"ernobil Komplosu"

!"

#$ %

& '
# # (( (

# )*)&+
,

"ernobil Komplosu"

( #%
)-+ +

"

& -#
. (&(&
#$/
$0 %
# #1#
& -# # # &
&#

$
(

2 3 4 56 "
"8
"

( )-- % #

0
#&
2
72
7
9
2

%:

#$ (

"ernobil Komplosu"

2
8
);&
);
:< 6 #$ (
=
!>? # )&3 > )$+@AB?,
2
2
8
#%
# 6 & !C3 D )$+@AB?,

2
2
2
8
)+
*
+
$ !B3 >? )$+@AB?,
2
E

8
&# &
F &#
(&)
!>D )$+3 D"
(;@AB?,
E
8
# %F" %& F4+
& +%
)
G
#
) )&+
& ) ) $)$ &

"

E2
8
/
#&" GH
;
)%)& ++ )+
& )#
7) H #
E2
2
8
& ))/) #
%*
)

E2
2
2
8
) ) )$ ) .)%
+
)&4+%
+
&)
!@ # @AB?3 >D G
) @ABD,
2
I
8
) $)$ &( )$)

)G
)J

I
8
"8 ). ( & &

"

&

I2
8
)*)&+
1+
& )& ; # #$ (
I2
2
8
)$)+
&
:+

#
3

"ernobil Komplosu"

I2
2
2
8
) $)$ & ))& $)+

"

"

/
&

I2
E
8
#$/
&#& #&G
#
& -# #
IE
8
& -# );
:#
IE2

K## 0
+) )

& -# );
:+
/
&+
&" #$ 8; #& # %# #&#
)*
%
+ )E
( ()+" -#% %
8;
(()&
")*
%
+ )
# $ &( ). (/
&(&
)*
+E
&(0) L
IE2
2
8
&(0M + ) )&N#
);
)+
& #$ K)# #

***

"ernobil Komplosu"

Bu kitap ernobil kazsnn akabinde pekok karcnn ortakla a ihds ettikleri "ernobil Komplosu" dolaysyla Trkiye'nin ekmi oldu u ilenin muhtevsn
ve snrlarn tesbit eden, evrka ve gzlemlere dayanan ahs bir htrattr.
"Trkiye'nin ernobil ilesi"ni kendi nefsinde btn yo unlu u, btn sorumlulu u ve btn trajedisiyle benim kadar n be n ya am bir ba ka ahs, herhlde, yoktur. Bu htrat, ayn zamanda, 6 Nisan 1987'de Trkiye Atom Enerjisi Kurumu Ba kanl 'ndan azledilmemden sonra da uzun sre srm ve ancak TAEK'i
ve beni ibr etmi olan "ernobil Kazs'nn Trkiye zerindeki Etkilerini Ara trmak Ve Sorumlular Tesbit Etmek zere Kurulan TBMM Ara trma Komisyonu
Raporu"nun TBMM tarafndan 1993 ylnn, hatrmda kald kadaryla, Kasm aynda kabl edilmesiyle noktalanabilmi olan ahs ilemin de bir zabtdr.
Bu htratm yazmak iin nce ilemin sona ermesini, yni hakkmda alm
olan tahkkatlardan ve dvalardan beraat etmemi, ayrca zntlerimin ve krgnlklarmn da iyice snmesini bekledim.
Trkiye Atom Enerjisi Ba kan iken:
1)
2)
3)
4)
5)
6)
7)

Ankara'nn Yksek Brokrasisi'nin nemli bir ksmnn keyf engellemeleri;

Mc Carthy gibi, her ta n altnda bir komnistin gizli oldu unu sanan ya
da i ine yle gelen bir Mste ar'n evhmlar;
ernobil kazsndan sonra TV'deki beynatma ambargo koyarak yaynlatmayan bir Bakann Trkiye Atom Enerjisi Kurumu olarak ald mz
nlemler konusunda Milletimi bilgilendirmemi engellemesi;
Bendenizi robotla tramayanlarn hasetleri;
Pekok kimsenin ve kurulu un komplolar, iftirlar ve ihnetleri;
Bir sr echel-i chelnn cehleti;
Basn'n belirli bir kesiminin hakkmdaki iftirlar, dezinformasyonlar
ve provokasyonlar

grevim sresince ve azlimden sonra benim iin ne kadar byk sknt ve ile te kil
etmi olurlarsa olsunlar, hibiri de Trkiye Atom Enerjisi Kurumu'ndan kalp huzuru ile ayrlmama engel olamam tr.
Bu kalp huzuru, ncelikle:
1)
2)
3)

Grevimle ilgili konularda haiz oldu um ilmimin sa laml na,

Ailemden tevrs etti im ahlkn adlet ve ihsn esaslarna dayal, ve
erri red, hayr da arayp destekleme irdesiyle mcehhez klnm olmasna,
Kritik konularda isti re etmeden asl karar vermememe,

"ernobil Komplosu"

4)
5)
6)

Bir kere karar verdikten sonra da o karar do rultusunda azimle, selbetle

ve diryetle yrmeme,
Miyetimde, Devlet'e hizmet etmeyi benim gibi bir ibdet sayan, mstesn al ma arkada larmn olmasna,
ernobil kazsnn etkileriyle mcdele ederken stn grev anlay ile
bezenmi , fergat- nefis shibi, (bro memurundan radyasyon uzmanna
kadar herbirinin, i inde bihakkn uzman oldu u) hrikulde bir kadronun
tek bir ktle gibi etrfmda muhabbetle kenetlenmi ve grevlerini stn
bir uurla if etmi

olmasna dayanmaktadr.
Bu kitabm da Trkiye Atom Enerjisi Kurumu'nda, i te, "kendisini bu
gruptan sayan" herkese muhabbetlerimle ithf ediyorum.
Bu htratn manskrisinin ilk versiyonunu dikkatle tetkik eden ve syelerinde
pekok konuya daha byk bir aklk kazndrm oldu um; Trkiye Atom Enerisi
Kurumu Ba kanl m srasnda ise hrikulde stn grev anlay lar, hizmet a klar,
gbta edilecek fazletleri, dostluklar ve muhabbetleriyle ilemi hafifletmi olan azz
karde lerim: 1) Trkiye Atom Enerjisi Kurumu Atom Enerjisi Komisyonu yesi ve
ekmece Nkleer Ara trma ve E itim Merkezi Mdr'm Prof. Dr. Atill
zalpan'a, 2) Ara trma Geli tirme Plnlama ve Koordinasyon Dairesi Ba kan'm
Erol Barutugil'e ve 3) Radyasyon Sa l ve Gvenli i Dairesi Ba kan'm zer
zerden'e btn bu zahmetleri ve mstesn dostluklar iin ayrca en kalb te ekkrlerimi sunuyorum.
Bu htratn gyesi, yalnzca: 1) aklad m hlde Millet'imin bilgisine intik li engellenmi , ya da 2) bana aklama frsat verilmemi olan olaylar; bunlarn
dayanaklarn; Trkiye Atom Enerjisi Kurumu Ba kan olarak nasl bir ile ekmi
oldu umu (aradan, btn bu ileleri artk ilgin birer htraya dn trm olan yeterince zamann gemi olmasndan sonra) takdm etmekden ibrettir. Gye kimseyi
thmet altnda tutmak olmad ndan, Trkiye Atom Enerjisi Kurumu'na ve bana bu
ileleri rev grm olanlarn (mesel Mste ar'n, TV'de bana ambargo koyduran
Bakan'n, TAEK'de kuyumu kazmak isteyenlerin.. vd.. nin) isimleri de olabildi ince
gizli tutulmu tur. in bu safhasnda nemli olan artk bunlarn isimleri ve ahsiyetleri de il de ibret alnmas gereken fiilleridir.
Bu kitabn ilk versiyonu, Demirel- nn Koalisyonu Hkmeti'nin Cumhurba kan Turgut zal' m kil durumda brakmak iin tasarlad ve Basn'n belirli
bir blmnn de, hangi vaadlerin kar l oldu u mechl, byk deste iyle 17 Aralk 1992'den itibren uygulamaya koydu u, yakla k 5 ay srm olan bir
dezinformasyon (haber saptrma, yalan haber yayma) kaosunun hzn kaybetmesinden ancak birka ay sonra 1993 ylnda "Nehir Yaynevi" tarafndan Trkiye'nin
ernobil ilesi ba l altnda yaynlanabilmi ti. Bu i'tib rla da ahs ilemin 1990
ylndan sonraya sarkan blmn kapsamamaktayd.

"ernobil Komplosu"

Bu bask daha ok da evrecilerin ilgisini ekti. TAEK Ba kan iken beni aa lamak iin gayret sarfetmi olan evrecilerden (ve zellikle de a r nkleer enerji
kar tlarndan) bazlarnn bu kitabn yaynlanmasndan sonra bana bak alarnn
pi manl a varacak derecede de i mi oldu unu grmekten de memnn oldumdu.
Kitabn bu gzden geirilmi , baz dzeltmelerin yaplm , yeni blmlerle
geni letilmi , ve 1990-1993 yllarndaki ilelerimizi de kapsayan bu basksnda ise
zellikle ernobil kazs dolaysyla lkenin nasl bir komplo ile kar kar ya kalm
oldu unu vurgulamak istedim
ernobil kazsn bahne ederek iktidr ve para hrslarn tatmn iin oynanm olan e itli oyunlarn olu turdu u ernobil Komplosu'nun kk bir blmne
hasbelkader yakndan hit olmu olan bir kimse olarak, bu htrtn okurlarn yakn
trihimizin geni kapsaml sosyal alkantlarndan biri olan bu konunun perde arkas
entrikalarnn bir blmn renmelerine ve buna benzer olaylarda da idrk ve
temyizlerini bilemelerine ve zinde tutmalarna yardmc olmasn niyz ediyorum.
29 Nisan 1986 6 Nisan 1987 trihleri arasnda "Trkiye'nin ernobil ilesi"ne hrikulde bir ekiple henk iinde, ve daha sonra Aralk 1992- Kasm 1993 arasnda ahs ilelerime de sabrla ve vekarla g s germemi ltfetmi oldu undan dolay Cenb- Hakk'a hamd ve krnm sonsuzdur. Dile im ise bu htratta takdm
edilenlere benzer ilelere bundan byle hibir teknokratn mruz kalmamasdr.
Prof.Dr. Ahmed Yksel zemre

skdar, Mart 1992

skdar, Haziran 2003

***

"ernobil Komplosu"

2
5

5< 6
!>? # )&3 > )$
+@AB?,

Kriz ncesi
Cezyir Ba bakan Abdlhalim Brhim Ba bakan Turgut zal'n Cezyir'i
ziyretini iade etmek zere 28-30 Nisan 1986 gnleri Trkiye'yi ziyret etti. Benim
Cezyir Atom Enerjisi Yksek Komiseri Hac Sleymn erif'in dvetlisi olarak Cezyir'de bulundu um Mart 1986 ba nda, kendisine, Trkiye'ye geldi inde, Trkiye
Atom Enerjisi Kurumu'nun (TAEK'in) ekmece Nkleer Ara trma ve E itim Merkezi'ni (NAEM'i) ziyret etmesinden eref duyaca mz arz etmi tim; o da bu dvetimi memnniyetle kabl etmi ti. Cezyir Ba bakan'n ve kendisine refkat eden
heyeti NAEM'de kar lamak zere 29 Nisan Sal gn Ankara'dan stanbul'a gelmi tim.
O ak am rahmetli annemin evinde son TV haberlerinde, Rusya'da Kiev yaknlarnda bulunan ernobil Nkleer Santrali'nin 4 numaral reaktr nitesinde
gn nce byk bir nkleer kaz meydana gelmi oldu u haberini hayretler iinde
dinledim. Bu kaz sonucu reaktrden etrfa yaylan radyoaktif maddelerin, hava akmlarnn da yardmyla, skandinav lkelerine kadar uzanan muazzam bir radyoaktif kontaminasyon (kirlilik) do urmu olmas ise deh et verici idi.
Ku uu u Edirne'ye 1090 km, stanbul'a 1130 km ve Ankara'ya da 1250 km
kadar uzaklkta kuzey-bat ynnde vuku bulan bir nkleer kaznn Trkiye'yi etkilememesi mmkn de ildi. E er o gnlerin meteorolojik artlar reaktrden a a kan ilk radyasyon bulutunu skandinavya'ya do ru srklemi se bu, Trkiye iin
gerekten de byk bir ans idi. Zir e er meteorolojik artlar Trkiye'nin aleyhinde
olup da radyasyon bulutu hemen ilk gnlerde Trkiye'nin tmn ya da bir blmn etkisi altna alm olsayd, Trkiye Atom Enerjisi Kurumu'nun o gnlerdeki altyapsyla, bunun nnda tesbit edilmesi mmkn de ildi.
Meteorolojik artlarn de i mesi hlinde radyasyon bulutunun lkemizin neresini ve ne vs'atte etkileyece ini de imdiden ngrmek mmkn de ildi. Bunun
iin de ok sr'atli nlemler almak ve bir strateji tesbit etmek gerekiyordu.
O gecem, sabahn 02.00'sine kadar yapt m telefon konu malaryla, yakn
yardmclarmla m vere etmekle ve gerekli grd m nlemler hakknda tlimat
vermekle geti. nce Trkiye Atom Enerjisi Kurumu Radyasyon Sa l ve Gvenli i Dairesi (RGD) Ba kan zer zerden'i aradm. Bu vs'atteki bir felketi g sleyebilmemiz iin bu i e tahss edebilece imiz personel ve lm sistemleri hakknda m vere ettim. Durum hi de i ac gzkmyordu. Elimizde mahdd sayda
radyasyon-ler hassas cihz vard. All h muhfaza etsin, radyasyon bulutlar btn
8

"ernobil Komplosu"

Trkiye'yi etkisi altnda brakacak kadar yaygn olurlarsa bu cihzlarla Trkiye'nin

her yerindeki radyasyon dzeyini lmemiz asl mmkn olmayacakt. zer
zerden'in hatrna asker birliklere da tlm olan 1050 adet radyakmetre geldi.
Bunlar, muhtemel bir nkleer bomba tehlikesinin ortaya karaca yksek radyasyon dzeylerini lmek zere tasarlanm olan ve hemen hemen her birlikte bulunan
cihzlard. Bunlardan da yararlanlabilirdi; ama d k radyasyon dzeylerini bunlarla
tesbit etmek mmkn de ildi.
zer zerden'e:

Bu radyakmetrelerden yararlanmak zere gereken mak mlarla tems kurulmas,

Meteoroloji Genel Mdrl ile de tems kurularak nmzdeki gnlere ait

ve yalnzca Trkiye'yi de il btn Avrupa'y ilgilendiren meteoroloji tahmnlerinin TAEK'e saati saatine ula trlmasnn temin edilmesi husslarnda
TAEK Ba kan Yardmcs Prof. Dr. Hasbi Yavuz'a yardmc olmas,

RGD bnyesinde gezici radyasyon tarama ekiplerinin ve geici radyasyon

lm istasyonlarnn kurulmas iin gerekli nlemlerin alnmas,

Bu kapsamdaki ilk hassas lm istasyonunun Ankara Nkleer Ara trma ve

E itim Merkezi'nde (ANAEM'de) sabah 9.00'dan i'tibren kurulup srekli lm yaplmas ve

Havadaki radyasyon mikdarnn srekli llp kaydedilmesi

tlimatlarn verdim.
kinci olarak NAEM Sa lk Fizi i Blm Ba kan ( imdi rahmetli) Dr.
Selhattin Gksel'i aradm. Durumu bir kere de onunla mzkere ettim. RGD Ba kan ile yapt m gr meyi ve verdi im tlimatlar kendisine naklettim; fikrini sordum. NAEM'in personel, cihz ve gezici radyasyon lm ekibi kurabilmemiz iin
vsta imknlarn tart tm. Miyetindeki sa lk fizikilerinden NAEM lojmanlarnda kalanlaryla hemen tamas kurarak teyakkuz durumuna gememizi ve: havadaki
radyasyon dzeyinin hassasiyetle llmesi iin gereken tedbirlerin hemen bu geceden i'tibren alnmasn ric ettim.
nc telefon etti im ise Yardmcm Prof. Dr. Hasbi Yavuz oldu. Ona da
daha nce yapm oldu um konu malar naklettim; gerekli izlemeleri yapmasn,
kendisinin de bu konuda gerekli grece i nlemleri almasn ve ernobil Nkleer
Santrali'ndeki nkleer reaktrlerinin fiziksel zelliklerini bulup ertesi gn leye
kadar NAEM'de bana ula trmasn istirhm ettim.
29 Nisan' 30'una ba layan gece benim iin bir beyaz gece oldu. Bundan nceki iki byk nkleer kaz gzlerimin nnden bir erit gibi geti. 1957'de ngilte9

"ernobil Komplosu"

re'nin kuzeyinde Windscale nkleer santralinde bir kaz olmu ve bunun neticesinde
de yakla k 150 km'lik bir yarap iinde kalan blge kontamine olmu tu (yni radyoaktif kirlili e mruz kalm t). Santralin civrndaki yerle im blgelerinde her gn
llen radyasyon dzeylerinin ngiliz Atom Enerjisi Kurumu tarafndan halka duyurulmasnn ne kadar da olumsuz etkileri olmu tu! Radyasyon birimlerinden haberi
olmayan ve haberi olmas da zten gerekmeyen halka stn litresinde 156 Bq
(bekrel) radyasyon bulundu unu bildiren bir raporu izleyen ertesi gnk raporda
stteki radyasyonun 182 Bq dzeyine ykseldi ini bildirilmesinin halk nasl yersiz
bir pani e srkledi ini ok iyi hatrlyordum. Oysa ngiliz halk ne kadar da so ukkanl bir halk olarak tannmaktadr!
Di er yandan da sa lk asndan, stteki 156 Bq/litre'lik bir radyasyonun
hibir tehlikesi yoktu! Zir Uluslararas Radyasyondan Korunma Komitesi (ICRP) ve
Uluslararas Atom Enerjisi Ajans (IAEA) sz konusu stlerde bulunmakta olan I131 radyoizotopundan a z yoluyla bir ylda alnabilecek st snr nkleer tesislerde
al anlar iin 1.000.000 Bq, halk iin ise 100.000 Bq olarak tesbit etmi bulunmaktaydlar. Ayrca ben 1957-1958'de Saclay Nkleer Ara trma Merkezinde'ki Fransa
Nkleer Bilimler ve Teknoloji Mill Enstitsnde Atom Mhendisli i e itimi grrken, hocalarmz Windscale nkleer kazsnn analizini ve tart masn bize takdm
etmi ler ve bir nkleer kazda en yaplmamas gereken eyin, radyasyon dzeylerinin
resm mak mlar tarafndan avma aklanmas oldu u hussunu vurgulam lard.
te o gece sabaha kar ben de, Trkiye Atom Enerjisi Kurumu olarak,
radyasyon dzeylerinin rakkamsal de erlerini kamuya aklamann isbetli olmayaca na, ama bu rakkamlar resmen taleb eden ve bilimsel kriterler erevesi iinde yorumlayabilecek olgunlu a ship olan her bilimsel kurum ya da kurulu a
tevdi etmenin de kanlmas mmkn olmayan ahlk bir vecbe oldu una vicdan
huzur ve kanaat-i kmile ile karar vedim.
Nkleer reaktrlerin muhtemel nkleer kazlara kar gvenli i sorunu
1957'lerde henz daha drt ba mmur bir doktrin olarak ortaya konulmu ve zmlenmi de ildi. Nkleer teknoloji ise emekleme a ndan daha yeni kurtulmu ,
tereddtl admlar atan bir bebek gibiydi. Hlbuki 29 Mart 1979'da A.B.D'nde
"Three Miles Island" nkleer reaktrnde vuku bulan nkleer kazda hi kimsenin
burnu bile kanamayacakt. nk bu reaktr Bat'nn geli tirdi i nkleer gvenlik
felsefesine tammen uygun bir tarzda in edilmi ti. Bu felsefenin ilkelerinden biri
de btn tesisin 1-2 metre kalnl nda betonarme bir kabuk iine yerle tirilmesini
gerektirmekteydi. Bu kabu un stne bir uak bile d se kabu un iindeki reaktrn
bundan zarar grmesi mmkn de ildi.
te 1979'da "Three Miles Island" Nkleer Santrali'nde vuku bulan kaz dolaysyla reaktrn kalbi erime e ve etrfa yo un bir radyasyon yayma a ba lad nda
grevlilerin aldklar tek nlem tesisi barndran bu koruyucu kabu u terkedip kapsn kapatmak olmu tu. Bylece kazya u ram olan reaktr btn radyasyonuyla
birlikte, evreye asl zarar veremeyecek bir biimde, ebediyete kadar bu beton kabu-

10

"ernobil Komplosu"

un iine hapsedilmi ti. Ama bu gvenlik nlemleri nkleer santralin mliyetini %

40 gibi ok yksek bir oranda arttrmaktayd.
Ertesi gn Prof. Dr. Hasbi Yavuz'un bana iletti i bilgiye gre, ernobil santralindeki 4 nkleer reaktrn hibiri de Bat anlamnda bir nkleer gvenlik sistemini
iermiyordu. Reaktrler basit, tek tu ladan binlarn iine yerle tirilmi lerdi. Bu reaktrler hem elektrik ve hem de Rusya'nn nkleer fzelerinin ba lklar iin gerekli
olan pltonyumu retmekle ykml idiler. Mliyetlerinin olabildi ince d k olmas iin gvenlik nlemlerine nem verilmemi ti. te bu yzden de kaz bazen: "Geliyorum!" der, ama anlayana!
28 Nisan 1986 sabah sve'te Forsmark nkleer santralinde tesis d nda alan personelin normal radyasyon denetimi esnsnda i elbiselerinde anormal dzeyde radyasyon tesbit edilmesi zerine sveli yetkililer nce bunun bir ba ka isve
nkleer santralinde vuku bulmu olabilecek bir nkleer sznt oldu u hussunda end eye d m lerdi. Ancak byle bir durumun mevcd olmad anla lnca da meteoroloji raporlar incelenerek o gnlerde sve zerinde egemen olan hava akmlarnn
kkeni ara trlm t. Bu inceleme sonunda da radyasyonun Rusya'nn Ukrayna blgesinden kaynakland hkmne varlm t, sve resmen Rusya'dan bilgi isteyince
de rus yetkililer artk gere i daha uzun sre saklayamayacaklarn anlayarak Kiev'in
130 km kuzeyinde, Pripiyat rma kysndaki ernobil (Rusa tam telffuzu ile
iernobl) nkleer santralinde bulunan 1000 MWe (megavat elektrik) gcndeki 4.
reaktr nitesinde bir kaznn vuku bulmu oldu unu aklamak zorunda kalm lard.
d:

Sonradan yaplan aklamalar yle bir kaz senaryosunu ortaya koymaktay

Bakm iin durdurulan reaktrde, reaktrn alak gte i letilmesi durumunda sistemin mekanik ve nkleer tepkilerini tesbit etmek zere ola an
bir i letme deneyi yaplmas plnlanm t.
Ama bu deney, maalesef, reaktrn btn fiziksel imknlar gere i gibi
gz nnde tutularak plnlanmam t. stelik de bu deney reaktr i leten
ve onu tanyan bir ekip tarafndan de il Moskova'dan gnderilen bir ekip
tarafndan gerekle tirilecekti.
Bundan dolay da deney srasnda umulmadk durumlarla kar la lm t.
Bu olumsuz durumlar bir de madd i letme hatlaryla daha da a rla trlm t.
Reaktrn kabna baslan so utma suyunun anden azalmas sonucu olarak da yakt ubuklar erimeye ba lam t (LOCA kazs: Loose Of
Coolant Accident, yni So utucu Sv Kayb Kazs)
Buhar ile suyun kzgn metalle yapt reaksiyonlar reaktrn bnyesinde
bir dizi patlamaya yol am t.
Bunlarn sonucu olarak reaktrn paslanmaz elik kab tammen tahrb
olmu , koruyucu betonarme kabuk iine de il de entipften bir yap iine
yerle tirilmi olan reaktrn binasnn ats umu ve duvarlar da km t.
11

"ernobil Komplosu"

Ntron yava latcs olarak kullanlan grafit tutu mu tu.

Akta kalan ve erimekte olan reaktr kalbi de bylece ola anst gl
plak bir radyasyon kayna hline gelmi ti.

ilemiz Ba lyor
30 Nisan 1986 ar amba sabah saat 08.30'da ekmece Nkleer Ara trma ve
E itim Merkezi'ndeydim. Sa lk fizikileri basnl bir iyonizasyon odasndan ibret,
ola anst duyarl ve bu sebepten tr ok d k dzeydeki radyasyonlar lebilen bir radyasyon ler olan "Royterstoke" cihzn kurmu lard. Havadaki radyasyon llp kaydedilme e ba lanm d bile. Cihz 7,8 mikrorntgen/saat'lik bir radyasyon dzeyi gstermekteydi ki bu da NAEM'deki do al radyasyon dzeyi idi.
Demek stanbul daha henz radyasyonun etkisi altna girmi de ildi.
TAEK daha nce uzun ve cidd bir al mayla Trkiye'de 42 ilde do al radyasyon dzeylerini tesbit etmi ti. Bu ok byk bir avantajd. llen radyasyon deerleriyle bunlar kar la trmak sretiyle bir yerin radyasyon dzeyinde herhangi bir
d etkenin sebep oldu u bir art olup olmad n, bylece, kolayca tesbit etmek
mmkn olabiliyordu.
30 Nisan 1986 sabah saat 09.35'de Royterstoke'un ibresi briz bir ekilde hareket etti. bre imdi 9,6 mikrorntgen/saat' gsteriyordu: "Trkiye'nin ernobil
ilesi" ba lam t...
leye do ru telefonlar skla t. Bir taraftan TRT, di er taraftan da Basn,
aydnlatc bilgi istiyordu. Herkese bu kadar sk k bir zamanda teker teker meram
anlatmann imknszl kar snda ayn gn NAEM'de saat 16.30'da bir Basn toplants yapaca m bildirdim. Ayrca TRT'ye de le iin randevu verdim. leyin 2
ki ilik bir TRT ekibi geldi. Ben Nrull h Kadirio lu'nun sorularna cevap verirken
kameraman da bu konu may grntledi. TRT'ye, ksaca, Trkiye'de Avrupa'daki
gibi pani e kaplmak iin end e verici bir durum bulunmad n, TAEK'in meseleye
ciddiyet ve sorumluluk hissiyle e ilmekte oldu unu ve herkesin TAEK'in bildirilerine nem vermesini ifde ettim.
Bu arada Avrupa'da halkn eczahnelere hcm ederek iyot tabletleri aldklarn, Trkiye'de de byle bir tedbire gerek olup olmad n soran Kadirio lu'ya kaz
yerinden yaylan radyasyon bulutu iinde, byk bir ihtiml ile radyoaktif 1-131 (iyot 131)'in de bulundu unu, bu radyoaktif maddenin nefes ya da yutma yoluyla vcda dhil oldu u zaman tiroid guddesinde yo unla t n ifde ettim. Pekok kimsenin bu yo unla mann kansere sebep olaca d ncesine sapland n ve radyoaktif iyodun tiroidi etkilemesinden 6 saat nce alnacak olan normal iyodun tiroidi
satre ederek yni tiroide alabilece i en yksek mikdarda normal iyot ykleyerek
radyoaktif iyodun buraya nfzuna engel olaca n syledim. Ancak bunun da iki
sakncas bulundu unun bilinmesi gerekti ini: 1) radyasyon bulutunun ne zaman ve
nerede kar mza kaca n bilmenin imkn olmad ndan iyot tableti almann tam
ve etkili zamann belirlemenin mmkn olmad n, stelik 2) radyoaktif iyodun do12

"ernobil Komplosu"

al iyotla dolmu bir tiroide nfz edemeyince de genital organlarda yo unla masnn muhtemel oldu unu ifde ettim. Buna gre, halkmzn tiroidlerini normal iyotla
satre etmelerinin bu durumda pratik bir faydas bulunmayan fuzl bir tel olaca n vurguladm.
Bu arada Royterstoke'un kaydetti i havadaki radyasyon da 16
mikrorntgen/saat dzeyine ykselmi ti. Di er taraftan da gerek kaznn vuku buldu u reaktrn fiziksel zellikleri gerekse kaznn olu ekli hakknda e itli kaynaklardan bilgiler gelme e ba lam t. Bu arada Ankara'da TAEK Ba kanlk te kilt
ile yapt m e itli telefon konu malaryla da, vermi oldu um tlimatlarn nasl if
edildi ini kontrol ediyordum. Bu arada telefonla, TAEK Ara trma Geli tirme Koordinasyon Dairesi Ba kan Erol Barutugil'den, yesi bulundu umuz, Viyana'daki Uluslararas Atom Enerjisi Ajans (IAEA) ve Paris'deki Ekonomik birli i ve Kalknma Te kilt (OECD)'nin Nkleer Enerji Ajans ile temsa geilmesini ve ellerindeki bilgileri de rutin olarak TAEK'e ula trlmasnn temin edilmesini ric ettim.
Bekledi imiz resm misafirler, Devlet Bakan Kzm Oksay'n refkatinde,
saat 14.30'a do ru NAEM'e geldiler. Kendilerini kar ladk. ok az zamanlar oldu u iin ve NAEM'den sonra da hemen Cezyir'e hareket edeceklerinden kendilerine Merkez'in ancak Reaktr letme Blm ile Radyoizotop retim Blm'n
gezdirebildik. Bu arada Cezyir'in TAEK'e sipri etmi oldu u "Teknesyum Radyoizotopu Sa m Hcresi"nin imalt safhalarn da grm oldular.
Misafirlerimizi u urladktan sonra Basn toplantsna katlacak gazeteciler de
gelme e ba ladlar. Toplant ald zaman 20 kadar gazeteci toplanm t. Toplantda ernobil Nkleer Santralindeki 4 numaral reaktrn kazsnn olu biimi ve Avrupa'daki etkileri hakknda bilgi verdim. Kaznn Trkiye zerindeki muhtemel etkilerine de indim; o na kadar ald mz nlemleri anlattm. Gazetecilerin sorduklar
sorular da cevaplandrdktan sonra Basn toplants iyi bir ekilde sona erdi.
Bundan sonra da NAEM'deki sorumlu arkada larm bir kere daha topladm
son durumu beraberce tekrar gzden geirdim; ve teyakkuz durumu erevesi iinde
yaplacak hazrlklar hakkndaki son tlimatlarm verdim. Gece ua yla da Ankara'ya dndm.
TAEK'in Radyasyon Sa l ve Gvenli i Dairesi (RGD), Karanfil Soka 'ndaki TAEK Ba kanl 'nn bulundu u binda de il, Alaam Soka 'ndaki binmzda
idi. Bu binnn son iki katnda ise TAEK Ba kan'nn ve Ba kan Yardmclar'nn
lojmanlar ile Kurum'un misafirhnesi bulunmaktayd. O gece ge vakit lojmana geldi imde altmdaki katta RGD Ba kanlk brolarnn klar yanmaktayd. RGD Ba kan zer zerden ve yakn mes arkada lar TAEK'e eri en son bilgilerin altnda durumu tart mak zere beni bekliyorlard. Lojmana u rayp e ime o gece alt
katta ok i imiz oldu unu ve bizi aysz brakmamasn ric ettikten sonra hemen
RGD'ye indim.
lk nlemlerimiz
13

"ernobil Komplosu"

Haberler iyi idi. Gelmi olan meteoroloji raporlarndan 25 Nisan'dan i'tibren

gney-do udan kuzey-batya do ru srekli esen rzgrlarn Trkiye'yi, Avrupa'nn
yemi oldu u gibi, berbat bir radyasyon vurgunu yemekten kurtarm oldu u anla lyordu. Bu rzgrlar ernobil'den kan radyasyon ykl zerrecikleri nlerine katarak Polonya ve Baltk lkeleri zerinden skandinavya'ya do ru srklemi lerdi. Bu
arada merkez Avrupa zerindeki meteorolojik pertrbasyonlar da bu radyoaktif zerreciklerin nemli bir blmnn Romanya, ekoslovakya, Avusturya, Macaristan,
svire, Almanya ve Danimarka zerine serpilmelerine sebep olmu tu. Ancak Meteoroloji, rzgrlarn ynnn de i mekte oldu unu bildirmekteydi. Bu verileri gz nnde tutarak yapt mz ekstrapolsyonlar ve tahmnler Trkiye'nin radyasyondan
kurtulamayaca n gstermekteydi. Fakat bunun: 1) ne zaman, 2) nerede ve 3) ne
vs'atte olaca n o gece kestirmek imknszd.
Bunun ne zaman ve nerede vuku bulaca n, ancak, nmzdeki gnlerde
meteorolojik verileri srekli olarak izlemek sretiyle tahmn etmek mmknd. Ama, bu takdrde dahi, radyasyon bulutunun do uraca radyoaktif kirlenmenin bykl n tahmn etmek asl mmkn de ildi. Ve bu ancak, radyasyon bulutunun
etkisi altnda kalan blgede ya da blgelerde cidd, srekli ve yo un bir monitoring
(yni radyasyon dzeyi lmleri) sonucu anla labilecekti.
Bununla beraber Avrupa lkelerinden gelen haberler, mesel Uluslararas Atom Enerisi Ajans gibi kurulu larn nkleer tehlike durumlarnn bykl ne gre
nerdikleri "halkn s naklara girmesi" ya da "halkn evlerden d ar kmamas"
gibi nlemlere ba vurulmasna gerek duyulmam oldu unu gstermekteydi. Bu da,
Avrupa lkelerinin mruz kaldklar tehlikenin bykl nn st snr hakknda bizlere bir fikir ve dolaysyla da nsb bir ferahlk veriyordu.
O ak am elimizdeki meteorolojik verilerin ilk de erlendirilmesine gre ilk azda radyasyona mruz kalacak kritik blgelerin Trakya ve Do u Karadeniz olaca
ortaya kyordu. Buna binen Do u Karadeniz'e bir ve Trakya'ya da drt adet gezici
radyasyon lm biriminin sevkine karar verdik. Basra Krfezi zerinde kararl bir
yksek basn sisteminin de olu mu oldu unu gz nnde tutarak buradan Anadolu'ya do ru esecek olan rzgrlarn Sinop-Anamur hattnn do usunda kalan blgeyi
etki altna alacaklarn ve hava ktlelerini kuzey-bat ynne srkleyeceklerini tahmn ettik.
Bu, TAEK'e, elindeki mahdd saydaki hassas radyasyon lm sistemlerini
kritik blgelere gnl rahatl yla kaydrma imknn ve sz konusu hattn do usundaki blgeyi de Silhl Kuvvetler'imizin radyakmetreleri aracl yla kontrol altnda
tutma rahatl n bah etmekteydi. Bununla birlikte Do u Karadeniz blgesinde gezgin bir ekibimizin srekli grev yapmasnn isbetli olaca na, ayrca bir ba ka ekibin de Bat Karadeniz blgesinde Akakoca'daki Maden Tetkik Arama Enstits'nn
(MTA'nn) dinlenme tesislerini merkez kabl ederek bu blgede radyasyon izleme ve
kayt grevi (monitoring) yapmasna karar verdik.

14

"ernobil Komplosu"

Kez tahmnlerimiz do ru kar da nce Edirne ve civr sonra da Do u Karadeniz blgesi radyasyona mruz kalrsa Do u Karadeniz blgesindeki radyasyonun
iddetinin daha d k olaca n da tahmn ettik. Btn bu mzkerelerimiz esnsnda
e im de bizlere byk aydanlkla iki kere ay servisi yapm t. Sabahn 04.00'nde,
saat 09.00'da tekrar toplanmak zere ayrldk.
1 Mays 1986 Per embe gn leye kadar toplanan bilgilerin de erlendirilmesi, bize, ilk radyasyon vurgununu yiyecek olan yrenin Edirne ve civr olmas ihtimlinin ok yksek oldu unu telkin etti. Bunun zerine hi beklemeksizin
NAEM'e telefon ederek:

En ge o gnn ak amna kadar, bir tnesi hri olmak zere, btn gezici
radyasyon lm ekiplerinin Edirne'ye gnderilip orada merkezlendirilmeleri,
Ekiplerin gecelemeleri iin, Edirne'de misafirhneleri bulunan Devlet Kurulu lar'yla temsa geilmesi,
Edirne'ye varan ekiplerin derhl civra da larak havadaki radyasyonun de iimlerini srekli lp kaydetme e ba lamalar,
lm sonularnn belli aralklarla Radyasyon Sa l ve Gvenli i Dairesi
Ba kanl na bildirilmesi,
Radyasyon dzeyinde anormal bir art gzlendi inde ise durumun derhl
RGD'ye ya da bizzat bana bildirilmesi,
Ot, st, su, toprak numnelerinin nkleer spektroskopik tetkik iin her gn
bir kurye ile ekmece Nkleer Ara trma ve E itim Merkezi'ne gnderilmesi,
NAEM'de: 1) Sa lk Fizi i, 2) Radyobiyoloji ve 3) Tahrbatsz Muayene
lboratuvarlarndaki lm sistemlerinin bu numnelerin tetkiki iin hazrlanmas,
Son gezici radyasyon lm ekibinin de hemen Sinop-Anamur hattnn batsndaki blgeyi radyasyon dzeyi asndan sr'atle taramak zere yola kartlmas, ve
stanbul'da ehir suyunda radyoaktiflik bulunup bulunmad nn her gn tetkik edilmesi ve Terkos Gl'nden alnacak numnelerin de incelenmesi

tlimatlarn verdim.
Ertesi gn Akakoca'dan gelen radyasyon lm verileri bu civrda havadaki radyasyonun yava fakat srekli artmakta oldu unu ve hatt Karasu mevkiinde
havadaki radyasyonun 150 mikrorntgen/saat dzeyine eri mi oldu unu gstermekteydi. Bu, o yre iin do al radyasyon dzeyinin 20 kat fazla olmasna ra men sa lk asndan hi de tehlikeli bir dzey de ildi. stanbul'da da havadaki radyasyon 30
mikrorntgen/saat dzeyinde seyrediyordu. Ankara'da ise ok belirgin bir art gzlenmiyordu.
TAEK'in Gvencesi

15

"ernobil Komplosu"

Trkiye Atom Enerjisi Kurumu'nun, o sralarda, 600 ki i civrnda bir personeli vard. Ancak, bunlarn yalnzca onda biri kadar sa lk ve radyasyon fizi i konularnda uzmanla m ve dolaysyla da radyasyon lm verilerini de erlendirmek ve
yorumlamak bilgisine, yetene ine, sorumlulu una ve yetkisine ship kimselerdi.
Kri, rntgen, rntgen/saat, rad, rem, gray, sievert, bekrel gibi farkl radyasyon
birimlerinin anlamlarn: 1) htasz olarak tefrik edebilen, 2) gzlerinin nnde do al
olarak somutla trabilen, 3) birimlerin alt ve st katlarnn byklk mertebelerinin
nelere dellet etti ini bilen, ayrca da 4) e itli radyasyon dzeylerinin de erlendirilmesini yapabilecek yegne kimseler i te bu 60 ki i kadar olan gruptu.
Bunlardan da yalnzca 10 il 12 kadar radyasyondan korunma konusunda
uzmand. Radyasyon korunmas niversitelerimizin o gnk yksek lisans ve doktora programlarnda yer almayan zel bir uzmanlk daldr. Dolaysyla o gnlerde radyasyon dzeylerinin sa lk asndan bilimsel de erlendirmesini yapabilecek bilgi ve
deneyim dzeyindeki btn elemanlar yalnzca ve yalnzca Trkiye Atom Enerjisi
Kurumu'nda istihdm edilmekteydiler. Bu elemanlarmzn nemli bir blm e itli
vesiylelerle TAEK tarafndan yabanc lkelere gnderilmi , orada yeti tirilmi ti.
Hemen hepsi de iyi derecede ngilizce biliyor ve meslek a kyla, radyasyon konusundaki literatr yakndan izliyorlard; en azndan da Uluslararas Radyasyondan
Korunma Komitesi'nin (ICRP'nin), Uluslararas Atom Enerjisi Ajans'nn
(IAEA'nn), OECD Nkleer Enerji Ajans'nn, Dny Sa lk rgt'nn (WHO'nun),
Dny al ma rgt'nn (ILO'nun) ve e itli lkelerin radyasyondan korunma
konusunudaki: 1) felsefelerini, 2) mevzuatlarn, 3) normlarn, 4) yaynlarn ve 5)
tebli lerini su gibi biliyorlard. Bu bakmdan hepsi de bu kritik durum kar snda
TAEK'in yegne gvencesini olu turuyordu.
TAEK iinde ald m nlemler arasnda, radyasyon dzeylerinin avma aklanmamas ilkeme uygun olarak, bu grubun radyasyon verileri konusunda fevkalde
ketum davranmalar ve radyasyon dzeyi rakkamlarn grubun d ndaki herhangi bir
kimseye kesinlikle intik l ettirmemeleri de yer alyordu. Bu mstesn grup, gerekten de, Trkiye ernobil krizini atlatncaya kadar hem bu tlimata inanla riyet etti
ve hem de szlerle trifi mmkn olmayan hrikulde bir bilin ve zveriyle grevlerini kusursuz if etti. Trkiye'nin ernobil ilesi'nin, Basn'n belirli bir kesiminde
koparlan btn nyargl amataya ra men, milletimiz iin zararsz atlatlm olmasnn btn erefi, ncelikle, her trl vgye lyk olan bu mstesn gruba aittir.
Trkiye Atom Enerjisi Kurumu artk, Trkiye'yi kuzey Trakya'dan vuraca 1
Mays 1986 gecesinden i'tibren kesinle mi olan radyasyon bulutunun kapmz alaca kritik n gergin ama bilinli olarak beklemekteydi.

16

"ernobil Komplosu"

2
2
" 68

8
!C3D )$
+@AB?,

lk Radyasyon Vurgunu: Edirne

Gezici radyasyon lm ekiplerimizin ltkleri radyasyon dzeylerine ait
rakkamlar bir sa nak misli Radyasyon Sa l ve Gvenli i Dairesine (RGD'ye)
ya ma a ba lam t. Grn e gre: Karadeniz Ere lisi, Akakoca, Adapazar, zmit
ve Ke an' birle tiren e riyi Yunan hududuna ula trp Yunan ve Bulgar hudutlarn
izleyerek neada'ya gelindi inde buradan da Karadeniz kys boyunca tekrar Karadeniz Ere lisi'ne dnld zaman elde edilen kapal e ri iinde kalan blgede havadaki radyasyon dzeyi yava fakat srekli bir biimde artmaktayd. Daha henz
end eyi gerektiren tehlikeli bir durum yoktu. Fakat btn veriler yakla an bir radyasyon bulutunun ilerlemekte olan cephesinin bu blgeyi etkilemi oldu unun deliliydi. Bu durum, aka, radyasyon bulutunun yo un dzeyde radyasyon ta yan asl
nvesinin etkisini gstermesine artk pek az bir zaman kalm oldu una i ret etmekteydi.
Bunun zerine, 3-4 Mays gecesi benimle birlikte bir ekibin RGD'de nbet
tutmasna karar verdim. RGD'nin iki telefonu ile benim lojmanma ba l iki telefon
gezici radyasyon lm ekiplerimizden gelen rakkamlarn ve tamamlayc bilgilerin
alnmasna tahss edilmi ti. Gelen bilgiler nnda kaydedilip de erlendiriliyordu. O
gece RGD'de Daire Ba kan zer zerden ile radyasyon fizikileri Necip Akta , Fuat Gzbebek ve Ahmet Cangzel Taner nbet tutacaklard.
Saat 20.35'de lojmandaki zel telefonum ald. NAEM Sa lk Fizi i Blm fizikilerinden mer Yce Edirne'den telefon ediyordu. Saat 20.20'de ba lam
olan ve gkgrltl sa nak eklinde ya an, bir ara da doluya eviren bir ya mur
sonucu radyasyon dzeyinde n ve hatr saylr bir ykselme gzlenmi ti. Gezici
ekibin Edirne iinde son 15 dakika iinde yapt lmler de ehirde radyasyon dzeyinin her yerde artm oldu unu gstermekteydi. te beklenen n gelmi , radyasyon bulutu tahmn etti imiz ve bekledi imiz gibi Edirne'yi vurmu tu.
imdi nmzde cilen tesbit edilmesi gereken iki huss vard: 1) Radyasyon
bulutu ne byklkteki bir blgeyi etkilemi ti? 2) Bu blgede her nemli noktada
(artk yalnzca havadaki de il) yerdeki radyasyon dzeyi ne kadard?
mer Yce'ye: 1) btn ekiplerimizin sabaha kadar Edirne ve civrnda radyasyondan etkilenmi olan yerle me yerlerini ve meralar tesbit etmeleri, 2) blgenin
radyasyon haritasnn karlmas iin hem lm yaplmas ve hem de toprak, su, ot
ve st numnelerinin toplanarak tahll edilmek zere her gn muntazaman ekmece
Nkleer Ara trma ve E itim Merkezi'ne ula trlmas, 3) lm sonularnn her saat
ba elimizin altndaki 4 telefondan biri aracl yla bize bildirilmesi tlimatlarn
verdim. Ve hemen lojmanmdan bir kat a a daki RGD'ye inerek durumu arkada larma intik l ettirdim. Be imiz de fevkalde gergindik. A zmz bak amyordu.
17

"ernobil Komplosu"

Her durumda ne esi, esprili fkra anlatmas ve kahkahalaryla me hr olan

Ahmet Cangzel Taner'in dahi tebessm edecek hli kalmam t. Bundan sonra daha
ayrntl radyasyon lm verilerinin telefonla bize ula masna kadar geen ilk saat
hepimize sanki asrlar kadar uzun geldi.
Edirne'den saat 22.00'ye kadar gelen bilgiler ehrin civrndaki kylerin bir
ksmnda da yaygn bir radyoaktif kontaminasyon oldu unu gsteriyordu. Fakat bu
konuda tam ve kesin bir kanaat shibi olabilmek iin, bir yandan, arzide lm yapan elemanlarmzn Edirne ve civrnn radyoaktif kontaminasyon haritasn karmalar gerekiyordu. te yandan da dzenli ve srekli bir biimde toplanacak olan
toprak, su, ot ve st numnelerinin analiz edilmesi lzmd. Btn bu verilere dayanarak radyasyon bulutunun blgedeki bir ki iye ortalama ne kadarlk bir radyasyon dozu yklemi oldu unu hesaplamak mmkn olabilecekti.
Fakat her eyden nce de: 1) durumun Hkmet'e bildirilmesi, 2) blge halkna ki isel olarak almalar gereken nlemlerin aklanmas ve 3) Edirne Vlili i'nin
de durumdan haberdr edilerek bu felket kar sndaki sorumluluk ve mkellefiyetler
ile izlenecek strateji hakknda bilgi verilmesi elzemdi.
RGD Ba kan zer zerden ve arkada lar durumu aklayan ve blge halknn ki isel olarak izlemeleri gereken nlemleri ieren resm bildirinin metnini hazrlarken ben de telefonla Ba bakan'a eri me e al tm. Ba bakan'a durum hakknda
bilgi verdim. nce radyo ve televizyon aracl yla blge halkn uyaraca mz ve
sonra da Vilyet asndan alnmas gerekli baz nlemler konusunda Edirne Vlisi
ile tems kuraca m bildirdim. Kendisi beni dikkatle ve so ukkanllkla dinledi.
Tehlikenin boyutunu sordu. Bunun kesin cevabn, blgedeki kontaminasyon dzeyleri ve haritas belirlendikten sonra yapaca mz hesaplar sonunda, yni 3-4 gn sonra verebilece imizi, ancak ilk lmlerde ortaya kan radyasyon dzeylerinin, bizi
end elendirmesine ra men, imdilik hayat bir tehlikenin var oldu una dellet etmediklerini ifde ettim. Ba bakan verilen bilgiler iin te ekkr etti ve sdece: "Ahmed
bey, yetkili sizsiniz" demekle yetindi. Bu konu ma gerginli imi azaltm t. Arkada larm da Ba bakan ile olan konu mamn cereyn tarzndan memnn olmu lard.
Trkiye Radyo Televizyon Kurumu'nu arayarak resm bildirimizi intik l ettirdim. Bunun gerek bu ak am gerekse ertesi gnk radyo ve televizyon haber bltenlerinde okunmasn ric ettim. Ayn bildiri Anadolu Ajans'na da intik l ettirildi.
Bildiride ernobil kazs sonucu olu an radyasyon bulutunun Edirne ve civrn etkisi altna alm oldu unun tesbit edilmi oldu u, pani e kaplmak iin tehlikeli bir durumun mevcd olmamakla birlikte ikinci bir bildirimize kadar baz husslara
dikkat edilmesi gerekti i ifde edildikten sonra:

Mmkn oldu u kadar ya mur altnda kalnmamas,

18

"ernobil Komplosu"

u ya da bu ekilde amurlanan ayakkab ve elbiselerin amurlarnn

o u turularak ya da durgun su iinde ykanarak de il de srekli akan bir suyun altna tutularak giderilmesi,
Sebze ve meyvalarn akan su altnda uzun sre ykandktan sonra yenilmesi
ve
Byk ba hayvanlarn otlatlmayp ahrlarda karantina altnda tutulmas ve
yem olarak saman ya da sun yem ile beslenmeleri gerekti i tavsiye ediliyordu.

Bundan sonra zel Kalem Mdrm Yksel Erdil'i arayarak durumdan kendisini
haberdr ettim. Benim herhlde birka gn Ba kanlk mak mna gelemeyece imi;
rutin i ler ve sair imzlar iin Yardmcm Prof. Dr. Hasbi Yavuz'un yetkili oldu unu;
beni arayacak olanlarn isim ve telefon numaralarn eksiksiz ve mutlaka kaydedip
her ak am bana intik l ettirmesini; arayanlar muhakkak ama ancak ak amlar arayabilece imi; elimizin altndaki drt telefonun da gezici radyasyon ekiplerinden gelecek olan bilgi ve radyasyon lm sonular iin ak tutulmas gerekti inden, beni
yalnzca fevkalde hayat i ler iin telefonla arayabilece ini kendisine bildirdim.
Edirne Vlisini Harekete Geiriyoruz
Saat 23.00' bulmu tu. Bundan sonra RGD'nin telefonundan Edirne Vlisi
Enver Hzlan beyi aradm. Kendimi takdm ettim ve durumu izah ettim. Resm bildirimizi okudum. Bu bildiriyi son radyo ve TV haberlerinde izlemesini, bildirinin jandarma mrifetiyle Edirne kylerine hemen ula trlmasn, zellikle de kylnn bykba hayvanlara radyasyonlu ot vermemesinin mutlak temin edilmesini, blgedeki Trkiye Atom Enerjisi Kurumu'nun ekiplerine yardmc olunmasn, benimle srekli temsta bulunulmasn istirhm ettim.
Vli'nin reaksiyonu nce olumsuz oldu. Kendisine bir telefon akas yaplyormu gibi geldi. Beni tanmad n, resm bir yaz olmadan harekete geemeyeceini syledi. Kendisine Ba bakan'n durumdan haberdar oldu unu, u anda kendisine
TAEK Radyasyon Sa l ve Gvenli i Dairesi'nden ve Daire Ba kan dhil 4 ki inin huzurunda telefon etti imi, ancak Daire'de teleks olmad iin Vlili e teleksle
ancak sabahleyin bir resm yaz gnderebilece imi, ayrca bunu posta ile gndereceim imzl ve antetli bir ba ka resm yazyla da te'yid edece imi, durumun vahim sonulara yol amadan ltfen hemen harekete gemesinin fevkalde isbetli olaca n,
TAEK'in grevinin phesiz ki Edirne Vlili i'ni uyarmaktan teye gidemeyece ini,
bu grevin de kendisine durumun vehmeti vurgulanarak u anda if edilmekte olduunu, gerisinin Vlili in takdrine kalm oldu unu, bunun bir aka olmad hussunda emin olmas iin ltfen radyo ve televizyonda ak amn son haber bltenlerini
izlemesini ve Devlet Su leri Misafirhanesi'ne telefon edip haber brakarak orada
kalmakta olan ekiplerimizin kendisiyle temsa gemesi iin tlimat brakmasnn da
isbetli olaca m kendisine arz ettim. Ayrca da kendisine telefon ve teleks numaralarmz da bildirdim. Aslnda Vli'nin ilk davran , tehlike durumu plnlarnda ngrlen "tehlike haberinin do rulu unu te'yid etme ilkesi" do rultusundayd.

19

"ernobil Komplosu"

Fakat bu konu mam zerine Vli: "Msterih olunuz, sayn Hocam. Durumu
anladm. Hemen harekete geiyorum. Sizi mutlaka arayaca m." dedi. Gerekten de
bu konu mamzdan sonra Enver Hzlan hrikulade bir sorumluluk rne i gstermi
ve TAEK ile ok sk bir i birli i yaparak Edirne ve civrnn bu felketi, All h'a krler olsun, olabildi ince az zararla atlatmasna her trl takdrin tesinde katkda
bulunmu tur. Bu sebeplerden tr Enver Hzlan TAEK cmiasnda daim hrmet
ve muhabbetle anlan bir zt olmu tur.
O gece 23.30 sularnda TAEK'in resm bildirisi hem radyodan, hem de televizyondan yaynland. Sabaha kar 02.30 sularnda da Edirne Vlisi beni telefonla
arayarak Edirne'nin her kyne Vlilik ve jandarma mrifetiyle TAEK'in resm bildirisinin ula trlm ve bykba hayvanlarn d arda otlatlmamas hussunda da nlemlerin alnm oldu unu bildirdi.
Bunun zerine hepimiz nisbeten rahat bir nefes aldk. Hepimize, bir n, sanki
operasyonun zor olan blm bitmi de sra yalnzca rutin lmlere ve de erlendirmelere kald gibi geldi. Nitekim:

lk a zda alnabilecek btn tedbirleri alm ,

Grevlendirmeleri yapm ,
Sorumluluk ve yetkileri da tm ,
Ba bakan'a ve Edirne Vlili i'ne haber verip Vlilik mak mnn kendi yetkisindeki tedbirleri almasn sa lam ,
Kamuoyunu TRT aracl yla bilgilendirmi ve
Felket blgesindeki vatanda larn riyet etmeleri gerekli nlemleri iln etmi
bulunuyorduk.
Gerginli imiz yerini nisb bir iyimserli e brakm t. te ancak o zaman boazmzn kurumu oldu unun ve yakla k on saattir ay ya da kahve imedi imizin
farkna vardk. Arkada lar ay demlediler. Bu, bizim tatl bir sohbete dalmamza
vesiyle te kil etti. Bu sohbet hemen hemen her saatte bir Edirne'den telefonla gelen
radyasyon lm sonularyla blnmekteydi. Sabah afak skerken elimizdeki bilgilere dayanarak be imiz bir ilk durum de erlendirmesi yaptk. Olayn boyutlar hakknda kesin bir bilgi edinmek iin vaktin henz erken oldu u ortaya kt. nmzdeki gnlerde alnmas gerekli tamamlayc nlemler ve grevlendirmeler hussunda
fikir teatisinde bulunduk. Ama 4 Mays gn byle bir nisb iyimserli e kaplmada
biraz acele etmi oldu umuzu dramatik bir ekilde idrk edecektik.
Kapkule-Edirne Yolundaki
Byk Kontaminasyon
Gndzn Edirne'den gelen bir telefon Kapkule-Edirne yolunun 2,5 km uzunlu undaki bir ksmnn derhl cil tedbir alnmasn gerektirecek kadar radyoaktif
20

"ernobil Komplosu"

kontaminasyona mruz kalm oldu unu bildiriyordu. Burada llen maksimum 16

mR/saat (milirntgen/saat)lik radyasyon dzeyi "Trkiye'nin ernobil ilesi" sresince TAEK'in kar la m ve lm oldu u en yksek ve en end e verici radyasyon dzeyi olarak kalacaktr. Bu, o sralarda stanbul'da havadaki radyasyon dzeyinin tam 1000 misli idi.
Hemen NAEM Sa lk Fizi i Blm Ba kan (rahmetli) Dr. Selhattin
Gksel'i arayp durumu bildirdim. NAEM "Dekontaminasyon Birimi"nin, yni radyoaktivite bula m bir yeri radyoaktivitesinden temizlemek hussunda uzmanla m
zel ekipin hemen yola karlmasn ric ettim. Ayrca:
1) Trakya'dan toplanarak NAEM'e getirilecek numnelerin analiz sonularnn
da nnda RGD'ye ula trlmas,
2) Ellerindeki son gezici radyasyon lm biriminin de Sinop-Anamur hattnn
batsnda ve zmit-Ankara hattnn gneyinde kalan blgeyi tarayp anakkale yoluyla Edirne'deki di er ekiplere katlmas,
3) Edirne'deki gezici radyasyon lm birimlerimizden birinin de Trakya'nn geri kalan ksmlarn taramak zere grevlendirilmesi
tlimatlarn verdim.
Edirne'ye hemen hareket eden NAEM Dekontaminasyon Birimi KapkuleEdirne yolunun kontamine olmu olan 2,5 km'lik ksmn Vlili in grevlendirdi i
tfaiye'nin de yardmyla ve epeyi uzun bir al madan sonra tammen dekontamine
etmeyi (yni radyoaktif bula kll n gidermeyi) ba ard. Biriken yksek radyasyonlu amurlar ise varillere doldurularak NAEM'e getirildi; hazrlanan zel bir derin
bir ukura gmlerek emniyet altna alnd.
Stteki Radyoaktivite ve Alnan nlemler
Ertesi gn ak amna do ru NAEM'den ilk numnelerin analiz sonular
skn etme e ba lad. Buna gre Edirne'nin civrnn ayn dzeyde etkilenmemi oldu u, baz yerlerin hi radyasyon almam , bazlarnn ise farkl dzeylerde radyasyona mruz kalm olduklar anla lmaktayd. lk belirlemelere gre yere inen radyoaktif serpinti iinde I-131 radyoizotopu yo unluktayd. St numnelerinde nceleri
litrede birka yz bekrel'i (Bq) gemeyen aktiviteler lld. Bunu izleyen gnlerde
ise bu aktivite artt. Yasa a ra men baz meralarda gene de otlatlm olan hayvanlarn stnde 1000 Bq/lt, ve hatt ndiren de olsa bundan daha yksek aktiviteler gzlendi. Yalnz bu rakkamlar en u rakkamlard. Daha sonra, Edirne ve civrndaki stlerde ilk aydaki ortalama aktivite 400 Bq/lt civrnda bir kararllk arz edecekti. Ancak bu ilk gnlerde elimizde yeteri kadar lm sonucu bulunmad ndan st tketimi konusunda, muhakkak, nlem alc bir mdhele gerekli grlyordu.
nce NAEM Mdrne telefon ederek her gn stanbul piyasasndan her
marka stten birer i e vey kutu alnp srekli analiz edilmesini ve sonularn gn
gnne RGD'ye bildirilmesi tlimatn verdim. Ayrca RGD bnyesinde yapt m
21

"ernobil Komplosu"

m vere ve mzkereler sonunda da: 1) ste yaplacak mdhalenin yalnzca Edirne'nin, stleri yksek aktivite gsteren bir ka kyne mnhasr kalmasnn; 2) buralarda retilen stlerin, Avrupa'da oldu u gibi panik iinde ve bilinsizce imh edilecek yerde, satn alnp bir mandrada toplanarak bunlardan peynir yaplmasnn stleri heb etmemek ynnden isbetli nlemler olaca hussunda kanaat birli i hsl
oldu. Zira I-131, peynirin olgunla ma sresi olan 3-4 ay zarfnda radyoaktif bozunum
yoluyla yok olaca iin piyasaya srlen peynirler de artk hemen hemen hi I-131
ihtiv etmeyeceklerdi. Hemen Edirne Vlisi ile tems kurarak durumu kendisine izah
ettim.
Nitekim bu stler halka intik l etmeden satn alma yoluyla toplattrlarak
peynir yapld. 4 ay sonra piyasaya srlmelerinden nce analizleri yapld. I-131 ihtiv etmedikleri, buna kar lk kilo ba na en ok 42 Bq kadar Cs-134 ve Cs-137 ihtiv ettikleri, bunun ise radyasyon sa l asndan hibir sakncas olmad anla ld.
Arkada lar bu bilinli kararn Trk ekonomisine, o gnn parasyla, yakla k bir milyon dolar kar l 600 milyon TL'lik bir katk sa lanm oldu unu hesapladlar.
stanbul'da ehir suyunun ve barajlardan alnan numnelerin analizleri sularn
kontamine olmam oldu unu gsteriyordu. Bu da bizi ok rahatlatm t. Ayrca stanbul'da satlan stlerde de msaade edilen dzeyin zerinde bir radyasyon olmad
anla lm t. NAEM Mdrl ne verdi im tlimat do rultusunda 5 Mays'tan
i'tibren de her hafta Bo azii'ndeki ve Karadeniz'deki balk trlerinin ve midyelerin
radyasyonlu olup olmadklar tahll edilmeye ba lanm t. A ustos 1986'ya kadar
srdrlen bu analizler gerek balklarn gerekse midyelerin tketiminde hibir saknca olmad n ortaya koyacak ve srekli te'yid edecekti.
lm Sonularnn De erlendirilmesi.
Ferahlyoruz!
RGD'ye Edirne'den, NAEM'den, Akakoca'dan, Bat Anadolu'yu tarayan
gezici radyasyon lm biriminden rakkamlar ve bilgiler geceli gndzl ya yordu.
Geceleri ben de dhil 5 ki i ve gndzleri ise, di er rutin grevleri yannda, o gnlerde yakla k 20 ki iden olu an btn RGD personeli srf bu verilerin kayd, snflandrlmas, haritalara i lenmesi ve de erlendirilmesi i iyle u ra yordu. Baz geceler nbete kalanlarn bazlarna biraz dinlenmeleri iin izin veriyorduk. Evlerinde
birka saat uyuyan bu fedkr ocuklar bize sabaha kar gene katlyorlard. Nbetin
gediklisi RGD Ba kan zer zerden ile bendim. zer'in sa sakal birbirine kar m t. Birka gnde iki kilo vermi ti. Di er ocuklarn ise yzleri belirgin bir ekilde
szlm t.
Ben her ak am lojmanmdaki al ma odama 3-4 saat kadar ekilerek, zel
Kalem Mdr'mn ak amlar bana bildirdi i, gndzn beni aram olan gazetecilere ve haber ajanslarna telefon ederek sorduklar sorulara cevap veriyor, sonra da aa kata inerek RGD'dekilere katlyordum.

22

"ernobil Komplosu"

Bu durum bu minvl zerine 7 Mays'a kadar devam etti. 3-7 Mays arasnda
ne ben ne de RGD Ba kan zer zerden uyumak frsat bulmu tuk. Artk ayakta bile zor durmaktaydk. Di erlerimiz her ne kadar, arada bir, kaamak birka saat uyumu iseler de bunlarn toplam da ki i ba na herhalde 8-10 saati gemiyordu. Ama 7
Mays gn, yni radyasyon bulutunun Edirne ve civrn vurdu u gnden 3,5 gn
gibi ksa bir zaman sresinin sonunda, izdi imiz programa ve stratejiye uygun olarak toplanm olan verilerin, duruma iyice hkim olabilmek ve niha de erlendirmeyi
yapabilmek zere, yeterli ve yeterince ayrntl oldu una karar verdik.
Buna gre, ernobil kazsnn yakn sonucu olarak Trkiye'yi 30 Nisan
1986'dan i'tibren etkisi altna alm olan radyasyonla ilgili 7 Mays'a kadar yaplm
olan lm ve analizlerin altnda, durum de erlendirmesinden u sonular kmaktayd:
1) Radyasyon bulutunun periferik cephesi Trkiye'nin Karadeniz Ere lisi, Akakoca, Adapazar, zmit ve Ke an' birle tiren ve oradan da Bulgar hududunu izleyerek neada'ya gelen ve neada'dan da Karadeniz kysn tkiben
Karadeniz Ere lisi'nde kapanan kapal e rinin iinde kalan blgeyi 30 Nisan'dan i'tibren etkisi altna alma a ba lam t.
2) Bulutun yo un radyasyon ykl asl ekirde ini olu turan radyoaktif zerreler
3 Mays gn Bulgaristan zerinden gelen ve atmosferin yksek tabakalarnda yo unla tktan sonra yere gkgrltl sa nak ve dolu eklinde d en bir
ya la Edirne ve evresine inmi ti.
3) Radyoaktif zerrelerin yere ini i homogen (yni her yerde ayn mikdarda) olmam t. Edirne ve civrnda her yer ayn dzeyde radyasyon almam t. Hi
radyasyon almayan yerler de vard. Btn Trakya gz nne alnd nda Edirne ve civrndan ba ka, yalnzca Byk ekmece civrnda ve bir de
Halkal'da radyasyonun yo un oldu u ama meskn olmayan birka yer tesbit
edilmi ti.
4) Radyasyon, yerle im yerlerindeki akar sulara ve ehir sularna etkili olmam t. Buna kar lk meralarn bir blm kontamine olunca buralarda otlayan hayvanlarn stleri de radyasyonlu olmu tu. Bykba hayvanlarn etlerinde de radyasyon tesbit edilmi ama koyunlardaki radyasyon inek ve s rdakilere gre ok daha az bulunmu tu. Kmes hayvanlarnn etlerinde ve
yumurtalarnda radyasyon bulunmam t.
5) Btn Trakya'da ayie i bitkisine radyasyon nfz etmemi ti. (Ve dolaysyla 1986 yl ayiek ya rn tmyle radyasyonsuz olmu tur).
6) Sinop-Anamur hattnn batsnda ve yukar da sz edilmi olan radyasyon
blgesinin d nda kalan blgede end eyi mcib olabilecek hibir radyasyon
dzeyine rastlanlmam t.

23

"ernobil Komplosu"

7) En yksek radyasyon Kapkule-Edirne yolu zerinde 2,5 km kadar uzun bir

erit zerinde tesbit edilmi ve ba arl bir dekontaminasyon i lemiyle bu yol
tammen temizlenmi ti. Di er yerle im yerlerinde ve yollarda end eyi
mcib olabilecek hibir kontaminasyona rastlanmam t.
8) Blgede en fazla radyasyona mruz kalan insann bile, en karamsar de erlendirmeyle, fazladan yalnzca 50 mRem (milirem)'lik bir radyasyon dozu
yklenmi oldu u anla lm t.
9) Bu hesaplar 15 Mays'da, o trihe kadar toplanan btn veriler gz nnde
bulundurularak, bir kere daha yaplm ve gene en karamsar de erlendirmeyle bu blgede en fazla radyasyona mruz kalm bir kimseye yklenen fazladan radyasyon dozunun kesinlikle 50 mRem'i ve tiroide yklenen dozun ise
kesinlikle 75 mRem'i a amayaca bulunmu tur. Guatrn I-131 aracl yla
yaplan te hisi iin hastaya 40 mikrokri kadar I-131 verilebilmektedir. Byle
bir te his iin tiroide yklenen dozun 70.000 mRem oldu u d nlecek olursa, Edirne ve civrndaki ahli iin hesaplanm olan maksimum tiroid dozunun 70.000 mRem'in ancak binde biri civrnda olmas hibir end eye yer
vermemekteydi.
Uluslararas Radyasyondan Korunma Komitesi (ICRP)'nin bir insan iin
tesbit etti i maksimum msaade edilebilir tm vcd dozu ylda 5 Rem yni 5000
mRem idi. Bundan fazla dozun bir ylda alnmas sa lk asndan rizikolu addedilmekteydi. Ancak Dnya Sa lk rgt (WHO) ile Dnya al ma rgt (ILO)
nkleer tesislerde al mayan sivillerin tehlike zamanlarnda de il, normal zamanlarda bu dozun onda birinden daha fazlasna mruz kalmamalar iin sorumlular gerekli nlemleri almaya zorlayacak tretilmi bir norm geli tirmi lerdi. Bu norma gre nkleer tesisler de al mayan sivillerin tehlike d zamanlarda alabilecekleri en
yksek doz olarak 500 mRem nerilmekteydi.
Doz hesabnn sonucu hepimize rahat bir nefes aldrm t. Herkesin yorgun ve
bitkin yznde bir sevin vard. Yorgunluk ve bitkinli imizin de kuvvetlendirdi i bu
sevin sarho lu u iinde havamz, sanki, Trkiye'nin ernobil ilesi'nin sona ermi
oldu unu sergiler gibiydi.
Heyht! Gaflet ki ne gaflet! O anda btn bu ba mza gelenlerin Trkiye'nin
ernobil ilesi'nin yalnzca yumu ak(!) bir girizgh oldu unu, asl ilenin bundan
sonra yurt d ndan dost grnen bir sr d d manlar ile yurt iinden de bir sr
n yargl chiller ve hatt baz karlarn pe inden ko anlar tarafndan rlp Trkiye'nin nasl bir ernobil Komplosu ile kar kar ya braklaca n nasl tahmn edebilirdik ki? Evet: "Su uyur, d man uyumaz!"
Bu de erlendirme sonucuna dayanarak, drt gn nce Edirne ve civrna TRT
ve Edirne Vlili i aracl yla duyurmu oldu umuz resm bildirimizdeki, bykba
24

"ernobil Komplosu"

hayvanlarn karantinasna ve radyasyonlu otla beslenmemelerine ili kin madde hri,

btn tedbirlerin kaldrlm oldu una dair bir ikinci bildiri hazrladk. TRT'ye, ajanslara ve Edirne Vlili i'ne intik l ettirdik. Ayrca durum hakknda zet bir raporu
da Ba bakan'a takdm ettik. Edirne Vlisi ile yapt m bir telefon konu masnda bu
durumu ifhen de te'yid ettim. Blge halknn Vlili in toplad stler hricinde btn gdlar ekinmeden yiyebilece i mjdesini verdim ve Vliye "Halka intik l etmi , etmekte olan ve edecek olan btn gd maddeleri radyasyon sa l asndan
hi ama hibir mahzur te kil etmemektedirler" dedim. Bu cmle, o trihten sonra
srekli olarak her frsatta ve her yerde inan ve kararllkla tekrarlayaca m bir beyn
ve TAEK'in de taahhd olacakt. Fakat Medya'nn bir blm, kendine has cehleti ve hnzrl yla, bu cmleyi deforme ederek, srarla, sanki "Trkiye'de asl radyasyon yoktur" demi im gibi davranacakt.
RGD'dekilerle birlikte bir yorgunluk kahvesi itikten sonra lojmanmdaki al ma odama ekilip nce NAEM Mdrn, sonra NAEM Sa lk Fizi i Blm
Ba kan (rahmetli) Dr. Selhattin Gksel'i arayarak son durumu onlarla da mzkere
ettikten sonra: 1) Trakya'da iki gezici radyasyon lm ekibi kalmasn ve bunlarn
numne toplayp gnderme e devam etmelerini, 2) numnelerin analiz sonularnn
gn gnne RGD'ye ula trlmasn ve 3) Do u Karadeniz'e bir gezici ekip karlmas tlimatlarn verdim. zel Kalem mdrmden gelen telefon listesindeki telefonlara da gereken cevaplar verdikten sonra, gnden beri ailemle birlikte ilk defa
o ak am yemek yiyebildim. Yorgunluk ve uykusuzluktan bitkin vaziyetteydim. E ime beni ancak ve ancak ya RGD Ba kan zer zerden, ya NAEM Sa lk Fizi i
Blm Ba kan Dr. Selhattin Gksel, ya NAEM Mdr ya da Ba bakan ararsa
uyandrmasn ric ederek uykuya ekildim. O gece tam 13 saat deliksiz bir uyku
ekmi im!

