KTSADA GR DERS NOTLARI

ktisadn Tanm ve Temel Kavramlar

Bir bilim dal olarak iktisadn tanmn ve ilgi alann aklayabilmek
ktisat, sonsuz olan insan ihtiyalarnn snrl kaynaklarla nasl karlanacan inceleyen bir sosyal
bilimdir. ktisat bir sosyal bilim olma yannda, analitik bir yapya da sahiptir. nsanlarn iktisadi
davranlar ile mallarn retim, tketim ve datm faaliyetlerini inceler.
ktisatlar tarafndan gerekletirilen analizlerde uygulanan yntemleri aklayabilmek
ktisat, bir sosyal bilim olmasna ramen byk lde matematiksel yntemler kullanr. ktisat nce
bir konuyla ilgili gerekleri toplar, daha sonra bu toplad gerekler yardmyla teori oluturur ve
nihayet bu teoriler yardmyla eitli sorunlarn zmne ynelik iktisat politikalar gelitirir. ktisatnn
evremizdeki gnlk olaylara baknda kulland ilkeleri ve bu konuda dlen hatalar
aklayabilmek
ktisadi dnme tarz rasyonel davran, karar alma srecinde fayda ve maliyetleri esas alma ve
deiimi inceleyen marjinal analiz kavramlarna dayanr.
ktisadi dnme sistematii iinde dier artlarn sabit kald, korelasyon ve nedensellik ilikisinin
farkl kavramlar olduu ve nihayet, birey iin doru olann btn iinde doru olaca sonucunun hatal
olduu unutulmamaldr.
ktisat, makro iktisat ve mikro iktisat, pozitif ve normatif iktisat olmak zere eitli blmlere ayrlr.
Mikro iktisat, iktisadn daha ok firma, retici ve tketici gibi bireysel karar birimlerinin davranlarn
inceleyen blmdr. Makro iktisat ise iktisadn daha ok enflasyon, ekonomik byme ve d ticaret
gibi makro byklklerini inceleyen blmdr. Pozitif iktisat, daha ok ne olduunu anlamaya alr.
Bu nedenle pozitif iktisat deer yarglar iermez. Normatif iktisat ise daha ok ne olmas gerektii
konular zerinde durur ve deer yarglar ierir. Gnlk yaamda farkl anlamlarda kullandmz
kavramlara iktisatlarn verdikleri anlamlar aklayabilmek
Ekonomik birimler hane halklar, firmalar ve devlet olarak e ayrlr.
htiya, tatmin edildii zaman haz, tatmin edilmedii zaman sknt yaratan duygulardr. htiyalar
zorunlu ve zorunlu olmayan ihtiyalar olmak zere ikiye ayrlr. htiyalar, sonsuz olma zelliini
tarlar. Ayrca, ihtiyalar iddet bakmndan farkllklar gsterirler. htiyalar ve ihtiyalar tatmine
yarayan aralarn, ikame edilebilirlik zellikleri vardr.
nsanlara fayda veya tatmin salayan eylere mal denilir. Mallar ekonomik ve serbest mallar olmak
zere ikiye ayrlrlar.
Ktlk, Tercih ve Fayda
Ktlk olgusunun neden olduu tercih yapma zorunluluunu ve bunun ekonomik birimlere ykledii
maliyeti aklayabilmek
Bir ekonomide kaynaklar toprak, emek ve sermayeden oluur. Bu kaynaklar retim faktrleri (ya da
girdiler) olarak adlandrlr.
ktisadi anlamda, alnan her karar ve yaplan her tercih bir maliyet tar. Bir tercih yaparken
vazgemek zorunda kaldmz en deerli alternatif bu tercihin frsat maliyetini oluturur.
Parasal maliyet frsat maliyetinin bir paras olabilir. Ktlk, tercih ve frsat maliyeti kavramlarn bir
araya getirerek ekonomide etkin retim dzeyinin nasl salanabileceini aklayabilmek
Mevcut retim faktrleri ve teknoloji veri iken, belirli bir dnemde ekonominin maksimum dzeyde
retebilecei eitli rn bileimlerini gsteren snr erisi retim imkanlar erisidir. Bu eri ktln
sonularn, ekonomideki tercihleri ve her tercihin frsat maliyetini gstermektedir.

 Bir maln daha fazla retilmesi iin dier maln retiminden vazgeilmesi gereken miktar her
aamada artar. Bu durum artan frsat maliyeti olgusunu ifade eder.
Zaman ierisinde ekonomideki retim faktrlerinin miktar ve nitelii deiebilir, retimde daha st
dzey teknolojiler kullanlabilir. Bu deiiklikler retim imkanlar erisinin yer deitirmesine neden
olur. retim imkanlar erisi saa doru kaydka toplum iin daha nce imkansz olan mal
bileimlerinin retimi imkan dahiline girer. Ne, nasl, kimin iin retilecektir eklinde zetlenen iktisadi
sorularn cevaplanabilmesi iin gelitirilen karar mekanizmalarn aklayabilmek
Ne, nasl, kimin iin retilecektir? sorunlarnn zm iin benimsenen karar mekanizmas
ekonomik sistemlerin temelini oluturur. Bu sorunlarn zm tamamyla piyasaya braklmsa
piyasa ekonomisi, tamamyla devlet tarafndan salanyorsa kumanda ekonomisi, devlet ve piyasa
tarafndan birlikte salanyorsa karma ekonomix sisteminden sz edilir.
Tketicilerin rasyonel davranarak en yksek fayda dzeyini salayan tercihleri nasl yapacaklarn
aklayabilmek
Ekonomik birimlerin tketim eyleminden amalar elde ettikleri toplam fayday maksimize etmektir.
Bir maln ilave miktarlar tketildike toplam faydada meydana gelen deime marjinal fayda olarak
tanmlanr. Marjinal fayda her ilave tketimle birlikte azalr ve belirli bir tketim dzeyinde sfra iner.
Marjinal faydann sfr olduu tketim dzeyinde toplam fayda maksimumdur.
Bir mal iin harcanan bir birim parann marjinal faydas, bir baka mala harcanan bir birim parann
marjinal faydasna eit olduunda tketici maksimum fayday elde eder. Bu nedenle tketilen tm
mallarn marjinal faydalarnn fiyatlarna orannn birbirine eit olmas durumunda tketici dengeye
gelir.
Arz ve Talep
Talep ve talep erisi kavramlar ile talebi belirleyen faktrleri aklayabilmek.
Dier koullar sabitken, bir maldan satn alnmak istenen miktar, bu maln fiyat ile ters ynde deiir.
Bir maln fiyat ile talep miktar arasndaki ters ynl iliki gelir ve ikame etkileri aracl ile
aklanabilir.
Talep erisi talep tablosunun grafik gsterimidir ve eitli fiyat dzeylerinde satn alnmak istenen
mal miktarn gsterir. Bu nedenle talep erisi zerindeki bir nokta belirli bir fiyattan talebe karlk
gelir. Dier koullar sabitken, maln fiyatnda meydana gelecek bir deime ayn talep erisi zerinde
aaya veya yukarya hareket edilmesini gerektirir.
Fiyatn dnda talebi etkileyen ve sabit kabul edilen faktrlerde ortaya kacak bir deime talep
erisinin bir btn olarak saa veya sola kaymasna neden olur.
ktisatta talep edilen miktardaki deime ile talepteki deime kavramlarn ayrt etmek gerekir. Talep
miktarndaki deime maln fiyatndaki deime nedeniyle ortaya kar ve talep erisi zerinde
hareketlenmeye neden olur. Talepteki deime ise talebi etkileyen ve analizde sabit kald kabul
edilen faktrlerdeki deime sonucu ortaya kar ve talep erisinin bir btn olarak yer deitirmesine
yol aar.
Arz ve arz erisi kavramlar ile arz belirleyen faktrler
Dier koullar sabitken, bir maldan satlmak istenen miktar bu maln fiyat ile ayn ynde deiir.
Bir maln fiyat ile arz miktar arasndaki doru ynl iliki retim imkanlar erisi ve kar
maksimizasyonu amac kullanlarak aklanabilir.
Arz erisi arz tablosunun grafik gsterimidir ve eitli fiyat dzeylerinde satlmak istenen mal
miktarn gsterir. Bu nedenle arz erisi zerindeki bir nokta belirli bir fiyattan arza karlk gelir. Dier

koullar sabitken, maln fiyatnda meydana gelecek bir deime ayn arz erisi zerinde aaya veya
yukarya hareket edilmesini gerektirir.
Fiyatn dnda arz etkileyen ve sabit kaldklar kabul edilen faktrlerde ortaya kacak bir deime
arz erisinin bir btn olarak saa veya sola kaymasna neden olur.
ktisatta arz edilen miktardaki deime ile arzdaki deime kavramlarn ayrt etmek gerekir. Arz
miktarndaki deime maln fiyatndaki deime nedeniyle ortaya kar ve arz erisi zerinde
hareketlenmeye neden olur. Arzdaki deime ise arz etkileyen ve analizde sabit kaldklar kabul
edilen faktrlerdeki deime sonucu ortaya kar ve arz erisinin bir btn olarak yer deitirmesine
yola aar.
Piyasa dengesi kavramn ve oluumu
retici ve tketici kararlarnn nasl koordine edilecei sorunu piyasada zmlenir. Arz ve talebin
karlkl etkileimi sonucu piyasa dengesi (denge fiyat ve miktar) arz ve talebin eitlendii fiyat
dzeyinde belirlenir.
Fiyat denge fiyatnn zerinde kald srece piyasada bir artk, denge fiyatnn altnda kald srece
de bir ktlk sorunu mevcut olacaktr.
Piyasa dengesindeki deiiklikleri
Piyasa denge noktasnn deimesi arz ve talep erilerinin birisi veya ikisi birden yer deitirdiinde
deiecektir.
Ulalan yeni denge noktasna gre denge fiyat ve denge miktarnn ne kadar etkilenecei erilerin
yer deitirme miktarna bal olarak belirlenecektir.

Esneklik
Talebin fiyat esneklii kavramn, bu kavramn pratikte kullanmn ve iktisadi yorumunu kavrayabilmek,
talebin fiyat esnekliini belirleyen faktrleri aklayabilmek
Talebin fiyat esneklii, bir maln talep edilen miktarnn bu maln fiyatna kar duyarllnn
lsdr. Talebin fiyat esneklii, bir maln talep edilen miktarndaki yzde deimenin o maln
fiyatndaki yzde deimeye oranlanmas ile hesaplanr .
Ekonomistler, talep erilerini talebin fiyat esneklii katsaylarna gre snflandrrlar. Bu
snflandrmada katsaylarn mutlak deerleri kullanlmaktadr. Buna gre Ed<1 iin inelastik talep yada
esnek olmayan talep, Ed= 1 iin birim esnek talep, Ed>1 iin esnek talep terimleri kullanlr.
Tm negatif eimli dorusal talep fonksiyonlarnda, talep erisinin orta noktas birim esneklii
gsterirken, orta noktasnn zeri esnek, bu noktann alt ise inelastik talebi gstermektedir.
Fiyat esneklii kavramnn nemli kullanmlarndan birisi, bir rnn fiyat deitii zaman, satclarn
elde edecei toplam haslat ya da tketicilerin bu rn iin yapaca toplam harcamann ne olacann
tahmin edilmesine olanak tanmasdr.
Talebin fiyat esnekliini etkileyen faktrler arasnda rn iin ikame edilebilirliin derecesi, rnn
tketici btelerindeki nemi, fiyat deimelerinin geici ve srekli olmas, maln tatmin ettii ihtiyacn
nitelii (zorunlu ve lks mal) gibi faktrler yer alrken, esneklik zaman ierisinde de deiim
gsterebilmektedir.
Fiyat dndaki dier faktrlerde meydana gelecek deimeler karsnda talebin gsterecei tepkiyi
deerlendirebilmek, bu tepkinin pratik kullanmn ve iktisadi yorumunu aklayabilmek
Gelir esneklii, parasal gelirde yzde bir oranndaki bir deiiklik sonucu talep miktarnda meydana
gelen yzde deimedir. Gelir artt zaman talep artyorsa, gelir esneklii pozitif bir say olarak elde
edilecektir. Bu tr mallar normal mal olarak nitelendirilir ve mallarn ounluu bu tanmlamaya

uymaktadr. Ancak baz mallar vardr ki, gelir artt zaman bunlarn talebinde azalma olur. Bu
durumda gelir esneklii negatiftir. Negatif gelir esneklii olan mallar dk mal olarak tanmlanr.
apraz talep esneklii, bir maln fiyatndaki yzde deimenin bir baka maln talep miktarnda
neden olduu yzde deimeye ilikin bir lttr ve Aadakilerden hangisi mal miktarndaki yzde
deimenin B mal fiyatndaki yzde deimeye oran eklinde hesaplanr. apraz talep esneklii
ikame mallar iin pozitif, tamamlayc mallar iin negatif deer alr. Arzn fiyat esneklii kavramn ve
kullanmn aklayabilmek
Arz esneklii reticilerin fiyat deiimlerine kar duyarllklarn lmektedir. Arz esneklii, bir maln
arz edilen miktarndaki yzde deiimin fiyatndaki yzde deimeye orandr.
Arz esneklii de eimden farkldr ve birim iermeyen bir ldr, yani fiyat ve miktarn nasl
lldne bal deildir. Arz esneklii snflandrlrken Es<1 iin inelastik arz, Es=1 iin birim esnek
arz, Es>1 iin ise esnek arz deyimleri kullanlr.
Arzn fiyat esnekliini etkileyen en nemli faktr, firmalarn giderlerini retime ayarlayabilme
derecesidir.
Arz-Talep Uygulamalar
Devletin piyasaya mdahale etmek amacyla kulland fiyat kontrol yntemlerini ve bu trden
mdahalelerin piyasada oluan fiyat ve ilem hacmi zerindeki olas etkileri

Devlet yasa ya da dzenlemelerle (ynetmelik, tebli gibi) belirli bir mal ya da hizmetin fiyatn tespit
eder veya snrlama getirirse fiyat kontrollerinden sz edilir. Uygulamada belli bal fiyat mdahalesi
yntemleri taban ve tavan fiyat uygulamas, asgari cret uygulamas, tarmsal destekleme
uygulamalar ve kira kontrolleridir.
Mal ve hizmet arz edenleri korumak amacyla, devletin bir mal veya hizmete ilikin minimum fiyat
belirlemesi taban fiyat olarak bilinirken, mal ve hizmet talep edenleri korumak amacyla bir mala ilikin
maksimum fiyat belirlemesi tavan fiyat uygulamas olarak adlandrlr.
Bu balamda asgari cret uygulamas, tarmsal destekleme politikalar, kira kontrolleri gibi politikalar
devletin ok sk kulland fiyat kontrol politikalar arasnda yer alr. Devletin piyasaya mdahale etmek
amacyla kulland miktar kontrol yntemlerini ve bu trden mdahalelerin piyasada oluan fiyat ve
ilem hacmi zerindeki olas etkilerini aklayabilmek
Devletin kota ad altnda arz edilen mal miktarna snrlama getirmesidir. En ok bilinen kota
uygulamalar retim kotalar ve ithalat kotalardr.
retim kotas, arz edilen mal veya hizmet miktarn snrlayarak, rekabet koullarnda olumu piyasa
fiyatn reticilerin lehine arttrmaya dnk devlet politikasdr.
thalat kotas, belli bir dnem boyunca ithal edilecek rn miktar zerine bir tavan koyulmasdr.
Devletin piyasaya mdahale etmek amacyla vergileme yetkisinden kaynaklanan gcn nasl
kullanacan ve ekonomik birimlerin vergiler karsnda gsterecei tepkinin piyasa dengesinin
oluumuna etkilerini aklayabilmek
Belli bir maddi l zerinden (arlk, uzunluk, adet, hacim gibi) alnan vergiler spesifik vergiler
olarak tanmlanrken, belirli bir parasal deerin yzdesi eklinde hesaplanan vergiler ise ad valorem
vergiler olarak isimlendirilir.
Uygulanacak bir sat vergisinin denge zerindeki etkisi fiyatn artmas ve miktarn azalmas
eklindedir. Verginin ne kadarnn kimin zerinde kalaca-n belirleyen faktr ise arz ve talep
esneklikleridir. rnein, arz ve talep esnekliklerinin ayn olduunu varsayacak olursak, verginin
yarsn tketici yarsn retici deyecektir.
Vergiyi deyen mkellefin bunun bir ksmn veya tamamn fiyat mekanizmas aracl ile dier
kiilere aktarmas vergi yansmas olarak adlandrlr.

