!

"# $
)

" !

$ *

%& '(
$

+,

! " + #./
*
)

1*

3 !
)
6
$"

,
!

4 5#

. 0 $" $

+7/8

$" " $ -

&6
(

:(7/ (
; .*/ (
>

"!
"!

(<
6=

" !
1

!M"

, ,
" ! $

!EG "
G !$

( // (

9
B " ! 1 !1 $
C +
"DE F$
!?
(
$
?(
$
I
2
$
0
50
J (
$
A
K 5 ,"
$
0 "
L
$ "
H0
> + 1,
$ "
"G
1
0
!$ ?
>>
$ "
"G
)

.*/ (

@ @ A
?
"!
$
1 1
0 ! ?
A1
$ E" G 1 " ! 1 !1 $ H1 G "
"
(

"
$
$ "

0 H0

1 !?
?
?
1H 0
!$ ?
$ $ 2 ?
? +
" ! 1

2
!E
! H1-@,"

?+

;
; / * (6
*.( 6
'6

"

,
" !,
"

!E"
!

D!

!E

HD 1
?

*/
N6
*= / (
(<
6* # */ (;

6
O

6
/

>9 *D! E!
"
2 H
@ ,
"
"! $ "
@0
0 ! ?
>B
$ "
)
1
-@0
0 ! ?
>C *F$
"
"! $ "
"
"
$ "
" !
"
M
$ 0 $
$
!
?
>
"
"
2
! " ?
"
0
9 E 2H
M
0
9 J 0 D!
0
9>
A0
"
A2 D HDM
! "
2
HD 1 1 A
"
"
A 1,
M
0 ! ?
>I D
$
"
"
1
"
?
>J
P H@
$ G "
M
"
?

;
;
; .#
>K
$ 2!
! "
?
>L +
9 # 1

H
D
"
?

"

"!

H
H @, G
$

"

.*/ (

(<
6

D
"
P " G!
H A "

$
"

" "! "

A 0 H0
1

"!
"!
H@
!
?
"

"

?
M
GF M

"!

A1 1D
9>

1 $ "
" #D " !

2 D
2

1 " !D
G 1!

;
= .*/ (

! ?
?

(<
6 6 (6*6

99 +
2 $
"D )
"
"
$ 2M
! " ?
9B ($
!
M
!
? ($
$ D@ ?
9C 5 ," $
12
" ! D!
1)
:%*1H 0
!$M
?
9
$ "
$
! " 1
?
9I
"
"! "
$ G ! ,:%* 2
?
9J + " 1 : " ! %! * 1 2
H$
@@ ! "
?

= 5 ( :+6
/* &N ; ;

*6
/ (6

9K

1
$ "
F
H
0 @0
! ,
" ?
9L 5
1
F$
0 GP
"
! ,
" ?
B 5
1
F$
P
$
"
! ,
" ?
B> 5
1
F$ 1 F
H1
,! ,
" ?
B9
@$
5
1
$ $
$!
G ! ,! ?
BB
"
" ! 1"
P 1
H $ 1G
H ,
! "
0
""FH ,
!,
1
0 H @! 2 2 ,
! "
?

=; .(*6
# 6
4 5' 6
BC

"

H1

! 2

E
M

.*/ (
(<
6
#
&:(7 /7 7(?

"!

1H

H A "

G"

?
B
BI

!0 "

2"
!

$" "
,
" ! ,!

$
!
?= $

?
H

?
1 7 $

BJ

"

=;
; .*/ (
BK
?
BL
! ?
C Q
"
!?
C>
"

"

"

P
A2
@ 1 $

* :/
:<
6=

G!
2

# ! $
2
$
A !

% !
$ "
"
?

$ = " " $

.(*6
#

H0

0 H0

" ,
! $ R0
$
$
A2
" ! 1 !1 $ !F
@ A

!,

!M
A
M
1M
" M

C9

D A >LI P
$
E>LJ P
0 >LK P
"
!
E$
@
$
EA H ,!
! ,
" +
" ! G "
? + H ,!
$
@0 ! ?
$ " !
A2
$ @!
0
H "
HD

H ,!
CB 6
G! ,
" ?
CC
P
"
2" ! 2 ) "
6
$ "
1
2" ! 2 $
,"
?
C
P
",
! , ! 0 1H 1
," ! $ @
"
! ?
CI
"
@ @
F
!
" !
?
CJ
0
$ "
G!A
CK
$ "
F
" $
A " ?
CL
1
$
$ "
>
"
$
4
* P
!
P
2 @
!$ ?

" ,1

P !
1 2 1! $

$
!

$
0

!,

A
P
F
F!

"
"

" 0 H0
2 $
, ,1 A2 $
$

!
, ,
"

! $ 0
2

M
, ?
M

!
?
1
1 , HD$" ! ,
0 1
1, $ M

***

SSS
! "# $

%& '( E

; .*/ (
>

"!

! " + #./
* E

(<
6=

.*/ (

" !

3 !

4 5#

(/
/(

Bilindi i gibi tm maddeler atomlardan, ve her bir atom da etrafnda bir elektron bulutunun evreledi i bir ekirdekten olu maktadr. Bu ekirdekte daima iki ayr
trden temel tnecik bulunur. Bunlar: (+) ykl protonlar ile hi bir elektrik yk bulunmayan ntronlardr. Bir rnek vermek gerekirse, nkleer reaktrn yaktn olu turan Uranyum-235 (U-235) atomlarnn ekirde inde 92 adet proton ve 143 adet de
ntron vardr. Nkleer enerji i te, ekirdekteki bu 235 tneci i bir arada tutan ba enerjisinin bir blmnn a a kmasyla olu maktadr.
U-235 ekirde i zerine arpan yava latlm bir ntron bu ekirdekteki ba
kuvvetlerinin dengesini bozarak ekirde i birka paraya bler (fisyon olay) ve bu
arada da 2 ve bzen de 3 ntron ortaya kar. Bu ntronlar civarlarndaki ba ka U235 ekirdeklerini paralarlar. Bunlardan kan yeni ntronlar da ba ka U-235 ekirdeklerini paralar ve bu sre bir zincirleme reaksiyon mekanizmas olu turur.
Nkleer reaktrlerde bu zincirleme reaksiyon mekanizmas tmyle kontrol
altndadr. Yni reaktr i leten mhendisler ve operatrler bu zincirleme reaksiyonu: 1) ba latabilir, 2) istedikleri sre kadar ve istedikleri enerji dzeyi k na
ayarlayarak devam ettirebilir, ve 3) istedikleri anda sndrp durdurabilirler.
Bylece a a kan ba enerjisi, bu fisyon paralarna ve ntronlara kinetik
enerji (yni hza ba l enerji) olarak iletilmektedir. Bu enerjiyle hareket eden tnecikler ise, reaktr ortamndaki so utucu ak kann atomlaryla yapacaklar ap malar sonunda, bu hz enerjisini so utucu ak kana s enerjisi olarak iletirler. Bu s
enerjisi yardmyla scakl artan so utucu ak kann bir blm su buharna dnr. Bu su buhar da trbojeneratrler aracl yla elektrik enerjisi retir.
9

"!

@ @ A

"Bat Anlamndaki Nkleer Gvenlik Doktrini" normlarna gre in a edilen

bir nkleer elektrik retim santrali:
1) evreyi kirletmez
2) Karbon dioksit salmaz. (Sera etkisi'ne katks yoktur).
3) Azot oksitleri ve slfr oksitleri salmad iin asit ya murlar'na sebep olmaz.
4) Yeni bir teknolojinin lkeyi her ynden (teknolojik, kltrel, ekonomik) zenginle tirmesine sebep olur.
5) lkenin nitelikli personel potansiyelini arttrr.
6) lke, e er do al uranyum ve toryum yataklarn nkleer yakt
kayna olarak kullanabiliyorsa, kaynak bakmndan d lkelere
ba ml olmaz.
7) Bu nkleer santral olmasayd bunun yerini almas gereken termik retim santrallerinin civarlarnda sebep olaca st nefes
yollar hastalklarna ve anfizeme yol amaz.
8) Risk ynnden en d k tehlike riskine sahip bir teknolojinin rahatl n sa lar.
9) retim birim fiyat termik santrallerininkinden daha ucuza mal
olan gl bir ekonomik olanak sa lar.
B

" ! 1 !1 $

"!

1 1

Atom bombasyla nkleer enerji retimi arasnda mevcd olan tek benzerlik her
ikisinin de fisyon olay'na dayanmasndadr, o kadar! Ama:
AtomBombas:

Nkleer Enerji retimi:

* Patlad yeri mahvetme e yneliktir.

* Zincirleme reaksiyonu kontrolszdr.
* evredeki etkisi kalc ve ldrcdr.
* retimi ve kullanlmas insanl a kar
sutur.
C +

"DE

F$

A1

*retildi i lke iin faydadr,servettir.

*Zincirleme reaksiyonu kontrol altndadr.
* evreyi kirletmez. Gvenilirli i dier enerji retim santrallerinden de stndr.
* Kullanlmas insanl n yararnadr,
erdemdir.
$ E" G 1 " ! 1 !1 $ H1 G "

!?

Atom bombasnda btn zincirleme reaksiyonlar saniyenin milyonda biri gibi kk bir zaman dilimi iinde olup biter. Muazzam bir radyasyon salnmasyla
birlikte a a kan g ise bir nkleer reaktrn gcnden milyarlarca defa daha
byktr. Oysa maksimum gcnde al an bir nkleer reaktrde vuku bulan zincirleme reaksiyonlar aylar boyu kontroll bir biimde ayn dzeyde srdrlr ve,
Bat Anlamnda Nkleer Gvenlik Doktrini uyarnca tasarmlanm olan koruyucu
zrhlama sistemleri dolaysyla da, reaktrn kalbinden ve iinde bulundu u binadan
6

d arya radyasyon szmaz.

Do adaki elementlerin bir blmnn ntronlara kar hi "i tihalar yoktur"! Buna kar lk kadmiyum ve bor gibi di er baz elementler ise ntronlar "byk bir i tihayla yutarlar". Bir nkleer reaktrde kontrol altnda enerji retimi, nkleer reaktrlerin en nemli bile enlerinden biri olan ve kadmiyum ya da bor gibi
maddeler ieren "kontrol ubuklar" syesinde mmkndr. Bu takdirde zincirleme
reaksiyonlar ayakta tutan ntronlarn bir blm, kontrol ubuklarnn bunlar yutmasyla, piyasadan ekilmi olur. Kontrol ubuklarn reaktrn kalbine kontroll
ve yarl bir biimde sokup kararak da zincirleme reaksiyonlar kontrol altnda tutulmu olur.
Kontrol ubuklarn hareket ettiren mekanizmalarda bir sorun olsa ve zincirleme reaksiyonlar ba larn alp gitseler bile bir nkleer reaktr asla bir atom bombas gibi patlamaz. nk bir reaktrn kalbindeki zincirleme reaksiyonlarn kontrolden kmas hlinde a a kacak olan byk s kalbin eriyerek boyutlarnn dei mesine neden olur. Bu ise reaktrn kritiklik hlinden uzakla masna, yni zincirleme reaksiyonlarn do al olarak azalp snmesine yol aar.
(

?(

"

"

1 !?

Atomlardan do al olarak vey uyarlma sonucu yaylabilen: 1) girgin (yni

maddenin iine nfz edebilen) elektromagnetik dalgalar ( nlar) ya da 2) elektron, proton, ntron ve (alfa) gibi tnecikler, genellikle, radyasyon ad altnda toplanr. Elektromagnetik radyasyonun en ok bilinen rne i gzmzn e itli renk
nanslar olarak alglad k'tr. Grnen n dalgaboyu ok ksadr ve bunu ifde etmekte kullanlan birim ise angstrm'dr. 1 angstrm = 0,000 000 01 cm'dir.
Grnen n dalgaboyu 4000 il 8000 angstrm arasnda de i ir. 4000 angstrmn tesinde kalan ve gzle grlemeyen a mortesi (ya da ltraviyole), 8000
angstrmn berisinde kalana da kzltesi (ya da infraruj, infrared) k ad verilir.
Bir elektromagnetik dalga radyasyonunun dalgaboyu ne kadar kkse, onun bir
maddenin iine girme (nfz etme) yetene i de o kadar byk olur. Mesel, Gne 'in bir insann vcduna ancak derisi dzeyinde nfz ederken, Rntgen aygtnda kullanlan ve dalgaboyu grnen nkinden yakla k 1000 defa daha kk
olan X- nlar insann btn vcdunu boydan boya geip iindeki kemiklerin bile
grnmesini sa lamaktadr. Radyoaktif atomlarn yaynladklar (gamma) nlar
ise ok daha girgin (nfz edici) nlardr.
Yolunun zerine, arkasna geemeyece i bir madde konularak her radyasyonun yolu kesilebilir ve verebilece i tm zararlara engel olunabilir. te bunun iindir ki: rntgen operatrleri kur un ieren bir nlk ve kaln kristal gzlkler takarak X- nlarnn verece i zararlardan korunmaktadrlar. Nkleer reaktrlerin kalbi de, gene ayn sebepten tr, girgin nlarn ve ntronlar nleyen kaln ve etkin bir biyolojik zrh ile kaplanmakta, ayrca Bat Anlamndaki Nkleer Gvenlik
Doktrini'ne uygun olarak in edilen bir nkleer reaktrn tm yaps, bir kaz olsa
bile a a kacak olan radyasyonlar d arya iletmeyecek olan kaln bir koruyucu
7

bin iine oturtulmaktadr1.

Tneciksel radyasyonlar durdurmak ise daha kolaydr. Mesel , nlarn
ince bir k t ya da birka santimlik bir hava tabakas bile durdurabilir. Ntronlar
iin ise onlar yutan bor ve kadmiyum elementlerinden yaplm zrhlar gereklidir.
Radyasyondan Korunma bugn pekok niversitede rutin olarak okutulan
bir pozitif bilimdir. Radyasyondan Korunma normlar "Uluslararas Radyasyondan
Korunma Komitesi" (ICRP: International Committee on Radiological Protection)
tarafndan vaz edilir ve srekli olarak gzden geirilir, gerekli grld zaman da
de i tirilir2. Bu normlara uyulmas radyasyonun kontrol altnda tutulmas iin gerekli ve yeterlidir. Bu komite bir insann bir yl boyunca almasna izin verilen maksimum radyasyon dozunun dzeyini de tesbit eder.
"Dnya Sa lk rgt" (WHO: World Health Organization) ile "Uluslararas al ma rgt" (ILO: International Labour Organization) "Uluslar-aras Radyasyondan Korunma Komitesi"nin bu bilimsel esaslara gre saptad normlar temel olarak alarak bunlardan kendi felsefelerine uygun daha kstl tretilmi normlar retir ve sivil kurulu lara bunlar tavsiye ederler.
I

50

Dnya'da hepimiz bir "Do al Radyasyon Banyosu" iinde ya amaktayz. Bu

banyoyu olu turan etkenler: 1) Yer kabu undaki radyoaktif elementlerin yaynladklar radyasyonlar, ve 2) Uzayn bo luklarndan gelen Kozmik Radyasyonlardr .
Toprakta yeti en ve potasyum, fosfor gibi elementler ieren her gda maddesi do al olarak radyoaktiftir. Bunun sonucu olarak, mesel 70 kiloluk bir insann
vcdunda srekli olarak 17 miligram kadar radyasyon yaynlayan bir radyoaktif
element deposu bulunur.
Do al Radyasyon Banyosu'nun insana ykledi i yllk radyasyon dozu yere
ba ldr. Bu, mesel : stanbul'da 0,66 mSv/yl, Ankara'da 0,9 mSv/yl, Erzurum'da
1,75 mSv/yl ve altnda toryum yataklar bulunan Sivrihisar'da 3,74 mSv/yl'dr
(mSv: milisivert, radyasyon dozunu ifde etmek iin kullanlan bir birimdir). Yeryz'nde bunlardan ok daha yksek yllk do al radyasyon dozlarnn bulundu u
meskn yerlere rnek olmak zere 6 mSv/yl'lk dozu ile Rio de Janeiro'nun pljlarn ve 15 mSv/yl'lk dozu ile de Hindistan'daki Kerala blgesini gsterebiliriz.
evre Radyasyonu ise bu Do al Radyasyon dozuna eklenen: 1) TV ekranlarndan, 2) bilgisayar ekranlarndan, 3) rntgen aygtlarndan, 4) toryum ieren fi1

26 Nisan 1986 tarihinde bir kaz sonucu byk evre kirlenmesine yol am olan ernobil Nkleer Santralinin 4. nitesinde, S.S.C.B.ndeki di er btn reaktrlerde de oldu u gibi, bir kaz annda kan radyasyonlar d arya szdrmayacak bu trden bir koruyucu yap bulunmamaktayd.