***

25

"ernobil Komplosu"

2
2
2
7

2
72

8
!B3>? )$
+@AB?,

Basn'n Mrifetleri
Bir haftadan beri telefonla gr t m gazeteciler ve daha da fazlas 8 Mays'tan i'tibren beni mak mmda tam bir ablukaya aldlar. Bu arada gazeteler de Avrupa'nn e itli lkelerinde halkn nasl bir panik ya amakta oldu unu ballandra ballandra anlatma a ve "Trkiye'de neden byle bir panik ya anmyor?" diye deta alenen hayflanmaya ba lam lard. Hemen her gn gazetelerde Avrupa'da radyasyon
dolaysyla itlf edilen bykba hayvanlardan ve imh edilen st, sebze ve
meyvalardan sz ediliyordu. Gazeteciler belki sansasyonel bir beynat kaparz midiyle her kapnn ipini ekiyor, en olur olmaz kimselerin samalamalarn byk puntolarla veriyorlard. Ptrak gibi radyasyon uzmannn bitti i bir ortam olu mu tu. lim ahlkna ship cidd niversite hocalarnn verdi i bilimsel ve deontolojiye uyan
beynatlar ise, her ne pahasna olursa olsun gazetelerde resminin ya da hi de ilse
isminin kmas iin yanp tutu an chil egzibisyonistlerin ve bunlarn ak aks ve
yorumcusu gazetecilerin amatas arasnda kaybolup gidiyordu.
Gazetelerde yer alan realite d ve bilimsellikten uzak bir sr iddia ve beynat Trkiye Atom Enerjisi Kurumu'ndaki radyasyon uzmanlarn ok rencde ediyordu. Ancak bu beynatlardan birinin ortaya koydu u mizah birka gn elemanlarmzn diline pelesenk olarak, ne yalan syliyeyim, onlara biraz moral verdi. Bu, "...
radyasyona kar herkesin(!) evinde nlem ald n ..." iln eden Milliyet gazetesinde
lim bir doent kzmzn, Do Dr. Sema Tlbenti'nin geli tirdi i ve herkese tavsiye
etti i bir radyasyon reetesi (!) idi. Hanm kzmzn resmiyle birlikte adgeen gazetenin 17.06.1986 trihli nshasnda birinci sayfasnda takdm edilen bu pratik reetenin en ilgi ekici tavsiyesi ise odada daima kapa ak bir tentrdiyot i esi bulundurmakt! Bu dhiyne renin esprisi o kadar tuttuydu ki baz arkada larm bana:
"Hoca, gel etme eyleme! u Edirne ile civrna havadan uakla tentrdiyot pskrttr de, sonradan birileri kp seni: Trk halknn sa l iin yeterince tedbir almad!
ithmyla sulamasnlar" diye taklr oldulard.
O gnlerde stanbul'daki Alman Lisesi'nin retmenlerinden biri Almanya'dan kk bir Geiger-Mller cihz getirtmi , Avrupa'daki pani i burada da tahrk ve
ihds etmek istercesine, ar da pazarda satn alaca sebze, meyva, et ve stte szm
ona radyasyon lmleri yapyor(!) ve ahkm kesiyordu. Bu bir ksm gazeteci iin
ne bulunmaz bir kaynakt! Bir byk gazetenin bundan cesret alan, cvkl yla
me hr iz'an yoksunu bir k e yazar bana telefon ederek mstekreh bir yl klkla:
"Hoca, sende u Alaman'n letinden herhlde vardr. Bak sana ne diyicam: Sen o leti al; birlikte bi pazara kalm; sen letle sebzeyi meyvay lf olsun diye kontrol
edersin; ben de hem senin resmini ekerim, hem de ayak st bi rportaj yaparm.
Vall ok kyak olur. Senin iin de iyi reklm olur h!" dedi. Bu kstahlk kar snda
kendisine so ukkanllkla: "Buna hi gerek yok; zir halka intik l etmi , etmekte olan ve edecek olan btn gd maddeleri radyasyon sa l asndan hi ama hi26

"ernobil Komplosu"

bir mahzur te kil etmemektedir" eklinde bir cevap verdim. Bu cevabm gazetecinin
hi de ho una gitmemi ve bunu gazetesinde yaynlama a de er bulmam t.
Aradan bir sre gemi ti ki bu sefer de ayn gazete byk fedkrlkla birka
Geiger-Mller cihz ithl etmi oldu unu ve halk iin radyasyon lece ini iln etti
ve hi unutmuyorum, hmile bir kadnn plak karnna dayanm bir cihzla cenindeki radyasyonu lmekte olduklarn iddia eden bir de resim yaynlad.
Ayn gazete, kamuoyunun kanser konusunda yeterince duyarllk kaznm
oldu una kanaat getirdikten sonra, "alminyum kaplarn kansere sebeb olduklar fakat elik tencerelerin bu bakmdan emn olduklar" eklinde bir dezinformasyon yayarak kendi pazarlama irketinin elinde klliyetli mikdarda bulunan elik tencere
stokunu ksa zamanda eritecekti.
Bu cehlet ve sorumsuzluk rne i TAEK'de ernobil kazsnn ilesini nefsinde ya ayan herkesde ok byk bir infial uyandrd. Ama Basn her trl ahlk,
sorumluluk, temkin, teenni, hasent end elerinin zerinde bir ulviyyete(!) ve bu
ulviyyeti dolaysyla da do al bir lyuht ve lys'el1 niteli e(!) shipti; ve bu niteli ini koruyan, "kutsal ifde zgrl prensibi"ne dayanan ilh(!) bir de dokunulmazl bulunuyordu. Herkesten beklenen ise bu olgunun byk bir vecd ve sayg ile idrk, ikrr ve teslim edilmesiydi(!)
leride VIII. ve X. blmlerde hmile kadnlarn akademik hret ve para kaznma u runa Trkiye'nin ernobil ilesi erevesi iinde insafszca nasl istismr
edildikleri konusuna ayrntlaryla tems edece im.
Gazetelerin nemli bir blm, a z birli iyle, benim "radyasyon dzeylerinin halka aklanmamas" ilkeme taklm lard. Radyasyon dzeyi rakkamlarn kamuoyuna aklamam iin hem gazeteler hem de benden mlkat almaya gelen gazeteciler srekli bask yapma a kalk yorlard. Bu hussta aka halkn, e itli radyasyon birimlerinin neye dellet etti ini bilmesinin mmkn olmad cihetle,
anlayamyaca dilden konu mann anlamszl na, anlamszl nn da tesinde zararna dikkati ekiyordum.
Gerekten de bir tehlike zuhur etti i zaman, mesel Edirne ve civrna radyasyon bulutu indi inde, halk tarafmzdan nasl uyarlm sa TAEK'in gene ayn sorumluluk duygusuyla halk uyaraca n; ama tehlike bulunmayan yerde de
TAEK'den ille de tehlike var diyerek hilf- hakkat beynatta bulunmasn ve yangna krkle gitmesini bekleme e ve hatt ancak byle bir davran n fazletli bir davran oldu u izlenimini uyandrmaya kimsenin hakk olmad n; zir halka intik l
etmi , etmekte olan ve edecek olan btn gd maddelerinin radyasyon sa l asndan gerekten de hi ama hibir mahzur te kil etmedi ini vurguluyordum. rnek olarak da radyasyon dzeyleri gn gnne aklanan Yunanistan, Almanya,
Avusturya ve benzeri lkelerde haksz yere sebeb olunan pani i gsteriyordum.
1

Lyuht ve lys'el: Asl hat yapmaz ve asl sorumlu tutulamaz.

27

"ernobil Komplosu"

Fransa ve svire de lkelerinin radyasyon dzeylerini kamuoyuna aklamamak karar alm lard. Bu lkelerde de Trkiye'de oldu u gibi halkta end e zuhur etmi ti
ama di er lkeler mislinde oldu u gibi bir panik gzlenmemi ti.
9 Mays'dan i'tibren D i leri Bakanl aracl yla e itli bykelilikler
Trkiye'deki radyasyon dzeyleri hakknda dzenli bilgi isteme e ba ladlar. Kar lk essna dayal olmak zere bu bilgiler kendilerine verildi. Biz de onlarn radyasyon dzeyleri hakknda bilgi sahibi olduk. Ayrca yesi bulundu umuz Uluslararas
Atom Enerjisi Ajans'na ve Ekonomik birli i ve Kalknma rgt (OECD) Nkleer
Enerji Ajans'na da dzenli olarak radyasyon dzeylerimizi bildiriyorduk.
Ne yazktr ki Trkiye'de Trkiye Atom Enerjisi Kurumu'ndan radyasyon
dzeylerini, zerinde bilimsel incelemeler yapmak iin yalnzca bir tek bilimsel kurulu taleb etti. Bu da Hacettepe niversitesi Nkleer Mhendislik Blm idi.
Radyasyon dzeyleri bu blme derhl verildi. Bilim adamlarmzn bir kesimi ise
yalnzca ve yalnzca, "Radyasyon dzeyleri kamuoyuna niin aklanmyor?" diye
Trkiye Atom Enerjisi Kurumu'nu, daha do rusu beni tenkid ettiler; speklsyon
yaptlar ve Kurum'u polemi e ekmek istediler. Bunu yapanlarn gyesi bu radyasyon dzeyleri zerinde, Hacettepe niversitesi Nkleer Mhendislik Blm'nn
yapt gibi, objektif bir inceleme yapmak de ildi. Zir bunlarn bu ynde hibir talebi olmad. Grnd kadaryla, bilim adamlarmzn bir ksm iin gazetelerin ihds etme e al tklar polemi e kendilerini kaptrmak meselenin zerine e ilip de
bilimsel disiplin, teenni, temkin ve diryetle incelemeler yapma a kendilerini zorlamaktan ok daha kolayd ve nefislerini de ok daha fazla tatmn etmekteydi.
Gazete muhbirleri arasnda (Antropoloji konusunda) do ru drst bir niversite tahsili grm ndir kimselerden biri oldu u iin nefsine gveni byk bir
kimse olan Semra Somersan benim radyasyon dzeylerini kamuoyuna aklamama
ilkemi ele tirdi inde ona: "Halkn bu bilimsel ayrntlar bilme e ihtiyc yoktur.
nk bu kadar ayrnt ona huzur vermek yerine evhmn arttrr. Nitekim tpk Edirne'nin radyoaktif serpintilere mruz kalmas mislinde oldu u gibi, bir tehlike sz
konusu oldu unda Trkiye Atom Enerjisi Kurumu nelere dikkat edilmesi lzm geldii hussunda halk uyarmaktadr. Bu da ona yeter. Yoksa benim zavall halkm
kilogray ya da miliRem gibi radyasyon birimlerinden ne anlasn? Siz bile bunlar arasndaki fark biliyor musunuz? Bunu bana ak seik syleyebilecek bilgi dzeyinde
misiniz?" demi tim.
Bana gelmeden nce kar trm oldu u Encyclopedia Britannica'nn birka
sayfasndan alelacele elde etti ini sand bilgiyle kendisini bir evre ve radyasyon
bilgini sanan ve konu mamzn ba nda da beni radyasyon konusunda snama a kalk m olan Semra hanm, kendisine yneltti im bu soru kar snda fena hlde bozulmu ve al makta oldu u Cumhuriyet gazetesindeki bir yazsnda "zavall halkm" szn Trk Milleti'ne etti im bir hak ret gibi gsterme e yeltenmi ti.
Gazetecilerin nemli bir ksm Trkiye Atom Enerjisi Kurumu'nda, benim tlimatm do rultusunda, kendilerine gsterilmekte olan sabr, msmaha ve nezketi
28

"ernobil Komplosu"

maalesef hi hazmedemediler. Ben 6 Nisan 1987'de azledilinceye kadar ve hatt azlimden sonra da, bilhassa ahsma kar , bu byle devam etti gitti. Bunlarn arasnda,
bir ak am nce okumu ama aklc nda yarm yamalak kalm olan iki sayfalk ansiklopedi bilgisine gvenerek beni radyasyon konusunda ukalca imtihna ekmek
ve tuza a(!) d rmek isteyenler; evime zorla girenler; ya da kendilerini evimde kabl etti im zaman yerlerinden frlayarak izinsiz mutfa a ko up buzdolabn ve di er
dolaplar aarak evimizde st ve ay olup olmad n ara trp foto raf ekenler; e imi izleyerek al -veri etti i bakkallar tesbit edip sonra da bunlar, tkip etti imiz
gd rejimi hakknda sorguya ekenler; gece yars sarho sarho lojmanma telefon
ederek bir sr hak ret ve antajla beni tahrk etmek isteyenler; misfirlik ve en basit
be er nezket kurallarn hie sayarak evimde olsun mak mmda olsun, ama yanmda kimse olmad zamanlara denk d rerek, bana gzda vermek istiyenler; aka
tehdit ve antaja tevessl edenler; zel hayatmda atlaklar(!) ve gizlemi olabileceim srlarm(!) ortaya karmak zere hakkmda ara trma yapmak iin zel ekipler
olu turanlar; sorduklar sorulara Trkiye Atom Enerjisi Kurumu Ba kan olarak verdi im cevaplar hi k le almayp kendi hayalhnelerinde benim vermemi istedikleri
cevaplar uydurup yazanlar; sylediklerimi tammen tersine evirip yazanlar; benimle hi kar la madan tammiyle uydurma rportaj yapanlar Trkiye'nin ernobil
ilesi yannda benim ahs ilemi de bir hayli arttrdlard.
Bu kadar geni bir ktlenin kendili inden (spontane olarak) nefretini kaznm ve boy hedefi hline gelmi olmak, 14 Temmuz 1789 gn havann gzelli inden
yararlanmak iin Bastille Meydan'nda gezintiye km baz Paris'lilerin birdenbire
ve kendiliklerinden "Eh, hadi bri Devlete ba kaldralm!" diyerek Byk Fransz
htilli'ni ba latvermi olduklarn iddia etmek kadar sama ve ocuksudur. Bu nefretin grnen ve grnmeyen, aklanmas ciz olan ve ciz olmayan pekok sebebi
var. e itli vesiylelerle ileride bunlarn yalnzca bir blmne tems edece im.
ahs ilemle ilgili bu bahsi kapatmadan nce, gazetecilerle ilgili olarak bamdan geen saysz olaylardan ikisine, srf bir fikir versin diye, de inmemezlik de
edemeyece im.
ernobil kazsnn akabinde kar la t m gazeteciler arasnda Dnya'ya ve
Devlet'e bak alar benimkilerinden farkl fakat be er mnsebetlerinde drst ve
mert gen bir gazeteciyle, tammen farkl bir konu hakknda konu urken, ona Basn'n belirli bir kesiminin beni niin insafsz bir ekilde hedef almakta oldu unu sordum. Ald m cevap hem ok ilgin hem de, benim iin, ok arpcyd:
"Hocam, sz konusu etti iniz kesim size fen gck oluyor. Siz, din tresine
ba l bir insan imaj veriyorsunuz. Oysa genel kan bir mslmandan bilim
adam olmaz eklinde. Ama grd m kadaryla btn basklara ra men bilimden de dn vermiyorsunuz. Bu davran nz ise bu genel kannn kredisine zarar vermekte. O zaman da, sanrm, sizin vermekte oldu unuz bu imaj
ykabilmek iin sizi ykmak birilerine farz oluyor."

29

"ernobil Komplosu"

Bir gn sorularn cevaplandrd m, Milliyet gazetesinden gen bir gazeteci

hanm aklamalarm aynen yazaca konusunda bana garanti vermi ti. Rportaj
lojmanmda yaplm t. E im, her zaman oldu u gibi, bu hanm da kendine has tevazu ve samimiyet ile iyi a rlam t. Hatt rportajdan sonra her iki hanm aralarnda
uzun mddet de sohbet etmi lerdi. Gazeteci hanm, herhlde umdu undan farkl ve
kendisini rahatlatan bir atmosfer bulmu tu ki, benden ve e imden bizleri, gazetecilik
sz konusu olmakszn, bir dost olarak da zaman zaman ziyret etmek istedi ini ifde
etti. Bundan memnnluk duyaca mz kendisine bildirince de pek sevinmi ti.
Ancak, iki gn sonra rportaj yaynlannca e imin ba na sanki Dny km gibi oldu. Rportaj, aklamalarmn hibirine yer vermedi i gibi, beni, sdece
tezyif ve tahkr etme e ynelik bir tarzda kaleme alnm t. Artk bu durumlar olaan olarak kar lar olmu tum ama gene de bu gen hanmn gsterdi i ola anst ikiyzllk kar snda byk bir zntnn benli imi kaplamasna da mni olamyordum. E im ise infial iinde gazeteci hanma telefon etmek istiyordu. Ona bunu
tasvib etmedi imi ifde etti imde, hi de ilse benim telefon etmem hussunda srar
etti. Telefonda gazeteci hanma: "Hanmefendi kzm; beni ve e imi byk hayal krkl na u rattnz. Do rusu bylesine nezketsiz ve haksz bir yaz yazabilecek tynette olabilece iniz bir n bile hatrmza gelmemi ti. Size teessf ederim" dedim.
Kzca z ise, hkra hkra a layarak u cevab verdi: "Hocam; emn olun ki
benim yazm sizinle yapt m rportaj ve grd m misafirperverli i eksiksiz yanstan bir yazyd. Ben de bu sabah bu yazy grnce ykldm. Do ru yaz i leri mdrne2 ko up rportajm neden tahrf etmi olduklarn sordum. Bana hiddetle: Sen
ancak bir muhbirsin; olaylara nasl yn verilmesi gerekti ini ise biz biliriz dedi.
sabm ok bozuldu. Ne yapaca m bilemiyorum". Bu hanm kzmz bu olaydan
duydu u utan ve zntden dolay bizi bir daha aramaya cesret edemedi.
Trkiye'nin ernobil ilesi sresince kar la t m ve gerek olaylara yaklam biimleri, gerek objektiflikleri, gerekse meslek ahlklar dolaysyla ok takdr
etti im iki mstesn gazeteciyi burada zikretmek boynumun borcudur.
Bunlardan biri Jlide Glizar'dr. Jlide hanm, uzun yllar devlet memurluunda bulunmu olmann da bah etti i grg ve deneyimle, grevi dolaysyla kar la t kimseleri isbetle de erlendirmekte ba arl bir gazeteci idi. Gazetesi tarafndan izlemekle grevlendirildi i radyasyon meselesine de temkin ve objektiflikle yakla m , sansasyona ve yalan haber retme e asl prim vermemi tir. Belki de srf bu
mstesn hasletleri dolaysyla gazetesi tarafndan ba ka grevlere kaydrlm ve bir
sre sonra da al t gazeteden ayrlmay uygun grm tr.
Basn'n nemli bir kesiminin ernobil kazsnn Trkiye zerindeki etkileriyle ilgili olarak ba latm oldu u ve insafsz bir irretlikle srdrd
dezinformasyon (yni gerekleri saptrma, bilinli bir ekilde gere e aykr haber
2

Bu yaz i leri mdr daha sonra her gazetecinin hayl etti i "gazeteler st bir mak m" birka
sene i g l etmi tir.

30

"ernobil Komplosu"

retip yayma) mekanizmasn te his ve iln etmek cesretini gsteren bir gazeteci de
(rahmetli) Yaln zer'dir. TAEK Ba kanl ndan azlimden 27 gn nce 11.03.1987
trihli Trkiye gazetesindeki bir yazsnda Yaln zer:
"... Ksa bir dalgnlk dneminden sonra radyasyon bulutu de il ama radyasyon pani i Trkiye'yi de saryordu. te bu safhada buhran imaltlarnn
kar larnda bulduklar ve kendilerine engel grdkleri Atom Enerjisi Kurumu Ba kan Prof. Dr. Ahmet Yksel zemre'nin ismi de ne kma a ba lad.
nce "MSP tandansl" oldu unu yazp etrfa yaydlar. Arkasndan "lk ocaklarna kaytl" oldu unu sylediler. Sonra "Tarkat" diyenler oldu. Derken son olarak "Tam bir sosyalist" oldu unu syleyenler kt. (Not: Yaln
zer zerfetinden tr "Komnist" dememe i tercih ediyor ama kartlan
dedikodu komnist oldu um eklindeydi. leride VII. Blm'de bu noktaya
ayrntl olarak tems edece im).
Ama bu birbirini tekzib edici sfatlarn hibiri tutmad. Prof. Dr. Ahmet Yksel zemre, hl bazlarnca "zlmesi zor, bir muamma adam"dr...
... Basn'n "sansasyonel" yaynlarna ilm erevede cevap vermesi, yine o
gazetelerce ve onlarn harekete geirdi i evrelerce yadrganyor... Ancak,
Ahmet Yksel zemre ilm gerekilikten tviz vermiyor..."
demekteydi.
Sz etmem gereken bir ba ka gazeteci de benimle olduka objektif iki byk
rportaj yapm olan Yener Ssoy'dur. Yalnz ilk rportajnda her nedense beni
MSP'li3 imi im gibi gstermek istemesine ok keyfim kam t. Zir btn hayatm
boyunca herhangi bir partiye ne bir ilgim ve ne de bir ba ll m olmu tur. Bence
gerek bir bilim adam partilerin stnde bir konuma ship olmal ve parti diktatrl nn emirlerinin ve bunlara riyet etmenin kendisine sa layaca menfaatlerin
de il, yalnzca ve yalnzca drsl n, nmuslulu un ve Hakkat'n pe inden ko maldr. unu da arz edeyim ki 50 senedir milletvekili seimlerinde oyumu o kadar hassasiyetle kullanrm ki imdiye kadar oyumu lehine kulland m hibir parti o oylama
sonunda iktidra gelmemi tir.
Hfzamda yer brakm olan bir ba ka gazeteci de azlimden ok sonra evime
kadar gelerek benimle Cumhuriyet gazetesinin 11.06.1988 trihli nshasnda yaynlanan bir rportaj yapan Yaln Pek en olmu tur. Kendine mahss karamsar bir slba ship olan Yaln Pek en, baz konulardaki pe in hkmlerine ve a r end elerine ra men zerfetiyle, beyefendili iyle, cemiyetteki ka t mra tiplere kar
duydu u mnferetiyle ok rahat mzkere edebildi im bir kimse idi. Rportaj esnsnda zerinde srarla durdu u azlimde kimin rol oynam oldu u sorusunun
cevabnnn ipularn pekok ayrntlaryla ancak imdi bu kitabmda ve kez Ge3

MSP: Mill Selmet Partisi.

31

"ernobil Komplosu"

mi Zaman Olur Ki... (Kubbealt Ne riyt, stanbul 1998) ba lkl kitabmn 227236. sayfalarnda bulaca n mid ediyorum.
Bununla beraber Yaln Pek en, 5,5 sene sonra, Hrriyet gazetesinin
13.01.1993 trihli nshasnda "Buradan Baknca" ba lkl k esinde benim a da
Fizi e Giri ve Kozmolojiye Giri ba lkl kitaplarm kendi idrk seviyesine gre
tenkid ettikten sonra lf ernobil kazsnn radyasyonlu aylarna getirerek, yazsn: "... Ksacas Prof.Dr. Ahmet Yksel zemre, kitaplarn okuyanlarn sand gibi
bu dnyadan habersiz, kendini teki dnyann i lerine vermi bir bilim adam de ildi. Tersine, ne ... yedi ini ve ne ... yedirdi ini ok iyi biliyordu" diye, zerfeti hakknda hayl krkl na u ratan, pek avm bir biimde noktalayacakt.
Basn'n malm kesiminin Mays sonuna kadarki faaliyeti TAEK'i bir polemi e ekme stratejisinde yo unla yordu. Radyasyon meselesinin geni tabanl bir
ortamda demokratik(!) bir biimde tart lmas iin bir kamuoyu olu turulmas konusunda Cumhuriyet gazetesi ba ekiyor, bu hussta sanki bir bask grubu varm gibi
her gn bir sr beynata yer veriyordu.
Bu arada Ba bakanlk mak mna takdm etmi oldu um ve radyasyon lmlerinin ilk sonularn ve genel bir durum de erlendirmesini ieren "Gizli-Zta Mahss" kaydn ta yan raporum, her ne hikmetse, birka hafta nce bana bir GeigerMller cihzyla manavdaki sebzelerin radyasyonlarn lerken(!) resmimi ekme i
teklif eden gazeteci aracl yla Basn'a szdrld; ve tabi o gazetecinin gazetesi tarafndan da tantanayla akland. Bu rapor benim tarafmdan bizzat daktilo edilmi olup yalnzca bir asl ve bir de sretten ibretti. Asl, Ba bakan'a verilmek zere Ba bakanlk Mste r Hasan Cell Gzel'e takdm edilmi olup sreti ise kasamda kilit
altnda idi. Byle bir raporun varl n yalnzca Ba bakan Turgut zal ve Ba bakanlk Mste ar Hasan Cell Gzel biliyordu.
Ancak, raporda Karasu mevkiinde havada llen en yksek radyasyon dzeyinin birimi mikrorntgen/saat olarak verilmi iken bu birim gazetede, gene her ne
hikmetse, milirntgen/saat olarak yni tam 1000 misli daha yksek bir de er olarak
yaynlannca kzlca kymet koptu. Bu birimin neye dellet etti ini iyi bilen bilim
adamlarmz, gazetenin asl hat yapmayaca manyla, bana veryansn ettiler.
Bunlardan radyasyonla tedvi konusunda gerekten de mmtaz bir bilim adam olan
Prof.Dr. Nijat Bilge bir gazeteye bununla ilgili olarak TAEK'i ve dolaysyla da beni
a r thmet altnda brakan bir beynat verdi. Bu beni cidden ok zd. Basn'n bir
kesiminin ihds etme e al t paranoya ve nifk ortamnn bilim adamlarmz da
tesir altna almas hi de sa lkl de ildi. lm bir konuyu bir telefonla yetkilisinden
soracak yerde gazetelerin dedikodusuna krkrne i'tibr etmek ne bilim adamndan beklenen temkine ve ne de akademik deontolojiye yara rd. Ne re ki bu tr
davran lara ileride daha sk muhtab olacaktm. Bu dostumuza telefon ederek duydu um znty dile getirdim. Gazetenin yanl birim kulland na dikkati ekerek
raporumdaki gerek radyasyon dzeyini bildirdim. Ltfen end eye kaplmamasn,
merak etti i her ey iin bana ekinmeden telefon edebilece ini syledim. Anla tk.

32

"ernobil Komplosu"

Kurum i Skntlar
Edirne ve civrndan her gn ot, st, sebze ve meyva numneleri toplanyor
ve bunlarn spektroskopik analizleri, stanbul'da toplanan st numneleri ve deniz
rnleriyle birlikte, gn gnne NAEM'de yaplyordu. Bunlarn sonular ise nnda Ankara'ya RGD'ye bildiriliyordu. RGD'de de toplanan bu bilgiler erevesi iinde her hafta sonunda genel bir durum de erlendirilmesi yaplyordu. Gnden gne
artan spektroskopik analiz yk kar snda elemanlarmza gnlk al ma saatleri az
geliyor, o u sefer ek mes yapmak zorunda kalyorlard. Elimizdeki, bu analizleri
yapabilecek ok kanall analizr'lerin saysnn azl da olumsuz bir etkendi.
ok kimse bu cihzlarn d meye-bas-sonucu-al cinsinden sper otomatik
nesneler oldu unu sanr. En modernleri bile byle de ildir. Bu cihzlar genellikle
ksmdan olu ur: 1) lm yaplacak radyoaktif numnenin yerle tirilece i kur un
bloktan oda, 2) radyoaktif numneden yaylan radyasyonu ve yo unlu unu tesbit eden ve bu bilgilerin elektrik darbelerine dn mesine araclk eden detektr ve 3) detektrden gelen elektrik darbelerini yeni lmlere tab tutup yorumlayan, ekranda
gsteren ve sonularn rakkamlar ve/vey diyagramlar eklinde k n temin eden
bilgisayarl analiz nitesi.
Ana g d mesini evirip de akm verdikten sonra yaplacak ilk i cihz bir
sre stmaktr. Sonra standart bir radyoaktif kaynak kullanarak letin kalibrasyon (yar) safhas gelir. Bu, tpk, zerine yk konmam bir terzinin yar yni zerinde
hi a rlk olmad zaman ibresinin tam sfr gstermesinin temini gibidir. Sonra da
cihzn lm yapaca enerji aral n isbetle semek safhas gelir. Ayrca radyoaktif numnenin konaca kur un kulenin iinde numnenin standart bir geometri uyarnca yerle tirilmesi gereklidir. Bu standart geometri de bir etalon aracl yla tesbit
edilir. E er, u ya da bu sebepten tr, radyoaktif numne standart geometriye uymuyorsa bu takdrde de bu uyumsuzlu un teorik hesaplarla tashhi yoluna gidilir.
D k aktiviteli radyoaktif numneler sz konusu oldu unda ise numneyi analiz iin gerekli lm zaman ok nemlidir. Bu gibi hallerde ksa sreli lmler sonu
zerinde % 100'e varan ve hatt bunu da a an hatlara sebep olabilir.
Grld gibi ok kanall analizr aracl yla radyoaktif numnelerin
spektroskopik kalitatif ve kantitatif analizlerini yapmak bir voltmetreyle bir pilin iki
kutbu arasndaki gerilim farkn lmek gibi de ildir. Bunun iin 1) hem cihz, 2)
hem cihzn ayrntl yapsn, 3) hem btn fonksiyonlarn ve 4) hem de bu fonksiyonlarn optimal ve gere e uygun sonular temin edebilmeleri iin gerekli olan btn fiziksel artlar ok iyi bilmek gerekmektedir.
1) Bu bilgi ile birlikte 2) objektiflik, ve 3) ilim ahlk olmazsa, portatif olanlar da dhil olmak zere, bu kabil cihzlara gere e uymayan her trl sonucu verdirtmek mmkndr!
Sz konusu kritik gnlerden birinde stanbul Teknik niversitesi Nkleer Enerji Enstits Mdr Prof.Dr. Nezihi Bilge beni telefonla mak mmda arad: "Sa33

"ernobil Komplosu"

yn Hocam; bildi iniz gibi bizde, hlen Dny'nn en mkemmel ok kanall

analizrlerinden biri olan Canberra-8000 cihz var; bu yzden biz de kendi apmzda baz radyasyon lmlerine giri tik. Her gn stanbul'da satlan stlerdeki
radyasyon dzeylerini lece iz. Bugn radyasyonunu ltklerimiz arasnda "Glm" marka stte bir litrede 9000 Bq gibi korkun seviyede bir radyasyon bulduk. Bu
sonu yaylmadan size bir haber vereyim dedim" dedi.
Bu olacak i de ildi! stanbul piyasasnda satlan btn stlerden alnan numneler ve bu arada da sz konusu "Glm" marka st de hergn NAEM'de analiz
edilmekteydi. imdiye kadar llm olan bu stlerde litrede 440 Bq'den fazla bir
aktiviteye rastlanm de ildi. Bu i te aydnlatlmas gereken bir bit yeni i vard. Ben
meslekda ma hemen NAEM'e telefon edip kendisine bir araba gndertece imi, sz
konusu st numnesiyle birlikte ltfen NAEM'e gitmesini, bu numneyi bir kere de
TAEK olarak bizim, NAEM'de, biribirinden ba msz iki ayr lboratuvarda lmemizin isbetli olaca n bildirdim. Prof.Dr. Nezihi Bilge, herhlde pek me g l oldu undan olacak, ekmece Nkleer Ara trma ve E itim Merkezi'ne gitmedi ama
gelen ofre st numnesini teslim etti.
Sz konusu st NAEM'de iki ayr lboratuvarda analiz edildi ve ihtiv etmekte oldu u radyasyonun ise yalnzca 280 Bq/litre oldu u ortaya kt. Bunun zerine NAEM'den konunun uzmanlarndan Deniz Kut hanm sz konusu enstitye
gnderilerek durum tetkik ettirildi. Bu gerekten de mkemmel ok kanall
analizrn sorumlulu u kendisine verilmi olan ve bu cihz bizzt kullanan doent
hanmn letin kalibrasyonunu yapmay bilmedi i ortaya kt.
Enstit elemanlarna bu gibi lm cihzlarnn kalibrasyonlarnn nasl yaplaca ve niin sk sk tekrarlanmas gerekti i retildi. Ancak bu olay, bizler iin
zamann fevkalde kymetli oldu u kritik bir dnemde, TAEK'e ok kymetli "2 adam.gn"lk bir al maya ml olmu bulunuyordu. Bu rnek, bylesine girift letlerin btn zelliklerinin ve fonksiyonlarnn iyice bilinmedi i takdrde, yni bu konunun gerekten de uzman olunmad takdrde bunlar kullananlarn akademik unvanlarnn hibir i e yaramayaca n gstermesi bakmndan da ok nemlidir.
NAEM'deki analizrler gnlk ihtiyc kar lamakta zorluk ekiyorlard.
Btn Trkiye iin fevkalde kritik olan bu dnemde stanbul'daki niversitelerde
bulunan toputopu iki analizr radyasyon lmlerimiz iin kirlamak istedik. Bo azii niversitesi'ndekini kirladk ve NAEM'e ta dk. Yukarda sz gemi olann
kirlanmas iin yapt mz teklife ise kuru bir red cevab aldk. Bu reddin arkasnda
yatan zihniyet bizleri ok zd. TAEK'in bylesine kritik bir dnemde cilen ihtiyc
olan bu lete Ba bakanlk Mak m aracl yla el koydurabilirdik. Ancak T Rektrl ya da Nkleer Enerji Enstits Mdrl ile Ba bakanlk Mak m'n arasnda muhtemel bir srt me ve dedikodunun msebbibi olmaya vicdnmz elvermedi.
Bu durum kar snda ve ilerideki geli melerin bizi daha da zorlayabilece i
d ncesiyle Ankara'daki lboratuvarlarmzdan birini de rutin radyasyon analizi iin
34

"ernobil Komplosu"

grevlendirdik. Bu lboratuvarda da geli mi ok kanall Canberra marka bir analizr

vard. Ancak, bu lboratuvarn elemanlarn rutin analize al trmak zere Ankara civrndan toplanan baz numnelerin bu lboratuvardaki analizlerinde anormal radyasyon dzeyleri bulununca bu sonular beni ve RGD'dekileri rahatsz etti.
Lboratuvarn dikkati ekildi; zira numneler radyasyonun hi etkilememi oldu u
bir blgeden geliyordu!
Bunun zerine, toplanan numnelerin ikiye blnerek birinci yarlarnn bu
lboratuvara analiz iin gnderilirken di er yanlarnn da zel kurye ile, Ankara'daki
analizin sonucu ile kar la trlmak iin, NAEM'de iki ayr lboratuvarda
biribirlerinden ba msz olarak analiz edilmek zere stanbul'a gnderilmesine karar
verildi. Ve bu operasyon gizli tutuldu. Sonularn muk yesesi Ankara'daki
lboratuvarn sonularnn sistematik olarak ok yksek oldu unu gsteriyordu. Ama
asl mide bulandran huss, bu lboratuvar elemanlar ile yaknlarnn ehirde muhtelif mahfellerde (NAEM'in uzman ekiplerinin analizleriyle yalanlanm olan) bu
gerek d sonular TAEK Ba kanl na kar bir tahrk unsuru olarak sistematik bir
biimde kullandklarna dair bir takm istihbratn, resm yollardan TAEK Ba kanlna eri mi olmasyd.
Durumu en yakn mes arkada larmla ve ayrca Kurum d ndan baz kimselerle de erlendirdim. Genel kanaat, uzun sre srncemede kalabilecek ve TAEK'in
bu kritik dnemdeki hizmetini aksatabilecek bir dedikodu mihrk olu turma istiddnda grnen bir idr tahkkattan imdilik kanlmas eklinde idi. Buna uydum;
ama Ankara'daki lboratuvarlarmza da radyasyon analizi yapma yasa vaz ettim.
Bu yasa n, phesiz ki, reaksiyonlar olacakt; ve oldu da. Ama irinin yara iinde
yava yava bnyeyi zehirlemesi yerine yaray bir defa de ip irinin iyice akp kendini
belli etmesi daha isbetli idi.
Basn'n bir kesimi olanca h myla tekrar zerimize gelme e ba lam t. Kurum skntl gnler ya yordu. Bir taraftan ernobil kazsnn zorlad nlemler alnrken te yandan da projelerinin aksamamas, Kurum ii verimlili in arttrlmas ve
huzurun muhfaza edilmesi gerekliydi. Hem ihtiycmz olan elemanlar atama msaadesini zar zor istihsl etti imiz bir mikdar kadro iin snavlarn hazrlanmas ve
hem de Kurumun sr'atle techzatlanmas gerekiyordu. Bu da para demekti. Ankara'nn yksek denilen brokrasisinin ise kendi kadrolarnza eleman atama ve
T.B.M.M.'nin Bte K nnu aracl yla size tahss etmi oldu u dene i harcama
izinlerini verme konusunda hrikulde hasis davranan, i i yoku a sren ve bundan da
iftihr eden bir havas vard.
te tam bu gibi i lerle u ra t mz bir sabah saat 10.30 sralarnda Ankara'ya
gk grltl sa nak eklinde bir ya mur ya d. Hemen her 5 dakikada bir telefona
cevap verdi im ya da benim birisine telefon etti im, nmdeki dosyalarla bo u tuum, bir sr imknszl a ma a al t m o anda canm bu sa nak altnda
yryp ferahlama a can att. Ama bu mmkn de ildi. ok iyi hatrlyorum, yerimden kalkp sa na n gzelli ini seyretmek zere percereye yana tm ve gzlerim
bir mddet ya mura ve sokaktan geenlere dald. Telefonlar da sanki bu kaamak te35

"ernobil Komplosu"

neffsn tadn karmamak iin birdenbire kesilivermi lerdi. Bir n gerekten de btn ilelerimi unutmu tum. Sa nak hzn kaybedinceye kadar camn nnde kaldm
ve sonra masama, i imin ba na dndm.
Yakla k bir saat kadar sonra direkt telefonum ald. Telefon, eden Milli E itim Bakanl 'nn st dzey brokratlarndan biriydi; ve benden nzik bir ekilde:
"Bir saat kadar nce Ba kent'in ana-okullarna bizzat telefon ederek; ya an sa nakla
birlikte Ankara'ya bol mikdarda radyasyon ya m oldu undan okulun hemen kapatlp ocuklarn eve gnderilmesi tlimatn vermemle(!) ilgili olarak tamamlayc bilgi" ric ediyordu. Anaokullarn bir ksm bu tlimata(!) uymu lar ama di erleri Milli
E itim Bakanl 'na mracaat etmeden okullarn kapatmak istememi lerdi.
ernobil kazsnn Trkiye'yi etkilemeye ba lamasndan azlime kadar fevkalde ileli geen 341 gn zarfnda, azlim de dhil olmak zere, beni bu telefon konu mas kadar hayrete d rp sesimi solu umu kesen bir ba ka olay vuku bulmad.
Nzik brokratn, sessizli im kar snda: "Sayn zemre orada msnz?" diye sormak mecbriyetinde kalmas zerine: "Evet Efendim; buradaym da ne diyece imi
bilemiyorum. nk bugn ya an ya murun Ankara'ya radyasyon getirmi olmas
tammen imkn d oldu u gibi ben de hibir okula telefon etmedim. Bu, bana kalrsa sdece, hn iinde kvranan baz odaklarn bir komplosu" diye cevap vermi oldu umu hatrlyorum. Bununla beraber gene de RGD'ye telefon ederek durumu naklettim; ve Ankara'nn radyasyon dzeyinde bir de i iklik olup olmad hussunda
bana acele bilgi verilmesini talep ettim. Birka dakika sonra gelen cevap, Ankara'daki do al radyasyon dzeyinde gnlerdir hibir de i ikli in gzlenmemi oldu unu
te'yid etmekteydi.
Bu olaydan bir hafta kadar sonra haberdar oldu um iki ba ka olay hynete
varan bir ahlk yoksunlu una snr olmad n gsteriyordu. Bunlardan biri bana
Atom Enerjisi Komisyonu yelerimizden biri tarafndan iletildi. Meslekda mzn kiisel istihbratna gre TAEK'e ba l Ankara Nkleer Ara trma ve E itim Merkezi'nden (ANAEM'den) Ankara'daki baz eczahnelere ve jinekolog hekimlere telefon
edilerek: "Size insanlk adna telefon ediyoruz: TAEK Ba kan'nn yalanlarna sakn
aldanmayn. Radyasyon dzeylerini biz lyoruz. Aslnda ok tehlikeli dzeyde radyasyon var ama gizliyorlar. Sizlere mracaat edenlere sakn st imemelerini, hmile kalmamalarn tavsiye edin" deniliyormu .
Bundan birka gn sonra da, tammen tesdfen, Ankara'daki Sosyal Sigorta
hastahnelerinden birine ayn mealde telefon edilmi oldu unu ve bu telefonun etkisiyle hastalara ve bebeklere st verilmesinin kesilmi oldu unu rendim. Ben bunu
istihbr eder etmez sz konusu hastahneye telefon etti imde gerekten de 48 saati
a kn sredir st verilmedi ini ha yetle rendim. Durumu izah ettim. Hastahne
yetkililerine bu ve bunun gibi ihbarlara i'tibr etmemelerini, bir end eleri oldu unda
ya beni bizzat ya da RGD Ba kan zer zerden'i aramalarn ric ettim. Durum dzeldi. Ama All h biliyor ya, her kimlerse, bu olaylarn melliflerine de lnet ettim.
kinci Radyasyon Vurgunu:
36

"ernobil Komplosu"

Do u Karadeniz Blgesi
ernobil kazsnn ortaya kt gndenberi Do u Karadeniz Blgesi TAEK
kurmaylarnn hep korkulu rys olmu tu. Edirne'deki radyasyon bdiresini atlattktan sonra hemen Do u Karadeniz'e gezici bir radyasyon lm ekibi gndermi tik.
Bu ekip pekok lm yaparak ve e itli yerlerden fndk, ttn, ay, karalhana, msr, elma, ot, st, toprak ve su numneleri toplayarak dnm t. Btn radyasyon lmleri ve numnelerin spektroskopik analizlerinin sonular sz konusu blgenin
muhtemelen 10 Mays gn ve bizim de 1 Mays'danberi yapt mz tahmnlere uygun olarak, bir radyasyon vurgunu yemi oldu unu gstermekteydi.
Trkiye'de bir "Radyasyon Erken-Uyar Sistemi A " bulunmad ndan byle
bir radyasyon vurgununu nnda tesbit etmek imknmz da yoktu. Ancak blgeye
gidip numneler toplayp lmler yapmak sretiyle bu, sonradan tesbit edilebilmi ti. Bu olgu ok ksa bir sre sonra btn Trkiye'yi ve Kuzey Kbrs Trk Cumhuriyetini kapsayacak olan bir Radyasyon Erken-Uyan Sistemi A (RESA)'nn tesisi iin karar alp uygulamaya gememizi gerektirecekti.
Do u Karadeniz Blgesinin yemi oldu u radyasyon vurgunu ilkine oranla:
1) alan olarak daha yaygn, ama 2) ok daha zayft. Blgenin hibir yerinde byk
bir kontaminasyon gzlenmemi ti. Sa lk asndan tehlikeli bir durum kesinlikle sz
konusu de ildi. Ancak radyasyona sebep olan radyoizotoplar arasnda, Edirne'nin aksine, Cs-134 ve Cs-137 izotoplar a rlktayd. Zir, ksa yar mr dolaysyla, ernobil kazsnn vukuundan beri gemi olan zaman zarfnda I-131 hemen hemen hi
kalmam t.
3 Mays 1986'da Edirne ve civrnn radyasyondan etkilenmesi sonucu vaz etti imiz nlemler, aslnda, yeteri kadar radyasyon lm verisi birikip de doz de erlendirmesi yaplncaya kadar tedbirli olmak ve emniyet marjn da geni tutabilmek
amacyla alnm olan kat tedbirlerdi; ve halk da, kanlmaz biimde, tel landrm lard. TAEK, radyasyondan etkilenen ikinci blge olan Do u Karadeniz blgesi
iin (Edirne mislinde edindi i deneyim gere i) yre halkn zora ko arak, tel landracak ve Trkiye'nin bu blgesini etkileyen d k radyasyon dzeyi de gz nnde
tutuldu unda hibir hikmet-i harbiyesi olmad anla lan fuzl nlemler alma ynne gitmedi.
Ne yazk ki gerek fndk, gerek ttn, gerekse ay radyasyonlu idi. Buna karlk blgede yo un biimde tketilen karalhana ve msrda radyasyon yoktu. Stteki radyasyon dzeyi ise stanbul'da piyasaya srlen stlerin ihtiv etmi olduklar
radyasyon dzeyinden ok daha azd. Elma ile sular radyasyonlu de ildi.
Fndk, ttn ve ayda llen radyasyon seviyeleri ve bunlara dayanarak
yaplan hesaplamalar blgede sa lk asndan end eyi mcib olabilecek bir durumun bulunmad n gsteriyordu.

37

"ernobil Komplosu"

Bu sonu sa lk asndan ne kadar tatmn edici olursa olsun, durum Edirne'dekine hi de benzemeyen bir biimde ola anst kritikti. nk Trkiye'nin iki nemli ihrc meta olan ttn ve fndk ile byk bir i tketim meta olan ay blge
insannn ba lca geim kaynaklarn ve Trkiye asndan da ola anst nemli bir
ml potansiyeli olu turuyordu. Yni, ksacas, bu rn Basn'n masa ba nda
srf sansasyon u runa ahkm kesmeyi yegne fazlet addeden belirli bir kesiminin
speklsyon meta olmamalyd. Byle bir speklsyonun imdiden patlak vermesinin Devlet'i de reticileri de ok zor duruma d rece ini idrk etmek iin hm hm bir ferset shibi olmak da gerekmiyordu.
Durumu "Gizli-Zta Mahsus" bir raporla Ba bakanlk Mak m'na bildirmek
de isbetli olmazd; zir bu tip raporlarn Basn'a nasl szdrlabildi ini ya am
bulunuyorduk. Tek re yegne gvenilir ki i olarak Ba bakan ile gr p durumu
kendisine ifhen arz etmekti. Ama bunun da mmkn olamayaca n hissediyorum.
TAEK Ba kanl na atanm olmamdanberi Ba bakan ile bir tek kere gr ebilmi tim. 35 dakika srm ve fevkalde olumlu sonularn istihsl edilmi oldu u bu gr menin Ba bakanlk'daki baz st kademe brokratlarn ne denli tedirgin etmi ,
bunlarn Kurum'a ve bana kar reaksiyonlarn ne denli olumsuzla trm oldu unu
ve Kurum'un baz i lerinin, det bir cezlandrma gibi, ne kadar srncemeye braklmaya ba land n ksa bir sre sonra hayret ve deh etle m hede etmi tim. Ba bakanl n yksek brokrasisindeki bu yksek zevt, kendilerinin destru olmakszn, 2690 sayl k nna gre Ba bakanlk Mak m'na de il do rudan do ruya Ba bakan'n ahsna ba l bir kurum olan TAEK'in Ba kan'nn dahi Ba bakan ile grp de kendilerini hi mi hi ilgilendirmeyen sonular istihsl etmesini bile
hazmedemiyorlard! Bu sebeblerden tr Ba bakan ile ikinci bir gr me imkn
ihds edebilmek iin Ba bakanlk Mste ar'nn vaz etti i rtk ambargoyu a mam
mmkn de ildi.
Bu brokratlar Kurum'daki baz kymetli ve deneyimli arkada larn Kurum'dan uzakla trlmas, kendi tavsiye edecekleri 200 kadar gen ve bilgisiz kimselerin
Kurum'un kadrolarna atanmas ve Kurum iindeki kendilerine yakn(?!) kimselerin
yksek idr mak mlara getirilmesi iin bana az m bask yapmaya kalk m lar, beni
robotla trmay ba aramadklar iin de aleyhimde az m dedikodu yapm lard.
Bunlardan, her devrin boyasna rahatlkla girmesiyle me hr ve bu sebepten
tr de Ba bakanlk'da uzun sre diki tutturabilmi ve daha sonralar da bir niversiteye kendisini rektr olarak tyin ettirebilmi olan birisi, birka ay sonra bana, resm baz i ler ve zellikle de Avrupa Nkleer Ara trma Merkezi (CERN) ile ili kilerimiz dolaysyla kendisiyle gr t m Devlet Bakan Tnaz Titiz ile olan bu resm
mnsebetimin yakndan izlendi ini ma ederek edeb d bir cr'etle: "Hoca, sen bu
adamla ok d p kalkma! O adam komnisttir!" diye gzda verme e kalk acak,
benim bu edebsizli e kar gsterdi im iddetli reaksiyon ve haddini bildirmem zerine de TAEK'in i lerini daha da yo un bir biimde baltalayacakt.

38

"ernobil Komplosu"

Evet; Ba bakanlk'taki brokrasinin kk de olsa etkili bir kesimi alaturka

bir McCarthy'cilik sergilemeye meraklyd ve bu takm nasl bana timd
beslemiyorsa, benim de bu takma hi ama hi timdm yoktu.
Ba bakan ile yzyze ya da telefonla gr ebilmek zere yapt m btn giri imlerimde de kar ma srekli bir duvar ekildi. Neyse ki 26.05.1986 da isbetli bir
kararla kurulan Trkiye Radyasyon Gvenli i Komitesi TAEK'in imddna yeti ti.
Bilhassa bu komitenin ba kan Sanyi ve Ticret Bakan Chit Aral ile gerekti i her
n gr p sorunlar tart abilmemiz bizi ferahlatt.
Sras gelmi ken unu da aka ve altn izerek ifde etmek istiyorum:
Trkiye Atom Enerjisi Kurumu Ba kanl 'nda ve ekmece Nkleer Ara trma ve E itim Merkezi'nde, yalnzca "Trkiye'nin ernobil ilesi" mnsebetiyle de il fakat her konuda, derin bir grev anlay ve Devlete hizmet etmenin insan rahatlatan fazletine ship olarak bana yardmc olan
uurlu bir yakn mes arkada toplulu u ile al m olmaktan fevkalde
mutluyum. Bu arkada larmla yapm oldu um m vereler beni pekok
defa isbetsiz karar almaktan korumu ya da isbetsiz olabilecek baz karar
tasavvurlarmdan rc' edebilmemi sa lam tr.
Trkiye, e er TAEK Ba kanl 'm sresince radyasyon bdiresini btn
Avrupa lkelerine oranla en az zararla atlatabilmi se bunun srr, her nemli kararda bu arkada larmla m vere etmi olmamda yatar. Buna ek
olarak, Kurum'da yaplm ama kamuoyuna intik l etmemi pekok i in
ba ars da aslnda onlara aittir. Alnan btn kararlarn ve yaplan btn
icraatn madd ve mnevi btn sorumlulu u ise yalnzca ve yalnzca son
karar mercii olmak hasebiyle bana rcdir.
Alnmas Gereken nlemler
TAEK'in Yetki Snrlarn A yor
Bu arada Seluk niversitesi Rektr Prof. Dr. Halil Cin'in dvetini kabl
ederek iki konferans vermek zere Konya'ya gittim. 15 Mays sabah verdi im ilk
konferans ernobil kazsnn etkilerine ve alnan nlemlere aitti. Bunu, ayn gn leden sonra " slmyet'te lim" konusunu i leyen ikinci konferansm izledi. Ankara'ya
dnd mde frsattan istifde iki gece stste be er saat uyku uyumu olmann verdi i zindelikle tekrar ileli i ime sarldm. Bu sefer Trkiye'yi, TAEK'i ve beni yeni
ileler bekliyordu.
Kuzey Kbrs Trk Cumhuriyeti'nde de yo un bir olumsuz propaganda sonucu ahli radyasyon korkusuyla epeyi duyarl klnm t. Yetkililer bu konuda TAEK'in yardmn istiyorlard. Hemen iki sa lk fizikisinin Kbrs'a gidip hem KKTC'nin
do al radyasyon haritasn karmalarn, hem radyasyonun oraya da bir etkisi olup
olmad n ara trmalarn ve hem de adada srekli bir radyasyon erken uyar istasyonu kurulmas iin gerekli incelemelerde bulunmalar tlimatn verdim. Sonuta
39

"ernobil Komplosu"

KKTC'nde, 500 metre geni li inde fakat 30 kilometre uzunlu unda bir eridin radyasyondan biraz etkilenmi oldu u ve o blgede otlayan koyunlarn stnde cz bir
radyasyon bulundu u tesbit edildi. Gerekli nlemler alnd. Bunun zerine Kbrs
yetkilileri beni ve RGD Ba kan zer zerden'i konferans vermek zere KKTC'ne
dvet ettiler. Trkiye'deki ilelerimiz yakamz brakmad ndan bu dvete ancak
A ustos 1986'da icbet edebildik. Bu ziyret esnsnda halka ak konferanslar verdik; Bayrak Televizyonu'nda da bir saati a kn bir mlkata katldk; tideki i birliinin tabann olu turduk.
D i leri Bakanl ndan verilen bilgiler Avrupa Ekonomik Toplulu u (AET)
lkelerinin kendi ithltlaryla ilgili olarak bilhassa gd maddelerine bir radyasyon
snr koymu olduklarna dikkatimizi ekmekteydi. AET lkeleri ithl ettikleri her
gd maddesinin 600 Bq/kg'dan az radyasyon iermesini art ko uyordu. Buna Trkiye'nin tepkisi ne olacakt? Ayrca Hazine Mste arl Mste ar Yardmcs da beni
arayarak Ukrayna'dan ithl edilen tohumluk bu dayn radyasyon bakmndan bir
mahzur te kil edip etmeyece ini soruyordu. Ayn gnlerde Avrupa'ya bir firma tarafndan yaplm olan kekik ihrcat da keki in 600 Bq/kg'dan daha yksek dzeyde
radyasyon ihtiv etti i iddiasyla reddedilip geriye gnderiliyordu.
AET'nin kendi gmrk kaplarna vaz etmi oldu u bu tedbirin rasyonel ve
dil bir yan yoktu. AET bu kstlamay, gdlarn tketim mikdar ve artlarna bakmakszn vaz etmi ti. Gnde normal bir kilo yenebilen zm ile en etobur insann bile haftada 2 gramdan fazla tketemeyece i kekik; un ile, Avrupalnn daha ziyde
fndkl ikolatada ve pastada tketti i, fndk da hep ayn kefeye konulmu tu. Meselenin mantk bir sa lk end esi ile de ilgisi yoktu. Nitekim AET d bir lke olan
Finlandiya'da tketilecek tze ren geyi i etinde bulunmasna izin verilen radyasyon
dzeyi normu ernobil kazsndan nce 2000 Bq/kg iken bu norm kazdan sonra ve
zarret kar snda yava yava 22.000 Bq/kg'a kadar ykseltilmi ti.
O hlde AET'nin bu nleminin amac neydi? Bu nlem: 1) ncelikle, ernobil kazsnn ayaklarna kadar getirmi oldu u frsattan istifde edip GATT'n (Gmrk Tarifeleri ve Ticret Hakknda Genel Anla ma'nn) kurallar d na klmasn,
yni proteksiyonist (korumac) tedbirler alnmasn temin etmekteydi, 2) AET d
lkelerden AETye yaplacak ithltta fiyat krma potansiyeli ihds etmekteydi, 3)
AET lkelerinin ba larna srekli dert olan retim fazlas byk st tozu, peynir, tereya , dondurulmu et ve tavuk stoklarnn (hem de mid edilmedik bir fiyatla) tketilmesini temin edebilecek bir zemin olu turmaktayd. Ksacas, AET'nin bu nlemi halkn sa l end esinden ziyde ekonomik ve politik sebeplere dayanyordu.
Trkiye'de birka muhfazakr gazetenin hricinde hibir yayn organnn
meselenin bu ynn tahlle kesinlikle yana mam olmas da bana ve TAEK'de bu
i in yo un ilesini eken yakn mes arkada larma bir hayli garip fakat ilgi ekici
ve sebepleri zerinde derinli ine d nme e de er gelmi ti!
Sz konusu stoklarn tketilmesi ise Yugoslavya, Bulgaristan ve Trkiye'nin
Orta Do u lkeleri nezdindeki i'tibrlarnn ve rek bet glerinin krlmasna ba ly40

"ernobil Komplosu"

d. Ama ak bir ekilde tanmland myd, amaca varmak iin yollar ve reler her
zaman bulunur. Hele sz konusu lkelerde, "Fareli Kyn Kavalcs"n izleyen fareler misli, bu ynde profesyonelce yaplacak propagandalarn sihirli sesinin ve di er
ikn edici imknlarnn pe inden gitme e mde ve chil olduklar hlde her meselede sz shibi olduklarn zannedip evhmlarn hikmet sanan temyiz fkarlar da
oka bulunursa!
Trkiye hi radyasyon yz grmemi bile olsayd AET lkelerinin vaz ettikleri bu nleme gene de bir cevap vermek mecbriyetinde kalacakt. En azndan ithl
etti i gdlardaki radyasyon dzeyine, muk bele-i bilmisil essna gre, bir snrlama
getirmesi ve bunu da kontrol etmesi gerekirdi. Radyasyon kontrol TAEK'in 2690
sayl kurulu k nnunun rhuna uygun ve yetkisi iinde olan bir husstu; ama gd
maddelerinin ithlat rejimine bir snrlama getirerek gmr e gelen bir maln ithline
ya da maln geri gnderilmesine karar vermesi TAEK'in k nn tasarrufunda olan bir
huss de ildi. Kez, ihds edildikten sonra byle bir rejimin ihrcat lkelere tebli i
de gene TAEK'in yetkisi d nda kalan bir husstu. Dolaysyla bu ve bunun gibi yetki tkanklklarn giderecek bir dzenleme gerekli grlyordu.
'Trkiye Radyasyon Gvenli i Komitesi"
D i leri Bakanl 'nn bu yndeki bir tavsiye yazsna dayanarak Ba bakan'n
emriyle 26 Mays 1986'da, ernobil Kazs'nn yurt apndaki etkilerini ilgili ve yetkili kurulu larn koordinasyonuyla g sleyip zmlemeye ynelik bir koordinasyon komitesi kuruldu. Aslnda bu, ola and bir kriz komitesi idi ve bu niteli i ile
grev yapacakt. Komite'de: Ba bakanlk, D i leri Bakanl , Sa lk ve Sosyal Yardm Bakanl , Sanyi ve Ticret Bakanl , Tarm Orman ve Ky leri Bakanl ve
Kltr ve Turizm Bakanl ile Trkiye Atom Enerjisi Kurumu'nun, Hzine ve D
Ticret Mste arl nn, evre Genel Mdrl 'nn ve stanbul Teknik niversitesi'nin yksek kademe grevlileri bulunuyordu. Komite yelerinin says belli de ildi.
Komite al malarna kurulu emrinde saylm olanlarn d nda kimseler de katlabiliyordu. Komite olduka esnek bir yapya shipti. Bir kriz komitesi oldu u iin k nn mrifetiyle kurulmam olmas da isbetli olmu tu. Komitenin Ba kan Sanyi
ve Ticret Bakan Chit Aral'd. TAEK'i ise ben ve RGD Ba kan zer zerden temsil etmekteydi. Ayrca Teknik ler Yardmcm Prof. Dr. Hasbi Yavuz da stanbul
Teknik niversitesi'ni temsilen Komiteye dhil edilmi ti.
lk toplantsnda benim teklifim zerine Trkiye Radyasyon Gvenli i Komitesi adn benimseyen byle bir komitenin kurulmu olmas TAEK Ba kanl 'nda ve
NAEM'deki sorumluluk ta yan arkada larmn nezdinde belirgin bir tereddtle
kar land. Herkes Komite ile TAEK arasnda yetki srt melerinin ortaya kabilmesinden end e ediyordu. Ben ise, so ukkanl bir de erlendirmenin verdi i huzurla,
durumdan ok memnndum. Arkada larma Komite'nin kurulmu olmasnn fevkalde isbetli oldu unu u sebeplere ba layarak izah ettim:

Komite TAEK'in yetkisini a an durumlarda koordinasyonu ve i lerin hallini

sa layacaktr.
41

"ernobil Komplosu"

TAEK'in grev yapmas daha hzl ve hizmetleri daha verimli olacaktr.

Basn'n bir kesiminin TAEK'in zerine uygulad bask, Komite'nin varl

dolaysyla, TAEK ile Komite arasnda da lacak ve TAEK daha rahat alacaktr. (Bu kanaatimde tmyle yanlm oldu umu daha sonra anlayacaktm. Basn'da "Trkiye Radyasyon Gvenli i Komitesi"ni sulayan ya da
thmet altnda brakan tek bir satr yaz dahi yer almayacak; buna kar lk
Basn'n belirli kesimi mutlaka elenmesi gereken kimse olarak benim hakkmda, "Vatan Hini" yak trmas dhil, demedi ini brakmayacakt!)

TAEK, Komite Ba kan'nn ahsnda, bir muhtab ve kymetli bir desteki

bulmu olacak; ve bundan tr de Ba bakanlk'daki bir ksm yksek brokratn menf tutumlar bir sre iin etkisiz kalabilecektir. Yni Komite'nin varl TAEK iin do al bir kalkan olacaktr.

TAEK'in verimli al mas, etkinli i ve ba ars, ayn zamanda, Komite'nin

de verimlili i, etkinli i ve ba ars olaca ndan bunlarn temini iin TAEK'in
ihtiyc olan techzatn sr'atle satn alnmas hussunda gerekli olan tahssat
daha kolay sa lanacaktr.

Trkiye Radyasyon Gvenli i Komitesi ile Trkiye Atom Enerjisi Kurumu

arasnda yetki srt mesi kmas tmyle muhldir. TAEK'in yetkilerinin
temelinde 2690 sayl k nn vardr. Bu yetkilerin tasarruf hakkn, bunu aka ifde eden bir ba ka k nn olmadka, TAEK'in d nda hibir kurulu ya
da hibir ahs ne iktisb edebilir ve ne de shiplenebilir.

Yakn mes arkada larm bu argmanlara hak vermekle beraber

Ba bakanlk'da dan man olarak al makta olan ve bu sfatyla Komite'de yer, alan
eski bir TAEK mensbu hanmn TAEK'deki baz kimselere kar duydu u derin
antipati dolaysyla Komite'yi kar trmasndan end e ediyorlard. Bundan sonra XX
diye ifde edece im bu hanm, ben TAEK Ba kan olarak atand mda araya adamlar
koyarak kendisinin bana Ba kan Yardmcs olarak atanmasnn isbetli olaca n ihss ettirmi ti. Ben ise TAEK Ba kanl mak mnn ister istemez siyas nitelikte bir
mak m oldu unu ve bu niteli iyle de ayn kimse tarafndan uzun mddet i g l edilemedi ini, Ba kan de i ti inde genel olarak yeni Ba kan'n eski Yardmclar da
de i tirdi ini, e er Yardmclar Kurum iinden kimselerse Yardmclk grevinden
alnp ba ka bir greve verilmenin Kurum iindeki mes arkada larna kar kendilerinde srekli bir ezikli e ve ek ili e yol amakta oldu unu, bunu kendisinin de gemi te bir kere ya am olmas hasebiyle bilmesi gerekti ini ifde ederek TAEK'deki
arkada larmn idr de erlerini ve zellikle de kendisinin de erini takdr etmekle beraber Ba kan Yardmclklar'na tyin yapmam gerekti inde, srf bu sebeplerden tr, ieriden kimseyi buraya atamamak hussunda ilke karar alm oldu umu araclara bildirmi tim.

42

"ernobil Komplosu"

Bu olabildi ince nzik red, XX'de byk bir hayal krkl na ve bana kar
da snmek bilmeyen bir husmete ve hnca yol am ve bir mddet sonra da Ba bakanl a naklini taleb etmi ti. Onun iin bir sredenberi Ba bakanlk'da dan man olarak al makta ve TAEK'deki muzr(!) kimseler hakknda Yksek Brokrasi'yi ve
zellikle de Ba bakanlk Mste arn uyarma(!) ve bilgilendirme(!) grevini drt
drtlk bir diryet(!) sergileyerek if etmekteydi.
Ben mes arkada larma bu end elerinin muhl oldu unu syledim. Bu kadar kritik bir dnemde ve TAEK'in nemi bu kadar artm ken ne XX'in Komite'de
TAEK aleyhine bir giri imde bulunmas ve ne de akl ba nda bir kimseyi ve zellikle de Bakan Komite'nin tek bilimsel dayana olan TAEK'e kar etkilemesi mmknd. Fakat nedense arkada larmdan hibiri bu iyimserli ime katlmad.
Mes arkada larmn bu iyimserli ime katlmalarndaki tereddtlerinin maalesef bir takm sa lam sebeplere dayand n Trkiye Radyasyon Gvenli i Komitesi'nin daha birinci toplantsnda hayret ve zntyle kabl etmek mecbriyetinde kalacaktm.

***

43

"ernobil Komplosu"

2
E
F
!>D )$
+3 D"

(;@AB?,

Bakan Chit Aral le lk Gr me

Trkiye Radyasyon Gvenli i Komitesi Ba kan Sanyi ve Ticret Bakan
Chit Aral ile ilk gr memiz, kendisini RGD Ba kan zer zerden ile birlikte ziyret etti imiz mak mnda vuku buldu. Bakana 30 Nisan'dan bugne kadar Trkiye
Atom Enerjisi Kurumu olarak alm oldu umuz nlemler ve yapt mz faaliyetler
hakknda ayrntl bir izahat sunduk. Bu arada Karadeniz Blgesinden toplanan numnelerin ilk tetkikinden fndk ve ye il ay bitkilerinin de bir mikdar radyasyon ierdiklerinin anla ld ancak blgenin tm rnlerinin ne vs'atte etkilendi inin
tesbit edilebilmesi iin ok etrfl bir ara trma yapmak ve ayn da i lenmi olmasn
beklemek gerekti ini bildirdik.
Chit Aral "askerli ini NBK (Nkleer biyoloji Kimya) blmnde yapm olmak hasebiyle radyasyon konusunu iyi bildi ini, ayrca kendi ahs gayretiyle yapt
incelemeler sonucu bu ve bununla ilgili konularn da uzman oldu unu" ifde etti.
Bizi byk bir dikkatle dinledi. Mhendis kkenli olmasnn al kanl yla ayrntlara
kadar inerek sorular sordu. Kurum olarak ksa ve uzun vdelerde ne gibi nlemler
plnlad mz renmek istedi.
Kendisine: 1) ksa vdede en cil i in ithl ve ihrc edilecek gd maddelerinin ierdikleri radyasyon dzeyi hakknda TAEK'in dzenlemesi gerekli olan "Radyasyon Sertifikas"nn Gmrk nezdindeki huk k durumunun ve yetkisinin tesbit ve
ta'mmi oldu unu, bundan sonra ise 2) TAEK'in techzat eksikli inin hzla giderilmesi iin gerekli ek tahssatn bulunmasnn, ve 3) Trkiye'nin yaknnda bulunan ama
Bat anlamnda nkleer gvenlik felsefesine uymayan pekok nkleer santralin olu turduklar potansiyel tehlikeye kar bir nlem olmak zere btn Trkiye'yi ve Kuzey Kbrs Trk Cumhuriyetini de kaplayan bir Radyasyon Erken-Uyar Sistemi A
(RESA)'nn tesisinin isbetli olaca n arz ettik. Her bir otomatik RESA gzlem istasyonunda srekli olarak llen havadaki radyasyon dzeyinin tek bir merkezde
toplanmasyla, yakla makta olan bir nkleer tehlikenin nnda de erlendirilmesi ve
evriminin izlenmesi imkn dhiline girmi olacakt.
Bakan: "zlmeyiniz sayn Hocam. Bunlarn hepsi de mkul nlemler. nce
bunlar Trkiye Radyasyon Gvenli i Komitesi'nde bir kere gr elim. Hepsi gerekle tirilir. Ltfen benimle srekli tems hlinde olunuz" dedi ve bizi kapya kadar
geirip yanaklarmzdan perek u urlad.
zer zerden ile Sanyi Bakanl binasndan ku gibi hafif ayrldk. Bakann
meseleye bak as, bu konuya kar hevesi ve nezketi bizi etkilemi ve rahatlatm t.
44

"ernobil Komplosu"

Mays'n ba ndanberi radyasyon dzeyi lmleri, dekontaminasyon, numne toplama ve sir i lemler iin Anadolu ve Trakya'da byk bir nefis fergati ile gece gndz, ya mur amur demeden al m ve toplam olarak 28.000 km'den fazla
yol katetmi , onbinlerce radyasyon dzeyi lp kaydetmi olan 42 ki ilik bir ekip
ile, bunlarn yannda, getirilen numnelerin lboratuvarlarda analizini yapanlarn nihyet hkmet dzeyinde bir takdrkr bulacaklarn mid etme e ba lam tk.
Bu ekip iinde gece yars scack yata ndan kaldrp yola karttklarmzn;
2 il 13 hafta sreyle olu undan ocu undan uzak kalm olanlarn; evinden uzun
sre haber almaya frsat bulamam olanlarn; o u kere brokratik imknszlklar
sonucu kendilerine nnda harcrhn yeti tiremedi imiz hlde konusundan kom usundan bor alp grevini itirazsz srdrenlerin; da larda, bayrlarda, amurlarda
radyasyon lmleri yaparken yamalardan yuvarlananlarn, st ba yrtlanlarn,
elbiseleri per an olanlarn, ayakkablarn kaybedenlerin; lboratuvarda 72 saat uykusuz kalarak analiz yaptktan sonra yorgunluktan fenlk geirip baylanlarn; velhsl, Devlete ve Millete olan hizmet a knn, stn grev ve hizmet anlay nn
destn bir rne ini sunmu olan btn TAEK personelinin, artk yalnzca TAEK
Ba kan olarak fakr abd-i cizin de il, nihyet Devlet Baba'nn da takdr ve taltfine
mazhar olacaklarn byk bir iyimserlikle hayl etme e ba lam tk.
"Trkiye Radyasyon Gvenli i Komitesi"nin lk Toplants
"Trkiye Radyasyon Gvenli i Komitesi"nin ilk toplants Sanyi ve Ticret
Bakanl 'nn toplant salonunda ve Bakan Chit Aral'n ba kanl nda Haziran banda yapld. Ba kan hem kendisinin bu konuya yabanc olmad n izah eden ve
hem de Hkmet'in konuya bak asn dile getiren bir konu ma yaptktan sonra sz Trkiye Atom Enerjisi Kurumu Ba kan olarak bana verdi. Bunun zerine ben de
30 Nisan'dan bu yana Trkiye Atom Enerjisi Kurumu tarafndan yaplm ve hlen
yaplmakta olan btn al malar zetleyen, kar la lan yetki ve finans zorluklarn
dile getiren bir konu ma yaptm. Ve konu mamda zellikle ernobil kazsnn Trkiye zerindeki etkilerini tesbit etmekle ve gerekli nlemlerin alnmasn sa lamakla
ykml klnm olan TAEK personelinin ne kadar byk bir bilinle grevlerini if
etmi ve etmekte olduklarn vurguladm. Bu, aslnda, Radyasyon Sa l ve Gvenli i Dairesi Ba kan zer zerden ile birlikte Bakan'a takdm etmi oldu umuz brifingin bir tekraryd. Szm bitirdi im zaman, konu mam esnsnda beni byk bir
gerginlikle dinlemi oldu u gzmden kamam olan, Ba bakanlk Mste arl adna toplantya katlan eski TAEK mensbu XX sz istedi.
XX, byk bir sinirlilikle, do rudan do ruya RGD Ba kan zer zerden'i
hedef alp edit bir mirin memrundan hesap sormasn andran i bir biimde Sr90 (stronsiyum 90) radyoizotopunun Kurum tarafndan llp llmedi ini sordu.
Ald olumsuz cevaba kar lk Sr-90 ok nemli oldu unu ve bu lm yaplmad
takdrde yaplm olan i lerin hibir de eri olmayaca n iddia ederek Kurumu karalamaya ba lad. XX'in yannda bulunan ve herhlde onun byle bir k yapaca n-

45

"ernobil Komplosu"

dan toplantdan nce haberi olmu olan bir ki i hri, herkes reaksiyonunu ya a knlk ya da infial ifde eden yz hatlaryla dile getirmekteydi.
Devletin bu konudaki tek yetkili Kurumu olan Trkiye Atom Enerjisi Kurumu'nun elindeki btn imknlara ve 60 kadar radyasyon uzmanna ra men hibir ey
yapmam , XX'in bilgi ve beceri bakmndan hepsinden ve de Kurum'dan ok stn
oldu unu telmih eden bu tecvzkrne davran kendisine ok ey kaybettirmekteydi ama o TAEK'i ve ba ndakileri batrmak iin eline geti ini zannetti i bu hne frsatn verdi i sarho lukla kendini batrmakta oldu unun farknda de ildi. Bakan
ise Komite'nin bu ilk toplantsnda XX'in birli i bozucu, nifk karc bu tutumundan ziydesiyle rahatsz olmu , yz kpkrmz kesilmi ti. Bense yaplmak istenen
btn basklara ra men XX'i kendine Ba kan Yardmcs olarak atamam olmamn
ne kadar isbetli olmu oldu unun idrki iinde All h'a hamd etmekteydim.
XX, btn gayzn kustuktan sonra RGD Ba kan zer zerden, Bakan'a, hitben Sr-90'n aranmamasnn sebebinin ernobil kazsnda bu radyoizotopun etrfa
kayda de er bir oranda da lmam olmas oldu unu bildirdi. TAEK'in srekli tems
hlinde oldu u Uluslararas Atom Enerjisi Ajans ve Ekonomik birli i ve Kalknma
Te kilt Nkleer Enerji Ajans ile ernobil kazs dolaysyla tems ve bilgi al veri inde bulundu umuz lkelerde o gne kadar Sr-90 analizi bir rutin olarak yaplmam t. Trkiye Atom Enerjisi Kurumu'nun da, bundan dolay, elindeki snrl zaman, personel ve techzat imknlarn pratik bir sonucu olmayaca msellem bir ey
iin harcamas herhlde isbetli olmazd.
Bakan derhl ba ka bir konuya geerek bu naho olayn etkilerini silmek istedi. Nitekim, gd maddeleri ithltnda Trkiye'nin de, Avrupa Ekonomik Toplulu u
gibi, ancak 600 Bq/kg'n altnda bir radyasyon dzeyi olan gd maddelerinin ithline
msaade etmesi; gd ihrcatlarnn ise TAEK'den bir "Radyasyondan rdir" belgesi almadan ihrcat yapmamalar ilke kararlarna ba land. thltta gdlardan alnacak olan numnelerin analizi TAEK tarafndan yaplacakt. Bizim teklifimiz zerine Radyasyon Erken-Uyar Sistemi A (RESA) kurulmas iin, TAEK'in gerekli istasyon yerlerinin seimini hv bir etd bir sonraki Komite toplantsna getirmesi de
karara ba land.
alkantl Gnler
Komite'nin bu ilk toplantsn izleyen gnlerde TAEK'in brokratik yk olaanst artt. Ne kadar gd ithlts ve ihrcats firma varsa her gn kapmz andrr, bizden tamamlayc bilgi ister olmu lard. Bunun zerine sr'atle NAEM
Mdrl 'ne ithlt ve ihrcatta gd numnelerinin spektroskopik analizlerini
yapmak ve TAEK Ba kan adna "Radyasyon Sertifikas" dzenlemek yetkisini verdim. Ankara'da Trkiye Atom Enerjisi Kurumu Ba kanl adna "Radyasyon Sertifikas"n Radyasyon Sa l ve Gvenli i Dairesi veriyordu.
Her ayn sonunda 5 gn ekmece Nkleer Ara trma ve E itim Merkezi'ni
tefti etmeyi ve oradaki idreciler ve Blm Ba kanlar ile Koordinasyon Kurulu top46

"ernobil Komplosu"

lantlar yaparak bir ay zarfnda birikmi ve idrecilerin stesinden gelemedi i sorunlar nnda zmeyi det hline getirmi tim. Ancak Haziran'da NAEM'e ay sonundan nce giderek ileride daha da yo unla aca n mid etti imiz bu Gmrk'den
numne alma, analiz yapma ve "Radyasyon Sertifikas" verme i lemlerinin hepsinin
kurallarn arkada larmla birlikte tesbit ettim. NAEM'de hem ok cidd hem de
sorumluluklarn mdrk hrikulde bir ekip idredeydi. Azlime kadar geen zaman
zarfnda bu i lemler o kadar objektif ve o kadar hakk niyet esasl rna uygun olarak
yrtld ki bir ki i kp da verilen hizmetler hakknda en kk bir serzeni te ve de
ikyette bulunmad. Ba langta numnelerin analizleri iin firmalar en ok 3-4 gn
bekliyorlard. Fakat A ustos ayndan i'tibren yeni analiz cihzlarmz gelip de hizmete sokulunca analiz kapasitemiz bir gnde ve tek vardiyada 300 analize ykseldi.
in ba larnda ise bir gnn tmn kapsayan 3 vardiyada zar zor ancak 40 analiz
yaplabiliyordu.
Fakat gd ithlt ve ihrcat yalnzca Ankara ve stanbul'dan olmuyordu ki!
Gneydo u Anadolu'dan ya da Mersin'den veyhut da zmir'den ve hatt Trabzon'dan yaplacak bir ithlt ve ihrcat iin tccara analizini stanbul'da yaptrmak ve
belgesini de stanbul veya Ankara'dan almak a r bir ykt. Bu tkankl n ve bu durumun ihds etti i ho nutsuzlu un nne gemek iin en azndan zmir, Mersin, Gaziantep ve Giresun'da da TAEK'in "Radyasyon Sertifikas" veren brolar amas gerekliydi.
Ancak bu i iin TAEK'in elinde bte tahssat yoktu. Eleman da azd. Zten
RGD, ernobil kazs kt kal, rntgen ve kobalt tedvi cihzlar gibi tbb ve keza sna radyasyon kaynaklarnn rutin kontroln yapamaz olmu tu; zir btn elemanlar yalnzca ernobil kazsnn etkilerini lme e ve bu kaz ile ilgili i lere
kaydrlm bulunmaktaydlar.
Bunun iin Bakan Chit Aral'a ve Hzine ve D Ticret Mste arl 'n, mahall Ticret Oda'larnn ml destek ve do ru drst yatacak yer gstermelerini temin etmeleri hlinde, sz konusu illerde TAEK'in brolarnn alabilece ini bildirdik. Bu brolar ald ve pekok da hizmet grdler. Daha sonra bunlara Urfa ve Antakya brolarmz da eklendi. Ama buraya gnderdi imiz elemanlarn ektikleri ileler beni ok zd. Bu fedkr elemanlarmza, brokrasi hazretlerinin cevz vermemesi dolaysyla, taltf edici birer plket takdm etmekten ba ka hibir ey yapamam olmann znts el'an iimdedir.
Avrupa Ekonomik Toplulu u'nun gmrklerinde uygulad 600 Bq/kg snrnn da bizim onlara muk bele-i bilmisil olarak uygulad mz ayn nlemin de rasyonel bir yan yoktu. Bize bu snr uygulayan lkelerden birinden ithl edilen bir st
tozu partisinden NAEM'e getirilen numnesinin analizinden st tozunun 680 Bq/kg
dzeyinde bir radyasyon ierdi i anla lmaktayd. Bu onlarn bize bizim de onlara
uygulad mz 600 Bq/kg snrnn % 15 stnde kalan bir de er oldu u iin NAEM st tozunun ithline msaade etmemi . Hlbuki bu st tozu sulandrld zaman
ierdi i radyasyon dzeyi en ok 60 Bq/kg olmaktayd. Ama bu i te Avrupallar kat

47

"ernobil Komplosu"

ve mantksz kural koymu lard; biz de ayn kat ayn mantksz kurallar kendilerine
uyguluyorduk.
Kez, bir seferinde de, 30.000, -$'lk bir dondurulmu et partisini Romanya'ya
gerisin geriye evirmi tik. thlt firma bu hussta ok ricda bulunmu ; ok kimseden ve ok eyden(!) medet ummu tu ama nfile! Kural kurald. Bu hussta hibir ayrcalk sz konusu olamazd. Bu tlimata NAEM idresi harfiyyen riyet etmi oldu u iindir ki Kurum'a bu ynde asl bir tenkid gelmedi.
Et diyince hatrma geldi. Avrupa Ekonomik Toplulu u lkeleri ellerindeki
radyasyonsuz et ve di er gd maddesi stoklarn eritmek iin Trkiye, Bulgaristan
ve Yugoslavya'nn ba lca m terileri olan Suud Arabistan'da ve Kuveyt'de ok sinsi
ve ok usturuplu bir propagandayla bu lkelerin ithlt iin uygulamaya ba layacaklar radyasyon snrn 9,6 Bq/kg (dokuz virgl alt Bq/kg) gibi gln ve mantkszn
mantksz bir dzeye, do al radyasyon dzeyine, indirtme e muvaffak olmu lard.
Yugoslavya ve Bulgaristan'dan bu lkelere et ihrcat bakla kesilmi gibi kesilmi ti. Trkiye'nin ise bu konuda bir korkusu yoktu, nk ihrc edilen koyunlar Afyon
blgesinden toplanmaktayd ve kesinlikle radyasyon iermiyordu.
Ancak bir sre sonra bu lkelere ihrc edilen etler yksek radyasyon ieriyor
diye hem de kokmu vaziyette Trkiye'ye iade edilme e ba land. Sdece iade edilmekle kalmad, bu lkeler kesinlikle Trkiye'den et ithl etmeme karar aldlar. Gerek gelen etlerin NAEM tarafndan analizi, gerekse Suud Arabistan ve Kuveyt yetkililerinden alnan bilgiler birbirlerini te'yid etmekteydi: iade edilen etler 580 Bq/kg
civrnda bir radyasyon dzeyine shiptiler. Bu olacak i de ildi. Acaba Anadolu'nun
gbe inde, Afyon ve civrnda, TAEK'in gezici radyasyon lm ekiplerinin gzlerinden kardklar radyasyonlu bir blge mi vard? Bu yrenin radyasyon bakmndan tekrar tetkiki burada radyasyonlu yer bulunmad n bir kere daha te'yid etti. Ancak o srada ithlt iin NAEM tarafndan verilen ithlt msaadelerinin rutin tetkikinde stanbul'da sanayinin ve ticretin her kolunda dal-budak salm olan ok byk
bir firmann birka aydr Romanya, Yugoslavya ve Macaristan'dan 550-600 Bq/kg
arasnda bir radyasyon dzeyine ship klliyetli mikdarda ok ucuz (normal piyasadaki fiyatn 1/4'ne e it) fiyatla et ithl etmi oldu u gzmze arpt. Ayrca Arabistan'dan iade edilen etlerdeki damgalarn da Afyon yresine de il stanbul civrndaki bir mezbahaya ait oldu u anla ld.
Sz konusu firma ok ucuza ithl etti i, msaade edilen radyasyon dzeyinin
altnda fakat 550-600 Bq/kg kadar radyasyon ieren etlerin zerindeki men e damgasn kesip kardktan sonra stanbul'daki zel bir mezbahann damgasn vuruyor ve
sanki Trk eti imi gibi stelik de damping yaparak Suud Arabistan'a ve Kuveyt'e ve
tabi di er rakip Trk firmalarnn zararna olacak ekilde, reeksport (yeniden ihrc)
ediyordu. Ancak oyunu geri tepmi ve btn etleri yksek radyasyonlu gerekesiyle
geri evrilmi ti. Bu firmann do urdu u zarar ne yazk ki yalnzca kendisini ilgilendirmiyor, Araplarn Trk etlerine vaz ettikleri ithl yasa dolaysyla btn Trk ekonomisine zarar veriyordu.