Tketici ve retici rant kavramlarn ve piyasa dengesinde meydana gelen deimelerin refah
zerindeki etkileri
Bir maln alclar asndan toplam deeri ile bu mallar reten reticilerin toplam maliyetleri
arasndaki fark toplam rant olarak bilinirken, tketicinin bir mal iin demeye hazr olduu fiyat ile
gerekte dedii fiyat arasndaki fark tketici rant, reticinin rettii mal satmaya raz olduu fiyat ile
gerekte sat yapt fiyat arasndaki fark retici rant olarak adlandrlr.
retim ve Maliyetler
retim, firma ve retim faktrleri kavramlarn kullanarak retim fonksiyonunu aklayabilmek
Her firma piyasaya sunaca mal ve hizmetleri retebilmek iin bir takm maliyetlere katlanmak
zorundadr. Firma krn maksimize etmeye alt iin retimini en dk maliyetle gerekletirme
abas ierisindedir. Firmann retip, piyasaya srecei rnn miktar, firmann katland maliyetler
ile rnn piyasadaki sat fiyatna gre belirlenir.
Veri teknoloji erevesinde, bir rnn miktarnn arttrlmas, girdilerin arttrlmasna baldr. Girdiler
ile elde edilen rnler arasndaki bu ballk ilikisi retim fonksiyonu ile zetlenmektedir.
retim srecinde kullanlan girdiler sabit ve deiken olmak zere iki grupta deerlendirilir. Sabit
girdiler, rn miktarndaki deime karsnda belirli bir sre iin miktar deimeyen girdilerdir.
Deiken girdiler ise arzu edilen retim dzeyine gre miktar deien girdilerdir.
Ksa ve uzun dnem ayrmn yaparak ksa dnemde firmann retim davrann aklayabilmek
Ksa dnem, retim faktrlerinden sadece bir tanesinin deitirilmesine olanak tanyan sredir.
Deiken girdi miktarnn arttrlmasna bal olarak elde edilen ktya ise toplam fiziki rn denir.
Azalan verim yasas, dier retim faktrleri miktar sabitken, bir retim faktrnn retimde kullanlan
miktarnn arttrlmas durumunda, her ilave birimin salad rn miktarnn azaldn ifade eden
ilikidir.
Marjinal fiziki rn, emek miktarndaki bir birimlik deimenin toplam rn miktarnda meydana
getirdii deiim olarak tanmlanr. Marjinal fiziki rn, emek veriminin nasl bir seyir izlediini gsterir.
Emein ortalama fiziki rn emek birimi bana elde edilen rn miktardr. Genelde emek verimlilii
ile ortalama fiziki rn anlatlmak istenmektedir.
Uzun dnemde firmann retim olanaklarn tartarak firmann karar verme srecini aklayabilmek
Uzun dnemde kullanlan tm girdiler deitirilebilecei iin azalan verimler yasas ilerliini yitirir.
retim lei deitiinde, bunun rn miktar zerindeki etkisine bakmak suretiyle lein verimi
belirlenebilir. lein verimiyle ilgili durumla karlalr. Bunlar; lein sabit, artan ve azalan
verimleridir.
Bir retim faktr iin optimal girdi kullanm dzeyi, girdinin marjinal fiziki rn deerinin girdi fiyatna
eit olduu seviyedir.
Veri bir girdi ve retim dzeyi iin, marjinal fiziki rn greceli olarak yksek olan bir girdiyi ve/veya
dierlerine kyasla fiyat dk olan girdiyi daha fazla kullanmak, maliyeti minimize etmek iin
gereklidir.
Bu minimizasyonun gerekletirilmesi optimal retim tekniinin seimini ifade eder. Firma, maliyetlerini
minimize eden faktr bileimini, her bir girdinin marjinal fiziki rnn fiyatna oranlamak suretiyle
belirleyecektir.
Firmann retim srecinde karlat maliyetleri aklayabilmek ve bunlarn seyrini grafik boyutunda
aklayabilmek

 Ekonomistler, maliyet kavramn muhasebecilerden farkl tanmlamaktadrlar. Muhasebe hesaplarna

yanstlan maliyetler ak maliyetlerdir. rtk maliyetler gerekte deme yaplmayan, ancak bir
alternatiften vazgeilmesi nedeniyle oluan maliyetlerdir. ktisatlar maliyet hesaplamalarna rtk
maliyetleri de dahil ederler.
Ekonomistler ak ve rtk maliyetleri kullanarak kr lerler. Oysa, krn genel muhasebe
standartlaryla yaplan hesaplamasna rtk maliyetler katlmaz.
Firmann ksa dnemdeki maliyetlerini tanmlayabilmek ve bunlarn seyrini grafik boyutunda
aklayabilmek
Firmann retim miktar ile birlikte deien deiken maliyetleri ile retim miktar ile ilikisi
bulunmayan sabit maliyetlerinin toplam toplam maliyetleri verir.
Firmann maliyet erileri fiziki rn erilerinin ters dndrlm halidir.
Marjinal maliyet, firmann retimini bir birim deitirmesi nedeniyle toplam maliyette meydana gelen
deimedir. Firmann ortalama maliyet erileri ve marjinal maliyet erisi optimal retim miktarnn
belirlenmesinde neme sahip erilerdir.
Firmann uzun dnemdeki maliyetlerini tanmlayabilmek
Maliyetler asndan uzun dnemi ksa dnemden ayran temel zellik, firmalarn herhangi bir sabit
maliyetinin olmamas, yani tm maliyetlerinin deiken olmasdr.
Faktr fiyatlar ve teknoloji sabitken, uzun dnem ortalama maliyetler, tm retim faktrlerinin
deimesi sonucunda her bir retim dzeyi iin minimum ortalama maliyetlerden oluur.
Farkl girdi fiyatlar veya farkl teknoloji, farkl ksa ve uzun dnem maliyetlerine neden olur. Daha
dk girdi fiyatlarnda, belirli bir retim dzeyi iin katlanlan retim maliyeti der ve maliyet erisi
btn halinde aaya kayar. Tersi durumda katlanlan retim maliyeti artaca iin maliyet erisi
yukar ya doru yer deitirir.
Tam Rekabet Piyasas
Tam rekabet piyasas ve bu piyasann zelliklerini ve sonular
Tam rekabet, hibir firmann satt rnn fiyat zerinde tek bana kontrol gcnn olmad zel
bir piyasa yapsdr. Tam rekabeti firma fiyat belirleyici deil, fiyat kabullenicidir.
Tam rekabet piyasasnn drt adet varsaym unlardr: Piyasada ok sayda alc ve satc vardr,
mallar homojendir, piyasaya giri ve klar serbesttir, alc ve satclar tam bilgiye sahiptirler.
Tam rekabet koullarnda faaliyet gsteren bir firma, piyasada oluan fiyat esas alarak, bu geerli
piyasa fiyatndan istedii kadar mal satabilir. Bu nedenle, tek bir firmann rnne olan talep erisi,
geerli piyasa fiyatnda tam esnektir (sonsuz esnektir) ve eri yatay eksene paralel bir doru
biimdedir.

Ksa dnemde firmann krn maksimize eden retim dzeyinin nasl belirlendiini farkl
yntemler
Tam rekabet piyasasnda faaliyette bulunan bir firman n marjinal geliri ve ortalama geliri maln
piyasadaki sat fiyatna eittir. Krn maksimize etmek isteyen firma, toplam geliri ile toplam maliyeti
arasndaki fark en yksee karmay amalar.
Firma, marjinal maliyetin marjinal gelire eit olduu retim dzeyinde ve marjinal maliyetin artt
retim dzeyinde krn maksimum dzeye kartr.

 Firmann krn maksimize eden kty retmesi, firmann mutlaka ekonomik kr elde edecei
anlamna gelmez. Eer sat fiyat ortalama toplam maliyete eitse firma ancak normal krla alyor
demektir.
Piyasada gerekleen fiyat, firmann ortalama deiken maliyetini karlama konusunda yetersiz
kalyorsa, firma retimini durdurmaldr. Bu nedenle, firmann ksa dnem arz erisi, marjinal maliyet
erisinin ortalama deiken maliyet erisinin zerinde kalan ksmdr.
Uzun dnemde kr maksimizasyonu salayan retim dzeyinin belirlenmesi
Uzun dnem piyasa (endstri) dengesinde ekonomik kr sz konusu olmaz ve rnn fiyat
minimum ortalama maliyet dzeyine kadar iner .
Firmalar minimum ortalama maliyette retimde bulunduklar iin toplumun btn kaynaklar tam
olarak kullanlr. Yani tam rekabet piyasasnda, uzun dnemde atl kapasite olumaz.
Eksik Rekabet Piyasalar
Tekel piyasasnn tanmn, ileyiini ve tekelci bir firmann olas davranlarn, bunlarn
sonular
Tekel, bir endstride tek bir firmann faaliyette bulundu u piyasa biimidir. Tekel piyasas temel
varsayma dayanr. Bu varsaymlar, tek satcnn olmas, tek bir satcnn yakn ikamesi olmayan bir
mal satmas ve baka firmalarn piyasaya giriini engelleyen olduka etkili engellerin olmasdr.
Tekelci, marjinal maliyetin marjinal gelire eit olduu noktada retim yapp ve bunu da mmkn olan
en yksek fiyattan satarak krn maksimize eder. Tekelcinin satt rnn fiyat marjinal gelirinden
byk olduu iin tekelcinin talep erisi marjinal gelir erisinin zerinde yer alr ve denge retim dzeyi
iin rnn fiyat marjinal maliyetinden byktr.
Tekelci firma ksa dnemde olduu gibi uzun dnemde de, piyasaya giriin engellenmesi nedeniyle
ekonomik kr elde eder. Piyasaya baka firmalarn girmesi, yasal, ekonomik ve teknolojik baz
engellerle kstlanr.
Tekelci farkl mterilerine ayn rn farkl fiyatlarda satarak fiyatn farkllatrabilir. Tekelci fiyat
farkllatrmasn, birinci, ikinci ve nc derece fiyat farkllatrmas eklinde gerekletirir. Tekelci
fiyat farkllatrmas yaparak krn artrr. Tam rekabet piyasasnn aksine tekel piyasasnda kaynaklar
etkin olarak kullanlmaz. Tekelci rekabet piyasasnn tanmn, ileyiini ve tekelci rekabet koullarnda
faaliyet gsteren bir firmann olas davranlarn, bunlarn sonularn aklayabilmek
Tekelci rekabet piyasasnn varsaymlar, birbirinden bamsz olarak hareket eden ok sayda alc
ve satcnn olmas, her firmann farkllatrlm rn satmas ve piyasaya giri ve kn kolay
olmasdr.
Tekelci rekabeti bir firma iin de, fiyat marjinal gelirden byktr ve marjinal gelir erisi, talep
erisinin altnda yer alr. Tekelci rekabeti firma da, marjinal gelirin marjinal maliyete eit olduu
noktada retimde bulunarak krn maksimize eder. Ancak ksa dnemde elde edilen ekonomik kr,
tekelci rekabet piyasasnda piyasaya giriin serbest olmas nedeniyle, uzun dnemde yok olur. Tekelci
rekabet piyasasnda da kaynaklar etkin olarak datlmaz.
Oligopol piyasasn tanmlamak ve oligopol teorilerinin ana hatlar
Oligopol, birbiri ile rekabet eden az sayda byk firmann, her birinin retimindeki deimelerin,
piyasa fiyatn etkileyecek durumda olduu piyasa yapsdr. Oligopol piyasasnda, faaliyette bulunan
az sayda byk firmann, karlkl olarak birbirleriyle bamllk ierisinde olduklar varsaylr.
Oligopolleri rn farkllatrlmasnn olup olmamasna bal olarak saf ve farkllatrlm oligopol
eklinde, firmalar arasndaki bamlln derecesine gre tam veya ksmi oligopol eklinde
snflandrmak mmkndr.