Buna bir rnek olmak zere, 7 numaral soru ile ilgili 3 numaral dipnota baknz.

tillerden, 5) saatlerimizdeki radyoaktif fosfordan yaynlanan radyasyonlar ile 6)

nkleer bomba denemelerinden ve ernobil kazsndan arta kalan radyasyonlarn
bile kesidir. Bu ise farkl faktrlere ba l olarak 0,5 mSv/yl il 1,5 mSv/yl mertebesindedir. A.B.D. kendi vatanda lar iin do al ve evre radyasyonunun msaade
edilen toplam ortalama dozunu 1,8 mSv/yl olarak tesbit etmi tir.
Uluslararas Radyasyondan Korunma Komitesi'nin (ICRP'nin) tesbitine gre bu dzeydeki radyasyonlarn hi biri insan sa l iin asl bir tehlike olu turmamaktadr. Aksine d k dzeydeki radyasyonlarn hcre sa l na yararl oldu u
hakkndaki yaygn kanaati destekleyen de bini a kn bilimsel al ma yaplm tr.
Lboratuvar deneylerinde belirli bir d k dzeyde radyasyona tbi tutulan
hcrelerin ve deney hayvanlarnn mrlerinin nlanmam deneklere oranla %20
kadar daha uzun oldu u tesbit edilmi se de bu konu insan zerinde lboratuvar artlarnda denenmi de ildir. Ancak, Dnya'da yksek yerlerde ve do al radyasyon
dzeyi yksek olan ovalarda ya ayanlarn mrlerinin, ortalama olarak, daha d k
radyasyon dzeyine mruz yerlerde ya ayanlarnkinden daha yksek oldu u da bilinen bir gerektir. Bununla beraber, bilimsel ve epistemolojik adan, bu gzlem de
sz konusu radyasyon dzeyi ile uzun mrl olmann arasnda bir "sebep-sonu ili kisi" bulundu unun kesin kant de ildir.
Bilim adamlar d k dzeydeki radyasyonla uyarlan hcrelerin kansere
kar direnlerinin artt n tesbit etmi lerdir. Oysa yksek dozda radyasyon ise, tam
aksine, kansere sebep olmaktadr. Bu tpk kalp hastalarn dijitalin ile tedvi etme e
benzemektedir. Bu ilcn d k dozlarda verilmesi kalbin kuvvetlenmesini ve dzenli al masn sa lamakta, ama yksek dozda verilmesi kalbin anden durmasna
ve lme neden olmaktadr.
J (

$ "

Yksek dozlardaki radyasyonlarn canl hcreleri tahrip etme ya da, en azndan, hcrede olu turduklar (O) ve (OH) radikalleri aracl yla hcreye zarar verici
kimyasal reaksiyonlara yol ama olaslklar vardr.
Canllarn radyasyona mruz kalmalar ise iki ayr durum altnda incelenir.
Akut nlanmalar, mesel bir radyasyon kazsnda oldu u gibi, ksa bir srede ya
da srelerde alnan yksek radyasyon dozlarnn rol oynad nlanmalardr. Kronik nlanmalarda ise sz konusu olan, normal al ma ve hayat artlarnda uzun
sreler boyunca alnan d k radyasyon dozlardr.
Bir canlnn vcdunda radyasyon hasarlarna kar olu an tepkiler, na
mruz kalan organ ve dokularn: 1) radyasyona kar duyarll na, ve 2) bu organ
ve dokularn i levlerine ba ldr. Mesel beyin dhil olmak zere btn sinir dokusu
ve kalp dhil olmak zere btn kas dokusu, genel olarak, radyasyona kar duyarl
de ildir.

Akut radyasyonlarn bir dokuda ya da bir organda meydana getirdi i hasar:

1) bunlarn retti i hormon, enzim, antikor, vb gibi maddelerin artmasna ya da
eksilmesine, 2) bunlarda byme aksaklklarnn ortaya kmasna, ya da 3) bunlarn
lmne sebep olabilir. Akut radyasyonlardan zellikle etkilenen ba lca insan organlar: kan, kemik ili i, lenf sistemi, akci erler, idrar yollar, karaci er, kemikler,
cild ve reme organlardr.Bu organlarda akut radyasyonlarn verdi i hasarn sonucu, genellikle, kanser olarak ortaya kmaktadr.
K 5 ,"

"

1H 0

!$

e itli radyasyon dozlar ve bunlarn ki i ba na etkileri ksaca a a daki

cetvelde zetlemektedir:
Srekli Alnan Radyasyon Dozlar:

0,001 mSv/yl Etkisiz A.B.D.nde tm nkleer endstrinin

bir ki iye ykledi i fazladan doz
0,004 mSv/yl.Etkisiz 1000MWe'lik bir kmr santralinin
bacasndan kan radyoaktif partikllerin ki iye ykledi i doz
0,01 mSv/yl. Etkisiz A.B.D.nde nkleer patlamalarn bir
ki iye ykledi i fazladan doz
0,1 mSv/yl.. Etkisiz ngiltere'de Dounreay nkleer santralinin yakn civrndaki ki ilere ykledi i doz
0,5 - 4 mSv/yl. Etkisiz Do al radyasyonun dozu
0,6 mSv/yl .. Etkisiz ernobil kazsnda Trkiye'de ki i
ba na ilk yl boyunca alnm olan
doz
2,2 - 2,5 mSv/yl ..Etkisiz evre radyasyonunun dozu
5 mSv/yl...Etkisiz .WHO ve ILO'nun sivil halk iin msaade ettikleri tretilmi maksimum yllk doz
20 mSv/yl3...Etkisiz .ICRP'nin radyasyon alannda alanlar iin msaade etti i maksimum yllk doz

Bir Kerede Alnan Radyasyon Dozlar:

0,12 mSv Zararsz. ernobil kazsnda yakn

evrede alnan tahliye dozu
0,8 - 1,2 mSv.Zararsz..Akci er rntgeni ektirirken alnan akci er dozu
50 - 150 mSv.Zararsz..Tiroid up-take'i iin alnan
doz

1992 ylna kadar bu, ICPR tarafndan 50 mSv/yl olarak belirlenmi ti. 1992 de ICRP bu de eri 20 mSv/yl deerine ekmi tir.

10

250 mSv....... Zararsz Nkeer kaz artlarnda alnmasna izinverilen snr doz
1000 mSv.....Hlsizlik..Merkez ernobil olmak zere 1 km'lik bir yarap iinde alnm olan doz
2.000 mSv ..Radyasyon hastalklar: Ba a rs, kusma, ciltte kzarma ve yara, kanser ba langc,
5.000 mSv . statistiksel olarak %50 orannda lm
10.000 mSv lmcl doz.ernobil'de reaktrn tepesine kartlan itfaiyecilerin maruz kaldklar doz.
$

"

H0

0 H0

$ $ 2

Nkleer santrallerin gvenli ( ng.: safe) ve gvenilir ( ng.: reliable) bir biimde, evreye de zarar vermeden elektrik retebilmeleri, bunlarn: 1) yapsal niteliklerinden kaynaklanan zellikleri, ve 2) aktif ve pasif koruma sistemleri syesinde
mmkn olmaktadr.
Nkleer yakt, genellikle, reaktrn kalbinde hkm sren scakl a dayanan
ve yksek bir ergime scakl na ship olan Uranyum Dioksit'tir. Yaktta olu an ve
yakt lokumcu undan d ar szan fisyon rnlerinden gaz olanlarnn so utucu ak kana kar mas, yakt ubu unun iine hapsedildi i yakt zarf tarafndan nlenir.
Bu so utucu ak kan ise basn altndaki bir kapal devre iinde dolanp durdu u iin, bu da, fisyon rnlerinin kontrol altnda tutulmalar bakmndan bir nlem te kil
eder. Ayrca: 1) btn reaktr iine alan ve d ar radyasyon szmasn nleyen biyolojik zrh, 2) santralin elektrik retim blm hari olmak zere tmn iine alan
ve reaktrde bir kaz vuku bulsa bile d arya radyasyon szntsna engel olan d
gvenlik kabu u , ve 3) tm santrali evreleyen yasak blge de bu gvenlili i peki tirir.
Bat Anlamndaki Nkleer Gvenlik Doktrini'ne gre nkleer santrallerde
kullanlan tm paralarda uygulanan tasarm ve kalite kriterleri uzay teknolojisininkiler kadar st dzeyde tutulmaktadr. Bunun iin Kalite Kontrol ve Kalite Temini
nkleer santral in aatnda n plnda gelir ve nkleer santral in aat, srf bu nlemlere uyulmas yznden, uzun zaman alr. Ayrca da nkleer santrallerin tm gvenlik
sistemlerinin yeterli sayda yedeklenmi olmas ve bu yedeklerin de de i ik ilkelere
gre al mas sa lanmaktadr.
Aktif ve pasif koruma sistemleri4 ise bir kaz annda devreye giren so utma
sistemleri ile kimyasal kontrol sistemini ierir.
Btn bu sistemler bir nkleer santralin gvenli ve gvenilir bir biimde i 4

Pasif koruma sistemi: hi bir makinann ya da motorun i lemesine gerek olmakszn kendili inden devreye
giren koruma sistemi. Misl: CANDU 6 tipi reaktrn koruyucu kab iinde scakl n ya da basncn artmas
sonucu kendili inden devreye giren du sistemi, ve gene CANDU 6'da reaktr kalbinin reaktivitesi belirli bir
dzeyi geinde otomatik olarak devreye giren ve kalbe absorplayc gadolinyum skan sistem.

11

letilmesi iin gerekli olan sistemlerdir. Mesel 1979 ylnda A.B.D.nde Three Miles
Island nkleer santrali tpk ernobil santralinin 4. nitesi gibi bir insan hats yznden kazya u raynca koruyucu d gvenlik kabu unun kaps kapatlarak ergiyen reaktr kalbinden szan muazzam radyasyon sonsuza kadar bu kabu un iine
hapsedilmi tir. Bu kazda kimsenin burnu kanamam , kimse radyasyon hastal na
mruz kalmam tr. Ama Bat Anlamnda Nkleer Gvenlik Doktrini'ne gre in a
edilmemi olan ernobil reaktrnde byle bir d gvenlik kabu u olmad ndan
a a kan radyasyon ktalara yaylm tr.
Bir lkenin nkleer reaktrlerin i letilmesine lisans veren mevzuatnn, ne
kadar pahal olursa olsun, bu gvenlik nlemlerinin alnm olmasn ngrmesi gerekir. Trkiye'de nkleer reaktrlerin i letilmesini lisanslama yetkisine ship tek kurulu 2690 sayl yasaya gre Trkiye Atom Enerjisi Kurumu'dur. Ve bu Kurumun
lisanslama mevzuat da Bat Anlamndaki Nkleer Gvenlik Doktrini'ne dayanmaktadr.
Bu doktrine gre nkleer santrallerin gvenlilik ve gvenilirli ine verilen
nem hakknda bir fikir verebilmek iin sz edilen gvenlik nlemlerinin bunlarn
hi biri olmadan in a edilecek santralin maliyetinin yakla k %60 kadar ek bir
masraf gerektirdi ini ifade etmek yeterlidir.
> + 1,
1
0
!$

"

"G

? +

" ! 1

Nkleer santral tipleri: 1) hlen var olup da elektrik retmekte olanlar, ve 2)

projeleri k t zerinde gerekle tirilmi olup da henz fiziksel olarak mevcd olmayanlar diye ikiye ayrlabilir. (Trkiye Atom Enerjisi Kurumu nkleer reaktr lisanslama mevzuat: 1) fiziksel olarak bir rne i olmayan, ve 2) kendi lkesinin
mevzuatna gre lisans alamam olan nkleer reaktrlere Trkiye'de de lisans verilemeyece ini mirdir. Bu husus 1. Enerji rs Nkleer Enerji Komitesi'nde de
te'yid edilerek r zabtlarna gemi bulunmaktadr. Bu bakmdan proje hlindeki
nkleer santralleri Trkiye iin sz konusu etmek abestir.)
Nkleer santralin temelini olu turan nkleer reaktrn belli ba l 3 bile eni
vardr: 1) yakt, 2) ntron yava latc ortam, ve 3) so utucu ak kan.
Bu bile enlere gre de, hlen elektrik retmekte olan reaktrleri 6 temel
grup altnda toplamak mmkndr:
1) Basnl hafif su (H2O) ile yava latlan ve so utulan, zenginle tirilmi uranyum yaktl PWR (Pressurized Water Reactor) tipi reaktr,
2) Kaynar hafif su ile yava latlan ve so utulan, zenginle tirilmi uranyum
yaktl BWR (Boiling Water Reactor) tipi reaktr,
3) A r su (D2O) ile yava latlan ve so utulan do al uranyum yaktl PHWR
12

(Pressurized Havy Water Reactor) tipi reaktr,

4) Grafit ile yava latlan, karbon dioksit (CO2) ile so utulan do al uranyum
yaktl GCR (Gas Cooled Reactor) tipi reaktr,
5) Grafit ile yava latlan, karbon dioksit ile so utulan zenginle tirilmi uranyum yaktl AGR (Advanced Gas Reactor) tipi reaktr, ve
6) Grafit ile yava latlan ve hafif su ile so utulan zenginle tirilmi uranyum
yaktl LWGR (Light Water Gas Reactor) tipi reaktr.
Btn bu reaktr tiplerinin yapmcsna gre e itli seenekleri bulunmaktadr. Bundan dolay aralarnda kesin bir fiyat sralamas yapmak olanak d dr. Bununla beraber, a r su kullanmas nedeniyle, PHWR tipi santrallerin kurulu kWe bana ilk yatrm bedeli ($/kWe) di erlerine gre biraz daha pahal fakat do al uranyumlu yakt kullanmalar bakmndan da elektrik retim maliyeti (mills/kWh, ya da
cent/kWh, veyhut TL/kWh) daha ucuz olmaktadr.
>>

"

!M"

, ,
" ! $

"G

!EG "
G !$

) 2
!E
! H1-@,"
?+
$ "

,
" !,
"

D!

