu Gambetta ise politik gcn, cumhuri-yetidemokratik diktatrln, imdiye kadar devlet ynetiminin
avantalarndan ve onurundan yoksun braklan, batan aa burjuva
bir ounlua dayandrmaya alyor.
Gambetta, (bizce de) gayet hakl olarak, sz konusu ounluun
desteiyle iktidar ele geirirse, bankaclarn, byk toprak
sahiplerinin, tccarlarn ve sanayicilerin, ksacas halkn emeinin
en azl ve zengin smrclerinin kendine dneceklerini, onu kabul
edeceklerini ve onunla ittifak ve dostluk frsat kollayacaklarn
dnyor. Gambetta elbette ki onlara tekme vurmayacak, nk o
adna yarar bir devlet adam olarak, egemen snflarn desteinin
ve dostluunun gl bir devlet iin vazgeilmez olduunu pek iyi
bilir.
Bu da Gambetta'nn en az ncekiler kadar yalanc ve baskc olaca
anlamna geliyor. Ve daha demokratik bir grnm
sergileyeceinden zenginlere ve agzl aznla halkn emeini
daha pervaszca smrmeleri iin elverili ve gvenilir bir zemin

hazrlayacaktr.
Modem okulun piyasaya srd bir devlet adam olarak Gambetta,
en geni demokratik uygulamalardan ya da genel oy hakkndan en
ufak bir korku duymamaktadr. O, bunlarn halk iin ne denli az,
smrc snflar iinse ne denli ok gvence saladn herkesten
daha iyi biliyor ve bu yolla halk iradesinin hayali temsiline dayal
idari despotizmin hi olmad kadar iddetli ve gl olacann
farknda.
Bundan dolay Gambetta, eer Fransz proletaryas bu ihtirasl
avukatn vaatlerine kanacak ve tm asiliine ramen de78
DEVLET VE ANARl

mokratik cumhuriyetin ikence tezghna yatacak olursa, Fransz

devletini eski anna ve stnlne kavuturmay kukusuz
baaracaktr.
Fakat sayfalardr aklamaya altmz mesele de zaten bu:
Baaramaz. Bugn dnya zerinde hibir kuvvet, hibir siyasi veya
dini ara yoktur ki herhangi bir lkenin ve zellikle Fransa
proletaryasnn ekonomik zgrleme ve toplumsal eitlik arzusunu
boabilsin. Gambetta ne yaparsa yapsn, ister sngyle tehdit
etsin, islerse gnl okayc szler sylesin, bu arzunun tad
herklms gle baa kamayacak, emeki kitleleri devletin
ihtiaml arabasna at gibi komay baaramayacaktr. Proletaryayla
burjuvazinin arasn bulmaya ve aralarndaki amansz mcadeleyi
sona erdirmeye tatl dili de yetmeyecektir. stelik proletaryayla
burjuvazinin sava Fransz devletinin kaynaklarnn ve gcnn
tamamna mal olacandan, Fransa'nn Avrupa devletleri zerinde
yeni bir hkimiyet oluturmaya takati kalmayacaktr. Bismarck'n
imparatorluuyla nasl boy lebileceini varn siz dnn!
Fransz devletinin szde-yurtseverlerinin iddias ne olursa olsun,
onlar ne kadar iinirse iinsin Fransa'nn Avrupa trenindeki yeri
bundan byle kinci mevkidir. Ayrca tpk talyan devletinin
1870'den nce Fransa tmparatorluu'nun politikalarna tabi oluu
gibi, Fransa da Alman mparatorluu'nun liderliine ve dostane
emirlerine tabi olacaktr.
Bu, dnya pazarnda ilerini tkr tkr yrten Fransz
speklatrler adna hayli avantajl bir konum olsa gerek; ama ulusal
gururlar dnlrse Fransa'nn devleti yurtseverleri iin ayn
eyleri sylemek herhalde mmkn deildir, nk hi de
kskanlacak bir durum arz etmiyor Fransa'nnki. Gerekten de,

1870'den nce olsayd Fransa'nn Almanya'ya yenilmesi ve boyun

emesi burjuvazinin en sadk ve inat savunucularn bile
79
MIHA/L BAKUNIN

sosyal bir devrime gtrecek kadar utandrabilir, onlarn

gururlarn zedeleyebilirdi. Ama proletaryann ve sosyal devrimin
ne olduunu anladktan 1870'den bu yana, Almanlara utan iinde
boyun emek dururken tutup da proletarya tarafndan alaa
edilme riskine girmeyeceklerini cmle lem biliyor.
Fransz devletinin eski gcne bir daha asla kavuamayaca
yeterince ak deil mi? Ancak bu kesinlikle Fransa'nn evrensel ve
ilerici ilevinin de sona ermesi anlamna gelmiyor. Bir devlet olarak
ann yitirmi olan Fransa'ya taptaze bir sosyal devrim an
olacaktr.
80
II
Fakat eer Fransa havlu attysa, geriye kalan Avrupa
devletlerinden hangisi yeni Alman mparatorluu'yla baa
kabilir?
Kesinlikle Byk Britanya olamaz bu devlet. nk her eyden nce
ngiltere, hibir zaman kelimenin tam ve modern anlamyla bir
devlet; askeri, polisiye ve brokratik merkezileme anlamnda
klasik bir devlet olmamtr. ngiltere daha ziyade, toprak
mlkiyetine dayal geleneksel bir aristokrasiyle yeni bir mali
aristokrasiden menkul bir karlar federasyonunun egemenlii
altnda olan kendine zg bir toplumdur. Fakat burada da
proletarya, az-ok farkl zellikler gsteriyor olsa da, tpk
Fransa'daki gibi ekonomik eitlik ve siyasi haklar adna ak ve
tehditkr bir mcadele vermekten geri kalmamaktadr.
Elbette ingiltere'nin kta Avrupa'snn siyasi olaylar zerindeki
etkisi daima byk oldu. Fakat bu etki askeri gcnden ok
ekonomik gcne dayanyordu. Herkesin bildii gibi bugn
81
M1HA1LBAKVNIN

sz konusu etki de nemli lde anmtr. ok deil otuz yl

nce ngiltere, Almanlarn Ren eyaletlerini igal etmesine ya da
Rusya'nn Karadeniz'deki stnln yeniden yaplandrmasna ve
Khiva seferine kesinlikle msamaha gstermezdi.' Giderek
sreklilik kazanan bu uysal tavr, ngiltere'nin gnbegn
belirginleen siyasi iflasn ortaya koymaktadr. Bunun da nedeni

proletarya ve burjuvazi arasndaki derin elikilerdir.

ngiltere'de sosyal devrim sanldndan ok daha yakn. stelik
olduka sert ve iyi rgtlenmi bir direnmeyle karlaacandan
dier lkelerden ok daha iddetli olacaktr.
talya ve spanya'dan sz etmeye bile gerek yok. nk bu lkeler
hibir zaman tehditkr ve gl devletler haline
gelemeyeceklerdir. Nedeni maddi kaynaklardan yoksun olmalar
deil, asl neden halklarnn yapsal zelliklerinin onlar tamamyla
farkl hedeflere, farkl mecralara srklemi olmasdr.
Katolik fanatizm ve V. Charles ile II. Philip'in despotizmy-le
normal geliim seyrinden sapan spanya, 16. ve 17. yzyllarda
halknn emei yerine Amerika'dan apard altn ve gmle
zenginleerek dnya apnda bir monari kurdu. Havadan gelen bu
zenginliin aptalca gururu spanya'ya pahalya mal oldu.
Entelektel, ahlaki yozlama ve maddi bir yoksullama ba
gstermekte gecikmedi. spanya'nn, btn Avrupa'nn korkup hn
duymasna, hatta Avrupa toplumlarndaki ilerlemenin bir an iin
duraksamasna neden olan bu ksa ve doast geliimi aniden
durdu, gc tkendi ve spanya ar miskin, zayf ve umur1 Krm Sava'n sona erdiren 1856 Paris Anlamas'nn artlar gerei Karadeniz
larafszlatn di ve Rusya'nn burada bir donanma bulundurmas yasakland.
187O'de Rusya, Fransa-Prusya Sava^'nn Almanya'nn zaferiyle sonulanmasnn
yaratt karklikan faydalanarak Paris Anlama-s'nn hkmlerini reddetti,
1860 ve 70'lerde Rus imparatorluu tarafndan ilhak edilen veya Rusya'ya tabi
klnan birka Orta Asya toprandan biri olan Khiva Hanl 1873'Un balarnda
Rus askerlerince fethedildi.
82
DEVLET VE ANAR

samaz bir devlet haline geldi. Ardndan gelen Bourbonlarn

ahmaka idaresiyle de itibar dibe vurdu. Ta ki I. Napoleon'un
yamac ordusu spanya'y igal edip iki yzyllk uykusundan
uyandrana kadar...
Bylece spanya'nn hl yayor olduu anlald. Cahil ve silahsz
kitlelerin gl bir tutkuyla birleerek hareket ettikleri srece
dnyann en iyi ordularna kar durabileceklerini kantlayan drt
ba mamur bir halk ayaklanmasyla esaretten kurtuldu. Dahas
spanya, halkn zgrlk tutkusunun yozlamamas adna cehaletin,
burjuva uygarlna ye tutulabileceini gstermi oldu.
Almanlar 1812-13 ulusal ayaklanma!aryla (ulusal ayaklanmalar,
halk deil) bouna bbrlenip duruyorlar. stelik bir de
spanya'yla kyaslyorlar. Almanlarnkini spanya ayaklan-

malaryla karlatrlabilir hibir taraf yoktur. spanyollar o gne

dek yenilgi yz grmemi br igalciye kar ayaklandlar, oysa
Almanlar, ancak Napoleon Rusya karsnda kesin bir yenilgiyle
betasn bulduktan sonra ayaa kalktlar. O zamana dek Fransz
ordularna kar direnie cesaret edebilen tek bir Alman ky ve
kasabas yoktu.
Grnen o ki Almanlar itaate, yce devlet erdemlerine hayli alkn
olduklarndan, dahili otoritenin yerine igalcilerin otoritesi geer
gemez onu da kutsal sayverdiler. Prusyal generaller kalelerini,
istihkmlarn ve ehirleri birbiri ard sra teslim ederlerken kendi
kendilerine, o zamanki Berlin kumandannn unutulmaz vecizesini
tekrarlyorlard: "Dzen yurttan birinci grevidir!"
Napoleon yalnzca Tirol'de gerek bir halk direniiyle karland.
Bilindii gibi Tirol Almanya'nn en geri kalm, en eitimsiz
kesidir. Oysa Almanya'nn eitim dzeyi yksek eyaletlerinin bir
tekinin bile gz direnmeyi kesmedi.
83

M1HAIL BAKUNIN

Doas gerei kaba, kargaal ve acmasz olan1 bir halk ayaklanmas

daima byk kayplar, insan hayatnn ve maddi deerlerinin
fedasn ngerektirir. Kitleler her zaman fedakrla hazr,
kahramanca davranmaya ve ulalmaz gibi grnen kaleleri
fethetmeye muktedirdirler. nk olmayan mlkiyetlerini
kaybetme korkusuyla yozlamazlar. Hatta savunma veya saldr
gerektirdiinde kendi kylerini, kasabalarn yakp ykmaktan
ekinmezler ve bu ii genellikle keyifle, gerek bir ykma
tutkusuyla yaparlar. nk mal mlk ounlukla kendilerine deil
bakalarna aittir.1 Fakat devrimin nihai hedefleri sz konusu
olduunda bu ykma tutkusu tek bana yeterli olmaktan uzaktr.
Yine de onsuz bir devrim dnlemez; sava ayakta tutan ykma
tutkusudur ve yeni bir dnya bu yaratc tutkudan doacak ve onun
zerinde ykselecektir.
Bu tr bir tutku burjuva aklna, burjuva uygarlna uymaz, nk
btn bir burjuva uygarl mlkiyete fanatike tapnr. Eraftan
biri veya bir burjuva mlknden vazgemektense hayatn,
zgrln ve erefini kolayca gzden karabilir. Onlara gre,
her ne amala olursa olsun mlkiyete el uzatan, mlkiyeti ykmaya
alan Allah arpar. Bu yzden zorunlu hallerde dahi evlerinin
veya ehirlerinin yklmasn kabul etmezler. 1870'de Fransz
burjuvazisi, 1813'te Alman eraf igalcilere bouna o denli kolay

boyun emediler. Mlkiyetin ne kadar yozlatrc bir etken

olduunu, son yurtseverlik krntlar da

Bakunin'in Rus okurlar, Aleksander Pukin'in nl "bir Rus isyan, duygusuz ve

acmas/," tanmna dair yaplan imay phesi/ tanyacaklardr. Bu tanm, Pukn'in
Pugaev ayaklanmasiyla ilgili Yzbann Kz romannn biti satrlarnda yer alr.
Bu belki de Bakunin'in yazd en nl ve Bakunin'i en iyi tanmlayan cmlenin
yinelenmesidir. 1842'de, siyasi kariyerinin en banda, Deutsche Jahrbcher fr
Wissenschaft rui Kunst dergisinde Jules Elysard mahlasyla Almanca yaynlanan
"Almanya'da Gericilik" adl makalesinin son cmlesi uydu: "Ykma tutkusu, ayn
zamanda yaratc bir tutkudur."
C/l

DEVLET VE ANAR

kaybolup giden Fransz kyll rneinde de grmtk

hatrlarsanz.
Almanya'nn Napoleon'a kar szde-ulusal ayaklanmas iin son bir
eyler sylemeden nce onun ancak, darmadan olmu Alman
kuvvetleri Rusya'ya snnca ve henz ksa bir sre nce Napoleon
ordusunun bir paras olan Prusya ve Alman kolordular Rusya'nn
tarafna geince balam olduunu tekrarlayalm. Dorusunu
sylemek gerekirse o zaman bile bu, evrensel bir halk ayaklanmas
karakteri kazanmad. Kasaba ve kylerde hibir hareket yokken
sadece genlerden, zellikle rencilerden meydana gelen gnll
mfrezeler bir halk ayaklanmas ruhu tamak bir yana, derhal
dzenli orduya katldlar.
Ksacas, o sralar Almanya'da bir pan-Alman devleti yaratma fikri
tekrar canland iin genler, felsefecilerin hararetli sylevleri ve
ozanlarn cokulu iirleriyle kkran baz sadk unsurlar, Alman
devletini savunmak iin silaha sarldlar. Oysa spanyol halk
vatannn zgrln, ulusal bamszln savunmak adna tek bir
vcut halinde isyan ediyordu.
O zamandan bu yana spanya bir daha hi uslanmad ve yeni bir
toplumsal yapya ynelik altm yllk araynda byk aclara
katland. ki kez onarlan mutlak monariden Kralie Isabelta'nm
anayasasna, Espartero'dan Narvaez'e, Narvaez'den Prim'e ve
Prim'den kral Amadeo, Sagasta ve Zorilla'ya, zavall spanya'nn
denemedii yol kalmad.1 Ve anayasal monarinin

] Bakunin'n belirttii gibi, 19. yzy), spanya tarihinde frtnal bir dnemdi.
Napoleon igalinden sonra 1814"te yeniden tahta kan (ve 1823'teki devrimin
ardndan Fransz ordusunca bir kez daha tahta oturtulan) V(l. Ferdinand'n yerine
1833'te kz II. Isabella geti. II. Jsabclla'nn tahta kmasna Ferdinand'n
kardei Don Carlos ve yanda t ar y a, an gerici ve mutlakiyeti savunan
Carlistler kar ktlar. Cariist sava bittiinde dahi lsabella'nn saltanat bitmek
bilmez ayaklanmalarla sarsld durdu ve nihayet 1868'de tahttan inmek

durumunda kald. Baldomero Es-partero, Ramon Mana Narvarez ve Juan Prim bu

dnemdeki olaylarda rol
85
MHAL BAKUNN

her koulda baskc ve tahakkumcu, ispanya iin artk kesinlikle

olanaksz olduu anlald Bugn de muhafazakr bir cumhuriyetin,
speklatrlerin, zengin mlk sahiplerinin ve bankerlerin
cumhuriyetinin olanakszl ortaya kyor spanya, svire tp bir
kuuk-burjuva federasyonu arayna girerse, onunda k-sz
olduunu anlamakta gecikmeyecektir
Devrimci sosyalizm canavar spanya'y penesine almtr
Duyduumuz kadaryla Endls ve Estremadura kylleri kimseyi
takmadan topraklar paylayorlarm Ban Barcelona'nn ektii
Katalonya bamszln aka ilan etti Madrt halkyla federal bir
cumhuriyet kurduunu duyuruyor ve Kurucu Mechs'n politikalarna
tab olmayacan aklyor Kuzeydeki blgelerin Carlst gericiliinin
etkisinde olduu dnlrken onlar ayan beyan sosyal bir devrim
gerekletiriyorlar, blge ve komnlerin bamszlm \e Fueros,*
ilan ediyorlar, adl ve idari belgelerin hepsini yakyorlar Askerler
halka yaknlayor, stlerine karj bakaldryorlar
Ksacst tahribat ve kesin bir paralanma var ispanya'da, ul-ke iin
iin ryor, dalma halinde kendiliinden bir ok so? konusu
Maliye yok, ordu yok, mahkemeler yok, polis yok, yan devlet yok
Bir tek sosyal devrimci tutkuya kaplm olan halk var, gulu ve
avakta Enternasyonal'in ve Sosyal Devrimci Dayanma'nn1
kolektif liderlii altnda spanya halk glerini
alan nl asken ve riyas ahsiyetlerdi Manuel Ruz Zonlla (veya sadece Zonlla
(1834 1895)) Sgastant hasmyd ve Kral Amadco saltanatnn bir dneminde
babakanlk grevinde bulundu An deo nun tahttan inmesinin ardndan gelen
1871-74 cumhuriyetine bir bask Carist sava, turlu bolgcstl ve yerel ayrlkt
hareketler \e devletin alaca mstakbel biimler hakkndaki esasl tartmalar
damgasn vurdu Kii /aman sonra monari habellann olu XII Alfonsonun
ahsnda ycndtn y pland
* Fueros ortaa spanyol kralLnnca bahedilen yerci zgrlk beratlaryd
(en)
1 1872 bylul nde Bakunn Zurhte 1868dek Sosya! Demokrat Dayan mann ardl
mahiyetinde Sosyal Devrimci Dayanmay kurdu Bu, talyan ve spanyol
taraftarlardan oluan kuuk bir grupun ibaretti
86
DEVLET VE ANAR

birletiriyor, rgtlyor, darmadan olan devletin ve burjuva

uygarlnn ykntlar uzennde ozgur iilerin dnyasn kurmaya
hazrlanyor

talya sosyal devrime en az ispanya kadar yakn Anayasal monari

stlerm tum gayretlerine, Mazzn ve Garbald gibi iki buyuk liderin
kahramanca ama nafile abalarna ramen italyan halk devleti
kabul etmiyor, etmeyecek de
ispanya gibi italya da, antik Roma'nn merkezci ve otokra-tk
geleneklerini uzun zaman nce, bir daha edinmemek zere yitirdi
imdilerde bu gelenekler halkn belleinde deil Dante ve
Machvelh'nn kitaplarnda ve modern politik edebiyatta yayor
Ayrca talya'da halihazrda yaar durumda olan an bir otonomi
gelenei var ve bu bir eyalet otonomisi deil, dpedz komn
otonomsdr Halkn vakf olduu, arasnda varln srdren
yegne politik kavram da bu Buna bir de birbirlerini anlamayacak
kadar farkl leheler konuan eyaletlerin tarihsel ve etnografk
farkllklar eklenirse italya'nn modern devletin birlik idealini
gerekletirmekten ne denli uzak olduu kavranabilir Ama kark
bir toplum da deildir italya, leheler, orf ve detler ne kadar
farkl olursa olsun belit bir italyan tipolojs vardr Gneyli bir
Italyann bile italyan olduunu tipinden, karakterinden derhal
kartabilirsiniz
Dahas, maddi karlarn gerek ortakl, ahlak ve entelektel
hedeflerdeki artc benzerlik italyan eyaletlerini birletiriyor,
onlar birbirlerine olduka yakn klyor Bununla beraber, butun bu
hedeflerin bask araclyla politik birlik salama abalarna kart
bir yerde durmas ve toplumsal bir birlik kurulmas dorultusunda
aba gstermesi aynca nemsenmesi gereken bir nokta italya'nn
politik veya idari birliinin bask yoluyla salanmaya allmasnn
toplumsal dalmayla sonulandn ve buna bal olarak gonullu bir
toplumsal birlie an87
MIHAIL BAKUNIN

cak ada talyan devletinin yklmasyla varlabileceini

syleyebilir, talya'daki gnlk hayattan buna dair saysz kant
devirebiliriz.
Btn bu sylenenlerin gereklemesi elbette yanlz kitlelere
baldr. nk dier lkelerde olduu gibi talyan burjuvazisinin
st tabakalarnda da devlet birliine, u an gelime ve genileme
halinde olan bir birlik, halkn emeini smren ayrcalkl bir snfn
toplumsal birlii rehberlik etmektedir.
talya'da bu snf Consorteria^ terimiyle adlandrlyor.
Consorteria, btn bir yneticiler ve egemenler topluluunu ifade

ediyor: brokrasi ve ordu, polis ve mahkemeler, byk mlk

sahipleri, sanayiciler, tccarlar, bankaclar... Yan sra Consorteria,
sa kanad u an hkmet olmann avantalaryla keyif atan, sol
kanadysa bu keyfe aznn suyu akarak bakan btn bir
parlamentoyla birlikte yazarlar ve resmi, yar-resmi avukatlan da
kapsyor.
Yani talya'da da durum dnyann geri kalanndan farkl deil.
Devletin yararlan adna lkeyi iliine dek smren, halk korkun
bir sefalete ve umutsuzlua mahkm eden yekpare bir yamacpolitikac etesi burada da ibanda.
Fakat milyonlarca proletaryay penesinde kvrandrsa bile, en
korkun sefalet de devrimini garantilemeye yetmez. Doa
insanoluna yle artc, ou zaman lmne bir sabr vermitir
ki, onun ne zaman yeter diyeceini eytan bilir. Ei benzeri olmayan
bir yoksullua mahkm olsa da, alktan ve sefaletten azar azar
lyor olsa da, kahredici bir duyarszlk ve bilinsizlikle vakarndan
dn vermez, itaat etmekten vazgemez. Bilhassa Dou Hindistan
ve Almanya'da hayli belirgin bir zellik1 Consoneria (Entrika) aslnda italyan Parlamentosu'nda Piettmont kart sa
glerin oluturduu bir gruptu.
DEVLET VE ANAR

tir bu. Byle bir insan hibir zaman cesur olmayacak, lse bile isyan
etmeyecektir.
Ancak bir duygu var ki, nsan ileden karp isyan ettirebilir, en
azndan isyan etme olasln arttrabilir: Umutsuzluk. Keskin,
tutkulu bir duygudur bu. nsan ar, acl uykusundan ekip alr,
ona, en ufak bir ulama umudu olmasa bile, daha gzel bir dnyann
varolabileceim hatrlatr.
Kimse uzun zaman umutsuzluk iinde yaayamaz. Umutsuzluk insan
eninde sonunda ya tme, ya da eyleme gtrr. Ne tr bir
eylemdir varaca? u: Kurtuluu iin, daha iyi hayat koullarna
sahip olmak iin die di gze gz savaacaktr, ak ak
yapacaktr bunu. Umutsuzluk bir Alman dahi mantndan,
dengesinden koparabilir; ama herhalde o Almann bu duruma
gelebilmesi iin epey bir hakarete uramas, hayli dayanlmaz
basklara, aclara, hakszlklara maruz kalmas gerekecektir.
Sefalet ve umutsuzluk; bu ikisi bile sosyal devrimi patlatmak in
yeterli deildir. Bireysel ya da olsa olsa yerel isyanlar
dourabilirler; halk topyekn ayaa kaldrmaya yetmezler. Sosyal
devrim, ayrt edici olaylar, ac ve iddetli deneyimler sil-silesiyle

aydnlanan halkn igdlerinin, srekli gelien ve snrlarn

genileten bir ideale dnmesine ihtiya duyar; bireyin haklaryla
ilgili genel bir bilince sahip olmas, haklarn elde etmek iin derin,
tutkulu ve deyim yerindeyse dinsel bir inanca kaplmas gerekir.
Halk, byle bir ideal ve bu tr bir inanc umutsuzluk dolu bir
sefaletle bir araya getirdii zaman, sosyal devrim kanlmaz ve
ok yakn olacak, onu engelleyebilecek hibir kuvvet kalmayacaktr.
talyan halknn durumu tam da bu. Sefaletleri ve yaadklar ac
dayanlmaz boyutlarda. Bu hususta Rus halkndan aa
89
M1HAILBAKUNN

kalr taraflar yok. Ama talyan proletaryas, Rus proletaryasndan

ok daha ak ve giderek glenen bir devrimci tutku ve bilin
geliimi iinde. Doalar gerei zeki ve tutkulu olan talyan
proletaryas nihayet ihtiya duyduu eyin ne olduunu, kurtuluu
iin ne yapmas gerektiini kavramaya balad. Bu bakmdan
Enternasyonal'in propagandas, sadece iki yldr aktif ve yaygn
biimde yrtlmesine ramen, talyan proletaryasna epey yarar
salad. gdnn halk ayaklanmas in vazgeilmez niteliini, ne
denli ac ekmi olurlarsa olsunlar bu igdye ve onun
biimlendirdii ideale sarlmalar gerektiini retti, daha da
dorusu lerinde bu ideali uyandrd* ve onlara varmalar gereken
hedefi, o hedefe varmalar iin glerini nasl rgtlemeleri
gerektiini gsterdi.
Kukusuz bu deal, halk iin en bata yoksullua ve sefalete bir son
verilmesi, eit ve zorunlu kolektif emek yoluyla tm maddi
htiyalarn herkes adna karlanmas anlamna gelmektedir.
Ardndan sra, efendilerin her trl tahakkmn ortadan
kaldrmaya, btn devlet sistemlerinin aksine, halkn esas ihtiya
duyduu zgr bir toplumsal yapnn, hayatn aadan yu-kan
rgtlenmesinin yaratlmasna ve parlamento, hkmet gibi
kurumlarn tarihin plne atlmasna gelecektir. Tarm ve
fabrika iilerinin birliklerinin, komnlerin, eyaletlerin ve uluslarn
gnll dayanmas; ve nihayet biraz daha uzak bir gelecekte, bir
dnya devletin ykntlar zerinde zaferle, onurla ykselen
insanolunun evrensel kardelii...
talya'da da spanya gibi, Marx'n devleti komnizm program
hibir baar kaydedemedi; bu dikkat ekicidir. Yaygn ve tutkulu
bir biimde benimsenen ise, tahakkme ve otoriteye kar lmne
sava ilan etmi olan Sosyal Devrimci Dayan-ma'nn (Liga'nn)

programdr.

* Ek A'ya baknz.
90
DEVLET VE ANARl

Bir ulus kendisini ancak bu koullarda bireysel ve toplumsal

zgrlkler temelinde rgtleyebilir ve baka uluslar iin tehdit
unsuru olmaktan karabilir. te bu yzden ispanya ve talya'dan,
saldrganlk politikas yrtmesi deil, artk ancak sosyal devrimler
beklenebilir.
svire, Belika, Hollanda, Danimarka ve sve gibi kk lkeler
benzer nedenlerle, fakat esasen siyasi arenada tuttuklar nemsiz
yerleri nedeniyle birilerini tehdit etmek bir yana, yeni Alman
mparatorluu tarafndan ilhak edilmekten korkmaktadrlar.
Geriye Avusturya, Rusya ve Prusya Almanyas kalyor.
Avusturya'nn gz topraa bakan devasz bir hastadan farksz
olduunu syledik durduk. Hanedanlk ilikilerinin ve askeri gcn
yaratt bu imparatorluk, aralarnda kk bir sevgi krnts dahi
bulunmayan, birbirleriyle atma halinde drt ayr rktan
menkuldr. Hkim durumda olansa, dier nn beraberce nefret
besledii ve nfusun topu topu drtte birini oluturan Alman
rkdr. Yakn zamanda Macar ve Alman Slavlar olarak ikiye
blnen zerklik yanls Slavlar bu imparatorluun yansdrlar
stelik.1 Byle bir imparatorluun birliini korumak iin askeri ve
polisiye despotizmden baka aresi yoktur. Zaten son yirmi be yl
zarfnda ald ldrc darbeyle yaraldr. lk darbe, eski
rejimi ve Prens Metternich hkmetini temize havale eden 1848
devriminden geldi. O zamandan beri de vahi nlemler ve kuvvet
macunlan alarak zar zor ayakta duruyor.

I 1867 Uzlamas (Ausgteich) Avusturya Imparatorluu'nu Avusturya-Macaristan

Imparaiorluu'na veya kili Monariye dntrm oldu. Macar-egemen
Transleithan (Leith nehrinin dousu) kesim ve Aman-egenen Cisleithat (Leith
nehrinin bats) kesim kendi anayasalarna, parlamentolarna ve ynetimlerine
sahiptiler. Avusturya imparatoru ve Macaristan Kral vasflaryla saltanat sren
bir tek Habsburg hkmdarnn altnda birlemekteydiler.
91
MIHAIL BAKUNIN

1849'da, imparator Nikola'nn imdadna yetitii imparatorluk,

burnu havalarda bir oligarkn Prens Schwarzenberg'n ve Roma'yla
anlama yapmay tasarlayan Slavc bir Cizvit'in, Kont Thun'un
ynetimi altnda selameti, gerici dinsel politikalar uygulamakta ve
ulusal farkllklar dzleyip tm eyaletleri kat bir merkezilik
altnda toplamakta buldu.1 Fakat 1859'daII. Napole-on gelip ikinci

darbeyi vurunca askeri ve brokratik merkezilemenin de kr

etmeyeceini anlam oldu.
1859 yenilgisinden sonra Avusturya liberalizme merak sard.
mparatorluk, Prens Bismarck'n (henz konttu o vakitler)
beceriksiz rakibi Baron Beust'u Saksonya'dan artp egemenlii
altndaki halklar birer birer azat etmeye balad.2 Niyeti bu
sayede devlet birliini salama balamakt -yani zlmesi
olanaksz bir problemi zmek iin boa krek sallyordu.
Sadece doalar, dilleri, karakterleri ve kltrel dzeyleri farkl
olmakla kalmayp birbirleriyle durmadan dalaan ve bu nedenle
ancak idari bask aralaryla bir arada tutulabilen bu drt temel
ulusun-Slavlann, Almanlarn, Macarlarn ve Romenlerin*-gnln
ayn anda ho etmesi gerekiyordu Avusturya'nn.

1
Prens Felix Schwarzenberg (800-1852), 1848'de Avusturya babakan oldu
ve 1848 Devrimi'nin ardndan merkezi! etiril m i tnutlakiyetilii yeniden
yaplandran hkmete bakanlk yapt. Kont Le Thun (1811-1888), 1848'den
sonraki dnemde eitim bakanlnda bulundu. Papalkla 1855'te, Avusturya'daki
Katolik Kilisesi'nin bamszln ve bilhassa eitim zerindeki etkisini glendiren
bir anlama yaplmasna araclk etti. Thun Alman Bohemya asillerinin mensubu
olmasna ramen, eklerin dilsel ve kltre) hak taleplerini destekledi,
2
Baron ve daha sonra Kont Friedrich Beust (1809-1886) 1866'da Avusturya
Dileri Bakan, ardndan babakan ve anslye oldu. Macarlarla 1867 Uzlamas
mzakerelerini yrtt. 1866'ya dek Saksonya babakan ve daha sonra
Avusturya'daki grevi srasnda Bismarck politikalarnn muhalifi olarak
tannyordu,
* Sz konusu uluslar 36 milyonluk nfus iinde u ekilde dalmlard: yaklak
16.500.000 Slav (5.000.000 Polonyal ve Rutenyal; 7,250.000 dier kuzey
Slavlar, ekler, Moravyallar, Slovaklar; 4.250.000 de gney Slav), yaklak
5.500.000 Macar, 2.900.000 Romen, 600.000 talyan, 9.000.000 Alman ve Yahudi
ve 1.500.000 dier uluslar.
92
DEVLET VE ANAR

Yahudilerle birlikte nfusun ancak drtte birini oluturan ve

Avusturya monarisi iinde siyasi egemenliin hl kendi haklar
olduunu srarla iddia eden Almanlarn da ayrca memnun edilmesi
lazmd. in ilgin taraf, liberal-demokratik bir anayasann
borazanln yapan da ayn Almanlarn ounluuydu.
Btn bu etrefil sosyal problemlerin en kestirme zmnn
evrensel bir devrimde olduunu bouna tekerleyip durmuyoruz.
Bizim derdimizin doruluuna ve bir devletin en liberal veya
demokratik biimler altnda da olsa baskc, despotik tabiatna
(gizli olduu oranda tehlikeli) bundan daha iyi kant bulunabilir mi?
Yaradltan devleti ve brokrat olan Almanlarn iddialarn,

tarihsel birtakm haklara (antikite ve fetih haklar elbette) ve te

yandan da hayal rn kltrel stnlklerine dayandrdklar
sylenebilir. nszmzn sonunda Almanlarn bu iddialarnda ne
denli ileri gittiklerini gsterme frsat bulacaz. Genel olarak
Almanlardan pek farkl iddialar olmasa da imdilik sadece
Avusturya Almanlar zerinden gidelim.
Pek niyetleri yoktu ama Avusturya Almanlar u an iin Macarlar
zerindeki egemenliklerinden vazgetiler ve Macarlarn
bamszln tandlar. Avusturya mparatorluu iinde Macarlar,
Almanlardan sonra en devleti ulustur. 1850'den 1859'a dek
mparatorluun iddetli basksna, sert nlemlerine inatla ayak
dirediler ve bamszlk davalarndan dn vermediler. stelik bir
de, toplam nfusun ancak te biri olmalarna ramen dier uluslar
zerinde siyasi egemenlik haklan olduunu ddia ettiler. Macarlara
sorarsanz, onlar iin de tarihsel bir hakti bu.*
* Macaristan Krall'nn toplam nfusu 15.500.000'dir. Bunun iinde 5.500.000
Slav, 2.700.000 Romen, 1.800.000 Yahudi ve Alman ve 500.000 eitli baka
uluslar vardr.
93
M1HAILBAK UNIN

Bylece Avusturya mparatorluu, gleri aa yukar eit ve

fakat tek bir egemenlie tabi olan iki devlete ayrld: 20,500.000
nfuslu (7.2 milyon Alman ve Yahudi, 11.5 milyon Slav ve 1.8 milyon
talyan ve dier unsurlar...) Cisleithan (veya Slav-Alman devleti) ve
Transleithan (yani Macaristan ya da Macar-Slav-Romen-Alman
devleti)...
in dikkat ekici yan bu devletlerin, ne bugn ne de gelecekte, i
istikrar salamak hususunda hibir umut vermemeleridir.
Macar Krall iinde de, liberal anayasasna ve idarecilerinin
tartlmaz yeteneklerine ramen rksal dalamalar, Avusturya
monarisinin bu kronik hastal hi eksik olmad. Macarlarn
egemenlii altndaki nfusun byk ounluu Macarlardan nefret
etmektedir ve onlarn boyunduruu altnda olmak hibir zaman
ilerine sinmeyecektir. Bunun sonucu, Slavlarn Trk Slavlarn,
Romenlerin de Eflak, Bodan, Besarabya ve Bukovi-na'daki
kardelerini arkalarna alp giriecekleri amansz bir mcadele
olacaktr. te birlik Macarlar kanlmaz olarak Viya-na'dan
destek talep edecekler. Oysa Macarlarn ayrlmasna bozulan
imparatorluk Viyana's, btn rm ve kmeye yz tutmu
hanedanlklar gibi, sinsice, dalan iktidarn toparlayacak bir

mucize beklentisi iindedir. Bu yzden Macaristan Kral-l'nn

istikrar salamasn engelleyen i karklklardan hayli memnundur
ve el altndan Slavlar ve Romenleri drtklemeyi de ihmal
etmemektedir. Macar ynetimi bunun farknda, onlar da
Avusturya'ya kar ibitirici bir imha savann yolunu gzleyen ve
bu nedenle Macarlara prim veren Bismarck'la gizli gizli flrt
halindeler.
Transleithan'n hali pr meali bu. Cislethan'n durumu da
pek i ac saylmaz. Alman-Slav devletinde, (Yahudiler dahil) 7.2
milyon Alman, 11.5 milyon Slav ynetme derdinde.
94

DEVLET VE ANAR

Bunun garip bir dert olduunu sylemeye gerek var m? Grnen o

ki Almanlarn antik alardan bu yana kendilerine bitikleri misyon,
Slav topraklarn igal etmek, Slavlar yok etmek veya
uygarlatrmaktr (yani Alman latrmak, dier bir deyile kk
burjuvalatrmak). Bu yzden Almanlarn ve Slavlarn aralan hibir
zaman iyi olmamtr, ikisi de kendi kadrince birbirinden nefret
eder durur.
Yenilse de uzlamayan ve boyun emeyen btn halklar
igalcilerden nefret ederler; Slavlar da Almanlardan nefret
ediyorlar. te yandan efendiler de klelerinin kendilerinden
nefret ettiini nefretle bilirler; onlarn zgrlk hayallerinden
duyduklar korkuyla iin iin kvranrlar.
Almanlar Slavlardan nefret etmekle kalmyorlar, Slavlar Almanlamamakta (yani uygarlamamakta) srar ettikleri iin onlar
aalk bir ulus olarak da gryorlar. Prusya Alnanlarnn, Slavlar
Almaniatramadklar iin Avusturya Alnanlarna nasl ac ac
sitem ettiklerini, hatta onlar nasl ihanetle suladklarn
hatrlarsnz. Onlara gre Alman yurtseverliine ve karlarna, yani
pan-Almanclk fikrine kar bundan daha ar bir su lenemez.
Peki drt bir yandan sktrlan, yine de tamamen knlamayan
Avusturya Slavlar (Polonyallar hari) pan-Alman tehdidine neyle
karlk veriyorlar dersiniz? Baka bir samalkla; halkn zgrlk
mcadelesine bir bak gibi saplanan bir baka irenlikle: PanSlavizm.*
* Biz pan-Almancthn olduu kadar pan-Slavizmn de can dmanlaryz ve ilerde
kitaplar mzdan birinde son derece nemli olan bu konuya zel bir makaleyle
eilmeyi amalyoruz. imdilik, Rus devrimci genliinin en kutsal ve vazgeilmez
grevinin biltiin gcyle pan-Slavist propagandaya kar mcadele etmek olduunu
vurgulamakla yetinelim. Bu propaganda Rusya'da ve zellikle dier Slav

topraklarnda, hkmetlere bal veya kendinden menkul Slavofiller ya da resmi

Rus ajanlar tarafndan

95

M/HA/L BAKUNN

Geri Avusturya Slavlannn hepsi (Polonyallar dnda kalanlar,

nk onlarn zaten alakalar yok bu meseleyle) bu tehlikeli ideale
tapyor falan deiller. rnein Trk Slavlar pan-Slavizme,
etraflarnda dolaan onca Rus ajanna karn pek az yz veriyorlar.
Fakat yine de Petersburg'u bir kurtarc olarak grmek, Avusturya
Slavlar arasnda epey yaygn bir eilim. Almanya'ya kar derin (ve
dorusu btnyle hakl) bir nefret duyuyorlar, bu tamam; ama
Moskova ve Petersburg despotizminin Litvanya, Polonya, Ukrayna*
ve hatta Rusya halklarn inim inim inlettii vakitleri ne abuk
unuttular da kaml ardan gelecek kurtuluun yolunu gzler
oldular? Budalalktan baka bir ey deildir bu.
Ama Slavlarn bu tr gln beklentilere kaplmas artc
deildir. Tarihi bilmiyorlar, Rusya iinde olup bitenlerden ise zerre
kadar haberleri yok. Btn mesele kulaklarna alman kt bir
akadan ibaret: Gya Almanlarn dizlerini titreten byk br Slav
mparatorluu kurulmutur ve bundan olsa olsa memnunluk duyulur;
onlan titretebilen bir imparatorluu sevmek de elzem olur.
Doal, hepsi ok doal. Ama ya Avusturya mparatorlu-u'ndaki
eitimli Slavlar arasnda pan-Slavizmi (ya da en azndan bazlar
asndan Rus imparatorluunun kurtarc mdahalesini veya Rus
arnn egemenlii altnda byk bir Slav mparatorlu-u'nun
kurulmasn) aka savunan onca zeki, bilgili, tecrbeli
yrtlyor. Slav kardelerine kar babacan bir sevgiyle dolu olan Petersburg'daki Slav arn, onun, halkn ezen, halk tarafndan nefret edilen,
Ukrayna ve Polonya'ya zulmeden ve dahas Polonya'nn bir ksmn Almanlara satan
alak mparatorluu'nun, bedbaht Slavlar Alman boyunduruundan
kurtarabilecei ynnde propaganda yapyorlar. stelik Petersburg kabinesi
Dou'da yardm grme vaadine karlk Bismarck'a Bohemya ve Moravya'y alenen
satarken yaplyor bu. * Bakunin, metin boyunca Ukrayna yetine Kk Rusya
terimini kullanyor. Ukrayna ad, ancak 19. yzyln sonlarnda kullanlmaya
baland. ()

96

DEVLET VE ANAR

insan olmasna, stelik bir de parti kurup ynetmelerine ne demeli?

Garip, znt verici ve dahas affedilmeyecek bir tavr bu.
Lanetli Alman uygarlnn Slav yurtseverlerin bile ruhuna ne
derece szdna dikkatinizi ekmek isteriz. Slav yurtseverleri
Almanlatnlm bir burjuva toplumunun iinde dodular, Almanlarn

niversitelerinde, okullarnda okudular, Almanca dnmeye,

hissetmeye ve arzulamaya alarak bydler. Alman dman bir
mcadele geleneinden gelmemi olsalar kusursuz birer Alman olup
kacaklard. Slav kalabildiler ama imdi halklarn Alman
boyunduruundan kurtarmak iin Almanca yntemler kullanyorlar;
nlerine birleik ve gl bir Slav devleti yaratmak dorultusunda
btnyle Almanca bir hedef koyuyorlar. Brokratik, polisiye ve
askeri bakmdan merkezilemi modern devlet (rnein Alman ve
Rus mparatorluklar) dorudan doruya Alman patentlidir; ite
size Slavlarn ruhuna szm olan Alman. (Burada bir noktay
belirtmek yerinde olur: Rusya'da, devletin harcnda Tatar unsurlar
da vardr. Fakat Almanya'da, Tatarlarn nezaketi* sayesinde byle
bir durum sz konusu deil.)
Slavlarn doalarnda ve varolularnda politik, yani devleti bir yan
hi yoktur. ekler Byk Moravya mparatorluu'nu, Srplarsa
Dusan mparatorluu'nu bou bouna yd edip duruyorlar.1 Bunlar
geici fenomenler, antik mitlerdir. imdiye dek tek bir Slav ulusu
kendi iradesiyle devlet kurmad.
* Tatarlar Rusya'dan sonra Almanya'y fethetmeye yne!mediler. Nezaket dedii
bu. (.n.)
1 eklerin yerleik olduu Moravya 9. yzylda Polonya ve Macaristan'n yant sra
bugnk ek Cumhuriyeti ve Slovakya'y da kapsayan ve ksa sre ayakta katan
bir imparatorluun ekirdei haline gelmiti. ekler Hristiyanl bu dnemde
kabul ettiler.
Stefan Dusan (1311-1355 arasnda ynetimdeydi) ortaa Srbistan'n gcnn
doruuna kard ve 1346'da kendisini imparator ilan etti. Ancak kurduu devlet
lmnden sonra dald ve Balkanlar'n geri kalan gibi Srbistan da ksa zaman
sonra Osmanl Trklerinin idaresine tabi oldu.
97
M1HA1LBAKUNIN

Polonya'nn monarisi cumhuriyeti Almanclk ve Latinci-liin ift

tarafl basnc altnda dodu. Kyller {chtopyler) toptan yenildiler,
orta snfn (Polonyal tarihilere ve yazarlara -zellikle
Mickiewicz'e1- baklrsa Slav kkenlidir bunlar) kleleri haline
geldiler ve i bitti.
Sonra u Bohemya ve ek Krall2 meselesi var. Bunlar Almanlarn
dorudan basncyla birletiler. Biraz dikkatli bakldnda
Almanlarn birer kopyas olduklar grlecektir. Zaten ok
gemeden Bohemya, Alman mparatorluu'nun organik ve ayrlmaz
bir paras haline geliverdi,
Rus mparatorluuna gelince, onun nasl olutuunu bilmeyen
yoktur: Tatar kams, art, Bizans inayeti ve art, Almanlarn

brokratik, askeri, polisiye akl hocal... ZavaJ Byk Rus halk

ve ilhak edilen dier halklar -Ukraynallar, Litvanya-llar,
Polonyallar- bu oluuma ancak srtlaryla kallabildiler.
Slavlar hibir zaman kendi inisiyatifleriyle bir devlet
kurmamlardr, o kadar. nk hibir zaman fetihi bir ulus
olmadlar. Oysa devletleri sadece fetihi halklar kurarlar, sonra da
boyun edirdikleri halklar bir gzel yerler.
Slavlar yalnzca bar deil, son derece de tarmc insanlardr.
Alman kabileleri sava ruhlaryla oradan oraya koup devleti
zlemlerini doyurmaya urarlarken Slavlar devlet fikrinin
uzanda bamsz kyl komnleri halinde yaayp gidiyorlard.
Toprak eit paylalp ekiliyor, komn seimle belir-

1
Adam Mickiewicz (1798-1855), 19. yzyitn byk Polonyal airiydi: Milliyeti
ve romantikti. Bakunin onunla 1840'larda Paris'le tant. Mic-kiewtcz Paris'te
College de France'da Slav edebiyat krssnn bandayd ve Polonyallarn ve
Slavlarn kaderi hakknda mistik fikirler ne sryordu.
2
ek Bohenyas 10. yzylda Moravya'dan ayrld ve Kutsal Roma
mparatorluu 'nun paras haiine geldi. 12. yzyln sonunda Bohemya
imparatorluk iinde bamsz bir krallk oldu ve Prag 14, yzylda bir sre bizzat
imparatorluun bakentliini yapt.
98
DEVLET VE ANAR

lenen yallar, patriarkal detlere gre ynetiyorlard. Bu yzden

Slavlar soyluluk nedir bilmezlerdi, bir rahip kastlar bile yoktu.
Patriarkal detlerden kaynakl eksikliklerle de olsa, eitliki ve
kardee bir hayat sryorlard. Komnler arasnda sreklilik arz
eden politik ilikiler yoklu. Ancak yabanc bir kabile saldrs gibi
ciddi bir tehdit sz konusu olduunda savunma ttifaklar
kuruyorlard, fakat tehlike geer gemez bu birlikten eser
kalmyordu. Bu yzden bir devlet haline gelmekten ok, aralarnda
kardee ilikiler kurmakla yetindiler.
Slavlarn bu biimde rgtlenmesi onlar, zellikle Almanlar gibi
sava kabilelerin saldrlan karsnda savunmasz brakt. Bir
ksm yok edilirken byk ounluu Trk, Tatar, Macar ve bilhassa
Alman kabilelerinin boyunduruu altna girdiler.
Onuncu yzyln ikinci yansndan itibaren Slavlarn esaret tarihi
balar. Bu acl olduu kadar kahramanca bir tarihtir de. Yzyllar
boyunca igalcilere kar inatla savatlar, lkelerinin zgrl
adna oluk oluk kan akttlar. On birinci yzylda ki nemli olay
kar karmza: der, Elbe rmaklar ve Baltk denizi arasnda
yaayan Paganist Slavlar, Alman valyelerine ve rahiplerine kar

giritikleri genel ayaklanma ve Polonyal kyllerin orta snf

ynetimine kar balattklar isyan. Bu iki kalkmann etkileri, bat
Slavlannn Almanlara, gney Slavlannn Trklere ve kuzeydou
Slavlannn da Tatarlara kar yrttkleri mtevaz fakat srekli
mcadelelerin iinde 15. yzyla kadar hissedildi.
15. yzylda karmza ek Hussitlerinn btnyle bir halk
ayaklanmas karakteri tayan ve eytann bacan krp baarya
ulaan byk devrimi kar.1 Dinsel grlerini bir kenara
1 Hussitler, Constance Konseyi'nin emriyle )415'te yaklan ek din reformcusu
Jean Hus'un yandalarydlar. Grleri birok bakmdan (6. yzyl Reformu'nu
nceden haber veriyordu. Jeari Hus'un lmn izle-

99

MIHALBAKUNIN

brakrsak (yine de sylemeden gemeyelim, eitlik ve zgrlk

ilkelerine Katoliklerden ve Protestanlardan ok daha yakndr bu
grler), bu devrimin artc bir devlet kart toplumsal nitelii
vardr. Slav komnnn Alman devletine isyandr bu.
Hussitler, 17. yzylda ancak Prag'n yan-Almanlam kk
burjuvazisinin bir dizi ihaneti sonucunda tamamen yenile-bildiler.
ek nfusunun neredeyse yars katledildi ve topraklar Alman
kolonicilere verildi. Sava Almanlar ve Yahudiler kazanmt ve
yenilen Bat Slavlar ki yzyldan fazla bir sre sessizlie
gmlerek Katolik kilisesinin ve Almanlarn boyunduruu altnda
yaadlar. Ayn yllarda gney Slavlar da Macar ve Trk
egemenliine tabiydiler. Ancak kuzeydouda bu durumu telafi
etmek istercesine, ticari ve toplumsal gerekeli bir Slav isyan
patlamakta gecikmedi.
Tarih iinde, katksz halk hareketleri olan, devlete kar hep ayn
nefreti tayan, zgr komnlerden menkul bir kyl dnyas
yaratmay arzulayan Slav isyanlar saymakla bitmez: 16. yzylda
byk Novgorod, Pskov ve dier baz blgelerin Moskovit arlara
kar verdikleri umutsuz sava, 17. yzyln banda Polonya kralna,
Cizvitlere, Moskova boyarlarna kar mcadele eden birleik Rus
milisleri, Ukrayna ve Litvanya halknn Polonya orta snfna kar
unutulmaz isyanlar, Stepan Razin'in nderliinde Volga kyllerinin
kararl ayaklanmas ve nihayet bir yzyl sonra grkemli Pugaev1
isyan...
yen Hussit savalar Katolik ve Alman Kutsal Roma tmparatorluu'na kar
milliyeti bir ek ayaklanmas olmakla birlikte, dinsel bir ayaklanmayd da; yirmi
yl boyunca bu savalar orta ve dou Avrupa'y harabeye evirdi. Hussitler ve
genel anlamda Protestanlk ek topraklarnda 17, yzylda, otuz yl savalar

srasnda Habsburglarca kesin ve vahi bir biimde ezildi.

1 Bakunin, Rusya tarihinin bu tamamen farkl hadiselerini bir arada gruplu-yor,
nk her biri merkezi hkmece kar yerel zerklik, inisiyatif veya isyan
giriimi olarak yoru m I anabilirdi. Ortaada Novgorod ve Pskov,
100
DEVLET VE ANAK

Ve bylece Slav ulusunun topyekn uyan a olarak

adlandrlabilecek olan 19. yzyla gelindi. Polonya hakknda bir ey
sylemeye gerek yok. O, hibir zaman uyumad, zgrlnn gasp
edilmesine ve yamac g arasnda paylalmasna kar
mcadele etmeyi bir an bile brakmad. Ve Polonya, Muravevler1 ve
Bismarcklar ne yaparlarsa yapsnlar isyann srdrecektir, ta ki
zgrln geri alana dek. Bu noktada itirazlar duyar gibiyiz.
Doru, halkn deil orta snfn ve devletin zgrldr sz konusu
olan. Ne yazk ki Polonya'da esas itibariyle orta snf kkenli olan
partiler devlet merkezli programlarndan vazgeme niyetinde
deiller. Polonya'nn sosyal devrimle kurtuluunu ve yeniden
yaplanmasn gzetmek yerine eski geleneklere boyun eiyorlar, u
ya da bu Napoleon'un himayesi altnda, Cizvtlerle veya feodal
Avusturya lordlaryla srt srta verip devleti hedeflerin peine
dBaltk zerinden Bat'yla sk ticari balan olan bamsz Rus ehir
devletleriydiler. 15. yzyln sonunda ve 16. yzyln balarnda Rusya tarafndan
ilhak edildiler.
17. yzyln banda bir sosyal kargaa, siyasi ytkm ve yabanc mdahale dnemi
olan Bunalm Zamanlan srasnda bir Polonya ordusu Rusya'y istila ve Moskova'y
da igal eni. Boyar-egemen hkmet fel olunca Moskova'nn dousunda bulunan
Volga Nehri blgesinde kendiliinden ortaya kan halk destekli milis gc
Polonyallar srd ve 1613'te yeni Romanov hanedann kurdu.
17. yzyln ortasnda Polonya denetimindeki Ukrayna'daki Ortodoks kyllk,
blgenin Polonyal (ve Katolik) toprak sahiplerine kar Cosso-ack nderliinde bir
isyana giriti ve bu isyan Rusya'nn Kiev'le birlikte sol-ky Ukrayna'y (Dinyeper
Nehri'nin dousu) ilhak etmesine yol at. Stepan (Stenka) Razin ve Emelian
Pugaev srasyla 1670 ve 1770'lerdc Rusya tarihindeki en kitlesel kyl
isyanlarna nderlik ettiler. Bakunin bu kyl isyanlarn bu kitabn A Ekinde
tekrar ele almaktadr. 1 General (daha sonra da Kont) Mihail Muravev (17961866) 1863 Mart'nda Vilna Genel Valilii'ne atand ve Polonya isyannn
bastrlmas ve Prusya'nn elinde tuttuu Polonya topraklarnn kontrolyle
grevlendirildi, idamlarn ve snrd etmelerin yan sra Muravev iki yl sren
grevi srasnda blgenin acmaszca Ruslatnlmasna ynelik bir politikay
kurumlattrd. Bu abalar yznden Bakunin'in sonralar sk sk kullanaca Cellat
Muravev adyla anlmaya balad.
101
MIHA/L BAKUNN

yorlar. Ama Polonyallarn bunca srarl yaramazlklarnn da kendi

apnda bir nemi var.

Yzylmzda bat ve gney Slavlar da silkindiler, uykularndan
uyandlar. Bohemya mesela, yzyllk uykunun ardndan,
Almanlarn onca politik ve polisiye basksna, asimilasyon abasna
ramen, batan aa Slav kimliiyle cesaretini toplad ve batdaki
btn Slav hareketlerinin oda haline geldi. Gney Slavlar
iindeyse Bohemya'nn roln Trk Srbistan' stlendi.
Ancak bu uyan olduka hayati ve tarihsel nemde bir soruyu da
beraberinde getirdi: Slav uyan nasl sonulanacak? Eski tas eski
hamam misali devlet tahakkm m, yoksa btn bir Avrupa
proletaryasyla birlikte devlet boyunduruundan kurtulu mu?
Slavlar kitleleri Alman esaretinden kurtarp bu defa Slav markal
yeni bir esarete mi mahkm klacaklar, yoksa btn Avrupa
proletaryasyla birlikte sosyal devrim iin mi abalayacaklar?
Slavlarn gelecei bu iki yoldan hangisini seeceklerine baldr.
Acaba hangi yolu tutmallar?
Bu sorunun, yantn da iinde tadn dnyoruz. Haz-reti
Sleyman'n mesellerine kulak asmayn siz, gemi geri gelmez.
Modern devlet, gemiten bu yana sregelen tahakkmn kusursuz
uygulanndan baka bir ey deildir (tpk teolojik inanlarn ve
dinsel kleliin son eklini Hristiyanlkta bulmas gibi). Ve
yaradlndan gelen bir itkiyle, evresindeki btn canl varlklar
bomaya koullanm, brokratik ve askeri anlamda merkezilemi
bu polis devleti (doruk noktas pan-Alman m-paratorluu'dur)
artk miadn doldurdu. Btn halklar onun bir an nce yok olmasn
ve zgrlklerine kavumay bekliyorlar.
Slavlarn, tarihin imdiden mahkm ettii, halklarn nefret duyduu
bir tavn sergilemekten karlar ne olabilir? Byle davranrlarsa
erefli deil lanetli olacaklardr, gelecek kuaklara kar su
ilemektir bu, utantr. Slavlar Almanlar kadar nefret
102
DEVLET VE ANAR

edilesi olmaya m zenecekler? Evrensel bir Tanr rol oynamaya m

niyet edecekler? Eer yzlerce yllk klelik, ikence ve suskunluk
servenlerine ramen Slavlar insanl yeni bir esarete mahkm
ederlerse, ruhlarn ve ordularn dpedz eytana satm
olacaklardr!
u byk Slav devleti hayaline gelince, bu Slav halknn toptan
kleletirilmesinden baka bir ie yaramaz. nk emeki kitleler
iin bir devlet ne kadar bykse zincirleri o kadar ar, zindan

duvarlar o kadar kaln demektir, birka bin smrcnn sefahati

demektir. Hemen itiraz edecekler Slavclarn ou: "Ama biz byk
bir Slav devleti istemiyoruz ki" diyecekler, "Slav halklarnn
bamszlk garantisi mahiyetinde yle orta boy birka devlet..."
Mantkszla bakar msnz? Bamsz olmak isteyen her devlet,
yle komularnn ltfiyla lalan da deil, dorudan doruya askeri
gcne dayanarak yapar bunu! stelik orta halli bir gle
yetinmeye kalkrsa byk bir devlet tarafndan yutulmas an
meselesi olur. Bu yzden hem byk olmak, hem de askeri gcn
srekli gelitirmek zorundadr, saldrmak zorundadr (hatrlayn;
askeri bir devlet, saldrgan bir devlettir); bu denli byk bir askeri
rgtlenmenin olduu yerde de elveda zgrlk! Hem sonra panAlman mparatorlu-u'nun devasa gcyle baka trl nasl boy
lebilir? Uzun lafn ksas, bu iin varaca yer ya sfr adet Slav
devleti, ya da hepsini yutan kaml ve pan-Slavist bir Petersburg
mparatorlu-u'dur.
Ayn Slavclar yine itiraz edecekler, diyecekler ki, "Orta boy Slav
devletleri bir araya gelir, yetmezse baka lkelerle ittifak kurar,
Almanya'nn tozunu atar..." Fakat birbirlerine karlar bakmndan
bal bir dizi mstakil devletin ortak eylemlilii
gvenilir olmaktan ok uzaktr. Bu ortaklk dmanla eit gte,
hatta ondan daha gl olsa bile zayf kalacaktr. stelik ortak103

MIHAIL BAKUNIN

lk kuran devletlerin yneticileri, btn faniler gibi, o ann

karlarn gzetirler, krl kma tutkusuyla bir yn temel
zorunluluu grmezden gelirler. Oysa dman gc homojendir, tek
bir iradeye ve amaca tabidir; bu yzden rgtlenmesi basit ve
sorunsuzdur.
1863'te Rusya'ya kar Polonya'nn yannda yer almak Fransa,
ngiltere, svire ve hatta Avusturya'nn dorudan karnayd,
fakat hibiri yerinden kprdamad. 1864'te Prusya-Avusturya,
bilhassa Prusya-Alman saldrs tehdidi altndaki Danimarka'dan
yana olmak ngiltere, Fransa, sve ve Rusya'nn karlarna ok
daha dorudan bir biimde uygundu, kllarn kprdatmadlar.
Nihayet 1870'de Paris'e ve neredeyse gneye dek ilerleyen
Prusya-Alman kuvvetlerine kar Fransa'yla dayanmak, kk
kuzey devletlerini bir yana braksak bile, en azndan ngiltere,
Rusya ve Avusturya'nn iine gelirdi ama bu defa da yaprak
kmldamad. Ne zaman ki yeni Alman iktidarnn yaylmac gcnn

boyutlar anlald, hepsinin akllan balarna geldi; mdahale

etmediklerine bin piman oldular.
Bu nedenlerden dolay Slavlar devletleraras bir ittifaka veya
komu devletlerin yardmna bel balayamazlar; hibir Slav devleti
de kendi bana pan-Alman basncna dayanamaz. Peki ya Kuzey
Amerika ya da svire tipinde federatif bir Slav birlii
oluturulursa?... Geiniz!
nk her eyden nce, byle bir birliin olumas Rusya
mparatorluu'nun dalmasna baldr. Orta veya kk boyutlu
Slav devletleri bu kadar byk bir imparatorlukla zgrlklerini
koruyarak federal bir iliki srdremezler, onun in Rusya
mparatorluu, birbirine yalnz federatif balarla bal bir dizi
bamsz devlete blnmek zorundadr.
Bir an iin Petersburg mparatorluu'nun yle ya da byle bamsz
paralara blndn ve Polonya, Srbistan, Bulga104

DEVLET VE ANARf

rstan gibi devletlerle birlikte byk bir Slav federasyonu

oluturduunu farz edelim. Bu bile yeterli olmayacaktr, nk
hibir zaman Almanya kadar gl bir merkezilik tamayacaktr.
Zaten bir devletler federasyonu, bir yere kadar burjuva
zgrln garanti edebilse bile, hibir ekilde stn bir devlet
gc, bir askeri g yaratamaz; nk g her zaman daha merkezi
olann yanndadr. Bize svire ve ABD rneklerinden dem
vuracaklara da iki ift lafmz var: svire devletini ve ordusunu
glendirmek iin teden beri merkezileme dorultusunda
hareket etmektedir; Kuzey Amerika se gl merkezi devletlerle
uramak zorunda deildir, Amerika ktasnda Rusya, Almanya ve
Fransa gibi gl komular olmadndan rahat yerindedir.
Dolaysyla pan-Almanclkla baa kmak iin Slavlara tek bir yol
kalyor: Merkezi bir pan-Slavist devlet kurmak. Yani paa paa Rus
boyunduruu altna girmek. Hi olmazsa Alman iktidarn alaa
edip onun grtlana basalm derdinde olanlarn yzn gldrr m
bu yntem?
Hayr. Gldrmemekle kalmaz, yar yoldan geri dndrr.
Avrupa'da 50.500.000 Alman var (9.000.000 Avusturya Alman da
dahil buna). Alman dnn gerek olduunu, Almanya'nn
Belika'nn Flaman ksmn, Hollanda'y, Alman svire'sini ve btn
Danimarka'y, stne stlk sve ve Norve'i de imparatorluuna
kattn varsayalm. Bunlarn hepsinin 15 milyonun biraz zerinde

olan nfusunu da eklersek, topu topu 66 milyonluk bir Almanya elde

ederiz. Oysa Slavlarn nfusu neredeyse 90 milyondur. Peki ne
anlama gelir bu? Slavlar bir buuk kat olduklar Almanlara diz
ktrebilirler mi? Hayr, hibir anlam yok bunun; pan-Slav devleti
Almanlarn askeri gcne, Alman devletinin gcne asla
eriemezler. nk Almanlarn geleneksel bir devleti yaplar
vardr; disipline yatkndrlar, otoriteye tutkuyla itaat ederler.
Oysa eksiklii bir yana, bu niteliklerin
105
MIHAIL BAKUNIN

tam tersi sz konusudur Slavlar iin. Onlar disipline etmek iin

sopa gerekir. Almanlar iinse zgrlk, dzen ve disiplin demektir;
zgrlkleri iin gerekirse sopa yemekten yaknmazlar.
Yan sra Almanlar ok ciddi, ok alkan insanlardr. Eitimli,
tutumlu, tedbirli ve titizdirler ama gerektiinde (yani balarndakiler emrettiinde) lmne savamaktan da geri kalmazlar.
Olaanst savalar olduklarn son savata fazlasyla
kantladlar. Ayrca bu meziyetlerini bol bol sergileyip
gelitirebilecekleri, askeri ve idari rgtlenmesi mkemmel bir
devlete sahiptirler. Zavall Slavlar bu adamlarla nasl baa
ksnlar?
Almanlar hayatlarn ve zgrlklerini devlette aryorlar, Slavlar
iinse devlet bir tabuttan baka bir ey deildir. Slavlar
zgrlklerini devletin dnda aramaldrlar; yalnz Alman devletine
kar savaarak da deil, btn uluslarn btn devletlere kar
syannda, sosyal devrimde...
Slavlarn yapmas gereken Almanlar boyunduruk altna alp
kleletirmek deil, onlar evrensel kardelik ve zgrlk davasna
davet etmektir. Slavlarn kurtuluu, Alman devletinin ykl ancak
byle mmkn olacaktr.
Ancak ok ulustu, ok rkl. dnya apnda bir devrim ykc olandr,
yoksa devletler kendi kendilerine yklmazlar.
Slav rknn zgrln tenlikle arzulayan birinin grevi, devrim
iin halkn glerini rgtlemektir. Bu ilerici insanlar unu ok iyi
bilmelidirler: Gemite Slav halknn devletlee-memesinde
yeteneksizlik gibi grnen ne varsa, bugn gelecee dair bir umut
, halklarn mcadelesine anlam katan birer unsur haline
gelmitir. ada devletlerin artk samalk derecesine varm olan
byk geliimleri, olsa olsa onlarn sonunun yaklatnn kantdr.
Emeki kitlelerin kolektif retici emek temelinde, btn snrlarn

ve ulusal farkllklarn tesinde, g106

DEVLET VE ANAR

niill toplumlar halinde aadan yukar rgtlendii bir hayatn

kysnda duruyoruz.
lerici Slavlar safdil aldatmacalardan, halk zlemlerin szde
temsilcisi olduunu ddia eden ulusuluk oyunlarndan bir an nce
arnmaldrlar. Ulusuluk evrensel deil yerel bir olgu, genel kabul
gren btn dierleri gibi tarihsel ve zararsz bir olgudur. Her ulus
kendine ait bir karakter tar; bu onun z, tarihsel varolu
koullarnn bir rndr.
Her birey gibi her ulusun da kendine zg deerlere sahip karak
kendi olmak, kendini gerekletirmek hakk vardr. Ulusal hak
denen ey de zaten budur. Fakat tm bunlar, yine ayn bir birey
gibi, bir ulusun niteliklerini bulunmaz klmasn, sz konusu
haklardan kar salamasn ve srekli olarak bu haklarla megul
olmasn gerektirmez. Tersine, bir ulus evrensel insan deerlerine
sahip kt lde ulusal deerleri dier uluslarn deerleriyle
beraber anlam kazanr, ycelir.
te Slavlarn durumu tam da budur. Evrensel nsanlk davasna
kaytsz kaldklar, bencilce dar ve soyut Slavcln peine
dtkleri srece yozlaacaklar ve nemsizleecekler, sahip
ktklar oranda da uluslarn zgrlk tarihinde onurlu bir yer
edineceklerdir.
Tarihin her dneminde cemaatsel ve dar ulusal ilgilere stn
tutulan evrensel bir insanlk ideali olmutur. lerinde bu ideallere
dair bir misyon duygusu barndrm olan uluslar, tarihin yapmnda
en byk pay sahibi olan uluslardr. Hkim olan idealler dnemden
dneme farkllk gstermilerdir. rnein ok da eski
saylamayacak bir tarihte bu dealin ismi, zgrlk kart kutsal
bir inan, saldrgan Katolizmin nancyd. O sralar bu ideale sahip
kan uluslar Almanlar. Franszlar, spanyollar, bir lde
Polonyallar- kendi aplarnda stn olan uluslard.
107

MJHAL BAKUNIN

Ardndan entelektel canlanma ve dinsel bakaldr dnemi geldi.

Evrensel insanlk idealinin bayra bu defa Rnesans'n eline geti
ve Rnesans nce talyanlar, sonra Franszlan ve daha ikincil bir
dzeyde ngilizleri, Hollandallar ve Almanlar ne kard. Daha
nce gney Fransa'y ayaa kaldran dinsel isyan ise bizim

Hussitlerimizi on beinci yzylda gelip buldu. Ayn Fransz

Albigensianlar gibi Hussitler de uzun sreli kahramanca
direnilerinin krlmasyla ezildiler. Ve sra Reform d-nemindeydi;
Reform da Alman, Fransz, ngiliz, Hollanda, svire ve skandinav
halklarn harekete geirdi. Almanya'daki hareket ayaklanma
niteliini ksa zamanda kaybederek sistematik devlet
despotizminin temeli haline geldi ve barl bir devlet reformuna
dnt. Fransa'da, zgrlk fikirlerin serpilmesine araclk eden
uzun ve kanl bir mcadelenin ardndan Katolisizmce bastrld.
Yalnzca Hollanda, ngiltere ve daha sonra Birleik Devletler
reformdan z itibariyle devlet kart ancak ekonomik bakmdan
burjuva ve liberal bir uygarlkla km oldular.
16. yzylda neredeyse tm Avrupa'y kasp kavuran bu dinsel
reform hareketi iki temel ynelim yaratt: lki ngiltere ve
Amerika'nn ban ektii burjuva liberal ynelimdi. Dieriyse
temelde burjuva ve Protestan (Katolik soyluluk unsuruyla birlemi
bir halde) ama btnyle devlet gdmndeki despotik bir
ynelimdi ki balca temsilcileri nce Fransa ve Almanya, ardndan
da Avusturya ve Prusya'yd,
On sekizinci yzyln sonuna damgasn vuran byk Fransz
devrimi, Fransa'y tekrar lider g konumuna getirdi. Bu byk
devrim yeni bir idealin, insanln mutlak zgrl idealinin
yaratcs oldu, ancak sadece politik dzlemde. Sz konusu ideal bu
haliyle giderilemez bir eliki barndryordu ve gerekletirilmesi
imknszd. nk ekonomik eitlik temelinden
108
DEVLET VE ANARf

yoksundu. Byle olunca salt politik bir zgrlkten, devletle

snrlandrlm bir zgrlkten, yani bir palavradan ibaret kald.
Bylelikle Fransz Devrimi de iki temel ynelim dourmu oldu.
Srekli mcadele ve atk halindeki bu iki ynelimin aslnda tek
bir amac vard: Saysal anlamda srekli azalan, bir yandan da
durmakszn zenginleen mlk sahibi bir aznln karna
proletaryann sistematik smrs...
O zamandan bu yana iki ynelimin fark udur: Bir taraf
demokratik bir cumhuriyet yoluyla smrmek derdindedir; dier
tarafsa smry anayasal biimlerle kamufle ettii monarist bir
devlet despotizmi, brokratik olarak merkezilemi bir devlet
basks yoluyla kotarr. Birincinin lideri Gambetta imdilerde
Fransa'da iktidar ele geirmeye urayor. Prens Bismarck

kincinin nderi olarak Prusya Almanyasi'nda iktidarn oktan

salama alm durumda. Hangisinin halk asndan daha hayrl
olduunu, daha dorusu daha az ktlk yapacan kestirmek zor.
Ama her ikisi de 1789 ve 1793 burjuva devrimlerinin rn olan
cumhuriyeti ve neo-monarist baskc devlet uygulamalarna kar
proletarya da nihayet kendi yolunu buluyor. nce Fransa ve
Avusturya'da ve ardndan dier Avrupa lkelerinde ortaya kan
proletarya hareketleri, brokratik ve yasal basklarn, snflarn ve
bunlarn anas olan devletin ortadan kaldrlmasna doru yryor.
te bu sosyal devrim programdr.
Gnmzde uygar dnya bir btn olarak tek bir evrensel soruyla
kar karya ve tek bir ideali paylayor: Proletaryann smrden
ve devlet basksndan btnsel ve kesin kurtuluu. Bu sorunun
yant iddetli ve kanl bir mcadeleyle verilecektir. Uluslarn
kaderiyse bu mcadeleye katlm oranlarna baldr. Ve tabii
Slavlarn da.
109
MIHAIL BAKUNIN

Uluslarn mstakil mcadelesi nemlidir fakat sosya! devrim tek

bana bir ulusun devrimi olarak kalamaz. Sosyal devrim doas
gerei uluslararas bir devrimdir. Bu yzden Slavlar zgrlk
mcadelelerini, ulusal glerini ve rgtlenmelerini dier lkelerin
glerine katmak zorundadr: Slav proletaryas topyekn
Uluslararas i Birlii'ne katlmaldr
Daha nce Avusturyal ve Schwabian yurtseverlerin srarlarna
kanmayp pan-Almancl reddeden Viyanal iilerin 1868'deki
grkemli uluslararas kardelik ilanndan sz etmitik. Onlar btn
dnya iilerinin karde olduklarn, uluslararas proleter
dayanmadan baka kamp tanmadklarn haykr-yorlard. Dahas
hibir ulusal mcadeleyi kabul etmediklerini, nk Avusturya
proletaryasnn ok farkl uluslardan menkul olduunu yerindelikle
savundular. Bu nedenle Viyana iilerinden, problemlerinin pratik
zmn ulusal devlet cenderesinin dnda aramalar beklenirdi.
Bu dorultuda birka adm daha ileri gitmek Avusturya
proletaryasna kurtuluun, btn devletleri ykmakla ve dnya
iilerinin, Uluslararas ii Birlii'nde ifadesini bulan, bata
ekonomik temelli birleik eylemliliiyte mmkn olduunu
gsterebilirdi. Ve Avusturya'daki Alman iiler bir kez bunu
anlasalard, yalnz kendi kurtulularn deil, Slavlar da dahil
imparatorlua tabi Alman olmayan kitlelerin kurtuluunu da

balatabilirlerdi. Ve de Slavlar halklarn hapishanesi olan bir

devletin yklmas ve tam eitlik ve zgrlk ilkesine dayal yeni bir
dnya kurulmas dorultusunda Alman iilerle dayanmaya
ynlendirecekler ilk biz olurduk.
Fakat Avusturyal iiler bu admlar atmadlar, nk 1868'de
Liebknecht ve onunla birlikte Viyana'ya gelen dier sosyal
demokratlarn propagandasyla birden durdular. Sosyal
demokratlarn amac Avusturya iilerinin toplumsal kabarla110
DEVLET VE ANAR

nn uluslararas devrim kanalndan pan-Aimanc birleik bir devlet

(onlar bu devleti bir yn halk terimle ssleyerek kamufle
ederler) kanalna aktmak, ksacas Bismarck'n idealine sosyal
demokrata, sozde-yasal halk ajitasyon yoluyla ulamakt.
Sosyal demokrat propaganday reddetmek sadece Slavlarn deil,
Alman iilerinin de grevidir. nk en demokratik kla da
brnse, on kez halktan yana olduunu da sylese devlet devlettir,
yani proletaryann hapishanesidir. Zaten Slavlarn bu yolu izleme
ihtimali hayli azdr, nk Alman boyunduruundan baka yere
kmayacak ve bu da Slavlar derinden yaralayacaktr. Bu nedenle
bizim yapacamz ilk ve esas i Slav kardelerimizi arkalarna
Bebel'i1, Liebknecht'i ve birka Yahudiyi alarak diktatrce
yetkilerle donanm olan Marx ve Engels'in Sosyal Demokrat
Partisi'nden uzak tutmak olacaktr. Onlar, ynelimi, hedefleri,
yntemleri btnyle burjuva olan bu sahte-halk partiyle, batan
aa Alman olan bu partiyle lmcl bir ittifaktan vazgeirmeye
alacaz.
Slav proletaryas bu partiyle (elbette ona bal olan iilerden
deil, tepeden trnaa burjuvaca rgtlenmesinden ve bilhassa
liderliinden sz ediyoruz) deil dayanmak, uzlama-maldr bile;
onlarn yeri Uluslararas i Birlii'dir ve sosyal demokratlarn
Alman partisiyle Enternasyonal birbirine kartrlmamaldr. Bu
partinin programnn Enternasyonalin programyla hibir ortak yan
yoktur, hatta ona tamamen kardr. La* hey Kongresi'nde
Marksistler programlarn Enternasyonal'e hileyle kabul ettirmeyi
denediler. Fakat bu deneme talya, spanya, Fransa, Belika,
Hollanda, ngiltere ve ksmen svire ve
1 Hakiki bir ii snf mensubu olan August Bebel (184CM913), Alman Sosyal
Demokrat Partisi'nin kurucularndan ve nemli nderlerinden biriydi.
111

MIHAIL BAKUNN

Birleik Devletler'den gelen delegelerce ok byk bir protestoyla

karland ve Alman programn Almanlardan baka kimsenin
istemediini btn dnya grm oldu.1 Alman proletaryasnn da,
dier lke proletaryalaryla ortak karlarnn farkna varp
kendisine ait olmayan bu programatik ynelimi, Sosyal Demokrat
Parti'nin burjuva liderlerini, Fhrerlenni ok gemeden frlatp
atacandan kukunuz olmasn.
unu bir kez daha yineliyoruz: Slav proletaryas esaretten
kurtulmak iin, bir btn halinde Enternasyonal'e katlmal,
fabrika, esnaf ve tann seksiyonlar oluturmal ve bunlar yerel
federasyonlarda -hatta gerekirse genel bir Slav federasyonundabirletirmelidr. Slav iiler Alman iilerle, kendi bamszlklarm
yitirmeden ancak btn iileri ulusal kayglardan arndran
Enternasyonal inde yan yana durabilirler, durmaldr; baka
esaslarda bir ittifak kesinlikle olanakszdr.
Slavlarn zgrlemesinin yegne yolu bu. Fakat grnen o ki, bat
ve gney Slavlannn gen kesiminin byk ounluu, saygdeer ve
de fosillemi yurtseverlerin liderlii altnda tam ters ynde krek
sallyor. Devlet yoludur bu, kitleleri mahvedecek bir yol.
Mesela Slavlarn az ok bamszln kazand Trk Srbistan'n
ve zellikle, Karada hari, Rusya dnda kalan tek nokta olan Srp
Prenslii'ni gznzn nne getirin.2 Trk boEntemasyonal'in 1872 Eyllit'nde Lahey'de toplanan beinci kongresi Mars ve
Bakunin taraftarlar arasnda nihai bir blnmeye sahne oldu. Bakunin,
Enternasyonal'in kurallar arasna, proletaryann kendisini "ayn bir siyasi parti"
seklinde rgtlemesini ve "siyasi iktidar fethetmesini" byk bir grev olarak
nne koymasn da sokmak ynnde kongrenin ounluunun oylad karara
gndermede bulunuyor. Kongrenin ald kararlar daha sonra Enternasyonalin
ulusal federasyon I an m n ou tarafndan reddedildi.
Trk idaresine kar 1804'te balayan iki isyandan sonra Srbistan, Osmanl
mparatorluu iinde zerk bir prenslik haline geldi. Rusya ve Tr-

112

DEVLET VE ANAR

yunduruundan kurtulmak iin onca can feda eden Srp halk daha
yeni zgrlne kavumutu ki bu defa en az Trklernki kadar
korkun olan yeni br esarete, Srp Prenslti'nin esaretine tabi
klnd. Halkn kahramanca mcadelesini ateleyen ve zaferi getiren
canllk kaybolur kaybolmaz Srp topraklarnn bu blm yasalar
ve kurumlaryla hemen bir devlet rgtlenmesine kalkt. Eitimsiz
ve son derece yoksul olmasna ramen olduka diri, zgrlne
dkn bir ulus bylelikle brokratik despotizme ve yamacla

kurban giden bir koyun srsne dntrld.