48

"ernobil Komplosu"

Bu tesbitten sonra ben hemen "Trkiye Radyasyon Gvenli i Komitesi" Ba kan Sanyi ve Ticret Bakan Chit Aral' aradm. Durumu ayrntlaryla kendisine
izah ettim. Bana: "Muhterem Hocam; bu durumda ne nerirsiniz?" dedi. Ben de kendisine Trkiye'nin ithlt iin vaz etmi oldu u radyasyon snrn 600 Bq/kg'dan
280 Bq/kg'a indirmeyi nerdim. Bakan bunu kabl etti. Hemen yazsn hazrlayp
imzya sundum. Bu yeni durum btn ilgili devletlere bildirildi. Bunun zerine Balkanlar'dan radyasyon ieren et ithlt durdu. Ama firmalar imdi radyasyonsuz etimizi dahi, bize kar vaz edilmi olan yasak dolaysyla, ne Suud Arabistan'a ve ne
de Kuveyt'e satabiliyorlard. Bu yasa n kaldrlmas Trkiye Atom Enerjisi Kurumu'nun, Hazine ve D Ticret Mste arl 'nn ve D i leri Bakanl 'nn ortakla a
gayretleriyle fakat epeyi uzun bir zaman sresi sonunda gerekle ebildi.
"Trkiye Radyasyon Gvenli i Komitesi"nin 7 Temmuz 1986 gnl Resm
Gazete'de yaynlanan karar uyarnca TAEK hem ithl edilen ve hem de ihrc edilen
gd maddelerinin ierdikleri radyasyon dzeyini lerek "Radyasyon Sertifikas"
dzenlemek hussunda yetkili ve grevli klnmaktayd. Rahat bir nefes aldk; yeni
statmz reglrize olmu tu!
ernobil Kazsnn
Avrupa'daki Sosyolojik Etkileri
ernobil kazs sonrasnda radyasyon lmlerinin sonularn kamuoyuna
sunmayan Trkiye, svire ve Fransa'da, kaznn uyandrd btn end elere ve yazl-grntl kitle ileti im aralarnn bu end eyi krkleyen btn faaliyetlerine
ra men, panik kmam t. Fransa'da kopan amata Trkiye'dekinden ok daha yaygn ve iddetli olmu ; pekok bask grubu hkmetin istifsn taleb etmi ti. Ama
kimsenin aklna (bizdeki TAEK Ba kan'na tek bl eden) Fransz Atom Enerjisi
Yksek Komiseri'ne sata mak gelmemi ti. Ayn ey svire iin de geerliydi.
Kom umuz Yunanistan'da Demokritos Nkleer Ara trma Merkezi her gn
limne ve ayrntl radyasyon bildirileri yaynlamak sretiyle Yunanistan'n ve zellikle de Atina halknn ola anst tedirgin olmasna yol am t. Halk radyasyon birimlerinden hibir ey anlamad iin, stteki ve etteki radyasyon dzeyleri ile bunlarn de erlerindeki (aslnda hibir ey ifde etmeyen) gndelik oynamalar daim
pani e yol aan byk bir end e ile kar lanyordu. Yunanistan'daki panik I-131
uptake'i yaptrmak zere pekok kimsenin nkleer tp merkezlerine hcm etmesine
ve pekok hmile kadnn da ceninlerini aldrmak zere krtaj iin hastahnelere mracaat etmelerine yol am t.
ernobil kazsndan sonra Avrupa'da radyasyonun ykselmesinin tahrk etti i
panikle alnm olan ola anst sert ve radikal bir takm nlemler bu i in ilmini yapan kimselere ters, isbetsiz ve fuzl gelmi tir. Fakat bu nlemlere grn te bilimsel bir klf geirilmi ama o unun yalnzca politik nlemler ya da politik karlara
hizmet edebilecek nitelikte nlemler olduklar daha sonra anla lm tr.

49

"ernobil Komplosu"

Gerek Federal Almanya'da gerekse Avusturya'da politika radyasyon konusunda ola anst sert nlemlerin alnmasnda byk a rl olan bir etken olarak ortaya km tr. Her iki lkede de Ye iller Partisi'nin bulunmas ve bu partinin kamuoyunda gitgide a rlk kazanarak seimleri etkileyecek dzeye ula m olmas siys
idrecilerin bazen kraldan fazla kralc davranmalarna sebep olmu , hi alnmamas
gereken bir sr fuzl nlem alnm ve bu, her iki lkenin ekonomisi iin de anlamsz kayplara yol am tr. Federal Almanya'nn yalnzca Bavyera blgesinde ernobil kazsn izleyen ay iinde radyasyonlu diye itlf edilen st; et, sebze ve meyvann
de erinin 300 milyon DM oldu u aklanm tr. Oysa en azndan, bizim yapt mz
gibi, bu stler peynir yaplarak de erlendirilebilirdi.
Avusturya'da ise, cumhurba kanl seiminin birinci turundan sonra, Ye iller
Partisi'nin toplam oylarn % 6,7'sini alm oldu u anla lnca bu oylar balotajda yni
seimin yalnzca en yksek oyu alan iki aday arasnda cereyn edecek olan ikinci turunda kendi tarafina ekebilmek iin iktidardaki parti radyasyonla ilgili ola anst
abartl nlemler alm ; i pazarn alt st olmasna gz yummu ve cumhurba kan
seiminin ikinci turunun yaplaca 9 Haziran sabahna kadar TV, Basn, Radyo ve
byk duvar afi leri aracl yla ok yo un bir anti-nkleer propaganda ve beyin ykama operasyonu yrtm tr.
Ancak 10 Haziran sabah, btn bunlara ra men, n seimde Ye iller Partisi'ne gitmi olan oylarn balotajda kendi adaylarna kaymam ve cumhurba kanl seimini iktidar partisi adaynn kazanamam oldu u anla lr anla lmaz iktidardaki
parti seim ncesinde tahrk etti i bu yo un anti-nkleer propaganday, bir daha
rc' etmeyecek biimde, bakla kesmi gibi kesmi tir. Zir iktidar partisi son bir
aydanberi sun olarak bytp besledi i radyasyon gulyabnisi ile mcdele etmek
durumuna itilece ini anlam ve onun iin de radyasyon konusunda yapay olarak krkleyip abartt tansiyonu hemen d rm tr.
ernobil kazsndan pekok kar evreleri yararlanm tr. Bunlar tahll eden
pekok da mak le ve kitap yazlm tr. Ama bu konudaki en derin tahll Yves Lecerf
ve Edouard Parker isimli iki gen fransz sosyologu tarafndan yaplm tr. Bu bilim
adamlarnn L'affaire Tchernobyl, La Guerre des Rumeurs4 (ernobil Olay, Dedikodular Sava ) isimli 400 sayfalk ortak kitab e itli kar evrelerinin bu kazy
nasl bir dezinformasyon arac olarak kullanlm olduklar hakknda ola anst aydnlatc ve ilgin bir incelemedir.

***

Yves Lecerf, Edouard Parker, L'affaire Tchernobyl, La Guerre des Rumeurs, Presses Universitaires de France (PUF), Paris 1987.

50

"ernobil Komplosu"

" F"8"8
O

F42 2" E
2

Kekikte Radyasyon
Kekik radyoaktif Cs-134 ve Cs-137 izotplarn ola anst tutan bir bitki olarak kar mza km t. Kekikteki radyasyon dzeyi 600.000 Bq/kg'a kadar ula abiliyordu. Kekik ihrcatlar ba langta byk skntlar ekti. Avrupa Ekonomik Toplulu u lkeleri 600 Bq/kg'dan yksek radyasyon dzeyine ship gd maddesi ithline msaade etmedikleri iin ihrc edilen kekiklerimiz i in ba nda hep geri dnd.
Ancak daha sonra A.B.D.nin Fransa'dan klliyetli mikdarda kekik talebinde bulunmas, bu lkenin de bu talebi kar layacak dzeyde olmamas sebebiyle bu lke, kendi Gmrk te kiltyla zel olarak anla arak, Trkiye'den kaak olarak ve klliyetli
mikdarda ithl etti i ortalama 300.000 Bq/kg'lk bir radyasyon dzeyine ship keki i
mis gibi kendi topraklarnda yeti en radyasyonsuz kekikmi gibi bu Amerika lkesine reeksport etmi ti. Ekonomik karlar konusu oldu unda radyasyon kstlayc
bir bahne olmaktan kyordu!
Ttnde Radyasyon
Trkiye'nin nemli bir ihrc meta olan ttnn radyasyon tutup tutmad
sa lk ve mill ekonomi asndan byk nem arz etmekteydi. Bunu tesbit etmek iin e itli yrelerden bir dizi ttn numnesi getirterek bunlarn spektroskopik analizlerini yaptk. Sonuta, kuru ttnn en ok 274 Bq/kg dzeyinde bir radyasyon ierdi i anla ld. Bu bizleri ferahlatt. Bu dzeydeki bir radyasyon bir tehlike te kil
etmiyordu.
Ancak bu sralarda zellikle zmir'deki baz ttn ihrcatlarnn ellerindeki
ttn ncelikle paraya evirebilmek zere, firma ad da zikrederek, rakiplerinin ttnlerinin radyasyonlu oldu unu ama kendi ttnlerinde radyasyon bulunmad n
AB.D.ndeki ttn ithlts firmalara telekslerle ve telgraflarla bildirdikleri haberini
aldk.
Fakat ksa bir sre sonra rettikleri sigaralarn ithl ettikleri Trk ttnnden
tr radyasyonlu sigara diye adnn kmasn istemeyen yabanc firmalarn, bu ihrcatlar, kendilerine has yntemleriyle(!) skta icbr ettiklerini rendik. Sonuta, ttnlerimiz hibir problem kmakszn rahata ihrc edildi: nk Amerika
Birle ik Devletleri'nin trk ttnne ihtiyc vard ve A.B.D. ttndeki radyasyon
dzeyinin zararl olmad n ok iyi biliyordu!
Ttnde en ok 274 Bq/kg dzeyinde bir radyasyon tesbit edilmi oldu unu,
sorusu zerine, Milliyet gazetesine aklam olmama ra men bu haberin o gazetenin
en gze grnmez yerde yaynlanm olmas ve daha sonra fndk ve ay meselesinde
51

"ernobil Komplosu"

byk amata koparan Basn'n belirli bir kesiminin ise bu konuda dut yemi blbl
misli sesinin solu unun kesinlikle kmam olmas, fehmeti kt olmayanlar iin
zerinde dikkatle durulmas gereken bir tefekkr konusu olmaldr!
Fndkta Radyasyon
Fndk rekoltesinin de cz bir mikdar radyasyon ihtiv etmesi yurt iinde
sansasyon ve kriz reticilerinin, yurt d nda da fndk borsas speklatrlerinin uzun
sre ba lca gdsn olu turdu. Basn'n dezinformasyon uzmanlar ve stratejleri ise,
ileride daha ba ka yapay krizlerde kullanmak zere, bu vesiyleyle mezlerini de eitmek frsatn elde ettiler.
TAEK ile'den Arhavi'ye kadar binlerce ekili fndk alanndan toplanan
findklarn spektroskopik analizini gerekle tirdi. Bylece ortaya 1986 fndk rekoltesinin radyasyon haritas kt. Hkmet ise fndk ihrcat konusundaki isbetli
stratejisini i te bu harita sayesinde tesbit etti ve ba aryla yrtt.
Buna gre 1986 rekoltesi i fndk 140.000 ton civrndayd. Bunun 30.000
ton kadar nye'nin batsnda kalan blgede retilmi ti; ve en ok 600 Bq/kg dzeyinde radyasyon ieriyordu. nye'nin do usunda kalan blgede retilen 110.000 ton
fndk ise 600 il 4250 Bq/kg dzeyinde radyasyon iermekteydi. Fndktaki gamma
radyasyonunu do uran radyoizotoplar ise Cs-134 ve Cs-137 idi.
Uluslararas Radyasyondan Korunma Komitesi'nin (ICRP'nin) tesbit etmi
oldu u bilimsel esaslar erevesi iinde, bir kimsenin radyasyon sa l ynnden bir
zarara u ramas iin: 600 Bq/kg dzeyinde radyasyon ieren fndktan bir ylda 6700
kg'dan fazla, vey 4250 Bq/kg dzeyinde radyasyon ieren fndktan bir ylda 950
kg'dan fazla yemesi gerekiyordu. Oysa, o yllarda, Trkiye'nin yllk i fndk tketimi 5.000 ton civrnda idi. Bu ise ki i ba na ylda yalnzca 100 gram fndk tketimi demekti.
O yllarda ortalama olarak Trkiye 140.000 ton, talya 40.000 ton ve spanya'da 35.000 ton fndk retmekteydi. Bunlarla birlikte A.B.D.nin retti i 240.000
ton Amerikan bdemi Hamburg'daki "Waren Verein" diye bilinen borsada
pazarlanmaktayd. Bu yakla k 450.000 ton tutarndaki metan tm Dnya ekerleme ve ikolata (konfizri) sektrnn vaz geilmez temelini olu turmaktadr. Bu metan yllk retiminde % 15 kadar bir eksilme dahi Dnya konfizri sektrnde krize
ve iflslara yol amakta oldu u konunun uzmanlar tarafndan ifde edilmekteydi.
Avrupa Ekonomik Toplulu u Trkiye'den ithl etti i gd maddeleri iin 600
Bq/kg dzeyinden yksek radyasyon ierenlerin ithline msaade etmez iken Topluluk yelerinin biribirlerinden yaptklar ithltta radyasyon st snr 1200 Bq/kg idi.
Bu dahi gerek bizim Basn'n gerekse Avrupa basnnn 600 Bq/kg', kamuoyuna,
sa lk asndan kabl edilebilir en st snr olarak icbr etmek zere koparm olduklar amatann ne kadar mesnetsiz oldu unu idrk ettirme e yeter de artar bile!
Bu amatann arkasndaki etkenin yalnzca ekonomik karlar korumak iin yrt52

"ernobil Komplosu"

len bir dezinformasyon mekanizmas oldu u a ikrdr. Avrupa'da Basn'n bir kesimi
bilerek, bazs bilmeyerek, bir blm de bamba ka amalar gzeterek bu
dezinformasyona yo un katkda bulunmu lardr.
Avrupa'da ihrc edilen ilk fndk partilerinin NAEM'de yaplan
spektroskopik analizleri sonucu verilen radyasyon dzeyi belgelerinde 600 Bq/kg'dan
az radyasyon ihtiv ettikleri yazl iken bilhassa ngiltere gmrklerinin bunlar geri
evirmeleri ok anlamldr. Bu olay nmuslu ngiliz bilim adamlarnn dahi reaksiyonunu ekmi , bunun Uluslararas Radyasyondan Korunma Komitesi'nin vaz etti i bilimsel esaslar erevesi iinde bir rezlet oldu unu kendi gazetelerinde yazmaktan da
ekinmemi lerdir.
Fakat bizim Basn'n belirli bir kesimi fndklarn ngiliz gmrklerinden geri
dnmesinin haberini adet byk bir sevinle man etten vermi tir. Bu arada Basn'n
bu kesimi bana da: "Trkiye'de radyasyon yoktur dedin. Bak i te radyasyonun varln yabanc lkeler tesbit ederek senin yalancl n ortaya kard" savyla ithamkr
bir tarzda yklenme e ba lam lard.
Aslnda ngiltere'nin fndklarmz bililtizam yksek radyasyonlu ve sa la zararl diye iln etmesi onun daha sonra radyasyon olayn bahne ederek Trkiye'deki ay piyasasn ngiliz aylaryla doldurmay ve Avrupa piyasasn da
ebediyyen Trk aylarna kapatmay hedef alan mill stratejisinin ilk admyd.
Basn, tabi, her gn pe imde idi. Hepsini nezketle kar layp sorularn sabrla ve so ukkanllkla cevaplandryordum. ernobil kazsnn ba ndanberi Trkiye'de radyasyon yoktur diye bir lfzn a zmdan kmam oldu unu, buna kar lk
Edirne'deki radyasyon iin TRT aracl yla halk uyaran ve nlemler nerenin ben
oldu umu hatrlatmama ra men Basn gene bildi ini okuyor, beni yalanc gstermek
iin dezinformasyon mekanizmasn yo un bir tarzda i letiyordu.
Ajanslara verdi im beynat ise her nedense gazeteler tarafndan yaynlanmyordu. Fndk meselesinin en civcivli anlarnda ve daha sonra ayn radyasyonlu oldu u ortaya ktktan sonra Televizyon gerek mak mmda gerekse lojmanmda benimle 4 ya da 5 mlkat yapt. Bu mlkatlarda Trkiye Atom Enerjisi Kurumu'nun
yapt incelemeleri ve ald nlemleri, Avrupa'nn uygulad radyasyon limitlerinin sdece ekonomik ambargo ve fiyat krma amacyla uygulanm nlemler oldu unu, sa lkla ilgili olmad n ak seik anlatmak frsatn da bulmu tum. Fakat her
nedense bu mlkatlarn biri bile yaynlanmyordu. Benimle mlkat yapan Televizyon yetkililerini arad m zaman ya bulamyordum ya da buldu um zaman yalnzca
kaamak cevaplar alyordum.
Bu i te de muhakkak bir bit yeni i vard. RGD Ba kan zer zerden'in e i
TRT'de al yordu. Onun aracl yla TRT'de bir ara trma yaptrdm. Bu syede rendiklerim ise beni hayretler iinde brakt: smini aklamak istemedi im bir Bakan TV'de benim halk aydnlatmak zerek Trkiye Atom Enerjisi Kurumu adna
yapt m aklamalara ambargo koydurmu tu! Veminel garib!
53

"ernobil Komplosu"

Eyll 1985'de de, TAEK'e 200 militan sokmak zere bana bask yapmaya yeltenmi olan bir Mste ar'n beni azlettirmek iin ahdetti ini istihbr etmi tim. Ancak
ernobil kazsnn patlak veri i ona bu frsat vermemi ti. leride VII. Blm'de bu
Mste ar'n saplantlarndan ksaca bahsedece im. imdi ise ba ma bir de, bu kadar
g ile arasnda bir Bakan'n, neyi ifde etmek istedi ini ve hangi ulv(!) amaca hizmet
etti ini tahll etmenin mmkn olmad , bu TV ambargosu km t. Yakn mes
arkada larmla bu durumu tart tk. Hasbelkader bulundu u mak m hazmetmekten
ciz kimselerde temyiz ve idrki kr eden kskanlk ve hasedin ne byk nifk ve
erre yol aabildi ini esefle m hede etmenin zntsn birlikte ya adk. Fakat iin belki de en ackl yan zamann TRT Genel Mdr'nn de buna let olu u idi.
Grnen oydu ki ernobil kazs dolaysyla bilinle ve Devlete hizmet a kyla TAEK'de biribirine monoblok bir ktle hlinde kenetlenmi olan ekipte hibir
mitsizlik ve zlme olmamasna ra men Hkmet safnda ve yksek brokraside,
Basn'n dezinformasyon mekanizmasnn etkisi altnda ve siys ikbl end esiyle,
Trkiye Atom Enerjisi Kurumu Ba kan'na kar ikr bir mesafe alma temkini zuhur etmekteydi.
Ne garip tecelldir ki, azlimden yllar sonra o Mste ar, politik hayatn haksz yere sndren rezil bir dezinformasyonun kurban olacakt.
Devletin Fndk hracndaki Stratejisi
Bezirgn Avrupa Trk fnd n ucuza kapatmak iin rezil bir dezinformasyon
mekanizmasna ba vuruyordu. Gerek Avrupa Ekonomik Toplulu u toplantlarnda,
gerek Avrupa basnnda, gerekse bizim basnda Trkiye Atom Enerjisi Kurumu'nu ve
Hkmeti thmet altnda brakan, hakaretmiz beynlar ve yazlar kmaktayd. Ben
ise k e yazarlarnn mevzu ktl ektikleri gnlerde "vaziyeti kurtaran" sermyeleri olmu tum. Hrriyet gazetesinin bir k e yazar hakkmda tam 12 a a layc mak le yazm t. Bbli'nin sansasyon delisi iki yazar da beni vatan hini iln etmi lerdi. Eee, ne de olsa Basn ve ifde zgrl vard! Herkes istedi ini syler, istedi ini
d nebilirdi. Bunlara kesinlikle aldrmyordum. Yalnzca grevimi ilmimin, sorumlulu umun ve vicdnmn gerektirdi i gibi huzur iinde yapyor ve miyetimdekilerin de grevlerini tam bir gnl rahatl ve intizm iinde if etmelerine nezret ediyordum.
Basn'n beni polemi e ekmesi iin yapt btn abalar bo una kt. Fakat
Hkmet zerinde e itli ynlerden gelen basklar tabi ok rahatsz edici idi. te bu
srada TAEK'in hazrlad radyasyonlu fndk haritas syesinde Trkiye Radyasyon
Gvenli i Komitesi Ba kan ve Sanyi ve Ticret Bakan Chit Aral gerekten de
dhiyane bir fndk ihrcat stratejisi hazrlayarak bunu kamuoyuna ve Avrupa'ya aklad.
Chit Aral nye'nin do usundaki 600 Bq/kg'dan yksek radyasyon dzeyi ieren fnd n nye'nin batsna geirilmesini ve nye'nin batsndaki 600 Bq/kg'dan
54

"ernobil Komplosu"

d k radyasyon dzeyi ieren fnd n da nye'nin do usuna geirilmesini yasaklad. nye'nin do usunda rekoltesi yaplm olan 110.000 ton fnd n yksek(!) radyasyonlu olmas hasebiyle imh edilece ini, nye'nin batsnda rekoltesi yaplm
olan ve 600 Bq/kg'dan az radyasyon ieren ve bu niteli i dolaysyla da AET kararlarna gre sa l a zararl olmayan(!) 30.000 ton fnd n 5.000 tonunun i tketime
ayldktan sonra geriye kalan 25.000 tonunun Avrupa'ya satlaca n bildirdi.
Bu karar i ve d piyasalarda tam bir ok etkisi yapt. nye'nin do usundaki
reticiler kilosu 800 il 1.100 TL etmesi gereken fnd 110 il 170 TL'dan alelacele
elden kardlar. Bu arada birka akgz(!) ki i bu fndklar satn ald ve depolad.
Ama bu arada Hamburg'daki "Waren Verein" borsas da altst oldu. Fnd n borsa
fiyat % 100'e yakla an nisbette artt. Bunun zerine Avrupa'dan konfizri sektrnn baz byk isimleri, TAEK'in alm oldu unu zannettikleri bu karardan vaz geilmesini ric etmek zere beni ziyrete geldiler. Dnya konfizri sektrnn yllk
% 15'lik bir ham madde azalmasna dahi tahamml olmad n, bu piyasadan
110.00 tonluk bir fndk mikdarnn eksilmesinin pekok byk firmann ifls demek
olaca n, bu 110.000 fnd n Avrupa piyasasna aktarlmas iin her trl(!) i birli ine hazr olduklarn beyn ettiler.
Ben kendilerine Trkiye Atom Enerjisi Kurumu'nun Hkmet'e yalnzca radyasyon konusunda bilgi temin eden ama ekonomik karar almaya yetkisi olmayan bilimsel bir kurum oldu unu, kararn Trkiye Radyasyon Gvenli i Komitesi Ba kan
ve Sanyi ve Ticret Bakan Chit Aral tarafindan alnm bir karar olmas hasebiyle
kendisini ziyret etmelerinin daha isbetli olaca n ifde ettim.
Sonuta o yl 135.000 ton find mz ve bu arada ngiltere'nin radyasyonlu
amatasyla geri gnderdi i de dhil olmak zere, en son radyasyonlu tnesine kadar
ihrc edildi. Bu fndk ihrcatndan elde edilen gelir Trkiye'nin trihinde, o gne
kadar, fndk ihrcatndan elde etti i en yksek dzeyde rekor gelir olarak tecell etti.
Uzun szn ksas, Bakan Chit Aral'n stratejisi syesinde, ite ve d ta koparlan
btn rezil ve pespaye "radyasyonlu fndk" amatalarna ra men, radyasyonlu fndmz en son tnesine kadar ngiltere'de dhil AET'ye ve hem de bunlarn btn ad
fiyat krma stratejilerini darmada n ederek satabildik. nk btn dny
konfizri sektrnn trk fnd na ihtiyc vard; ve zten bu sektr fnd mzdaki radyasyonun hi ama hibir tehlike arz etmedi ini pekl biliyordu!
Mercimek Samannda Radyasyon
Gneydo u illerimizden yaplan ihrcat iin TAEK'in "radyasyon sertifikas"
vermek zere bu yrede grevlendirmi oldu u elemanlar ihrc edilmek istenen baz
mercimek saman sevkiytnda cz de olsa bir mikdar radyasyona rastladklarn bildirince durumu daha yakndan inceledik.
Sonuta, 10 Mays 1986'da Do u Karadeniz'i etkileyen radyasyon bulutunun
zayflam bir kuyru unun, byk bir ihtimalle, birka gn sonra Gneydo u Anadolu blgesinde dar bir alan etkilemi oldu una kanaat getirdik. Bu kuyru un Do u
55

"ernobil Komplosu"

Karadeniz blgesindeki da larn kuzey yamalarnda kar la t ykselten hava akmlarnn etkisiyle atmosferin yksek blgelerine ykselerek da lar a m ve bir
mddet dolandktan sonra sz konusu blgeye ve byk bir ihtimalle de Kuzey Kbrs Trk Cumhuriyeti'nde tesbit etti imiz dar uzun bir erit zerine, ernobil reaktrnden yaylan radyoizotoplarn cz bir blmn serpmi oldu u anla lmaktayd.
Nitekim o yrede bulunan Askeriye'ye ait radyakmetrelerden birinde cz bir ykselme tesbit edilmi ti ama o gnlerin bizleri ok me g l eden Trakya ve Do u Karadeniz blgeleri olaylar arasnda buna pek byk bir nem atfedilmemi ti. Hatt civrdaki di er radyakmetrelerde hi ykselme olmad ndan bunun bir yanl okuma
sonucu ortaya km bir olgu oldu u d nlm t. Ancak Kuzey Kbrs Trk
Cumhuriyeti'nde tesbit edilen radyasyon eridinden sonra Do u Karadenizi etkileyen
radyasyon bulutunun bu dar eridi etkileyinceye kadar bir yerleri daha etkilemi olmas ihtimli iimizde daima bir ku ku olarak kalm t.
Fndk hrcatnn TAEK'e Klfeti
Fnd n ihrcat prosedr TAEK'e oldu u kadar fndk reticilerine de byk klfet yklyordu. Fndk ihrcatlarnn ihrc edecekleri fndktan Fisko-Birlik
yetkilileri tarafndan alnan numneler iki e it paraya blnp bir paras FiskoBirlik'de saklanyor, di er paras ise NAEM'e yollanyordu, burada analiz edilen
fnd n raporu gene Fisko-Birli e gnderiliyordu. ok kr ki NAEM'in diryetli
ynetimi saylar onbinlere varan analizler sresince hibir aksakl n vuku bulmasna, kimsenin numnesinin ba kasnn nne gemesine msaade etmedi. Fakat analiz
hacmi ile birlikte NAEM'in de yk artnca komple bir analiz lboratuvarnn daha
Giresun'da kurulmasna al tk. Bunun iin madd imknlar Fisko-Birlik, uzmanlar
da biz temin ettik.
NAEM'in gitgide artan analiz istekleri kar snda techzat yetmemeye ba lam t. Devlette de para sknts vard. Bunun zerine Trkiye Radyasyon Gvenli i
Komitesi Ba kan sayn Chit Aral'a durumu arz ettim. Fndk retici ve ihrcatlar
ile Fisko-Birlik yetkililerini toplayan sayn Aral, rapor verme i inin klfetini izah ederek her analiz raporuna kar lk 90.000 TL denmesini teklif etti5. Bu kabl edilince TAEK bu paralar da Kurum'un analiz imknlarn ve di er techzatn geni letme e tahss etti. Ancak bunun da kendisine gre uzun ve ileli bir hikyesi vardr.
Bunu VI. Blm'de ksaca anlatmaya al aca m.
Adma Dzlen A t!
Eyll 1986 sonlarna do ru, fndkdaki speklsyonun ha kalkt ve benim
Basn tarafndan alenen istif etme e dvet edildi im bir dnemde bir gn bir mektup aldm. O gnlerde her nne gelen bana mektup yazyordu. Bunlarn pek az cesret verici yazlar, peko u ise ad kfrnmelerdi. Genellikle imzsz, isimsiz ve
adressiz mektuplarn muhtevs hep u ya da bu ekilde bana gayzn ve kinini belli
etmekten zel bir zevk aldklar anla lan bir takm ifya muhtc kimselere ait
5

O trihlerde 1 $ = 600,-TL civrnda idi. Buna gre bir analizin creti 150,- $ idi.

56

"ernobil Komplosu"

kfrnmeler olurdu. Sz konusu mektup ise imzl adresli bir iir eklinde idi. Birka gn iinde bunun aynsnn fotokopilerinin ba kalarna da gnderilmi oldu unu
rendim. Bir hafta kadar sonra da Trkiye gazetesi ayn mektubu, son iki satr hri
olmak zere, yaynlad. Buradan, mektubun baz gazetelere de gnderilmi oldu unu
kardm. iiri yazan ve kulland dilden ve bilgisinden tr de en azndan ya l bir
rntgen uzman oldu unu tahmn etti imiz, zt arattm. Ancak bildirdi i semtte o isim altnda kimseyi tesbit etmek mmkn olmad.
Ola anst ileli bir dnemde gelen bu mektubun satrlarndan f kran ve
ahsma gsterilen muhabbet ve ho gr beni ziydesiyle memnn etti. Bu iiri, a ada, oldu u gibi takdm ediyorum:
TRK YE ATOM ENERJ S KURUMU (TAEK)
BA KANI PROFESR ZEMRE'YE A IT
Tart lmakta gene TAEK'in tm hizmeti,
ernobil kazsna dahli(!) ve hezimeti(!).
Sulamalar nedense hep Ba kan'a ynelik,
Gazetelere baksan adam etmez metelik.
Ba kann tek dedi i: "Olmaynz bhuzur;
Radyasyon asndan gdlarda yok mahzur!
Derin bir ilimdir bu. drk edemez herkes;
Btn end enize ilm vicdnm mkes!"
kzlerin altnda buza y aramak
imdi artk revata; cinnete kald ramak.
Bir kesimin gyesi ise dvmek ba cy
Ve de temyiz etmemek ltif ile acy:
"Hayr bize rakkam ver. Biz her eyi anlarz;
lmde, politikada hem yekt hem cebbrz."
Rntgen, kri, rem, zvert, grey, bekrel ve rad;
Ne acayip birimler! Nedir bunlardan murad?
Bunu tefehhm edip anlayacak kimler var?
Olsa olsa gnde uzman(!) kesilen davar!
ernobil kazs da geldi palas pandraz,
Srkledi pe inden bir sr sfl maraz.

57

"ernobil Komplosu"

gnde uzman kp fiyakal lf eden,

Ak tentrdiyodu etkin il addeden,
Gebelerin karnn monitorla dinleyen,
Felket mjdecisi olup zevkten inleyen
Bir sr ucbeyle korkak, chil, asalak
lmi de temkini de ettiler tepetaklak.
Kendilerince kurup bir kamu mahkemesi
Yklendiler Ba kana kmasn diye sesi.
"Radyasyon yoktur dedin; varm i te yalanc!
Sensin bu cemiyete vermekte bunca sanc!
kard n belnn ie ker acs,
Seni gidi ahlksz, Hkmet ak aks!
Ette, stte, ttnde, fndkta sulu sensin;
stif et de artk kslsn atlak sesin!".
Adamca z ne yapsn bunca ebleh grhla?
Hepsi de mteharrik intikamc bir rhla.
Pervsz chelnn sz hkm oluyor.
lim ve temkin dahi irtic saylyor.
Anlatmak mmkn m ki be bin bekrel dahi
Sa l a zarar vermez. Ama herkes bir dh(!)
Bre bir mantkla boldur kesenler ahkm
ne kma tutkusu tanmaz temkin, mak m:
"Peki, neye Avrupa ille de altyz der?
Bu tehlike snr vermez mi sana keder?"
Bu, tehlike de il ki; ancak siyas karar.
Sonular da yalnz o lkelere yarar.
Ekonomik ambargo iin bahnedir bu.
Sanmayn ki bu rakkam gerekten ilm tabu.
Bizde ithlt iin snr: ki yzseksen!
Ya buna ne buyurulur? D n sen kil isen!

58

"ernobil Komplosu"

Yersen be bin bekrel d nmeden pek derin,

Yzmilyonda be buuk ihtimli kanserin!
Bu da fasarya demek! Ama gel anlat bunu,
Chil idrk etmiyor, zten ilm de il konu!
Radyasyon bir bahne, gye ise: ihtirs
Tatmnidir. Byle bil! Bu ne kt bir mirs!
Nerede var ise diryetli idre
A kurtlarn h mna bulunamyor re.
Korkulur gider Ba kan son bir oyuna kurbn
Chilin iftihr: bu insafsz darabn!
Ortaa tavr ile edilmekte ik me
lm ile cehl arasnda Papa'ca bir mahkeme.
Chiller sanki Papa; Ba kan ise Galile
Aceb ne kadar srer bu ileli g ile?

***

Dr. Feyzullah Ganiy Diner

( mz)
hrmetleri ile ilginize takdm eder.
( stanbul, ehremini; Eyll 1986)

59

"ernobil Komplosu"

E2
"

/ " ONP "

7N P

8
22

Standardizasyon Sorunu
Trkiye Atom Enerjisi Kurumu Ba kan olarak ekmece Nkleer Ara trma
ve E itim Merkezi'ni ubat 1985'deki ilk tefti imde Merkez'in idrecileri ve blm
ba kanlaryla yapt m koordinasyon toplantsnda arkada larmn dikkatimi ektikleri konulardan biri de nkleer lm letlerinin standardizasyonu meselesi idi.
NAEM'de bulunan nkleer lm letleri gerek firma gerek imlt felsefesi
asndan byk farkllklar arz etmekteydiler. Bundan tr de bozulduklar zaman
tmirleri her zaman bir problem oluyordu. zellikle de baz orijinal paralar hi bulunmuyor ve pahal bir leti o u kere srf bu yzden skartaya karmak zorunlulu u
hsl oluyordu. Senelerdir bu durumdan ok ekmi , rutin i leri ve ara trmalar aksam kymetli ara trclarmz NAEM'deki ve hatt btn TAEK te kiltndaki
nkleer lm letlerinin standardizasyonuna gidilmesi iin iki yl nce bir al ma
ba latm lard. Bu standardizasyon al mas tamamlanm ama, idr destek grmedi i iin, uygulamaya konulamam t.
NAEM'deki ara trclarn yaptklar ayrntl incelemeler sonunda: 1) hem
kolay tamir edilebilirlik, 2) hem gvenilirlik ve 3) hem de kulland teknoloji asndan "Canberra" marka nkleer lm cihzlarnn TAEK iin en uygun cihzlar
oldu u tesbit edilmi ti. Byle bir standardizasyon bir cihzdan geici bir sre iin
sklecek bir parann bir ba ka cihza taklabilmesini ve skartaya karlan cihzlarn pekok parasnn di er cihzlar iin yedek para olarak kullanlmasn da mmkn klacakt.
Ayrca Uluslararas Atom Enerjisi Ajans (IAEA) da techzat yardm yapt
ye lkelere genellikle hep "Canberra" marka nkleer lm cihzlar vermekteydi.
Hatt benim TAEK Ba kanl 'na atanmamdan bir sre nce IAEA ile TAEK arasnda varlan bir anla maya gre Ajans, TAEK'in "Lalahan Hayvan Sa l Nkleer Ara trma Enstits" (LHSNAE) iin, dedektryle birlikte komple olarak 26.500 $ tutarnda gene "Canberra" marka ok kanall bir spektroskopik analizr gnderecekti.
Ben, gerekle tirmi olduklar standardizasyon etd iin arkada larma teekkr ettim. Byle bir standardizasyonun mkul oldu unu ve TAEK Ba kanl 'nn
da bundan byle TAEK iin yaplacak nkleer lm cihzlar mubayaalarnda bu
tavsiye kararna uyaca n kendilerine bildirdim. Herkes buna ok memnn oldu.
Ancak Ankara'ya dnd m vakit o zamanki TAEKin bnyesini benden daha
iyi tanyan biri, ne kadar mkul ve ne kadar TAEK'in karna olursa olsun,
NAEM'in standardizasyon hakkndaki bu tavsiye kararn kuvveden fiile karma60

"ernobil Komplosu"

mn zor ve benim ahsm iin de bir hayli rizikolu(?!) olabilece ini m etti. Zir
byle bir uygulama imdiye kadar bu konuda TAEK'e cihz temin etmi firmalardan
birinin TAEK'deki messes(!) dzenini bozaca gibi bu firmayla ok iyi ili kiler iinde hatt firmann gizli shibi oldu u sylenen, gz yukarlarda olan (fakat kurum
iindeki pekok kimseye ideolojik bakmdan d man) bir TAEK mensbunu da ok
rahatsz(!) edebilecekti. Dikkatimi eken o zta bunlarn i'tibr edilmemesi gereken
sylentiler oldu unu syledim. TAEK'in nkleer lm cihzlar bakmndan standardizasyonunun gereklili ine inanyordum ve bunu da gerekle tirme e azimliydim.
Fakat ernobil kazsnn akabinde ba lam pekok ahs ilem arasnda TAEK'in nkleer lm cihzlar bakmndan standardizasyonu dolaysyla zuhur eden
ok zel ilem azlimden sonra bile devam edecek ve ileride ayrntlaryla aklayacam gibi, ancak 1990 yl ortasnda noktalancakt. Tam drt sene sren bu ileden
sonra beni bu konuda ak kalplilikle uyarm olan zta artk hak vermemezlik
edemiyorum.
IAEA'nn Gnderdi i
"Canberra" Marka Cihzn Maceras
Trkiye Atom Enerjisi Kurumu'nun Lalahan Hayvan Sa l Nkleer Ara trma Enstits'nde geli tirilen bir projenin IAEA tarafndan tasvb ve te vik grmesi
zerine Ajans bu merkeze 26.500 $ tutarnda "Canberra" marka ok kanall bir
spektroskopik analizr detektryle birlikte komple olarak hbe etmi ti.
Bu cihz gelip de Enstitye monte edilince, kendisinin TAEK'e Ba kan olmasn beklerken, benim bu mak ma atanm olmamdan mnkesir olup da greve ba lamamdan 15 gn sonra istif ederek Orta Do u Teknik niversitesi'ndeki grevine
dnen kymetli bir kimyac arkada mz sz konusu projenin yrtcs olmasn ileri srerek cihzn ODT'deki kendi lboratuvarna devredilmesini taleb etti. Resm
kaytlarda gerekten de proje yrtcs olarak kendisi gzkmekteydi. Ancak proje
TAEK'in bir projesiydi ve IAEA deste ini de bu niteli i dolaysyla alm t. Ayrca
bu proje, IAEA nezdinde de, bu arkada n ODT'deki lboratuvarnda de il TAEK
Lalahan Hayvan Sa l Nkleer Ara trma Enstits'nde gerekle tirilecek bir proje
olarak tescil edilmi bulunmaktayd.
Bu arkada mza, kendisi TAEK'den ayrlm olsa dahi projeyi yrtmesinde
bir mahzur olmad , bunun iin de sz konusu cihzn sz edilen Enstit'de emrine
mde oldu u; fakat IAEA'dan hbe olarak alnp da Devlet ayniyatna gemi bir
demirba n, ileri srd sbjektif sebeplerle kendi lboratuvarna devredilmesinin
mmkn olmad bildirildi.
All h selmet versin, bu arkada mz bunun zerine TAEK'i IAEA'ya ikyet
etti ve cihzn kendi lboratuvarna verilmesini istedi. Bu arada da TAEK ve idrecileri hakknda IAEA'ya bir sr ithmda bulunmu oldu unu da gene IAEA'daki yetkililerin bu tuhaf durumu hayret ve a knlk hisleri iinde bize bildirmeleriyle 61

"ernobil Komplosu"

rendik. IAEA bu arkada n iste ini ve nezdimizde bask unsuru ya da arac olunmas
teklifini reddetmi ti. Bu zt, benim TAEK Ba kanlk mak mndan ayrlmama kadar
ve hatt halefimin devrinde de, bu talebini szl ya da yazl olarak daha pekok kere
yenileyecek ve bu olay dolaysyla duydu u hislerin acsn ba ka yollarla karma a
tevessl edecek, Kurum'a kar krgnl n saklamayan tavrlar da onu, baz akademik mahfellerde, radyasyonlu ay konusunda 1986 sonlarnda kamuoyunu "ODT
Raporu" ad altnda me g l edecek olan sbjektif, gayr- cidd, doentin vehimlerini dile getiren bir beynatn melliflerinin perde arkas tahrkisi olmak thmetiyle
kar kar ya getirecekti.
Lalahan Hayvan Sa l Nkleer Ara trma Enstits'ne Uluslararas Atom
Enerjisi Ajans tarafndan hbe edilen "Canberra" marka bu yepyeni cihzda, daha
monte edilir edilmez, nemli bir rzann bulundu u anla lm ve durum teleksle
derhl Uluslararas Atom Enerjisi Ajans'na bildirilmi ti. Uluslararas Atom Enerjisi
Ajans ise kendilerinin yapacak bir eyi olmad n bildirmi ve cihzn garanti sresi
dolmadan, Trkiye Atom Enerjisi Kurumu'nun, "Canberra" firmasnn Trkiye temsilcisine mracaat etmesini tavsiye etmi ti.
TAEK, "Canberra" firmasnn Trkiye temsilcisi olarak tannan irkete ba vurdu u zaman irket yetkilileri: "Birka aydanberi artk Canberra'y temsil etmediklerini, hlen de bu firmann bir Trkiye temsilcisi bulunmad n, (bundan sonra
AA diye gsterece im) bir irketin bir ara Canberra'nn temsilcili ine tlib oldu unu
ama g liba bu i ten vaz geti ini" ifde ettiler.
AA'ya telefon edildi inde de kendilerinin "Canberra"nn temsilcili i iin nce
ilgilenmi fakat yaptklar bir piyasa de erlendirmesi sonucu bundan vaz gemi olduklar renildi. AA'nn kanaatine gre hlen "Canberra"nn temsilcili i kimseye
czib gelmemekteydi.
Durum tekrar IAEA'ya bildirildi. Ancak IAEA rzal cihzn kendi imknlaryla tmiri ya da de i tirilmesi konusunda hi de istekli grlmedi. Bunun zerine
NAEM'i aylk tefti lerimden birinde, AA firmasna telefon ettirip firma yetkililerini
gr mek zere NAEM'e dvet ettim. Dvetime firmann iki orta icbet etti.
NAEM Mdr ve baz yardmclaryla birlikte, kendilerinin bir zamanlar "Canberra" firmasnn temsilcili ine tlib olmu iken niin vaz gemi olduklarn sordum ve
IAEA'dan gelen cihzn rzasna bir trl re bulamad mzdan yakndm. Bana,
ak bir biimde, "Canberra" firmas mmullerini niversitelere satabilmenin hemen
hemen imknsz oldu unu, hibir niversitenin byle bir yatrma gitmek iin kfi
paras bulunmad n, TAEK ise ba ka firmalar tarafndan oktandr parsellenmi
oldu u iin ona da "Canberra" cihzlarndan sat yapabilmenin hayl oldu unu ifde ettiler.
NAEM'in TAEK'de nkleer lm letlerinin standardizasyonu iin "Canberra" marka cihzlar alnmas yolundaki tavsiye kararnn niin benden nce hsn-i
kabl grmedi ini de bu konuda beni uyarm olan ztn hakll n da yava yava
anlama a ba lyordum.
62

"ernobil Komplosu"

AA firmas yetkililerine, NAEM'ce yaplm bir incelemenin sonucuna dayanarak, TAEK Ba kanl 'nn nkleer lm cihzlarnda "Canberra" rnleri esas
alnarak standardizasyona gitmek hussunda ilke karar alm oldu unu ifde ettim.
Bu bakmdan "Canberra" temsilcili i bo lu unun cilen doldurulmasnda Kurum'un
menfaati oldu unu, Kurum'un kurulu k nnu cevz verseydi bu temsilcili i herhalde TAEK'in alm olaca n, ama bu mmkn olmad na gre kendilerinin ya da tandklar ve bu i e scak bakabilecek bir firmann bir n nce bu temsilcili i almasnn isbetli olaca hussundaki kanaatimi dile getirdim.
Bunun zerine firma yetkilileri grdkleri bu ak szllk ve samimiyetten
etkilenmi olduklarn, "Canberra"nn temsilciliklerini alsalar da almasalar da
IAEA'dan gelmi olan rzal cihz hibir cret almadan tamir edeceklerini ifde ettiler. Gerekten de AA firmas sz konusu rzal cihz bedva tmir edip i letti ve
bir mddet sonra da "Canberra" firmasnn Trkiye temsilcili ini ald.
Standardizasyon Ba lyor
Temmuz 1986'da NAEM, gitgide artan nkleer spektroskopik analiz hacmi
dolaysyla, fevkalde sk m durumdayd. Analizi yapan fedkr ve fergat-i nefis
shibi arkada lar hep mesye kalyorlar ve hatt baz geceler evlerine dahi
gidemiyorlard. O sralarda zmir Fuar'na AA'nn getirtmi oldu u ok geli mi
komple bir "Canberra" analizrnn, dedektr ve di er aksesuvar ile birlikte, hemen bize satlmas iin ba vurduk. E er hfzam yanltmyorsa fiyat 68 milyon TL
civarnda idi6. Ancak cihzn Fuar'dan ithlinde byk ve uzun zaman alan brokratik zorluklar vard ve bizim de paramz yoktu. Aslnda btede paramz vard ama bu
paray Mliye Bakanl bize fevkalde kk dilimler hlinde haftadan haftaya
vermekteydi. Neyse, firma btn brokratik glkleri zmlemeyi deruhte etti ve
biz de cihzlarn parasn firmaya birka taksitte dedik.
NAEM Radyobiyoloji Blmne yerle tirilen bu yeni techzat analiz yknn do urdu u sknty biraz azaltt. Bu arada Trkiye Radyasyon Gvenli i Komitesi ve Sanyi ve Ticret Bakan sayn Chit Aral syesinde alnan bir karar zerine
TAEK her radyasyon analizinden 90.000 TL cret alma a ba lam t. Bylece ksa
srede techzatlanma ynnde hzl admlar atabilecek dzeye eri tik. Ve derhl
NAEM'deki sorumlu arkada larla birlikte her bakmdan mkemmel bir nkleer
spektroskopik analiz lboratuvar kurmak iin ayrntl bir pln yaptk. Yalnzca
gamma nlarnn de il alfa ve beta nlarnn lm iin de en geli mi techzat
satn aldk. Yeni analizrlerin hepsi de bilgisayarl olduklar iin ok yksek kapasitede ye ok ayrntl analiz yapma k biliyetleri vard. Bir analizre 2 il 4 ayr detektr ba lanabiliyordu. Bunlarn yannda da gezici radyasyon lm ekipleri iin krda
bayrda analiz yapabilecek nitelikte portatif ok kanall analizrler ve detektrler de
satn aldk.

O trihlerde 1$ = 600,- TL civrnda oldu una gre bu, yakla k, 113.000,-$ demektir.

63

"ernobil Komplosu"

Bylece kurmu oldu umuz yeni lboratuvar Avrupa'daki en geli mi nkleer

lm ve analiz lboratuvarlarndan asl a a de ildi. Nitekim NAEM'i ziyret
eden yabanclar ve IAEA yetkilileri bu hussta oldu u kadar bu techzat kullanan
arkada larmn bilgi ve becerileri kar snda da hayranlklarn gizleyemediler. Hatt,
benim TAEK Ba kanl 'ndan azlimden sonra, IAEA bu lboratuvar, resmen, analiz
konusunda tertipleyece i kurs programlarnn yrtlece i bir "Centre of
Excellence" (rnek Mkemmel Merkez) olarak kabl ve iln etti.
Radyasyon Erken Uyar Sistemi A (RESA) iin TAEK Nkleer Gvenlik
Dairesi eksiksiz bir inceleme yapm t. Btn meteorolojik veriler gzden geirilerek
Trkiye ve Kuzey Kbrs Trk Cumhuriyetinde 42 yerde srekli radyasyon lm
yapacak istasyonlarn yerleri tesbit edilmi ti. Ayrca bu istasyonlann kurulu u ve bakmnn pratik ve ucuz olabilmesi iin de incelemeler yaplm , istasyonlara konulacak olan techzatn spesifikasyonlar tesbit edilmi ti. Bu i lerden sonra da satn alma
komisyonu olu turulmu ve cihzlarn sr'atle mubayaasna giri ilmi ti. Bu mubayaa
yalnzca RESA'nn techzatn de il ba ta NAEM Sa lk Fizi i Blm olmak zere bir ok birimimizin geli tirilmi radyasyon monitr ihtiycna kar lk verecek
ekilde hazrlanp gerekle tirilmi ti. E er hfzam yanltmyorsa o zamann parasyla 490 milyon TL (ya da 816.000 $) kadar tutan bir ihle idi.
Fakat ilem dolmam t. Trkiye Radyasyon Gvenli i Komitesi'nde XX hanm, srekli olarak, RESA'nn gereksizli ini m etmekte ve e er bu gerekle tirilecekse bile istasyon saysnn dokuzu gememesini savunmaktayd. Nitekim XX, daha
sonra ve de zellikle benim azlimden sonra, ernobil kazsnn akabinde TAEK'e
kazndrlan btn techzatn Devlet kesesini zarara sokan bir harcamalar zinciri te kil etti i fikrini srarla pekok mahfelde i leyecek ve bu konuda pekok kurulu u ve
yksek mak m shibi kimseyi aleyhime tciz ve tahrk edecekti.
ok kr ki RESA'nn isbetlili ini ve nemini gerekten de iyi kavram
olan Bakan Chit Aral, projenin hazrlan ndaki ciddiyeti takdr etmekte ve bunu her
ynyle sonuna kadar desteklemekteydi.
Radyasyonlu ay konusunda kopartlan amata ve "ODT Raporu" denen bilimsellikten kesinlikle uzak, sdece melliflerinin ahs end elerini evhm dzeyinde kamuya mal etmek gibi bir tutum iinde grnen beynat Basn'n belirli bir kesiminin gds olmu tu. Ve itirf etmek gerekir ki kamuoyunu da bir hayli tedirgin
etmi ti. Bu durumda TAEK olarak ne kadar cidd ne kadar bilimsel ve de ne kadar
sorumluluk hissiyle davranlrsa davranlsn, temkini ve idrki bu dezinformasyon
mekanizmasnn, olumsuz propagandasyla kama m bulunan kimseleri ne TAEK
tarafndan yaplan i lerin ve alnm olan nlemlerin isbetlili i hakknda olumlu bir
gr shibi klmaya ve ne de halkn belirli bir kesiminin end esini izle etme e imkn vard. Bu durumdan Devletin st kademeleri ok rahatsz olmaktayd.
Bu durum kar snda TAEK'de yapt m m vereler sonucu ikisi sbit, ikisi
de gezici olmak zere 4 adet tm vcd saym sistemi satn alp derhl uygulamaya
koymann isbetli olaca hussunda ittifk hsl oldu. Bunlardan birisi Ankara'da,
64

"ernobil Komplosu"

di eri stanbul'da kurulacakt. Bir TIR zerinde bulunacak olan di er ikisi ise ncelikle Edirne ve civr ile Do u Karadeniz Blgesindeki vatanda larmz parasz olarak tarayarak ernobil kazs dolaysyla bu blgelerdeki her bir ki inin alm oldu u
radyasyon mikdarn tesbit edecekti. Bu, hem halkmzn end elerini biraz olsun ortadan kaldrmaya ynelik iyi bir uygulama olacak, hem de pekok orijinal bilimsel
ara trmann yaplmasn ve (hatt niversitelerle i birli i yaplarak da) pekok
master ve doktora tezinin hazrlanmasn mmkn klacak, lkenin bilimine ve maarifine byk katks olacak ok amal fevkalde gl bir imkn olu turacakt. Sayn
Chit Aral da bu projenin kapsamn ve amalarn isbetli bulmu ve destekleyeceini vaad etmi ti. Zten kendisi daha nce de bte d kaynaklardan 400 milyon
TL'lk bir ek denek temin etmi ti. Bu mebl NAEM'deki techzatn yenilenmesi
ve tevsii iin adet bir iksir gibi gelmi ti.
Standardizasyon ynnden arkada lar bu mubayaann da "Canberra" rn
olmasnn isbetli olaca n vurgulayanca nce bir teknik komitede bu konu tart ld
ve sonra uslne uygun olarak bir satn alma komisyonu kuruldu. Pazarlk uzun srd ve ok sk geti. Neticede ortaya TAEK iin ok avantajl bir durum kt. Firmann verdi i ilk proforma faturadaki modelden sonra km olan daha geli tirilmi
en son model cihaz fiyat fark demek yle dursun eski fatura zerinden bir de %
12'lik bir indirim sa layarak ve zellikle de servis ve bir yllk i letme garantisiyle
satn alabilmemiz mmkn oldu. Bunlar ieren proforma geldi. Teknik uzman a rlkl satn alma kurulu tarafndan teklif incelenip karara ba land.
Ancak, karardan hemen sonra TAEK muhsebesinde al an ve XX hanma
ideolojik yaknl ile bilinen bir ki i gelerek bu mubayaann ok pahal oldu unu, elinde ayn marka rn ve ayn spesifikasyonlar iin bir proforma teklif faturas bulundu unu ve bu faturann ise 10.000 $ daha ucuz oldu unu, kararn iptal edilmesinin ve ihlenin ucuz fiyat verene verilmesinin isbetli olaca n bana telkin etti. Bu,
drst ve nmuslu fakat o nisbette de saf bir ocuktu. O gne kadar, idreyi kendisi
hakknda pheye d recek hibir davran olmam t. Bulundu u mevkie de, uzun
mddet m hedem altnda tuttuktan ve lyk oldu una kanaat getirdikten sonra, benim tezkiyem ve inh etmemle terfi ettirilerek atanm bulunuyordu.
Kendisine gstermi oldu u duyarllk iin te ekkr edip bu yeni proforma faturay aldm. Faturay veren firma nkleer techzat konusunda Trkiye'de hi tanmad m bir firma idi. nce bu firmann teklifinin mhiyetinin ve ciddiyetinin ara trlmas gerekiyordu. Bunun iin bu proforma ile AA firmasnn vermi oldu u
proformay kar la trdm. Toplam mebl hri her iki proformann metni de tpatp
ayn idi! Ancak, AA'nn verdi i proformadaki metin o techzat iin sradan, standart
bir metin de ildi. Belki bir ay srm olan tems, mzkere ve sk bir pazarlk sonunda ortaya kan, zel artlar ieren bir metindi. Bu metnin aynen di er firmann
proforma faturasnda da bulunmas, ancak ve ancak, TAEK iinden bir kstebe in
AA'nn proforma faturasnn bir fotokopisini di er firmaya ula trm olmasyla ve
sonunda da Muhsebe'deki bizim saf memurumuzu bu i in ulviyetine(!) ikn(!) etmi
olmasyla mmknd.

65

"ernobil Komplosu"

Buna ra men ve bu ticar casuslu u bir tarafa brakacak olursak, i in gene de

ticar ve cidd bir taahht yan olabilirdi. Bunu tahkik etmek iin bir taraftan bu firmann ne kadar itimda lyk bir firma oldu unu ara trrken te yandan da "Canberra"nn ana firmasyla tems kurdurarak, teleksle: 1) bu firmay tanyp tanmadklarn, 2) bu firmann AA firmasnn yannda "Canberra'y temsil yetkisi olup olmad n, 3) bu firmann verdi i 10.000 $ daha d k fiyat hakknda ne d ndklerini, 4)
bu firmann "Canberra" tarafndan servis ve sir garanti verme e yetkili klnp klnmad n sordurdum.
"Canberra"nn ana firmasndan gelen cevap ve bunu tkiben yapt m telefon
gr mesi sz konusu firmann "Canberra" ile hibir ilgisi, ili kisi olmad n; Trkiye'deki yegne temsilcilerinin AA firmas oldu unu; bu firmann d nda hibir
firmann, hibir kimsenin "Canberra" rnleri iin ne proforma fatura ne servis ve ne
de garanti verme e yetkili oldu unu, kendileri tarafndan TAEK'e verilen teklifin ise
fevkalde zel bir teklif oldu u ve bu teklifteki mebl n altna inmenin de imknsz
oldu unu ortaya kard. Yni bu 10.000 $ daha d k olan teklif, dayana olmayan ve i i bulandrp ihle zerine ibe d rme e ynelik d bir dzenbazlktan
ba ka bir ey de ildi.
Ayrca Ankara'da yaptrd m bir soru turma da sz konusu firmann yllardr
TAEK'e mal temin eden ve ierden de srekli byk destek grm oldu u bildirilen
bir firmann paravan bir irketi oldu unu ortaya koydu. TAEK'i terketmezden nce
1987 ylnn yatrm programn hazrlarken gerek bu firmadan gerekse AA'dan
"Canberra" d nda ayn bir marka ve model bir lm cihz iin istedi imiz
proforma faturalarda sz konusu firmann teklifinin AA'nn teklifinden hemen hemen
iki kat daha pahal oldu unu ben ve yakn mes arkada larm hayretle tesbit edecektik.
Tm vcd saym sistemlerinin mebl yakla k 890 Milyon TL (ya da yakla k 1,5 milyon $) tutuyordu. Bunun ihlesi, satn alma komisyonunun karar uyarnca, AA firmasna verildi. Ocak 1987'de henz daha ml yln ba olmasna ve
bte deneklerinin serbest braklmamasna ra men Hkmet'in bu projeye vermekte oldu u nem dolaysyla ihlenin paras TAEK'e derhl tahss edildi ve akredetif
ald.
Tm Vcd lm Sistemlerinin kbeti
Ve Bitmek Tkenmek Bilmeyen ilem
Tm vcd lm sistemleri ben 6 Nisan 1987'de TAEK Ba kanl grevinden azledildikten sonra Trkiye'ye geldi. Benim zamanmda mallar Gmrk'den en
ge bir haftada ekilirdi. Bunlar, her nedense(!), Gmrk'den 4-5 ay ekilmedi. Bylelikle: 1) hem bunlarn kritik dnemde devreye girmelerine engel olundu ve 2) hem
de denen ekstra antrepo creti bu sistemin mliyetini kabartt. Bu arada
Ba bakanlk'daki dan manlk(!) grevinden ayrlarak tekrar Kurum'a dnm olan
XX'in de bu sistemlerin, tpk RESA'nn 42 istasyonu gibi, fuzl oldu unu yaymakta
oldu u bir ka kanaldan kula ma geldi.
66

"ernobil Komplosu"

TAEK'in yeni idresi bu tm vcd saym sistemlerini devreye sokmakta

gev ek davranadursun, bu arada XX tarafndan Ba bakanlk Mak m'na RESA ile ilgili techzat mubayaasnda firmadan 225 Milyon TL (yakla k 375.000,-$) r vet alm oldu um iddiasyla yazl bir ikyetin yaplm oldu u bana haber verildi. Buna
Ba bakanlk Yksek Denetleme Kurulu'nun el koydu unu istihbr ettim.
1) Bu kurul gereken tahkkat TAEK'e gelerek yapm . Gene Ankara'daki arkada lar, Ba bakanlk Yksek Denetleme Kurulu'nun bu mubayaada bir uslszlk
ve su unsuru bulmad iin, bu tahkkatn lehime sonulanm oldu unu bildirdiler.
2) Bu giri imlerinde ba arl olamayanlar bu sefer de tm vcd sistemlerinin
ihesinde yolsuzluk yapld ve r vet alnd iddiasyla bir kere daha Ba bakanlk
mak mna beni ikyet etmi ler. Ba bakanlk Yksek Denetleme Kurulu gene
TAEK'de gerek dosyalar inceleyerek gerek satn alma komisyonu yelerini sorguya
ekerek tahkkatn yrtm ve gene yaplan i lemlerde bir yolsuzluk ve bir su unsuru bulunmad na karar vermis.
3) Bu giri imleri de ba arszlkla sonulanan bu kimseler bu sefer tm vcd
sistemlerinin bir i e yaramayan sistemler olduklarna ve fuzul olarak mubayaa edildiklerine dair bir iddiay T.B.M.M. K T Komisyonu'nda sz konusu yapmak istemi ler ama bu sefer de silh geri tepmi ve K T Komisyonu Ba kan'ndan iyi bir azar iitmi ler.
4) Fakat benim ille de r vet alm oldu umu gsterebilmek iin "bir leke
sr, naslsa izi kalr" stratejisiyle hareket eden (All h selmet ve hidyet versin) bu
grh herhlde bu sonulardan byk hayal krkl na u ram ki, bu sefer de Ba bakanlk mak mn atlayarak, zamanmda yaplm olan nkleer lm techzat ihlelerinin yeniden incelenip btn pisliklerinin(!) ortaya karlmas iin zamann Mliye Bakan'ndan TAEK'e bir ba mfetti gnderilmesini taleb ve temin etmi . Sayn
Mliye Bakan'nn ise, Ba bakanlk Yksek Denetleme Kurulu'nun iki kere ihlelerin
tmyle uslne gre icra edilmi ve pheyi ekecek bir durum olmad na dair
vermi oldu u raporlarna ra men, ayn konunun tekrar tekrar zerine gidilmesini
ok temkinle de erlendirmesi ve bu i iin Mliye'nin en diryetli mfetti lerinden
birini grevlendirmi olmas son derece isbetli oldu. Btn bu iftirlardan end e
duymamakla ve hatt, arkada larm ok iyi bilirler, bunlar byk bir mizah duygusuyla kar lamakla birlikte bunlardaki prematre ocuka srr da artk canm skmaya ba lam t.
Sanrm 1990 ilkbaharnda, yni TAEK Ba kanl 'ndan azlimin hemen hemen 3. yldnm dolaylarnda, Mliye Ba Mfetti i'nin TAEK Ba kanl na yerle ti ini ve yakla k 20 gn kadar meseleyi gerek dosyadan gerekse bu konuyla kimin ilgisi varsa onlar teker teker sorguya ekerek ve de kl krk yaparak incelemi
oldu unu rendim; ve gerekten de huzur duydum.

67

"ernobil Komplosu"

Bundan birka ay kadar sonra bir gn telefonum ald. Kar mda hakkmdaki
son tahkkat yrten Mliye Ba Mfetti i vard. Beni ziyret etmek istedi ini syledi. Cevben: "Esta furullah! Siz beni ziyret edemezsiniz. Siz nerede oldu unuzu
syleyin, ben gelip size mlk olaym" dedim. Mfetti : "Hocam, ltfen yanl anlamaynz. Ben sizi sorguya ekmek iin gelmedim. Grevlendirilmi oldu um konu
hakkndaki raporumu da zten yazp verdim. Ama Ankara'da kiminle konu tu isem
hepsi de muhakkak sizi tanmam bana tavsiye etti. Onun iin sizi grmek, tanmak
istiyorum" dedi. Ben bundan ok duyguland m ifde ederek gene de benim gibi
Hkmet tarafindan azledilmi bir kimsenin aya na onun hakknda tahkkat yapmakla grevlendirilmi bir yksek brokratn gelmesinin ba kalarnca yanl de erlendirilebilece ini, bunun iin de benim kendisine mlk olmamn ok daha isbetli
olaca n ve bana daha byk huzur verece ini ifde ettim. Mfetti ok zarf ve kibar bir beyefendiydi; bana: "Hocam, ne kadar da hassas davranyorsunuz! O hlde
ltfen yarn saat 15.00'de stanbul Defterdarl 'n te rif eder misiniz?" dedi.
Ba Mfetti ile bulu tu umuzda: "Muhterem Karde im; byk zerfet gsterdiniz. Hissetti im kadaryla zerfetiniz: Hocam; bu i kapand ama konuyu bir
kere de sizin a znzdan dinlesek, nasl olur? diyemeyecek kadar ince! Msaade ederseniz konuyu bir de benim a zmdan dinleyin" dedim. Memnn oldu. Bunun zerine konuyu btn ayrntlaryla kendisine anlattm. Burada aklamad m isimlerini
ve motivasyonlarn da zikrederek, kimlerin bu iftirlara tevessl etmi olduklarn da
izah ettim. Mfetti : "Hocam; bir iftirya mruz kalm oldu unuza ben de kanaat
getirdim ve raporumu da bu ynde kaleme aldm. Ama msterih olunuz. Artk bu i
kapand" dedi. Ben de: "Te ekkr ederim muhterem Karde im, Ben zten msterihtim. Ama artk kabak tad verme e ba lam olan bu iftir zincirinin syenizde kopmu olmasndan da ziydesiyle memnnum" dedim.
Tm vcd saym sistemlerinin bo ubo una alnm oldu unu adet kantlamak istercesine:

Bunlarn gmrkten ekilmeleri bililtizm geciktirildi.

Gezici sistem ilk defa 18 ubat 1988'de, yni ernobil kazsndan tam iki yl
ve sistemlerin Trkiye'ye geli inden tam bir yl sonra ltfen Edirne'ye ve ok
daha sonra da Rize'ye gnderildi.

Halkn rahata gelip merakn gidermesini, bu cihazlara i'tibr etmesini adet

nlemek istercesine benim yapmay d nd mn aksine yni parasz analiz yerine fhi bir cret politikas uyguland.

Bu gstermelik halka al tan ba ka hibir uygulama yaptrlmad.

Koskoca Trkiye'nin ernobil kazs sonularnn hi de koparlan amatann

iddia etti i gibi tehlikeli olmad n spektakler bir biimde kantlanmas imkn bile bile heb edildi.