!E"
!

!E

HD 1
?

Do ada var olup da nkleer reaktrlerde do rudan do ruya kullanlabilen

tek nkleer yakt, U-235 ve U-238 izotoplarnn srasyla %0,7 ve %99,3 oranlarndaki bir kar m olan, do al uranyumlu yakttr. Bu yakt PHWR ve GCR tipi reaktrlerde kullanlmaktadr. Di er btn reaktrlerde kullanlan zenginle tirilmi uranyumlu yakt ise do al uranyumdaki U-235 orannn %0,7 den %4,2 lere ykseltilmesini temin eden bir dizi fiziksel i lemi gerektirmektedir.
Fakat bu uranyum zenginle tirme tesisleri yalnzca A.B.D., Avrupa Birli i,
ngiltere, Fransa, Rusya, Kzl in, Hindistan, Pakistan ve Gney Afrika Birli i'nde
bulunmakta ve bu durumuyla da kendine zg bir kartel olu turmaktadr. Nkleer
gce ship lkeler kendilerinin d nda ba ka lkelerin, atom bombas retebilirler
diye, uranyum zenginle tirme tesisi kurmasna izin vermemektedirler. Pkistan srf
bu tesisleri kuruyor diye yllardanberi, ba n A.B.D.nin ekti i, uluslararas byk
bir bask ve ambargo altnda tutulmaktadr.
Do ada pek bol olan U-238 ile Toryum 232 (Th-232) izotoplar nkleer reaktrlerde srasyla Pltonyum 239 (Pu-239) ve U-233 izotoplarna dn mektedirler. Oysa, bu izotoplar da nkleer yakt olarak kullanmak mmkndr.
Pu-239 nkleer bomba yapmnda ve Hzl retken Reaktrler'de kullanlmaktadr. Bu trden reaktrler henz deneme safhasnda olup hl zlememi bir
dizi teknolojik skntlar vardr. Bunlarn ba nda bu tipten reaktrlerin kontrolnn
di er tiplere oranla ok daha zor ve ok daha ileri bir teknolojiyle gerekle tirilmesi
zorunlulu u gelmektedir. Di er bir saknca da bu reaktrlerin so utma svsnn
13

yakla k 1150 oC scakl nda NaK (ergimi sodyum-potasyum metalleri kar m)

ya da yalnzca Na aracl yla gerekle tirilmesidir. Ve bu da bu ergimi metalik svnn geti i btn boru ve di er aksam zerinde byk korozyona, yni bu paralarn kullanlma mrlerinin ksa olmasna yol amaktadr.
Yakt olarak srf toryum kullanan reaktrlerin teknolojisinde ise mit verici
geli meler sa lanm tr. Bu konuda Hindistan'da ve Almanya'da ilgi ekici ilerlemeler kaydedilmi tir. Bunun d nda, yukarda sralanm olan reaktr tipleri iinde
PHWR tipi reaktrler, kalplerinin periferik ksmnda, do al toryumdan yakt ubuklar kullanarak bunlarn U-233 e dn mesini sa layabilmektedirler. U-233 ise ntronlarn fisyona u ratt bir madde oldu undan, bu durum reaktrdeki ntron bilanosuna olumlu bir katk olu turmaktadr.
Hangi trden nkleer yaktla al rsa al sn, bir nkleer reaktrn ekonomik mr bugne kadar hep 30 yl civarnda kabul edilmi tir. Fakat yeni tasarlanan
modern nkleer reaktrlerin ekonomik mrnn 40 yla kadar uzayabilece i hususunda mitler vardr.

;
; / * (6
*.( 6
'6
>9 *D! E!
0 !

"
?

*/
N6
*= / (
(<
6* # */ (;

2 H

@ ,

"

"! $

6
O

6
/

"

@0

Kmr, mazot ya da do al gaz gibi fosil yaktlarla al an termik elektrik retim santrallerinin evreye pekok zarar verdi i tesbit edilmi tir. Bu yaktlarn
yanmak iin havaya ihtiyac vardr. Bu kimyasal i lem sonucunda do al olarak karbon dioksit (CO2), azot oksitler (NOx) ve kkrt dioksit (SO2) gibi gazlar olu makta
ve bunlar santralin bacasndan atmosfere salglanmaktadr. Nkleer santrallerde bunun gibi gazlar olu mamaktadr.
CO2 gaz Sera Etkisi denilen bir olaya yol amaktadr. Salglanan bu gaz atmosferde bir tabaka olu turmaktadr. Bu tabakay delerek Yeryz'nde yansyan
Gne nlar ise atmosfere geri dndklerinde bu tabakay geememekte, aksine
bu tabaka tarafndan yanstlarak gerisin geriye tekrar Yeryz'ne gnderilmektedir.
Bu ise atmosferin scakl nn artmasna yol amaktadr. Btn Dnya'daki CO2
salglanmas kontrol altna alnmad takdirde 2010 ylnda atmosferin ortalama scakl nda 5 oC kadar bir art gerekle mi olacaktr. Bu ise: 1) Kutup Blgelerindeki buzlarn bir blmnn erimesi, ve 2) tahl retiminin end e verici boyutlarda
d ebilmesi demektir.
Ayrca do algaz kullanm esnsnda meydana gelen kaaklar yznden atmosfere szan metan gaz da CO2 ye oranla ok daha etken bir sera olayna sebep
olabilmektedir.
Buna ek olarak, NOx ve SO2 de asit ya murlarna neden olmaktadr. Asit
14

ya murlar bitki rtsn, metalik ve beton yaplar geri dn olmayan bir biimde tahrip etmektedirler.
Kmrle al an termik santrallerin bir ba ka sakncas da kmr cevherine
kar k olan uranyum filizlerinin baca gazlaryla ve atk kllerle evreye kalc bir
radyoaktiflik bula trmasdr (radyoaktif bir ekirdek olan uranyum-235'in yar mr 718 milyon yl ve uranyum-238'inki de 4,5 milyar yldr!). Bir nkleer santralin
nkleer yakt at n uygun bir teknolojiyle bir kap iinde muhafaza ve kontrol altna almak mmkndr ve Bat Anlamndaki Nkleer Gvenlik Doktrini erevesi iinde bu, her zaman yaplmaktadr. Ama termik santrallerin at olan sz konusu
radyoaktif kllerin uu arak yaylmasnn ve teneffs yoluyla akci erlere girmesinin
engellenmesi ok daha zor ve pahal oldu undan bunlarn ortadan kaldrlmasna hi
giri ilmemektedir.
Ayrca termik santrallerin civarndaki yerle im alanlarnda anfizem ve st
nefes yollar hastalklarnda daima, inkr mmkn olmayan net bir art gzlenmektedir.
Saysal bir rnek vermek gerekirse, ylda 2.500.000 ton kmr tketen,
1.000 MWe kurulu gcndeki bir kmr santralinin bir ylda evreye salglad zararl maddelerin mikdarlar yledir:
1) CO2 gaz:
2) SO2 gaz:
3) NOx gazlar:
4) Atk kl:
5) Radyasyon:

6.000.000 ton!
120.000 ton!
25.000 ton!
600.000 ton!
200.000.000 Becquerel!

Ayrca kmr santralleri evreye sa lk iin fevkalde zararl cva (Hg),

kadmiyum (Cd), antimuvan (Sb) ve kur un (Pb) gibi toksik a r metaller de salglarlar.
>B

"

)
1

-@0

Hi ku kusuz, hidrolik santrallerin de evreye zararl etkileri vardr. Baraj

havzas olu turulurken ekime elveri li pekok arazinin ve yerle im yerinin su altnda kalmasndan ba ka tarih antlarn da su altnda kaldklarn, en azndan, GAP dolaysyla ya am bulunmaktayz. Bunun yan sra, barajn ardnda biriken amur ynlarnn barajn mrn ksaltt ve ortadan kaldrlmas kolay olmayan bir sorun
olduklar da bir gerektir. Ayrca bir baraj yklmas kazsnda bir anda birok yerle im yerinin yok olaca ve yzlerce ve hatta binlerce insann lece ini de unutmamak gerekir. Buna kk bir rnek vermek gerekirse, 1959 ylnda Fransada kk bir baraj olan Monpasset barajnn kmesi sonucu Frjus ehrinin btn bat
blmnn yklm ve 400 ki inin de lm oldu unu bildirmek yeterlidir.

15

>C *F$
$ 0 $

"
$

"! $
!

"

"

"

"

" !

"

Klsik elektrik retim santrallerinin hi biri tmyle tehlikesiz de ildir. Son

40 sene iinde Fransa'da, talya'da ve Hindistan'da vuku bulan rneklerine baklacak
olursa, hidrolik santrallerde barajn kmesi: 1) binlerce ki inin lmne, 2) milyonlarca dnm ekili arazinin ve yerle im yerinin harap olmasna yol aan bir riske
shiptir.
Termik santrallerin tehlikesi ise bunlarn evreye ve evrede ya ayanlara
verdi i zararlar bakmndan 12. soruda incelenmi ti.
leride rzgr santralleri ve gne pilleriyle al an byk gne santralleri
devreye girdi inde ve bunlarn kullanm iyice yaygnla t nda, bugn pekok evrecinin yzeysel bir biimde bunlar sorunsuz ve evre dostu ideal santraller olarak
grmelerine ra men, bu santrallerin evreye hi de dost olmadklar daha belirgin
bir biimde ya anarak anla lacaktr. nk gne santralleri ancak Gne var iken,
rzgr santralleri de ancak rzgr esiyor iken elektrik reten santrallerdir. Hele gne santralleri hava kapal oldu unda ya da geceleyin elektrik retemezler.
Bundan dolay bu tip santraller, rettikleri elektrik enerjisinin bu gibi durumlarda da kullanabilmesi iin, retilen elektri in depolanmasn zorunlu klmaktadr.
Bugn elektri in depolanmas ancak akler aracl yla mmkndr. Oysa ak demek kur un ve slfrik asit demektir ki bunlarn retimi de evreyi enok kirleten
teknolojilere dayanmaktadr. Ayrca fotovoltaik panellerin retimi de antimuvan gibi evreyi kirleten zararl toksik bir metale ihtiya gsterdi inden bu da gne santrallerinin, saf evrecilerin zannettiklerinin aksine, hi de evre dostu olmayan teknolojilere dayanmakta olduklarn gstermektedir.
Gel-git hareketinin muazzam enerjisinden yararlanmak iin biri Fransa'da
di eri ise Rusya'da kurulmu olan gel-git santralleri projeleri ise, denizin santral aksam zerindeki a ndrc etkisi ile trbojeneratrleri tkayan kum, yosun ve sair
deniz rnlerinin tahrip edici etkileri dolaysyla, verimsiz olduklar anla lnca terkedilmi tir.
Enerji retiminde, retim alannn etkin bir biimde kullanlmas da nemli
bir faktrdr. Mesel fosil yaktla al an 1000 MWe kurulu gcne ship bir santral 1 il 4 km2 civarnda bir yerle im alanna ihtiya gsterirken ayn kurulu gteki
bir termal ya da fotovoltaik Gne santrali 20 il 50 km2 civarnda bir alana ve bir
rzgr santrali ise 50 il 150 km2 civarnda bir alana yaylm olur. Akkuyu Nkleer
Santral Yerle im Alan ise 4000 il 6000 Mwe'lik bir kurulu gce ship alt nkleer
birimi ihtiv edecek kapasitede olup 8,9 km2 civarnda bir alana yaylm bulunmaktadr.
"

>
0

"
9J 0

2
D!

!
0

" ?

"
9>

0
A0

9
"

E 2H
M
A2 D HDM

16

"

"

2
HD 1 1 A
0 ! ?

"

A 1,

Yeni bir enerji kayna nn alternatif niteli ini haiz olabilmesi iin: 1) yerini
alaca enerji kayna nn toplam retim kapasitesinden daha byk bir retim kapasitesine sahip olmas, ve 2) evreyi ondan daha az kirletmesi gerekir. Aksi halde sz
konusu yeni enerji kayna alternatif bir kaynak de il, bir enerji darbo aznn a lmasnda snrl bir katks bulunan palyatif bir kaynak olur.
Alternatif enerji kaynaklar diye nitelendirilen enerji kaynaklar: 1) gne
enerjisi, 2) rzgr enerjisi, 3) deniz dalgalar ile gelgit olaynn enerjisi, 4) jeotermal
enerji, 5) biomas enerjisi, 6) organik pler, 7) hidrojen enerjisi, ve 8) fzyon enerjisidir.
Konvansiyonel enerji kaynaklar olarak kabl edilen fosil yaktlar, akarsular
ve nkleer enerjinin: 1) srekli retilebilmek, 2) dzeyi iste e gre kontrol edilebilmek, ve 3) depolanmay gerektirmemek gibi temel zellikleri vardr. Hidrojen enerjisi ile fzyon enerjisi d ndaki di er alternatif denilen enerji kaynaklar ancak kullanlabilir gcleriyle snrldr. Mesel Gne ve rzgr var iseler bunlardan enerji
retilebilir. Benzer ekilde deniz dalgalar ya da gelgit olayndan yararlanarak enerji
retmek de ancak Do a'nn izin verdi i artlarda ve zaman dilimlerinde mmkndr.
Teknolojik zorluklar a ld takdirde gerekten de petroln, do algazn ve
kmrn yerini doldurabilecek konvansiyonal enerji kayna olarak: fisyona dayal
nkleer enerji, ve alternatif enerji kaynaklar olarak da: hidrojen enerjisi ile fzyon
enerjisi (ya da termonkleer enerji) grnmektedir. Ancak hidrojen gaznn yanmasyla ortaya kan enerjinin pratikte uygulanmasnn btn teknolojik zorluklar henz zmlenebilmi de ildir.
>I D

"

"

"

nsanl n enerji retimi asndan ihtiyacn ortaya koyan klsik ve literatre

gemi bir rnek olarak Dnya'da 1990'larn ba ndaki toplam enerji retiminin 15
TWy (teravat = 1 milyon megavat) oldu unu, buna kar lk 2020 yl iin bunun 50
TWy ye da 50 milyon MWy olmas gerekti inin ngrld n bildirelim. En iyimser tahminlerle yaplan a a daki, literatre gemi olan cetvel ise 2030 ylnda ve
yzyllar sonra alternatif denilen baz enerji kaynaklar ile evrecilerin pek itibar ettikleri hidrolik potansiyelin retim tahminlerini vermektedir:
Alternatif Enerji Kayna
Gne
Biomas
Rzgr
Hidroelektrik Gc

2030 ylndaki
enerji retimi (TWy)
3
3
1
1,5

Yzyllar sonra eri ebilece i

enerji retimi (TWy)
100 (?)
10
3
2,9
17

Deniz Dalgalar ve Gelgit Olay

Jeotermal Gc
Organik pler
Toplam

0,1
0,2
0,1
8,9 TWy

1 (?)
0,4
0,1
117,4 TWy

Bu cetvel sz konusu enerji kaynaklarnn tmnn bile yakn gelecekte de

uzak gelecekte de insanl n enerji ihtiyacn kar lama a yetmeyece ini yeterince
ak bir biimde ortaya sermektedir.
>J
"

P H@

G "