Faktr Piyasalar ve Faktr Gelirleri

Faktr piyasalarnn ileyiini faktr arz ve faktr talebi kavramlar
Faktr piyasas retim faktrlerinin alnp satld piyasadr. Faktr talebi bir trev taleptir ve
retiminde bu faktrlerin kullanld maln talebiyle dorudan ilikilidir. Faktr talebini, talep edilen mal
miktar, faktrlerin verimlilii ve dier faktr fiyatlar etkiler.
Bir firma marjinal rn geliri, marjinal faktr maliyetine eit oluncaya kadar faktr istihdam eder.
Marjinal rn geliri, ek bir faktrn istihdam edilmesi sonucu ortaya kan gelir artdr. Marjinal faktr
maliyeti ise ek bir birim faktr kullanmann maliyetidir. Marjinal rn geliri ayn zamanda firman n
faktr talep erisidir.
Faktr arz ile ilgili kararlar faktr sahiplerince verilir. Bu nedenle geriye dnk faktr arz erisi ortaya
kabilir. Yani faktr arz erisi, dk faktr fiyatlarnda pozitif eime sahipken, yksek faktr
fiyatlarnda negatif eime sahip olabilir.
Faktr gelirlerinin belirlenmesi ve neden farkllat
Faktr gelirleri cret, faiz, rant ve krdan oluur. cretler nominal ve reel cretler olmak zere ikiye
ayrlr. Nominal cretler, cretlerin parasal deerini; reel cretler ise cretin satn alma gcn
gsterir. ktisatlar faizi de nominal ve reel faiz olarak ikiye ayrrlar. Reel faiz beklenen enflasyon
oranna gre dzeltilmi faiz oran iken, nominal faiz oran piyasada geerli olan oran gsterir.
ktisatlar ekonomik rant kavramn gelitirmilerdir. Bu kavram kira kavramndan farkldr. Kr ise bir
iletmenin toplam gelirlerinden cret, faiz ve rant dendikten sonra kalan art temsil eder, kr
giriimcinin retimi organize etmesi ve belli bir risk stlenmesinin karln oluturur.
Kamusal Mallar ve Dsallklar
Kamusal mal kavramn ve zelliklerini tanmlayarak kamusal mallarda etkin retim dzeyinin
belirlenmesi
Toplumun tm yelerinin herhangi bir bedel demeden tketebilecei ve bir kiinin tketiminin bir
bakasnn tketimine engel tekil etmedii mallar kamusal mallardr. Bu mallar toplumda deme
yapan ya da yapmayan tm toplum yelerine fayda salar. deme yapmayanlar bu fayday elde
etmekten mahrum braklmad iin kamusal mallarda bedavaclk sorunu ile karlalr.
Kamusal mallarn varl fiyat sistemi iin sorun yaratr ve piyasa baarszlna neden olur. Bu
yzden, kamusal mallarn retiminde devletin bizzat retimi stlenmesi alternatifi ya da piyasaya
devlet mdahalesi gndeme gelir.
Kamusal mallarn kt dzeyi tm bireysel taleplerin dikey toplamlar ile elde edilen marjinal sosyal
fayda erisi ile marjinal maliyet erisinin kesitii noktada belirlenir. Bedavaclk sorunu yznden
kamusal mallarn retiminde zel kesim etkin kt dzeyinde retim yapamaz. Dolaysyla, kamusal
mallar devlet tarafndan retilir ve genelde vergilerle finanse edilir.
Dsallk kavramn ve zelliklerini tanmlayarak dsallk trlerini iselletirme yntemleri
Bir ekonomik birimin retim ya da tketime ilikin karar bir baka birimin veya birimlerin fayda ya da
maliyetlerini piyasa dnda baka bir yolla etkiliyorsa, dsallklarn var olduunu syleyebiliriz.
Rekabeti piyasalarda ok fazla negatif dsallk ve ok az da pozitif dsallk retilmektedir. Bu durum
kaynaklarn ar ya da dk dzeyde tahsis edilmesine neden olduu iin piyasa baarszlnn da
nedenlerinden biridir.
Devlet, piyasa baarszln gidermek ve dsallklar iselletirmek iin vergi, sbvansiyon, yasal
dzenlemeler ve retimi stlenme gibi aralar kullanr. Dsallklarn iselletirilmesi, marjinal zel
fayda ve maliyetlerin marjinal sosyal fayda ve maliyetleri de kapsayacak ekilde belirlenmesi amacyla
retici ve tketici kararlarna dnk dzenlemelerdir. Bu tanma gre, negatif dsallklarda marjinal
dsal maliyeti iselletirmek iin bu maliyeti marjinal zel maliyete eklerken, pozitif dsallklarda
marjinal dsal fayday iselletirmek iin bu faydan n marjinal zel faydaya eklenmesi gerekir. Bir
dsalln iselletirilmesi bir maln tm sosyal maliyeti ve tm sosyal faydasn yanstt iin

fiyatlarda da bir deime meydana gelecektir.

Negatif dsallklarn olduu durumda, dsall meydana getiren firma veya kii iin, bu ekonomik
faaliyet bir maliyet oluturmazken, maliyet topluma yklenmektedir. Bu durumda, devlet nc
kiilere yklenen bu maliyetle orantl olarak, dsall meydana getiren firma veya kiiden bir
dzenleyici vergi alabilir. Dzenleyici vergilerin amac, bir mal veya hizmetin dsal maliyetini marjinal
zel maliyete eklemektir. Bu amac gerekletirmek iin dzenleyici verginin her birim ktnn marjinal
dsal maliyetine eit olmas gerekir.
Sbvansiyonlar, pozitif dsallklar meydana getiren retim veya tketim faaliyetinin marjinal dsal
faydasn iselletirmek iin kullanlr. Ama, tketici veya retici tarafndan yaplan demeleri
azaltmakt r. Sbvansiyonlar dzenleyici vergi temeline dayanan negatif bir vergi olarak da
dnlebilir.
Mikro ktisattan Makro ktisada Gei
Makro iktisadn douunu ve geliiminin ardnda yatan temel faktrler

Mikro iktisat tek bir mala ilikin piyasann nasl altn ve bireysel karar alma birimlerinin
davranlarn incelerken, makro iktisat bu piyasalarn ve karar birimlerinin btnn ele alr. rnein,
ekonomideki tm birimlerin tketim harcamalarnn, lkede retilen tm mal ve hizmetlerin ortalama
fiyatlarnn, ekonomideki toplam retim dzeyinin nasl belirlendii ve neden deitii makro iktisadn
ilgi alanna girer.
Makro iktisat 1930larda yaanan Byk Bunalmn aklanabilmesi abalar sonucu domutur.
Bu konuda balang olarak Keynesin 1936 tarihli Genel Teori isimli kitabn kabul etmek yaygn bir
grtr.
Makro iktisadn ilgi alanna giren temel konular aklayabilmek
Makro iktisadn temel konular bir ekonomide toplam retim hacminin belirlenmesi ve deimesi,
fiyatlar genel dzeyinin belirlenmesi ve deimesi, isizlik dzeyinin belirlenmesi ve deimesi
eklinde sralanabilir.
lkedeki retim hacminde gzlenen dalgalanmalar konjonktr dalgalanmalar olarak adlandrlrken,
devlet tarafndan izlenen politikalar bu dalgalanmalar n mmkn olduunca yumuatlmasn
hedeflemektedir.
Bu srete isizlik orann ve enflasyon orann makul dzeylerde tutabilmek de hedefler arasnda
saylmaldr. Devletin izledii politikalarla makro ekonomik performans arasndaki ilikiyi
aklayabilmek
Devletin makro ekonomiyi etkilemek amac ile kullanabilecei aralar; maliye politikas, para
politikas ve arz ynl politikalar balklar altnda toplanabilir.
Bunlardan maliye politikas, devletin vergi toplama ve harcama yapma kararlar; para politikas,
merkez bankasnn lkedeki para miktarn kontrol etmeye dnk kararlar; arz ynl politikalar ise
devletin temel olarak retimi arttrmaya dnk kararlar ile ilgilidir.
Bir ekonomide makro adan rol alan barol oyuncular ve bunlarn oynadklar roller
Makro ekonomik karar birimlerinin karlkl olarak birbirleriyle olan ilikileri devresel akm diyagram
erevesinde incelenebilir.
Hane halklar, iletmeler, devlet ve dier lkeler olarak sralanan bu birimlerin gelir ve harcamalar
karlkl olarak elemektedir.
Her grubun harcamas dier grup veya gruplarn gelirini olutururken, bu durum ekonomik ilemlerin
ift tara niteliini yanstmaktadr.

Milli Gelir Muhasebesi

Bir ekonomide retilen mal ve hizmetlerin toplam deerinin belirlenmesi amac ile gelitirilen GSMH
kavramn tanmlamak ve temel zelliklerini aklayabilmek
Bir lkede geliri oluturan faaliyetlerin llmesi milli gelir muhasebesi olarak bilinmektedir.
Milli gelir hesaplar ekonomik faaliyetlerin genel bir zetini sunmann yan sra lkedeki retim,
gelirler ve harcamalar arasndaki karlkl ilikileri de gstermektedir.
Milli gelir muhasebesi kapsamnda hesaplanan temel kavram, ekonomide belirli bir dnemde retilen
tamamlanm mal ve hizmetlerin piyasa deerini ifade eden gayrisafi milli hasladr.
retimin deerinin hesaplamak iin kullanlacak eitli yntemleri
Gayrisafi milli haslann hesaplanmasnda yarat-lan, kazanlan ve harcanan gelir cephelerinden
yararlanlabilir.
Gayrisafi milli hasla belirli bir dnemde yaratlan tm mal ve hizmetlerin parasal deerini ifade ettii
gibi, bu mal ve hizmetlerin retimine katlan retim faktrlerine denen cret, faiz, kr ve rant gelirleri
toplamn da ifade eder.
te yandan elde edilen gelirlerin bir ekilde harcand dnlrse ekonomideki tketim, yatrm ve
kamu harcamalar ile net ihracat toplamnn da yaratlan retimin deerine eit olmas gerekir.
retimin deeri ile ilgili alternatif kavramlar aklayabilmek
Gayrisafi milli hasla retim faaliyetleri srecinde kullanlan makine, tehizat ve binalardaki anma ve
ypranmay gz nne almaz.
Amortisman denilen sz konusu anma ve ypranmalar toplamnn gayrisafi milli hasladan
dlmesi ile elde edilen kavram safi milli hasladr ve lkenin net retim gcn gstermektedir.
Safi milli hasladan mal ve hizmet almlar srasnda denen dolayl vergilerin dlmesi suretiyle milli
gelir ad verilen gelir kavramna ulalr.
lkedeki kiilerin ne kadarlk gayrisafi gelir elde ettiklerini gsteren kiisel gelir kavram ise milli
gelirden datlmayan irket karlar ve sosyal gvenlik kurumlarna yaplan prim demelerinin
dlmesi, kamu ve zel sektr tarafndan yaplan transfer demelerinin eklenmesi ile
hesaplanmaktadr.
Kiilerin eline geen net geliri gsteren ve kiisel gelirden dolaysz vergilerin dlmesi ile
hesaplanan gelir kavram ise kullanlabilir gelir olarak adlandrlmaktadr.
Fiyat deimelerinin retimin deeri zerinde etkisi
Gayrisafi milli hasla piyasa fiyatlar ile lld iin, retim miktarndaki deimelerin yannda fiyat
deimelerini de yanstr.
Nominal gayrisafi milli hasla denilen cari fiyatlarla llen bu deerden fiyat deiikliklerinin etkisini
giderebilmek iin oluturulan fiyat indeksleri kullanlr. Bylece gayrisafi milli hasla baz olarak kabul
edilen belirli bir yln fiyatlar ile ifade edilir ve zaman ierisinde fiyatlarda meydana gelen deimelerin
etkisi giderilmi olur.
Belirli bir yln fiyatlar ile ifade edilmesi halinde elde edilen deer reel gayrisafi milli hasla veya sabit
fiyatlarla gayrisafi milli hasla olarak bilinmektedir. retimin deerini lmek iin gnmzde kullanlan
yntemlerin tad eksiklikleri aklayabilmek
lkedeki retimin deerini gstermesinin yannda, gayrisafi milli hasla kavramnn kullanmnda baz
kstlar sz konusudur. rnein gayrisafi milli has- la deeri, bunun ka kiilik bir nfusla yaratld

konusunda bir bilgi vermemekte, dinlenmeye ayrlan zaman hesaba katmamakta, retilen mallarn
kalitesindeki iyilemeleri gz nne almamakta, retim faaliyetleri sonucu evreye verilen zarar gz
ard etmekte, retimin bileimi ve dalm hakknda bir bilgi sunamamakta ve lkedeki kayt d
ekonomik faaliyetleri kapsam dnda brakmaktadr.
Milli Haslann Belirlenmesi
Tketim harcamalarn ve tasarruflar belirleyen faktrler
Vergilerin olmad bir ortamda tketim ve tasarruf harcamalarnn toplam gelire eit olacaktr. Belirli
bir dnemde yaplacak tketim harcamalarn belirleyen temel faktr gelirdir.
Gelirle tketim harcamalar arasndaki bu iliki tketim fonksiyonu olarak bilinirken, tasarruflarla gelir
arasndaki iliki de tasarruf fonksiyonu olarak adlandrlmaktadr.
Gelir deiikliklerinin tketim harcamalar zerindeki etkisi marjinal tketim eilimi, tasarruflar
zerindeki etkisi ise marjinal tasarruf eilimi ile belirlenebilir.
Tketimi etkileyen temel faktrler arasnda gelir, servet, bekleyiler ve demografik unsurlar saylabilir.
Yatrm harcamalarn belirleyen faktrleri aklayabilmek
Yatrm harcamalar iletmelerin sermaye mallarna ve stoklara yaptklar harcamalardr. Ele alnan
modelde yatrmlar gelirden bamsz, yani otonom kabul edilmektedir.
Yatrm harcamalar temel olarak faiz oran, beklenen kr, teknolojik deiim, sermaye mallarnn
maliyeti ve kapasite kullanm oran tarafndan belirlenmektedir.
Kamu harcamalarnn analize dahil edilmesi
Kamu kesiminin mal ve hizmet alm iin yapt harcamalar kamu harcamas olarak adlandrlr. Ele
alnan harcama modelinde kamu harcamalar gelirden bamsz, yani otonom bir bileen olarak ele
alnmtr.
Net ihracat belirleyen faktrler
Net ihracat lkenin ihracat ile ithalat arasndaki farktr.
thalat ve ihracat belirleyen faktrler arasnda hem yerli lkenin hem de yabanc lkelerin gelir
dzeyleri, zevk ve tercihleri, ticarete getirdikleri kstlamalar ve dviz kurlar saylabilir.
thalat hacmi lkedeki gelir dzeyi ile birlikte artt iin, gelir arttka net ihracat miktar azalmaktadr.
Toplam harcama fonksiyonunu aklayabilmek
Toplam harcama fonksiyonu her bir harcama bile- eninin toplamndan olumaktadr.
Toplam harcama fonksiyonunun eimi tketim fonksiyonunun eiminden daha dktr, zira toplam
harcamalara dahil edilen net ihracat fonksiyonu negatif eime sahiptir.
Makro Ekonomik Denge
Klasik iktisat yaklamnn makro ekonomik dengeye bak as
Klasik iktisat yaklam, Her arz kendi talebini yaratr deyimi ile ifade edilen Say Kanununun
ilemesi ile zetlenebilir.
Bu ileyi sonucunda toplam harcamalarn tam istihdam retim dzeyini salamada yetersiz kalmas
sz konusu olmamaktadr.