Trk Srbistan'nda ne soylular snf, ne byk toprak sahipleri, ne
sanayiciler ne de ok zengin tccarlar var. Bu durum, genellikle
Odessa, Moskova, Petersburg, Viyana, Almanya, svire ve Paris
gibi yerlerde devlet bursuyla eitim grm genlerden menkul
yeni bir brokratik aristokrasinin olumasna neden oldu. Genken
ve devlet yetkileriyle bozulmamken bu gen bireyler ounlukla
ateli bir yurtseverlik, insan sevgisi, iten bir liberalizm ve hatta
demokrasi ve sosyalizme ballk tamalanyla ayrt ediliyorlard.
Ancak devlet grevlerinin kat mantnn, devlete ilikin hiyerarik
ve ayrcalkl konumlanmalarnn etkisiyle, belki birer yurtsever ve
liberal olmay srdrrler ama, kusursuz birer brokrat olup
ktlar. Liberal bir brokratn, basit ve klasik bir brokrattan ne
kadar tehlikeli olduunu da herkes bilir.

kiye arasnda imzalanan 1829 tarihli Edirne Anlamas uyarnca stats tannd ve
Rusya himayesi altna girdi. 1856 Paris Anlamas byk glerin hepsinin himayesi
altnda Srbistan'n btnln garanti altna ald. 1878'de de egemenlik sahibi
bir krallk haline geldi. Karada dalk bir blge olmas nedeniyle, Srbistan
imparatorluu'mn 14. ve 15. yzyl Trk fetihlerinden sonra bamsz kalabilen
yegne kesimiydi. 19. yzylda bamsz bir krallk oluturdu ve 918'de ayn
Srbistan Krall gibi yeni Yugoslavya ulusunun bir paras oldu.
113
MIHAIL BAKUNIN

Belli bir konumun gereklilikleri, daima duygulardan, ideallerden

veya iyi niyetlerden daha gldr. Yurtdnda okuyan Srp
genlerinin brokratlamaktan baka anslar yoktu; nk eitimli
olan onlard, kendilerini hkmete kar borlu hissediyorlard ve
zaten baka geim yollar da yoktu. lkedeki tek ayrcalkl tabaka
olan brokratlar snfnn birer yesi olur olmaz halka dman
kesildiler. Vaktin birinde halknn kurtuluunu is-tem olsa da,
hl istiyor olsa da bir brokratn temel grevi o halk bastrmak
ve soymaktr. Byle bir konuma liberal veya demokratik baz
doktriner palavralarla uyum salamak en fazla iki- yllk bir itir
ve zamanmz bu tr palavralar retmek bakmndan hayli zengindir.
Bir kez bu kat zorunluluun gerekleriyle barr hale geldiklerinde
de, istedikleri kadar liberal ve demokratik nutuklar atsnlar, artk
adyla sanyla tehlikeli birer halk dmandrlar.
Sonra da gen brokratlarmzn arasndan daha becerikli ve
kurnaz birka kar, bu minik prensliin minik hkmetinde etkili
bir mevki kapar ve gelene geene lkeyi peke ekmeye balar. Bu
bir prens, tahta hak iddia eden biri (Srbistan'da devrim dedikleri,

bir prensin devrilip yerine yenisinin geirilmesidir) ya da Rusya,

Avusturya, Trkiye ve imdilerde (Fransa'y douda da yerinden
eden) Almanya'nn gl hkmetlerinden biri veya hepsi birden
olabilir, bu birka akgz iin hi fark etmez.
Byle bir devlete tabi olan bir halkn ne denli zgr ve mutlu
olacan varn siz dnn. Ne de olsa Skupstina*'y halk seer ve
Srbistan da anayasal bir devlettir...!
Fakat baz Srplar iin avuntu mu yok? Onlara gre bu durum
geicidir. Hele mini prenslik snrlarn bir geniletsin, b*
Skupsina; Srp parlamentosu, (.n.)
114
DEVLET VE ANAR

yk Srp topraklarn ele geirsin (bazlar ii btn gney Slav

topraklarna dek vardryor) ve Dusan mparatorluu'nu drt ba
mamur bir ekilde yeniden kursun, elbet her ey deiecektir. O
zaman da artk demeyin halkn keyfine; byk bir zgrlkler ve
frsatlar dnemi balayacaktr.
Evet, tam dndnz gibi; Srplar arasnda buna inanacak kadar
saf insanlar hl var!
Devletin, snrlarn geniletip tebaasn iki, on katna
kardnda daha gl bir halk devleti olacana ve halkn
karlarna, taleplerine daha uygun bir hkmet yaratacana ciddi
ciddi inananlar az deil. Bu umudun, bu beklentinin altnda yatan
nedir? Teori mi? Bo versenize; teorik olarak bir devlet ne kadar
geni, rgtlenmesi ne kadar karmak olursa halka o kadar yabanc
demektir. Bunun sonucu da kitlelerin karlarna, halkn denetimine
ve zynetimine fersah fersah uzak bir devlettir.
Baka lkelerin yaad deneyimlerden mi feyz alyorlar acaba? Bu
soruyu cevaplamak iin Rusya, Avusturya, genilemi Prusya,
Fransa, ngiltere, talya ve hatta Birleik Devletler deneyimlerine
bir gz atsak yeter. Hepsinde de emeki kitleler bir monarik
devlette olabilecei kadar sefil bir hayat srdrrken, onlar
ynetmek burjuva siyaset aalarnn veya dorudan burjuvazinin
iidir.
Belki de birtakm iyi eitimli Srplar kacaklar ve bize kitlelerin
bu mevzuyla alakalar olmadn syleyeceklerdir, bu yetenekte
olanlar vardr aralarnda. Onlara gre kitlelerin grevi kaba kol
emekleriyle vatann uygarln gelitirmek ve ulusun gerek
temsilcilerini besleyip, giydirip desteklemektir; bu byle gelmi
byle gidecektir. Yani mevzu eitimli, karnca karannca mlk sahibi

ve ayrcalkl snflarn karndan ibarettir.

115
M1HA1L BAKUNIN

te problem tam da bu zaten: Vaktiyle Avrupa'nn ilerici

uygarlnn gl olan, gelimenin n saflarnda yer alan bu szdeeitimli snflar (soylular, burjuvalar) semirdike semir-diler,
ktletiler, korkaklatlar ve bugn artk hibir ilerici taraflar
kalmad. Bugn artk temsil ettikleri, insan doasna en zararl, en
alaka niteliklerdir. Bakn Fransa'ya, eitim dzeyi o denli yksek
olan bu lkede Almanlara kar bamszl savunmaktan bile
acizler. Almanya'ya bakn, sadece vefakr ve de kpeklemi birer
dalkavukturlar.
Son olarak Trk Srbistan'nda bu snflarn dahi varolmadn,
sadece brokratik bir tabakann sz konusu olduunu belirtelim.
Srp devleti, bu brokratlarn daha da semirmeleri iin Srp halkn
ezecektir, dmdz edecektir. Srp Prenslii'nin bu yapsndan
derinden nefret etmelerine karn onu hl Trk veya Avusturya
boyunduruundan kurtulmak iin zorunlu bir ara olarak grenler
de az deil. Prensliin, Slavlarn genel ayaklanmas iin hi olmazsa
bir basamak olabileceinden dem vuruyorlar. Slavlarn kurtuluu
iin silinmesi gereken bir sefil yanlsama daha...
Bu yanlsama. talya'y kurtard ve birletirdii dnlen
Pedmonte Krall rneinin yanl deerlendirilmesinden
kaynaklanyor. talya kurtulua, yanm yzyllk kahramanca bir
mcadeleyle, genlii ateleyen, onlar tehlikeli yurtseverlik
davasna seferber eden byk yurtta Guiseppe Mazzini'nin krk
yllk aralksz ve bastnlamayan almalaryla eriti. Mazzini'nin
abalan meyvesini 1849'da verdi. Bu kez asi talyan halk btn
Avrupa'y devrim enliine aryordu. talya'nn kuzey ucundan
gney ucuna dek btn kasabalarnda bir avu cesur gen syan
bayran att ve talyan burjuvazisinin tamamn peine takt.
Avusturya ynetimi altnda olan Lombardiya-Venedik Krall'nda
halk topyekn ayakland ve Avusturya alaylarn
116
DEVLET VE ANAR

askeri bir yardm olmakszn, kendi abasyla Milano ve Venedik

dna srd.
Peki Kraliyet Piedmont, Vctor Emmanuel'in babas Kral Charles
Albert 182'de henz veliahtken, (talya'nn zgrl iin
kendisiyle birlikte arpanlar Avusturya ve Piedmont cellatlarna

teslim etmiti) ne yapt? 1848'de tek derdi vaatler ve entrikalarla

talyan devrimini felce uratmakt, nk devrimi gnah kadar
sevmiyor, devrimden korkuyordu. Bylece onun tarafndan gc
krlan istim zerindeki talyan halknn Avusturya kuvvetlerince
bastrlmas hi de zor olmad.
Chartes'm olu Victor Emmanuel talya'nn kurtarcs ve
birletiricisi olarak anlr. Ne sefil bir yalan! talya'nn kurtarcs
olan biri varsa o da Fransa imparatoru Louis Napoleon'dur. aka
bir yana, talya Vctor Emmanuel'e ve III. Napoleon'un iradesine
ramen birleti ve zgrln kazand.
1860'da Sicilya zerine o nl yry iin Garibaldi tam
Cenova'dan ayrlrken1, Victor Emmanuel'in bakan Kont Cavo-ur
Napoli hkmetini yolda olan saldrya kar uyard. Ve Ga-rbaldi
Sicilya'y ve btn Napoli Krall'n zgrlne kavuturunca
Victor kisini de gnlszce kabul etmek zorunda kald.
Ve on yldr bu hkmet talya'y yamalyor, yakp yt-yor.
Halk kovulan Bourbonlarn despotizmini arar oldu.
Krallarn ve devletlerin uluslarn kurtarma biimi ite budur. O
yzden talya'nn yakn tarihini ayrntlaryla ve doru olarak
renmenin herkesten ok Srplara yarar vardr.

1 Kont Camillodi Cavour (1810-1861), Sardunya Krall'nn babakanyd. Parlak bir

devlet adam olan di Cavour, italya'nn birlemesini de ekip eviren adamd.
Hedefine ancak, lmnden iki ay nce, Victor Emmanuel birleik talya'nn kral
ilan edildiinde ulaabildi,
117
MIHAIL BAKUN/N

Srp hkmetinin gen yurtseverlerin ateini drme

yntemlerinden biri gelecek baharda -ya da hasat mevsimi olan
sonbaharda- Trkiye'ye sava ilan edileceine dair periyodik
vaatlerde bulunmaktr. Bu vaatlerle heyecanlanan genler her k
ve her yaz sava hazrlklarna giriiyorlar ama sonra hesapta
olmayan baz engeller ve byk glerden gelen telkinlerle sava
bir baka bahara kalyor. Bylece Srp yurtseverleri hibir zaman
balamayacak bir savan yolunu gzleyerek eziyet iinde mr
tketiyorlar.
Srp Prenslii gney Slavlarn, Srplar ya da Srp olmayanlar
kurtarmak bir yana, entrikalar yoluyla onlar fiilen blp paralyor,
zayflatyor. Mesela Bulgarlar Srplar karde gibi barlarna
basmaya hazrlar ama u anda Dusan Imparatorlu-u'na dair tek
kelime duymak istemiyorlar. Ayn tepkisellik Hrvatlar, Karadallar
ve Bosna Srplar in de geerli.

Btn bu saydmz lkeler iin tek kurtulu ve birleme yolu,

Rusya veya Avusturya'ya boyun emek yada byk olaslkla ikisi
arasnda blnmelerine neden olabilecek bir devlet sava deil,
sosyal devrimdir.
Neyse ki ek Bohemyas Wenceslas saltanatn^eski an ve
ihtiamyla yeniden kuramad.1 Viyana'daki merkezi hkmet
Bohemya'ya, Galiya imtiyazlarn dahi kullanamayan bir tara
eyaleti gzyle bakyor, halbuki Bohemya'da herhangi bir Slav
devletindeki kadar siyasi parti var. Fakat Almanya'nn lanet
devletilik ve siyasi entrika ruhu ek genliinin iine yle bir
ilemi ki, kendi halklarn anlama yeteneini tmden kaybetmek
zereler.

"St. Wenceslas Tac (Hkmdarl)", Bohemya, Moravya ve Silezya'dan oluan ve

Habsburg idaresi altna giren eski Bohemya Krall'nn topraklan iin kullanlan
terimdir. Benzer ekilde Macaristan Krall da "St. Slephen Hkmdarl1 olarak
anlyordu.
118
DEVLET VE ANAR

ek kylleri Slav tipinin en mkemmel rnekleridirler.

Damarlarnda Hussit kan, Taboritlerin ateli kan dolayor;
Ziska'nn ans hl yreklerinde yayor.1 Deneyimlerimizden ve
1848 olaylarndan kardmz kadaryla2, ek rencilerin en gpta
edilecek taraflar, ek kylleriyle kurduklar sk, kardee
balardr. ek kent proletaryasnn da enerjileri ve ateli
ballklaryla kyllerden aa kalr yan yoktur, 1848'de bunu
fazlasyla kantladlar.
Bugne dek proletarya ve kyller rencileri sevdiler, onlara
gvendiler. Fakat gen ek yurtseverleri bu gvene srtlarn
dayayp yan gelip yatmamaldrlar. lerinde bu gveni hak edecek
adalet, eitlik, zgrlk ve halk sevgisi gibi deerleri
oaltmazlarsa kendilerine duyulan gven haliyle zayflayacak ve
nihayet bitecektir. Hele hele btn lkelerin proletaryalaryla ayn
ama inde olan ek halk (halk terimiyle kastettiimiz, her
seferinde bilhassa proletaryadr), Bohemya'nn Slav proletaryas
ekonomik zgrleme ve sosyal devrim adna bu denli doal ve baa
klmaz bir ekilde mcadele ederken...
Zaten gnmzde bir ulusun, dnya zerindeki tek esasl, hayati
meseleye kaytsz kalmas iin, doal geliimden zerre kadar
nasibini almam, tarihin arl altnda ezilmi, ak sylemek
gerekirse, avanak ve l bir ulus olmas gerekir. ek genlii halkn
byle deerlendirmemelidir, ek halk bunu hak etmiyor. Bat Slav

proletaryasnn toplumsal meselelerle i-

1
Jan Zizka (1353-1424) Taborit mezhebinin askeri lideriydi. Daha ziyade ek
kyll kkenli olan Taboritler, 15, yzyldaki dinsel ve ulusal Hussit
ayaklanmasnn en radikal un su Harndandlar. Parlak ve yeniliki bir asker olan
Zizka eitimsiz kuvvetleri iin geleneksel saylmayacak teknikler tasarlamt.
Baka bir yerde Bakunin, Razin ve Pugaev iin kulland vg dolu kelimeleri onun
iin de kullanm, onu devrimci bir kahraman olarak yceltmitir.
2
Bakunin'in kongre srasnda patlak veren ve Windsichgratz tarafndan
bastrlan halk isyannn yan sra, 1848 Haziran'nda Prag'da toplanan Slav
Kongresi'ne de katld hatrlanacaktr.
119
MIMAIL BAKUNIN

ii dl olduuna dair tartlmaz bir sr kant var. Szgelimi Slav

ve Almanlarn kark bir nfus oluturduu btn Avusturya
kasabalarnda Slav iileri, proletaryann genel klarnda en aktif
davranan kesimdir. Fakat bu kasabalardaki iilerin hemen hepsi
Alman sosyal demokratlarnn programn benimsemektedir. Bu
yzden pratikte sosyal devrimci igdlerle hareket eden Slav
iileri, hedefi aka pan-Almanc bir devlet, yani byk bir
Almanya hapishanesi kurmak olan bir partide toplanm oluyorlar.
Bu znt verici ama te yandan da ok doaldr. Slav iilerinin
iki seenei var: Ya toplumsal stat, alk, yoksulluk ve bask
grmek bakmndan ortaklatklan Alman ii kardelerinin
cazibesine kaplp, Alman iilere bir devlet vaadinde bulunan
partiye (Alman olan fakat kapitalistlerin zararna hl bir halk
partisi vasf tayan) katlacaklar, ya da saygdeer liderlerinin ve
ateli ama zmleme yeteneinden yoksun genlerinin
propagandasna kaplp her zamanki smrcler ve zu-lmkrlarla
(burjuvazi, fabrika sahipleri, tccarlar, speklatrler, Cizvit
rahipleri, miras veya zor yoluyla byk topraklara konmu olan
feodal lordlar...) ayn partinin saflarnda yer tutacaklar. kincisi,
birincisinden daha tutarl bir biimde, iilere ulusal bir hapishane,
bir Slav devleti vaat etmektedir. Yani VVenceslas saltanatnn eski
ihtiamyla yeniden kurulmas; ek iilerine ne faydas olacaksa...
Slav iilerinin bu iki partiden baka seenekleri olmasayd onlara
birincisine katlmalarn nerirdik. Yanl manl ama hi olmazsa
mcadele, gelenek ve hayat tibariyle Alman veya Alman olmayan
kardeleriyle ayn kaderi paylam olurlard. Onlara cellatlar, kan
emicileri karde saymalarndansa, Slavlarn kurtuluu adna
korkun bir esarete mahkm olmalanndansa, yani sattlmaktansa
kendilerini kandrmalar ehvendir diyecektik.

120

DEVLET VE ANAR

Oysa dorudan doruya kurtulua giden bir nc yol var:

Enternasyonal program temelinde tanm ve fabrika ii birliklerinin
yaplandrlmas ve dayanmas. Elbette Alman Sosyal
Demokratlan'nn Enternasyonal program ad altnda dayattklar
programdan sz etmiyoruz. Uluslararas ti Birlii'nin btn zgr
federasyonlar, talya, spanya, Jura, Fransa, Belika, ngiltere ve
bir yanyla Amerika ilerince tannan, bir tek Almanlarn kabul
etmedii programdr bu.*
Almanlardan veya baka yerden gelen her tr baskdan arnmak
istiyorlarsa, ekler ve dier btn Slavlar iin yegne seenein bu
olduuna inanyoruz. Geriye kalan seeneklerin hepsi, alak ve
ihtirasl parti liderlerini gnendirmek, ceplerini doldurmak ve
emeki kitleleri kleletirmekten baka bir ie yaramaz.
ek genliinin ve genelde eitimli Slav genliinin kar karya
olduu soru artk ok belli: Halklarn smrmek, bu sayede
zenginlemek ve alaka hrslarn doyurmak niyetindeler mi? O
zaman onlara bunam Slavc partilerle, Palacky'lerle, Reger'lerle, Brauner'lerle ve reklryla birlik olmalarn neririz.1
Ancak bunlara balanan genler arasnda krletirilmi, aldatlm,
btn iyi niyetlerine karn onlarn maas olarak halk

* Zrih'te Jura Federasyonu'nun paras haline gelen bir Slav Seksiyonu kuruldu.
Bu seksiyonun Ek B'de bulunan programn okumalarn btn Slavlara hararetle
tavsiye ediyoruz.
1 Frantisek Palacky (1798-1876), bir ek tarihisi ve yazd antsal ek larihi ek
ulusal gururunu fieklemi olan politik bir liderdir. Politik bakmdan slah edilen ve
federal biimde yaplanan (ama paralanmayan) bir Avusturya devletinin bir
tarafla Rusya'ya, dier tarafta Almanya'ya kar Slavlar adna en iyi korunma yolu
olduunu dnen Avusturya-Slavizminin ileri gelen szclerindendi. Palacky'nin
gazeteci olan damad Frantisek Ladislav Rieger (1818-1903) ve bir avukat ve
iktisat olan Frantisek August Brauner (1810-1880) de ileri gelen politik ek
ahsiyetlerdi. Bir silre de Avusturya Parlamentosu yeliinde bulundular ve
Bohemya Hkmdarlmn topraklarnn zerk olmasn savunan muhafazakr ek
milliyeti programn desteklediler.

121

MIHAIL BAKUNIN

kandrmaya sevk edilmi genler her zaman var olacaktr, yaptklar

her eye ramen pek hayrl bir i olmasa da...
Kitlelerin nihai kurtuluunu itenlikle isteyenlerin yeri ancak bizim
yanmz, sosyal devrimin safdr; zgrlkler dnyasn fethetmenin
baka yolu yoktur.

imdiye kadar bat Slav lkelerinde, eski bir politika tarz,

devletiliin bu en dar biimi hkim olmutur. Bir Alman komedisidir sergilenen, eke tercmesiyle ve stelik iki perdelik bir
komedi: te size ek ve Polonya rnekleri. Bohemya ve Galiya
devlet adamlarnn durmadan ekil deitiren ttifaklarnn,
kopularnn ackl tarihini, Avusturya Reichsrat'mda bazen
birlikte, bazen de ayr ayn verdikleri beyanatlar bilmeyen var
mdr? yice eelerseniz en altnda feodal Cizvit entrikasn
bulursunuz, ite bu beyefendiler byle amas ve alaka
yntemlerle vatandalarn kurtarmay umuyorlar! Yahu ne tuhaf
devlet adamlardr bunlar; onlarn siyasi ayak oyunlarn izlerken
klarnn dibindeki komu Bismarck kimbilir ne kadar eleniyordur!
Ne zaman ki Galiyal mttefiklerinin saysz ihanetiyle Vi-yana'da
o mehur yenilgiyi yaadlar, ek siyaset triosu -Palacky, Rieger ve
Brauner- babayiite bir gsteri sahnelemeye karar verdiler. Bu
vesileyle 1867'de Moskova'da alan Slav etnograf sergisinde boy
gsterip "Beyaz ar"a*, Polonyal Slavlarn celladna sadakat yemini
etmek iin pelerine bir yn bat ve gney Slavn da takp
Moskova yollarna dtler.1 Varovada
* 16. yzylda Douda egemenlik altnda tutulan kabilelerin Moskova hkmdar
iin kullandktan tanm, (.n.)
1 1867'de Moskova'da bir Slav etnografik sergisiyle bir arada bir Slav Kongresi
topland. Kongre Rusya'da pan-Slav evreler, bilhassa da gney Slavlanna insani
yardm gndermek iin kurulmu olan Moskova Slav Yardm Komitesi'nce
desteklenen, zel olarak rgtlenmi bir olayd. Kongreye ou Avusturya
mparatorluu'ndan gelen seksenin zerinde
122
DEVLET VE ANAR!

konakladklarnda Rus generalleri, subaylar ve soylu Rus

hanmefendi lerince arlandlar; dilerini skm susan
Polonyallarn gz nnde bu zgrlk havarisi Slavlar, karde
katilleriy-le ptler, koklatlar. Hep beraber kafalar ekip
"Yaasn Slav kardelii!" diye naralar attlar.
Ardndan Moskova ve Petersburg'da ne eit sylevler ektiklerini
de cmle lem biliyor. Uzun lafn ksas, sayn liberallerin,
demokratlarn, halk savunucularnn, acmasz bir rejime bundan
daha utanmazca sayg gsterdikleri, Slav kardeliine, zgrle
bundan daha byk bir ihanette bulunduklar baka bir rnek
yoktur. Sonra bu beyefendiler kranlaryla birlikte gayet sakin
bir biimde Prag'a dndler ve tek bir Tanrnn kulu da kp onlara

yaptklarnn ne kadar alaka, stelik ne kadar salaka olduunu

sylemedi.
Gereksiz bir salaklkt bu, nk yaptklarnn onlara Viya-na'daki
meseleleri hal yoluna koymak hususunda en ufak bir yarar olmad.
uras artk ok ak: Wenceslas saltanatn dirilte-memekle
kalmadlar, ayaklarnn altndaki politik zemini kaydran yeni bir
parlamenter reforma da aresiz, seyirci kaldlar.
halya'daki yenilgisinin ardndan Macar Krall'na zgrlk tanmak
zorunda kalan Avusturya hkmeti, Csleithan devletini nasl
yaplandracan uzun sre lp biti. gdleri ve
Rus olmayan Slav katld. ekler en nemli delegasyonu ol ustu nyorJ ard.
Delegeler St. Petersburg'da 11. Aleksander tarafndan kabul edildiler. Aralarnda
Polonya delegesi yoktu, ancak Rieger Moskova'dayken Polonyallar adna kuvvetli
bir destek beyannda bulunmutu bile. Rusya'ya yaplan bu yolculuk, Avusturya
Slavlan kadar eklerin de 1867 Uzlamas'nn sonucunda yaadklar Habsburg
monarisinden kaynakl d krklnn kantyd. "Dalizm" monarinin her iki
ksmnda da imparatorluk idaresini Almanlar ve Macarlar arasnda Slavlarn
aleyhine blmt. mparatorluk dahilindeki Slav aznlklar arasnda sadece Galiya Polonyallar yeni dzenlemelerden fayda grmlerdi; hkmete Avusturya
parlamentosunda verdikleri destein karlnda onlara daha fazla yerel zerklik
verilmiti.
123
MIHAIL BAKUNIN

Alman liberal ve demokratlarnn talepleri onu merkezilemeye

yneltiyordu, ancak feodal-kiliseci bir partiye bal olan Slavlarn,
zellikle Bohemya ve Galiya'nm istekleri aka bir federasyon
dorultusundayd. Hkmetin bu iki zt talepten kaynakl
tereddd bu yla dek srd. Ve nihayet bu yl, Slavlar dehete
dren, Alman liberal ve demokratlarn da sevince boan bir
karara vard: Cisleithan devletini oluturan uluslarn hepsine birden
geleneksel Alman brokrasinin kyafetini giydirmek.1
Avusturya byle yaparak glenmi mi oldu? Ne gezer? En bata
toparlayc olmaktan kt. Bundan byle imparatorluk dahilindeki
btn Almanlar ve Yahudiler Berlin'e yaknlaacaklardr. Slavlarn
bazlar yzlerini Rusya'ya dnyorlar; daha salam bir igdnn
rehberliinde olan dierleriyse bir halk federasyonu kurarak
kurtulma derdindeler Yani artk kimse Viya-na'dan bir ey
beklemiyor. Avusturya mparatorluu tamamen tkenmitir; henz
ayakta gibi grnyorsa bu yalnzca onu blrken aslan payn
kapma hesaplaryla tereddt iinde olan Rusya ve Prusya'nn sabn
yzndendir; ok ak deil mi bu?
Bu yzden Avusturya'nn da Prusya-Alman mparatorlu-u'yla baa

kamayaca gn gibi ortada. imdi biraz da Rusya'ya bakalm,

bakalm o baa kabilecek durumda m?

I 187]'de mparator Franz Joseph Bohemya'y Macaristan'la ayn duruma

yerletirerek ekleri ulusal olarak tanmay dnd. Teklif gerek Almanya'dan,
gerek Macaristan'dan gelen basn yznden reddedildi, fakat muhafazakr ek
milliyetilerinin pozisyonunu ciddi biimde zayflatt.

124

III
imdilerde mutluluk iinde saltanat sren II. Aleksander tahta
ktndan beri Rusya her bakmdan ne kadar benzersiz bir
ilerleme kaydetti yle deil mi sevgili okuyucu?1
Son yirmi yl zarfnda Rusya'nn kaydettii lerlemeyi anlamak iin,
szgelimi 1859'da her alanda Avrupa ile arasnda varolan farkla,
imdiki fark karlatralm: artc bir ilerleme sz konusu
gerekten de.
Bakmayn siz, Rusya'nn yle ileri gittii falan yok. Bat Avrupa
resmi, yar-resmi ve brokratik burjuva kurumlaryla beraber yle
bir rme yaad ki, Rusya'yla arasndaki mesafe epeyce kapanm
oldu. Mesela artk Almanlar, Almanya'nn
1. Nikoia'nn olu II. Aieksander 1855'te lahta kt ve 1881'de dzenlenen bir
suikastta ldrld. 1861 'de sertleri zgr brakt (Bakunin'in aada
gndermede bulunduu "kyl reformu") ve Rusya'nn kurumlarn, askeri glerini
ve ekonomisini modernletirmek iin planlanan bir dizi deiiklie giriti.

125

MIHAIL BAKUNIN

18O7'de Fransa'da veya Franszlar, Fransa'nn 1871'de Paris'te

sergiledii gaddarlktan sonra Rusya'y barbarlkla sulayabilirler
mi? Onca pislikleri ortaya dkldkten, Fransz brokrasisinin ve
siyasetinin cenazesini kaldrdktan sonra Franszlar, Rus
memurlarnn ve devlet adamlarnn ahlakszlklarndan,
rvetiliklerinden dem vurabilirler mi? Elbette hayr. Rusya'daki
erefsizlerin, hrszlarn, canilerin Franszlardan veya Almanlardan
utanmalar in hibir sebep kalmad. nk ahlakszlk Avrupa'da
da alm ban gidiyor.
Politik g meselesine gelince, o biraz farkl. Ama en azndan
Fransz devletiyle karlatrldnda Kvass yurtseverlerimiz
Rusya'yla iftihar edebilirler, nk Rusyamz siyasi bamszlk
hususunda Fransa'dan tartmasz daha stndr. Baksanza, yenik
Fransa Bismarck'a kur yaparken, Bismarck bizim Rusya'ya kur
yapyor. Sorun, Rus mparatorluumun gcnn, en azndan Avrupa
ktasnda kesin bir stnlk kurmu olan pan-Alman

mparatorluu'nun gcyle ilikisi erevesinde ne boyutta

olduudur.
Biz Ruslar, her birimiz lke dahilindeki hayat sz konusu olduunda
sevgili Rusya mparatorluumuzun neye benzediini pek iyi biliriz.
mparatorun merkezinde olduu birka bin dalkavuk iin, bu en
muhterem cemaat iin bitimsiz zevklerle dolu bir cennettir. (Ahlak
sahibi birka entelektel hari.) Yasal ve olduka krl hrszlk
ileriyle megul olan daha geni, geni dediimiz de topu topu onyirmi bin kiilik bir aznln (askeri, sivil veya dini hizmetlerde
alan yksek memurlar, zengin toprak sahipleri, kapitalistler,
asalaklar...) mfik koruyucusu-dur. Halka nazaran cz'i miktardaki
kk memurlar srs iin kuru memeli bir stannedir. Ve
milyonlarca ii inse cad bir vey anne, acmasz bir haydut ve
ldrmeye alkn br ikencecidir.
126
DEVLET VE ANARl

Kyl reformundan nceki mparatorluk buydu, hl budur ve

daima bu olacak. Kanta ne hacet, her yetikin Rus bilir bunu. Bizim
Rus toplumundaki okuryazar takm snfa ayrlr, bu rezaleti
bilenler ama adam sende diyenler, onaylamasa da gkn
karmayanlar ve hibir ey yapmadan boyuna gevezelik edenler.
Saylan ok az da olsa, konumakla kalmayp kendilerini samimiyetle
halk davasna adayanlardan menkul bir drdnc grup da var.
Herhalde olan bitenlerden zerre kadar anlamayan, en ufak bir ey
grmeyen azmsanmayacak miktarda insan da yok deildir. Ama
onlardan sz etmenin hibir anlam yok.
Biraz akl, biraz da vicdan sahibi her Rus, mparatorluumuzun
halkla kurduu iliki tarzn deitirme yeteneinden yoksun
olduunu kavrar. Bu imparatorluk doas gerei halk dmdz
etmek ve kann emmek zorundadr. Btn gvdesi ve iktidar halkn
sefaleti zerine kurulmutur, bu yzden basksz varolamaz.
Saldrganlk gerektiren harici hedefleri bir yana, iteki dzeni,
zora dayal birlii ve da kar gcn korumak iin byk bir
orduya ve polis tekilatna, saysz brokrata, devletin himayesinde
dinsel bir tabakaya... yani ksacas (hrszlndan vazgetik) yalnz
gnlk ihtiyalarnn karlanmas bile halkn srtnda dev bir
kambur gibi duran, kocaman bir resmi yapya gereksinimi vardr.
En liberali ve demokratii olsa bile, herhangi bir anayasann
devletin halkla srdrd bu ilikiyi olumlu ynde
deitirebileceini dnmesi iin bir insann ya aptal, ya cahil, ya

da deli olmas lazmdr. Bu iliki olsa olsa daha kt ynde

deiebilir, ancak daha ezici olabilir; artk bundan daha kts
nasl olabilirse? Bir devletin halk zgrletirebileceini ve halkn
koullann iyiletirebileceini dnmek dpedz samalktr!
mparatorluk dnya durduka halk soyacaktr, bu yzden halkn
yararna olan tek anayasa onun yklmasdr.
127

M1HAIL BAKUNIN

Rusya'nn dahili koullarndan sz etmeyeceiz, daha kts olamaz

nk. Bari Rusya kendi varl adna nem verdii (elbette
insaniyet namna deil, siyaseten bir nem) d hedeflerine
ulaabilecek durumda m, halkn katland onca fedakrlkla
(gnlsz fedakrlklar ve bu yzden daha da kahredici zaten) yeni
Alman mparatorluumla boy lebilecek bir askeri g
yaratabildi mi? imdi buna bakalm:
Yukarda dile getirdiimiz sorular, Rusya'nn u anda yz yze
bulunduu politik meselenin zetidir: tte sosyal devrim, dta
Almanya...
Berlin ve Petersburg'daki imparatorluk saraylarnda oturan amcayeen u anda birbirlerine bol bol vg yadryorlar, karlkl
andlar iiyorlar, pckler yolluyorlar, ayn dertlerle kederlenip
birlikte gzya dkyorlar. Politikada be kuruluk deeri yoktur
bunlarn, herkes bilir. Ortaya koyduumuz sorun, aniden ok gl
bir devlet haline gelen Almanya'nn edindii yeni konumlanmadan
kaynakl sorundur. Eit glerde iki devlet bir arada bulunamaz,
bunu tarih de, mantk da doruluyor. stn bir g olmaya
koullanm bnyelerine terstir, stnlk eitlik kabul etmez. Eit
glerden biri zorunlu olarak paralanacak ve dierine tabi
olacaktr.
Kald ki Almanya iin hayati bir mesele bu. Uzun yllar siyasetten
aaland, aaland ve imdi birden Avrupa ktasnn en gl
iktidar haline geldi. Sizce ona aalanmann ardndan burnunun
dibinde henz alt edemedii bamsz bir gcn, kendisine eit bir
muhatap olarak bakmaya cesaret edebilen bir gcn varlna
tahamml edebilir mi? Hele bu g zerre kadar sevmedii, can
dman sayd Rusya ise!
Almanlarn Rusya'dan ne denli nefret ettiklerini bilmeyen pek az
Rus vardr. Almanlarn hepsi, bilhassa Alman burjuvazi128
DEVLET VE ANAR

si Rusya'y gnah kadar sevmez. znt verici olan, burjuvazinin

etkisi altnda kalan Alman halknn da bu nefreti paylamas.
Almanlar Franszlardan da nefret ederler ama Rusya'ya duyduklar
nefretle kyaslanamaz, nk bu Almanlarn tarihten gelen ulusal
ihtiraslarnn bir parasdr.
Btn Almanya'y kapsayan bu nefret nasl olutu? Aslnda
kaynaklan hayli kabul edilebilir gerekelere dayanyor: Bizim
Tatarlann barbarlna kar, onunla karlatrldnda (Alman da
olsa) ok daha insani bir uygarln protestosuydu sz konusu olan.
1820'lerde daha zgl bir karakter kazand, politik liberalizmin
politik despotizme kar k haline geldi. Bilirsiniz, Almanlar
1820'lerde kendilerini liberal olarak tanmlyor, liberalizme
itenlikle inanyor ve Rusya'dan despotizmin temsilcisi vasfyla
nefret ediyorlard. Dorusu yapmalar gereken, bu nefreti Rusya,
Prusya ve Avusturya arasnda pay etmek olmalyd, ama
yurtseverlikleri buna izin vermiyordu. Kutsal ttifak politikalarnn
btn sorumluluunu Rusya'ya ykleyivermeleri de bundandr.
1830'lann banda, Rusya, Almanya apnda byk bir sempatiyle
karlanan Polonya devrimini kanla bastrnca, Alman liberallerinin
Rusya'ya kar fkesi daha da byd. Doal ve hakl bir tepkiydi
bu ama Polonyallarn iren bir biimde ezilmesinde Rusya'nn
aka su orta olan Prusya'nn da hakkaniyet gerei bu tepkiden
nasibini almas gerekirdi. Prusya su ortakln iyi niyetinden deil,
dorudan karlar yle gerektirdii iin yapmt. nk Polonya
Krall'nn ve Litvanya'nn kurtuluu, Prusya Polonyas'nn da
ayaklanmasyla sonulanacakt ve bu da Prusya monarisinin yeni
yeni ekillenen iktidarnn sonu anlamna gelecekti.
1830'larn ikinci yansnda Almanya'nn Rusya'ya nefreti yeni bir
gereke buldu ve liberal olmaktan kp politik ve ulusal
129
MIHAILBAKVNIN

bir karakter kazand: Slav sorunu ba gstermiti ve Avusturya ve

Trk Slavlar arasnda Rusya'dan yardm grmeyi uman bir parti
olumutu. 1820'lerde Pestel, Muravev-Apostol veBestuz-hevRiumin nderliindeki gizli bir demokratlar grubu, zellikle bu
grubun gney kanad, ilk olarak Slavlarn zgr federasyonu fikrini
dillendirmiti.1 mparator Nikola'nn canna minnetti, hemen bu
fikrin zerine atlad ve onu kendi karlar dorultusunda yeniden
biimlendirdi. Ve Nikola'nn kafasnda zgr Slav federasyonu
dncesi, (elbette ki demir yumruunun glgesi altnda olan)

otokratik ve tek bir pan-Slav devletine dnm oldu.

1830 ve 40'larda bazlar resmen grevli, bazlar da gnll olan
bir yn Rus ajan Petersburg ve Moskova'dan yola derek Slav
topraklarna daldlar. Gnll olanlar, Slavofillerin pek de gizli
saylmayan Moskova evresindendiler. Bylece bat ve gney
Slavlar arasnda bir pan-Slavist propagandadr balad. Kimi
Almanca yazlm, kimi de Almancaya tercme edilmi bir dizi
bror yaynland ve bu brorler pan-Alman kamuoyu arasnda
cidd bir korku yaratt, Almanlar yaygaray bastlar.
Almanya'nn tam gbeinde eski bir imparatorluk topra olan
Bohemya'nn kopabilecei ve bamsz bir Slav lkesi, ya

I Bakunin, 1. Aleksander'n lm zerine 1825 Aralk'nda baarsz bir isyan

yrten ve bu yzden Aralklar olarak adlandrlan bir grup Rus ordu mensubuna
gndermede bulunuyor. Grnrdeki amalar 1. Niko-la'nn tahta kmasna engel
olmakt ama daha geni bir biimde Rus-ya'daki kurumlar liberal (etirmek
istiyorlard. Suikastlar iki gizli bamsz grup oluturdular: S. Petersburg'daki
kuzey grubu, Kiev'deki gney grubuydu. Pavel Pestel (1793-1826), Sergey
Muravev-Apostol (1796-1826) ve Mhail Bestuzhev-Riumin (1803-1826) daha
radikal olan Gney Grubu'nun liderleriydiler, I. Nikola tarafndan aslan be
Dekab-rist arasnda onlar da vard. Yine Ukrayna'da yerlemi subaylardan oluan
Birleik Slavlar Topluluu ayr bir yeralt grubu mahiyetinde ortaya kt. Fakat
isyandan ksa sre nce Gney Grubu'yla birleti. Programn ierii tm Slav
halklarnn federal bir cumhuriyet dahilinde bir araya gelmeleriydi.
130
DEVLET VE ANARf

da Tanr esirgesin, bir Rus eyaleti haline gelebilecei dncesiyle

Almanlarn gzne uyku girmez, boazlarndan tek lokma gemez
oldu. Btn Almanya bir fke nbetine kapld ve Rusya'ya kar
nefreti bu zamandan itibaren bydke byd.
Almanlarn Rusya'ya kar duyduklar nefret imdilerde kendini ok
geni bir dzlemde gsteriyor. Ama dier taraftan Ruslar da
Almanlara pek iyi gzlerle bakmyorlar. Bylesine gerilimli bir iliki
gz nne alndnda, bu iki komu imparatorluun uzun zaman
ban iinde yaayabilme ihtimalleri var mdr?
Bar halinin bugnlere dek devam etmesinin gerekeleri vard,
hl da var: Gerekelerin ilki Polonyadr. Polonyay lke ekyalar
gibi aralarnda blmlerdi: Avusturya, Rusya ve Prusya. Gerek
blme srasnda, gerek Polonya sorununun gndeme geldii her
defa Avusturya lke arasnda en az hrsl davranan lkeydi.
Hatta Avusturya ilk bata bu paylama kar kt. mparatorie
Mana Theresa'nn ise Byk Frederick ve Byk Katerina'nn
srarlar zerine payna deni almay kabul ettii biliniyor. Yani

mparatorie Polonya iin alaya alaya payn ald.1 Nasl almasn?

Mademki kafasnn zerinde bir ta tayordu, o halde gasp
etmeliydi. mparatorlar iin nerede yazl olursa olsun yasa diye bir
ey ve oburluklarnn da ucu buca yoktur. Frederick hatratnda,
Polonya'nn yamalanmasnda yer almaya karar verir vermez
Avusturya hkmetinin, payna denden fazla topra askeri g
yoluyla almak iin nasl telaa kapldn gzel gzel anlatr.
Yine de u vurgulanmal: Rusya ve Prusya pervaszca, gle oynaya
ekyalk yaparlarken Avusturya buruk bir biimde ya1 Sk sk anlan bir cmlesinde Byk Frederick Polonya'nn birinci payla-myla
ilgili olarak Maria Theresa'dan u ekilde sz ediyordu: "Hem alad, hem de ald."

131

MIHAILBAKUNIN

maya katld. {Tam o srada Katerina ve Frederick Fransz

filozoflarla gayet zarif, gayet insanca yazmalar yapyorlard.)
Ayrca uras da dikkat ekici: Bugne dek Rusya ve Prusya
saraylar, talihsiz Polonya kendini kurtarmak ve yeniden
yaplandrmak iin ne vakit umutsuz bir aba iine girse, fkeyle
kendilerinden geerler ve Polonya'y bastrmak iin aka veya
gizlice glerini birletirmeye ynelirler. Oysa Avusturya onlarn
eylemlerine katlmay reddetmekle kalmad, her yeni ayaklanmada
Polonyallara yardm etmeye niyetlendi, hatta br yere kadar
yardm da etti. 1831'de, zellikle daha belirgin olarak 1862'de,
Bismarck Rusya'ya aka polis rol yklediinde durumlar tam da
bu minvaldeydi. Avusturyallar ise tam tersine, Polonyallarn
Polonya'ya gizlice silah sokmalarna gz yumuyorlard.
Ortada Avusturya bakmndan belirgin bir tavr farkll var,
aklamas ne olabilir bunun? Avusturya'nn asaleti, hayrseverlii
veya adalet duygusu mu? Deil, ok basite, Avusturya'nn
karlar... MariaTheresa'nn gzya dkmek iin iyi bir nedeni
vard. Dierleriyle birlikte Polonya'nn siyasi varlna tecavz
ettii takdirde Avusturya mparatorluu'nun da kuyusunu kazm
olacan seziyordu. Maria Theresa iin kuzeydou snrnda Polonya
gibi orta snf bnyeli bir devletin (tabii ki aklsz, ayn zamanda
muhafazakr ve btnyle zararsz bir devlet) varolmasndan daha
avantajl ne olabilirdi ki? Polonya yaramazlklaryla Rusya'y megul
ediyor, Prusya'nn bana bela kesiliyor ve bylece Avusturya'y
her ikisinden de korumu oluyordu.
Durumun bu olduunu ancak iflah olmaz aptallar, Maria Theresa'nn
rveti bakanlarnn erefsizliinden aa kalmayanlar, yal

Mettemich'in (onun Petersburg ve Berlin saraylarnn emrinde

olduunu bilmeyen yoktur) ketumluuna ve gerici inadna sahip
olanlar ve plsm prtsn toplayp tarih sahnesinden ekilmesi
gerekenler anlayamadlar.
132
DEVLET VE ANAR

Rus mparatorluu ve Prusya Krall karlkl karlarnn ne

olduunun ok iyi farkndaydlar, Polonya'y paylamak Rusya'y
byk Avrupal gler snfna soktu, Prusya ise bugnlere dek
gelen stn geliim srecine balad. Polonya'nn kana bulanm bir
parasn da Avusturya'nn nne frlattlar ki, agzllyle
kendi sonunu hazrlayan Avusturya'y ezip gemek iin bir
gerekeleri olsun. Birbirlerinden lmne nefret etseler bile,
Avusturya'y paylama hrslarn giderene dek, Rusya ve Prusya
dost birer mttefik olarak kalacaklardr, kalmak zorundalar.
Elbette Avusturya'y fiilen paylarken birbirlerine girecekler,
fakat o gne dek bozumalar iin bir neden yok ortada.
Bozumak ilerine gelmez. Prusya-Alman mparaiorlu-u'nun Avrupa
apnda Rusya, dnya apndaysa Birleik Devletler'den baka tek
bir mttefiki yok. Yklmas herkesi sevindirecektir, nk herkes
ondan korkuyor, nefret ediyor; bu denli baskc ve yamac bir
gten nasl nefret edilmez? stelik pan-Alman mparatorluu
idealini hakkyla hayata geirmek iin hl bir dizi igale
gereksinimi var. Lorraine'in geri kalann da ele geirmeli; Belika,
Hollanda, svire, Danimarka ve btn skandinavya Yanmadas'n
igal etmeli; Baltk eyaletlerini alp Baltk Denizi'ne hkim olmal.
Yani ksacas, Macar Krall'n Macarlara, Avusturya Bukovinas ve
Galiya'y Rusya'ya braktktan sonra, Bohemya dahil btn
Avusturya'y zapt etmek zorunda. Trieste ve Petersburg
kabineleri byle bir eyi tartmaya bile cesaret edemezler.
Petersburg ve Berlin saraylarnn Avusturya'nn paylamn gizli
grmeler yoluyla tarttklarndan kukumuz yok; tabii ki byk
gler arasndaki dosta ilikilerin gerei olarak birbirlerini
kazklama abalarn da ihmal etmeden.
Her eye ramen Prusya-Alman mparatorluu yalnz bana
Avrupa'nn geri kalannn iradesine kar gelerek byk iler
133

MIHAIL BAKNIN

kotaracak kadar da babayiit deildir. Bu nedenle Rusya'yla ittifak

hayati bir meseledir onun iin ve grnen o ki bu ittifak uzun sre

devan edecek.
Peki Rusya iin bu denli hayatiyet tayor mu Almanya'yla ittifak?
nce mparatorluumuzun herkesten fazla ve esasl bir biimde
askeri bir devlet karakteri tadn belirtelim. Bu sadece
kurulduu zamandan bu yana halkn tm olanaklarn byk bir
askeri g oluturmak iin seferber etmesinden kaynaklanmyor.
Tek bir hedefin peinde o: Fetih; askeri bir devlet olarak kendisine
bitii yegne misyon budur. Zaten bu hedef olmakszn
imparatorluk kocaman bir hiten baka nedir ki? Fetihilik onun
karakteridir. Soru, mparatorluun saldrganlna nasl bir yon
tayin edecei?
Biri batya, dieri douya giden iki yol var nnde. Bat yolu
Almanya'ya kar. ngiltere ve Birleik Devletler byk olaslkla
tarafsz katacaklar; Prusya Almanya's ve Avusturya'nn
birleik gcne kar Fransa'yla ttifaka gidilecek. Adyla sanyla
pan-Slavist yoldur bu.
Dou yolu dorudan doruya Hindistan, ran ve stanbul'a varr. Bu
yolda Avusturya, ngiltere ve bir ihtimal Fransa dman, Prusya
Almanya's ve Birleik Devletler de mttefik olacaklardr.
Hangi yolu tutacak bizimki? Duyduumuz kadaryla veliaht1 tutkulu
bir pan-Slavisttir ve Almanlardan nefret edip Franszlara derin bir
dostluk besledii iin birinci yoldan, imparator se Almanya'nn
dostu, yani amcasnn sevgili yeeni olduundan ikinci yoldan gitmek
istiyor. Fakat bu zatlarn duygularna bal deil tutulacak yol;
imparatorluk baaracana gz kes1
1881de tahta III. Aleksauter olarak kan ve 1894re dek tahtta kalan
Aleksander Al ek san dm vi; II. Aleksander'n olu.
134
DEVLET VE ANAR

tii, kendini yok etme riski tamadna inand yoldan gidecektir.

Birinci yoldan giderse Fransa'yla ittifak yapmak durumunda
kalacaktr, fakat Fransa -drt yl nceki gcnde deil ve bu
yzden hi de avantajl bir mttefik vasf tamyor. Fransa'nn
ulusal birlii bir daha kurulmamak zere paralanmtr. Birleik
gibi grnen Fransa'da birbirine kart , hatta drt Fransa
yayor: Arstokrat-dinsel Fransa, burjuva Fransa, proleter Fransa
ve kyl Fransa... Gneyde imdiden ipularn verdii haliyle
uzlaabilecek olan son ikisi dnda Fransa'daki bu kesimlerin, lke
savunmasnda bile ayn fikirde olmalar ihtimali kalmamtr. Buna
hemen ertesi gn tank olduk.

Almanlar hl Fransa'dalar, son milyar franklarn cebe indirmeyi

bekleyerek Belfort'u igal altnda tutuyorlar. En fazla -drt
hafta sonra Fransa'dan ekilecekler. Fakat lejitimistle-rin,
Orleanistlern, Bonapartistlerin VersaIles Meclisi bu kadar bile
sabretmek niyetinde deil. Thiers'i alaa edip yerine Fransa'daki
ahlak dzenini sng ucuyla tekrar kuracan baran Marshall
MacMahon'u getirdiler...1 Devleti Fransa akln ve erdemli
duygularn topra deil artk. Yozlat, alakln, adiliin, rvetin,
ihanetin, iflah olmaz salakln cenneti haline geldi. Cehalet
saltanat sryor. Fransa kendisini papann, rahiplerin, engizisyonun,
Cizvitlerin, Meryem'in ve manastrlarn kollarna teslim etmitir.
Din lkeyi batan baa etkisi altna alyor, malup proletaryann
protestolarn, yaknmalarn ilahiler bastryor. Milletvekilleri,
bakanlar, polis efleri, generaller, ret1 Alsace'daki byk. Belfon Kalesi, Almanya'ya 5 milyar frank tazminat tam
olarak dedikten sonra Fransa'ya geri verildi. 1871 bandan itibaren iktidarda
bulunan ve ayn yln Austos aynda yeni nc Cumhuriyete bakan seilen
Thiers, 24 Mays 1873'te bu grevden alnd. Ulusal Meclis'teki monarik
ounluk Thiers'n yerini almas iin Marshal Marie Edm& Patrice Maurice de Mac
Mahon'u (1808-1893) seti.
135
MIHAILBAKUNIN

menler, yarglar utanmadan, yreklerinde zerre kadar inan

olmadan, "halkn inanca ihtiyac olduu iin" ellerinde mumlar,
alaylar halinde yryorlar. Fransa'nn halkn retici emeinden
kaynakl ulusal zenginlii borsa speklatrleri, dzenbazlar, zengin
mlk sahipleri, kapitalistler tarafndan yamalanyor; btn devlet
adamlar, hkmet yeleri, milletvekilleri, her eit sivil ve askeri
grevli, avukatlar ve bilhassa kt Cizvitler, yani bir
erefsizler ve vicdanszlar ordusu kplerini dolduruyor ve bu
esnada Fransa bir rahipler hkmetinin kucana oturuyor. Bu dini
ete eitim sistemini, btn niversiteleri, liseleri ve halk
okullarn avcunun iine alyor. Bu papazlar ve ruhbanlar gruhu, ok
gemeden savama yeteneini btnyle yitirip kendi halknn can
dman haline gelecek olan Fransz ordusunun da gnah
kartmasna yardm ediyor.
te size devleti Fransa'nn gerek hali! Ksa bir sre sonra
Schwarzenberg'in 1849 Avusturya'sn da geride brakacaklar.
Avusturya'nn akbetinin ne olduunu bilirsiniz: spanya'da yenildi,
Bohemya'da yenildi ve k srecine girdi.
Fransa son savata yenilmi olsa da, 5 milyar frank deyerek

Almanya adna mtevaz bir ekonomik kar salansa da

Almanya'dan halihazrda ok daha zengindir. Bakn Fransz halkna,
ksa srede yeniden toparlanyor, dzenli bir rgtleniin ipularn
veriyor. Fakat bu zenginliin salad btn avantajlara karn
Fransa rmtr. Bunu anlamak iin ok derinlere gitmeye gerek
yok, sahte parltlar saan devlet kabuunu kaldrp bakmak yeterli:
Orada ruhu oktan uup gitmi, pis pis kokan kocaman bir le
bulacaksnz.
Devleti Fransa bitti, geri de gelmeyecek. Bu yzden onun
mttefikliine gvenen kim olursa aldanacaktr, Fransa tablosunun
inde acizlikten ve dleklikten baka bir ey bulamayacaktr.
Fransa kendini papaya, sa'ya, Meryem'e, ilahi akla, yani l136
DEVLET VE ANAR

gnla adamtr. Kendini hrszlara ve rahiplere kurban etmitir.

Bir miktar askeri takati kalmsa onu da proletaryay bastrmak
iin kullanacaktr. Bu koullarda Fransa'dan mttefik olur
mu?
Fakat tepesinde ister L, ister III., isterse IV. Aleksander olsun,
Rusya'nn bat yolunu, pan-Slavist fetih yolunu tutmasn olanaksz
klacak ok daha nemli bir neden var:
Bu neden, eitli uluslarn, en bata Slavlarn iktidardaki
hkmdarlara (Avusturya ve Prusya-Alman) kar dorudan
ayaklanmasna yol aacandan devrimci bir anlam tar ve Prens
Paskevi tarafndan vaktiyle mparator Nikola'ya tavsiye
edilmitir.1 O vakitler Nikola'nn durumu sallantdayd, nk en
gl iktidarlardan ikisini karsna almt (ingiltere ve Fransa).
Eski dost Avusturya tehditkr davranyordu. Geriye gvenebilecei
g olarak sadece, bir zamanlar savat Prusya kalmt. Ama o da
dier nn basncyla tereddt etmeye balyor ve Avusturya
hkmetiyle az birlii edip Rusya'ya kar tedirgin edici fadeler
kullanyordu.^ ann yrtenin esas itibariyle o nl boyun
emezlii olduuna inanan Nikola ya bo1
Mareal tvan Paskevi (1782-1856), I. Nikola'nn en gvendii askeri
yetkililerdendi. 1828-29 Trk Sava'nn kahramanlarndan olan Paskevi daha
sonra 1831'de Polonya ayaklanmasn (bu nedenle Varova Prensi tayin edildi ve
Genci Vali olarak Polonya Krall'nn asli yneticisi haline geldi) ve 1849'da
Avusturya'ya kar ba gsteren Macar isyann bastrd,
2
Bakunin, 1854-56 Krm Sava'nda Rusya'nn yaltlmasna gndermede
bulunuyor. Rusya, ngiltere, Fransa ve Sardunya Krall'ndan oluan bir koalisyon
tarafndan kendi topraklarnda yenilgiye uramt. Bakunin'in dalga geerek

belirttii gibi, Avusturya 1849 Macar isyannda ald yardma karlk Nikola'ya
"minnettarlm" Rusya dman bir pozisyona geerek gsterdi. Prusya, Nikola'nn
Almanya'nn Prusya tarafndan birletirilmesine kar gsterdii muhalefetten
dolay "danlmt". Nikola 1850 Olmtz Kongresi'nde, Prusya'y Prusya
liderliindeki bir Alman Brli'nden vazgemeye zorlamas hususunda
Avusturya'ya koltuk kmt. Knm Sava srasnda Pmsya mulak bir tarafszlk
gsterdi. Nikola, Rusya yenilgiye doru ilerlerken 1855'te ld.
137
MIHAIL BAKUNN

yun eecek ya da lecekti. lkini yaparsa yerin dibine gemi

olacakt ama dorusu lmek de pek ho bir durum deildi. Ni-kola
byle mkl bir durumdayken Paskevi kalkt, Nikola'ya panSlavizm bayran amasn ve mparatorluk tacn karp kafasna
Frigya miferi* geirmesini ve sadece Slavlara deil, Macarlara,
Romenlere ve talyanlara** da ayaklanma ars yapmasn nerdi.
Nikola bu neriyi hesaba katt ama dorusu ok da kararszlk
gstermedi. Herhalde bu yatan sonra despotluu brakp
devrimcilie soyunacak hali yoktu. lmeyi tercih etti.
Gayet haklyd Nikola. Bir insan hem darda devrimi kkrtp hem
ierdeki despotizmiyle gurur duyamazd. Bilhassa Nikola iin
imknszd bu, nk ie balar balamaz Polonya'yla yzleecekti.
Bir yandan Polonya'y inletirken Slavlara ve dier uluslara nasl bir
ayaklanma arsnda bulunabilirdi ki? O halde Polonya meselesini
ne yapmalyd? Polonyallar serbest mi brakmalyd? Tabii ki hayr.
Bu hem Nikola'nn igdlerine, hem de Rus devletinin yapsal
mantna tersti.
Polonya sorunu yzyllardr iki devlet biiminin mcadelesine sahne
olmutur ve ortada duran soru hep ayntdr: Polonya orta snfnn
zgrlk davas m, Rus arnn kams m galip gelecek? (Devlet
binasnn dilsiz tulalar olarak iinde gcnde ite eken halktan
sz eden kim?) Bata Polonyallar kazanacaa benziyordu.
Eitimliydiler, askeri anlamda becerikliydiler ve cesaretleri vard.
stelik orta snftan menkul ordularndaki askerler zgr bireyler
olarak savayorlard. Oysa Rus askerleri birer kleden farkszd.
Her ey Polonyallarn lehine grnyordu ve uzun bir sre de her
arpmadan galip ktlar. Rus
* Frigya miferi; Fransz devriminde zgrl ifade eden simgedir, (.n.) **
Resmi grevli Rus ajanlar Londra'da Mazzini'yle buluup, tam bu d-nemde ona
tekliflerde bulunmular; bizzat Mazzini'den duyduumuz bu.
138
DEVLET VE ANAR/

eyaletlerini dmdz ettiler, hatta bir keresinde Moskova'ya diz

ktrp arn tahtna kendi kral lan n kardlar.

Polonyallar Moskova'dan atan g arn veya aristokratlarn deil,
yine halkn gc oldu. Rus kitleleri savaa katlana dek ans
Polonya'dan yanayd. 1612'de Bohdan Khmelytsky1 nderliinde
Ukrayna ve Litvanya kylleri birleerek ayaklannca Polonya'nn ii
tamamen bitti ve o andan balayarak Polonya orta snfnn zgr
devleti, yok olmaya dek giden bir zayflama ve k srecine girdi.
Ve Rus kams halk sayesinde zafere ulat. Devlet,
minnettarlnn bir ifadesi olarak, kendisine uaklk eden toprak
sahibi asillere kleler armaan edince halk zaferin ne demek
olduunu anlad. imdilerde saltanat sren II. Aleksander
kyllere zgrl veren adam olarak anlyor. Bunun da ne menem
bir zgrlk olduunu bilen bilir.
Bylece kaml Rus mparatorluu Polonya devletinin ykntlar
zerinde kurulmu oldu. Zaten onun altndan bu yknt zeminini
ekin, I772'ye dek Polonya'nn paras olan eyaletleri kartn,
ortada Rus mparatorluu diye bir ey kalmayacaktr.
Kalmayacaktr, nk bu eyaletler, zenginlikleri ve nfuslaryla
Rusya'nn gcnn yarsdr (zaten ne kadar ki...) Sonra sra Baltk
topraklarnn kaybna gelecektir. Bir Polonya devletinin, kt
zerinde deil de gerekten kurulduunu ve yeniden etkili bir
eylemlilie giritiini farz edersek, ksa sre iinde Ukrayna da
kaybedilecektir. Ve bu kaypla birlikte Rusya Karadeniz kysn
yitirecek, Avrupa'yla balar tamamen kopacak ve gerisin geriye
Asya'ya dnecektir.
Ukrayna Hetman Bohdan Khmelnitski (1595-1657), Cossack' Polonya'ya kar
ayaklanmaya sevk etti. Bu, Rusya'nn sol-ky Ukrayna'y ve Kiev'i ilhak etmesiyle
sonuland.

139

MIHAIL BAKUNIN

Bazlar mparatorluun, Polonya'ya hi deilse Litvanya'y geri

verebileceine inanyorlar. Ayn nedenlerle veremez. nk
Litvanya ve Polonya'nn birlemesi demek, Polonya yurtseverlerinin
Ukrayna'y ve Baltk eyaletlerini fethetmeye girimek iin ok
elverili bir hareket noktas bulmalar demektir. Polonya Krall'm
azat etmek bile yeter: Podolia ve Volhynia bir yana, Varova annda
Vilna, Grodno, Minsk ve belki Kiev'le birleecektir. '
Polonyallar yle zapt edilmez bir halktr ki, bir tek serbest blge
brakmaya gelmez, hemen suikastlara, eylemlere balayacaklar,
kaybetmi olduklar eyaletlerle gizli balar kurmaya

girieceklerdir. rnein 1841'de serbest brakldnda Krakov,

hemen btn Polonya devrimci faaliyetinin merkezi haline gelmiti.2
Rus mparatorluu varln ancak Muravev sistemi dorultusunda
Polonya'y boarak srdrebilir, bu yeterince ak deil m? Ve
zlemleri, karlar btnyle zt ynde olan Rus halkndan deil
imparatorluktan sz ettiimizi yinelememize gerek var m?
mparatorluk yklp Byk Rusya, Ukrayna, Beyaz Rusya ve dier
halklar zgrlklerine kavutuklarnda, Polonya devlet
yurtseverlerinin ihtirasl planlan onlar iin bir tehlike arz
etmeyecektir; bu planlar yalnz Rus mparatorluu iin
ldrcdr.
Bu yzden akln kaybetmedii ve byk bir mecburiyet durumunda
kalmad srece Rus mparatoru Polonya'nn bir avu
1
Bat Ukrayna'daki Podolia ve Volhynia eyaletlerinin yan sra, Litvan-ya'daki
Vilna ve Grodno, Beyaz Rusya'dak Minsk ehirleri de, Rusya'nn Polonya
paylalrken ele geirdii blgelerdi.
2
1851 Viyana Kongresi Krakov'u, Polonya'y paylaan u gcn mlkiyeti
dnda sayarak zgr ehir ilan etti. 1846'da Krakov Avusturya tarafndan ilhak
edildi, 1841 ylnn ifade ettii nem pek anlalr deil; belki de Bakunin Rus
ynetimine kar giriilen isyan sonucunda Polonya Krall'nn zerkliini
kaybettii 1831 ylndan soz etmek istiyordu.
DEVLET VE ANAR

topran dahi serbest brakmayacaktr. Byle bir durumda

Slavlara nasl bir ayaklanma ars yapacan kestirebIen var
m?
Nikoa'nn pan-Slav ayaklanma bayran dalgalandrmasn
olanaksz klan nedenler bugn de btnyle geerli. Tek bir farkla:
Eer bu yola Nikola dneminde girilseydi ok daha krl
klabilirdi. Hl, vaktiyle Avusturya boyunduruu altnda ezilmi
olan Macarlarn ve talyanlarn ayaklanacana gvenenler kabilir.
Artk talya kesinlikle tarafsz kalacaktr, nk Avusturya,
kurtuluu iin elinde kalan birka para talyan topran da byk
olaslkla gzden karacaktr. Macarlara gelince, Rusya'ya kar
Almanya'dan yana olacaklar, nk onlar da Slavlar egemenlik
altna alma derdindeler.
Yani Rus mparatoru Slavlar Almanya'ya kar kkrtmaya
kalkarsa arkasnda yine sadece Slavlar bulacaktr. Onlarn da
Avusturya ayana gvenebilir. nk eer Trk Slavlann
kkrtrsa karsnda Osmanl Devleti'nin kskan koruyucusu
ngiltere'yi bulacaktr. Avusturya Slavlar dediiniz de topu topu
17 milyonluk bir kitledir. Polonya tarafndan ayartlaca kesin olan

Galiya'daki 5 milyon Rutenyaly kartrsanz geriye 12 milyon

kalr ki aralarnda komutanlarn sznden kmayacak olan
Avusturya ordusu askerleri de vardr. Ayrca bu 12 milyon Slavn
bir arada olmadn, Avusturya mparatorluu'nun drt bir yanna
dalm olduklarn, btnyle farkl lehelerle konutuklarn ve
Alman, Macar, Romen ve talyan topluluklaryla i ie girdiklerini
eklemeliyiz. Ksacas Avusturya hkmetini ve genelde Almanlar
srekli tedirgin edecek kadar ok olsalar da, Rus ordusuna Prusya
Almanyas ve Avusturya'nn birleik gc karsnda esasl bir
destek olamayacak kadar azlar.
Rus hkmeti bu durumu ok iyi biliyor, her zaman da farkndayd.
Bu yzden Avusturya ve Almanya'ya kar boyutlana141
M1HAILBAKUNN

bilecek bir pan-Slavist sava amak niyeti tamad, hibir zaman

da tamayacaktr. Peki sevgili hkmetimizin Avusturya
smrgelerinde pan-Slav propaganda yrten ajanlar neyin nesi?
Daha nce de belirttik, ok basit bir nedeni var bunun: Rus
hkmeti Avusturya eyaletlerinde kalabalk, ateli ve aptal olmasa
da kr bir taraftar gruhuna sahip olmay faydal gryor. nk
bylece Avusturya hkmetinin elini kolunu balam oluyor, onu
tedirgin ediyor ve kendi basncn Avusturya zerinden Almanya'ya
da hissettiriyor. Rus mparatorluu eninde sonunda yine
Macarlarn ve Almanlarn ellerine teslim edeceini bile bile
Avusturya Slavlann Macarlara ve Almanlara kar kkrtyor. Bu
ancak bir devlete yakan, alaka bir dzenbazlktr. Diyeceimiz
o ki, Rusya Almanlara kar pan-Slav bir sava srasnda batdan
ok az mttefik ve destek bulacaktr. Ama te yandan, en bata
Prusya ve Avusturya Alnanlarna sonra Macarlara, sonra da
Polonyallara kar savamak zorunda kalacaktr.
Polonyallar, hatta Macarlar bir kenara ayralm ve Rusya'nn
Prusya ve Avusturya'nn ortak kuvvetlerine, hatta sadece
Prusya'ya kar bir saldn sava yrtebilecek durumda olup
olmadna bakalm. Saldr sava diyoruz, nk Rusya'dan
beklenen, asl niyeti Avusturya Slavlann ilhak etmek olsa da, sava
onlar kurtarma bahanesiyle balatmasdr.
Her eyden nce uras tartlmaz: Rusya'da hibir saldr sava
ulusal bir sava olmayacaktr. Bu neredeyse genel bir kuraldr;
uluslar hkmetlerinin lke dnda giritii savalara nadiren aktif
biimde katlrlar. Bu tr savalar, devrimci veya dinsel bir hedef

tamadklar srece tamamen siyasi savalardr. Franszlar iin 18.

yzyl sonlarndaki savalar devrimci bir anlam tayordu; reform
yanllar ve Katolikler arasndaki 16. yzyl savalar da Almanlar,
Franszlar, Hollandallar, ngilizler ve hatta isveliler iin benzer
nitelikteydi. Yakn tarihte kit142
DEVLET VE ANAR

lelerin devlet snrlarn geniletmek veya baka politik nedenlerle

hkmetlerinin yrtt siyasi savalara sempatiyle katldklar
sadece ki istisna vardr.
lki, I. Napoleon'un peine taklan Fransz halkdr. Ama yeterince
tanmlayc bir rnek deil bu, nk Fransz halk imparatorluk
ordulann devrimci hedeflerle kurulan ordunun bir devam olarak
grmekteydi.
ok daha tanmlayc olan ikincisidir. Alman halk bir btn olarak,
yeni Prusya-Alman devletinin ikinci Fransa mpara-torluu'na kar
giritii byk savata ateli bir biimde adeta kendinden geti. Bu
tarihsel dnemete, belki bir avu ii dnda btn Alman ulusu,
Alman toplumunun btn katmanlar pan-Alman devletinin snrlarn
geniletmek gibi tamamen siyasi bir amala harekete geirildi. Bu
ama hl da hangi snftan olursa olsun btn Almanlarn
yreinde ve beyninde hkmn srdrmektedir. Almanya'nn
bugn sahip olduu zel gc yaratan ite bu ruh halidir.
Rusya hakknda herhangi bir fikri olan, Rusya'y biraz olsun anlam
birisi, hkmetin balataca bir saldr savann ulusal karakterde
olamayacan ok iyi bilir. En bata, bizim halkmz, siyasi
hesaplarn uzanda olmak bir yana, onlara igdsel olarak
kardr. Bir hapishaneyi daha gvenli hale getirmenin mahkmlara
ne faydas dokunabilir ki? kincisi hkmetle halk arasnda ne bir
ba, ne de bir kar ortakl vardr, birbirlerini anlama
ihtimalleriyse hi yoktur. Hkmetin beyaz dediine halk kara der,
halk zgrlk derse, hkmet elveda hayat der.
Belki Pukin'in azndan yle bir soru sormak yerinde olacaktr:
"Yoksa artk Rus arnn sznde iktidar yok mu?"1
] Pukin'in 1831'de, Rusya'nn Polonya ayaklanmasn bastrmasna dair yneltilen
Fransz eletirilerine (General Lafayette'i de ieren) cevaben yazd yurtsever
iir "Rusya'ya ftira Edenlere"den bir dize.
143
MIHAIL BAKUNIN

Evet, halktan halk iin berbat olan ey istediinde Rus ar

ktidarszdr. Fakat arn unu sylediini dnn: "Tez toprak

sahipleri, memurlar, tccarlar yakalanp ldrlsn, mallan

paylalsn." Ertesi gn Rusya'da tek bir tccar, memur ya da
toprak sahibi bulamazsnz, halk evkle uyar bu emre. Ama ar
halka vergi vermesini, askerlik yapmasn, toprak sahiplerinin ve
tccarlarn karlar iin almasn emrettiindeyse halk imdi
yapt gibi krba zoruyla, istemeye istemeye boyun eecek ve
frsatn bulur bulmaz yan izecek, emri geri evirecektir. Peki
arn sznn mucizevi etkisi nerede kald?
Bu ar halkn yreine ve aklna hitap eden, halk canlandrabilecek ne syleyebilir? Yunan ve Slav dindalarmza yaplan
saldrlan bahane edip 1828'de Osmanl Devleti'ne sava at
zaman imparator Nikola, halkta dinsel fanatizm duygular
uyandrmak iin kiliselerde bildiriler okutmutu. Ama byk bir
baarszla urad. Rusya'da ateli bir dini inan tayan yegne
cemaat Eski nananlar'dr1 ve zaten onlar da ne devleti ne de
imparatorun kendisini takarlar. Resmi Ortodoks kilisesine gelince,
bktrc dinsel ayinleri, tembelliiyle tam bir ruhsuzluk abidesidir.
ngiltere ve Fransa, Krm seferine balayan Rusya'ya sava ilan
ettiklerinde Nikola ayn politikaya bavurdu ve yine beceremedi. Bu
sava srasnda halk arasnda yaylan sylentiyi haI Eski nananlar veya hizipiler, 17. yzyln ortasnda kilise trenlerinin reformu
zerine kopan bir tartmayla resmi Ortodoks Kilisesinden kopan Rus nfusunun
byk bir kesimiydiler. mparatorluun snr blgelerine ekilerek ve kendi
kendine yeten topluluklar iinde yaayarak kurumlam kilisenin ve onu savunan
ar'n meruiyetini tanmadlar. Baz Rus devrimcileri Eski tnananlar'n var olan
dzenden uzaklamalarm devrim adna potansiyel bir g olarak grdler, Bakunin
de belli bir noktaya kadar dahildi bunlara. Fakat sonradan Eski Inananlar'n
derdinin politika deil sadece din olduunu anladlar.
144
DEVLET VE ANAR

trlayn, insanlar birbirlerine "Franszlar bizim zgr braklmamz

istiyorlarm" diye fsldyorlard. Rusya'da halk milisleri vard ama
herkesin bildii gibi bunlarn byk ounluu ann talimatlaryla,
otoritelerin komutasnda rgtlenmilerdi. Deiik ve o dneme
zg bT askere alma biimiydi bu. Birok blgede kyllere, sava
sona erdiinde zgr braklacaklar vaat ediliyordu.
Kyllerimizin siyasete duyduklar ilgi ite bundan ibarettir! Orta
snf arasnda baya benzersiz yurtseverlik gsterileri sahnelendi:
zellikle iki lemlerinde aptalca nutuklar, ara ballk bildirileri...
Fakat para verme ve kyllerin banda savaa gitme vakti gelip
attnda hepsi il yavrusu gibi dald, herkes i bakalarna

ykmaya alt. Milisler de onca yaygara koparmalarna ramen

hibir ie yaramadlar. Ve Knn Sava bir saldrdan ok savunma
sava seyri izledi. Bu nedenle ulusal bir sava karakteri
kazanabilirdi, kazanmalyd da. Ama bizim st snflarmz tepeden
trnaa rm ve aalktrlar; halk ise devletin doal
dmandr. Kazanamad.
Rus halkn Slav sorunuyla ayaa kaldrmay umut edebiliyorlar hl!
Slavofillerimiz arasnda Rus halknn "Slav kardelerinin" yardmna
komak iin sabrszlandn ciddi ciddi dnen baz saflar var.
Oysa Rus halk o kardelerden haberdar bile deildir ve zaten
kendisine Rus halknn bir Slav ulusu olduunu syleyen biri olursa
onun yzne aknlkla bakacaktr. Duchinski ve onun Polonyal ve
Fransz mritleri tarihsel ve et-nografik gerekleri tmden
yadsyp Byk Rusya halknn damarlarnda dolaann Slav kan
olmadn sylyorlar tabii.1 Fa] Polonya gmeni bir yazar ve bilim adam olan Franciszek Duchinski (1817-1893),
Byk Ruslarn Slav deil, "Turanl" ya da "Aryan" ve Avrupal Slavlardan farkl
olarak Asyatik bir halk olduklarm ileri sren Turanc szde teorisini yorumlad.
145
M HA L BAK UN/N

kat halkmz bu kadar az tanyan Duchinski bile herhalde onun Slav

olup olmadyla zerre kadar ilgilenmediinden kuku duymuyordu.
Gya Slav, aslnda Tatar-Alman bir mparatorluun liini
smrd, inim inim nlettii bir halk kkeninin ne olduunu
renip de ne yapsn?
Slavlar kandranlayz. Slavlara Rus halknn Slav sorununa kafa
yorduunu syleyen insan ya kendini had safhada kandr-yordur ya
da namussuzca hesaplar adna yalan sylyordur. Rus sosyalistleri,
devrimcileri olarak bizler, Slav proletaryasna ve genliine ortak
bir dava arsnda bulunurken, az ya da ok Slav kkenli olmamz
ortak payda klmamalyz. Bizi bir araya getirmesi gereken,
yokluunda bir tekimizin ulusu iin kurtulu umudunun olamayaca
sosyal devrimdir. Slav halklarnn karakter veya yazg
benzerlikleri, gemiteki ve gnmzdeki zlemlerinin tad
ortak zellikler, Almanlarn devleti ihtiraslarna kar ortak
ekilde tavr almalar da, sosyal devrim temelinde kardee bir
araya gelen Slavlarn imentosu olacaktr. Hedefimiz birleik bir
devlet kurmak deil btn devletleri ykmak olmaldr; kendimizi
yaltmamal, aksine Almanya'nn saldrganlk politikasnn tehdidi
altnda olan Latin uluslanyla yakn bir ittifak kurmakla ie balayp

dnya genelinde bir etki alan yaratmalyz.