Politika tarihileri iinde bulundu umuz yzyldaki btn sava larn kkeninde lkelerin "birincil enerji kaynaklar rezervlerine ula ma hedefi" oldu unu
tesbit etmi bulunmaktadrlar.Yeni ve byk rezervlerin bulunamamas durumunda
ise birincil enerji kaynaklarndan petroln 2050, do algazn 2070 ve kmrn de
2150 yllarnda tkenmi olaca ngrlmektedir. Bu durum kar snda pekok lke ksa vdede kar yolun nkleer enerji oldu unu d nmektedir. Ekonomik adan gl lkelerse daha uzun vdede enerji kaynaklarn de il de enerji retiminin
tekelini ellerinde tutmak zere ulusal stratejiler geli tirmekte ve yeni enerji tr retimi ara trmalarna byk yatrmlar yapmaktadrlar.
Avrupa Birli i lkelerinin sve ve svire'nin de katlmyla 1983-1991 arasnda ba arya ula trm oldu u milyarlarca dolarlk JET (Joint European Torus)
Projesi dteryum-tritium plzmas kullanarak termonkleer fzyonu gerekle tirebilmek zere tasarlanm bir ilk admd. Dteryum ve tritium ekirdekleri ok yksek scaklklarda biribirlerine kaynar (fzyon olay) ve bundan da ortaya byk bir
enerji a a kar. Bu da nkleer ba enerjisinin bir ba ka ortaya karl yntemidir. JET Projesinde 200 milyon 0K (Kelvin derecesi) scaklk ve 2 sniye sren
plazma kararll na dayal pulslar elde edilmi ve buna ba l olarak 2MW'lk bir
fzyon enerjisinin a a kabilece i gsterilmi tir. Ayn deneyin daha d k bir
enerji dzeyinde ise 1 dakika kadar sren bir plzma kararl elde edilmi tir. Plzma kararl sona erdi inde enerji retimi de kesilmektedir.
Bu ba ar zerine A.B.D. ile Avrupa Birli i, Japonya ve Rusya Federasyonu'nun da katksyla 21.7.1992'de ITER (International Thermonuclear Experimental Reactor: Uluslararas Deneysel Termonkleer Reaktr) Pojesini gerekle tirmek zere bir anla ma imzlam lardr. Bu proje 2010 ylnda tamamland nda
15 dakika sreli bir plzma kararl n gerekle tirmi olacak ve 1000-1500 MW
gcnde de bir fzyon enerjisi elde edilecektir. Proje 2030 ylnda 6000 MW gcnde ilk termonkleer reaktr prototipinin ve 2050 civarnda da 6000 MWe gcnde
ilk endstriyel termonkleer elektrik retim santralinin devreye girmesini mmkn
klacaktr. Ancak bu gerekle tirilmesi zor bir teknolojiye dayand ndan bu kabil
termonkleer reaktrlerin yaygnla mas ok zaman alacaktr.
Bu arada A.B.D. zellikle kendi lkesi d ndaki petrol yataklarnn serbest
18

ticrete ak olmasna zen gstermekte ve kendi topraklarndaki petrol yataklarnn

%60 kadarn rezerv olarak saklayarak bunlarn d ndaki Dnya petrolnn bir an
nce tkenmesini sa lama a al maktadr. Bundan amac ise, di er lkelerdeki petrol kaynaklar tkendi inde, elindeki rezervi: 1) ulusal sivil ve asker kesimlerinin
benzin ihtiyacn kar lamak zere kullanmak, ve 2) petrokimya rnlerinin Dnya
tekelini de eline geirmektir.

;
;
; .#
>K
$ 2! "
! "
?

H
D
?

"
H

"!

.*/ (
D
"
P " G!
H A "

(<
6
$
"

"!
"!
H@
!

"

?
M
GF M

Dnya'da ticari amala elektrik enerjisi reten ilk nkleer santral 1956 Ekim'inde ngiltere'de faaliyete gemi olan Calder Hall-1 santralidir. Bugn 32 lke:
1. Enerji retiminde petrol asndan d a ba mllktan olabildi ince
kurtulmak amacyla,
2. Elektrik enerjisi retiminde kaynak e itlili i sa lamak iin,
3. evre dostu bir enerji tr semi olmak iin
nkleer enerjiden yararlanmay stratejik bir alternatif olarak semi lerdir.
Bu 32 lke: Amerika Birle ik Devletleri, Almanya, Arjantin, Belika, Brezilya, Bulgaristan, ek Cumhuriyeti, in, Ermenistan, Finlandiya, Fransa, Gney
Afrika, Gney Kore, Hindistan, Hollanda, ngiltere, spanya, sve, svire, Japonya, Kanada, Litvanya, Macaristan, Meksika, Pkistan, Romanya, Rusya Federasyonu, Slovak Cumhuriyeti, Slovenya/Hrvatistan, Tayvan, Ukrayna ile nkleer santral
in aatna ba lam olan ran'dr.
31 Aralk 1999 itibriyle hlen bu 31 lkede elektrik reten ve toplam
349.063 MWe'lik kurulu gce sahip 433 adet nkleer santral al maktadr. Bunlarn rettikleri elektrik enerjisinin tm Dnya'da retilen elektrik enerjisine oran
%17 civrndadr. Bundan ba ka, gene bu lkelerde, toplam 31.128 MWe
kurulu gce sahip 37 yeni nkleer santral de in hlinde bulunmaktadr. letimde
bulunan nkleer santrallerin toplam i letim sresi ise 9384 yl 7 ay'dr. Bu bilgiler
son sayfada ek olarak verilmi olan "1999'da letilen ve n Edilmekte Olan Nkleer Reaktrler" cetvelinde ayrntl bir biimde takdm edilmi tir. 1996-1998 arasndaki ylda btn Dny'da devreye giren yeni nkleer santral saysnn da 11
(onbir) oldu unu bilmekte de fayda vardr.
Bu kapsamda Fransa, daha 1950'li yllarn sonundan itibaren, tm elektrik
enerjisinin nkleer kkenli olmasna karar vermi ve bu ulusal politikasndan asl
sapmam tr. Fransa ulusal elektrik retiminin %75 kadarn toplam 63.103 MWe
kurulu gce sahip 59 nkleer santralden elde etmektedir. A.B.D.nde ise 97.145
19

MWe kurulu gce sahip 104 nkleer santral lkenin elektrik ihtiyacnn %19,8 ini
sa lamaktadr.
Yakn bir gelecekte nkleer enerjiye gemeyi planlam olan lkelerin banda: Trkiye, Msr, Endonezya, Kuzey Kore gelmektedir. Bu lkeler ilk nkleer
santrallerini kurmak zere karar alm ve ihleye km bulunmaktadrlar.
Buradan da kolayca idrk edilebilece i gibi, baz evrecilerin iddialarnn
aksine, Dny nkleer enerjiden vaz gemi de ildir.
Yukarda 12. soruda kmr santralleri iin verilmi olan byklkler gz
nne alnd nda, hlen al makta olan toplam 349.063 Mwe gcndeki 433 nkleer santralin, bunlara e de er kmr santrallerine oranla, bir ylda:
1)
872.657.500 ton kmr israfna,
2) 2.094.378.000 ton CO2 gaznn salglanmasna,
3)
41.887.560 ton SO2 gaznn salglanmasna,
4)
8.726.575 ton NOx gaznn salglanmasna,
5)
209.437.800 ton atk kln retimine, ve
6) 69.812.600.000 Becquerel'lik bir radyasyonun yaylmasna

engel olduklar kolayca hesaplanr. Bu durum bile nkleer santrallerin ne denli

evre Dostu olduklarn gsterme e yeter!
>L +

H @, G

" "!

"

Bir lke iin nkleer enerjiye gei yapmak bir heves i i de il, gelece e uzanan hayat nemi haiz bir stratejinin iyi plnlanm bir yatrm olmaldr. Nkleer enerjiye gei in do al hedefleri:
1) lkenin elektrik retimi ihtiyacn kar lamaktr.
2) lkenin do al nkleer yakt kaynaklarn de erlendirmektir.
3) lkenin, ksa zamanda ayrntsyla uygulayabilece i, ileri bir teknolojiyi
transfer etmektir.
Nkleer enerjiye gei in gerekli ve zorunlu artlar ise yle zetlenebilir:
1) Bu hususta hkmetlerden ba msz, kararl ve kalc bir siyas irde gereklidir.
2) Bu siyas irdenin dayand , lke yararna, bilimsel bir nkleer enerji
ulusal politikas ve stratejisinin: A) belirlenmi , B) kabl ve C) resmen tescil edilmi olmas gereklidir.
3) Nkleer enerji uygulamalar ile ilgili mevzuatn yeterli olmas gerekmektedir.
4) lkenin teknik insan potansiyelinin yeterli olmas gereklidir.
5) lkenin teknolojik potansiyelinin en azndan en kolay nkleer teknolojiyi
20

kolayca zmleyebilecek dzeyde olmas gereklidir.

Ayrca, seilen nkleer santral:
1) Asl ve asl yeni bir prototip tasarm de il, fakat gvenli ve gvenilir bir
tip olmal; yni
2) rnekleri fizikman mevcd ve
3) Uzun sre denenmi
olmaldr.
9 # 1
A1 1D 1 $

"

"

2 D

A 0 H0
1 " !D

"

"!
! ?

Bir nkleer santral kuruldu u yreye ve o yrenin ba l oldu u belediyeye

byk bir canllk, i sizlik sorununa belli lde bir zm ve parasal refah getirmektedir. Bir nkleer santralin in aat yakla k alt buuk yl srmekte ve antiyede
srekli olarak ortalama 2500 ki i al abilmektedir. Bunlar aileleriyle birlikte o yrenin ekonomisine ve sosyal hayatna da katkda bulunacak olan yakla k 10.000 kii demektir. Bu yer bir yoksunluk blgesi bile olsa, nkleer santralin haiz oldu u
nem o blgeyi ksa srede bu niteli inden uzakla trmaktadr.
Nkleer santralin yksek entellektel nitelikli personeli uygun bir "uyum
sa lama pln" erevesinde yreye entegre olmakta ve sorunlarna e ilmektedir.
Bu, yreye, ticret ve cemiyet hayat asndan bir canllk getirmekte; okullarn,
marketlerin, hastahne ya da tam donanml dispanserlerin, oyun ve rekreasyon alanlarnn almasna sebep olmakta; santral ve civarnn evre dzenlemesine ve,
radyasyon asndan gvenli oldu unu kantlamak zere, her nkleer santralin hemen yannda kurulan minik bir hayvanat bahesinin ise yre halk iin bir ilgi oda
olmasna yol amaktadr. Ayrca belediyeye denen vergiler ile, genel politika gerei, santralin retti i elektri in yre halkna ucuz bir bedel kar l verilmesi de yrenin ok ksa srede ola anst kalknmasna neden olmaktadr.
Fransa'da ve Almanya'da nkleer santrallerin hemen yannda sebze ve
meyva bahelerine ve hatt ba lara rastlanmaktadr. Ayrca o blgelerde tarmn her
trne de eskiden oldu u gibi devam edilmektedir. Yeti en rnlerden hi biri sa lk asndan sakncal bulunmam tr. Fransa'da baz nkleer santrallerin so utma
suyunun scakl ndan civardaki seralarn stlmasnda yararlanlmaktadr. spanya'nn Akdeniz kysndaki Vandellos nkleer santralinin hemen yannda halka ak
bir plj bulunmaktadr.
9>

"

#D " !

G 1!

Nkleer atklarn evreye zarar vermeden muhafaza edilmeleri demek olan

"Nkleer Atk Ynetimi", ilkeleri ve kurallar artk iyice bilinen pozitif bir bilim durumuna gelmi tir. Nkleer teknolojinin az, orta ve yksek radyasyon ieren atklara
21

ne gibi fiziksel ve kimyasal i lemler uygulanaca , radyasyon szdrmaz kapsllerin

iine nasl hapsedilmeleri, nerelerde ve hangi artlarda depolanp korunmalar gerekti i artk iyice bilinmekte ve uygulanmaktadr. Bunlara harfi harfine uyuldu u
takdirde nkleer atklarn bir tehlikesi yoktur.
Nkleer atklarn, 41. soruda ayrntlarna belli bir lde inilerek verilmi
olan paketleme i leminden sonra 600 il 1000 metre derinlikte su bulunmayan ve
deprem riski olmalayan sa lam kayalk blgelere gmlmesi ngrlmektedir. Hibir depremde bu derinlikteki kayalarn Yeryz'ne kt grlmemi tir. Bu derinlikte, varsa bile, sularn hzlar gnde 25-40 cm civarnda olup bunlarn yzeye kabilmeleri iin de 40-50 km katetmeleri gerekmektedir. Bu ise en az 4000 yl demektir. te yandan yksek dzeyde radyoaktif olan nkleer atklar radyoaktifliklerinin yakla k %98 kadarn 200 yl iinde kaybetmektedirler. Bu sebeplerden tr
nkleer atklar bu kabil depolara gmmenin insan sa l asndan herhangi bir
riski yoktur. imdiye kadar yer altnda gerekle tirilen nkleer patlamalarn insan
sa l na herhangi bir risk yklemi oldu u tesbit edilebilmi de ildir. Ayrca her
yl kmr santrallerinden kan kllerin toplam binlerce ton uranyum ihtiv etmelerine ra men hibir nlem alnmadan yere serilmekte oldu unu da gz ard etmemek
ve nkleer atklar iin alnan tedbirleri iyi ve insafl bir biimde de erlendirmek gerekir.
Bu konuda asl tehlike, nkleer atklarn evreye byk zarar verdi i amatasn kopararak kollektif bir paranoya ve histeriye sebep olmak isteyen evreci grnml a r nkleer-enerji-kar tlarndadr.

;
= .*/ (
99 +
! " ?

"D

(<
6 6 (6*6
)
"

"

$ 2-

nsanlarn kar la tklar olaylarn ve sebep olduklar faaliyetlerinin tmnde

insana zarar verebilecek bir tehlike olasl her zaman vardr. Mesel A.B.D.nde
yaplan bir istatisti e gre 60 ya n stndeki bir amerikalnn sokakta kalp sektesinden lmesi olasl onbinde birdir (1/10.000). Buna kar lk, hangi ya ta olursa
olsun, yksek da larn uurumlarna ko arak para tle atlayan sporcularn bir
kazya u ramalar riski 1/500 den byktr. Risk ya da risk faktr de denilen bu
tehlike olasl nn kayna evrede geli en do al olaylar olabilece i gibi insan yaps ara-gereler de olabilir.
nsann gnlk ya amnda riski sfr olan hi ama hi bir olay, hi ama hi
bir davran yoktur. Mesel : Gne altnda dola mann riski gne arpmasdr;
memurun a r sinirli olmasnn riski i ten atlmasdr; hzl araba srmenin riski trafik kazlarna sebep olmaktr, btn dnyann geli mi lkelerinin yararland nkleer enerjiden yz evirmenin riski lkenin refah iinde geli mesinin nne gemektir.
22

Gnlk hayatn ola an risklerinden kurtulmak isteyen bir kimse ne yaparsa

yapsn, ok az bile olsa: 1) bulundu u yerde bir deprem olmas riskini, 2) kendisine
bir gk ta nn arpmas riskini, 3) mikrobik ya da virtik bir infeksiyona mruz
kalma riskini, 4) uykuda kalp sektesinden lm riskini asl ortadan kaldramaz.
9B ($

? ($

$ D@

Bir olayn riski akla hemen geliveren nlemleri uygulamakla nlenemez.