 Bu sonu ekonomideki her trl fiyatn (cret, faiz, mal fiyatlar gibi) artma ve azalma ynnde esnek
olmas varsaymna dayanmaktadr.
Keynes, Klasik iktisat yaklamnn bu varsaymn eletirerek, zellikle cretlerin dme ynnde
esnek olmadn ileri srm ve alternatif bir model gelitirmitir.
Denge kavramn ve ekonomik dengenin salanmasnda toplam harcamalarn nemi
Stok deimelerini de harcamalara dahil ettiimiz zaman, bir ekonomide gerekleen fiili harcamalar
her zaman gelire eit olmaktadr.
Oysa ekonomide gerekletirilmesi planlanan toplam harcamalar her zaman gelire eit olmayabilir.
te planlanan toplam harcamalarn gelire eit olduu GSMH dzeyi, denge GSMH dzeyi olarak
adlandrlmaktadr.
Denge GSMH dzeyi bir dier bak asyla gelir harcama akmndan gerekleen szntlar
toplamnn, bu akma yaplan enjeksiyonlar toplamna eitlendi i gelir dzeyi olarak da elde edilebilir.
Sz konusu szntlar tasarruflar, vergiler ve ithalat harcamalarndan, enjeksiyonlar ise yatrm
harcamalar, kamu harcamalar ve ihracat gelirinden olumaktadr.
Otonom harcamalarda meydana gelecek bir deime gelir dzeyine katlanarak yansmakta ve bu
sre arpan olarak adlandrlmaktadr. Bir ekonomide belirlenen denge gelir dzeyindeki art ve
azallarn nedenini aklayabilmek
Otonom harcamalarda meydana gelecek bir deiiklik, arpan katsays kadar katlanarak gelire
yansmaktadr.
arpan katsays ise marjinal tasarruf ve marjinal ithal eilimleri toplamnn tersi olarak
hesaplanmaktadr.
Maliye Politikas ve Toplam Harcamalar
Devletin en nemli gelir kayna olan vergilerin makro ekonomik modele dahil edilmesi
durumunda meydana gelecek deiiklikler
Makro ekonomik etkileri asndan devletin direkt olarak kontrol edebildii ve direkt olarak kontrol
edemedii baz deikenler sz konusudur. rnein, devlet gelirden alnacak vergi orann direkt
olarak belirlemekte, ancak elde edilecek gelir vergisi haslatn direkt olarak kontrol edememektedir.
Kullanlabilir gelir kavramnn tanm gerei, vergiler gelirden karld iin vergilerin modele dahil
edilmesinde nnde eksi iareti yer almakta ve denge gelir dzeyini azaltc etki yaratmaktadr.
Devletin harcama yapma ve vergileme kararlarnn denge gelir dzeyi zerindeki etkisini
aklayabilmek
Kamu harcamalarndaki deimeler, harcama arpan aracl ile gelire katlanarak yansmaktadr.
Bu nedenle kamu harcamalarndaki art geliri arttrrken, harcamalardaki azalma geliri azaltc nde
etki yaratmaktadr.
Vergilerde meydana gelecek deimeler, vergi arpan aracl ile geliri ters ynde etkiler. Ancak
vergilerin harcamalar zerinde yarataca etki, kullanlabilir gelir zerindeki etkisi ile dolayl olarak
ortaya kmaktadr.
Harcama arpan, mutlak deer olarak, vergi arpanndan byktr. Bunun nedeni toplam
harcamalar zerinde kamu harcamalarnn dorudan, vergilerin dolayl biimde etkili olmasdr.
Devlet kamu harcamalarn arttrr ve bunun tamamn vergileri ykselterek finanse ederse, denge
gelir dzeyi kamu harcamalarna eit miktarda artmaktadr. Byle bir durumda ortaya kan net arpan
etkisi 1e eit olmakta ve denk bte arpan olarak adlandrlmaktadr.

Ekonomik durgunluk ve enflasyon ortamlarnda istikrar salayabilmek iin maliye politikas

Ekonomide bir harcama yetersizlii olmas halinde, genilemeci maliye politikas aracl ile toplam
harcamalar arttrmak ve ar isizlii ortadan kaldrmak mmkndr.
Ekonomide bir harcama fazlas olmas halinde ise daraltc maliye politikas aracl ile toplam
harcamalar ksmak ve enflasyonist basklar ortadan kaldrmak mmkndr.
zlenen maliye politikalarnn ekonominin iinde bulunduu koullardan nasl etkilendii
Devlet btesi, devlete ait harcamalarn yaplmasna, gelirlerin toplanmasna yetki veren ve bunlar
arasnda dengenin nasl salandn gsteren belgedir.
Kamu harcamalarnn kamu gelirlerinden fazla olmas durumunda ortaya kan bte a ancak
devletin piyasalara borlanmas ile kapatlabilir.
Btenin gelir ve harcama kalemleri arasnda yer alan ve otomatik istikrar salayclar olarak
adlandrlr.
Para ve Bankaclk
Paray tanmlayabilmedeki glklerin nedeni
Paray fiziki zelliklerini esas alarak tanmlamak hem mmkn deildir, hem de iktisadi anlamda
doru deildir.
ktisatta parann kesin ve deimez bir tanmn yapmak yerine, parann stlendii fonksiyonlar
sralayarak bu fonksiyonlar yerine getiren her ey para olarak kabul edilir. Bir ekonomide parann
stlendii fonksiyonlarn neler olduunu aklayabilmek
Deiim arac olarak para, takasn dezavantajlarn ortadan kaldrarak, mal ve hizmetlerin el
deitirmesi srecini hzlandrmakta, ekonomide etkinliin salanmasna yardmc olmaktadr.
Hesap birimi olarak para, mal ve hizmetlerin deerini ifade etmede kullanlan ortak l birimidir.
Deer muhafaza arac olarak para, satn alma gcnn elde tutulmasna olanak tanmaktadr. Paran
n bu fonksiyonu, lkedeki fiyat istikrar ile yakndan ilgilidir. Enflasyonist ortamlarda hzla de-er
kaybeden parann bu fonksiyonu da anmaya uramaktadr.
Zaman ierisinde mal paradan itibari paraya geiin altnda yatan faktrleri ve parann eitleri
Parann evrimi mal para itibari para olarak iki temel kategoride incelenebilir.
Modern bir ekonomide para, bozukluk, nakit ve vadesiz mevduat olmak zere trden
olumaktadr. Nakit ve vadesiz mevduat kadar likit olmasa da, likitidesi bunlara yaklaan varlklar
para benzeri olarak adlandrlmaktadr.
Parann tanmlanmasndaki sorunlara bal olarak, her lkenin merkez bankas eitli para stoku
tanmlar yaparlar. rnein TC Merkez Bankas M1, M2, M2Y ve dier baz alternatif para stoku
tanmlarna ilikin verileri yaynlamaktadr. Bankalarn temel fonksiyonlarn, alma mantklarn ve
nasl kaydi para yarattklarn aklayabilmek
Bankalar, genellikle, halktan topladklar mevduat irketlere ve kiilere kredi olarak veren, menkul
kymetlere yatrm yapan kurululardr. Bu nedenle bankalar fon transferi srecinde para yaratan
kurumlardr. Bankalarn yaratt sz konusu vadesiz mevduatlara kaydi para ad verilmektedir.
Bankacln geliimi mutlak rezerv bankaclndan ksmi rezerv bankaclna gei olarak
zetlenebilir. Ksmi rezerv bankacl, ykmllklerden daha dk bir miktarn rezerv olarak
tutulduu bankaclk uygulamasdr.

 Ksmi rezerv bankaclnn bir sonucu olarak ortaya kan kaydi parann miktar, zorunlu rezervler
dnda bir szntnn sz konusu olmad basitle- tirilmi bir modelde, zorunlu rezerv orannn
tersiyle rezervlerdeki deiim miktarnn arplmas ile belirlenmektedir.
Para Teorisi ve Politikas
Keynesyen iktisatlara gre para miktar ile ekonomik faaliyetler arasndaki ilikiler
Ekonomik birimler ilem, ihtiyat ve speklasyon amalar ile ellerinde bir miktar para tutmak isterler.
Ekonomik birimlerin bu amalarla ellerinde tutmak istedikleri para miktarn belirleyen faktrler nominal
gelir ve faiz orandr. Nominal gelir ve para talebi arasnda doru ynl bir iliki sz konusu iken, faiz
oran para talebini ters ynde etkilemektedir.
Gelir ve fiyatlarn sabit olduu varsaym altnda, izilecek para talebi fonksiyonu negatif eimli bir
eri olur. Para talebinin para arzna eitlendii noktada para piyasas dengeye gelir ve denge faiz
oran belirlenir.
Para miktarnda meydana gelecek deiiklikler, faiz oran zerindeki etkisi aracl ile yatrmlar,
yatrmlarda meydana gelecek deiiklik ise nominal geliri etkiler.
Klasik ve monetarist iktisatlarna gre para miktar ile ekonomik faaliyetler arasndaki ilikiler
Para miktarnn ekonomiyi direkt olarak etkilediini savunan iktisatlar, bu grlerini deiim
denklemine dayandrmaktadrlar. Deiim denklemi bir ekonomideki para miktar ile dolam hznn
arpmnn nominal gelire eit olacan gsteren bir zdeliktir.
Klasik iktisatlar, parann dolam hznn ve retim hacminin sabit olduu varsaym altnda, para
miktar deiikliklerinin ayn ynde ve ayn oranda fiyatlara yansyacan, dolaysyla parann retim
miktar zerinde bir etkisinin olmayacan savunmulardr.
Monetaristler olarak adlandrlan bir grup iktisat ise, ekonominin tam istihdamdan uzak olduu bir
ortamda, parann ksa dnemde fiyatlar ve retim zerinde etkili olabileceini, ancak uzun dnemde,
ara miktar deiikliklerinin sadece Fiyatlar etkileyeceini ne srmektedir.
Para miktarn kontrol etmekten sorumlu merkez bankasnn bir ekonomide stlendii temel
fonksiyonlar
Ekonomideki nemine karn, merkez bankacl 0nci yzyln balangcnda ortaya km nispeten
eni bir gelimedir.
Merkez bankasnn stlendii fonksiyonlar lkeden lkeye farkllk gstermesine karn, modern bir
merkez bankasnn stlendii temel fonksiyon z konusudur: Para piyasalarnda istikrarn
salanmas, bankalarn bankas ve likitidenin on kayna olma, devletin bankacln yapma.
Merkez bankasnn lkedeki para miktarn kontrol edebilmek iin kullanabilecei aralarn neler
olduunu ve bunlar asl kullanabileceini aklayabilmek
Merkez bankalarnn lkedeki para miktarn kontrol edebilmek amacyla kullanabilecekleri adet
genel ara sz konusudur: Zorunlu rezerv oranlar, reeskont oran ve ak piyasa ilemleri bu aralar
ierisinde en esnek olan ve gnmz merkez bankalarnn en etkin ekilde kullandklar ara, ak
piyasa ilemleridir.

MKROKTSAT

I- GR
MKROKTSADIN
EREVES

KONUSU

VE

MKROKTSAD

ANALTK

YAKLAIMIN

TEMEL

Bilindii gibi ekonomi biliminin temel sorunsal kt kaynaklarla, snrsz olduu varsaylan insan
ihtiyalarnn nasl giderileceidir. nsan ihtiyalarnn snrlanamayaca varsaym altnda burada iki
ama ortaya kar. Birincisi varolan ihtiyalarn mevcut kaynaklarla en iyi ekilde nasl giderilecei
(burada kaynaklarn optimal dalm incelenir. Optimal mal bileimi, optimal girdi bileimi gibi), ikincisi
ise mevcut kaynaklarn miktarna etki eden faktrlerin incelenerek mevcut retimin nasl artrlacadr.
Mikroiktisatta bir btn olarak ekonomiyi oluturan birimlerin ve ksmlarn davrannn ekonomik
analizi yaplr. Makroiktisatta toplulatrlm iktisadi deikenler (toplam talep, toplam tketim, toplam
arz gibi) analiz edilirken, mikroiktisatta birey veya birim talebi, firma veya endstri arz gibi ksmi
analizler yaplr.
Gerek makroiktisadi ve gerekse mikroiktisadi yaklamlarda tm ekonomik birimlerin Homo
Economicusluk davrann (yani iktisadi insan davrann veya rasyonellik prensibini) gsterecei
varsaylr.
Mikroiktisadi analiz ile makroiktisadi analizin analitik yaklamlar birbirlerinden farkllk gsterir.
Mikroiktisadi analizde inceleme konusu olan mikroiktisadi deikenin iliki ierisinde olduu
iktisadi deikenlerle ballklar analiz edilirken olduka standart bir analiz yaklam uygulanr.
rnein: Bir mikroiktisadi analiz konusu olan bir bireyin bir mala olan talebini ele alrsak, burada nce
bireyin ilgili mala olan talep miktar zerinde etkili olan iktisadi deikenleri tanmlayarak soyut bir
model oluturmamz gerekir. Talep edilecek miktar baml deiken olmak zere, talep edilecek
miktar zerinde etkili olduunu varsaydmz deikenleri de bamsz deikenler olarak tanmlarz.
Bir maln talebini (D), miktarn da (Q) ile simgeletirirsek, talep edilecek miktar QD olarak
gsterebiliriz.
Bu talep miktar (QD) zerinde etkili olan deikenlerinde unlar olduunu kabul edelim:
a- lgili maln fiyat (P)
b- Talep edilen maln tamamlaycs veya rakibi olan maln fiyat (PD)
c- Talep eden bireyin gelir dzeyi (G)
d- Talep eden bireyin zevk ve tercihleri (Z)
e- Talep eden bireyin gelecee ynelik beklentileri (B)
Bu durumda talep fonksiyonunu u ekilde olutururuz.
QD = f(P, PD, G, Z, B)
Burada talep miktar (QD) baml deiken, talep edilen miktar zerinde etkili olduunu
varsaydmz deikenler ise bamsz deikenler olarak tanmlanr.
Burada u sorun ortaya kar. Bir baml deiken birden ok bamsz deikene bal olduu
durumda, herhangi bir bamsz deikendeki deimenin baml deiken zerinde nasl bir etki
yapacan (artrp veya azaltacan) bilmemiz mmkn olmayacaktr. rnein; ilgili maln fiyatnn
dt bir dnemde tketicinin geliri de azald ise talep miktarnn bundan nasl etkilendiini bilmemiz
mmkn deildir. Bu nedenle mikroiktisadi analizde herhangi bir bamsz deikenin deimesinin
baml deikeni ne ynde ve nasl etkilediini bilebilmek iin dier bamsz deikenlerin
deimedii varsaylr. Buna Ceteris Paribus varsaym denir.
imdi, talep miktar zerinde etkili olan maln fiyat dndaki dier deikenlerin deimedii
varsaym altnda bir maln fiyatnn deiiminin talep miktar zerinde nasl etkili olduuna bakalm.
QD = f (P, PD, G, Z, B )

Bu durumda talep edilecek miktar sadece maln fiyatna bal olacaktr.