Hatta ittifak bu haliyle kalmayacak, Almanlar sahte halk
devletlerinin gerek yzn grp devlet esaretini krdklarnda ve
devleti tutkularndan ebediyen vazgetiklerinde, Avrupa'nn
balca ulusu -Latinler, Slavlar, Germenler- kardee el ele
verecekler, zgrce dayanlacaklardr. Ancak o zamana kadar Slav
ve Latin uluslar, kendilerini tehdit eden Alman saldrganlna
kar, tatsz da olsa ittifak halinde olmak zorundadrlar.
Almanlarn garip bir ilevi var! Ortak bir nefret ve tehlike hissiyat
yaratarak uluslar birletiriyorlar. Mesela Slavlar by146
DEVLET VE ANAR

le bir araya getirdiler; Slavlarn ilerinde giderek kk salan Alman

nefreti olmasayd pan-Slavist propaganda ne Moskova ve
Petersburg ajanlarnn nutuklaryla, ne de ayn ajanlarn entrikalaryla bu denli basan kazanabilirdi. imdilerde ayn nefret Slav ve
Latinlerin ittifakna zemin hazrlyor.
Almanlar sevmemek sz konusu olduunda Ruslar da tepeden
trnaa bir Slav halkdr. Fakat kendimizi de kandrmayalm, kendi
kendine bir sava douracak kadar uzun boylu deildir bu
sevgisizlik. Almanlar Rusya'y igal edecekler, Rusya'da kendi
iktidarlarn kurmaya yeltenecekler ki Rus halk isyan etsin. Yoksa
halkmzn Almanya'ya kar bir saldr savana katlacana
gvenenler fena yanlrlar.
Bu da Rus hkmetinin byle bir savaa kalksa bile halkn yardm
olmakszn, sadece devletin mali ve askeri kaynaklarna dayanmas
anlamna gelir. Peki sz konusu kaynaklar Almanya'ya kar baarl
bir saldn savan kaldrabilecek durumda m?
Askeri kaynaklannz, szde-anl ve tkenmez ordumuz
Almanya'nn ordusuyla kyaslandnda bir hitir. Bunu grmemek
iin hayal leminde gezen bir avanak veya kr bir Kvass yurtseveri
olmak gerekir.
Rus askeri cesurdur ama Alman askerleri de korkak deiller, bunu
art arda savata fazlasyla kantladlar. Kald ki, Rus askerleri
sadece komutanlarnn emirlerine uymak adna, rakip sahada bkkn
ve moralsiz bir sava yrtrlerken Alman kuvvetleri hem kendi
fanatike yurtseverlkleriyle, hem de btn snflannn, btn
nfusunun yurtseverce -ve bu defa gerekten genelayaklanmasyla desteklenecek ve kendi sahasnda diri bir ruhla
savaacaktr.

Rus ve Alman subaylar arasnda tarafsz, btnyle insani bir

bak asndan bir karlatrma yaparsak, Rus subaylarnn
147
M/HAIL BAKUNIN

Almanlardan insaniyet namna daha stn olduklarn syleyebiliriz.

Sava bakanmz Miliutin1 ok urat ama subaylarn byk
ounluu eskiden nasldlarsa, ayn yle kaldlar: kaba, cahil ve
iflah olmaz derecede beyinsiz. Askeri talim, iki lemleri, kumar,
sarholuk ve blk, alay, hatta batarya komutanlarndan
balayarak, krl olduu oranda sistematik ve neredeyse tamamyla
yasallam hrszlk... Bunlar Rus subaylarnn gnlk hayatlarnn
ayrlmaz paralandr. Aralarnda kibar bir Franszcayla konuurlar,
tamamen anlamsz ve uygarlktan uzak bir biimde yaar giderler.
Fakat her eye ramen, bu kaba ve budalaca ortamda bile, insani
bir durular, insanlar sevmeye ve anlamaya hazr bir
potansiyelleri vardr; bu dorultuda olumlu bir etkiye maruz
kaldklarnda halkn bilinli dostlar olma yetenei gsterebilirler.
Alman subaylarndaysa biimcilik, kuralclk ve subaylara mahsus o
iren kibirden baka bir ey bulamazsnz. Kibirleri iki unsura
dayanr: Hiyerarik olarak stn olanlara kar klece itaat etmek,
aa olanlaryla -sadece askeri anlamda aa olanlar deil,
niforma giymeyen herkes, soylular ve yksek sivil memurlar hari
btn bir halktr bu- kstaha aalamak.
Alman subay hkmdar sayd herkese -bir dk, bir kral, veya
imdi tn-Alman mparatoru olabilir bu, fark etmez- kendisini
tutkuyla adam bir kledir. Onun her zaman, her koulda en
korkun gaddarlklar yapmas, onlarca, yzlerce kyl ve kasabay
yerle bir etmesi, kltan geirmesi iin hkmdarnn bir iareti
yeter de artar bile.

Kont Dimitri Miliutin (1816-1912), 1861'den 1881e dek II. Aleksan-der'n sava bakanlm
yapt. Bakanlk yapt sre idinde, subay eitiminde iyiletirmeler, genel zorunlu askerlik ve
yedek sisteminin gelitirilmesi bata olmak zere Rus askeri kuvvetlerinde kapsaml bir
modernletirme gerekletirdi.

148

DEVLET VE ANAR

Alman subay halk kmsemekle kalmaz, ondan nefret eder;

nk halk, ona gre daima ayaklanmaya hazrdr. Fakat imdilerde
bu kaygy btn ayrcalkl snflarla paylayor. Zaten Alman
subay (aslnda herhangi bir dzenli ordunun herhangi bir subay)
ayrcalkl snflarn ayrcalkl beki kpeinden baka bir ey de
deildir. Almanya'da ve btn dnyada smrcler halklarna

korku ve gvensizlikle bakyorlar; bu korku, nerelerde gerek

karlklar bulup bulmad bir yana, kitlelerin smr dnyasn
ykmak adna giderek daha da glenen bir bilin geliimi iinde
olduklarn aka kantlyor.
Bu yzden halk ynlar aklna geldiinde Alman subaynn tyleri,
ayn iyi cins bir beki kpei gibi diken diken olur. Bu zatn halkn
haklar ve devlerine dair olduka patriarkal grleri vardr. Buna
gre halk efendileri yi beslensinler diye almal ve vergi
demelidir; sosyal ykmllklerini ifa etmeli ve sras geldiinde
askere gidip subayn izmelerini parlatmal, atn getirmeli, o
emrettiinde kim olduuna bakmakszn vurmal, krmal,
ldrmelidir; yani emredildiinde duraksamadan Kaiser ve
Valerland iin lme gitmelidir. Sava bitince gazi olanlar sadakayla
yetinmeli; tek para kalabilenlerse derhal gt-dip yedeklere
yazlmal, otoritelerin kullan olarak, stleri nnde eilip bklerek,
istendiinde lmeye hazr, mezara dek orada ylece hizmet
vermelidirler.
Halk arasnda bu ideal durumla elien herhangi bir tavnn gelimesi
Alman subayn fkeden kprtmek iin yeterlidir. Hele devrimciler
sz konusu olduunda Alman subaynn ne gibi bir hissiyat iinde
bulunacan varn siz dnn. Dahas ona gre devrimci kavramna
btn demokratlar, hatta liberaller, herhangi bir biimde
Majesteler'nin, btn Almanya'nn Yce Hkmdar'nm fikirlerine
ve iradesine aykn bir eylem, istek veya dnce sergilemeye
cesaret edebilen herkes dahildir.
149
MIHAIL BAKUNN

Bu adamn bilhassa lkesinin devrimci sosyalistlerine, hatta sosyal

demokratlarna kar besledii kini tahmin etmek zor olmasa gerek.
Onlar dndke lgna dner, onlardan sz ederken azndan
kpkler samadan yapamaz. Onun penesine denin Tanr
yardmcs olsun; ne yazk ki yakn zamanda birok Alman sosyal
demokrat onun tezghndan geti. Ama yine de bu adam
devrimcileri paralara ayrmak, vurup ldrmek iin yasalara
dayanmak zorundadr; bu onu bir kat daha ileden karr ve kinini
ifade etmek iin en aalk kfrleri savurur, en vahi tacizlerde
bulunur. zin veril mey egrsn, cokuyla ve en ok da kibirle
ikencecilik, cellatlk, kasaplk hnerlerini sergilemekten bir an
olsun geri kalamayacaktr.
Oysa bu yontulmu hayvana, sadk kpee, vahi cellada

baktnzda, hele gen biriyse, bir canavardan ok taze yz,

sarn ayva tyl yanaklar, alakgnll, kibar hatta utanga
tavrlaryla duygusal bir delikanl grrsnz (onun kibiri kendini
byle aa vurur). Sebiller ve Goethe'yi ezbere bilir, on sekizinci
yzyl hmanist edebiyatn hatmetmitir. (Tek bir insani fikir
krnts ya da tek bir duygu glgesinden nasibini almadan
elbette...)
Bu durum ortaya zlmez bir eliki karmtr. Eitimle
barbarl, bilinle klelii badatrmak; ite bu Almanlarn,
zellikle Alman memurlarnn ve subaylarnn ba meselesi
olagelmitir. Toplumsal hayatta iki ynl ve ayn zamanda da
olduka gln bir kiilik yaratlmtr: Kitlelerle ilikilerde
sistematik ve acmasz caniler, devlet hizmetinde ise paha biilmez
bireyler...
Alman eraf bu ikili ruhu pek yi bilir, onda az buuk da kendini
bulur. mparatorluun bu ayrcalkl kpeklerinin canlar skldka
kendilerine satamalarna ses karmaz; ne de olsa pan-Alman
devletinin gvenceleridir onlar, hakaretlerine katlanmak
yurtseverliktir.
SO

DEVLET VE ANARf

Dorusu dzenli bir ordu adna bir Alman subayndan daha yararl
olan bir ikinci ey dnmek g. O eitimi budalalkla, budalal
cesaretle, emirlere tam uyumu inisiyatif koyma yeteneiyle,
disiplini ftursuz vahetle, vaheti kendine zg bir drstlkle ve
belirgin bir heyecan (her ne kadar tek tarafl ve sert olsa da)
otoritelerin iradesine artc bir itaatle birletirilebilen adamdr.
Komutanlarnn kk bir iaretiyle onlarca, yzlerce, binlerce
insan ikenceden veya kymdan geirmeye daima hazr ve nazr,
stlerine kar daima kibar, alakgnll, uysal ve dikkatli, erlere
karysa daima kibirli, aalayc, mesafeli ve yeri geldiinde
zalimdir. te size ordu ve devlet iin yeri doldurulamayacak bir
adam.
yi bir ordunun rgtlenmesinde esas tekil eden askeri eitim,
Alman ordusunda hayli sistematiktir; son derece iyi planlanm,
deneyler yoluyla kusursuzlatrlmtr. Fransa seferinden bu yana
isvire evresinde kurt srleri gibi dolaan birok Prusyal,
Saksonyal, Bavyeral ve dier Alman subaylarnn (lerde lazm olur
diye araziyi inceleyip haritalar iziyorlar) dillerine doladklar u
vecize, disiplinlerinin temel prensibini fade etmektedir: "Askerin

ruhuna hkmetmek iin nce bedenine hkmetmek gerekir."

Ya askerin bedenine nasl hkmedilir? Sonu gelmeyen talimlerle
elbette ki. Alman subaylar talimi kmsemek bir yana, onu kol ve
bacaklar glendirmenin, askerin bedenine sz geirmenin en iyi
yolu olarak grrler. Ardndan tfek talimi, silah bakm, niforma
temizlii gelir. Askerin sabahtan akama kadar ban kayacak
vakti olmamaldr, komutannn sert ve souk bakn her an
zerinde hissetmelidir. Vaktin daha snrl olduu k mevsiminde
askerler okullara gnderilirler, okuma, yazma ve aritmetik
renirler. Ama en nce renmek zorunda olduklar, imparatora
tapnmak ve halk ezmekten ibaret olan
151
M1HA1L BAKUNffl

askeri kurallardr. Zaten bir askerin ahlaki ve politik eitiminin

z, silahn imparator adna halka dorultmaktr.
Byle bir cangln inde -be yl geiren bir asker, oradan ancak
bir canavar olarak kabilir. Bunun benzeri, bir baka biimde
subay iin de geerlidir. Askeri bilinsiz bir silaha dntrmek
niyet edilir; fakat subaydan bilinli olmas beklenir, inan, fikir,
merak ve tutku dolu bir silah olmaldr o. Dnyas subay
topluluundan ibarettir, bir adm dna kmaz ve btn topluluk,
yukarda tanmladmz ruhla koullanm bir halde, yelerinin her
birini korur, kollar, izler. Tecrbesizlikten veya baz insani
duygularla dier evrelerle arkadaa iliki kurmaya kalkann
Tanr yardmcs olsun. Eer bu yaknlama politik anlamda
zararszsa, ona yalnzca glnecektir. Fakat subay srsnden
farkl bir politik eilimi varsa, szgelimi liberal veya demokratikse
(sosyal devrimcilii hesaba katmayn bile) vay onun haline.
evresindeki tm subaylar onu ihbar etmek iin yaracaklardr.
Genelde daha yksek otoriteler subaylardan azam ballk
beklerler ve bu yzden askerler gibi onlar da kk bir bo
zamanlar kalmamacasna megul ederler. Askerlere talim
yaptrmak ve onlar denetlemek bir subayn gnnn drtte n
alr; geriye kalan drtte birde de askeri limlerle ilgilenmesi
stenir. Mesela binbalk rtbesine ykselmek isteyen bir subay
ynla snavdan gemek zorundadr. Yan sra subaylara trl
konularda mtemadiyen dnem devleri verilir ve terfileri bu
devlere gre belirlenir. Yani tpk Fransz ordusu gibi Alman
ordusu da halk dmanl hususunda hayli gvenilir, kendi kendine
yeten, kapal bir dnyadr.

Fakat Alman ordusu Fransz ordusundan, aslnda dier btn

Avrupa ordularndan ok daha byk bir avantaja sahiptir: Alman
subaylar bilgilerinin genilii ve bilimsel kalitesi, askeri
152
DEVLET VE ANAR

konular teorik ve pratik olarak kavraylar, askerlik meslein-deki

gayretli ve ksmen limce tutumlar, dayankllklar, inatlklar,
adanmlklan ve ayrca o grece drstlkleri sz konusu
olduunda dier tm ordularn subaylarndan stndrler.
Btn bu vasflarn sonucu olarak, Alman kuvvetleri, rgtleni ve
silahlanma bakmndan, III. Napoleon Fransa's ve neredeyse her
zamanki Rusya gibi kt zerinde kalmyor, dorudan bir gerek
olarak karmza kyor. Bu avantajlarn tesinde Almanya'da idari,
kamusal, zellikle askeri hesap kontrolleri byk apl
dolandrclklar engelleyecek titizlikle yaplyor. Oysa Rusya'da
tam tersine, "hrsz hrszdan hesap sormayaca" iin gerei
aa karmak hemen hemen imknsz hale gelir.
Bunlarn hepsini aklnzda tutun ve kendinize Rus ordusunun
Almanya'ya kar bir saldr savandan baaryla kma ans olup
olmadn sorun. Diyeceksiniz ki, ama Rusya bir milyon askere
ulaabilir. Muhtemelen iyi rgtlenmi ve iyi silahlanm
olmayacaksa da Rusya'nn bir milyon askere ulatn farz edelim.
Bunlarn yans, kendi halinde mutlu mutlu yaayp giden halk
gzetlemek adna imparatorluun drt bir yanna dalacak ve eer
stk denetlenmezlerse gnlk hayatn rahatlna kaplp
hamlaacaklardr. Sadece Ukrayna, Litvanya ve Polonya iin ka
asker gerekeceini bir dnn! ok. Bu yzden Almanya zerine
500.000 kiilik bir ordu gndermeyi de ok beklersiniz; Rusya'nn
tarihinde byle bir ordu toplad vaki midir?
Ama Almanya'da gerekten bir milyonluk bir orduyla, rgtlenii,
eitimi, ruh hali ve silahlaryla dnyann en byk ordusuyla yz
yze geleceinizden emin olabilirsiniz. stelik arkasnda, geen
savata galip gelen Prusyal Fritz* deil de III. * Fritz, IV.
Frederick VVilliam'dr. Daha ok Fritz ismiyle bilinirdi, (.n.)
153
MIHAIL BAKVNIN

Napoleon olsayd byk ihtimalle yerlerinden kprdamayacak olan

ama imdi artk bir Rus istilasna kar tek vcut halinde
ayaklanmaya hazr devasa bir milis gc bulunacak.
Ve diyeceksiniz ki ihtiya halinde Rusya (yani Rus mparatorluu)

bir milyon asker daha toplayabilecek gtedir. Elbette, kt

zerinde kald srece neden olmasn? Yeni bir seferberlik
kararnamesi yaynlar ve meseleyi halledersiniz. Fakat bu bir milyon
asker nasl toplanr? Kim toplar? Yedekte tutuunuz generalleriniz
mi, subaylarnz m, garnizonlarnz m, valileriniz mi,
brokratlarnz m? Bir milyon askeri toplamak iin on binlerce,
hatta yz binlerce insan alktan lr yahu! Onca adam topladnz
diyelim, onlan rgtleyecek kadar ok subay, onlar donatabilecek
kadar ok silah nerden bulunur? Ellerine sopa m vereceksiniz?
Bizim bir milyonu adamakll silahlandracak paramz yok, siz bir
milyondan daha sz ediyorsunuz. Size bor verecek kadar enayi
bankaclar dnya zerinde yoktur; tutun ki verdiler, bir milyon
adama tehizat dzmek yllarnz alr.
Yoksulluumuzu ve gszlmz Almanlarn zenginlii ve gcyle
karlatralm. Almanya Fransa'dan 5 milyar frank ald. 3
milyarnn trl masraflar iin kullanldn farz edelim: prenslere,
devlet adamlarna, generallere ve albaylara avantalar datlmtr
(askerler elbette avucunu yalamtr), i ve d gezilerin giderleri
karlanmtr. Geriye yeni kaleler dikmek ya da eski kaleleri
onarmak, yeni toplar, tfekler sipari etmek vb. iin iki milyar
kalr. Zaten u haliyle bile Almanya'nn, her taraf tka basa silahla
dolu muazzam bir cephanelikten fark yoktur. Ve siz geliigzel
eitiminiz ve silahlanmanzla Almanya'y alt etmekten dem
vuruyorsunuz.
Burnunuzu Alman topraklarna sokar sokmaz yle iddetli
bir darbe yiyeceksiniz ki, saldn savanz daha attnz ilk
154
DEVLET VE ANAR

admda savunma savana dnverecek ve Alman askerleri Rus

mparatorluunun snrlarn geecekler.
Hi olmazsa bu defa Rus halkn genel bir ayaklanma iin provoke
etmi olmayacaklar m? Rus ehirlerine girerlerse ve szgelimi
Moskova'ya doru harekete geerlerse evet. Fakat Alnanlar o
kadar aptal deillerdir. Onun yerine Battk ehirlerini katederek
Petersburg ynnde kuzeye ilerleyecekler ve yalnz kk
burjuvaziden, Protestan Papazlardan ve Yahudilerden deil,
tedirgin Alman baronlarndan, onlarn ocuklarndan, rencilerden
ve bunlar araclyla Petersburg'daki bir yn Bal-tk
generalinden, subayndan, yksek veya alt dzey memurlardan
dostlar edinmek bakmndan hi sknt ekmeyeceklerdir.

Polonya'y ve Ukrayna'y Rus mparatorluu'na kar kkrtmaktan

da geri kalmayacaklardr.
Paylald zamandan bu yana gelien sre, Polonya'nn en inat,
en tehlikeli dmannn Prusya olduunu ortaya koydu, Rusya da az
barbarlk sergilemedi ama binlerce insan ldrmesine, idam
etmesine, ikenceden geirmesine, Sibirya'ya srmesine, yani tam
anlamyla bir vahet uygulamasna, stelik Muravev'in yntemlerini
arkasna almasna ramen Polonya'nn kendi payna den ksmm
bugne dek Ruslatrmay bir trl baaramad. Avusturya
Galiya'y Almanlatrmak iin parman bile oynatmad. Prusya ise
Alman ruhunun ve dier lkeleri zor yoluyla, sunni bir biimde
Almanlatrmak misyonunun gerek temsilcisi olarak, evvelce ele
geirdii Kninsberg bir yana, Danzig eyaletini ve Poznan
Dkal'n ne pahasna olursa olsun Almanlatrmaya koyuldu.
Prusya'nn asimilasyon srecinde uygulad yntemlerin hepsini
saymak uzun srer. Bu yntemler iinde en nemli olan, Polonya
topraklarnn yaygn bir kolonizasyonla Alman kyllerine
almasdr. Topra mlk edinme hakk tannan ve
155
M1HAIL BAKUNIN

almlarda her eit yardm yoluyla desteklenen kyller, 1807'de

tam olarak zgrletiler ve bu uygulamalar hayata geiren Prusya
hkmeti, Polonya kylleri arasnda bile ok byk bir prestij
kazand. Ardndan ky okullar kuruldu ve bu okullar araclyla
Almanca retilmeye alld. 1848'e gelindiinde btn bu
nlemler sayesinde Poznan Dkal'nm te birinden fazlas
Almanlatrlmt. Kasabalardan sz etmeye gerek yok; buralarda
Alman erafnn, zanaatkrlarnn ve hayli iyi geindikleri
Yahudilerin okluu nedeniyle Polonya tarihinin ok eski
dnemlerinden bu yana zaten Almanca konuuluyordu. Hem sonra
herkes ok iyi bilir ki, Polonya'nn bu kesimindeki kasabalarn byk
ounluu antik alardan beri Magdeburg szde-yasasna bal
olarak idare edilmilerdir.1
Prusya Polonya'da, bar dnemlerinde hedefine doru bu ekilde
ilerliyor, fakat Polonya yurtseverlii bir halk hareketi yaratt
veya yaratmaya kalktnda da en vahi nlemleri almaktan geri
kalmyor. Yansra, daha nce de belirttiimiz gibi Polonya
Krall'nda ba gsteren ayaklanmalar bastrmak hususunda Rus
hkmetine daima sadakatle ve hararetle yardm ediyordu. Prusya
polisi, saygdeer Prusyal subaylar, kendi lkelerinde saklanan

Polonyallar yakalamak iin bilhassa aba gsteriyorlar ve onlar,

"inallah sizi asarlar" demeyi de ihmal etmeden, pis bir keyifle Rus
polisine teslim ediyorlard. Fakat bu bakmdan Prens Bismarck'm
yannda Muravev celladnn laf bile edilmez!
Bismarck bakan olana kadar Prusya bu ileri daima gizliden gizliye
ve mahcup bir biimde kotarmt ve eylemlerini her frsatta
yadsmt. Maskeyi frlatp atan Bismarck oldu. Bis-

1 Magdeburg Yasas kasabalara byk zerklik tanyan belediyesel bir zynetim

sistemiydi. 13. yzylda Magdeburg ehrinin berat olarak ortaya km, sonradan
yalnzca Almanya iin deil, Dou Avrupa'nn nemli kesimlerinde de yzlerce
ortaa kenti iin bir model haline gelmiti.
156
DEVLET VE ANAR

marck'n nderliindeki Prusya hkmeti, Polonya'y kanl

nlemlerle bastrmakla tereddt etmemesi hususunda Rusya'y
ikna etmeye alt ve bu amala Rus hkmeti zerindeki btn
nfuzunu kulland. Dahas Prusya'nn bu i in en aktif yardmda
bulunmaya hazr olduunu Rusya parlamentosu ve Avrupal
diplomatlar nnde ak ak ve alay derecesine beyan etti ve
stelik bununla bbrlendi.
Son olarak, yakn bir zamanda Bismarck, parlamentoda hkmetinin
u an Prusya-Alman egemenliinde bulunan Polonya eyaletlerinde
Polonya ulusunun kalntlarm toptan ortadan kaldrmakta kararl
olduunu aka ilan etti. Ne yazk ki Galiya Polonyallarndan
sonra imdi de Poznan Polonyallar, ulusal davayla papalk
iktidarnn glenmesi meselesi arasnda her zamankinden daha
yakn bir iliki kuruyorlar. Bu tavra sahip kanlar Cizvitler,
ultramontanlar*, manastr tarikatlar ve psiko-poslardr. Sz
konusu yaknlama ve ittifak bu zatlara, ayn 17. yzylda olduu
gibi, hayli yarar salayacaktr. Ama neyse, bu Polonyallarn sorunu,
bizim deil.
Btn bunlardan Polonya'nn en tehlikeli ve zalim dmannn
Bismarck olduunu gstermek iin sz ettik. Polonyallar
yeryznden silmek ii Bismarck'n hayatnn anlam olmua benzer.
Ama Almanya'nn karlar gerektirdiinde Polonyallar Rusya'ya
kar isyana kkrtmaktan da geri kalmayacaktr. Ve Polonyallar
Almanlar zerre kadar hazzetmemeleri bir yana, Bismarck ve
Prusya'dan nefret ettikleri halde, btn Slav halklar gibi
Almanya'ya kar tarihsel br kinle dolu olduklar halde, daha dne
kadar Prusya Alnanlarnn penesinde acyla inledikleri halde,
Bismarck'n arsyla kesinlikle ayaklanacaklardr.

Ultramonanlar; Katolik kilisesi tarihinde papann stnln ve kilisenin merkezi

leti rilmesini savunan gr yanllar, (.n.)
157
MIHA/L BAKUNN

Almanya'da ve bizzat Prusya'da oktandr, bir arada

parlamentonun byk ounluunu, toplumunsa daha byk
ounluunu oluturan geni ve ciddi siyasi parti var: Liberalilerici parti, demokrat parti ve sosyal demokrat parti.1 Almanya'nn
Rusya'yla yapaca bir sava ngren, bir yere dek arzulayan ve
gerekli bulan bu partiler, Polonya'nn isyan etmesinin ve belirli
snrlar iinde yeniden kurulmasnn sz konusu savan zorunlu
koulu olduunu anlam bulunuyorlar.
Ne Bismarck'n, ne de bu partilerin bir tekinin Prusya'nn gasp
ettii tm eyaletleri Polonya'ya geri vermeyi kabul etmeyeceklerini
sylemek bile fazla. Kninsberg bir yana, Dan-zig'den veya Bat
Prusya'nn bir karndan dahi vazgemezler. Artk btnyle
Almanlatn iddia ederek Poznan Dkal-t'nn byk blmn
de kendilerine saklayacaklardr. Yani Prusya'ya den Polonya
payndan Polonyallara ok az yer vereceklerdir. Bunu kitabna
uydurmak iin de Lvov ve Krakov da dahil btn bir Galiya'y ve
Polonya'y elinde tutabilme gc gsterirse Rusya'nn ilerine dek
gani gani topra sunmaktan kanmayacaklardr. Yan sra onlara
gerek duyduklar tm mali yardm, silahlar ve askeri destei de
salayacaklardr (elbette bunu Polonyallara duyduklar bir borcu
ifa etmek eklinde garanti edeceklerdir).
Polonyallarn bu teklifin zerine atlayacaklarndan kuku
duyulabilir mi? Daha azna bile raz olacak kadar umutsuz
durumdalar nk.
Polonya'nn paylalmasndan bu yana bir yzyl geti. Polonyal
yurtseverlerin binlerce ehit verdikleri aralksz bir mcadeleyle,
umutsuz isyanlarla dolu koca bir yzyl! Byle bir kahramanlk
gsterebilmi ka ulus vardr?
]

Bu parti. Ulusal Liberaller, sol-libera! lericiler ve Sosyal Demokratlar idi.

158

DEVLET VE ANAR

Polonyallar neler neler denemediler ki? Orta snf suikastlar,

kk burjuvazinin entrikalar, silahl eteler, ulusal isyanlar, her
trden diplomatik oyunlar ve kilisenin yardmlar... Denemedikleri
kalmad, en ufak bir umuda sarldlar ve her seferinde ihanete
uradlar. imdi, can dman Almanya'dan geliyor olsa da, byle
bir teklifi nasl geri evirebilir?

Baz Slavofiller onlar muhtemelen ihanetle sulayacaklardr. Neyin

ihaneti yahu? Slav davasna ve dayanmasna ihanet mi? Peki nedir
bu dava, iinde ne var, kendini nasl ortaya koyuyor? Bu dava panSlav sergisi iin Palacky'in ve Reger'in Moskova'ya yaptklar
yolculuk ve ara ballk bildirgeleri midir? Slavlar Polonyallara ne
zaman kardee davrandlar; sempatilerini ne zaman, nasl ifade
ettiler? Palacky, Rieger ve mai-yetlerindeki bat ve gney Slavlar,
ellerindeki kan henz kurumu olan karde katili Rus generalleriyle
pp, ar celladnn erefine kadeh kaldrrken mi?
Polonyallar kahraman insanlardr, ok ehit verdiler ve erefli bir
gemileri var. Slavlarsa hl ocukturlar ve nemleri gelecekte
yapacaklarna bal. Slav sorunu bir gereklik deil, sadece sosyal
devrimle hayata geebilecek olan bir umuttur. Ancak imdiye kadar
Polonyallar da -yani daha ok eitimli orta snftan menkul olan
Polonya yurtseverleri- byle bir devrim iin pek hevesli
davranmadlar.
Varolmayan bir Slav dnyasyla miadn az ok doldurmu Polonyal
yurtseverler arasnda ne gibi bir ortaklk sz konusu olabilir?
Aslnda Slav sorunu, onu Polonya'ya tamaya alan birka kii
dnda Polonyallarn umrunda bile deildir. Macar-larla daha iyi
anlar Polonyallar, onlar kendilerine daha yakn bulurlar. nk
baz benzer taraflar var, bir dizi tarihsel any paylayorlar.
stelik Polonyallar, gney ve bat Slavlarndan, zellikle
Polonya'nn can dman Rusya'ya duyduu sempati159
MIHAL BAKUNIN

den dolay bat Slavlarndan (hatta denebilir ki kategorik olarak)

ayrlrlar.
Dier lkelerde olduu gibi Polonya'da ve Polonyal gmenler
arasnda da siyaset zemini bir dizi partiye blnmt.
Aristokratik bir parti, dinsel bir parti ve anayasal monarist bir
parti vard; yan sra askeri diktatrlk yanls bir parti, Birleik
Devletler hayran lml bir cumhuriyeti parti, Fransa izgisinde
ilerleyen bir kzl cumhuriyetiler partisi ve nihayet hatta sosyal
demokratlarn kk bir partisi bile vard. Mistiksekt partilerinden
sz etmeye gerek yok. Fakat biraz dikkatli bakldnda hepsinin
esasen ayn amaca sahip olduu grlyordu: Polonya devletini 1772
snrlaryla yeniden kurmak dorultusunda hepsi tutkulu bir arzu
duyuyordu. Liderlerinin karlkl anlamazlklar bir yana
braklrsa, bu partilerin balca ayrlk noktalar, 1772 idealine

ancak kendi yntemleriyle ulalabileceine inanmalaryd.

1850'ye dek Polonyal gmenlerin ok byk ounluu
devrimciydi; nk bamsz bir Polonya'nn yeniden inasnn
Avrupa apndaki muzaffer bir devrimin kanlmaz sonucu
olduundan emindiler. 1848 Avrupa'snda Polonyallarn katlmad
bir tek hareketlilik yoktur; hatta genellikle liderlii stlenirlerdi,
Saksonyal bir Alman aknln yle ifade ediyordu: "Bir yerde
byk bir karklk m var, Polonyallar mutlaka oradadrlar."
1850'de devrim drt bir kede yenilgiye uraynca devrime
duyulan inan da azald, Napoleon'un yldz parlad ve birok
Polonyal gmen ateli ve gzpek Bonapartistler haline geldiler.
III. Napoleon'un yardmn alarak bir yn meseleyi halletmeyi
hayal ettiler. Napoleon'un 1862-63'teki rezil ihaneti bile ona
duyduklar gveni ykmaya yetmedi.1 Tak Sedan'a kadar.
1 Baknin III. Napoleon'un, Rusya'nn Polonya isyann bastrmasna ynelik
diplomatik protestolardan baka bir ey yapmamasna gndermede bulunuyor.
160
DEVLET VE ANAR

Bu d krklnn ardndan Polonyallar iin geriye snabilecekleri

bir tek Cizvitler ve ultramontanlar kald. Avusturyal ve dier
Polonyal yurtseverlerin ou umutsuzluk iinde telala Galiya'ya
yneldiler. imdi dnn ki Almanya'nn iinde bulunduu durumun
zorlamasyla can dman Bismarck Polonyallar Rusya'ya kar
syan etmeye arm ve stelik onlara bo vaatler yerine para ve
silah vermi, askeri destekte bulunmu. Reddetmek mmkn m?
Polonyallarn bu yardm karlnda imdi Prusya'ya ait olan
topraklarn byk blmnden, ac ekerek de olsa resmen
vazgemek zorunda kalacaklar dorudur. Fakat koullarn
zorlamasyla ve Rusya karsnda zafere ulaacak olmann gveniyle
ayaklanacaklar ve o topraklan Polonya'y yeniden kurduktan sonra
elbet bir gn geri alacaklarn dnerek avunacaklardr. Ve de
dorusu, kendi bak alarndan pek de haksz saylmayacaklardr.
Alman askeri yardmyla ve Prens Bismarck'n himayesinde
kurulacak olan bir Polonya elbet garip bir Polonya olacaktr. Ama
hi yoktan iyidir ve zaten Polonya Bismarck'n himayesinden
kendini kurtarma planlan yapmaya derhal balayacaktr.
Uzun lafn ksas Polonyallar bu teklifi her eyiyle kabul edecekler
ve Polonya ayaklanacak, Litvanya ayaklanacak ve ksa sre sonra
Ukrayna da ayaklanacak. Polonya yurtseverleri birer sosyalist
olarak hibir ie yaramazlar, lkelerinde devrimci sosyalist

propaganda falan yapmayacaklardr. Kald ki hamileri Bismarck izin

vermeyecektir buna, nk Polonya Almanya'ya ok yakndr ve
belli olur byle bir propaganda Prusya Polonya'sna da yaylverir.
Fakat Polonya'ya uygun olmayan bu i, Rusya'da kotarlabilir. Gerek
Almanlar, gerek Polonyallar iin Rusya'da bir kyl isyann
kkrtmak hayli yararl olacaktr; Rusya'nn her yanna dalm ne
ok Polonyal ve Alman oldu161
M1HAH BAKUNN

unu bir duunun, hi de zor olmayacaktr bu i onlar m En

azndan ou Bsmarck'n ve Polonyallarn doal mttefikleri
olacaklardr Mizanseni gznzn onune getirin bir Kafalarna
dipii yemi askerlerimiz kaacak, onlarn pei sra Almanlar
kuzeyden Petert,burg'a, Polonyallar batdan ve gneyden
Slomensk ve Ukrayna'ya ilerleyecek, tam o esnada da Rusya ve
Ukrayna'da sahneye genel ve muzaffer bir koylu isyan kacak
Bu yzden delrmedt surece hibir Rus hkmeti pan-Slavzm
bayrana sarlmayacak ve Almanya'ya sava, amayacaktr
Yeni Alman imparatorluu nce Avusturya yi, sonra da Fransa'y
ezip geti ve onlar ikinci snf gu durumuna duur-du Sadece bu
k devleti deil, kendi iyilii iin Avrupa'dan yaltt Rusya yi da er
ge smrgesi klacaktr (Kuskusuz halk bu ablukay datmak
isterse kendi yolunu aacaktr Biz Rus mparatorluu'ndan
bahsediyoruz )
Rus mparatorluu iin Avrupa kaps artk kapand Anahtar Prens
Bsmarck'n cebinde ve ne olursa olsun onu Prens Gorchakov'a
vermeyecek '
Fakat Tann bir kapy kapatrsa bir kapy aar derler Eer
kuzeybat kaplan ebediyen kapanmsa, hi bu denli gvenli \e
geni biimde almam olan gney ve gneydou kaplar, Buhara,
Iran, Afganistan, Hindistan snr boylar ve nihayet imparatorluun
tutkuyla son hedef belledii istanbul ne gne du-ruyor1? Sevgili
mparatorluumuzun an-hretinin ateli savunucular, Rus
politikaclar uzun zamandr imparatorluun bakentim ve onunla
beraber arlkl gu merkezim, yan kendisini kuzeyden gneye,
Baltk Den/'nn kurak kylarndan Karade] Prens Aleksander Gordakov (1798 !881) ]8^6 18X2 yllar arasnda Rus
imparatorluu mn ^amolychn (yan dileri bakanln) vunuti
162
DFVLETVt ANAR

nz ve Akdeniz'in yeil kylarna (ksaca sylemek gerekirse

Petersburg'dan stanbul'a) tamann daha iyi olup olmayacan
tartyorlar
Elbette Petersburg ve Baltk Denz'ndek merkezi ve egemenlii
sabit tutup istanbul'u almaya niyetlenecek kadar agoz-lu
yurtseverler de var Rusya'da Ama yle olanaksz bir niyet ki bu,
Rus Imparatorluu'nun gucune duyduklar mutlak inanca karn
baarlabileceine onlar da pek inanmyorlar Dahas geen yllarda
bu zatlarn gozunu am olmas gereken bir otav gerekleti
Prusya Krall Holstem, Schleswg \e Hanover' ilhak edip
dorudan doruya bir Kuzey Denizi gutu olup kt
Denizlere hatr saylr uzunlukta kys bulunmayan bir devletin
dnyayla dorudan iletiim kuramayaca, dolaysyla dnyann
gerek ekonomik, gerek sosyal ve kltrel geliimine uzak kalaca,
yan birinci derece bir gu saylamayaca kabul edilir Apak bir
gerektir bu En gulu, eitimli ve mutlu (bir devlet dzeninde ne
kadar mutluluk olabilirse artk) devlet dahi dnyadan yaltld
takdirde elli yl iinde veya k kuaklk bir sure gemeden fel
olacaktr, gucu azalacak, aptallaacak ve mutluluu kabak tad
veecektr
Bakn in'e, akl banda ve kendi apnda mutlu grnyordu Peki
imdi neden Avrupa deniz kuvvetlerinin en mtevaz abalar, onlar
Avrupa'nn egemenliine deilse bile aklna ve iradesine tab
klabiliyor9 in'in bu denli zayflam olmasnn nedeni nedir9 unku
n yzyllardr, bir yanyla dahili k-rumiannn bunalmndan, fakat
nemli olude dnyadan uzun zaman yaltlm olmasndan kaynakl
bir duraklama yayor
Devlet erevesi iinde bir ulusun dnya apndaki lerle-meve
katlabilmesi m bir dizi farkl koul gerekir Mantk, enerji,
eitim, retici emek kapasitesi ve en geni dahili ozgur163
MIHAIL BAKUNN

lk (kitleler iin deil elbette). Fakat bu koullarn yeterince ilevli olabilmesi iin denizcilik ve deniz ticaretini kapsamas gerekir.
nk deniz ulam grece ucuz, hzl ve serbesttir (denizlerin
sahibi yoktur). Bu bakmlardan demiryolu da dahil btn ulam
biimlerinden stndr. Belki de gnn birinde denizin yerini hava
tamacl alacak ve lkelerin koullarn, geliimlerini eit
klmakta nemli bir rol oynayacaktr. Ama u an iin ciddi bir
alternatif deildir ve denizcilik uluslar iin en uygun ulam

yntemidir.
Devletlerin tamamen ortadan kalktklar gnler de gelecek.
Avrupa'daki sosyal devrimci hareketin btn hedefi bunu hayata
geirmek olacaktr. Siyasi devletlerin ykntlar zerinde, gerek
zgrlkle aadan yukarya rgtlenerek gnll retici
birliklerinin, komnlerin, eyalet federasyonlarnn, ayrm
yapmakszn btn uluslar kucaklayan birleik bir dnyann
yaratlaca gnler uzakta deil. O zaman herkes, ky sakinleri
dorudan doruya, uzaktakiler her eit vergiden, denetimden,
gmrkten, ynetmelikten, izinden, bavurudan kurtulmu olarak
demiryoluyla denize varabileceklerdir. Bu durumda bile ki-yt
insanlar sadece maddi deil, bir dizi entelektel ve ahlaki doal
avantaja sahip olacaklardr. Dnya pazaryla, dnya apndaki
ilerlemeyle dorudan iliki kurma olanaklar ne kadar muazzam bir
geliim seyri izlerse zlesin, denizden uzak olanlar kydakilerden
daha yava gelieceklerdir.
Havacln epey nem kazanacak olmas bundandr. Atmosfer
yekpare bir okyanustur, kylar her yerdir, bylece ku umaz
kervan gemez yerlerde yaayanlar bile bu olanaktan eit ekilde
yararlanabileceklerdir. Fakat atmosfer denizin yerine geene
kadar ky insanlar her bakmdan daha ileri konumda olacaklar ve
insan rk iinde bir tr aristokrasi meydana getireceklerdir.
164

DEVLET VE ANARt

Btn bir tarih, bilhassa tarihte ilerleme namna ne varsa ou, ky

insanlarmca yaplmtr. Uygarln yaratcs olan Yunanllarn
lkesi batan baa denizin kysndayd. Eski Ro-ma'nn gl bir
dnya devleti haline gelmesi ancak denizlere aldnda mmkn
oldu. Modern tarihte siyasal zgrlklerin, toplumsal hayatn,
ticaretin, sanatn, bilimin ilerlemesini -tek kelimeyle insanln
Rnesansn- ayn Yunanistan gibi neredeyse tamamen bir ky
eridinden ibaret olan talya'ya borluyuz. talya'dan sonra dnya
apndaki ilerlemenin liderleri olan uluslar da hi farkl deildir:
Hollanda, ngiltere, Fransa ve nihayet Amerika.
te yandan Almanya'ya bir gz atalm. Halknn marifetleri
saymakla bitmez; ender bulunur bir alkanlk, bilimsel ve dnsel
kapasite, rahminden byk sanatlarn ve airlerin doduu
estetik duyarllk, byk felsefeciler reten ok boyutlu bir beeri
ilgi... Halknn bu yetenekleri ve gelikinliiyle herkese fark atan
brokratik, askeri ve polisiye devlet dzenine karn Almanya

neden birok bakmdan Fransa ve ngiltere'nin gerisindedir?

Szgelimi ticarette Hollanda'y, sanayideyse Belika'y neden hl
gememitir?
Denecek ki Almanya hibir zaman bir zgrlk tutkusuna ve
talebine sahip olmad. Bu bir yere kadar doru ama iin sadece bir
yan. Ayn derecede nem tayan bir baka neden var: Almanya'nn
uzun bir ky eridi yoktur. 13. yzylda Hansetik Liga
oluturulduunda Almanya'nn hi olmazsa batda kylar vard,
Hollanda ve Belika henz Almanya'nn elindeydi ve Alman ticareti
hayli byk bir geliim vaat ediyordu. Fakat on drdnc yzylda
cesur bir ruhla ve zgrlk talebiyle ayaa kalkan Benelux lkeleri
Almanya'dan kopmaya baladlar. Kopu 16. yzylda tamamland ve
Roma mparatorluumun hantal varisi olan bu byk imparatorluk
neredeyse tamamen bir
165
MIHAILBAKUV1N

kara devleti haline geldi Elinde sadece Hollanda ve Danimarka

arasnda, Almanya gibi geni bir lkenin rahat nefes almas iin son
derece yetersiz olan dar bir ky penceresi kald Bylece in'e
benzer bir uyuuktuk hal Almanya'y da sard
Bu tarihten itibaren Almanya'da glu bir devletin oluumunu
salayan butun lenc politikalarn merkezinde Brandenburg
Elektorluu* yer ald Brandenburg elektorler Baltk kylarnn
denetimini ele geirmek ynndeki tutarl abalaryla Almanya
adna ok nemli bir s, yaptlar nce Konnsberg, sonra
Polonya'nn ilk paylamnda Danzg' ele geirerek Almanya'nn
imdiki byklnn temelim attlar Prusya da alklar arasnda
Kel', yan sra tum Schleswg ve Holstein' alarak buyuk Almanya
tablosunu tamamlam oldu
1848'den sonra hepimi?, ayr ayn butun Valerland devletlerinin,
lkenin kuzeyindeki, gneyindeki, dousundaki, batsndaki,
ortasndaki Almanlarn Schle;>wg-Holsten sorununun geliimini
nasl tutkulu bir merakla izlediklerine tank olduk Almanlarn bu
merakn Danimarka despotizmi altnda ezilen soydalarna
duyduklar sempati biiminde aklayanlar ok yanlyor!ard
Tamamen farkl bir ilgi, politik, pan-Aiman bir ilgi, deniz >ollanm ve
kylarn fethetmek ve guh bu Alman donanmas yaratmak
dorultusunda gelien bir ilgiydi soz konusu olan
Almanya'da donanma sorunu kendisim 1840 veya 4I'lerde oktan
ortaya koymutu Herwegh'n "Alman donanmas" nr-ntr

Almanya'da nasl bu heyecanla karlandn anmsamak gut, deil '

* Brandenburg fclektorier Kutsal Roma Cermen mparatorluunda
mpa rator skmn katlma hakkn sahip prenslere elektor denirdi 1272 de onaya
kan bir kurum olarak [806da imparatorlukla birlikte sona erdi Yedi elektorluk
vadt Brandenburg bunlardan bindir (c. n )
1 Politik bir Alman ^arolan Georg Herwegh (1817 1875), Almanya va
demokratik ilkeleri uyalamaya alan bir hareket olan Gen^ Almanya
hareketinin temsilci lerndend, De Deutsche Holte adl sun 1841de

166

DEV ET Vt ANAR

Almanlar akl banda bir halktr Denzlersz gulu bir devletin

varolmayacam iyi biliyorlar Bu yzden tarihsel, etnog-rafk ve
corafi gereklen hie sayarak srarla Trestenn bir Alman ehri,
bulun Tuna'nn da bir Alman nehri olduunu iddia ediyorlar unku
bunlar deniz demek Ve sosyal devm Almanlar durdurmazsa yrn
veya on yl iinde, belki de daha ksa bir zaman sonra (u sralar
her ey o denli hzl ilerliyor ki) Alman Danimarka'sn, Alman
Hollanda sini ve Alnan Belika'sn da gen alacaklar Doruyu
sylemek gerekirse Almanlarn politik durulann ve igdsel
arzularnn doal mantnda bunlar yer almaktadr
Bu yolda ilerlemeye baladlar, yolun bir bolumunu katett-ler bile
Bugn Almanya'nn ahmnda csmlet, onun akl \e ellen olan
Prusya, Ballk ve Kuzey Denizindeki konumunu glendirmitir
Bremen, Hamburg, Lubeck, Mecklenburg ve Oldenburg'un
zerklikleri masum gibi grnen bir akadan haettr Holsten
Schlesvvg ve Hanover'te birlikte hepsi Prusya'nn paralar haline
geldiler Ve imdi Fansz parasyla eksikliklerini gideren Prusya bin
Baltk Denz'nde, den Kuzey Denz'nde, kt gulu donanma
oluturmaya koyuldu Ik denizi birletirmek iin kazm suren
nakliye kanalyla bu tk donanma pek yaknda tek bir donanma
olacak ve u haliyle bile Danimarka ve isve donanmakt nidan gulu
olan bu k donanma, yllar gemesine hi gerek kalmadan Rus Ballk
donanmasn da gende brakacak te o \akt Baltk'tak Rus
egemenlii, ayn bir sava gemisi gibi Baltk sulanna gmlecek Yan
elveda Riga, hoakal Revel, gle gle Finlandiya ve yenilmez
Krontad'yla beraber grrz Petersburg '

yaynland Bakmn 1842de Dresdende Herwtgh ile yakn arkadalk kurdu

1 Riga ve Revcl nalnn Rusa sn), srasyla Lctonyj ve Estonyddak Ballk
limanlardr St Petersburg'un ok yaknndaki bir adada bulunan bir deniz ss olan
Krontad Rusya nn Baltk donanmasnn durduu yerdi

167

MIHAIL BAKUNN

Rusya'nn gcn abartmaya alm olan Kvass yurtseverlerimiz

bunun bir samalktan, bir eytan masalndan ibaret olduunu
dneceklerdir. Ama hayata gemi olgulardan kaynakl, btnyle
doru bir karsamadr bu. Mali kaynaklardan ynetsel kadrolarn
niteliklerine, bilimsel bilgi dzeyinden halkn karakter yapsna ve
yeteneklerine kadar Almanya'ya Rusya zerinde kesin bir stnlk
salayan gerek veriler zerinde te-mellenmitir. Ama tabii,
gerekler acdr.
Alman devletinin faaliyetleri itici, naho ve ren olsa da, her
eye ramen pratik ve ciddi sonular retmektedir.
Oysa Rus devletinin faaliyetleri yle mi? iticilik, naholuk, irenlik
hususlarnda bir santim aa kalmaz ama btn faaliyetleri daha
ilkel ve stelik yararsz sonular retir. Bir rnek verelim: Alman
ve Rus hkmetlerine bir i iin, szgelimi bir gemi yapm iin eit
miktarda para verildiini -diyelim ki bir milyon- farz edin. Sizce
Almanya'da bu para i edilebilir mi? Olsa olsa yz bini, bilemediniz
iki yz bini alnabilecektir. Gerisi dorudan doruya i iin
kullanlacak, nl Alman verimi ve yeteneiyle deerlendirilip
karmza prl prl bir gemi olarak kacaktr. Ya Rusya'da? Her
eyden nce yans zimmete geirilecek, drtte biri ihmalkrlk ve
cehalet sebebiyle arur edilecek, geri kalan drtte biriyle alt
kaval st ihane, toplama bir gemi retilecektir.
Byle bir durumda Alman donanmasna kar Rus donanmas nasl
direnebilir, demir deil neredeyse altn glleler frlatabilecek
kadar gl olan Alman bombardman gc karsnda Krontad
benzeri Rus ky istihkmlar nasl ayakta katabilir?
Ve ite size bir elvedalar silsilesi daha: Baltk Denizi'ndeki
hkimiyete, Byk Petro'nun Finlandiya bataklklar zerinde
ykselttii kuzey bakentinin siyasi yaamna elveda! Eer b168
DEVLET VE ANAR

yk ve saygdeer anslyemiz Prens Gorchakov'un gcnn hl

hkm olsayd, mttefikimiz Prusya'nn, en az onun kadar mttefik
saydmz Danimarka'y cezalandrrcasna talan etmesine rza
gstermeden nce kendi kendine bunlar sylemi olmas,
Prusya'nn kanatlar altnda oluan yeni Alman mparatorluu kta
Avrupa'snn en gl lkesi haline geldii ve Bal-tk iin tehdit
edici bir konuma eritii zaman Rusya'nn Baltk Denizi'ndeki
hkimiyetinin sona erdiini anlam olmas gerekirdi. Gneyde,
kuzeydeki serbest deniz yolunun kaybn gideren yeni bir yol

almasayd imdi Petro'nun byk politik eserinin ve onunla

beraber Rus devletinin yerinde yeller esiyor olacakt.
Almanlar Baltik'a giderek arlk koyacaklar, bu artk belli. Baltk
kapsnn anahtarnn Danimarka'da olduu dorudur ama unu
grmemek iin kr olmak lazm: Bu zavall devlet nce Almanya'yla
gnll bir federasyonlamaya gidecek ve ardndan merkezi panAlman devletince btnyle yutulacak; bu srece raz olmaktan
baka ans yok. Bylelikle ok ksa bir zaman zarfnda Baltk
tamamen bir Alman denizi haline gelecek ve Petersburg'un politik
nemi byk oranda sona erecektir.
Gorchakov Prusya'nn Danimarka Krall'n paralamasn ve
Holstein ve Schleswig'i ilhak etmesini kabul ederken herhalde
btn bunlar biliyordu. Mantk iki durumu gerektirir: Gorchakov ya
Rusya'ya ihanet etti, ya da Rus devletinin kuzeybat egemenliini
feda etmek karlnda Bismarck'tan gneydou politikasna
yardm etmesi ynnde resmi bir taahht kopard.
Paris Ban'nn hemen ardndan veya en azndan 1863 Polonya
ayaklanmas srasnda, Prusya dnda btn Avrupal gler Fransa
ve ngiltere'yi rnek alarak Rus barbarln protesto ettiklerinde,
Rusya ve Prusya arasnda savunma ve saldrya ynelik bir ittifak
anlamas yapldndan ve bunun resmi,
169
M1HAIL BAKUNIN

karlkl balayc bir anlama olduundan hi kukumuz yok. nk

Bismarck'm, Fransa'nn mdahale etme tehlikesine ramen gle
oynaya Avusturya'ya ve Almanya'nn byk bir kesimine kar
savaa girmesinin ve sonra Fransa'ya kar daha kararl bir sava
amasnn aklamas ancak byle bir anlamann varlyla mmkn.
Rusya kk bir dmanlk gsterisi mahiyetinde kuvvetlerini
Prusya snrna doru hareketlendirseydi, Prusya ordusunun iki
cephede ilerleyiini, zellikle Fransa cephesinde durdurabilirdi.
unu hatrlayn: Geen savan sonunda btn Alman, bilhassa
kuzey kesimi askerden arndrlm, Rusya'nn Avusturya kuvvetlen
harekete geerse kendi ordusunu da harekete geirecei tehdidi
sonucunda Avusturya Fransa lehinde mdahalede bulunamam,
talya ve ngiltere de salt Rusya istemedii iin mdahale
edememiti, ite Rusya bir mttefik olarak bu kadar kararl
davranmasayd Almanlar Paris'i hayatta alamazlard.
Bismarck'n Rusya'nn kendisine kazk atmayacandan emin olduu
belli. Bu gvenin temeli ne olabilir? ki imparatorluun akrabalk

balan veya kiisel dostluklar m? Bismarck politikada duygulara

bel balamayacak kadar akll ve deneyimli bir heriftir. Yumuak
kaplilii ve sulu gzll herkes tarafndan bilinen
imparatorumuzun ise, iki partilerinde sk sk ifade ettii biimde,
byle bir dostluk ve hsmlk duyarllyla hareket ettiini
varsaysak bile, evresindeki kalabalk {hkmetin tamam, saray
efrad, Alman dman bir veliaht ve nihayet pek saygdeer
yurtseverimiz Prens Gorchakov) kamuoyunu ve koullarn gcn
arkasna alarak ona devletlerin duygulara deil karlara gre idare
edildiini hatrlatacaklardr.
Dahas Bismarck Rusya ve Prusya'nn karlarnn benzerliine de
gvenemez. Byle bir benzerlik yoktur, olamaz da. Tek bir husus
hari: Polonya sorunu. Ama bu mesele uzun sre nce
170
DEVLET VE ANARt

zld. imdi artk Rus devletinin karlar bakmndan gl bir

Alman mparatorlu'yla kap komusu olmaktan daha sakncal bir
ey yoktur. ki hacimli imparatorluun yan yana durmasnn
varabilecei tek yer var: Birinden birini ykacak olan bir sava.
Sava kanlmaz, fakat bu ki imparatorluk bir lm kalm savan
balatacak derecede i istikrar ve g salayamadklarn
dndkleri srece ertelenecektir. Bu srada birbirlerinden
nefret etseler bile karlkl destekler vermeyi srdrecekler, bu
gnlsz ttifak gelecekteki kanlmaz arpma adna g
kazanmak ve kaynak yaratmak iin avantaja evirmeye
alacaklardr. Gerek Prusya-Almanya's, gerek Rusya bakmndan
durum tam da budur.
Alman mparatorluu gcn ite ve dta henz salama
alamamtr. te, yok olmaya yazgl olmalarna ramen, aka
nemini yitirmeye balayan zerkliklerini ne pahasna olursa olsun
korumaya alan irili ufakl bir yn devletikten menkul garip bir
bileimdir. Dtaysa burnu srtlen ama btnyle ezi-lememi bir
Avusturya ve yenilmi olsa da zlalamam bir Fransa Almanya'ya
sinir sinir bakyorlar. Yan sra neo-Alman mparatorluunun
hedefledii snrlara hl tam olarak ulalm deil. Almanya yeni
fetihler, yeni savalar tasarlyor, Alman toplumunu batan aa
saran yurtseverlik furyasnn etkisiyle Ortaa Alnan
mparatorluu'nu ilk snrlaryla yeniden kurmay hedefliyor. Bu
dorultuda, belki Bohemya deil ama Trieste'yi de kapsayarak,
Macaristan hari btn Avusturya'y, btn Alman svire'sini,

Belika'nn bir blmn ve denizlere almak bakmndan byk

nem tayan Hollanda ve Danimarka'nn tamamn ilhak etme
hayalleri kuruyor. Bat ve Gney Avrupa'y ayaa kaldracak ve
Almanya'nn karsna dikecek kadar devasa planlar bunlar ve bu
yzden bir Rus ittifak olmadan kategorik olarak imknsz planlar.
171

MIHAILBAKUNIN

Kendi karlar gerei Rus imparatorluu da bu ittifaka yanamak

zorundadr. Kuzeybatda yaylmak artk suya dt iin
gneydouya ynelecek ve Baltk yerine Karadeniz'de egemenlik
kurmak isteyecektir, aksi takdirde Avrupa'dan kopacaktr. Fakat
Karadeniz'deki egemenliin bir ie yaramas iin stanbul'u ele
geirmesi gerekiyor. nk istanbul olmadan yalnzca Akdeniz'e
inmesi her an engellenebilir olmakla kalmayacak, dman
donanmalarnn ve ordularnn Krm seferindek gibi, Karadeniz'e
girmeleri daima kolay olacaktr.
Dolaysyla devletimizin yaylmac politikasnn hedefi, imdi daha
da srarl biimde stanbul'dur. Bu hedef Fransa da dahil btn
gney Avrupa'nn karlarna terstir elbette. Yalnzca onlarn deil,
Karadeniz'deki snrsz Rus egemenlii Tuna boylarnn dorudan
doruya Rusya'ya balanmas demek olduundan ngiltere ve
Almanya'nn karlarna da aykrdr. Fakat her eye ramen,
Prusya batdaki fetih planlarn hayata geirmek iin Rusya'ya
gneydou politikasnda resmen yardm etmek durumunda.
Prusya'nn lk frsatta sznden dneceinden de kukunuz
olmasn.
u an anlama uygulamasnn ba, herhangi bir anlama ihlali
beklenemez. Prusya-Alman mparatorluu'nun Paris Anla-mas'yla
getirilen kstlamalarn feshedilmesi hususunda Rusya'y nasl canla
bala savunduunu grdk, Khva'da da ayn gayretli destei
srdreceine kuku yok. Zaten Rusya ne kadar douya ekilirse
Almanlarn o kadar iine gelir.
Peki Rus hkmetini Khiva seferine zorlayan neydi? Bu seferin Rus
ticaretinin ve tccarlarnn karlarn savunmaya ynelik olduunu
dnmek mmkn deil. Eer yle olsayd hkmetin Rusya inde
bizzat kendisine kar, szgelimi Moskova valisine kar, herkese
bilindii gibi Rus ticaretini ve tccarlarn her frsatta soyan,
baltalayan eyalete ve ehir valilerine kar da niye sefere
kmadn sormak gerekirdi.
172

DEVLET VE ANAR

lleri fethetmenin devletimize ne faydas dokunur? htimal,

bazlarnn dilinin ucuna yle bir yant geliyordur: Rusya yce
misyonunu ifa ediyor, Bat uygarln Dou'ya tayor. Bu tam
akademik veya resmi azlara ya da doktriner kitaplara,
brorlere, gazetelere yarar bir yanttr. Sz konusu azlarn
samalamakta zerine yoktur, dahas daima gerekte olan bitenin
tam tersini sylerler. Bu da bize gelmez. Petersburg hkmeti
Rusya'nn uygarlatrc misyonuna gre hareket ediyor ha? Bu
adamlar insan glmekten ldrr yahu!
Kimse umuda kaplmasn, Hindistan'a doru yeni ticaret yollar
amaya da kalkmayacaz. Ticaret politikas ngilizlerin iidir,
Rusya hibir zaman bir ticaret politikasna sahip olmad. Rus
devleti esas itibariyle (yani yalnzca) askeri bir devlettir. i gc
baskc iktidarlarn karlarn gzetmektir. Hkmdar ve devlet
iin nemli olan bunlardr. Geri kalan -halk, hatta snfsal karlar,
sanayi geliimi, ticaret ve u uygarlk denen nane- bu yegne
amacn aralarndan baka bir ey ifade etmezler. Oysa belli bir
uygarlama, sanayi ve ticaret geliimi olmakszn devlet, bilhassa
modern devlet ayakta kalamaz; nk gc ulusal zenginlikten
(ayrcalkt snflarn zenginlii tabir) gelir. Fakat Rusya'da devlet
bu zenginlii afiyetle mideye ndirir ve ardndan devasa bir askeri,
sivil ve dinsel memurlar ordusunu doyurur. Genel yolsuzluk, kamu
fonlarn zimmete geirmek ve halk soyup soana evirmek... te
size Rus devletinin uygarlnn gerek yz.
Rusya'y Khiva seferine yneltenlerin arasnda daha nemli
nedenlerin yan sra u szde ticari nedenlerin de olmas sizi
artmasn. yle ya, saylan durmakszn artan memur srs iin
(tccarlarmz da aralarnda olmak zere) yeni iler yaratlmal,
yamalayabilecekleri taze ehirler bulunmaldr. Tabii ki bu
durumda devletin ne zenginliinde, ne de gcnde bir art
173
MIHAL BAKUNIN

sz konusu olacaktr, tam aksine bu iin astan yznden pahalya

kacaktr.
Niye Khiva'ya yryoruz madem? Orduya i ksn diye mi?
Askerler on yllardan beri Kafkasya'ya talim ediyordu, imdi
Kafkasya yattna gre yeni bir talim alan bulunmas
gerekiyordu ve ite Khiva seferi... Bu sefer niyetini Rus
hkmetinin basiretsizliine ve ahmaklna yorsak bile ak bir

taraf yine kalyor. Askerlerimizin Khiva lnde kazandklar

tecrbenin Bat'ya kar savarken ne denli faydal olacan
dnebiliyor musunuz? Hibir ie yaramayacak bir tecrbe in
onca masraf, onca tantana...
Rus hkmeti Hindistan' fethetmeyi ciddi ciddi dnm olabilir
mi sizce? Petersburg'daki yneticilerin bilgeliine pek gven
duymuyoruz ama dorusu bu kadar avanaklk da olmaz. Hindistan'
fethetmek! Kimin iin, neden, nasl? Bu, Rus nfusunun yarsnn
olmasa bile drtte birinin douya tanmas demektir. stelik
Afganistan'n ynla sava kabilesini alt ederek Hindistan'
fethetmenin ne cazip yan olabilir? Ksmen ingilizlere eitilmi olan
silahl Afgan kabilelerini yenmek, Khi-va'y yenmekten en az
drt defa zor olacaktr.
Eer ortada bir fetih derdi varsa ie neden in'le balanmasn? in
olduka zengin ve bizim iin Hindistan'dan ok daha ulalabilir bir
lke. nk Rusya'yla arasnda tek bir lke yok. Gznz kesiyorsa
gidin ve aln.
Dahas in, bir trl kurtulamad i karklk ve i sava benzeri
illetlerinden faydalanlarak ok ilerine dek fethedebi-lir. Rus
hkmeti bu dorultuda cretli bir giriim dnyor gibi.
Moolistan ve Manurya'y ayrmak iin aka alyor. Belki de
gnn birinde Rus ordusunun in'in bat snrn getiini duyacaz.
Bu, eski Romallarn Germen halklarna kar
174
DEVLET VE ANAR'

kazand o nl zaferlere benzeyen hayli riskli bir tir. (Bu

zaferler vahi Germen kabilelerinin Roma mparatorluu'nu nce
defetmesi, sonra da fethetmesiyle sonulanmt)
Baz tahminlere baklrsa sadece in'de 400 milyon insan yayor.
Bazlarna gre ise 600 milyon gibi inanlmaz bir rakam sz konusu.
Kitleler halinde engellenemez bir g hareketi var in'de, G
edenlerden bir ksm Avusturya'ya, bir ksmysa Pasifik'i aarak
Kaliforniya'ya akyor. Ya bir ksm inli de kuzeye ve kuzeydouya
g etmeyi kafasna koyarsa? Gz ap kapayana dek Sibirya.
Urallardan Tatar Boaz'na kadar tm blgenin ve Hazar Denizi'nin
Rusluk bir taraf katmaz.
Fransa'nn yirmi kat byklndeki (528.000 km2/ 12.220.000
km2) bu geni blgede topu topu 6 milyon kii yayor (bunun da
sadece 2,6 milyonu Rus, geri kalan Tatar veya Fin kkenli
yerlilerdir). stelik bu blgeyi bekleyen ok az sayda asker var.

Orta Asya'daki yeni smrgelerimiz de dahil, Sibirya'y batan

baa doldurmakla yetinmeyip ilk frsatta Urallar zerinden Volga
Nehrine akacak olan in kitlelerini durdurma ans var m?
Douda yz yze kalacamz kanlmaz tehlike budur. in
kitlelerini kmsemek byk bir hata olur. Nfuslar bile bal
bana bir tehlike arz etmektedir, nk ilerde ar nfus art
yznden in'e samayacaktardr. Ayrca inliler Avrupallarn
angay, Kanton veya Maimain'de alveri yaptklar inli
tccarlara benzemezler.1 in'de, in uygarlnn hemen hemen hi
yoziatramad hayli enerjik, savasever ve yz binlerce insann
hayatna mal olan bitmek bilmez i savalarda pimi kitleler
vardr. stelik son zamanlarda modem silahlar kullanmay
reniyorlar, Avrupa askeri talimine alyorlar
I Maimachin (veya Maimachen), bugn Moolistan'daki ad Allan Bulak olan,
byk bir Rus-in ticarei merkeziydi.
175
MIHAILBAKUNIN

(Avrupa devlet uygarlnn rn ve son resmi numarasdr bu

talimler). Bu talimleri, yeni silahlarla ve taktiklerle har neir
olmalarn in kitlelerinin barbarlyla, zgrlk igdsnden
yoksun doalanyla ve klece itaat alkanlklaryla birletirn,
zerine bir de k yolu bulmak zorunda olan o devasa nfusu
ekleyin, Dou'da ne byk bir tehditle kar karya olduunuzu
anlarsnz. (stelik imdilerde, 1860'daki son Fransz-tngiliz
seferinden sonra in'e doluan bir yn Amerikal ve Avrupal
asker kkenli maceraperestin etkisi altnda bir araya getiriliyorlar)
Rus hkmetinin bir ocuk saflyla atld tehlike te bu. Rusya
2.100.000 km2'iik (Fransa'nn neredeyse drt kat) bir alana sahip
bulunan, zerinde 65.000 kiinin yaad ssz Amur blgesine
bugne dek nfus aktaramayacak kadar yoksul ve aciz
durumdayken bir de tutuyor, snrlarn geniletme hesaplar
yapyor.1 syan etmekten baka aresi kalmayan Rus halknn iine
drld sefalet de cabas.
Kck bir baar ihtimali olsa da olmasa da, Rusya'nn bu ynde
biraz daha ilerlemesi, srtn batya tamamen dnmesi anlamna
gelmekle kalmayacak (zaten Bismarck'n istedii de bu), askeri
gcnn topunu Sibirya ve Orta Asya'ya ymak, Timur-lenk misali
btn ulusla birlikte Dou'nun fethine kalkmak zorunda kalacak.
Fakat Timurlenk'in halk onu izlemiti; Rus halk Rus hkmetinin
bir mi.'im bile peinden gitmeyecektir.

Yine Hindistan'a dnelim. Rus hkmeti ne denli budala olsa da,

Hindistan' fethedip zerinde egemenlik kurmay ryasnda bile
gremez. ngiltere Hindistan' en bata ticaret irketleriyle
fethetmit; bizim byle irketlerimiz yok, olanlar da kk,
paravan irketler. ngiltere Hindistan'la smr ilikisini deniz

1 1860 Pekin Anlamas'yla in, Pasifik kylarndaki geni bir blgeyi kapsayan
topraklan, Amur Nehri ve Ussuri Nehri blgelerini Rusya'ya brakt.