68

"ernobil Komplosu"

Bu cihazlarn orijinal master ve doktora tezlerinin hazrlanmasna yardm bakmndan haiz oldu u potansiyel en alt dzeyde bile de erlendirilmedi.

Btn bunlar koskoca kontrolsz Trkiye'de herkesin gzleri nnde ve

arszca bir pi kinlik iinde cereyn etti; hibir reaksiyon da grmedi.
Tm vcd sistemlerinin yurda getirilmelerinin motivasyonundaki ulvlik ile
bunlarn haiz oldu u hizmet-inceleme-ara trma potansiyelinin, srf ahs
mnferetler dolaysyla, eski TAEK Ba kan'n karalamak u runa heb edilmesindeki sfllik arasndaki tezat, sanrm, vicdn shibi hibir kimsenin temyizinden
kamayacaktr. Bu cihzlar, o trihten bu yana geen 15 sene iinde, gelip geen hibir TAEK Ba kan'nn ilgisini ekmedi ve bu byk imkn rmeye terkedildi.

***

69

"ernobil Komplosu"

E2
2
/

8
8 "7

Mste arn Nitelikleri

TAEK Ba bakanl 'na atand m zaman baz kimseler Ankara'da ok iyi anla abilece imi mid ettikleri bir mste ar bana tavsiye etmi lerdi. Ayn kimseler bu
ztn bana kar byk sayg ve sevgisi oldu unu da sylyorlard.
Gerekten de bu Mste ar ile ilk gr melerimizde aramzda bir sempati teesss etmi ti. Bana kar saygl ve muhabbetliydi. Kendisi benden herhalde bir 10
ya kadar kk olmalyd. Fevkalde yksek bir al ma kapasitesi ve Devlet demirba n korumak hussunda da byk bir irdesi vard. Ankara'daki brokrasinin
gz bebe i idi. Hkmetin de ok takdr etti i, yldz gitgide ykselen parlak bir idreci idi.
XX ile e inin, biribirlerine kk isimleriyle ve sen diye hitbedecek kadar da
samim dostu olan bu Mste ar ile mnsebetim 22.01.1985'den A ustos 1985 sonuna kadar meden ller ve kar lkl sayg ve takdr essna gre ok iyi bir dzeyde
srd. Ancak, yava yava , biri D i leri mensublarna di eri de niversite retim
yelerine kar olmak zere kendisinin iki kompleksi oldu unu sezinledim. yi bir de
organizatr olan bu kymetli gencin, ne yazk ki, sistematik bir de erlendirme hatsyla mll oldu unu tesbit etti im zaman byk hayl krkl na u radm. Mste arn zihninde yalnzca iki ablon bulundu unu ve insanlar yalnzca bunlara ve hatt
bunlardan yalnzca birinin kriterlerine gre de erlendirdi ini grnce gerekten de
ok zldm.
Bu ablonlar: 1) kendine gre bir milliyetilik ablonu ile 2) komnizm ablonu idi. Kendine gre milliyetilik anlay nn en belirgin vasfi, milliyetili in yan
sra, bir ki inin robotla trlabilme yni Mste ar'n emirlerini ele tirisiz ve itirazsz
kabl edip derhl yerine getirme yetene ini de iermekteydi. E er bir ki i robotla trlabilme yetene inden yoksun ise, bu takdrde, bu ztn zihnindeki milliyetilik ablonuna uymuyor demekti. Bir kimse e er bu ok zel milliyetilik ablonuna
uymuyorsa o hlde bu kimse ikinci ablonun kendisine uyup uymad na baklmakszn, dpediz komnist demekti, i te bu mste arn Dny'ya bak as ve ki ileri
de erlendirme mant nn temeli ne yazk ki buydu! Bu Mste ar, eskilerin deyimiyle, kronik bir hubb-i riyset (yni ba olma sevds) marazyla mlld.
Ben kendisini nasl izliyor ve nasl m hede ediyorsam, phesiz o da beni
izleyip m hede etmek istiyordu. Bunun iin, sdk bendelerinden olup da bir ba ka
bakanlkta al an gen bir delikanly pe ime takm t. Bu delikanl hemen hemen
her hafta beni mak mmda ziyrete gelir ve bana fevkalde candan ve hrmetkr
davranrd. Ancak mak mm d nda kendisiyle kar la t mda ve hele yannda birileri varsa, bana kar muamelesi so uk, mesfeli ve adet tepeden bakar gibi olurdu.
Kendisinin bu davran bozuklu unu nceleri zntyle, sonralar ibretle ve en so70

"ernobil Komplosu"

nunda da byk bir esef hissiyle izledim. Fakat i in acibi, Mste ar'n bana davran da ayn idi. O drt duvar arasnda bal kaymak gibi olan zt da ba kalarnn yannda, tpk o sdk bendesi gibi, buz barda kesiliyor ve beni grmemezlikten geliyordu.
Mste arn Talebleri
Zaman getike gerek bizzat kendisinin davran larndan, gerek sdk bendesinin telkinlerinden, gerekse nc ahslarn kendisi hakknda naklettiklerinden kafamda Mste ar'n ki ili inin yuma zlme e ba lam t.
Mste ar, btn olumlu niteliklerinin yannda, maalesef samim de ildi.
Narsisik (yni yapt her i i ulv gren, kendine k) bir bnyeye shipti. Kendisini
gnn birinde Trkiye'yi kurtaracak ki i olarak gryor ve bendelerine de byle man ettiriyordu. Onun bu misyonuna inanmamak, ona yaplabilecek en byk hak ret ve kfr idi. Misyonunun ulvli ini herkes tart masz kabl etmeliydi. Kabl etmeyip direnenler, ondan ne et eden emirlere uymayanlar olsa olsa gizli ya da a ikr
komnistler olabilirdi, vesselm!
Byle hinlerin ise Devlet mekanizmasnda asl yeri olamazd. Derhl ve her
trl reyi ba vurarak elenmeliydiler! Nitekim Mste ar, ahsna kar byle bir
crime de lse-majest'yi (Sultn'n hakkna ve ahsna taarruz crmn) i leyenlere
kar pek acmaszd. Robotla tramad , emirlerine mde klamad kimseleri btn bendelerinin kinine, nefretine ve elinin altndaki brokratik mekanizmann btn
yldrmlarna insafszca hedef klabiliyordu. Kendisinin sillesini yemi olanlar, onun
gerekirse "komnist gazeteciler(!)" ile dahi i birli i yapabildi ini, emir ve isteklerine
s olanlarn Basn yoluyla rezil edilmesini bile temin edebildi ini ve elindeki Devlet imknlarn da bu ama u runa rahata kullanabildi ini rivyet etmekteydiler.
Mste ar'n beni dzenli olarak ziyret eden sdk bendesi gayet usturuplu bir
biimde dikkatimi nce TAEK'deki solcular(!), aradan bir sre getikten ve benim
reaksiyonumu ltkten sonra da TAEK'deki komnistler(!) zerinde yo unla trmam hussunda telkinlerde bulunuyordu. Bu telkinler normal bir konu ma dabnn
d na ta p da bir takm mlar da ierme e ba laynca sabrm ta t. Kendisine ak
ve net bir biimde unlar syledim:
"Bak benim gzel karde im! TAEK Ba kan olarak tb oldu um 2690 sayl
k nn benim grevlerimi en ak biimde sralam . Bunlar arasnda, bana,
miyetimdekilerin din ve siyas tikdlarn 1) izlemek, 2) kollamak; bu
tikdlarndan dolay bunlar A) istintak yni sorgu-sual etmek, B) taltf etmek, C) cezlandrmak ynnde, yni ksacas bunlarn vicdnlarn vesyet
altnda tutmak eklinde bir vecibe ykleyen tek bir madde yok! slmiyet'te
bile Cenb- Peygamber'e mslmanlarn vicdnlarnn vesyeti verilmemi ken, hi kimsenin benden miyetimdekilerin vicdnlarna vas olmam beklemeye hakk yoktur! Ben kendimi Devlet'in kolluk kuvvetlerinin, istihbrat
rgtlerinin, savclarnn ve hapishnelerinin yerine koyamam; kendimi bun71

"ernobil Komplosu"

larn yerine koymak grgszl n gstersem, bu takdrde de 2690 sayl

k nnda teker teker saylm olan grevlerimi yapamam.
Miyetimdekilerin din ve siyas inanlar beni Trkiye Atom Enerjisi Kurumu Ba kan olarak hi mi hi ilgilendirmiyor; yeter ki bu inanlarn
kendilerine verilmi olan resm grevleri engellemek hussunda bahne olarak kullanmasnlar. Bu takdrde de beni ilgilendirecek olan yalnzca Disiplin Ynetmeli i'dir."
Bu vicdn kanaatim Mste ar'n gazabn celbetti. Gerek icb- nezket gerekse ok ndir de olsa i gere i kendisini krk ylda bir telefonla arad mda da srekli "yok" dedirtti. Bir keresinde de, telefona cevap veren zel Kalemi'nden bir sekretere sayn Mste ar'n mak mnda olup olmad n sordu umda bana: "Efendim,
size zel Kalem mdrn vereyim" dedi. Telefon ak oldu undan sekreterin, telefonda benim oldu umu syledi i zaman bir hanm olan zel Kalem Mdrnn, byk bir nefretle: "Ay, gene mi bu adam!" dedi ini hayretle duydum. Demek ki Mste ar zel Kalemi'ndekilerle benim dedikodumu yapabiliyor ve nefretini onlara da
a layabiliyordu. Bu zerfet yoksunu, grgsz, hazmsz ve iz'ansz kimseler de patronlarnn mnferetini rtecek yerde afi e etmeyi bir mrifet ve hatt bir g gsterisi sayyorlard.
Mste ar'n sdk bendesi ise patronunun taleplerini artk ftursuzca ve isim
vererek sralyordu. Bu syede TAEK'deki atlmas gereken komnistlerin kimler oldu unu da renmi bulunuyordum. Fakat ne garip tesdf! Bunlardan ikisi bir ya da
birbuuk sene arayla, ve haklarndaki resm Devlet tahkkat da olumlu oldu u iin,
TAEK'de nemli iki mevkie terfien atanm bulunan kimselerdi. Herhlde sayn
Mste ar ve reksnn istihbrat Devletin istihbratndan stn olmalyd(!?). Ama
midemi bulandran iki ufack huss daha vard: 1) komnist diye lekelenmek istenen
btn bu kimseler yllar boyu TAEK te kiltnda Genel Sekreter Vekilli i, Ba kan
Yardmcl ve Blm Ba kanl gibi grevleri ba aryla if etmi olan, bunlarn
hakkndaki her trl dosyalarndan edindi im bilgilere gre de, hizmetleri her zaman takdrle kar lanm olan ve mirlerinden daima iyi tezkiyeler alm bulunan prl prl vatan evldlaryd; ve 2) hepsi de, ne hrikulde tesdf; bizim u me hr
huysuz ve huzursuz (ve de gerek kendisi gerekse e i Mste ar'n yakn dostlar olan)
XX hanmn bunlara kar duydu u nefreti 20 senedir aka, her vesiyle ile ve her
yerde ortaya koymaktan ekinmedi i kimselerdi!
te bu sebeplerden tr, imdiye kadar Devlete daima hdim olmu olan bu
prl prl vatan evltlarn bu takmn husmetine kar mdfaa etmek benim iin
vicdan bir grev olmaktayd. Ben de yle yaptm. Vicdan huzur ve kanaat-i kmile
ile bu takmn ve hempalarnn vehimlerini ve iftirlarn kesinlikle k le almadm. Bu
tavrm, ileride aklayaca m gibi, belki benim azlimin grnen en byk sebeplerinden biri oldu ama davran mn isbetli ve adlete uygun oldu u hussunda da asl pheye d medim. Bundan dolay da All h'a hamd ve krediyorum.

72

"ernobil Komplosu"

Hayal Krkl na U rayanlarn Hyneti

Trkiye Atom Enerjisi Kurumu'na Ba kan olarak atand m zaman belirli bir
gr e ship bir kesim kendilerinin ksa srede te kilt iinde nemli mevkilere geleceklerini hayl etmi ler. Ancak benim alm oldu um terbiye adama gre i de il
de i e en lyk olan adam semeyi fazlet addetti i iin bu tutumum sz konusu kesimde byk memnniyetsizlik hsl etmi . Belirli bir sre sonra gerek Ankara'da gerekse NAEM'den baz kimselerin me hr Mste ar', baz bakanlar, sa c bir partinin ba kann, stanbul'daki bir vakfn ba ndaki bir Profesr ve hatt stanbul'da
Ftih'deki mnev bir mahfeli srekli ziyret ederek hayal krklklarn dile getirdiklerini, aleyhimde propaganda yaparak kendilerini sorumlu mevkilere getirecek yerde
hep solcu ve komnist takmn tutup onlarla TAEK'i yrtt m iddia ettiklerini
istihbr ettim. Tabi kendilerine gre birer a rl ve birer bask grubu olu turma zellikleri bulunan bu mahfellerin bana do rudan do ruya ya da dolayl pekok zararl
etkisi oldu. Bunlarn da do urduklar a r ve tahamml edilmez ileyi yalnz ba ma
ektim. Ama bu a r basklara ra men hibir ey beni vicdnmn ve ilmimin aksine hareket etmemi sa layamad. Ve, Elhamdlill h, hibir ey beni robotla tramad!
Bu ilem sresince rahmetli babamn ben 1969 ylnda NAEM'e Mdr olarak atand m zamanki nasihati hep zihnimde zindeli ini muhfaza etti. Babam bana:
"Bak evldm! Kendi tbirinle berbat bir yer'in, NAEM'in ba na mdr olarak gidiyorsun. NAEM Mdrl nde iki trl ilen olacaktr. Bunlardan
birincisi sen Do. Dr. Ahmed Yksel zemre oldu un iin (o zaman henz
daha doenttim; NAEM'e mdr olarak atanmamdan 2 ay sonra profesrle ykseltildim) sana hased edecek olan kimselerin sana verecekleri iledir ki
bu senin ahs ilendir. E er elindeki imknlar bu gibi kimseleri cezlandrmak iin kullanacak olursan sana olan babalk hakkm hell etmem. Bunlarn
hatlarn setredeceksin, affedeceksin. Bir de senin hasbelkader i g l etti in
mak mn temsil etti i messes nizma kar gelenlerin sana karacaklar ileler olacaktr. Bu da senin idr ilendir. E er elindeki imknlarla bu gibi
kimselere cihd amayacak olursan sana olan babalk hakkm gene hell etmem" demi ti.
Bu tutulmas zor nasihati hamd olsun ki tutabilmi tim. TAEK Ba kanl m
esnsnda bu nasihata riyet etmek bana daha da kolay geldi ama iinde baz eski ve
de ok kymetli rencilerimin de bulundu u bu kimselerin sz konusu mahfellerde
kardklar nifk ve fitnefcrlk beni ok ama ok rencide etti.
Azlimin Temelleri Atlyor
Mste ar'n beni azlettirmek zere ahdetmi oldu unu Eyll 1985'de istihbr
ettim. Fakat nemsemedim. nleyici hibir tedbir de almadm. Hayatmda hibir
gruba, hibir mahfele, hibir hizibe ve hibir partiye srtm dayamamay prensip e-

73

"ernobil Komplosu"

dinen bir kimse olarak da, her i de oldu u gibi bunda da, tammen Hakk'a tevekkl
edip i i tabi seyrine braktm.
ernobil kazsndan sonra zten sayn Ba bakan nasl al t m yakndan
biliyordu ve pratik zeks da hakkmda ne sylenirse sylensin, dereyi geerken at
de i tirmemeyi gerektiriyordu. Ancak kendisinin baypas ameliyat olmak zere
Houston'a gitmesi, yerine veklet eden ztn sz konusu takm tarafndan daha kolay
ikn edilmesine yol aacakt.
Aralk 1986 ba nda Uluslararas Atom Enerjisi Ajans Guvernrler Meclisindeki mzkereleri izlemek ve Trkiye adna bir konu ma yapmak zere grevli
olarak Viyana'da bulunuyordum. Viyana sefirimiz rahmetli Erdem Erner bey
hrikulde zarif bir stanbul beyefendisi, ve e er hfzam yanltmyorsa Halikarnas
Balks diye bilinen Cevat kir Kabaa al'nn (1886-1973) da ye eniydi. Temkinli, so ukkanl bir diplomat ve geni kltrl bir ztt. Trkiye Atom Enerjisi Kurumu
ba kan iken grevle her Viyana'ya gidi imde kendisini ziyret ederek grevimin
mhiyeti hakknda, D i leri Bakanl 'nn kendisine bildirdiklerinin tesinde, bir de
ifhen bilgi verirdim. O da beni genellikle bir ak am yeme ine dvet eder ve e itli
konularda ba ba a tatl tatl sohbet ederdik. Sefir bo zamanlarnda, piyanosunda,
melodi bakmndan zengin ve kula ok ayan emprovizasyonlar (taksim, do alama)
yapacak kadar hassas bir kula a ve geni bir mzik kltrne shipti. Benim de bu
konudaki merak ve zevkimi bildi inden, bu da aramzdaki sohbete e ni katard. Sefir bu emprovizasyonlarnn notaya geirilmesi iin, cretini bizzat deyerek, Viyana
Konservatuvar talebelerinden birini istihdam etmekteydi.
10 Aralk 1986 ar amba gn leye do ru Erdem beyin yanndan ayrlp
da Prinz Eugen Strasse'ye (Prens jen Caddesine) kt mda, Viyana'nn bu mevsime has so uk ve rutbetli havas Sefret'in verdi i rehveti zerimden bir anda sildi sprd. O zaman karnmn ackm oldu unu farkettim. Buradan kald m Hotel
Goldene Spinne'ye (Altn rmcek Oteli'ne) kadar yryp odamda Emmenthal peynirini ekme ime katk etmeyi de, Kaertner Strasse'ye kadar uzanp oradaki Nord See
Fisch Restaurant'da (Kuzey Denizi Balk Lokantas'nda) karnm doyurmay da gzm kesmedi. "En iyisi bu i i, bu caddenin ucundaki Schwarzenberg Meydan'ndaki
self-serviste hlletmektir" diye d ndm.
Sefir Viyana'da bulunmakta olan bir Devlet Bakanmz, Kltr Bakanl
Mste ar ve TRT Genel Mdr ile bana ertesi ak am bir yemek verece ini bildirmi ti. Hem konu acak birileri olur ve hem de yurt d ndaki standart mnmden farkl bir ey yemi olurum diye buna ok memnun olmu tum. Bir yandan bunlar d nrken di er yandan da ernobil kazsnn g ilelerinden birka gnl ne dahi olsa
uzakla mamn ve, artk iyiden iyiye tanma a ba lad m, trih bir ehirde olmamn
hazzn karma a al yordum.
Fransa Sefreti hizsna geldi imde, II. Cihan harbi sonrasnda Ruslarn bu
gzel meydana dikmi olduklar bideye bir baktm. Viyana'nn kalbine saplanm
bir haner gibi duran bu gudbet ant self-servise girerken zihnimi iyiden iyiye
74

"ernobil Komplosu"

me gl etti: "Avusturya unu niye bizim Ayastefanos'daki Rus antn ykmamz gibi
ykmaz da hl muhafaza eder acaba?" diye d nyordum.
Self-serviste etlerin nnde epeyi dolandm. Domuz eti bula m etlerden daima ekindi im iin, domuz eti olmayanlar da "sosunda domuz ya bulunabilir" diye reddetmek gibi tabi bir temylm vardr. Bu bakmdan ve her eye ra men gene
de tetkik etti im et yemeklerinin hi biri czib gelmedi. Salata barnn nne geldim.
Eninde sonunda, beni buras paklard. Nitekim tepeleme bir tabak dolusu envai e it
salata ile kk bir ekme e 35 iling dedim. Bu Devletimin bana ltfetti i mtevz
harcraha uyan istisna bir harcamayd. Balk lokantasna gitsem 65 iling deyecektim. Hlbuki bu mebl evdar ekme i, tereya , peynir ve yo urttan olu an yurt-d
standart mnm asndan tam drt vakit yemek yememin bedeliydi.
Self-servisin kuytu bir k esindeki iki ki ilik bo bir masay gzme kestirmi tim. Oraya ynelirken bir ba ka ztn da bu masaya yneldi ini farkettim. kimiz
de tepsilerimizi masaya ayn anda braktk. Adamn "Grss Gott!"7 diye selmna ayn ekilde kar lk verdim.
Bu, rahat 1.95 boyunda ak mvi gzl, sar n, 50 ya larnda bir ztt. Yzne ok yak an, yer yer krla m dzgn bir sakal hafif uzun ehresini sslyordu.
Byklarnda nikotin kirlili i emresi yoktu. ifte odakl, sa lam ba ereveli pahal
bir gzl vard. Dallas skinleri gibi boz renkli geni kenarl bir ftr apka ile dizlerinden bir hayli a a ya kadar inen ayn renkten bir palto bu ztn heybetini ola anst arttrmaktayd. Boynuna bir kere dolanm olan, krmzs bol, ekose atknn bir
ucu g snden di er ucu ise srtndan a a ya sarkmaktayd. Kullanla kullanla eskimi , ok iyi deriden, ii tklm tklm evrk dolu intiban veren, kullan l bir anta
omuzuna verev bir biimde aslm t. Kendi kendime, bu antann asksnn iki metreden uzun olmas gerekti ini d ndm. zerindekilerini kartrken ayakkaplarna
dikkat ettim; bunlar Cyrano burunlu, taban kaln kseleden, st ise gderiden
mml, yumurta-topuk tbir edilen cinsden iskarpinlerdi. Takm elbisesi ve yele i
koyu kahve, izgili bir kuma tan dikilmi ti. ok ufak siyah-beyaz benekleri olan nar
krmzs bir kravat ile asorti bir ss mendili geni g snn yegne ssleriydi.
Hrikulde biimli, geni ellerinin mevzun parmaklarnda gm montrl akik bir
yzkten ba ka bir ey yoktu. Sol bile inde bakr bir romatizma bilezi i, sa bileinde ise Rolex marka elik bir saat ta maktayd.
O da benim gibi yalnzca salata ve ekme i tercih etmi ti. Tepsisinde iecek
olarak, benimkinde oldu u gibi, yalnzca su vard. Dikkatimi eken ve beni olduka
a rtan bir husus da yeme ini sa eliyle yemesiydi.. Bu bir avrupal iin ola and
bir durumdu. Birka lokmadan sonra sanki yllardr tan yormu uz gibi tabi bir ed
ve tne tne fasih bir almancayla: "Sizi yemek seerken gzledim, beyefendi. Ltfen
merkm mzur grnz. Vejetaryen misiniz? Yoksa mslman m?" diye sordu.
Ben, ayn yumu ak ve dostne ed ile ve nndeki salata taba n i ret ederek: "Ya
siz, beyefendi?" diye bir ba ka soruyla cevap verdim. Ba n kaldrarak mahcub bir
7

Avusturyallara mahsus "Selmnaleykm" melindeki bir selm tarz.

75

"ernobil Komplosu"

tebessmle gzlerimin iine bakt. Her avrupalda bulunmas mmkn olmayan nfiz
ve cemlli bir nazar vard. Elini uzatt: "Ben Dr. Heinrich von Lichtenberg; antropolog, etnolog, psikolog ve daha bir sr ey" diyerek kendini takdim etti. Demek ki bir asilzdeyle kar kar yaydm. Elini kuvvetlice ve dosta sktm: "Ben de
Prof.Dr. Ahmed Yksel zemre, Trkiye Atom Enerjisi Kurumu ba kan" dedim. Bu
sfatn kendisini etkileyebilece ini d nm tm ama hi de yle olmad. zerinde
bile durmad. Elimi bir kere daha skarak: "Memnn oldum. u hlde tahminim do ruymu . Siz mslmansnz" demekle yetindi.
Bu girizghtan cesret alarak yeme i niin, di er avrupallarn aksine, sa eliyle yedi ini sordum. Gld. Mahfyetkr bir tavrla: "Benim, aslnda, pek avrupal
saylmamam gerekir. mrmn byk bir blm Byk Sahra ve civrnda
Tuareg'ler ve Murbt'larn yannda, onlar tetkik etmekle geti. nsan birileriyle uzun zaman bir arada bulundu muydu, ister istemez, onlara benzeme e ba lyor" dedi.
Her ikimizin de yeme i bitinceye kadar uradan buradan konu tuk. Benim
almancadaki prati im bylesine farkl bir sohbette yaya kalnca da franszca konu ma a ba ladk. Von Lichtenberg'in aksansz, mkemmel bir franszcas vard. Masadan kalkarken bana: "Sizi bir trk kahvesi ime e dvet edebilir miyim?" diye sordu.
Memnniyetle kabl ettim. Ben bulundu umuz self-servisin kar sna tesdf eden,
Viyana'nn me hur Schwarzenberg Kahvehnesi'ne gidece imizi mid ederken o beni arka sokaklara yneltti. Yolda hep Afrika'daki incelemelerinden, bilhassa Byk
Sahra'daki etnik gruplarn tatbik ettikleri fal ve bylerle yakndan ilgilenme olduundan, ve hatt bu konudaki gzlemlerini ieren bir kitabnn da birka aya kadar
hem Viyana'da ve hem de A.B.D.nde yaynlanaca ndan sz etti.
Nihyet, nisbeten kk fakat Avusturya kahvehnelerine has btn zellikleri mezceden sevimli bir kahvehneye vsl olduk. Von Lichtenberg'in burada byk
bir itibra ship oldu unu daha ilk admmzda anladm. Kahvehne shibi bizzat gelerek bizi abartsz ama samim bir ihtiramla kar lad.
Gelen kpkl trk usl sde kahvelerimizi byk bir hazla ierken ben de
von Lichtenberg'in Afrika intibalarn ve yorumlarn ilgi ve hayranlkla dinlemekteydim. Benim kahvem bitince von Lichtenberg fincanm ters evirerek taba nn
stne kapatt: "Msaade eder misiniz? Bir falnza bakaym" dedi. Ben, te ekkr ederek: "Bakmasanz iyi olur. slm'da fala bakmak haramdr. Bu bakmdan ben falma baklmasndan rahatsz olurum" dedim. Von Lichtenberg: "Bunu ok iyi biliyorum Dostum (ilk defa bana "Dostum" demekteydi). Ama baklmasn isteyen siz deilsiniz. Bu i in gnah bana rc" dedi.
Von Lichtenberg, so uduktan sonra, fincanmn iini evire evire (saat tuttum) tam sekiz dakika tetkik etti. Sonra mvi gzlerini gzlerimin iine dikerek:
"Sizi ilk grd m zamanki hissimde yanlmam m. Siz de tpk benim gibi
bir takm zellikleri olan ileli bir ztsnz. Ama tavzuunuz bunu herkesten
gizliyor. Biraz kibir shibi olsanz, ya da kendinizi satmay zl addetmeseniz,
76

"ernobil Komplosu"

sanrm, bu kadar ileye dar olmazdnz. Sizi, son zamanlarda, byk bir
iftir ve nifak yuma iinde gryorum. Ama bu da bir ey de il. Ne yazk ki
ok ama ok yaknda yksek makam shibi iri ve sar n bir erke in byk bir
iftirsna mruz kalacak ve buna kar hi bir tedbir de alamayacaksnz. Bir
de gene yksek makam shibi ksa boylu i man biri daha var ki onu da kullanacaklar ve bu iftir size i inizi kaybettirecek. Bununla beraber, sonunda
asl kaybeden size o iftiry atan olacak ve kendisi de bir iftirya kurban giderek itibrn tammen kaybedecek. Ama o bunu hi idrk edemeyecek. Sizin
de erinizse gitgide ok daha iyi anla lacak"
dedi.
Bu fal keyfimi karm t. Mhiyetini pe nen bilmeden, All h'n takdrine
teslim olmann fazleti bence daha bykt. Bu adam bunu elimden alm , stelik de
vehmimi kabartm t. Resm grevim dolaysyla bir sr mseccel muarzm ve
d manm olmu tu. Bunlar yldrm hzyla zihnimden geti. Ama aralarnda bu
trife uyan birini o anda te his edemedim. E er von Lichtenberg'in kehneti tutarsa,
bu adam ya hi tanmad m ya da tanyp da kendisini imdiye kadar bana d man
olarak bilmemi oldu um bir kimse olmalyd.
Von Lichtenberg ile ba ka konularda bir mddet daha sohbet ettikten sonra
saat 16.00 ya do ru msaade istedim. Ayrlrken bana sarld: "Farkndaym; sizi zdm. Dostum. Ama Allah'n takdrinden ba kasnn vukuu mmkn de ildir. Buna
zten siz de en az benim kadar man ediyorsunuzdur. Onun iin ltfen artk zlmeyiniz!" dedi.
Von Lichtenberg'den ayrldktan sonra keyfim iyice kam olarak bir marketten ak am nevlemi dzp otele vsl oldum. ki aspirin alarak kafay vurup yattm.
Saat 20.30 dolaylarnda uyand mda karnm ackm t. Odamda ak am yeme imi i tahsz, isteksiz, lf olsun diye yedim. Ge vakte kadar okudu um kitap ve
walkman'imden dinledi im mzik de kubziyetimi da tmad. O gece, mtadmn
aksine, srekli blnen skntl bir uykum oldu.
Ertesi gn Uluslararas Atom Enerjisi Ajans'ndaki toplant ve temaslarmdan sonra ak am vakti otele dnp stm de i tirdikten sonra ve Sefret'in yolunu
tuttum. Benim Sefret'e vsl olmamn akabinde di er konuklar da geldiler. al ma
kapasitesini ok takdir etti im eski bir brokrat olan bu Devlet Bakan, ne yazk ki,
siys kudret tutkusu aklnn drt fersah tesinde trsa kalkm olan bir kimseydi.
Aklnn ve temkininin bu tutkunun nne gemesi ise maalesef mmkn grnmyordu.
Kendisiyle hi bir organik ba mz olmad hlde, f trihinde, arzularn bana dikte ettirmek iin yldrma, izole etme ve thmet atnda brakma politikalarna
ba vurmu olan bu zt Trkiye Atom Enerjisi Kurumu personelinin bir blmnn
isys inanlarndan dolay benim tarafmdan "temizlenmesini" istiyordu. Ben ise
kendisine gnderdi im ifh mesajda: "Kendilerine verilmi olan resm grevleri
77

"ernobil Komplosu"

engellemek hussunda bahne olarak kullanmadklar srece, miyetimdekilerin din

ve siys inanlarnn bir vicdan meselesi oldu unu; ve bunlarn beni, Trkiye Atom
Enerjisi Kurumu ba kan olarak ilgilendirmedi ini; ama e er byle bir yola tevessl
edenler zuhur ederse de beni ilgilendirebilecek olann yalnzca ve yalnzca Memur
Disiplin Ynetmeli i oldu unu" kendisine bildirmi tim. Ondan sonra da aramzdaki
ipler zhiren zhiren kopmu tu.
Kar la mamzda Devlet Bakan benim elimi istemeye istemeye skt.
Sefrette bulunmam, ikr ki, btn keyfini karm t. ri ve mlhham cssesindeki kan dola mn tanzim eden basn, yznn sar nlara has ince derisini sanki kzla boyamak istermi gibi, bir anda btn kann yanaklarna sevketmi ti.
Yemekte resm protokol srasna gre Devlet Bakan 1. konuk, Ba bakan'a
do rudan do ruya ba l olmam hasebiyle Ba bakanlk Mste aryla ayn dzeyde
bulunmamdan dolay bana 2. konuk, Kltr Bakanl Mste arna 3. ve TRT Genel
Mdrne de 4. konuk olarak yer gsterildi. Devlet Bakan herhlde bu yerle im tarzna ve 2. konuk olarak muamele grmeme de bozulmu tu ki yemek boyunca Sefirin
btn kibar, zarif ve ne e ihds edici konu masna hi katlmad, somurtup durdu.
Nedense bu, sa mda oturan TRT Genel Mdrnn de keyfini karm t. Benim
kendisiyle btn samim mkleme te ebbslerim bu ztn kibrinin ve azametinin
duvarna arpp akim kald. Kltr Bakanl Mste ar ise olup bitenin farknda deildi. Zten mevkiini iyice hazmetmi oldu unu izhr eden bir zerfete, grgye ve
olgunlu a shipti. Bu bakmdan sofrada btn sohbet, Devlet Bakan ile TRT Genel
Mdr somurutup dururken, Sefir ve Kltr Bakan Mste ar ile benim aramda
geti.
Yemekten sonra byk salona geildi inde toplulu a katlan daha ba ka zevt
da oldu. Bu arada Devlet Bakan gyet zoraki bir tarzda aydaki radyasyonun son durumunu sordu. Yz hl kpkrmzyd. Bir sre sonra Sefir ile Sefret Mste arlarndan bzlar ve birka yksek memurun Bakann etrafnda ayakta bir grup olu turduklarn gzledim. Ben ise onlarn kar larndaki bir kanapede Ankara niversitesi'nden kymetli bir trih profesrnn "Ermeni Meselesi" hakkndaki tahlilini can
kula yla dinlemekteydim. Bu arada, Devlet Bakannn yanndakilere belli belirsiz
beni i ret etmekte oldu unu gz ucuyla farkettim.
Ben ved edip de ayrlrken Sefir bana kar ilk defa olarak donuk, d nceli
ve briz bir biimde mesfeliydi. Yemek ncesindeki ve yemekteki ne esinden ve
samimyetinden zerre kadar iz kalmam t. Gzmden kamayan tedirginli ini de btn diplomatl na ra men gizleyemiyordu,
Ertesi gn tekrar Sefret'e u radm. Sefire hem bir gn nce katlm olduum toplantlar ve yapt m temaslar hakknda bilgi vermek hem de, ertesi gn Ankara'ya avdet edece imden, ved etmek istiyordum. Bana, kendisinin ok me gl
olmas hasebiyle, beni kabl edemeyece i bildirildi. imdiye kadar asl mruz kalmam oldu um bu muamele beni krd. Dn ak am muhakkak bir eyler olmu ve
birileri Erdem beyin kula na hakkmda bir kar suyu karm olmalyd.
78

"ernobil Komplosu"

Sefretten byk bir zntyle ayrldm. Prinz Eugen Strasse'de henz seksen
metre kadar yrm tm ki yksek rtbeli bir Sefret memuru arkamdan ko arak
bana yeti ti. Bir gece evvel sz konusu grupta Devlet Bakannn konu masna hit
olan birinden bana bir haber ve uyar getirdi. Devlet Bakan o gece yanndakilere beni gstererek aynen yle demi : " u herifi gryor musunuz? Bu herif Trkiye Atom
Enerjisi Kurumu'nda 400 (drtyz) komnisti(!)8 koruyan gizli(!) bir komnisttir(!).
Daha nce bu herifi attrma a muvaffak olamam tm. imdi arkasna9 tekmeyi vurduraca m".
Bu ifdedeki, bir Devlet adamna yak mayan zerfet yoksunlu unu bir tarafa
braksak bile 627 ki ilik bir Devlet kurulu u olan Trkiye Atom Enerjisi Kurumu'nda
400 komnistin bulundu u iddiasndaki arpk rh hleti ok ilgi ekicidir.
Bu olayn zerinden 4 ay gemeden 6 Nisan 1987 Pazartesi gn Trkiye Atom Enerjisi Kurumu ba kanl ndan azledildim. Basn ve yabanc ajanslar bu azlimin ernobil kazsndan sonra Trkiye'yi etkilemi olan radyasyon olay yznden
oldu u rtkanl n yaptlarsa da 9 Nisan 1987 gn T.B.M.M.nden ayrlrken gazetecilerin: "Yksel zemre'yi grevden radyasyon yznden mi aldnz?" sorusuna
muhtab olan Ba bakan Turgut zal, kesin bir tavrla: "Hayr. Profesr zemre grevinden radyasyon yznden alnmam tr" dedi. Basnn btn srarlarna ra men
konuya aklk getirecek ba ka bir ey de sylemedi.
Heinrich von Lichtenberg'in kehneti btn ayrntlaryla gerekle mi ti.
Azlimin bana 6 nisan 1987 Pazartesi gn saat 16.30'da tebli edilmi olmasna ra men 7 Nisan 1987 Sal sabah ngiltere'nin Radyo ve Televizyon Kurumu olan BBC'nin Trkiye saatiyle 06.45'deki haber blteninde azlimin btn Dnya'ya
duyurulmas ve o gn btn gn boyunca ve geceleyin btn BBC haberlerinde bunun fl haber olarak tekrarlanmasnn yorumunu da hl realist bir biimde yapabilmi de ilim(!). Trkiye Atom Enerjisi Kurumu'nun kuruldu u 1956 trihindenberi
o gne kadar toplam 17 Ba kan de i tirmi olan bu Kurum'un benden ba ka hangi
Ba kan grevden alnd nda, BBC gibi cidd bir yayn kurulu u bu olaya haberlerinde yer vermi tir? Bu sorunun do ru cevabn isbetle tesbit etmek hussunda irde
shibi diryetli Devlet adamlarmz zuhur etti i vakit Trkiye Atom Enerjisi Kurumu
gerek grevini huzurla yapmasna msaade edilen huzurlu ve istikrarl bir te kilt
olacaktr.

***

8
9

Trkiye Atom Enerji Kurumu'nda o trihte istihdam edilmekte olan personelin toplam says 627 idi.
Edebim, bu kelimenin yerine kullanlm oldu u bildirilen mstehcen kelimeyi aka yazma a msait de il!

79

"ernobil Komplosu"

E2
2
2
!@ #

"2 42"2 =
@AB?3 >D G
) @ABD,

Radyasyonlu ay in Alnan nlemler

Ekim ay yakla tka Trkiye Atom Enerjisi Kurumu'ndaki yakn mes arkada larmn ve benim gerginli im de artyordu. Artk aymzn da radyasyonlu olduunun aklanmasna az zaman kalm t. Yeni ay rn i lenmi ; standart otuzar kiloluk torbalarna yerle tirilmi ; depolara istif edilmi ; paketlenip piyasaya srlece i
zaman bekliyordu.
Srekli alnan numneler zerinde yapt mz lmler, ay-Kur'da paketlenmeyi bekleyen yakla k 140.000 ton yeni rn kuru aydaki radyasyonun dzeyinin 0 il 89.000 Bq/kg oldu unu gstermekteydi. Fakat maksimum radyasyon dzeyini ifde eden bu 89.000 Bq/kg'lk aylarn mikdar fevkalde azd. Arkada larmz,
lmlerinin sonularna gre, yeni rn kuru aydaki ortalama radyasyon dzeyinin
25.000 Bq/kg civarnda oldu unu sylyorlard. Ayrca ay-Kur'dan edinilen bilgiye
gre de ay-Kur'un elinde henz daha piyasaya srmemi oldu u 50.000 ton kadar
da 1985 rn radyasyonsuz kuru ay bulunmaktayd.
Aslnda kuru ayda 25.000 Bq/kg dzeyindeki bir radyasyonun korkulacak
hibir yan yoktu. Bu dzeyde radyasyon ieren ayn sa lk asndan bir tehlike olu turmas iin mesel bir nkleer santralde al an bir kimsenin bir yl boyunca her
gn 0,5 kg kuru ay tketmesi gerekmekteydi. Bununla birlikte konu hassas ve halk
nezdinde s-i istiml edilme e yatknd. TAEK'in ise ernobil kazsnn ortaya kard kriz ve tedirginlik ortamnda ne kalkp da vatanda lara radyasyon dersi verme e mecli vard ve ne de buna te ebbs etse bile e itli mahfeller bunu onun yanna brakrlard.
Bir yandan Basn'n belirli bir kesimi, benim her syledi imi kat bir nyargyla yalanlamay ve beni a a lamay yalnzca bir fazlet de il ayn zamanda da ulv
bir cihd mertebesine ykseltmi oldu u bir tutum iindeydi. te yandan da rivyete
gre bir sayn Bakan, yukarda da belirtmi oldu um gibi, grevini uurla yapan ve
Devlet'e sz gelmemesi iin kendini kalkan klan benim gibi bir kimsenin halkn huzurunda yaptklarnn hesabn vermemesi ve halkn enformasyonsuz kalmas iin
Devlet'in televizyonunda bana kat bir ambargo uygulatyordu. Ve ba msz bir kurum oldu u sylenen TRT'nin ba ndaki zt da naslsa buna boyun e iyordu. Bu durumda bana ve Trkiye'nin ernobil ilesi'ni birlikte ekti im btn arkada larma
btn bu densizliklerin arkasna bir tekme atarak grevimizi o na kadar nasl vicdn huzur ve kanaat-i kmile ile if etmi isek ayn ekilde ifya devamdan ba ka bir
ey kalmyordu.

80

"ernobil Komplosu"

Basn bizleri tezyife devam edebilir, pek sayn bir Bakan TAEK'in Devlet'e
ve vatanda larna ne kadar uurla hizmet etti inin rtl kalmas iin TRT'ye ambargo koyabilir, Hkmet'teki bir sayn Bakan da komnist oldu um iftirsyla beni eleyip yerime kendisine kul olacak bir robot yerle tirmenin ince hesaplar iinde olabilirdi. Ama Devlet'in yksek kademelerinde de, Hkmet'te de, brokraside de ve en
nihyet halkda da (skt iinde olsalar bile) TAEK'in bilimsellikten kesinlikle dn
vermeyen, cidd, vakur ve diryetli tutumunu takdr edenlerin o unlukta oldu una
man ediyorduk. Ve her eyin tesinde de, dil ve her eye hid olan Cenb- Hakk
vard ki en mitsiz, en bunalm zamanlarmzda O'na iltic ederek huzur buluyorduk. Bu da bize yetiyordu!
Tekrar ay konusuna dnecek olursak, yakn mes arkada larmla birlikte
kuru ay iin muhakkak bir "tretilmi mdhale dzeyi" retip iln etmek ve bu
mdhale dzeyinin gerektirdi i nlemleri almak konusunda fikir birli ine vardk.
Avrupa Ekonomik Toplulu u, bu gibi nkleer kaz hllerinde de il normal
zamanlar bile sulu bir gd maddesi olan st sz konusu oldu unda hmile kadnlar
ve bir ya ndan kk bebekler iin 370 Bq/litre ile ifde edilen bir tretilmi mdhale dzeyi vaz etmi bulunmaktayd. Yni AET, fazladan hibir nlem almakszn
ve gnl rahatl ile, litresinde 370 Bq'lik bir aktivite bulunan st gerek hmile vatanda larnn gerekse bir ya ndan kk bebeklerin imesinde hibir mahzur
grmyordu. Hlbuki AET lkelerinde ki i ba na st tketimi kilolarla ifde edilmektedir.
Biz de dem hlindeki ay iin tretilmi mdhale dzeyini, yalnzca hmile
kadnlar ve bir ya ndan kk bebekler iin de il fakat 55 milyonluk Trkiye'nin
btn vatanda lar iin, 370 Bq/litre (yzyetmi bekrel/litre) olarak kabl ettik.
Mesele imdi, "Trk usl demlenmi ayn deminin litresinde 370 Bq'den az radyasyon bulunmas iin acaba kuru ayn bir kilosunda bulunmas gereken maksimum
aktivite ne olmaldr?" sorusunun cevbn verme e kalmaktayd. Bunun iin gerek
stanbul'da gerekse Ankara'da pekok kahvehnenin ocaklarnda incelemeler yapan,
istatistikler tutan elemanlarmz tesbitlerini lboratuvar artlarnda da tekrarlayp lerek Trk usl demlenen ayn deminin bir litresinde 370 Bq'den az radyasyon
bulunabilmesi iin, kuru ayda bulunan radyoaktif sezyum izotopunun tmyle
deme gemi olmas varsaym altnda bile, kuru ayn kilosunda 12.500 Bq'den az
radyasyon bulunmas gerekti ini tesbit ettiler.
Bir nceki yln kuru ay tketim rakkamlarna bakld nda 1986-1987 kuru
ay rn dnemi iin tketimin en ok 110.000 ton olmas beklenmekteydi. Bu ise
Trkiye genelinde ki i ve gn ba na ortalama tketimin 5,5 gram kuru ay olmas
demektir.
Bir insann 12.500 Bq/kg'lk kuru aydan hareketle hazrlanan demden radyasyon sa l asndan zarar grebilmesi iin ICRP normuna gre bir yl boyunca
her gn 2 gaz tenekesi kadar yni 34 litre (Dikkat! ay de il!) dem imesi gereklidir.

81

"ernobil Komplosu"

WHO normuna gre ise bir yl boyunca her gn 3,4 litre demden fazla imemesi lzmdr(!).
Btn bu sonular, radyasyonlu ay dolaysyla koparlm olan amatann ne
kadar anlamsz oldu unu gsterme e yeter de artar bile!
imdi btn mesele TAEK'in aylara mdhalesinin nasl icra edilece ine kalyordu. Bunun iin en uygun ve en isbetli yntemin mdhalenin aylarn paketlendi i yerlerde yaplmas oldu unda gr birli i hsl oldu. ay-Kur'un Rize'de,
Ankara'da Elmada 'da ve stanbul'da Bykdere'de olmak zere kuru ay paketleme fabrikas vard. Fakat zel sektrn paketleme fabrikalar bir hayli da nkt ve
bunlarn sat larnn hacmi de btn ay tketiminin % 1'ini gemiyordu. phesiz ki
kuru aylarn paketlenmesi safhasnda mdhale ederek, gerek ay-Kur'u gerekse
zel sektr denetlemek ve srekli kontrol altnda tutmak hussunda TAEK'in ok
zel bir yetkiyle donatlm olmas gerekmekteydi. Bu yetki de ancak Hkmet'ten
ne et edebilirdi.
Bu durum Trkiye Radyasyon Gvenli i Komitesi Ba kan ve Sanyi ve Ticret Bakan sayn Chit Aral'a ayrntlaryla takdm edildi. O da 31 Ekim 1986 gn
NAEM'de Trk mhendis ve bilim adamlarnn byk bir ba ars olan, tmyle
yerli imalt "Nkleer Yakt Pilot Tesisi"nin al treni mnsebetiyle stanbul'da
bulundu u srada kuru aylarmzn bir mikdar radyasyon ierdi ini ama bu durumun
end eye mahal bir taraf olmad n gazetecilere aklad. Bu aklamann hemen
akabinde de Trkiye'nin ernobil ilesi'nin 1990'a kadar srecek olan son perdesi
ald; ve bir bardak ayda mthi bir frtna koptu!
Dezinformasyon Mekanizmas
Gene Devreye Giriyor
Bakan'n aklamasndan hemen sonra gazeteler radyasyonlu ayla a r ilgilenme e ba ladlar. Fakat radyasyonlu ay krizini esas trmandran olay ay-Kur ynetiminin, 7 Temmuz 1986'da Resm Gazete'de yaynlanm olan kararn aksine hareket ederek, TAEK'e radyasyon kontrol yaptrmadan 50 ton kadar yeni rn kuru
ay Almanya'ya ihrc etmesi oldu. Bu aylar Almanya'da lboratuvarlar tarafndan
analiz edilince ortalama 25.000 Bq/kg kadar bir radyasyon ierdikleri anla ld. Bir
AET lkesi olan Almanya bu ay, radyasyon dzeyinin gd maddelerinin ithli iin
kabl edilmi olan 600 Bq/kg snrnn stnde olmas hasebiyle, enterne etti. Alman
gazeteleri de byk bir amata kopard. Bu, tabi, bizim basnmzn da ok i ine geldi. Ve Basn, radyasyonlu fndk krizindekinden ok daha iddetli bir biimde, bana
yklenme e ba lad.
Basnn bu yklenmesi nezket ve temkin snrlarn oktan a m ; tam bir
tezvirat ve sulama eklini alm t. "Sen radyasyon yoktur dedin. Ama bak Almanlar
ayn bile radyasyonlu oldu unu kantladlar" diyorlar, beni vatan hinli i ile ithm
ediyorlard. Beni istifya davet edenler o alm t. Sosyal Demokrat Halk Parti'nin
Genel Ba kan olan Prof.Dr. Erdal nn'nn e i Sevin hanm dahi Cumhuriyet ga82

"ernobil Komplosu"

zetesine verdi i demete: "Birilerinin TAEK Ba kan'na istif diye bir messese bulundu unu hatrlatmas gerekir" diyerek TAEK Ba kanl 'nda bulunmam hussundaki end esini dile getirmi ti.
Oysa istif messesesi bana hi de yabanc bir messese de ildi. Vicdan huzur ve kanaat-i kmile ile al amayaca m anlad mda, her i ten muhakkak istif
etmi imdir. O zamana kadar: 1974'de TB TAK Bilim Kurulu yesi iken, 1982'de
TB TAK Bilim Adam Yeti tirme Grubu Yrtme Komitesi yesi iken, 1982'de
stanbul niversitesi Fen Fakltesi Dekan iken ve 1984'de Borusan Boru Sanyii
A. . Genel Mdr iken hep bu sebepten dolay istif etmi tim.
Ama burada istifm gerektiren hibir sebep olu mu de ildi: 1) TAEK'deki
yakn mes arkada larm ve radyasyon konusunda canla ba la, nefis fergati ile alan arkada larm ve bunlara destek olanlar hrikulde bilgili ve bilinli bir ekip olu turmakta ve benimle byk bir henk iinde al maktaydlar. 2) Hkmet, TAEK'in
ernobil kazsnn ilesini ekerken kar la m oldu u btn engellerin a lmasnda
fevkalde anlay l ve m killeri halledici davranyordu. 3) Vicdnm hibir ilm eksikli in, uzmanlarmla m verede kusur etmenin, isbetsiz bir kararn ya da tedbirsizli in mnev ykn ta myordu. Bundan dolay da Cenb- Hakk'a her n hamd
ediyordum. Eh ernobil kazsn karan da ben de ildim ya! Ama Basn, zellikle
bu ay meselesi dolaysyla, sanki ernobil kazsnn tek sulusunun ben oldu umda
ittifk etmi gibiydi.
Bu sralarda, stanbul niversitesi Cerrahpa a Tp Fakltesi'nden stanbul'da
yaynlanan .... dergisi muhbirlerinin Kadn Hastalklar Blmndeki hademelerden
bazlarna yeni do an alt parmakl, sakat ya da tav an dudakl ocuklar varsa bunlarn resmini ekebilmeleri iin 100.000 TL (yakla k 160 $) r vet teklif ettiklerini istihbr etmi tik. Kez gene stanbul'da baz jinekologlarn hmile kadnlar "ocu unuz sakat do ar" diyerek evhamlandrp krtaja zorladklar ve hatt bir jinekoloji
profesrnn sekiz aylk bir cenini bile byle bir evhm sonucu sezaryenle alm olduklar e itli kaynaklardan ve zellikle de niversite evresinden kula mza kadar
geldiydi.
Bunlarn hemen akabinde de Basn'n o belirli kesimi ne kadar tav an dudakl,
alt parmakl, parmaklar biti ik ya da hilkat garbesi yeni do mu bebek varsa resimleriyle ve bilimsel (!) aklamalaryla sayfalarn ssleme e ba ladlar. Basn'n o kesimine gre btn bunlarn hepsi de radyasyon kurban ocuklard ve tek
msebbibleri de bendim.
Trkiye'de o yllarda ylda 1.600.000 ocuk do maktayd. Bunlarn onda biri
yni 160.000 kadar ise zrl olarak do uyordu. Bu ocuklar: ya 1) yakn akraba
evlilikleri, ya 2) hmilelik esnsnda alnan yanl illar, uyu turucular, a r alkol
vey sigara, ya 3) hmilenin mruz kald zehirli gaz vey maddeler, yhut 4) darbe
vey sadmeler sonucu zrl do maktayd. ernobil kazs dolaysyla o trihe kadar alnm en ok 25-60 mRem kadar fazladan bir radyasyonun ise ocuklarn ucbe
do masna sebeb verdi i ne grlm , ve ne de ilmen ispatlanm t.
83

"ernobil Komplosu"

E er bu kadarlk bir radyasyon btn hmile kadnlarn ocuklarnn hilkat

garbesi zrl ocuklar olarak do malarna sebep olsayd, bu takdrde, Uluslararas
Radyasyondan Korunma Komitesi tarafndan nkleer santrallerin bir ylda 5.000
mRem (be bin miliRem) kadar radyasyon almalarna msaade edilen btn kadn
personelinin hepsinin ocuklarnn hilkat garbesi olmas gerekmez miydi?
60 mRem'lik bir radyasyon dozu bir hostesin stanbul-Londra- stanbul gzerghnda bir ayda yerden 10 km ykseklikte ald kozmik radyasyonun dozu kadard.
E er bu kadarlk bir radyasyon dozu gerekten de btn hmile kadnlarn ocuklarnn hilkat garbesi olmasna sebeb olsayd, bu takdrde, Dnya'daki btn hosteslerin
ocuklarnn hilkat garbesi olmas gerekirdi.
stanbul'da ya ayan bir kimse do al kaynaklardan tr ylda 66 mRem'lik bir
radyasyon dozu alr. Buna kar lk Erzurum'da ya ayan bir kimsenin do al kaynaklardan tr bir ylda ald radyasyon dozu 176 mRem ve Sivrihisar'da ya ayan bir
kimsenin de do al kaynaklardan ald yllk radyasyon dozu 374 mRem'dir. E er 50
mRem'lik bir radyasyon dozu fark btn ocuklarn hilkat garbesi olarak do malar
iin yeterli sebep olsayd, bu takdrde, btn Erzurumlularn da Sivrihisarllarn da
yzyllardanberi hep hilkat garbesi olarak do mu olmalar gerekmez miydi?
Btn bunlar pe imi brakmayan ve hemen hemen her gn benden aklama
bekleyen gazetecilere ak ak sylyordum. Ama sylediklerimin hibiri gazetelerde kmyordu.
Kimleri Tedirgin Etmi im?
Bu sralarda Bbli'deki arkada lardan bana bir haber geldi. Szan bilgilere
gre arkada larm: 1) beni takip etmek ve sk trmak zere, Basnn gzbebe i saylan 3 dev (!) gazetecinin grevlendirilmi oldu unu, ve ayrca da 2) bir gazete tarafndan zel hayatmdaki atlaklar ara trp tesbit etmek zere (bir de il) iki ekip
olu turulmu oldu unu bildiriyorlard.
All h, All h! Ben bu kadar nemli adam mydm ki Basnn devi (!) benim
a m yakalamak zere grevlendirilmi olsun? Ve kez bir gazete de zel hayatmdaki atlaklar(!) tesbit etmek zere iki ekip olu turmu olsun? Elhamdlillh!
zel hayatmda bir atlak yoktu ama, gerekten de arkada larmn istihbrat do ru
ise, bu tarz d np hareket edebilen Basn mensublarnn meslek sorumluluklar ile
ahlklarnn birbirini tamamlayan bir manzara arz etti ini iddia etmek bir hayli
m kil olacakt!
Do rusu ilk nce arkada larmn bu istihbratnn sdece bir tevtre ya da
yanl bir de erlendirmeye dayand n d nm tm. Bununla beraber a a da anlataca m birka olay arkada larmn istihbratnn asl bir hayal rn olmad na dellet etmektedir.

84

"ernobil Komplosu"

Bu hdiselerden be ay kadar nce bir yayn kurulu undan karacaklar

bir kitapta benim biyografime de yer vereceklerini bildiren ve biyografimle ilgili olarak gnderdikleri bir formleri eksiksiz doldurmam ric eden bir mektup alm tm.
Mektuba ekli formlerin: benim nerede do du umu, hangi akademik dereceleri hangi trihlerde ald m, ne gibi idr ve ilm grevlerde bulunmu oldu umu, eserlerimi ve bildi im yabanc dilleri, evli olup olmad m ve ocuklarmn saysn soracak
yerde sanki hakkmda (en st dzeyde gvenlik soru turmas demek olan) Kozmik
Soru turma yaplyormu havas veren, fevkalde ayrntl, aile kt m kartan,
sa lk asndan gemi imi en ince ayrntsna kadar aydnlatmak isteyen ve ki inin
kendisinden ba kasn ilgilendirmeyen her trl temyl, his ve d ncelerini de deip ortaya karmaya ynelik bir manzara arz etti ini grnce i killenip buna cevap
vermedimdi. Ama durumu bir de bu gibi durumlar benden daha iyi de erlendirebilecek profesyonel kimselere sordurdumdu. Bunlardan gelen cevap bu mektuba cevap
vermemekle son derece isbetli davranm oldu umu, zir genellikle yabanc istihbrat servislerinin Trkiye'nin potansiyelini ksa yoldan ve masrafsz bir biimde
ortaya karmak zere zaman zaman bunun gibi bir yolu setiklerini ifde etmekteydi.
Ankara'da istihbrat i lerinde kula delik bir dostum ise, ba ta ngiliz Bykelili i olmak zere baz yabanc bykeliliklerin hakkmda ok ayrntl zel bilgi
toplamakta olduklarn dolayl olarak istihbr etti ini bana bildirmi ti. Ba langta
ben bunu da, e er gerek ise, anlamsz ve de mantksz bir tedbir olarak grdm.
nk herhangi bir Devlet srrna vkf bir idreci ya da btn Dny'y alt st edecek bir teknolojiye hkim bir bilim adam de ildim. Alt taraf atom enerjisini sulh iin kullanan, yeteneksiz adamlarn i e alnmasna ve TAEK'deki de erli kimselerin
de atlmasna kar kt m iin yksek brokrasinin kesinlikle i'tibr etmedi i bir
kurumun ba nda hasbelkader nbette bulunan ve Trkiye'nin ernobil ilesi'ni 24
saat zerinden 24 saat ya ama a mahkm bir teknokrattm.
Bu sralarda, istif etmek sretiyle ayrlm oldu um stanbul niversitesi
Fen Fakltesi Dekanl 'ndaki halefim ve azz dostum ( imdi rahmetli) Prof. Dr. Metin Bara'dan bir telefon aldm. Metin Bara bir gazeteden bir hanm gazetecinin kendisini telefonla aram ve nemli bir konuyu gizli olarak gr mek zere bir randevu
ric etmi oldu unu, randevuya bu hanm ile birlikte iki muhbirin geldi ini ve hanmn:
"Sayn Dekan; son gnlerde TAEK Ba kan Profesr zemre'nin sorumsuz
tutumuyla Trkiye'yi byk bir radyasyon tehlikesine srklemi oldu unu
ve bunun sonucu olarak da pekok ocu un hilkat garbesi olarak do du unu
muhakkak ki gazetelerden izlemektesiniz. Bizim istihbratmza gre bu adam ilmi olmayan, hayatta hep arkayla ilerlemi , pistonla profesr olmu ,
dinci ve gerici bir kimseymi . Gazetemiz byle bir ahs hakkndaki btn olumsuzluklar kamuyonun bilmeye hakk oldu una ve bu kimesenin bu mak mdan bir n nce uzakla trlmas gerekti ine inand ndan kendisi hakknda zel bir ara trma ekibi kurmu bulunmakta. Onun iin nce sizin bilginize
mracaat etmeyi uygun bulduk"
85

"ernobil Komplosu"

dedi ini syledi.

Metin Bara buna iddetli bir reaksiyon gstererek benim 34 ya nda ve ilmimin dzeyinin hakkyla profesr oldu umu, pekok yaynmn bulundu unu, 5 yabanc dil bildi imi, gerekten de dinime ba l samim bir mslman oldu umu, ama
dinimi hibir eye let etmedi imi, kimsenin vicdnna da vesyet taslamad m,
hatt kendisiyle 20 senedir dostlu umuz olmasna ra men kendisine bir kerecik olsun dinden bahsetmemi oldu umu, TAEK'in ba nda grevimi bihakkn yerine getirdi imden emn oldu unu ve gazetelerin benim hakkmdaki bu tezvrat kampanyasnn bir hakszlk oldu unu sylemi . Gazeteciler hi mid etmedikleri bu reaksiyon
kar snda fen bocalam lar ve apar topar Dekan'n yanndan ayrlm lar.
Metin Bara'ya bu dil ve mert reaksiyonu iin krnlarm arz ettim. Kendisine bu olayn, Ca alo lu'daki baz mihrklarn hakkmda bu amala ara trma ekipleri kurmu olduklar yolunda bana eri en bir istihbrat te'yid etmekte oldu unu ifde ederek ekmekte oldu um ile hakknda da bilgi verdim.
Son bir olay da 27 aralk 1986 gecesi saat 22.35 de ya adm. O gece Uluslararas Atom Enerjisi Ajans'nda yksek bir mevkide bulunan ok kymetli rencim
ve dostum Dr. Necmi Dayday misfirimdi. Ve bu ileli gnlerimde geni kltrl bir
dostla gncel konularn d nda fikir teatisinde bulunmak bana btn ilelerimi unutturmu tu.
ok keyifli ve muhabbetli bir sohbete dalm tk ki saat 22.35'i gsterirken telefonum ald. Ahzeyi kaldrdm ve telefondaki ile aramda yle bir konu ma geti:
- Alo; buyurunuz efendim!
- Ahmet Yksel sen misin? Ben C.....!
- Hangi C..... efendim?
- C..... ........." (Kar mda Ankara Tp Fakltesinden terk, Basn'n geimsizli i ve
ayya l ile me hr, kendisini dev aynasnda dev gibi gren, sonradan da Cumhurba kanlarndan birine dan manlk yapan, ve Sabatayc oldu u if edilen bir gazeteci vard ve bir hayli de sarho tu)
- Ne istiyorsunuz efendim?
- Ahmet Yksel sana bir sual soraca m. u anda Ankara'nn zerinde bir atom
bombas patlasa ne yaparsn?
- Fesbhnall h!
- Brak imdi fesbhnall h' da bana ne yapaca n syle! imdi ben istersem
hemen Amerikan Bykelili ine telefon eder, bunu nnda renirim.
- Baknz C..... bey mdem ki Amerikan Bykelili i ile bu kadar ili d lsnz,
do rudan oraya niye ba vurmuyorsunuz?
- Hayr, sen bana cevap verme e mecbursun.
- Kusura bakmayn efendim, benim her nne gelenin sordu u samasapan sorulara cevap vermek gibi k nn bir mkellefiyetim yok!

86

"ernobil Komplosu"

ve telefon yzne kapadm, fi ini de ektim. C..... .........'in provokasyonu ba arszlkla sonulanm t. Basn'n devi(!), yalnzca, bir strateji ve so ukkanllk ccesi oldu unu kantlayabilmi ti, o kadar!
Btn bu ileli gnlerde ok ndir olsa bile gene de baz kimseler gerek mektupla gerekse telefonla beni arayarak moral veriyorlard. Bunlarn iinde beni en ok
duygulandran, gene, bana A t' yazm olan ztn u mektubu oldu:
"Muhterem Profesr Ahmet Yksel Beyefendi,
Matbuatta ahsnza tecvzkrne sata malarn iddetini arttrd u gnlerde ltfen yalnz oldu unuzu zannetmeyiniz. Sesini karmayan amma sizin iin duc bir Milletin arkanzda oldu una inannz. Bu hissiyta tercmn olmak zere zt lnize u birka satr teberrken ve hrmetlerimle takdm eder, HAK'kn selmnn
zerinizde olmasn niyz ederim, Efendim:
Bir Ba kan ki adet haysiyyet bidesi,
Ahvl- etvryla olmu ilmin zbdesi.
Bu azm i de sanki HAK'dan alm bert,
Ahlk- ilmiyyesi nakzeder tezvirt.
Baldran erbetini ierken Sokrat gibi,
Koruyor vek rn, terk etmiyor edebi.
Ya da Halla m desem, Rzenlill h meslb,
Fehmeder bu ahlk sdece ehl-i kulb.
Chel horluyorken O'nu, s misli,
Skince beklemekte Rab'bna ittisli.
Asl bunca tezvirt sa'yini etmez mestur,
And olsun ki minnetle edilecek tahattur."
Sayn Chit Aral'n Fotosentez
Teorisi ve Radyasyon Kitap
15 Ekim 1986 trihi benim iin hrikulde skntl ve zntl bir gn oldu.
O gn yre im byk skntlar iinde kvranrken, miyane tbiriyle de, iki aya m
bir papucun iine girdi. E im o sabah stanbul niversitesi Cerrahpa a Tp Fakltesi
Hastahnesi'nde, ileli i lerimin insafsz yo unlu u yznden erteleye erteleye rizikosunun artmasna sebep oldu um ve neticesi de pe inen kestirilemeyen a r bir ameliyat geirecekti. Saat 11.00 de stanbul Teknik niversitesi Nkleer Enerji Enstits'nn kurulu unun 25. yldnm dolaysyla Bakan ve Trkiye Radyasyon G87

"ernobil Komplosu"

venli i Komitesi Ba kan Chit Aral'n da katlaca bir tren yaplacakt. Bana da
Enstit'nn kurulu undan i'tibren 12 yl ders okutup Master tezleri idre etmi olmam, Enstit yaynlar arasnda 3 te'lif ve 6 tercme kitabmn ve bir o kadar da orijinal ara trmamn yaynlanm olmas, ayrca uzun seneler Ynetim Kurulu yeli ini
de if etmi olmamdan dolay bir krn plketi verilecekti. leden sonra da
NAEM'de koordinasyon toplantsna katlmam gerekiyordu.
Kendilerine ok ey borlu oldu um azz ve kymetli dostlarm Prof. Dr. Derin Ksebay ile Prof. Dr. Ylmaz Kafadar'n (o zaman ikisi de doentti) birlikte gerekle tirdikleri ameliyatn ba arl gemi oldu u mjdesini Ylmaz Kafadar'dan alr
almaz Derin Ksebay'a te ekkr etmek ve e imi grmek frsatn bile bulamadan
hastahneden ayrlp . T. . Nkleer Enerji Enstitsne ko tum.
Enstitye geldi imde mersim ba lam t. Bakan Chit Aral krsde radyasyonun yararlar ve zararlar hakknda bilgi veriyordu. Ancak bir mddet sonra klorofilin fotosentezinin C-14 (karbon-14) radyoizotopu aracl yla nasl yapld na(!)
dair bir teori ileri srd zaman mersim salonunda belirgin bir dalgalanma oldu.
Pekok profesr ve zellikle de stanbul niversites'nin Fen ve Kimya Fakltelerinin
eski dekan Prof.Dr. Ali Rza Berkem e ilip bana bakarak bunun ne demek oldu unu
lisan- hl zere sordular. Bu durum beni ola anst rahatsz etti. Bakan'n konu masnn metnini hazrlayan ben de ildim. Hi phesiz O'nun bu orijinal teorisinin sorumlusu da, vassi de olamazdm.
Ancak "C-14 aracl yla fotosentez teorisi" gerekten de mersim salonundakilerin reaksiyonuna sebeb olmu tu. Mersime ara verildi i zaman herkes, gidip
infialini Bakan'a merte gsterecek yerde, sanki Bakan'n vassi benmi im de
ef'alinden ben sorumluymu um gibi eseflerini bana bildirdi. Kendimi Bakan'n "gnh keisi" gibi hissettimdi.
Bu, keyfimizi ola anst karan bir durum oldu. nk o na kadar Trkiye
Radyasyon Gvenli i Komitesi'nin al ma ve kararlarna gvenmi olan pekok
profesr hit olduklar bu durum kar snda gvenlerini birdenbire yitiriverdiler ve
maalesef Bakan'n gybnda da demediklerini brakmadlar.
Yakn mes arkada larm, kendisine, fotosentezin C-14 aracl yla gerekle ti ini iddia eden teorisinin yanl l n bildirmenin bu kritik dnemde TAEK iin
hi de isbetli olamyabilece i hussunda dikkatimi ektiler. Hatt stanbul'da bir arkada m: "Yhu, Nkleer Enerji Enstitsndeki mersimde senden ya l o kadar
muhterem ve diryetli Hoca var iken hibiri kalkp da Bakan'n dikkatini ekmedi de
O'nun dikkatini ekmek sana m kald? Hem bunu yapman u kritik dnemde ne kadar isbetli olur? Bu, senin O'na vaslik taslaman eklinde yorumlanp da bir reaksiyon do urmaz m?" dediydi.
Bakan Chit Aral'n bu teorisinin yanl oldu unu kendisine aka ifde etmekten ekinmi olmama bugn bile hl yanarm. Zir Chit Aral, maalesef, sz
konusu mersimdeki bu aklamasyla yetinmedi. Teorisini ieren bir de radyasyon
88

"ernobil Komplosu"

kitap yazd ve bunu btn Milletvekillerine da tt. Bylece bu teori daha geni
bir ktleye ve oradan hareketle de btn niversitelere kadar ula t. Bunun yaylmas,
Bakan hakknda, zellikle niversitelerden gelen reaksiyoner bir tavrn ve maalesef
ahs hakknda da yo un fakat abartmal ve netice i'tibriyle de anlamsz ve ucuz bir
ele tiri ve speklsyonun zuhuruna yol at.
T Nkleer Enerji Enstits'nn 25. kurulu yl kutlamasn tkib eden gnlerde bu sefer T'nn Maka'daki binsnn konferans salonunda ba ka bir konudaki
toplantya katlm tm. Toplant bitip de salondan ayrlrken, eskiden NAEM'de grev yapm ve kendisine de bilhassa yurt d nda doktora yapmaya gnderilirken epeyi himmetim gemi , ok daha sonralar da bir niversite'de Rektr Yardmcl na kadar ykselecek olan gen bir zt ile salonu terk etmekte olan Chit Aral'n iki
metre kadar arkasndaydm. Her ikisi de benim salondaki mevcdiyetimin farknda
olmam lard. Bu zt ses dzeyini kontrol edemedi i heyecanl bir sesle ve kelimelerinin stne bastra bastra: "Sayn Bakanm; Ahmed Yksel zemre bitmi tir, bitmi tir Efendim. Size TAEK'i toparlayacak bir kimse olarak XX hanm neririm. Hayal
krkl na u ramyacaksnz" demekte ve XX e er TAEK Ba kan olarak atanrsa
TAEK'in nasl bir atlm yapaca n ballandra ballandra anlatmaktayd. Bakan ise
bu neriye menf bir tepkide bulunmamaktayd. Beni fark edip de her ikisi de m kil
mevkide kalmasnlar diye onlardan geride kaldm. Demek ki TAEK'den azledilmem
iin Bakanlar zerinde baskc bir komplo filizlenmeye ba lam t bile!.
TAEK ay-Kur'un Paketleme Fabrikalarna Yerle iyor
TAEK Radyasyon Sa l ve Gvenli i Dairesi (RGD) uzmanlar, Ekim
1986 ba ndan i'tibren, ay-Kur"n Rize'deki paketleme fabrikasnda paketleme ncesi ay uvallarnn radyasyon dzeylerinin ok sr'atli bir biimde llmesi iin
nasl bir yntem izleyeceklerini tesbit etmek zere al malar yapma a ba lam lard.
Sonunda hzl lm almay sa layan bir dzen geli tirildi. Kalibrasyon al malar
tamamlanarak kalibrasyon e rileri tesbit edildi.
1985 yl kuru ay rnnden ay-Kur'un elinde 50.000 ton kadar radyasyonsuz ay bulunmaktayd. 1986 yl kuru ay rekoltesi de, e er hfzam yanltmyorsa,
140.000 ton kadard. Trkiye'nin i tketimi ise 110.000 ton civrndayd. Btn mesele: sfrdan 89.000 Bq/kg'a kadar e itli radyasyon dzeyleri iemekte olan 1986
rn bu 140.000 ton kuru ay ile 1985 rn radyasyonsuz 50.000 ton kadar kuru
aydan, en fazla 12.500 Bq/kg dzeyinde radyasyon ihtiv eden en az 110.000 ton civrnda bir harman elde etmekti.
Sa lk Fizi i'ndeki temel strateji, halkn olabildi ince mkul ve mmkn
bir ekilde gerekle tirilecek kadar az radyasyona mruz kalmasdr. Uluslararas
konsensse ship bu ilkeye ALARA lkesi denir. Bu, ilkeyi veciz bir biimde dile getiren ingilizce "As Low As Reasonable Achievable" kelimelerinden mlhemdir. Bu
ilke, harmanlama i lemi bitip de 12.500 Bq/kg'dan daha d k dzeyde ne kadar kuru ay elde edilmi se geriye kalan aylarn halka intik l ettirilmemesini gerektiri-

89

"ernobil Komplosu"

yordu. Bu da maalesef ileride, gerek Trkiye Atom Enerjisi Kurumu'nun gerek Trkiye'nin ba na byk bir g ile getirecekti.
Gerekten de ileride grece imiz gibi, benim azlimden sonra, bu arta kalan ve
yksek radyasyonlu denilen aylarn halka intik l etmemesi yni imhs iin gsterilen cehlet, diryetsizlik ve acz bir Avrupa lkesinde olsayd hkmetlerin d mesine bile yol aard. Bizde ise bu cehlet, bu diryetsizlik ve bu acz hem radyasyonlu
Trk ay imajn tam 5,5 sene gndemde tuttu (bu hussta yksek brokratlarmzn
ve Basnmzn belirli bir kesiminin sa'yi de, bu durumdan menfaat karan birilerinin
nezdinde(!) herhlde me kr olmu tur!) ve hem de, hayrettir, yalnzca iltifat ve i'tibr
grd! "RadyasyonluTrk ay maj" ise, yalnzca ve yalnzca, Avrupa'daki ay
pazarnn %80'den fazlasna ship bulunan ngiltere ile Hollanda'nn i ine yarayabilecek bir imajd.
Kasm 1986 ba nda TAEK'in ay-Kur'un Rize, Elmada /Ankara ve
Bykdere/ stanbul ay paketleme fabrikalarnda mdhale yetkisini hiz olarak
harmanlama al malarn kontrol etmesi izni kt. TAEK uzmanlar derhl al malara ba ladlar. Ancak TAEK'in bu tesislerde bu kontrol mekanizmasn kurmas hem
byk bir organizasyon gerektirdi ve hem de gerek idr gerekse psikolojik ynden
bir sr problemi de pe inden srkledi. Bu kontrol rutin hline gelinceye kadar, yni ilk 3-4 hafta iinde, epeyi sknt ekildi. Fakat her iki Kurum'un idrecilerinin iyi
niyet ve azimleri sayesinde bu zorluklar a ld ve sonunda rahat bir i birli i ve al ma temposu teesss etti.
lk paketlemeler esnsnda zuhur eden skntlar ve bu kontrol i inin ba langta do urdu u srt meler ve di er glkler yznden arada bir 20.000 Bq/kg'a
kadar varan radyasyon dzeyi dalgalanmalar oluyordu, ama aralk 1986 ba ndan
i'tibren paketlenen aylardaki radyasyon dzeyi kesinlikle 12.500 Bq/kg'n altndayd. Aradan kam olan 20.000 Bq/kg'lk aylarn ise sa lk zerinde kesinlikle
hibir zararl etkisi yoktu. TAEK, srf Devlet'e sz gelmesin diye, Avrupa Ekonomik
Toplulu u'nun tehlike durumlar ve di er zarur haller d nda hmile kadnlar ve bir
ya ndan kk ocuklar iin uygulad normlar btn Trkiye halkna uygulamak
iin bu kadar skntya girmekteydi.
Bu 12.500 Bq/kg'lk snr hesaplanrken, daha byk bir emniyet pay olsun
diye, karamsar davranlm ve radyoaktif sezyum atomlarnn tmnn deme geti i
varsaym kabl edilmi ti. Oysa demleme tekni ine gre deme geen sezyum
mikdar % 90 il % 60'a kadar inmektedir. Ayrca ayla alnan radyasyon da ayn
ak ya da demli iilmesine gre de i mektedir. Bu i'tibrla 30.000 Bq/kglk ayn
dahi hibir kt etkisi olamazd.