Mesel , Ankara'dan Eski ehir'e otomobil ya da bisikletle gitmenin belirli ve farkl
"trafik kazsna u rama riskleri" vardr. Bunlardan kanmak iin otomobile ya da
bisiklete binmeyip de bu yolu yaya gitme e karar vermek insan bu risklerden kurtarmaz; aksine bu uzakl yaya yrmenin riski di erlerinkinden ok ok daha fazladr.
Riskleri en aza indirmek iin en aklc ve mantkl yntem: 1) nce, tm riskleri niceliksel (kantitatif) yni objektif olarak llebilir bir biimde tesbit etmek,
ve 2) sonra da, di erlerine oranla, daha kk olanlarn semektir.
Nicelendirilmi riski dile getirmek zere birok bilimsel yntem vardr.
Bunlardan biri de Ortalama mr Kayb (OK) yntemidir. Bu, altna girilen risk
yznden bir insann mrnn ortalama olarak ne kadar ksalabilece ini istatistiksel
olarak tesbit eden bir yntemdir. Mesel Trkiye'de istatistikler 40 ya ndaki bir
erke in, ortalama olarak, ya ayaca daha 27 yl oldu una i ret etmektedir. E er
bu 40 ya ndaki adam %1 gibi lmcl bir riskin altna girerse, mr:
0,01 X 27 = 0,27 yl = 0,27 X 365 = 98,55 gn
kadar ksalacak demektir.
Bu yalnzca bir lttr ve ille de bu adamn mr 98,55 gn daha ksa
olacak demek de ildir. Ama, mesel , onun ya ndaki 10.000 ki i %1 lik bir lmcl risk altna girerse bu takdirde bunlardan ortalama olarak 100 (= 0,01X10.000)
ki inin mrleri toplam 27 yl ksalacak, geri kalan 9.900 ki i ise bundan etkilenmeyecek demektir. Dolaysyla bu 10.000 ki i iin ortalama mr kayb 98,55 gndr. te bu istatistiksel sonu, sz konusu riskin do urdu u OK'dr.
9C 5 ,"
?

12

"

! D!

1)
:%*-

1H 0

!$M

Elimizde ne yazk ki Trk toplumuyla ilgili risk analizleri yok. A a da Amerikan toplumuyla ilgili olarak yaplm olan risk analizlerine dayanarak elde edilen OK rakkamlarn veriyoruz5:
5

Bk. : Bernard L. Cohen, ok Ge Olmadan/Bir Bilim Adamnn Gzyle Nkleer Enerji, TB TAK Popler
Bilim Kitaplar No.10, Ankara 1995.

23

Risk_________________________________
OK

Gn olarak

Kadn de il de erkek olmann riski

2800
Kalp hastal nn riski
2100
Bekr olmann riski
2000
Sigara imenin riski
1600
Kmr mdeninde al mann riski
1100
Kanser riski
980
Ortaokuldan sonra e itimi brakmann riski
800
Normalden 7,5 kg daha a r olmann riski
450
Motorlu ta tlarda kazya u ramann riski
200
Zatrrie ya da gripe yakalanmann riski
130
Alkol al kanl nn riski
130
Kk araba kullanmann riski
50
Otoyollarda hz snrnn 10 mil (yakla k 15 km arttrlmas)
40
Do um kontrol hap kullanmann riski
5
mr boyunca gnde bir adet diyet iece i imenin riski
2
Tayfunlarn riski
1
Uak d mesinin riski
1
Yldrm arpmas riski
0,8
Bir barajn kmesi riski
0,5
Skylab uydusunun d mesinin riski
0,000.000.002.310 gn = 0,0002 saniye
9

"

! " 1

Nkleer enerji retimiyle ilgili risklere gelince, bunlarn gene Amerikan

kaynaklarna ve zellikle de NRC'ye (National Regulatory Commission: A.B.D.nin
nkleer santrallere lisans verme mill komitesine) gre saptanm olan OK de erleri ise a a da verilmektedir6:
Risk________________________________
OK
*18-65 ya lar arasndaki kimselerin yksek radyasyonlu i yerinde
al malarnn riski
*mr boyu bir nkleer santralin yaknnda ya amann riski
*A.B.D.nin tm elektri i nkleer kkenli olsa bunun riski
*Bir nkleer santralin bir ylda kard nkleer at n riski
*Nkleer santral kazlarnn yol at risk
*1979'da vuku bulan Three Mile Island nkleer santral kazsnn
en yakn yerle im biriminde oturanlar zerindeki riski

Gn olarak

12
0,4
0,03
0,018
0,012
0,001

A.g.e.

24

9I

"

"! "

$ G ! ,:%* 2

A.B.D.nde yaplan istatistiksel al malara dayanarak kmrl elektrik retim santrallerinin, bu lke nfusu zerinden ortalama alnd nda, sebep olduklar
OK'nn 13 gn oldu u tesbit edilmi tir. Bu de erin petrol yakan santraller iin 4
gn, do algaz santralleri iin 2,5 gn ve A.B.D.nde retilen elektri in tm gne
santrallerinden elde edilecek olursa bunun sebep olaca OK'nn da 0,4 gn olaca hesaplanm tr.
zellikle nkleer enerji kar t evrecilerin en gvenli enerji tketim stratejisi olarak savunduklar bir tez de e er insanlk yeterince enerji tasarrufu yapsa nkleer enerjiye hi ihtiya duyulmayaca tezidir.
Oysa yalnzca Trkiye'nin durumunda bile bunun hi de gereki olmad
kolaylkla grlr. Trkiye'nin nfusunun ylda %2 civrnda seyreden byk bir
hzla artmas yannda hzl bir sanayile me sreci iinde de bulunmas her yl elektrik enerjisine olan ihtiyacn ylda ortalama %10 dolaylarnda arttrmaktadr. 1996
ylnda ise bu rekor bir dzey olan %14,70 e eri mi tir. Ayrca Trkiye konvansiyonel birincil enerji kaynaklarnn yetersizli i bakmndan da byk lde d aba ml bir lkedir. Bu lkede ki iler ne kadar enerji tasarrufu yaparlarsa yapsnlar,
enerji a n bu yolla kapatmann mmkn olmad her sa duyulu kimsenin teslim
edece i bir gerektir.
te yandan a r bir enerji tasarrufunun da bir takm sakncalar vardr. Enerji tasarrufu yollarndan bir de, mesel , kk araba kullanmaktr. Oysa 24. soruda,
Amerikan toplumunda bunun 50 gnlk bir OK'ya yol at n kaydetmi tik. Yakt
tasarrufu e er bisiklet kullanmn ikiye katlarsa bu da 10 gnlk bir OK'na neden
olacaktr7. Bir ba ka enerji tasarrufu biimi de binlarn iyi izole edilmesidir. Bu ise
binnn yapmnda kullanlan kum, ta , imento gibi malzemelerde eser mikdarda
bulunan radyoaktif radon gaznn binnn iine hapsedilmesi demektir ki bu yolla
bin iinde biriken radyasyonun riski 24 gnlk bir OK'ya neden olur.
9J + "

1 :"

! %!

* 1

H$

@@ !

"

Btn bu Ortalama mr Kayb de erlerinin kar la trlmasndan kan bilimsel sonu udur ki, retimi ve retim sonucu btn etkileri de hesaba katld nda, nkleer enerji retimi en d k riske ship enerji retim biimidir. Bu husus
Avrupa Komisyonu'nun Extern E projesinin 1997 yl sonularnda aka belirtilmi tir. Extern E projesi zerinde uzun yllardr al lmakta olan ve enerji retim tesislerinin tm d etkilerini dikkate alan nemli bir ekip al masdr.

= 5 ( :+6
/* &N ; ;
9K
7

"

*6
/ (6
0 @0

H1

A.g.e., s.113.

25

! ,
" ?

Her nkleer santralde, di er btn elektrik retim santrallerinde de oldu u

gibi, rahatlkla giderilebilen rzalar ve kazlar olabilir. Bunlarn kaytlar tutulur ve
rutin bir i lem olarak Birle mi Milletler rgt'nn bir alt kurulu u olan IAEA'ya
(International Atomic Energy Agency: Uluslararas Atom Enerjisi Ajans'na) bildirilir.
Ancak nkleer santrallerin di er konvansiyonel santrallerden nemli bir fark kapal bir hacm iinde d ar szmasna izin verilmeyen bir radyasyon ortamn
da kapsamalardr. Bununla beraber trajik baz kaz durumlarnda bu radyasyonun
evreye yaylmas da mmkn olmaktadr.
Nitekim imdiye kadar evreye (yni nkleer santral binasnn d na) zarar
dokunabilecek byklkte 3 nkleer santral kazs olmu tur. Bunlardan ilki 1957
ylnda skoya'da vuku bulan, GCR tipi plutonyum retimine dnk asker bir reaktr olan Windscale Nkleer Reaktr kazsdr. Bu kazda reaktrn civarna bir
mikdar radyasyon yaylm , (st, sebze, meyva, et gibi) gda maddelerinin bazlarnda radyasyon dzeyi hayat bir tehlike arzetmeyecek kadar ykselmi tir. lmle
ya da akut radyasyon hastal yla sonulanan hi bir vaka kaydedilmemi tir. Kanser vakalar ile ilgili istatistiklerde de bu olaya ba l herhangi bir art tesbit edilmemi tir.
Kayda de er ikinci nkleer santral kazs 1979 ylnda A.B.D.nde Chicago
yaknlarnda PWR tipi bir reaktr olan Three Miles Island Nkleer Reaktr kazsdr. Bu reaktr 1960'larn sonuna do ru geli tirilmi olan "Bat Anlamndaki Nkleer Gvenlik Doktrini"ne uygun olarak koruyucu bir kabuk iine yerle tirilmi oldu undan, reaktrn kalbi ergimeye ba lar ba lamaz reaktr bins hemen bo altlarak koruyucu kabu un kaps d ardan kapatlm ve a a kan muazzam radyasyon ieriye hapsedilmi tir. Bu kazda reaktrn koruyucu kabu unun d na ilk
anda havalandrma tesisatndan havaya kar m olan radyasyondan ba ka radyasyon szmam tr. Bu radyasyon ise 15 km apl bir daire iinde, bir insann bir
akci er rntgeni ektirirken ald dozdan ok ok d k bir doz olan, 0,08 mSv'lik
bir doza sebep olmu tur. Sonu olarak da kimse lmemi ya da akut radyasyon hastal na yakalanmam tr. Nkleer kaz snflandrlmasnda en byk kazdan bir
nce gelen bu kalp erimesi kazsnn bu ekilde atlatlm olmas "Bat Anlamndaki
Nkleer Gvenlik Doktrini"ne uygun olarak in a edilmi olan nkleer santrallerin
son derece gvenli ve gvenilir olduklarnn bir kantdr.
nc ve tarihin en trajik nkleer santral kazs ise 26 Nisan 1986'da imdi
Ukrayna devletinin snrlar iinde bulunan ernobil Nkleer Santralinin LWGR
tipi bir reaktr olan 4. nitesinde vuku bulan kazdr. Ancak bu reaktr "Bat Anlamndaki Nkleer Gvenlik Doktrini"ne uygun olarak in edilmemi oldu undan
koruyucu bir kabuk iinde bulunmamaktayd. Bunun sonucu olarak ergiyen reaktr
kalbinden kan radyasyon meteorolojik artlarn da etkisiyle yalnzca Ukrayna'y
de il, Trkiye de iinde olmak zere, 15 Avrupa lkesini etkisi altna alm , hepsin26

de de gerek meknlarda gerekse gdlarda belirli oranlarda radyasyon kirlili ine ve

halkta da byk psikolojik tedirginli e yol am tr. Bu kazda, kan yangn sndrme e al an 29 itfaiyeci aldklar lmcl radyasyon dozu sebebiyle 2 hafta iinde, bir grevli kalp sektesinden ve bir di eri de kopan bir makine parasnn bana arpmas sonucu an lmle lm lerdir.
9L 5

F$

0 GP

"

! ,
" ?

Fizyolojik adan, ernobil kazsnn, santralin yakn evresi d ndaki yerlerde ve iinde Trkiye'nin de bulundu u di er Avrupa lkelerinde: 1) belirgin, 2)
kayda gemi , ve 3) bilimsel olarak gerekten de bu kazda salnan radyasyona ba lanabilecek herhangi bir etkisi olmam tr.
Psikolojik adan ise her lkede zaman zaman kollektif paranoya ve kollektif
histeri snrlarna varan tedirginlikler ya anm tr. Bu kaz, her lkede: 1) o zamanki
yerel hkmetlere kar t olan gruplarn, 2) zellikle, nkleer enerji kar t evrecilerin, ve 3) zellikle de sansasyon medyasnn hkmetleri ve grevlileri ok ucuza
thmet altnda brakmalar iin bulunmaz bir frsat ve bahne olmu tur.
Oysaki Rusya d ndaki pekok Avrupa lkesinde gdlardaki radyasyon dzeyi art Uluslararas Radyasyondan Korunma Komitesi'nin (ICRP'nin) ve hatt
(kendine zg radyasyon dozu normlar, ICRP'nin bilimsel olarak koymu oldu u
normlarn 1/10 u kadar olan) Dnya Sa lk rgt'nn ve Uluslararas al ma rgt'nn izin verdikleri snrlarn ok altnda kalm tr.
ernobil kazsn izleyen yllarda yetkili iki uluslararas rgt , Uluslararas
Atom Enerjisi Ajans (IAEA) ile Ekonomik birli i ve Kalknma rgt Nkleer
Enerji Ajans (OECD-NEA) yaynladklar raporlarda8 ernobil kazsnn Rusya ve
di er Avrupa lkelerindeki etkilerini yle dile getirmi lerdir:
*Kazda yalnzca 31 ki i lm ve kaz sonrasnda da akut radyasyon hastal dolaysyla 137 ki i tedavi altna alnm tr.
*1986-1996 arasnda ernobil ve civrnda, zellikle I-131 in yo un olarak
bula t yrelerde, zellikle kaz annda 0-5 ya grubunda bulunan ocuklarda ve bir mikdar da yeti kinlerde tiroid kanseri art gzlenmi tir.
* Rusya'da da, etkilenmi di er lkelerde de ernobil kazsna ba lanabilecek herhangi bir lsemi, sakat do um ve d k art tesbit edilmemi oldu u gibi radyasyonun sebep oldu u ileri srlen di er hastalklarda da
herhangi bir art tesbit edilmemi tir.
8

1) "The International Chernobyl Project/Technical Report", Assessment of Radiological Consequences and

Evaluation of Protective Measures, Report by An International Advisory Committee, battal boy 640 sayfa,
IAEA, Viyana 1991.
2) "Chernobyl: Ten Years On Radiological Impact", 112 sayfa, OECD-NEA, Paris 1996.

27

Bu raporlarla eli kili olan ve medya aracl yla kamuoyuna duyurulan btn ki isel bildiriler ve yazlarn, bilimsi bir uslpta grnseler bile, insanlarn yalnzca ki isel kuruntularn dile getirmi oldu u anla lmaktadr.
B

F$

"

! ,
" ?