176

DEVLET VE ANAR

yoluyla, byk ticari ve askeri filolar yoluyla yrtyor. Bizim byle

filolarmz olmad gibi Hindistan'la aramzda usuz bucaksz
ller uzanyor. Yani bu Hindistan'n fethi meselesini atn bir
kenara, olanaksz.
Eer Hindistan' fethedemiyorsak onu yok edebilir ya da en
azndan yerli asileri kkrtp onlara yardm ederek, hatta
gerekirse askeri bir mdahaleyle destekleyerek ngiltere'nin
egemenliini nemli lde zayflatabiliriz.
Evet, bunu yapabiliriz, tabii kaybedilecek o kadar ok adama ve
paraya gnn birinde sahip olabilirsek. Niye bu kadar kayb gze
alalm ki? Bunun bize zerre kadar yarar yok (hatta bu fiilen
yklmamz demek), olsa olsa ngiltere'ye kar dalave-ra
evirmenin budalaca doyumunu yaarz. Geiniz bunlar, ngiltere
bizi engelliyor, olan bilemeyenin nedeni bu. ngiltere'nin kozu ne?
stanbul. ngiltere gcn korduu srece stanbul'un Rus
mparatorluu'nun, bir Slav veya Dou mparatorluu'nun yeni
bakenti olmasn engelleyecektir.
Rus hkmeti Khiva'da savaa giriti, nk eskiden beri
Hindistan'a yaklamaya urayor. ngiltere iin zararl olabilecek
br ak aryor ve bakasn bulamad iin Hindistan' tehdit
ediyor. Bu yolla ngilizlere stanbul'un Rusya tarafndan fethini
kabul ettirmeyi, onlar, her zamankinden hayati bir nem tayan
bu fetih iin zorlamay umuyor.
Rusya Baltk'taki stnln kaybetti, bir daha da kazanamaz.
Rusya'nn ykselen Alman mparatorluu'nun korkutucu ve
kusursuzca rgtlenmi gcyle boy lmesi, gc sadece kt
zerinde grlen, ancak mazlumlara kar savaabilen (o zaman bile
korkaka) ordusu bakmndan olanaksz. Hele Rusya'nn halklar
hapishanesinin gardiyan vasfyla tiksinilen, ahlaki bakmdan
km, arm, despotizmine ikin ahmakl ve
177

MIHAL BAKUNN

hrszlyla yamac kesilmi olar devletinin kapasitesini

dnnce... Rusya Baltk Denizi'nden vazgemek ve paa paa Baltk Denizi'nin Alman eyaleti olaca gnleri beklemek zorundadr.
Sadece bir halk devrimi bu ark tkayabilir. Fakat devleti adna
byle bir devrim lm demek olacandan hkmetimiz kurtuluunu
orada aramayacaktr.
Kurtuluunu arayaca yer olarak geriye kalan bellidir: Almanya'yla
ttifak. Baltk' Almanlara brakmak zorunda kalan Rus devleti
bundan byle salt politik varln ve saygnln korumak iin dahi
Karadeniz'e ynelmek, orada yeni bir egemenlik kurmak zorunda.
Tabii ki Almanlarn izni ve yardm olursa.
Almanlar yardm etmeye sz verder. Geri Bismarck ile
Gorchakov'un buna dair resmi bir anlama imzaladklarndan eminiz.
Fakat Almanlarn yardm etmeyeceinden de ayn oranda eminiz.
Etmeyecekler nk Tuna boylarn ve ticaretini hibir zaman
Rusya'nn mzklna brakmazlar. Ayrca Rusya'y glendirmek,
Avrupa'nn gneyinde byk bir pan-Slav mpa-ratorluu'nun
ykseliine sebep olmak ilerine gelmez. Bu pan-Alman
mparatorluu iin bir tr intihar anlamna gelir. Ama' ya
stanbul'a kestirmeden ulamak bahanesiyle Rusya'y Orta
Asya'ya, Khiva'ya doru askerlerini srmesi iin tevik etmek?
te bu baka bir ey.
Pek saygdeer devlet yurtseverimiz ve de diplomatmz Prens
Gorchakov ve onun imparator patronu it. Aleksander'n bu
dokunakl meseledeki aptallklar dayanlr gibi deil. Anlalan
mehur Alman yurtseveri ve devlet dolandrcs Prens Bismarck bu
ikisini III. Napoleon'dan daha hnerli bir biimde kandrd.
Fakat bir kez adm atld, geri dnmek ne mmkn? Tm heybeti,
tehditkrh ve cmle leme gsterdii alayc gler y178
DEVLET VE ANAR

zyle yepyeni bir Alman mparatorluu ortaya kt, Rusya'nn

zayf kuvvetleri ona ilemez, ancak bir devrim Almanya'y alaa
edebilir. Devrim Rusya veya Avrupa'da muzaffer olmad srece
Alman devleti zafer dizisine devam edecek, herkes zerinde
egemenlik kuracak ve Rusya, Avrupa ktasnn dier devletleri gibi
onun icazeti ve keyfi olduka varln srdrebilecektir.
Kukusuz bu durum Rus devlet yurtseverlerinin topunu birden
derin aclara sevk etmektedir. Ama dediimiz gibi, gerekler

acdr, tehlikeli gerekler daha da acdr. Almanlar artk baya

baya bamza efendi kesildiler ve Rusya'daki Almanlarn Fransa
zaferini yrekten kutladklarna, tm Petersburg Al-manlannn yeni
pan-Alman mparator! uu'nu cokuyla selamladklarna phe yok.
179
IV
Btn Avrupa ktasnda bugn, gerekten egemenlik sahibi olan tek
bir devlet kald: Almanya. Dahas, kta zerindeki birinci snf
devletlerden (elbette ki sadece byk gleri gz nne alyoruz.
nk dierleri, orta veya kk boyutlu devletler, nce kesin
olarak baml hale gelmeye, ksa sre zarfnda da yok olmaya
yazgldrlar) sadece Alman mparatorluu tam bamszln tm
koullarna sahiptir, geri kalanlarsa ona baml duruma
gelmilerdir. Neden, son yllarda Danimarka, Avusturya ve
Fransa'ya kar parlak zaferler elde etmi olmas, Fransa'nn btn
silahlarn ve askeri kaynaklarn yamalamas, onu kendisine 5
milyar frank demeye mecbur brakmas ve Fransa'ya kar
Alsace-Lorraine'yi ilhak ederek hem savunma hem de saldr
bakmndan kusursuz bir konum kazanmas deil sadece. Bu, sadece
Alman Genelkurmay'nn stn niteliklerinden, subaylarndan
erlerine kadar btn ordusunun nicelii, silah gc, disiplini,
rgtlenmesi, etkinlii ve bilgisinin Avru180
DEVLET VE ANAR

pa'nn geri kalan ordularndan birka gmlek stn olmasndan da

kaynaklanmyor. Alman toplumu ounlukla eitimli, alkan ve
itaatkr insanlardan olumutur ama tek bana bu da bir neden
deil. Ya da Alman ynetimi ve brokrasisinin, dier devletlerin
ynetim ve brokrasilerinin varmak in bouna urat bir deali
gerekletirmi olmas da deil...
Tm bu avantajlar yeni pan-Alman devletinin arpc baarsn
olabileceinden daha ileri tad, tayor. Fakat bu ykc gcn
temel nedeni bunlar deil. Hatta Alman toplumsal hayatnn
temelinde yatan daha derin, daha genel bir nedenin etkisi sz
konusu olduunda bunlarn birer hi olduu bile sylenebilir. Alman
halknn zellikli karakteristiini biimlendiren sosyal igddr
asl neden.
Sz konusu igd grnte birbirine kart ama daima ayrlmaz
olan iki unsura dayanr: Her koulda sozde-yasal otoriteye gz
kapal itaat, gl olan karsnda teslimiyeti bir kle igds,

zayf olana karysa sistematik tahakkm ve bask, bu dorultuda

egemenlik kurma ve fetih igds. Bu iki igd de, elbette en
azndan ikincisinin nnde engelleyici bir konumlanma ihtimali arz
eden proletarya dnda neredeyse btn Al-manlarda hatr saylr
bir olgunluk dzeyine erimitir. te birbirinden hibir zaman
kopanlamayacak olan, birbirini daima btnleyen ve aklayan bu iki
igd, yurtsever Alman toplumunun tam temelinde yatmaktadr.
Btn bir Alman tarihi snfsal kkeni, eitim dzeyi ne olursa
olsun, her Almann otoriteye itaat etme zelliini kantlayan bir
dizi sreten ibarettir; teslimiyetin ve sabrn yaratt baarnn
tarihidir bu. Yzyllardr Almanlarn benliinde devlet iktidarna
tapnma, gitgide brokratik bir teori ve pratii yaratan bir tapnma
geliti. Alman bilginlerinin onca abalarnn
181
MHAIL BAKUNN

ardndan imdilerde Alman niversitelerinde okutulan siyaset

ilmine kaynaklk eden de budur.
Ayn biimde tarih. Alman hal valyeleri ve Ortaa
baronlarndan, modem zamanlarn cahil erafna dek, Alman
ulusunun saldrgan ve tiranca arzularna tanklk etmitir.
Bu arzulardan nasibini Slavlar kadar ac bir ekilde alan bir baka
ulus yoktur. Denebilir ki Almanlarn, en azndan kuzeyde ve douda
tm tarihsel misyonlar, Slavlar silmek, kleletirmek ve zor
yoluyla A man 1 atrmaya almak (aa yukar bugn de durum
budur) olmutur.
Hatras hl Slavlarn ta iinde yaayan bu uzun ve acl hikye,
sosyal devrim nce davranp onlar bartrmad takdirde,
Slavlarn Almanlara kar giriecei nihai ve kanlmaz sava
phesiz ok daha sert klacaktr.
Alman toplumunun bir btn olarak, saldrgan arzularn doru
dzgn deerlendirmek iin, Alman yurtseverliinin 1815'ten bu
yana geliimine ksaca bir gz atmak yeterli olacaktr:
Kyl isyannn kanla bastrld 1525'ten 18. yzyln kinci
yarsndaki edebi Rnesansa dek Almanya, arada bir top sesleriyle,
ou zaman hem cellat hem de kurban rol oynad korkun sava
sahneleriyle kesintiye uram olsa da derin bir uykuya dalmt.
Sz konusu kesinti dnemlerinde dehetle uyanyor, yle bir
yekiniyor ama bir sre sonra Lutherci telkinlerle uyumu bir halde
teknr uykuya gmlyordu.
Almanya'nn, neredeyse iki yz elli yl sren bu uyku dneminde

Lutherci telkinlerle snanan itaati ve sabr had safhada geliip

dorusu bir nevi kahramanlk dzeyine eriti. Otoriteyi kutsayan,
kaytsz artsz itaate dayal bir dzen olutu ve bu, btn
Almanlarn hayatna, etine, kanna iiedi. Kendine has bir
182

DEVLET VE ANAR

idari anlay, yan sra sistematik bir bilin ve insanlkd bir

brokratik pratik geliti. Tm Alman memurlar, szgelimi en
sevdii olunun bedenini devletin sunana yatrp bak yerine
kalemle deerek kurban etmeye hazr birer devlet papazna
dntler. Dier taraftan askerlikten ve dolandrclktan baka i
bilmeyen asilferse birer saray soytars ve diplomat olup kyor ve
satlk kllarn, omurgasz srtlarn paray bastran Avrupa
saraylarnn hizmetine sunuyorlard. u lmne itaatkr olan
Alman erafna gelince, onlar her skntya katlandlar, alp
abaladlar, ar vergileri yaknmakszn dediler, sefalet iinde
yaadlar ve kendilerini ruhlarnn lmszle varacak olmasyla
avuttular. Almanya snrsz iktidar sahibi bir dizi prens arasnda
paylalmt. Profesrler birbirlerinin yzlerine tkryor, sonra
da gidip birbirlerini iktidara ihbar ediyorlard. Beyinlerini ezbere
bilgilerle, midelerini f f birayla dolduran rencileri de
dorusu tam onlara greydi. Emeki halk zerre kadar unursayan,
onunla ilgili konuan ve ona bilin tayan bir Tanr kulu yoktu
ortada.
18. yzyln ikinci yansnda Almanya'nn hali pr meali hl bu
minvaldeyken, bu bok ukurunun iinden birdenbire bir mucize gibi,
Lessing tarafndan biimlendirilen, doruk noktasna Schiller, Kant,
Fichte ve Hegel'le ulaan grkemli bir edebiyat ykseliverdi. Bu
edebiyat bata, 17. ve 18. yzyl Fransz edebiyatnn, ilkin klasik,
sonra de felsefi klliyatnn dorudan etkisiyle ekil kazanmt.
Fakat en batan bu yana, babas Les-sing'in eserlerinde de
grld gibi, Alman dnce yapsnn derinliklerinden gelen
btnyle zgn bir karakter, ierik ve biim tad sylenebilir.
Bizce modem Almanya'nn nsanla en byk ve zaten yegne
katks sz konusu edebiyat olmutur. Cesareti ve ufkunun
geniliiyle insan zeksnn geliimine byk bir fayda sa183
MHAIL BAKUNIN

lad ve yepyeni dnce kanallar at. 18. yzyl Avrupa

edebiyatnn tad genel karaktere o da sahipti: Bir yanyla

tamamen ulusal, ayn zamanda hayli hmanist ve evrenseldi.

Fakat Fransz edebiyatnn, rnein Voltare, Rousseau, D-derot
ve dier ansiklopedistlerin ortaya koyduu eserlerde btn bir
insanln sorunlar teorik zeminden pratie aktarlmaya allrken
Alman edebiyat tutucu bir biimde teorik ve byk oranda
kamutanrsal (panteistik*) karakterini korudu. Bu dnem Alman
Edebiyatnn sadk izleyicileri gndelik hayata tepeden,
kmseyerek bakyorlar (hayatn Almanya'daki kaba saba ve
tiksinti verici yaps sz konusu olduunda dorusu hi de haksz
saylmazlard), soyut bir iirsellik iinde, metafizik bir hmanizmin
edebiyatn retiyorlard.
Bylelikle Alman dncesi birbirini iten, ayn zamanda da
btnleyen iki alana ayrld. Soyut hmanizmin usuz bucaksz
ycelikler dnyas bir yanda, sefil bir itaatkrln ve kabaln
dnyas dier yanda. Fransz Devrimi Almanya'y te bu ikili
durumda yakalad.
Bildiiniz gibi Fransz Devrimi, Alman okuryazar takmnn hemen
hepsince byk bir sempatiyle karland, onayland. Goethe
hafiften kalarn atp bu beklenmedik gelimelerin grlt
patrtsndan rahatsz olduunu, olan bitenlerin bilimsel ve sanatsal
almalaryla iirsel younluu arasndaki ba kopardn ifade
ederek yaknp durduysa da edebiyatn, metafiziin ve fenni
bilimlerin son temsilci ve yandalarnn ou, ideallerini geree
dntrecei beklentisiyle devrimi sevinle karladlar. On
sekizinci yzyln sonlarna doru, henz belirleyici bir role sahip
olan ve Avrupa'nn btn lkelerindeki kimi ileri* Panteistik.: (panteizm) bir btn olarak kavranan evrenin Tann ile zde olduu
ve evrende aa kan bileik tz, gler ve yasalar dnda Tanr olmad
dncesi, (.n.)

184

DEVLET VE ANAR

ci unsurlar soyut ama epeyce de iten bir kardelikle birletiren

hrmasonlar, Fransz devrimcileriyle Almanya'nn hayalperest
asilleri arasnda canl bir iliki saladlar. Cumhuriyeti kuvvetler
Brunsvvick'i3 kahramanca pskrtp perian ettikleri ve ilk defa
Ren'in tesine getikleri zaman Almanlar tarafndan kurtarclar
gibi karlandlar.
Ama Almanlarn Franszlara gsterdikleri yaknlk pek uzun
srmedi. Fransz askerleri btn Franszlar gibi olduka kibardlar
ve dorusu birer cumhuriyeti olarak sempatiyi de hak ediyorlard.

Fakat her eye ramen asker askerdir; yani onlar da gcn

acmasz temsilcileri ve uaklarydlar. ok gemeden byle
kurtarclarn varl Almanlarn gururuna dokunmaya balad ve
onlara kar besledikleri scak duygularn yerini mesafeli bir tavr
ald. Ayrca bizzat devrim yle hzl ve ateli bir karakter
kazanmt ki artk Almanlarn soyut fikirleriyle, duygusuz ve
durgun bnyeleriyle uyuabilecek bir taraf kalmamt. Heine2,
Eyll katliamlarna, XVI. Louis ve Marie Antoinet-te'in idamlarna
ve Robespierre terrne ramen-* Fransz Dev-rimi'ne tm
Almanya'da bir tek Kninsbergli filozof Kant'n sempati duymaya
devam ettiini anlatr.
Sonra cumhuriyetin yerini nce Direktuvar, ardndan Kon-sllk ve
nihayet mparatorluk ald. Ve cumhuriyeti ordu uzun bir zaman
gz kapal bir biimde Napoleon'un delice ihtirasla1
Brunswick Dk, devrimci Fransa'y igal eden ve 1792 Eyll'nde Valmy
arpmasnda yenilgiye uratlan Prusya ordusunun komutanyd.
2
Heinrich Heine (1797-1856), Almanya'nn en byk lirik airi erindendi.
1831'de Paris'e yerleti ve Almanya'da demokratik ve ilerici Fransz fikirlerini
yaymaya alan Gen Alman edebiyat hareketinin ban eken ahsiyet haline
geldi.
3
Eyll Katliamlar! {2-7 Eyll 1792), kar-devrimcilik sulamasyla Fransa
hapishanelerinde tutuklu bulunan kiilerin avam takm tarafndan lin
edilmeleriydi. Bu katliamlar, 1793 Ocak'nda kraln dam edilmesine (ardndan
ayn yl iinde kralie de idam edildi) ve Maximillien Robespierre ve Kamu
Gvenlii Komitesi'ndeki arkadalarnn liderliinde 1793-94'deki terr
dneminin balamasna yol at.
185
MIHAIL BAKUNN

rnin arac haline geldi. 1806'nn sonlarnda, Jena arpmasnn

ardndan Almanya batan baa esir alnd.
Ve 1807'de Almanya iin yeni bir hayat balad. Prusya Krall'nn
ve onun srtnda btn Almanya'nn hzla parlayan yldznn arpc
hikyesini hepiniz bilirsiniz. I806'da Byk Frederick, onun babas
ve bykbabasnca yaratlan devlet iktidar koca bir ykntdan
ibaretti. Byk komutan Frederick'in eitip rgtledii ordu yok
edilmiti. Kninsberg'in snr tesindeki topraklar dnda Almanya
ve Prusya'nn tm Fransz askerlerince zapt edilmiti ve tamamen
Fransz valiler tarafndan ynetiliyordu. Prusya Krall'nn siyasi
vartysa Rus mparatoru I. Aleksander'in ricalaryla klpay
kurtulmutu.
te bu kritik durumda bir grup ateli insan, bir avu Prusyal ve
Alman yurtsever meydana kt. Bu akll, cesaretli ve kararl

insanlar Fransz Devrimi rneinden feyz alarak Prusya ve

Almanya'y liberal reformlar yoluyla kurtarma fikrini gelitirdiler.
Bir baka vakitte, szgelimi Jena Sava'ndan nce ya da belki
1815'ten sonra, asillerin gericilii ve brokratik gericilik kendini
topladnda byle reformlar dnmeye dahi cesaret
edemezlerdi. Azlarndan bu hususta kacak tek kelimeyle saray
ve askeri parti onlar dmdz eder, gz kendi snrsz kutsal
yetkisinden baka bir ey grmeyen pek anl ve pek aptal krallar
III. Frederick Wilhelm tarafndan Spandau Hapishane-si'ne
yollanverirlerdi.
Oysa 1807'de durum tamamen farklyd. Askeri, brokratik ve
aristokratik parti dalmt ve tek kelime edemeyecek kadar
utan iindeydiler. Kral ise bir avanan bile akln ksa bir sre de
olsa bana getirebilecek iyi bir ders almt. Baron Stein1
babakan ol-

] Baron Heinrich Friederich Kari von und zum Sein (1757-1831), 1807-1808
yllarnda Prusya babakanl yapt. Ksa grev sresi iinde getirilen, serfliin kal
din masn da kapsayan geni sosyal, askeri ve idari re-fonnlar program Prusya'y
canlandrd ve moderni etirdi. Napoleon'un srarlaryla grevinden alnd ve
Rusya'ya srgne gnderildi.
186
DEVLET VE ANAR

a ve cesaretili bir tavrla Pnsya'dak eski dzeni ykp yeni bir

dzen ina etmek iin kollar svad.
tik i olarak kylleri sertlikten kurtarp bireysel toprak
mlkiyetini sadece bir hak olmaktan kard ve gerekleebilir bir
olaslk haline getirdi. kinci olarak asillerin ayrcalklarn kaldrd,
askeri ve sivil hizmetler bakmndan btn snflan yasalar nnde
eit kld. Yapt nc seimle ibana gelen eyalet ve
belediye ynetimleri oluturmak oldu. Ama esasl ii orduyu slah
etmek, daha dorusu Prusya ulusunun hepsini kategoriye
blnm bir orduya dntrmekti: Aktif ordu, Landwehr ve
Sturmwehr*... Ve nihayet Stein'n son ii Alman-ya'daki btn
zeki, cokulu ve canl unsurlara Prusya niversitelerinin kaplarn
amak, niversiteleri onlar iin birer barnak haline getirmek oldu.
Weimar Dk (Goethe'nin arkada ve hamisi) tarafndan ateizmi
savunduu iin Jena'dan atlan nl Fichte'yi Berlin niversitesi'ne
ald.
Fichte derslerine, esas itibariyle Alman genliine ynelik olan,
fakat sonra Atman Ulusuna Sylevler1 adyla yaynlanan hararetli
bir konumayla balad. Konumasnda Almanya'nn gelecekteki

siyasi stnln gayet baarl ve ak bir biimde ngryor,

Alman ulusunun nsan rknn en yce temsilcisi olmak iin seilmi
bir ulus olduu ynndeki inancn ifade ediyordu. Bu hayale
vaktiyle, stelik Almanlardan ok daha somut gerekelerle kaplm
uluslar yok deildi {eski Yunanllar, Romallar, modem ada
Franszlar), ancak sz konusu hayal btn Almanlarn bilincinde
derinlemesine kkleti ve bugnk kaba ve grotesk** boyutlarna
ulat. Oysa Fichte bu hayali faYani, blgesel yedekler ve muhafzlar, (.n.)
Grotesk: Gerekd ve eski zamana ait veya kabasaba anlamnda, (.n.) Fichte'nin
1807-1808 yllarnda verdii Alman Ulusuna Sylevleri Alman milliyetiliinin
duygularn kabartt ve Almanya'nn liberal bir ulusal eitim sistemiyle yeniden
douunu abuklatrd.

187

M1HAIL BAKNIN

de ederken, en azndan kahramanca bir karakterden dem

vuruyordu Fransz trampetleri alnrken sylenmi szlerdi bunlar.
Dahas Fchte'nin, bu idealist filozofun yurtsever Alman gururuna
kazandrd bak as gerekten hmanizmin, 18. yzyl byk
Alman edebiyatn belirleyen geni anlamda kamutanr-sal
(pan(eistik) bir hmanizmin izlerini tayordu. Fakat gnmzdeki
Almanlar yurtsever-filozoflarnn grkemli iddialarn srdrrken,
hmanizmini bir kenara frlatp attlar. Artk Fich-te'yi anlamaktan
ok uzaklar, hatta soyut, uygulanabilir olmayan bir fikrin yozlam
rn saydklar Fichte'yle dalga gemeye hazrlar. Bir Bismarck'n
veya bir Marx'n yurtseverlii daha makul geliyor onlara.
Almanlarn nasl, ancak Napoleon Rusya'da kesin olarak ezildikten
ve ordusundan arta kalanlarla birlikte Rusya'dan katktan sonra
ayaa kalktklarm herkes bilir, daha nce belirtmitik. Elbette bu
ayaklanmadan dolay kendilerini yere ge sdramyorlar, ama
nafile. Almanya'da tam anlamyla zgrlk bir halk ayaklanmas
hibir zaman olmad. Napoleon yenilip sngs dnce, ilkin
Polonyallar, ardndan da Avusturyallar silahlarn Napoleon'a
evirdiler ve Rus ordusuna katlp Franszlar! kovalamaya giritiler.
O ana kadar yasal anlamda tahtta oturan ama ans bir trl yaver
gitmemi olan Prusya kral III. Frederick Wilhelm kurtarcs Rus
tmparatoru'nu Berlin'de gzyalar iinde kucaklayp ona
kranlarn sundu ve tebaasn, gten dm olan Napoleon'a
kar ayaklanmaya aran bir bildiri yaynlad. Alman (esas olarak
Prusya) genlii krallarnn bu arsna uydu ve daha sonra dzenli
orduya katlacak olan lejyonlar oluturdu. Ayn zamanda mehur bir

ajan ve resmi bir muhbir olan bir Prusyal zel meclis yesi,
1815'te tm yurtseverlerin imeklerini zerine eken bir bror
yaynlad. O brorde aadaki cmleyi yazarken halkn kurtulu
ha188
DEVLET VE ANAR

reketinde bamsz bir rol olabilmesi fikrini btnyle yadsyor ve

dorusu ok da isabetli bir lakrd ediyordu: "Prusya vatandalar
sadece krallar emrettii zaman silaha sarlrlar. Ve bunda
kahramanca veya olaanst bir durum yoktur. Kraln tebaas
grevini ifa etmektedir o kadar."1
yle byle Almanya Fransz boyunduruundan kurtuldu ve sava
biter bitmez Avusturya ve Prusya nderliinde dahili reform
meselesi ele alnd. Giriilen ilk i, ynla kk prenslii birbirine
balamakt. Bylece bu prenslikler bamsz devletlerden, unvan
sahibi klnan ve (Franszlarn milyar franklanyla) zararlar
giderilen bal unsurlara dntrlm oldular. Almanya'da geriye
toplam otuz dokuz devlet ve hkmdar kald.
imdi sra prenslerle tebaalarnn ilikilerini kurmaktayd.
Napoleon klcnn herkesin tepesinde salland ve knden
byne tm prenslerin halkn ballna ihtiya duyduu sava
dneminde bir dizi sz verilmiti. Prusya hkmeti ve ardndan
btn dier prenslikler bir anayasa sz vermilerdi. Fakat bela
savuturulunca hepsi birden anayasann pek de yle yararl bir ey
olmadna hkmettiler. Prens Metternich idaresindeki Avusturya
hkmeti patriarkal dzene dnmekte kararl olduunu alenen ilan
etti. Viyana eraf arasnda hayli itibarl olan iyi imparator Francis,
Leibach Lyceum profesrlerini huzuruna kabul ettiinde
samimiyetle unu beyan ediyordu: "Gnmzde yeni fikirlere
rabet ediliyor. Ben bunu onaylayamam, onaylamayacam da. Eski
fikirlerde srar ediniz, atalarmz bu fikirlerle muvaffak oldular,
biz neden olmayalm? Hem sonra benim aklevvellere deil drst
ve sadk yurttalara ihti Bakimin, hukuk profesr ve Napoleon sonras Prusya gericiliinin balca
savunucularndan olan Teodor Scmalz'a (1760-1831) gndermede bulunuyor.
Scmalz'n yazd bror, Bakunin'in aada bahsettii Wart-burg Festivali'nde
yaklan brorlerden biriydi,
189
MIHAIL BAKUNN

yacm var. Sizin greviniz onlar eitmektir. Bana hizmet etmek

demek benim buyruklarm retmek demektir. Byle yapacaklar

kalsn, gerisi defolup gitsin...1"

Francis* szn tuttu. Avusturya'da 1848'e dek dizginsiz bir
keyfiyet hkm srd. Byk bir titizlikle, esas amac tebaasn
uyuturmak, onlar avanaklar srs haline getirmek olan bir
ynetim sistemi uyguland. niversiteler bile, canl bilgi ve fikirler
yerine ezberci bir eitimle niskinleti, uyutu. Her biri skandal
derecesinde kaba romanlar, berbat iirler dnda edebiyat namna
bir ey kalmad. Doa bilimleri Avrupa'nn elli yl gerisine dt.
Siyasi hayat diye bir ey kalmad. Tarm, sanayi ve ticaret
alanlarnda in'den aa kalmayan bir durgunluk sz konusuydu.
Halk, emeki kitleler tam bir esaret altndaydlar. italya'nn ve bir
yere kadar Macaristan'n Avusturya tebaasnn mutlu uykusunu
arada bir fitne ficurla bozmas dnda denebilir ki btn bir
mparatorluk usuz bucaksz bir mezarlktan farkszd.
Metternich bu koullara dayanarak otuz yl boyunca Avrupa'nn
geri kalann da ayn duruma drmeye urat. Avrupa
gericiliinin ke ta, esin kayna ve nderi oldu. Elbette asl
derdi Almanya'dakt herhangi bir liberal tepkiyi bomaktan baka
bir ey deildi.
Bu srete Mettemich'i en fazla kayglandran Prusya oldu. Byk
Frederick'in dehas, (Avusturya'dan alnm olan) Silez] Bakunin'in bu alm iin ve Devlet ve Anari'nin bu blmnde Alman tarihi
zerine bilgi devirmek iin yararland kaynak, aada gndermede bulunduu,
VVilheim Mllcr'in yapt gibi grnyor. Bakunin trnak iine ald ifadeler
konusunda pek titiz saylmazd ve yorumu dorudan alntyla pervaszca
kartryordu. Bakunin'in kulland bu ve baka alntlarn Almanca metni iin
baknz: Lehning, ed., Archives Bakouni-ne, III, ss. 427ff. eviriyi yaparken
orjinalden ziyade Bakunin'i takip ettim.
* Francis Joseph'ten sz ediyor, 1848'de tahta kmt (.n.)
ton
DEVLET VE ANAR

ya'nn ve Polonya'nn paylalmas, Baron Stein Scharnhorst1 ve

yandalarnn yeniden yaplanma srasnda sergiledikleri cesur
liberalizm sayesinde bu gen devlet 18. yzyl sonunda byk
glerden bri haline gelmi; bylece Almanya'nn zgrlemesinde
nder durumuna ulamt. Koullarn, olaylarn, tecrbelerin,
baarlarn, zaferlerin ve karlarn zorlamasyla Prusya hkmeti
ilerde baya hayrl olduu grlecek olan bir yolda ilerliyordu.
Zaten Metternch' korkutan da buydu ve hi de hak-stz
saylmazd.
Almanya'nn geri kalan entelektel ve ahlaki bakmdan ak-lalmaz

bir yozlama iindeyken, arsz ve bunak hkmetlerin, rm ve

dzenbaz bir sarayn kurban olurken Prusya, Byk Frederick
devrinden itibaren akl banda, drst ve mmkn olduunca
adaletli bir ynetim idealini hayata geirmiti. Prusya'nn banda
tek bir despot vard ve devlet anlay herkesin ve her eyin onun
mant nnde eilmesine, tm haklarn devlet karlarna feda
edilmesine dayanyordu. Dier taraftan Prusya'da dier Alman
devletlerine gre daha az keyfi idare, daha az yozlamlk sz
konusuydu. Almanya'nn geri kalannda olduu gibi kral sarayn,
karlarnn veya gzdelerinin oyunca deildi, aksine btn tebaa
Prusya hkmdarnn ahsnda ci-simleen devletin kiesiyd. Bu
yzden Almanya'nn tm Prusya'ya belirli bir saygyla bakyordu.
Bu sayg 1807'den sonra bydke byd ve Prusya'ya dair bir
sempatiye dnt. Bu dnemde gc neredeyse tamamen
tkenmek zere olan Prusya devleti kendisinin ve Almanya'nn
kurtuluunu liberal reformlarda aramaya giriti ve bir dizi yerinde
yeni rgtlenmenin ardndan Prusya kral kendi hal1 Bir Prusya generali olan Gerhard Johann David von Scharnhorst (1775-1813),
gene! zorunlu askerlii yrrle koyarak ve Bakunin'in yukarda gndermede
bulunduu yedek sistemini tasarlayarak Prusya'nn askeri kuvvetlerini yeniden
dzenledi.
191
MIHAIL BAKUNIN

kyla beraber btn Almanya'y Fransz igalciye kar isyan

etmeye ard. Bu arada liberal bir anayasa sz vermeyi de ihmal
etmedi. Bunun iin bir tarih bile saptand: 1 Eyll 1815. Kraliyetin
bu resmi sz Napoleon Elbe Adasi'ndan dndkten sonra,
Waterloo Sava'ndan nce 22 Mays 1815'te yaynland. Bu
Napoleon'un (karma) yapt haberinin yaratt panikle Viyana
Kongresi'nde bir araya gelen Avrupal liderlerin verdii ortak
szn yinelenmesinden baka bir ey deildi. Bylece verilen bu
sz, yeni oluturulan Alman Konfederasyonu yasalarnn ierdii
esaslardan biri olmu oldu.'
Orta ve gney Almanya'daki kimi ufak prenslikler szlerini drst
bir biimde tuttular. Fakat askeri, brokratik ve asil unsurlarn
kesin bir hkimiyet srdrd kuzey Almanya'da eski aristokratik
dzen, Avusturya'nn dorudan ve belirleyici koruyuculuu altnda
hibir deiiklie uramad.
Almanya'nn tm 1815'ten 1819 Mays'na dek Avusturya'ya
ramen, Prusya'nn gl kanatlan altnda liberal reformlara dair
ortak arzularnn giderileceini umut ediyordu. Koullar ve aleni

karlar Prusya hkmetini bu ynde davranmaya itecek gibiydi.

III. Frederick Wilhelm'n Mays 1815'teki resmi sz bir yana,
Prusya'nn 1807'den beri iine dt onca skntnn ve en bata
Prusya hkmetinin liberalizme borlu olduu artc yenilenmenin
sz konusu eilimi glendirmi olmas gerekirdi. Ve son olarak,
Prusya hkmetini liberal reformlarn kararl hamisi olmaya
zorlayan daha belirleyici bir husus vard: Prusya Monarisi ile yal
Avusturya mparatorluu arasndaki tarihi rekabet.
t 1815 Viyana Kongresi'nde kurulan Alman Konfederasyonu, btn Alman
devletlerinin gevek bir federasyonundan ibaretti. Buna Prusya ve Avusturya'nn
Alman olmayan blgeleri dahil deildi. Konfederasyon Frankfurt'ta Avusturya
bakanlnda toplanan bir Kurultay dzenledi. Alman Konfederasyonu 1866'daki
Avusturya-Prusya Savai'na dek varln devam ettirdi, daha sonra yerini
Avusturya'y dlayan Kuzey Aman Konfederasyonu'na brakt.
192
DEVLET VE ANAR

Almanya'nn bana kim geecekti, Avusturya m Prusya m?

Gemite olup bitenlerin ve ayr ayr ikisinin konumsal mantnn
getirip brakt soru buydu. Almanya esarete alm bir kle
misali zgr yaamann ne olduunu bilmiyordu ve fakat kle gibi
yaamak da istemiyordu. Kendisini birleik bir devlet haline
getirecek, kendisine Avrupa'nn byk gleri arasnda sekin bir
yer aacak, her eyiyle tabi olaca kudretli bir efendi, yce bir
nder aryordu. Efendi namzetleri Avusturya imparatoru veya
Prusya Kral'yd ama ikisi birbirlerine elme takmadan,
gszletirmeden bu ii bir arada kotaracak durumda deillerdi.
Avusturya Almanya'y tabiatyla geri ekmeyi deneyecekti. Baka
ekilde davranamazd. Elden ayaktan dm, bunam, yorulmu
bir Avusturya iin hareket lm demekti ve kurtuluu adna
sadece Almanya'ya deil btn Avrupa'ya hareketsizlii dayatmak
zorundayd. Her ulusal canlanma, Avrupa ktasnn herhangi bir
yerindeki her ilerici atlm Avusturya iin saldn ve tehdit anlamna
geliyordu. Geberip gidiyordu ve herkesi yannda srklemek
istiyordu. Politika hayatn dier alanlarndan farkl deildir,
yerinde saymak veya geriye gitmek lm demektir. Bundan dolay
Avusturya'nn halihazrda korkutucu olmay srdren son maddi
gcn genelde Avrupa'daki, zellikle de Almanya'daki tm ilerici
hareketleri acmaszca bastrmak iin kullanm olmasn anlamak
pek g deildir.
Madem Avusturya'nn politikas kanlmaz olarak bu yndeydi,
Prusya tam ters yne krek sallamalyd. Napoleon savalarndan,

Saksonya aleyhine topraklarn] genilettii Viyana Kongresi'nden,

bilhassa, Blcher komutasndaki ordusunun Willnghton
komutasndaki ngiliz ordusuyla dayanarak kazand tarihi
Waterloo Sava'ndan ve Paris'e ikinci kez zaferle giriinden sonra
Prusya, artk gl Avrupallar ailesinin bein193
MIHAILBAKUMN

ci yesiydi. Fakat gcnn gerek karl bakmndan (devlet

zenginlii, nfus, hatta corafi konum) hl onlarla rekabet
edebilecek durumda deildi. Stettin, Danzing ve Baltk'taki Kninsberg, kuvvetli bir donanma bir yana, hatr saylr bir deniz ticareti
oluturmak iin bile yeterli deildi. Prusya anssz bir yaylma hatt
izlemiti; henz ele geirmi olduu Rhineland eyale-tiyle arasnda
dier devletlerin smrgeleri vard ve bu yzden askeri bakmdan
hayli elverisiz snrlara sahipti; gney Almanya, Hanover, Hollanda,
Belika ve Fransa ynlerinden kolayca saldrya maruz kalabilir,
kendini zorlukla savunabilirdi. Ve nihayet nfusu 1815'te topu topu
15 milyondu.
II. Frederick, kendi saltanat devrinde daha da vahim bir durum
arz eden bu corafi gszle karn ynetsel ve askeri dehasyla
Prusya'nn siyasi nemini ve askeri gcn arttrp oturtmay
baarmt. Fakat Napoleon onun bu baarl eserini un ufak
ediverdi. Prusya yle artc bir geliim sergiledi ki, byk gler
arasnda abucak sonlardan baa doru yol almaya balad. Her
eye ramen daha kararl ve sreklilik arz eden bir aba iine
girmeksizin, siyasi gcn ve moral basncn glendirmeksizin
Prusya'nn durduu yeri korumas, snrlarn geniletmesi ve
tamamlamas mmkn grnmyordu.
Sz konusu hedeflere ulamak iin Prusya'nn nnde iki farkl yol
uzanyordu: lki en azndan grnte daha halk, di-eriyse
batan aa devleti ve askeri yollard bunlar. lk yolu tercih
ettii takdirde Prusya'nn kararl bir ekilde Almanya'daki
anayasac hareketin ban ekmesi gerekiyordu. III. Frederick
Wilhelm, Oranje'nin mehur Wilhelm'inin 1688 rneini izleyerek
sancana unu yazmalyd: "Protestanlk inanc ve Almanya'nn
zgrl iin." Bylece Katolik ve despot Avusturya'y aka
dman ilan etmi olacakt. Bu yzden kraliyet sznden resmen
dnd, liberal reformlar bir kenara brakt ve ikinci yo194
DEVLET VE ANAR

la sapt. Bundan byle btn ilgi ve abasn, muhtemel fetihleri

gz nne alarak, dahili ynetimi ve orduyu gelitirmek zerinde
younlatracak, alenen Almanya'daki gericiliin safnda yer
tutacakt.
Geri bir nc yol da yok deildi; uzun zaman nce Roma
mparatorluu Augustus ve halefleri tarafndan tutulan fakat
sonra braklan, yakn zamanlarda III. Napoleon'ca tekrar
kefedilen ve rencisi Bismarck'n geniletip dzenledii, en ak
ve zararsz biimde halk temsilyetiyle kamufle edilen, sslenip
pslenen askeri ve politik devlet despotizmi yoluydu bu.
Fakat I815'de sz konusu yol henz hi bilinmiyordu. O vakitler
herkes, bugn en salak despotun bile farknda olduu, sahte
anayasal temsiliyet sisteminin askeri, politik ve ekonomik devlet
despotizmini engellemedii gereinden bihaberdi. Engellemek bir
yana bu sistem despotizme meruiyet kazandryor, ona sahte bir
halk idaresi grnm veriyor, despotizmin dahili gcn ve
enerjisini arttnyordu.
te kimse bu ii bilmiyordu, aslnda bilemezdi de. nk
smrclerle smrlenler arasndaki uurum, ne burjuvazi ne de
proletarya tarafndan bugnk aklyla grlebiliyordu.
Hkmetlerin tamam ve bizzat burjuvazi, halkn burjuvazinin
arkasnda olduuna inanyor, burjuvazinin bir iaretiyle ynetime
kar ayaa kalkacan dnyordu. Ama artk kazn aya yle
deil; Avrupa burjuvazisinin tamam sosyal devrimden hibir
eyden korkmad kadar korkuyor; devrim tehdidini ortadan
kaldracak tek arenin devlet sopas olduunu biliyor. Bu yzden
talebi, mmkn mertebe gl bir devlet; yani basite sylersek
askeri diktatrlk. Serde de erkeklik olduundan ve kitleleri daha
rahat aldatmak gerektiinden askeri diktatrl halk
temsilyetiyle boyamak istiyor. Tek derdi var: Halk halk adma
smrmek.
195
MIHAIL BAKUNIN

S 5'te bu korku ve kurnazlk Avrupa devletlerinin hibirinde

yoktu. Aksine burjuvazi Avrupa'nn her kesinde samimi ve saf bir
biimde liberaldi. Hl abalarnn toplum adna olduuna inanyor
ve bu yzden halktan, halk hkmete kar kkrtmaktan
korkmuyordu. Bunun karlnda da tm hkmetler ellerinden
geldii kadar asillere dayanyor, devrimci bir snf olarak
grdkleri burjuvaziye di biliyorlard.

1815'te, ya da ok sonralar bile Prusya en ufak bir liberal alm

salam, Prusya kral tebaasna bir burjuva anayasasna dair
kck bir umut yakm olsayd kuku yok ki Almanya onu
lideri olarak kabul edecekti. Prusyal olmayan Almanlar henz
Prusya'ya kar kuvvetli bir antipati beslemiyorlard; bu antipati
ok sonralar, bilhassa 1848'de geliti. Hatta tam aksine o
dnemde btn Alman lkeleri Prusya'ya umutla, bir kurtarc
gzyle bakyorlard. Prusya hkmeti u sralar Avusturyallar
dnda tm Almanlara cmerte ihsan eyledii liberal ve temsili
kurumlar (tabii ki despotik gcne halel getirmeden) yansn o
vakitler yrrle soksayd, Avusturyal olmayan Almanlarn hepsi
Prusya'nn hegemonyasn seve seve kabul edeceklerdi.
Avusturya bu ihtimalden mthi korkuyordu, nk perian olmas
iin bugne dek beklemesine gerek kalmayacakt. Alman
Konfederasyonu'ndaki stnln kaybetmesi Avusturya'y bir
Alman iktidan konumundan uzaklatracakt. Daha nce de
belirttiimiz gibi, Almanlar Avusturya mparatorluu'nun eyreini
tekil etmektedirler. Avusturya'nn Slav ehirlerinin yan sra
Bohemya, Moravya, Silezya ve Styria gibi Alman ehirlerinin bir
arada Alman Konfederasyonu'nun yesi olduu hesaba katlrsa
Avusturya Almanlannn Almanya'nn pek ok sakinine dayanarak
imparatorluklarn bir dereceye kadar bir Alman mparatorluu
olarak grmeleri iten bile deildi. Fakat
196
DEVLET VE ANAR

imdi olduu gibi imparatorluk Alman Konfederasyonumdan bir kez

koptuunda 9 milyon Almann (u sralar daha bile az) tarihsel
stnlk iddiasnda bulunmak iin hayli zayf olduu meydana
kacakt. Bylece Avusturya Alnanlarnn Habsburg
Hanedanl'yla balarn koparmaktan ve Almanya'nn geri kalanyla birlemekten baka areleri kalmayacakt. imdilerde
Avusturya Alnanlarnn yapmaya altklar tam da budur ve bu
suretle bilerek ya da bilmeyerek Avusturya mparatorluu'nu
kanlmaz bir sona srklemektedirler.
Bir kez Prusya hegemonyas Almanya iinde salamlat-nda
Avusturya hkmeti kendine ait Alman eyaletlerini Konfederasyon
kapsamndan karmaya mecbur kalacakt. Bu eyaletleri
Konfederasyon'a brakmak, en bata onlar (ve yan sra Avusturya
hkmetini de) Prusya kralnn hkimiyetine terk etmek anlamna
gelecekti. Dier yandan bu durum Avusturya mparatorluu'nu

Prusya hegemonyasn kabul edenler ve etmeyenler olarak iki

paraya blecek ve bu da mparatorluun sonu olacakt.
Prens Schwarzenberg'in 185O'de denemeye niyetlendii ama
baarl olamad (zaten olamazd da) baka bir yntem daha
olduu dorudur1: Macaristan, Transilvanya ve tm Slav ve italyan
eyaletleriyle beraber btn bir Avusturya mparator-luu'nu
Alman Konfederasyonuna katmak. Baar ans sfr olan bir istekti
bu, nk 1850'de olduu gibi Prusya'y ve Almanya'nn geri
kalann, bata Rusya ve Fransa olmak zere dier tm byk
gleri dorudan karsnda bulacakt. Ve nihayet Avusturya
nfusunun Almanlamann dncesine bile katlanamayan drtte
(Slavlar, Macarlar, Romenler ve italyanlar) fkeyle ayaa
frlayacaklard.
1 Schwarzenberg'in plan L849'<ta gndeme getirildi ve Frankfurt
Parlamentosu'nca reddedildi.
197
MIHAILBAKUNIN

Prusya ve Almanya'nn tamam byle bir giriime doal olarak kar

kacaklard, nk bu, Prusya'nn yok olmas ve zellikli Alman
karakterinden mahrum kalmas demekti. Almanya Almanlarn vatan
olmaktan kacak, ancak zor yoluyla bir arada tutulabilen epey
heterojen uluslardan menkul karmakark, ekilsiz bir yna
dnecekti. Sz konusu giriim, Almanya'y kendisine tabi klan
bir Avusturya, aniden Avrupa ktasnn en gl iktidar haline
geleceinden Rusya ve Fransa'nn da iine gelmeyecekti.
Avusturya'nn bavuraca yegne yol olarak geriye, btnsel bir
katlmla Almanya'nn nefesini kesmekten saknmak ama te yandan
Prusya'nn Alman Konfederasyonu'nun lideri olmasn nlemek
kalyordu. Avusturya bu politikay uygularken Fransa ve Rusya'nn
aktif desteine gvenebilirdi. Zaten Rusya teden beri,
birbirlerinin zerinde egemenlik kurmalar in Avusturya ve
Prusya arasndaki rekabeti sistematik bir biimde kztrmak, ayn
zamanda da Almanya'daki irili ufakl devletler arasnda
huzursuzluk ve korku yaratmak ve onlar Avusturya ve Prusya'ya
kar korumaktan ibaret olan bir politika izliyordu.
Prusya'nn Almanya'nn geri kalan zerinde yaratt etkinin daha
ziyade manevi bir yaps vard. nk bu esas itibariyle ok da uzun
saylmayacak bir sre nce yurtsever ve aydn liberal ynelimine
dair bol miktarda kant sergilemi olan Prusya hkmetinin ksa bir
zaman iinde szn tutacana, tebaasna bir anayasa ihsan

eyleyeceine ve bylece Almanya'daki ilerici hareketin nderliini

stleneceine dair bir beklentiler silsilesine dayanyordu.
Metternich'in asl derdi bu anayasa beklentisinin gereklemesini
engellemek ve Prusya kraln Almanya'daki gerici hareketin ban
ekmek hususunda Avusturya tmparator-luu'nun tarafna
ekmekti. Ve Mettemich amaladklarn uygulamak konusunda
Bourbonlarn ynettii Fransa'dan ve
198
DEVLET VE ANAR

Arakcheev1 tarafndan ynlendirilen mparator I. Aleksander'dan ateli bir destek grd.

Metternich (ok ufak istisnalar dnda), bizzat Prusya iinde de
(Prusya asillerinin hepsi, yksek sivil ve askeri brokrasi ve nihayet
kral) eit derecede hararetli bir destek buldu.
III. Frederick Wilhelm ok ho bir adamd, ama ne de olsa bir
krald ve her gerek kral gibi doas, yetitirilii ve alkanlklar
gerei iyi bir despottu. Dahas, belli bal dogmas "btn iktidar
Tanrnndr" olan muhfazakr Protestan kilisesinin sofu ve vefakr
bir oluydu. Yzne svanan kutsal yan hikmetine, hakk olann,
daha dorusu grevinin, emirlerine kaytsz artsz itaat etmesi
iin tebaasnn zerine basmak olduuna btn i-tenliiyle
inanyordu. Bu biimde dnmenin de liberalizmle badar bir
yan yoktu dorusu. Elbette devletinin ba sktnda tebaasna
bir dizi liberal sz vermiti. Ama o zamanlar bir hkmdarn bile
elini kolunu balayabilir olan u stn devlet karlar sz
konusuydu. imdi devlet paay kurtardna gre halkn zararna
olacak szleri tutmann da lemi yoktu.
Psikopos Eylert bu durumu bir vaaznda pek gzel aklyordu: "Kral
tpk bilge bir baba gibi davranmtr" diyordu Eylert, "Doum
gnndeymi veya bir hastalktan kurtulmuas-na, sevgisinden ve
ilgisinden honut kald ocuklarna birtakm szler verdi. Ve
sonunda yerinde bir vakarla szlerini geri ald ve doal ve hayrl
iktidarn yeniden tesis etti. Olan biten bundan ibarettir."2 Onun
evresindeki herkes, saray, askeri ef1
Kont Aleksey Andrevi Arakcheev (1769-1834), bir general ve Aleksander'in en gvenilir adamlanndand. Genellikle sert bir asker olarak tannan
Arakcheev, Aleksander'in Napoleon Savalan'ndan sonra planlad vahi askeri
koloniler sisteminin bana getirildi ve Aleksander'in saltanatnn son yllarnda
giderek gericileen ynetim karakteri nedeniyle suland.
2
Piskopos Friedrich Eylert (1770-1852), III. Frederick'in kilise ilerindeki
danman ve Napoleon sonras dnemdeki siyasi gericiliin savunucusuydu.

199

MIHAILBAKUNIN

ler ve yksek brokrasi de ayn ruh hali iindeydiler. Prusya'da

gzden dtkleri o felaket dneminde Baron Stein ve ileri gelen
yandalarnn reformlarna sknetle katlanmlard. Ama imdi
yine onlarn devri balamt ve her zamankinden fazla bela
yaratmaya, hile yapmaya girimilerdi.
Bunlar dpedz gericiydiler, bu konuda kraldan aa kalmyorlar,
hatta onu geride brakyorlard. Alman yurtseverlii denen u nane
zerre kadar akllarna yatmyor, ondan tm kalpleriyle nefret
ediyorlard. Alman bayra onlar iin bir paavradan ibaretti ve
onlara isyan bayra gibi geliyordu. Varsa yoksa sevgili
Prusya'laryd, ama onu u iren liberallere brakmak-tansa
mahvetmeye hazrdlar, burjuvaziye siyasi haklar, bilhassa eletiri
ve mali denetim haklan tanmak, onunla olas bir eitlik durumuna
dmek dncesi bile bu gruhu ileden karmaya yetiyordu.
Prusya'nn snrlarn geniletmek ve hedefledikleri snrlara
varmak istiyorlard ama ngrdkleri tek yntem fetihlere
kalkmakt. Amalan batan bu yana belliydi: Prusya'y
Almanlatrmaya alan liberal partinin aksine Almanya'y
Prusyalatrmak.
Dahas hemen hemen hepsi, kraln dostu olan ve bir sre sonra
babakanla gelen Prens Wittgenstein'in liderliinde Metternich
in i gryorlard.1 Karlarnda ufak bir grup mahiyetinde Baron
Stein (oktan azledilmiti bile) ve yandalar vard. Bu bir avu
devlet yurtseveri kraln liberal reformlar tarafnda durmas iin
olaanst bir aba gstermeye devam ediyorlard. Kamuoyundan
baka hibir yerden destek gremediler ve ksa zamanda devrilip
gittiler. Zaten kral, saray, brokrasi ve ordunun kamuoyunu
taktklar falan da yoktu. Bylece Metter1 Mettemich'in politikalarnn savunucusu olan Prens Ludwg Georg von Sayn
(Wittgenstein) Hohenstein (1770-1852), 1812'den 1819'a kadar Prusya polisinin
ba (babakan deil) olarak grev yapt.
200
DEVLET VE ANAR

nich'in altnlarnn ve Almanya'daki st dzey etenin gerici

yneliminin daha baskn kt anlalm oldu.
Bundan dolay batan aa liberal tasarlar hayata geirmek adna
Prusya'nn nnde ak olan tek bir yol kalmt: Almanya
dahilindeki olas ilhaklar, yani Almanya'nn bir btn olarak
kademeli fethini gz nnde tutup, Prusya'nn hem askeri gcn,

hem de ynetsel ve ekonomik kaynaklarn dzenleyip derece

derece oaltmak. Kald ki bu yol Prusya'nn geleneklerine, askeri,
brokratik, polisiye bir rejime, bir baka deyile yasal gcn tm
i ve d hareketlerinde acmaszca kullanmaya alkn olan Prusya
monarisinin karakterine de hayli uygundu. O zamandan balayarak
aklc ve aydn karakterli bir despotizm ideali resmi Alman
evrelerinde yaplanmaya balad ve 1848'e dek Prusya'y
ynlendirdi. Sz konusu ideal yalnz Metternich'in cahilane
despotizm yandaln deil, pan-AIman yurtseverlerinin liberal
arzularn da yadsyordu.
Btnyle doal bir biimde, Avusturya'nn ve Prusya'nn i ve d
siyasetinde kuvvetli bir ifade bulan gericilie kar li-beralyurtsever partinin giritii mcadele az ok tm Almanya'da, ama
esas olarak gneyde ykseldi. 1815'den 1870'e kadar tam elli be
yl sren, tarzlar arasnda bir delloydu bu. Sre iinde ok eitli
biimlere briinse de bu dello daima Alman liberalleri adna
olduka ac verici sonular dourdu. Sz konusu sre birok
dneme ayrlabilir:
1. 1815-30 aras liberalizm ve Toton romantiklerinin Fran-sofobi
dnemi.
2. 1830-40 aras, aktan aa Fransa liberalizminin taklit edildii
dnem.
3. 1840-48 aras ekonomik liberalizm ve radikalizm dnemi.
201
MIHA1LBAKUNIN

4. 1848-50 aras, her ne kadar ok ksa olsa da kalc izler brakan

ve Alman liberalizminin pes etmesiyle biten kriz dnemi. Ve son
olarak,
5. 1850-70 aras, can ekien liberalizmin Prusya parlamentosunda
devletilie kar inatla verdii son mcadele ve bu mcadeleyle
balayan ve tm Almanya'da Prusya monarisinin kesin zaferiyle
sonulanan dnem.
1815-30 arasndaki birinci dnem Alman liberalizmi, kendinden
menkul bir fenomen deildi. Sadece, hayli ayrt edici yanlan
olmakla beraber, Madrit'ten Petersburg'a, Almanya'dan
Yunanistan'a dek hemen her yerde monarik ve aristokratik-dinsel
ehreli pan-Avrupa gericiliine kar yorulmaz bir mcadele
balatan Avrupa liberalizminin ulusal bir dalyd. Gericilik,
Bourbonlarn Fransa, spanya, Napoli, Parma ve Luka tahtlarna
yeniden sahip kmas, papann ve Cizvitlerin Roma'ya, Ped-mont

kralnn da Turin'e geri dnmesi ve Avusturyallarn talya'ya

yerletirilmesiyle zaferini ilan etmi oldu.
Tamamen uluslararas nitelikte olan bu gericiliin asl resmi
temsilcisi, ilkin Rusya, Prusya ve Avusturya arasnda akdedilen,
ardndan ngiltere, Roma ve Trkiye dnda btn irili ufakl
Avrupa iktidarlarn da kendisine balayan Kutsal ttifak't (la
sainte aience). Bu ittifakn kayna romantizmdeydi. Kutsal ittifak
fikri ilk olarak, henz genlik dnemini yaayan zampara I.
Aleksander'in kollarnda gnn gn eden mehur Barones
Krdener'in mistik imgeleminde olgunlat.1 Aleksander'i doldurua
getiren Barones, onu bahtsz Avrupa'y "kara melek"
] Bir Rus diplomatnn dul ei olan Barones Barbara Jul i ana von Kriidener (17641824) bir romanc ve dinsel bir mistikti. Aleksander onunla 1815 yaznda
Almanya'da tant ve Barones ksa bir sre iin onun zerinde gl bir etki
yaratt. Kutsal ttifak fikri zerinde hak iddia etti. Oysa Aleksander'in
kiiliindek mistisizm ve dinsel tutuculuk zellikleri kendisini ok nceden belli
etmeye balamt.

202

DEVLET VE ANAR

Napoleon'un penesinden kurtarmak ve yeryznde Tanrsal dzeni

kurmak iin cennetten gnderilen "beyaz melek" olduuna inandrd.
Byle grkemli bir misyona sahip olduu dncesi Aleksander'i
pek keyiflendirdi ve hemen gidip Prusya ve Avusturya'ya Kutsal
ttifak anlamas yapmay teklif etti. Kutsal yaa bulanm olan bu
monar, Kutsal lnn (baba-oul-kutsal ruh) tanklnda
kaytsz artsz ve de bozulmaz kardelik taahhdnde bulundular
ve Ittifak'm hedefinin Tanrsal iradenin, ahlakn, adaletin ve
barn yeryzndeki zaferi olduunu ilan ettiler. Daima ittifak
halinde hareket edeceklerine, kt ruhla, yani uluslarn zgrlk
arzularyla planl ve kararl bir ekilde mcadele ederken
birbirlerine yardm edeceklerine dair and itiler. in gerei,
devrimin ykt ancak sonra restorasyonca yeniden ina edilen
feodal kurumlan ne pahasna olursa olsun koruyacak ve bu uurda
Avrupa'daki tm liberalist giriimlere kar birleik ve amansz bir
sava yrtecek olmalaryd.
Aleksander Kutsal ttifak'n iirilmi ve melankolik szcs,
gerek lideriyse Metternich'ti. O zaman da Almanya gerek Byk
Devrim srasnda gerek gnmzde olduu gibi Avrupa gericiliinin
ke tayd.
Kutsal ttifak gericilii uluslararas kld ve bunun sonucunda ona
kar giriilen ayaklanmalar da uluslararas bir karakter kazand.

1815-30 arasndaki dnem burjuvazinin son kahramanlk dnemiydi.

Monarik mutlak iyetiliin ve feodal-dinsel kurumlarn zora dayal
yaplanmasyla devrim srasnda edindii tm menfaatlerden yoksun
kalan bu saygdeer snf (burjuvazi), az ok devrimci br snfa
dnme eilimi iine girdi. Fransa, talya, spanya, Belika ve
Almanya'da daha yeni zafer kazanm olan gerici dzenleri
devirmek amacyla gizli burjuva topluluklar
203

MIHAIL BAKUMN

kuruldu. Anayasacln kklemi olduu yegne lke olan ngiltere'de, detlere uygun bir biimde, burjuva liberalizminin
yeniden canlanan feodalizme kar her alanda yrtt mcadele,
yasal ajitasyon ve parlamento kaynakl ayaklanmalar karakteri
kazand. Dorudan devrimci bir ynde ilerledi ve Fransa, Belika,
talya ve spanya'da, hatta Rusya ve Polonya'da bile yank buldu.
Bu lkelerin hepsinde, hkmetin belirleyip imha ettii her gizli
topluluun yerini hemen bir bakas alyordu ve hepsinin bir tek
hedefi vard: Silahl bir ayaklanmay, bir isyan rgtlemek.
1815'ten 1830'a kadar Fransa tarihi Bourbon saltanatn ykmaya
ynelik bir dizi giriimle yazld. Bir baarszlklar silsilesinin
ardndan Franszlar en sonunda 1830 ylnda muratlarna erdiler.
1830-31 yllarnn spanya, Napoli, Pied-mont, Belika ve Polonya
devrimlerini, Rusya'daki Dekabrist* isyann bilmeyen yoktur. Kimi
baarl, kimi de baarsz oldu ama hepsi de olduka sk
ayaklanmalard. Oluk oluk kan akt, ok sayda kurban verildi;
ksacas lmne ve ounlukla kahramanca bir mcadele sreciydi.
O srada Almanya'da neler olup bittiine bir bakalm imdi:
Bu ilk dnem srecince Almanya'da liberal ruhun pek de nemli
saylmayacak iki ifadesine tesadf ediyoruz yalnzca: ll-k
1817'deki nl Wartburg toplantsyd. Vaktiyle Luther'in gizli
sna oan Wartburg kalesinde, Almanya'nn drt bir kesinden,
ellerinde renkli Alman bayraklar**, gslerinde renkli
kurdelelerle gelen yaklak 500 renci topland.
Bunlar, o nl ulusal mar, "Wo ist das deutsche Vater-land?"
marn besteleyen yurtsever ozan, profesr Arndt'n ve

Dekabristler: 26 Aralk (adlan da bu aydan gelir Arahkilar) 1825'te balattklar

ayaklanma baarszla urayan ama mcadeleleriyle sonraki kuaklara esin
kayna olan, ounlukla st snf ailelerden gelen Rus devrimciler, (.n.) Siyah,
krmz ve san. (.n.)

204

DEVLET VE ANAR

sar yeleli Alman genlii idealini drt kelimede ifade etmeyi

becermi olan (diri, neeli, dindar, hr), tm Alman liselilerinin bir
nevi yurtsever babas saylan Jahn'n manevi evlatlarydlar.1
Kuzeyden ve gneyden gelen Alman renciler, bu toplant
araclyla btn Avrupa'ya* bilhassa tm Alman hkmetlerine
halkn taleplerini haykrma gerei duymulard. Peki tam olarak
neyi ilan ve talep ediyorlard bu ocuklar?
O dnemde Avrupa apnda anayasal monari modas hkm
sryordu. Fransa, spanya, Polonya ve hatta talya'daki burjuva
genliinin hayalleri de bundan daha ileri gitmiyordu. Sadece
Rusya'da, Gney topluluu olarak bilinen Dekambristle-rin Pestel
ve Muravev-Aposto! liderliindeki bir kanad Rus Imparatorluu'nun yklmasn ve btn topraklarn halka datlp
federal bir Slav cumhuriyeti kurulmasn talep ediyordu.
Almanlarn byle bir dnceleri yoktu. Ykmak niyetinde olduklar
bir ey de yoktu. Adam gibi bir devrimin esasl ve vazgeilmez
koulu olan bu tr bir eylemlilie olsa olsa gnmzdeki kadar
eilim duyuyorlard. Ynla baba-hkmdarlarna el kaldrmak,
kumpas kurmak akllarnn kesinden dahi gemiyordu. Btn
dertleri sz konusu baba-hkmdarlannn herhangi birinin
kendilerine bir eit anayasa

Saxe-Weimar'daki Eisenach yaknnda bulunan Wartburg Kalesi'ndeki festival,

Luther'in Tezlerinin yznc ve Leipzig arpmasnn drdnc yln kutlamak
iin 1817 Ekim'inde dzenlendi. 1815'te kurutan dzene kar ilk ak protesto
olmasyla Almanya'da hatr saylr bir etki dourdu.
Ernst Moritz Arndt (1769-1860), br ozan ve tarih profesryd. En bilineni
"Almann Anavatan Neresidir?" olan yurtsever sarklan Napoleon dneminde ona
byk n kazandrd. Byyen gericilik dalgasyla beraber, 1820'de Bonn
Universtes'nden atld.
Friedrich Ludwig Jahn (1778-1852), Turnvater veya "jimnastiin babas" olarak
aruhr. Alman genliinin fiziksel ve ahlaki yeniden douunu hedefleyen bir
jimnastik birlii otan Tumvater'm kurucusudur. Atman milliyetiliinin ifadesinde
bu birlik sonralar popler bir ara haline geldi.

205

MIHAIL BAKUNM

bahetmesiydi. Dahas, ulusal birlii yerel parlamentolarn zerinde

bir tm-Alman parlamentosunun, yerel prenslerin zerinde bir tmAlman imparatorunun temsil etmesini istiyorlard. Grdnz gibi
olduka lml, ayn zamanda da epey gln bir talepti bu. nk bir
yandan monarik bir federasyon istiyorlar, te yandan birleik bir
Alman devleti hayali kuruyorlard; ayan beyan samalyorlard
anlayacanz. Bu aka ortada olan samaln bir yanl anlamadan

kaynaklandn grmek iin Alman programn biraz daha yakndan

incelemek yeterlidir. Mesele, Almanlarn ulusal g ve birliin yan
sra zgrlk de talep ettiklerine dair hatal varsaymdan baka bir
ey deildir.
Almanlar hibir zaman zgrle ihtiya duymamlardr. Onlarn
hayat, hkmetin, yani stn bir iradenin emirler yadran souk
sesinin yankland bir sahneden ibarettir. Ses ne kadar yksek
perdeden karsa kendilerini o kadar onurlanm sayarlar,
keyiflenip neelenirler. te bu yzden onlar kederlendiren zerre
kadar faydal bulmadklar bir zgrlk yoksunluu deil, sryle
ufak tiranlk yerine birlik ve btnlk halinde bir ulusal ktidarn
olmamasyd. Gizli tutkular, yegne hedefleri, nnde dier tm
uluslarn tir tir titreyecei, nne kan her eyi silip spren
devasa bir pan-Alman devleti yaratmak ynndeydi.
Bundan dolay Almanlarn bir kez olsun bir halk devrimi derdi
tamam olmalar ok ama ok doaldr. Bu bakmdan Almanlar ne
kadar mantkl olduklarn defalarca kantladlar. Elbette ki bir
devlet iktidar halk devrimi marifetiyle kurulamaz. Olsa olsa
Fransa'dakine benzer biimde, belirli bir snfn bir halk
ayaklanmas karsnda kazand zaferin rn olabilir. Fakat buna
ramen Fransa'da bile kuvvetli bir devletin nihai ina Napoleon'un
despotik demir yumruuna ihtiya duydu. Alman liberalleri
Napoleon despotizminden nefret etseler de,
206
DEVLET VE ANAR

pan-Alman iktidarn kurmay kafalarna koyduklar srece Prusyal

veya Avusturyal bir devlet iktidarna tapnmaya dnden razydlar.
Arnd'n Almanya'nn ulusal mar olarak bugnlere kalan o mehur
arks "Wo st das deutsche Vaterland?", gl br devlet
yaratmaya dair tutkulu arzuyu gayet gzel ifade etmektedir. ark
sorar: "Almann vatan neresidir? Prusya m? Avusturya m? Kuzey
veya gney Almanya m? Bat veya dou Almanya m?" Sonra da
yantlar: "Hayr, hayr, onun vatan ok daha geni olmal." Ve ark
u genilikte bir vatan ngrr: "Vatan Alman dilinin iitildii,
Tanrya cennetten ilahiler saknd her-yerdir..."
Mademki Almanlar dnya zerindeki en dourgan uluslardan biridir
ve madem ki kurduklar kolonilerle Avrupa, Amerika ve hatta
Sibirya'nn btn byk ehirlerini doldurmaktadrlar, o halde ksa
sre sonra tm dnya pan-Alman mparato-ru'nun otoritesine
boyun emek zorunda kalacaktr.

te VVartburg'daki renci toplantsnn asl anlam buydu. Onlar

gl kanatlarnn altna alacak, onlarn tutkulu ve de gnll
itaatlerini arkasna alp btn Avrupa'y titretecek pan-Almanc bir
sahip aryor, talep ediyorlard.
Dertlerini nasl anlattklarn bir bilseniz... Festivalde nce
Luther'in mehur "bizim Tanrmz yklmaz br kaledir" ilahisini,
ardndan da "Wo ist das deutsche Vaterland?" marn sylediler.
Alman yurtseverlerinden bazlarn "viva" nidalaryla yd ettiler ve
gericilere svp saydlar. Finali de be gerici bror yakarak
yaptlar. te hepsi bu.
1819'da meydana gelen iki baka olay daha byk nem tayordu:
Rus ajan Kotzebue'ye bir renci tarafndan yaplan suikast ve
gen bir eczacnn, Kari Lnging'n Nassau mini207

M1HAIL BAKUNIN

Dkal'nda kk bir devlet memuru olan von Ibell'e kar suikast

giriimi.1 Bu eylemlerin ikisi de dpedz komik eylemlerdi ve
salayabilecekleri hibir fayda yoktu. Fakat en azndan samimi bir
tutkuyu, kendini feda edebilen bir kahramanl, dnce, sz ve
eylem arasndaki, yokluunda devrimin batan baa gevezelie,
tiksinti verici bir palavraya dnt o grkemli birlii aa
vuruyordu.
Bu iki nemli olay dnda, Alman liberalizminin kendini ifade etme
biimleri lml ve hayli gln gevezeliklerden teye gitmedi.
Dnem vahi bir Ttonizm dnemiydi. Alman renciler, cahillerin
ocuklar, bizzat gelecein cahilleri, kendilerini, Tactius ve Julius
Sezar'n ballandrarak tasvir ettikleri antik a Almanlar,
Arminius'un dvken torunlar, balta girmemi ormanlarn
gnahsz sakinleri olarak gryorlard. Bu ruh halinin mantksal
sonucu aslnda bu zatlarn kendi kk burjuva dnyalarndan
utanmalar olmalyd ama yaptklar, Fransa'ya, Franszlara, genel
anlamda Fransz uygarlnn damgasn tayan her eye kar derin
bir horgryle yaklamak oldu. Franso-fobi Almanya'da salgn bir
hastalk gibi yayld. niversite rencileri, bizim 1840 ve
50'lerdeki Slavofillermiz gibi, antik Alman kyafetleri giymeye
baladlar; bir yandan sava becerilerini, ounlukla yz faalanyla
sonulanan bitmek bilmez dellolarla sergilerlerken, te yandan
delikanl atelerini flar dolusu birayla sndrmeye giritiler.
Yurtseverlik ve sahte-liberalizm en net ifadesini ve tatminini
"Almann vatan neresi-

I Akli dengesi bozuk gen bir teoloji rencisi olan Kari Sand, 23 Mart 18I9'da
1. Aleksander'in ajan, oyun yazar August von Kotzcbue'yi ldrmek kastyla
bakJad. Kari Lnng, 1 Temmuz'da Kari von Ibell adl bir memuru ldrmeye
teebbs etti. Sand 1820'de idam edildi, Lning ise hapishanede intihar etti.
Mettemich bu olaylar Alman Konfederasyonu Kurultaynn birka ay sonraki
Carlsbad Kararlar'm onaylamasn garantilemek iin kulland. Bu kararlar renci
demeklerini ve jimnastik birliklerini datmak, niversiteleri sk bir denetim
altna almak ve kat bir sansr kurumlatrmak iin alnmt.
208
DEVLfJ VE ANAR

dir?" ulusal mar bata olmak zere, militan yurtsever arklar ve

Almanya'nn bugn geldii noktay sanki o zamandan grebilen
ilahileri bre bre sylemekte buluyordu.
Liberalizmin bu ifadelerini o dnemde talya, spanya, Fransa,
Belika, Polonya, Rusya ve Yunanistan'dakilerle karlatran biri
Alman liberalizminin ne denli naif ve gln bir karakter tadn
hem fark edecektir. Alman liberalizminin atei kendisini ahmaka
bir itaat duygusunda, hkmdarna bal olmasnda veya daha ince
bir ifadeyle, ktidara ve otoriteye dair o dindarca saygsnda
gstermekteydi. Brne'nin bu zc manzaraya bakp nasl ac ac
yakndn herkes bilir (muhtemelen daha nce de alntlanutk):
"Dier uluslar ounlukla kledirler ama biz Almanlar daima uaklk
yaparz!"*'
Gerekten de ok az sayda birey ve durum dnda Alman
liberalizmi btn Alman ulusunun uaklk etme hevesinin zel bir
biiminden baka bir ey deildi. Tek fark sansr tarafndan
yasaklanm olmasyd. Fakat liberal olsun olmasn, itaatkr
tebaann sz konusu talepleri muhtelif hkmetlerce bir isyan
giriimi olarak deerlendirildi ve ayn bir syan gibi ezildi.
Olan bitenin aklamas Avusturya ve Prusya arasndaki rekabette
yatyor. Her biri Barbarossa'nn yklm tahtna oturmaya can
atyor, fakat ikisi de taht rakibinin igal etmesine raz olmuyordu.
Sonuta Rusya ve Fransa'nn birlikte destek verdii

* Ufaklk gnll kleliktir. Ne tuhaf eyi Ruslardan daha iyi kleler bulunmaz
sanlr, oysa bugne dek Rus rencileri arasnda. Alman rencilerinin
profesrlere ve otoritelere kar o aklalmaz klece itaati hibir zaman varolmad.
1 Ludwig Brne (1786-1837), demokratik grlere sahip olan bir yazard: Hcine
ile beraber Gen Almanya Hareketi'ni balatt. Kimilerince Alman politik
gazeteciliinin babas saylrd, Bakunin 1872 tarihli Mara'a ynelik kaleme ald
bir el yazmasnda bu kelimeleri ksmen deiik bir slupta kullanr. Baknz,
Leining, ed. Archives Bakounine, II., ss. 216-17. Her zamanki gibi, her iki durumda
da kesin bir alnl yapmak yerine yorum katyor.
209

MIHAIL BAKUNIN

ve btnyle farkl nedenlerle de olsa onlarla ittifak halinde

davranan Avusturya ve Prusya, Almanya apndaki birleik ve gl
bir pan-Alman tmpratorluu'nun yaratlmasna dair ortak arzuyu,
sanki ok u bir liberalizmin tezahrymcesine bastrmaya
koyuldular.
Kotzebue suikast en kudurgan gericiliin balang sinyaliydi.
Alman prensleri hemen toplantlar, konferanslar dzenlemeye
giritiler. I. Aleksander'n ve bir Fransz elinin de yer ald
uluslararas kongreler yapld. Alman Konfederasyonu'nun ald bir
dizi tedbirle zavall liberal Alman uaklarn eli kolu balanm oldu.
Jimnastik egzersizleriyle uramalar veya yurtsever arklar
sylemeleri yasakland, biralaryla ba baa kaderlerine terk
edildiler. Sansr her yerde kurumlat ve netice ne oldu sizce?
Almanya'nn aniden sesi kesildi, Burschen* protesto mahiyetinde
tek kelime etmeden boyun edi ve 1819-30 arasndaki on bir yl
boyunca Alman topraklar zerinde siyasi hayata dair en ufak bir
kprt grlmedi.
Bu son derece artc bir olgudur, 1816-65 aras Almanya'nn elli
yllk tarihini son derece ayrntl ve doru bir biimde yazm olan
Profesr Mller, bu ani ve tuhaf suskunluk dnemini hikye
ederken hayretle unu ifade eder: "Almanya'da devrim adna en
ufak bir zemin olmadna bundan daha iyi kant bulunabilir mi?"1
Alman liberalizminin ikinci dnemi 1830'da balad ve 1840 gibi
sona erdi. Fransa'nn krce taklit edildii bir dnemdi bu. Almanlar
Galya'y taciz etmeyi brakp btn nefretlerini
Rusya'ya ynelttiler.
* Burschen: niversite rencileri, (.n.)
1 VViihelrn MUer (1820-1892) liberal bir tarihiydi. Yakn Zamanlarn Politik
Tarihi: 1816-1875, Almanya'ya zet Referansla Birlikte adl kitab ilk kez
1867'de basld.
210
DEVLET VE ANAR

Alman liberalizmi on bir yllk uykusundan kendiliinden deil, kral

defederek Kutsal ttifak'a ilk darbeyi vuran Paris'teki Hazirann
Gn hareketiyle uyand.1 Ardndan Belika ve Polonya
devrimleri patlad, ttalya da ayaa kalkt ama Lous Philippe
tarafndan Avusturyallara teslim edilerek daha ar bir
boyunduruk altna girmi oldu. spanya'daysa Cristinistlerle
Carlistler arasnda i sava balad.^ Yani koullar Almanya'nn bile
gzn aacak nitelikteydi.