Ekonomik So uk Harp

90

"ernobil Komplosu"

Avrupa Ekonomik Toplulu u, radyoaktif sezyum hussunda gdlardaki gvenlik snrlarnn belirlenmesi iin 4 Eyll 1986'da bir uzmanlar toplants dzenlemi ti. Ama bu toplant sonunda:
AET uzmanlarnn gdlarda 30.000 Bq/kg'n altnda hibir nlem alnmasna gerek olmad n ve zorunlu mdhale snrnn da bahrat ve benzeri
gibi az tketilen gdlarda 300.000 Bq/kg'n stnde olmas gerekti ini
tesbit ve ifde etmi olmalarna kar lk AET siysleri (ve de zellikle ngiltere) Avrupa'daki fndk, ay, et ve st mamulleri pazarlarndaki paylarn
koruyabilmek iin AET'nin radyoaktif sezyum iin tretilmi mdhale dzeyinin ette de, ayda da, kekikte de ... 31.06.1986'da alnm olan karardaki de erde yni 600 Bq/kg'da kalmasna karar vermi lerdir.
Daha sonra gene AET uzmanlarnn AET Resm Gazetesinin 05.07.1987 trihli nshasnda, bu sefer, ithlt iin geerli snrlarn kat gd maddeleri iin 1.000
Bq/kg'a ve ay iin de 12.500 Bq/kg'a kadar ykseltilmesini tavsiye eden bir karar
yaynlanm sa da bu karar da yukarda belirtilmi sebepler yznden Avrupa Ekonomik Toplulu u Bakanlar Konseyi tarafndan tasvib grmemi ve iptal edilmi tir.
Bu 600 Bq/kg'lk snrn, nce byk haber ajanslarnn tahrk ettikleri bir haber saptrmas (dezinformasyon) olarak, ve sonra da di er ileti im ortamlarnn tek
kaynaktan idre edildi i intiban brakan bir propagandayla, kamuoyuna bir tehlike
snr imi gibi nasl empoze edilme e al ld ; daha sonra da radyasyonlu Trk
ay imajnn niin uzun sre gndemde tutulmak istendi i; bunun sonucu olarak da
Trk aynn Avrupa'ya ihrc imknnn hangi komplolar ile ortadan kaldrld ; btn bunlara bilerek ya da bilmeyerek kimlerin let ya da arac oldu u zerinde her idrk ve iz'an shibi Trk aydnnn derin derin d nmesi gerekir.
Meselenin bu erevede hibir bilimsel yan yoktu. Konu Avrupa pazarndan
potansiyel rakib eleyebilmek iin, stratejisi zaman zaman terr hatrlatan ekonomik
so uk harpdir. Ve, kabl etmek gerekir ki, bu strateji Trkiye'nin menfaatlerini baltalamak hussunda fevkalde ba arl olmu tur. Bunun syesinde:

Trkiye birka sene iin Avrupa'ya hi ay ihrc edemiyecek bir duruma

d rlm ,

ngiliz aylarnn Trk piyasasnda nemli bir paya ship olmas temin edilmi ;

Bu oyunlarn nasl oynand n bilen birisi olarak benim TAEK'in ba ndan u ya da bu ekilde elenmem temin edilmi ve

TAEK, her ynyle, 1987'den 1992'ye kadar 5 sene srecek olan bir atlete
mecbur braklm tr.

91

"ernobil Komplosu"

Ekonomik so uk harbin dayand ba lca yntem bilinmelidir ki

dezinformasyon yni "kitle ileti im aralar aracl yla haber saptrma, gerek olmayan haber yayma" mekanizmasdr. Ekonomik so uk harpte ktle ileti im aralar
bilerek ya da bilmeyerek "5. kolon" roln oynamaktadrlar. o u kere de bunlar,
farknda olmadan, halkn baz olaylar kar sndaki reaksiyonunu lmek konusunda
belirli mihraklarn letleri olurlar. Bu lm bir halkn zayf ve kuvvetli yanlarnn
ortaya konulabilmesi iin fevkalde nemlidir. Rakb bir lke iin en nemli unsur
rakbinin i huzurunu bozmak, yni politik dengesini destabilize etmekdir.
Radyasyon konusu yabanc lkelerin Trkiye'i destabilize etmek hussunda
ok iyi bir uygulama alan olmu tur. Ayn destabilizasyon pln erevesi iinde,
Mays-Aralk 1986 dneminde, Trkiye:

ernobil kazs sonucu Trkiye'nin radyasyondan etkilenmesinin do rudan kansere yol at ,

Do acak bebeklerin sakat ve hilkat garbesi olaca ,
Gdlardan alnan radyasyonun 50 yl iinde kansere sebebiyet verece i
(insanlarn hir mrlerini evhm ve end e iinde geirmeleri iin ne
eytan telkin!),
Rusya zerinde gelen yaban kazlarnn ve ulluklarn yenmemesinin gerekti i zir radyasyonlu olduklarndan kansere sebeb olacaklar,
Alminyum yemek kaplarnn kansere yol at ,
ehir suyundaki klorun kansere yol at ,
Lab'siz deterjanlarn kanser yapt

eklinde yo un bir yaynn etkisi altnda kald.

Amatr Radyasyoncular
ernobil kazsndan sonra hemen herkeste radyasyona kar bir ilgi uyanm t. Aydn saylabilecek kimseler, gzledi imiz kadaryla, ellerine radyasyon hakknda
ne geerse okuyorlard. Ancak radyasyon konusu ba lba na bir uzmanlk alan oldu undan, gene gzledi imiz kadaryla, okuduklar da maalesef hep havada kalyordu.
Radyasyon konusunda gerekten de sz syleyebilecek ve nlemler nerecek
bir kimse olabilmek iin, en azndan, radyasyonlarn:
1)
2)
3)
4)
5)
6)
7)

mhiyetini;
kkenlerini;
spektrumlarn;
e itli lm birimlerini;
lm yntemlerini;
llmelerini gerekle tiren cihzlarn yapsn, fiziksel prensiplerini,
kullanm ekillerini,
madde ile etkile melerini;
92

"ernobil Komplosu"

8) yararlarn;
9) zararlarn;
10) zararlarnn nne gemek iin gerekli olan teknolojik geleri ve hesap
yntemlerini;
11) canl hcre ile etkile melerini;
12) kansere ve di er bozukluklara yol ama risklerini ve bunlarn bilimsel
hesabn;
13) bir canl tarafndan absorplanan dozun llmesini ve bu dozu hesaplama yntemlerini;
14) lmcl radyasyon dozu dzeylerini;
15) asl mdhale dzeylerini;
16) tretilmi mdhale dzeylerini;
17) asl ve tretilmi mdhale dzeylerinin tesbitindeki farkl felsefeleri;
18) ICRP (Uluslararas Radyasyondan Korunma Komitesi), WHO (Dny
Sa lk rgt), ILO (Uluslararas al ma rgt), FAO (Gd ve Tarm rgt), IAEA (Uluslararas Atom Enerjisi Ajans), AT (Avrupa
Toplulu u) gibi uluslararas rgtlerin: I) asl ve tretilmi mdhale
dzeylerinin tesbitindeki tutum ve felsefelerini, II) bunlarn arasndaki
farklar ve nanslar, III) bu rgtlerin radyasyon ile ilgili yaynlarn;
19) ALARA lkesi'ni ve bunun gerektirdi i dengeli stratejinin temel ilkelerini; ve en nemlisi de
20) bir ki inin de il de, belirli artlar altnda, bir poplsyonun absorplad
radyasyon dozunun; ve
21) radyasyon riskinin hesaplanmas iin gerekli stratejiyi ve hesap yntemlerini
ok iyi bilmek gereklidir. Bunlar biribirlerine o kadar sk ba ldrlar ki ernobil kazs gibi ok ynl bir olayda bunlardan birini ihml etmek konuyu saptrmak ve
kavram karga asna yol amak iin yeter de artar bile. Bu i te iyi niyet yeterli de ildir. Mutlak konunun uzman olmak gerekir. E er akademik titri olup da ernobil
kazs dolaysyla bir sr yalan yanl ahkm kesenler bu konunun gerekten de
uzman olsalard o trihlerde Trkiye niversitelerinde bunlarn radyasyondan korunma konusunda yksek lisans ve doktora programlar am ve tezler idre ediyor
olmalar gerekmez miydi?
Nitekim ernobil kazsnn Trkiye zerindeki etkileri kar snda: 1) ok
hassasla an, 2) nyarg ile, TAEK'in mevcd bir tehlikeyi rtp de Hkmet'in emirlerini uygulayan ciz ve yeteneksiz bir Kurum oldu u vehmine kaplan, 3) bu konuda
aklama yapmak yetkisine ship tek kimse olan TAEK Ba kan'na ba vurmay hatrna bile getirmeden dedikodu ve vehimlere dayanarak hkm veren, ama aslnda
kendi alanlarnda fevkalde de erli olan o kadar ok bilim adam radyasyon konusunda o kadar samasapan beynatlar verip o kadar zrvalar rettiler ki bu davran n
kollektif bir paranoyaya ve histeriye dayanan boyutlar kar snda TAEK'de gerekten de irkilmekteydik.

93

"ernobil Komplosu"

ernobil kazsnn TAEK'e ykledi i ve ilk anda g slenip srtlanmas gereken sorumluluklarn altnda kamuoyunu da bilim adamlarmz da e itecek ne hlimiz, ne zamanmz ve ne de yasal bir sorumlulu umuz vard. Bunlar olmad gibi
bu ayr uzmanlk dalnn gere ini if ederek bir kadromuz da mevcd de ildi. Benim
dzenli olarak ajanslara, gazetelere ve TRT'ye verdi im beynatlarn ise kimisi Basn
tarafndan deforme edilmekte ya da hi yaynlanmamakta; kimisine de, bir Bakan'n
egoist drtsyle, TRT'de ambargo uygulanmaktayd. Bu durumda Dr. Feyzull h G.
Diner'in iirinde de isbetle tesbit etmi oldu u gibi bana ve hasbelkader benim ahsmda TAEK'e baldran erbetini vekarla imekden ba ka bir ey kalmyordu.
Trkiye'nin ernobil ilesi boyunca, benden beynat alma a gelmezden bir
gn nce bir ansiklopedide radyasyon hakknda okuduklar birka sayfa bilgiyle
kendisini lim-l ulem sanan chil ve de chil oldu unu dahi idrkden ciz nice gazetecinin kstah, provokatr ve echelce sorularn, tuzak(!) ve yorumlarn(!) sabr ve
metnetle kar lamak zorunda kalm tm. Sonradan bu gazetecilerin bir blm radyasyon konusundaki verimli al malar(!) ve yrekli(!) tutumlar dolaysyla Basn
kurulu lar tarafndan ktpiyoz dllerle dllendirileceklerdi.
Trkiye'deki gazetecilerin nemli bir kesiminin maalesef uzman olmadklar
konularda, genellikle, objektif haber vermek yerine karamsar yorum yapmak ve dolaysyla da sbjektif speklsyonlara kaymak gibi bir e ilime ship olduklar grlmektedir. Son yllarda, Trkiye'nin nfsunun sr'atle artmasna ra men, btn gazetelerin toplam tirajnn hemen hemen sbit kalm olmasnda bu yaygn tutumun belirgin bir rol var mdr acaba?
Bu arada biri Karadeniz Teknik niversitesi Fen-Edebiyat Fakltesi Fizik
Blm'nden imdi rahmetli olmu , di eri ise 19 Mays niversitesi Fen-Edebiyat
Fakltesi Fizik Blm'nden iki gzide retim yemiz, de i ik zamanlarda ve
biribirlerinden tammen ba msz olarak, bana birer mektup gndererek ernobil kazs sonrasnda Trkiye'de ki i ba na alnan radyasyon dozunu tesbit etmek zere
yapm olduklar hesaplarn sonularn bildirdiler.
Her ikisi de bilim adamna has titizlikle yararlandklar referanslarn listesini
yazlarnn sonuna ilve etmi lerdi. Buna gre ernobil kazsndan sonra geen yakla k 8 ay iinde, bu kaz dolaysyla, Trkiye'de ki i ba na d en radyasyon dozu:
birine gre 42 Rem(!) yni 42.000 mRem (milirem), di erine gre ise 67.000 Rem
yni 67.000.000 mRem idi. Yni, bu verilere gre, Trkiye'de hemen hemen kimsenin ya amamas gerekiyordu! Muhterem arkada larmzn hareket ettikleri veriler
de hesap yntemleri de yanl t. Hele biri beta radyasyonu iin geerli bir forml
gamma radyasyonu iin kullanm t.
Fakat sanrm en byk hat, bulduklar bu de erlerin hayat adan ne anlama geldi ini bilmemeleriydi. E er bilselerdi Trkiye'nin her kentinin biraz uza nda
bir atom bombasnn patlam olmas gerekti ine dellet eden bu doz de erlerini yazp bana gndermeden nce nerede yanl yaptklarn idrk etme e al rlard. Eh,
kendi dalnda ba arl ama radyasyon alannda gnde uzman olunaca n sanan
94

"ernobil Komplosu"

heveskr ve iz'ansz bilim adamlarmz byle olunca varn siz Basn'mzn bu konularda uzman olmayan, temkinsiz ve biraz da "Kk da lar ben yarattm!" havasndaki echel-i chel muhbirlerini ve k eba yazarlarn bir gz nne getirin!
Bu iki bilim adammza ben ahsen ok ey borluyum. drkimi uyandrp
beni daha fazla gnha girmekten korudular. Zir onlarn mektuplar nme
gelinceya kadar, ne yalan syliyeyim, gazetecilerin samalklarna ierliyordum, ama
bu iki misl gzm at ve Luka'ya Gre ncil'de haa gerilmi s misli: "Y
Rabbi, sen bunlar affet. Bunlar ne yaptklarn bilmiyorlar" dedim ve ok gnll
olmasam bile gene de hepsine haklarm hell ettim.

***

95

"ernobil Komplosu"

2
I
8

8
O J

TRT'nin Ambargosu Nasl Delindi?

Aralk

1986'nn ba laryd. Bir gn yayna yeni ba lam olan TV-2'nin Haber

Mdr Yardmcs olan Can Okanar telefon etti, ve: "Hocam, TV-2'de henz size
ambargo koymak hatrlarna gelmedi. Sizinle radyasyon konusunda bir mlkat yapalm m?" dedi. Kulaklarma inanamyordum. Ambargoyu delecektik! Bana ambargo koyanlar buna ne diyecekti acaba?
Nisan sonunda bir kere ve bir de Mays iinde 32. gn programnda ikinci kere TV'den hitb edebilmi tim. Bir kere de 3 Mays'da Edirne ve civrna radyasyon
indi inde halk uyaran ve alnacak nlemleri ieren bir bildirim yaynlanm t. Trkiye'nin, 2690 sayl k nn gere i, radyasyon gvenli inden tek sorumlusu olan Trkiye Atom Enerjisi Kurumu'nun ba nda bulunan ve ernobil kazsnn Trkiye zerindeki etkileri hakknda nlem almada birinci derecede sorumlu olan bana, tam 6
aydr, TV'den milletime hitb edip TAEK'in yaptklarn aklamama, halkn end elerini gidermeme mni olunuyor ve ambargo konulabiliyordu! Ve ben de derdimi anlatacak bir ki i bulamyordum. u satrlar yazarken, o zamanlar ne byk bir ilenin
iinde bulundu umu imdi daha da iyi idrk ediyorum.
Telefonda Can Okanar'a byk bir sevinle: "Can'c m, gzel karde im.
Hemen ekibini al mak mma gel!" dedi imi hatrlyorum. Can Okanar ve ekibi 15
dakika sonra Ankara'da Karanfil Soka No. 67'deki TAEK Ba kanlk mak mnda
idiler. Mlkat yaplacak masann dzenlenmesi, mikrofonun kamuflj, ses ve k
dzeninin tesisinden sonra mlkat ba lad ve herhlde birdenbire ok rahatlam
olmamn da verdi i huzurla bir arpda ve akc bir ekilde 30 dakikada bitiverdi.
Milletime 7 aydr vermem engellenen mesaj ak seik verebilmi tim. 30 dakikalk
bir sohbette her eyden bahsetmek imknm yoktu. Ama bu, o kadar nemli de ildi.
nemli olan: Basn'n byk bir ksmnn aylardr zerine ulland , vatan haini iln
etti i TAEK Ba kan'nn be er scakl n, ilmine ve kendine olan gvenini, ynetmekte oldu u kuruma ve elemanlarna olan timdn, ve grevinin kendisine bah etti i huzuru Millet'in bir kere olsun grmesiydi. Ve Millet bunu grd, de erlendirdi,
takdrini gerek mektuplarla gerek telefonlarla gerekse bizzat mak mma ve hatt evime kadar gelerek, iekler gndererek belirtti.
Ancak TV-2'deki bu mlkat, Trkiye'nin byk bir blmn ferahlatrken,
birka sayn Bakan'da ve yksek denilen Brokrasi'nin belirli bir kesiminde de byk
bir infiale yol at. lk cidd infial bu mlkatn TV-2'de yaynlanmasndan 10 dakika
sonra bana TV-1'de ambargo uygulatm olan Bakan'dan geldi.
Sz konusu sayn Bakan telefonda: "Karde im, siz kendinizi ne zannediyorsunuz? Televizyona kmak ve bu konularda konu mak iznini size kim verdi? Siz haddinizi a yorsunuz" diye k yordu. Bu mealde ve birbirini tekrarlayan ithmlar bi96

"ernobil Komplosu"

tince kendisine: 1) 2690 sayl k nna gre TAEK'in Ba kan olmam hasebiyle Kurum adna beynat verme ve aklama yetkisinin de bende oldu unu, 2) bunu da diryetle yapm oldu umu, 3) haddimi a mamn ise mmkn olmad n nk alm
oldu um terbiyenin bunu gerektirdi ini, 4) yalnz gene 2690 sayl k nnla do rudan
do ruya sayn Ba bakan'a ba l oldu umdan benim hakknda bir rahatszlk
hissetmekteyse bunu bana de il sayn Ba bakan'a ifde etmesinin daha isbetli olaca n, 5) TV-2'deki aklamamn ise Hkmet'i thmet altnda brakc de il bilkis
bu konudaki tutumunu ve icraatn tahkm edici ve Milleti ferahlatc oldu unu kendisine ifde ettim. Bakan telefonu yzme kapatt.
Ertesi gn Can Okanar telefonla beni arayarak mlkat dolaysyla kendisinin
alm oldu u msbet reaksiyonlar dile getirdi ve Cumhurba kan Kenan Evren'in bu
mlkattan ok memnn kalm oldu unu, TV-2'nin o sralarda yalnzca stanbul,
Ankara ve zmir'den seyredilmesi dolaysyla ayn programn bir kere de TV-1'den
btn Trkiye'ye yaynlanmasn emretmi oldu unu bildirdi. Bu beni de ok memnn etti.
TV-2'deki mlkat bir hafta sonra TV-1'den de aynen yaynland. Sz konusu
Bakan'nkini saymazsak, Trkiye'nin drt bir yanndan ald m reaksiyonlar fevkalde olumlu, cesret verici ve destekleyici idi. Millet ferahlam ve i'tibrm birdenbire
artm t. Bu i'tibr art nn olumsuz etkilerinin ok gemeden zuhur edece ine de inanyordum. Herhlde gerek Basn'da gerekse ba ka mahfellerden pekok ki i Milletin nezdinde brakm oldu um imaj silmek iin iddetli reaksiyonlar gstereceklerdi.
Nitekim bu olaydan ok ksa bir sre sonra Viyana Bykelili imizde VII.
Blm'de anlatt m olay vuku buldu. Bykelinin dvetlisi olarak katld m bir
ak am yeme inden sonra o yeme e katlm olan bir Devlet Bakan, Bykelimize
ve Mste arlarna burnunun ucuyla beni gstererek: "Bu herifi gryor musunuz? Bu
herif Trkiye Atom Enerjisi Kurumunda 400 komnisti koruyan gizli bir komnisttir.
Daha nce bu herifi attrma a muvaffak olamam tm. imdi arkasna tekmeyi bastraca m!" dedi ini Bykelilik'den yksek rtbeli bir zt ertesi gn byk bir zntyle bana bildirmi ti.
Benim TVdeki aklamalarmdan hemen sonra TVdeki "Gezelim-Grelim"
programnn ba arl yapmcs Nuray Ylmaz hanm da ernobil kazsnn Trkiye'deki tesirleri hakknda iki blmlk ok gzel ve objektif bir program gerekle tirdi.
Bunun yayn da halkn end elerinin giderilmesinde ok olumlu bir rol oynad. Ancak byle bir program gerekle tirmi olmasndan tr yapmcnn a r bir bask
altnda tutuldu unu haber aldk. O kadar ki, e i ile birlikte bir ak am yeme ine dvet
edip de kendisine Trkiye Atom Enerjisi Kurumu'nun bir te ekkr plketini takdm
etmek istedi imizde Nuray hanm bu a r bask dolaysyla byle bir dvete
katlamyaca n zntyle ama ak bir ekilde bildimi ti.
Son nemli olay da Orta Do u Teknik niversitesi'nden radyasyondan korunma konusuyla ilgisi olmayan 3 ki inin ODT iinden ve d ndan baz kimsele97

"ernobil Komplosu"

rin cesret vermesiyle hazrladklar ve ODT'ye mal edilmek istenen szde rapordu.
Bu rapora Basn'n nasl sarld n ve ne mthi bir dezinformasyon mekanizmasnn
tekrar nasl sahneye kondu unu X. Blm'de anlataca n.
Yksek Radyasyonlu aylar Nasl mh Edilir?
15 Kasm 1986'dan i'tibren RGD Ba kan zer zerden ile beni, harmanlanan aylara oranla daha yksek radyasyon ieren ve ALARA lkesi'ne gre halka intik l ettirilmesi ahlk adan sakncal olan aylarn nasl koruma altna alnaca
ve daha sonra da nasl imh edilece i problemi srekli me g l etme e ba lad. 1987
rn kuru ayda olsa olsa cz bir radyasyon dzeyi bulunabilece ini ve bu rnn
harmanlamaya gerek kalmakszn halka do rudan do ruya verilebilece ini mid ediyorduk. Bu takdrde 1986'dan arta kalan bu radyasyonlu aylarn, gene ALARA lkesi gere i, kesinlikle halka intik l ettirilmemesi gerekmekteydi.
O na kadar Dnya'da radyasyonlu ay sorunu diye bir sorun olmam t. Bir
radyoaktif atk olarak kabl etti imiz yksek radyasyonlu aylarn imhs kanlmaz
bir zorunluluktu. Mdem ki ALARA lkesi uyarnca bunlar halka intik l etmeyecekti o hlde bunlarn, kimsenin ve zellikle de bu aylar paraya dn trmek isteyecek agzllerin eline gememesi gerekiyordu.
RGD'de benim ba kanl mda olu turdu um 5 ki ilik bir inceleme-al ma
grubunda sz konusu aylarn nasl imh edilmesi gerekti ini tam bir ay tart tk. Bu
konuda pekok imh yntemi ileri srlebiliyordu. Ama bu, trihte ilk defa imh edilecek olan radyasyonlu aylard. Bu i'tibrla bu imh usllerinden en isbetlisinin seilmesi gerekmekteydi. Bu seimin isbetli olabilmesi iin de, pragmatik adan, baz
kriterlere ihtiyc vard. Uzun tart ma ve incelemeleden sonra, nihyet, aylarn imh eklinin u drt kritere uygun olmas hussunda fikir birli i olu tu:
1)

aylarn imh ekli evreye zarar vermemeli, radyoaktif kontaminasyona yol amamaldr ( lm/Shh Kriter),

2)

mh i lemi ve sonular Devlet'e byk ml klfet yklememeli, bunlarn mliyeti olabildi ince d k olmaldr (Ekonomik Kriter),

3)

mh i lemi "radyasyonlu Trk ay" imajn ve lfzn uzun sre vitrinde ve gndemde tutmayacak ekilde hzla ve ksa srede tamamlanacak
trden olmaldr (Sosyal/Psikolojik Kriter),

4)

aylarn imh ekli: 1) vli, kaymak m vb... gibi mlk ve belediye ba kan gibi idr erkn, 2) yrenin milletvekillerini, 3) di er ilgili zevt,
ve zellikle de 4) Hkmeti thmet altnda ve m kil mevkide brakmayacak, bu yzden ypranmalarna vesiyle te kil etmeyecek, ama gene de
sebeb olmas muhtemel 5) kamuoyu alkantsnn minimum dzeyde
kalmasn sa layacak trden olmaldr (Siys Kriter).

98

"ernobil Komplosu"

Bu arada, mmkn bir ay imh ekli olan "aylarn yaklarak imhs" konusuna aklk kazandrmak zere NAEM'de yaptrtt m ay yakma deneylerinin sonular da Ankara'ya ula m bulunuyordu. NAEM'deki uzmanlarmz ay yakma
deneylerinin sonular ile birlikte yrttkleri literatr ara trmalar sonunda, bizlere
u bulgular temin etmi lerdi:

ay kolay ve sr'atli yanan bir nesne de ildir.

ayn yanma yoluyla verdi i kalori fevkalde d k bir kaloridir.
En iyi ve en sr'atli yan biimi fuel oil'l brlrler ile; ve en kt ve en yava yan biimi de ay kmre kar trarak vey kmrn stnde yakmak
sretiyle elde edilmektedir.
En iyi yan hlinde bile kacak olan duman evreyi radyoaktif
kontaminasyona u ratr. Geriye kalan radyoaktif ay kl ise yeniden imhs gereken yksek aktiveteli bir ba ka radyoaktif atktr. Bu da ba ka boyutlu yeni bir problemdir.
Bu bir ay sren incelemelerimiz, tart malarmz ve yaplabilirlik ettlerimiz
sonunda: mmkn btn ay imh ekilleri arasnda, vaz etti imiz drt kritere de
uyan tek zmn "aylar gmerek imh" oldu una; bu kriterlerden hibirisine
uymayann da "aylar yakarak imh" oldu una oybirli iyle kanaat getirdik.
unu da aka ifde etmem gerekir ki Trkiye'nin ernobil ilesi boyunca
Trkiye Atom Enerjisi Kurumu'nda hibir konu aylarn imhs kadar uzun sre mzkere ve mnka a edilmemi tir. Konunun hassasiyeti, bunun zerine e ilen 5 ki ilik uzman inceleme-al ma grubunun en fantezist zmleri dahi kl krk yararak
incelemesini ve herkesin her zm tarz iin en iddetli biimde mkul kar argmanlar reterek bir e it " eytan'n Avukat" roln stlenmesini gerekli klm tr.
Bazen tart malarn tansiyonunun o kadar artt olmu tur ki bu, tart anlarn seslerinin ernobil kazs sonras dneminde TAEK'de o gne kadar hi kar la mad mz
biimde ykselmesine dahi sebeb olabilmi tir. Ama sonunda herkes birbirini ikn
etmi ve niha sonuca oybirli iyle ve vicdan huzur iinde varlm tr.
O gnlerde ay-Kur'un ay fabrikalar ile paketleme tesislerinde srdrdmz kontrol al malar daha hl tam mansyla rayna oturup da rutin al ma
safhasna gelebilmi de ildi. ay-Kur, d ardan gelip de kontrol yetkisiyle i e karan TAEK elemanlarna henz pek olumlu bakamyordu.
Bu durumda, ay-Kur'un ay fabrikalar ile paketleme tesislerinde kontrol
grevi yapmakta olan elemanlarmzdan gelen raporlar da gz nnde bulundurarak,
halka intik lini tasvip etmedi imiz aylarn imh eklinin ne olmas gerekti ine de
de inen 30 Aralk 1986 trihli ve TAEK-RGD men eli u "G ZL " yazy RGD Ba kan zer zerden ile birlikte ayn gn Trkiye Radyasyon gvenli i Komitesi Ba kan ve Sanyi ve Ticret Bakan Chit Aral'a mak mnda takdm ettim:

99

"ernobil Komplosu"

"8

"

9
Ankara, 30.12.1986

Say : RGD: 10500-656-5931

Konu: Radyasyon kontrol.
G ZL
Sayn Chit ARAL
Sanyi ve Ticret Bakan
Trkiye Radyasyon Gvenli i Komitesi Ba kan

ay-Kur Genel Mdrl 'ne ait ay fabrikalar ve paketleme tesislerinde

yaplan inceleme ve de erlendirmeler sonucunda, ilk tesbitlere gre, a a da belirtilen husslara titizlikle uyulmas ve ayrca piyasaya srlecek aylarn mutbk kalnan esaslar erevesinde paketlenmesi gerekmektedir.
1. Ekli listede 40 mikrorntgen/saat'e kadar radyasyon ihtiv eden aylarn
paketleme fabrikalarnda grevli uzmanlarmz tarafndan verilecek tlimatlar do rultusunda harmanlanarak piyasaya srlmesinin temin edilmesi,
2. Ekli listede yerleri belirtilen ve 40-80 mikrorntgen/saat arasnda radyasyon ihtiv eden aylarn ay-Kur tarafindan belirlenecek bir depoda toplanarak bekletilmesi ve bu aylarn bilhare uzmanlarmzn denetimi altnda 1987 rn ile
harmanlanarak piyasaya srlmesi,
3. Yaplan incelemeler sonucunda, 80 mikrorntgen/saat'in stnde radyasyon ihtiv eden aylar ortalama olarak 30.000 Bq/kg'n stnde radyoaktivite ihtiv
etti inden bunlarn harmanlama yoluyla istenilen dzeye d rlmesi mmkn grlmemektedir. Bu sebeple, ekli listede belirtilen bu aylarn uzmanlarmzca belirlenecek bir blgede ve yine uzmanlarmzn denetimi altnda gmlerek yok edilmesi,
4. Ayrca, piyasaya srlen aylarn kontrol edilebilmesi bakmndan, ay i leme fabrikalarnda srdrlen elle paketleme i lemlerine ivedilikle son verilmesi gerekmektedir.
Bilgi ve gere ini arz ederim.
Prof. Dr. Ahmed Yksel ZEMRE
Ba kan

100

"ernobil Komplosu"

Bu yazy kendisine takdm etmek zere mak mna gitti imizde Bakan bizi
gayet nzik bir ekilde kar lad. Kendisine yazy ve muhtevsyla ilgili ayrntlar
arz ettik.
Ocak 1987'de, bundan sonra kendilerinden artk "yksek radyasyonlu aylar"
diye sz edilmeleri det olacak olan bu aylarn toplam 58.078 ton oldu u anla ld.
Bunlar 46 depoda toplanarak kilit altna alnd. Trkiye'nin ernobil ilesi'nin bir
ba ka vechesinin iyice kavranabilmesi iin bu rakkamlarn, bundan sonraki blmler
iin, asl unutulmamas gerekir!
O sralarda Bakan'n bir konuda daha ltufkr ilgisini istirhm etmi tik. Trkiye'nin ernobil ilesi ayn zamanda kendilerinin de ilesi olmu olan, gerek radyasyon lmleri gerek numne toplamak gerek spektroskopik analizler yapmak konusunda geceli gndzl byk grev sorumlulu u ve zveriyle al m olan TAEK personelinin Devlet Memurlar K nnu'nun ilgili maddesi uyarnca iki maa tutarnda bir dlle dllendirilmesini sayn Ba bakan'a resm bir yazyla arz etmi tim.
Ancak yazmz sayn Ba bakan'a ula madan Ba bakanlk Mste arl 'nn gayy kuyusunda uykuya daldrlm t. Yksek Brokrasi hi bunca komnisti dllendirir
miydi? stelik bu dllendirmeyi isteyen de bu komnistleri koruyan gizli bir komnist ise!
Bakan Chit Aral'dan bu dllendirmenin gerekle mesini istirhm etmi tim.
Kendisine meseleyi ilk arz etti imde bu dllendirmenin Devlet btesinden olmasa
bile mill bir bankann ynetim kurulunca alnacak bir kararla da gerekle tirilmesinin mmkn olabilece ini sylemi ti.
Ancak kprlerin altndan ne trl sular akt bilemem. Meselenin zerine tekrar tekrar gitmeme ra men bu elemanlarmzn dllendirilmesi asl mmkn olmad. Bu zveri shibi, uurlu, Devlet'e inanan, al kan ve stn grev anlay yla mzeyyen arkada larmz yalnzca benim, TAEK Ba kan olarak, kendilerine duydu um
takdr hislerimi szl ve yazl olarak ifde etmemle ve birer de plketle yetineceklerdi. Bu elemanlarn dllendirilmek istenmemesindeki muannid srrn ardndaki
hikmeti bugn dahi anlayabilmi de ilim. Temkinim elden gitmesin diye alenen bir
yorumda da bulunmak istemiyorum ama nobranlk snrlarn zorlayan bu vefszl a
kar hl bugn bile byk infial iinde oldu umu ifde etmekte de bir mahzur
grmyorum.

***

101

"ernobil Komplosu"

"8
Frsat D kn ocuk Celltlar!
Trkiye'nin ernobil ilesi sresince Basn'n belirli bir kesimi, ocuklarnn hilkat garbesi ya da zrl do aca n iddia ederek, hmile kadnlar ola anst
tedirgin ve evhml klm t. Bu hussta yalnzca Trkiye'den de il fakat yurt d nda
i i olarak al makta olup da tatilini Trkiye'de geirmek isteyen vatanda larmzdan da bize mracaat edip bir de Trkiye Atom Enerjisi Kurumu'nun gr n almak
isteyenler oktu. ekmece Nkleer Ara trma ve E itim Merkezi Mdrl 'ne mracaat ederek hmileliklerine son verdirmenin uygun olup olmad n soranlar da az
de ildi. Bize do rudan do ruya mracaat eden bu kimselere ocuklarn katiyyen aldrmamalarn zir ernobil kazs sonrasnda Trkiye'de gdlarda grlen hafif bir
radyasyon art nn tehlikeli hibir yan olmad n ve olmamas iin de, ayda olduu gibi, gerekli nlemlerin TAEK tarafndan alnm oldu unu sylemekteydik.
Fakat bu gerekleri kendilerine de defaatle sylemi oldu umuz gazetelerin
o u bunlar yazmyor, aksine sanki halkn bu konularda TAEK tarafndan bilinlendirilmesini tasvib etmiyorlarm gibi, en azndan garip diye nitelendirece im bir
tutum iinde bulunuyorlard.
Baz jinekologlarn hmile kadnlar radyasyon konusunda a r end elendirerek krtaja te vik etmekte ve bu yzden de byk paralar kaznmakta olduklarn ve,
hele bir keresinde, 8 aylk hmile bir kadnn hmileli ine sezaryenle son vermi olduklarn stanbul niversitesi'nin Tb Faklteleri'nden istihbr etmi tik. nsana dehet veren bu ocuk celltl benim ve yakn mes arkada larmn sbn mthi
bozmaktayd. Fakat ne yazk ki Basn'n bir blm, hilkat garbesi ocuklarn resimlerini boy boy yaynlayarak hmilelerdeki bu end eyi pompalamaktan adet sadizme
kaan maraz bir zevk almaktayd.
Can Okanar'n syesinde TV'deki ambargoyu delerek nihayet Trk halkna
radyasyon konusunda sesimi duyurmann sonucu olarak kamuoyunda hem nsb bir
rahatlamann grlmesi ve hem de TAEK'in i'tibrnn artmas, her kimler ise, birilerinin hi i ine gelmemi ti. Ne tesdf! te tam bu srada "ODT Raporu" denen
nesne bir gazetede yaynland.
"ODT Raporu"
27 Ocak 1987 gn Hrriyet gazetesinin 1. sayfasnda fl haber olarak ve
"Ba bakanl n Yasaklad ODT Raporunu Aklyoruz, AY'A YEN ALARM"
ba l yla yaynlanan bu szde rapor Orta Do u Teknik niversitesi retim yelerinden ikisi kimyac hanm doent ile biri de biyolog bir doentin imzlarn ta maktayd. Gazetenin, raporu byk i'tibr shibi bir niversitemize mal etmek iin ba
vurmaktan ekinmedi i mtad bir dezinformasyon (haber saptrma) mekanizmasna
102

"ernobil Komplosu"

ra men raporun ODT Rektrl 'nden ne et eden bir rapor olmad ve muhtevs
i'tibriyle de yalnzca bu ki iyi ba lad ikrd.
VIII. Blm'de bir kimsenin radyasyon konusunda gerekten de sz syleyebilecek ve nlemler nerecek bir kimse olabilmesi iin ehliyetle bilmesi gereken 21
konuyu sralam tm. Sz konusu raporu imzlam olanlar, kendi bilim dallarnda
ba arl bilim adamlar olsalar bile radyasyondan korunma konusunda isbetle lf edebilecek ve kendileriyle tart labilecek birer uzman de ildiler. Bu arkada larn bir
yandan radyasyon konusunda uzman olmay lar, te yandan da radyasyonlu gd
maddeleri hakknda evhm snrlarn a p paranoyaya varan tutumlar, raporlarnn
nemli hesap ve de erlendirme hatlaryla dolu olmasnn ba lca sebepleriydi.
Bu hesap ve de erlendirme hatlar, biri hri, bizi TAEK olarak hi mi hi
ilgilendirmiyordu. ernobil kazsndan sonra, her biri kendi uzmanlk dalnda gerektende sayg duyulacak kimseler olmalarna ra men, kar trdklar birka eski trihli kitapla birka gnde kendilerini bir mr boyu radyasyonla u ra m uzmanlar
dzeyinde radyasyon uzmanlar olduklar vehmine kaplan az m "amatr radyasyoncu" zuhur etmi , az m yanl hesaplamalar ve de erlendirmeler yapm lard! Eer TAEK olarak biz btn bunlarn yanl larnn zerine gitsek ve kendilerine do rular retme e kalk sak 2690 sayl k nnun bize yklemi oldu u asl grevlerimizi yapmamz mmkn olmazd. te bu arkada da, btn duyarllklarna ve de
hsnniyetlerine ra men, maalesef vehimlerinin kurban idiler; ama ok nemli bir
farkla! nk byk bir amatayla aklanan raporlar korkun ve korkun oldu u
kadar da fevkalde talihsiz, bilimsel hi ama hibir dayana olmayan bir tez ihtiv
ediyordu.
Bu: "... sdece aydan alnacak radyasyon bile gelecek nesillerde birok ocu un l ve sakat do masna sebep olabilecektir" eklinde ifde ettikleri iddialar
hmileleri radyasyon csyle korkutup hmileliklerini krtaj ya da sezaryenle sona
erdiren bir takm ocuk celltlarnn fink att n istihbr etti imiz ve bundan tr
de aresizlikle kvrand mz bir ortamda TAEK olarak bizleri can evimizden vuran,
sabrmz ta ran, cemiyeti huzursuz klmak ve byk bir nifk karmak potansiyeli
ok yksek olan, ve Trkiye'ye baz menhus odaklarn uygulad "ekonomik so uk
harp" ve "kamuoyunu destabilize etme" operasyonlarna ve kez sz konusu ocuk
celltlarnn keselerine bilmeden katkda bulunacak tlihsiz bir speklsyondu.
Basn'n belirli bir blm de, her zaman oldu u gibi, "kutsal ifde zgrl
ilkesi" adna, yangna krkle gitmekteydi. imdiye kadar ernobil kazsnn ihds
etti i ve Basn'n bir blmnn de krkledi i tansiyonu arttrmamak iin ne gazetelere bir tekzib gndermi ve ne de bu kabil hat dolu raporlara bir reaksiyon gstermi tim. Ancak bu rapor iin durum bamba kayd ve yalnzca ben de il TAEK'deki
btn radyasyon uzmanlar da bu raporun hibir bilimsel nesnedi olmayan, temkin ve
teenniden uzak, "... sdece aydan alnacak radyasyonun bile gelecek nesillerde
birok ocu un l ve sakat do masna sebep olaca " iddias kar snda byk infial duymaktaydrlar. Gerek TAEK Ba kanl bnyesindeki gerekse NAEM'deki

103

"ernobil Komplosu"

yakn mes arkada larm, ben daha kendilerini aramadan, gerek telefonla gerekse
bizzat mak mma kadar gelerek bu infiallerini ayn gn dile getirdiler.
Sz konusu raporun gazetede yaynland gn ODT Rektr Prof. Dr.
Mehmet Gnlbol'u telefonla aradm. Kendisi ok takdr etti im ve TAEK ile ODT'nun i birli i ile 3 byk mill enstity ierecek ortak bir projenin, bir " leri Nkleer Teknoloji Ara trma Merkezi"nin gerekle mesi konusunda anla t m ve al t m kymetli bir idreci idi.
TAEK nkleer enerjinin uygulamalarnda nemli bir yeri olan
mikroprosesrlerin e itimine katkda bulunmak zere geli tirip retti i 161
mikroprosesr komple e itim lboratuvarlar eklinde niversitelere hediye etmekteydi. Bu kapsamda olmak zere ODT'ye de 10 e itim mikroprosesrnden olu an
komple bir lboratuvar hediye etmi tik. Ancak ODT'den birilerinin TAEK-ODT
yaknl ve i birli inden rahatsz olduklarn da biliyorduk.
Rektr, telefonda, ok skntlyd. Ben de kendisine bir yaz gnderece imi,
bunu ODT'ye kar de il bu rapor shiplerine kar bir reaksiyon yazs olaca n ve
ltfen bunu byle kabl etmesini syledim. Bana yazy gndermemi, bu yaznn
kendisi iin de bir destek olmasn mid etti ini ifde etti. Bunun zerine, ve yakn
mes arkada larmla uzunca bir m vereden sonra, ayn gnn ak am kendisine
elden bir resm yaz gnderdim. Bu yaznn nemli blmleri yleydi:
"8

"

Say : zel Kalem: 0521-10-87

Konu: 27.1.87 gn Hrriyet Gazetesi'nin
atf verdi i ODT raporu!

Ankara, 27.1.1987

"ZTA MAHSUS"
Sayn Prof. Dr. Mehmet Gnlbol
Orta Do u Teknk niversitesi Rektr
27 Ocak 1987 trihli Hrriyet Gazetesi'nin 1. sayfasnda yer alan "Ba bakanl n Yasaklad ODT Raporunu Aklyoruz, AY'A YEN ALARM" ba lkl
yaz muhteviyatnda tesbit edilen bilimsel hatlar unlardr:
1. D k seviyede radyoaktivite ieren gd maddelerinin gamma
spektrometrik analizleri rezolsyonu yetersiz olan NaI tipi detektrlerle yaplmas
mmkn de ildir. Gamma spektrometrisi tekni inin trihsel geli iminde kullanlmakta olan NaI detektrleri bu yetersizli inden dolay yerini nce "GermanyumLityum" ve imdi de "pure germanyum" detektrne brakm tr. Dolaysyla ODT
raporunda NaI detektr ile yaplan analiz sonulan Cs-134 ve Cs-137 yi ayr ayr

104

"ernobil Komplosu"

pikler eklinde ayramyaca gibi Cs-137 mikdarnn gerek saysal de erinden daha
byk de erler bulunmasna sebeb olmaktadr.
2. Bahsedilen raporda "llen toplam 197 rnekten 137 rne in radyoaktivitesinin Dnya Sa lk Teskilt'nca Y YECEK maddeleri iin kabl edilmi 2000
Bq/kg limitinin zerinde oldu u" bildirilmektedir.
a) ay, her eyden nce,do rudan do ruya tketilen bir gd maddesi de ildir. Gd maddelerinde bulunmas gereken aktivite limitlerini aklayan Ortak Pazar
lkelerinin (AET) hlen uygulamakta oldu u 7249e-86 sayl ynetmeli inde Cs134 ve Cs-137 izotoplarnn toplam de erinin bulunmasnda, do rudan do ruya tketilmeyen konsantre veya kurutulmu gd maddelerindeki limitlerin, tketilme ekillerine uygulanaca u cmlelerle belirtilmektedir: "Konsantre ya da kurtulmu rnlere uygulanacak radyasyon seviyeleri, bunlarn tketime hazrlam ekillerinde
ihtiv edecekleri radyasyon seviyeleri gz nnde tutularak hesap ve tesbit edilmelidir". Hl byle iken yazda ayn do rudan tketilen bir gd maddesi gibi dikkate alnmas haksz ....... bir speklsyon yaratmaktan teye gitmemektedir.
b) Ayrca, deme gei yzdelerinin tesbitinde yaplan deney de u ynlerden
hatldr. Raporda "dem aktivitesi kr ay aktivitesinden posa aktivitesi karlarak
hesapland " anlatlmaktadr. Hlbuki tketilen ksm dem oldu undan demin aktivitesi niin do rudan llmemi tir? ....
3. Raporda "Radyasyonun gelecek nesiller zerinde kalc etkiler yapaca
ve zetle sdece aydan alnacak d k dzeydeki dozlarn bile gelecek nesillerde
birok ocu un l ve sakat do masna neden olaca " belirtilmektedir.
a) D k dzeyli radyasyonun etkilerinin incelenmesinde esas alnan kriter
gelecek nesillerde l ve sakat do acak ocuk says de ildir. Bu konuda ODT'nde bu raporu hazrlayanlarn, d k dzeyli radyasyon etkilerinin gelecek nesillerde do acak l ve sakat ocuklara nasl ba land n gsterir herhangi bir yaynn varl n ortaya koymalar mmkn de ildir. Bugn radyasyon korunmas alannda d k dzeyli radyasyonun etkileri hakknda yaplan ara trmalar d k dzeyli radyasyon etkilerini gelecek nesillerde var olan kanser riskine ykleyece i ilve
bir kanser riski ile de erlendirilmektedir. Bu ise son derece byk insan gruplarnn
incelenmesini gerektiren bir ara trma konusudur. Mesel ki i ba na ylda 3
milirem'lik radyasyon dozu art nn sebep olaca genetik kusurlarn saysal de erlerindeki bir de i imi belirleyebilmek iin nesilde ve yakla k 700 milyon ki inin
gzlenmesi gerekmektedir. ODT raporunda yer ald ifde "sdece aydan alnacak radyasyon bile gelecek nesillerde birok ocu un l ve sakat do masna sebep olabilecektir" tezi hibir bilimsel veriye dayanmadan sylenmi , ilm tutana
olmayan koca bir yalandr.
Bilimsel verilere dayanmadan ve stelik hatl olan bu tezin gazete aracl yla kamuoyuna duyurulmas, u anda hmile olan btn vatanda larmz huzursuz edecek ve do urulacak ocuklar hussunda da yanl uygulamalar yaplmasna sebep
olabilecektir. Btn bunlarn madd ve manev sorumlulu unu raporu hazrlayanlar
105

"ernobil Komplosu"

huzur-i kalp ve vicdn- kmile ile yklenebilecekler midir? Kald ki, Uluslararas
Radyasyondan Korunma Komisyonu'nca yaynlanan ve btn dnyaca kabl edilen
radyasyondan korunma standarttan esas alnarak hazrlanm ve 7.09.1985 trih,
18861 sayl Resm Gazete'de yaynlanarak yrrl e girmi olan "Radyasyon Gvenli i Tz "nun 5. Maddesinde:
"Radyasyon gvenli ine ili kin ilke ve tedbirler a a da belirtilen radyasyon
korunmas temel standartlarna gre dzenlenir:
Grevi gere i, radyasyon kaynaklaryla al an ve radyasyona mruz kalan
ki ilerin i ve d radyasyon kaynaklanndan btn vcdlarna alaca yllk
doz 5 Rem'i gemeyecektir.
Radyasyon grevlisi saylmayan ki ilerin ve toplumdaki di er ki ilerin mruz
kalacaklar i ve d radyasyonun dozlar toplam, btn vcd iin, ylda 0,5
Rem'i gemeyecektir"
eklinde ifde edilmektedir. Burada halk iin ve d radyasyon dozlar toplamnn btn vcd iin ylda 0,5 Rem'i yni 500 milirem'i gemeyece i belirtilmektedir. Tm
gd maddelerinden alnan toplam vcd dozunun, sz konusu raporun melliflerince, 500 milirem'i geti i mi vurgulanmak istenmekedir? Kald ki ernobil kazsnda
sonra Trkiye'de ki i ba na 9 ayda alman doz 22 miliremdir. Bu da bir g s rntgeni ektirildi inden alnan doz kadardr. Bu dozda bir radyasyonun l ve sakat ocuk do masna sebep olaca n aka iddia etmek ilim adaml vasfyla ba da mayan temkinsiz ............. bir tutumdur.
Bilimsellik kisvesi altnda, bilimi kamuoyunu tedirgin etme e ..... vsta klmak .... hmile kadnlarda panik yaratabilecek ve pekok bebe in do madan katline
vesile te kil edebilecektir. Bu davran , bu raporu kalem alm bilim adamlarna eref
vermedi i gibi ODT iin de fevkalde byk bir talihsizlik te kil etmektedir.
Prof. Dr. Ahmed Yksel ZEMRE
TAEK Ba kan
Bu yaz gere i iin ODT Rektr'ne ve bilgi iin de Ba bakan'a, YK Ba kan'na, Sanyi ve Ticret Bakan ne Trkiye Radyasyon Gvenli i Komitesi Ba kan'na, Sa lk ve Sosyal Yardm Bakan'na, TB TAK'dan sorumlu Devlet Bakan'na
ve D i leri Bakan'na da takdm edildi.
Kimin tarafndan Basna szdrld bilemem, bu yazya Basn'da atfta bulunuldu ama ne tamam verildi ve ne de yaznn en can alacak noktalarna tems edildi.
Buna kar lk "ODT Raporu"nun lehinde pekok ey yazld; beynatlar yaynland.
Bu rapor denilen sbjektif beynatta ifde edilen vehimlere kar TAEK'in gstermi
oldu u iddetli reaksiyonun asl sebebi ise Basn'n malm kesimi tarafndan kamuoyuna yanstlmad.

106

"ernobil Komplosu"

Trkiye Radyasyon Gvenli i Komitesi Ba kannn ahs reaksiyonu ise dei ik ve TAEK deki radyasyon uzmanlar iin ok zc oldu. Chit Aral raporun
mellifleriyle TAEK yetkililerinin tarafsz bir sahada(!) oturup tart p anla malarn
istiyordu. Bakann bu talebi btn TAEK'de bir ok etkisi yapt. RGD ve NAEM
buna iddetle muhlefet ettiler. Yerden g e kadar da haklar vard. E er her bilimsel
grnml samalkla Bakan'n bu evhm kp samalk iin taleb etti i tarzda u ra m olsaydk, imdiye kadar 2690 sayl k nnun bize ykledi i asl grevlerimizin hibirini yapamazdk.
Bakan, bu komuyu ve ayrntlarn gr mek zere, beni ve RGD Ba kan
zer zerden'i Makina Kimya Enstits Genel Mdrl 'ndeki zel brosuna davet etti. Her zamanki nezketi ile bizi kabl etti. Kendisine:

"ODT Raporu" denen nesnenin aslnda Orta Do u niversitesi'ne mal edilmeyecek, yalnca 3 doentin bilimsel grnml evhmlarn aksettiren bir
yaz oldu unu,

Bu yazdaki hatlar bir yana brakrsak yaznn, Basn'n malm kesiminin

de rtkanl yla, hmile kadnlarda panik do uracak ve ilimle alkas olmayan bir iddia ihtiv etti ini,

Radyasyon ve radyasyondan korunma konularnda ilm tek otoritenin hem

k nnen ve hem de bilfiil (hem de jure ve hem de de facto) Devlete bilin,
vicdn ve ilimle hizmet etmekte olan ve bundan ba ka da amac olmayan
TAEK oldu unu,

Bu 3 doent ile TAEK'i ayn terziye koymann ve bylece Hkmet kanadnda da TAEK'in imdiye kadar yapt hizmetler hakknda da bir phesi
varm imaj vermenin isbetsiz ve yak ksz bir tasarruf olaca n

ak ak ifde ettim.
Bakan gerekten de ok kibar bir zt, idi. Btn cerbezeli tavrma reaksiyongstermedi, aksine bizleri ikn etmk iin ok yumu ak davrand. Ama o da bu i te
bizleri ikn etmenin mmkn olmad n ok iyi biliyordu.
Bir ara yan odaya biriyle konu mak zere gemek mecbriyetinde kald nda
ben de RGD Ba kan zer zerden ile bir 5-10 dakika ba ba a kalabildik. Kendisine
durum hakknda ne d nd n sordum. zer zerden'in de can ok sklm t;
bana: "Hocam; gryorsunuz. Bakan byk skntda. Adamca z bizden medet umuyor. Herhalde onun o me hr radyasyon kitap ve iindeki yanl lardan tr zor
durumda. Anlad m kadaryla adamca zn zerine fen yklenmi ler. Siz de fazla
stelemeyin. Durum yle ki kendisini srarlanmzla ikn edecek yerde sdece daha
fazla zece iz" dedi.

107

"ernobil Komplosu"

zer zerden iyi bir m virdi; bana kalrsa da durum tpk dedi i gibi idi.
Biz Bakan'a TAEK asndan isbetli yolu gstermi tik. Daha fazla srar etmemiz
gerekten de yak ksz olacakt. Eninde sonunda Bakan'n vassi de de ildik. Sonunda sz konusu toplantnn 13 ubat 1987 gn NAEM'de ama, bizim teklifimiz zerine, gzlemci olarak stanbul niversitesi Cerrahpa a Tp Fakltesi Nkleer Tp
Anabilimdal Ba kan (rahmetli) Prof. Dr. rfan Urganco lu ile Sa lk ve Sosyal
Yardm Bakanl 'nn grevlendirece i zevtn huzurunda yaplmas hussunda mutbk kaldk. Bakan bu mutbakattan sonra grnr biimde ferahlam t. Fakat endeli ve zgn oldu u her hlinden oluyordu. Bizi kapya kadar geirdi. Bu Bakan ile
benim son kar la mam olacakt.
NAEM'eki Toplant
Bakann bu toplantnn yaplmas hussundaki srr sonunda varlan mutbakat TAEK'de i in ilesini ekmi ve ekmekte olan btn uzmanlar nezdinde byk
reaksiyonla kar land. Ama artk yapacak bir ey yoktu. Ne yalan syleyeyim ODT'den gelecek olan arkada larn da bu toplantda hatlar ve yersiz evhmlar ne
kadar yzlerine vurulursa vurulsun onlarn da hatlarn kabl edecek halleri yoktu.
Bu raporu yazmalar hussunda kendilerini te vik etmi oldu u rivyet edilen zta
kar da btn ODT cmiasna kar da kendilerini do al olarak sorumlu hissedeceklerinden inat ve sbjektif bir red kalkan ardna s nmaktan ba ka seenekleri
olmad n kestiriyordum ve bundan tr gerekten de zlyordum. All h kimsecikleri bu duruma d rmesin. Aslnda, nefsinin pe inden de il de yalnzca gere in
pe inden giden gerek bir bilim adam hats ortaya kondu u zaman bunu do al olarak ve olgunlukla, hatt minnetle kar lar. Ama nefsinin drtlerini ve vehimlerini bilimsel savlar gibi gren birisi iin zrvalarnn alenen yzne vurulmas kadar nefsini
psikolojik travmaya u ratan bir ey de tasavvur edilemez.
NAEM Mdr Prof. Dr. Atill zalpan'a telefon ederek kendisiyle durumu
uzun uzun mzkere ettim. Gerekli grd m tlimatlarm verdim. Kendisinden,
toplantya katlan btn NAEM mensblarnn gelenlerin akademik personel olduunu unutmamalarn ve misfirlerimize buna gre muamele etme e zen gstermelerini ric ettim.
13 ubat gn saat 10.00 da ba layan toplantnn aralksz 19 saat srdkten
sonra 14 ubat sabah saat 05.00 da verilen yarm saatlik bir aray mteakip ODT'llerin toplantya devam etmek istememeleri zerine sonra ermi oldu unu tutanaklardan reniyoruz. Btn bu sre zarfnda gazeteciler ve TV'ciler de NAEM'de
nbet tutmu lar. ODT'ller toplant tutana n imzlamaktan da kanm lar.
NAEM Mdr Prof. Dr. Atill zalpan'n durumu ayrntlaryla aklayan beynat tmyle TV kameramanlar tarafndan ekilmi .
14 ubat sabah 10.30 da Trkiye Radyasyon Gvenli i Komitesi Ba kan ve
Sanyi ve Ticret Bakan Chit Aral NAEM Mdr Prof.Dr. Atill zalpan' telefonla arayarak toplantnn neticesini sormu . Prof. zalpan toplantnn seyrini nakletmi . Bakan'n can sklm . Basn ve TV'nin ne yapt n sormu . Prof. zalpan
108

"ernobil Komplosu"

btn toplant sresince beklediklerini ve toplant sonrasnda ise kendisinin beynat

aldktan sonra ayrlm olduklarn bildirmi . Buna sayn Bakann can daha da sklm : "Ke ki bir beynat vermeseydiniz" diyerek trizde bulunmu . Oysa Prof. Dr. Atill zalpan' Kurum adna bu toplant hakknda beynat vermekle ben grevli kalm tm.
Prof. zalpan'a beynatn bana hemen telefaksla yollamasn ric ettim. Faks
gelince de TV'de le ve ak am haberlerini end eyle bekleme e ba ladm. le haberlerinde toplantdan hi sz konusu edilmeyince end em daha da artt, ak am haberlerinde ise, NAEM Mdr'nn yalnzca beynatn okurken grnts yannda
spikerden beynatn iyice sulandrlm , btn kritik noktalar atlanm , kimin ya da
kimlerin hazrlam oldu unu bilmedi imiz ama belli ki zel srette hazrlanm deforme bir zetini dinledik.
Korktu um ba ma gelmi , TV-1'de bana aylarca ambargo koyarak milletimi
bilgilendirmek grevime mni olmu olan ayn zihniyet imdi de ok kritik bir meselede NAEM Mdr'nn beynatna sansr koydurtmu tu. Kanaatimce bu
dezinformasyon, ahlk ynden, di er dezinformasyonlara oranla ok daha a r bir
nksa te kil etmekteydi nk (hangi ahs beklenti ve menfaatler u rundadr bilinmez!) bu dezinformasyona Devlet'in TV'si let ettirilmi ti!
15 ubat gn TAEK'in bu toplantya ili kin, a a da takdm etti im Basn
Blteni btn ajanslara ve gazetelere ula trld. Ancak anla lan birilerinin hatr ya
da siyas a rl , TAEKden ok daha hzl hareket ediyor ve kez dillere pelesenk
olmu olan "hr Basn, kutsal ifde zgrl prensipleri" gibi prensiplerden daha
a r basyordu ki bltenimiz Basn'da hi yank bulmad: Bltenimiz tmyle sansrlenmi ti!
"
2 8"
TRK YE ATOM ENERJ S KURUMU'NUN
"ODT RAPORU" D YE B L NEN
RAPORLA LG L AIKLAMASI
1. "ODT Raporu" nmyla Basna intik l etmi ve Orta Do u Teknik niversitesinden Do. Dr. Olcay Birgl, Do. Dr. nci Gkmen ile Do. Dr. Aykut
Kence'nin imzlarn ta yan "ayda Radyoaktivite lmleri le lgili Rapor"da yer
alm olan husslarn kar lkl tart lmas iin Trkiye Radyasyon Gvenli i Komitesi Ba kan sayn Sanyi ve Ticret Bakan Chit Aral'n talebi zerine TAEK ekmece Nkleer Ara trma ve E itim Merkezinin yksek dzeydeki ilm elemanlar ile
adgeenler, TAEK Radyasyon Sa l ve Gvenli i Dairesi Ba kan'nn da i tirkiyle, 13 ubat 1987 Cuma gn saat 10.00 da NAEM'de stanbul niversitesi
Cerrahpa a Tp Fakltesi Nkleer Tp Anabilimdal Ba kan Prof. Dr. rfan
Urganco lu ile Sa lk ve Sosyal Yardm Bakanl 'nn bu toplant iin gzlemci olarak vazifelendirmi oldu u S.S.Y.B. evre Sa l Daire Ba kan Do. Dr. Mehmet
Tu rul lgen, S.S.Y.B. stanbul Hfzsshha Enstits Mdr Dr. Ykup
Hamzaebi ve Kim. Mh. U ur Gm 'n nezretinde bir araya gelmi lerdir.
109

"ernobil Komplosu"

2. Toplant, le yeme i iin verilen ara hri tutulursa, 14 ubat 1987 Cumartesi sabah saat 05.00'e kadar kesintisiz 19 saat srm tr.
3. Toplantnn nemli bir blm ses bandna ekilmi tir.
4. ODT'den Do. Dr. Ali Gkmen de bu toplantya katlmay taleb etmi , bu
istek kabl edilmi tir.
5. Toplant esnsnda raporun melliflerine raporlarndaki doz ve risk hesaplar ile ilgili ilm hatlar teker teker izah edilmi ve mellifler btn hatlarn istisnsz kabl etmek mecbriyetinde kalm lardr.
Ancak, mzkerelerde mellifler mzkereyi devaml olarak sayn Bakan
Chit Aral'n radyasyon konusundaki kitap zerine ekebilmek zere byk
gayret sarfetmi lerse de buna msaade edilmemi tir. Melliflerin yalnzca bu abas
toplanty birka saat me g l etmi tir.
6. Raporun mellifleri toplant esnsnda srekli olarak kendilerinin bu rapor
konusunda istismr edilmi olduklarn; niyetlerinin hlisne akademik niyet oldu unu; ama raporun kendilerinin hsn-i itimatlarn ktye kullanan biri tarafndan
basna szdrlm oldu unu ve bundan da byk znt duyduklarn mkerreren
ifde etmi lerdir.
7. Kendilerine raporlarndaki btn ilm hatlar izah ve ispat edilen rapor
mellifleri btn hatlarn kabl etmekle birlikte dozla ilgili olarak yapm olduklar
de erlendirmedeki ilm hatlarn niha tutanakta yer almamasnda srr etmi lerdir.
Oysa sz konusu hat rapordaki ilm hatlarn en by idi; ve bu hat kendilerinin, Basna szan raporlarnda, "sdece aydan alnacak radyasyon bile gelecek nesillerde birok ocu un l ve sakat do masna neden olacaktr" diye kesin
bir yargya varmalarna sebeb oldu undan melliflerden bu hatlarnn da tutanakta
yer almas taleb edilmi tir.
Mellifler buna yana mam lar; ve 19 saat sren mzkere srasnda madde
madde birlikte tart lm ve m tereken tesbit edilmi olan tutana imzlamaktan
imtin ve istinkf ederk toplanty terk etme i tercih etmi lerdir.
8. Trkiye Atom Enerjisi Kurumu Devlet'e, Vatan'a ve Millet'e hdim ilm ve
uzman bir kurumdur. Kendisine 2690 sayl k nnla yklenen btn vecibeleri ve bu
arada btn Trkiye'nin ve Trk vatanda larnn radyasyon sa l ve gvenli i konusundaki vecibeyi bilinle, en son bilimsel kstaslara ve yntemlere gre yerine getirmektedir. Bu husstaki uygulamalarda yklendi i madd ve mnev sorumlulu un
da idrki iinde grevini vicdan huzur ve kanaat-i kmile ile if etmektedir.

110

"ernobil Komplosu"

9. Kurum, ilm hatlarla dolu ya da dpedz bilgisizlikten kaynaklanan

pekok yaz ve beynatn hibir szgeten geirilmeksizin Basn'a yansmasnn hsl
etti i olumsuz tutumlar znt ve end e ile izlemektedir.
Kurumdaki radyasyon uzmanlar ernobil kazsndan sonra bu konu ile ilgili
uluslararas uzmanlar toplantlarnda yalnzca en son bilgileri elde etmekle kalmam lar, bu toplantlara kendi deneyimlerini de Trkiye'ye gurur verecek ekilde aktarm lardr.
Devlet TAEK'in radyasyon uzmanlarnn en son bilgileri elde etmesi hussunda ve lboratuvarlarnn da en modern ve en mkemmel cihzlarla donatlmas
hussunda hibir fedkrlktan kamam tr.
10. Vatanda larmz radyasyon konusunda karlan ve karlmak istenen
speklsyonlara i'tibr etmemeli ve bu konuda Devletin tek ve k nn uzman kuruluu olan TAEK'e gvenmelidirler.
Trkiye'de ernobil nkleer kazsndan sonra halka intik l etmi ve etmekte olan btn gd maddeleri radyasyon sa l asndan hibir mahzur te kil
etmemektedir. zellikle hmile vatanda larmz, bu konudaki speklsyon-lara aldanarak, hmileliklerini sona erdirmeye kesinlikle tevessl etmemelidirler."
ODT'llerle kinci Bir Toplant
Yaplmas in TAEK'e Bask
16 ubat 1987'de Uluslararas Atom Enerjisi Ajans (IAEA)'nn Guvernrler
Meclisi toplantsna Trkiye adna gzlemci olarak katlmak zere grevli olarak Viyana'ya gittim. 18 ubat gn Guvernrler Meclisi'nde tart malarn en harretli yerinde Ankara'dan aranmakta oldu um bildirildi. "Hayrdr n all h" diyerek telefona
gittim. Kar mda RGD Ba kam zer zerden bulunuyordu.
Fevkalde keyifsiz bir tarzda Bakan Chit Aral'n kendisini arayarak ODT'llerle 20 ubat gn ikinci bir toplant yapp onlarn imzlamaktan kanm olduklar niha tutana n yumu atlm bir eklini imzlataca n sylemi oldu unu bana
aktard. Ben zer zerden'e zlmemesini, byle bir toplantya ve hele TAEK'in kesesinden bylesine tvizkr bir tutuma kesinlikle kar oldu umu, do rudan do ruya bana ba l olan TAEK personelini benim iznim olmadan Bakan dahi olsa hi
kimsenin byle bir i e zorlayamyaca n, sorumlulu un yalnzca bana ait oldu unu
ve TAEK'den herhangi bir kimsenin byle bir toplantya katlmasn da yasaklam
oldu umu bildirdim.
Ayrca, ayn gn RGD'nin faksna Viyana'dan sayn Bakan'a hitben bir faks
gnderece imi, faksm alr almaz bunun derhl sayn Bakan'a ula trlmas tlimatn
verdim. Akabinde bir de NAEM'e telefon edip oraya da RDG Ba kan ile olan konu mam naklettim. Bunun zerine sr'atle Trkiye Bykelili i'ne gelerek a a daki yazy hazrladm ve hemen Ankara'ya zer zerden'e faksladm:
111

"ernobil Komplosu"

Sayn H. Chit Aral

Trkiye Radyasyon Gvenli i Komitesi Ba kan
ve Sanyi ve Ticret Bakan
Ankara

"Viyana, 18 ubat 1987

Sayn Bakanm,
1. Bugn, gzlemci olarak Trkiye adna izledi im UAEA Guvernrler Meclisi toplantsnda iken TAEK Radyasyon Sa l ve Gvenli i Dairesi Ba kan zer
zerden telefonla beni arad.
Zt- lnizin kendisini arayarak ODT raporu diye bilinen raporun mellifleri ile 20.2.1987 Cuma gn bir toplant yapaca nz ve 14-15.02.1987 gecesi, her bir
paragraf birlikte mzkere edilerek hazrlanm fakat son nda bunlarn imzlamaktan vaz gemi olduklar niha tutana yumu atarak ya da mmknse oldu u gibi
adgeenlere imzlatmak niyetinizi ifde etmi oldu umuzu bana bildirdi.
2. Sz konusu raporun mellifleri 14-15.2.1987 gecesi iki- saat niha tutana a, yaynlad nz radyasyon kitap hakknda tezyif edici erh koymak iin srekli aba sarfetmi lerdir.
Ertesi gn Prof. Dr. Atill zalpan'a etti iniz telefonda Prof. Dr. Nmk
Kemal Aras'n10 sizi aram oldu unu syledi inizde bunlarn zt- lniz zerinde
bigayri hakkn ne kadar byk bir mnev bask uygulama a tevessl ettiklerini gzleyerek fevkalde znt duyduktu.
3. Cuma gn szkonusu kimselerle toplant yapmak istemeniz bendenizi ve
arkada larm ola anst mteessir etmi tir. Bu toplantnza, dvet vki olsa bile,
TAEK'den kimsenin katlmak istemedi ini anlay la kar larsnz sanrm. Kanaatimizce, ancak ve ancak, mhut toplantyla ilgili olarak zt- lnize gnderdi im evrakta Ek:3 diye geen niha tutana bir tek harfini de i tirtmeden kendilerine imzlatmaya muvaffak olursanz (ki maalesef bu hussta ku kuluyum) sa'yiniz me kr
olacak; onlar da hatlarndan erefle ve ilim adamna yak r bir tevzuyla dnm
olacaklardr.
Samimiyetle itirf edeyim ki bu ihtiml fevkalde azdr. Bunda ba arl olsanz bile imzy sizin (ve dolaysyla da Hkmet'in) basksyla attklarn ifde ederek Basn' size ve Hkmet'e kar gene tahrk edeceklerdir (ya da Basn bunu bu
10

Sayn Bakana fakslad m bu yazda ad geen Prof. Dr. Nmk Kemal Aras, ODT Kimya Blm retim yelerinden olup TAEK Ba kanl na atanmamdan nce TAEK Ba kan Vekili grevini
if etmekte olan TAEK Ba kan Teknik Yardmcs idi. Atanmamdan 15 gn sonra grevinden istif
edip ODT'ye dnm t. ODTde Do.Dr. Olcay Birgl ile Do.Dr. nci Gkmenin hocalar ve
patronlar mesbesindeydi.

112

"ernobil Komplosu"

ekilde yorumlayacaktr). Bu sonucun da ne zt- linize, ne Hkmet'e ve ne de

Devlet'e hayr dokunaca bedihdir.
4. Niha tutanaktan bir kelimecik olsun farkl bir belgeyi kendilerine imzlatp
da bunu istihsl edilmi bir netice olarak telkki etti iniz takdrde de (affinza ve size
kar duymakta oldu umuz dostlu a ve muhabbete s narak) ifde etmeme msaadelerinizi istirhm ederim ki sonu yalnzca ve yalnzca zt- lnizi ilzm edecektir.
Bu durumda bendeniz hasbelkader TAEK Ba kan olarak ve TAEK'de objektiflik
erevesi iinde ilm faziletten ve ilim ahlkndan dn vermeksizin er kuvvetlerine
dimdik, vekarla kar koyan gerek ilim adam mes arkada larm, kendimizi, istihsl edece iniz eksik bir sonula ba l hissetmeyece imizi ehemmiyetle dikkatinize
arzetmek istiyorum.
5. Siysette kompromiler geerli olabilir. Ancak ilimde bir sav ya do rudur
ya da yanl ; ilimde kompromi yoktur!
ODT raporundaki yanl lar btn plakl yla tart lm ve ortaya konmu tur. Ne yazk ki ODT raporu, lkede, bilerek bilmeyerek estirilmek istenen ekonomik ve psikolojik terre istemeden de olsa katkda bulunmu , fhi hatlarla dolu bir
rapordur.
Bir hikmet-i idreye mebn pratik bir strateji gyesi ile bile olsa, bu raporun
mellifleriyle TAEK'i ayn seviyede tutmann; ve TAEK'e i'tibr edecek yerde, bunlara i'tibr ediyormu gibi tefsir edilebilecek ekilde Cuma gn yapaca nz toplantnzn ilgin bir pazarlkm gibi komuoyuna yansmasnn TAEK'i ancak mnkesir ve mteessir edece ini fehmet ve temyizinize cesretle arzetmeme msaadelerinizi istirhm eder; hrmet ve muhabbetlerimi te'yid ederim, sayn Bakanm.
Prof. Dr. Ahmed Yksel ZEMRE
TAEK Ba kan
Bakan'a gnderdi im bu faksn TAEK asndan olumlu bir etkisi oldu. Bakan TAEK'e, artk: "ODT Raporu'nun mellifleriyle bir kere daha ayn masaya oturup tart n!" diye bask yapamad. Bu raporun dedikodusu ise bir sre daha Basn'n
gds, ve mezleri iin de dezinformasyon alannda verimli bir e itim alan olma a
devam etti.
Bir mddet sonra raporun melliflerinden Do. Dr. Olcay Birgl, analiz etmek iin yeni ay numneleri toplamak zere gitti i sylenen Karadeniz Blgesi'nde
bindi i otomobilin uuruma yuvarlanmas sonucu a r ekilde yaraland. Gsterilen
btn ihtimma ra men 10 gn kadar srm olan bir komadan sonra maalesef gen
ya nda veft etti. Merhme Nkleer Kimya dalnda iyi bir bilim kadn, hanmefendi ve ok hassas bir kimse idi. All h rahmet eylesin.
Radyasyon ehidi (!)