QD = f (P)
Yine burada maln fiyatndaki deimelerin talep edilecek miktarn ters ynde etkilediini
varsayalm. Varsayalm diyoruz nk; bazen maln fiyatnn deiimi baz mallara zg olmak zere
talep miktarn ayn ynde deitirir. Yani maln fiyat arttnda talebi artar, fiyat dtnde talebi
der (Giffen Mallar). Baz zel mallar dnda bir maln fiyatnn deiimi talep edilecek miktarn ters
ynde etkiler. Bu duruma Talep Kanunu denir. Yani talep kanunu Ceteris Paribus varsaym altnda
geerli bir kanundur.
Byle bir ilikiyi biz de kabul edelim. Yani dier koullar sabitken bir maln fiyat arttnda talep
edilen miktar der, fiyat dnce de artar varsayalm.
Bir maln fiyat sfr olduunda (serbest mal olduunda) tketicimizin bu mal 100 birim tkettiini
kabul edelim (Serbest malda tketici toplam faydas maksimum yani marjinal faydas sfr oluncaya
kadar tketir). Eer maln fiyat olursa da bir birim fiyat ykselmesinin tketicimizin tkettii miktar 2
birim azaltacan varsayalm. Bu durumda talep fonksiyonumuz;
QD =100-2P eklinde olacaktr.
Fonksiyonumuzda talep miktar baml deiken olmak zere; fonksiyondaki 100 maln fiyat sfr
iken talep edilen miktarn, -2 ise bamsz deiken olan fiyatn deiiminin miktar zerinde
yarataca etkinin derecesini, 2nin nndeki (-) iareti ise fiyatn miktar ters ynde etkileyeceini
gsterir.
Bu matematiksel ilikiyi geometriksel olarak gsterirsek;
Talep erisi ekildeki gibi olacaktr. Maln fiyat (P) sfr iken 100
birim talep edilecek. Fiyattaki her birim art 2 birim miktar
azaltacandan P=50 olduunda mal hi talep edilemeyecektir.

Burada talep erisinin eimi meselesi karmza kacaktr.

Herhangi bir erinin eimi dikey eksende yer alan deikendeki
deimenin, yatay eksende yer alan deikendeki deimeye oran
(blm) ile bulunabilir.

50

Fonksiyonumuzda fiyatn miktar etkileme gc 2 olduunda bir

birim fiyat ykselmesi 2 birim miktar azaltr. Bu durumda QD=1002P eklindeki bir talep fonksiyonuna gre izilmi talep erisinin
0

D
100

eimi

P
1
=
= -0,5
Q
-2

olacaktr.

Yani miktar baml deiken olarak verilmi bir talep

fonksiyonunda bamsz deiken olan Pnin nndeki katsaynn tersi talep erisinin eimini verir.
Katsay 2 ise eim -

1
2

dir.

Aslnda bir fonksiyonel ilikinin geometrik gsteriminde baml deikenin dikey eksende,
bamsz deikenin ise yatay eksende gsterilmesi gerekir. Dikkat edilirse talep erisi elde edilirken
gsterim ters yaplmtr.

50

P = 1

P2
P1

D
Q2

100

Q1

Q =1 2
Baml deiken olan miktar yatay eksende, bamsz deiken olan fiyat ise dikey eksende
gsterilmitir. Bu Alfred Marshalln yapt bir gsterimdir. A. Marshall talep erisi ile marjinal fayda
erisini zde kabul etmitir. Bir maln tketim miktar arttka marjinal faydas azalr. Fiyat sfr iken
yaplan tketimde toplam fayda maksimum, marjinal fayda sfr olacandan talep erisi ayn zamanda
ilgili maln marjinal fayda erisi olur. Yani dikey eksende Pnin yansra Marjinal Fayda (MU) da
gsterilirse; fiyat dtke tketim artar ve marjinal fayda azalr.

(MU)P

D=MU
0

Talep fonksiyonunu A. Marshall gibi gstermeseydik;

QD=100-2P fonksiyonunda miktar dikey eksende, fiyat yatay eksende gsterseydik eim
veya

2
1

den 2 olacakt.

Q
100
a

Eim tan
tan

D
50

asnn deerine eit olacakt.

kar kenar

komu kenar

a 100
=
=2
b
50

100
50

O zaman da fonksiyonumuzun iinde grlen bamsz deikenin nndeki katsay olan -2 talep
erisinin eimi olacakt.
Ancak talep erileri byle gsterilemeyeceinden, talep fonksiyonlarndaki fiyatn nndeki
katsaylarn tersi eimi verecektir.
Talep erilerine ilikin bu gsterim zellii arz erisi iin de geerlidir. Yine arz erisi elde
edilirken baml deiken olan miktar yatay eksende, fiyat dikey eksende gsterilir.
rnein; QS=10+2P eklindeki bir arz fonksiyonunu izersek;
Fonksiyonu yukardaki gibi verilmi bir arz erisinin

eimi
S

P = 1

P1

10

Q1

1
2

den 0,5 olacaktr.

ncelediimiz arz ve talep erileri birer dorusal

fonksiyonlardr. Bamsz deikendeki deimeler baml
deikeni daima sabit bir katsay lsnde etkiler.

P2

Q2

Q = 2

Y= a-bx veya Y= a+bx tipindeki fonksiyonlar dorusal

fonksiyonlardr.

Y= a+bx veya Y=a-bx tipindeki fonksiyonlarn eimini bulmak istersek, dikey eksende Y, yatay
eksende Xin gsterilmesi gerekeceinden eim=

Y
X

ya da

dy
dx

olacaktr. Bu da baml deiken

olan Ynin, bamsz deiken olan Xe gre alnm trevinden baka bir ey deildir. O halde Y= abx fonksiyonunun eimi;

dy
dx

-b olacaktr.

Talep ve arz fonksiyonlarmz eri olarak gsterilirken baml ve bamsz deikenler ters
gsterildiinden;
rnein; QD=100-2P fonksiyonunun trevini aldmzda bulacamz -2 eim olmayp, eim=

1
2

olacaktr. Ya da fonksiyonda fiyat baml deiken haline getirirsek elde edeceimiz ters talep
fonksiyonunun trevi eimi verir.
QD=100-2P ise P= 50-0,5Q olur. Trevi olan 0,5 eimi gsterir.
Eim
konusundaki
bu
dorusal olmayan fonksiyonlara da
y

y
B
A
A

y=f(x)

farkl bir eimi olacaktr. Bir erinin

noktasndaki eimi o noktadan teet
dorunun eimine eit olur.

bilgilerimizi
uygulayabiliriz.

E
D max
C A
A

Y=20X-2x2
eklinde
dorusal
olmayan
bir
fonksiyon
verilmi olsun.
x

dx
dy
16
1
12
16
81
4
0

Bir
erinin
eimi
sabit
olmayp,
her
noktasnda
herhangi
bir
geen

Fonksiyonumuzun trevini alarak eimini grrsek;

dy
dx

=20-4x olacaktr. Bu da her X dzeyine karlk gelen farkl bir eim olacan gsterir.

rnein;
x=1 iken eim 16
x=2 iken eim 12
x= 3 iken eim 8
x= 4 iken eim 4
x= 5 iken eim 0 olacaktr.
Erimiz azalarak artan (yani eimi gittike azalan) bir eridir. Bir erinin herhangi bir noktasndaki
eimi o noktadan teet geen dorunun eimine eit olur demitir.
Y=f(x) fonksiyonunun maksimum noktasnda x=5 iken eimi sfrdr.
Eriye teet geen dorunun eimi bilinirse trev deerine eitlenerek erinin o dzeyindeki
bamsz deiken miktar bulunabilir.
Varsayalm B noktasndaki teetin eiminin 12 olduunu biliyoruz.
dy
= 20 - 4 x
dx

iken

20-4x=12
4x=8
8
=2
4

X =

Bu bilgilerimizle fonksiyonumuzun maksimum dzeyindeki bamsz deiken miktarn bulmak

istersek u kuraldan yararlanrz. Herhangi bir erinin maksimum veya minimum noktasnda teet
geen dorunun eimi yani erimizin eimi sfr olacaktr.
rnek fonksiyonumuzun hangi X dzeyinde maksimum olduunu hesaplayalm;

y
maksimum

veya
minimum

20-4x=0
4x=20
x=

20
=5
4

x= 5 iken maksimumdur.

Not: Birbiriyle kesien veya teet olan iki doru veya bir eri ile bir doru veya iki erinin o
noktasndaki baml ve bamsz deiken deerleri ayn olacaktr.
rnein:

Talep fonksiyonu

QD= 100 - 2P

Arz fonksiyonu QS= 20 + 3P

ise;

Q D= Q S
100-2P=20+3P
5P=80
80
= 16
5

P=

QS= 20+3.16=68
QD=100-2.16=68

P
50

S
E

P=16
D
0

20

Q=68

100

II- FAYDA, FAYDA TEORLER,

TKETC DENGESNN OLUUMU
ve TALEP ANALZ
Fayda ve Fayda Fonksiyonu:
Giri ksmnda bahsettiimiz zere mikroiktisadi inceleme konular fonksiyonel iliki teknii ile ele
alnarak incelenir. Bu bakmdan fayda ile ilikili olduu dnlen deikenler tanmlanmaldr
Faydann tketim sonucu elde edilen doyum olduunu biliyoruz. Fayda baml deiken olmak
zere bir fonksiyon oluturursak;
U=f(XYZ...n) fonksiyonunda U fayday (XYZ...n) ise tketilen deiik mal ve hizmetleri
gsterdiinde U baml deiken, (XYZ...n) ise bamsz deikenlerdir. Yine bamsz deikenlerle
baml deiken arasndaki ilikileri analiz etmek iin (ceteris paribus) varsaymn kullanp, dier
mallarn tketim miktar sabitken bir maln tketimi artrldnda fayda zerinde oluturaca etkiler
incelenebilir.
Bu incelmeye gemeden nce fayda fonksiyonuna ait zelliklerden bahsetmekte yarar vardr.
Fayda Fonksiyonunun zellikleri:
a- Fayda fonksiyonu mallarn ve hizmetlerin tketim miktarnn artan fonksiyondur. Yani pozitif
eimli bir fonksiyondur.
b- Dier mallarn tketim miktar sabitken belli bir zamanda bir maln tketim miktar artrldka
toplam fayda azalarak artar. Yani marjinal fayda azalr. (Bu durumu birazdan saysal ve
geometriksel olarak inceleyeceiz.)
c- Her bireyin fayda fonksiyonu birbirinden bamszdr (dsallk yoktur).
d- Bir maln faydas her birey iin farkldr.
e- Fayda fonksiyonu srekli ve iki kez trevi alnabilir fonksiyonudur.
Fayda Teorileri:
Faydaya ilikin iki nemli teori vardr. Bunlardan birincisi faydann llebilir bir olgu olduu
varsaymndan hareket eden Kardinalist yani saysalc yaklam, dieri ise faydann llemeyen fakat
sralanabilen bir olgu olduu varsaymndan hareket eden Ordinalist yani srasalc yaklamdr.
Kardinalist yaklama gre;
a- Fayda teorik bir l birimiyle (util) llebilir.
b- Fayda objektif bir kavramdr, bireyden bireye deimez.
c- Bireylerin tek tek faydalarnn toplam toplam faydaya eittir.
d- Birey bir maln tketimini artrrken, tketecei her ek birimin kendisine salayaca fayday
saysal olarak bilir.
e- Mallarn tek bana tketilmeleri durumunda saladklar fayda ile birlikte tketilmeleri
durumunda salayacaklar fayda arasnda fark yoktur.
Bu yaklamn nde gelen isimleri; Gossen, Jewons, Walrastr. Saysalclar tketici dengesini
incelerken dengenin oluumunu saysal bir yntem olan e marjinal fayda ilkesi ile aklamaya
alrlar (Birazdan saysal yaklamla dengenin oluumunu yani, tketicinin belli bir parasal btesi ile
faydasn maksimize ettii durumu inceleyeceiz).
Ordinalist yaklama gre:
a- Fayda llemez, sralanabilir.
b- Mallar salayacaklar faydalar asndan byklk - kklk sralamasna sokulabilir. Ancak
aralarndaki fark saysal olarak bilinemez.
c- Fayda objektif deil, subjektif bir kavramdr. Bir maln faydas bireyden bireye farkllk gsterir.
Ordinalist yaklam tketici dengesinin oluumunu sralama mantna dayanan farkszlk
erileri ile aklamaya alr.

Ordinalist grn nde gelen isimleri; Edgeworth, Antonelli ve Fisherdir.

imdi tekrar Kardinalist gre dnelim ve tketici dengesinin oluumunu bu gr asndan
inceleyelim.
Kardinalistlerin tketici dengesinin oluumuna ilikin varsaymlar:
a- nceleme dneminde tketicinin btesi sabittir.
b- nceleme dneminde tketicinin tkettii mallarn fiyatlar sabittir.
c- nceleme dneminde tketicinin zevk ve tercihleri sabittir.
d- Tketici tketecei maln her ek biriminin kendisine salayaca fayday yani maln marjinal
faydasn saysal olarak bilmektedir.
e- Bir maln tketiminin artrlmas durumunda her ek birimin faydas yani marjinal fayda giderek
azalacaktr. Azalan marjinal fayda ilkesi tm mal ve hizmetler iin geerlidir (I. Gossen Yasas).
Fayda fonksiyonumuzu tekrar yazarsak; U=f(XYZ...n). Burada dier mallarn tketim miktarnn
sabit olduunu varsayalm. Tketimi artrlan mal X mal olsun. X malnn tketiminin artrlmasnn
baml deiken olan U zerindeki etkilerini inceleyelim.
Tketicimizin susam bir insan olduunu ve belli bir zamanda sadece su ierek bu ihtiyacn
gidermeye altn dnelim.
X (ilen su Bardak)
Toplam Fayda (U)
Marjinal Fayda (MU)
0
0
0
1
5
5
2
9
4
3
12
3
4
14
2
5
15
1
6
15
0
7
14
-1
Burada marjinal faydann, X tketimindeki birim deiikliin toplam faydada yarataca deiiklie
eit olduunu yani; MU=

, bununda toplam fayda fonksiyonun art hzn yani eimini vereceini

U
X

syleyebiliriz.
yleyse yukardaki verilere gre toplam ve marjinal fayda fonksiyonlarn oluturalm.
Toplam fayda fonksiyonu azalarak artan bir fonksiyon olarak karmza kar. Her noktasnda
eimi farkl olan bu fonksiyonda belli bir noktann eimi o noktadan teet geen dorunun eimine eit
olacaktr. Bu da

U
X

ile hesaplanacandan toplam fonksiyonun eiminin marjinal fonksiyona eit

olaca grlr. (mu=

max

Bu durumda marjinal fayda sfr iken toplam fayda maximum

deerinde olacaktr.