Almanya'nn uyann Avusturya ve Prusya da dahil btn Alman

hkmetlerinin lp lp dirilmesine neden olan Temmuz Devrimi
daha da kolaylatrm oldu. Bismarck'a gelinceye kadar gerek
Almanya tahtnda oturan kral-imparator, gerek dier tm Alman
hkmetleri diken stnde oturuyorlard, siyasi ve askeri bakmdan
onca gl grnmelerine ramen zerre kadar zgvenleri yoktu.
Bu yadsnamaz gerek, Alman halknn doasnda bulunan sayg ve
sadakat duygulan sz konusu olduunda epey garip grnyor.
Hkmetleri endieli ve korkak klan neydi? Hkmetler o gne dek
uysal bir tebaa olarak kendilerine itaat eden Almanlarn, bundan
byle onlara tahamml etmeyeceklerinden kayg duyuyor, hatta
bunu biliyorlard. Peki hkmetler, yneticilerine tapmaya bu denli
alkn bir halkn nefretine mazhar olabilecek ne yapmlard?
Neydi bu kinin nedeni?

Aslnda Bakunin X. Bourbon Charles'in tahttan indirilmesine ve yerini Orlean

Hanedan mensubu Louis-Phillippe'in almasna sahne olan 1830 Temmuz Devrimi'ne
(27-29 Temmuz, U anl Gn olarak da bilinir) gndermede bulunuyor.
(Bakunin'in aada gndermede bulunduu Paris'in Temmuz Gnleri 1848'de
gerekleti.) 1830-31 talyan devrimleri Lou is-Philippe1 in yeni hkmetinden
yardm alabilme beklentisiyle yapld, ancak her ikisinde de yardm gelmedi.
Yani (I. Isabella taraftarlar ile tahtta hak iddia eden amcas Don Carlos
taraftarlar arasnda. Napolili Maria Cristia, Isabella'nn (1830 doumlu) annesiydi ve Isabella 1833'te tahta geince saltanat vekili oldu.

211

M1HA1L BAKUNIN

ki tane var: lki brokrasi ve ordu iinde asillerin baskn

olmasyd. Temmuz Devrimi Fransa'daki feodal ve dinsel tahakkm
kalntlarn sprmt; ngiltere'de Temmuz Devri-m'nden
burjuva-liberal reform zaferle kmt.' Yani 1830 itibariyle
Avrupa genelinde (Almanya hari) burjuvazinin zafer dnemi
balamt. Almanya'daysa ok yakn bir zamana kadar, yani
aristokrat Bismarck dzenine gelinceye kadar feodal parti
saltanatn srdrd. Brokrasi ve ordu iindeki btn yksek idari
mevkiler, dier mevkilerin de byk blm onlarn elindeydi.
Alman aristokratlarnn, prenslerinin, kontlarnn, baronlarnn ve
hatta sade suya "voV'larmn eraftan herhangi birine nasl
aalayc davrandklarn, hor grdklerini bilmeyen yoktur.
I848'de Prag' ve 1849'da Viyana'y topa tutan Avusturya generali
Prens Windischgratz'n mehur vecizesini herkes hatrlar:
"Yalnzca baronlardan yukars insan saylr."2
Asillerden entelektel aknlk, ekonomik zenginlik ve daha bir

yn hususta ileri olan burjuvazi iin, asillerin egemenlii bir kat

daha dayanlmaz bir hakaret anlam tayordu. Pespayelikte
zerlerine yoktu ama asiller yine de herkese ve her eye
hkmediyorlard. Dorusu tahamml snrlarn zorlayan bir durum
vard ortada. Burjuvazi u asiller olmasa, bataki hkmdara gn!
rahatlyla Sapmaya hazrd.
Birok defa denemesine karn burjuvazinin asillerin
boyunduruundan kurtulamam olmas hayli ilgin bir noktadr. Sz
konusu boyunduruk 1848 ve 49'un frtnal gnlerinde bile var832 Rci'onn Yasas oy verme hakkn orta snflara dek geniletti ve temsitiyeti
daha da glendirmek amacyla parlamentodaki koltuklan yeni bir dalma tabi
tutu.
Bohemya genel valisi Prens Allred zu Windisch}Katz (1787-1862), Slav
Kongresinin pei sra patlayan ayaklanmay bastrmak iin 1K48 Hazira-'nda
Prag' lopa tuttu. Ayn yln Ekim'inde (1849 deil) Viyana'daki bir ayaklanmay
bastrmak iin Viyana'y kuatt.

212

DEVLET VE ANAR

ln srdrd; Pomeranyal asil Prens Bismarck'n ellerinde imdi

imdi zlmeye balad.
Almanlarn hkmetlerine kar an t iplilerinin ikinci temel nedenini
daha nce aklamtk. Hkmetler Almanya'nn birleik bir devlet
gc oluturmasna kar kyorlard. Bu yzden Alman
yurtseverlerine, onlarn burjuva-politik igdlerinden dolay
yapmadklarn brakmadlar. Hkmetler balarna gelecek olan
biliyorlard ve bu yzden tebaalarna hi gvenmiyorlard.
Tebaalarnn snrsz itaatine, zararsz olduklarn kantlamak iin
harcadklar onca abaya ramen bu ciddi korkuyu hep srdrdler.
Bu ve buna benzer yanl anlamalarn st ste ylmasyla
hkmetler, Temmuz Devrimi'nden sonra korkudan adeta
kendilerini kaybettiler. yle korktular ki son derece zararsz ve
de kansz bir mahalle ayaklanmas, Almanlarn deyiiyle Putsch,
Saksonya ve Hannover krallarn, Hesse-Darmstad ve Brns-wick
dklerini tebaalarna bir anayasa ihsan etmeye zorlamak iin yetip
de artt bile. Dahas Prusya ve Avusturya,Jatta bizzat
Metternich, Alman Konfederasyonu'na tebaasnn meru
taleplerine bundan byle kar kmamasn tavsiye ediyordu. Gney
Almanya parlamentolarndak sahte-liberal partilerin liderleri de
yle bir silkinip bir tm-Alman parlamentosu ve tm-Alman
imparatoru seimine dair taleplerini tekrar yksek perdeden
dillendirmeye balyorlard.

Her ey Polonya devriminin sonucuna balyd. Devrim baaryla

sonuland takdirde Prusya'nn kuzeydou balantlar kopacak,
Prusya monarisi Polonya eyaletlerinin tmn olmasa bile ounu
geri vermek durumunda kalacak ve kendisi iin Almanya'da yeni bir
dayanak noktas aramaya giriecekti. imdiye kadar fetihler
yoluyla dayanaklar bulamad iin Almanln213
MfflAILBAKUNN

rn tmn imparatorluk ats altnda toplamak ve iiberal

reformlar sayesinde sempati ve itibar salamak zorunda kalmak
demekti bu. Yani ksaca, bugn yaplan ne varsa, farkl yntemlerle
de olsa, belki en liberal almlardan balanarak daha o zamanlar
tamamlanm olacakt. Ayn bugnk gibi Prusya Almanya'y deil,
Almanya Prusya'y yutmu grnecekti. (Elbette sadece grn bu
olacakt. nk gerekte Prusya'nn gl devlet rgtlenmesi
tarafndan Almanya kleletrilecekti.)
Fakat Polonyallar ihanete uradlar, Avrupa'nn tmnce kendi
kaderlerine terk edildiler ve kahramanca direnmelerine ramen
yenilmekten kurtulamadlar. Varova ve onunla beraber Alman
yurtseverlerinin btn umutlar yerle bir oldu. Damad imparator
Nikola'ya ok ciddi yardmlarda bulunan III. Frede-rick Wilhelm,
Nikola'nn zaferinden yz bularak maskesini karp att ve panAlman yurtseverleri zerinde her zamankinden daha ok terr
estirmeye balad. Alman yurtseverleri son bir abayla glerini
bir araya getirip bir deklarasyon yaynladlar; modem Alman
tarihinde Mays 1832 Hambach Festivali adyla bilinen, pek gl
olmasa da epey yaygara koparm olan bir deklarasyondu bu.
Bu vesileyle Bavyera Palatinlii'nde bulunan Hambach'ta 30 bin
erkek ve kadn bir araya geldi. Erkeklerin gslerine renkli
kurdeleler taklyd, kadnlarsa renkli bartleri balamlard.
Dalgalanan ynla Alman bayrayla renge kesmi olan bir
gkyznn altnda toplandlar. Toplantda artk bahis konusu olan
Alman lkelerinin ve halklarnn federasyonu deil, dpedz panAlman bir merkezilemeydi. Dr. \Vitth1 gibi

1 Johann Georg August Virth (1798-1848), Bavyerali bir demokrat ve gazeteciydi,

Hambach Festival i' nde (Polonyal mlteciler de katlmt) yapt konumada
prenslerin tahttan indirilmesi, Almanya'nn yan sra Polonya, talya ve
Macaristan'n kurtuluu ve federal bir Avrupa Cumhuriyeti kurulmas arsnda
bulundu.
214

konumac Iarda Avrupa Federal Devletleri fikrim

Fakat ortad; prensliklerinin b daki isteksizlikl Alman yrekleri

siydi sz konus rgtleri vard. I
Ama her ey medi. Bavyera I madlar. Trpanl. gmrk ve hk
geleri atee vere toprak ve zgr noktalan itibari} a benzeyen bu
selelerle balan bile hayli rktt yan bu teebbs nefes ald.
Hambach Ft rencinin Frankf yan devriyelere saygy hak eder
derasyonu'ya sa na olmalyd ve alaa etmek ii ka gn ncede
Frankfurt ahalis Hkmet bu ye
MIHAIL BAKUNN

eylemin gereklemesi halinde devrimcilerin ve devrimci heveslerin

iini bitirmek iin ellerine iyi bir bahane gemi olacakt.
Frankfurt olaynn hemen ard sra Almanya'nn btn lkelerinde
tam bir vahet uygulanmaya baland. Frankfurt'ta, irili ufakl
btn devletlerde iler durumda olan zel komisyonlarn emirlerine
tabi bir merkezi komisyon kuruldu. Elbette merkezi komisyona
derhal Avusturyal ve Prusyal mfettiler atand. Memur takm ve
Almanya'nn kt fabrikalar iin gerek bir enlikti bu; llemez
miktarda kt heba edildi. Almanya apnda 1800'den fazla insan
tutukland; ilerinde Almanya'nn tm liberal sekinleri, birou
namuslu bireyler olan profesrler, doktorlar, avukatlar da vard.
Bir ksm kat, kalanlarn birou 1840'a, bazlarysa 1848'e dek
hapiste kald.
Bu aresiz liberallerin nemli bir ksmn, 1848 Mart'nda n
parlamentoda ve sonra da Ulusal Meclis'te grdk.1 stisnasz
hepsi, bu kez aresiz gericiler haline gelmilerdi.
Hanbach Festivali, Palatinlik'teki kyl isyan, Frankfurt olay ve
onu izleyen yaygn tutuklamalarla Almanya'dak siyasi hareket bir
biti noktasna gelip dayand. Almanya'nn zerine

ounlukla gney ve bat Almanya'dan gelen liberallerden oluan bir nparlamento 1848 Mart'nn sonlarnda Ulusa! Parlamento seimlerini planlamak iin
Frankfurt'ta bir araya geldi. Sonralar seilen Frankfurt Parlamentosu veya
Ulusal Meclis esas itibariyle liberal st ve orta snflan elli kadar profesr
kapsayan 500 vekilden oluuyordu. Frankfurt Parlamentosu 1848 Mays'nda
topland ve Almanya'y liberal ilkeler zemininde federal bir devlet ats altnda
birletirmeye urat. Parlamento, esas olarak eklerin, Polonyallarn ve Dan i
markal! an n yerleik olduu eyaletler de iinde olmak zere Almanlarn oturduu
btn blgelerin yeni Ulusal imparatorlua dahil edilmesinde srarl davrannca
liberal ilkeleriyle elikiye dt. 1849 Mart'nn sonunda Meclis, Prusya'nn IV.
Frederick Wilhelm'ini imparator seti, fakat Frederick seilmi bir Meclis
tarafndan kendisine nerilen bir tac giymeyi reddetti. Bu Meclis faaliyetlerinin
biteceine dair ilk sinyal oldu ve Meclis dalmaya balad. Haziran'da geri kalan
yeler Stuttgart'a gittiler ve orada Prusya askerlerince datldlar.

216

DEVLET VE ANARl

bir lm sessizlii kt ve 1848'e beraber yrtlana dek

kesintisiz devam etti. Siyasi hareketin yerini edebi hareket ald.
Daha nce de sylemi olduumuz gibi. lgnca bir Franso-fobi
dnemi olan Alman liberalizminin ilk dneminin (1815-30) tersine,
ikinci ve nc dnemleri (1830-40/1840-48) en azndan edebi ve
siyasi literatr bakmndan tepeden trnaa Franszdr denebilir.
Bu yeni eilimin ban iki Yahudi ekiyordu: biri dahi bir air,
Heine, dieriyse dikkat ekici bir bror yazar olan Brne. kisi
de Temmuz Devrimi'nin hemen hemen ilk gnlerinde Paris'e
tandlar ve oradan Almanlara doru Fransz teorilerini,
kurumlarn ve Paris hayatn savunmaya baladlar; ilki iirlerinde,
ikincisi Paris Mektuplan'nda^
Denebilir ki bu iki adam, Alman edebiyatnda bir devrime yol
atlar. Kitaplar ve ktphaneler, Fransz piyeslerinin,
melodramlarnn, komedilerinin, hikyelerinin ve romanlarnn evirileriyle ve zavall taklitleriyle dolup tat. Burjuva genlii
Fransz tarznda dnmeye, hissetmeye, konumaya, giyinmeye ve
sa taramaya balad. Fakat bu onlar daha zarif klmak bir yana,
iyice komik hale getirdi.
Bme, 1830-33 yllan arasnda Fransa'dan, Almanya'ya, Fransa'nn koullarn
vd ve militan Fransz demokratlarn taatkr Almanlarla kyaslad bir dizi
uzun mektup gnderdi. (Paris'ten Mektuplar.) Heine 1832'de Paris'ten,
Fransa'nn Koullar balkl, parlak bir ifadeyle Fransz zgrln tasvir ettii
ve kendi vatandalarnn bilgisizliini hicvettii raporlar yazd.
217

Btn bunlar olurken, Berlin'de daha sk ve salam bir zemine

basan, Alman ruhu bakmndan ok daha karakteristik olan bir
baka eilim kk salyordu. Tarihte ska grld zere, Hegel'in
Temmuz Devrimi'nin pei sra lmesi, onun metafizik fikirlerinin
Berlin, Prusya ve ardndan tm Almanya'daki hkimiyetini
glendirmi oldu. Prusya az nce andmz nedenlerle Almanya'nn
liberal reformlar araclyla birletirilmesinden en azndan imdilik
vazgemiti. Fakat btn Alman devletleri ve topraklan zerinde
kurduu madd ve manevi hegemonyadan vazgeme niyetinde
deildi ve vazgemeyecekti de. Tam aksine tm abas Almanya iin
daimi bir entelektel ve ekonomik odak noktas olmak ynndeydi.
Bu amaca ulamak iin ki ynteme bavurdu: Berlin niversitesi'ni
gelitirmek ve Gmrk Birlii.
III. Frederick Wilhelm saltanatnn son yllarnda kltr bakanl

grevinde, Baron Stein, Wilhelm von Humbolt ve yan218

DEVLET VE ANAR

dalartmn eski liberal ekolnden bir devlet adam olan zel meclis
yesi von Altenstein bulunuyordu.1 Kabinenin geri kalannn,
Avusturya ve Almanya'nn zerine kara bir bulut gibi ken
Mettemich'in aksine Altenstein, bu gericilik dneminde elinden
geldii kadar eski liberal geleneklere bal kald. Birok ilerici
ahsiyeti, en parlak Alman bilginlerini Berlin niversite-si'nin
ats altnda toplamaya alt. Bylece Metternich'le ittifak
halinde olan ve mparator Nkola tarafndan doldurulan Prusya
hkmeti, liberalizmi ve liberalleri ezip gemek iin elinden geleni
ardna koymazken Berlin, Almanya'nn bilimsel ve entelektel
hayatnda parlak bir odak noktas haline geldi.
Prusya hkmetinin Fichte'nin koltuuna oturmas iin 1818'de
davet etmi olduu Hegel 1831 sonunda ld. Fakat ardnda Berlin,
Kninsberg ve Halle niversitelerinde grev yapan gen
profesrler, eserleri zerinde alan editrler, doktrinlerini
hararetle savunan, derinlemesine yorumlayan izleyiciler brakt.
Onlarn usanmak nedir bilmeyen almalar sayesinde Hegel'in
doktrinleri sadece Almanya'da deil, birok baka Avrupa
lkesinde, hatta Fransa'da bile (Victor Cousn2 tarafndan
arptlm biimde) yayld. Yeni bir keif falan yoktu ortada ama
yeni bir k, yeni bir hayat kaynayd bu ve ok sayda Alman ve
Alman olmayan entelekteli Berlin'e ekti. O gnleri yaamayanlar
bu felsefi sistemin 1830 ve 40'larda ne denli kuvvetli bir cazibe
tadn anlayamazlar. Ezelden bu yana aranan Mutlak nihayet
bulunmu ve anlalmt; artk toptan veya perakende fiyatna
Berlin'den alnabilirdi.

1
Baron Kari vom Stein zum Altenstein (1770-1840), 1817-1838 yllan arasnda
Prusya kttr bakanl yapt. Baron Wilhelm von Humbolt (1767-1835), 1815'ten
ncelleri gelen bir liberalizm taraftaryd. 1809 ve 181O'da Prusya eitim bakan
olarak okul sisteminde reform yapt ve Bertin niversitesi'nin kurucularndan
biriydi.
2
Vctor Cousin (1792-1867), bir felsefeci, eitimci ve politik liberaldi.
Almanya'da renim grd ve bilhassa etkileyici konferanslanyla
1820'lerde Hegel felsefesini poplarize etmeye balad.
219
MIHAILBAKUNN

nsan dncesinin tarihsel geliiminde Hegel felsefesi gerekten

nemli bir fenomendir. Lessing'le balayan ve Goet-he'nin
eserlerinde etrafl bir ilerleme kaydeden Alman ruhunun

kamutannsal (pateistikj ve soyut nmanistik hareketinin nihai ve

kesin ifadesiydi. Bu hareket sonsuzca geni, zengin, marur ve
grnte kusursuz derecede rasyonel bir dnya yaratt fakat
Hristiyan teolojisinin cennetine olduu kadar maddi hayata ve
gereklie de yabanc kalyordu. Sonuta bu dnya ne cennete
uzanan, ne de yeryzne inen, ikisi arasnda ylece asl kalan Fata
Morgana misali, fikirler ve tecrbeler arasnda srekli uyurgezer
gibi dolaan, ince ruhlu takipiler ve ie dnk hayatlar yaratt.
Hayatla bu insanlar arasndaki uyumu paralad, daha da kts
onlar, maddi dnya iinde iirsel veya metafizik ideallerinin tam
tersi ynde davranmak zorunda brakt.
Bugn Lessng, Schller, Goethe, Kant, Fichte ve Hegel'in ateli
yandalarnn, hkmetlerin insanlkd ve anti-liberal
uygulamalarna uysal ve hatta gnll bir biimde hizmet edebilmi
olmalarn, hl da etmelerini bu ruh hali gayet gzel
aklamaktadr. Yani bir Almann idealleri ne kadar yceyse,
gndelik hayatnn ve davranlarnn o kadar irkin ve aalk
olduu sylenebilir.
te bu yce idealler dnyasnn btnleyicisi Hegel felsefesi oldu.
Metafizik yaplar ve kategoriler araclyla bu dnyay net olarak
tanmlad ve ortaya koydu; demirden mantyla onun sonsuzca
temelsizliinin, gerekd I iinin, daha kestirmeden ifade
edersek boluunun tam olarak bilincine vard ve bylece onu ykt.
Hegel ekolnn iki kart kampa blnd yi bilinir. (Doal olarak
bir nc, ara kamp da var ama mevzu bahis etmeye gerek yok)
Muhafazakr kamp bu yeni felsefede, Hegel'in mehur "gerek
olan her ey rasyonaldir" szne dayanarak bugn
220

DEVLET VE ANAR!

varolan her eyi dorulad, meru latrd. Bu kamp, bizzat Hegel'in ideal siyasi rgtlenme vasfyla onaylam olduu Prusya
monarisinin resmi szde-felsefesini yaratt.
Dier kampta duranlar, szde-devrimci Hegelciler, Hegel'in
kendisinden daha tutarl ve karlatrlamaz derecede cretli
ktlar. Hegel doktrinlerinin muhafazakr maskesini syrp
altndaki reddiyeti z btn plaklyla gzler nne serdiler.
Bu kampn banda, mantksal tutarln sadece tm dinsel
dnyann deil, metafiziin de reddine dek vardran Feurbach
bulunuyordu. Ama daha ileri gidemedi, nk kendisi de bir metafizikiydi ve yerini meru varislerine, Bchner1 ve Marx gibi soyut

metafizik dncenin etkisinden annanayan ve annamaya-cak olan

materyalist veya realist ekoln temsilcilerine brakmak zorunda
kald.
1830 ve 40'lardaki hkim kan, batan aa reddedi
dorultusunda gelien Hegelcilin etkisi altnda kalacak bir
devrimin 1793 devriminden ok daha radikal, acmasz ve yaygn
olacayd. Bunun nedeni Hegel tarafndan ortaya konan ve rencilerince epey u sonulara vardrlan felsefenin Voltaire ve
Rousseau'nun fikirlerinden daha btnlkl, ayrntl ve derin
olmasyd. Bilindii gibi Voltaire ve Rousseau birinci Fransz
Devrimi'nn geliimi ve bilhassa sonulanmas zerinde dorudan
ve dorusu her zaman da hayrl olmayan bir etki dourmulard.
(Yadsnamayacak bir rnek: Kitlelere, bu aptal kalabala igdsel
bir horgryle bakan Mirabea benzeri devlet adamlar Voltaire
hayranydlar. Bir rnek daha: Jean Jacques Rousseau'nun en
fanatik taraftan olan Maximillien Robespierre, Fran-sa'daki dini ve
gerici ehir ayinlerini yeniden resmiletirmiti.)
I Ludwig Bctner (1824-1899) akln ve evrenin materyalist yorumunu yapmasyla
bilinen bir Alman felsefeciydi. 1855'te yaynlanan Kuvvet ve Madde adl kitab
genel anlamda materyalizmin en gl anlatm olarak kabul grd.
221
MIHAILBAKNN

1830 ve 40'larda, devrimci eylem vakti bir kez daha gelip

attnda Hegelci ekoln takipilerinin 1790'larn en cesaretli
ahsiyetlerini bile geride brakacaktan ve tepeden trnaa mantk
ykl ve merhametsiz devrimci likleriyle tm dnyay akna
evirecekleri sanlyordu. air Heine cokuyla unlar yazyordu
mesela: "Gelecek Alman devriminin yannda sizin btn
devrimleriniz bir hiten baka bir ey olmayacak" diyordu
Franszlara, "dini sistemli ve bilimsel bir biimde yerle bir etme
cretine sahip olan bizler yeryzne dikilmi tek bir putun nnde
duraksamayacaz; ayrcalklarn ve iktidarn ykntlar zerinde
tm dnya adna toptan eitlii ve zgrl kazanana kadar da
durup dinlenmeyeceiz." Heine bu gibi sylemlerle Franszlara
Alman devriminin mstakbel mucizelerini ifa ediyordu. Bir yn
insan da inand bunlara. Ne yazk ki 1848-49 deneyimleri bu inanc
un ufak etmeye yetti. Alman devrimcileri birinci Fransz
Devrimi'nin kahramanln geride brakmak yle dursun,
1830'lardaki devrimcilerle dahi boy lemeyecekleri-ni
gsterdiler.

Bu hznl iflasn nedeni neydi? flasn aklamas elbette ki

Almantann isyan etmenin tersine sadakatle itaat etme ynndeki
zgn tarihsel karakterlerinde, yan sra devrim adna soyut bir
yntem kullanmalarnda yatmaktadr. Yine doalaryla uyum halinde
hareket ettiler: Hayat dnceye deil, dnceyi hayata
uygulamaya kalktlar. Oysa soyut dnceyi hareket noktas olarak
almann hayatla hibir ilgisi yoktu; metafizikten hayata giden yol
kapaldr. Dahas almaz bir uurum vardr aralarnda. Bir salto
mortale veya bizzat Hegel'in deyiiyle niteliksel bir srama
(qmlitativer Sprun) yaparak bu uurumu amak, mantn
dnyasndan doal dnyaya gemek henz kimsenin baarabildii
bir i deildir, baanlamayacaktr da. Soyutlamaya bel balayan kii
onun iinde lecek, iine gmlecektir.
222

DEVLET VE ANARl

Bilimin yaayan, somut rasyonel yntemi gerek olgudan, olguyu

kapsayan, ifade eden ve bylece onu aklayan dnceye doru yol
almaldr. Gnlk hayatta bu, toplumsal hayatn ta-rifleriyle,
koullaryla, gereksinimleriyle ve az ok tutkulu talepleriyle uyum
halinde, olanakl olan en rasyonal rgtlenmelere doru hareket
etmek anlamna gelir.
Geni halk ynlarn kucaklayan, herkese ulaabilir olan yntem;
gerek ve tam zgrlemenin yntemi budur. Halkn varoluunun ta
derinliklerinde zgr toplumsal rgtlenmenin yeni yaplarn
yaratmak adna kendiliinden ykselen ve halkn hayatna kar
gelen her eyi, o hayatn snr tanmaz akyla silip spren
anarist sosyal devrim yntemidir bu.
Metafizikilerin yontemiyse btnyle farkldr. "Metafizik-iler"
derken sadece Hegel doktrinlerinin dnyada tek tk kalan
takipilerinden deil, pozitivistlerden, bilim tanrasnn
gnmzdeki tapma larndan da sz ediyoruz. Bunlarn hepsi u ya
da bu anlamda, ada prokrustesler* misali gelecek kuaklar ne
pahasna olursa olsun kendileri iin ngrdkleri bir toplumsal
rgtlenmenin cenderesine sokmak isterler; ksacas bunlar
dnceyi veya bilimi doal toplumsal hayatn kanlmaz birer
tezahr olarak grmek yerine, kendi zavall hayatlarnn iinde
kendi dncelerinin ve daima yarm yamalak olan bilimlerinin
pratik tezahrlerini grecek kadar darkafahdrlar.
Metafzikiler veya pozitivistler, dncenin ve bilimin btn bu
valyeleri, bilim ve dnce adna hayatn yasalarn belirlemeyi

grev bilen bu papazlar, bilinli veya bilinsiz gericilerden baka

bir ey deillerdir. Bunu kantlamak son derece kolay:

* Prokrustes; Yunan mitolojisinde, Eleusis yaknlarnda yalayan ve sonunda Attikal

kahraman Theseus tarafndan ldrlen haydut. Efsaneye gre iki demir yata
vard: Kurbanlarn bu yataklara yatrr, boyu yataktan ksa olanlar bacaklarndan
eke eke uzatr, uzun olanlarn bacaklarn da yataa smalar iin keserdi, (.n.)
223
MIHAIL BAKUNIN

En parlak olduu dnemde bile sadece birka kiinin megul olduu

genel metafizikten sz etmiyoruz. Bugn bile kavramn geni
anlamyla bilime, adna yakr, ciddi bilime ancak ok kk bir
aznlk ulaabiliyor. Szgelimi 80 milyonluk Rusya'da ka tane ciddi
bilgin vardr sizce? Bilimsel gevezelikler yapan belki binlerle ifade
edilebilir fakat gerek bilimsel bilgi sahipleri olsa olsa birka yz
kiiden barettir. Yani una benzer bir durum kyor ortaya: Eer
bilim hayatn yasalarn belirli-yorsa, o vakit insanln byk
ounluu, milyonlarcas birka yz bilginin idaresine tabi olacaktr.
Aslnda bu say daha da azdr, nk bir bireyi toplumu ynetmeye
muktedir klan herhangi bir bilim deil, bilimlerin bilimi, bilimlerin
en itibarls olan, nde gelen bilim adamlarnca dier bilimlerin
ncl bilgisi saylan sosyolojidir. Rusya'y bir kenara brakn, btn
Avrupa'da bile ka tane byle bilgin var? Yirmi, bilemediniz otuz!
Ve bu yirmi-otuz bilgin dnyay ynetecek! u samala, u iren
despotizme bakar msnz?
Bu otuz bilgin muhtemelen ilkin kendi aralarnda dalaacaklar ve
olur da birleebilirlerse bu btn insanln ayvay yemesi anlamna
gelecektir. Bir bilgin doas gerei her trden entelektel ve
ahlaki rmeye meyillidir, fakat esas kt huyu bilgisini ve
zeksn bulunmaz sanmak ve geri kalan cahillere aalayarak
bakmaktr. Bir kez ynetmesine izin verin, en dayanlmaz tirana
dntn greceksiniz. nk bilgin kibrinden daha iren, kt
ve baskc bir baka ey yoktur. ok bilmilerin kleleri olmak;
insanlk adna ne berbat bir kader! Dizginleri onlarn eline
brakrsanz, imdilerde bilim adna yaptklar deneylerde
kullandklar tavan, kedi ve kpeklerin yanna insan toplumunu
daekleyivereceklerdir.
Bilginler faydaldr, bu tamam; ama onlara toplumsal ayrcalklar
tannmamal, inanlarn, fikirlerini ve bilgilerini retip
224

DEVLET VE ANAR

yaymak zgrl dnda haklar tannmamaldr. Bu onlarn akli ve

ahlaki zgrlemeleri iin de gereklidir.

Bilimin srekli birka kiinin tekelinde kalmayaca, elbet herkesin
bilimle deinebilecei gnlerin geleceinden dem vurulacaktr. yi
ama o gnler o kadar uzak ve o kadar byk toplumsal altst
olulara bal ki. O gne dek yazgsn bilginlerin, bilim papazlarnn
eline brakacaklar kimlerdir? Madem yle niye yazgmz Hristiyan
papazlarn elinden kurtarmak in bu kadar urayoruz?
Bizce sosyal devrimden sonra herkesin eit dzeyde bilgili
olacan dnenler de tamamen yanlyorlar. Bilim imdi olduu
gibi o zaman da bir dizi toplumsal uzmanlk dalndan biri olarak
kalacaktr. Tek fark, snflar ortadan kalkt iin gnmzde
sadece ayrcalkl snflarn eriebildii bilimsel uzmanlama
yolunun, bu yola meyil eden, bunu arzulayan her bireye almas
olacaktr. (Tabii ki, herkes iin zaruri klnacak olan genel el
emeinin zararna olmayan bir ekilde.)
Sadece olgularn genellemeye, onlardan az ok doru sonular
karmaya yarayacak olan eitim, bilhassa bir dnme yolu olarak
bilimsel ynteme ainalk ortak bir zellik olacaktr. Fakat daima
ok az sayda ansiklopedik akl ve sosyolog varolacaktr. Hayatn
kayna ve tek yol gstericisi dnce olursa, toplum bilgi ve bilim
tarafndan ynetilmeye balanrsa o zaman vay nsanln haline.
Kupkuru bir hayat olacaktr bylesi, koyun srsnden farksz bir
insan toplumu ortaya kacaktr. Ve sonu: Dilsiz ve kle ruhlu bir
aptallar dnyas.
Devrimci anaristler olarak bizler, evrensel halk eitimin,
zgrlemenin, toplumsal hayatn snrsz geliiminin yanndayz ve
bu yzden devletin, her eit devletiliin dmanlaryz. Btn
metafizikilerin, pozitivistlerin, limce olsun olmasn bilim
Tanrasna tapanlarn aksine bizler, doal ve toplumsal ha225
MIHAILBAKUNIN

yatn daima dnceden (sadece toplumsal hayatn

fonksiyonlarndan biridir bu) nce geldiini, hibir zaman
dncenin sonucu olmadn savunuyoruz. Hayat usuz bucaksz
derinliklerinden birbiri ard sra ykselen farkl olgularla geliir,
soyut dncelerle deil. Soyut dnceleri reten hayattr, onlar
hayat retmezler. Onlar, olsa olsa birer kilometre ta misali
hayatn rotasn, kendiliinden ve kendisini reten geliiminin farkl
aamalarn gsterirler.
Bu inanla bizler halkmza veya baka halklara kitaplardan

devirdiimiz veya kendi zihnimizde yarattmz bir toplumsal

rgtlenmeyi dayatmak gibi bir niyet tamyoruz, ne de bu
dorultuda bir istek duyuyoruz. Kitlelerin tarihsel anlamda az ok
evrilmi igdlerinin, gndelik gereksinimlerinin, bilinli ve
bilinsiz arzularnn gelecekteki rgtsel normlarn tm elerini
tadna gveniyor ve bu yzden sz konusu ideali bizzat halkn
iinde aryoruz. Btn devlet iktidarlar, hkmetler doalar ve
durular gerei halka yabanc olduklar iin, halk daima halkn
karlarna aykr kurallara ve hedeflere tabi klmaya altklar
iin bizler kendimizi btn hkmetlerin, devlet iktidarlarnn ve
her trden devleti rgtlenmenin dman ilan ediyoruz.
nsanlarn, ancak kendi hayatlarna sahip ktklar, toplumu resmi
tahakkmden ve vesayetten arnm bir biimde, bamsz ve
btnyle zgr birlikler yoluyla aadan yukarya rgtledikleri
zaman mutlu ve zgr olabileceklerine inanyoruz.
Sosyal devrimcilerin inanlar bu minvaldedir ve bu yzden bizlere
anarist diyorlar. Kavramla hibir sorunumuz yok, nk bizler
gerekten de iktidarn, ona boyun emek zorunda braklanlar
kadar ona dahil olanlar da yozlatrdn biliriz ve bu nedenle
iktidarlarn topuna dmanzdr. iktidarn paras olanlar, onun
yozlatmc basnc altnda, bireysel veya snfsal 226
DEVLET VE ANAR

karlar adna ihtirasl ve haris birer despot, birer smrgen olup

karlar. Geri kalanlarsa onlarn kleleri haline gelirler.
Her cinsten idealistler, metafizikiler, pozitivistler, doktri-ner
devrimciler, yani bilimin toplum zerindeki egemenliini
ngrenlerin hepsi farkl argmanlarla da olsa ayn evkle devleti
ve devlet iktidarn savunuyorlar. Kusursuz mantklaryla (kendi
kavramlardr bu) devleti toplumun yegne kurtarcs olarak
gryorlar. Kusursuz mantklar demem bouna deil; nk bir kez
dncenin hayattan, teorinin toplumsal pratikten nce geldiini
ve dolaysyla sosyolojinin toplumsal ayaklanmalar iin k noktas
olduunu kabul ettiinizde (bizce tepeden trnaa yanl bir
yapmaktasnzdr) dnce, teori ve bilime hkim olan bir avu
bireyin toplumu ynetmesi sonucuna varrsnz. Bu zorunlu bir
sonutur, nk saydmz niteliklere, en azndan bugn iin sahip
olanlar bir elin parmaklan kadardr. Onlara gre bu bireyler sadece
birer ayaklandnc deil, tm halk hareketinin ynlendiricileri
olmaldrlar. Devrimden hemen sonra yaratlmaya balanacak

toplumsal rgtlenneyse, halk birliklerinin, komnlerin, blgelerin

ve eyaletlerin zgrce birleip aadan yukarya, halkn ihtiyalar
ve igdleriyle uyum halinde deil, bilgi sahibi bir aznln gya
halkn iradesini temsil eden diktatrce iktidarna gre olmaldr.
Szde devrimci diktatrlk ve devlet teorilerinin ikisi de sahte
halk temsiliyeti masalna (gerekte kitlelerin, neye oy verdiini
dahi bilmeyen halk ynlarnn setii (ya da seemedi-i) birka
ayrcalkl kii tarafndan ynetilmesi masaldr bu), halkla zerre
kadar ilgisi olmayan bu hayali dnceye dayanr.
Devrimci diktatrlkle devlet arasndaki yegne fark da yansyan
grnmlerinden barettir. Birinde aptallk adna, di-erindeyse
bir tr akl adna ounluk aznln hkmetince ynetilir. Bu
yzden ikisi de ayn oranda gericidirler; kanl227

MIHAIL BAKUNN

maz olarak ve dorudan doruya ynetici aznln siyasi ve

ekonomik ayrcalklarn, kitlelerin ise siyasi ve ekonomik
kleliklerini glendirici bir sonu doururlar.
Tek hedefleri varolan hkmetleri ve rejimleri devirip onlarn
yknt lan zerine kendi diktatrlklerini kurmak olan dokt-nner
devrimcilerin neden hibir zaman devletin dman olmadklar,
olmayacaklar artk son derece aktr. Aksine onlar daima devletin
en ateli savunuculardrlar. Dmanlklar sadece varolan
hkmetleredir, nk dertleri onlarn yerini almaktr. Varolan
siyasi kurumlara da dmandrlar, nk bu kurumlar onlarn
diktatrlklerinin nnde engel tekil ederler. Ama yine de
devletlerle ok iyi geinirler, nk devlet, kitleleri gerekten
zgrletirecek, bu sahte devrimci aznln kitlelere yeni dizginler
takp hayrl ynetimlerini sergileme umutlarn boa karacak olan
devrime kar durmaktadr.
Bunun ne denli doru olduu, imdilerde Marx'n nderliindeki
doktriner devrimcilerin her yerde devletin tarafnda saf
tutmalarndan ve devleti halk devrimine kar desteklemelerinden
belli. stelik Avrupa'nn drt br yannda gericiliin zafer
kazand, paray kurtarmak ve halk bastrmaktan baka dertleri
olmayan devletlerin kat askeri, polisiye ve mali zrhla
donandklar, Bismarck'm ulu nderlii altnda sosyal devrime kar
aresiz bir savaa hazrlandklar ve btn drst devrimcilerin
uluslararas gericiliin saldrlarn pskrtmek iin birlemeleri
gerektii bir dnemde yapyorlar bunu.

Fransa'da 187O'ten balayarak, Fransa'y Almanlarn

kleletirmesinden ve dincilerin, lejitimistlerin, Orleanistlerin ve
Bonapartistlerin ok daha tehlikeli ve bugn artk zafere ulaan
koalisyonundan tek bana kurtarabilecek olan Gney Ligas'na
228

DEVLET VE ANAR

kar (la Ligue du Midi)1 devleti-cumhuriyeti-gerici Gambet-ta'y

savundular. Italyada Garibaldi'yle ve Mazzin partisinden
artakalanlarla flrt ediyorlar. spanya'da ak ak Castelar'tn, Piy
Margall'n ve seici Madrid Cortes'inin* safnda yer alyorlar.2 Ve
nihayet Almanya dahilinde ve evresinde (Avusturya, svire,
Hollanda ve Danimarka'da) bizzat son derece faydal bir devrimci
saydklar Prens Bismarck'a hizmet veriyorlar ve tm lkeleri panAlmanlatrna iinde ona koltuk kyorlar.
Bylece Hegelci felsef ekoln izleyicilerinin, soyut dnceler
dnyasndaki ateli devrimciliklerine ramen I84S ve 49'daki
gerici tutumlarnn ve ounun imdilerde Bismarck'n aleni
destekileri olmalarnn nedeni aklk kazanyor.

Gney Ligas, III. Napoleon'un yenildii gnlerde kurulmu olan blgesel bir
savunma birliiydi. Ulusal savunmay radikal ve federalist grlerle i ie
geiriyordu; Gambetta benzeri ilmh cumhuriyetiler ise buna kar kyorlard.
Bakunin 1873-74 spanya Cumhuriyeti'nin siyasi liderliine gndermede
bulunuyor. Federal Cumhuriyeti Parti'den Emilio Castelar y Ripoll (1832-1899) ve
Francisco Piy Margall'n (1824-1901) her ikisi de bu dnemde ksa srelerle
bakanlk yaptlar. Bakunin'in destekledii kantona-list isyanlar, ayrlk 'yerel
hareketler Castelar dneminde cumhuriyeti gler tarafndan bastrld. Cortes:
Parlamento, (.n.)

229
VI
Fakat sahte-devrimcilikleri 1830 ve 40'larda henz herhangi bir
yolla denenmi ve anlalm olmadndan o vakitler yaygn bir
gvenle karlanyorlard. Her ne kadar ounlukla olduka soyut
karakterde yazlarla aa vuruyor olsalar da devrimciliklerine
kendileri de inanyorlard; yle soyut ifadeler kullanyorlard ki
Prusya hkmeti bir kez dnp onlara bakma ihtiyac duymamt.
Belki de hkmet daha o zamandan onlarn kendi hesabna
altn anlamt.
Dier taraftan hkmet liberal reformlardan, hatta Alman
biliminin yreklendirilmesinden ok daha avantajl ve hayrl br
yntem zleyerek (ilkin Almanya'da Prusya hegemonyasnn
kurulmas, ardndan Almanya'nn Prusya'nn yekpare idaresine

dorudan doruya tabi klnmas), esas hedefine doru kararllkla

ilerleme abasmdayd. Gelimek iin geni apl bir devlet
merkezlemesine gereksinim duyan zengin ticaret ve sanayi
230

DEVLET VE ANAR

burjuvazisinin ve Yahudi finans evrelerinin sempatisini kazanacak

olan bir ekonomik yntemdi bu. Bu yntemin yeni bir rneine
imdilerde, nfuzlu tccarlarn, sanayicilerin ve bankaclarn dev
Alman pazanyla yakn bir siyasi birlik kurmak iin aktan aa
bastrdklar Alman svire'sinde tank oluyoruz. (Alman pazar
tabii ki evresindeki btn kk lkeleri bir boa ylan gibi saran,
onlan adeta mknats gibi kendine eken pan-Alman
mparatorluu'ndan baka bir ey deildir.)
Gmrk Birlii* fikri ilk olarak Prusya'dan deil, 1828'de byle bir
birlii yaplandrm olan Bavyera ve Wrttem-berg'den kt. Ama
Prusya bu fikrin zerine balklama atlad ve derhal yrrle
koydu.
nceleri Almanya'da ne kadar devlet varsa o kadar gmrk ve o
kadar da gmrk ynetmelii vard. Beraberinde Alman ticaretinin
ve sanayisinin durgunlamasn getiren, gerekten de tahamml
edilemez bir durumdu bu. Prusya yumruu masaya vurup gmrk
birlii meselesini zd ve bylece Almanya adna paha biilemez
bir i kotarm oldu, 1836'yla beraber Hessen'lerin ikisi birden,
Bavyera, Wrttemberg, Saksonya, Thuringia, Baden, Nassau ve
Frankfurt serbest kenti, Prusya monarisinin yce idaresi altnda
Gmrk Birlii'ne dahil olmulard bile. Buralarda 27 milyonu aan
bir nfus sz konusuydu. Birliin dnda kalanlar sadece
Mecklenburg ve Olden-burg Dukalktan, Hamburg, Lbeck ve
Bremen serbest kentleri, Hanover ve tm Avusturya
tmparatorluu'ydu.
Bununla beraber Prusya'nn hayati menfaati Avusturya Imparatorluu'nun kesinlikle Gmrk Birlii'nden dlanmasnda
1 Rusya egemenliindeki Gmrk Birlii (Zollverein) 1834'tc kunldu. Prusya bu
birlie sonralar Almanya'daki ou devleti katt, ancak Avusturya'y dnda
tuttu; bylece Prusya liderlii altnda bir Alman birliinin yolu alm oldu.
231
MIHAIL BAKUNIN

yatyor. nk bu ekonomik dlanma, politik dlanmann da nn

aacaktr.
1840'da Alman liberalizminin nc dnemi balad. Ka-rakterize
etmesi ok g bir dnemdir bu. Bu dnemde Almanya, ok tarafl

muhtelif eilimlerin, ekollerin, ilgilerin ve fikirlerin gelimesi

bakmndan olaanst zengin ama olaylar bakmndan ayn oranda
kurakt. lke, tahta bu dnemde, 1840'da kan Kral IV. Frederick
Wilhelm'in dengesiz kiiliiyle, karmakark yazlar marifetiyle
dare ediliyordu.1 IV, F. Wil-helm'ie beraber Prusya'nn Rusya'ya
kar tutumu batan aa deiti. Yce kral, babasnn ve
kardeinin aksine, mparator Nikola'dan nefret ediyordu.
Sonralar bu tutumu ona pahalya patlayacak, aka pimanlk
getirmesine neden olacakt; oysa saltanatnn ilk gnlerinde onu bir
grmeliydiniz: eytana bile kafa tutuyordu. Yar-eitimi i, yarair, fiziken zrl, alkol bamls, avare romantiklerin ve panAlman yurtseverlerinin hamisi ve yareni olan IV. Frederick
Wilhelm, babasnn mrnn son yllarnda Alman yurtseverliinin
umudu haline gelmiti. Herkes onun bir anayasa bahedeceini
umuyordu.
tik ii genel af ilan etmek oldu. Nikola bu harekete baya
bozulmutu, fakat Almanya'nn tamam aff alklarla karlad ve
liberallerin umutlar arttka artt. Ancak anayasadan haber yoktu;
bir anayasa bahetmek yerine o kadar ok politik, romantik,
Ttonik zrva geveledi ki Almanlar bile onun yzne bn bn
bakmaktan kendilerini alamadlar.
Mesele gayet basitti aslnda. Bumu byk, an-hret dkn,
rahatsz, kuruntulu, fakat ayn zamanda ne azim ne de ey-

1 IV. Frederick VVilhelm (1840-1861) 1. Nikola'nn kaynbiraderiydi (kz kardei

Nikola'mn karsyd). Akl dengesizliinden dolay erkek kardei 1858'de vekil oldu
ve 1861'de lmesi zerine 1. VVilhelm vasfyla tahta geti.
232
DEVLET VE ANAR

lem hususunda yeterli; sadece basit bir hazc, ayya, romantik ve

ikinci snf bir tiran... te size mesele, yani IV. Frederick
Wilhelm. Gerekte hibir ey yapma becerisi olmayan bu adam,
hibir eyden de gocunmuyordu dorusu. Kraliyet gcnn,
samimiyetle inand kutsal, mistik misyonunun, kendisine kafasna
koyduu her eyi yapma hakk ve gc verdiini dnyordu;
mant, doa ve toplum yasalarnn topunu birden skalayp
imknsz baarmak, kategorik olarak zt kutuplarda olanlar
birletirmek gibi...
te bylece IV. Frederick Wlhelm, gc ve snrsz keyfiyeti
sabit kalmak artyla Prusya'da tam bir zgrlk olmasn istedi. Bu
ruh haliyle, nce eyaletler iin anayasalar yaynlamaya balad,

ardndan 1847'de genel anayasaya benzer bir ey kard. Ama

ortada ciddiye alnabilecek hibir ey yoktu. Becerebildii yegne
i her eyi karmakark etmek, eski dzeni tepesi zerine dikmek
ve tebaasn batan aa yle bir alkalamak oldu. Herkes belirsiz
bir eyler beklemeye balad.
te bu "bir ey" 1848 devrimiydi. Yalnz Fransa ve talya'da deil
her yerde, hatta Almanya'da bile (evet Almanya'da bile. 1840'dan
48'e dek sren nc dnemdi bu. Almanlar Franszlarn isyankr
ruhuna kaplmlard) devrimin ayak sesleri duyuluyordu. Almanlar
etkisi altna alan Fransz dncesi Hegelcilik tarafndan hibir
ekilde engellenmedi, tam aksine Hegelcilik, soyut devrimci
karmlarm Franszca dile getirmeyi sevmiti (elbette ki
Almanlarn skletine gre ve Alman aksanyla). Dorusu Almanya
hibir zaman o gnlerdeki kadar Franszca kitap okumamtr. yle
ki, neredeyse kendi edebiyatn unutmu gibiydi. Buna karlk
Fransz edebiyat, bilhassa devrimci edebiyat Almanya'nn her
yerine nfuz etmiti. La233

MIHAIL BAKUNIN

martm'n Girondistler'in Tarihi, Lous Blanc ve Michelet'in1

eserlen, en yeni Fransz romanlanyla beraber son hzla Aman-caya
tercme ediliyordu. Almanlar Byk Devnm'in kahramanlaryla
alakal fanteziler kurmaya, kendilerine gelecee dair kahramanca
roller bimeye baladlar: bazs kendini Danton'un veya tatl
Camille Desmoulins'n (der lebensyvUrdige Camitle Desmoulins!)
yerine koyarken bir dieri Robespierre veya Sa-int-Just'la, bir
bakasysa Marat'ya zdeletiriyordu. Hemen herkes kendisi
olmaktan kmt, zaten kimsenin gerek bir karakteri de yoktu.
Almanlarn her eyleri vard (derin dnceler, sekin
duyarllklar ..) fakat karakterleri yoktu Eer bir miktar varsa, o
da bir kle karakteriydi.
Bir sr Alman edebiyat ve bilim adam Heine ve rahmetli
Brne'nin peinden giderek Paris'e yerleti. Aralarnda Dr. Amold
Ruge, air Hervvegh ve Kari Marx gibi tannm ahsiyetler vard.
Niyetleri ortaklaa bir gazete karmakt, ama aralar ald 2
Hervregh ve Marx daha o zamandan sosyalisttiler.
Almanya sosyalist doktrinlerle ancak 1840'larda yaknlk kurmaya
balad. Almanya'da sosyalist doktrinler zerine kitap yazan ilk kii
Viyanal profesr Sten idi.3 lk Alman sosyalist,
1

Alphonse Mane Lous de Lamartne (1790-1869), bir Fransz airi ve siyas

bir ahsiyetti, Grondsler'n Tarh'm yazd (1847) Lous Blanc (1811-1882) nde
gelen bir Fransz sosyalistiydi Yaymna 1847'de ballanan on iki ciltlik Fransz
Devrimi Tarihim yazd Jules Mchelet ise (1798-1874) 19 yzyln en buylk
Fransz tarhlerindendi Yaymna yine 1847'de balanan yedi ciltlik bir Fransz
Devrimi Tarih de o yazd Olduka ateli ve etkileyici bir tariheydi bu
2
Arnold Ruge (1802-1880), bir felsefeci ve demokrat olarak Sol Hegelcler'in geliiminde byk pay olan ahsiyetlerden bnyd Bakmn Ruge ile 1842'de
Dresden'de oturduu sralarda dost olmutu Bakmnn 1842 ylnda "Almanya'da
Gericilik" makalesinin yaynlad Deutsche Jahr-bucherfr Wssenschaft und
Kunst, Ruge'un dergsyd
3
Lorenz von Slen (1815-1890), Kel Unversles'nde, ardndan da Vya-na'da
ders veren bir Alman iktisats ve sosyologuydu ilk olarak 1842'de yaynlanan
ada Fransa'da Sosyalizm ve Komumzm adl esen Alman demokratlarna Fransz
sosyalist dncesini tantan ilk eserdi
234
DEVLET VE ANAR

daha dorusu komnist eylemci, gizli bir Fransz komnist

topluluunun yesi olarak faaliyet yrtt Paris'ten 1843
banda svire'ye gelen terzi Weitlng'd.1 isvire'deki Alman
esnaflar arasnda bir dizi komnist grup oluturdu, fakat o
gnlerde Zrih Kantonu'nu yneten, mdilerdeyse Almanya'da
sekin bir hukuk profesr olan Bluntschl tarafndan 1843
sonlarnda Prusya'ya iade edildi.2
Fakat Almanya'da sosyalizmin en nde gelen propagandacs, nce
gizliden, sonra da aleni olarak Kral Marx'tr.
Marx, Alman proletaryasnn sosyalist hareketinde yle nemli bir
rol oynad ki, bizim iin bu dikkate ayan ahsiyeti kimi gerek
nitelikleriyle tanmlamadan gemek mmkn deildir.
Marx Yahudi kkenlidir. Bu becerikli rkn btn olumlu ve olumsuz
taraflarn ahsnda bir araya getirmitir denebilir Marx im. B
azlan onun namertlik derecesinde sinirli bir adam olduunu syler
Marx an ihtirasl ve kibirli, yan sra kavgac, tahammlsz ve ayn
Yehova ve atalanmn Tann-efendisi gibi tutucu ve delilie varacak
lde intikamc bir adamdr. Kskan-

Bakunn "t ti raf name" sinde kitabn zerinde buyuk bir etki braktn ne srd
ve von Sten' Fransz demokrattan ve sosyalistleri hakknda daha kapsaml bir
alma yapmaya zorlad
1
Magdeburglu bir terzi olan, nce Paris'te, sonra da svire'de faaliyette
bulunan Wlhelm Chnstan Wetltng (1808-1817) ilk Alman komnistiydi Paris'te
Adalet Lgas adl gizli bir gruba katlmt 1843'tekomumzm propagandas yapmak
ve hakaret suuyla (sa'y komnizmin habercisi olarak tasvir eden bir kitap
yazmt) Zunh'te hapsedildi ve ardndan Prusyallara iade edildi Serbest
brakldktan sonra Amerika'ya gitti, Amerika'da ii hareketine katld ve New
York'ta oldu

2
Johann-Kaspar Bluntschl (1808-1881), muhafazakr bir hukuk profesr ve
siyas bir ahsiyetti Wetlng Olay uzenne Bakunn'n de dahil edildii (I843'te
Bakunn Zunh'te yayordu ve Weting'le tanmt) bir rapor yaynlad
Bakunn'n faaliyetleri hususunda bir sredir tetikte bekleyen Rus hkmeti
birtakm incelemeler yapt ve ubat 1844'te Bakunn'e lkeye dnmesini emretti
Bakunn bu emn reddedince gyabnda yargland ve Sibirya'ya srgn cezasna
arptrld

235

MIHAIL BAKUNIN

lna veya nefretine mazhar olacak adamn vay haline; uyduramayaca ve yayamayaca yalan veya ftira yoktur. Eer
pozisyonunu glendirecek veya gcn arttracak olduunu
dnrse (ki genellikle yanlyordur) alaka entrikalar
evirmekten bir an bile geri durmaz. Bu bakmdan tepeden trnaa
politik bir adamdr.
Bunlar Marx'n olumsuz vasflan, ama ynla olumlu olanlar da var.
Son derece entelektel ve birok hususta bilgi sahibi bir adamdr.
Daha 1840 civar Kln'deyken, birlikte, bir sre sonra hkmet
tarafndan kapatlan muhalif bir gazete karmaya balad
mehur ilerici Hegelciler evresinin ruhu ve merkeziydi. Bu evre
ayn zamanda Bruno ve Edgar Bauer kardeleri, Max Stirner'i
kapsyor, iinde sinik mantklaryla en uuk Rus nihilistlerini dahi
fersah fersah geride brakan ilk Alman nihilistlerini de
banndyordu.1

1 Bakunin'in gndermede bulunduu Gen Hegeieiler evresi Kln'de deil

Berlin'deydi ve bir Doktorlar Kulb'yd. Marx 1836-1841 yllan arasnda Berlin
niversitesinde okudu ve doktorasn 1841'de Jena niversite-si'nden ald.
Doktorlar Kulub'nn nde gelen ahsiyeti, Berlin niversi-tesi'nde teoloji
okutman olarak grev yapan Bnno Bauer (1809-1882) idi, sa'nn tarihsel
varln ve ndilerin tarihsel gerekliini reddeden yazlan nedeniyle 1842'de
grevinden alnd. Kardei Edgar (1820-1886), anti-otoriter yazlar yznden
drt yl hapis yatan bir gazeteci ve tarihiydi. Max Stirner (bu bir mahlastr, asl
ismi Johann Kaspar Schmidt'tir) (1806-1856) bir felsefeci ve lise retmeniydi.
Kitab Birey ve Mlkiyeti (1845) anarist bireyciliin en u ifadesi saylr. Marx ve
Engels f845-46'da yazdklar Kutsal Aile ve Atman ideolojisi adl kitaplarnda
bakalarnn yan sra Bauerler'i ve Stirner'i de eletirdiler. Marx 1842'nin ikinci
yansn 1843'n ilk yansn Kln'de geirdi. Bakunin'in gndermede bulunduu
gazete, Rheiland'daki bir grup liberal sanayici tarafndan finanse edilen ve Berlin
Hkmeti'nin politikalan zerine politik ve ekonomik hususlarda makalelerin
yaynland Rheinische Zei-ngfir Politik, Handel und Gewerbe idi. Marx bu
gazeteye katkda bulundu ve 1842 Ekim'inde editrlne getirildi. Gazete 1843
baharnda kapatlnca (bir yanyla 1. Nikola'nn ikyeti de dikkate alnarak) Marx
Paris'e tand.
Bakunin'in sz ettii "nihilistler" eski Doktorlar Kulb yelerinden ve Berlin
kafelerinde bir araya gelen dier edebiyat ve felsefeci radikaller-

236

DEVLET VE ANAR

Marx 1843 veya 1844'te Paris'e yerleti. Paris'te ilk olarak

Fransz ve Alman komnistlerinden oluan br toplulukla1 ve bilgili
bir ekonomist olan, sosyalistlii Marx'tan nceye uzanan ve o
gnlerde Marx'n bilimsel geliimi zerinde hatr saylr bir etki
yaratan vatanda Moses Hess'le (o da bir Alman Yahu-disiydi)
ilikiye geti.2
Marx kadar bilgili ve Marx kadar bilinli okuyan bir adam ender
bulunur. O gnlerde iktisat, Marx'n almalarnn oktan tek
konusu haline gelmiti. Bilgilerinin bilimsel nitelii, pratik akl
yrtleri bakmndan herkesi geride brakan ngiliz iktisatlarn
zel bir abayla inceledi; bylece Marx terbiyesini, ngiliz iktisadi
olgularyla, ngiliz iktisatlarnn sert eletirel-likleri, zenli ve
cesur kanmlaryla alm oldu. Marx onlara iki yeni unsur ekledi:
Hegel okulundan devirip, genelde sapkn bir oyuna indirgedii hayli
soyut ve acayip derecede inceltilmi bir diyalektik ve komnist bir
k noktas.
Sylemek bile fazla, Marx Saint-Simon'dan Proudhon'a3 kadar
btn Fransz sosyalistlerini okumutur ve Proudhon'dan
den oluan ve akl banda saygdeer toplumu sarsmak adna trl soytarlklar
yapan, zgrler adl gruptu. Bir sre Rheinische Zeitung'da Marx'la ibirlii
yaptlar, ancak Marx br sre sonra onlarla ilikisini kopartt.
1
Wilhelm Weitlng'n mensubu olduu Adalet Ligas'na bir gnderme. Bkz.
No. 100.
2
Moses Hess (1812-1875) sosyalist bir nderdi ve Rheinische Zeitung'un
kuruluunda nemli bir rol oynad ve gazetenin yazarianndand. Sosyalizmle Sof
Hegelcilik arasnda nemli bir ba grevi grd; Sol Hegelc genlere sosyalist
kuramlar tantt, Marx ve Engels zerinde etkili oldu. Marx sonralar Kess'n
sosyalizminin ideal istik versiyonunu reddetti.
3
Kont Claude-Henri de Saint-Simon (1760-1825), Amerikan Devrimi'nde
savaan bir Fransz asiliydi ve itk sosyalistlerdendi. Emek ve toplum zerindeki
denetimin bilim adamlarna, mhendislere ve sanayicilere ait olmasn, te yandan
sanayinin ve sermayenin kamu mlkiyetinde tutulmasn savundu ve sanayi
retiminin azamiletirilmesinde toplumsal planlamann ilk yandalarndan biri oldu.
Pierre-Joseph Proudhon (1809-1865) sosyalizmin ve bilhassa anarizmin
geliiminde nemli bir ahsiyetti. I kkenli olan ve byk oranda ken237
MHAILBAKUNIN

nefret ettii iyi bilinir. Proudhon'a ynelttii acmasz

eletirilerinde kukusuz bir hayli gerek pay var. Proudhon,
kendisini gereklik zeminine oturtma ynndeki tm abalarna
ramen bir idealist ve metafiziki olarak kalmaktan kurtulamad.

Kalk noktas soyut bir adalet fikriydi; adalet fikrinden ekonomik

olgulara doru lerledi. Oysa Marx tam aksine, ekonomik olgunun
daima yasal ve siyasi adaletten nce geldiini kantlad. Btn insan
topluluklarnn, uluslarn ve devletlerin tarihinde gemiten bugne
dorulanm olan, yadsnamaz bir gerekti bu. Bunu ortaya koymas
ve kantlamas Marx'n bilime yapt katklardan biridir.
Bununla beraber en dikkate deer olan ve tabii ki Marx tarafndan
hibir zaman kabul edilmeyen gerek udur: Marx politikalar
bakmndan dorudan doruya Louis Blanc'n mrididir. Marx'm
zeks ve bilgisi bu baarsz kk devrimci ve devlet adamndan
kyaslanamayacak kadar fazladr. Fakat bir Alman olarak onca
heybetli endamna karn Marx, bu nemsiz Frans-zn
doktrinlerinin vekili olup kmtr.1
di kendini yetitiren Proudhon, Mlkiyet Nedir? adl eserinin yaynlanna-syla
hatn saylr bir Un kazand. Bu soruya, hzla azdan aza yaylan o nl cevab
veriyordu: "Mlkiyet hrszlktr." Hem devletin hem de modern kapitalizmin
dman olan Proudhon. toplumun gnll ekonomik birliklerin zgr federasyonu
yoluyla rgtlenmesini ngren "karlkllk" adl bir sistem gelitirdi. Bakunin
1840'larda Paris'te kalrken Proudhon'la s ta bir arkadalk kurdu ve Proudhon
Bakunin'i anarizm bakmndan olduka fazla etkiledi; fakat Bakunin sonralar
Proudhon'un bir ksm fikirlerini reddetti. Proudhon 1846'da, Ekonomik elikiler
Sistemi veya Sefaletin Felsefesi adl iki ciltlik bir sosyalizm eletirisi yaynlad.
Mar bu eletiriye iki yl sonra Felsefenin Sefatet'yie iddetli bir cevap verdi.
Blanc zel iletmelerin yerini aama aama alacak olan devlet destekli "sosyal
atlyelerin" kurulmas yoluyla yeni bir sosyalist dzenin yaplandrlmasn
savunuyordu. Louis-Phtlppe'tn kovulmasnn ardndan 1848 ubat'nda kurulan
geici hkmetin yeleri arasnda yer aldt ve olduka talihsiz bir akbete urayan
Ulusal Atlyeler'in kuruluunda rol oynad.
238
DEVLET VE ANAR

Fakat bu tuhaf olgunun basit bir aklamas var: lki bir burjuva
siyasetisi ve Robespierre'e aka hayranlk duyan bir Fransz
retoriki, deriyse kat kapasiteye sahip bir bilim adam
olmasna ramen bir Hegelci, bir Yahudi ve de bir Alman olarak,
ikisi de iflah olmaz devletiler, ikisi de devlet komnizmi
taraftardrlar. Aralarndaki yegne fark, Blanc'm argmanlar
yerine retorik gevezeliklerle yetinmesi, Marx'n ise bilgili ve can
skc bir Almana yarar biimde, ikisi iin de kutsal olan
devletilik ilkesini Hegel diyalektiinin btn icatla-nyla, ok ynl
bilgisinin tm zenginlikleriyle allayp pullama-sdr.
Aa yukar 1845'e doru Marx Alman komnistlerinin lideri
haline geldi. En az onun kadar zeki ama daha az bilgi sahibi olan ve
aray kapatmak istercesine politik iftiralar, yalanlar uydurup

dolaplar evirmek hususunda daha usta saylan kadim dostu

Engels'le birlikte gizli bir Alman komnist grubu (ya da devleti
sosyalistler grubu) kurdu. Grubun merkez komitesi (tabii ki
banda Marx ve Engels vard) 1846'da Paris'ten srlnce
Brksel'e tand ve 1848'e dek orada kald.1 Bu yla kadar
Almanya'da belli bir yaygnlk kazanmakla beraber,
propagandalarn gizlice yrttler, ak alana tamadlar.
Sosyalizm "zehiri" Almanya'ya ok eitli kanallardan akarak artk
kesin olarak nfuz etmiti. Dini hareketlerde bile karlk buldu.
1844'te ykselip I848'de batan, Yeni Katolisizm denilen dinsel
doktrinden haberdar olmayan yoktur herhalde.

1 Marx 1845 ubat'nda (1846'da deil) Paris'ten kovuldu ve birka ay sonra

Brksel'de Engels'le bulutu. Bakunin'in gndermede bulunduu "gizli grup" biraz
daha sonra kuruldu. Adalet Ligas'nn merkez komitesi Paris'ten Londra'ya
tanmt. 184Tde rgtn ad Komnist Liga olarak deitirildi ve ite bu
noktada Marx ve Engels bu rgte katldlar ve onun program olarak Komnist
Manifesto'yu yazdlar.

239

MHAIL BAKUNIN

(imdilerde Almanya'da Eski Katolisizm ad altnda ortaya kan

Roma Kilisesi'ne kar yeni bir aykr durutu bu.)1
Yeni Katolisizm yle bir tavrla ortaya kt: 1844'te Almanya'da,
bugn Fransa'da olduu gibi, Katolik ruhbanlar, gya Trier'de
korunan sa'nn dikisiz pelerininin onuruna dzenleyecekleri
grkemli br yryle Katolik cemaatin fanatizmini kkrtmay
kafaya koymulard. Bu festival iin Avrupa'nn drt bir kesinden
yaklak bir milyon hac bir araya geldi. Kutsal elbiseyi byk bir
ciddiyet ve vakarla tayp "Kutsal pelerin Tanrya bizim iin dua
et!" ilahisini sylediler. Tren Almanya'da byk bir skandal
kopard ve Alman radikallerine bu gln canlandrmay tehir etme
frsat verdi. 1848'de, trenden hemen sonra Breslau
birahanesinde, aralarnda Kont Reic-henbach ve niversiteden
arkadalar, lise retmeni Stein, eski katolk rahip Johannes
Ronge'un da bulunduu baz Silezyal radikallerin bir araya
geldiklerine tank olduk, Ronge'a, on dokuzuncu yzyln Tetzel'i
hitabyla Trier psikoposuna ynelik bir ak mektup, etkileyici bir
protesto mektubu yazdrld. Yeni aykr Katolisizm ite byle
balad.2
Bu yeni tavr hzla btn Almanya'ya, hatta Poznan Dkal-'na
yayld ve eski Hristiyan dostluk yemei pratiine dn
Eski Katolik Hareket, 1870 Vatikan Konseyi kararlarn, bilhassa papalk

yanlmazlnn ilan edilmesini protesto ederek Roma Katolik Kilise-si'nden kopan

Alman rahipleri ve rahip snfndan olmayan kiiler arasndan ykseldi.
Silezyal bir asil olan Kont Eduard von Reichenbach (1812-1869), tannm Brelau
demokratlarndan ve Bakunin'n dostuydu. Julius Sten, Breslau ehrinin tarihini
yazmt. Johannes Ronge (1813-1887), bugn Alman Katolisizmi ad verilen akmn
lideriydi. Trier Psikoposu Amoldi'ye yazd bir mektup nedeniyle aforoz edilmi,
arkadalaryla beraber papalk otoritesini ve Katolik ortodoksisinin dier
unsurlarn reddeden bir dizi "Alman Katolik" rgt kurarak bir tr ilkel
komnizm propagandas yrtmt. (Johannes Tetzel, 1517'deki af sattan
Luther'i kzdran ve Reform'u ateleyen rahipti.)

240

DEVLET VE ANAR

bahanesiyle ak ak komnizm propagandas yaplmaya baland.

Hkmet tedirgindi, ne yapacan kestiremiyordu. Bu doktrinler
dini bir karaktere dayanyordu ve Protestan cemaati iinde de,
daha lml olmakla beraber, kendini siyasi ve toplumsal bir eilim
biiminde ifade eden zgr dini topluluklar oluturuluyordu.1
1847'de on binlerce dokumacy ala mahkm eden sanayi krizi,
Almanya apnda toplumsal meselelere duyulan ilginin daha da
artmasna neden oldu. Bukalemun air Heine bu frsat da
karmad ve amansz bir sosyal devrimin ok yaknda olduunu
bildiren o mkemmel iiri yazd: "Dokumac."
Aslnda Almanya'da herkes yce Alman vatannn canlanmasn ve
yenilenmesini salayabilecek, sosyal olmasa bile en azndan politik
bir devrim beklentisi iindeydi. Bu yaygn beklentinin, bu umut ve
arzu dolu koronun ana melodisi ise yurtseverlik ve devletilik
makammdand. Almanlar Fransz ve ingilizler tatafndan bilgili ve
akll bir ulus saylyordu saylmasna ama te yandan pratik
beceriden veya gereklik duygusundan yoksun olduklar
dnlyordu. Almanlar elbette gceniyorlard buna. Bu yzden
tm arzu ve talepleri bir tek hedefe yneldi: Birleik ve gl bir
pan-Alman devletinin yaplandrlmas. Devletin alaca biimin
cumhuriyet veya monari olmasnn bir nemi yoktu onlar iin;
yeter ki btn komularn yl-drabilecek, komularna hadlerini
bildirebilecek kadar gl bir devlet olsundu.
1848'de Avrupa genelindeki devrimlerle beraber Alman
liberalizminin drdnc dnemi, yani nihai krizi, kesin iflasyla
sonulanan krizi balad.
1 1341 'de kurulan Aydnln Dostlar, Lutherci dogmatizmi eletiren, basil
Hristiyan erdemlerine ve Reform ruhuna bir geri dn yolu arayan bir Alman
Protestan hareketiydi. Gerek In Dostlar, gerek Alman Katolik Hareketi,
1848'den nce Almanya'da politik radikalizmin ykseliine katkda bulundular.
241

MIHAIL BAKNIN

1525'te ayan beyan yokoluun kysnda duran feodalizmin ve yeni

yeni biim kazanmaya balam olan modem devletin birleik
gleri, byk kyl syan karsnda zc bir zafer kazand. Tm
Almanya'y ok uzun bir zaman brokratik devlete esir klan bu
zaferden sonra Almanya'da hi 1848'deki kadar patlayc madde ve
devrimci unsur bir araya gelmemiti. Yksek brokratlar ve asiller
hari, Almanlar arasnda ba gsteren honutsuzluk ve devrim
beklentisi evrensel karakterdeydi. Almanya'da 1820 veya 30'larda
olmas gerekenler, ite imdi gerekleiyordu: Bizzat burjuvazi
arasnda bile kendisine devrimci diyen ve dorusu demeye de hakk
olan deil dzinelerce, yzlerce insan vard ve bunlar edebiyat
paralamak, bo gevezelikler yapmak yerine inanlar iin
hayatlarn feda etmeye dpedz hazr insanlard.
Byle birok birey tandk. Onlar elbette zenginlerin dnyasna
veya ukala burjuvaziye ait deillerdi artk. Aralarnda birka
avukat, biraz fazlaca doktor ve ilgintir (Viyana niverstesi'ndekiler hari) pek az renci vard. Bilimsel bakmdan dier
Alman niversiteleri'nden ok daha geri olmasndan kaynaklansa
gerek, Viyana niversitesi 1848 ve 49'da gerekten de ciddi
devrimci eilimler sergiledi, (Btnyle bir Slav niversitesi olan
Prag niversitesi'ni, atfta bulunduumuz Alman niversiteleri'nin
dnda tutuyoruz)
O gnlerde Almanya'daki rencilerin byk ounluu gericiliin
saflarna gemilerdi bile. Tabii ki feodal deil muhafa-zakrliberal gericilikti sz konusu olan: Ne pahasna olursa olsun devlet
dzeninin desteklenmesi gerektiini sylyorlard. Bu gen
insanlarn bugn artk ne hale gelmi olabileceklerini tahmin
edersiniz.
Radikal kanat iki kategoriye blnmt. kisi de Fransz devrimci
fikirlerinin dorudan etkisi altnda ekillenmilerdi.
242

DEVLET VEANARf

Fakat buna ramen aralarnda byk bir farkllk sz konusuydu.