Bu kazda Trkiye'nin, Edirne ve civar yo un olmak zere, Trakya ve Do u

Karadeniz Blgeleri yaygn olarak etkilenmi tir. Bu etkilenmenin saysal ve boyutsal byklkleri ile bunlara kar alnm olan nlemler: 1) Trkiye Atom Enerjisi
Kurumu'nun konuyla ilgili olarak yaynlam oldu u resmi raporlarnda, ve zellikle
de 2) T.B.M.M.nin "ernobil Fciasyla lgili Gereklerin ve Sorumlularnn Ortaya karlmas ve Alnmas Gerekli nlemlerin Tesbiti" hakknda kurmu olduu "10/77,78,82,84 Esas Numaral Meclis Ara trma Komisyonu"nun Soru turma
Says: 455 numaral, 103 sayfalk raporunda btn ayrntlaryla kayda gemi tir.
lkemizde radyasyona ba lanacak hi bir lm vakas, bir hastalk ya da
tbbi bir semptom tesbit edilmemi tir. Do u Karadeniz Blgesinde ocuklarda lsemide art oldu u yolundaki iddialar T.B.M.M. Ara trma Komisyonu raporunda
yer alan: 1) Karadeniz Teknik niversitesi Tp Fakltesi'nin, 2) Hacettepe niversitesi Tp Fakltesi'nin, 3) Gazi niversitesi Tp Fakltesi'nin, 4) Ege niversitesi Tp
Fakltesi Onkoloji Ana Bilim Dal'nn, 5) Trakya niversitesi'nin, ve 6) T.C. Sa lk
Bakanl 'nn resm raporlaryla reddedilmi tir.
Kazy izleyen bir yl iinde Trkiye'de ki i ba na bu kaz dolaysyla fazladan alnm olan ortalama doz yalnzca 0,6 mSv iken bu doz Yunanistan ve Finlandiya'da 5,5 mSv dolaylarnda, yni Trkiye'ninkinin 9 (dokuz) misli fazla olmu tur. Trkiye, Rusya'nn d ndaki, etkilenmi btn lkeler arasnda sondan ikinci
yni 15. srada yer alm tr.
B> 5
1
,! ,
" ?

F$ 1 F

H1

! 2

Bir blm d ve i kar odaklar bu kaznn sonularndan yararlanma a

al m lardr. En byk oyun fndk ve ay zerinde oynanm tr. Avrupa ay pazarn elinde bulunduran lkeler kendilerine rakip olabilecek olan Trk aynn Avrupa pazarndaki ansn sfrlamak iin yo un bir kampanya am lardr. Ne yazk ki
buna Trk Basn'nn bir blm de let edilmi tir. Halk yo un propaganda sonucu
Trk ayndan yz evirme e zorlanm ve piyasay ingiliz aylar doldurmu tur.
Olan Trk ekonomisine olmu tur!
Ayn i fndk iin de denenmi tir. Ancak fnd mz, Avrupa pazarna girme e al an aymzn aksine, yllardr btn dnya pazarnn vaz geilmez bir mal oldu undan ve hkmetin de kararl tutumu syesinde bu oyunlar bozulabilmi tir.
Basnn bir blm Trk halknn bu kazya kar duyarlla trlmasndan
28

sonra di er baz konularda da duyarl klnp klnamyaca n nedense ara trmak

gere ini duymu ve gazetelerin bir blmnde: 1) ehir suyundaki klorun kansere
yol at , 2) Rusya'dan gelen bldrcn ve yaban rdeklerinin radyasyonlu oldu u
iin yenilmemesi, 3) alminyumdan retilen mutfak e yasnn da kansere yol at
iddialar yannda 4) bu kaznn sakat do um vakalarn ve d kleri arttrd , ve
hatt 5) radyasyonlu ay ien kadnlarn nesiller boyu sakat ya da kan kanserine yakalanm ocuk do uraca iddialar ortal kasp kavurmu tur.
Halkn byle bir psikoza sokulmasnda ne yazk ki baz niversite retim
yelerinin de bilim-d sorumsuz beynlar gz ard edilmeyecek bir rol oynam tr.
Sakat ocuk do urmak korkusuna d en birok hmile kadn, bu sorumsuz aklamalardan sonra, gereksiz yere krtaja ba vurmu lardr.
Basnn bir blm ve politikada sol ideolojiyi benimsemi olanlar nedense
kendilerini hep nkleer enerji kar t gibi grmek istemi ler ve bu kazy frsat bilerek Trkiye'nin asl nkleer enerjiden yararalanmamas gerekti i tezini i lemi lerdir.
B9

@$

$!

G ! ,!

Trkiye asndan ernobil kazs ve etkileriyle ilgili dosya 30. sorunun cevabnda sz edilen T.B.M.M. Ara trma Komisyonu'nun bu konudaki raporunun
Meclis'de kabul edilmesiyle resmen kapanm tr. Bu rapor:
1) Trkiye'nin radyoaktif bulutun tesiri altnda kald nn renildi i gnden itibaren lmler ve kontamine blgelerin tesbiti konusunda ilgili kurumun (yni TAEK'in) mevcd yeti mi eleman gc ve mevcd teknik donanm erevesinde
gerekli organizasyonlar yaparak derhal faaliyete geilmi oldu unu,
2) Silhl Kuvvetler, mlki amirlikler ve ilgili bakanlklarla gerekli her trl
i birli inin sa lanm oldu unu,
3) e itli yrelerde: I) havada, II) toprakta, III) denizlerde, IV) her trl gd maddelerinde, V) ithl ve ihra gd maddelerinde, VI) de i ik endikatr maddelerde aktivite lmlerinin yaplm oldu unu ve VII) halk iin de btn vcd lmlerinin yaplm oldu unu,
4) TAEK tarafndan halkn radyasyondan korunmasna ynelik nerilen nlemlerin mlk ve idar mirlikler kanalyla aldrlm , halkn uyarlm ve tehlikeler
ve alacaklar nlemlerin duyurulmu oldu unu,
5) Meclis Komisyonunun yapm oldu u tm incelemeler ve de erlendirmeler sonunda, llen aktiviteler ve Trk insannn genel gd al kanlklar gz
nne alnarak i ve d radyasyonlarla toplum ferdinin mruz kald hesaplanan
radyasyon dozu de erinin genellikle Avrupa lkeleri insanlarnn ald dozlardan
daha d k oldu unun tesbit edilmi ve ayrca sa lk otoritelerince bu dozlar ne29

deniyle kanser vakalarnda ve genetik hastalklarda herhangi bir art oldu una
dair bir bulguya rastlanmad nn ifde edilmi oldu unu, ve dolaysyla ilgili kurum (yni TAEK) tarafndan yaplan doz hesaplarnn sonularnn niversitelerimizin ve Sa lk Bakanl nn bilimsel kurul raporlarnda belirtilen hususlarla da do rulanm oldu unu,
6) niversitelerin tp fakltelerinin ve Sa lk Bakanl nca olu turulan Bilim
Kurulunun 1993 yl ba nda hazrladklar raporlarn incelenmesi sonucunda
T.B.M.M. Ara trma Komisyonunca Trkiye genelinde ve kritik blgelerde nedeni
ernobil kazsna ba lanabilecek bir kanser vakas art nn bilimsel olarak
mmkn grlmedi i kaanatine varlm oldu unu,
7) T.B.M.M. Ara trma Komisyonununun fciann ba ndan itibaren yaplm olan btn uygulamalarda ilgili kurumun (yni TAEK'in) halkn sa l n korumak amacn hedef ald ve uluslararas kriterlere, ulusal mevzuata uygun olarak, olanaklar erevesinde gerekli olan hizmeti vermi oldu u kanaatine varlm
oldu unu,
tesbit ederek kayda geirmi , ve
8) Yazl basnn halk panik ve endi eye srkleyecek bilimsel deste i olmayan haberler yaplmamasn nleyici nlemler alnmasnn gereklili ini
de vurgulam tr.
BB

"

H $ 1G
0

" ! 1"
P 1
H ,
! "
0
"" H ,
!,
1
H @! 2 2 ,
! "
?

E
M

Nkleer kkenli elektrik retimi Dnya'daki tm elektrik retiminin %17 ini

olu turmaktadr. Elektrik retiminin geriye kalan %83 nn o unlu u ise petrol,
kmr ve do al gaz santrallerinden elde edilmektedir. Nkleer elektri in orannn
artmas demek: daha az petrol, daha az kmr ve daha az do algaz tketimi; yni bu
birincil enerji kaynaklarnn daha az sat demektir. Bu ise Dnya Petrol ve Kmr
Kartelleri'nin krlarna byk bir engel olu turmaktadr. te bu sebeplerden tr Dnya'daki nkleer enerji kar t btn hareketlerin ve propagandalarn bu karteller tarafndan desteklendi ine dair yaygn ve inandrc a rba l yayn ve bildirimler vardr.

BC

=; .(*6
#

.*/ (
(<
6
# 4 5' 6
&:(7 /
7 7(?

"!

"

1H

H A "

G"

Trkiye'nin elektrik enerjisi retiminin gelece i: 1) Enerji ve Tabii Kaynak30

lar Bakanl , Devlet Planlama Te kilat (DPT), Trkiye Elektrik retim- letim A. .
(TEA ), Trkiye Elektrik Da tm A. .(TEDA ), Devlet Su leri (DS ), Elektrik
leri Ett daresi (E E ) ve Trkiye Atom Enerjisi Kurumu (TAEK) gibi bu i le
do rudan do ruya ilgili devlet kurulu lar, 2) stanbul Teknik niversitesi Nkleer
Enerji Enstits, Hacettepe niversitesi Nkleer Mhendislik Blm ve benzeri
niversiter kurulu lar, 3) Elektrik Mhendisi Odas (EMO), Mstakil Sanayici ve
Adamlar Derne i (MS AD ) gibi sivil toplum rgtleri, ve 4) konuya ilgi duyan
ba msz bilim adamlarmz tarafndan srekli izlenmekte, plnlanmakta ve alternatif strateji nerileri hazrlanmaktadr.
Bu konudaki en son cidd al ma Trkiye'de elektrik retiminden sorumlu
devlet kurulu u olan Trkiye Elektrik retim letim A. .nin (TEA 'n) Ara trma
Plnlama ve Koordinasyon Daire Ba kanl retim Plnlama ve Koordinasyon Mdrl 'nn "Orta ve Uzun Dnem Elektrik Enerjisi retim Plnlama al mas
1997-2020" ba l n ta yan Aralk 1997 trihli raporudur.
Geli mi lkeler iin daha uyumlu sonular veren MAED modeline gre hazrlanan bu rapor Trkiye'nin elektrik enerjisi ihtiyac iin olduka iyimser bir manzara izmekte, ve 1999 ylnda yakla k 24.000 MW olan kurulu elektrik retim kapasitemizin 2020 ylnda 109.218 MW'a ula masn ngrmektedir. Fakat byle bir
sonuca ula mak iin elektrik enerjisine duyulan ihtiyacn yllk art orannn
%10'lardan a a ya ekilerek:
2006 ylna kadar ortalama % 8,5
2013 ylna kadar ortalama % 7,5, ve
2020 ylna kadar ortalama % 6,5
civrnda olmas gereklidir. Bu sonuca ula abilmek ise ancak, Devletin: 1) lkenin
yllk nfus art orann ortalama % 1,5 dan daha d k tutacak zecr tedbirleri almasyla (sz konusu raporda bu konuya hi temas edilmemi tir), ve 2) lkenin sanayile me srecine de sert bir fren yapmasyla mmkndr.
Oysa Trkiye'de elektrik enerjisine duyulan ihtiyacn yllk art oran Kalknma Plnlar dneminde hep %8 il %12 arasnda seyretmi tir. Bu oran, istisna olarak, 1996 ylnda % 14,74 olarak gerekle mi tir. E er bu oran, nfus art na ve
sanayile me srecine nasl yaplaca bilinmeyen frenler yaplmaz da, 2020 ylna
kadar % 10 civrnda seyredecek olursa bu takdirde 2020 de kurulu elektrik retim
gcmzn 109.218 MW de il 190.000 MW civrnda olmas gerekir.
Sz konusu raporda elektrik retim talebinin ancak, 2020 ylna kadar toplam 10.000 MWe kurulu gce ship nkleer santrallerin devreye girmesiyle dengeli
bir ekilde kar lanabilece ine de i ret edilmektedir.
Bu pln ve stratejiler Trkiye'nin birincil enerji kaynaklarnn mmkn olan
en byk hassasiyetle bilinmesini gerekli klmaktadr. Bugn kulland mz birincil
enerji kaynaklar: 1) kmr, 2) petrol ve trevleri, 3) do al gaz, ve 4) hidrolik po31

tansiyelimizden olu maktadr.

TEA 'n sz konusu rapora gre, 2020 ylnda toplam 109.218 MWe olmas
beklenen kurulu gcn retim tarzlarna gre da lmnn ve oransal katklarnn yle olmas beklenmektedir:

34.256 MWe
29.984 MWe
17.906 MWe
10.000 MWe
9.000 MWe
8.025 MWe
47 MWe

Do algaz
Hidrolik
Linyit ve Ta kmr
Nkleer
thal Kmr
Fuel-oil ve Motorin
Jeotermal ve di erleri
2"

$" "

%32
%28
%16
%9
%8
%7
(%1 den kk).
$

TEA 'n yukarda sz edilen raporunun ortaya koydu u durum kar snda, gereki
olmak gerekirse, nkleer enerjinin lkenin elektrik enerjisi retiminde gitgide paynn bymesini beklemek realist bir tutum olacaktr. Buna gre Trkiye enerji retim
stratejisinin di er umdeleri yannda unlar da gz nnde tutmak zorundadr:
1. Trkiye nkleer teknolojinin en azndan bir blmne hkim olmal ve mkul
bir zaman dilimi iinde, kendi reaktrlerinin nemli bir blmn kendisi yapabilecek dzeye mutlaka ula maldr.
2. Nkleer teknolojinin seimi ve stratejisi u ya da bu kurumun kstaslarna braklmayacak kadar hayat bir konudur. Bu itibarla bunlar "Bilim Ve Teknoloji Yksek Kurulu"nda karara ba lanmal ve Hkmetler bunlarn uygulanmasnda kararl ve srekli bir siys irde sergilemelidir.
3. Devlet, daha ilk nkleer santral birimlerinin in aat srasnda bile, zel te ebbsn ufak apta da olsa nkleer teknolojiye katks olan bir yan sanyi kurmasn te vik etmelidir.
4. Nkleer santral teknolojisinin transferi ve geli tirilmesi konusunda zel sermyenin muharrik gcnden yararlanmak arttr. Mkul bir sre sonra, tpk
termik santrallerin zel sermye tarafndan kurulup i letilmesi imknnn tannmasnda oldu u gibi, Devletin zel sermyeye, (yetkili yasal kurumlarn
denetiminde ve lisans alma artna ba l olarak) nkleer santral kurup i letme
yetkisini vermelidir.
5. Trkiye toryum rezervi bakmndan Dny'nn 2. lkesidir. Bu ola anst
byk imknn heb edilmeden de erlendirilmesi lkenin gelece i iin hayat bir meseledir. Toryumlu reaktrlerin teknolojisine mutlaka hkim olma32

mz gerekmektedir. Bu bakmdan Devlet bu ynde kesin ve kararl bir siys

irde ortaya koymaldr.
6. Sdece uranyum, toryum, zirkonyum, niyobyum, kadmiyum, hafniyum vb..
gibi nkleer teknolojide stratejik neme ship cevherlerin lke genelinde ve
yalnzca sathda de il derinli ine de aranp bulunmas iin Hkmetler gerekli nlemleri almaldrlar.
7. Teknoloji transferine hkim olmas, teknoloji yenile tirme ve geli tirmesi
yapmas, stratejik nkleer maddeleri bulup kartmas, nkleer tesislere lisans vermesi, niversiteler ve gerek yurt iinde gerekse yurt d ndaki di er
ara trma kurumlaryla sk bir i birli ini gerekle tirebilmesi iin TAEK'e
gerekten de otonom bir kurum stats verecek olan yasal dzenleme cilen
yaplmaldr.
8. TEA ve TAEK niversitelerimizdekilerden oldu u kadar bu konuyla yakndan ilgilenmi ve ilgilenmekte olan ba msz uzmanlardan da yo un bir biimde yararlanmaldrlar.
BI

!0 "

,
" ! ,!