113

"ernobil Komplosu"

Merhme Do. Dr. Olcay Birgl bir sre sonra baz evrelerce radyasyon ehidi (!) iln edilecekti. Bununla ilgili olarak " nsan Ve Kinat" dergisinin Eyll 1988
trihli 37. saysnda yaynlanm olan bir okuyucu mektubu ile derginin editrnn
buna cevbn ibret-i lem iin a a da takdm ediyorum. Sz konusu derginin, 32.
ve 33. saylarnda, konunun uzmanlarnn kaleme ald toplam 8 mak le ile ernobil
kazsnn etkilerinin hemen hemen btn ayrntlaryla de ilmi olmasna kar bir
reaksiyon oldu u anla lan mektup yle:
"Bunca gvenilir gazeteci, hkmetin ve onun kapkulu brokratlarnn radyasyon konusunda gz gre gre halka yalan sylediklerini savunur ve de
radyasyon vurgunu sakat yavrularn boy boy resimlerini basarken, beslemeszm-ona-bilim-adamlarnn smarlama yalanlarn utanmadan arlanmadan
yaynlam olmanz her zgr d nceli ilerici gibi bende de yalnzca tiksinti
uyandrd.
Hangi biriniz ODT'l erdemli bilim adamlarnn radyasyon raporunu yadsyabildi? Hl bunun zgr ve gerek bilim adamlar ve zgr basnn onurlu
yazarlar ile satlm szde bilim adamlar ve ba ml basnn gericileri arasnda bir sava m oldu unu anlayamam snz. Do ay ve ya am kurtarmak,
ki iyi yceltmek iin tm bilinli ve zgr aydnlarn onuru, yrekli sava m. Ama hi ku kunuz olmasn. Bu sava mda ycelik, ba ar ve erdem kendini kle yapanlarn de il zgr sava larndr.
Halk Aral-, zemre-yi, Ylek-i, Adalo lu-yu, Algne -i, zalpan-, Taneri, Birol-u, zmen-i d arlad. Ba rna bast , bilimsel ba kaldr laryla: Oktay Ek i, kran Ketenci, Semra Smersan, Ali Sirmen, Rahmi Turan, Rfat
Ball, Prof. Dr. Tolga Yarman, Prof. Dr. Namk Kemal Aras, Prof. Dr. Nijat
Bilge, radyasyon ehidi Do. Dr. Olcay Birgl, Do. Dr. nci Gkmen ve
Do. Dr. Aykut Kence'dir.
Ne yazarsanz yazn, nasl yalan propaganda yaparsanz yapn, o unluk zgr bilim adamlarndadr. Bilime zgrce onlar yn vermekteler ve vereceklerdir. Gerek bilim onlardadr. GNE BALIKLA SIVANMAZ.
Memet Yerli KKE
.. Hukuk Fakltesi rencisi"
Buna cevap olarak Editr'n Notu da yle:
"Dergimiz yapt soru turma sonunda stanbul niversitesinde Memet Yerli
kke diye bir rencinin mevcd olmad n tesbit etmi tir.
Hayal bir kimlik arkasna saklanan ve sevimsiz mektubunda, yerli yersiz, 7
kere zgr kelimesini kullanm olan bu ki i hi de zgr olmayan, aksine aka bir takm saplantlarn esiri tezatl bir ki ilik sergilemekte oldu unun
farknda bile de ildir.
114

"ernobil Komplosu"

Biz, konuyu ahslar ya da snflar mcdelesi gibi gstermek isteyen mektubunun bu ynlerine de, en azndan sa lksz olan slbuna da tems etmek istemiyoruz. Fakat zerinde durmak istedi imiz, mektubun son paragrafndaki
isbetsiz iddia ve arpk ilim anlay dr.
Gerek ilim adamlar, ancak kendilerinden ba msz olarak mevcd olan ve
olmaya devam eden k nnlar, prensipleri ve matematiksel ba ntlar yni
ilm hakkatlar ke fetme e al r; ve bu ke iflerinin gere e uygunlu unu da
objektif bir ekilde ve titizlikle ara trrlar. Bundan tr de, ilmi kendi hev
ve heveslerine gre zgrce(!) ynlendiren efendiler(!) de il, bunun aksine ilmin ancak hizmetkrlar olduklarnn uuruna shiptirler. Gerek ilim adamlarnn ilm hakkatlar tesbit ve teslim etmede fevkalde drst ve objektif
olmakdan ba ka bir tutumlar olmas mmkn de ildir. lim ahlknn temeli
de i te budur.
limi ynlendirme arzu ve lgnl :

Papa VIII. Urbano'nun Vatikan'nda Galile'nin ilm ke iflerini red ve inkr

etmek,

Hitler'in Nazi Almanya'snda "yahudi ilmidir" diyerek Einstein'n Rltivite

Teorilerini red ve inkr etmek,

Stalin'in Sovyet Rusya'snda Lissenko olaynda oldu u gibi genetik ilminin

k nnlarn inkr etmek, ya da

Mao'nun Kzl in'inde oldu u gibi "Kltr htilli" ternesiyle maraz ve

arpk kamuoyu olu turmak (dezinformasyon) vey parmak kaldrarak ktle
o unlu u sa lamak gibi "demokratik(!) o unluk" yntemleri(!) uygulayarak ilm hakikatlar hev ve hevesleri do rultusunda ta yir etmek gibi olaylarda, ve daima totaliter devletlerde devlet politikas olarak patlak vermi olan fikr ve mnev bir marazdr.
Ne yazk ki bu maraz, slogan edebiyatnn 20-30 stereotip cmlesini papa an
gibi ezberleyip yerli yersiz tekrarlamakla Dny'nn btn meselelerini ve
zellikle de ilm meselelerini zebileceklerine inanan baz chillere bir ideal
ve hatt bir ideoloji serb eklinde bugn bile musallat olabilmektedir.
Aslnda do ruca p sepetine atlmas gereken bu mektubu byle bir arpk
ve sa lksz zihniyetin yalnzca ibret alnacak bir rne i olarak yaynlyoruz."

Hacettepe Toplants
Bu arada Hacettepe niversitesi Nkleer Mhendislik Blm de 16 Mart
1987'de niversitede ernobil kazsn ve etkilerinin her ynyle tart laca halka
115

"ernobil Komplosu"

ak bir sempozyum tertipledi. Bu sempozyuma TAEK'den de RGD Ba kan zer

zerden11, NAEM Sa lk Fizi i Blm Ba kan (rahmetli) Dr. Selhattin Gksel,
NAEM Nkleer Mhendislik Blm Ba kan Dr. Ulvi Adalo lu12, NAEM
Radyobiyoloji Blm Ba kan Dr. Erdener Birol13, NAEM Sa lk Fizi i Blmnden Hasan Alkan katldlar.
Hacettepe niversitesinin Byk M Salonunda yaplan bu sempozyumun birinci oturumunda Hacettepe niversitesi Nkleer Mhendislik Blm elemanlar
ernobil reaktrn ve kaznn senaryosunu anlattlar. kinci oturum, TAEK elemanlarnn kaznn Trkiye zerindeki etkilerini ayrntlaryla takdm etmelerine
hasredilmi ti. Elemanlarmz o gne kadar elde edilmi btn sonular gzden geirip lmleri ve bunlarn sa lk asndan de erini ayrntlaryla irdelediler. Salonu
a zna kadar doldurmu olan dinleyiciler sempozyumu byk bir ilgiyle ba ndan sonuna kadar izlediler.
nc blm ise dinleyicilerin sorularna tahss edilmi ti. Prof. Dr. Demir
nan'n ba aryla ba kanlk etti i bu toplant fevkalde bilimsel, ve tatmn edici ve bir
toplant oldu. Dinleyicilerden pekok ki i soru sordu ve nnda da cevabn ald.
ODT Raporunun mellifleri ve destekleyicileri de orada bulunuyorlard. Fakat bunlar orada herkesin iinde bir polemi e kalk amadlar. Yalnz her nedense bu toplantya TV'miz gene i'tibr etmedi ya da Bakan emriyle i'tibr ettirilmedi.
Bu toplantda ernobil kazsnn ba ndanberi Basn'n belirli bir kesiminin
ve de akademik evrelerdeki baz ki ilerin srarla istemi olduklar Trkiye'deki radyasyon dzeylerinin bir bir aklanm olmasna ra men bu toplantda hazr bulunan
Basn'n belirli bir kesimi ertesi gn ve daha sonraki gnlerde radyasyon dzeyleri
hakknda da bu toplant hakknda da bir haber verme e nedense hi tenezzl etmedi.
Bylelikle Basn'n belirli bir kesiminin gyesinin de zm yemek de il, ba cy
dvmek oldu u idrk ve fehmet sahibi herkes tarafndan bir kere daha anla lm
oldu.
Sayn Chit Aral zerindeki Basklar
Ve Bakann fkesi
Yukarda ODT'den bir grup retim yesinin ekmece Nkleer Ara trma
ve E itim Merkezi'ndeki toplantda Bakan Chit Aral'n radyasyon kitap n nasl
bir pazarlk konusu etmek istediklerine ve bunu toplant tutana na tezyif edici bir
tarzda geirmek iin nasl aba sarfetmi olduklarna de inmi tim. Ancak bu i i kurcalayarak Bakan ve Bakan dolaysyla Trkiye Radyasyon Gvenli i Komitesi ile
Trkiye Aton Enerjisi Kurumu'nu tezyif etmeyi ve bunlarn o na kadar gerekle tirmi olduklar msbet i lere glge d rmeyi d leyen ve perde arkasndan yo un
bir faaliyet gsteren ba ka retim yeleri de vard. Bunlar ellerinden gelen her trl
olumsuz propaganday yapyorlar ve zellikle de gazetecileri bu konuda tahrk etmek
11
12
13

Hlen TAEK Ba kanl Dan man.

2002 ylnda emekli oldu.
Hlen TAEK Ba kan Yardmcs

116

"ernobil Komplosu"

iin byk aba sarfediyorlard. Bunlarn faaliyetleri hakknda bize pekok kanaldan
bilgi geliyordu.
Evet; Bakan'n radyasyon kitap baz yanl ifdeler ihtiv ediyordu. Ama
bu kitapk bir bilim adam tarafndan de il, radyasyon konusuna gerekten de iyi
niyet ve evkle sarlm bir politikac tarafndan ve stelik de bilim adamlar iin
de il Milletvekilleri iin kaleme alnm bir risle idi. Da tm snrlyd. Kanaatimce kendilerine bilim adam sfatn yak tranlarn bu risleye saldrmalar ve bunu ahs ihtirslarna basamak yapma a kalk malar ok ucuz bir kahramanlkt ve
bu bakmdan ilim ahlkyla ba da an bir taraf da yoktu.
Basn'n belirli bir kesimi de bu sefer Chit Aral'n stne gitme e ba lam ;
O'na atfen bir sr saptrlm , deforme edilmi ve sayn Bakan ile TAEK'in arasn
adet amay amalayan beynat yaymlam t.

Hrriyet gazetesi 8.2.1987'de byle bir ba lk atyordu: "Sanyi Bakan'nn

radyasyon kitabn bilim adamlar ele tirdi: Aral ok cesur adam! Aral'n kitabnda gln yanl lar bulundu unu belirten bilim adamlar: Kitabn baz
yerlerine ancak glnebilir. Bakan radyasyon bilmiyor. Aral'n fotosentez teorisi sdece glmsetici".

Tercman 24.12.1986: "Bakan olarak de il, uzman olarak konu uyorum".

Gnaydn 25.12.1986: "Radyasyon konusunda bir numaraym. Herhlde

Ba bakan beni bu greve bo u bo una getirmedi".

Gne 25.12.1986: "Ben 1956-1957'de yedek subayken Ordonat Okulu'nda

atom, hidrojen ve kobalt bombas dersi verdim. Bunlar konusunda en ok
bilgi shibi olan ki iyim. Sayn Ba bakan Radyasyon Komitesi Ba kanl 'na
beni bakan oldu um iin de il, bu konunun tek uzman oldu um iin tyin etti".

Hrriyet 24.04.1987: "Ben 1958'denberi bu sahada (yni radyasyon konusunda) her eyi biliyorum. Bu i i biliyorum diyen insanlara atom, hidrojen,
kobalt, altn, kirli ve termonkleer bomba nedir? Diye sorun. Sonra da gelip
bana sorun. Ben size 16 saat bunlar anlataym. Bu geni bilgim nedeniyle
radyasyon al malaryla ilgili grevi Ba bakan'mz bana verdi".

Hrriyet ve Milliyet 16.02.1987: "Ben atom Enerjisi Kurumu'nun tesbit etti i

rakkam zerinde hareket etme e mecbrum."

Gnaydn 24.02.1987: "ODT raporu iin bir ey syleyemem. Bu bilimsel

bir olaydr!"

117

"ernobil Komplosu"

Hrriyet 22.02.1987: "ayda insan sa l na zararl mikdarda radyasyon

yok... Benim szlerim do ru kmazsa eker giderim... Yni ben kendime
gveniyoum. nk ben bildi imi kesin biliyorsam sylerim".

Hrriyet 23.02.1987: "Radyasyon orannda beni yanlttlar".

Hrriyet 10.02.1987: "Atom Enerjisi Kurumu bana ba ldr!... Ben gitmem,

gtrrm. Operasyon yaparm".

Gne 10.04.1987: "Atom Enerjisi Kurum Ba kannn grevden alnmasnda

beni sorumlu gsteriyorlar. Atom Enerjisi Kurumu do rudan sayn Ba bakan'a ba ldr. Benim tasarrufumda de ildir!"

Hrriyet 10.04.1987: "zemre'nin ODT'ye yazd mektup sonu oldu. Ba bakan meseleyi uslnce halletti".

Trkiye 22.03.1987: "Her iki Kurumun (TAEK ile ODT'nn) yetkililerin bir
araya getirdik. Sonunda TAEK'in gr a r bast... Bir sr polemi e, iddiaya ra men Devletin aklad rakkamlar ve bilgilerin do ru oldu u anlald".

Bakan Chit Aral'n Hrriyet gazetesinde 10.02.1987'de yaynlanan beynatndan sonra stanbul'dan telefon eden bir arkada m "Bakan'n suyumu stmaya ba lam oldu unu" syledi inde ona, e er gnn birinde azledilecek olursam bunun
do rudan do ruya msebbibinin sayn Aral olmyaca n ifde ettimdi. Gerekten de
asl Bakan Chit Aral'n azlimde do rudan do ruya bir dahli olmam tr. Azlimden
sonra da samim zntlerini bana Radyasyon Sa l ve Gvenli i Dairesi Ba kan
zer zerden aracl yla ileten ve azlimde kendisinin hibir dahli olmad n
defaatle beyn eden sayn Chit Aral'a: "Azlimde do rudan do ruya bir dahli olmad n bildi imi, bu bakmdan msterih olmasn ve ahsna kar da bir krgnl m
bulunmad n" selmlarmla birlikte kendisine ilettimdi.

***

118

"ernobil Komplosu"

I2
"

2
Q2

Pazartesi, 6 Nisan 1987

1987 ylnn 6 Nisan Pazartesi gn de Ankara'nn di er bahar gnleri gibi kl ve cvl cvl ba lam t. Sabahleyin lojmanmdan ayrlrken, o gn ne i lerim
oldu unu soran e ime: " leden nce sayn Sa lk ve Sosyal Yardm Bakan Mustafa
Kalemli'yi ziyret edece im. Gerisi her gnk ileler, i te!" dedi imi hatrlyorum.
Bakan Mustafa Kalemli'yi Ankara Nkleer Ara trma ve E itim Merkezi'nde
kurdurmu oldu um teknesyum sa m hcresinin al n yapmay ltfetmesi iin
ziyret edecektim. Nkleer tbda te his amacyla en ok kullanlan bir radyoizotop
olan teknesyumun yar mr ksa oldu undan ekmece Nkleer Ara trma ve E itim
Merkezi'nde retilen teknesyumdan Ankara'daki hastahneler ve zel nkleer tb te his lboratuvarlar yararlanamyorlard. Bunun yerine byk paralar deyerek yurt
d ndan teknesyum jeneratrleriyle nlanm molibden ithl ederek teknesyumu bu
jenaratrlerden elde ediyorlard. Bu ise lke iin epeyi bir dvize mal olmaktayd. te Ankara'ya kurdurmu oldu um bu teknesyum sa m hcresi, NAEM'de nlanm molibdenin uakla Ankara'ya getirildikten sonra burada muamele edilmesiyle
btn Ankara'nn ihtiyc olan teknesyumu sa layacakt.
Sa lk ve Sosyal Yardm Bakan Mustafa Kalemli ile konu mam ok tatmn
edici geti. Bakan teknesyum sa m hcresinin 9 Nisan'daki resm al n bizzat
yapmay kabl etti. Bu nzik hareket keyfimi yerine getirmi ti. Mak mma dndmde beni bir sr rutin i ve telefon bekliyordu. O gn i lerimin yo unlu undan
ancak saat 15.00'e do ru birka lokma bir ey yiyebildim. dr Yardmcm Mustafa
iek ile haftalk masraf plnn tart p karara ba ladm. Ara trma Geli tirme Plnlama ve Koordinasyon Dairesi Ba kan Erol Barutugil ile 1987 yl yatrm ve deme plnmzn bilgisayar k larn gzden geirdim. NAEM Mdr Prof. Dr. Atill zalpan ile telefonda gr erek Nisan ay NAEM tefti ini 27 Nisan - 1 Mays
arasnda yapaca m, Koordinasyon Kurulunu 27 Nisan saat 10.00 da toplayaca m
bildirdim; spektroskopik analizlerin nasl gitti i hakknda bilgi aldm. Sonra Viyana
Bykelili imize telefon ederek Mays ortasnda yaplacak olan Uluslararas Atom
Enerjisi Ajans Guvernrler Meclisi toplants hakknda tamamlaycc bilgi aldm. Bu
toplantya katlaca m bildirdim.
Saat 16.30 da dar ler Yardmcm Mustafa iek odama girdi. ok zntl, hatt dokunulsa a layacakm gibi grnyordu. Masamn nndeki koltuklardan
birine oturmad, adet kt. Ben "Hayrola Mustafa'c m neyin var?" dedim. Cevben, elinde getirdi i yazy bana gsterdi. Yaz Ba bakanlk Mak m'na hitben yazlm t; Ba bakanlk Mste ar Ahmet Seluk tarafndan imzlanm ve "Trkiye
Atom Enerjisi Kurumunun bo olan Ba kanlk mak mna Do. Dr. Atill

119

"ernobil Komplosu"

zmen'in vekleten atanmasn" teklif ediyordu; ve altnda da Ba bakan sayn Turgut zal'n "OLUR'u ile imzsn ta yordu: Azledilmi tim!
Devletteki teml nemli bir mevkideki bir grevlinin i ten alnmas hlinde
ona, ba l bulundu u Bakanlk'da bir dan manlk verilmesi eklinde idi. Buna "kzaa ekme" diyorlard. Trkiye Atom Enerjisi Kurumu'ndaki muhterem selefim (rahmetli) Prof. Dr.h.c. Nejat Aybers'in szle mesi uzatlmad nda da kendisine
Ba bakanlk'da bir dan manlk kadrosu teklif edilmi ama o bunu kabl etmemi ti.
Bana ne yarm a zla olsun, bir te ekkr ediliyor ne de bir dan manlk kadrosu teklif
ediliyordu. Tam mansyla azl ve hatt istisk l edilmi tim!
Aslnda azlimi beklemiyor de ildim. Robotla trmasnn mmkn olmad n
anlad zaman beni "TAEK'de 400 komnisti koruyan gizli bir komnist" olarak iln etmekte tereddt etmemi olan Devlet Bakan'nn, irde-i seniyelerine kar km benim gibi birini bu mak mda braktrmayaca n ak olarak idrk etmi bulunmaktaydm.
Bu sebepten ve durumu ok iyi bildi imden dolay da, TAEK'in idresindeki
bir sreksizli in, bir gev emenin, bir diryetsizli in bu kadar kritik bir dnemde ne
vahim hatlara yol aabilece ini ok net bir biimde idrk ediyordum. Azlimden
sonra yerime atanacak ki inin konulara ok sr'atli bir biimde adapte olmas gerekliydi. Sz konusu Devlet Bakan ise e itli kanallardan G z niversitesi retim yelerinden Do. Dr. Atill zmen'i kendime yardmc olarak taleb etmem iin bask
yapmaktayd. Sonunda, bu arkada dan ba ka birisini inh etmem hlinde bu teklifimin geri dnece i de ikrd. Bunun zerine Do. Dr. Atill zmen'in TAEK Ba kam Teknik ler Yardmcl na atanmas iin Ba bakanl a bir yaz gndermi tim.
Hlis niyetim bu arkada a yanmda 6 ay kadar bir staj grdrerek TAEK'in gerek rutin i leri gerekse yatrm ve projeleri ve, hepsinden de nemlisi, geirilmekte olan
kritik dnem iin geli tirilmi ve uygulanmakta olan stratejileri asndan bir kopuklu a meydan vermeyecek bir idr olgunlu a eri ebilmesini sa lamakt. Sz konusu
mak ma atanmas ksa bir sre nce yaplm olan Atill zmen'i, bu d nceyle,
uluslararas ili kilerde de pi sin diye Cenevre'de yaplan "Nkleer Silhlarn Yaylmasn nleme Antla mas 3. Gzden Geirme Konferans"na katlan Trk heyetinde
TAEK'i temsil etmek zere grevlendirmi tim. Ancak Devlet Bakan'nn acelesini
hesaba katmam tm. Do. Dr. Atill zmen TAEK'de i e ba lad nn ikinci ay
TAEK Ba kanl na veklet etmek mecbriyetinde kalyordu. Ve kanaatimce bu, onun iin byk bir hendikap olacakt.
Azledilece imi ne kadar bilirsem bileyim, do rusu Devlet'e bu kadar hizmet
ettikten sonra istisk l edilece im hatrma bile gelmemi ti. Bu vefszlk ve nobranlk, gene de bir nefis ta d mdan, keyfmi karm t. Ba bakanlk yazsn okuduktan sonra benli imi, srf bu yzden, byk bir sknt sard. 15 dakika kadar devm
eden bu hl sresince gzmn nnden, bir sinema eridi gibi, TAEK Ba kanl na
nasl getirilmi oldu um geti.

120

"ernobil Komplosu"

1984 senesi Haziran aynda ben Borusan Boru Sanyi A. . Genel Mdr idim. Bir gn Ankara'dan zamann Devlet Bakanlarndan smail zda lar'n dan man Do. Dr. Tahsin Nuri Durlu beni arayarak sayn Bakan'n beni Trkiye Atom Enerjisi Kurumu'na Ba kan yapmak istedi ini duyurdu. Ben TAEK'in ba nda ok
kymetli dostum (rahmetli) Prof.Dr.h.c Nejat Aybers'in bulundu unu, sayn Bakan'n
neden yeni bir Ba kan arad n sordu umda Bakan'n Prof. Aybers ile anla amadn syledi. Ben hlihazrdaki i imden memnn oldu umu ve TAEK Ba kanl 'n
da hi d nmedi imi kendisine ifde ettim. Aradan bir mddet getikten sonra ayn
zt gene telefon etti. Hi de ilse benim TAEK mak m iin birka aday bildirmemi
istedi. Ben kendisine bu mak ma lyk grd m 12 ki inin ismini verdim ama Prof.
Aybers'in hem tecrbe, hem bilgi, hem TAEK'i tanmak ve hem de diryet bakmndan hepsinden daha fazla tercih edilmesi gerekti i kanaatinde oldu umu bir kere daha belirttim. Aradan bir mddet daha getikten sonra Do. Durlu beni gene arad.
Verdi im adaylardan yalnzca birinin, Do. Dr. Hasbi Yavuz'un, sayn Bakan tarafndan tasvib grm oldu unu, ona da Kanada'da bir tetkik gezisinde bulundu u srada ancak telefonla eri ebildiklerini ama o ztn da: "E er Prof. Nejat Aybers'in yerine ille de birini aryorsanz hocam Prof. Dr. Ahmed Yksel zemre varken, kusura
bakmayn, ben bu grevi kabl edemem" demi oldu unu ve bu durumda sayn Bakan'n benim bu grevi mutlak kabl etmemde srar etti ini bildirdi. Ben gene zr
dileyerek Trkiye Atom Enerjisi Kurumu'na Ba kan olmay kesinlikle d nmediimi bildirdim.
Btn bu konu malar a a yukar 5 aylk bir sreye yaylm t. Bu arada da
Prof.Dr.h.c. Nejat Aybers TAEK Ba kanl ndan ayrlm t. TAEK Ba kanl na
Prof. Aybers'in Yardmcs Prof. Dr. Nmk Kemal Aras veklet ediyordu. Bu son
konu mamzdan da yakla k 3 hafta kadar sonra bizzat Devlet Bakan smail
zda lar beni evimden arad. Bana aynen: "Muhterem Hocam; sizden Trkiye Atom
Enerjisi Kurumu Ba kanl grevini kabl etmeniz iin o kadar ricda bulunuldu.
Niye bu kadar burun bykl yapyorsunuz? Bu sdece benim ahs ricam de il,
ayn zamada sayn Ba bakan'n da rics. All h'nz Muhammed'inizi severseniz gelin bu grevi teslim aln!" dedi.
Bunlar gzlerimin nnde geerken bu sefer rahmetli babamn baz
nasihatlar hatrma geldi:

"Evldm; mahkeme kadya mlk olmaz. Bir mak ma getirildi inde, gnn
birinde o mak mdan ayrlaca n idrkini dima diri tut".

"O lum bir mak ma getirildi inde hemen ertesi gn azledilecekmi sin gibi
hazr ol; ama hep o mak mda kalacakm sm gibi de evk ve heyecanla i ini
yapma a devam et!"

"Yavrum; sana bir mak m teklif edildi inde onu tev zu ile kabl et. Ama, o
mak m terketmen gerekti inde gururla, vekarla, vicdan huzur ve kanaat-i
kmile ile terk et".

121

"ernobil Komplosu"

"Yavrum; bir arap atasz: eref-l mekn bi-l mekn der. Yni bir meknn
erefi onu doldurandan trdr. Sen, sen ol! Sakn, bulundu un mak mdan
kendine eref pay karma. Aksine, sen o mak ma eref kazndr".

"Yksel'ci im; Devlete hizmet Hakk'a ibdet mesbesindir. Hakk'a kslmeyece i gibi Devlet'e de Devlet erknna da kslmez".

Babamn herbiri birer vasiyet mertebesinde olan bu nasihatlarn hatrlamak

bana birdenbire bir huzur verdi ve mruz kald m istisk l ve nobranlk yznden
benli imi sarm olan sknt da, Cenb- Hakk'a hamdolsun, o nda yok olup gitti.
Bunun yerini bir ferahlk, bir kalp huzuru ve hatt, acib ama ltif bir ne e ald. Bu
n hl de i ikli ine Yardmcm Mustafa iek de ok a rm t. Bunun zerine yerimden kalktm. nce Sa lk ve Sosyal Yardm Bakan sayn Mustafa Kalemli'ye telefon ederek azledildi imi biraz nce renmi oldu umu ve bu sebepten tr 9 Nisan Per embe gn Ankara Nkleer Ara trma ve E itim Merkezi'neki teknesyum
sa m lboratuvanmn al nda bulunamyaca m haber verdim. Sayn Bakan "Sayn zemre; buna ok zldm. Bu takdrde ben de bu al a gelmem" dedi. Bakann bu reaksiyonu da bende olumlu bir etki yapm t. Yarm saat iinde toparlandm.
Kasamn, odamn ve dolaplarmn anahtarlar ile gizli evrk Yardmcm Mustafa iek'e teslim ettim. Hellle tim; ve Trkiye Atom Enerjisi Kurumu Ba kanlk mak mn huzur iinde terk ettim.
Lojmanma geldi imde e im, (rahmetli) kaynvaldem ve kk baldzm azledilmi olmama ve azlin biimine ok zldler. O ak am dostlarma telefon edip
bu haberi ula trmakla geti. Ertesi gn leye kadar her ey skin geti. Gazeteler
henz azlimden haberdr olmam lard. Herhalde 8 Nisan gn man ete kacaktm.
Ancak leden sonra birka dostum telefon ederek BBC'nin hem ngilizce ve hem de
Trke sabahleyin ilk haber bltenlerinde azlimi fl haber olarak vermi oldu unu
sylemeleri beni epeyi a rtt.
Azlimin BBC tarafndan davul zurnayla tm Dnya'ya duyurulmasna lyk(!) olacak kadar nemli bir adam olmamam gerekirdi. ngilizlerin ahsma gsterdikleri bu ilgi ve azlim dolaysyla kopardklar amata acaba neye dellet ediyordu, ya da etmeliydi?
Ayn gn gece ge vakit telefon eden bir ba ka dostumdan ise BBC'nin, sabah
11 haber blteninden i'tibren, gn boyu btn haber bltenlerinde bu fl haberi
tekrarlamak zerfetini (!) gstermi oldu unu ve ayrca alman ZDF televizyonunda
da azlimin fl haber olarak verilmi oldu unu rendim. Evim ise samim zntlerini bildirme e ve gemi olsun demeye gelen dostlarla dolup ta yordu.
Azlimi sistematik bir ekilde hazrlam olan Devlet Bakan'na, tandklardan
biri aracl yla, bir haber ilettim:
"Sayn Bakan att iftir ile azledilmi olmama sakn sevinmesin! unu iyice
d nsn ki siysette kendisinin aya bir kere kayarsa artk esmisi de
122

"ernobil Komplosu"

okunmaz olacaktr. Ama Prof. Dr. Ahmed Yksel zemre Devlet hizmetine
yetmi defa a rlsa her seferinde grevi tevazu ile kabl eder; yetmi defa
azledilse her seferinde de grevi huzur- kalp ile ve vekarla terk eder ve alm
oldu u terbiye ve iktisb ettikleri dolaysyla da onun zerinden Prof. Dr. Ahmed Yksel zemre'li ini alma a kimsenin gc yetmez!".
O ak am ev halkna ertesi gn ok daha metin olmalar gerekece ini, bugn
dostlarn bizi aramasna kar lk yarn gazetecilerin istilsna u rayaca mz gibi ok
muhtemeldir ki telefonla azlimden duyduklar sevinci dile getirecek kimselerle de
kar la abilece imizi, bu i'tibrla da telefona kesinlikle benden ba ka kimsenin cevap
vermemesini syledim.
Ak am bana u rayan ve hlimi soran Yardmcm Mustafa iek, byk bir
zntyle, bana denmi olan Nisan maa m iade etmem gerekti i haberini verdi.
Hlbuki ben 6 Nisan ak amna kadar bilfiil Trkiye Atom Enerjisi Kurumu Ba kan
olarak grev yapm , sorumluluk yklenmi ve toplam yakla k 135 milyon liralk
(yni yakla k 230.000 $ mudili) verile emri imzlam ve deruhte-i mes'uliyet etmi tim. Devletin en azndan bu 6 gnlk mesime tek bl eden maa m almamas
gerekirdi. Buna kar lk, bana, 6 Nisan ak am ula trlm olan Ba bakanlk yazsnda TAEK Ba kanlk makamnn 1 Nisandan i'tibren bo oldu unun yazl oldu u
hatrlatld. Ben de: "Aman bo ver! zme kendini Mustafa'c m. Her ne kadar Trkiye Anayasas angarya i grdrlemeyece ini sylyorsa da brokrasi hazretlerinin Anayasaya sayg duymasn beklemek abes olur. En iyisi ben bu 6 gnlk mesmi Devlete hell ederim, olur biter!" dedim.
Dedim ama do rusu bu bende azlimden daha byk ve bu sefer srekli bir
znt hsl etti. nk biz ald mz maa la gngnne ya ayan bir aile idik. O
ya ma kadar bir tarafta biriktirebildi im bir kuru um olmam t. Maa m da alnca
ilk i im bor ve taksitlerimi demek ve da tlmas gereken yerlere da tmakt. Nisan
ba nda da yle yapm tm. Velhsl ksacas, iadesi gereken paray bor-harc 10
gnde denkle tirinceye kadar epeyi sknt ektik ve o ay, eve ziyrete gelenlere ikrmda kusur etmemek artyla, cebimde kalan 30.000 TL parayla zor geindik. E im,
(rahmetli) kaynvaldem ve kk baldzm kilerde ne kalm sa bir ay onunla idre
etmek hussunda hrikulde bir beceri sergilediler. Hepsine de ok minnettrm. O
gnlerde, hayatmda mi et konusunda her zaman oldu u gibi, kol krld ama yeninin iinde kald. Tpk Trkiye Atom Enerjisi Kurumu Ba kanl 'nda geen ilk ylm
gibi!
Nitekim beni Trkiye Atom Enerjisi Kurumu Ba kan olma a dvet ettiklerinde bu greve kar isteksiz olmam kar snda grevi czib gstermek iin bana
DPT Mste ar'nnki kadar bir cret ile iki K T Ynetim Kurulu yeli i vaad edilmi ti. Bu o zamann parasyla yakla k 650.000 TL demekti. Ancak TAEK Ba kanlk
mak mna oturdu umun ertesi gn ayda elime 121.000 TL'dan bir kuru fazla para
gemeyece ini hayretle renecektim. All h ve Muhammed a kna kabl etti im bu
grevi, bana verilmi olan szde durulmam olmasna ve e imin de bu durum kar sndaki infialine ra men, gene srdrmeyi de bir haysiyet meselesi yaptmd.
123

"ernobil Komplosu"

Ankara'da ayda 121.000 TL cretle geinmem mmkn de ildi. Hem gelenim gidenim ve hem de i g l etti im mak m dolaysyla ekstra masraflarm oktu.
Bu durum kar snda skdar'daki oturma odas takmm 50.000 TL ya, yemek odas takmm 200.000 TL ya ve foto raf malzemelerimin bir ksmn da 600.000 TL ya
satarak elde etti im toplam 850.000 TL yi maa ma katmak sretiyle 1986 ylna zar
zor eri ebildikti.
Gazeteciler, Gene Gazeteciler!
8 Nisan ar amba sabah saat 07.35'de telefonum ald. Kar mda selefimden
tevrs ve kendisine de alt ay zor tahamml etmi oldu um, sonunda
Ba bakanlk'dan gelen "G ZL " kaytl bir evrk yetkisi olmad hlde aarak yetkisi olmayan bir ba ka birine gizlice iletirken sust yakalad mda i ten uzakla trmak zorunda kald m, sabk zel Kalem Mdrem vard. Fevkalde ne eli ve h
bir ed ve kahkaha ile, ve kendisine pek yak an bir zerfetle (!), bana: "Radyasyon
tekmesini yemek nasl oluyormu ? imdi anladn m?" diye sormaktayd.
"Fesubhnall h" diyerek telefonu kapadm. 5 dakika sonra bu htnun bir htn arkada telefonda yksek seciyelerini (!) ayn ekilde yanstan bir ed ile ayn mealde
bir takm eyler syledi. Ben bu olanlara gayr ihtiyar tebessm ederken e im maalesef ok zlyordu. Bir saat sonra dostlarm telefon ederek btn gazetelerin azlimden e itli yorumlarla bahsetmekte olduklar haberini verdiler.
Saat 11.00 den i'tibren evim gazetecilerin istilsna u rad. Bu, 4 gn boyunca bu minvl zerine devam edecekti. Gazetecilerin kimisi nzik ve zarf ya da hi
de ilse bir misfirlikte bulunduklarnn bilincinde olan kimselerdi. Kimisi de dpedz kaba, grgsz ve kstaht; azlimi kendi gazetelerinin ba ars sanan ve bundan
gurur duyduklarn hissettirmek isteyen zavall ve prematre tiplerdi. O birka gn
boyunca, gazeteciler beni soru ya muruna tutmaktan usanmadlar; fakat detleri
vechile benim verdi im cevaplardan ancak pek az bir ksm gazetelere yanstld. Aradan bunca sene getikten sonra, bu konu malarn bugn iin bile ilgi ekebilecek
gibi olanlarndan bazlarnn hl hfzamda kalm oldu unu gryorum. Bunlardan
edeple sorulmu sorulara ve cvka sorulmu sorulara verdi im cevaplara rnek te kil eden iki mlkat olabildi ince sdk bir biimde buraya aktarmaya al aca m:
- Hocam; grevden alnmanza zldk. Sizi acaba niin grevden aldlar?
- nce bir hatnz dzeltmeme msaade edin. Ben grevden alnmadm, azledildim. Grevimden niin azledilmi oldu umu ise bana bildirmediler.
nuz?

- Nasl olur, Efendim? Herhlde bir fikriniz vardr. Hi merak da etmiyorsu- Hayr merak etmiyorum.
- All h, All h! Grevden niin alnd nz sizi ilgilendirmiyor mu?
124

"ernobil Komplosu"

- Hayr beni hi ilgilendirmiyor. Beni ilgilendiren tek ey 26,5 ay srm olan

fevkalde ileli bir grevden sonra grevim esnsndaki icraatmn vicnmda bir leke, bir glge brakp brakmad dr. Hamdolsun ki vicdnmn berrk ve prl prl
oldu unu m hede etmekte ve bunun iin de All h'a hamd ve krler etmekteyim.
- Pekiyi Hocam; Ba bakanl n sizi grevden alma kararna kar Dan tay'da
bir iptal dvas aacak msnz?
- Bak evldm! Beni bu mak ma atayan Ba bakan sonunda u ya da bu sebepten tr benimle artk al mak istememi tir. Devlete inanan, vakur ve haysiyetini
koruyan bir insan Hkmet'in ba ndaki adama ra men zorla o mak mda kalmak iin
kendini kk d rp de Dan tay'da ya da her neresi ise bir dva ik me etmez. Bizim ailemizden ald mz Devlet terbiyesi bunu gerektirir. Benim anne tarafndan atalarm 400 sene, baba tarafndan atalarm da 170 sene14 Devlet-i l-i Osman'a hizmet etmi lerdir. Bir o unun ba na benim ba ma gelenler gelmi tir. Hibiri de edebinden, vek rndan ve haysiyetinden asl vaz gememi ; ve asl zpzpn kaybetmi
mahalle ocuklar gibi amata karmam tr. Benim ald m terbiyede Devlet greve
gel dedi i zaman gelinir; git dedi i zaman da gidilir.
- Pekiyi sayn Ba bakan size herhangi ba ka bir grev de teklif etmedi mi?
- Hayr etmedi.
Benim bu tutumuma fena hlde kzan Ali Sirmen, bu beynatmn bir ksmnn bir gazetede kmasndan gn sonra, Cumhuriyet gazetesindeki k esinde benim hakkmda "kapkulu u a " oldu um iddiasyla ok uzun bir yaz yazacakt. :
imdi de cvka sorulan sorulara bir misl takdm ediyorum:
- Yhu Hoca; u radyasyon i inde seni o kadar sk trdk. Hakknda onca ey
yazdk. Gkn kmad; hepsini yuttun. nsan bir tekzib gnderir, bir eyler yapar.
Sende hi izzet-i nefis yok muydu yh?
- Bak evldm. Radyasyon meselesinde kimse beni sk trmad ve zten de
sk tramazd. Biri kere bunu kafandan sil! Ben bu konuda kendi ilmimin, vicdnmn ve tecrbemin bana dikte etti i yolda bir kere vicdan huzur ve kanaat-i kmile
ile karar verdikten sonra hi kimseye aldrmadan, yolumdan da asl sapmadan dmdz yrdm. Seti im stratejiyi sizlerle tart mam ise tammen abes olurdu. nk
sizler bu i in chillerisiniz. Daha da fens chil oldu unuzu idrk edemeyecek kadar
da eddeli chilsiniz. Bir ilim adamnn chillere i'tibr etmesi beklenemez. Sizler
benim size anlatt m en basit olaylar dahi do ru drst aktaramyacak kadar chilsiniz, o kadar ki ne syledimse hep tersini yazdnz. Sizinle anla mak mmkn de il.
14

Aile ecerem hakknda 2002 ylnda elde etmi oldu um son neticelere gre bu rakkamlar 480 ve
250 ya ykselmi bulunmaktadr.

125

"ernobil Komplosu"

Buna gre de sizler do ru oldu unu vehmetti inizi, ben de do ru bildi imi yaptm;
ve ne yazk ki sizlerle benim aramda bir asgar m terek bulmak mmkn olmad, ve
zten mmkn de de ildi; zir byle bir durum e ynn tabatna aykr idi. zzet-i
nefis meselesine gelince evldm, Devlet'e inanarak Devlet hizmetine soyunanda nefis yoktur! Byle bir kimse i ine nefsini kar trmamal ve her i ini fergatle, objektiflikle ve fseblill h yapmaldr. Nefis olmaynca da bunun hi izzeti olur mu?
- Hoca ne biim konu uyorsun? Ne dedi in anla lmyor ki senin?
-Hay babana rahmet evldm! All h fazln, fyzatn arttrsn! Sylediklerimi ne gzel de ikrr ve de tasdk ediyorsun.
-???"
9 Nisan gn gazeteciler sayn Ba bakana, Trkiye Byk Millet Meclisinden karken, benim grevden niin alnd m sormu lar. O da benim radyasyon
meselesinden dolay grevimden alnm olmad m, her bilim adamnn ise iyi bir
idreci olmasnn beklenemiyece ini sylemi . Ertesi gn bu haber gazetelerde yaynland nda geceleyin stanbul'dan bir dostum arad ve: "Senelerdir iyi idareci nasl
olmaldr diye d nr dururdum. Sayn Ba bakan'n bugnk gazetelerde senin
hakkndaki beynatn okuyunca mefhm-i muhlifinden iyi idrecinin
robatla trlabilmi adam demek oldu unu nihyet idrk ettim" dedi.
Ayn gn yerime vekleten atanm olan G z niversitesi retim yelerinden Do.Dr. Atill zmen lojmanmda bana bir nezket ziyretinde bulundu. Lf arasnda hem TAEK'i ve hem de G z niversitesi'ndeki retim yeli i grevini yrtmenin ok zor oldu unu, zir niversitede u anda 60 Lisansst ve 30 da Doktora
tezi yrtmekte oldu unu beyn etti. Bendeniz btn mrmde yalnzca 15 Doktora
tezi ve 7-8 kadar da Lisansst tezi ynetmi olmak hasebiyle Atill zmen'in bu ola anst ve herhlde fevkalde kaliteli prodksiyonu kar snda kendimden utandmd.
Basnda, benim tesbit edebildi im kadaryla gnlk 4 gazetede, tarafm tutan
ve azlimi knayan yazlar da kt. Bu yazlar e imin bu hdiseden dolay duymakta
oldu u zdrba biraz olsun merhem olmu tu.
23 Nisan'da TAEK'deki yakn mes arkada larm benim erefime bir ak am
yeme i verdiler. Yemek ok kalabalkt. Yemekten nce Ara trma Geli tirme Plnlama ve Koordinasyon Dairesi Ba kan Erol Barutugil ok gzel bir konu ma yapt.
Bu konu ma e ime ve bana ok byk bir mutluluk verdi. Sanrm Trkiye Atom
Enerjisi Kurumu'ndaki hizmetlerime, ekti im ilelere ve maiyetimle olan ili kilerime Erol Barutugil'den daha yakn bir tank olmam t; i te bu sebepten tr de konu masnda bunlarn hepsini dil ve co kulu bir biimde dile getirebilmi ti. Bana bir
de ok zarif gm bir kutu takdm ettiler. Ben de buna, TAEK'deki Ba kanl m
dneminde birlikte al t m tm elamanlarn izhr ettikleri fazlet ve muhabbetten

126

"ernobil Komplosu"

ne kadar mtehassis olmu oldu umu dile getiren bir konu mayla cevap verdim ve
konu mamn sonunu yle ba ladm:
"Muhterem Dostlarm!
Bundan 1953 sene evvel Hazret-i s da bir Son Ak am Yeme i yemi ti. Gryorum ki ben Hazret-i s'dan ok daha bahtiyr bir insanm. Onun sofrasnda 12 havr vard. Bunlardan Yuda yemekden hemen sonra Hazret-i s'y
Ferisler'e 30 paraya satt. Azz Petrus ertesi sabah Hazret-i s'y kere red
ve inkr etti. Ama ben bu yemekte 86 ki i oldu umuzu ve Trkiyenin ernobil ilesi'ni fergatla ekmi olan bizlerin arasnda Yuda'nn ve Petrus'un
barnamyaca n biliyorum. Aramzda yava yava ama sa lam bir ekilde
teesss etmi olan kar lkl muhabbet ve takdr, TAEK'de sizlerle payla tm 26,5 aylk ile dneminde bana byk destek olmu ve azmimi, evkimi
kamlam tr. All h bu dostlarmdan rz olsun!"
Bu toplantnn ayrntlarnn gazetelere yansmasndan iki hafta kadar sonra
adma NAEM'e gnderilmi olan bir mektup arkada lar tarafndan bana ula trld.
Mektup, kar la mamz bir trl nasb olmam olan o esrrengiz Feyzullah G. Diner
beyden geliyordu:
VE M SALABHU, VELK N UBB HE LEHM
(Onlar O'nu salbetmediler ama O onlara yle grnd)
(Nis Sresi, 157. yet)
s-me rep bir adam, serinkanl ve ma rr
"Via Dolorosa"y trmand skin, vakur.
Misyonunun uuru nrlandrm vechini,
Merhametle setreder d mannn cehlini.
Set ekmi ti cesurca, her trl taassuba,
lmi ta'zz etmi ti, siyseti de heb.
Mnfklar seline uzatr himmet eli,
Nifktan pek ekinen, mihenk ta bu veli.
Ancak Ferislerden kim bu ta a ba vurdu,
Kymetini anlayp hrs ve kinden kudurdu.
Uyba ve znba, zten bir kurban gerek;
Doyar ancak kurbanla avm denen engerek.
Dedikodu ve yalan sarm t her yann,
127

"ernobil Komplosu"

Yuda'nn bsesi de emiyordu kann.

Binbir nifk kartp "Katli vcib!" dediler;
Ba haham kandrp armha gerdirdiler.
Azlimden Sonra
Azlimden sonra Mays ba nda yaplan ilk Atom Enerjisi Komisyonu toplantsnda baz yeler bana "Trkiye'nin nkleer teknolojiye ilk admlarn atlmas, Atom
Enerjisi Kurumu'nun a da imknlarla yeniden organize edilmesi, devlet messeseleriyle ve niversitelerle verimli bir i birli inin sa lanmas, d lkelerle bilgi al veri inin gerekle tirilmesi ve yurt d na nkleer teknoloji transferinin sa lanmas
husslarndaki hizmetlerim dolaysyla" Trkiye Atom Enerjisi Kurumu'nun stn
Hizmet Madalyas'nn verilmesini teklif etmi ler. Oylama sonucu teklifin benimsenmi oldu unu Trkiye gazetesinin 04.05.1987 trihli nshasndan rendim. Daha
sonra Atom Enerjisi Komisyonu'nun yelerinden bazlar da bunu ifhen bana te'yid
ettiler. Ama ne bu karar bana bildirildi ve ne de madalya verildi!
11 Mays gn TB TAK Genel Sekreteri'nin Prof.Dr. Smer ahin'in srar
zerine, fakat hibir idr grev verilmemesi artyla, kendisinin dan man olmay
kabl ettim. 14 Ekim 1987'ye kadar be ay sren bu grevimin ilesi de ayr bir kitab doldurabilir. Genel Sekreterin TB TAK Bilim Kurulu karar olmadan G zi niversitesi asistanlarndan Hseyin Sar'y TB TAK Marmara Bilimsel ve Endstriyel
Ara trma Merkezi'ne re'sen mdr tyin etmesinin k nnsuz oldu unu, dan man
olarak, kendisine hatrlatmam zerine burada da i ime son verildi ve ben de "Do ru
syleyeni dokuz kyden kovarlar" darb- meselinin isbetlili ini bir kere daha nefsimde ya am oldum15.
Bu arada 2 Haziran gn Ba bakanlk Personel Genel Mdr telefonla arayarak sayn Ba bakan'n beni bir dan man kadrosuna atam oldu unu ve greve
ba lamam bildirdi. Azlimden iki ay sonra sayn Ba bakan'n azledilmi bir kimseye
bu kadroyu hangi d nceyle verdi ini bilmiyorum. Personel Genel Mdrne teekkr ettim ve sayn Ba bakan'a bununla ilgili bir mektup yazaca m syledim.
Mektubum aynen yle idi:
"Sayn Turgut ZAL
Ba bakan

Ankara, 8 Haziran 1987

Muhterem Efendim,

15

Bu konuyla ilgili olarak zamann TB TAK Genel Sekreteri Prof.Dr. Smer ahine yazm olduum mektuplar iin Bk.: Ahmed Yksel zemre, Muhabbet ve Mcdele Mektuplar, s. 26-32, stanbul Yaynlar, stanbul 2002.

128

"ernobil Komplosu"

020.6.1987 Sal gn Ba bakanlk Personel Genel Mdr Yener Bey telefonla arayarak Zt- lnizin bendenizi, Ramazan Bayram ncesi, Ba bakanlk'da bir
m avir kadrosuna atam oldu unuzu bildirdi.
TAEK Ba kanl 'ndan azlimden sonra ltfetti iniz bu hsn- tevecchden
duymakta oldu um memnniyeti ifde etmeme msaadelerinizi istirhm ederim.
Ailemden alm oldu um Devlet terbiyesi, Devlet'e ve Devlet erknna kslemeyece i uurunu seciyeme nak etmi tir; ve bu, imdiye kadar i g l etmek erefine
eri ti im pekok yksek idr grevde bendenize byk bir huzur bah etmi olan bir
vasfm olmu tur.
Ancak, 11.05.1987'denberi szle meyle TB TAK sayn Genel Sekreteri'nin
m viri grevini if etmekte oldu umu bilgilerinize arz eder; Zt- lnizin gerekten de ihtiyc duydu u konularda (bil cret ve hibir madd ya da mnev beklenti
iinde olmakszn) ilmimin, terbiyemin, fehmet ve temyizimin, iz'an ve irfnmn gerektirdi i ekilde objektifli e ve gizlili e kesinlikle riyet ederek her zaman ve her
yerde Zt- lnize ve Devlet'e dan manlk yapmamn bendeniz iin ahlk bir vecbe
oldu una timd buyurulmasn istirhm, ve bilvesiyle hrmet ve muhabbetlerimi arz
ve te'yid ederim, Efendim."
Azlimden bir sre sonra XX de nihyet murdna ermi , d ledi i ama bana
icbr edemedi i mak ma kavu mu tu. Ben bir sayn Devlet Bakannn 11 Aralk
1986'da Viyana Bykelili imizde sz etmi oldu u TAEK'deki 400 komnistten
(!) kann nihayet i ine son verilece ini merakla ve senelerce bekledim (!) Hayrettir!
Daha nce sz gemi olan ve TAEK'deki komnistleri(!) atmad m iin bana kzan eski Mste ar'n samim arkada lar olan yeni TAEK Ba kan da, XX de kimsenin i ine son vermediler. Buna kar lk herbiri birer fazlet timsli olan: Ara trma
Geli tirme Plnlama ye Koordinasyon Dairesi Ba kan Erol Barutugil, Radyasyon
Sa l ve Gvenli i Dairesi Ba kan zer zerden ve Ml Daire Ba kan Suat opur'u grevlerinden alp inaktif dan manlklara getirdiler. Trkiye'nin ernobil ilesi'nin azlimden nceki blmnde fevkalde bir grev bilinciyle, diryetle, fergat nefsle hizmet etmi olan Radyasyon Sa l ve Gvenli i Dairesinin 36 ki ilik kadrosu da da tlarak Daire 5-6 ki iye indirildi. Bu tasarrufun herhalde bir hikmeti(!)
vard ama ben bu kadar derin hikmetleri anlayabilecek kadar geni bir fehmete mlik olmad mdan Radyasyon Sa l ve Gvenli i Dairesi'nin neden dumra u ratlp i gremez hle getirilmesinin hikmetini hl da anlayabilmi de ilim.
Bu arada Viyana Bykelili imiz nezdinde Uluslararas Atom Enerjisi Ajans ile mnsebetlerimizin iyile tirilmesinde kanaatimce ok ba arl olmu olan
Do an ner de geri ekilerek kza a alnd. Yerine bir ba ka Bakann bir hsm gnderildi. Gnderilen de kymetli birisi idi ama bu kadar ba arl olmu olan Do an
ner'in grev sresinin bitmesi hi de ilse nezket ve zerfet icb beklenebilirdi.
Ayrca Trk mhendislerinin gerek bir ba ars olan NAEM Nkleer Yakt
Pilot Tesisinin sorumlu proje yneticisi olan Nkleer Yakt Blm Ba kan da bu
129

"ernobil Komplosu"

grevden alnarak terfien(!) tammen idr bir greve getirildi. Bylece bu proje de
gayet zarf (!) bir biimde dumra u ratlm ve fiilen atlete terkedilmi oldu. Hlbuki yapt mz plna gre 1989 ba nda ilk "yzde yz Trk" bir nkleer yakt demeti test edilmek zere Kanada'ya gnderilmi olacakt. Herhlde bu tasarruf da bizim gibi fnilerin anlamas mmkn olmayan derin hikmetlere (!) dayanmaktayd16.
Bir ba ka tasarruf da btn Trkiye halknn ernobil kazs sonunda vcduna alm oldu u radyasyonun mikdrn teker teker lebilecek olan tm vcd sayclarnn rme e terk edilmesi oldu. Ama VI. Blm'de bunun hikmetini izah
etme e al tmd.
Hikmetini benim gibi pekok fninin anlayamad bir ba ka tasarruf da TAEK Ba kanl 'nn, benim dnemimde imh edilmek zere kilit altna alnm olan,
58.078 ton radyasyonlu ayn imhsn ve dolaysyla "Radyasyonlu Trk ay"
imajn tam 4 sene daha ba aryla(!) lkenin gndeminde diri tutmas idi. "Trkiye'nin ernobil ilesi'nin son perdesi olan bu nemli konuya XII. Blm'de tems edece im.
TAEK'in ernobil Raporunun Yanklar
Bu arada 1988 Nisannda TAEK, ernobil Kazsnn Trkiye zerindeki etkilerini zetleyen Trkiye'de ernobil Sonras Radyasyon ve Radyoaktivite lmleri ba lkl resm raporunu yaynlad. Bu raporda ernobil kazsnn ki i ba na fazladan yklemi oldu u radyasyon dozu da takdm edilmekte ve bunun hesab iin uygulanan hesap yntemine temel te kil etmek zere 100.000 ki ilik bir kritik
poplsyon'un esas alnm oldu u ifde edilmekteydi.
Bu seimin ne anlama geldi ini bilmeyen ama bildi ini vehmeden baz gazeteciler: "Trkiye Atom Enerjisi Kurumu 100 bin vatanda n yksek radyasyon ald n aklad", "TAEK raporunda 100 bin yurtta mzn lke ortalamasnn stnde
radyasyona mruz kald belirtiliyor" eklinde gene bir amata koparma a kalk tlar.
Radyasyon dozu de erlendirilmeleri genellike hep karamsar bir marjla yaplr. Bu bakmdan da uslne gre hesaplanan radyasyon dozlar hep st snrlar gsterir. Bir blgede ernobil kazsnn etkileri gibi radyasyon etkilerine mruz kalm
kimselerin aldklar dozun hesab iin nce kritik poplsyon denilen ve iinde bebeklerin, ocuklarn, yeti kinlerin ve ihtiyarlarn blgedeki da lmn da yanstacak
oranlarda bulundu u faraz bir topluluk baz olarak alnr. Sonra bu kritik
poplsyonun o blgenin ve ya larnn gerektirdi i gd al kanlklar ve gd rejim16

NAEMdeki Nkleer Yakt Pilot tesisinin al ndan sonra istihbrat i lerinde uzman bir dostum
benim bu giri imimden A.B.D., ngiltere ve Kanadann Trkiye ba msz olarak nkleer teknolojiye
hkim olmak zere nemli bir adm att! diye ok i killenmi olduklarn kula ma fsldam t. TAEK Ba kanl ndan azlimden sonra ayn dostum bu i killenmelerin Hkmet dzeyinde do urdu u
huzursuzlu u izle etmek iin benim azledilmi olmamn mmkn ve hatt ok muhtemel oldu una
inand n da ifde etmi ti. Do rusunu All h bilir!

130

"ernobil Komplosu"

leri gz nnde tutularak gdlardan maksimum ne kadar radyasyon dozu alm olabilecekleri hesaplanr. Buna teneffs ve tems yoluyla aldklar doz da eklenir. Bu kritik poplsyonun bu trl hesaplanm olan maksimal radyasyon dozundan hareketle
de o blgede ve daha sonra da tm lkede ki i ba na d en ortalama dozlar hesaplanr.
Milliyet gazetesinin 03.07.1988 de kan pazar ilvesi de "Radyasyon Yalan
Ne Olacak?" ba lkl kapa ile birlikte 7 sayfasn bu yanl anlama zerine kurdu u
senaryoya, hukukularn beynatna ve ankete ayrm t. Burada baz hukuk otoriteleri benim:

"Kesinlikle radyasyon yoktur" dedi imi iddia etmekte, ve buna dayanarak

TAEK'in "hizmet kusuru" i ledi i,
Benim yalan beynda bulunmu oldu um, ve dolaysyla
Ceza sorumlulu um oldu u,
Grevimi savsaklama ve taksirle messir fiil sular i lemi oldu um,
Vatanda radyasyon tehlikesine kar uyarmad m iin kasten a r kusurlu
oldu um,
Ki ilerin teker teker aleyhime ceza ve tazminat dvalar ik me edebilecekleri
hakknda kap gibi hkm ve fetvlar vermekteydiler.
Bu dezinformasyonun etkisini arttrmak iin gazete, bir babann radyasyon
kurban oldu unu iddia etti i tav an dudakl ve eksik parmakl ocu unun da renkli
resmini basyor ve sonra da 107 ki i arasnda yaplm fevkalde bilimsel (!) bir anketin sonucunu aklyordu. Bu ankette yneltilen "ernobil kazsndan sonra yetkililer, Trkiye'nin radyasyondan etkilenmedi ini, zellikle ayn rahatlkla iilece ini
sylemi lerdi. Aradan iki yl getikten sonra, yneticiler, aylar a r derecede radyasyonlu oldu u gerekesiyle imh yoluna giderken, 100 bin yurtta mzn da radyasyon tehlikesi iinde bulundu unu akladlar. Sizce radyasyon tehlikesi olmad n syleyen 1986 dnemi yneticileri cezlandrlmal m, cezlandrlmamal m?"
sorusunun ka e it dezinformasyon hiylesi ierdi i insaf shiplerinin gznden
kamayacaktr.
Yazarlar: "Soruyu yneltti imiz 107 okurumuzdan 92'si yni yzde 92'si yneticilerin cezalandrlmas gerekti ini d nyorlard" derken bu sonucun % 92 deil de yalnzca % 85,98 etti ini hesaplayamyacak kadar da chil olduklarn
segilediklerinin farknda bile de ildiler!

***

131

"ernobil Komplosu"

I2
2
2

8
N5 2

30.00 Bq/kg'lk ay
Piyasada Nasl Dola r?
G liba 1987 sonu ya da 1988 ba laryd. Gazeteler bir ihbr de erlendiren
Trkiye Atom Enerjisi Kurumu'nun, Lipton'un piyasaya srd kuru aylarda yksek radyasyon bulundu unu tesbit etti ini ve 30 ton aya da el koyarak bunlar Sarayky/Ankara'da muhfaza altna alm oldu unu haber verdiler. Bu haber ilgimi
ekmi ti, ilgili arkada lara telefon ettim. Sz konusu irketin satn alp i ledi i aylarda bir ihbr zerine bu dzeyde bir radyasyonun tesbit edilmi oldu unu bildirdiler. Msdere edilen aylar Sarayky'de TAEK'e ait bir arzideki bir serada szde
muhfaza altna alnm t. Bu sera Nasreddin Hoca'nn trbesi misliydi. Ve her nne gelen de buradan rahatlkla ay alp gtrebiliyordu. Filvki 30.000 Bq/kg'lk bir
ay imede hibir mahzur yoktu ama e er ama bu ay muhfaza altna almak ise
bunun grntsnn ok cidd olmas gerekiyordu.
Ancak bu konuda beni rahatsz eden bu de ildi. Benim TAEK Ba kanl m
zamannda ald m nlemlerle 12.500 /kg'dan daha yksek dzeyde radyasyon ieren
btn aylar ay-Kur'un kilitli depolarnda muhfaza altna alnm t. Bu duruma gre piyasada, normal artlarda, 30.000 Bq/kg'lk ayn bulunmamas gerekirdi. O hlde bu aylar nereden km t? Sonra bir de, TAEK'i arayarak, sz konusu irketin elinde radyasyonlu ay bulundu una dair ihbrda bulunanlar vard. Bunlar bu ayn
radyasyonlu oldu unu nereden biliyorlard? Bu mesele bizim idrkimizin tesinde
pek ok mide bulandrc parametre ihtiv etmekteydi. Ancak benim zamanmda
Basn'mzn erlok Holmes'li e pek zenmi olan bir ksmnn bu konunun zerine
hi gitmemesi de bir tuhaft. Ve Basn, grd m kadaryla, bu olay bilinle kllendirdi. Acaba niye ve kimin hatr iin kllendirdi?!
Fslt gazetesi ise, bunun, o sralarda ngiltere'den klliyetli mikdrda ba ka
bir marka ay ithl edip marketlerde pazarlayan byk bir gazetenin patronunun i i
oldu unu, bu operasyonda TAEK ile de te rik-i mes etmekte oldu unu yaymaktayd.
Fakat bu olay TAEK bnyesinde radyasyonlu aylarn imhs problemini tekrar gndeme getirdi ki bir sre sonra, halefim olan TAEK Ba kan vekilinin gazetelerde aylarn imh ekline ili kin geli tirdi i modeller hakkndaki beynatlar
pe pe ine yaynlanma a ba lad.
Radyasyonlu aylar
Gene Gndemde
Bu beynatlarn biribirleriyle eli ik ve ciddiyetten uzak muhtevlarna bakld nda insann ilk aklna gelen: Basn'mzn TAEK Ba kanl m sresince bana uy132

"ernobil Komplosu"

gulad dezinformasyonun aynsn halefime de uygulamakta oldu u idi. Ancak iki

olay bu beynatlarn, tpk yaynlandktar gibi, halefim tarafndan verilmi oldu unu
te'yid etti.
nce TAEK'de bu i le ilgili baz arkada larla yap m telefon konu malarnda bu arkada lar gazetelerdeki beynatlarn gerekten de halefimin d ncelerini
yanstt n te'yid ettiler. te yandan bu beynatlarn yalnzca Basn'n bilinen belirli
kesimi tarafndan de il de tm Basn tarafndan ayn ekilde verilmi olmas da bir
dezinformasyon ihtimlini ortadan kaldryordu. Zir benim beynatlarm Basn'n
yalnzca belirli bir kesimi dezinformasyona tb tutuyor, teki kesimi ise, verdi i
zaman, oldu u gibi veriyordu. Sonra benim iin btn dezinformasyon: "Sen Trkiye'de radyasyon yoktur dedin. Hlbuki varm . Sen yalancsn" kablinden tek bir hle indirgenebiliyordu. Oysa ayn imh ekli hakknda verilen eli kili beynatlarn
hepsi de ayn gn btn Basn'da yaynlanmaktayd. Bu, Basn'n tmnn
dezinformasyon mekanizmasna ba vurmu olmas ihtimlini bertaraf etmekteydi.
Tabi bu kadar gayr cidd, eli kili ve bilimsel temelden yoksun beynatlardaki hikmeti anlyamyordum(!), ama sorumlu bir mevkide bulunmu ve i in en ince
ayrntlarn bilen bir kimse olarak hl soumluluk ta d m idrkiyle de end e ediyordum, hem de ok end e ediyordum.
Radyasyon chillerin ve amatrlerin at oynatacaklar, heveslerini tatmn
edecekleri, eksantrik fikir cimnasti i yapacaklar, vardklar samasapan sonular
da, maraz hayalhnelerinin kendilerine telkin etti i zrvalar da realite gibi kabl
edip de uygulamaya koyacaklar trden bir meydan de ildir.
En ufak bir hatda insanlarn sa lklarn tehlikeye sokmak i ten bile de ildir.
End emi arttran nemli bir ayrnt da bu eli kili beynlarn temelinde TAEK'in
radyasyon konusundaki uzman kadrosuyla yaplm hibir m verenin bulunmad
hussunda Kurum iinden bana e itli kanallardan ula an bilgilerdi. Zten Radyasyon Sa l ve Gvenli i Dairesi da tlm t. Yeni idareciler ise m vereye pek nem veren kimseler gibi gzkmyorlard. aylarn imh ekli konusunda benim 5
ki ilik uzman bir grupla i in teorik tarafn tam bir ay boyunca irdelememin ve
ekmece Nkleer Ara trma ve E itim Merkezi'nde de zellikle "yakarak imh" konusunda yaptrm oldu um deneylerin sonular tmyle bir kenara atlm grnmekteydi.
Bunun zerine, bir dostumun tavsiyesiyle ANAP Milletvekili sayn Hzm
Kutay' Ankara'da ziyret ederek kendisine pe pe e iki yarm gn end elerimi ifhen ifde ettim. Hzm bey bana, kendisine anlattklarm bir de, ksaca, yazyla bildirmemi istedi. Bunun zerine kendisine a a daki mektubu gnderdim:

133

"ernobil Komplosu"

skdar, 10 Mays 1988

Sayn Hzm Kutay
ANAP Ankara Milletvekili
T.B.M.M. Pln ve Bte Komisyonu yesi
Ankara
Muhterem Efendim,
13 ve 14 Nisan 1988 de zt- lnize "Radyasyonlu ay"n devaml srette
ve srarla Trkiye'nin gndeminde tutulmak istendi i hussundaki end elerimi ifhen ve arz amk dikkatinize arz etmi tim. Arzunuz zerine durumu, bir kere de,
muhtasar bir ekilde yazl olarak takdm ediyorum.
RADYASYONLU FINDIK, TTN VE AYLARIMIZ
ernobil kazsndan sonra gerek fndk, gerek ttn ve gerekse ay rekoltesinde bir mikdr radyoaktivite birikmi ; ama bunlarn aktivitesi Uluslararas Radyolojik Korunma Komisyonu'nun tesbit ve vaz etmi oldu u, ilm esaslara dayanan,
sa lk asndan end e verici aktivite dzeylerine yakla mam t bile!
e itli lkeler ise gerek (ye iller, sosyalistler v.b. gibi) baz bask gruplarn
tatmn etmek, gerekse durumdan ekonomik adan faydalanmak zere (vey daha
ba ka siyas-iktisad sebepler sikasyla) sz konusu komisyonun da ve kendi mill
kurumlarnn uzmanlarnn da tavsiyelerine uymam lar ve ithlt rejimlerinde gd
maddeleri iin gln derecede d k radyasyon normlar uygulam lard.
AT lkeleri, ye olmayan lkelerden yaptklar ithltta hibir fark gzetmeksizin ete de, muza da, fnd a da, aya da, karabibere de, keki e de 600 Bq/kg lk
bir snr uygularken kendi yelerinin biribirlerinden yaptklar ithlta bu snrn iki
katn uygulam lard.
Bu tedbrlerin yalnzca fiyat krma a, pazar koruma a ve AT lkelerindeki
yaygarac baz kk gruplar tatmn etme e mtuf oldu u hemen ortaya km t.
Btn Dny'nn ve zellikle de Avrupa ikolata sanyiinin Trk fnd na byk ihtiyc dolaysyla, 1986 rn fnd mzn (AT normlarna uymayan radyasyonlusu
dhil) tamam ise rekor dzeyde bir dviz girdisi kar l nda satlm tr.
Ayn durum Trk ttn iin de vrid olmu tur. Baz araclar ellerindeki ttn ncelikle ihrc edebilmek iin rakiplerinin ttnn radyasyonlu, kendilerininkinin ise radyasyonsuz oldu unu yabanc ithltlara telgraf ve telekslerle jurnal etmekte iken, iml ettikleri sigaralarn ithl ettikleri trk ttnnden dolay radyasyonlu(!) diye adnn kmasn istemeyen firmalar bu araclar ve baz gazete idrehnelerini skta icbr ettiklerinden neticede btn radyasyonlu(!) ttnlerimiz de
mesele kmadan ihrc edilmi tir.

134

"ernobil Komplosu"

Trkiye 1986 ba ndanberi her sene gitgide artacak nemli bir ay ihrc potansiyeline eri mi bulunmaktayd. Ama Avrupa, ve zellikle AT'deki ay piyasas,
bunu hint ay ile dolduran kartellerin elinde bulunmaktayd; ve Trk aynn Avrupa
pazarna girmesi de bu kartellerin hi mi hi i ine gelmiyordu. Zten bundan trdr ki ki i ba na gnde rahatlkla 250 300 gram tketilebilen ete de, rahatlkla
gnde 1-2 kilo yenebilen muza da ve ancak 5-10 gram demlenen aya da ayn normu
yni 600 Bq/kg lk maksimal aktivite snrn vaz etmi bulunuyorlard.
AT uzmanlar grubu AT'nin 02.07.1987 gnl Resm Gazetesinde ay iin bu
limiti 12.500 Bq/kg a ykselttiyse de AT Bakanlar Konseyinde ngiltere'nin iddetli
itiraz kar snda bu limit gene 600 Bq/kga d rld ; ve el'an da bu byledir.
ernobil kazsnn etkilerinin ilnihye srp gitmeyece ini pek iyi bilen ilgili AT yeleri Trk aynn Avrupa pazarna girmesine kesinlikle mni olabilmek
zere, radyasyonlu ay bahnesinden sonra, imdi de hint aynn ihtiv etti i minerallerin, ve zellikle de bakrn, d k dzeylerini AT iin kstlayc norm olarak
tescil ettirmek gayreti iindedirler.
HALKA NT K L ETT R LMEYEN RADYASYONLU AYLAR
Sa lk Fizi indeki temel strateji halkn olabildi ince mkul ve mmkn bir
ekilde gerekle tirilecek kadar az radyasyona mruz kalmasdr. Buna ALARA (As
Low As Reasonable Achievable) prensibi denir.
Bu noktadan hareket eden Trkiye Atom Enerjisi Kurumu ay-Kur ile i
birli i yaparak 1986 rn kuru ayn az radyasyonlu ksmn 1985 den kalan bir
mikdr radyasyonsuz kuru ay ile harmanlayarak halka intik l eden kuru ayn
kilosunda 12.500 Bq den fazla aktivite bulunmamasn temin etmi tir. Bylelikle,
elde edilen sv ayn deminin litresinde 370 Bq'den ok daha d k bir aktivite bulunmas sa lanm oluyordu ki bu de er AT'de ithlt rejiminde sv gd maddeleri iin hmile kadnlar ve bir ya ndan kk bebekler gz nnde tutularak vaz
edilmi olan radyasyon normu idi.
Bu 12.500 Bq/kg lk kuru ay aktivitesi yava yava a a ya ekilerek 3.000
Bq/kg'a kadar d rld. lm ve tahmnler 1987 rn kuru ayn ok d k bir
aktivite dzeyi olaca na i ret etmekteydi, yle ki bu ay harmanlama a gerek
kalmadan halka intik l ettirmek yeterli olacakt. Ancak bu durum muvcehesinde
Trkiye Atom Enerjisi Kurumu'nun tesbitine gre 44 depodaki 12.500 Bq/kg'n stnde bir aktiviteye sahip toplam 57.776 ton kuru ay ne olacakt?
ALARA prensibi uyarnca artk ok az radyasyonlu 1987 rn ayn yannda bu aylarn halka intik li do ru olmazd. Ayrca, birka bin ton radyoaktif ayn
bulundu u depolarda al an i ilerin bu byk radyoaktif kaynaklardan etkilenmemesi mmkn de ildi. Bu sa lk sebepleri dolaysyla, 30.12.1986 da, bu aylarn

135

"ernobil Komplosu"

gmlerek imh edilmesini Trkiye Radyasyon Gvenli i Komitesi Ba kan ve zamann Sanyi ve Ticret Bakan Sayn Chit Aral'a arz ettim,
Bu aylar imh etmenin e itli yollar vardr. Ancak, imh eklinin polemiklere bahne te kil etmemesi ve halkda yeni end eler uyandrmamas iin:

evreyi en az kirleten cinsden olmas,

Sr'atle ve en ksa zamanda gerekle tirilebilmesi, ve
En d k masrafa yol amas

gerekmekteydi.
ekmece Nkleer Ara trma ve E itim Merkezinde yaplan ay yakma deneyleri ise bu aylarn bu yoldan imhsnn mezkr artlarn hibirisini tahkk etmedi ini gstermi ti. Onun iin uzun hesaplar ve mzkerelerden sonra aylar gmerek
yok etmenin en uygun zm oldu unda ittifk edildiydi.
HKMET KARARI
Hkmet, TAEK'in kullanma izni vermedi i 57.776 ton ayn gmlerek
imh edilmesine dair 30.12.1986'da Sayn Aral'a arzamdan bir sene yirmi gn sonra,
Resm Gazetenin 19.01.1988 gn ve 19699 sayl nshasnda mnte ir 88/12495 sayl kararyla: "ay i letmeleri Genel Mdrl nn stoklarnda bulunan ve
TAEK'nca kullanmna izin verilmeyen 1986 rn 44.773 ton ayn anlan Kurumca
yok edilmesini" kararla trm tr.
Bu kararname grld gibi bu aylarn yok edilmesini derpi etmekte ve
yok etme sorumlulu unu TAEK'e brakmaktadr.
PROBLEMLER
Yok edilmesi gereken aylar TAEK'in Aralk 1986 daki tesbitine gre 44 depoda 57.776 tondur. Kararname 47.773 ton demektedir! Bunlar TAEK Ba kan Vekili
Atill zmen'e gre 42 depoda 44.000 tondur (Milliyet 08.01.1988). 23.1.1988 trihli Gnaydn'a gre: "Topra a gmlecek ay 57.000 tona ykseldi". Gene zmen'e
gre bunlar 45.000 tondur (Cumhuriyet 24.01.1988, Cumhuriyet 06.02.1988; Gnaydn, Tercman ve Milliyet 16.02.1988). zmen'e gre 19.04.1988'de bunlar 55.
000 tondur (Cumhuriyet) . ACABA YOK ED LECEK AYLAR GEREKTEN DE
KA TONDUR?