15
A
14

12

9
5

1 2 3 4 5 6

Tketici burada ek bir birim daha tketmek istemeyecektir. Peki

marjinal faydann her ek birimde azaldn ve tketicinin her yeni
birim tketimden alaca fayday bildiini varsayalm. Bu durumda
tketici ek birimi elde etmek iin deyecei fiyat ile alaca fayda
orann kyaslayarak bu mal m yoksa baka bir mal m
tketeceine karar verebilir.

mu
rnein: Maln bir biriminin fiyat 50 olsun ve tketici bu maldan
belli bir miktar tketirken, tketecei ek birimden 100 birim marjinal
fayda alabileceini bilsin. Bu durumda bu tketim dzeyinde mala
harcayaca son lira ile 2 birim fayda alaca aktr.

5
4
3
2
1
0

1 2 3 4 5 6

mu

Fiyat yine 50 lira olan baka bir maldan tketecei ek birimden 150 birim marjinal fayda
alabileceini bilen bu tketici, birinci mal yerine bu ikinci maldan tketmek isteyecektir.
Buradan yola karak Kardinalist yaklama gre tketicinin dengesinin oluumunu yani, belli bir
parasal btesi ile optimal mal tketim bileimini oluturmasn ve fayda maximizasyonunu
inceleyelim.
Tketicimizin sabit btesinin 400 birim TL olduunu varsayalm. Tketicimizin tkettii X ve Y
gibi her iki maln fiyat da 50 TL olsun. Her maln tketiminin artrlmas sonucunda her ek birimin
verecei faydann azalma derecesi ayn olmayacaktr. Tketimi artrlacak olan bu iki maln marjinal
faydalarnn azalan deerleri aadaki gibi olsun.

Miktar
X
Y

Fiyat
50
50

Marjinal Faydalar
1
2
3
4
110 70
50 40
110 100 80 70

5
30
50

6
20
40

7
9
20

8
4
9

Tketicimiz Homo Economicusluk varsaym gerei tm parasn harcayarak kendisine en

yksek fayda salayan mal bileimini semek isteyecektir. Dilerse tketicimiz sadece tm parasn bir
mala da harcayabilir. Burada birka farkl tketim seeneinin verecei toplam fayda deerlerini
aratralm.
1- Tm parasyla sadece X mal alrsa 8 birim X alabilir. Bu durumda toplam faydas;
110+70+50+40+30+20+9+4=333 birim olur.
2- Bu kez tm parasyla Y mal aldn varsayalm. Yine 8 birim Y alabilecektir. Bu durumda
toplam faydas;
110+100+80+70+50+40+20+9=479 birim olur.
3- Bu kez her iki maldan da 4er birim aldn varsayalm. Bu durumda toplam faydas;
X iin: 110+70+50+40=270
Y iin: 110+100+80+70=360
Toplam= 630 olur. Peki tketicimizin bu btesi ile alabilecei en yksek fayda bu mudur?
Tketicimiz kendisine en yksek fayday salayan mal bileiminin hangisi olduunu nasl bilebilir? te
burada Kardinalistler bu durumun e marjinal fayda ile bulunacan ileri srerler. Yani tketici
mallara harcad son lira ile mallardan salad marjinal faydalar eitlemise dengededir ve fayda
maksimizasyonunu salamtr (II. Gossen Yasas).
Yukardaki verilere gre tketicimiz X malndan 3, Y malndan 5 birim tketmelidir. Mallarn
fiyatlar 50 ve tketicimizin btesi de 400 birim TL olduundan bu tketimi yaparsa tm btesini de
harcam olacaktr. Peki bu seenek iin tketicimizin toplam faydasna bakalm;
X iin: 110+70+50=230
Y iin: 110+100+80+70+50=410
Toplam= 640
Grld gibi tketicimize en yksek toplam fayday salayan tketim bileimi bu olacaktr.
nk son birimlere harcanan bir liralar ile alnan marjinal faydalar eitlenmitir. Bu son seenek iin;
MU x

Px

MU y
Py

50
50

olmutur.

=1

Bir nceki tketim bileimi seeneimizde bu eitlii grememitik. X ve Y 4er birim tketildiinde
son birimlere harcanan bir liralar ile alnan faydalar eit olmuyordu. Son birimler iin;
MU x
Px

40
50

ve

MU y
Py

70
50

oluyor ve grld gibi Y mal harcanan son lira ile daha yksek

marjinal fayda salyordu. Bu durumda tketicimiz rasyonellik prensibi gerei Y malnn tketimini
artrp X maln azaltacaktr.

Sonuta Kardinalistlere gre tketicinin dengeye gelmesi saysal olarak llebilen marjinal
faydalar eitleme davranlaryla salanr.
Bu kez iki mal iin tketici dengesinin salanmasn ordinalist yaklam erevesinde ele alalm.
Ordinalistler tketici dengesinin oluumunu farkszlk erileri ile incelerler.
Farkszlk Erisi: Tketiciye ayn tatmin dzeyini salayan, iki maln deiik tketim bileimlerinin
geometrik yeridir.
Farkszlk erileri llebilir bir tatmin miktarn deil, sadece karlatrlabilir bir tatmin dzeyini
ifade ederler.
Farkszlk Erilerinin zellikleri:
Y

Y1
Y2

A
X

D
B
C

Y3
0

X1 X2 X3

1- Farkszlk erisi zerindeki btn noktalar ayn tatmin dzeyini gsterir.

2- Orijine gre daha uzakta olan daha yksek bir tatmin dzeyini gsterir.
3- Mal dzleminde her tketicinin kendi tercih sralamasn yanstan sonsuz sayda farkszlk erisi
vardr.
4- Farkszlk erileri birbirini kesmezler. Ancak iki maln birlikte kullanlma zorunluluu yoksa
eksenleri kesebilirler.
5- Farkszlk erileri negatif eimlidirler. nk ayn tatmin dzeyinde kalabilmek iin bir maldan
tketilen miktar azaltldnda, dier maln tketim miktar artrlmaldr. Yani negatif eimli
olmasnn nedeni mallarn birbiri yerine ikame edilmesidir.
6- Farkszlk erileri orijine gre dbkeydirler. Bu durum Azalan marjinal ikame oran kavram
ile aklanabilir. Dbkeyliin nedeni; ayn eri zerinde kalndka tketilen mallardan birinin
miktar azaltld zaman toplam faydann azalmamas iin dier mal miktarnn artrlmas
gerekecektir.
Srekli ikame yapldnda tketimi azaltlan maldan her defasnda daha byk bir marjinal fayda
kayb yaanrken, yerine ikame edilen maldan her defasnda daha az bir marjinal fayda elde
edilecektir. Bu durumda tketimi azaltlan maln her birimi yerine tketimi artrlan maldan her
defasnda daha ok tketmek gerekecektir. O halde mallardan birinin tketimi azaltlp dier maln
tketimi artrlrken ikame oran (birbiri yerine kullanlma oran) sabit kalmayp azalacaktr.
Marjinal kame Oran: Ayn fayda dzeyini koruyabilmek iin, bir maln bir biriminden vazgeildii
zaman teki maldan ikame edilmesi gereken miktar ifade eden bir kavramdr.
Marjinal kame Oran MRS =

Tketiminden Vazgeilen Mal Miktar

Yerine kame Edilen Mal Miktar

olarak hesaplanr.

A noktasndan B noktasna geite marjinal ikame oran;

A

MRSYA, X =

Y
2
=
=1
X
2

dir.

Bden Cye geite marjinal ikame oran;

C
2

MRSYB, X =

Y
2
=
=
X
4

0,5 dir.

Grld gibi bir farkszlk erisi zerinde yukardan aaya doru hareket edildike, dikey
eksende yer alan maln yatay eksendeki mal ile marjinal (yani ilave) ikame oran dmektedir. Bunun
nedeni azalan marjinal fayda ilkesidir.

Farkszlk erisine baknca iki maln birlikte toplam faydasn gsteren bu fonksiyonun azalan
eimli bir fonksiyon olduunu ve her noktasndaki eimin farkl olacan syleyebiliriz. nk ancak
bir dorunun her noktasndaki eimi ayndr.
Farkszlk erisinin her nokta iin eimi

Y
X

ile yani marjinal ikame oran ile llr.

nk farkszlk erisinin eimini belirleyen marjinal ikame orandr. kame oran hi deimese,
Y
X

sabit kalsayd, eim de sabit olurdu.

O halde farkszlk erisi zerindeki herhangi bir noktann eimi o noktadan teet geen dorunun
eimine eit olacaktr.
Yine marjinal ikame orannn derecesi, yani farkszlk erisinin eimi o nokta itibariyle
marjinal faydalarnn birbirine oranna eit olacaktr. B noktasndaki ikamede 2 birim
azaltlmasnda 4 birim X mal artrarak ayn toplam fayday koruyabiliyorsak o noktada Ynin
faydasnn Xin marjinal faydasnn 2 kat olduunu syleyebiliriz. O zaman B noktas iin
ikame oran;

MRSYB, X

U
Y
=
= - X
U
X
Y

mallarn
Y mal
marjinal
marjinal

eklinde yazlr.Burada ikame orann belirleyen X malnn marjinal

faydasnn, Y malnn marjinal faydasna orandr.

rnein; B noktasnda X malnn marjinal faydas 50, Y malnn marjinal faydas 100 ise marjinal
Y
1
=
X
2

ikame oran

olacaktr. Yani bir birim Y azaltldnda ayn fayda dzeyini koruyabilmek iin 2

birim X mal artrlmas gerekecektir. O halde toparlarsak farkszlk erisi zerindeki herhangi bir
noktann eimi marjinal ikame oranna yani, o noktadan teet geen dorunun eimi olan

Y
X

eittir.
Tipik farkszlk erilerinde dikey eksende yer alan maln, yatay eksende yer alan mal ile marjinal
(ilave) ikame oran gittike azalacandan farkszlk erisinin eimi gittike azalacak ve eri dbkey
bir yapda olacaktr.
Bunun yan sra belli varsaymlar altnda farkl tiplerde (atipik) farkszlk erileri de olabilecektir.
imdi bunlar inceleyelim:
a- Mallarn Birbirinin Tam kamesi Olduu Durumda Farkszlk Erileri
Mallardan biri horoz eti, biri tavuk eti gibi birbirlerini tam ikame
edebilen mallar sz konusu olduunda farkszlk erisi dorusal ve
eksenleri kesebilen bir eri olacaktr. Dolaysyla marjinal ikame oran
sabit kalacaktr.

Horoz
eti

Tavuk
eti

b- Birbirini kame Edemeyen Mallarn Farkszlk Erileri

Mallardan biri ayakkabnn sa teki, dieri sol teki olduunda aralarnda bir ikame sz konusu
olmayacandan farkszlk erisi keli bir biimde olacaktr.
Sa tek
Ayakkab

3
2
1
0

Sol tek
Ayakkab

Farkszlk erilerinin deiik tiplerini de grdkten sonra tekrar tketicimizin davrann

incelemeye dnelim. Her tketicinin kendine ait bir farkszlk erileri sistemi olacaktr. Tketicinin zevk
ve tercih yapsn yanstan bu farkszlk erileri sistemi iki mal dzleminde mallara ilikin tercih
yapsna gre eksenlerdeki yer alan mallardan herhangi birine daha yakn olabilecektir.
Kendine ait tercih sistemini oluturmu olan tketicinin tercih sisteminde, hangi farkszlk erisi
zerinde tketim bileimi oluturaca, mallarn fiyat ve tketicinin parasal bte olanaklarna bal
olacaktr.
Y

l1

l2

l3

Tercihlerinde
Y
malna daha ok yer
veren
tketicinin
farkszlk erileri

l1

l2

l3

l1

l2

Tercihlerinde
X
malna daha ok yer
veren
tketicinin
farkszlk erileri

l3

Tercihlerinde her iki

mala da ayn oranda
yer veren tketicinin
farkszlk erileri

Homo Econom

icusluk varsaym gerei tketici belli bir bte olana ile alabilecei en yksek fayday salayan
farkszlk erisi zerinde tketim bileimini oluturacaktr.
imdi ise tketicimizin parasal bte kstn ve mal fiyatlarna gre belirlenecek bte kst
fonksiyonunu inceleyelim.
Bte Kst Fonksiyonu (Bte Dorusu):
Tketicimizin parasal btesi M= 1000 birim TL,
X mal fiyat ..........................Px= 50 birim TL,
Y mal fiyat .........................Py= 40 birim TL olsun. Bu durumda tketicimiz tm parasal olana
ile X mal almak istediinde

X =

M
1000
=
= 20
Px
50

birim X alabilecektir.

Yine tm parasal olana ile Y mal almak istediinde

Y =

M
1000
=
= 25
Py
40

birim Y alabilecektir.

ki mal birlikte tketme durumunda ise tm bte olanan iki mala bltrecektir.
ki maln birlikte kullanld durumda bte kst M=Px.X+Py.Y biiminde olacaktr. Elde ettiimiz
bu bte kst denkleminden mallardan birini baml deiken haline getirerek bte fonksiyonunu
elde edebiliriz.
Y maln baml deiken olarak alrsak; denklemimizi;

Y =

M
Py

Px
Py

eklinde yazabiliriz.

.X

Grld gibi bte dorusu Y=a-bx gibi bir azalan doru fonksiyonudur. Fonksiyonun birinci
M

terimi olan (a) yani

bamsz deikenimizin deerinin sfr olmas durumunda baml

Py

deikenimiz Ynin alaca maksimum deeri, yani Y malndan alnabilecek maksimum miktar (-b)
fonksiyonumuzun eim derecesini yani bir birimlik X art karsnda Yde oluacak azalmay ve (X)
ise bamsz deikenimiz olan X maln gsterir.
Fonksiyonumuzu izersek;
Aadaki fonksiyonumuza bakarsak bte dorusunun eiminin X mal fiyatnn, Y malnn
fiyatna oran olan
Px

Py

50

40

= 1, 25

Px

ye eit olduunu grrz. Bu durumda bte fonksiyonu eimi

Py

olacaktr.

M
P
y

Grld gibi mallardan herhangi birinin fiyat veya ayn

oranda ve ayn ynde olmamak zere ikisinin birden fiyat
deitiinde bte dorusunun eimi deiecektir.