Birinci kategori eitimli gen kuak sekinlerden (eitli
branlardan uzmanlar, hekimler, avukatlar, says hi de az olmayan
memurlar, yazarlar, gazeteciler, hatipler...) oluuyordu. Tabii ki
bunlarn topu, yeteneklerine uygun geni ufuklar aacak bir
devrimin yolunu gzleyen uyank politikaclardan baka bir ey
deillerdi. Bu kategoriye dahil olanlar devrim balar balamaz

Radikal Parti'nin liderliini kaptlar ve partiyi gereksiz yere yorgun

dren ve enejisinin son krntlarn da tketen birok badireyle
partinin posasn karttlar ve bylece onu olduka nemsiz bir
pozisyona srklemi oldular.
Ancak, kk burjuva bileimli, daha az parlak ve ihtirasl olmakla
beraber daha samimi ve kyaslanmayacak lde ciddi insanlardan
oluan bir ikinci kategori vard. Aralarnda ok sayda retmen,
ticaret ve sanayi kurumlarnda grev yapan yoksul ktip
bulunuyordu. Elbette avukatlar, doktorlar, gazeteciler, kitaplar
ve hatta memurlar da vard ama saylan ok azd. Bu kategorideki
ler, adanmtk ve devrimci fedakrlk bakmndan evliya gibi
adamlard, gerekten ok sk devrimcilerdi. Eer farkl liderleri
olsayd ve eer Alman toplumu bir btn olarak halk devrimi niyeti
ve becerisi tayor olsayd kukusuz aklal-maz iler yapabilirlerdi.
Bu insanlar devrimciydiler ve daha devrimin ne olduunu, ondan
neler talep etmeleri gerektiini bile bilmeden devrimcilik yapmaya
hazrdlar. Kolektif bir igdleri, iradeleri veya ilkeleri yoktu,
olamazd da. Ayaklan yere basmayan bireysel devrimcilerdi bunlar
ve yol gsterici ilkelerden yoksun olmalar onlar, bilgili
aabeylerinin liderlii altnda kitlelerin bilinli veya bilinsiz bir
biimde aldatlmas ynnde birer maa grevi grmek durumunda
brakt. Bireysel gdleri onlan evrensel zgrlk, eitlik ve
herkes adna refah dorultusunda davranmaya
243
M1HAIL BAKUNIN

itiyor ama aabeyleri tarafndan pan-Alman devletinin zaferi iin

almaya zorlanyorlard.
imdilerde olduu gibi o zaman da Almanya'da ok daha ciddi bir
devrimci unsur vard: ehir proletaryas. 1848'de Berlin, Viyana ve
Frankfurt'ta, 1849'da Dresden, Hanover ve Ba-den'de kafas
alan ve drst bir nderlik bulduu takdirde bir ayaklanma iin
ne denli yetenekli ve hazr olabileceini gsterdi. Hatta Berlin
sokaklarnda yle yaramazlklar, yle avarelikler yaptlar, devrimci
ve kahramanca bir biimde savatlar ki, Paris'e bile ta
karttlar.
O zamanlar Marx'n propagandasnn ve komnist parti rgtnn
Alman ehir proletaryas veya en azndan onun ok byk ounluu
zerinde hemen hemen hi etkisi yoktu. Marx'n rgt esas
itibariyle Prusya Rhieland'ndaki sanayi kentlerinde, bilhassa
Kln'de yaygnlk kazanmt. Berlin, Breslau ve Viya-na'da da

kollan vard ama ok zayftlar. Dier lkelerin proletaryalar gibi

Alman proletaryas da, sosyalist arzularn igdsel talepler
biiminde ifade ediyorlard. Gemite kitlerin dinsel veya siyasal
devrimler arasnda az ok kararllkla ama olgunlamam bir
biimde sergileyegeldikleri arzulard bunlar. Fakat igdsel bir
ifadeyle, bilinli, sarih bir biimde tanmlanm bir sosyal devrim
veya sosyal reform talebi arasnda dalar kadar fark vardr. Alman
komnistlerinin Marx ve Engels tarafndan yazlan nl Manifesto
'su 1848 Martnda yaynlanm olmasna ramen Almanya'da 1848
veya49'dabu trden talepler sz konusu deildi. Manifesto Alman
halknda hemen hemen hi bir iz brakmadan geip gitti.
Almanya'nn tm ehirlerinde devrimci proletarya dorudan
doruya politik radikallere veya devasa bir g salad ar
demokrasi partisine balyd. Fakat halk yanltan, bizzat kendi
burjuva-yurtsever program ve liderlerinin kesin iflasyla dumura
urayan burjuva demokrasisiydi.
244

DEVLET VE ANARt

Son olarak Almanya'da, bugn artk ad esamesi okunmayan baka

bir unsur daha vard: Devrimci veya en azndan devrimci olma
becerisi gsteren bir kyllk. O gnlerde Almanya'nn byk
blmnde, bugn Mecklenburg Dukalklarnn kisinde olduu gibi,
hl sertlik sisteminin izleri vard. Avus-turya'daysa serflik
hkimdi. Alman kyllnn isyankrlndan kimsenin kukusu
yoktu. 183O'da Bavyera Palatinlii'ndeki gibi, 1848'de Almanya'nn
hemen hemen her yerinde, Fransz Cumhuriyeti'nin ilan edildiini
renir renmez kyller hareketlenmeye baladlar ve yaplan lk
seimlere ateli, diri ve et-kli bir biimde katlarak ok sayda
devrimcinin parlamentoya vekil olarak gnderilmesini saladlar.
Alman kylleri henz, bu parlamentolarn onlar iin bir eyler
yapabileceine, yapacana inanyorlard ve bu yzden temsilci
olarak en utaki, "en kzl" adaylar setiler (tabii bir Alman
politikacs ne kadar uta ve kzl olabilirse). Ksa zaman sonra
parlamentolardan hayr gelmeyeceini anlayp mesafeli durmaya
baladlar: Oysa iin banda her eye, hatta genel bir ayaklanmaya
hazrdlar.
1830'dakgib, 1848'de de Alman liberallerinin ve radikallerinin
byle bir ayaklanmadan dleri kopuyordu. Marx ekolnden
sosyalistler bile ayaklanmaya kar en ufak bir yaknlk
duymuyorlard. Ferdinand Lassalle'n, Komnist Parti'nin hkim

liderinin mridi olduunu herkes bilir, zaten bunun byle olduunu

bizzat kendisi syler dururdu. (Kendisini pratik hususlarda ok ok
geride brakan parlak rencisi Lassalle'n lmnn ardndan
Marx, kskanln ve fkesini gizleme gerei duymad.) Ve unu da
herkes bilir ki, Lassalle 16. yzyl kyl isyannn yenilmesinin
sonucunda Almanya'da brokratik devletin glenip gelimesinin
devrim adna gerek bir zafer olduunu defalarca dile getirmiti.
Alman komnistleri veya sosyal demokratlarna gre kyllk her
halkrda gericiliin yanndadr. Oysa hangisi olursa ol245
MIHAIL BAKUNIN

sun devlet, hatta Bismarck devlet bile devrimin tarafndadr.

iftirada bulunduumuzu sanmayn; gerekten byle dndklerinin
kantn isterseniz aln size sylevleri, brorleri, gazete
makaleleri, mektuplar... Vakti geldiinde bunlarn hepsi Rus
halknn nne serilecektir. Dahas Marksistlerin baka trl
dnme, baka bir eye inanma ihtimalleri de yoktur zaten. Birer
devleti olarak tm sosyal devrimlere, bilhassa tabiat gerei
anarist olan ve dorudan devletin tasfiyesine ynelecek olan bir
kyl devrimine hayli hayli svp saymak durumundadrlar. Agzl
pan-Almanclar olarak da, sadece bir Slav devriminin yolunu aaca
iin bile bir kyl devrimine kar kmak zorundadrlar.
Bunlar bir yandan kyl ayaklanmalarndan nefret ederler ama te
yandan Alman burjuvazisinin tm partileriyle ve kat-manlanyla epey
sevgi dolu bir biimde dirsek temas halindedirler. 1830'da gney
Alman Burscheri\tnmn devrimci ateinin birdenbire snvermesi
iin, Bavyera Palatinlii kyllerinin trpan ve trmklanyla mlk
sahiplerinin kalelerine saldrmasnn yetip arttn grdk. 1848'de
olan yine ayn eydi: Alman radikallerinin devrimin en banda
kyllerin ayaklanma giriimine kar inatla takndktan reddiyeti
tutum, devrimin zc bir biimde sonulanmasnn balca
nedeniydi.
Sz konusu ayaklanma ei benzeri olmayan bir halk zaferleri
dizisiyle balad. Paris'teki ubat Gnleri'nin neredeyse bir ay
zarfnda btn devlet kurumlar, hkmet gleri, halkn hemen hi
aba gstermesi gerekmeden Alman topraklan zerinden
silinivermiti. Halk devriminin Paris'te zafer kazanmasnn hemen
ardndan Alman egemenleri ve hkmetleri panik ve gvensizlik
inde domino talan gibi devrilmeye baladlar. Elbet Berlin ve
Viyana'da askeri direnie benzer bir durum vard ama anmaya

demeyecek kadar nemsiz direnilerdi bunlar.

246
DEVLET VE ANAR

Bylece devrim Almanya'da hemen hemen hi kan dklmeden

zafer kazanm oldu. Btn zincirler krlm, engeller kendiliinden
ortadan kalkmt. Alman devrimcileri her eyi yapabilecek
durumdaydlar. Ya ne yaptlar dersiniz?
Denilecektir ki devrim sadece Almanya'da deil, Avrupa apnda
iflas bayran ekti. Fakat uras da unutulmamaldr ki devrim
dier lkelerin tmnde uzun ve sk mcadelelerin ardndan ancak
yabanc kuvvetlerce yenilebildi: talya'da Avusturya askerleri,
Macaristan'da Ruslardan ve Avusturyallardan oluan birleik bir
ordu sz konusuydu. Oysa Almanya'da devrim, bizzat Alman
devrimcilerinin iflasyla ezildi.
Belki unu da syleyecekler vardr: Ama ayn durum Paris'te de
gerekleti. Ama ite bu dpedz aymazlktr, nk Fransa'da
bambaka bir durum vard. Orada burjuva politikaclarn, hatta
kzl devrimcileri bile birdenbire gericilie iten korkun bir
devrimci soru gndeme geldi. Unutulmaz Haziran Gnleri'nde
Fransa'da burjuvazi ve proletarya uzlamaz dmanlar olarak ikinci
defa rlplak kar karya geldiler (ilk olarak 1834'te Lyon'da
kozlarn paylamlard).1
Daha nce de belirttiimiz gibi Almanya'da toplumsal sorun
proletaryann bilincine yeralt kanatlan vastasyla szmaya
balam olmakla beraber teorik kavramlar bir Alman sorunundan

1 Ulusal Meclis 22 Haziran 1848'de birok isize i imkn salayan Uusal

Atlyeler'in kapatlmasna karar verince bir ii ayaklanmas patlak verdi ve
cumhuriyeti glerce vahi bir ekilde bastrld. U ve yarallarn says binlere
ulat ve binlerce isyanc da snrdt edildi. 1848 Paris Haziran Gnleri (23-26
Haziran), dier birok radikal iin olduu gibi Ba-kunin iin de, daha ubat'ta
Louis-Philippe'in devrilmesi amacyla ibirlii yapm olan burjuvazi ve
proletaryann aslnda uzlamaz dmanlar olduklarnn, parlamenter demokrasinin
sadece burjuvazinin karlarna hizmet edebileceinin tartlmaz bir biimde
kantlanmasyd. 1834 N-san'nda, Lyon ipek sanayisinde alan iiler arasndaki
huzursuzluk geni apl bir ayaklanmayla sonuland; ve daha sonra bu, Paris'te de
bir isyan ateledi. Her ikisinin de bastrlmas ok sayda cana mal oldu.

247

MIHAIL BAKUNIN

ok bir Fransz sorununu zikredermicesine kullanlyordu. te

Alman proletaryasndaki bu bilin eksiklii, onun demokratlardan
kopamamasna neden oluyordu. Oysa demokratlar Alman
proletaryasn mcadeleye ard takdirde, iler sorgusuz

sualsiz savaa girimeye dnden hazrdlar.

Ama sokak savalar tam da demokratik parti liderlerinin ve
politikaclarnn istemedii eydi. Habsburg gericiliinin
maalarndan, Hrvatistan valisi Kont Jelaci'in1 yerinde bir ekilde
"gevezelik talim kurumlan" olarak adlandrd parlanentolar-daki
gvenli ve kansz savalar tercih ederlerdi.
O gnlerde Almanya'da saysz parlamento ve kurucu meclis vard.
Almanya'nn tm adna ortak bir anayasa hazrlayaca tahmin
edilen Frankfurt'taki Ulusal Meclis, aralarndaki en stn meclis
olarak grlyordu. Bu meclis dorudan doruya halk tarafndan
seilmi 600 milletvekilinden, tm Alman lkelerinin
temsilcilerinden oluuyordu. Aralarnda Avusturya mparatorluu'nun tam anlamyla Alman olan eyaletlerinden gelen
milletvekilleri de vard. Ancak Moravya ve Bohemya Slavlar
temsilci gndermeyi reddettiler. Bu, nfuslar tmyle Slavlardan
oluan Bohemya ve Moravya'nm birer Alman lkesi saylmayacan
anlamayan, anlamak ilerine gelmeyen Alman yurtseverlerinin
fkeden kprmelerine neden oldu. Nitekim Almanya'nn drt bir
kesinden gelen Alman yurtseverliinin, liberalizminin, aklnn ve
bilgisinin sekinleri Frankfurt meclisini batan baa doldurdular.
1820 ve 30'lann hayatta kalacak kadar ansl olan tm
yurtseverleri ve devrimcileri, 1840'lann btn liberal aydnlan da
bu ulu tm-Almanya Parlamentosu'nda bulutular. Ve birden
ortaya, herkesin akn baklar altnda yt Metinde "Baron Ishlagish" yazyor, ama bu muhtemelen bir basm hatas. Bir
Hrvat asili olan Kont Josip Jelaci (1801-1859), 1848'de Hrvatistan Genel
Valitii'ne atand. Viyana ayaklanmasn ve Macaristan devrimini bastran askeri
komutanlar arasndayd.
DEVLET VE ANAR

le br tablo kt: Daha ilk gnden dorudan genel oyla seilmi

temsilcilerin en az drtte nn gerici olduklar anlald! Bunlar
sadece gerici deil, hayli bilgili ama ar derecede de naif birer
politika aylaydlar stelik.
Tm yapmalar gerekenin, bilgi dolu beyinlerinden btn Almanya
in bir anayasa kartmak ve onu halk adna ilan etmek olduuna
ve Almanya'daki hkmetlerin hepsinin anayasaya derhal tabi
olacaklarna ciddi ciddi inanyorlard. Sanki 1815-48 arasndaki
otuz yl gekin bir sre boyunca yzszce ve sistematik biimde
Alman prenslerinin hanetine uramamlar gibi onlarn verdii
szleri tutacaklarn dnyorlard, lerindeki onca akll geinen

hukukuya ve tarihiye ramen, tarihin her frsatta dorulad

basit bir gerei, politik bir iktidar zararsz klmann, pasifize
etmenin ve boyun edirmenin yegne yolunun onu ykmak olduu
gereini anlamamakta direniyorlard. lerindeki felsefeciler
politik g karsnda, onu btnyle tasfiye etmekten baka
garanti olmadn anlamadlar. Kuvvetlerin ve olgularn arpt
bir arena olan politikada szlerin, vaatlerin ve yeminlerin zerre
kadar anlam yoktur. nk adna yakr bir iktidar, doas gerei
ve srekli yklma tehdidi altnda olduu iin, iktidar yrten
otoritelerin ve prenslerin iradesine ramen, hatta gerekirse onlara
kar koyarak, ne pahasna olursa olsun hedeflerini hayata
geirmeye alr.
1848 Mart'mda Almanya'daki hkmetlerin moralleri bozulmutu,
korkmulard ama kesinlikle yklm da deillerdi. Eski devlet,
brokratik, adli, mali, siyasi ve askeri rgtleriyle birlikte olduu
yerde duruyordu. Dnemsel basncn etkisiyle bir miktar boyun
krmlar, dizginleri bir para gevetmilerdi ama kam hl
prenslerin ellerindeydi. Emirleri mekanik bir biimde uygulamaya
alm olan memurlarn byk ounluu, yan sra polis tekilat ve
ordu eskisi gibi sadakatle itaat ediyorlard;
249
MIHAIL BAKUNIN

hatta eskisinden daha sadktlar nk varlklarn tehdit eden bir

halk frtnas iinde savrulup gitmemek iin tutunablecekle-ri tek
dal sevgili prensleriydi. Ve nihayet, devrim her yerde zafer
kazanmt kazanmasna ama vergiler de tkr tkr toplanyordu.
Devrimin ilk gnlerinde be yaltk sesin, vergi demelerinin,
ayni ve nakdi tm ykmllklerin, Almanya apnda yeni bir
anayasa sunulana dek askya alnmasn talep ettii dorudur. Fakat
bizzat halkn kendisi, bilhassa da kyller tarafndan bile youn bir
kukuyla karlanan bu talebe kar btn bir burjuva leminden,
sadece liberallerden deil en kzl devrimcilerden radikallere kadar
hayli geni bir cepheden koro halinde gkgrlemesini andran bir
azar ykseldi. Bu nlemler dpedz devletin iflas ve tm devlet
kurumlarnn tasfiye edilmesi demekti; stelik herkesin yeni, daha
kudretli, blnmez bir pan-Alman devleti derdine dp yaygaray
bast bir dnemde! El insaft yani! Devlet tasfiye edilecekti ha?
Aptal emeki srs iin bir kurtulu, bir enlik vesilesi olabilirdi
bu ama saygdeer zatlar adna, sadece devlet ktidanna
dayanarak varolabilen btn bir burjuvazi adna adyla sanyla bir

felaketti. Alman prenslerinin ellerindeki devlet iktidarn tasfiye

etme dncesi, Frankfurt Ulusal Meclis'nin veya herhangi bir
Alman radikalinin aklnn kesinden bile geemezdi. Dier taraftan
devlet iktidanna kar duran bir halk gcnn nasl
rgtlenebileceim de bilmiyorlar ve zaten bunu istemiyorlard.
Dolaysyla onlar iin geriye tek bir avuntu noktas kalyordu:
Prenslerin verdikleri szlerin, ettikleri yeminlerin kutsallna
gvenmek.
Bilimin ve bilim adamlarnn toplumlar rgtlemelerine ve
devletleri idare etmelerine dair zel misyonlarndan dem vuranlar,
bahtsz Frankfurt Parlamentosu'nun trajikomik hikyesini daha sk
hatrlasalar iyi ederler. Bilgiye haizdir denebilecek bir
250
DEVLET VE ANAR

parlamento varsa o, sralarnda tm Alman niversitelerinden ve

fakltelerinden hretli profesrlerin, zellikle hukukularn,
ekonomi politikilerin ve tarihilerin oturduu bugnn pan-Alman
parlamentosudur.
Daha nce belirttiimiz gibi daha ilk elde, meclisin berbat bir
gerici ounluktan menkul olduu anlald. Szgelimi Ulusal
Meclis'teki mi let vekillerden biri, Kral IV. Frederick Wil-helm'in
dostu, daimi mektup arkada, sadk hizmetkr, daha nce Alman
Konfederasyonu'nun Prusya eliliini yapm olan ve 1848
Mays'nda Ulusal Meclis yeliine seilen Radovvitz1 idi. Meclis'te
Avusturya Ordusuna (Viyana kabinesince isyanc talyanlarn
zerine salnan ve byk oranda Macar ve Hrvat-lardan oluan
Alman ordusu) dair ciddi bir yaknlk ilan yaplmasn teklif
ettiinde, sylevin Alman yurtseverlii tonuyla kendinden geen
temsilcilerin byk ounluu cokuyla ayaa frlayp
Avusturyallar alkladlar. Bylece Alman devriminin asl amacnn
(denebilir ki yegne ciddi amacnn) Alman halkn zgrletirmek
deil, birleik ve blnmez bir pan-Alman mparatorluu, yani yeni
ve byk bir yurtseverlik hapishanesi ina etmek olduunu btn
bir Almanya adna aka ilan etmi oldular.
Meclis Poznan Dkal'ndaki Polonyallara ve genel anlamda tm
Slavlara ayn utanmaz adaletsizlikle davrand. Almanlardan nefret
eden bu halklarn hepsi birden pan-Alman devletince yutulmalyd.
Alman vatannn gelecekteki gcnn ve annn buna ihtiyac vard.
Bu bilge ve yurtsever mecliste ele alnan ilk i mesele tm-Alman
devletinin bir cumhuriyet mi yoksa bir monari mi ola-

1 Joseph Mana von Radovitz (1797-1853), Prusyal bir general ve devlet adamyd,
[V. Frederick Wilhelm'in gvendii danmanlardand. 1850 sonunda ksa bir sre
Prusya dileri bakanl yapt. (Bakunin'in aada syledii biimde, babakanlk
deil.)
251
MIHAIL BAKUNIN

cayd. Sylemek bile fazla, karar monari ynnde oldu elbet.

Fakat bunda prof-vekillerin ve yasa koyucularn suu yok. Adna
layk Almanlar ve bilgili insanlar vasfyla, yani bile bile lades diyen
avanaklar olarak tabii ki tm kalpleriyle kymetli prenslerini
korumak derdindeydiler. Ancak dertleri ne olursa olsun, her
halkrda monari ynnde karar vermek zorundaydlar, nk
daha nce de andmz birka yz samimi devrimci dnda btn
Alman burjuvazisinin istedii buydu.
Kant mahiyetinde, imdilerde sosyal demokrat olan, demokrat
partinin muhterem patriark, evvelce de andmz K-ninsbergli
yurtsever Dr. Johanr Jacoby'nin szlerinden baz alntlar
yapalm. 1858'de Kninsberg semenlerine yapt br konumada
unlar sylyordu: "imdi sayn baylar, tm kalbimle inanyorum ki,
btn lkede ve btn demokrat partide, monariden gayri bir
devlet biimi arzulamak bir yana, bunun hayalini kuran tek bir birey
bile yoktur." Ve ardndan ekliyordu: "Monarik unsurun halkn
kalbine sald derin kkleri bize gsteren bir an varsa o,
1848'dir."
tkinci husus Alman mparatorluu'nun alaca biimdi, merkezi mi
yoksa federal mi olacakt? lki, birleik ve gl bir Alman devleti
kurma hedefi bakmndan daha mantkl ve tutarlyd. Ancak hayata
geirilmesi, biri dnda tm hkmdarlarn tahtlarndan olmasn ve
Almanya dna srlmesini, yani bir miktar yerel ayaklanmann
balatlp yrtlmesini gerektiriyordu. Bu, Alman tebaasnn
sadakatine olduka ters bir durumdu ve bu yzden soruna federal
bir monari ynnde zm getirildi. Hem bylesi eski ideale de
uygundu: bir tek tm-Alman imparatoru liderliinde bir sr kk
ve orta apl prens; ve bir tek tm-Alman Parlamentosu
nderliinde yine bir sr parlamento...
Fakat kim imparator olacakt? Asl mesele buydu. Bu mev-kiye
sadece Avusturya mparatoru'nun veya Prusya Krah'nn
252
DEVLET VE ANAR

yerleebilecei akt. Ne Avusturya ne de Prusya bir bakasna

tahamml edebilirdi.

Meclisin ounluu Avusturya mparatoru'na yaknlk duyuyordu.

Birok nedeni vard bunun: lki, ayn italya'da Pied-mont'dan nefret
edilmesi gibi, Prusyal olmayan Almanlarn hepsinin Prusya'dan
nefret etmesiydi (bugn de ediyorlar.) Sonra IV. Frederick
Withelm, devrim ncesi ve sonrasndaki dengesiz ve inat
tavrlaryla tahta ktnda kazanm olduu sempatiyi yitirmiti.
Ve bununla beraber, Katolik nfusu ve tarihsel geleneklerinin
niteliiyle btn gney Almanya'nn eilimi Avusturya'dan yanayd.
Ancak her eye ramen sz konusu mevki iin Avusturya
mparatoru'nun seilmesi imknszd. nk talya, Macaristan,
Bohemya ve nihayet bizzat Viyana'daki devrimci hareketlerle
sarslm olan Avusturya imparatorluu yklmann kysnda
duruyordu. Oysa Berlin, Kninsberg, Poznan, Breslau ve Kln
sokaklarnda sren kargaaya ramen, silahla donanm olan Prusya
bu i iin biilmi kaftand.
Almanlar zgrlkten ok daha fazla birleik ve gl bir
mparatorluun derdindeydiler. Ciddi bir imparatorluu Almanya
adna tayabilecek olann sadece Prusya olduu herkes tarafndan
aka grlyordu. Bu yzden eer Frankfurt Parlamen-tosu'nun
fiili ounluunu oluturan profesrler bir para saduyu ve enerji
sahibi olsalard, imparatorluk tacn, isteksiz bir biimde de olsa
duraksamadan ve ertelemeden Prusya Kral'na takdim ederlerdi.
Devrimin balangcnda IV. Frederick Wilhelm buna kesinlikle raz
olacakt. Berlin ayaklanmas, halkn orduya kar kazand zafer
onu canevinden vurmutu. Rezil olduunu dnyor, erefini
kurtarmak ve itibarn tekrar kazanmak iin bir yol aryordu. Baka
bir yol bulamadndan imparatorluk tacn
253
MIHAILBAKUNIN

kendi giriimiyle kapmak zere harekete geti. 21 Mart'ta, yan

Berlin yenilgisinden gn sonra, Alman ulusuna, Almanya'nn
selameti iin birleik Alman vatannn bana geeceini duyuran br
manifesto yaynlad. Bizzat yazd manifesto bir elinde, renkli
pan-Alman bayra br elinde, atna atlad ve askeri bir maiyet
eliinde marur marur Berlin sokaklarn arnlad.
Fakat Frankfurt Parlamentosu bu pek ince saylamayacak imay
anlamad veya anlamazlktan geldi. Kaln kafal ve kararsz
insanlarn yapaca gibi, Frederick Wilhelm'i derhal imparator ilan
etmek yerine, ileri daha da allak bullak eden ve doruca
Wilhelm'e hakaret anlamna gelen kifayetsiz nlemler ald.

Profesrlere sorarsanz bir Alman imparatoru semeden nce bir

tm-Alman anayasas uydurmalar ve "Alman halknn temel
haklarn" aka belirlemeleri gerekirdi.
Bilgili yasa koyucular yln yansn bu haklarn hukuki tanm
zerinde uraarak harcadlar. Sorumsuz bir devlet bakan ve
sorumlu bir bakanlktan oluan geici bir hkmet kurup pratik
ileri ona devrettiler. Ynetici olarak da, nispet yaparcasna Prusya
Kraln deil Avusturya Aridk'n setiler.1
Frankfurt Meclisi Alman Konfederasyonu ordularnn hepsinden,
Avusturya Aridk'ne ballk and imelerini talep etti. Prusya,
Hanover ve hatta Avusturya ordular bu talebi ak ak
reddederlerken, sadece ufak devletlerin nemsiz ordular ballk
and imeyi kabul ettiler. Bylece Frankfurt Meclisi'nin sahip
olduu ktidarn etki ve neminin bir hiten ibaret olduunu,
Almanya'nn kaderini Frankfurt'un deil Berlin ve Viya-na'nn
izdiini cmle lem grm oldu. (Bilhassa Berlin'in etkisi ok
belirleyiciydi. nk Viyana kendi sorunlarna gmlmt ve
Almanya'nn meseleleriyle uraacak takati yoktu.)
1 Avusturya imparatorunun amcas olan, fakat ilerici fikirleriyle tannan Aridk
John (1782-1859), Frankfurt Meclisi tarafndan Reichsvenveser, yani
imparatorluk adna kral vekilliine atanmt.

254

DEVLET VE ANARl

Peki btn bunlar olurken radikal veya szde-devrimci parti neyle

itigal halindeydi? Prusyal olmayan yelerinin ou, Frankfurt
Parlamentosunda ufak bir aznlk oluturuyorlard. Geri kalanlar
yerel parlamentolardaydlar. Ama ncelikle bu parlamentolar pek
nemsiz olduklarndan Almanya'daki olaylarn genel gidiat zerine
hibir etkide bulunamyorlard. Ve zaten Berlin, Viyana ve
Frankfurt'taki parlamenter aktivite bile komediden ve
lafgzaftan ibaret olduundan fel hale gelmiti.
22 Mays 1848'de Berlin'de alan ve radikalizmin tm sekin
ahsiyetlerini barndran Prusya Kurucu Meclisi bu durumun ak
kantyd. Meclis krssnden ekilen nutuklar bir hayli hararetli,
dokunakl, hatta devrimciydi ama ortada olan hibir ey yoktu.
Meclis ilk oturumlarda hkmetin sunduu anayasa taslan
reddetti ve ayn Frankfurt Meclisi gibi aylar boyunca kendi
taslan tartp durdu. Bu srada radikaller tm ulusun hayret
dolu baklar altnda devrimciliklerini ilan etme yans yapyorlard.
Aptallklarn bir kenara brakn, Alman demokratlarnn ve

devrimcilerinin devrim hususundaki kapasitesizlikleri bylece

kendini aa vurmu oldu. Prusyal radikallerin gz, kendilerini
kaptrp gittikleri parlamenter oyunlardan baka bir ey grmez
olmutu. Parlamenter zmlerin hikmetine ciddi ciddi inanyorlar,
en akl banda olanlar bile parlamenter mzakerelerde
kazandklar yengiler yoluyla Prusya ve Almanya'nn kaderini
izdiklerini dnyorlard.
Kendilerine imknsz bir megale bulmulard: Demokratik
zynetim ve eit haklar meselesini monarik kurumlarla
uzlatrmak. Dr. Jacoby'nin Berlin'de, semenlere yapt ve
demokratik programn iyzn aka yanstan konumasndan
birka kant alnts daha yapalm: "Cumhuriyet fikri sivil
zynetimin ve hak eitliinin en yce ve saf ifadesidir. Ama belli
bir
255
MIHAILBAKUNIN

zamanda, belli bir lkede cumhuriyeti bir hkmet biiminin

hayata geirilmesinin verili koullara bal olarak mmkn olup
olmamasysa baka bir meseledir. Bunu ancak yurttalarn genel ve
balak iradesi kararlatrabilir. Bu tr bir kararn sorumluluunu
tek bana stlenmeye cret eden kii anlamsz bir i yapm
olacaktr. Bu hkmet biimini halka dayatmay kafaya koyan bir
parti duyarsz, hatta sulu olacaktr. Sadece bugn deil, Mart'ta,
Frankfurt'taki n-Parlamento'da, Baden milletvekillerine de ayn
eyleri syledim. Onlar cumhuriyeti bir ayaklanmadan caydrmaya
uratm. Ama ne yazk ki btn abalarm boa gitti. Almanya
apnda devrim (Baden hari), sallanan tahtlarn nnde saygyla
durdu; bylece prenslerin keyfi glerini snrlamak dururken
onlar ykmak niyetinde olmadn gstermi oldu. Halkn iradesi
nnde eilmeliyiz, ve bu yzden anayasal bir monari, yeni bir
politik yaplanmay temel-lendireceimiz yegne esastr."
Demokratik esaslar zerinde yeni bir monarik yap kurmak!...
Prusya Kurucu Meclisi'nn akll fakat devrimcilikle uzaktan
yakndan ilgisi olmayan radikallerinin ve kzl demokratlarnn
kendilerine atfettikleri zor, iin dorusu imknsz grev ite
buydu. Sadece halk iradesini deil, pek muhterem yan-deli
hkmdarlarnn da monarik keyfiyetini snrlayan yeni anayasal
zincirler uydurup kendi ellerini kollarn da baladlar ve bylece
asli grevlerinden uzaklatka uzaklatlar.
Ama onca kaim kafallklarna ramen, Mart Gnleri'nde yenilgiye

urayan fakat yklmayan monarinin, btn eski gericileri

(aristokratlar, askeri, polisiye ve brokratik gleri) etrafnda
toplayp demokratlar darmadan etmek ve snrsz iktidarn
yeniden tesis etmek iin pusuya yattn grmeden edemediler.
Jacoby'nin konumas Prusya radikallerinin bu uyankl
yaptklarn aka gsteriyor: "Mutlakiyetilik ve Junker
256
DEVLET VE ANAR

Partisi* kesinlikle kaybolmu veya fikirlerini deitirmi deil.

Bunlar g durumda kaldklarnda lm numaras yaparlar.
Gericiliin niyetlerini fark etmemesi iin insann kr olmas lazm..."
Yani Prusyal radikaller kendilerini tehdit eden tehlikenin ne
olduunu gayet ak bir ekilde gryorlard. Peki bu tehlikenin
nne gemek iin ne yaptlar? Dorusu monarik-feodal gericilik
hi de yle teori falan deil, dpedz bir g, hem de korkutucu
bir gt. Arkasnda, Mart yenilgisinin utancn halkn kanyla
temizlemek iin yanp tutuan ve kraln yaralanm, aalanm
onurunu kurtarmak iin sabrszlanan koca bir ordu vard. stelik
devasa maddi kaynaklara sahip olan brokrasiye ve devlet
mekanizmasna hkimdi. Sizce radikallerin bu teh-ditkr gc taze
yasalar ve taze bir anayasayla, yani tek bana kt paralaryla
engelleyebileceklerini gerekten dnm olma ihtimalleri var m?
Var. Byle umutlar beslemek sz konusu olduunda, yeteri kadar
bilge ve pratik adamlard bunlar. Balarndaki belaya kar pratik
ve etkin nlemler almak dururken devlet iktidarn ve otoritesini
batan aa parlamentoya tabi klaca varsaylan bir anayasay ve
yeni yasalar tartarak aylar heba etmeleri baka trl nasl
aklanr? Parlamenter tartmalarn ve yasa tekliflerinin hikmetine
yle bel balamlard ki, devletin gerici glerine kar durmann
yegne aracna dnp bakmadlar bile: Halkn devrimci gcn
rgtlemek.
1848 devriminin balangcnda neredeyse tm Avrupa
bakentlerinde halk ayaklanmalarnn ordular karsnda kazand
inanlmaz kolay zaferler, devrimciler adna sadece Almanya'da
deil, dier lkelerde de zararl oldu. En ufak bir halk gsterisi* Junker Partisi: Prusya'da bu terim aristokrat ynelim ve askeri-aristokrat
parti iindir. Junker kelimesi toprak sahibi asil anlamnda kullanlr.
257
MHAIL BAKUNIN

nin bile askeri direnii btnyle kracana dair budalaca bir gven

hasl oldu. Sonuta, Prusya ve dier Alman demokratlarnn ve

devrimcilerinin tm, lzumu halinde bir halk hareketiyle hkmete
daima gzda verebileceklerine inanarak, deil halkn devrimci
tutkularn ve gcn mmkn mertebe oaltmak, onlan
rgtlemek veya ynlendirmek gerei bile duymadlar.
Tam aksine bu zatlar, hayrl burjuvalar olarak, en devrimci
geinenleri dahi, sz konusu tutkulardan ve gten korkuyorlar,
onlara kar devletin ve burjuva dzeninin tarafnda yer almaya
daima hazr ve nazr duruyorlar, tehlikeli bir halk ayaklanmasnda
are aramaktan olabildiine kanmalar gerektiine inanyorlard.
Yani Almanya ve Prusya'nn resmi devrimcileri tekrar diri-len
gerici glere kar gerek ve kesin bir zafer kazanmak iin sahip
olduklar yegne araca tenezzl bile etmediler. Bir halk devrimi
rgtlemeyi akllarna getirmemekle kalmayp bir de tuttular,
devrimi her yerde pasfze etmeye ve bask altna almaya
altlar. Ve bylece ellerindeki tek ciddi silah da yok etmi
oldular.
Haziran Gnleri, askeri diktatr ve cumhuriyeti general
Cavaignac'n1 Paris proletaryasna kar kazand zafer Alman
demokratlarnn gzn amalyd aslnda. Haziran felaketi sadece
Paris iileri adna bir talihsizlik deildi, bu devrimin Av-rupa'daki
ilk kesin saylabilecek yenilgisiydi. Gericiler her yerde, bilhassa da
Almanya'da, Haziran Gnleri'nin ifade ettii trajik (ve onlar iin
avantajl) nemini devrimcilerden ok daha abuk kavradlar.
1 Louis-Eugene Cavaignac (1802-1857), geici hkmetin sava bakanyd ve
Haziran Gnleri ayaklanmasn bastrsn diye kendisine diktatrce yetkiler
tannm.
258
DEVLET VE ANAR

Haziran Gtinleri'ne dair ulaan ilk haberlerin btn gerici

evrelerde yaratt sevin sarholuu grlmeye deerdi dorusu;
onlara gre kurtulu haberleriydi gelenler. Yerinde bir igdyle,
Cavaignac'n zaferini sadece Fransz gericiliinin deil, uluslararas
gericiliin devrim karsndaki zaferi biiminde algladlar. Btn
lkelerdeki ordu mensuplar, genel kurmayla sz konusu zafere
askerlik onurunun uluslararas kefareti olarak selam durdular.
Prusya, Avusturya, Saksonya, Hanover, Bavye-ra ve dier Alman
devletlerinde subaylarn hemen, Fransz cumhuriyetinin geici
yneticisi General Cavaignac'a bir tebrik mesaj yolladklar
biliniyor (kumandanlarnn icazeti ve prenslerinin onayyla elbette

ki).
Gerekten de Cavaignac'n zaferi ok byk bir tarihsel neme
sahipti. Bu zafer gericilik ve devrim arasndaki uluslararas
mcadelede yepyeni bir dnem at. Paris ilerinin 23 Haziran'dan 26 Haziran'a dek drt gn devam eden kalkmalar,
yabani enerjisi ve aclyla Paris'in gemite tank olduu tm halk
ayaklanma]arndan stnd. Sosyal devrimin balama iaretini
verdi: Bu ilk hareketti, yaknlarda gerekleen Paris Komnn daha
umutsuz direniiyse ikincisi.
Haziran kalkmasnda iki g, ilk defa maskelerini frlatp atm
olarak yz yze geldiler: Artk bakalar iin deil, kendi iin,
kimsenin liderliini takmadan, kendi inisiyatifiyle en kutsal
karlarn savunmak iin ayaa kalkm savaan halkn yabanl gc
ve uygarla, insanla, toplumsal geleneklere, medeni hukuka
ynelik taleplere sayg gstereceim diye kendini snrlamakszn
sava sarholuuyla kendinden gemi bir halde yolunun zerindeki
her eyi acmaszca yakp ykmaya ve yok etmeye hazr askeri g...
Daha nceki devrimlerin tmnde ordu halkla savarken kitlelerin
yan sra kitlelere nderlik eden saygdeer yurttalar259
MIHAILBAKUNN

la, niversite ve politeknik rencileriyle ve ounlukla

burjuvalardan menkul olan Ulusal Muhafzlarla kar karya kalnca
abucak demoralize oluyor, bilfiil yenilmesine gerek kalmadan
feslim bayran ekiyor, geri ekiliyor veya halkn saflarna
katlyordu. Savan cangl iinde bile insan doas birbiriyle
anlayor, sanki dankl dv yaplyorcasma, en gz kara
tutkularn bile belirli bir snn amasna engel oluyordu. Gerek
halkn, gerek ordunun, evlerin ve sokaklarn yklabilecei veya on
binlerce silahsz nsann soukkanllkla kesilebilecei aklnn
kesinden gemiyordu. Muhafazakr Parti'nin, birtakm gerici
tedbirlere klf uydurmak ve muhalif partinin kukularn gidermek
istediinde ska yineledii mutat bir sz vard: "Halka kar zafer
kazanmak iin Paris'i bombalamay kafaya koyan bir ynetim derhal
imknsz hale gelecektir."*
Askeri g kullanmndaki bu snrlama devrim iin hayli
avantajlyd. Ve bu, halkn nceleri neden ounlukla zafere
ulaabildiini de aklar. imdi artk General Cavaignac halkn ordu
zerinde kazand bu zahmetsiz zaferlere bir son verme
kararndayd.

Neden ynla isyanc iin kesinlikle lm demek olan ar bir saldn

emri verdii sorulduunda Cavaignac'm karl u oldu: "Askeri
sancan namusu bir defa daha halkn zaferiyle kirlenmesin
istedim." Btnyle askeri ama tepeden trnaa da halk dman
olan bu tasanmn klavuzluunda Cavaignac, is-yanclann igal ettii
ev ve sokaktan datmak iin top kullanmaya yeltenen ilk adam oldu.
Son olarak, zaferini takip eden ikinci, nc ve drdnc
gnlerde, bir yandan bu macarape-rest biraderlerine onlan
kardee kucakladn duyuran doku* Bu szler Thiers tarafndan 1840'da Millet Meclisi'nde sylenmiti. O sralar
Thiers Louis-Philippe'in bakanyd ve Paris'in istihkmlar iin bir plan sunmutu.
Otuz bir yl sonra Fransz Cumhuriyeti'nin bakam vasfyla Thiers, komn
bastrmak iin Paris'i bombalad.
260
DEVLET VE ANAR

nakli bildiriler yaynlarken, te yandan ordunun ve fkeden deliye

dnm muhafzlarn, aralarnda birok masum insann da olduu on
bin kadar isyancy gn boyunca sorgusuz sualsiz katletmelerine,
kuruna dizmelerine gz yumdu.
Bunlarn hepsi bir tala iki ku vurmak amacyla yapld: Askeri
onurunu(!) isyanclarn kanyla temizlemek ve ayn zamanda
proletaryann yreine askeri gle korku salarak, ona gzda
vererek devrimci hareketlere meyil etmesini nlemek.
Cavaignac ikinci hedefe ulaamad. Paris Komn bize, Haziran
dersine ramen proletaryann ayaklanmaktan ylmadn gsterdi.
Komn'den kaynakl, kat kat vahi olan yeni dersin de sosyal
devrimi durduramayacan veyageciktiremeyecei, tam aksine
yandalarnn enerjisini ve tutkusunu on kat bileyerek zafer ann
yaknlatracann umudu iindeyiz.
Cavaignac sosyal devrimi ldrmekte basan kaydedemedi ama
dier hedefine ulat: En sonunda liberalizmi ve burjuva
devrimciliinin defterini drd. Cumhuriyeti temize havale etti ve
onun ykntlar zerinde askeri bir diktatrlk kurdu.
Cavaignac askeri gc, burjuva uygarlnn ayana dolad
balardan kurtard, onun doal vahetini batan aa yeniden
yaplandrd, insanlkd ve acmasz bir biimde dizginleri eline
almas hususunda zgr brakt ve bundan byle bir burjuva
direniini imknsz klm oldu. Askeri hareketin parolas bir kez
acmaszlk ve imha olunca, sokak barikatlarna dayal eski, klasik,
masum burjuva devrimi de ocuk oyununa dnm oldu. Hibir
eye minnet etmeyen, en korkun imha silahlaryla donanan, sadece

evleri ve sokaklar deil iindeki btn insanlarla birlikte ehirleri

ykmaya daima hazr bir askeri gce hakkyla kar durabilmek, bu
denli vahi bir hayvanla kapabilmek iin artk en az onun kadar
vahi ama daha adil ve hakl bir
261
MIHAL BAKUNN

hayvana gerek var: Halkn rgtl ayaklanmas, ayn hasm olan

askeri gericilik gibi hibir eyden korkmayan, hibir zaman
durmayan sosyal devrim hayvandr bu.
Cavaignac Fransz gericiliine ve uluslararas gericilie paha
biilmez bir hizmette bulunmasna ramen olduka da samimi bir
cumhuriyetiydi. u ie bakn ki, Avrupa'da askeri diktatrlk
adna ilk kurumlan yumurtlamak, dorudan doruya III, Napoleon'u
ve Alman mparatorluu'nu mutularcasna, bir cumhuriyetiye
nasip oldu; garip bir durum deil mi? Onun ncl olan Robespierre
de, neredeyse ayn biimde, I. Napoleon tarafndan cisimletirilen
devlet despotizminin talarn demiti. Bu, her eyi yutan ve
paralayan askeri disiplinin (pan-Alman mparatorluu'nun ideali)
znde burjuva devletinin merkezilemesinin, burjuva
cumhuriyetinin ve bizzat burjuva uygarlnn yer aldn
kantlamyor mu?
Alman subaylar, soylular, brokratlar, yneticileri ve prensleri
Cavaignac'a deli gibi tutuldular ve onun baarsndan esinlenip gzle
grlr bir cesarete kapldlar, yeni bir sava iin hazrlk yapmaya
baladlar.
Peki Alman demokratlar ne yaptlar? Kendilerini tehdit eden
tehlikeyi ve onu engellemenin sadece iki yolu olduunu (halkn
iindeki devrimci tutkular atelemek ve bir halk kuvveti
rgtlemek) kavradlar m dersiniz? Kavramak yle dursun, sanki
inadna yapyormuasna parlamento ii tartmalara daha da ok
gmldler ve halka srtlarn dnp onu her trden gericiliin
etkisiyle ba baa braktlar.
Halkn Alman demokratlarndan btnyle soumasnda, onlara ve
davalarna kar tm gvenini yitirmesinde alacak ne olabilir ki?
Prusya Kral Kasm'da Fedaisi'ni geri getirdi, her cephede gerici
bir taarruza gemek niyetiyle general Branden262
DEVLET VE ANARl

burg'u1 babakanla atad, Kurucu Mecls'in feshedildiini ilan

etti ve Prusya'ya bizzat kendisinin hazrlad anayasay bahetti.

(Batan aa gerici bir anayasa olduunu sylemeye gerek var m?)

Mart'ta omuz omuza ayaa kalkp Feda'yi Berlin'den ekilmek
zorunda brakacak kadar cesurca arpm olanlarla imdi kllarn
bile kprdatmayan, "askerler demokratlarn izini srerken"
sessizce izleyenler ayn Berlin iileriydiler.
Bu, Alman devrimi adl trajikomediyi gerek anlamda sona erdirdi.
Daha nce de, Ekim'de Prens Windischgratz, tabii ki bol miktarda
kan dkmeyi ihmal etmeden Viyana'da leri hal yoluna koymutu Avusturya devrimcileri genel itibariyle Prus-ya'dakilerden daha
devrimci olduklarn kantladlar.
Btn bunlar olup biterken Frankfurt'taki Ulusal Meclis ne
lemdeydi dersiniz? 1848 biterken nihayet temel haklan ve yeni bir
tiim-Almanya anayasasn oylayabildi ve imparatorluk tacn da
Prusya Kral'na takdim etti. Fakat Avusturya, Prusya, Bavyera,
Hanover ve Saksonya hkmetleri temel haklar ve henz ty bile
bitmemi olan bu anayasay reddettiler. Prusya Kral'ysa
imparatorluk tacn geri evirdi ve ardndan meclisteki vekillerini
geri ard.
Gericilik Almanya'nn drt bir kesinde zafer kazand. Nihayet
akl bana gelen devrimci parti 1849 baharnda genel bir
ayaklanma rgtleme kararna vard. Can ekien devrim son
kvlcmlarn Mays'ta Saksonya, Bavyera Palatinlii ve Ba-den'e
sratt. Bu kvlcmlar Prusya askerlerine vz geldi ve ksa fakat
kanl bir mcadelenin ardndan Almanya apnda eski dzen yeniden
tesis edildi. O srada Baden'de Prusya kuvvetleri1 Kral II. Frederick Wi[helm'in olu olan Kont Fricdrich Wilhelm von Brandenburg
(1792-1850), 1848 Kasm'ndan, lene kadarki iki yl zarfnda Prusya babakanl
yapmt.
263
MIHAIL BAKUMN

ne komuta eden Prusya Prensi (u anki imparator ve kral I. Wilhelm) frsat bu frsattr diyerek birka isyancy asverdi.
te tek ve uzun bir sre de son Alman devriminin akbeti byle
zc oldu. imdi u sorulabilir: Baarszlnn nedeni neydi?
Bilginlerin siyasi tecrbesizliklerinin ve ounlukla
karakteristiklerini oluturan pratik beceriksizliklerinin tesinde,
devrimci cesaret yoksunluu, Almanlarn devrimci hareketlere
ynelik kkl nefretleri, otoriteye boyun eme tutkular ve nihayet
zgrlk igdsnden ve arzusundan nasiplerini almam olmalar
da bir yana, baarszln esasl nedeni Alman yurtseverlerinin

hepsinin bir pan-Alman devleti kurmak dorultusundaki ortak

istekleriydi.
Alman karakterinin derinliklerinden ykselen bu istek, Almanlarn
devrim hususundaki toptan yetersizliklerinin addr. Gl bir
devlet yaratma derdindeki bir toplum otoriteye boyun emek ister;
devrimci bir toplum ise tam tersine, otoriteye kar gelir. Peki bu
iki elien ve birbirini iten talebi uzlatrmann bir yolu yok mudur?
Yoktur. Bu iki talep kanlmaz olarak birbirlerini fel ederler.
Almanya'nn 1848'deki korkun yenilgisine bir bakn: zgrlk ve
gl bir devlet arzusu arasnda kalan Almanya dpedz fel hale
gelip hareketsiz kalmam myd?
Bu iki istek ayn anda tek bir ulusta bulunamayacak kadar
karttrlar. Bunlardan birisi ister istemez gerei perdeleyen, gz
boyayc bir istek olmak durumundayd; 1848'deki mesele tam da
buydu. Bir pan-Alman devleti iin duyulan istek ciddiyet
tamaktayken zgrle dair hayali istek bir kuruntudan ve
aldantan baka bir ey deildi. Devlet, en kzl demokratlarn ve
radikallerin byk ounluu da dahil, en azndan Alman-ya'daki
eitimli burjuva topluluunun btn iin tartlmaz bir istekti.
Alman proletaryasnn, zgrlk kazanma yeterliliine
264
DEVLETVE ANARf

tahvil edilebilecek bir anti-sosyal igd barndrd dnlebilir

ve umut edilebilir; nk o da ayn esaret altnda inlemekte,
devletten en az dier lkelerin proletaryalar kadar nefret
etmektedir; ve nk ne Alman proletaryas ne de bir baka
lkenin proletaryas, adna devlet denen yzlerce yl yandaki
hapishane yklmadan kendini zgrletirebilir. Ama sadece bir
varsaym veya bir umuttur bu, nk elimizde buna dair tek bir
olgusal kant yok. Hatta aksine, 1848'deki gibi gnmzde de
Alman iilerinin liderlerine gz kapal itaat ettiklerine ve
liderlerinin, iilerin Alman Sosyal Demokrat Partsi'nin rgtleyicilerinin onlar zgrle ve uluslararas kardelie deil,
dpedz pan-Alman devletinin boyunduruuna doru
srklediklerini grdk, gryoruz.
Yukarda belirtildii zere, 1848'de Alman radikalleri kendilerini,
devleti daha gl ve geni olmak dorultusunda zorlamak iin
devlete kar isyan etmek zorunda kalmak gibi bahtsz ve
trajikomik bir pozisyonda buldular. Devleti ykmak yle dursun,
ona kar savarken dahi korunmas iin en mfik alakalarn

ondan esirgemediler. Eylemlerinin hepsi daha batan sakatt yani.

Otoritelerin eylemleri bu tr bir eliki yanstmad elbette. Bir an
bile duraksamadan btn gleriyle bu garip, pek sevilesi olmayan
ve asi arkadalarn, demokratlar ezmeye giritiler, zgrln
radikallerin umrunda olmadn, dertlerinin sadece bir
imparatorluk yaratmak olduunu gstermeye tek bir olgu
yetecektir:
oktandr demokratlarn hkim olduu Frankfurt Meclisi 28 Mart
1849'da mparatorluk tacn IV. Frederick Wilhelm'e takdim
ettii srada Frederick, szde-devrimci kazanmlar veya halkn
haklann btnyle gasp ediyor, dorudan halkn setii Kurucu
Meclisi datyor, en gerici ve rezil anayasay gndeme getiriyor ve
ahsnn ve tahtnn krlan gururundan kaynakl bir
265
M1HAIL BAKUNIN

fkeyle kprm halde polisleri ve askerleri nefret ettii

demokratlarn peine salyordu.
Demokratlar byle bir prensten zgrlk talep edebilecek kadar
krlemi olamazlar! Ne umuyorlar, ne bekliyorlard peki? Bir panAlman devleti!
Kral onlara bunu bile verecek durumda deildi. Kralla omuz omuza
zafere ulaan ve devlet iktidarn bir kez daha ele geiren feodal
parti Alman birlii fikrinin can dmanyd. Alman yurtseverliine
kar nefret besliyor, yurtseverlerin ortal kartrdn
dnyor ve sadece kendi Prusya yurtseverliini biliyordu. Tm
ordu, subaylarn hepsi ve btn askeri okul rencileri o gnlerde
deliler gibi Prusya'nn mehur yurtseverlik arksn sylyorlard:
"Ben bir Prusyalym, siz benim bayram bilir misiniz?"1
Frederick imparator olmak istiyordu istemesine ama bizzat kendi
adamlarndan, Avusturya ve Fransa'dan ve hepsinden ok da
mparator Nikola'dan korkuyordu. 1848 Mart'nda Poznan Dukal
adna zgrlk talep etmeye gelen bir Polonya heyetine verdii
cevap uydu: "Dileinizi kabul edemem. Eer edersem
kaynbiraderim imparator Nikola'nn isteklerine kar gelmi
olurum. Kendisi ok byk adamdr bilirsiniz! Evet derse evettir,
hayr derse hayr."
Prusya Kral, imparator tac giymesine Nikola'nn kesinlikle raz
olmayacan biliyordu. Bu yzden, bilhassa bu yzden, imparatorluk
tacn herkesin gz nnde Frankfurt heyetinden almay reddetti.
Her eye ramen, kendi Mart manifestosuyla tehlikeye att

onurunu kurtarmak iin, sadece bunun iin bile, Alman birlii ve

Prusya hegemonyas adna bir eyler yapmalyd: Prusya
1

Bernard Trierch tarafndan 1830'da yazlan yurtsever bir Prusya arksnn ilk dizesi.

266

DEVLET VE ANAR

askerlerinin Alman demokratlarn ezip geerek saladklar

itibardan ve onun ve askerlerinin Almanya'dak baarlarn
ekemeyen Avusturya'nn i sorunlarndan yararlanarak 1849 Mays'nda Prusya, Saksonya ve Hanover arasnda bir birlik kurmaya
kalkt. Bu giriim, btn bunlarn diplomatik ve askeri ilerinin
Prusya'nn elinde toplanmas gibi bir etki douracakt, fakat uzun
srmedi. Avusturya 1849 Eyll'nde Rus ordusunun desteini
alarak Macaristan' bastrdktan hemen sonra Schwar-zenberg
az dolusu tehditlerle Prusya'dan, Almanya dahilindeki her eyin
Mart'tan nceki haline getirilmesini istedi; durmadan Avusturya
hegemonyasn pompalayan, ona yardm eden Alman
Konfederasyonu'nun yeniden yaplanmas anlamna geliyordu bu.
Saksonya ve Hanover derhal Prusya'dan ayrlp Avusturya'ya
katld; onlar Bavyera takip etti ve Wrttemberg'in kabaday kral
cmle leme Avusturya mparatoru nereye gitmesini isterse
ordusuyla oraya gideceini ilan etti.
Bylece bahtsz Prusya kendini btnyle yaltlm bir durumda
buldu. Acaba ne yapmalyd? Avusturya'nn talebini kabul etmek
pek marur ama gsz kralmza imknsz gibi grnyordu. Bunun
iin dostu General Radowitz'i babakanla atad ve askerlerine
hareket emri verdi. Kyamet koptu kopacakt. Ama imparator
Nikola Almanlara "durun!" eklinde grledi, bir konferans iin
drtnala Olmtz'e seirtti (Kasm 1850) ve karar bildirdi. Rezil
olan kral boynunu bkt, Avusturya galebe ald ve 1851 Mays'nda
Frankfurt'taki yal konfederasyon saraynda yldr yanmayan
lambalar, Alman Konfederasyonu'nun bir kez daha parlad.
Devrim hi olmamt sanki. Devrimin brakt tek ey Almanlar
iin faydal bir ders grevi grmesi gereken kudurmu gericilik
oldu: zgrlk deil devlet derdinde olanlar devrimle
oynamamaldrlar, bizden sylemesi.
267
MIHAIL BAKUNIN

Alman liberalizminin tarihi 1848-49 kriziyle birlikte tam br biti

noktasna gelip dayand. Almanlara sadece zgrle ulamak
hususunda yetersiz olduklarn deil, zaten onu hi istememi

olduklarn gsterdi. Onlara Prusya monarisinin inisiyatifi

olmakszn gerek ve ciddi hedeflerine varmaya muktedir
olmadklarn da gsterdi: Birleik ve kudretli bir devlet yaratacak
kadar gl deillerdi. Ortaya kan gericilik, 1812 ve 1813'teki
gericilikten farklyd; 1812 ve 13'te Almanlar, o yllardaki
gericiliin btn sertliine ve eziciliine ramen zgrl
sevdiklerine dair yanlsamalarn koruyabilmilerdi. Ve eer
mttefik hkmetlerin, Almanlarn bozguncu glerinden kat kat
stn olan gleri engellemeseydi Almanlar, zgr ve bileik bir
Almanya yaratm olabilirlerdi. imdi artk bu rahatlk verici
kendini kandrmay srdrmek olanakszd. 1848 devriminin ilk
aylarnda Almanya'da istedikleri gibi at koturuyorlard, onlara
direnebilecek bir hkmet gc yoktu karlarnda. Sonradan byle
bir gcn oluturulmas iin en fazla gayret gsterenler yine onlar
oldu. Yani devrimden tek bir kazanmla karlamam olmasnn
nedeni dsal engeller deil, Alman liberallerinin ve
yurtseverlerinin kendi iflaslaryd.
Bu flasn itiraf edilmesi Almanya'da siyasi hayata ve kamuoyuna
yeni bir zemin, yeni bir yol gsterici sezgi kazandrm gibi
grnyordu. Almanlar aka deimiler ve pratik bir halk haline
gelmilerdi. Lessing'ten Goethe'ye, Kant'tan Hegel'e uzanan klasik
edebiyatlarna evrensel nemde bir nitelik kazandran u soyut
fikirleri bir kenara brakmlar, Fransz liberalizminden,
demokrasisinden ve cumhuriyetiliinden yz evirmiler,
Almanya'nn nasibini Prusya'nn saldrgan politikalarnda aramaya
koyulmulard.
Onlarn namna bu deiimin bir gecede gereklemediini eklemek
gerekir. Ksa kesmek iin nceden tek br dnem iine
268
DEVLET VE ANAR

aldmz 1849'tan gnmze kadarki yirmi drt yl, esasnda drt

ayn dneme ayrlabilir:
5) 1849-58 aras, yani Prusya'dak vekletin balangcna kadarki
umutsuzca boyun eme dnemi.
6) 1858-66 aras, can ekien liberalizmin Prusya mutlakyetiline kar lm deinden verdii mcadele dnemi.
7) 1866-70 aras, ezilen liberalizmin artl teslimi dnemi.
8) 1870-bugn aras, kleletirmenin zafer kazand dnem.
Beinci dnemde Almanya'nn iteki ve dtaki utanc doruk
noktasna vard. te klelerin sessizlii vard: Gney Almanya'da

Metternich'in halefi olan Avusturya bakannn kesin hkimiyeti sz

konusuydu; 185O'de kuzeyde bulunan 01-mtz'de, Avusturya'nn,
keyfi iin Prusya saraynn, asillerinin ve askeri-brokratik partinin
keyifli baklar altnda Prusya monarisini yerin dibine geiren
nlemler alan Manteuffel,' hayatta kalan son demokratlarn izinden
gitti. zgrlk namna tek bir i yapmad, bir devlet olarak
Almanya'nn dardaki onuru, tibar ve nemi namnaysa hiten de
az ey yapt. 1847'den itibaren her lkeden, her partiden (saray,
askerler, brokratlar ve asiller dnda) Almanlar, SchleswigHolstein sorununda en ateli tutkularn ifade ediyorlard ve sorun
ie Prusya'nn karmas sayesinde nihayet Danimarka'nn lehine
zld. Dier btn sorunlarda Almanya'nn (daha dorusu Alman
Konfede-rasyonu'nun paralad Almanyaln) sesi baka gler
tarafndan kaale bile alnmad. Prusya her zamankinden daha fazla
Rusya'nn klesi haline geldi. nceleri Nikola'dan nefret eden
talihsiz Frederick artk ona gveniyordu. Prusya Petersburg sa1 Kont Otto Theodor von Manteuffel (1805-1882), 1850 Kasm'nda len
Brandenburg'un yerine Prusya babakan oldu ve Olmiitz Anlamas'n imzalad.
1858'e dek babakanlkta kald.
269
M1HAILBAKUNIN

raynn menfaatlerine ballkta o denli ilen gitti ki sava bakann

ve ingiltere kralnn dostu olan ingiliz sarayndaki elisini, Batl
glere ynelik sempatisini ifade etmek iin grevlerinden ald
Prens Schwarzenberg ve Avusturya'nn, Nkola'y derinden
yaralayan ve pek zen "nankorlukleryle" alakal hikyeyi herkes
ok iyi bilir Prusya tum Almanya'nn buyuk fkesine ramen sonuna
dek Rusya'ya sadk kalrken, Dou'dak menfaatleri bakmndan
Rusya'nn doal dman olan Avusturya Rusya'ya kar alenen
ngiltere ve Fransa'nn safnda yer ald
Altnc donem, imdi hl kral-mparator olan I Wlhelm'n
vekyle balar I Frederck sounda kafay tamamen yemiti
Bunun zerine, Prusya prensiyken tum Almanya'nn nefretine
mazhar olmu olan Fredenck'n kardei Wlhelm 1858'de vekil,
abisinin lmyle de 1861 Ocak'mda kral oldu Kraliyetin talim
avuu ve demokratlarn ad km cellad olan bu adamn, kendini
halka ho gstermek adna liberalizmle bir balay yaam olmas
dikkat ekicidir Vekillie gelmesi zerine verdii bir sylevde,
Prusya'y ve onunla beraber tum Almanya'y layk olduu yere
karmak hususundaki niyetinin kesin olduunu, bunu yaparken

anayasann kraliyet iktidarna* getirdii snrla-

Bu saygy gstermek ona ok kolay gelmie benzer nk kraln tevecchyle

onaylanan bu anayasa kraliyet iktidarn bir nokta hari, hibir yolla snrlamyordu
Yem borlara karar vermek ya da yeni vergiler koymak iin Millet Meclisinin onay
gerekiyordu Fakat daha nce parlamenter onay alm vergilen toplamak iin yeni
bir oylama gerekmiyordu, nk parlamento bu vergileri feshetme hakkna sahip
deildi Bu icat. Alman anayasasn ve parlamentarzmn btnyle sama bir oyuna
dondurdu ngiltere Fransa, Belika, talya, spanya Portekiz, isve, Danimarka,
Hollanda gibi lkelerde parlamentolar hkmete kar, gerek ve temei haklan
olan vergilen reddetme haklarn korurlar ve eer isterlerse herhangi bir hkmet
uygulamasn imkansz klabilirler Sonu olarak hkmet ilerinde hatr saylr bir
arla sahiptirler Bu hakk Prusya parlamentosundan esirgeyen Prusya anayasas,
parlamentoya sadece yeni

270

DEVLET VE ANARl

malara sayg gstereceini ve daima halka ve halkn isteklerinin

temsilcisi olan parlamentoya dayanacan ifade ediyordu
Verdii bu soz dorultusunda yapt ilk i, Prusya'nn gelmi
gemi en genci yneticilerinden bin olan ve Prusya'nn siyas
yenilgisi ve yok edilii adeta ahsnda smgeleen Manteuf-fel'n
bakanlna son vermek oldu
Manteuffel Kasm 1850'de, Prusya adna hayli utan verici olan
Olmutz Konferans artlarn imzalamak ve Prusya'yla birlikte tum
Almanya'y Avusturya hegemonyas altna sokmak iin babakan
olmutu sanki Bu, Nkola'nn temennisi, Prens Schvvarzenberg'n
iddial ve tutkulu arzusu ve Prusyal junkerle-rn veya asillerin ezici
ounluunun hasretiydi Prusya'nn Almanya'yla birletiini duymak
dahi istemiyorlar, grev icab sevgisizce itaat ettklen kendi
krallarndan ziyade kendilerini Avusturya ve Prusya mparatorlanna
bal gryorlard Manteuffel Prusya'y sekiz yl boyunca ite bu
ruh haliyle ynetti, onu Prusya'nn onunde her frsatta kuuk
duurdu, Prusya ve Almanya'da liberalizmi ima eden veya halk
hareketiyle ve halkn haklaryla ilgili olan her eyi acmaszca ezdi
Bu nefret edilen bakanln yenne Prens Hohenzollern-Sgmarngen'n1 liberal bakanl getirildi ve o da hemen, kral vekilinin,
yalnz Prusya'nn onurunu ve Viyana karsndaki bamszln
deil, Almanya uzenndek ytnlen etkiyi de yeniden yaplandrma
niyetini duyurdu
Bu dorultuda sarf edilen birka kelime ve atlan birka adm
Almanlarn tumunu kendinden geirmeye yetti Gemteverglenn yklenmesini ve yem borlarn karara balanmasn reddetme hakk
tanyordu Buna ramen I Wlhem'n parlamentonun haklarn gzeteceine dair

dindarca verdii szden yl sonra kendisini bu haklar inerken bulduunu

greceiz
1 Prens Kari Anton von Hohenzollern-Smanngen (181-1885), 1858-62 yllan
arasnda Prusya babakanlnda bulundu
271
MIHAfL BAKUNIN

ki hakaretlerin, zulmlerin ve cinayetlerin hepsi unutulmu, daha

dn tiksinilen ve lanetler okunan biri olan demokrat kasab I.
Wilhelm, birdenbire gzde, kahraman ve yegne umut haline
gelmiti. Yine kant mahiyetinde u mehur Jacoby'mizin 11 Kasm
1858'de Kninsberg semenlerine yapt konumadan bir para
aktaralm: "Prensin vekillie gelii zerine verdii batan baa
erkeke ve anayasayla uyumlu sylev tm Prusyallarn ve tm
Almanlarn yreine su serpmitir ve onlar yeni umutlarla
doldurmutur. Baksanza, seim sandklarna komak iin
sabrszlanyorlar; grlm ey midir bu?"
1861'de de ayn Jacoby unlar yazyordu: "Prens-vekil bizzat
kendi kararyla lkenin hkmetini eline ald vakit herkes artk
Prusya'nn engel tanmakszn amalarna doru ilerleyeceini
bekliyordu. Herkes vekilin lke ynetimini emanet ettii heriflerin,
her eyden nce son on ylda hkmet tarafndan yaplan
ktlkleri temizleyeceklerini, ortak bir yurtseverlik ruhunu,
vatandalarn zgrlklerini ve zgvenlerini yeniden diriltmek
adna brokratik keyfiyete bir son vereceklerini umut ediyordu.
"Sz konusu umutlar gerek oldu mu? Ortak bir ses, bara bara
ve aka bize u cevab veriyor: Bu iki ylda Prusya bir arpa boyu
yol almamtr ve nceden olduu gibi imdi de tarihi yazgsn
yerine getirmenin ok uzandadr."
Alman siyasi demokrasisinin son inanan ve temsilcisi olan
saygdeer Dr. Jacoby, kukusuz Alman sosyal demokratlarnn pek
geni olmayan programatik snrlarna varmas iin genilettii
programna sadk kalarak lecektir. Jacoby'nin ulus apnda
zgrleme araclyla bir pan-Alman devleti oluturma ideali
topyadan, samalktan baka bir ey deildir. Daha nce de
bahsettik bundan. 1848 ve 1849'dan sonra Alman yurtseverlerinin
byk ounluu pan-Alman ktidarnn ancak ve ancak
272

DEVLET VE ANAR

topla, sngyle mmkn olduuna inanmaya baladlar. Bu yzden de

kurtuluu sava ve monarik Prusya'dan beklemeye koyuldular.
1858'de Ulusal Liberal Parti'nin tamam, hkmet politikalarndaki

bir deiimin ilk iaretlerinin dourduu frsattan istifade ederek

hkmetin tarafna geti. Eski Demokrat Parti paraland, ounluk
ilerici Parti adyla yeni bir parti kurdu, kalanlar kendilerine
demokrat demeyi srdrdler. lerici Parti batan beri hkmetle
birlemeye can atyor ama gururuna yediremi-yordu. Bu yzden
hkmetten gstermelik bir bahane yaratmasn, ondan szgelimi
anayasaya en azndan grnte sayg gstermesini talep etti.
1866'ya dek hkmetle kh flrt, kh kavga etti ve sonunda
Danimarka ve Avusturya'ya kar kazanlan zaferlerden gz
kamaarak hkmete kaytsz artsz teslim oldu. lerde
greceimiz gibi Demokrat Parti de 1870'de ayn yolun yolcusu
olacakt.
Jacoby genel rnein peinden gitmedi, asla da gitmeyecek.
Demokratik ilkeler onun hayat demektir. iddetten nefret eder
ve gl bir Alman devletinin iddet yoluyla kurulabileceine
nanmaz. Bu yzden u anki Prusya politikasna dmandr (elbette
yalnz ve gsz bir dman). Gszl esas itibariyle batan
aa bir devleti olmasndan, birleik bir pan-Alman devleti
isterken ayn zamanda zgrlk dleri grmesinden kaynaklanyor.
imdiki Alman mparatoru I. Wilhelm elikilerden dolay cann
hi skmyor. O da, ayn unutulmaz I. Nikola gibi sanki tatan
yaplmtr; snrl fakat tek kelimeyle btnlkl bir kiiliktir. Bu
zat, Kont Chambord'la1 beraber kutsanmhnn, kutsal
misyonunun ve kutsal yetkilerinin gerekliine ciddi ciddi
1 X. Charies'n torunu Chambord Kontu (1820-1883), Fransa tahtnda hak ddia
eden Bourbondu.

273

M1HA1L BAKVNIN

inanan yegne kiidir. Nikola gibi dini btn bir asker-kral olan
Wilhelm, kaltsal ynetme hakk anlamna gelen merutiyet ilkesini,
ilkelerin en ycesi olarak kabul etmektedir. Almanya'nn
birlemesine geldiinde, akl ve vicdan bir hayli glk yaad;
nk ynla meru prensin tahtndan kovulmas gerekecekti.
Fakat devletin ahlaki dsturlar arasnda bir baka ilke daha vard:
Kutsal fetih hakk. Mesele hallolmutu ite. Monar-ist
ykmllklerine bal bir prens, hkmdarndan kurtarp
zgrletirdi asi bir ulusun kendisine takdim ettii tac hayatta
kabul etmeyecektir. Ama hele Tanr silahlann bir kutsasn, bir de
sava ilan etmek iin uygun bir bahane bulsun, o ulusu ve tac
fethetmekten onu kimse ahkoyamayacaktr. Prensler bu ilkeyi ve

bu ilkeden kaynakl hakk daima tandlar, bugn de tanyorlar.

Bundan dolay I. Wlheln'in devleti sava yoluyla geniletmenin
meru bahanelerini ve yntemlerini yaratabilecek bir bakana
ihtiyac vard. 1862 Ekim'inde bakanla atanan Bsmarck ite tam
bu ilerin adamyd, Wilhelm iin bulunmaz bir bakand.
274

VII
Prens Bismarck bugn Avrupa'daki en gl adamdr. Kraliyete
donkiota baliliyla en saf nev'inden bir Promeranya asilidir.
Tipik souk ve askeri tavrlara, kibirli ve kuru bir nezakete
sahiptir. Burjuva-liberal politikaclara kar genellikle kmseyen
ve alayc bir tarzda davranr. "Junker" yani aristokrat eklinde
anlmasna sinirlenmez ve kartlarna ounlukla yle cevap verir:
"Sizi temin ederim ki Junkerlerin onurunu el stnde tuttuumuzu
greceimiz gnler de gelecek." Junkerlere kar veya deil, her
tr nyargdan tmyle arnm, byle de olaanst zeki bir
adamdr bu Bismarck.
Bismarck' II. Frederick'in dorudan siyasi mridi olarak anmtk.
Frederick gibi o da her eyin banda iktidara, ardndan iktidar
kullanan ve ounlukla onu on kat glendiren zekya inanr.
Tepeden trnaa bir devlet adam olarak, ayn byk Frederick gibi
ne Tanrya veya eytana, ne insanla, hatta ne de asalete inanr;
bunlarn hepsi onun iin birer aratan baka
275
M1HAILBAKVNIN

bir ey deildir, ilahi ya da insani, devleti hedeflerinin peinden

koarken hibir kuraln nnde duraksamayacaktr. Politikada ahlak
tanmaz: Ona gre alaka eylemler ve kymlar sadece baaryla
talanmadnda ahlakszlktr. Frederick'ten daha souk ve
duygusuz bir herif olan Bismarck, en az onun kadar teklifsiz ve
marurdur. Ykseliini asillere borlu olan bir asildir ama onlar
devlet menfaatine srekli olarak ezmekten, nceleri liberallere,
ilericilere ve demokratlara ettii kfrleri onlara da etmekten
saknmaz. Aslna baklrsa imparator dnda (onun yardm
olmakszn eli kolu balanr nk) svp saymad hibir ey, hi
kimse yoktur; kimbilir belki arkadalaryla (varsa eer)
birlikteyken gizli gizli imparatora da svp sayyordur.
Bismarck'n yapm olduu her eyi tam olarak deerlendirmek iin
onu evreleyenleri aklda tutmamz gerekir*. Bir teo* Dolaysz ve gvenilir bir kaynaktan alnan, Bismarck' tantc bir anekdot: 1848

devrimcilerinden, en kzllarndan biri olan Schurz'u duymayan yoktur (szdedevrimci Kinken bir kale-hapishaneden kurtarmt). [Kari Schurz (1829-1906) ve
Bonn'da yaayan bir air ve sanat tarihi profesri olan Gottfried Kinkel (18151882), 1849 bahannda, 1848 Devrimi'ne dair Atmanya'daki son eylem olan Byk
Baden Dukal ayaklanmasna katldlar. Schurz hapishaneden firar etti ve
ardndan dostu ve retmeni olan Kinkel'i de kurtard. Schurz Amerika'ya gitti ve
Amerika'da asker, diplomat ve politikac olarak yksek bir kariyer yapt.
Bakunn'n kronolojisinin aksine, Schurz 1861'de spanya'ya orta-kademe eli
tayin edildi ve 1869-75 yllan arasnda Missouri senatr olarak grev yapl. Daha
sonra da Rutheford B. Hayes dneminin iileri bakan oldu. (.n.)] Kinkel siyasi
bakmdan be para etmezdi, ama Schurz onun sk bir devrimci olduunu
dnyordu ve en bata kendi zgll olmak zere, birok eyi gze alarak
cretli ve usta bir biimde onu kurtard. Sonra bizzat kendisi Amerika'ya kat;
zeki, yetenekli ve alkan bir adam olarak kendisini kantlad ve ksa sre iinde
milyonlarca yesi olan Alman Parti-si'nin lideri haline geldi. Son savata kuzey
ordusunda generallie kadar ykseldi. {Daha nce de senatr seilmiti) Savatan
sonra ABD bykelisi olarak spanya'ya atand. Hazr yaknlara gelmiken,
szde-devrimci Kinkel'i kard in lm cezasna arptrld Prusya'y deilse
de gney Almanya'y ziyaret etmek stedi. Bismarck onun Almanya'da olduunu
duyunca, Amerika'daki Almanlar zerinde byk bir etki sahibi olan

276

DEVLET VE ANARf

log ve bir talim avuu eitimiyle kafas kalnlam, algs ktlam bir adam olan kral, aristokratik-dinci bir partiyle
evrelenmitir. Bunlar Bismarck'a ak ak dmanlk
beslemektedirler ve bu yzden Bismarck, almak istedii her yeni
nlemde, atmak istedii her yeni admda bunlarla savamak
durumunda kalmaktadr. Bu i mcadele Bismarck'm zamannn,
aklnn ve enerjisinin en az yansna mal oluyor ve bu onu tabii ki
hayli geciktiriyor, engelliyor ve fel ediyor. Bu durum bir yere
kadar Bismarck adna iyi de oluyor, nk Bismarck'tan hi de daha
aptal olmayan mehur tiran I. Napoleon misali giriimlerinde
izmeyi amasna engel oluyor.
Bismarck'm ak faaliyeti I847'de balad: Genel Prusya
Kurultay'nda en uta duran asiller partisinin bana geti. 1848'de
Frankfurt Parlamentosu'nun ve tm-Alman anayasasnn aka
dman, Rusya ve Avusturya'nn, yani i ve d gericiliin ateli
mttefikiydi. Bu ruh haliyle o sene kurulan (hl yaynlanmaktadr)
ultra-gerici Kreuzzeitung gazetesinde^ olduka aktif bir biimde
yer ald. Sylemek bile fazla, Brandenburg ve Manteuffel
bakanlklarn ve dolaysyla Olmtz Konferans kararlarn evkle
savunanlar arasndayd. 1851'de Frankfurt'taki Alman
Konfederasyonu'nda elilik grevine geldi. Tam

0 gnlerde Avusturya'ya kar tavrn radikal bir ekilde

deitirdi: "Avusturya'nn politikalarn yle bir yakndan
inceledik-

bu adamt kazanmak istedi. Onu Berlin'e davet etti ve araclarn ona "ya-saiar
Schurz gibi adamlar in yaplmaz" demelerini emretti. Schurz'un bu daveti kabul
edip Berlin'e gelmesi zerine bir yemek dzenledi ve yemee btn bakanlarn da
davet etti. Yemekten sonra herkes gidip Bismarck ve Schurz ba baa kalnca
zel bir sohbete koyuldular. Bismarck Schurz'a unlar syledi: "alma
arkadalarm grdnz, onlan dinlediniz; ben Almanya'y ite byle eeklerle
birlikte kurmaya ve ynetmeye mahkmum."
1
1848'de kurulan Neue Preussiche Zeitung, Prusya aristokrasisinin en u
anti-demokratik grlerini dile getiriyordu. Yaygn olarak Kreuzzeitung adyla
biliniyordu.