136

"ernobil Komplosu"

BU AYLAR NASIL YOK ED LECEK?

TAEK Ba kan Yardmcs Grcan Ylek'e gre gmmek iin Karadeniz'deki

bakr mdeni yataklar ara trlyor (Gnaydn 23.1.1988).

zmen: "Gmme yerini hl ara tryoruz. Artk kesin zm safhasna gelindi" (Cumhuriyet 24.1.1988).

"zmen 45 bin ton radyasyonlu ayn gbre olarak kullanlmasn nerdi. Tarm Orman Kyi leri Bakanl Do. zmen"in aylarn orman alanlarnda
gbre olarak kullanlmas nerisini reddetti" (Cumhuriyet 06.02 .1988). (N.
B. Gbre olarak kullanma hem yok etme de ildir; hem de besledi i bitkilere
radyoaktiviteyi intik l ettirir!).

zmen:" 45 bin ton radyasyonlu ay birka yere taksim ederek imh edeceiz" (Milliyet, Tercman, Gnaydn 16.02.1988).

"Atom Enerjisi Kurumundan radyasyonlu aya 3 zm: YAKALIM, GMEL M, SERPEL M... zmen ... aylarn imhs iin ayr al ma yaptklarn belirtirken bunlar: gmlme, uslne uygun yaklma ya da gbre olarak ormana serpilme eklinde aklad" (Milliyet 13.04.1988).

E ER GMLRLERSE, AYLAR NEREYE GMLECEK?

zmen: "Artvin'deki terkedilmi kylere ve bakr mdenine gmece iz"

(Cumhuriyet 24.01.1988).

zmen: "aylar gmmek iin imdilik Rize ve Artvin'deki baz yreler zerinde durdu unu anlatt" (Gnaydn 25.01.1988).

"Mezar aranan yerler yalnz Rize ve Artvin evresi de il; Do. Dr. zmen
Tuz Gl evresine yakn yerlerde tuz tabakalarnn yo un oldu u, kullanlmayan ve yerle imden uzak bir yerin de seilebilece ini belirtiyor" (Hrriyet
25.01.1988).

"44 bin ton kuru ay Rize'nin Kakar Da eteklerindeki Bovit Yaylasna,...

Artvin Murgul bakr yataklar evresine,... Trabzon'un Hacmehmet ky yaknlarndaki imento fabrikas malzeme oca na gmlmesi karar altna alnd" (Gne 04.02,1988).

"Radyasyonlu aylar Toroslar'da tesis edece imiz nkleer p deposuna

gmece iz" (zmen'in TRT 'deki beynatlarndan biri).

137

"ernobil Komplosu"

zmen: "Radyasyonlu aylar Kahramanmara a ve Ankara'ya gmmeyi dnyoruz" (Cumhuriyet Nisan 1988) .

SONU
Btn bu eli kili beynlardan:

TAEK'in imdiki Ba kan'nn kesin olarak ka ton ay yok edece ini bilmedi i,

Kararnmenin ne rinden 4 ay sonra bile aylar yok etme ekli hakknda kesin bir kanaat shibi olmad , hl tereddd ve ku ku iinde bulundu u, ve

Yer konusunda ise hibir seim yapamam oldu u; ileri srlen pekok yerin ise hibir mliyet ve fizibilite etd yaplmakszn enfs ve karaku
siklerle nerildi i

ortaya kmaktadr.
BTN BUNLARIN SONUCUNDA: 1) AYLARIN YOK ED LMES
KONUSUNDA HKMET KARARNMES NDEN BU YANA ARPA BOYU
MESFE KATED LMEM ; AMA 2) "RADYASYONLU TRK AYI" LFI
VE MAJI SREKL OLARAK TRK YE'N N GNDEM NDE KALMI OLMAKTADIR. (ACABA BU DURUM K MLER N NE YARAMAKTADIR?)
Ayrca Haziran 1988 ba ndan i'tibren ay-Kur 1988 rn ay depolayacak depo sknts ekecektir; zir btn depolar, yok edilecek 1986 ay ile 1987
den kalan ay doldurmaktadr.
Bu durum muvcehesinde, TAEK te kiltnda ve kuruldu undan bu yana:
bursiyeri (1957-1958), ara trc (1962-1965), lm sti re Heyeti yesi (19671969), Atom Enerjisi Komisyonu yesi (1969-1972, 1983-1987), ekmece Nkleer
Ara trma ve E itim Merkezi Mdr (1969-1973) ve son olarak da TAEK Ba kan
(1985-1987) olarak hizmet etmi , meselelerin teferruatna hasbelkader vkf ve de
pekok ilesini ekmi bir kimse olarak a a daki husslar neri olarak dikkatinize
arz etmekde en azndan mnev bir mecbriyet duydu uma timd buyurulmasn istirhm ederim:
Sz konusu aylar behemehl gmlerek imh edilmelidir. En ucuz, en az problemli, evreyi en az kirleten zm budur.
aylar Rize ve/vey Artvin'de gmlerek imh edilmelidir. Bunun iin bakr mdenlerinin terk edilmi ocaklar en ideal yerdir. Ta ma mesafesi azam 200-250 km
olmaldr. Daha uzak mesafeye yaplacak sevkiytn, mliyeti ve kaz riskini arttrmas yannda byk bir ekonomik potansiyel te kil eden bu radyasyonlu aylar ta 138

"ernobil Komplosu"

yan kamyonlarn bzlarnn menzil-i maksduna gidecek yerde korsan ay firmalarna ynelmeleri ihtimli de gzden rak tutulmamaldr. Ak mden ocaklarna eri mek mliyeti ola anst arttran bir faktr olarak tecell ediyorsa hi korkmadan
cesretle daha yakndaki dz bir alana gmmek en iyisidir. Bu yerin seimi sorumlulu u ne DS 'ye ve ne de MTA'ya braklmaldr. Zir bu messeselerde nkleer p
uzman bulunmad ndan, i in sonunda madd ve mnev sorumlulu un kendi stlerinde kalmamas iin ett sonularnda hem karamsar ve hem de olumsuz mtlealar
vererek i i yoku a srmeleri kuvvetle muhtemeldir? (Nitekim gemi te TAEK-MTA
ili kilerinde buna benzer olumsuz davran lar ok olmu tur).
Gmme i i sr'atle ihle edilip sr'atle itmm edilmelidir.
Bu sre zarfnda TAEK yetkililerinin beynattan kanmalar isbetli olacaktr.
Terk edilmi ocaklar gmme iin kullanlmaz da dz araziden yararlanmak gerekirse Hkmet tarafndan madd yardmlarla (yni sanki bir nevi tazmnat vey telfi
eklinde) ilgili belediyelerin gnlleri mutlak alnmal ve, siys e ilimleri ne olursa
olsun, madd ve mnev te rk-i mesileri temin edilmelidir.
Hrmetlerimle arz ederim, Efendim.
Prof.Dr. Ahmed Yksel zemre
Bu giri imimden maalesef hibir sonu alamaynca, ve 16 A ustos 1988'de
TV ve ertesi gn de gazeteler TAEK Ba kan Vekilinin radyasyonlu denilen aylarn
baz fabrikalarda yaklmaya ba lam oldu u haberini verince, daha fazla dayanamadm ve zamann Ba bakanlk Mste ar Ahmet Seluk'a u mektubu yazdm:
skdar, 22 A ustos 1988
Sayn Ahmet Seluk
Ba bakanlk Mste ar
Ba bakanlk/ANKARA
ZET:
1) TAEK Ba kanl m srasnda yapt mz incelemeler sonucu 58.078 ton radyasyonlu ayn optimal imh tarznn gmerek imh oldu u tebellr etmi ; ve
bu husus 30.12.1986 da, mak mnda, sayn Chit Aral'a tahrren ve ifhen
arz amk arz edilmi ti.

139

"ernobil Komplosu"

1) evreye en ok zarar veren, yksek mliyetli, ok zaman alan, Hkmeti de

thmet ve vebl altnda brakacak imh eklinin de yakarak imh olaca anla lm t.
2) TAEK Ba kan Vekilinin sz konusu aylar yakarak yok etme e kalk mas
Hkmetin ba na g ileler aacaktr.
Muhterem Mste arm ve azz Karde im,
1. TAEK Ba kan Vekili Atill zmen'in halka intik l ettirmedi imiz 58.078
ton radyasyonlu ay yakmak sretiyle imh etme e ba lam olmasn TV'den ve
gazetelerden ha yet ve deh et ile izledim.
2. Trkiye'nin ilk atom mhendisi (1958, Fransa) ve TAEK'de de : 1) ara trc, 2) lm sti re Heyeti yesi, 3) ayr dnem Atom Enerjisi Komisyonu yesi,
4) ekmece Nkleer Ara trma ve E itim Merkezi Mdr, ve en son da 5) Kurum
Ba kan olarak cem'an 11 seneden fazla grev yapm ; nkleer konularda yzlerce
renci ve mhendis yeti tirmi ; bu konularda ders kitaplar yazm , ara trmalar
yapm , master ve doktora tezleri idre etmi , bu konulara hasbelkader herkesden daha fazla vkf olmann ilelerini ekmi ve ekmekte olan bir kimse olarak duymakta
oldu um mes'uliyet hissinin drtsyle bu konuda baz bilgileri ncelikle zt- lnize arz hususunda kendimi mecbur hissetmemi ba layaca nz mid ederim.
3. TAEK Ba kan iken 12.500 Bq/kg dan daha yksek aktiviteye ship 58.078
ton ay benim takdrim ve emrimle halka intik l ettirilmemi ve depolarda muhfaza
altna alnm tr.
4. Bu aylarn ne trl imh edilece i 15 Kasm il 15 Aralk 1986 arasnda
bendenizi ve TAEK Radyasyon Sa l ve Gvenli i Dairesindeki, ba ta Daire Ba kan zer zerden olanak zere, uzmanlar tm bir ay me gl etmi tir. mh eklinin
u kstaslara uymas da ilm, iktisad, itima ve siyas alardan zarur grlm tr:
a) aylarn imh ekli evreye zarar vermemelidir ( lm vey Shh Kstas)
b) mhnn mliyeti olabildi ince d k olmaldr ( ktisad Kstas).
c) mh ameliyesi, radyasyonlu ay imaj ve lfz uzun sre vitrinde ve gndemde kalmayacak ekilde sr'atle ikml edilecek trden olmaldr ( tima
Kstas)
) aylarn imh ekli Hkmet'i thmet altnda brakmayacak, ypranmasna
vesle te kil etmeyecek ve en az dedikodu ve amme efkr alkantsna sebep
olacak trden olmaldr (Siyas Kstas).
5. Bir aylk incelemenin, NAEM'de gerekle tirilen deneylerin, ve nihyet
de erlendirmelerin sonunda sz konusu aylarn en uygun (optimal) imh eklinin
bunlar gmerek yok etme oldu unda tam bir ilm kanaat-i kmile teesss etmi ve
140

"ernobil Komplosu"

bu durum zamann Trkiye Radyasyon Gvenli i Komitesi Ba kan Sanyi ve Ticret Bakan sayn Chit Aral'a, 30.12.1986 gn mak mnda, TAEK Radyasyon Sa l ve Gvenli i Dairesi Ba kan zer zerden ile birlikte tarafmdan tahrren ve ifhen arz amk arz edilmi ti.
6. Hkmet Resm Gazetenin 19.01.1988 gn ve 19699 sayl nshasnda yaynlanan 88/12495 sayl kararnmesiyle: "...TAEK'nca kullanmna izin verilmeyen
1986 rn 44.773 (!) ton ayn yok edilmesine..."; ve bundan 141 (!) gn sonra
8.6.1988 gn ve 19836 sayl nshasnda yaynlanan 88/12958 sayl 2. bir
karanmesiyle de : "...TAEK'nca kullanmna izin verilmeyen 1986 rn 13.297 ton
ayn imh edilmesine..." karar vermi tir.
Hkmetin 1. kararnmesinin ne rinden 8 gn sonra 27.01.1988 de TAEK
Ba kan Vekili'nin ba kanl nda TAEK Ba kan Teknik Yardmcs ile Mill Gvenlik Kurulu Sekreterli i, Ba bakanlk Hazine ve D Ticaret Mste arl , Ba bakanlk
evre Genel Mdrl , i leri Bakanl , Sa lk ve Sosyal Yardm Bakanl , Tarm Orman Ky leri Bakanl , Trkiye Kmr letmeleri, Karadeniz Bakr letmeleri, ay-Kur, Maden Tetkik Arama Enstits ve Etibank'dan temsilcilerin i tirkiyle yaplan bir ad hoc komite toplantsnda mezkr aylarn gmlerek imh edilmesinde ittifk hsl olmu oldu u ve bunu tevsik eden bir zabtn da Ba bakanl a arz olundu u bilinmektedir.
7. Ancak, bu rapordan hemen sonra Atill zmen'in gazetelere vermi oldu u
beynatlar, her nedense, bu raporu ve kendi imzsn da klliyen nakzetmektedir:

"zmen 45 bin ton radyasyonlu ayn gbre olarak kullanlmasn nerdi. Tarm Orman Ky leri Bakanl Do. zmen'in aylarn orman alanlarnda
gbre olarak kullanlmas nerisini reddetti (Cumhuriyet 06.02.1988)" (nemli not: Gbre olarak kullanmak imh etmek olmad gibi besledi i bitkilere de radyoaktiviteyi intik l ettirmek gibi byk bir mahzru vardr!)
"zmen: 45 bin ton radyasyonlu ay birka yere taksim ederek imh edeceiz (Milliyet, Gnaydn 16.02.1938)"
"Atom Enerjisi kurumundan radyasyonlu aya 3 zm: YAKALIM, GMEL M, SERPEL M... zmen... aylarn imhs iin ayr al ma yaptklarn belirtirken bunlar: gmlme, uslne uygun yakma ya da gbre olarak
ormana serpme eklinde aklad (Milliyet 13.04.1988)"
"zmen: Radyasyonlu aylar Kahramanmara 'a ve Ankara'ya grmeyi dnyoruz (Cumhuriyet Nisan 1988)
TAEK Ba kan zmen: "Radyasyonlu ay yakma ve gmme tepki alyor. En iyisi bunlar paketleyip halka bedava da talm. Kimse imeyece i iin p sorunu kendili inden hallolur" dedi. zmen ayn Keban'a dklmesini de d nyor (Gne 16.5.1988)
GNN YAZISI - OLAY - Oktay Ek i: "Artk bir karar verin ltfen....
Radyasyonlu kirlenmi bir maddeyi ortadan kaldrmann yolunu en iyi bilecek insan henz kendi kafasnda bile kesin bir zme ula amad na
141

"ernobil Komplosu"

gre, ortada bir gecikme varsa, bunun sorumlusu herhalde ba kalar olmamaldr" (Hrriyet 11.07.1988)
"TAEK Ba kan Do.Dr. Atill zmen, radyasyonlu aylarn baz fabrikalarda yakld n do rulad (Trkiye 17.08.1988)"
"Drt gnde 40 ton radyasyonlu ay yakld (Gnaydn 21.08.1988)"
8. Ben bu eli kili beynat ve eylemlerin ne trl bir mant ya da takti i
sergilemek gayretinde oldu u hussunu da, bu selbetsizlik ve ciddiyetsizli in Basn'da ve baz di er mahfellerde niin msmaha ve hatt sempati ile kar land hussunda da imdilik bir aklamada bulunmak istemiyorum.
Ancak, halka intik l ettirmedi imiz radyasyonlu aylarn imh ekillerinin fizibilite ettlerini yaparken, Kasm-Aralk 1986 da NAEM'de yaptrtt m ay yakma deneylerinde: 1) ayn ok zor yanan bir nesne oldu u, 2) yanma srasnda e er
tutucu zel filtreler kullanlmyorsa ayn aktivitesinin % 30-35'inin havaya ve evreye yayld , 3) % 60 kadar bir kl brakt ve bu kln zgl radyoaktifli inin kuru aynkinden daha fazla oldu u, 4) bu radyoaktif kllerin (en azndan, gmerek)
yeniden imhsnn gerekti i, 5) yakma yoluyla imhnn mliyetinin fevkalde yksek
olaca , ve 6) imh i leminin itmmnn fevkalde uzun bir zamana ihtiy gsterdi i
anla lm t.
A. imdi gazetelerden rendi imize gre 5 ayr fabrikann frnlarnda 4
gnde 40 ton ay yaklm tr. Biz hn-i hcette bunun 4 gnde 100 ton yni gnde 25
tona kadar ykseltilebilece ini farz etsek bile yakla k 60.000 ton ayn yanmas
2.400 gn yni (ttilleri de hesaba katarak) yakla k on sene srer. Bu zaman zarfnda radyasyonlu Trk ay imaj srekli gndemde ve vitrinde kalr. Avrupa'da
"Trk ay" denilince bu, do al olarak, "radyasyon" kelimesini de o anda teda ettirir. Bu da, yalnzca, Trkiye'deki radyasyonlu ay amatasn bililtizam koparttrm
olan ve Avrupa'daki ay piyasasnn % 85 ini elinde tutan ngiltere'nin i ine yarar.
B. Bu frnlarda yaklacak olan radyasyonlu ayn (zel filtre kullanlmazsa)
en az 18.000 tonu zerrecikler hlinde evreye yaylrken iindeki 720 milyar
bekrellik muazzam aktivite de evredeki insanlarn akci er kanseri insidansn olaanst arttrr. (Bilmem, bu veblin altna kimler isteyerek girer?)

C. Bacalara zel filtre taklmas (ithli, gerekli yapsal tadilt v.s.) hem ok
zaman alr, dolaysyla yanma zamann uzatr; ve hem de milyarlarca ekstra masrafa
bli olur. Filtre taklmazsa 35.000 ton, filtre taklrsa 45-50 bin ton radyoaktif kl
kalr ki bunlar da, ayr bir masrafla, gmlmek zorundadr. (Bir ylda 60.000 ton ayn tmn bir defada gmmek varken yakla k 10 senede 35 veya 50 bin ton ay
kl gmmenin acaba ilm, iktisad, itima ve zellikle de siyas avantajlar nelerdir? Bu avantajlar kimlerin i ine yarar?)

142

"ernobil Komplosu"

. Gnde 200 ton radyoaktif ay yakacak zel filtreli zel bir frn in edilirse bununla aylar bir ylda imh edilebilir; ancak, gene de 50.000 ton radyoaktif kln imhs meselesi vrid olaca gibi byle bir zel amal frn Dny'da ilk olaca iin zel dizayn gerektirecek, ok pahal olacak ve birka seneden nce de hizmete
sokulamyacaktr.
9. Muhterem Mste arm ve azz Karde im,
Yukardaki paragrafta mezkr A- husslar 4 . paragraftaki kstaslarn hi
ama hibirisini tatmn ve tahkik etmemektedir. En cz' iz'an shibi bir kimse dahi bu
aylarn yaklarak imhsnn kat'iyyen Hkmet'in lehine tecell etmeyece ini kolayca fehm ve idrk edebilir.
Hkmet, zellikle yanma dolaysyla evreye yaylan radyasyonun tevld edece i akci er ve solunum yollar kanserlerindeki art n mes'uliyetinin ve veblinin
altnda braklmamal; ve bu fiilin erki ve tasvibcisi derekesine d rlmemelidir.
Byle bir durumda Basn'n ve ilim adamlarnn a r, altndan kalknmaz ve
Hkmeti sarsacak ama bu sefer maalesef hakl olacak olan sulamalarn tahayyl
dahi etmek istemiyorum.
Hasbelkader TAEK Ba kanl m srasnda btn bu hususlar ilm ciddiyetle,
so ukkanllkla incelenmi ; gerekli kararlar diryetle, selbetle ve sr'atle alnm ;
sorumluluklar, k nn yetkiler erevesi iinde, Hkmet'e yklenilmeden icr edilmi ; polemiklere ise kat'iyyen girilmemi tir. Azlimden sonra dahi Hkmet'e en ufak
bir sz getirilmeme e zen gsterilmi ve kimse kimseye ikyet edilmemi tir.
Bu yazmn da ltfen bu adan de erlendirilmesini nemle istirhm ederim.
Radyasyonlu aylarn yaklmasnn azm mahzurlarn ve bunun sizi ve Hkmet'i
nasl bir vebl altnda brakaca n bu kadar dramatik bir ekilde bilmemi ve aylarn yaklmaya ba land haberi kar snda gerek bir ha yet ve deh et duymam olsaydm sizi hi ama hi rahatsz etmezdim.
Radyasyonlu aylarn yaklmasnn vahmetini mak m atlam olmamak iin
imdilik zt- lnizin dikkat ve fehmetine arz etmekle, sdece, bu hususda hasbelkader ship bulundu um ilim ve tecrbenin bana el'an yklemekte oldu u mnev
mes'uliyetin gere ini yerine getirmi bulunuyorum, o kadar!

Sa'yinizin me kr olmas niyzyla hrmet ve muhabbetlerimi te'yid ve arz ederim muhterem Mste arm ve azz Karde im.
Prof.Dr. Ahmed Yksel ZEMRE
Sayn Ba bakanlk Mste ar bu mektubun muhtevsna en ufak bir tepki
gstermedi. Bir mddet sonra TAEK Ba kanl nn NAEM'de byk bir ukur ka143

"ernobil Komplosu"

zarak ay-Kur'un Bykdere'deki paketleme fabrikasnda bulunan 5.000 ton radyasyonlu ay buraya gmmeye ba latt duyuldu. Bunun zerine Kkekmece Belediye Ba kan buna kar kt. Mesele SHP ile ANAP arasnda politik srtnmeye
dn ecek boyutlara ula t. Pekok evrecilik-ye ilcilik nutuklar atld; epeyi ucuz
kahramanlk ovlar yapld. En nihyet aylarn NAEM'e gmlmesinden vaz geildi.
Rize Vlisine Mektubum
Araya bir sre bir durgunluk dnemi girdikten sonra 21 Mays 1989 gn
TV'nin ak am haberlerinde TAEK'in radyasyonlu aylar Rize'deki ay-Kur fabrikalarnn frnlarnda yakaca n bildiren bir haber yer ald. Bundan iki gn sonra da bir
gazetede yaynlanan Rize mahrecli bir Anadolu Ajans haberinde Rize Vlili i'nin
radyasyonlu aylarn kat yakt fabrikasnda hammadde olarak kullanlmak zere
TAEK'e bir neride bulunmu oldu u haberi yaynland.
Bunlar beni ok rahatsz etti. Bu konudaki bilgisizli in bah etti i cesret ve
i bitirici(!) olma sarho lu u meydan bo bularak trsa kalkm gidiyordu. TAEK'de
maiyetimde al m olan kymetli uzman arkada larmla mteaddid telefon konu mas yaptm. Hepsi de bu uursuzca, delice gidi in zdrbn ya yor, TAEK'deki
uzmanlarla hi isti re edilmeden re'sen alnm olan bu ay yakma kararnn muhtemel sonularndan cidd bir biimde end e duyuyor ve hepsi de bu densizli in ancak benim tarafmdan durdurulabilece ine inanyordu. Benim ise elimde bu uursuz
gidi i hemen durduracak hibir yetkim yoktu. Ba bakanlk Mste ar'na gnderdi im
mektup hem cevapsz ve hem de reaksiyonsuz kalm t. Binenaleyh bu kanaldan bir
sonu alma ihtimli sfrd.
Bunun zerine Rize Vlisine bizzat uzun bir mektup yazarak durumun vahmetini dikkat nazarna sunmay ve Vli'ye yazd m mektubun birer sretini de bir
takdm yazsyla Do u Karadeniz Blgesi'ndeki btn vilyetlerin vlileri ile btn
belediye ba kanlarna ve btn kaymakamlara, ve ayrca da btn Hkmet erknna
ve tand m Milletvekillerine gnderme e karar verdim. A a da Rize vlisine yazm oldu um ve toplam 130 ki iye gnderdi im bu mektubu takdm ediyorum:
skdar, 28 Mays 1989
Sayn mer Bykkent
Rize Vlisi
R ZE
KONU:
1. Trkiye Atom Enerjisi Kurumunca (TABK'ce) tefrik edilmi 58.076 ton radyasyonlu ayn ay-Kur fabrikalarnda yaklmas;
2. Rize Vlili inin, radyasyonlu aylarn kat yakt fabrikasnda ham madde olarak kullanlmas hussunda TAEK'e nerisi.
144

"ernobil Komplosu"

ZET:
1) TAEK Ba kanl m srasnda yaplan incelemeler ve fizibilite ettleri
sonucu, halka intik lini sakncal bulmu oldu umuz 58.078 ton tefrik edilmi
radyasyonlu ayn en uygun imh tarznn bunlar gmerek imh oldu u tebellr etmi ; bu husus 30.12.1986 da sayn Chit Aral'a hem yazl ve hem de
ifah olarak arzedilmi ; 27.1.1988 de TAEK Ba kan Vekili'nin ba kanl nda
toplanan, ilgili Bakanlklar ve Genel Mdrlklerden olu an bir adhoc komitede aylarn "gmlerek imh edilmesinde ittifk hsl olmu " ve bunu tevsik eden kalabalk imzl bir zabt Ba bakanl a arz edilmi ; TBMM'nde, bir
soru turma nergesinin 1988 ba ndaki mzkereleri esnsnda sz alan
Hkmet szcs konu masnda, iki kere, sz konusu aylarn imhs iin
"gmmenin tercih edildi ini" aka ifde ve beyn etmi tir.
Gmerek imh, aylarn imh eklinin evreye zarar vermemesini derpi eden
shh kriter'e; imhnn mliyetinin olabildi ince d k olmasn derpi eden
ekonomik kriter'e; imh ameliyesinin, "radyasyonlu ay" imaj ve lfznn uzun sre vitrinde ve gndemde kalmayacak ekilde hzla ve ksa srede tamamlanmasn derpi eden sosyal/psikolojik kriter'e; imh eklinin: A) vli/kaymakam gibi mlk, B) belediye ba kan gibi idr erkn, C) yrenin
milletvekillerini, ve D) di er ilgili zevt ile Hkmeti thmet altnda
brakmyacak cinsten olmasn derpi eden siyas kriter'e uyan tek imh eklidir.
HAYAT EHEMM YET HA Z BU DRT KR TER N H B R S NE
UYMAYAN MH EKL SE BU AYLARI YAKARAK MHDIR.
Bu aylarn kat yakt fabrikasnda hammadde olarak kullanlmas da hem
evre hem de radyasyon sa l alarndan isabetsiz ve a r mnevi
mes'uliyeti mcib bir tasarruf olacaktr.

***
Sayn Vli, azz ve muhterem Karde im,
I. Birka gn nce TV'nin ak am haber blteninde TAEK'in, benim TAEK
Ba kanl m dneminde tefrik ederek, gmlerek imh edilmesini zamann Trkiye
Radyasyon Gvenli i Komitesi Ba kan ve Sanyi ve Ticret Bakan sayn Chit
Aral kanalyla arz etmi oldu um 58.078 ton radyasyonlu ay Rize'deki ay-Kur
fabrikalarnn frnlarnda (gazetecilere ak olarak) yakaca n bildiren bir haber yer
ald.

Bundan iki gn sonra da Cumhuriyet gazetesinin 23.5.1989 gnl nshasnda

Rize mahreli bir Anadolu Ajans haberinde, ezcmle:
145

"ernobil Komplosu"

"Frnlarda yaklarak imhs planlanan radyasyonlu aylar iin Rize Vlili i

de TAEK'e ba vurdu. RizeVlili i, ba vurusunda, radyasyonlu aylarn kat
yakt fabrikasnda ham madde olarak kullanlmasn nerdi"
denilmektedir.
II. Trkiye'nin hasbelkader ilk atom mhendisi (Temmuz 1958, INSTN/
Fransa) ve TAEK'de de: 1) ara trc (1962-1965), 2) lm sti re Heyeti yesi
(1966-1969), 3) ekmece Nkleer Ara trma ve E itim Merkezi Mdr (19691973), 4) kere Atom Enerjisi Komisyonu yesi (1969-1972, 1983-1984, 19851987), ve en son olarak da 5) TAEK Ba kan (1985-1987) olarak 12 seneden fazla
bir sre grev yapm ; T Nkleer Enerji Enstitsnde (1962-1972) nkleer konularda pekok renci ve mhendis yeti tirmi ; bu konularda ders kitaplar yazm ,
ara trmalar yapm ve idre etmi , master ve doktora tezleri ynetmi ; bu konulara
ve hasbelkader ship oldu u (bir ksm mahrem) bilgilere vkf olmann herkesden
fazla ilesini ekmi ve ekmekte olan, ama Devlet fikrine asla timd sarslmam ,
ve kendisini mirken bile hdim-l hdem kabl eden bir disiplinde yeti tirilmi bir
kimse olarak bu konularda el'an duymakta oldu um mes'uliyet hissinin sikiyle I. paragraftaki mezkr iki haberle ilgili baz bilgileri size arz hususunda gsterdi im tehlk ba layaca nz mid ederim.
III. Radyasyondan korunma konusu, btn vs'atiyle ele alnd ve zellikle
de uygulamaya ynelik oldu u zaman, (tpk ekonomiye benzer ekilde) kesin ilm
verilere dayanan bir sanattr, fakat, nasl ki her ktisat Fakltesi meznunun ticrette
ba arl olaca ya da kat'iyyen ifls etmeyece i garantisi yoksa, bir nkleer fizik
profesrnn ya da (velev ki doktorasn dahi vermi olsun) bir hastahane fizikisinin, kendi uzmanlk alanlarnda ok ba arl olsalar bile, radyasyon korunmasnn
uygulamasnda isbetli bir hkm ve temyiz sahibi olabilmeleri de garanti altnda
de ildir.
Bunun sebebi: 1) radyasyondan korunma konusunun tehlike (emergency)
durumlarnda ve normal hallerde ok farkl felsefe ve yakla mlar olmas; ve bunlar
temelde mhiyet bakmndan ayn olsalar bile 2) ICRP (Uluslararas Radyasyondan
Korunma Komitesi), WHO (Dnya Sa lk Te kilt), IAEA (Uluslararas Atom Enerjisi Ajans), OECD/NEA (OECD Nkleer Enerji Ajans), FAO (Dnya Gd
ve Ziraat Te kilt), ILO (Uluslararas al ma Te kilt) ve AET (Avrupa Ekonomik
Toplulu u) gibi kurulu larn bu konuda uyguladklar farkl normlar bakmndan birbirlerinden ayrlmalarnda yatar.
Btn bu kurulu larn bu konudaki felsefelerini, konuya yakla m sik ve
stratejilerini, zamanla tdil edilen normlarn: 1) gn gnne izlemek, 2) konunun
gemi ve gncel literatrne ve sorunlarna vkf olmak, 3) btn bunlarn, zellikle
ernobil kazs sonrasnda, hsl etti i kavram karga asn zmleyecek so ukkanll a ve objektifli e ship olmak; ve ayrca 4) Trkiye asndan izlenmesi gerekli
kriterleri ve stratejiyi en realist ve en isbetli bir ekilde tesbit etmek hi de kolay bir
i de ildir. Bunun iindir ki, bu: 1) bir bilgi birikimi ve objektif veriler zerine in
146

"ernobil Komplosu"

edilmi bir ilim oldu u kadar 2) sa lk, psikoloji, ekonomi ve politika asndan hassas noktalara tems eden, 3) uluslararas mevzuatn gn gnne izlenmesini zorunlu
klan, 4) ama hepsinden ok temyiz, fehmet ve diryet gerektiren ve dozu ok iyi
yar edilmesi elzem olan bir san'attir.
Trkiye'de bu san'ate vkf, bizzat ernobil kazs sonrasnn i ba nda daha
da olgunla trd , bir avu insan bulunmakta olup bunlarn o u da TAEK'dedir.
(Ancak zlerek dikkatinize arz etmek isterim ki TAEK'in ernobil kazsnn
olgunla trd otuz ksr ki ilik Radyasyon Sa l ve Gvenli i Dairesi 07.04.1987
den itibren her ne hikmetse(!) sistematik bir biimde da tlm , Daire Ba kan'na
i ten el ektirilmi , Daire 5-6 ki iye irc edilmi ve bu Daire, diryetli ve selbetli bir
ynetim eksikli i iinde, btn potansiyelini ve etkinli ini dramatik bir biimde
tammiyle yitirmi tir) .
IV. Radyasyondan korunmada asl mdahale seviyeleri ve tretilmi mdhale seviyeleri kavramlar bu konuya in olmayanlarn zihinlerini daima
bulandragelmi tir.
ernobil kazsndan sonra e itli kurulu ve lkeler muhtelif sebeplerden
tr bu tretilmi mdahale seviyelerini srekli de i tirmi lerdir. Mesel Finlandiya, kazdan nce, WHO'nun tavsiyesine uyarak ette msaade edilir radyasyon aktivitesini 2000 Bq/kg olarak kabl ederken kaz sonras ren geyiklerinin etinde bu aktivitenin artmas dolaysyla msaade edilir maksimal radyasyon seviyesini (tretilmi
mdhale seviyesini) yava yava 22.000 Bq/kg'a kadar ykseltmek zorunda kalm tr.
AET ise kendi yeleri arasndaki ithltta uygulanan msaade edilmi
maksimal radyasyon aktivitesini 1.200 Bq/kg ile snrlam iken AET d lkelerden
yaplan ithlta, gd maddesinin trne baklmakszn, 600 Bq/kg'lk bir snr uygulam tr.
Trkiye de kendi ithlt iin 600 Bq/kg lk bir snr koymu sa da, sonradan,
ithl edilen 500 ila 600 Bq/kg'lk etlerin Arap lkelerine Trk eti imi gibi reeksport
edildi ini ve araplarn da, kendi ithlt snrlarnn 10 ila 100 Bq/kg arasnda de i mesinden tr, bunlar radyasyonlu diye geri evirmekte olduklarn farkedince ithlttaki 600 Bq/kg'lk snr 280 Bq/kg'a d rerek arap lkelerine Trkiye zerinden reeksport edilebilecek et ithltna mni olmu ve buna tevessl edenlerin, bu lkelere, hlis Trk eti ihra etmelerini temin etmi tir.
V. Btn bu teferruatn tesinde, radyasyondan korunma uygulamasnn
de i mez ahlk prensibi "ALARA prensibi"dir (As Low As Reasonable Achievable). Buna gre:

147

"ernobil Komplosu"

1) Ayn bir gd maddesi farkl radyasyon dzeyleri olan gruplara ayrlm sa, bununla ilgili tretilmi mdhale seviyesinin altnda olmas artyla, bunlardan
en d k radyasyon seviyesine ship olann tketimine msaade edilir; kez
2) Ayn gyeye mtuf farkl iki radyoaktif prosesden, evreyi en az kirleteni
(ve e er mmknse, hi kirletmeyeni) uygulamaya konur.
VI. Sayn Vli,
Bildi iniz gibi TAEK Ba kanl m srasnda gerek Rize'de, gerek Ankara'da
ve gerekse stanbul'da ay-Kur'un paketleme fabrikalarnda TAEK'in Radyasyon
Sa l ve Gvenli i Dairesi elemanlar ola anst bir fergat- nefs ve grev anlay ile geceli gndzl al arak aylarn radyasyon dzeylerini tesbit etmi ve bu i in
sonunda da bunlardan 58.078 ton ayn halka intik li mahzurlu bulunarak bunlar 45
depoda muhafaza altna alnm tr.
Bu 58.078 ton tefrik edilmi ay,
1)

1987 mahsl ay piyasaya kncaya kadar lkenin ay ihtiycnn sa l a kesinlikle zarar vermeyecek dzeyde radyasyon ihtiv eden 1986
rn bir ksm ay ile 1985 rn temiz ayn harman edilmesiyle sa lanm olmas, ve

2)

1987 senesi ay rnnn ise 1986'ya nisbetle ok daha az ve zararsz

seviyede radyasyon ihtiv edece inin anla lm olmas

hasebiyle, Radyasyondan Korunma'nn bu ahlak prensibi, yni ALARA prensibi

uyarnca halka intik l ettirilmemi tir.
Halka intik l eden ayn 12.500 Bq/kg'n altnda bir aktivitesi olmasna kar lk tefrik edilen aylar 89.000 Bq/kg'a kadar varabilen daha yksek bir aktiviteye ship bulunuyorlard.
Bu aylarn, bir taraftan, bulunduklar depolarda hatr saylr birer radyoaktif
kaynak te kil etmeleri dolaysyla bu depolara girebilecekler iin potansiyel bir tehlike te kil etmesi; di er taraftan, yakla k 70 milyar liralk17 bir ticar de ere ship bulunmalarnn hsl edebilece i, arzu ve tasvib edilemeyecek fakat maalesef pek l
mmkn olabilen baz durum ve tasarruflarn ortaya kabilmesi ihtimli, ALARA
prensibinin de gere i gz nnde tutuldu unda, beni TAEK Radyasyon Sa l ve
Gvenli i Dairesi Ba kan zer zerden ile birlikte 30 Aralk 1986 da zamann
Radyasyon Gvenlik Komitesi Ba kan ve Sanyi ve Ticrat Bakan sayn Chit Aral'a bu aylarn gmlerek imh edilmesi gere ini hem 5 sayfalk bir raporla ve
hem de ifah olarak arz amk arz etme e sevketmi tir.
17

Bu mebl , Mays 1989 ryicinden 1 $ = 2084 TL olmak hasebiyle, yakla k 33.600.000,-$ e deerdir.

148

"ernobil Komplosu"

VII. Sz konusu 58.078 ton tefrik edilmi radyasyonlu ayn ne trl imh
edilmesi gerekti i ise, 15 Kasm ila 15 Aralk 1986 arasnda tam bir ay sreyle gene
TAEK Radyasyon Sa l ve Gvenli i Dairesi Ba kan zer zerden ile e itli imh ekillerinin fizibilite ettlerini yapp arz amk tart mamz sonucunda ve u drt
kritere uygunluk asndan tesbit edilmi tir:
1) aylarn imh ekli evreye zarar vermemeli, radyoaktif kontaminasyona
yol amamaldr ( lm/Shh Kriter),
2) mh i leminin ve sonularnn mliyeti olabildi ince d k olmaldr (Ekonomik Kriter),
3) mh i lemi "radyasyonlu Trk ay" imajn ve lfzn uzun sre vitrinde
ve gndemde tutmayacak ekilde hzla ve ksa srede tamamlanacak trden olmaldr
(Sosyal/Psikolojik Kriter),
4) aylarn imh ekli vli/kaymakam gibi mlk ve belediye ba kan gibi idr erkn, yrenin milletvekillerini, di er ilgili zevt ve zellikle de Hkmet'i
thmet altnda ve m kil mevkide brakmayacak; bu yzden ypranmalarna vesiyle
te kil etmeyecek, en az amme efkr alkantsna sebep olacak trden olmaldr (Siyas Kriter).
NCELEMELER M Z, BTN AY MH EK LLER ARASINDA,
BU DRT KR TERE DE UYAN TEK ZMM GMEREK MH OLDUUNU; BU KR TERLERDEN H B R S NE UYMAYANIN DA YAKARAK
MH OLDU UNU ORTAYA KOYMU TU.
Bu hususu nemle ve srarla dikkatinize arz etmeme msaadelerinizi istirhm ederim!
VIII. Trkiye Byk Millet Meclisindeki bir soru turma nergesinin 1988
ba nda Meclis'deki mzkereleri esnsnda sz alan Hkmet szcs de konu masnda, iki kere, sz konusu aylarn imhs iin gmmenin tercih edildi ini ve bu iin teknik ynyle de TAEK'in grevlendirilmi oldu unu ifde ve beyn etmi tir.
IX. Hkmet Resm Gazete'nin, 19.1.1988 gn ve 19699 sayl nshasnda
yaynlanan 88/12495 sayl kararnmesiyle: "...Trkiye Atom Enerjisi Kurumunca
kullanmna izin verilmeyen 1986 rn 44.773 ton ayn yok edilmesine..." ve
8.6.1988 gn ve 19836 sayl nshasnda yaynlanan 88/12958 sayl ikinci bir kararnmesiyle de: "...Trkiye Atom Enerjisi Kurumunca kullanmna izin verilme-yen
1986 rn 13.297 ton ayn imh edilmesine..." karar vermi tir.
X. Hkmetin sz konusu kararnmelerinden ilkinin ne rinden 8 gn sonra
27.01.1988 de TAEK Ba kan Vekili'nin ba kanl nda: TAEK Ba kan Vekili Teknik
Yardmcs ile Milli Gvenlik Kurulu Sekreterli i, Ba bakanlk Hazine ve D Tica149

"ernobil Komplosu"

ret Mste arl , Ba bakanlk evre Genel Mdrl , i leri Bakanl , Sa lk ve

Sosyal Yardm Bakanl , Tarm Orman Ky leri Bakanl , Trkiye Kmr letmeleri, Karadeniz Bakr letmeleri, ay-Kur, Maden Tetkik Arama Enstits ve
Etibank'dan yetkili klnm temsilcilerin i tirkiyle yaplan bir ad hoc komite toplantsnda mezkr aylarn "gmlerek imh edilmesinde ittifk hsl olmu " ve bunu
tevsik eden imzl bir zabt da Ba bakanlk mak mna arz edilmi tir.
XI. Ancak bunun hemen akabinde TAEK Ba kanl ndan baz gazetelere
verilmi olan u beynatlar birbirlerini nakzetmeleri bakmndan ok ilgi ekicidirler:

Cumhuriyet'in 6.2.1988 gnl nshasnda yer alan bir beyanatta 45 bin

ton radyasyonlu ayn gbre olarak kullanlmas yer almakta; bunu, Tarm Orman Ky leri Bakanl nn TAEK'in bu nerisini reddetmi oldu u haberi izlemektedir.

Milliyet, Tercman ve Gnaydn'n 16.2.1988 gnl nshalarnda 45 bin

ton radyasyonlu ayn birka yere taksim edilerek imh edilece ine dair
bir beynat bulunmaktadr.

Milliyet'in 13-4.1988 gnl nshasnda ise: "TAEK'den radyasyonlu aya 3 zm: YAKALIM, GMEL M, SERPEL M" ba l altnda, aylarn imhs iin ayr al ma yapld ; bunlarn gmlme, uslne uygun yaklma ya da gbre olarak ormana serpme oldu u eklinde bir beynat yer almaktadr.

"Cumhuriyet'de Nisan 1988 de yaynlanan bir ba ka beynatta ise radyasyonlu aylarn Kahramanmara 'a ve Ankara'ya gmlmesinin d nld ifde edilmektedir.

Gne 'in 16.5.1988 gnl nshasnda yer alan bir beynatta ise : radyasyonlu ay yakma ve gmmenin tepki do urdu u sylenerek en iyi i in
bunlarn paketlenerek halka bedva da tm olaca ; bunlarn kimse tarafndan iilmeyip pe atlaca iin de p sorununun bylece kendiliinden hallolunaca ifde edilmekte; bu aylarn Keban baraj glne
dklmesinin de d nld (ve minel garib!!!)

cidd cidd(!) beyn olunmaktadr.

Trkiye'nin 17.8.1988 gnl nshasnda TAEK Ba kanl nn radyasyonlu aylarn baz fabrikalarda yaklm oldu unu do rulad haberi
yer almaktadr.

Gnaydn ise, 21.8.1988 trihli nshasnda, 40 ton kadar radyasyonlu

ayn yaklm oldu u haberini vermektedir.

150

"ernobil Komplosu"

lm esasdan yoksunlu un eli kili kld ve anlk hev-v-hevese gre beyn edilmi hissi veren bu farkl aklamalarn ilm ve idr ciddiyet ve selbetten uzakl kar snda infialini, Hrriyet'in 11.07.1988 gnl nshasnda "Gnn Yazs"
ba lkl kendi k esinde dile getiren Oktay Ek i: "Artk bir karar verin ltfen... Radyasyonla kirlenmi bir maddeyi ortadan kaldrmann yolunu en iyi bilecek insan henz kendi kafasnda bile kesin zme ula mad na gre, ortada bir gecikme varsa, bunun sorumlusu herhlde ba kalar olmamaldr" demektedir.
Bu kararszlkla, bu selbetsizlikle ve bu ciddiyetten uzak eli kilerle "radyasyonlu Trk ay" imaj ve lfznn srarla, srekli olarak gndemde ve vitrinde
tutulmasnn lkeye bir ey kazndrmad , aksine pekok ey kaybettirdi i muhakkaktr.
XII. 1986 yl ba ndanberi senede 40 ila 50 bin ton kadar ay ihrc etme
potansiyeline eri en Trkiye'nin bu potansiyeli, Avrupa'daki ay pazarnn % 80 den
fazlasn elinde bulunduran ngiltere'nin i ine gelmedi i ve bu lkenin Trkiye'nin,
bu pazardan bir pay kapmamas iin her trl reye ba vuracak bir kararllkta oldu u bilinmektedir.
Nitekim ngiltere Avrupa ay pazarn Trkiye'ye kapatabilmek gyesiyle
AET lkeleri nezdinde yapt giri imlerle kendi pazarlad hind aynn zelliklerini AET ay normu olarak kabl ettirmek abasndadr. Trk ayndaki bakr
mikdrnn hind ayndakinden 3 misli daha yksek bulunmas hasebiyle, hind aynn zellikleri e er AET ay normuna mesned te kil edecek olursa AET pazar Trk
ayna ilelebed kapal kalabilecektir.
XIII. Sayn Vli,
Gelelim radyasyonlu aylarn yaklarak imhsna. nce unu arz etmeme msaade ediniz ki aylardaki radyoaktif sezyum izotoplarnn a z yoluyla alnmasnn
sonucu ba kadr; bunlarn bir sath zerine depoze edilmesinin sonucu ba kadr. Azdan sindirim sistemine geen radyoaktif sezyumun yars 60 ila 90 gnde tabi
itrh yollaryla vcdu terkeder; ama bir sath zerine depoze edilen radyoaktif sezyum, orada, evresine radyasyon saa saa (radyoaktif bozunumla) ancak 30 sene
kadar bir zaman sresi sonunda yarya iner.
ekmece Nkleer Ara trma ve E itim Merkezinde Ekim 1986 ba nda yaplan ay yakma deneylerinin sonular ve di er literatr ara trmalar bize u bulgular
temin etmi ti:
1) ay kolay ve sr'atli yanan bir nesne de ildir.
2) ayn yanma yoluyla verdi i kalori (yakmay czip gstermek isteyenlerin
iddia ettikleri gibi kok kmrnnkine(!) yakn de il, bilkis) ok d ktr.

151

"ernobil Komplosu"

3) En iyi ve en sr'atli yan fuel oil'l brlrler ile; en kt ve yava yan ise
ay kmre kar trarak vey kmrn stnde yakmada vuku bulmaktadr.
4) En iyi yan hlinde ve sezyum tutucu fevkalde pahal zel filtreler kullanlrsa 58.078 ton aydan geriye, teorik olarak, 35 il 40 bin ton kl kalr. Bu kln
zgl aktivitesi kuru aynkinden ok daha yksektir, Filtresiz ve kmrle yakma hlinde ise geriye, gene teorik olarak, 20 ila 25 bin ton kl kalacaktr; gerisi bacadan
kurum, gaz ve buhar halinde yaylarak evreyi radyoaktif klar (kontamine eder).
XIV. Ankara'dan ve Rize'den gelen haberler, sz konusu ay yakma i leminde sezyum tutucu zel filtreler kullanmann d nlmedi ini gstermektedir. U
HLDE: BUGN N HAVASINDA RADYASYON BULUNMAYAN R ZE,
TRABZON VE ARTV N EVRES (EN FAZLA R ZE OLMAK ZERE) AYLARIN YAKILMAYA BA LAMASIYLA, MUHAKKAK, YO UNLU U G TG DE ARTAN YEN B R RADYOAKT F KONTAM NASYONA U RAYACAKTIR.
Bu, Radyasyondan Korunma'nn snrlayc ve ynlendirici ahlk ilkesi olan
ALARA prensibine aykrdr!
Ortada evreyi kirletmeyecek, radyoaktif kontaminasyona u ratmayacak ve
her bakmdan uygun ba ka bir proses, "gmerek imh prosesi" varken evreyi gz
gre gre ird bir ekilde kirletip radyoaktif klacak bir prosesin uygulanarak Rize
halk ve civrndakiler zerinde kanser insidansnn istatistiksel bir biimde artmasn tevld etmek makbl, isbetli ve de aklc bir yol asl de ildir!
Bu takdrde, frn bacalarndan evreye yaylacak olan radyoaktif serpintilerin toprak, bitki, dam, asl ama rlar, su birikintisi ilh... gibi yzeyler zerindeki
konsantrasyonunun, rgrn ynne gre baz blgelerde, ernobil kazsndan sonra
bu blgeye ya an radyoaktif serpintilerin hsl etti i konsantrasyondan ok daha fazla ve ok daha tehlikeli bir ekilde tecell etmesi mmkn olacaktr.
XV. Pekiyi, ya aylar yandktan sonra geriye kalacak olan ve zgl aktivitesi aynkinden daha fazla olan onbinlerce ton radyoaktif kl ne olacak acaba?
Bunlara p muamelesi yaplamaz! E er ilmen ve de yasal olarak bunlara p
muamelesi yaplabilseydi zgl aktivitesi ok daha d k olan radyasyonlu tefrik edilmi 58.078 ton aya da p muamelesi yaplmas cab ederdi!
Bu aylar 89.000 Bq/kg a kadar aktivite ierebilmektedirler; ve Viyana'da
IAEA'dan istihbr etti im zere, bu kurulu TAEK'e, ancak 1000 Bq/kg in altnda bir
aktivite ieren radyoaktif maddelerin d p saylabilece ine dair bir resm rapor
gndermi bulunmaktadr. Nitekim, fabrika yakt olarak getirdi i ve 140 il 1152
Bq/kg lk bir aktivite ieren hamlesi dolaysyla Saint Petersberg gemisine kar taknlan (isbetli) tavr ortada iken Rize ve havlisi insannn aylarn yaklmasyla
mruz kalaca ve ok uzun yllar srecek olan ok daha yksek bir radyoaktif
152

"ernobil Komplosu"

kontaminasyona mruz brakmak hangi ilm vicdna, hangi idr temkine, hangi
objektif kstasa ve hangi ahlk anlay na s ar? Bunu ve bunun vicdn netyicini
bu tasarrufda bulunmak isteyenlerin ve bu tasarrufa let ya da arac olmak derekesine
d rlmek istenenlerin bir kere kendi dernlarnda tefekkr ve fehm etmeleri herhlde hayrl ve isbetli olacaktr.
Eninde sonunda, bu yksek zgl aktivite ieren radyasyonlu onbinlerce ton
ay kln de (gene ALARA prensibinin gere i olarak) ortadan kaldrmak gerekecektir. Tekrar yaklamyacaklarna(!) gre, bunlar ortadan kaldrmann en mkul ve
de isbetli yolu bunlar gmmektir. Ama muameleye tb tutulmas zor olan uu an
kllerin gmlmesi, otuzar kiloluk kapal naylon torbalar iindeki aylar
gmmekden ola anst daha netmeli, evreyi daha kirletici ve bu i te istihdm edilecekler iin (uucu kllerin nefes yoluyla ci erlere dolmas hasebiyle) akci er kanseri insidansn ola anst arttran berbat bir i tir.
u i i temiz temiz, evreyi kirletmeden, Rize ve havlisindeki halkda kanser
insidansnn artmasna msaade etmeyecek ekilde, aylar gmerek bitirmek varken,
bunlar yakarak bu i i rezil etmek acaba kime ya da kimlere yarayacak? Kimlere haysiyet kazndracaktr?
XVI. Kolaylkla fehmedebilece iniz gibi, Sayn Vli, aylarn yaklarak yok
edilmesi hem 1) ilm/shh kritere uymamakta, ve hem de 2) bir kademede bitirilebilecek bir i i uzatp bir de "kllerin yok edilmesi" probleminden dolay arap sana
evirmektedir; bu hem ekonomik kritere ve hem de sosyal/psikolojik kritere aykrdr; ve siyas adan da pekok kimseye pek ok sknt verebilecek gl bir
potansiyele shiptir.
Kald ki bu radyasyonlu aylar Rize ve havlisindeki yakla k 45 ay farikasnn hepsinde de yaklamaz. E er hfzam yanltmyorsa bunlarn ancak be vey altsnda yksek baca bulunmaktadr. Yksek bacal frnlarda yaklacak aylarn hsl
edece i evre kontaminasyonunun yer yer ve rzgra gre ernobil kazsnn tevlid
etti inden kat be kat daha yksek bir kontaminasyona sebep olmas beklenirken yksek bacas olmayan frnlarda yaklacak olan aylarn sebep olaca kontaminasyonun yo unlu u, o fabrikalarn hemen, civrna inhisr etmekle birlikte, ok ok daha
fazla olacaktr.
Ayrca bu yakma i lemi de, fabrikalarn senenin her gn de il de mevsimlik al malar sebebiyle, en iyimser tahmnle 3 seneden nce bitirilemeyecektir.
Oysa biz, fizibilite etdmzde, gmme i inin: ukurun almas, gerekirse (hafriyatn altnda bir yeralt su rts bulundu u takdrde) ukurun iinin 10 cm'lik
cidarl beton keson hline getirilmesi ve ukurun aylarla doldurulup rtlmesi
dhil, diryetli bir ynetimle, 4 il 7 ayda gerekletirilebilece ini hesaplam tk.
E er bu 58.078 ton tefrik edilmi radyasyonlu ay yaklacak olursa nmzdeki en az 3 sene boyunca "radyasyonlu Trk ay" imaj ve lfz, geti imiz
senedenberi oldu u gibi, gene vitrinde ve gndemde tutulacak; stelik Rize'de baz
153

"ernobil Komplosu"

ay ekim alanlarnda, fabrika bacalarndan yaylan radyoaktif serpintinin hsl edece i kontaminasyon dolaysyla ernobil kazsnn etkilerinden ok daha yksek
bir dzeyde radyasyonlu ay bitkisi yeti tirilip retilme e devam edecektir.
Bu ise, bu "radyasyonlu Trk ay imaj"nn temdisi iin lkede yrtnanlarn ve Trkiye'yi Avrupa ay piyasasnda kendine rakip grenlerin ekme ine tereya srecektir.
XVII. Sz konusu aylarn kat yakt fabrikasnda hammadde olarak kullanlmasnn da, bu aklamalarmn erevesi iinde, hem evre sa l ve hem de
radyasyon sa l asndan isbetsiz ve mahzurlu bir tasarruf olaca her iz 'an shibi tarafndan kolayca istidll edilebilir. Bunun iin fazla teferruata girmek yukarda
ifde etmi olduklarm a a be yukar aynen tekrar etmek olurdu. Bundan sarf-
nazar ediyorum.
XVIII. Sayn Vli, bu tefrik edilmi ve imdi de yaklmas d nlen 58.078
ton radyasyonlu ay, temsil etti i 70 milyar liralk ticar de er dolaysyla, pekok
akl- evvel akgzn i tihsn maalesef kabartm tr. Bu hususta gerek TAEK Ba kanl m esnsnda gerekse sonra, radyasyon konusunu bilmeyen kimselerin pekok
garip, iz'andan, temyizden, temkinden uzak fikirler rettiklerini; birilerini ikn etmek
iin her yolu denediklerini ve o u sefer de kendilerinden daha bilgisiz kimselerin
kar sna nerilerine bilimsi bir hava verme e al arak ktklarn grdm ve ya adm.
Sz konusu aylarn bu ekilde yakma yoluyla yok edilmesi konusunu hem
idr, hem ekonomik ve hem de siyas ynden zevkle istismr edecek i ve d mihraklarn da pusuda bulundu undan emn olabilirsiniz. Bunlarn ilesini nefsimde yaam oldu um iin bunu yaknen biliyorum.
Merkez Hkmet'in bulundu unuz ildeki temsilcisi, en yksek mlk miri
olmanz hasebiyle:
1) aylarn yaklarak imh edilmesinin do uraca yeni radyoaktif kontaminasyon ile sosyal/psikolojik ve siyas alkantlarn vahmetini ve bundan ne et edecek olan vebl ve mes'uliyetin vs'atini ya mn, ilmimin, tecrbemin, grgmn,
vicdnmn, adlet hissimin, vatana millete ve zellikle Devlet'e ve Devlet fikrine
ba ll mn gere i olarak idrk, temyiz ve fehmetinize objektif bir biimde arz etme e al tm. LTFEN AYLARIN YAKILMASINA Z N VERMEY N Z!
Bylesine isbetsiz, temkinsiz, iz'ansz ve de zararl bir tasarrufun madd, ve mnevi
mes'uliyetinden ve bunun uzantlarndan hem ahsnz ve hem de Hkmeti
koruyunuz!
2) Bu aylar, ayn sebeplerden tr, ltfen kat yakt ham maddesi olarak da
kullandrmaynz!

154

"ernobil Komplosu"

XIX. El'an hmili bulundu um bilgi ve mahrem mlmat hasebiyle size ve

di er ilgililere btn bu hususlar bir kere arz etme i vicdan ve gayr- k bil-i ictinb
bir vazife telkki etmi oldu uma, ve bunu da vicdn huzur ve kanaat-i kmile ile if
etmi bulundu uma timad etmenizi istirhm eder; bu husustaki, ve di er sa'yinizin
me kr olmas niyzyla hrmetlerimi arz ve te'yid ederim, Sayn Vli, azz ve muhterem Karde im.
Prof.Dr. Ahmed Yksel zemre
Trkiye Atom Enerjisi Kurumu
Eski Ba kan
Bu mektubuma gerek Rize Vlisi mer Bykkent'in gerekse Rize Belediye
Ba kan Mehmet Ali Usta'nn reaksiyonlar son derece uurlu ve olumlu oldu. Vli
yrede TAEK Ba kan Vekilinin eli kili beyanatna ve aylarn yaklma a ba lanmasna kar olu an ku ku ve tepkiye bir re olabilir d ncesiyle, 20 bilim adamn
8 Haziran 1989 per embe gn Rize'de ay Enstitsnde kendisinin, Belediye Ba kannn ve ay-Kur Genel Mdrnn de katlmasyla yaplaca n iln etti i bilimsel bir dan ma toplantsna dvet etti.
Bu toplant iln edilen gnde ve yerde: Prof. Dr. Atill zmen (TAEK Ba kan
Vekili), Prof. Dr. Hasbi Yavuz (Atom Enerjisi Komisyonu yesi, T Nkleer Enerji
Enstits Nkleer Teknoloji Anabilim Dal Ba kan, TAEK eski Ba kan Yardmcs),
Prof. Dr. Atill zalpan (AEK yesi, NAEM eski Mdr), Prof. Dr. Osman
Kadiro lu (Hacettepe niv. Nkleer Enerji Enstits retim yesi), Prof. Dr. Ahmet Baylken ( T Nkleer Enerji Enstits retim yesi, NAEM eski Mdr
Yardmcs), Prof. Dr. Mnir Telatar (Karadeniz niversitesi Tp Fakltesi Dekan),
Prof. Dr. Ahmed Yksel zemre (TAEK eski Ba kan), Prof. Dr. Rengin Erdal (19
Mays Univ. Tp Fak. Koruyucu Hekimlik ve Halk Sa l Blm), Prof. Dr. dil
Gediko lu (Karadeniz Univ. Fen-Edebiyat Fak. Fizik Bl.;"sonradan rahmetli oldu"),
Prof. Dr. Nazmi Turan Okumu o lu (19 Mays Univ. Fen-Edebiyat Fak. Fizik Bl.).
Prof. Dr. Hsn Gkalp (Atatrk niv. Ziraat Fak. Gd Teknolojisi Blm Ba kan). Prof. Dr. efik Gney (Atatrk niv.), Prof. Dr. Hasan Erdo an (A), Do. Dr.
Yusuf Caner (A), Ara . Gr. Sabahattin Nas (A), Ara . Gr. Recep Boncuko lu
(A), r. Gr. Cevdet Bozku (A), Sa lk Bakanl temsilcisi Fiz. Yk. Mh. Ali
Ya ar Oztrk'n yannda Rize Vlisi'nin, Rize Belediye Ba kan'nn ve ay-Kur Genel Mdr'nn de katlmasyla saat 10.15 den itibaren kesintisiz saat 15.30'a kadar
srd.
Toplanty Vli at. Sonra sz alan TAEK Ba kan Vekili sz konusu radyoaktif aylarn radyoaktik atk de il de sdece p saylmalar gerekti i konusundaki
iddiasn tekrarlad. Bu iddia tasvib grmedi. Toplantdaki pekok bilim adam bu
aylarn toplamnn d k dzeyli radyoaktif atk oldu unu ve bunlara zorki bir isim takmakla bunlarn mhiyetinin de i emeyece ini bilimsel kantlaryla ortaya
koydular.

155

"ernobil Komplosu"

Bunun zerine TAEK Ba kan Vekili bu aylarn yaklmasnda hibir saknca

olmad n iddia etti. Heyetteki pekok bilim adam bu iddiann gerek ve isbetli
bir yan olmad na de inerek u hususlara dikkati ektiler:
1) aylarn yaklmasyla bacalardan kacak olan nemli mikdardaki radyoaktif madde Rize ve civrn radyoaktif kirlenmeye u ratacaktr. Bylesine
ird bir ekilde olu turulacak olan radyoaktif kirlenmenin savunulacak ne
bilimsel, ne shh ve ne de ahlk bir yn vardr!
2) Bu bile bile, isteye dileye sebeb olunacak olan radyoaktif kirlenme evre
halknn sa l n bozmakla kalmayacak, ayn zamanda yre halknn
kanser insidansn da arttracaktr.
3) aylarn yaklmas senelerce srecek; bu sre iinde bu, hem yre halknn psikolojisi zerinde huzur bozucu srekli bir etki yapacak hem Radyasyonlu Trk ay grntsn srekli afi e edecek ve hem de ayn d
pazarlara sevkini, imdiye kadar oldu u gibi olumsuz bir biimde etkileyecektir!
4) aylarn yaklmasyla geriye kalacak, zgl aktivitesi daha yksek olan
radyoaktif kln yol edilmesi de ayr ve ok daha etrefil bir radyoaktif
atk problemi te kil edecektir.
5) Yre halk, imdiden, aylarn yaklmasna kesinlikle kar dr. Bilimsel
kantlara ve yre halknn tepkisine ra men bu aylarn yaklmasnda srar
edenler bu olayn sebeb oldu u ve olaca tepkileri ve kazanmakta oldu u
siys boyutlarn da bunlarn do al sonularn da oturup inceden inceye
d nmelidirler!
6) Bilim adamlarnn nemli bir kesiti ve yre halk aylarn, btn bilimsel
olumsuz kantlara ve halkn tepkisine ra men, srarla yaklmak istenilmesinin: A) hangi gyeye, ve B) kimlere hizmet edece ini anlayamadklarn
dile getirmi lerdir.
7) 58.078 ton radyasyonlu ay yakmak iin 250.000 tondan fazla linyit gerekecektir. Bunun yanmasyla havaya salnacak olan binlerce ton hidrojen
slfr, senenin 320 gn ya murlu geen Rize'de, asit ya murlarna dn ecek ve btn Rize'yi ve ekinleri peri an edecek olan ayr ve byk
boyutlu bir ba ka trden evre kirlenmesine yol aacaktr.
Btn bu tart malar sonunda toplantya katlan 20 ki iden 19'u: "ay-Kur
depolarnda koruma altnda tutulan radyoaktif atk mhiyetindeki aylarn ncelikle bulunduklar alan ve meknlarda muhfazasna devam edilmesi, bu arada
alan ve artlar msait fabrika sahalarna vey msait kamu alanlarna tedbirleri
alnmak sretiyle a amal biimde gmlmelerinin isbetli olaca n" ifde eden
bir karar imzlayp Vli ile Belediye Ba kan'na sundular.
156

"ernobil Komplosu"

TAEK Ba kan Vekili ise: "aylar her eye ra men yakmaya devm edeceini" beyn ederek bu karara imz koymak istemedi, ve karar imzlamad.
Bu karar: 1) benim sayn Chit Aral'a takdm etmi oldu um 30.12.1986 trihli raporumu, 2) TAEK Ba kan Vekili Prof. Dr. Atill zmen'in ba kanl nda
27.01.1988'de toplanm ve yukarda da sz edilmi olan komisyonun, altnda Atill
zmen'in de imzs bulunan raporunu, ve 3) 1988 ba nda bir gensoru nergesi dolaysyla T.B.M.M.nde sz alan Hkmet Szcs'nn konu masnda, iki kere, sz konusu aylarn gmlerek imh edilece i eklindeki beyn ve taahhdn te'yid ve
tahkm etmi ti.
Bu karardan sonra aylarn yaklmasndan vaz geildi ve Prof.Dr. Yaln
Sanalan'n TAEK Ba kanl srasnda bu aylar 1993 yl sonuna do ru yni bizim
bu konudaki ilk ve kesin kararmz sayn Chit Aral'a bildirdi imiz 30.12.1986 trihli yazmzdan 7 yl sonra nihyet gmlebildi.

***

157

"ernobil Komplosu"

I2
2
2

8
2

Hmilelikte Radyasyon
Halkn radyasyon konusunda, ernobil kazs sonrasndaki genel bilgisizli i
ve Basnn belirli bir kesiminin yrtt dezinformasyon Trkiye'de neredeyse
kollektif bi paranoyaya yol aacakt. Do u Anadolu'da hayvanclkta sk grlen, ve
asl sebebi gebe hayvann vcdundaki bakr gibi baz metallerin eksikli ine ba lanan "yavru atma" olaylar da ernobil kazs sonrasnda hep radyasyona atfedildi.
Yurdun ernobil kazsnn radyasyonundan hi etkilenmemi olan pekok yresinden bile, Trkiye Atom Enerjisi Kurumu Ba kanl 'na bu ynde ok mracaat vki
olduydu. Bu arada pekok ki ide zuhur edebilen allerjik olaylar, erkeklerdeki do al
sa dklmeleri, ve Kayseri'de baz tarla ve bahelerdeki salatalklarn sararmas,
karpuzlarn ise her seneki mahslden daha ufak apta olmas da hep do rudan do ruya radyasyonun mrifeti sayld.
in en ac taraf da bu kanaate hekimlerin, ve hatt profesrlerin dahi katlmalaryd. Uzun seneler Atom Enerjisi Komisyonu (AEK) yeli i yapm Prof.Dr.
Fevzi Renda, Ba bakan'n 1986'da kendisini Atom Enerisi Komisyonu'na yeniden atamamasna krlarak, o zaman kadar savunduklarnn tammen aksine, ODT Raporu denen nesnenin Basn'a szdrlmasndan sonra ve ondan daha da srarl, fakat yllarn kendisine kazndrm oldu u deneyimle daha da bilgi tavrla birdenbire Trkiye Atom Enerjisi Kurumu'na hasmne bir tavr alm t. Bir gazetenin gnlk dedikodu-magazin ekinde hmile kadnlarn Trkiye'deki radyasyon dolaysyla sakat ve
ucbe ocuk do uracaklarn iddia etmi , ve boy boy ucbe ocuk resimleriyle ssl
bir yazyla ne kadar da ok hmile kadn tedirgin etmi , krtaja ba vurmalarna
sebeb olmu tu!
Bu be er zaaf TAEK'deki uzmanlarn reaksiyonuna sebep olmu , benden bu
zta bir telefon edip teessflerimizi bildirmemizi istemi lerdi. Ben ise "De mez ocuklar! Bu hocamz ilerlemi bu ya nda gsterdi i bu anla labilir reaksiyonlar
iin zmeyelim. Meselenin bizi pekok ynden zd n kendisine bildirip de buna
gere inden fazla nem vermi olmayalm" diyerek meseleyi kapattmd.
Hmile kadnlarn radyasyon kar sndaki korkularndan nasl faydalanld na nceki blmlerde de inmi tim. Radyasyonun biyolojik etkileri hakknda uzman
olmamalarna ra men Prof.Dr. Fevzi Renda'nn da, iilen aylarn nesiller boyu
pekok sakat ocu un do umuna yol aaca n iddia eden ODT Raporu'nun mellifleri: (rahmetli) Do. Dr. Olcay Birgl'n, Do. Dr. nci Gkmen'in ve Do. Dr.
Aykut Kence'nin de kendi evhmlarn hmile kadnlara intik l ettirmek hussunda
tlihsiz roller kar snda pekok ynden zlmemek mmkn de ildir.

158

"ernobil Komplosu"

Hlbuki Uluslararas Radyasyondan Korunma Komitesi (ICRP) hmilelik esnsnda alnabilecek maksimum toplam tm vcd radyasyon dozu mikdarn,
1965'de ald bir kararla, 2 Rem = 2.000 mRem olarak belirlemi tir. Trkiye'de
ernobil kazsn izleyen bir yl iinde bir ki inin fazladan alm oldu u ortalama
radyasyon dozunun yalnzca 50 mRem (elli milirem) civarnda oldu u gz nnde
tutulacak olursa hmileleri uydurduklar zrvalarla bo ubo una (ya da bir kar u runa ) evhmlandrm olanlarn hem madd ve hem de manev ne denli bir vebl altnda kalm olduklar daha da iyi anla lacaktr.
Bugn ancak ok yksek radyasyon dozlarnn alnd ve artlar iyice izole
edilmi olan ok istisna kritik vakalar hri, bir hmile kadnn do urdu u ocu un
sakatl n bir sebep-sonu ili kisi iinde do rudan do ruya alnan radyasyon dozuna
ba lamak ilmen mmkn de ildir. nk alak dzeydeki radyasyon dozlar sz
konusu oldu unda, ceninin radyasyon alm oldu unu kantlayan hibir spesifik emre ve raz olu mamaktadr. Yksek radyasyon dozlarnda ise ortaya kromozom bozulmalar kabilmektedir. Ama bunlar da, ayn bozulmalarn ba ka etkenler tarafndan da hsl edilebilmeleri olgusu dolaysyla, tek ve kesin bir biimde radyasyon etkisine dellet eden spesifik bir gsterge olmadklarndan cenindeki sakatl n asl sebebi kesin olarak belirlenememektedir. Dolaysyla bir hmile kadnn do urdu u
ocu un sakatl n bir sebep-sonu ili kisi iinde do rudan do ruya alnan radyasyon dozuna ba lamak ilmen de il, ancak ve ancak vehmen mmkndr.
Kanser Riski
"Radiation Risks and Radiation Protection at CRNL/ Editr: D.K. Myers,
AECL 9181, Jan. 1986" dokmanna dayanarak ekmece Nkleer Ara trma ve E itim Merkezi Nkleer Mhendislik Blm Ba kan ve bir risk analizi uzman olan
Dr. Ulvi Adalo lu'nun " nsan ve Kinat" dergisinin Mays 1988 nshasnda kan
bir yazsnda Kuzey Amerika halk iin yaplm olan bir risk analizinin sonulan
takdm edilmektedir. Buna gre yalnzca l Rem= 1.000 mRem lik bir radyasyon dozuna mruz kalan bir insann nndeki 50 yl iinde, bu ald doz sebebiyle, kanser
olup lmesi ihtimli:

3 paket sigare imenin kansere yol amas,

Bisikletle 700 km yol kateden bir kimsenin yolun sonunda bir kazya kurban
gitmesi,

Otomobille 10.000 km yol kateden bir insann yolun sonunda bir kazya kurban gitmesi,

Bir i inin bir fabrikada 18 aylk bir al ma sonunda i kazs sebebiyle lmesi, ve

Bir in aat amelesinin bir in aatta 4 ay al tktan sonra bir i kazs sonucu
lmesi
159

"ernobil Komplosu"

ihtimllerinden birine e it olmaktadr.

Demek ki e er Kuzey Amerika halkndan birisi ernobil kazs dolaysyla
bir ylda Trkiye'de ki i ba na d en fazladan 50 mRem'lik bir radyasyon alm olsa
bunun, nndeki 50 yl iinde kendisinde bir kanser hsl ederek bu yzden lmne yol amasnn ihtimli:
1)

Hayatnda yalnzca stste sigara imi olan bir kimsenin srf bu sebepten
tr nndeki 50 yl iinde kanser olup lmesi,

2)

Bir kimsenin bisikletle 14.000 km katettikten sonra bir kazya kurban giderek lmesi,

3)

Bir kimsenin otomobille 200.000 km katettikten sonra bir kazya kurban giderek lmesi,

4)

Bir i inin bir fabrikada 30 yl al tktan sonra bir i kazsna kurban giderek lmesi, ve

5)

Bir in aat i isinin bir in aatta 80 ay al tktan sonra bir i kazsna kurban
giderek lmesi ihtimallerinden birine e it olacaktr.