= 25

25

20

M
P
x

= 20

Mallardan ikisinin de fiyat ayn oranda artar veya azalrsa,

bte dorusunun eimi deimeden saa veya sola
kayacaktr. Ayn durum mallarn fiyatlar sabitken parasal
btenin artmas veya azalmasnda da geerlidir. Parasal
bte artarsa bte dorusu ayn eimde kalmak zere saa,
azalrsa sola kayar.

Bte
fonksiyonumuza
ilikin
bu
incelemelerimizi
tamamladktan sonra imdi belli bir bte olanaklar ve sabit mal fiyatlar ile kar karya olan
tketicimizin bu parasal olananda bireysel fayda maksimizasyonunu nasl oluturduunu yani,
tketici dengesini Ordinal yaklama gre inceleyelim.
Y
Y

ekildeki gibi bir bte kstna sahip tketicimizin bte

olanaklar, 3 ve 4 farkszlk erileri zerinde olacak bir tketim
bileimini gerekletirmeye yetmeyecektir.

Y
Y

B
1 2

Tketici bu bte olana ile dilerse A noktasnn ifade ettii

mal bileimi veya B noktasnn ifade ettii mal bileimini seerek 1
farkszlk erisinde ayn toplam fayday iki durumda da elde
edebilecektir.

Fakat fayda maksimizasyonu gdsyle davranan tketicimiz bu bte olana ile D noktasnn
ifade ettii tketim bileimini seecek ve 2 farkszlk erisi zerinde faydasn maksimize edecektir.
Grld gibi D noktasnda farkszlk erisi bte dorusuna teet olmaktadr. D noktas hem
farkszlk erisi hem de bte dorusu zerinde bir noktadr. Bir erinin herhangi bir noktasnn eimi
o noktadan teet geen dorunun eimine eit olacandan D noktasnda bte dorusunun eimi
farkszlk erisinin eimine yani, marjinal ikame oranna eit olacaktr. Denge noktas iin;
U
D
MRS Y , X =

Y
X

Px
X
= U
Py
Y

dengenin cebirsel ifadesi olacaktr.

Yani tketici dengesinde mallarn marjinal faydalarnn birbirine oran (farkszlk erisinin eimi),
fiyatlarnn da birbirine oranna (bte dorusunun eimine) eit olacaktr. Bu durumda Kardinal
yaklamn tketici dengesi koulu olan e marjinal fayda da gereklemi olacaktr.
rnein; tketici dengede iken X malnn fiyat 50, Y malnn fiyat 40 ve X malnn marjinal
faydas 100 ise, Y malnn marjinal faydas 80 olacaktr. Bu durumda her maln marjinal faydasn
fiyatna blersek dengede e marjinal fayda nn salandn grrz.
U
2 =

100
50

X
PX

U
Y

PY

80
40

= 2

Bu durumda denge noktasnda ikamenin sz konusu olmayaca

aktr.
Fakat yukardaki ekilde B noktasna bakarsak o noktada bte dorusunun eiminin, farkszlk
erisinin eiminden byk olduunu grrz. Yine X mal fiyat 50, Y mal fiyat 40 olduundan Px
Py

50
40

= 1, 25

ise,

X malnn marjinal faydas 100 olduunda Y malnn marjinal faydas B noktasnda 80den fazla
U

olacaktr. Y malnn marjinal faydasnn 100 olduunu yani farkszlk erisinin eiminin;

100
X
=
=1
U
100
Y

olduunu varsayalm. Bu durumda;

U
2 =

100
50

X
PX

U
<

Y
PY

100
40

= 2,5

B noktasnda harcanan son liralar ile Y malndan 2,5 birim, X malndan 2

birim fayda alnmaktadr. Tketicimiz bu durumda ikame yapmaya balayacak ve Y malnn tketimini
artrp X malnn tketimini azaltacak, bte dorusu zerinde D noktasnda bu ikame son bulacaktr.
Dier koullar deimedii srece (Btesi, mallarn fiyatlar zevk ve tercihleri) tketicimiz tketim
bileimini deitirmeyecektir.
Tketici Dengesinin Deiimi
Tketici dengesini incelerken tketicimizin parasal bte olanaklarnn, mallarn fiyatlarnn ve
zevk ve tercihlerinin sabit olduunu varsaydk. Analizimize zaman unsurunu kattmzda bunlarn
herhangi birinin zaman ierisinde deiimi tketici dengesini deitirecektir. Tketici dengesini
deitirebilecek bu durumlar srayla inceleyelim.
1- Tketicinin Btesinin Deiiminin Dengeye Etkisi
ekilde tketicinin parasal olanaklarnn artmas sonucu (mal fiyatlar deimediinden bte
dorusunun eimi ve zevk ve tercihleri deimedii iin farkszlk erileri paftas sabit kalacandan)
tketici dengesi D1den D2, D3 gibi yeni fayda maksimizasyonunu saland noktalara kaymtr.

Y
Gelir Tketim Erisi
D3

Y3
Y2
Y1

Btesi artan tketicimiz grld gibi bu bte artyla her

iki maln tketimini artrmtr. Bu iki maln da tketicimiz asndan
normal mal olduunu syleyebiliriz (Gelir art karsnda
tketimi artrlan mallara normal mal, azaltlan mallara dk mal
ad verilir). Oluan tketici denge noktalarndan geen eriye ise
Gelir Tketim Erisi ad verilir.

D2
D1

X1 X2 X3

Gelir Tketim Erisi: Tketicinin parasal olanaklarnn (btesinin) deimesi durumunda oluan
yeni denge noktalarnn geometrik yeridir. Gelir tketim erisinin biimi hep yukardaki gibi olmaz. Eer
mallardan birisi tketicimiz iin dk mal olsayd Gelir Tketim Erisi aadaki gibi olurdu.
Tketicimiz iin X malnn dk mal olduunu varsayalm. Bu durumda bte olanaklar artan
tketicimiz X malnn azaltrken normal mal olan Yyi artracaktr. ekilde grlecei zere geliri artan
tketicimizin tercih sistemi bu gelir artyla deimi ve Y malna doru kaymtr.
Normal mal
(Y)

Y2

Bu durum gelir artnn zevk ve tercihleri deitirmesinin bir

sonucudur. Ayrca gelir deimeden de zevk ve tercihler
deiebilir. Bu durumu birazdan inceleyeceiz.
Gelir
Tketim
Erisi

D2

Y1

Gelir deimelerinin mallarn tketimi zerinde oluturaca

etki Engel Erileri ile incelendiinden, Gelir Tketim Erisinden
ilgili mallarn Engel Erisi elde edilebilir. Bu durumu talep
esneklii konusunu incelerken greceiz.

D1
X2

X1

Dk mal (X)

2- Mallarn Fiyatlarnn Deimesinin Dengeye Etkisi

Mallarn fiyatlarnn deiiminde birka farkl olaslk olabilir. Bunlar;
a- Mallardan birinin fiyat sabitken, dier maln fiyat deiebilir.
b- Mallardan birinin fiyat artarken, dier maln fiyat ayn oranda debilir.
c- Mallardan birinin fiyat artarken, dier mal fiyat daha fazla debilir.
d- Mallarn her ikisinin de fiyat ayn oranda dp, artabilir.
Yukardaki olaslklardan ilk nde bte dorusunun eimi deiir. Drdnc durumda ise bte
dorusunun eimi deimezken, ayn gelir deimesinde olduu gibi paralelce orijine yaklap,
uzaklaabilir.
imdi bu drt durumu srasyla inceleyelim:
a- Mallardan birinin fiyat sabitken dier maln fiyatnn deimesi

Y2
Y1
Y3

D1

D2

ekildeki X malnn fiyatnn dmesi sonucu tketici D1

notkasnda iken D2 denge noktasnda dengeye gelmitir. Fiyat
den X malnn tketiminin X1den X2ye artmas fiyat
dmesinin yaratt toplam etkidir.

Fiyat
Tketim
Erisi

D3

X1 X3 X2

Xin fiyatnn dmesinin yaratt toplam etki iki ayr etkinin birlemesiyle olumutur. Bu etkiler gelir
ve ikame etkileridir.
Gelir Etkisi: Tketicinin karlat mallardan birinin fiyatnn dmesi reel olarak gelir art
yaratr. Tketici artan bu gelir ile fiyat den mal ve dier mallardan daha ok satn alma olanana
kavuur. Buna fiyat dmesinin yaratt gelir etkisi denir. ekilde gelir etkisi nedeniyle Xin
tketiminde oluan art grmek iin fiyat dmesinden sonra oluan yeni bte dorusunu artan gelir
kadar sola kaydrmak gerekir. ekilde D3-D2 aras (X3-X2 aras) gelir etkisidir.
kame Etkisi: Mallardan birinin fiyatnn dmesi, fiyat den mal dier mallara gre daha ucuz
hale getireceinden tketicinin talebi den mal lehine deiecektir. ekilde X1-X3 aras.
Hicks, gelir ve ikame etkilerini geometrik olarak yukardaki gibi incelemitir. Slutsky ise
matematiksel denklemini gelitirmitir.
Mallardan birisinin fiyat dier mal fiyat sabitken deitiinde ortaya kan yeni denge
noktalarndan getii dnlen eriye fiyat tketim erisi ad verilir. (ekilde D1-D2den geen eri)
Fiyat tketim erisinden bir maln talep erisi elde edilebilir.
b- Mallardan birinin fiyat artarken dier maln fiyatnn ayn oranda dmesi
Y
K

Tketicinin parasal btesi (geliri) sabitken mallardan birinin

fiyat (Y mal) artarken, X mal fiyat ayn oranda dtnden
tketicinin reel olarak gelirinde bir art olmam, herhangi bir gelir
etkisi olmadan sadece ikame etkisi gereklemitir. Tketici Ayn
farkszlk erisi zerinde mallar birbirine ikame etmitir.

D1
Y1

D2

Y2

X2 L

X1

L1

c- Mallardan birinin fiyat artarken, dier mal fiyatnn daha fazla dmesi
Y

Y malnn fiyatnda belli bir ykselme olurken X mal fiyat daha fazla
derse bu durum bir reel gelir art yaratacandan tketici daha
yksek bir tatmin dzeyini gsteren 2 farkszlk erisi zerine
geebilecektir.

D1

D2
1

2
X

d- Mallarn ikisinin de fiyatlarnn ayn oranda artmas veya dmesi

Y

Y1
Y2
Y3

D3

D1

Mallarn fiyatlarnn her ikisinin de ayn oranda artmas veya

azalmas durumunda nispi fiyatlar deimeyeceinden bte
dorusunun eimi deimeyecek ve mallar aras bir ikame sz
konusu olmayacak ve sadece reel gelir etkisiyle daha yksek yada
daha dk tatmin dzeylerine ulalabilecektir.

D2

X1 X2 X3

3- Tketicinin
Dengeye Etkisi

Y1

ve

Tercihlerinin

Deimesinin

Tketicinin zevk ve tercihlerinin deimesi tmyle tketici

farkszlk erileri paftasnn mal dzleminde eksenlere doru
kaymas sonucunu douracaktr.
D1

Y2

D2
1

Zevk

X1

ekildeki tketicimiz zevk ve tercihlerin deimesi sonucu X

maln, Y malna daha ok tercih eder hale gelmi ve farkszlk
erileri tmyle kayarak X eksenine yaklam, D2 noktasnda
dengeye gelmitir. Btesi ve mal fiyatlar sabitken tketicimiz iin
belli bir tketim bileiminde X malnn marjinal faydas Y malnn
marjinal faydasna gre art gstermitir.

X2

Bu durumda dengeye gelebilmek iin X mal tketimini artrp

Y mal tketimini azaltmtr.

Burada D2 dengesinin D1 dengesine gre tketicimize daha yksek bir tatmin salayan tketim
bileimi olduunu syleyebiliriz. Tketici davranlarnn rasyonel olaca varsaymnn bir sonucu
olarak, mallarn fiyatlar ve btesi sabitken bir tketici tketim bileimini deitiriyorsa bunu mutlaka
daha yksek bir tatmin dzeyine ulaacan bildii iin yapyordur.
TALEP ANALZ
Talebin ekonomik birimlerin satn alma gc ile desteklenen ve eitli mal ve hizmetlere veya
retim faktrlerine ynelen satn alma istekleri olduunu biliyoruz. Bu blmde tketici birimlerin mal
ve hizmetlere ynelik talebini analiz edeceiz. Yine bunu yaparken talep miktarnn hangi
deikenlerin bir fonksiyonu olduunu gstererek balayalm.
Talep miktar; QD, lgili maln fiyat; P, dier mal fiyatlar PD. Tketicimizin gelir dzeyi; G, tketici
beklentileri B, zevk ve tercihleri; Z olduunda talebe etki eden deikenleri bir fonksiyon eklinde
gsterelim:
QD=f(P, PD, G, Z, B....) Talep miktar QD baml deiken ve (P, PD, G, Z, B....) ise bamsz
deikenlerdir. Bamsz deikenlerin hepsinin birden analize sokulduu bir durumda baml
deiken ile bamsz deikenler arasnda bir iliki analiz etmek ok kark bir durum yaratr. Burada
analizimizi kolaylatrmak iin bir mikroanaliz teknii olan Ceteris Paribus varsaymnda
bulunmamz gerekecektir. Talep zerinde etkili olduu dnlen deikenlerden fiyat dndaki
deikenleri sabit varsayalm. Bu durumda talep miktar sadece fiyatn fonksiyonu olacaktr. QD=f(P)
Dier koullar sabit iken genelde bir maln fiyat ile talep miktar arasndaki iliki ters ynl
olacaktr. Yani fiyat dtke talep artacak, ykseldike talep azalacaktr. Bu durum talep kanunu
olarak adlandrlr. Talep kanunu Ceteris-Paribus koullarnda geerli bir kanundur.
O halde talep kanununun geerli olduu bir durumda bir maln fiyat ile talep miktar arasndaki
ilikiyi analiz edelim.
P
50
40
30
20
10

Q
5
10
15
20
25

lgili maln deiik fiyatlarndan talep edilen

miktarlar gsteren talep tablosu deerlerine gre;
bamsz
deikenin
dikey
eksende,
baml
deikenin yatay eksende gsterildii bir dzlem
oluturduumuzda talep erisi negatif eimli (azalan
eimli) bir eri olarak karmza kacaktr.

50
40
30
20
10

Talep erisinin negatif eimli olmas bir maln fiyat

Q deitiinde ortaya kan gelir ve ikame etkilerinin bir
sonucudur. Tketici dengesi incelememizde hatrlarsak bir maln fiyat dtnde tketici gelir ve
ikame etkisi nedeniyle fiyat den maln talebini artryordu.
0

10

15

20

25

Yukarda elde ettiimiz eri bir tketicinin Bireysel talep erisidir.