277

MiHAIL BAKUNIN

ten sonra gzlerimdeki perdeler kalkm oldu sanki" diyordu

arkadalarna. imdi artk Avusturya'nn Prusya iin nasl bir
dman olduunu anlam, Avusturya'y hararetle savunurken onun
can dman haline gelivermiti. O andan balayarak kendisini,
Avusturya'nn Almanya'dan dlanmas ve Almanya zerindeki
basncnn bertaraf edilmesi fikrine kaptrd.
Hal byleyken, Olmtz Konferansndan sonra devrimden nefret
ettii kadar Avusturya'dan da nefret eder hale gelen Prusya
prensi Wilhelm'le tant. Wilhelm vekil olur olmaz Bis-marck'a
yneldi ve onu nce Rusya, sonra Fransa bykeliliine ve en
nihayetinde babakanla atad.
Bismarck bykelilik yapt srada programn olgunla-trd.
Paris'te devlet dolandrcl hususunda III. Napoleon'dan
birtakm deerli numaralar kapt. III. Napoleon onun gayretli
(hevesli) ve yetenekli bir renci olduunu anlaynca ona iini
am, Ren snrn ve Belika'y kendine ayrp Almanya'nn geri
kalann Prusya'ya brakacan, yani u halde Avrupa'nn haritasnn
yeniden izilmesi gerekliliine dair bariz imalarda bulunmutu. Bu
muhabbetlerin neticesi iyi biliniyor: Boynuz kula geti.
Babakan oluu zerine Bismarck, programn ortaya seren bir
sylev verdi: "Prusya'nn snrlar birinci snf bir devlet iin
kstlaycdr, uygun deildir. Yeni snrlara ulumak stiyorsak
askeri rgtlenmemizi gelitirmeli ve kusursuzlatnnalyz.
Mcadele gn yakndr; o gn beklerken bo durmamal,
glerimizi toparlamal ve arttrma] ry iz. 1848'deki yanlg
Almanya'y halk kurumlar araclyla tek bir devlet halinde
birletirmek arzusuydu. Devletin nemli meseleleri hakla deil

gle belirlenir, g daima haktan nce gelir."

Bismarck bu son anlatm aslnda 1862-66 arasndaki Alman
liberallerinden almt. 1866'dan, yani Avusturya'ya kar
278
DEVLET VE ANAR

kazanlan zaferden, bilhassa da 1870'den, yani Fransa'nn

yenilmesinden sonra btn bu yaknmalar, sarholuk veren
kasidelere dnt.
Bildik kstahl, sinik karakteri ve hakaret dolu pervaszt-yla
Bismarck, uluslarn siyasi tarihinin tam zn, devlet idaresinin
tm srrn ite bu szlerle dile getiriyordu. Gcn daimi hkimiyeti
ve zaferi: Yani gcn gerek z; politik lisann hak dedii ne
varsa, g tarafndan yaratlan bir olgunun kutsanma-sdr. uras
ak ki zgrle susam kitleler onu soyut hakkn kuramsal
zaferinden bekleyemezler; zgrl gle fethetmeliler ve byle
yapmak iin de kendi ihtiyari glerini devletin dnda ve devlete
kar rgtlemek zorundalar.
Daha nce de sylemi olduumuz gibi, Almanlar zgrlk deil
gl bir devlet istiyorlard. Bismarck bunu kavrad ve gl bir
devlete Prusya brokrasisi ve askeri gcyle ulama ihtimali
olduunu sezdi. Bu yzden ne haklara, ne ateli polemiklere ve
liberallerin ve demokratlarn kendisine kar giritii saldrlara
dnp bakt; cesaretli ve salam admlarla hedefine doru ilerledi.
Bismarck nceki yneticilerin aksine, bir kez hedefine ulatnda
hem liberallerin hem de demokratlarn ateli mttefikleri haline
geleceine inanyordu.
Talim avuu kral ve politikac Bismarck orduyu kuvvetlendirmek
istiyorlard; bu i iin yeni vergiler ve krediler gerekliydi. Yeni
vergi ve borlarn yrrle girmesiyse Millet Mecli-si'nin onayna
balyd. Meclis onay vermeyi defalarca reddetti ve karlnda
defalarca feshedildi. Bir baka lkede byle bir atma, politik bir
devrime yol aabilirdi, fakat Prusya'da deil; Bismarck bunu ok iyi
kavrad. Verilen retlere karn, ihtiyac olan fonlar, nereden
olduuna bakmakszn, bor ve vergi olarak toplad. Bir ret
makinesi gibi alan Meclis se bu arada, Avrupa'y kahkahadan
krp geirmekteydi.
279
MIHA1LBAKUMN

Bismarck yanlmyordu. Hedeflerine ulanca hem liberallerin, hem

de demokratlarn idolii haline geldi.

Almanya'da 1864, 66 ve 1870 yllarnda gerekleen kadar hzl bir

deiiklik herhalde dnyann baka hibir lkesinde
gereklememitir. Tam bir zihniyet deiiklii sz konusuydu.
Danimarka ve Avusturya-Prusya arasndaki savaa gelinceye dek
Bismarck Almanya'nn en sevilmeyen adamyd. Bu sava srasnda
ve de bilhassa savatan sonra uluslarn ve devletlerin haklarna
kar son derece saygszca davrand. Prusya'nn ve Prusya
tarafndan kandrlan avanak Avusturya'nn, Alman
Konfederasyonu'nun talimatyla Schlesvvig-Holstein'i igal eden
Saksonya-Hanover mfrezelerini nasl bir pervaszlkla kovduklar,
Bismarck'n kandrlm Avusturya'yla beraber bu eyaletleri nasl
bir kibirle paylat ve buralar Prusya'nn nfuz blgeleri ilan edip
ii nasl bitirdii iyi bilinir.
Byle bir davrann, tm drst, hrriyet a ve adaletli
Alnanlarda gl bir infial yarataca dnlebilirdi. Ama tam
aksine, bu andan itibaren Bismarck'n poplaritesi arttka artt;
Almanlar kendilerini yurtsever bir devlet aklnn ve gl bir idari
otoritenin ynettiini hissettiler. 1866'daki sava sadece
Bismarck'n nemini arttrmasna yarad. Bohemya'daki hzl
seferberlik (I. Napoleon'un seferberliklerini hatrlatyordu),
Avusturya'y kerten parlak zaferlerin birbiri ardna gelmesi,
Almanya'ya ynelik yaplan zafer yry, dman topraklarnn
yamalanmas. Hanover, Hesse-Cassel ve Frankfurt'un askeri
nfuz blgeleri olarak ilan edilmesi, mstakbel imparatorun
korunmas altnda bir Kuzey Alman Konfederasyonu'nun olumas
gibi gelimeler Almanlar sevinten sarho etti. Prusya
muhalefetinin liderleri Wirchow, Schulze-Delitzsch' ve dierle1 Rudolf Wirchow (1821-1902) bir patolog ve ilerici Parti'nn kuruculann-damh.
iktisat Franz Hermann Schulze-Delitsch (1808-1883) de ilerici
280
DEVLET VE ANAR

ri kendilerini moral bakmdan km ilan ederek sessizlie

gmldler. Muhalefet olarak asil ihtiyar Jacoby'nin ban ektii
ufack bir grup kald ve 1866'dan sonra Almanya'nn gneyinde
kurulan Alman Halk Partisi'ne katld.
Muzaffer Prusya'yla darmadan olmu Avusturya arasnda
imzalanan anlamayla eski Alman Konfederasyonu feshedildi ve
yerine Prusya liderliinde bir Kuzey Alman Konfederasyonu
kuruldu. Avusturya, Bavyera, Wrttemberg ve Baden'e de bir
gney konfederasyonu kurma hakk tannd.

Savatan sonra atanan Avusturya bakan Baron Beust, byle bir

konfederasyonun byk nem tadn kavrayp abalarnn
tmn onu yaratmaya yneltti. zlmemi dahili sorunlar ve bu
tr bir konfederasyonun ilerine gelmediini dnen birok
devletin yoluna ta koymas nedeniyle Beust'un abalar boa kt.
Bismarck hepsiyle grgr geiyordu: Prusya'nn u anki pozisyona
ulamasna engel olacak bir konfederasyon oluturmak kendileri
iin nem arz eden Alman prensleriyle, Rusya'yla, Fransa'yla..,
O gnlerde gney Alman burjuvazisi tarafndan kurulan ve yegne
hedefi Bismarck'a muhalefet etmek olan Halk Partsi'nin program
temelde Beust'un programyla aynyd: Avusturya'ya gbekten
bal ve en geni biimde halk kurumlarnn zerinde ykselen bir
gney Alman konfederasyonu yaratmak.
Halk Partsi'nin merkezi Stuttgart't. Avusturya'yla
konfederasyon kurmann yan sra heveslendii baka bir yn ey
de vard. Bavyera'da ultra-Katoliklerie, yani Cizvitler'le flrt
ediyordu; Fransa ve svire'yle Konfederasyon kurma niyeti vard.
Parti'nin ileri gelen ahsiyetlerinden biriydi. Daha ziyade kooperatif ii birlikleri
sisteminin kurucusu olarak tannd (Bakunin aada bu demekleri tartdr),
Wirchow ve Schulze-Delitzsch'in ikisi de Prusya Kurultay vekilleriydiler.
281
MIHA/L BAKUNN

Bar ve zgrlk Ligas'nn1 balca kurucusu, parti iindeki

cumhuriyeti svire'yle konfederasyon isteyen gruptu.
Parti program genellikle naifti ve elikilerle doluydu: demokratik
halk kurumlar acayip bir tarzda monarist hkmet yapsyla,
prenslerin hkimiyeti pan-Alman birliiyle, pan-Alnan birlii de
Avrupa apnda cumhuriyeti bir federasyonla birletiriliyordu.
Ksacas hemen hemen her ey eskisi gibi kalacak ve her ey
temelde insan sevgisine dayal yepyeni bir ruhla doldurulacakt.
zgrlk ve eitlik, bizzat kendilerini yokeden koullarda
tomurcuklanacakt. Zaten byle bir program ancak, 1868'deki Liga
Kongresi'nin de gsterdii zere, ayrt edici taraflar ilkin gncel
sosyalist zlemlere sistematik olarak kaytsz kalma ve ardndan
onlar tutkuyla reddetmek olan duygusal gney Alman eraf
hazrlayabilirdi.
Halk Partisi aka, 1860'larda Ferdinand Lassalle tarafndan
kurulan Genel Alman ileri Birlii'ne kar dmanca bir tutum
almak zorundayd.
Bu kitabn ikinci ksmnda2 Almanya'da ve bir btn olarak

Avrupa'da ii birliklerinin geliimini ayrntl bir biimde

anlatacaz. imdilik unu belirlemekle yetinelim, son on yln
bitiminde, kesin sylemek gerekirse 1868'de Almanya'daki iiler
kategoriye blnmt: lki ve en kitleseli tm rgtlerin
dnda kalyordu. kincisi ve yine bir hayli kitlesel olan "ii
eitimi topluluklarndan" oluuyordu.3 nc ve en az kitlesel

1
Bar ve zgrlk Ligas, 1867de Cenevre'de toplanan pasifist bir kongreden
kan orta snf demokratik bir rgtt. Bakimin bu rgtn merkez komitesinde
yer ald ve onlar ekonomik ilkelerine kazanmak iin urat. abalar sonu
vermeyince yandalanyla birlikte Lga'dan ayrld ve Sosyal Demokrat
Dayanma'y kurdu.
2
Bakunin elinizde tuttuunuz kitaba hibir zaman bir ikinci ksm yazmad.
3
Bakunin 1863'te Lassalle'a kar kmak iin orta snf himayesinde kurulan
ve apolitik bir tutum alan Alman ileri Topluluklarnn Birlii'ne
282
DEVLET VE ANAR

ama en enerjik ve duyarl olan. Genel Alman ileri Birlii adnda

sk bir Lassalleci iiler rgtyd. lk kategori iin bir ey
sylemeye gerek yok. kinci kategori Schulze-Delitzsch ve bu
cinsten burjuva sosyalistlerinin dorudan liderlii altnda ufak ii
birliklerinin bir tr federasyonunu temsil ediyordu. Bunlarn
slogan, anlam emeki halkn srekli olarak devletten veya
hkmetten medet ummay brakp kendi gcne, dayanmasna ve
abalarna gvenmeleri ynnde telkinde bulunmak olan' "kendi
kendine yardm" (Selbsthlfe) idi. Bu telkin beraberinde emeki
halkn kurtuluunun verili toplumsal rgtlenme koullar altnda,
iileri ezen ekonomik tekellerin ve tekelleri bir halk
ayaklanmasna kar koruyan siyasi devletin varlna bal klnmas
eklindeki yanl kany tamasayd dorusu mkemmeldi. Bu
dorultuda hareket eden (partinin burjuva sosyalistlerine ve
liderlerine baklrsa tamamen bilinli bir hareketti bu), etkilerine
maruz kalan iilerin kendilerini devlet, mlkiyet vb. ile ilgili btn
politik ve toplumsal kayglardan, araylardan sistematik bir
biimde uzaklatracaklar dnlyordu. Varolan toplumsal
dzenin ussalln ve meruiyetini hareket noktas olarak alp
geliimi ve refah tketici, retici kooperatiflerinde ve kredi
birlikferinde arayacaklard (aramalydlar). Schulze-Delitzsch,
siyasi eitimleri iin ilere, kendisinin ve arkadalarnn bal
olduu lerici Parti'nin tam programn neriyordu.
imdilerde herkesin grebildii gibi, ekonomik bakmdan SchulzeDelitzsch'in sistemi dorudan doruya burjuva dnyasnn herhangi

bir toplumsal tehditten korunmas sonucunu veriyor, politik

bakmdansa proletaryay, onu smren ve bu yz-

(Verband deutscher Arbeitervereine) gndermede bulunuyor. Bu birlik Lebknect

ve Bebel'in etkisiyle Marksizm'e yaknlat ve Nremberg'tte dzenledii Beinci
Kongre'de (1868) Enternasyonal hkmlerini kendi program olarak benimsedi.
Birtik'in ounluu 1869'da Sosyal Demokrat Parti'ye katld.
283
M1HAIL BAKUNIN

den onun itaatkr ve aklsz bir ara olarak kalmas gerektiini

dnen burjuvaziye btnyle tabi klyordu.
Ferdinand Lassalle bu ift tarafl rezil hileye kar silahlarn
kuand. Onun iin Schulze-Delitzsch'in ekonomik sistemini yerle
bir etmek ve bu sistemin be para etmediini gstermek kolayd.
Bir tek Lassalle Alman iilerine, sadece bir avu iiye geici
faydalar salayabilecek olan kooperatif gayretlerine ramen
proletaryann ekonomik koullarnn olduu gibi kalacan, hatta
ekonominin nlenemez yasas gerei yldan yla daha da ktye
gitmek zorunda olduunu anlatabilir ve ikna edici bir biimde
kantlayabil irdi.
Lassalle Schulze-Delitzsch'in politik programn yerle bir ederken
de, onun sahte-halk politikalarnn olsa olsa burjuvazinin
ekonomik ayrcalklarn glendirmeye yarayacan gsterdi.
Biz bu noktaya kadar Lassalle ile anlama iindeyiz. Ama buradan
sonra ne onunla, ne de geri kalan Alman sosyal demok-ratlanyla
veya genel anlamda komnistlerle anlaabiliyoruz, iilere sadece
kendi abalaryla kurtulmalarn, devletten hibir ey talep
etmemelerini ve beklememelerini telkin eden Schulze-Delitzsch'in
karsnda Lassalle, iilere birincil olarak varolan toplumsal
koullar altnda kurtulmak bir yana, aln yazlarnda en ufak bir
deiiklik olmayacan, hatta durumlarnn daha da ktieeceini,
ikincil olarak da burjuva devlet varolduu srece burjuvazinin
ekonomik ayrcalklarnn sabit kalacan gsterdi. Ancak ardndan
u sonuca varyordu: Gerek zgrl, ekonomik zgrle dayal
zgrl ele geirmek iin proletarya devleti gasp etmeli ve
devlet silahn iilerin yararna burjuvaziye evirmelidir; ayn u
anda yalnzca smrc snfn karna proletaryaya evrili olduu
gibi.
284
DEVLET VE ANAR

Ya devleti nasl gasp edeceklerdi? Sadece iki yntem sz

konusuydu: Politik bir devrim veya barl reform iin yasal halk

ajitasyonu. Bir Alman, bir Yahudi, bir lim ve zengin bir adam
olarak Lassalle, iilere ikinci yolu semelerini tavsiye etti.
Lasselle aklna koyduu bu hedef dorultusunda hacimli ve esas
itibariyle politik bir parti, Alman iilerinin Partisi'ni kurdu; partiyi
hiyerarik bir biimde rgtledi ve kat bir disipline, kendi
diktatrlne tabi kld. (Yani ksacas Marx'n son yldr
Enternasyonalde yapmak istediini yapt.) Marx'n abas
baarszlkla sonuland ama Lassalle bu ynde tam bir baar
salad. Lassalle'n parti adna saptad dorudan ve acil hedef,
devlet temsilcilerinin ve yetkililerinin genel oyla seilmesi iin ulus
apnda barl ajitasyon yaplmasyd.
Yasal reform yoluyla halk bu hedefe ulatnda, sadece kendi
temsilcilerini halk parlamentosuna gnderecek ve parlamento bir
dizi karar alarak ve yasalar kartarak burjuva devletini bir halk
devletine dntrecekti. Halk devletinin ilk grevi iilerin retici
ve tketici birliklerine snrsz kredi amak olacakt; sz konusu
birlikler ancak o zaman burjuva sermayesiyle rekabet edebilecek
bir duruma gelecek ve ksa sre zarfnda onu silip sprecekti.
Yutma ilemi tamamlannca da toplumun radikal bir biimde
transformasyonu (dntrlmesi) dnemi balayacakt.
Lassalle'n program buydu, ayn zamanda Sosyal Demokrat
Parti'nin programyd bu. Dorusunu sylemek gerekirse bu
program Lasselle'a deil Marx'a aittir. Sz konusu program Marx
ve Engels'in 1848'de yaynladktan nl Komnist Parti
Manifestosu'nda. berrak bir biimde ifade edilmiti. Programa dair
ak bir ima Marx'n 1864'te yazd Uluslararas i Bir-Hi'nin
A Konumas'nda da bulunabilir. yle diyordu Marx: "ilerin
devrime doru atacaktan ilk adm, proletaryay
285
M1HAIL BAKUNN

hkmeden snf seviyesine karmaktan ibaret olmaldr. Tm

retim aralar devletin, yani hkmeden snf haline gelmi olan
proletaryann elinde toplanmaldr."1
Lassalle'n programnn, retmeni sayd Marx'm programndan
hibir fark olmad ak deil mi? Lassalle, Schulze-Delitzsch'e
kar yazd brorde, yazlarna hkim olan o berraklyla,
modern toplumun toplumsal ve siyasi evrimi zerine temel
fikirlerini ortaya koyduktan sonra, bu fikirlerin ve hatta
terminolojinin kendisine deil Marx'a ait olduunu, ilk olarak Marx
tarafndan dile getirildiini ve henz yaynlanmam dikkate deer

bir almasnda da gelitirildiini aka belirtir.2

Sonralar, Lassalle'n lmnn ardndan Marx'n Kapi-3 nsznde
yaynlanan protestosu bir hayli ilgintir. Marx ac ac, Lassalle'n
kendisini soyup soana evirdiinden, fikirlerini kendisine mal
ettiinden yaknr. Kolektif mlkiyeti savunan, ancak bir fikrin dile
getirildikten sonra dile getirenin mlkiyetinden ktn anlamayan,
bir komnistten gelmesiyle epey acayip olan bir protestodur bu.
Lasselle bir sayfay kopya etseydi hikye baka olurdu elbette; bu,
bir yapt almak veya alntlad fikirleri sindiremeyen, onlar
kendi entelektel emeiyle bamsz bir yapda yeniden
retemeyen bir yazarn entelektel iflasnn kant anlamna gelirdi.
Sadece entelektel yetenekten yoksun olan deersiz ve erefsiz
insanlarn (tavuskuu tyleri iinde kargalar) yapaca itir bu.
Lassalle kamuoyunun dikkatini ekmek adna byle zavallca
yntemlere bavurmayacak kadar zeki ve bamsz bir adam1
Bkz. Komnist Parti Manifestosu, Ksm II.
2
Lasalle'm Schulze-Delitzsch'e ynelik eletirisi Bay Basnat-Schuhe von
Detizch, Ekonomik Juttin, ya da: Sermaye ve Emek ismini tayordu ve 1864'te
yaynland. Marx'm bu meseleyle ilgili eseri Ekonomi Politiin Eletirisine
Kak'diT. 1859'da sadece birinci cildi basld.
3
Mara'n yormu, Kapitalin (1867) I. cildinin ilk Almanca basksnn nszne
bir dipnot olarak girdi.
286
DEVLET VE ANAR

di. Gsteriiydi, bir Yahudiden beklenebilecek kadar gsteriiydi

ama te yandan bunun altn doldurabilecek kadar da kafas
alyordu. Akll, bilgili, varlkl, becerikli ve son derece
cesaretliydi. Diyalektik akl yrtme, konuma, kavray ve ifade
hususlarnda en yksek dzeyde yetenek sahibiydi. Teoride ve
perde arkas veya yeralt entrikalannda gl olan fakat kamuoyu
nndeki tm nemini ve forsunu yitiren retmeni Marx'n aksine
Lassalle, sanki pratik zeminde ak mcadele yrtmek iin
yaratlmt. Mcadeleyle alevlenen zgveni diyalektik ustaln,
mantk gcn oaltyor, tutkulu inanlarn sahip olduu gcn
yerini alyordu. Proletarya zerinde ok kuvvetli bir etkisi vard,
oysa halk adam falan da saylmazd.
Hayat tarz, koullar, alkanlklar ve zevkleri batan aa yksek
burjuvaziye aitti; varlkl ve zppe genlikten biriydi. Elbette
kendini at, bu evreden uzaklat ve zeks sayesinde Alman
proletaryasnn lideri haline geldi. Birka yl iinde byk bir
poplarite kazand. Liberal ve demokrat burjuvazinin hepsi

Lassalle'dan tm kalbiyle nefret ediyordu. Benzer fikirler tayan

yoldalar, sosyalistler, Marksistler ve bizzat retmeni Marx ona
kar art niyetli bir kskanlk besliyorlard. Aslna baklrsa en az
burjuvazi kadar nefret ediyorlard Lassalle'dan; fakat o
hayattayken nefretlerini ifade edemediler. nk Lassalle
onlardan ok daha glyd.
ilere niha idealleri mahiyetinde olmasa bile, en azndan acil ve
balca hedefleri olarak bir halk devletinin yaratlmasn telkin
eden Lassalle ve Marx'n teorisine kar duyduumuz derin nefreti
defalarca ifade ettik. Onlarn izahna baklrsa bu, "yneten
(hkmeden) snf seviyesine kartlm proletaryadan" baka bir
ey olmayacaktr.
Sormak gerek, eer proletarya yneten snf olacaksa kimi
ynetecektir? Bu yeni ynetime, yeni devlete tabi olacak bir
287
MIHAIL BAKUNIN

baka proletarya daha gerekir. Szgelimi bu, Marksistlerin pek

hazzetmedikleri, daha dk bir kltrel seviyede
bulunduklarndan muhtemelen ehir ve fabrika proletaryas
tarafndan ynetilecek olan kyl kitlesi olabilir. Veya meseleye
ulusal adan bakarsak Slavlar zafere ulaan Alman proletaryasnn
karsnda muhtemelen ayn imdi kendi burjuvazisinin karsnda
olduu gibi klece itaat etmek durumunda kalacaklardr.
Nerde devlet varsa orda kanlmaz olarak tahakkm ve dolaysyla
klelik vardr. Ak veya kamufle edilmi klelie dayanmayan bir
devlet dnlemez. te biz bu nedenle devletin can dmanlaryz,
"Ynetici snf durumuna ykselen proletarya..." ne demektir bu
yahu? Proletaryann hepsi birden ynetimin ba m olacak?
Almanlarn says 40 milyon civarnda; bu 40 milyonun topu birden
hkmet mensubu mu olacak? Ulusun tamam ynetecek ama kimse
ynetilmi olmayacak. Yani ne devlet ne de hkmet olacak. Ama
eer devlet varsa, ynetilenler de, kleler de baki kalacaktr.
Marksist teoride bu ikilem kestirme bir yoldan halledilir. Halk
hkmetiyle kastettikleri, halkn setii bir avu temsilcinin
ynetimidir. Genel oy (Marksistlerin ve demokrat ekoln son
numaras) temelinde seilen szde halk temsilciler ve devlet
yneticileri bir palavradr, bunun arkasnda ynetici bir aznln
despotizmi sakldr; kendisini sahte bir halk iradesinin ifadesi
eklinde yutturduu iin de daha tehlikeli bir palavradr.
Yani bu meseleye hangi adan bakarsak bakalm hep ayn kederli

sonuca varrz: Halkn ok byk ounluunun ayrcalkl bir aznlk

tarafndan ynetilmesi. Marksistlere sorarsanz bu aznlk
iilerden menkul olacaktr. Tabii bunlar eskiden ii olabilirler,
fakat halkn yneticileri veya temsilcileri haline gelir gelmez iilik
bir taraflar kalmayacak, btn iilere devletin
288
DEVLET VE ANAR

tepesinden bakmaya balayacaklardr. Temsil ettikleri halk deil,

halk ynetme yetkisi olacaktr. Bunun byle olacandan kuku
duyanlar insan doasn zerre kadar tanmyorlar demektir.
Ama bu seilenler bilgili olduklar kadar tutkuyla adanm
sosyalistler olacaklardr, tte Lassalleclann ve Marksistlerin
yazlarnda durmakszn anlan "bilgili sosyalist" veya "bilimsel
sosyalizm" szckleri, ilerinde bizzat sahte halk devletinin,
kitlelerin gerek veya sahte bilginlerin yeni ve ok ufak
aristokrasisi tarafndan olduka despotik bir biimde
ynetilmesinden baka bir ey olmayacann kantn
barndrmaktadrlar. Halk bilgili deildir, yleyse hkmet eliyle
toptan kurtarlacak ve gdlen srye toptan dahil edilecektir. Ne
harika bir kurtulu!
Marksistler bu elikiyi seziyorlar ve bu bilginler hkmetinin, tm
demokratik biimlerine ramen dnyann en baskc, aalayc ve
kibirli hkmeti, gerek bir diktatrlk olacan kabul ediyorlar.
Bu yzden onun geici ve ksa sreli olacana dair avutucu
dnceyi ne sryorlar. Bu diktatrln tek derdinin ve
hedefinin halk eitmek, ekonomik ve politik bakmndan her tr
ynetimi gereksizletirecek bir dzeye ykseltmek olacan,
siyasi, yani hkmedic karakterini yitiren devletin kendisini
ekonomik karlarn ve topluluklarn btnyle zgr
rgtlenmesine tahvil edeceini sylyorlar.
Bariz bir eliki var ortada: bunlarn devleti gerek anlamda bir
halk devleti olacaksa niye yklmas gereksin ki? te yandan
yklmas halkn gerek kurtuluunun temeliyse bu devlete bir halk
devleti demeye nasl cret edebiliyorlar? Yrttmz polemikler
onlar, zgrln veya anarinin (yani iilerin aadan yukan
gnll rgtlenmesinin) toplumsal gelimenin nihai hedefi olduunu
ve halk devleti de dahil her eit devletin despotizme ve klelie
yol aan bir boyunduruktan baka bir ey olmadm hatrlamaya
zorlamtr.
289

MIHAILBAKUN/N

O yzden areyi bu boyunduruun, bu diktatrln halkn btnsel

kurtuluuna varmak iin zorunlu ve geisel bir ara olduunu
sylemekte buluyorlar: Onlara gre anari veya zgrlk ama,
devlet veya diktatrlk aratr. Dolaysyla kitlelerin kurtarlmalar
iin nce kleletiri i meleri gerekmektedir.
u sralar polemiimizi bu eliki zerinde younlatrdk. Onlarn
yegne iddias halkn zgrln yaratabilecek olann bir
diktatrlk (elbette kendi diktatrlkleri) olduudur. Biz ise buna,
hibir diktatrln kendi varln devam ettirmekten baka
hedefi olmayaca, halk kleletirecei ve klelii arttraca
biiminde karlk veriyoruz, zgrlk dediiniz ancak zgrlkle,
halkn bir btn olarak isyan etmesiyle ve iilerin aadan yukar
gnll rgtlenmesiyle yaratlabilir.
Bu kitabn ikinci blmnde sz konusu meseleyi daha yakndan ve
ayrntl olarak inceleyeceiz. nk ada tarihin kaderi bu
mesele etrafnda dnyor. Fakat imdi okurlarmzn dikkatini hayli
nemli olan ve srekli olarak yinelenen bir olguya yneltelim.
Devlet kart sosyalistlerin veya anaristlerin politik ve sosyal
teorileri onlar dorudan doruya ve kanlmaz olarak
hkmetlerin ve burjuva politikasnn tm biimlerinden kati
surette kopmaya yneltiyor, onlara sosyal devrimden baka
seenek brakmyor. Buna karlk devleti komnistlerin ve
bilimsel otoritenin teorisi, siyasi taktik bahanesiyle yandalarn
hkmetlerle ve trl burjuva partileriyle bitmek bilmez
uzlamalara itiyor, onlar dzenin ana dryor ve hedef
artyor; yani yandalarn dorudan doruya gericilie
srklyor.
Bunun en iyi kant Lassalle'dr. Lassalle'n Bismarck'la kurduu
ilikinin, yapt grmelerin farknda olmayan yoktur sanrz.
Lassalle'n acmaszca ve baaryla savat liberaller ve
demokratlar bu durumdan yararlanarak onu rvetilikle it290
DEVLET VE ANAR

ham ettiler. Marx'n Almanya'daki ahsi taraftarlar da ayn

sulamay Marx'a kar yaptlar ama fsldayarak. Ancak hepsi
yalan sylyordu. Lassalle'n kendisini satmas iin hibir neden
yoktu, nk ok zengindi. zgr bir ajitatr olmak dururken
hkmetin veya baka birinin ajan olmay kabul edemeyecek kadar
zeki ve erefli bir adamd.

Lassalle bir halk adam deildir dedik. ounlukla zekice ve parlak

konumalar yapt toplantlarda dinleyicilerin tm dikkatini
zerinde toplard ama proletaryann arasna karama-yacak kadar
da zppeydi. Halkn gndelik hayat bu zengin, zarif ve ince adam
elbet karlayamazd. Ayrca bir Yahudi olarak da halk arasnda
rahat edemezdi. Ve eitimsiz kalabala kar belli bir kmseme
hissetmeyecek kadar entelektel stnlnn farkndayd, onlara
bir kardein kardee baktndan ok bir doktorun bir hastaya
bakt gibi bakard. Bu snrlar iinde, Lassalle ayn drst bir
doktorun kendisini insan deil vaka olarak grd hastasn tedavi
etmeye adamas gibi, kendisini halk davasna samimiyetle adamt.
Onurlu ve gururlu bir adamd Lassalle, ne olursa olsun halkn
davasna ihanet etmediine yrekten inanyoruz.
Lassalle'n Prusya bakanyla ilikilerini, grmelerini izah etmek
adna aalk varsaymlara bavurmaya hi gerek yoktur.
Sylediimiz gibi Lassalle, liberal ve demokratlarn her eidine
kar ak bir sava yrtyordu. Bu naif gevezelerin
aresizliklerini, iflaslarn ak ak gryor ve onlar kmsyordu. Farkl nedenlerle de olsa, Bismarck da onlara dmand ve
bu, Lassalle ile uzlamalarna zemin hazrlayan nedenlerin banda
geldi. Fakat esas zemin, Lasselle'n siyasi ve toplumsal program,
Marx'm yaratt komnist teoriydi.
Bu programn temel noktas, proletaryann sadece devlet
araclyla (hayali) kurtarlmasdr. Fakat bu, devletin prole291
MIHAILBAKUNIN

taryay burjuva sermayesinin boyunduruundan kurtarmay kabul

etmesine ihtiya duyar. Bu tr bir istek devlete nasl alanabilir?
tki olas yntem var sadece: Proletarya devleti ele geirmek iin
devrim yapmaldr (kahramanca yntemdir bu); ve devleti ele
geirir geirmez de bu ezeli hapishaneyi derhal yok etmelidir, biz
byle dnrz. Oysa Marx'n teorisine baklrsa halk, devleti yok
etmek yle dursun, onu salamlatrmal, glendirmeli ve bu ak
gibi devleti velinimetlerinin, gardiyanlarnn ve retmenlerinin
(ksaca sylemek gerekirse, halk kendi kafalarna gre kurtarmaya
balayacak olan komnist parti liderlerinin, yani Marx ve
arkadalarnn) emrine btnyle amade klmaldr. Bunlar
hkmetin dizginlerini gl bir elde toplayacaklardr, nk cahil
halk gl bir denetime ihtiya duyar. Ticari, snai, zirai ve hatta
bilimsel retimi kendi ellerinde toplayp tek bir devlet bankas

kuracaklardr. Bilimsel ve politik ayrcalklaryla yeni bir snf

oluturacak olan devlet mhendislerinin dorudan komutas altnda
halk, biri snai dieri zirai olmak zere iki orduya bleceklerdir.1
Alman komnist ekolnn halk adna ne kadar ahane bir hedef
saptadklarn gryor musunuz? Fakat tm bu faydalara ulamak
iin nce ufak bir adm atlmas gereklidir: Devrim! Almanlarn
devrim yapmasn daha ok beklersiniz! Sonsuza dek devrim
zerinde tartacaklardr, ama i yapmaya gelince...
Bizzat Almanlar Alman devrimine inanmyorlar. Devrimi bir baka
ulus balatmal veya dtan bir g Almanlar devrime ekmeli veya
itmelidir. Kendi balarna kaldklarnda srekli felsefe yapp
duracaklardr. Bu nedenle devleti ele geirmek iin baka bir yol
yntem aranmaldr. Devletin ban ekenleI Bakimin Komnist Manifeso'nun II. ksmnn sonunda, "ynetici bir snf olarak
rgtlenecek olan proletarya" tarafndan alnmas gerekecek on tedbirin listesini
veren pasaj belirtiyor, "Devlet Mhendisleri" kendi ek-lemesidir.

292

DEVLET VEANARf

rin veya ekebilme ihtimali olanlarn sempatilerine mazhar

olunmaldr.
Lassalle'n zamannda devletin tepesinde bugn olduu gibi
Bismarck vard. Zaten onu nasl yerinden edebilirdi ki? Liberal ve
ilerici partiler yenilmilerdi; sadece sonralar Halk Partisi adn
alacak olan Demokrat Parti ayakta kalmt. Bununla beraber gc
gerek kuzeyde, gerek gneyde (Avusturya mparator-luu'nda)
olduka nemsizdi. Son olaylar bu partinin de yaradl itibariyle
bamszlktan ve gten yoksun olduunu gsterdi. Ve nihayet
187O'de dalp gitti.
Lassalle bilhassa pratik igd ve sezgiye, ne Marx ne de
yandalarnda bir nebze olsun bulunmayan bu zelliklere fazlasyla
sahipti. Btn teorisyenler gibi Marx da, i pratik faaliyete gelince
mzmin ve iflah olmaz hayalperestti. Enternasyonal'de ve
Enternasyonal araclyla Avrupa ve Amerika'dak devrimci
proleter hareketler zerinde diktatrlk kurma dorultusundaki
nafile kampanyas srasnda bunu kantlad. nsann byle bir
gayenin peine dmesi iin ya deli ya da olduka soyut bir bilim
adam olmas gerekir. Bu yl inde Marx kesin ve mste-hak olduu
bir yenilgi ald, fakat ihtirasl hayallerinden kurtulamama benzer.1
Bu hayaller ve yan sra burjuvazi iinde taraftarlar ve akaklar
bulma istei nedeniyle Marx proletaryay srekli burjuva

radikalleriyle uzlamaya sevk etti. Eitimi ve yaradl gerei bir

Jacobendir ve en byk siyasi hayali bir diktatrlk kurmaktr.
Onun gerek idealleri Gambetta ve Castelar'dr. Kalbi ve
fikirleriyle onlarn yanndadr. Son zamanlarda onlara kar cephe
almak zorunda kaldysa bu, sadece Gambetta ve Caste-lar'n
sosyalist gibi grnmeyi becerememelerinden kaynaklanI Enternasyonal'e bal ulusal federasyonlarn ounun 1872 Lahey Kongresi'nde alnan kararlan sonradan reddetmeleri olgusuna gnderme.
293
MIHA/L BAKUNN

maktadr. Marx'n son yllarda daha da artan radikal burjuvaziyle

uzlama hevesi ift tarafl bir hayal barndrmaktadr: lki radikal
burjuvazinin devlet iktidarn ele geirmeyi baard takdirde
iktidar proletaryann menfaatleri dorultusunda kullanmak
isteyecei, istemeye muktedir olduu, ikincisiyse kkleri bizzat
kendi iinde sakl gericilie kar direnme konumunda olduu
hayalidir.
Burjuva radikal parti, ekonomik ve siyasi menfaatleri, hayat tarz,
ihtiraslar, kibri ve nyarg lan y la smrc snfa derin, organik
balarla baldr ve bu yzden emeki kitlelerden kopmutur. Byle
bir durumda elde ettii iktidar (halkn desteiyle elde etmi olsa
bile) halkn karlar dorultusunda kullanma niyeti tayabilir mi?
Bir snfn klliyen intihar etmesi demektir bu, dnmesi bile
imknszdr. En kzl, en ateli demokratlar dahi, halk sosyalist
taleplerini ve duygularn ciddiyetle, yksek sesle ifade etmeye
balad zaman, kendilerini derhal en azl ve lgn gericilie
kaplayacak derecede burjuvaydlar, hl da burjuvalar ve hep
burjuva kalacaklar.
Bu mantksal bir zorunluluktur, yakn tarih batan baa bunun byle
olduunu kantlar. Kzl Cumhuriyeti Parti'nin 1848 Haziran
Gnleri'nde ettii ihaneti hatrlayn yeter. Ama 1848 rnei ve
III. Napoleon'un sonraki yirmi yl iinde verdii ac dersler ayn
ihanetin 1870-71 'de Fransa'da tekrarlanmasn engellememie
benzer. Gambetta ve partisi, devrimci sosyalizmin en ateli
dmanlar haline geldiler. Fransa'y eli kolu balanm bir halde
bugnk azgn gericilie teslim ettiler. Bir baka rnek daha var:
spanya! En radikal siyasi parti, htilaf Parti, imdilerde
uluslararas sosyalizmin en ateli dmandr.1
1 thtilaflar. Federal Cumhuriyeti Parti'nin radikal kanadyd. 1. Ama-deo'nun
monarisine kar ktlar ve parlamenter yntemlerden ok kitle ayaklanmalarn
desteklediler.

294

DEVLET VE ANAR

imdi dier meseleye bakalm: Peki radikal burjuvazi halkn isyan

olmakszn muzaffer bir devrim gerekletirebilecek konumda
mdr? Sorunun cevab daha sorarken belli: Tabii ki hayr. Halkn
burjuvaziye ihtiyac yoktur; devrim yapmak iin halka ihtiyac olan
burjuvazidir. Her yerde ayan beyan grld bu, Rusya'da ise daha
da ak bir biimde meydana kt. Devrim hayalleri kuran ve
felsefe paralayan orta snfmzn ve burjuva genliimizin hepsini
aln ve sorun: Dncede ve hedefte ortak olan tek bir diri gvdeyi
nasl oluturabilirler? Birle-ebilmelerinin yegne koulu halkn
iine dalmalardr. Halkn dnda durduklar srece daima iradesiz,
btnyle aciz, bo gevezelikJerle vakit ldren bir gruhtan
baka bir ey olmayacaklardr.
Burjuva dnyasndan gelen iyi nsanlar, kken itibariyle burjuva
ama inantan ve zlemleri bakmndan burjuva olmayan bireyler,
sadece ve sadece kendilerini halka, halkn davasna adadklarnda
faydal olabilirler. Aksi takdirde faydadan ok zarar
getireceklerdir.
Radikal Parti halkn dnda yaayan ve davranan bir partidir. Peki
emeki halkla ittifak kurmak istemeleri neye yorulabilir?
Gszlklerinin itirafdr bu, devlet iktidarn ele geirmek iin
(elbette kendi karlar adna) halkn desteine ihtiya duyduklarn
kabul etmeleridir, ne daha az ne daha fazla. ktidar ele
geirdikleri andan itibaren de halkn dmanlar olup kacaklardr.
Bu dmanlk halk iindeki destek noktalarn yitirmelerine yol
aacak ve iktidarlarm ksa sreliine korumak iin bile yenik gerici
partilerle yapacaklar ittifaklar ve uzlamalarla, bu defa halka
kar yeni destek kaynaklan aramaya zorlanacaklardr. Bylece bir
teslimiyet ve ihanet furyas iinde hem kendilerini hem de halk
gericiliin ellerine teslim etmi olacaklardr. Ateti cumhuriyeti
Castelar'n (ki o da artk bir diktatr295
MIHAILBAKUNIN

dr) szlerine kulak verelim: "Siyaset bir uzlama sanatdr. Bu

yzden lml monarisi partiden generalleri cumhuriyeti ordunun
bana geirmek niyetindeydim." Sonucunun ne olacan sylemeye
gerek var m?
Lassalle pratik bir adam olarak bunu kusursuz bir iimde anlad.
stelik Alman burjuvazisinin tmne ynelik derin bir horgryle

doluydu, bu yzden iilere herhangi bir burjuva partisine

balanmalarn tlemezdi.
Devrim alternatiflerden biriydi. Ancak Lassalle vatandalarn,
onlardan devrimci bir inisiyatif beklemeyecek kadar iyi tanyordu.
Ya ne kalyordu geriye? Bisnarck'la bir araya gelmek.
Marx'n teorisi bir karlama noktas salad: Geni, birleik, gl
bir merkezi devlet. Lassalle'm istedii ve zaten Bis-marck'n
yapmakta olduu da buydu. O halde neden glerini
bir araya getirmesinlerdi?
Bismarck hkmete girdii, hatta 1848'de Prusya kurultayna
katld andan itibaren burjuvaziyi horgrdn, ona dman
olduunu gsterdi. Fakat imdiki tavrlarna baklrsa, kken ve
eitim itibariyle mensubu olduu asil-feodal partiye de yle
fanatike, klece bir ball olmad anlalyor. Yenilmi, teslim
bayran ekmi, kleler gibi itaat eden burjuva liberallerinin,
demokratlarn, cumhuriyetilerin ve hatta sosyalistlerin yardmyla
asil-feodal partiyi aalyor, devlet nnde ona da diz ktrmeye
alyor.
Ayn Lassalle ve Marx gibi Bismarck'n da esas hedefi devlet.
Bundan dolay Lassalle, Bismarck' devrimci addeden (elbette kendi
yolunda) ve byk olaslkla kendine layk grd makam igal
ettii iin Bismarck' devirme hayalleri kuran Marx'a nazaran ok
daha mantkl ve pratik bir adamd.
Lassalle'm kendisine dair byle yksek bir fikri yoktu ve bu yzden
Bismarck'la ilikiye gemekten gocunmuyordu. Bt296
DEVLET VE ANAR

nyle Marx ve Engels'in Komnist Manifesto'da. zikrettikleri

politik programa uygun olarak Lassalle, Bismarck'tan bir tek
talepte bulundu: ilerin retici birliklerine devlet kredisi
verilmesi. Ama ayn zamanda, yine Komnist Manifesto'ya uygun
olarak iiler arasnda, oy hakkna ynelik barl ve yasal bir
kampanya yrtt (Bismarck'a ne denli gvendiini gsterir bu).
Yani bir baka hayalin peine dt.
Lassalle'n beklenmedik ve erken lm planlarn tamamlamasn,
hatta belli bir yere kadar getirmesini engelledi.
Lassalle'm lmnn ardndan, dorudan doruya Marx
taraftarlarnn etkisiyle Almanya'da, Alman i Topluluklar
Birlii'nin zgr federasyonu ile Lassalle'in Genel Alman iileri
Birlii arasnda bir nc parti ekillenmeye balad. Alman Sosyal

Demokrat i Partisi'nden bakas deildi bu. Partinin ban

olduka yetenekli iki adam ekiyordu. Biri bir yan-ii, dieriyse
Marx'n mridi ve vekili olan bir yazard: Bebel ve Li-ebknect.
Liebknect'in 1868'deki Viyana seferinin olumsuz sonularn daha
nce andk. Bu sefer, Sosyal Demokrat Parti'n'm nihayet
rgtlendii Austos 1868'deki Nremberg Kongresi'nde ortaya
kondu.1
Dorudan Marx'n klavuzluunda hareket eden parti kurucularnn
niyeti, partinin Uluslararas ii Birlii'nin pan-Ahnan seksiyonu
olmasyd. Fakat Alman, bilhassa da Prusya yasalar asndan byle
bir iliki kurmak yasakt. Bu nedenle sz konusu iliki dolayl bir
biimde, zellikle u szlerle beyan edildi: "Alman Sosyal
Demokrat i Partisi Alman yasalarnn izin verdii lde
Enternasyonalle birlik halindedir."
1 Aslnda Nremberg Kongresi Alman i Topluluklar Birlii'nin beinci
kortgresiydi. Sosyal Demokrat Parti 869'da Esenach'ta kuruldu.
297
MIHAILBAKUNIN

Bu yeni partinin kurulmasnn altnda yatan gizli beklenti ve niyet

elbette ki Marx'n 1866'daki birinci Cenevre Kongresi'nde
reddedilen programn olduu gibi Enternasyonal'e kabul
ettirmekti.
Marx'n program Sosyal Demokrat Parti'nin program haline geldi.
Bu program Cenevre Kongresi'nce benimsenen Enternasyonal
programnn temel maddelerinden birkann tekrar-Ianmasyla
balar. Sonra birdenbire "acil ve dorudan hedef biiminde telkin
edilen "siyasi iktidarn fethine" gei yaplr ve u nemli cmle
eklenir: "Siyasi haklatn (genel oy hakk, basn zgrl, dernek
kurma ve toplant zgrl vb.) fethedilmesi, iilerin ekonomik
kurtulular iin zorunlu bir Vkouldur."
Cmlenin ierdii anlam u: iler sosyal devrime girimeden nce
politik bir devrim yapmaldrlar, veya (Alman karakterine daha
uygun biimde) bar ajitasyon yoluyla politik haklar kazanmal ya
da daha basite almaldrlar. Bir politik hareket, toplumsal
hareketin gerisinde kald veya ondan ayr dt (ki bu da ayn
anlama gelir) srece burjuva bir hareketten baka bir ey olmaz.
Bu yzden byle bir programn yapp yapaca. Alman iilerine
lkin burjuva kar ve hedefleri benimsemelerini, politikalarn
radikal burjuvazinin karlarna gre yrtmelerini telkin etmektir.
(Sonra radikal burjuvazinin ne yapaca gn gibi ortadadr: Halk

zgrletirmek bir yana, onu yeni bir hkmete, yeni bir smrye
tabi klacaktr.)
Alman ve Avusturyal iilerin Halk Partis'nin radikal burjuvalaryla etkileyici uzlamalar ite bu program temelinde hayata
geirildi. Nremberg Kongresi biter bitmez, kongrenin bu hedef
dorultusunda semi olduu delegeler, bu kt ii
temsilcileri, burjuva-radikal parti liderleriyle resmi bir savunma ve
saldr ittifaknn hkme balanaca Stuttgart'a doru yola
koyuldular.
298
DEVLET VE ANAR

Bu ittifak gerei Eyll'de Bern'de balayan Bar ve zgrlk

Ligas'nn ikinci kongresinde iki grup kardee yan yana oturdular.
Kongrede olduka dikkat ekici bir gelime oldu. Okurlarmzn
hepsi olmasa da ou, bu kongrede burjuva sosyalistleri ve
demokratlar ile szde-ittifak grubuna dahil olan veya sonradan
katlan devrimci sosyalistler arasnda ba gsteren hiziplemeyi
duymulardr.*1
Blnmenin grnteki nedeni olan meseleyi Dayanmaclar aka
ve kesin kavramlarla ortaya koydular (zaten kanlmaz hale gelen
bir blnmeydi bu). Dayanmaclar burjuva demokratlara ve
sosyalistlere, halk sorunu biiminde adlandrlabilecek olan sosyal
soruna, bu biricik soruna kar sadece ilgisizlik deil, aktif bir
dmanlk da gsterdiklerini kabul ettirmek istiyorlar, bunu yksek
sesle ilan etmeleri iin urayorlard.
Bu ama dorultusunda, Bar ve zgrlk Ligas'nn tm
abalarnn temel hedefi olarak nne, "bireylerin" ve "snflaBu hususta bilgisi olmayanlar, yaynlarmzn ikinci kitab olan Enternas-yonal'ir
Tarihsel Gelimi'nden esast bilgiyi alabilirler. 1. Ksm, ss. 301-364, 1873. [Bu,
Bakunin'in makalelerinin ve baka makalelerin bir araya getirildii Zrih'te
baslan bir derlemeydi. Sosyal Devrimci Parti yaynlarnn ikinci kitab olarak
basld. lk kitap Devlet ve Anari'yd\. (.n.)] Teknik olarak Bakuntn, 1866'da
talya'da kurduu Uluslararas Karde.-lik'e gndermede bulunuyor. Sosyal
Demokrat Dayanma'y Bar ve zgrlk Ligas'ndan ekildikten hemen sonra
kurdu. Aada 1869'dak olaylara gndermede bulunurken, Sosyal Demokrat
Dayanma'dan ziyade Sosyal Devrimci Dayan, ma'dan dem vuruyor. Yazlarndan
birinde. Almanlar Sosyal Demokrat terimini yeni partilerinin adnda kullanmaya
baladklarnda Dayanma'nn ismini deitirdiini iddia etti. Aslnda Sosyal
Devrimci Dayanma, Bakunin'in Sosyal Demokratlarn Dayanmas ve
Kardeliinin ardl olarak 1872 Eyll'nde Zrih'te kurduu yeni bir
rgtlenmeydi. Bu rgtlenmeye daha nce Ispanya'daki Bakuninci faaliyetle
alakal olarak gndermede bulunmutu. Sosyal Devrimci Dayanma adm 1872'de
kullanmaya balad, fakat burada Sosyal Demokrat Dayanma'y da kapsayacak

biimde kullamyora benzer.

299

MIHAILBAKNN

nn eit klnmasn" (sadece siyasi veya yasal deil, hepsinden

nemlisi ekonomik eitlikleri) koymasn nerdiler. Dier bir
deyile Liga'y, sosyal-devrimci program benimsemeye davet
ettiler.
Liga'nn ounluunu oluturan kartlarnn, sorunun an keskin bir
biimde formle edildii bahanesinin arkasna gizlenerek
reddetmelerini nlemek iin, nerilerini bile bile olduka lml bir
tarzda sundular. Onlara aka unu sylediler: "imdilik bu hedefe
varmann yol yordam meselesine dokunmuyoruz. Size, bizzat bu
hedefin kendisini isteyip istemediinizi soruyoruz. Bunu meru, tek
deil elbette ama u an iin temel hedef olarak kabul ediyor
musunuz, etmiyor musunuz? Dnya zerindeki hangi corafyadan,
ulustan ya da cinsiyetten olursa olsun tm bireylerin tam eitliine
(fizyolojik, etnografik falan deil, sosyal ve ekonomik eitliine)
ulamak istiyor musunuz istemiyor musunuz? Bizler, insanlk
smrc bir aznlk ve smren bir ounluk arasnda blnd
srece zgrln bir hayalden ve palavradan ibaret olduuna,
btn tarihin de bunu doruladna inanyoruz. Eer derdiniz
zgrlkse siz de bizim gibi genel eitlik istemelisiniz! stiyor
musunuz istemiyor musunuz?"
Burjuva demokratlarnn ve sosyalistlerinin kafalar biraz daha
alsayd, onurlarn kurtarmak iin "evet" derler ve pratik
insanlar olarak bu hedefin hayata geirilmesini belirsiz bir
gelecee postalarlard. Dayanmaclar byle bir karlk almaktan
korktuklar iin, bu hedefe varmann yollar ve aralar meselesini
gndeme getirmenin hazrlm da nceden yapmlard. Byle bir
karlk halinde hemen bireysel ve kolektif mlkiyet, yasal haklarn
ve devletin ortadan kaldrlmas gibi hususlar gndeme
getireceklerdi.
300

DEVLET VE ANAR

Kongrenin ounluu iin, bir mcadele alan mahiyetinde bu ikinci

mesele (yasal haklarn ve devletin ortadan kaldrlmas) ok daha
elverili olarak kabul edilebilirdi kukusuz. kinci mesele (bireysel
ve kolektif mlkiyet) kaak gremeye izin vermeyecek
berraklktayd. Ama ikincisi ok daha karmakt ve bir yandan halk
sosyalizmine kar gevezelik edip oy kullanrken, te yandan hl

bir sosyalist, bir halk dostu olarak gr-nebilmeyi salayacak olan

saysz yoruma kap ayordu. Marx ekol bize bu bakmdan birok
rnek sunmutur. Alman diktatr (Marx), son derece konuksever
bugnlerde; sancann altnda bir sr burjuva sosyalist ve
demokrat topluyor (Marx'a boyun emeleri kouluyla tabii). Bar
ve zgrlk Ligas bile kendine bir snak bulabilir orda, yeter ki
Marx'n hkimiyetini kabul etsinler.
Burjuva kongresi bu biimde hareket etseydi Dayanmac-lar'n
pozisyonu ok daha zor hale gelecekti. imdilerde Marx'la
aralarnda varolan mcadele, o vakit onlarla Liga arasnda ba
gsterecekti. Ama Liga Marksistlerden daha aptal, te yandan da
daha drst olduunu kantlad: Kendisine nerilen ilk alanda sava
kabul etti ve "ekonomik eitlik istiyor musunuz, istemiyor
musunuz?" sorusuna byk ounlukla "istemiyoruz" diye karlk
verdi. Bylece kendisini proletaryadan btnyle koparm ve yakn
bir lme mahkm etmi oldu. Ve arkasnda sadece ac ac
yaknarak gezinen iki hayalet brakp son nefesini verdi: Amand
Ggg ve Saint-Smoncu milyoner Lemonner.1
imdi tekrar, sz konusu kongrede ba gsteren garip bir olaya
dnelim. Nremberg ve Stuttgart'tan gelen delegeler (yani
1 Amand Ggg (1820-1897), 1849'da BykBaden Dukal devrimine katlm bir
Alman demokratyd. Ban ve zgrlk Ligas'nn bakan yardmcln yapt ve
Halk Partisi merkez komitesinde yer aidi. Charles Lemonner (1806-1891) bir
felsefe profesr ve Saint-Simonculuun temsilcilerinden biriydi. Bat ve
zgrlk Ligas'nn etkili yeleri ndendi.
301

taze Sosyal Demokrat Parti'nin Nremberg kongresince seilen

iiler ve Halk Partisi'nin burjuva Schvvabianlar) Liga'nn
ounluuyla beraber eitlik kart oy kullandlar. Burjuvazinin oy
renginde alacak bir durum yok; burjuvalklarn yaptlar. Hibir
burjuva, en kzl devrimcisi bile ekonomik eitlik istemez; niye
lmek istesin ki?
Ama ya iiler? Sosyal Demokrat Parti yeleri? u an iin bal
olduklar programn onlar dorudan doruya toplumsal konumlarna
ve igdlerine aykr bir hedefe srklediine, burjuva
radikalleriyle siyasi hesaplar gerei yaplan ittifaklarn
proletaryann burjuvaziye deil burjuvazinin proletaryaya boyun
edirmesine gelip dayandna bundan daha iyi kant olur mu?
Dikkat ekici bir baka olay da uydu: Entemasyonal'in Brksel
Kongresi, Liga'nn Bern Kongresi'nden birka gn nce sonuland

ve Kongre, Liga'yla herhangi bir ittifak reddetti. Kongrede

Marksistlerin hepsi bu dorultuda konutular ve oy kullandlar. O
halde Marx'n dorudan etkisi altnda bulunan baka Marksistlerin,
Bern Kongresi'nin ounluuyla etkileyici bir ittifak kurabilmeleri
nasl aklanr?
Bugne dek bu, zlmemi bir bilmece halinde kalmtr. Ayn
eliki 1868'de, ve hatta i 869'dan sonra Sosyal Demokrat
Parti'nin resmi yayn organ saylan ve editrln Bebel ve
Liebknecht'n yapt Volksstadt gazetesinde de aa kt. Arada
bir burjuva Ligas'na ynelik olduka kuvvetli kar-makaleler
yaynlyor, fakat hemen arkasndan aleni sevgi beyanlar veya baz
baz dosta sitemler geliyordu. Sadece halkn karlarn savunduu
dnlen bu gazete, Liga'nn iilerin gznden dmesine yol
aan burjuvaca ifadeler kullanmak hususunda anya kamamas iin
ona adeta yalvaryordu.
302

DEVLET VE ANAR

Marx'n partisi iindeki bu tr gelgitler Eyll 1869'a, yani Bazel

Kongresi'ne dek devam etti. Bu kongre Enternasyonalin geliimi
srecinde bir dnm noktasn ifade eder.
O zamana kadar Almanlar Enternasyonal kongrelerinde ok az
varlk gstermilerdi. Barolde Fransa, Belika, svire ve bir yere
kadar ngiltere iileri vard. Fakat Almanlar, toplumsal ve halk
olmaktan ok siyasi ve burjuva bir partiyi artk rgtlemi, iyi
terbiye edilmi liderleri Liebknecht'in sk denetimi altnda tek bir
insan gibi oy kullanan bir gruh olarak Bazel Kongresi'nde peyda
oldular.
Tabii ki birincil kayglar, siyasi meselenin dier meselelerden nce
gndeme alnmasn teklif etmek yoluyla programlarn sunmakt.
Kyasya bir mcadele oldu ve Almanlar esasl bir yenilgiye
uradlar. Bazel Kongresi Enternasyonal programnn btnln
korudu ve Almanlarn burjuva politikalarn sokarak onu
yozlatrmalarna izin vermedi.
Bylece Enternasyonalce Almanlardan kaynakt {hl da
Almanlardan kaynaklanarak sryor olan) bir hizipleme ba
gsterdi. Almanlar uluslararas bir birlie dar burjuva, btnyle
Alman veya pan-Alman olan ulusal bir politik program nerecek ve
zorla kabu! ettirmeye alacak kadar kstahtlar.
Tamamen bozguna uratldlar ve Sosyal Devrimci Dayanma
yeleri, yani Dayanmaclar Almanlarn yenilgisine en ufak bir

katkda bulunmadlar. Bylece Almanlarn Dayan-ma'ya kar

nefretleri daha da artt. 1869 sonu ve 1870'in ilk yans,
Marksistlerin Dayanma yelerine kar art niyetli (bazen de
alaka) saldrlar, daha da art niyetli hileleriyle dolup taar.
Fakat ksa zaman sonra Almanya zerinde bulutlanan ve Fransa'ya
patlayan askeri bir siyasi frtna yznden tm bunlar birdenbire
kesildi. Savan sonucu iyi biliniyor: Fransa devrildi ve yerine
imparatorluk haline gelmi olan Almanya geti.
303

MfHAlLBAKUNlN

Almanya'nn Fransa'y yerinden ettiini daha nce defalarca

belirttik. Ama bununla kalmyor; Almanya tarihte hibir
devletin, hatta V. Charles'n ispanya'snn dahi elde edemedii bir
yere geldi. G ve etki bakmndan Almanya'yla belki sadece I.
Napoleon'un imparatorluu kyaslanabilir.
Sava III. Napoleon kazansayd ne olurdu bilemeyiz. Elbette kt,
belki ok kt olurdu ama btn dnyann ve uluslarn zgrl sz
konusu olduunda bundan kt de olmazd. III. Napoleon'un
kazanaca bir zaferin etkileri, dier lkeler adna, akut bir
hastalk misali ac verici ama geici olurdu. nk Fransa ulusundaki
hibir tabaka, zaferin salamlatrlmas ve devam ettirilmesi in
esas tekil eden organik devleti unsura yeteri oranda sahip
deildi. Franszlar belki gururlarn okayacak, fakat yaradllar
gerei tayamayacaklar bu geici stnl yine kendi elleriyle
yok edeceklerdi.
Ama Alman dediiniz baka bir eydir. Ayn anda hem klelik hem
efendilik etmek iin yaratlmtr. Fransz da yaradl ve
vngenlii bakmndan askerdir ama disipline gelemez. Alman en
dayanlmaz, en aalayc, en ar disipline gnll olarak boyun
eer. Kendisini, daha dorusu Alman devletini dier tm devletlerin
ve uluslarn zerinde grd oranda disiplini sever, disipline hazr
hale gelir.
Alman ordusunun elde ettii parlak zaferler serisine ve sonunda
Paris'in dtne dair haberler geldike Alman ulusunun tamamn,
toplumun btn tabakalarn saran lgnca kendinden geme halinin
baka ne gibi bir aklamas olabilir? A-manya'daki herkes bu
zaferin dorudan doruya, bilinen kstah-lyla askeri unsurun
kesin hkimiyetine ve ardndan en acmasz gericiliin zaferine
varacan gayet iyi biliyordu. Ve ne oldu? Bir iki kii dnda tek
bir Alman bile bunu bir tehlike olarak grmedi. Aksine, bu lgnca

sevince hepsi katld. Scvvabi304

DEVLET VE ANAR

an muhalefetinin tamam, yeni imparatorluk gneinin altnda mum

gibi eriyip gitti. Halk Partisi yoklara kart ve eraf, asiller,
kyller, profesrler, sanatlar, yazarlar, renciler hep bir
azdan pan-Alman zaferinin arksn sylemeye koyuldular.
Yurtdndaki Alman birliklerinin ve evrelerinin hepsi bir yandan
tebrikleri kabul ederken, bir yandan da "imparatorum sen ok
yaa!" diye bardlar (1849'da demokratlar asan ayn
imparatordu). Liberallerin, demokratlarn, cumhuriyetilerin topu
birden Bismarck oldular. Birleik Devletler'de bile, milyonlarca
Alman gmeni kendinden gemi bir halde pan-Alman
despotizminin zaferini kutlarken, zgrle almak bir yana,
zgrle dair zerre kadar bir ey renmediklerini gsterdiler.
Byle yaygn bir olgu geici bir fenomen olamaz. Bu her Almann
ruhuna ilemi tutkuyu, emir ve itaat, tahakkm ve klelik
unsurlarn ayrlmaz bir biimde bnyesinde barndran bir tutkuyu
aa vurur.
Peki ya Alman iileri?.. Hibir ey yapmadlar. Fransz iilerine
sempati bildiren tek bir die dokunur bildiri yaynlamadlar.
Havalarda uan ulusal gururun, uluslararas kardelii zedelediine
dair ki lakrdnn gevelendii birka miting dzenlediler o
kadar. Ortada asker falan yoktu, bir eylere kalkmann, bir
eyler yapmann tam zamanyd aslnda, ama kimse laf ebeliinden
teye gitmedi. Ynla iinin mkemmel askerler olarak grevlerini
ifa ettikleri, yani komutanlarnn emirleri dorultusunda insanlar
dvdkleri, boduklar, kesip bitikleri, vurduklan ve hatta
yamaladktan dorudur. Ama hal byleyken bile aralarndan
bazlar, Volkstadt'a. Alman ordusunun Fransa'da uygulad
barbarl canl bir biimde betimleyen hznl mektuplar
yazyorlard.
Yine de yal kahraman Jacoby'nin hl kalenin birinde hapis
tutulmasna, Lebknecht ve Bebel'in bugn hl tutuklu ol305
MIHAILBAKUNIN

malanna yol aan daha sk muhalefet rnekleri de yok deildi.

Fakat bunlar yaltk ve ok nadir rneklerdi. 1870 Eyll'nde
Volkstadt'm yaynlanan ve pan-Alman vncn ak ak yanstan
makaleyi unutmak ne mmkn? yle balyordu: "Alman ordusunun

kazand zaferler sayesinde tarihsel inisiyatif nihayet Fransa'dan

Almanya'ya gemi oldu; biz Almanlar..."
Uzun lafn ksas, hareketli bir askeri, siyasi ve ulusal zafer
duygusu Almanlarn tamamn avcunun iine ald ve hl av-cunda
tutuyor. Pan-Alman mparatorluu iktidarnn ve onun ulu
anslyesi Prens Bismarck'n esas olarak dayandklar ey ite bu
ruh halidir.
lhak edilmi zengin eyaletler, ele geirilen saysz silah ve
Almanya'nn olduka iyi silahlanm ve kusursuzlatrlm devasa
bir orduya sahip olmasn salayan u 5 milyar frank;
imparatorluun yaratlmas ve organik olarak Prusya'ya boyun eii;
yeni kalelerin inas ve bir donanmann kurulmas... Btn bu
etkenler kukusuz pan-Alman iktidarnn bymesinde nemli rol
oynadlar. Fakat barol oyuncusu halkn derin ve gvenilir
sempatisidir.
svireli arkadalarmzdan birinin ortaya koyduu gibi: "imdi
Japonya, in veya Moskova'da yaayan her bir Alman terzisi Alman
donanmasn ve tm Almanya iktidarn arkasnda hissediyor. Bu
gururun bilincinde olmak ona lgnca bir sevin veriyor. Almanlar
en nihayet, bir ngiliz veya bir Amerikal gibi, devletlerine
srtlarn yaslayp gururla 'Ben bir Almanm' d-yebildikleri gnleri
grdler. Elbet ngiliz veya Amerikal, 'Ben bir ngilizim' veya
'Ben bir Amerikalym' derken "Ben zgr bir insanm" da demi
oluyor. Oysa Alman 'Ben bir kleyim ama benim imparatorum senin
imparatorunu dver' diyor."
Alman halk bu gurur hissiyatyla kendini uzun mddet tatmin
edebilir mi? Kim bilebilir ki? O kadar uzun zaman birleik
306
DEVLET VE ANAR

bir devlet, tepelerinde asl duran tek bir sopa hasretiyle yanp
tututular ki, bu gaz onlara epey bir yetecektir belki de. Her
ulusun zevki kendisine. Grnen o ki Alman ulusunun devlet klfndaki kaln bir sopaya ynelik hususi bir zaaf var.
Devleti merkeziletirmesiyle beraber Almanya'nn, geni bir
merkezi devlette kanlmaz olarak reyecek olan btn
ktlkleri, ahlaki rmeleri ve dahili zlmeleri yaayacandan
kimsenin kukusu olmasn. Ahlaki ve entelektel rmenin ipular
bariz bir biimde grlmeye balad bile. Dnyann en drst ulusu
olarak bilinen Alman halkm avcunun iine almaya balayan
rmenin korkun tasvirlerine tesadf etmek iin sadece en

muhafazakr veya en lml Alman gazetelerini ap okumak yeter.

Yozlama devletin glenen ve genileyen merkezilemesine elik
eden kapitalist tekellemenin zorunlu sonucudur, her zaman ve her
yerde byledir bu. Birka elde toplanan ayrcalkl sermayenin,
bugnlerde btn devletlerin ruhu haline gelmi olduu
sylenebilir. Devlet finanse eden sadece ve sadece odur; bunun
karlnda da devlet ona halk smrebilmesi iin snrsz garanti
salar. Finansal tekel, snai ve anonim irketler araclyla
kitlelerin (giderek yoksullaan kk ve orta burjuvazinin de)
cebindeki son kapikleri de szdran borsa speklasyonuna
yapktr, ayrlamaz.
Borsa speklasyonuyla birlikte, tasarrufa, dirayete ve alkanla
dayal eski burjuva erdemleri gzden dmeye balamtr. Ke
dnmecilik dorultusunda yaygn bir eilim gelimitir.
Dolandrmadan, yasad yollara bulamadan zengin
olunamayacana gre, eskinin cahil drstl ve vicdan tarihe
karmak zorundadr.
Mehur Alman drstlnn gzmzn nnde bu kadar abuk
yok olmas dikkate deer bir noktadr. Cahil Alman d307

MIHAL BAKUN/N

rstl anlatlamayacak kadar dar kafal ve aptald. Ama

gnmzn yozlam Almann karakterize etmeye kelimeler
yetmez, mide bulandrc bir yaratktr. Franszm rml,
zarafetinin, canl ve ekici nktedanlnn ardna saklanabilir.
Fakat Alman rmek hususunda snr tanmaz, onun rmesini
hibir ey saklayamaz; tm irenlii, kabal ve aptallyla
gzmzn nnde ylece durur.
Alman dncesinin, sanatnn ve biliminin sekinlii de Alman
toplumunu batan baa avcunun iine alan bu yeni ekonomik
ynelimle birlikte grnr ekilde kaybolup gitmektedir.
Profesrler hi bu denli yalaka olmamlard; rencilerse
imparatorlarnn selameti ve erefi adma her zamankinden daha
fazla bira gtryorlar.
Ya kyller?.. Onlar tam anlamyla serseme dndler. Yzyllar
boyunca liberal burjuvazi tarafndan bir kenarda braklan ve
sistematik bir biimde gericilik saflarna itilen kyller imdilerde,
bilhassa Avusturya, orta Almanya ve Bavyera'da genellikle
gericilie en sk destek veren kesimdir. Birleik pan-Alman
devletinin, ynla asker-sivil ve polis uayla birlikte imparatorun

kendilerini boazladn, soyup soana evirdiini anlamalar iin

kyllerin daha krk frn ekmek yemeleri gerekiyor.
Ve iiler... Liderleri (politikaclar, aydn gruhu ve Yahudiler)
onlarn kafalarn allak bullak etti. Almanya'nn balca sanayi
merkezlerinde meydana gelen ciddi karklklarn da aa vurduu
zere, koullar gnden gne dayanlmaz bir hal alyor. Baz Alman
ehirlerinde sokak kargaalklar, hatta arada bir polisle
atmalarn olmad bir ay, bir hafta yok. Fakat bundan br halk
devriminin yaknlarda olduu sonucu karlmamal. nk liderleri
onlar srekli olarak aldatyorlar, devrimden en az burjuvazi kadar
nefret ediyor, korkuyorlar!
308

DEVLET VE ANAR

Bu korku ve nefret yznden ileri, genellikle Sosyal Demokrat

Partili birka iinin (veya ikinci snf burjuva yazarnn) Alman
Parlamentosu'na seilmesini salayan yasal ve bar szdeajitasyona sevk ettiler. Liderlerin bu politikas, Alman devleti adna
tehlike arz etmek bir yana, bir tr paratoner veya emniyet supab
ilevi grdnden olduka faydaldr.
Son tahlilde, Almanlarn akllarnda, karakterlerinde ve
yaradllarnda pek az devrimci unsur varolduu iin bir Alman
devrimi de beklenemez. Yeter ki isteyin, bir Alman herhangi bir
otoriteye, hatta imparatora kar yap esecektir. Felsefe
paralamakta zerine yoktur ve ite bu yzden entelektel ve
ahlaki gleri datr, tabiri caizse yaplanmalarna engel olur ve
mparatorunu devrimci bir patlama tehdidinden uzak tutmu olur.
Aslnda defalarca syledik durduk; Alman halknn karakterinin
esasn tekil eden, yaradlndan kaynakl itaat alkanl ve
tahakkm tutkusuyla, devrimci bir ynelim nasl olsun da birlesin?
Bugnlerde her Almann bilincine, igdlerine hkim olan arzuyu
hepimiz biliyoruz: Alman mparatorlu-u'nun snrlarn enine
boyuna her yerde geniletmek...
Herhangi bir sosyal tabakadan bir Alman karnza aln, bin, hatta
on bin Almandan size Arndt'n mehur arksnn szleriyle cevap
vermeyecek bir tane bulursanz hemen gidin ve kendinize bir
piyango bileti aln: "Hayr, hayr, hayr, Almann vatan daha geni
olmal..."
Her bir Almann inanc, byk Alman Imparatorluu'nu kurma
grevinin daha yeni balad ve tamamlanmasnn tm
Avusturya'nn (Macaristan dnda), sve'in, Danimarka'nn,

Hollanda'nn, Belika'nn bir ksmnn, Fransa'nn da bir ksmnn ve

Alpler'e varncaya dek btn isvire'nin ilhak edilmesiyle mmkn
olduudur. Tutkular budur, u an onlar iin bundan
309
MIHAL BAKUMN

daha nemli baka bir ey yoktur. Bu tutum ayn zamanda Sosyal

Demokrat Parti'nin tm faaliyetine de yn vermektedir.
Sanmayn ki Bismarck Sosyal Demokrat Parti'ye taslad kadar
dmanlk duymaktadr. Bismarck'n kafas, bu partinin Avusturya,
sve, Danimarka, Belika, Hollanda ve svire'de Alman devlet
anlayn yaymak yoluyla bir nc g grevi grdn anlayacak
kadar iyi alyor. Daha nce de belirttik, Enternasyonal dahilinde
Bismarck'n kahramanlklarn ve zaferlerini kendi karlar
dorultusunda kullanmaya alan Marx'n u anda esas zlemi, bu
Alman devlet fikrinin yaygn-lamasdr.
Partilerin hepsi Bismarck'n avcunda ve Bismarck onlar Marx'a
kaptrmaya hi niyetli deil. Bismarck Papa'dan veya dinci
Fransa'dan ok daha gericidir ve imdilerde Avrupa, hatta dnya
gericiliinin lideridir.
Fransz gericilii irkin, gln ve hayli acnas durumda ama
tehlikeli deil. ada toplumun zlemlerinin tmne birden
beyinsizce, aptalca kar duruyor (sadece proletaryann deil
burjuvazinin de zlemlerine). Bu, Fransz devletinin can
ekimesinden baka bir ey deildir, gericiliin devletin
bekasndan baka dnd hibir ey yok ve byle giderse hibir
zaman gerek bir g haline gelemeyecektir.
Pan-Alman gericilii ise tamamen baka bir eydir. Burjuva
uygarlnn ada taleplerine kabaca ve aptalca kar kmakla
vnyor hesapta. Ama aksine, btn meselelerde burjuvaziyle
uyum halinde davranmak iin hibir frsat karmyor. Despotik
eylemlerini ve kararlarn en liberal ve hatta demokratik biimlerle
maskeleme sanatnda retmeni III. Napoleon'a bile ta
kartyor.
Din meselesine bakn szgelimi. Papalk saltanatnn ortaadan bu
yana gelen hak iddialarna kararllkla ve cesaretle
310
DEVLET VE ANARf

kim kar kyor?1 Almanya ve Bismarck. Bismarck, halk kendisine

kar kkrtan, bilhassa imparatorluk saraynda trl entrikalar
eviren kiyzl Cizvitler'den, onlarn hasmlarna kar kullanmay

det edindikleri u hanerlerinden veya zehirlerinden korkmad.