?= $

Trkiye'de uranyum ve toryum rezervleri o u kez, ba ka mden rezervlerinin ara trlmas esnsnda rastlant sonucu ve yzeysel olarak tesbit edilebilmi tir.
Buna gre 10.000 ton civarnda uranyum ve 380.000 ton civarnda da toryum rezervimiz bulunmaktadr. Trkiye bu toryum rezerviyle, 500.000 tonluk Dnya'nn en
byk toryum rezervine ship olan Hindistan'n ardndan Dnya'da ikinci srada bulunmaktadr. Ancak bu rezerv tesbitinin tesadf ve yzeysel olmas olgusu, bunlar
sistematik bir biimde ve derinli ine ara trld takdirde, gerek rezervlerimizin bu
mikdarlarn ok ok stnde olabilece i i retini vermektedir.
BJ

1 7 $

"

$ = " " $

Trkiye Atom Enerjisi Komisyonu'nun nkleer enerjinin Trkiye'deki uygulamalar hakknda ulusal nkleer enerji politikasnn anahatlarn kapsayan bir
rapor hazrlam ve bunu 1983 ylnda zamann Ba bakanna sunmu oldu u anlalmaktadr.
Bu raporda: 1) Trkiye'nin ksa vadede nkleer enerjiden yararlanmasnn
bir gereklilik oldu unun vurgulanmakta; 2) nkleer teknolojiye gemenin bir heves
de il aklc ve lke yararna bir politika ve strateji izlemekle verimli olabilece i, 3)
d a ba mll n en d k dzeye indirilmesi iin: A) lkenin uranyum ve toryum
kaynaklarn do rudan do ruya kullanacak, B) kolaylkla ele geirilip uygulanabilecek ve hatt kendi olanaklarmzla daha da geli tirilebilecek esnek ve kolay bir nkleer reaktr teknolojisinin seilmi olmasnn olmazsa olmaz gereklili i zerinde
durulmaktadr.
33

Buna gre, Trkiye'nin 1983 ylndanberi bir "Ulusal Nkleer Enerji Politikas ve Stratejisi"nin mevcd oldu u anla lmaktadr. Ancak bu rapor erevesinde:
1) Hkmet, 2) Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanl , 3) TAEK ve 4) TEA arasnda
bir koodinasyonun bulunmad gzlenmektedir.

=;
; .*/ (
BK
?

"

* :/
:<
6=

G!

.(*6
#

!M

Trkiye'nin nkleer santral yapm iin gerekli olan yasal dzenlemeleri vardr. Buna gre TAEK: 1) nkleer santrallerin kurulaca sitlerin uluslararas kriterlere uygunlu unu denetleme ve karar verme, 2) bir ihlede nerilen nkleer santrallerin Trkiye iin lisanslanabilir olup olmadklarna karar verme; ve 3) bunlarn in aatlar srasnda e itli evrelerinin in aatna ba lama iznini verme, 4) bunlarn uluslararas kriterlere uymamas durumunda bu izinleri iptl etme, 5) nkleer yaktn yklenmesine izin verme, 6) reaktrn kritiklik deneylerine ba lanmasna izin verme, 7)
reaktrn gcnn ykseltilmesine izin verme, 8) nkleer santralin tm gte ve rutin al masna izin verme yetkilerine ship olan tek ve resm kurulu tur. Bunlarla
ilgili tzk ve ynetmelikler Resm Gazete'de yaynlanm bulunmaktadr.
BL
! ?

"

H0

0 H0

Trkiye'de kurulacak olan btn nkleer santraller, tpk Bat'daki benzerleri gibi, ilke olarak:
1) hle artnmesi'ne gre gsterilecek olan gerek referans santralleri: A)
en az be yldr kaz geirmeden fiziksel olarak mevcd olarak al an, dolaysyla
B) gvenli i ve gvenilirli i denenmi , ve C) kendi lkelerinde de lisans alm nkleer santraller olacaktr.
2) "Bat Anlamndaki Nkleer Gvenlik Doktrini"ne uygun olarak kurulacaklardr. Bu ilkeden sapan nkleer santrallerin TAEK'den izin almas mmkn de ildir.
3) ICRP, IAEA, WHO ve ILO'nun ngrdkleri radyasyon dozu normlarna
uygun olarak in edileceklerdir.
4) n aatlar srasnda santralin btn paralarna Kalite Kontrolu ve Kalite
Temini bakmndan en kat endstri normlar uygulanacaktr.
5) Btn ek bin ve tesisleriyle birlikte IAEA'nn denetimine ba l olacaktr.
C

! $

" ,
! $ R0

34

"

"

A2

" ! 1 !1 $ !F

1M

!?

"Nkleer Silhlarn Yaylmasn nleme Antla mas" (ya da ksa olarak

NPT: Non Proliferation Treaty of Nuclear Arms) 12 Haziran 1968 trihinde kabl
edilerek Birle mi Milletlerde imzaya alm ve 5 Mart 1970'de de yrrl e girmi olan bir taahhtnamedir. Bunu imzalayp da kendi Ulusal Meclisinde ratifiye
eden her lke: 1) hem kendi lkesine ve hem de btn di er lkelere kar nkleer
silah retmeyece ini, 2) nkleer silah retmek isteyen lkelere de yardmda bulunmayaca n, ayrca 3) kendi btn nkleer tesis ve lboratuvarlarn da Birle mi
Milletler rgt'nn bir alt kurulu u olan IAEA'nn denetimine aaca na sz vermi olmaktadr.
Trkiye 17 Nisan 1980'de bu antla may imzalam olmakla nkleer silh
retmeyece ini ve retmek isteyen lkelere de bu kapsamda yardm etmeyece ine
resmen sz vermi tir. Bu bakmdan Trkiye'nin kuraca btn nkleer santraller
IAEA'nn uluslararas denetimine ak olacaktr.
imdiye kadar NPT'yi 187 lke imzalam bulunmaktadr. Buna imza atmam olan lkelerden bazlar ise: Hindistan, Pakistan ve srail'dir.
C>
"

P
A2
@ 1 $

$
A !

"
?

@ A

!,

" M

Nkleer santralden kan nkleer yakt atklarnn, gvenli bir biimde korunmalar iin, uygulanmas gereken fiziksel ve kimyasal prosesleri tesbit eden yntemler artk bugn tm Dnya'da geerlili ini kantlam olan gvenilir bir teknoloji
olu turmaktadr. Bu teknolojinin gereklerine harfi harfine uyuldu unda hi bir lke
iin gerek bir nkleer atk sorunu olamaz.
Nkleer yakt atklar ok de erli bir nkleer madde olan pltonyum ierdikleri iin bunun geriye kazanlmas belki yerinde bir nlem olurdu ama Dnya'da bu
prosesi gerekle tirebilecek pek az tesis vardr. stelik saf pltonyum nkleer bombann temel maddesi olabildi inden, geriye kazanlsa bile, bu pltonyum olarak iade
edilmez. Bundan dolay pekok lke nkleer atklarn iinde birikmi olan pltonyumu geriye kazanmay d nmeksizin gvenli ve gvenilir bir biimde koruma altna alr.
Akkuyu Nktleer Santral hlesi'nde hle artnmesi nkleer santralden ortaya kacak olan nkleer yakt atklarnn santralin mr olan 40 yl boyunca gvenli bir biimde muhafazas ve so utulmas iin su dolu byk bir havuzun bulunmasn ngrmektedir. mrn dolduran santralin terki ya da sklmesi durumunda bunlar da ayn biimde konuma altnda tutulacaklar ya da buradan ba ka bir
yere ta narak belirli bir takm kimyasal ve fiziksel muamelelere tutularak gvenli
ortamlarda saklanacaklardr.

35

Bu ikinci evrede uygulanacak olan teknolojinin temelinde yksek radyasyonlu ya da kendine zg deyimiyle scak nkleer atklar camla trmak yatmaktadr. Bunun sebebi de camn suda znmesi hemen hemen olanaksz bir madde olmasdr. Bu itibarla nkleer atklar, nce standart boyutlarda, vitrifiye edilerek camdan bir ortam iine hapsedilir. Bu ortam ise paslanmaz elikten bir kabn iinde
hapsedilir. Bu kap da, ayrca, suyun a ndrmasna a r dayankl zel bir malzemeden yaplm bir ikinci kabn iine konulur ve iki kap arasndaki bo luk da e er
suyla temas edecek olursa sland nda suyu birinci kaba iletmemek iin kendili inden i ecek olan zel bir dolgu maddesiyle doldurulur. Btn bunlar delinmeye
kar direnli bir kovan iine yerle tirilerek kovanla arasndaki bo luk da a nmaya
kar ola anst dayankl bir malzemeyle doldurulur. Bu kovan ise yeralt su rtlerinden uzak bir kaya olu umu iine alan kuyulara yerle tirilerek kaya ile kovan
aras gene suya direnli bir dolgu maddesiyle doldurularak st rtlr.
C9
H ,!

D A >LI P
$
E>LJ P
0 >LK P
!
E$
@
$
EA H ,!
G "
? + H ,!
$
@0 ! ?

" !

"
! ,
"

Trkiye altm l yllarn sonunda uluslararas bir konsorsiyuma lkenin nkleer enerjiye gemesinin ko ullarn incelettirmi ve ilk nkleer santralinin ne boyutta olmas gerekti ini ve hangi tip nkleer santralin lkenin ulusal karlarna uygun
olaca n analiz ettirmi ti.
Bundan sonra yetmi li ve seksenli yllarn ortalarnda iki kez nkleer santral
ihlesine giri ilmi olmasna ra men bu giri imlerin sonuna kadar gidilememi tir.
Bunun i ve d birok sebebi vardr. Ancak, grnrle yetinmek gerekirse, genel
kan odur ki: Bu giri imlerin sonusuz kalmasna, Trkiye'nin nkleer enerjiye
gemesi konusunda o zamanki hkmetlerin ( imdiki siyasal kararllklar yerine)
yalnzca bir heves shibi olmalar ve bu hevesin de sa lam bir politika ve stratejiye
dayanmamas sebep olmu tur.
CB 6
G! ,
" ?

"

A2

$ @!

"

HD

lk nkleer santralimiz Silifke yaknnda Akkuyu mevkiinde kurulacaktr. Bu

amala deniz kysnda 8,9 km2 lik bir alan kaplamakta olan Akkuyu Nkleer Santral
Siti yakla k 25 yldr uluslararas kriterleri gre hazrlanmaktadr.
Nkleer santrallerin yerlerinin seimi ok kat birka norma uymak zorundadr. Bunlardan biri zelzele fay hatlarna uzaklk, bir di eri ise so utma suyu kayna na yaknlktr. Nitekim bu yerin ve civrnn sismik aktivitesi sbit bir sismik
kayt cihazlar a aracl yla yllarca llerek tesbit edilmi ve Anadolu'nun fay
hatlarndan en az 150 kilometre uzak oldu u anla lm tr. Ayrca Akkuyu'nun bulundu u Konya, Karaman ve Orta Toroslar kapsayan blge Anadolu'nun sismik bakmdan en az faal blgesidir. Burada Richter le ine gre 6,5 (alt buuk)'dan daha
yksek iddette bir deprem ve btn Trkiye genelinde de Richter le ine gre 7,9
(yedi onda dokuz)'dan daha yksek iddette bir deprem grlmemi tir. Akkuyu'ya
36

kurulacak olan nkleer santral 8 (sekiz) iddetindeki bir depreme dayankl olacak
biimde in edilecektir.
Ayrca Akkuyu nkleer sitinin zeminin sa laml n tesbit etmek zere bu
arazide e itli yerlerden 3000 metreye kadar inilerek alnan karotaj rnekleri zeminin sa lam oldu unu gstermi lerdir. Sitin flora ve faunas (bitki rts ve orada
ya ayan hayvanlar ile bcekleri) ile meteorolojik artlar da yllar boyu incelenerek
tesbit edilmi tir. Ayrca denizin tuzluluk derecesinin de i imleri ile kydaki ve uzaktaki akntlarn parametreleri de incelenerek tesbit edilmi tir. Site bir liman ve
gemilerin yana abilece i bir de iskele yaplm tr.
tedir.
CC
6
,"

Sonular Akkuyu Nkleer Santral Siti'nin ideal bir sit oldu unu gstermekP
$ "
?

"

2" ! 2 ) "
1
2" ! 2 $

" ,1
$

P !
1 2 1! $

Trkiye'nin elektrik da tm a nda (enterkonnekte ebekesi'inde) ebeke kayplar yer yer %12 il %15 e ula maktadr. Fakat bu kayplar kentlerdeki da tm
ebekesinde daha da byk oranlara eri mektedir. Yetkililerin ifdelerine gre kentlerin da tm ebekelerinin iyle tirilip gncelle tirilmesi iin 5 milyar dolarlk bir
yatrma ve 5-10 yl gibi de bir zamana ihtiya vardr.
TEA 'n, ba dan man Prof. Francesco Iliceto'nun ba kanl nda Roma
niversitesine yaptrd ok kapsaml ve byk hacml bir inceleme raporu enterkonnekte ebekemizin zaaflarn ortaya koymu ; bu zaaflarn giderilmesi ynlerine
de k tutmu tur.
Bu rapor, zellikle, ebekenin bugnk fiziksel yapsnn Akkuyu'da enterkonnekte ebekeye ba lanacak olan nkleer santralin gcne bir snr koymak-ta oldu unu ortaya karm olmas bakmndan ok ilgintir. Bu rapor, yaplan kapsaml
incelemelerin nda, enterkonnekte ebekenin, Akkuyu'da: 1) her biri en ok
1000 MWe gcnde 2 niteyi kaldrabilece ini, ve 2) byle bir nlemin de iletim
yatrmlarn byk lde azaltaca n ortaya koymu tur. ebeke, ufak tefek saylabilecek baz pertrbasyonlara tahamml edilirse, belki 2X1100 MWe'lik bir nkleer santrali de kaldrabilecektir. Ama bundan daha byk bir gce sahip, mesel
2X1350 MWe ya da 2X1450 MWe gibi iki niteli bir santralin devreye girip de tam
gte al trlmas durumunda, ebekede faz kaymalar ve dengesizlikler artacak ve
hatt btn sistem oturabilecektir (yni uzun sre devre d kalabilecektir).
C
P
",
!, !
," ! $ @
"
! ?