Piyasa Talebi ise; Belirli bir piyasada bir mal talep eden tm tketicilerin o mala olan taleplerinin
toplamdr.
P

20

20

20

15

15

15

10

10

10

(A) Tketicisi

(B) Tketicisi

Piyasa Talebi

Piyasa talebinde; bir maln fiyat dtnde o mal mevcut talep edenler talep miktarn artrrken,
daha nceki fiyattan talep etmeyenlerde talep etmeye balayacaklarndan maln piyasa talep erisi
daha yatk olacaktr.
Talep kanunu gerei talep erilerinin genelde negatif eimli olacaklarndan bahsetmitik: ancak
baz durumlarda negatif eimli olmayan talep erilerine de rastlayabilmekteyiz. Bunlar;
P

D
P3
P2

P1
P2

P1

P3
Q1

Fiyattan bamsz,
sabit bir miktarda
talep edilen mallarn
talep erisi.
(Tuz, tabut gibi)

Q1 Q2 Q3

Giffen mallara ait

pozitif eimli talep
erisi

Sadece tek bir

fiyattan talep edilen
mallara ait talep
erisi (Tam rekabet
piyasasnda firma
malna olan talep)

Normal talep erisinde fiyatn deiimi talep miktarn deitirir. Fiyat deiimi sonucu talep
miktarnn deimesi ile talebin deimesi farkl kavramlardr.
P

P1

P1

P2

D
D2

Q1

Q2

ekilde fiyat dt iin

talep miktar deimitir

Q1

Q2

D3

D1
Q3

Talep deimesi ise fiyat d faktrlerin (Ceteris-Paribus

kabul ettiimiz faktrlerin) deimesinden kaynaklanr.
rn: Normal bir mal iin ayn fiyat dzeyinde gelir artarsa
daha ok talep edileceinden talep erisi saa kayar.

Talebin Sadece Fiyatn Fonksiyonu Olduu Durumda Talep Fonksiyonu:

ekildeki gibi dorusal bir talep fonksiyonunu cebirsel olarak yazarsak;
QD=40-2P biiminde gsteririz.
Fiyat sfr iken talep miktar 40 tr. -2 miktarn fiyattan etkileme katsaysdr. Bir birim fiyat deiimi
iki birim miktar deitirir.
P

Q
P

=-2 dir.

TALEBN ESNEKL
Genel olarak esneklik bir baml deikenin fonksiyonel iliki
iinde olduu bamsz deikendeki deimelere kar gsterdii
duyarllk olarak tanmlanr. Talep esnekliinde baml deiken olan
talep miktarnn, bamsz deikenler olan, fiyat, dier mal fiyatlar,
tketici gelir dzeyi gibi saysal (kantitatif) olarak llebilen
deikenlere kar olan duyarll llr. Daha nceki talep
fonksiyonumuzu tekrar yazarsak;

20
P

D
0

40

QD=f(P, PD, G) gibi talebin esnekliini bu bamsz deiken

asndan inceleyeceiz. Yine esneklik (duyarllk) incelememizde bamsz deikenlerin belli bir
oransal (yzde) deimesi karsnda, baml deikende oluturaca oransal (yzde) deime
incelenecektir. Yani deikenlerdeki deimeler mutlak deil oransal (yzde) deime olarak ele
alnacaktr.
Talebin
Esneklik=

fiyat

esnekliinde

Talep miktarndaki oransal

deime
Maln
fiyatndaki
oransal
deime

(yzde)
(yzde)

eklinde yani, talep miktarndaki oransal deimenin, fiyattaki oransal deimeye oran olarak
hesaplanr.
Talebin dier mal fiyatlarna gre esnekliinde (apraz esneklik) ise yine baml deikenimiz
olan talep miktarnn, dier mallarn fiyatndaki oransal deimeye gsterdii duyarllk olarak llr.
Talebin
esneklii=

apraz

fiyat

Talep miktarndaki oransal (yzde) deime

Dier mallarn fiyatndaki oransal (yzde)
deime

eklinde hesaplanr.
Talebin gelir esnekliinde ise gelirdeki oransal deimeye kar ilgili maln talep miktarnda
oluacak oransal deime hesaplanr.
imdi analizimize talebin fiyat esnekliinden balayalm.

1. Talebin Fiyat Esneklii:

Q Q2 Q1
Q1
Q
=
P
P2 P1
P
P1

biiminde hesaplandnda talep erisi zerinde bir noktada iken o noktada fiyattaki yzde
deiimin miktarda oluturaca yzde deiimi hesaplam oluruz. Bu forml ile hesapladmz
esneklie talebin nokta fiyat esneklii adn veririz.
P
rnek:
Talep erisi zerinde A noktasnda fiyattaki oransal deimenin
miktarda yaratlm olduu oransal deimeyi hesaplayalm.

P1=50
P2=40

D
Q1=5 Q2=7

40

Q 2 Q1

e=

Q1
P2 P1

7 5
=

2 50
100
5
5
=
=
.
=
= 2
40 50
10
5 10
50
50

P1

50

A noktas iin talebin fiyat esneklii 2 olacaktr.

Not: Talebin fiyat esnekliinde farkl bir esneklik forml olarak Yay (Aralk) esneklii forml de
kullanlr.
Q2 Q1

Talebin yay esneklii=

Q2 + Q1
P2 P1

bu formlle ekildeki A ve B noktalar ortasndaki bir esneklik

P2 + P1

deeri hesaplanm olacaktr. Talep erisinde esneklik oransal olarak incelendiinden bir talep
erisinde her noktada farkl esneklik deerleri olacaktr.
Fakat esneklii her noktasnda ayn olan tip talep erisi vardr.
P

P1
P2

e=0

P3

D
e=1

Q1

e=

P1

P2

P3

ekildeki gibi bir

talep fonksiyonunda
ise tek bir fiyattan
talep sz konusu ise
esneklik sonsuz
olacaktr.

ekildeki gibi bir

talep fonksiyonunda
fiyat deiimi talebi
etkilemiyorsa
esneklik sfr deerini
alr. Y=a-bx bir talep
fonksiyonu olduunda
(b) katsaysnn deeri
sfr ise byle bir eri
geerlidir.

Q
ekildeki gibi bir
ikizkenar hiperbol
eklinde talep
erisinde ise her fiyat
dzeyinde esneklik
bire eit olacaktr.

Dorusal bir talep erisinde ise yksek fiyat dzeylerinde fiyattaki belli bir deiimin miktar
zerinde oluturaca nispi deiiklik kendisinden fazla olacandan esneklik 1den byk, dk fiyat
dzeylerinde ise 1den kk olur.

Dorusal talep erisinde

e=
e>1

Q
P

QD=120-2P biiminde verilmi olan talep fonksiyonunda (-2)yi

gsterir.

e=1
e<1

Bunu fonksiyon eiminin tersi olarak kabul ederiz.

e=0

Q
P = Q. P = Q. P
P
Q P
P Q
P

eitliinde

Q
P

fonksiyondaki

(-2) yi

gsterir.

Bir

talep

fonksiyonunda eim belli iken verilen bir fiyat dzeyinde talebin o noktadaki esneklik deeri
hesaplanabilir.
rnek: Talep fonksiyonu QD=40-2P olduunda P=10 ise talebin nokta fiyat esneklii;
QD=40-2.10 ve QD=20 yani P=10 ise Q=20 olarak bulunur. Fonksiyonun eiminin tersi -2
olduundan;
Q P
.
=
P Q

-2.

10
20
=
=1
20
20

esneklik 1 olarak bulunur.

Talebin fiyat esneklii bir maln deiik fiyatlarndaki deimelerin talep miktar zerinde
oluturaca deimeler asndan da ele alnabilir. Bu sayede deiik mallarn talep esnekliklerinin
karlatrlmas mmkn olur.
Mallarn talebinin esneklii zerinde etkili olan faktrler
a- Mala harcanan toplam parann tketici btesindeki pay yksek ise tketici maln fiyatndaki
deimelere daha duyarl olacandan ilgili maln talebinin fiyat esneklii yksek olacaktr.
Tersi durumda ise esneklik dk olur.
b- Bir maln ikame mallar ok ise talebinin fiyat esneklii yksek olur. Bir fiyat deimesinde bu
maldan dier mallara ynelme veya dier mallardan bu mala ynelme youn olacandan fiyat
deiimi karsnda talep miktarnn deimesi olduka gl olur.
c- lgili maln marjinal faydas yavaa azalyorsa yine fiyat deimesinde talebi gl etkilenir. Bir
fiyat dmesi maln talebini ok artrr.
d- Esneklikte etkili bir dier etken ise zamandr. Fiyat dmesi zerinden geen zaman uzadka
maln talebi daha ok artacaktr.
Mallarn talebinin fiyat esneklii ile mal satan iletmenin toplam geliri arasnda dorudan bir iliki
vardr. Esneklii birden byk olan mallarda fiyattaki bir dme talebi daha yksek oranda
artracandan iletmenin toplam geliri artar. Yine esneklii dk bir malda ise fiyat ykseltildiinde
talep miktar az azalacandan toplam gelir artacaktr. Esneklik e=1 olduunda ise fiyat deiimi TRyi
deitirmez. Toplam Gelir TR=P.Q dur.
P

P
e<1 olduunda fiyat
ykseltilirse TR artar.
Drlrse de azalr.

P1

e>1 olduunda fiyat

drlrse TR artar.
Fiyat artrlrsa azalr.

P1
P2

P2

D
O

Q2 Q1

Q1

Q2

2- Talebin apraz Fiyat Esneklii

apraz fiyat esnekliinde, ilgili malmzn talep miktar baka bir maln fiyatndaki deimelerden
ne ynde etkilenir? Bunu inceleriz. Bu bakmdan mallar tanmlarsak;
a- Tamamlayc mallar (Otomobil Benzin gibi)
lgili malmz otomobil olduunda benzin fiyatlarndaki deimeler malmzn talep miktarn ters
ynde etkiler.

ex.y=

(-)
X
mal
deime
Y
mal
deime
(+)

talebindeki

fiyatndaki

olduundan e deeri (-) kar.

b- kame mallar (Et-Tavuk gibi)

lgili malmz et olduunda tavuk fiyatndaki deimeler etin talebini doru ynde etkiler.

ex.y=

(+)
X
mal
deime
Y
mal
deime
(+)

talebindeki

fiyatndaki

olduundan e deeri (+) kar.

c- Bamsz mallar (Buzdolab Pantolon gibi)

Mallar arasnda herhangi bir ikame veya tamamlayclk ilikisi sz konusu olmadndan apraz
fiyat esneklii e=0 olur.
3- Talebin Gelir Esneklii
Talebin gelir esnekliinde ilgili maln talep miktarnn tketici gelirinin fonksiyonu olduu varsaylr.
QD=f(G) gibi. Buna Engel Fonksiyonu ad verilir. Bu fonksiyonun geometrik bir izimle gsterilmesine
Engel Erisi ad verilir.
Engel erilerini ortaya koyan iktisat Engel tketim mallarn ana gruba ayrmtr.
a- Zorunlu tketim mallar (gda gibi): Gelir arttka toplam harcama iindeki oran azalan
mallardr.
b- Giyim, barnma harcamalar gibi gelirle yaklak ayn oranda artan mallar.
c- Gelirdeki oransal arttan daha fazla oranda artan lks mallar.

Gelir Esneklii eg=

Maln
talebindeki
deime
Tketici
gelirindeki
deime

%
%

Tketici gelirindeki artma karsnda talebi artan mallara topluca normal mallar ad verilir. Normal
mallarn gelir esneklii pozitif deerli olur.
Talebin gelir esneklii baz zel mallarda negatif deer tayabilir. Bu mallara dk mal ad
verilir. Bu mallarda tketicinin geliri arttnda talebinde azalma
grlr. Engel erisi negatif eimli olur.

Q
Q2

Q1

0<e<1

e>1
zorunlu mallar
Lx mallar

G1

e<0
dk mallar

Not: Engel erileri Gelir Tketim Erisinden elde edilir.

G

Fiyat Tketim Erisinden Talep Erisinin Elde Edilii

Tketici dengesinde bir maln fiyat, dier koullar sabit iken (ceteris-paribus) deitiinde oluan
yeni tketici denge noktalarndan getii dnlen eriye Fiyat Tketim Erisi adn vermitik.
Sadece bir maln fiyatnn deimesinin tketici dengesinde oluturaca deiiklik ve fiyat deien
maln talebinde oluabilecek deiiklik, fiyat deien maln nasl bir mal olduuna gre farkllklar
gsterecektir. rnein; tketici dengesinde bir maln fiyat dtnde fiyat den maln dier mal ile
ikamesi youn olabiliyorsa fiyat den maln talebi daha fazla artacaktr (ikame etkisi nedeniyle). Yok
eer fiyat den maln ikamesi yoksa veya daha fazla tketmek toplam fayday artrmayacaksa (tuz
gibi) bu durumda fiyat den maln talebinin artmas beklenmez. Bu durumu iki ayr ekille
inceleyelim.

Tavuk

T1

Tavuk

D1

T1

D2

T2

T2

FTE
E1

E2

Et

Tavuk fiyat sabitken et fiyat

dtnde oluacak gl ikame
etkisiyle etin talebi daha fazla
artacaktr. Ayn bte ile tketici
tavua harcad toplam paray
azaltacandan ete harcanan toplam
para artm olacaktr. Etin fiyatndaki
dme ete harcanan toplam paray
artrd iin etin talebinin esneklii
e>1 olacaktr.

D1

Fiyat Tketim
Erisi

D2

E1 E2

Ekmek

Bu kez ekmek fiyatndaki dme gelir

etkisi ile tavuk tketimimizi artraca
iin ayn bteye sahip tketici
tavua daha ok para harcam
olacandan ekmee harcanan para
azalmtr. Fiyat den bir mala
harcanan toplam para azalyorsa e<1
olacaktr.

Mallarn Talep Esneklii ile Satc Toplam Geliri Arasndaki liki

Bir maln sat sonucu elde edilen toplam gelir. TR=P.Q biiminde ifade edilir. Bu durumda maln
fiyatndaki deimelerin talep miktarnda oluturabilecei deiiklik (talebin fiyat esneklii) toplam geliri
etkileyecektir.
rnein: e>1 olduunda fiyattaki deimeler miktar daha fazla oranda etkilerken, e<1 olduunda
daha az etkileyecektir. e=1 olduunda ise fiyat deiimi toplam geliri etkilemeyecektir.

e<1 olduunda
fiyat artrlrsa
toplam gelir artar

P1

P2

P2

e>1 olduunda
fiyat drlrse
toplam gelir artar

P1

D
Q1

Q2

Q1

Q2