Roma Katolik Kilsesi'ne yle bir gle saldrd ki, yal ve kalender
Garibaldi (sava meydanlarnda ei bulunmaz bir kahraman ama
olduka zavall bir felsefeci ve politikac olan Garibaldi'nin, sizi en
ilerici ve liberal insan olarak methetmesi iin rahiplere dman
olduunuzu syleyin yeter, o denli tiksinir rahiplerden) ksa bir
sre nce Alman anslye iin, kendinden gemi bir halde bir iir
yaynlad ve onu Avrupa'nn ve Dnya'nn kurtarcs ilan etti.
Zavall general, bugn artk devlet gericiliinin, kilise gericiliinden
daha beter ve tehlikeli olduunu anlamad. (Kilise gericilii ktdr
ama gszdr, nk kategorik olarak imknszdr.) Devlet
gericilii daha tehlikelidir, nk gericiliin son ve yegne olanakl
biimidir. Bir sr szde-liberal ve demokrat bunu anlamamakta
srar ediyor ve bu yzden ou, ayn Garibaldi gibi Bismarck'a halk
zgrlnn ampiyonu gzyle bakyor.
Bismarck ayn ekilde toplumsal meselelere de kaytsz kalmyor,
onlarla da har neir oluyor. Daha birka ay nce, iilerle alakal
tm sorunlarn dikkatle ve derinlemesine tartlmas iin yetkin
Alman hukukularndan ve ekonomi-politikilerden menkul hakiki
bir sosyal kongre toplad. Elbette ki bu centilmenler hibir hususta
karara varmadlar, zaten varamazlard da; nk nlerine konan bir
tek sorun vard: Sermaye ve emek arasndaki iliki sabit kalmak
kouluyla ilerin durumlarn iyiletirmek, yani balk kavaa nasl
kar sorunu. Herhangi bir karara varmadan daldlar, fakat
Bismarck, Avrupa'nn dier dev] Bismarck'n 1871 'de gndeme getirmeye balad, Katolik ibadet ve eitim
snrlamalarm ve Cizvitlerin kovulmasn da kapsayan bir dizi ant-Katolik yasadan
ibaret olan Kulturkampfa gnderme.

311

MIHAILBAKUNM

let adamlarndan farkl olarak toplumsal sorunun nemini

kavradn, onu titizlikle incelediini gsteren byle bir toplant
dzenledii iin bir kat daha skse yapm oldu.
Ve son olarak Bismarck yurtsever Alman burjuvazisinin politik
kibrini de tam anlamyla tatmin etmitir. Gl, birleik bir panAlman imparatorluu kurmakla kalmad, burjuvaziyi en liberal ve
demokratik hkmet biimine sahip kld. Burjuvaziye genel oy
hakkna dayal bir parlamento ve akla uygun her meselede snrsz
tartma hakk verdi; tabii ki kendisi ve imparator iin cannn
istediini yapma hakkn sakl tutmay ihmal etmeden. Bylece

kendisine ey ayrarak meydan istedikleri kadar gevezelik

yapmalar iin Almanya'nn geri kalanna brakt. Kendine ayrdklar
unlard: Maliye tekilat, polis tekilat ve ordu tekilat. Yani
ada devletin tam z, gericiliin tam iktidar...
Bu czi ey sayesinde imdilerde tm Almanya zerinde ve
Almanya araclyla tm Avrupa ktas zerinde mutlak hkimiyeti
avcunda tutuyor. Dier kta devletleriyle alakal olarak unlar
syledik, kantlarn verdik: Sz etmeye demeyecek kadar gsz
olanlar, italya misali kendilerini ciddi birer devlet olarak
yaplandramam (aslna baklrsa sittin sene de yaplandramayacak) olanlar, veya Avusturya, Trkiye, Rusya, ispanya ve
Fransa gibi dalma srecinde olanlar. Bizce bu kategorizas-yonun
doruluu kantlanm gibi grnyor. Bir tarafta bina skeletleri,
te yanda viraneler ve ortada tm gc ve parlaklyla pan-Alman
devletinin heybetli binas ykseliyor: Almanya; btn ayrcalklarn
ve tekellerin (yani burjuva uygarlnn) son sma, devletiliin
(yani gericiliin) son mevzisi. Avrupa ktasnda artk bir tek gerek
devlet var: Pan-Alman devleti; geri kalanlarn hepsi byk Alman
tmparatorluu'nun beceriksiz yamaklardr.
312
DEVLET VE ANARf

te bu imparatorluk, byk anslyesinin azndan sosyal devrime

lm kalm sava ilan etti. Bismarck srtn dayad 40 milyon
Alman adna sosyal devrimin idam fermann imzalad. Bu srada
fesat hasm Marx ve Alman Sosyal Demokrat Par-tisi'nin
liderlerinin hepsi, sanki Bismarck'tan el almlarcasna, kendi
aplarnda sosyal devrime bir sava daha ilan ediyorlard. Btn bu
hususlar, bu almann sonraki blmnde ayrntlaryla ele
alacaz.
Alman tmparatorluu'nun ve fetih ve tahakkm tutkusuna kaplm
(devleti ynetmek adma) olan Alman halknn temsil ettii gl
gericilik bir yanda, uluslarn, btn lkelerdeki milyonlarca
emekinin kurtuluunun biricik savunucusu sosyal devrim dier
yanda; u anda durum bu. Sosyal devrim imdilik sadece Avrupa'nn
gneyinde, talya, spanya ve Fransa'da salam bir gce sahip.
Fakat umudumuz yakn bir zamanda kuzeybat Avrupa uluslarnn da
(Belika, Hollanda, bilhassa ngiltere ve nihayet btn Slav
uluslar) bu bayrak altnda toplanacaklar ynndedir.
Pan-Alman bayranda unlar yazyor: Ne pahasna otursa olsun
devleti koru ve glendir. Sosyal devrimin bayranda, bizim

bayramzdaysa ateten ve kandan harflerle unlar kazldr:

Btn devletleri yerle br et, burjuva uygarln yk, zgr
birlikler yoluyla aadan yukarya zgrce rgtlen -zincirlerini
kran emeki kalabalklarn, zgrleen insanln tmn rgtle,
btn insanlk iin yepyeni bir dnya yarat.
Bir sonraki blmde bu iki kart ilkelerin Avrupa proletaryasnn
bilincinde nasl doduunu ve gelitiini gstereceiz.
313
EK A
Yanl anlalmaktan kanmak adna, halk ideali adna verdiimiz
olgunun, burjuva bilginlerinin veya yar-bilginlerinin bo
vakitlerinde halk yaamndan yaltlm bir biimde tasarladklar ve
cahil kalabala gelecekteki rgtlenmelerinin zorunlu formu olarak
gayet zarif bir ekilde sunduklar politik ve toplumsal kurumlarla,
formllerle ve teorilerle hibir ilgisi olmadn vurgulamay gerekli
gryoruz. Bu teorilerin hibirine zerre kadar gvenimiz yok.
Onlarn en iyileri bile bize gre halk yaamnn geni ve kudretli
alann kuatamayacak kadar dar Procrustes yataklardr.
En rasyonal ve malumatl bilim bile toplumsal hayatn gelecekte
alaca biimi kestiremez. Olsa olsa varolan toplumun kesin bir
eletirisinden kacak mantksal sonulan izleyerek olumsuz
koullan belirleyebilir. Nitekim sosyal ve iktisadi bilim, bu tr bir
eletiri yoluyla kaltsal birey mlkiyetini reddetti ve bunun
sonucunda kolektif mlkiyetin soyut, tabiri caizse ne314
DEVLET VE ANAR

gatif konumunu, gelecekteki toplumsal dzenin olmazsa olmaz

koulu olarak kavrad. Ayn yolla, birtakm hayali haklar adna
(teolojik veya metafizik, lahi veya entelektel ve bilimsel)
toplumun yukardan aa idaresi demek olan devlet veya
devletilik mutlak dncesini bir kenara att. Kart veya negatif
konumu seti: Anari; yani topluluun tm birimlerinin ve
paralarnn zgr ve bamsz rgtlenmesi; seilmi dahi olsa
herhangi bir otoritenin emirleriyle, herhangi bir bilimsel teorinin
dayatmasyla deil, bizzat hayat tarafndan retilen her tr
talebin doal geliimi ve bunun bir sonucu olarak sz konusu
rgtllklerin aadan yukar, gnll federasyonu anlamna gelen
anari.
Bu yzden hibir bilgin halka, sosyal devrimin ertesi gn nasl
yaayacan, yaamas gerektiini retemez, hatta bunu kendisi

iin bile belirleyemez. Bu, ilkin her bir halkn durumuyla, ikinci
olarak da halkn arasnda kendisini aa vuran ve en gl biimde
devinen arzularca belirlenecektir, yukardan klavuzluk ve
aklamalar yoluyla ve devrimin arifesinde icat edili-veren
teorilerle deil.
Rusya'da, halkn szde-retmenlerinin formasyonunu savunan
bamsz bir akmn gelimi olduunu biliyoruz.1 Bu akm halkn
nce eitilmesi gerektiini ve ancak eitildii, haklarn ve
sorumluluklarn kavrad zaman isyana kkrtlabile-ceini iddia
ediyor. Derhal bir soru kyor ortaya: Halka ne -

Bunun ksa mrl Ruble Topluluu'na (1867-68) bir gnderme olma ihtimali var.
Grubun amac kylere seyyar okut retmenleri gndermekti; retilen,
tartmalar ve kamuya ak okumalar topluluka yaynlanan yasal kitaplara
dayanacakt. Finansman adam ba bir ruble olarak aydnlar arasndaki
sempatizanlardan toplanan balarla salanacakt. 1874'teki "halka dn"
hareketini yaratan fikir ve faaliyet akmlarndan biriydi bu da. Bakunin bu grup
hakkndaki bilgiyi, 1870'de Sergey Nea-yev'in devrimci iddialarnn birer efsane
olduunu ortaya karan German Aleksandrovi Lopatin'den (1845-1918) edinmi
olmal. German Lopatin bu grubun yesiydi.
315
MHA1L BAKVNIN

reteceksiniz? Bizzat kendinizin bilmedii ve bilemeyecei, en bata

sizin halktan renmek zorunda olduunuz eyi mi?
Bu akm veya parti (her eye ramen hi de yeni saylmaz) iinde
ayrt edilmesi gereken iki insan kategorisi vardr.
Daha hacimli olan, esas itibariyle kendilerini de kandran
doktrinerlerle, arlatanlar kategorisidir. Bunlar varolan toplumun
zengin ve ayrcalkl aznla hasrettii doyumlarn ve avantajlarn
bir tekinden feragat etmeksizin, gerek anlamda halkn kurtuluu
davasna adanm insanlarn, hatta devrimcilerin anna konmak
istiyorlar (fazla zahmet icap ettirmedii srece tabii). Rusya'da
bir yn byle herif tredi. Halk bankalar tketici kooperatifleri
ve retici birlikleri kuruyorlar, tabii ki kadn sorununu inceliyorlar
ve kendilerini bara ara bilim yanllar, pozitivistler ve
bugnlerde de Marksistler olarak adlandryorlar. Bunlarn ayrt
edici ortak zellikleri, ufack bir fedakrla bile
yanamamalardr. Her eyden ok da, bizzat kendi aziz
ahsiyetlerine ilgi duymak ve dikkat etmekle beraber ayn zamanda
her bakmdan ilerici geinmek istiyorlar.
Saylar ne kadar ok olursa olsun, bu insanlarla tartmak
faydaszdr. Devrime dek olsa olsa tehir edilip utandnlabilir-ler,
peki devrim gn geldiinde... eh, kendiliklerinden gzden

kaybolacaklarn umuyoruz.
Ama bir baka kategori daha var: Son dnemde aresizlikle,
sadece varolan koullar altnda baka alternatifleri yokmu gibi
grnd iin bu partinin iine dm olan, drst ve gerekten
adanm gen insanlardr bunlar. Polisin dikkatini ekmemeleri iin
onlar daha ak bir biimde tarif etmeyeceiz, ama aralarnda bu
satrlar okuyacak olanlar, sylediklerimizin dorudan doruya
kendilerine atfta bulunduunu anlayacaklardr.
Bu partideki zatlara halka ne retmek niyetinde olduklarn
sormak isteriz. Halka rasyonal bilimleri mi retmek istiyorlar?
316
DEVLET VE ANAR

Bildiimiz kadaryla hedefleri bu deil. Halk okullarna bilim

sokmak isteyenlerin hkmeti derhal karlarnda bulacaklarn
biliyorlar, halkmzn bilimle megul olamayacak kadar sefalet
iinde yaadn bildikleri gibi. Teorinin halk iin ulalabilir hale
gelmesi iin pratik koullan deitirmek, her eyin banda
ekonomik koullar kkten dntrmek ve halk genelleen, artk
neredeyse evrenselleen aln ve yoksulluun penesinden
kurtarmak gerekir.
Fakat drst insanlar halkn ekonomik hayatn nasl
deitirebilirler? Hi gleri yoktur ve az sonra gstermeye
alacamz zere, devlet iktidar dahi halkn ekonomik durumunu
dzeltmek hususunda yetersizdir. Devlet iktidarnn halk adna
yapabilecei yegne hayrl i kendisini feshedip ortadan yok
olmaktr. nk halk kendi faydasn kendi yaratabilir, devletin
varl ise bu faydayla srekli eliki halindedir.
yleyse halkn dostlar ne yapabilirler? Yapacaklar ey udur:
Halk bamsz inisiyatife ve eyleme kkrtmak ve en bata
(andmz partinin yandalarnn bile savunduklar gibi) halka
kurtuluun yollarn ve aralarn gstermek...
Bu yollar ve aralar iki eit olabilir: lki dorudan doruya genel
bir ayaklanmann rgtlenmesine gtren tamamen devrimci yollar
ve aralar; ikincisiyse halkn kurtuluunu dzenin yava ve
sistematik, fakat ayn zamanda radikal dnmyle salamaya
alan daha barl yollar ve aralardr. Bu ikinci yntem eer
samimiyetle izlenirse burjuva iktisatlarnn kutsal sayd
tasarruflara dair basmakalp nasihatleri kukusuz dlayacaktr. u
basit nedenden: Genelde emeki halkn, bilhassa bizim perian
halkmzn kenara koyacak hibir eyi yoktur.

Fakat drst insanlar halkmz yava fakat radikal bir ekonomik

transformasyon yoluna ekmek iin ne yapabilirler? Kylerde
sosyoloji krsleri mi asnlar? Buna en bata bir ba317
ba ihtiyatllta sahip olan hkmetimiz izin vermeyecektir; ikinci
olarak kyller hibir ey anlamayacaklar ve karlarnda dikilen
profesrlere kahkahalarla gleceklerdir; ve son olarak da
sosyolojinin kendisi gelecee ait bir bilimdir. u an in pozitif
belirlemelerden ziyade zlememi problemler bakmndan
zengindir. Perian kyllerimizin sosyoloji aratrmalarna ayracak
zamanlan yoktur. Onlara teoriyle deil, ancak pratik faaliyet
yoluyla etkide bulunulabilir.
Bu pratik faaliyet ne ierebilir? Tek deilse bile esasl hedef
olarak nne, devasa kyl kitlesinin tamamn ada sosyolojinin
telkinleriyle bamsz ekonomik deiim yoluna ekmeyi mi
koymaldr? Bu, ii artellerinin* ve kredi, tketici ve retici
kooperatiflerinin oluturulmasndan ibaret olabilir ancak. (zellikle
kooperatifler. nk dierlerinden daha dolayszca, retici emei
burjuva sermayesinin etkisinden kurtarma amacna gtrr.)
Fakat bu zgrleme ada toplumda hkm sren iktisadi
koullar altnda olas mdr? Bilim, olgular ve zellikle son yirmi
ylda eitli lkelerde yaanan btn bir deneyler silsilesi bize,
kategorik olarak unu sylyor: Hayr. Lassalle (hibir bakmdan
onun izleyicileri [taraftarlar] deiliz), brorlerinde bunun
olanakszln en parlak ve poplarize edilmi bir tarzda kantlad.
Son dnem iktisatlarn hepsi, hatta burjuva (fakat ciddi)
iktisatlar bile, sosyal devrimin imekleri karsnda koruyucu bir
paratoner olarak grdkleri (tmyle hakllar) kooperatif
sisteminin acizliini aa vurmak her ne kadar ilerine gelmese de,
bu hususta Lassalle'la ayn gr paylayorlar.
Enternasyonal de kendi payna kooperatif birlikler meselesini
birka yldr sk sk gndemine alyordu. Bir miktar argman
* Artel, Rusya'da esnaflarn veya emekilerin bir tur geleneksel kooperatif
birliiydi, (.n.)

318

DEVLET VE ANAR

temelinde, 1867 Lozan Kongresi'nde zikredilen ve 1868 Brksel

Kongresi'nde onaylanan yle bir karara vard:
Btn biimleriyle kooperasyon, kukusuz gelecee dair rasyonal ve
adaletli bir retim tarzdr. Fakat hedefine varmas iin (btn

iilerin zgrlemesi; htiyalarnn tam anlamyla karlanp

doyurulmas) topran ve sermayenin tm kolektif mlkiyet haline
gelmelidir. Bu olana dek, kooperasyon ou durumda byk sermaye
ve toprak sahipleriyle rekabet edemedii iin ezilecektir. Baz
retici birliklerinin (daima az ok yaltlm durumdadrlar) bu
rekabete dayandklar ve hayatta kalabilmeyi baardklar ender
durumlarda, sonu sadece yoksul proleter kitle iinden yeni bir
ayrcalkl kolektivistler snfnn ykselmesi olacaktr. Bunun in,
varolan sosyal ekonominin verili koullan altnda kooperasyon, ii
kitlelerini zgrletire-mez. Yine de bugn bile kimi faydalar yok
deildir: ilere birleme, rgtlenme ve kendi ilerini kendi
grme alkanl salar.
Yadsnamaz yararlar bir yana, balangta ok hzl bir biimde
gelien kooperatif hareket, sonralar Avrupa'da hatn saylr
lde zayflad. Nedeni gayet basit: Bu yntemle
kurtulabileceklerine duyduklar inanc yitiren i kitleleri, fiili
eitimlerini tamamlamak iin kooperasyonu zorunlu saymaktan
vazgetiler. Bir kez hedeflerine ulaabileceklerine dair gvenlerini
yitirince, ona giden yolu da (daha dorusu gitmeyen yolu)
kmsediler. Faydal bile olsa, jimnastik egzersizleriyle megul
olacak hi zamanlan yoktu dorusu.
Bat'da doru olan Dou'da yanl olamaz; biz kooperatif hareketin
Rusya'da ok hacimkr boyutlara varabileceine inanmyoruz.
Hatta bugn Rusya'da kooperasyon, Bat'dan daha az mmkn.
Kooperasyon, baar salad her yerde, baarnn en asli
koullarndan biri olan bireysel inisiyatif, sebatkrlk ve ce319
MIHAILBAKVNIN

sarete dayand; Bat'da bireysellik, hl sr igdsnn hkm

srd Rusya'dan karlatrlamayacak kadar gelikindir. stelik
eitim dzeyinin yan sra, Bat'daki dsal politik ve ekonomik
artlar kooperatif topluluklarnn kurulup gelitirilmesi bakmndan
ok daha elverilidir. Btn bunlara ramen Bat'da kooperatif
hareket gerilemeye balamken Rusya'da nasl geliebilir?
Denecektir ki Rus halknn igdlerinin stms karakteri
kooperasyon iin uygun olabilir. lerlemenin unsurlar; almann,
retimin ve retilenlerin rgtlenmesinin kesintisiz ilerleyii
(bunlarsz zaten batan itibaren eitsiz bir seyir izleyen sermaye
rekabetine kar mcadele etmek hepten imkanszlaacaktr),
daima hareketsizlie eilim gsteren sr faaliyetiyle eliir. Bu

yzden kooperasyon Rusya'da, tamamen nemsiz olmasa da, hayli

nemsiz bir lekte, ancak sermayenin ezici, hkmetin daha da
ezici glerince fark edilmedii srece serpilip geliebilir.
Her eye ramen, baka bir alternatif bilmeyen gen insanlarn,
kendilerini niin szde-kooperatif hareketin iine attklarn
anlayabiliyoruz. Bu genler, hem liberal gevezeliklerle kendilerini
avutmayacak, bencilliklerini bir Mirtov veya bir Ked-rov1 gibi
doktriner, ruhsuz, anlamsz bilgiliklerle kamufle etmeyecek kadar
drst ve sk, hem de yz kzartc bir hareketsizlik iinde
kollarn balayp oturmayacak kadar diri ve tutkuludurlar. Bu
hareket onlara, en azndan iilerle iliki kurma, i-ilerin saflarna
szma, iileri tanma ve onlar baz hedefler
1 Mirtov ve Kedrov, Rus Poplizmi'nin nde gelen teorisyenlerinden olan Peter
Lavrovi Lavrov'un (1823-1900) takma isimleriydi, ilk olarak P. Mirtov smiyle
1868-69'da yaynlanan Tarihsel Mektuplar balkl son derece etkili eserini yazd.
Bu eserde Lavrov, gen aydnlan maddi konforlar ve entelektel gelimeleri
nedeniyle halka olan manevi borlarn demeye aryordu. Bu eser 1874'teki
"halka dn" hareketinin bytlk oranda ilham kaynat oldu.
320
DEVLET VE ANAR

dorultusunda birletirme frsat veriyor. Bu da bir eydir ve

hibir ey yapmamaktan iyidir.
Bu bak asndan kooperatif abalara kar deiliz. Fakat te
yandan buna kalkan gen insanlarn varabilecekleri sonular
hususunda kendilerini kandrmamalar gerektiine inanyoruz.
Byk ehirlerde ve retim yerlerindeki fabrika iileri arasnda
haln saylr sonular alnabilir. Ancak krsal nfus arasnda olduka
nemsiz bir gelime mmkn olabilir; zaten o da lde kum tanesi,
denizde damla misali eriyip gidecektir.
Peki bugn Rusya'da kooperatif giriimlerinden baka bir
alternatif, baka bir dava olmad yaklam doru mudur? Biz
kesinlikle doru olmadna inanyoruz. Var.
Sosyal devrimin zorunlu nkoullar mahiyetinde iaret edeceimiz
iki temel unsur Rus halk arasnda fazlasyla mevcuttur. nanlmaz
yoksulluklaryla ve ibret oluturan klelikleriyle ne kadar vnseler
yendir. ektikleri aclar anlatlr gibi deil. Bu aclara sabrla deil,
ldrmamak iin kendilerini zor tutarak katlanabiliyorlar; tarihte
iki korkun patlamayla aa vurduklar (Stenka Razin ve Pugaev
isyanlar) ve bugne dek kendisini kesintisiz yerel kyl isyanlaryla
ifade edegelen derin ve tutkulu bir aresizlik iindeler.
Muzaffer bir devrim yapmalarn, uru kknden skp atmalarn

engelleyen nedir? Bir halk devrimine anlam vermeye, ona iyi

saptanm bir hedef salamaya yetecek ve daha nce de
sylediimiz gibi, halkn bir btn olarak ezamanl ve genel
ayaklanmasn bir devrimle talandrabilecek ortak bir idealin
yokluu mu sz konusu? Rus halk iin henz byle bir ideal
gelitirmemi olduunu sylemek hi mi hi doru olmayacaktr.
Eer byle bir deal, en azndan ana hatlaryla halkn bilincinde
mevcut deilse Rus devriminden umudu kesmek gerekir;
321
MIHAL BAKUNN

nk bu ideal halk yaamnn ta derinliklerinden ykselir. O, halkn

tarihsel deneyimlerinin, uralarnn, aclarnn, protestolarnn ve
mcadelelerinin rn ve ayn zamanda umutlarnn ve gerek
taleplerinin daima herkes iin anlalr olan canl ifadesidir.
Eer halk bu ideali kendisi gelitiremezse kukusuz kimse de tutup
halka ideal veremez. Zaten genel olarak, olgunlamam bir halde
olmas bir yana, kesin bir gelimilik dzeyine ermedii srece hi
kimseye (birey, topluluk veya halk, hi fark etmez) olmayan bir ey
verilemez. Bireyi ele aln. Eer bir fikir bireyin iinde hayati bir
gd ve bu igdnn ilk yansmas grevi gren az ok ak bir
kavram olarak yer etmemise, ona bu fikri aklayamaz veya onun
anlamasn salayamazsnz. Kaderinden honut olan bir burjuvaya
bakn; ona proletaryann tam insani geliime, toplumsal hayatn tm
zevklerine, doyumlarna ve nimetlerine eit katlm hakk olduunu
aklamak veya ayn burjuvaya sosyal devrimin meruluunu,
faydasn ve zorunluluunu kantlamak hususunda en ufak bir umut
besleyebilir misiniz? Tabii ki hayr. Aklnz bamizdaysa byle bir
ie kalkmazsnz bile. Neden? nk bu burjuva yaradltan iyi
yrekli, zeki, asil, licenap ve adaletli (neler sylediimi
gryorsunuz deil mi? Dorusu yeryznde byle burjuvalar
bulmak kolay kolay kimseye nasip olmaz), hatta eitimli ve bilgili
olsa bile sizi anlamayacan, bir sosyal devrimciye dnemeyeceini er ge anlayacaksnzdr. Ve neden? u basit nedenden:
Onun hayat, ruhunda sizin sosyal devrimci fikirlerinizle kesien
gdsel bir aba vcuda getirmemitir de ondan. te yandan, bu
tr bir aba o burjuvann iinde olgunlamam bir biimde veya en
sama kavramlarla bile mevcut olmu olsayd, toplumsal pozisyonu
duyarllklarn ne denli honut ederse etsin, kibrine ne denli doyum
salarsa salasn kendisiyle bark kalmas mmkn olmazd.
322

DEVLET VE ANAR

Dier taraftan en eitimsiz ve en gln adam ele aln: Eer onun

iinde sadece, belirsiz de olsa sosyal devrimci idealle kesien
zlemlerin igdlerini ve drstln bulursanz, temel
kavranlan ne denli ilkel olursa olsun duraksamayn, onunla ciddi bir
biimde, sevgiyle ilgilenin. Fikirlerinizi (daha doru bir deyile,
kendi igdsnn tam ak ve mantkl ifadesinden baka bir ey
olmadndan kendi fikirlerini) ne kadar geni biimde ve tutkuyla
kucaklayacan ve zmseyeceini greceksiniz. Esasnda ona bir
ey vermemisinizdir, ona yeni bir ey getirmemisinizdir; sadece
size tesadf etmeden ok nce inde olan eyi onun adna
aydinlatmsnzdr. Bu yzden kimsenin kimseye bir ey
veremeyeceini sylyorum.
Bu eer birey asndan doruysa, btn bir halk adna daha da
dorudur. Halka herhangi bir ey verebileceini; ona herhangi bir
tr maddi ltufta bulunabileceini, yeni bir entelektel veya ahlaki
bak, yeni bir doru bahsedebileceini, halkn hayatna keyfine
gre yeni bir yn izebileceini veya son Chaa-daev'in, bilhassa Rus
halk adna ortaya koyduu gibi, halkn zerine bo bir kt paras
misali istenilen eyin iziktirilebi-leceini zanneden insan ya tam
bir gerizekl, ya da iflah olmaz brdoktrinerdir.1
Bugne dek en byk dehalar arasnda pek az halk iin fiilen bir
ey yapmtr. Dhiler hangi ulustan olurlarsa olsunlar

Peter Yakovlevi Chaadaev (1794-1856), 1830'lann ileri gelen Rus entelekteli

erindendi. 1836'da Felsefe Mektuplan'nm ilkini yaynlad. Bu mektuplarda Rusya'y
tarihten ve kltrden yoksun, ahlaki ve entelektel bir l olarak betimliyordu;
Chadaaev bu durumu Ortodoksluun 11. yzylda Katolik'ten ve dolaysyla Bat
uygarlnn dinamik glerinden kopmasna dayandn yordu. mparator Nikola bu
denemesinden dolay Chaadaev'i resmen deli ilan etti. Chaadaev 1837'de, Bir
Delinin Savunmas adl ironik bir deneme yazd. Bu denemesinde ncekinin
pesimist tahlilini hafifletmi ve Rusya'nn tarihsel geleneklere sahip olmaynn
bir avantaj olarak da deerlendirilebileceini ne srmt. (Batllama
reformlarn Rusya'nn "bo kdna" rahat rahat yazabilen Byk Pet-ro'nun
durumunda olduu gibi.)

323

MIHAIL BAKUNN

son derece aristokrattrlar; imdiye dek tiim yaptklar yalnzca

smrc aznl eitmeye, glendirmeye ve zenginletirmeye
yarad. Herkesin bir kenara ittii ve suiistimal ettii yoksul kitleler
verdikleri ehitlerin zgrle ve aydnla giden yolunu, sonsuz
sayda aprak ve verimsiz abalarla amak zorunda kaldlar. En
byk dhiler bile topluma yeni bir z vermediler, veremediler.

Bizzat toplumca yaratlm insanlar olarak, yzlerce yl boyunca

sadece toplumsal hayatn bizzat kendisi tarafndan mtemadiyen
yeniden retilen ve oaltlan zne yeni biimler veren almalar
yaptlar.
Fakat, yineliyorum, en hretli dhiler, zellikle halk adna,
milyonlarca emeki proleter adna ya hibir ey yapmadlar, ya da
ok az ey yaptlar. Halk iin hayat, halk iin gelime, halk iin
ilerleme yalnz ve yalnz halkn kendi iidir. Ebette bu noktaya
kitabi bilgilerle deil, kuaktan kuaa iletilen ve z doal olarak
genileyen, derinleen, kendini mkemmelletiren ve ar ar biim
kazanan bir doal deneyim ve dnce birikimiyle varld. Sonsuz
sayda sert ve acl tarihsel deneyim tm lkelerdeki, veya en
azndan tm Avrupa lkelerindeki kitlelerin en sonunda ayrcalkl
snflardan, ada devletlerden veya genelde politik devrimlerden
hibir ey beklenemeyeceini ve kendilerini ancak bizzat kendi
abalaryla, sosyal devrim yoluyla kurtarabileceklerini fark
etmelerini salad. Bugn kitlelerin arasnda yaayan ve zerlerinde
etkili olan evrensel ideali tarf-leyen ite budur.
Rus halknn zihninde byle bir ideal var m? Kuku yok ki var;
stelik bu idealin balca zelliklerini tariflemek iin halkmzn
bilincinin ok derinlerine gitmek de gerekmez.
Bu idealin birinci ve en nemli zellii tm topran, onu teriyle
sulayan, kendi el emeiyle gbreleyen halka ait olduuna dair genel
inantr. kinci byk zellii topra ileme hak324

DEVLET VE ANAR

knn bireye deil btn komne, topra geici olarak bireylere

datan //Ve* ait olduu inancdr. lk ikisi kadar nemli olan
nc zellik ise, neredeyse mutlak olan otonomisi ve
zynetiminden dolay komnn devlete kar kesin dmanldr.
Rus halknn sahip olduu idealin temelinde yatan balca zellik
bunlardr. Rus halknn ideali znde, bugn sosyal devrime Alman
lkelerinden karlatrlamayacak kadar yakn olan Latin lkeleri
proletaryalarnn bilincinde son yllarda gelimi olan idealle
btnyle kesimektedir. Fakat zellik daha var ki, Rus halknn
idealinin karakterini arptp hayata geirilmesini engellemekte ve
geciktirmektedir. Bu yzden onlara kar tm gcmzle mcadele
etmek zorundayz. (Bu mcadele zaten halk arasnda da hkm
srdnden iimiz kolaylamaktadr.)
lanetli zellik unlardr: 1) patriarkal zm, 2) bireyin mir

tarafndan yutulmas, 3) ara duyulan ballk.

Belki bunlara bir drdnc zellik mahiyetinde resm Ortodoksluk
veya mezhepilik biimiyle Hristiyan dinini de ekleyecekler
olacaktr. Fakat bizce bu husus Rusya'da Bat Avru-pa'dakinden
hi de daha nemli deildir (sadece Katolik deil Protestan
lkelerinden de). Elbette sosyal devrimciler bu meseleye nem
veriyorlar ve halkn nnde Kalabalklarn Tanns'na
* Mir ve komn terimleri genellikle birbirinin yerine kullanlr. Mir terimi,
ekonomik ve corafi bir birimden ziyade kendi kendini idare eden bir topluluk
mahiyetinde, zellikle kyl komnn fade ederdi. Komnal kararlar aile
reislerinden oluan, mir grevlilerini ve temsilcilerini seen ve vergi
ykmllklerini ve dier ortak ykmllkleri mire bal aileler arasnda
paylatran bir meclise alnrd. Rusya'nn baz blgelerinde Mir, kaba bir
ekonomik eitlik salamak adna komnn ekilmeye elverili topraklarn eitli
ailelere periyodik biimde yeniden datrd. Toprak tekil hanelerin yararna ve
onlar tarafndan ekilirdi. Poplist entelektelleri kyl komnnn Rus
sosyalizmine doru atlabilecek br ilk adm olduuna inandran ite topran bu
komnal yeniden datm pratiidir, (.n.)
325
MIHAILBAKUMN

ve onun yeryzndeki teolojik, metafizik, politik, yasal, polisiye ve

burjuva-ekonomist temsilcilerine dair ldrc gerei anlatmak
iin her frsat deerlendiriyorlar. Ancak din meselesini baat
klmyorlar, nk cehaletlerinin doal bir sonucu olsa da, halkn
batl itikatlarnn cehaletlerinden ziyade sefaletleriy-le, maddi
alaryla ve her gn yz yze geldikleri ei benzeri olmayan
basklarla kk saldna inanyorlar. Halkn dinsel kavramlar ve
efsaneleri, sama olana dair fantastik tercihleri teorik olmaktan
ok pratik bir olgudur ve zihinsel bir durumdan ziyade hayata kar
bir tr protesto, varolmalarnn dayanlmaz arl karsndaki
irade ve tutkulardr. Halk iin kilise bir eit Tanrsal meyhaneden
baka bir ey deildir, nasl ki meyhane yeryzndeki bir eit
kutsal kiliseden baka bir ey deilse. Kilisede ve meyhanede bir
an iin de olsa alklarn, basklar ve aalanmalarn unuturlar;
ilkinde aklszca bir inanla, ikin-cisindeyse arapla gnlk hayatn
dertlerinden syrlmaya alrlar. Birbirinden farksz sarholuk
biimleridir bunlar.
Sosyal devrimciler btn bunlarn farkndadrlar. Ve bu yzden
halkn dini inanlarnn szde-zgr dnceli zatlarn soyut
doktriner propagandalanyla deil, ancak sosyal devrimle bertaraf
edilebileceine inanrlar. Bu zgr dnceli centilmenler,
kendilerine pozitivist demelerine ve kendilerini materyalist

saymalarna karn tepeden trnaa burjuvadrlar; yntemleri,

alkanlklar ve hayat tarzlar itibariyle iflah olmaz metafizikilerdir. Onlar hayat, nceden tasarlanm bir fikrin birtakm
yollarla hayata geirilmesinden ibaret sayarlar; onlara gre hayat
dnceden doar ve bylelikle dncenin (tabii ki kendi
yoksullam dncelerinin) hayat ynlendirmesi gerektiine
inanrlar. Tam aksine dncenin hayattan doduunu ve dnceyi
deitirmek iin en bata hayat deitirmek gerektiini
anlamazlar. Halka hele bir insanca ve geni geni varolma frsa326

DEVLET VE ANARf

ti verin, sizi dncelerinin derin rasyonalitesiyle hayrete

drecektir.
Kendilerine zgr dnceliler diyen bu mzmin doktriner-lerin
teorik, din kart propaganday pratik faaliyet iin nkoul
klmalarnn dier bir nedeni daha var. Genellikle kt
devrimcilerdir bunlar, basite gururlu birer egoist ve korkaktrlar.
Dahas sosyal pozisyonlar gerei eitimli snfa mensupturlar ve bu
snfn hayatndaki konforu, tkrldm zarafeti ve entelektel
iinmenin hazzn her eyin stnde tutarlar. Bir halk devriminin
doas ve hedefleri gerei kaba saba ve teklifsiz olduunun, iinde
gzel gzel yaayp gittikleri burjuva dnyasn ykacann
farkndadrlar. Bu yzden devrimci davann glklerine
katlanamazlar, davaya drste hizmet edemezler; yan sra
eitimleri, dnyevi balar, tkrldmlklar ve maddi konforlar
gerei, ayn keyfi paylatklar kymetli patronlarn, hayranlarn,
dostlarn ve meslektalarn, az liberal ok arsz olsalar da bunlar,
kzdrmak istemezler. Ve dahas kendilerini u an iinde
bulunduklar koullarn avantajlarndan yoksun brakacak, bastklar
topra ayaklarnn altndan birdenbire kaydracak bir devrimden
korkarlar, byle bir devrimi hi istemezler.
Ama bunu tam olarak itiraf etmek de istemezler. Kendilerini,
radikallikleriyle burjuva dnyasn ok etmek, arkalarna devrimci
genlii ve eer mmknse halk almak zorunda hissederler. Ya bu
nasl yaplacaktr? Burjuva dnyasn ok ederken
fkelendirmemeleri gerekmektedir; devrimci genlii kendilerine
ekerken, devrimin cehenneminden kanmalar gerekir. Bir tek yol
vardr: Tm sahte devrimci hiddetlerini Tanrya yneltmek.
Tanrnn varolmadndan o denli emindirler ki onun gazabndan
korkmazlar. Oysa otoriteler (ardan en kk memura kadar) yle

midir? Ya zenginler ve gller (bankac ve vergi ykmls Yahudi

iftiden en mtevaz kulak tccara
327

MIHAIL BAKUNN

ve toprak sahibine dek hepsi)? Asl btn bunlarn gazabndan

korkmak gerekir.
Byle bir muhakemeye dayanarak tm biimleri ve tezahr-leriyle
dini reddederler ve (elbette daima ceplerinde hazr
bulundurduklar bir yn zrvayla) bilim adna teolojiye, metafizik
fantezilere ve halkm batl itikatlarna svp sayarak Tannya kar
amansz bir sava yrtrler. Fakat te yandan ilahi dnyann tm
siyasi ve sosyal glerine olaanst bir nezaketle yaklarlar;
mantk ve kamuoyu gerektirdiinde onlar da reddedebilirler ama
bunu olduka nazik ve sakinimi) bir tarzda, kimseyi kzdrmadan
yaparlar, daima bir kaamak noktas brakrlar ve sz konusu
glerin slah olabilecei ynnde umut tadklarn sylerler.
Onlardan bir eyler umma ve onlara inanma eilimleri o kadar
gldr ki, u Ynetici Senato'nun bile eninde sonunda halk
zgrletirebilecek bir organ olduunu varsayarlar. (Yaknda
Zrih'te kmas beklenen ve periyodik olmayan llerif'nin nc ve
en son programna bir gz atn dilerseniz.)1
1 Heri! (Vpered!), 1870'de Rusya'dan ayrlan Lavrov ve bir grup Rus arkada
tarafndan karlan bir dergi ve (daha sonra) bir gazeteydi. 1873-76 yllar
arasnda nce Zrih'te, sonra Londra'da yaynland. Grubun yayn programnn
nc versiyonu 1873 Mart'nda dolama girdi ve ayn yln Austos aynda
derginin birinci saysnda yaynland, iteri! Bakunin'le taban tabana zt bir tutum
iindeydi. Yakn bir halk ayaklanmas ihtimalini ok zayf buluyor, Poplist
devrimcilerin arl, bir eitim program yoluyla entelektel hazrla vermeleri
gerektiini ve kyllere sosyalist propaganda yaplmasn savunuyordu, Bakunin
aada isim vermeden Lavrovistleri ve onlarn "hazrlk" programn eletiriyor.
eri! grubunun program, Rusya'da iktidar imparatordan Ynetici Senato benzeri
parlamenter bir organa geirecek olan (yasal veya anayasal) bir devrim iin
birtakm umutlar olduuna atfta bulunuyordu; fakat sonra, grup bu tr nerilere
dman olduunu ve nihai bir halk isyanna duyduu gveni ifade etti. Ynetici
Senato 18. yzyl banda Byk Petro tarafndan kurulmutu. Yasama yetkisi
olmayan, atama yoluyla oluan bu organ, 19. yzylda Rus tmparatorluu'nun
merkez ynetiminde birtakm idari ilevler grd ve hukuk sistemi iinde bir tr
anayasa mahkemesi olarak grev yapt.

328

DEVLET VE ANAR

Fakat bu arlatanlar bir kenara brakalm ve asl mevzumu-za

dnelim:
Halk hangi bahane veya amala olursa olsun aldatlmamaldr. Bu

devrimci dava adna sadece lmcl deil zararl da olacaktr;

nk her eit aldatma doas gerei ufuksuz, adi, dar ve her
zaman rk ipliklerle rl olduundan paralanmas ve su yzne
kmas kanlmazdr. Devrimci genlik iin halka dman, hatal,
keyf ve tiranca bir dorultudur bu. Kii sadece kendi dorularna
sahip ktnda, en derin inanlaryla uyum iinde konuup
eylediinde gldr. te o zaman, hangi duruma derse dsn,
ne sylemesi ve ne yapmas gerektiini bilir. Tkezleyebilir ama
kendisine veya davasna halel getirmez. Eer halkn kurtuluunu
yalanlarn peinden giderek ararsak, kesinlikle aracak, yanl
ynlere sapacak ve hedefimizi yitirecei zdir. Ve eer halk
zerinde bir gdm etkimiz varsa, halk da yolundan edeceizdir.
Dier bir deyile gerici bir ruhla gericiliin karna davranyor
olacazdr.
Bu yzden derinlemesine inanl ateistler, her trden dinsel inancn
dmanlar ve materyalistler olarak bizler, din hakknda halkla her
konuma frsat bulduumuzda ona inan sahibi olmadmzn tam
bir ifadesini (ben daha da ileri gideceim ve dine ynelik
dmanlmzn diyeceim) vermek zorundayz. Halkn din
hakkndaki btn sorularna drste karlk vermeliyiz ve gerekli
olduu zaman, yani basan ihtimali olduunda, fikirlerimizi halka
aklamaya ve doruluunu kantlamaya almalyz. Fakat byle
tartmalar iin biz kendimiz frsat kolla-manialyz. Din meselesini
halkn arasnda yrttmz propagandann baat maddesi haline
getirmemeliyiz. Bizim kesin inancmz, byle davranmann halk
davasna ihanetle eanlaml olduu ynndedir.
Halk ne doktriner ne de felsefecidir. Ayn anda bir yn meseleyle
ilgilenme alkanl ve zaten buna ayracak zaman
329
MIHALBAKUMN

yoktur. Bir meseleye dald zaman geri kalanlar unutur. Bu yzden

bizim dorudan ykmllmz, halkn nne kurtuluunun zm
olan temel soruyu koymaktr. Fakat te yandan bu sorunun yant
tam da onun durumunun, bir btn olarak varoluunun iindedir
-sosyal devrim ve devletin yklmas demek olan ekonomik ve politik
sorudur bu. Onun kafasn din meselesiyle megul etmek, onu asl
davadan uzaklatrmak ve bylelikle davaya ihanet etmek demektir.
Halkn davas sadece, halkn idealini onun arzusuyla uyum iinde
doru hale getirip, onu en kestirme yoldan hedefe yneltip hayata
geirmekten ibarettir. Bilhassa Rus halknn idealini krelten

lanetli zellie parmak bastk. imdi son ikisinin (bireyin mir

tarafndan yutulmas ve ara tapnma) birinciden (partiarkalizm)
kaynaklandna aret edelim. Bu yzden patri-arkalizm tm
gcmzle savamamz gereken tarihsel ktlklerin banda
gelmektedir; ama ne yazk ki btnyle popler bir ktlktr bu.
Bu ktlk Rusya'daki hayatn btnn arptt ve ona, onu
dayanlmaz klan nitelikler verdi: Vurdumduymazlk, hareketsizlik,
kadercilik, pislik, geleneklemi yalanclk, agzllk, ikiyzllk ve
nihayet taatkrlk ve klelik. Kocann, babann ve byk erkek
kardein despotizmi (yasal ve ekonomik dayanaklanyla zaten
ahlakszca olan) aileyi hkim kuvvet ve zulmn, ev iindeki gndelik
alakln ve ahlakszln okulu haline getirdi. "Badanalanm
mezar" Rus ailesini tariflemek iin kusursuz br ifadedir. yi bir
Rus aile babas, eer gerekten iyi ama karakter fakiri bir adamsa
(yani iyi yrekli, gnahsz ve sorumsuz bir domuzsa) hibir ey
hakknda sarih bir yaklama, belli birtakm arzulara sahip olmayan,
iyilii ve ktl neredeyse ayn zamanda pervaszca ve sanki
istem d bir biimde uygulayan bir yaratktr. Yapp ettiklerim
belirleyen amalar de330

DEVLET VE ANAR

il koullardr; davranlarn o anki ruh hali ve bilhassa evre

belirler. Aile iinde itaate altrlm olduundan toplum iinde de
itaat etmeyi ve rzgr hangi ynde eserse o yne eilmeyi
srdrr. Kle olmak ve kle kalmak iin yaratlmtr ama bir
despot da olmayacaktr. Gc yoktur bunun iin. Bizzat kimseyi
kamlamayacak olsa da, otoritelerin kamlamak istedii kiiyi
(sulu, susuz fark etmez) yakalayp teslim edecektir. Onun
karsna bu otoriteler esas ve kutsal biim iinde karlar: baba
olarak, mir olarak ve ar olarak.
te yandan eer hrsl ve ateli bir adamsa hem bir kle, hem de
altndaki herkese, ona bal olan herkese zulmeden bir despot
olacaktr. Efendileri mir ve ardr; mtV'in hizmetisi, arn klesi
ve eer bir aile reisiyse, evin despotudur.
Onun dnyas komndr. Komn ailesinin, klannn doal
uzantsndan baka bir ey deildir. Bu yzden aile iindeki partiarkal ilkenin, alaka despotizmin, sefil kleliin ve doasndan
gelen adaletsizliin ve bireysel haklarn tmden yok saylmasnn
ayns komn inde de hkmn srdrr. Mir'in kararlan her
zaman yasa demektir. "Mir'e kar kmaya kim cret eder!" diye

donakalm bir halde sorar Rus kyls. Ama Rus halknn iinde
Mir'e, onun dnda ve stndeki herkese (ara, memurlara ve
bizzat kyllere) kar koymaya cret eden bir kii vardr: Ekya.
Dolaysyla Rusya'da ekyalk nemli bir tarihsel olgudur.
Rusya'nn ilk isyanclar, ilk devrimcileri Puga-ev ve Stenka Razin,
birer ekyadrlar.
Mir'de sadece ihtiyarlarn, aile reislerinin oy kullanma hakk vardr.
Bekr bir gen, hatta evini amam evli bir adam, emirlere itaat
etmek ve emirleri yerine getirmek zorundadr. Komnn,
komnlerin hepsinin tepesindeyse ortak patriark ve tm Rusya'nn
atas, babas olan ar oturur. Onun iktidar snrszdr.
331
MIHAIL BAKUNIN

Komnlerin her biri kendi kendine yeten bir btn oluturur ve

(Rusya'nn balca talihsizliklerinden biridir bu) bunun sonucunda
hibir komnn dier bir komnle organik ba yoktur; byle bir
ba kurma gereksinimi de duymaz. Onlar birbirlerine balayan
yegne ba, "ar ve kk baba"nn ulu, babadan kalma
iktidarlardr.
Biz bunun byk bir talihsizlik olduunu sylyoruz. Bu
balantszlk aka halk zayflatyor, yerel ve kendinden menkul
ayaklanmalar kanlmaz yenilgilere uratyor ve bylece despotik
iktidarn hkimiyetini daha da salamlatrm oluyor. Bundan
dolay devrimci genliin esasl ykmllklerinden biri de ne
pahasna olursa olsun birbirinden kopuk olan bu komnler arasnda
canl bir isyan ba yaratmak olmaldr. G fakat imknsz olmayan
bir grevdir bu; tarih bize, sahte Dmitri i ekimesi, Stenka
Razin ve Pugaev devrimleri ve ar Alexis saltanatnn ilk
gnlerinde ba gsteren Novgorod ayaklanmas benzeri bunalm
dnemlerinde komnlerin kendi inisiyatifleriyle bu tr faydal
balar kurmaya altklarn gstermektedir.1
Saysz komn vardr ve ortak "arlar ve kk babalar" onlar bir
bana ynetemeyecek kadar yksekte (Tanrdan sadece bir
basamak aada) oturmaktadr. Nasl Tanr dnyay idare etmek
iin kalabalk bir kutsal orduya ve ilahi askerlere (serafim,
cherubim, bamelekler, alt kanatl melekler ve sradan kanatl
melekler) ihtiya duymaktaysa, ar da memurlar ol1 Sahte Di m tri 17. yzyln bandaki Bunalm Dnemi srasnda Rus tahtnda
hakk olduunu ddia eden biriydi. Korkun van'n en kk olu Dimitri olduunu
(oysa Dimitri 1591'de esrarl bir biimde lmt) iddia ediyordu ve 1605'te ar

iian edildi; ama ertesi yl tahttan indirildi ve ldrld. ar Alexis (1645-1676)

saltanatnn lk yllarnda ekonomik bunalm ve resmi yozlama birok Rus
kentinde huzursuzluklara neden olmutu. 1648'de Moskova'da ciddi bir ayaklanma
yaand, bunu 1650'deki Novgorod isyan da dahil, baka ehirlerdeki isyanlar
takip etti,
332
DEVLET VE ANAR/

madan hibir i beceremez. Askeri, sivil, adli ve polisiye bir

ynetim tekilatna gereksinim duyar. Bylelikle ar ve halk
arasnda, ar ve komn arasnda asker, polis, brokrasi, yani
kanlmaz olarak, tam anlamyla merkezilemi bir devlet durur.
Sanal ar-baba, halkn gardiyan ve hamisi, ykseklere, ok ok
ykseklere, neredeyse cennet katna oturtulurken devlet, arn
kams, hrsz ve yok edicisi vasfyla onun yerini almaktadr.
Bundan dolay ortaya doal bir ekilde yle garip bir vaziyet kar:
Halkmz bir yandan hayali, masals ar Tanrlatrr-ken, te
yandan devletin ahsnda cisimleen gerek ardan nefret eder.
Halkmz devlete, hangi kla girerse girsin devletin tm
temsilcilerine ynelik derin ve tutkulu bir nefret duyar. Ksa bir
sre ncesine kadar bu nefret asillere ve memurlara ynelikti,
memurlara bir miktar daha fazla nefret duymakla beraber halk,
ikisini de kendisine ayn oranda dman gryordu. Fakat serf-liin
kaldrlmasndan ve asillerin gzle grlr ekilde dalmaya,
kaybolmaya ve (aslnda her zaman olduu gibi) devlet hizmetkr
bir snfa dnmeye balamasndan itibaren halk asillere,
memurlara duyduu trden bir nefret duyar oldu. Ancak halk bu
nefretinin ne denli meru olduunun gsterilmesine ihtiya
duymaktadr.
Devlet, patriarkal ilkesiyle oktan her bakmdan yozlam olan Rus
komnn hepten paralad ve yozlatrd. Devlet basks altnda
yaplan komnal seimler birer oyuna dnt ve geici olarak
halkn setii kiiler (ky bakan, ihtiyarlar ve polisler) hem
hkmetin maalar, hem de zengin kyllerin, kulaklarn paral
uaklar haline geldiler. Bu durumun yan sra, devletin koyduu ar
vergilerle daha da perian olan, otoritelerin keyifleri stedike
boazlan sklan komnlerin ilerindeki son adalet, doruluk ve
insaniyet krntlar da yok olup gitti.
333

MIHAILBAKUMN

Birey iin tek are olarak geriye her zamankinden fazla ekyalk
yapmak, btn halk iinse genel bir ayaklanmaya ve devrime

girimek kald.
Byle bir durumda drst, samimi, kararl sosyal devrimci Rus
genlii, entelektel proletaryamz ne yapabilir? Elbette ki halka
gitmelidirler; nk bugn artk halkn dnda, milyonlarca
emekinin dnda hayat, dava, gelecek yoktur. Fakat halka nasl ve
neyle gitmeliler?
inde bulunduumuz u dnemde, zellikle Neayev giriiminin
talihsiz bir biimde sonulanmasnn ardndan, bu konudaki grler
bir hayli blnm gibi grnyor.1 Fakat bu genel fikir
karmaasnn iinden imdilerde iki esas ve kart parti ykselmeye
balyor. Biri daha bar ve hazrlk bir karakterde, dieriyse
isyankr; dorudan doruya halk savunmann rgtlenmesi iin
gayret gsteriyor.
lk ynelimin yandalar u an iin bir devrimin imkn dahilinde
olduuna inanmyorlar. Fakat halkn ektii aclarn pasif seyircileri
olarak kalmadklar, kalamayacaklar iin bu aclar halkla kardee
paylamak ve yan sra halka yol gstermek, halkn kendi
yaayndan devirdii rneklerle onu pratik mcadeleye
hazrlamak adna halka gitme kararndalar. Bir ksm fabrika
iilerinin arasna karp onlarla eit koullarda alacaklar;
iiler arasnda komnalizm ruhunu yaymaya uraacaklar...
Fabrikalara gitmeyenler krsal koloniler kurmaya alacaklar.
Buralarda topran ortak kullanmnn (kyllerimiz bu ii
1 Sergey Gennadiyevi Neayev (1847-1882) Bakunin'in 1869-70 yllarnda
talihsiz bir ibirlii iine girdii militand. Bu gen devrimci patolojik bir vakayd.
1872'de adi bir sulu olarak isvire tarafndan Rusya'ya iade edildi, Moskova'da
oluturduu devrimci evrenin yelerinden birini ldrmek suundan yargland ve
bir kalede hcre hapsiyle cezalandrld, orada da ld, Dostoyevski Neayev
olayn Ecinniler roman iin temel almttr,
334
DEVLET VE ANAR

iyi bilirler) yannda ekonomik bakmdan zorunlu bir ilkeyi

(kyllerimiz ite bunu hi bilmezler) getirecek ve uygulayacaklar:
Gerek adalet temelinde (gl ve yeterli olandan daha fazla, zayf
ve yetersiz olandan daha az alma talep eden ve getiriyi
almaya gre deil gereksinimlere gre letiren yasal deil
insani adalettir bu) ortak topran kolektif bir biimde ekilmesi ve
rnlerin veya rnlerin deerinin eit paylalmas ilkesi.
Kylleri kendi rnekleriyle ve bilhassa kolektif emein
rgtlenmesi yoluyla elde etmeyi bekledikleri faydalarla cezbetmeyi umuyorlar. Baarsz 1848 Devrimi'nin ardndan tkaryal-

laryla beraber, Yeni karyasn kuraca Amerika'ya doru yola

ktnda Cabet'in tad umut da buydu.1 Bu giriim olduka ksa
mrl oldu, stelik Amerikan topraklar byle bir deneyimin
baans bakmndan Rus toprandan ok daha elverili olmasna
ramen. Dahas Amerika'da tam bir zgrlk, bizim Tanrnn cezas
Rusya'mzda ise ar saltanat sryor... Tm bunlar zellikle aklda
tutulmas gereken noktalardr.
Fakat halk hazrlkl klma ve barl bir biimde ikna etme
niyetinde olanlarn beklentileri daha da ileri gidiyor. Bireyin tam
zgrl temelinde kendi dahili hayatlarn rgtlemek yoluyla Rus
kleliinin altnda yatan patriarkalizm alaklna kar savamak
istiyorlar. Toplumumuzdaki balca ktl canevinden vurmak ve
bylece halkn idealinin slahna, doru-

1 Etenne Cabet (1788-1856), ilk Fransz sosyal isti erindendi. 1840'da komnist
ilkeler temelinde rgtlenmi ideal bir toplumu casvir ettii yaygn olarak okunan
fkaya'ya Yolculuk adl topik romann yaynlad, 1848'de "karyanlann" ilk blm
(daha sonra bizzat Cabet ve baka yandalar da onlara katld) Cabet'in fikirleri
temelinde bir koloni kurmak adna Fransa'dan Amerika'ya doru yola kt.
Teksas'a yerlemek dorultusunda baarsz bir giriimin ardndan Nauvoo'ya
gittiler (Illinois'te). Ikarya ad verilen kolonilerinde ekimelerden kaynakl
sorunlar ba gsterdi ve ksa zaman inde blndler. Kolonide kalanlar 1895'e
dek varlklarn srdrdler.

335

MIHAILBAKUNIN

dan doruya halk iinde pratik adalet, zgrlk kavramlarnn ve

pratik kurtulu yntemlerinin yaygnlk kazanmasna yardmc olmak
istiyorlar.
Btn bunlar pek ho, yce gnll ve asilane istekler, fakat hayata
geirilmeleri imknsz. Herhangi bir yerde baar kazansa dahi bu,
denizde bir damla olacak, halk hazrlamak, harekete geirmek ve
zgrletirmek adna yetersiz kalacaktr. Muazzam bir kaynak ve
enerji gerektirecek, bunun karlnda olduka nemsiz sonular
alnacaktr.
Kuku yok ki byle planlar yapp, onlar samimiyetle hayata
geirmeye niyetlenenler Rusya gereinin rezilliinden gzleri
kararm bir biimde hareket ediyorlar. Daha planlarn uygulamaya
koyar koymaz urayacaklar ciddi ve korkun d krkln
kestirmek g deil; belki birka ansl durum sz konusu
olacaktr, fakat bu daha fazla ilerlemelerine, devam edecek gc
bulmalarna yetmeyecektir.
Eer baka bir alternatif grmyorlarsa braknz denesinler, ama

onlara bunun yoksul halkmzn kurtuluu ve zgrl adna pek az

getirii olacan da anlatmay ihmal etmeyin.
Dier ynelim ise militan, isyankr olandr. Bizim inandmz ve
kurtulu beklediimiz yegne ynelim ite budur.
Halkmzn aka yardma ihtiyac var. Halkmz o denli aresiz bir
dar boazda ki kyler hi aba gstermeden bile ayaa
kaldrlabilirler. Ama ne kadar baarl olurlarsa olsunlar bireysel
patlamalar yeterli deildir; bir ayaklanmann tad tm faydalara
karn byledir bu. Kyllerin hepsi ayn anda ayaa frlamaldrlar.
Stenka Razin ve Pugaev liderliindeki geni halk hareketleri bunun
mmkn olduunu fazlasyla gstermilerdir. Bu hareketler
halkmzn bilincinde gerekten yaayan bir ideal olduunu ve halkn
bu ideali gerekletirmek adna a336
DEVLET VE ANAR

ba gsterdiini ortaya koymulardr, baarsz olmalar, bu idealin

birtakm esasl yanllar iermesinden kaynaklanmtr.
Bu yanllar tespit ettik ve bunlarla savamann devrimci
genliimizin asli ykmll olduuna dair inancmz ifade ettik.
Bu tr bir mcadelenin mmknln vurgulamak iin, onun uzun
zamandr halk arasnda varolduunu gsterdik.
Patriarkalizme kar her kyde, her ailede fiilen bir sava
yrtlyor. Komn ve mir, nefret beslenen devlet iktidarnn ve
brokratik keyfiyetin o denli aleni aralar haline geldiler ki artk
devlete ve brokrasiye kar ayaklanmak, ayn zamanda komn ve
mir despotizmine kar da ayaklanmak anlam tayor.
Geriye ara tapnma meselesi kalyor. ara tapnmann,
Yardmsever mparator Aleksander'n bilgece ve insani politikalar
sayesinde usanan halkn bilincinde giderek zayflyor olduuna
nanyoruz. Serf sahibi asil genellikle halkn nefret dolu
imeklerini toplayan bir paratoner ilevi grmekteydi ama artk
deil. Asil veya toprak sahibi tccar, zengin kulak ve bilhassa
memur arn melekleri veya bamelekleri olarak baki kaldlar. Ama
memur ann iradesini icra eder. Her eye ramen kylmz nihayet
ara anlamsz tarihsel inancnn bana ne iler atn anlamaya
balyor. Nasl anlamasn? On yldan beri Rusya'nn drt bir
kesinden ara ricaclar gnderiyor ve ardan alabildii tek bir
cevap var: "Size daha fazla zgrlk yok!"1
Ne derseniz deyin, Rus kyls cahil olabilir ama enayi deildir.
Bunca hakarete, bunca ikenceye, stne stne gelen bunca

olguya ramen ardan daha beter bir dman olmadn

1 Kyllerin 1861 serfliin kaldrlmas koullarndan duyduklar honutsuzluk ve

daha kapsaml yeni bir zgrletirmenin ilan edileceine dair yaygn inanlarna
gnderme.
337
MIHAILBAKUNIN

anlamamas iin kusursuz bir aptal olmas gerekirdi. Bunu ona

aklamak ve hissettirmek iin her frsat deerlendirmek, halkn
gndelik hayatnn acl ve trajik olaylarndan yararlanmak, ona
hayat hakk tanmayan memurlarn, toprak sahiplerinin, rahiplerin
ve kulaklarn yapt zulmlerin, hakszlklarn, yamann hepsinin
ann iktidarndan kaynaklandn, ona dayandn ve ancak onun
sayesinde mmkn olabildiini gstermek; yani uzun lafn ksas, o
denli nefret besledii devletin bizzat arn kendisi olduunu
gstermek... Bugn bu, devrimci propagandann dorudan ve balca
ykmlldr.
Fakat yeterli deil. Bugne dek Rusya'da genel bir halk isyann
sekteye uratan ve imknsz klan esas problem, komnlerin kendi
kendilerine yeter olmalar, yerelliklerinden kaynakl yaltlmlklar
ve blnmlkleridir. Btn kylerin, kazalarn ve mmknse
blgelerin en ilerici kyllerini, doal devrimcilerini birletirmeli ve
mmkn olan her yerde, ayn hayati ba fabrika iileriyle kyller
arasnda da yaratmalyz. Bu balar kiisel balar olarak
kaldklarnda hibir ey ifade etmeyeceklerdir. Bu ii yrtrken
elbette her bir kyn, her bir kasabann ve her bir blgenin en iyi
ve ilerici kyllerinin, en alkan unsurlarnn dier kylerin,
kasabalarn blgelerin tmnde varolan yoldalarn bilebilmeleri
gerekmektedir.
Bu ilerici bireyleri (ve btn halk olmasa da, onlar zerinden byk
bir halk kesimini, halkn en hareketli kesimini) ilkin bir btn olarak
halkn, Rusya apndaki ve hatta dndaki tm kylerin, kasabalarn
ve blgelerin ayn kaderi ve dolaysyla tek bir ortak davay
paylayor olduuna inandumalyz. Onu, halkn yenilmez bir gc
olduuna, imdiye dek kurtulua varamamasnn sadece
younlaamamasndan, her yerde ezamanl olarak ve uyum iinde
hareket edememesinden dolay gsz dmesinden
kaynaklandna ikna etmeliyiz. Bu gcn youn338
DEVLET VE ANAR

lamas iin kylerin, kasabalarn ve blgelerin ortak bir plan

dorultusunda, genel bir kurtulu hedefiyle birlemesi gerekir.

Halkmzda gerek bir birlik ruhu ve bilinci yaratmak iin, herhangi

bir yerde ba gsteren bir ky veya fabrika ayaklanmas hakknda,
Bat Avrupa proletaryasnn rettii nemli devrimci hareketler
hakkndaki bilgileri derhal Rusya'nn drt bir kesine, en ufak
yerleim birimine dek yayabilecek bir halk gazetesi yaratlmaldr.
Ne tr olursa olsun: ster matbaayla, ister tabas-k, elyazmas,
hatta szle... O zaman kyller, fabrika iileri kendilerini
yaltlm hissetmeyecekler, aksine arkalannda ayn esareti yaayan
ama zgrlemek iin ayn tutkuyu ve iradeyi de tayan, evrensel
bir frtnaya hazrlanan devasa bir emekiler dnyas olduunu
bileceklerdir.
Grev budur ve biz aka bunun devrimci propagandann biricik
hedefi olduunu syleyeceiz. Gen insanlarmzn bu hedefe nasl
ulaacaklarn kesin olarak tayin etmek yakk almaz.
Tek bir ey syleyeceiz: Rus halk genliimizle ancak kendi
hayat, kendi kaderi, davas ve umutsuz isyan iinde karlatnda
onu kendisinden bir para kabul edecektir. Genlik u andan
balayarak artk tank vasfyla deil aktif katlmc vasfyla, her
zaman ve her yerde, byk olsun olmasn tm halk ayaklanmalarnn,
frtnalarnn en nnde, kendini dzeni ykmaya adam olarak yer
almaldr. zenle tasarlanm ve belirlenmi bir planla uyum iinde
hareket ederek, faaliyetlerini zaferin vazgeilmez art olan
birleiklii yaratmak ynnde en sk disiplinle seferber ederek,
kendisini ve halk sadece direni iin deil, cesaretli bir saldn in
de hazrlamaldr.
Sonu mahiyetinde birka sz daha ekleyelim: Entelektel
proletarya dediimiz ve bugnden sosyal devrimci bir pozisyonda
(yani basite mitsiz ve imknsz bir pozisyonda) olan s339
MJHAIL BAKUNN

mf eer utan iinde ve beyhude yere telef olmak istemiyorsa

sosyal devrim davasna bilinli bir tutkuyla balanmaldr. Bu snf
imdi artk, bir halk devrimini hazrlamaya, yani rgtlemeye
arldr. Baka bir alternatifi yoktur. Ald eitim ona elbette ki
soyguncularn, smrclerin ve zuliimkrlann safnda az ok
avantajl bir mevki salayabilir. Ancak giderek ok az sayda insan
bu mevkilere ulaabiliyor. Bunlarn ou, ellerinde sadece ihanetin
utanc ve sefillii, nemsiz bir biimde ve alaka yok olmaya
mahkmdurlar. Bizim armz ihaneti d-nemeyen, imknsz
gren insanlaradr.

Sizler; Rus halkn smrenlerin, ezenlerin ve Rus halknn

dmanlarnn dnyasndan geri dnsz bir biimde kopup
kendinize, halkn kurtulu davasna ait bir sermaye, sadece halk
propagandas temelinde, gnbegn hareket kazanan ve rgtlenen
genel bir halk ayaklanmas temelinde oalacak bir sermaye olarak
bakmalsnz.
www.iskenderiyekutuphanesi.com

340

EK B ZRH SLAV SEKSYONU'NUN PROGRAMI1

1) Slav Seksiyonu Uluslararas i Birli'nin ilk Kongre-si'nde
(Cenevre, Eyll 1866) onaylad temel hkmleri btnyle kabul
ederken, devrimci sosyalizm ilkelerinin propagandasn yapmay ve
Slav lkelerindeki halk glerini rgtlemeyi zel hedef olarak
kendi nne koyar.

1 Bakunin 1872 Temmuz'unda Enternasyonalin Slav Seksiyonu'nu kurdu. ounluu

Rus, kk bir ksm da dou Avrupal Slavlard; on be-yirmi kadar yesi vard.
1872'nin Austos aynda Bakunin Slav Seksiyonu'mn programn kaleme ald. Bu
program ak bir biimde, Bakunin'in ertesi yl Devlet ve Anari'de gelitirecei
temel fikirlerin ipularn veriyordu. Bakunin programn asln Rusa ve Franszca
olarak yazd. Asl metnin sadece Franszca versiyonu bugne ulamtr. Burada
evrilmi olan Devlet ve Anarfi'nin Rusa basksna eklenmi olan 1873 tarihli
metindir ve dierinden ok ok az farkllk gstermektedir. Bkz. Lehning, ed.,
Archves Bakounine, III, ss. xvi-xix, ve 1872 tarihli Franszca metin iin.ss.
185-186.
341
MlfiAlL BAKUNN

2) Slav Seksiyonu, pan-Slavizme, yani Slav halknn Rus

mparatorluu'nun ve pan-Almancln, yani imdilerde kendilerini
dev bir sahte halk devleti halinde rgtlemeye uraan Almanlarn
burjuva uygarlnn destekleriyle kurtulmas zlemlerine ve
tezahrlerine kar ayn enejiyle mcadele edecektir.
3) Bizce kitlelerin gerek ve topyekn kurtuluu iin tm artlar
yanstmakta olan biricik program anarist devrimci programdr. Bu
program benimseyerek, hangi biim altnda olursa olsun devletin
varlnn halkn zgrlyle elitiine ve devletin halklarn
uluslararas kardee dayanmasn engellediine inanarak
devletlerin hepsini ykmak istiyoruz. Bilhassa Slav halklar iin bu
bir lm kalm meselesidir; yan sra Trkler, Macarlar veya
Almanlar gibi baka rklardan halklarla barmasnn da yegne
yntemidir.
4) Devletle beraber adli hukuk adna dayanan her ey, yasama ve
yrtme araclyla yukardan aaya yaratlm olan ve tek amac

egemen snflarn karna halkn emeinin smrsn

kurumlatrmak ve sistemletirmek olan her yap yok olmaldr.
5) Devletin ve adli hukukun ortadan kaldrlmas, zorunlu olarak
beraberinde miras yoluyla geen, insani adaleti engelleyen bireysel
mlkiyetin ve buna dayal yasal ailenin de ortadan kaldrlmas
sonucunu verecektir.
6) Devletin, mlkiyet haklarnn ve yasal ailenin yok edilmesi halkn
hayatnn aadan yukarya, olaylarn zorlamasyla herkes adna
olanakl ve zaruri hale gelecek olan kolektif emek ve mlkiyet
temelinde rgtlenmesini mmkn klacaktr.
7) Slav Seksiyonu materyalizm ve ateizm iddiasyla her trden
kutsal tapnmaya kar, resmi ve gayr resmi dinsel inanlarn
hepsine kar mcadele edecektir. Herkesin vicdan ve d342

DEVLET VE ANAR

nce ve dncelerini yayma hakkna tam saygy szl ve eylemli

bir biimde savunurken bu zararl dncenin kleliin onaylanmas
olduu ve hep byle kalaca inancyla tm dinsel, metafizik,
kuramsal, politik ve yasal tezahrleriyle birlikte ilahiyat
dncesini ykmak iin uraacaktr.
8) Seksiyon'un pozitif bilimlere gveni tamdr; cinsiyet ayrm
olmakszn herkese eit bilimsel eitim talep eder. Fakat bilginlerin
hkmetinin btn ynetimlerin dman olduunu bilir ve bu
zararl hkmet biimini nefretle reddeder.
9) Slav Seksiyonu erkekler ve kadnlar adna zgrln yan sra
eit hak ve ykmllkler de talep eder.
10) Slav Seksiyonu Slav halklarnn zgrl iin mcadele
ederken hibir ekilde ulusal duygular araclyla baka rklardan
halklara dman olan ayr bir Slav dnyas rgtlemeyi
nermemektedir. Aksine abas, Slav halklarnn Uluslararas ii
Birlii'nin zgrlk, eitlik ve evrensel kardelik temelinde
ulamay grev bildii ortak insanlk ailesine katlmalar ynnde
olacaktr.
11) Enternasyonalin zerine ald byk grevi gz nne alarak
(kitlelerin her eit vesayet ve tahakkmden kurtuluu) Slav
Seksiyonu Enternasyonal iinde herhangi bir yksek otorite veya
ynetimin yaplanmasna, zerk seksiyonlarn zgr
federasyonundan baka hibir rgtlenmeye izin vermez.
12) Slav Seksiyonu Genel Konsey veya genel bir kongrece
emredilen resmi bir doruyu ya da tek tip bir politik program

tanmaz. Sadece bireylerin, seksiyonlarn ve federasyonlarn, btn

lke iilerinin smrclere kar yrttkleri ekonomik mcadele
temelindeki tam dayanmalarn tanr. Bilhassa Slav iilerini bu
mcadelelerin pratik sonularnn iine ekmeye alr.
343

MHA1LBAKVN1N

13) Slav Seksiyonu btn lke seksiyonlar iin, a) felsefi ve

toplumsal propaganda zgrl, b) dier seksiyonlarn ve
federasyonlarn zgrln ihlal etmedike herhangi bir politikay
yrtme zgrln, halk devrimi iin rgtlenme zgrln,
dier lkelerin seksiyonlar ve federasyonlaryla iliki kurma
zgrln tanr.
14) Jura Federasyonu bu ilkeleri yksek sesle (aka) beyan
ettii ve samimiyetle hayata geirdii iin Slav Seksiyonu Jura
Federasyonuna katlmtr.1
1 svire'nin Jura Dalar blgesinde saat yapmnda alan zanaatkarlardan
oluan Jura Federasyonu, Bakunin yandalarnn Enternasyonal'dek en salam
kaleleriydi.

344
-sOn-

www.iskenderiyekutuphanesi.com