0 1H 1

"

! $ 0

TAEK'in ilk ekliyle kuruldu u 1956 ylndanberi nkleer mhendis ya da

nkleer uzman yeti tiren yurt d ndaki ve yurt iindeki e itim kurulu larnda ve
37

bunlara ek olarak da konuyla ilgili nkleer ara trma merkezleri ve laboratuvarlarda

i ba nda e itim ilkesine gre, kaba bir de erlendirmeyle, nkleer enerji uygulamalarnn e itli dallarnda 1200 den fazla eleman yeti mi bulunmaktadr. Bunlarn
1/3 kadar hlen TAEK bnyesinde ve e itli niversitelerde bulunmaktadr. Geri
kalan ise hkmetlerin nkleer enerjiye kar ilgisiz kalmalar dolaysyla ya yurt
d na gm ya da yurt iinde ba ka i ve mesleklere kaym bulunmaktadrlar.
Bununla beraber Trkiye'nin yeti mi eleman ve bilgi birikimi bakmndan
bugnk durumu, 15 yl kadar nce bizden ok daha az yeti mi elemana ship olmakla birlikte hkmetlerinin kararll sonucu plnl ve ulusal karlarn koruyucu bir stratejiyle nkleer enerjiye gemi olan, Gney Kore ile Romanya'ya kyasla ok daha avantajl grnmektedir.
Ayrca zten nkleer santral ihalesini kazanan yapmc da, hle artnmesi'ne gre, 200 kadar reaktr operatrn nce Akkuyu'da kuraca reaktr simltrnde ve sonra da benzer reaktrlerde bilfiil yeti tirmeyi taahht edecektir. Bu eitimin de yakla k 4-5 yl srmesi beklenmektedir. Santral i letmeye ald nda ise
firmann 24 uzman nezretisi 2 yl boyunca bu operatrlere nezret edeceklerdir.
CI
!

" !

"
?

!,

"

Akkuyu Nkleer Santrali hle artnmesi'nde Cild: 1, Madde: 19, "Akkuyu

Nkleer Santral hlesi" iin verilmi olan tekliflerin nasl de erlendirileceklerini
ok ak bir biimde belirlemi tir. Buna gre, ncelikle:
Cild: 1, Madde: 6 ve 25'de belirtilmi olan kredi artlarnn yerine
getirilmi olmasna, ve
Cild: 1, Madde: 4'de belirtilmi olan Teklif Shipleri'nin yeterlilik
artlarnn yerine getirilip getirilmedi ine
baklacaktr. Bu olmazsa olmaz ve de eleyici artlarn gereklenmi olmalar hlinde
ise u be (5) temel kriter gz nne alnacaktr:
Gvenlik Kriteri
Lisanslama Kriteri
Gvenilirlik Kriteri
Yeni Teknoloji Kriteri
G Kriteri.
Bu temel kriterlerden "Lisanslama Kriteri" ile "Gvenilirlik Kriteri"nin ne
denli nemli olduklar bunlarn Madde: 19'daki aklamalarnda ok net bir biimde
ortaya konulmu tur.
Sz konusu maddenin devmnda ise yukardaki hususlarn sa lanm olmas
hlinde de erlendirme'nin, ncelikle:
38

1) hle artnmesi'ne uygunluk; idar, ticar ve teknik sapmalar

2) Fiyatlar, finansman ve kredi artlar
3) Trkiye'den temin edilecek techizat, malzeme ve hizmetlerin
mikdar
4)
program
5) Yakt temininde gvence
6) letme masraflar
7) letme nezreti imknlar
8) Teknoloji transferi imknlar
9) Kalite temini ve kontrol hizmetleri
10) E itim imknlar
hususlar dikkate alnarak yaplaca ifde edilmektedir.
Gene Cild: 1, Madde: 19'a gre, bu de erlendirme sonucu yaplmas gereken
sralama ise "ayn bir de ere indirgenmi retim mliyetleri"ne gre yaplmakla birlikte yukarda sralanm bulunan di er hususlarda nemli aykrlklar ve farklar varsa bunlar da niha kararda dikkate alnacaklardr.
Grld gibi niha seim yalnzca "birim retim mliyeti" faktrne dayanmamaktadr. hle artnmesi, niha seimde ba ka faktrlerin de gz nne alnaca ok kriterli seim yntemlerinin kullanlmasn mirdir.
CJ

"

G!A

" 0 H0

, ?

Nkleer santral do al olarak bir takm rizikolar iermektedir. Ama bunlarn

en d k dzeyde kalmalardr. Bu bakmdan nkleer santral yapmcsnn ciddiyetinin ve gvenilirli inin kantlarnn ortaya konulmas gerekir. Akkuyu Nkleer Santral hle artnmesi'nin I. cildinin 19. maddesi:
-

Gvenilirlik Kriteri : Teklif edilen Nkleer Santralin i letme gvenilirli inin stn olmas aranacak olan en nemli artlardan biridir. Bu
nedenle, "Referans Santral"nn tatmin edici bir yk says ile en az
son 5 (be ) yllk iyi bir i letme tecrbesi oldu u gsterilmelidir. yet Referans Santral yeni i letmeye alnm bir santral ise dizaynnda
esasa ait farkll olmayan ve teklif shibi tarafndan yaplm ve son
5 (be ) yllk i letmede olan bir ba ka i letmedeki nkleer santralin i letme performans ve karakteristikleri verilebilir"

eklindedir. artnme, ayrca, sz konusu referans santrali hakknda eksiksiz bilginin

de teklifle birlikte verilmesini zorunlu klmaktadr.
Bu madde Referans Santrali kavramnn nemini yanstmaktadr. Nitekim
TEA kendisine pahalya patlayacak, gvenilirli i ve performanslar pheli bir
nkleer santralin ya da btn belirsizlikleri Trkiye'nin srtndan denenecek yeni
39

bir prototip tasarmnn tuza ndan kendisini korumak iin teklif edilen santrale dayanak olacak olan 1) benzer kapasitede, ve 2) ayn tasarm zelliklerine ship ve en
az 5 yllk bir i letim tecrbesi geirmi , yni durmu -oturmu -denenmi -gvenli i
ve gvenilirli i msellem bir santrali bu niteliklerinden ve zellikle de gvenilirli i
asndan kstas olarak semi ve ihle erevesi iinde teklif edilen tasarmn gvenilirli ini de bu tasarmn Referans Santrali'nden sapmalarnn minimum olmasna
ba lam tr.
Teklifler, Referans Santrali'ne nazaran, ne kadar ok sapma ieriyorsa bu,
teklif edilen santralin o kadar az gvenilir bir santral oldu unun ve, bu santral seildi i takdirde de: 1) firma ile pazarlk safhasnn o kadar uzun srece inin, ve 2)
TEA 'n, kibeti o kadar mehul bir mceraya atlaca nn da bir lsdr.
Farz- muhl, tekliflerden biri: 1) referans santrali olarak KONVOI tipi bir
santrali gsterse de teklifi EPR tipi olsa, 2) teklif edilenin gc referans santralinin
gcnden, diyelim ki, 200-220 MWe kadar daha da byk olsa, ve de 3) teklif edilen santral ile referans santrali arasndaki sapmalarn tesbitinin nne gemek zere,
artnme'ye aykr olarak, referans santrali hakknda hibir bilgi verilmemi olsa bu
teklifin ciddiyetinden ve gvenilirli inden sz edilebilir mi?
TAEK eski ba kanlarndan (merhm) Prof.Dr.h.c. Nejat Aybers 1983 ylnda
teklif edilmi olan KWU reaktrnn, fiyatnn daha ucuz gsterilebilmesini temin
etmek zere: 1) Alman Lisans otoritesi tarafndan lisanslanm olan Referans Santrali'nden, o u da reaktrn gvenli ini ve gvenilirlili ini ilgilendiren 51 noktada
sapma gsterdi ini, ve 2) ok daha az gvenli ve de gvenilebilir oldu unu teklif ile
Referans Santralini bire bir muk yese etmek sretiyle tesbit etmi ti. Sonunda
IAEA'nn hakemli i altnda Viyana'da yaplan mzkereler sonunda Almanlar Prof.
Aybers'in tesbit etti i 51 noktadan 43'nde sapm olduklarn kabl etmek mecbriyetinde kalm lard.
imdi, Akkuyu Nkleer Santrali ihlesinde teklif verenlerden birisi teklifinin,
gsterdi i referans santralinden yzlerce noktada sapmas oldu unun anla lmamas
iin referans santrali hakknda hibir bilgi vermemi olsa ve kez teklifini ucuz gstermek iin de diyelim ki 800 milyon dolar kadar tutan ve reaktrn gvenli ve gvenilir i lemesi iin olmazsa olmaz nitelikte olan baz aksm opsiyonlarm gibi
gsterme e kalk m olsa bu teklifin ciddiyetinden ve gvenilirli inden sz edilebilir mi?
Kez bir nkleer santral yapmcsnn ciddiyetine ve gvenilirli ine glge dren konulardan birka olarak:

hle artnmesi'ne gre Eximbank kredileriyle te'yit edilmi eksiksiz bir

kredi paketi sunmas gerekirken ve bu hususun yerine getirilmemi olmas ihleden ihrac gerektirirken, bir firmann "Naslsa brokratlar uyutur, onlarla anla rm" diyerek Eximbank kredisinin %90 kadarnn eksik oldu u bir
kredi paketi sunmasn,
40

Teklifinde verdi i bilgilerle Kapak mektubunda verdi i bilgilerin biribirleriyle uyumlu olmamasn,
Teklif etti i santralin k gcn garanti etmemesini,
"Anahtar teslimi" bir ihlede farz- muhl "Ben santralin nkleer yaktna kar mam; siz gidin nkleer yakt ba ka bir firmayla halledin!" demesini,
artnme'ye aykr olarak kesin bir fiyat vermeyip "Szle me fiyatnn detaylar daha sonra tart lacaktr" beynnda bulunmasn

da zikredebiliriz.
CK

"

"

, ,1 A2 $

A " ?

Nkleer santralin ihlesinden sonra kar la labilecek sorunlarn ba nda,

bugnk durumu slah edilmezse, TEA Nkleer Santraller Dairesi'nin bu i i yrtmedeki yeteneksizli i gelecektir. Bu Daire, yeterli sayda deneyimli ve bilhassa
yetkili nkleer mhendislerle takviye edilmezse, bu i in altndan kalkamayacaktr.
kinci byk sorun da nkleer santralin in aatnn i politika malzemesi yaplmasdr. Trkiye'nin nkleer enerjinin sulhu uygulamalarndan yararlanmasna
engel olmak isteyen yurt iinden ve yurt d ndan pekok grubun gsterileri ve kart propagandalarna hazr olmak gerekir. Ancak kararl bir politika ve, zellikle de,
Akkuyu civarndaki halkn iyi bilgilendirilmesi ve nkleer santralin bunlara sa layaca avantajlar hakknda bilinlendirilmesiyle bunlarn stesinden gelinebilir.
CL

"

Nkleer enerji: 1) bu i in asln-esasn, dibini-kkn bilmeyen, 2) bunu

herhangi bir ba ka rutin teknolojik uygulama gibi gren, 3) Trkiye'nin ulusal karlarn ve gelece ini d nmeden, 4) altndan kalkamayaca bir teknolojiyi srf fiyat
ucuzlu u iin seip lkenin ba na bel edebilecek kimselerin heveslerine ve brokratik tasarruflarna terk edilemeyecek kadar: 1)hayat nemi olan, ve de 2)
tehlikelerle dolu bir alandr.
Bundan sonraki nkleer santral ihleleri mutlaka: 1) Hkmet'in ulusal bir
politika ve strateji erevesi iinde tesbit edece i bir plna gre, ve 2) Hkmet'in mutlak denetiminde gerekle melidir.
>
4

P
2

"
!
@
!$

$
P

F!

!
, ,
"

1
1 , HD$" ! ,
0 1
1, $ M

Seksenli yllarn ba nda Trkiye ile Gney Kore, nkleer uygulamalar asndan, ayn dzeyde bulunmaktaydlar. Fakat Gney Kore nkleer enerjiden yararlanmak konusunda lkenin yararna ulusal bir politika ve strateji tesbit etmi ve gelip-geen hkmetler de, ne olursa olsun, buna uymay bir erdem bilmi tir. Bu poli41

tik kararllk bugn Gney Kore'yi: 1) nkleer enerji kkenli elektrik retiminde, 2)
nkleer santral teknolojilerine hkimiyette, ve 3) bu alanda yaratclkta Trkiye'nin fersah fersah nnde bir konuma ta m bulunmaktadr. Gney Kore rnei bir ulusun: A) politik kararll n hi a madan kullanmasn bilmesi, ve B) bilim
adamlarna gven duymas syesinde 15 yl gibi ksa bir zaman diliminde ne denli
bir teknolojik atlm gerekle tirmesinin mmkn oldu una dair izlenmesi gereken
iyi bir rnektir.
Gney Kore'de hlen ikisi Westinghouse, bir di eri AECL tarafndan tasarmlanm fakat sekizi de bizzat Gney Korelilerin in a etmi olduklar tam 11 nkleer santral al maktadr. Bunlarn toplam gc 9.616 MWe'dir. Bu nkleer santrallerin nemli bir blmnn jeneratrleri de artk Gney Kore'de Hanjung firmas tarafndan retilmektedir.
Toplam 6.100 MWe gcnde ve tasarmnn tm Gney Kore'ye ait olan
in a hlindeki 7 nkleer santral de 1997-2002 yllar arasnda devreye girecektir.
Ayrca, tasarm gene Gney Koreli nkleer mhendisler tarafndan yaplmakta olan, toplam 11.200 MWe gcnde 10 nkleer santral daha ett a amasndadr.
Gney Kore henz kendi yaps olan bir nkleer santral ihra etmi de ildir
ama zellikle in Halk Cumhuriyeti'nin: 1) Atom Enerji kurumu ile Elektrik retim
Bakanl 'na hem dan manlk yapmakta, 2) Guangdong nkleer santrali iin i letme
ve bakm konularnda teknik ve dan manlk hizmetleri vermekte, 3) Qinshan Candu
Projesi ihlesine dan manlk etmekte, 4) Shandong Haiyang nkleer santralinin inaat iin n ettlerini yapmakta, ve 5) Gney Kore'nin santrallerin elektrojeneratr
ve di er paralarn reten Hanjung firmas da Qinshan Candu Projesi iin bu kabil
ekipmanlar temin etmeyi taahht etmi bulunmaktadr.
Btn bunlar, 15 yllk bir zaman aral na s an ve ibretle izlenip incelenmesi gereken ok byk ba arlardr. Politik kararll n destekledi i uzun vdeli bir
nkleer enerji politika ve stratejisinin nasl ba arl olabilece i hususunda bu rnekten bizim durumumuzdaki lkelerin almas gereken byk dersler vardr.

***
(1 Haziran 2000)

42

& '

(
"#$
% )'' *+ , -

(
% )''

"#$
*+ , -

"

$
% &
'

"

,- $
'
.&

" "
"

/(*0, 1,$
'
!(&
'
/'

"

$ ('
.&

# #"

"
# "

3'
!

#" #"

" "

2$ .

"#

##

#
#

#
#

" "

"

-'&
($
(

#
"

8'3'
.&
87

45 (! 6
$
'
*
45 (! 7$
(

"#

# #

&)

""

$
(+'!

0'

"

()'
*

2'

"+ , -.

"#$
%

"

#
#

"

$
.9 !

"

.:()

.:'
)$
(
97 !

"

#
#

#"

"

#" #

# "

#"

3
'
&
: !

"

; <$
'
.&

# #

;(*.'
*

=>*'
.&
7

"
#

!:

"
"

#"

3 45

"

"

"

"

"#

*$!

" 12&*

"

"

7:( !

"

"

,.!
7: *0, 1,$
'
!(&
'

"

" #

34

#
#

73

43