Trkiye'de Kanser Vakalar Artyor Mu?

ernobil kazsndan sonra Trkiye'de kanser vakalarnn ola anst artm
oldu una dair ortaya pekok iddia srld. Hatt Karadeniz Teknik niversitesi Tp
Fakltesine mensb baz hekimler kendi yrelerindeki kanser vakalarn inceleyerek
bunlarda bir art grld n ve bu art n da ancak ernobil kazsnn yre halk
zerindeki etkileriyle aklanabilece ini iddia eden 5-6 adet mak le hazrlayp yabanc tp dergilerinde yaynladlar. Eh, koskoca bir ekipin hazrlad , stelik
ingilizce de yazlm ve de stne stlk yabanc dergilerde yaynlanm olan bu mak lelerin sonularn kim reddedebilirdi ki?!
Gerekten de bu olgularn, bu mak lelerin sonularnn tesbit ve teslim edilmi ilm gerek olmalar iin gerekli ve de yeterli btn artlar olu turdu unu zanneden pekok kimseye bazen telefonla bazan da yz yze i in bu kadar basit olmadn, bilim teknisyenlerinin ilim adam olmadklar ve ilim ahlknn nanslarn bilemedikleri iin kafalarna her geleni bilimsi bir tavrla takdm etmelerine i'tibr edilmemesini, gerek ilim adamlarnn ise ellerinde kesin kant olmadka speklsyona
yol aabilecek ifdelerden kanmay ahlk bir zorunluluk addettiklerini de vurgulayarak ok kere izah etmek mecbriyetinde kaldm. Burada bir kere daha Trkiye'de
kanser vakalarnn artp artmad konusunu irdelemek istiyorum:
Trkiye Atom Enerjisi Kurumu, "Radyasyon Gvenli i Tz " ve daha sonra buna ba l olarak karlan Ynetmelik ile ilgili al malar Sa lk ve Sosyal Yar160

"ernobil Komplosu"

dm Bakanl uzmanlaryla isti re ederek yaparken, TAEK uzmanlar Trkiye'de

tutulan kanser istatistiklerinin eksik ve gvenilmez olduklarna dikkati ekmi ler ve
bu istatistiklerin cidd bir ekilde tutulmas iin Bakanl n gerekli nlemleri almasnn bir zarret oldu unu dile getirmi lerdi. O zamana kadar kanser istatistikleri, ancak birka hastahnede dzenli denilebilecek bir tarzda tutulmaktayd ve Trkiye'de
bir ylda lenlerin % 5 il % 12 sinin kanserden lmekte oldu una dair resm olmayan iddialar bulunmaktayd.
ernobil kazsndan sonra hem Sa lk ve Sosyal Bakanl nda, hem Tp Fakltelerimizde, hem hastahnelerimizde ve hem de hekimlerimizde kanser konusunda byk bir bilinlenme zuhur etti. Bunu ernobil kazsnn etkilerinin gerekten de
olumlu bir yan olarak kabl etmek gerekir. Bu syede Trkiye'de kanser istatistikleri
daha ok sayda merkezde ve daha cidd bir ekilde tutulmaya ve, hepsinden de daha
nemlisi, cidd kanser taramalar yaplmaya ba land. Bunun sonucu olarak da kaytlara geen "kanserden-dolay-lm vakalar"nn says da artmaya ba lad. Bu say
daha da artacaktr! Evet bu say, Dnya ortalamas olan % 22 civrna ula ncaya
kadar artmaya devam edecektir. Gerisi ise, yni Trkiye'deki kanser vakas saysndaki art n ernobil kazsndan sonra alnan gdlardaki radyasyondan dolay oldu u iddias ise koskoca bir yalandr!

***

161

"ernobil Komplosu"

I2
E
"8

kinci ernobil ilesi Ba lyor

ernobil kazsndan sonra aradan 5,5 sene gemi ti ki bu sefer ernobil kazs belirli bir hedefe ynelik ve stratejisi de iyi hazrlanm ince bir siys manevra
olarak lkenin gndemini 18 Aralk 1992'den itibren 5-6 ay kadar ok yo un bir biimde i g l etti.
Her ey 18 Aralk 1992 gnk Milliyet Gazetesi'nin Ercment leyen imzsyla birinci sayfasnda byk puntoyla yaynlanan haberiyle ba lad: Trkiye'den
zr dilerim Radyasyonlu dnemin Sanyi Bakan Chit Aral'dan inanlmaz itirf diye ba layan bu haber Chit Aral'a atfen: "ernobil'den 2,5 ay sonra Trkiye'de
lmlere ba land. Hlbuki olaydan yarm saat sonra alarm verilip tedbirler alnmas gerekirdi. Trk halk iin ok zgnm. Felket bu bo lukta oldu. Radyasyonla
ilgili herkesin Trk halkna zr borcu vardr" eklindeki szlerle devam etmekteydi. Gazete, radyasyondan etkilenmi herkese mahkeme yolunun ak oldu unu iln
ediyor ve Rize Devlet Hastahanesi ba hekimi Turgay Hasano lu'nun blgede kemik
ve mide kanserlerinde art oldu unu beyn eden szlerine de yer veriyordu.
Bunun ok ahlkszca bir dezinformasyon (haber saptrma) ve hatt bir asparagas (uyduruk haber) oldu u ikrd. Chit Aral'n bunlar sylemesi mmkn deildi nk Trkiye Radyasyon Gvenli i Komitesi Ba kanl esnsnda, benim
TAEK Ba kanl ndan azlime kadar geen 11 ay zarfnda, kendisiyle ok sk bir i birli imiz olmu tu. Kendisi:

ernobil kazs Dny'ya aklanr aklanmaz benim btn TAEK te kiltn ayaklandrp teyakkuz durumuna geirmi oldu umu,

Radyasyon bulutunun 2-3 Mays 1985 sralarnda Edirne ve civrn meteorolojik verilerden istidll ederek 6 adet gezici radyasyon lm nitesini 1 Mays 1986'dan itibren Edirne'de mevzlendirmi oldu umu,

3 Mays 1985'de saat 20.30'da radyasyon, gkgrltl bir sa nakla araclyla, topra a intik l etti inde de Edirne ve civrndaki halkn almas gerekli
tedbirleri hem Anadolu Ajans, hem radyolar ve hem de televizyon kanalyla
halka tebli etmi oldu umu, ve ayrca da

Edirne Vlisi Enver Hzlan aracl yla ve jandarma mrifetiyle gerekli zecr
tedbirleri aldrm oldu umu da

162

"ernobil Komplosu"

ok ok iyi bilmekteydi.
Milliyet Gazetesi'ne gnderdi i tekzib yaynlanmaynca Chit Aral bedelini
deyerek 24 Aralk 1992'de gazetelerde u tekzibi yaynlatt:
KAMU OYUNA DUYURU
18.12.1992 TR HL M LL YET GAZETES 'NDE IKAN
RADYASYONLA LG L
ASL SYLEMED M ve BANA A T OLMAYAN
"TRK YE'DEN ZR D LER Z"
"TRK HALKI N ZGNM"
"SOVYETLERE NT KAM SATI I"
BA LIKLARI LE YAPILAN YAYIN,
AZZ TRK M LLET N FEVKALDE HUZURSUZ
Ve RAHATSIZ ETM T R.
BU KADAR HASSAS B R KONUDA AHSIMA ATFED LEN
GEREK DI I BEYNLARLA M LLET TED RG N ETME E
K MSEN N HAKKI YOKTUR.
ERNOB L OLAYINDAN 33 GN SONRA KURULAN,
BA KANLI INI YAPTI IM "RADYASYON GVENL
KOM TES "
KURULDU U ANDAN FESH NE KADAR NSAN SA LI INI TEHD T EDEN
HERHANG B R GID MADDES N N TKET LMES NE ASL MSAADE
ETMEM
BTN GID MADDELER N N
A.T. VE DNYA SA LIK TE K LTININ BEL RLED
RADYASYON L M TLER N N OK ALTINDA
P YASAYA SUNULMASINI SA LAMI TIR.
AZ Z M LLET M ZE SAYGI LE AIKLARIM.
Sanyi ve Ticret Eski Bakan
CH T ARAL
Bunun zerine U ur Dndar Chit Aral' televizyondaki Arena programna
dvet etmi fakat ona kar fevkalde tarafl ve saldrgan bir tutum sergilemi ti.
Chit Aral stanbul 2. Asliye Cez Mahkemesi de 19 Ocak 1993 trihinde
tekzibinin Milliyet Gazetesi tarafndan yaynlanmas iin bir karar ald. Bu tekzib
yaynlanmad ve Milliyet Gazetesi daha sonra Chit Aral'a toplam 700 milyon lira

163

"ernobil Komplosu"

tazminat demeye de mahkm oldu18. Ama i i ten gemi , Pandora'nn kutusu alm ve iinde ne varsa hepsi de yakla k 5-6 ay srecek olan " blse lm!" histerisiyle byk bir hrsla etrfa yaylm t.
Bu zaman zarfnda Milliyet'ten Ali Sirmen, Altan ymen ve Necati Do ru;
Hrriyet'ten Yaln Pek en, Oktay Ek i, Cneyt Arcayrek ve Kurthan Fi ek; Cumhuriyet/Bilim Teknik'den Orhan Bursal; Sabah'dan Hasan Ceml ve Mehmet Ali
Birant; Meydan'dan Rahmi Turan; Tercman'dan Tayyar afak ile daha birok yazar
ba ta TAEK eski ba kan ben olmak zere Chit Aral'a, YK Ba kan Prof.Dr. hsan
Do ramac'ya, Cumhurba kan Turgut zal'a ve eski Cumhurba kan Kenan Evren'e
veryansn ettiler. Tesbit edebildi im kadaryla ben 11 kere vatana ihnetle ve onlarca
kere de "Do u Karadenizdeki ocuklara kyan, onlar lsemili klan k til!" ithmyla
te hir edilerek hedef gsterildim.
Bana en fazla da radyasyon verilerini halka aklamam ve dolaysyla da
halkn gerekli tedbirleri almasna engel olmu (!) olmakla hcm ediyorlard. Bu hdiseden ok zaman sonra 17 A ustos 1999 depreminde her nne gelen televizyon
kanallarnda ve Basn'da deprem hakknda ilim zannettikleri kendi vehmi de dhil
olmak zere her eyi tart nca stanbul'da ya ayanlarn nemli bir blmnn srekli bir evhma kaplmas (paranoyakla mas) ilim ve teknolojide iz'an ve temkinle
davranmann, ilmi aya a d rmemenin gereklili ini ok ak bir ekilde ortaya
koymu tur. Zten ernobil kazsndan sonra da Yunanistan'da radyasyon verilerinin
her gn ayrntl bir biimde aklanmas hmile kadnlar arasnda ok geni apta bir
krtaja-ba vurma pani ine yol am t. Kald ki benim tb oldu um 2690 sayl
TAEK K nnu'na gre bu teknik bilgileri halka aklamak ya da TAEK'in icraat ve
ald nlemler konusunda herkesi ikn ve tatmn etmek gibi bir sorumlulu um da
yoktu.
Milliyet gazetesinin yol at bu durum, bililtizm belirli bir siys gyeye
mtuf olarak ihds edilmemi olsa bile (ki bu hussta baz tereddtler de var), siysler iin: 1) gndemi de i tirmek, 2) o zamanki DYP-SHP koalisyonunun ba arszlklarn ve beceriksizliklerini rtbas edebilmek, 3) sulusepken bir poplizm ile halkn ne kadar yannda olundu unu iln edebilmek, ve 4) siys rakipleri eleyebilmek
iin bulunmaz bir frsatt.
Nitekim koalisyon ile Cumhurba kanlk mak mnn aras hi iyi de ildi. Koalisyon ortaklar Turgut zal'dan "ankaya'daki i ko adam" diye bahsetmeyi ve
ankaya'ya kmamay tercih ediyorlard. Ba bakan Sleyman Demirel
01.01.1993'de gazetelerde yaynlanan beynatnda: "Radyasyona ba l kanserin artt n belirledik. Radyasyonu gizlemek byk sorumsuzluk" diye hilf- hakkat dedi18

Chit Aral daha sonra Milliyet gazetesi yaz i leri mdr Eren Gvener ile muhbir Ercment leyen aleyhine de kendisine kar yayn yoluyla madde-i mahssa tyini ve isnd sretiyle halkn hak ret ve husmetine mruz kalacak ekilde, nmus ve haysiyetine dokunacak ekilde isnadda bulunduklar gerekesiyle dv am ve Mahkeme iki san da sulu bularak birer yl hapis ve a r para
cezsyla cezlandrmalarna karar vermi ama hapis cezlarn da daha sonra para cezsna evirmi tir.

164

"ernobil Komplosu"

kodular ve vehimleri hz ilm gerekler olarak kabl eden bir poplizm rne i sergileyerek hcm emrini veriyordu. Hemen akabinde ise SHP yanls Trk Tabipler
Birli i zal, Aral ve zemre'nin Trk Cez K nnuna gre 40 yl hapisle cezlandrlmalar gerekti ini iln ediyordu.
Bunun hemen ardndan gene SHP ba mls retim yeleri Derne i'nin
ba kan Prof.Dr. Mustafa Altta da 03.01.1993 trihli gazetelerde: "YK Ba kan
Prof. Dr. hsan Do ramac, YK Ba kan Vekili Prof.Dr. Keml Karhan ve Prof.Dr.
Ahmed Yksel zemre'yi ilk saptadklar(!) sulular19" olarak kamu oyuna
aklyordu.
Bu srada hkmet "radyasyon kurbanlar"n Ye il Kart kapsamna ald n iln etti. Lsemili ocuklarn sa l ile ilgilenen baz resm kurum ve kurulu larn
ba ndaki akademik zevt ise ye il kart imknnn kendilerine sa layaca nmetlerin
artmas iin Do u Karadeniz'de lsemi ve kanser vakalarnn ola anst artmakta oldu u hussunda beynat stne beynat vererek yangn krklediler. Bunlardan biri,
meslekda larnn a r tenkidlerine mruz kalnca tutumundan bir sre sonra ark ettiyse de filizlendirdi i nifk artk kontrolden km t. Gazeteler, sendikalar, dernekler, barolar, milletvekilleri artk koparlmas gereken kafalarn pe indeydiler.
06.01.1993'de Trk Tabipler Birli i Aral ve zemre'nin yarglanmasn istedi.
Bu arada SHP yanls stanbul Barosu radyasyon sulularnn sularn tesbit etmek
ve Baro adna dv amak iin zel bir komisyon te kil etti.
Gene 06.01.1993'de gene SHP'nin dmen suyunda seyreden Trkiye Yazarlar
Sendikas, i lemi olduklar insanlk suundan dolay: Kenan Evren, Turgut zal,
Chit Aral, Prof.Dr. Ahmed Yksel zemre ve Prof.Dr. hsan Do ramac'nn Trk
Cez K nnu'nun (memriyet vazifesini yapmaktan ihml ve terhi edenler hakkndaki) 230., (vazifesini suiistiml eden memurlar hakkndaki) 240., (vazifesi esnsnda
bir kimsenin aleyhine bir crm i leyen memurlar hakkndaki) 251., (bir kimsenin
tedbirsizlik vey dikkatsizlik ve meslekte tecrbesizlik vey nizam ve emirlere riyetsizlik neticesi .... umum bir tehlikeye mutazammn tahribta ve musbetlere sebebiyet
vermesi hakkndaki) 383., (ummun yiyecek ve iece ini, yiyen vey ienin shhatini
ihll etmesine bd20 olacak ta i vey ta yir edenler hakkndaki) 395., (tedbirsizlik
vey dikkatsizlik ve san'atte acemilik ve nizmat ve evmir ve tlimta riyetsizlik ile
bir kimsenin lmne sebebiyet verenler hakkndaki) 455. ve (yukardaki maddelerin
ngrd cezlarn arttrlmasna dair) 459. maddeleri uyarnca muhkeme edilip
mahkm edilmelerini taleb etti.

19

Sululuk ancak ki inin sulu bulundu una dair mahkeme kararnn kesinlik kaznmasyla sbt bulur. Ama Trkiye'de ideoloji u runa bir ki inin sulu iln edilmesi iin bu prosedre gerek duyulmamakta ve baz kimseler kendilerinin rahatlkla mahkemelerin, Dan tay'n ve Yargtay'n yetkileriyle
donatlm olduklarn vehmedebilmekte ve bu vehimlerini mkteseb bir hakm gibi telkki ederek
bunu ftursuzca izhr edebilmektedirler.
20
Bd: mcib, sebeb.

165

"ernobil Komplosu"

18 Aralk 1992 gnnden itibren zten evim gazeteciler ve TV'cilerle dolup

ta yordu. Telefonum ise hi durmakszn alyordu. Arayanlarn nemli bir blm
ise bana, aileme ve slleme kfr etmek iin bu zahmeti ihtiyr edenlerdi.
nce Cumhuriyet gazetesinin 2 Ocak 1993 trihli nshasnda yaynlanan bir
beynatmda: "Gereklerin ortaya kmas iin TBMM'nde bir n nce soru turma
almasn" istedim; ve "Bana konu ma ambargosu koyan Bakan'dan, konuyla ilgili samasapan beynat veren bilim adamlarna kadar btn gerekleri Tahkkat
Komisyonu huzurunda bir bir aklayaca m" dedim.
Tercman gazetesinin muhbirinin benimle 6 Ocak 1993 gn yapt bir rportajda bu koparlan patrd ve grltnn mesnetsiz dedikodulardan ba ka bir olmad n beyn ederek ernobil kazsn Trkiye zerindeki etkilerinin en objektif
olarak Trkiye Byk Millet Meclisi'nin ba lataca bir Meclis Soru turmas neticesinde tebellr edece ini, byle bir soru turmaya hazr oldu umu ve bu soru turma sonunda da yalanclklar yznden utanacak olanlarn ise (e er utan nedir biliyorlarsa) bu yangn ba latp bytenler olaca n beyn ettim. Bu beyntm Tercman gazetesinin bir gn sonraki saysnda fevkalde yumu atlm bir biimde yaynland.
Bu meydan okumamn tesirini izle etmek isteyen gizli bir elin sanki
orkestrasyonu sonucu, Milliyet'in 8 Ocak 1993 trihli nshasnda Trabzon Vlisi
Keml Erensoy, hibir ayrnt vermeksizin, Trabzon'da 1992 yl ile 1993 yl arasnda kanser vakalarnn % 109 artm oldu una dair bir beynat yaynland. Ayn gazete ayn gn DYP, SHP, RP ve HEP milletvekillerinin bir blmnn Chit Aral iin bir Meclis Soru turmas almas iin nerge verdiklerini yazd.
Ayn gn ayn gazetede stanbul Barosu'nun, Balkesir Barosu'nun ve SHP
te kiltlarnn radyasyon ma durlar tarafndan biz radyasyon sulular aleyhine ahs
dvlarn nasl alaca n bildiren usl hakkndaki aklamalar da yaynland.
Gene ayn 8 Ocak 1993 trihinde Ankara niversitesi Siyasal Bilgiler Fakltesi renci Derne i Cumhuriyet Savcl 'na Turgut zal, Chit Aral, Prof.Dr.
Ahmed Yksel zemre ve Prof.Dr. hsan Do ramac hakknda su duyurusunda bulundu.
Bu bulank havada kurt avlamak isteyenler yalnzca imdiye kadar zikretmi
oldu um zevt ve kurulu lar de ildi. Bu hava Avrupa ay piyasasna girmek zere
te ebbste bulunmu olan Trkiye'ye haddini bildirmek, ingiliz aynn muk bele-i
bil misil olarak trk piyasasn i g l etmesine yardmc olmak isteyen ngiltere ve
Hollanda'dan ba ka ingiliz muhibbn: teknokrat, brokrat, siys, gazeteci ve hedefi
yalnzca frsatlardan yararlanp para kaznmak olan bir blk tccarn arayp da bulamad bir havayd. Buna ilk yerinde te his ay-Kur Genel Mdr Tuncer
Ergven'in 11 Ocak 1993 trihli Tercman'dan ba ka bir yerde yank bulmayan ferydyla kondu. Genel Mdr btn bu amatann bir gyesinin de milleti trk ayndan so utmak oldu unu bildiriyordu.
166

"ernobil Komplosu"

Ayn gn Milliyet gazetesi stanbul Kanserle Sava Vakf Hastahnesi'nin

ernobil kurbn Karadenizli hastalarla dolmu oldu unu bildiriyordu.
Gene ayn gnde Yeni Gnaydn gazetesi'nin dzenledi i forumda alnan bir
kararla Kenan Evren, Turgut zal, Chit Aral, Prof.Dr. Ahmed Yksel zemre ve
Prof.Dr. hsan Do ramac sulu(!) bulundular ve bunlarn mahkemede yarglanmalar istendi.
Gene ayn gnde a da Hukukular Derne i Turgut zal, Chit Aral, Prof.
Dr. Ahmed Yksel zemre ve Prof.Dr. hsan Do ramac hakknda Cumhuriyet Savcl 'na su duyurusunda bulundu.
Ayn 11 Ocak 1993 gn Rize'de bulunan Sa lk Bakan Yldrm Aktuna
kendisine ikrm edilen ay: "Bu ay radyasyonlu!" diye imeyerek trk aynn rezil
olmasna u ra an birilerinin ekme ine hi mid etmedikleri bir ya srd. Ayn gn
Rize Hastahnesi'ni ziyretinde de Havv Toptan isimli bir hastann hastal n bir
bak ta tesbit ederek: "Senin hastal n radyasyondan kaynaklanyor" dedi. (Bk. Trkiye gazetesinin 12.01.1993 trihli nshas)
13 Ocak 1993'de Ege niversitesi rencileri bir "Radyasyon Mahkemesi"
kurup Kenan Evren, Turgut zal, Chit Aral, Prof.Dr. Ahmed Yksel zemre ve
Prof.Dr. hsan Do ramac'y sulu buldular ve bu iki profesrn unvanlarnn iptl
edilmesini istediler.
" nsan Haklar Derne i"nin Gziosmanpa a meydannda 16 Ocak 1993'de izinsiz yapt "Radyasyonu Gizleyenler Yarglansn!" mitinginde bendenizin samandan bir kuklas trenle yakld. Ayn gnlerde Taksim Meydan ile Kadky skele
Meydan'na izinsiz aslan uzun bez afi lerde ise: "ocuklarmz lme mahkm
eden Prof.Dr. Ahmed Yksel zemre'ye lm!" ibresi yer alyordu.
stanbul Belediye Ba kan SHP'li Prof.Dr. Nurettin Szen dahi bu orbada
kendisinin de bir tuzu bulunsun diye bo durmuyor, stanbul Belediyesi otobslerinin
ve di er hizmet aralarnn arkasna: "ernobil kazsnn sulular cezlandrlsn!"
eklinde posterler asarak zal', Chit Aral' ve beni muhakemesiz infza tb tutuyordu. Gene stanbul Belediyesi'nin baz grevlileri byk caddelerde ve meydanlarda biz sulularn yarglanmamz iin Belediye tarafndan alm olan imz
kampanyasnda imz toplamakla grevlendirilmi lerdi. Bir haftada toplanan 130.000
imzl dileke daha sonra gere i iin Savcl a ve TBMM'ne intik l ettirilecekti. Bu
arada Kadir elik de bu konuyu bulundu u televizyon kanalna ta m ve 45 dakikalk program sresince bizlerin sulu oldu umuza dair dokuzbin ksur, susuz olduumuza dair de yalnzca altyz ksur telefon gelmi oldu unu bildirerek sululu umuzu iln etmi ti21.
21

45 dakikada 10.000 telefon konu masnn (yni sniyede yakla k 4 telefon konu masnn) nasl,
ayr i lem sonucu: 1) alnd n, 2) dinlendi ini ve 3) sonularnn istatisti inin tutuldu unu bugn
dahi izah edebilmi de ilim.

167

"ernobil Komplosu"

Bu arada gerek gazetelerde yaynlanan yazlardan, gerek Cumhuriyet Savclklarna hakkmda yaplmakta olan su duyurularndan, gerekse evime edilen kfr
ve hak ret dolu telefonlardan, birilerinin zellikle beni k eye sk trmak istedi ini
ve iyice bunald m zaman da Turgut zal ve ernobil kazs esnsndaki hkmet
hakknda baz ithm ve itirflarda bulunabilece imi bekledikleri ve bunu da Turgut
zal ve hkmetini rezil etmek zere siys malzeme yapacaklar hakknda bende bir
kanaat yerle me e ba lad. ok daha geni haber alma kaynaklarna ship bulunan
rahmetli Turgut zal da ayn kanaate eri mi olmal ki beni 1993'n ilk haftasnda
birka kere Cumhurba kanlk mak mndan arayarak hatrm sordu ve btn bu olup
bitenler hakkndaki d ncemi renmeye al t.
Bu arada, hakkmda, Trkiye'nin drt bir yanndan ayn formatta hazrlanm
olan su duyurular Cumhuriyet Savclklarna ya ma a ba lam t. Bunlarn hepsi
de hakkmda 40 yl hapis ve 40 milyar lira22 para cezsyla tecziye edilmemi istemekteydi. Bunlarn gayr- resm saysnn drtyzn zerinde oldu u hakknda baz
ipular elde edebildim. Bu su duyurular dolaysyla Cumhuriyet Savclar'nca ifde
verme e a rld m oldu. Her seferinde de savclara ok kaln bir dosya takdm ettim. Btn bu su duyurular, ya verdi im ifdelerimden hemen sonra ya da ifde
verme e a rlmakszn, savclarn "dv almasna gerek yoktur" hkmleriyle
sonusuz kald.
O sralarda U ur Dndar'n ekibi, Halk hin'in ba kanl nda, bu konularda
ve zellikle de Do u Karadeniz blgesi ocuklarnda artt iddia edilen lsemi vakalaryla ilgili olarak rportaj yapmak zere evime geldi. 7 ki ilik ekibin kar snda Halk hin'in sordu u sorulara 55 dakika boyunca mdellel ve iddialar rten cevaplar verdim. ernobil kazsna kadar Trkiye'de tutulan kanser istatistiklerine gre
kanserlilerin orannn % 5 il % 12 arasnda de i ti ini, hlbuki kanser sebebiyle lmn Dny ortalamasnn % 22 oldu unu ifde ettim. Ve, "Trkiye'de kansere kar Dny'nn bilmedi i bir takm profilktik zel tedbirler mi alnyor ki farkl yerlerde tutulan istatistiklerimiz kanserli orann % 5 il % 12 arasnda gstersin?" diye
sordum. "Bu durumun tek sebebinin ernobil kazsna kadar tutulan kanser istatistiklerinin bu sonularnn, ancak, kaytlar tutmada o zamana kadar gsterilmi olan
ciddiyetsizlik ve ihml ile izah edilebilece ini bildirdim. Oysa ernobil kazs lkemizde kanser ve kanser istatistikleri hakknda olumlu bir uurun uyanmasna sebeb
olmu tur. Bunun sonucu olarak bu istatistikler daha dzenli ve uurlu bir biimde tutulmakta ve hatt kanser taramalar yaplmaktadr. Dolaysyla da kayda gememi
olup da imdi kayda geen kanser vakalarnn says artmaktadr. Bu imdi su yzne
kan ve ernobil kazsna ba l olmayan fiktif bir art tr. Gerek kanser vakalarnn
says gerekse kanserli hasta oran bunlar, en azndan, Dny ortalamalarna eri inceye kadar fiktif olarak artacaktr" diye de ilve ettim.

22

Bu mebl , Ocak 1993 ryicinden 1 $ = 8735 TL olmak hasebiyle, yakla k 4.600.000,-$'a e de erdir.

168

"ernobil Komplosu"

Hemen o ak am yayna girece ini syledikleri ve hatt birka gndr TV'de

reklmn yaptklar bu program nedense hi yaynlanmad. Anla lan o ki, bu program, benim mukn delillerle ve kendimden emn bir tarzda sylediklerimden ve ayamn altna serilen tuzaklara d meyi imden tr Basn'da kr kr yrtlen yurt
apndaki komplonun pi mi a na su katabilece i d ncesiyle yaynlanmad.
Bu arada son bir darbe olmak zere Ba bakan Sleyman Demirel, Ba bakan
Yardmcs Prof.Dr. Erdal nn ile Sa lk Bakan Yldrm Aktuna ernobil kazsnn akabinde TAEK Ba kan olarak: 1) grevimi savsaklad m, 2) gerekleri halktan
gizledi im, 3) gerekli tedbirleri almad m ve 4) Do u Karadenizli ocuklarn lsemiye yakalanmalarna sebeb oldu umu ileri srerek hakkmda Ankara Cumhuriyet
Ba savcsna ayr ayr su duyurusunda bulundular.
te bu, gcme gitti! nk TAEK Ba kanlk mak mnda o sralarda bu
hkmetin tyin etmi oldu u Prof.Dr. Yaln Sanalan bulunmaktayd. ernobil kazsnda TAEK'in ve benim nasl davranm oldu umuz hakknda en iyi bilgiyi verecek mak m olan TAEK Ba kan'n es geip bilgi almadan benim hakkmda su duyurusunda bulunan bu bakann hsn-i niyetle hareket etmedi i kar snda d ndm tek ey siys ihtirsn insanlarn ahlklarn ve davran biimlerini ne biim
deforme etti iydi.
Daha sonra ANKA Haber Ajans'nn 8 Mart 1993 trihli Gndem'inden rendi ime gre Ankara Cumhuriyet Ba savcs ileri srlen iddialar vrid grmediini bildirerek bu su duyurularn ilgili bakanlara iade etmi . Evet Trkiye'de, kim
ne derse desin, siyslerin karlarna hizmet etmeyen dil hukukular da vard.
Ocak aynn ortalarna do ru ANAP stanbul Te kilt benimle yumu ak bir
biimde temsa geti. Bunun iin seilen zt, doktorasn nezdimde ikml etmi olan
Prof.Dr. Yaln Ko'un bacana (sonradan ANAP milletvekili seilecek olan) Emre
Kocao lu idi. ok zarif bir diplomat gibi davranan bu zt zerimdeki bu kadar madd
ve mnev baskdan sonra, ANAP asndan, kamuoyu nndeki reaksiyonumun ne
olaca n renmek istiyordu. Kendisine: "Baknz Emre bey! ernobil kazsnn akabinde TAEK'in btn ilm faaliyetlerinin btn sorumlulu u TAEK'e ve onun banda bulunmu olan bana aittir. Btn bu faaliyetlerin isbetlili inin hesabn Elhamdlill h rahatlkla veririm. Bu hussta bana ne Turgut beyden, ne de Chit beyden bir bask gelmi tir. Turgut bey bu hussta bana gvenmi ve zten hibir i ime
de kar mam tr" diyerek kendisini rahatlattm. Emre bey Trk Demokrasi Vakf stanbul besi'nin bir "ernobil Basn Paneli" tertiplemek niyetinde oldu unu, bu panele katlp katlmayaca m ve e er katlrsam kendisine imdi ifde ettiklerimi orada da ayn biimde beyn edip etmeyece imi sordu. Her ikisine de cevbm "Evet"
oldu.
Bu cevbmn ANAP' ve Cumhurba kann iyice rahatlatm oldu unu kulama fsldayan, o evrelere yakn bir tand m bana: "Hoca, sen de ne saftoroz adamsn! Koskoca Cumhurba kan seni zel olarak telefonla aryor, koca bir parti
aya na adam gnderiyor. Seninki gibi istisna durumda ben olsam bu frsat de er169

"ernobil Komplosu"

lendirir, en azndan, kafam sokacak do ru dzgn bir ev ile bir araba shibi olurdum" diye ltfe ettiydi. Benim bu taraklarda hi bezim olmad ndan bu ltfeye, tebessmle: "Elhamd lill hi-r Rabb-l lemiyn! Er rzk alAll h!" diye cevap verdimdi.
19 Ocak 1993 Sal gn stanbul Conrad Oteli'nde yaplan bu panele gazeteci
ve dinleyici olarak katlanlar ok oldu. Panelin tm sesli ve grntl olarak kaydedildi. Panelde rahat rahat konu mak ve TAEK'in ernobil kazsyla ilgili ald tedbirler, lm sonular ve kanser vakalarnn fiktif art hakknda bol bol izhat
vermek imknm oldu.
Gene ayn 19 Ocak 1993 gn Trkiye Byk Millet Meclisi ernobil kazsnn Trkiye zerindeki tesirlerini ara trp sulularn tesbit etmek zere: Mustafa
Parlak, Mustafa nald, Algan Hacalo lu, Halil brahim zsoy, Evren Bulut, Ergun
zdemir, Ertekin Durutrk, Blent Akarcal, Hac Filiz, Fethiye zver, Fahri Gndz, Ahmet Sezal zbek'den olu an bir Ara trma Komisyonu kurulmasna karar
verdi. Bu fikri Basn'da ilk ortaya atan ben oldu um iin byle bir komisyonun kurulmu olmas beni bir nebze rahatlatt.
Koalisyonun Oyunu
Tersine Dnyor
Hrriyet'in 21 Ocak 1993 trihli nshasnda: "ernobil kelle ald! Sa lk Bakanl Kanserle Sava Daire Ba kan Nazmi Bilir, an bir ekilde grevinden istif
etti. Bilir'in beklenmedik istifs radyasyon konusundaki siys basklara ba land..."
eklinde bir haber yaynland. Ancak bu i in perde arkasnn bilinmeyen bir ayrnts,
Prof.Dr. Nazmi Bilir'in, TAEK Ba kanl 'nn resmen taleb etti i Trkiye kanser istatistiklerini TAEK'e gnderir gndermez istif mektubunu da Bakan'a gndermi
olmasyd. Bylelikle siys iktidarn ernobil kazsndan sonra tedbir alnmamas
dolaysyla kanser vakalarnn artm oldu u hakkndaki iddiasnn koskoca bir siys
yalan oldu u bizzat Sa lk Bakanl 'nn resm kanser istatistikleriyle de te'yid edilmi oldu.
Lsemili ocuklarn oranndaki art iddiasna gelince bu konuda 1) Hacettepe
niversitesi, 2) Karadeniz niversitesi, 3) Trakya niversitesi Tp Faklteleri ve kez 4) stanbul niversitesi'nden konuyla ilgili pekok bilim adam e itli panellerde
de yazl ve grntl basnda da birbiri ardna ellerindeki sonular takdm eden aklamalarda bulundular. Buna gre : Trkiye'de lsemili ocuk vakalarnn orannda bir art gzlenmemekteydi. Bu sonu Uluslararas Kanserle Sava Birli i ve
Yunan Kanser Cemiyetinin WHO'nun i birli iyle 6-8 Aralk 1991'de Atina'da yaplan ve ernobil Kazsnn Uzun Vdeli Etkilerine tahss edilmi olan bir uluslaras
toplantda Finlandiya adna sunulan tebli in ieri i ile de tutarlyd. Nitekim ernobil kazsndan Trkiye'den kat kat fazla etkilenmi olan Finlandiya'da 1980 il 1990
yllar arasnda lsemi orannda briz bir d gzlenmi ti.

170

"ernobil Komplosu"

Artk koalisyonun bu konudaki ipli i pazara kma a ba lam t. ernobil kazsnn Trkiye'de ummun sa l zerinde bir tesiri olmad na dair paneller yaplyor; bilim adamlar konu uyor, gazetecilerin ve siyslerin sorumsuzluklarnn lkede kollektif bir paranoya ve histeri ihds etmi oldu unu beyn ediyorlard. Gazetecilerden de mer ztrkmen, Grbz Azak, Altemur Kl, (rahmetli) Ahmet Kabakl, (rahmetli) Prof.Dr. Ayhan Songar, (rahmetli) Vecihi nal koalisyonun oyununu fark etmi ler, veryansn ediyorlard. Bu konunun jakobenli ini yapan gazeteciler
ise, ba ta Oktay Ek i olmak zere, konudan usturuplu bir biimde uzakla ma manevralarna ba lam lard.
Bu hengmede pekok kurulu da zel konferanslar ve hatt geceler tertipleyerek beni ernobil kazsnn Trkiye zerindeki tesirlerini anlatma a dvet etme e
ba lam lard. Bu mnsebetle stanbul, Lleburgaz, zmit, Adapazar, Bursa, Ankara, Konya, Kayseri, Trabzon ve Rize'den ald m dvetlerde ay iinde toplam 30
kadar konferans verdim; 8 sohbete, 6 panele, e itli televizyon kanallarnda da 7 mzkereye ve stanbul, Adapazar ve Trabzon'daki baz radyo istasyonlarnda da saysn hatrmda tutamad m sohbetlere katldm.
Bu arada Sa lk Bakan'nn kurmu oldu u "ernobil Radyasyon Kazsnn
Etkilerini De erlendirme Kurulu" da ubat 1993 sonuna do ru raporunu yaynlad.
Uz.Dr Ahmet Dndar Miski (Sa .Bak. Mste ar Yard.), Uz.Dr. Servet Erba (Sa .
Bak. Temel Sa lk Hizmetleri Genel Mdr), Op.Dr. Tevfik A. Aknco lu (Sa .
Bak. Tedvi Hizmetleri Genel Mdr), Prof.Dr. Ay e Akn Dervi o lu (Sa .Bak.
A..S.A.P. Genel Mdr), Uz.Dr. Cemil Ku o lu (Sa .Bak. Kanserle Sava Dairesi
Ba kan), Slih Hacmero lu (Sa .Bak. 1. Hukuk M viri),Prof.Dr. evket Ruacan
(TB TAK Tp Ara trma Grubu), Prof.Dr. Yaln Sanalan (TAEK Ba kan), Prof.Dr.
nder Berk (Glhne Asker Tp Akademisi Onkoloji Bilimdal Ba kan), Do.Dr.
Nzan Gnel (Ankara niv. Tp Fak. Onkoloji Bilimdal), Do.Dr. Nhide Konuk
(Ankara niv. Tp. Fak. Hematoloji Bilimdal), Do.Dr. Ceyda Karadeniz (Sosyal Sigortalar Kurumu Ankara Hastahnesi), Do.Dr. Erkan bi (Ankara niv. Tp Fak.
Radyobiyoloji Bilimdal), Prof.Dr. Uluhan Berk (Radyoloji Uzman) ve Do.Dr. nci
Gkmen23 (ODT)'nn imzlarn ta yan bu rapor Sa lk Bakan'nn poplist manevralarna indirilen ilk byk darbe oldu. Raporda:
"... Sonu olarak: Bugne kadar yaplan ara trmalara gre kanser ve doumsal anomaliler ile radyasyonun ili kisini ortaya koyabilmek mmkn
olamam tr.

23

nci Gkmen, Aykut Kence ve Olcay Birgl ile birlikte, "... sdece aydan alnacak radyasyonun
bile gelecek nesillerde birok ocu un l ve sakat do masna sebeb olaca ..." iddiasn dile getiren
ve Basn'da ODT Raporu diye bilinen raporun mellifinden biridir. Bu rapor, ne yazktr ki Basn'n da pompalamasyla, hanmlar arasnda ihds etti i korku ve vehim yznden en azndan stanbul'da pekok hmile kadnn krtaja mracaat etmesine sebeb olmu olan bir beyannmedir. Kendisinin Sa lk Bakanl 'nn bu kurulunda eski vehminden rc etmi olmasn gene de takdr edilmesi
gereken bir pi manlk olarak addetmek gerekir.

171

"ernobil Komplosu"

Bununla birlikte; bu ara trmalarn nmzdeki yllarda meydana gelebilecek

sa lk problemlerinin ortaya karlabilmesi iin devam ettirilmesi ve sa lkl
al an kanser kayt sisteminin olu turulmas gerekti i ortaya konmu tur..."
denilmekteydi. Bunun trke yorumu ise uydu:

Koalisyon ortaklar tarafndan pompalanm olan: "ernobil kazs dolaysyla Trkiye'yi etkilemi olan radyasyonun kansere ve sakat ocuk doumlarna sebeb oldu u" iddias ilimle, gerekle ilgisi olmayan bir hezeyndr.

Sa lk Bakannn Rize Hastahnesi'ndeki Havv Toptan isimli bir hastann hastal n bir bak ta tesbit ederek: "Senin hastal n radyasyondan
kaynaklanyor" demi olmas da vehmini ilim addeden bir safsatadr.

TAEK eski ba kan Prof.Dr. Ahmed Yksel zemre'yi lsemili ya da sakat

do mu olan ocuklarn msebbibi olarak gstermek ise yalnzca d bir iftirdr.

Bu arada Chit Aral hakknda verilmi bir soru turma nergesinin TBMM'ndeki mzkeresi esnsnda Meclis kendisini Meclis Krss'nden dinleme karar alm t. Chit Aral'n konu masndan sonra, hakknda bir soru turma almas nerisi
17 oya kar 380 oyla reddedilmi ti.
Ayrca U ur Dndar Arena programnn yzncsnde kendisiyle yaplan bir
rportajda sorulan "Bu 100 programda hi hatnz olmad m?" sorusuna verdi i cevapta Chit Aral'a kar hatl davranm oldu unu kabl etmi tir.
Tam bu trihlerde Meclis Ara trma Komisyonu tarafndan ifde verme e dvet edilmemi beklerken, bir taraftan 1) Komisyon'daki baz yelerin benim cerbezeli
davranmamdan ekindikleri iin ifdeme mracaat edilmesine kar olduklar; di er
taraftan da 2) zellikle bana TRT'de halk aydnlatmama ambargo koymu olan eski
bir Bakan' aklamamn ortal kar trabilece i end esiyle farkl partilere mensb
Komisyon yelerinin aralarnda centilmence(!) anla arak beni Komisyon'a dvet etmemek hussunu kararla trm olduklar haberi geldi.
Bu haberi ba ka kaynaklardan te'yid ettiremedim. Buna kar lk ernobil kazs ile hi ama hi ilgisi olmayan mesel Nkleer Enerji'ye ve TAEK'e srekli
hasmne tavr taknm olan Prof.Dr. Tolga Yarman gibi kimselerin ifdelerine resmen mracaat edildi i ve bunlarn ifdelerinin pek l zabta da geirtildi i haberini
birka yerden te'yid ettirmek imknm oldu. Ankara'dan kula ma, SHP kkenli yelerin pekok kar t gr l kimsenin tankl na mracaat ederek Komisyondaki
dengeyi Koalisyon'un tarafna dndrme e al tklar dedikodular ula t. Bunun
zerine ben de XV. Blm'de takdm etti im 21 ubat 1993 trihli raporu kaleme alarak TBMM Ba kan'na, Meclis Ara trma Komisyonu Ba kan'na ve btn Komisyon yeleri'ne ayr ayr yolladm.
172

"ernobil Komplosu"

Komisyon'un al mas dokuz buuk ay srd. Sonunda ortaya 8 punto harflerle baslm 103 sayfalk bir rapor kt. Bu rapor TBMM'nin bir gece oturumunda
kabl edildi. Bylece ernobil kazs srasnda ve akabinde grevde olan zal
hkmeti ile TAEK gibi tzel ki ili i haiz olanlar da dhil olmak zere sanklarn
hepsi beraat etti. Koalisyon ortaklarnn iddialarnn sdece mesnetsiz iftirlar oldu unu ortaya koyan bu raporun kablnn Basn'da yer almasna gizli eller mni
oldu. Haber yalnzca Hrriyet'in birinci basksnda ve o da birka satrla kt, o kadar! Bu raporun ba ve sonular ksm XV. Blm'de takdm etti im raporumun ardnda yer almaktadr.
Btn bu hdiseler srasnda telefonla ve Basn yoluyla bana edilen hak ret,
kfr ve iftirlara kar tand m tanmad m pekok ki iden de bana olan
timdlarn dile getiren telefon ve mektuplar aldm. Ama bunlardan biri gene
Feyzullah G. Diner imzsn ta yordu:
21 Mays 1993
Muhterem Efendim,
Uzun seneler Almanya'da radyoterapist hekim olarak icr-i faaliyet ettikten
sonra dokuz sene nce dnm oldu um Trkiye'mde m hede etti im pek ok garip hdise ve tutum arasnda bendenizi ernobil kazs ile ilgili amata kadar rahatsz
ve rencde edenine rastlamadm.
ernobil kazsnn pek ok vechesini aksettiren ve bu vechelerin tahlllerini
yapan almanca, franszca ve ingilizce yabanc dergiler, raporlar ve kitaplardan iktisb
etmi oldu um mlmta istinden kymetli gazeteci, niversite hocas ve i adam
dostlarmla bunlarn memleketimizdeki amme efkrnda ihds etti i alkantlarn
men ei hakknda yapt mz mnka a ve mzkereler sonunda hsl olan kanaatimi
ve infialimi dile getiren a a daki mrzatm dikkatinize hrmetlerimle takdm ediyorum, Efendim.
( mz)
Feyzullah G. Diner
BASININ VE R CL N(!) LSEM SULULARI: ZAL, ARAL VE ZEMRE
N BA LATTIKLARI KER H KAMPANYAYA KAR I NEFRET M N FDES D R
Gn verdi ernobil, temcid pilv gibi.
Mlm Basn da a t, heyht, artk edebi!
Bunlar ikinci defa ernobili patlatt!
Mill huzuru, bakn, kimler kimlere satt?
173

"ernobil Komplosu"

Ve ne dolaplar dnd, btn bunlar u runa!

Vicdansz rzelnn katks ne, soruna?
Bir yabanc irketin milyarlk ilnlar
Kime ve nasl gitti? Fehmedin olanlar!
Kez bir gazetenin, niin, trilyonluk borcu
Bir gnde ertelendi? Taaffn burcu burcu!
Ricl'den kimdir olan bu pazarl a let?
Sahneye nasl kondu bu finansal rezlet?
Nifk krkleyen: bir gazete, bir TV;
Nasl huzur bah eder bunlara soka a, eve?
ngiliz yanlsdr, sinsice, bu gazete;
TV ise prim verir gybete, rezlete.
Her eyi satar bunlar, ahs avanta iin;
Ya drrlar, parayla, ister gybet ister kin.
Olsa, mes'ul mak mda, drtdrtlk birka adam,
Bunca dert ve gaile etmezdi arz- endm.
zal, Evren, zemre, Aral ve Do ramac,
Mcrim iln iin, olu turdu amac.
Aral'n da, rezilce, arptlp beyn,
Gz nne serildi hepsinin ihtiyn(!)
Saldrd kuduz gibi gene echel- erzel;
Bu trl takdr etmi , heyht, Rabb-i lyezl!
maksada ynelik bu bir mel'un nifkt.
Birincisi: zal' hrsla tartaklamakt.
Nkleer santrali tezyif iin, sniyen,
Gn veren senaryo tezghland yeniden.
Karar verince Devlet bir nkleer santrale,
hds etti er gler ba mza gaile.
Sknty kartan mendburlar grn;
Ve bu sefil grhun suratna tkrn!

174

"ernobil Komplosu"

Me er Petrol Karteli emretmi tepelerden:

"Petrole ba mllk sana en uygun giden.
ernobil kazsnda bile ba ndakiler
Btn ocuklarn lsemili ettiler.
Bak i te grdn TAEK denen ciz Kurumu.
Saptar ODT Raporu, bilgece(!), bu durumu.
Bil, nkleer enerji yalnz lm getirir.
Uslu ol, reddet onu; akln ba na dev ir!
Yararlansa Trkiye bu nkleer imkndan,
Kartel'in bilnosu fire verir durmadan.
Tkaka edilmeli, onun iin, bu santral,
Bunu savunsalar da zemre ile Aral".
Cidd tatbik edildi Kartel'in bu fermn.
Arsz "Be inci Kol"un yok millete amn.
O yabanc irket de Kartel'in mal, hayret!
Hem santrale hem aya uzanan bu mel'anet,
ngiliz aylarn pazarlarken bir yandan,
Nkleer santrali de yermekte idi; ndn!
Vurmak iin lkenin ilerlemesine ket,
Anti-propagandann men eidir bu irket,
Ne kadar ebleh varsa, gtme e kz gibi,
Hepsi de tlib oldu tiraza, bittabi.
te bunun iin de anti-nkleer ovlar,
Mitingler, protestolar birbirini kovalar.
Slisen: hynetle aymz rezil oldu.
ngiliz-severlerin cepleri para doldu.
Lipton, Tedley ve Ricvey... ve daha niceleri
Oldular, marketlerin, bir anda eceleri.
Edildi Trk aynn iine meserretle;
Nasl kurtulsun Devlet bunca chil meretle?

175

"ernobil Komplosu"

Pek te nedir lna cehletini chil,

Etti i halt grmez; asl olamaz khil.
Evhmn ilm sayan bilgin bozuntular
Olmakta, bundan n , mel'anet tortular!
Bunlarn dayana bir yaland, kocaman;
"Lsemi artt" dedi bir kzib-i bed gmn.
Bu yalana dayanan baz grgsz Ricl(!)
Sunulan ay bile reddetti bi'l isti'cl.
Siys ikbl iin, bhtn edip her merde,
"ernobil kurbndr" dediler her velede!
Hnzrlk semsna do ru taknca kanat,
Mstekreh bir ov oldu her siys beynat.
Durumdan yararlanan ok erzil kudurdu.
Hayszca menfaat arklar dnd durdu.
Ayn kaba edenler grgsz Ricl ile
Mat oldular, limler verdi i n elele.
Resman dilini yuttu ovmen Sa lk Bakan,
Birka Tp Fakltesi rtnce yalan:
"ernobil lsemiyi arttrmad, bu kesin"!
Bu gerek kar snda kzibler ne halt etsin?
Artk idrk etmeli bu oyunlar Millet.
"Ekonomik harp"dir bu; gyesi: mill zllet.
Ama Basn ve Ricl(!) bozmu lard huzru;
Kolay dzeltmez bunu, hakkatn zuhru.
Ba tc edilmesi gereken zemre de
Hedefti hynete; ma'rzdu azm derde.
Pi man etmek zere, geldi ine Dny'ya,
Echel-erzel grhu saldrdlar Hoca'ya!
Bu kadr- kymet bilmez ma'll-i idrk grh:
Mahz cesed, mahz nefs; ve muhakkak bil rh!

176

"ernobil Komplosu"

Yrtnd tm erzil; itler gibi rd,

Ama bu nfileydi; ilm kervan yrd.
Hoca da , M all h, fevkalde dayand;
Sabr, teslimiyyeti, vek r: b-pynd.
Aslnda istendi ki ma'zl olan bu Ba kan
Suu atsn zal'a bil edeb ve-l erkn!
Bilmezler ki bu Hoca: " stanbul Beyfendisi";
Tam bir "Eski Osmanl"; haysiyyet bidesi!
Adlet ve ihsn ile emrolunmu besbelli;
slm'dr, ikr ki, ahlknn temeli.
Olsa da, Rab'dan ba ka, bir dayanaktan yoksun
Bu "ilmi muhkem" lim neden ve kimden korksun?
Bu grhu, ilm ile mat ederek bu adam,
Rezil etti topunu TV'de bil hddm.
O tevzu shibi ve zarif ztn bile
Sabr ta t ekranda, kkredi celliyle.
akt suratlarna bir osmanl tokad,
"Sizi gidi chel!", bomba gibi patlad 24.
24

30 Ocak 1993'de Magic Box televizyon kanalnda gazeteci Ahmet Tan'n sundu u bir ak oturuma
katlm tm. Grbz Azak, Trkiye gazetesindeki Drbn k esinde 1 ubat 1993'de bununla ilgili olarak unu yazm t:
Profesrleri Azarlayan Profesr
Eziklik duygusu ba mza dert. Ezilme e baylyoruz. Dahas, klme e can atyoruz. Radyasyon meselesinde bir daha su yzne kt ki, bizim aydnlar (profesr bile olsalar) ezilme e meyilli. Bundan, byk zevk alyorlar.
Mnevver zmre kendisiyle birlikte; evresini, blgesini, lkesini; silik, resiz, gsz, rezil
grme e mde ya yor. Deneyin isterseniz... Bir toplulukta "Trkiye dnyann en geri lkesi" deyiverin. Yardan o u size arka kacaktr. "Biz ilkeliz, u a z, smrlyoruz, rezilin tekiyiz" dedike
alk lar o alr. Niye ki? Nereden kt bu a a lanma merak?
Televizyonda; mesle ine ve meselesine hkim saygde er ilim adam Ahmet Yksel zemre
diyor ki: "Trkiye, ernobil olayndan rklecek boyutta zarar grmedi". Sunucu ile kar sradaki
kravatl adamlar kpk kpk itiraz ediyor: "Hayr grd". "Trkiye mahvolmam tr!". "Hayr olmu tur!". "Do mu ve do acak ocuklarn sa l ndan end e etmeyin. aylarda zararl lde radyasyon yok!". "Hayr, var!". Kazra, sayn zemre: "Herkesin hayat tehlikede" deyiverse, tamam
zil takp oynayacak. Evet, evet, sevinten zil takp gbek atacaklar.

177

"ernobil Komplosu"

Girdi popolarna chelnn dilleri;

Hoca ise, her zaman, sznn a maz eri.
Ve bu cell onlar bir anda etti halk,
Snp gitti, hayrettir, bu nifk- muallk!
Yrtnm t chel, her frsatta muttasl;
Bo a ektiler krek; geti gitti bu fasl.
Tecell eder mutlak, hak-hakykat gne i,
Hatt hl olsa da, cehlin vehminin le i.
Lyktr erzilin, tel'ne mel'aneti.
Ypratmayz onlara bu kutsal emneti.
O kutsal emnet ki Milletin huzrudur;
Edeble hfzdr ki rzely kudurtur.
Hfzet mnfklardan Sen bu Milleti, y Rab,
Trb olmasn yurdum min-el bb ilel mihrb!

***

Bunun ad "Mazo izm"dir. Yani hrpalanmaktan zevk alma hastal . Sayn zemre oturumun ortalarna do ru bu hastal ke fedip patlad: "Hadi oradan chiller! Sizler hepiniz chilsiniz".
Hayret! Bu azar i itenler o saniye bir rahatlad, bir may t ki, grmeyin. Oturum da, ezilme ve hrpalanma hastalarnn mutlulu u ile sona erdi.
Aman be Hocam! u azar ba tan d np bunca patrty bize dinletmeseniz olmaz myd?
Demek, bazlarnn stne byle gidilmeli. neli dilli, eli sopal ve bol azarl. Kibar lim zemre, bu
ezik adamlara tahamml gsteremedi ve patlad. Kar gr tekileri mutlulu a uurdu.
Ciddi sylyorum: Aydnlarmz silikli e, resizli e, nc snf adaml a, lkeyi zavall
grme e ok merakl. Hele azarlanmaya.

178

"ernobil Komplosu"

IE

"

/
52

2
Giri
26 Nisan 1986'da Rusya'da ernobil Nkleer Santrali'nde vuku bulan kaz ile
ilgili olarak Milliyet Gazetesi'nin 17 Aralk 1992'den itibren ba latm oldu u yayn
ve buna paralel olarak zuhur eden benzer yaynlar, demeler ve eylemler bir yandan
1) Trkiye'nin en saygn mill ara trma kurumlarndan biri olan Trkiye Atom Enerjisi Kurumu'nu (TAEK'i), ve 2) bu kurumun profesyonel radyasyon uzman personelini, te yandan da 3) TAEK'in o dnem ba kanl n yapm bendenizi, ve 4) kazdan bir sre sonra 26.5.1986'da sayn Ba bakan'n isbetli bir kararyla kurulmu
olan Trkiye Radyasyon Gvenli i Komitesi ile 5) bu Komite'nin eski ba kan Sanyi ve Ticret eski Bakan sayn Chit Aral': ya A) enformasyon eksikli inden, ya
B) bilimsel temellere dayanmayan yorum hatsndan, ya da C) kt niyetten dolay
bigayrhakkn thmet altnda brakm tr.
ernobil kazsnn Trkiye zerindeki psikolojik, sosyolojik, ekonomik, politik ve bilimsel ynlerden pekok etkisi olmu tur. Bilimsel vechesi yannda bu kadar
ok sbjektif parametre de ieren byle bir konuya temkinle yakla lmas gerekirken:
1) gerek Basn'n bir blmnn, ve 2) gerekse radyasyon konusunun tm vechelerinde uzman olmayan kimselerin, iyi niyetli olsa bile, en azndan eksik bilgiye dayanan giri imleri sonucu Trkiye o trihten bu yana tam bir dezinformasyon (haber
saptrma, dedikodu, maksatl yalan haber icat etme) ortamna sevkedilmi bulunmaktadr.
Ne yazktr ki zamann TAEK Ba kan olarak ernobil kazsndan sonra
vermi oldu um beynatlarn nemli bir blm yksek tirajl gazetelerimizde hep
arptlarak, ieri i de i tirilmi ya da iyice budanm olarak yaynlanm ve hatt
benimle yaplm oldu u ileri srlen hayl rportajlar dahi yaynlanm tr. Bunlara
kar yapt mz kaz ve itirazlarn hibiri k le alnmam tr. TAEK Ba kan iken
ernobil kazsn izleyen gnlerdeki yo un bilimsel ve idr me g liyetim ise her bir
dezinformasyon merkezi ile ayr ayr cidlle me e ve polemi e girmeme izin vermemi tir.
Radyasyon konusunda (hele ernobil kazsnda kan ve Trkiye'yi etki altna alan radyasyonlar konusunda) gerekten de: I) sz syleyebilecek, II) yorumlar
yapabilecek ve III) nlemler nerecek bir kimse olabilmek iin, en azndan, radyasyonlarn:
1. Mhiyetini;
2. Kkenlerini;
179

"ernobil Komplosu"

3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.
10.
11.
12.
13.
14.
15.
16.
17.
18.

19.
20.
21.

Spektrumlarn;
e itli lm birimlerini;
lm yntemlerini;
llmelerini gerekle tiren cihzlarn yapsn, fiziksel prensiplerini, kullanm ekillerini,
Madde ile etkile melerini;
Yararlarn;
Zararlarn;
Zararlarnn nne gemek iin gerekli olan teknolojik geleri ve hesap yntemlerini;
Canl hcre ile etkile melerini;
Kansere ve di er bozukluklara yol ama risklerini ve bunlarn bilimsel hesabn;
Bir canl tarafndan absorplanan dozun llmesini ve bu dozu hesaplama
yntemlerini;
lmcl radyasyon dozu dzeylerini;
Asl mdhale dzeylerini;
Tretilmi mdhale dzeylerini;
Asl ve tretilmi mdhale dzeylerinin tesbitindeki farkl felsefeleri;
ICRP (Uluslararas Radyasyondan Korunma Komitesi), WHO (Dny Sa lk rgt), ILO (Uluslararas al ma rgt), FAO (Gd ve Tarm rgt), IAEA (Uluslararas Atom Enerjisi Ajans), AT (Avrupa Toplulu u) gibi
uluslararas rgtlerin: I) asl ve tretilmi mdhale dzeylerinin
tesbitindeki tutum ve felsefelerini, II) bunlarn arasndaki farklar ve nanslar, III) bu rgtlerin radyasyon ile ilgili yaynlarn;
ALARA lkesi'ni ve bunun gerektirdi i dengeli stratejinin temel ilkelerini;
ve en nemlisi de
Bir ki inin de il de, belirli artlar altnda, bir poplsyonun absorplad
radyasyon dozunun; ve
Radyasyon riskinin hesaplanmas iin gerekli stratejiyi ve hesap yntemlerini

ok iyi bilmek gereklidir.

Bunlar biribirilerine o kadar sk ba ldrlar ki ernobil kazs gibi ok ynl
bir olayda bunlarn birini ihml etmek konuyu saptrmak ve kavram karga asna yol
amak iin yeter de artar bile! Bu i te iyi niyet shibi olmak yeterli de ildir; mutlak "Radyasyondan Korunma" konusunda uzman olmak da gerekir! Akademik
titri olup da ernobil kazs dolaysyla bir sr isbetsiz yorumlarda bulunmu olanlar e er bu konunun gerekten de uzman olsalard bunlarn "Radyasyondan Korunma" konusunda yksek lisans ve doktora programlar am ve tezler idre ediyor
olmalar gerekmez miydi? Nitekim bu konuda, Basn'n belirli bir kesiminin yannda,
zihinleri kar tranlarn di er bir blm de radyasyondan korunma konusunda
uzman olmayan ama ille de bu konuda bir eyler sylemek isteyen ve o u kere de
bu konudaki vehimlerini hz ilim zanneden akademik unvanl baz kimseler olmu tur.
180

"ernobil Komplosu"

Bu zevtn bir blm, konunun 1) niversiter akademizmin zppeliklerine,

speklsyon ve cidl hrsna tahamml olmayan; ayrca 2) kesin bir karar-nlem
mekanizmasnn diryetle, selbetle ve sr'atle kuvveden fiile karlmasn gerektiren; ve 3) pekok bakmdan kendilerini a an dramatik bir konu oldu unu maalesef
idrk edemedikleri gibi, bir de, 4) ancak TAEK'deki 60 kadar uzmann bir "ekip al mas" syesinde stesinden gelinebilecek olan bu girift konunun, mnferit ahkmlar ileri srlerek halledilebilece i zehbna da kaplm lardr.
Gerekten de ernobil kazsnn Trkiye zerindeki etkileri kar snda 1) ok
hassasla an, 2) nyarg ile TAEK'in mevcd tehlikeyi rtp de Hkmet'in emirlerini
uygulayan ciz, yeteneksiz, ilm haysiyet ve deontolojiden nasibsiz bir Kurum olduu vehmine kaplan ya da bunun byle oldu unun dedikodusunu yapmak ve bu dedikoduyu yaymak menfaatlerine uygun gelen, 3) bu konuda aklama yapmak yetkisine
ship tek kimse olan TAEK Ba kan'na ba vurmay hatrna bile getirmeden dedikodu ve vehimlere i'tibr ederek hkm veren (ama aslnda kendi uzmanlk alanlarnda de erli olan) o kadar ok bilim adam radyasyon konusunda o kadar isbetsiz
beynlarda bulunup o kadar zrva nlemler ileri srm lerdir ki bu davran n boyutlar, kollektif bir histeri nbetini andracak biimde, gitgide "bilimsellikten uzak
kollektif bir dedikodu ve speklsyon maraz"na dn m tr.
zellikle 17 Aralk 1992 - 24 Ocak 1993 aral nda, yni ernobil kazsnn
Trkiye zerindeki etkilerinin yazl ve grntl basnda yo un olarak gndeme getirildi i ve srarla gndemde tutuldu u gnlerde, bu dezinformasyon ortamnn ihds
etmi oldu u spekltif ortamdan aka medet uman ve bu sebeple de bunu bilinle
ve/vey temkinsizce krkleyen pekok kesim ve ahs ortaya km tr:
**1. Bunlarn ba nda Trkiye'nin nkleer enerji kkenli elektrik retmesini
istemiyenler gelmektedir. Bu mahfeller altm l yllarn sonunda, yetmi li ve seksenli
yllarn ortalarnda Trkiye'nin bu yndeki giri imlerini kere baltalama a ve akim
brakma a muvaffak olmu lardr. imdiki hkmetin Enerji ve Tabi Kaynaklar Bakan sayn Ersin Faralyal'nn bir nkleer santral tesisi iin yapmc firmalardan teklif
alnmakta oldu unun aklanmasndan bir hafta gemeden son olaylarn patlak vermi olmas Trkiye'nin nkleer enerjiden yararlanmas gerekti ini savunan ve bu konunun 1968'denberi ilesini ekmi uzmanlar tarafndan en azndan ok mnidar bulunmu tur.
Nitekim Trkiye 1000 MWe'lik bir nkleer santral tesis edecek olursa bu, ylda 1.600.000 ton petrol tasarrufuna e de er bir kazn temin edecektir. Trkiye'nin
byle on nkleer santrali olsa bu, ylda 16.000.000 ton petrol tasarrufu demektir. Eer Trkiye'nin bu mislini mesel Kuzey Afrika ve Ortado u'daki 9 mslman lke
daha izlese, bir nkleer santralin mrnn 30 yl oldu u gz nnde tutuldu unda,
bu on lke 30 ylda 4.800.000.000 ton (drtmilyar sekizyzmilyon) ton petrol tasarruf edeceklerdir.

181

"ernobil Komplosu"

Trkiye'nin petrole ba ml kalmas sz konusu mahfellerin i ine gelmektedir! Bu mahfeller: 1) Dnyda nkleer enerjiden yararlanan lkelerin saysnn azalmas, 2) azalmasa bile bugnk statkonun muhafaza edilmesi, 3) hibir ba ka lkenin nkleer enerjiden yararlanma a te ebbs etmemesinin temin edilmesi husslarnda irde shibidirler; ve bunu temin iin de hibir engel tanmamaktadrlar.
Bu son olaylarda, tpk ernobil kazsn izleyen dnemde oldu u gibi ama
ok daha yo un ve ok daha iyi organize edilmi bir eylem pln uyarnca, bu
mahfellerin Trk halkna vermek istedikleri mesaj ise udur: "Ey Trk halk! Sizin u
TAEK'iniz yok mu? Bu ylesine ciz, ilimsiz, beceriksiz, diryetsiz ve stne stlk
ylesine kt niyetli bir kurumdur ki bu basit ernobil kazsn dahi yzne gzne
bula trm , size radyasyon yutturmu , hmilelerin d k yapmasna ve do an ocuklarn da ucbe ya da lsemili olmasna sebebiyet vermi tir. Bir de siz nkleer enerjiye gemek istiyorsunuz! Pekiyi ama nkleer enerjinin evreye verece i(!) zarar bu
kurum mu nleyecek? Nkleer santralinizi bu kurum mu kontrol altnda tutacak da
yeni ernobil olmakdan koruyacak? Eski performansna bakld nda, muhakkak ki
hayr! O hlde siz, siz olun da bu kuruma gvenerek nkleer enerjiye katiyyen gemeyin!"
**2. Bu durumda ksa vdede en ok yararlanan ise Avrupa'daki ay pazarnn % 80'den fazlasna hkim durumda bulunan bir (AT) lkesidir. Bu lke Trk ayn rezil rsv etmek iin her ama her reye ba vurmu tur. Bu bakmdan ernobil kazs da bu lke iin ok uygun bir frsat te kil etmi tir. Seksenli yllarn sonunda Rize'de toplanan bir Uluslararas ay Konferans'nda Kenya delegesi:
"ay siys bir bitkidir. Emperyalist glerin ba msz reticilere hayat hakk
tanmad bir bitkidir. Kenya ay retmekle birlikte ayna hkim de ildir.
Kenya'nn ayna, bunun Dny'ya pazarlamasn yapan lkeler hkimdir."
demi tir. Konferansa tebli sunun btn Trk bilim adamlar ve teknokratlarnn
Trk aynn gelece inin muhakkak ihrcata ba l oldu u hussunda ittifk etmelerine ra men, sz konusu AT lkesinin ay irketleriyle sk kar ba lants bulunan
Hollanda'nn delegesi ise aka:
"Trklerin rettikleri aylarn ihrc etmeye kalk malar byk hatdr. Sizin
yapaca nz en isbetli i tketece iniz kadar ay retmektir. lle de ihrcat
derseniz bu srarnzn sonularna da katlanmak zorunda kalrsnz"
diyebilmi tir. Bu ak bir tehdit olmasa bile en azndan Trkiye'nin kar la aca byk glklere ve oyunlara i ret eden bir kaz olarak kabl edilmelidir.
Sz konusu AT lkesi 1986 sonlarna do ru AT alt komisyonlarndan birinde
kendi pazarlad Hind aynn karakteristiklerinin "AT ay Standard" olarak kabl
edilmesi hussunda bir giri imde bulunmu tu. Trk ve Hind aylar arasndaki tek fiziksel fark Hind aynn kilosunda bir mikrogram bakr bulunmasna kar lk Trk
aynn kilosunda mikrogram bakr bulunmasdr. E er Trk Hriciyesi'nin faali182

"ernobil Komplosu"

yeti sz konusu lkenin bu giri imini engelleme e muvaffak olamasayd Trk ay

Avrupa piyasasna ebediyyen giremeyecekti.
Bu i'tibrla, TBMM'nin sayn Ara trma Komisyonu'nun, benim
TAEK'den ayrlmamdan sonra, "Radyasyonlu Trk ay" imajnn niin ve hangi
resm ki iler ve mak mlar tarafndan 1) 5 yl srekli olarak, ve de kabl etmek gerekir ki ba arl bir biimde, vitrinde tutulmu oldu unun ve 2) bugn dahi vitrinde
tutulmak istendi inin siklerini de ara trmas da kanaatimce fevkalde isbetli
olurdu.
**3. Basnn sebeb oldu u son dezinformasyon, politik ortam da alkalandrm bulunmaktadr. Sa lk Bakan sayn Yldrm Aktuna'nn dahi ernobil kazs
sonunda Trkiye'de lsemi vakalarnn artt yolunda retilmi olan dedikodularn
byk etkisi altnda kald ve, bu etkinin tabi sonucu olarak da, gerek kendisinin
gerekse sayn Ba bakan'n ve Hkmet'in pekok ynden byk rahatszlklar ya ad gzlenmi tir.
**4. Durumdan yararlanabilecekleri midiyle, lseminin tedvisinde faaliyet
gsteren baz hekimler ile baz kurulu lar da yangna krkle gitmekden geri kalmam lar "ernobilzede lsemililer(!)"in ye il kart kapsamna alnmalar iin propaganda yapm lar ve Basn yoluyla bask icr etme e kalk m lardr. Ellerinde hibir bilimsel kant yok iken her muayene ettikleri kanserli ocu u lsemili ve hem de
ernobilzede lsemili(!) gibi gstermi lerdir. Beklentilerinin, bu bahne ile Devlet'ten istedikleri gibi bir yandan kurulu larn geni letmek zere parasal yardm ve dier yandan da tedvi creti tahsil etme e ynelik ticr bir ama oldu unun kimsenin
aklna gelemeyece ini zannetmi lerdir. Bu kesimin ncl n yapm olan zt ise
meslekda larnn kendisini deontoloji ve meslek ahlkna dvet etmesiyle daha sonra
ilk beynatlarn yalanlayan ifdeler kullanm sa da onun bu dn sebeb oldu u
tahrk ve nifk izle etme e, ne yazk ki, yetmemi tir.
**5. Devlet'i, devletin saygn kurumlarn, Devlet'e fedkrne hizmet etmeyi
fazlet addedenleri kaytsz artsz karalamay hayatlarnn yegne gyesi addeden
ama kendilerine insancl, demokrat, o ulcu, zgrlk sfatlarn yak trabilen
pekok dernek, meslek kurulu u, ki i ve vakf da bu dezinformasyon ortamnda karklk karmaktan, iftirlar atmaktan ve memleketin sulh ve sknunu destabilize
etmekten det zevk alm lar; Savclklara bendeniz hakknda ve bunun yannda da
sayn Aral'n, sayn Prof.Dr. hsan Do ramac'nn, sayn Turgut zal'n ve sayn Kenan Evren'in hakknda yzlerce(!) su(!) duyurusunda bulunmu lardr.
**6. Kuruldu undanberi Yksek retim Kurulu (YK) ile fikren bar k
olmayan baz niversite mensublar da YK'e ullanmak iin ernobil kazs ile ilgili baz brokratik husslar, Basn'n da belirli bir kesiminin deste iyle, abartarak
bu ortamdan ahs karlar iin yararlanmakta hibir beis grmemi lerdir.

183

"ernobil Komplosu"

Btn bu husslarn TBMM Ara trma Komisyonu'nun sayn yeleri tarafndan de derinli ine tezekkr ve tahll edilmesi gerekti i inancm bu vesle ile dile getirmek isterim.
TAEK'e Yneltilen Sulamalar
ernobil kazs ile ilgili olarak 17 Aralk 1992'den bu yana e itli ki iler ve
mahfeller tarafndan TAEK'e yneltilmi olan sulamalar unlardr:

TAEK ernobil kazs sonras atmosfere yaylan radyoaktif serpintileri zamannda tesbit etmemi tir.
TAEK radyasyon lmlerine 33 gn sonra ba lam tr.
Radyasyonun varl halkdan gizlenmi tir.
TAEK'in elinde lkemizi etkilemi oldu u biimde ernobil kazsnn etkilerini tesbit edip g sleyecek kadar radyasyon lm cihz yoktu.
Do u Karadeniz Blgesinde hibir nlem alnmam tr.
Radyasyon lm sonular da halkdan gizlenmi tir.
Halka radyasyonlu fndk yedirilmi , radyasyonlu ay iirilmi ; hatt 1985
rn temiz aylar bile radyasyonlu aylarla kar trlarak kirletilmi tir.
Radyasyonlu gdlar ba ka lkelere ihrc edilmi ; bu lkelerin vatanda larn
da radyasyonlu gdlarla zehirleyerek(!) insanlk suu(!) i lenmi tir.
Halk bilgisiz braklm , nlem alnmasnn(!) nne geilmi tir.
Zamann hkmeti TAEK Ba kan'na bask yapm ; Ba kan da radyasyon
dzeylerini ve dozlarn d k gstermi tir.
TAEK, kritik radyasyon blgeleri ile Trkiye'nin geri kalan ksm arasnda,
ki ilere yklenen radyasyon dozu asndan hibir fark gzetmemi tir.
( stanbul Milletvekili sayn Algan Hacalo lu'nun 26.1.1993 gn sayn Chit
Aral'n TBMM'ndeki savunmas esnsndaki mdhalesinde ifde etti i gibi)
Edirne ve Do u Karadeniz gibi kritik blgelerde ernobil kazsnn ki iye
yklemi oldu u bir yllk radyasyon dozu 59,4 mRem de il 450
mRem'dir(!).
(Sa lk Bakan sayn Yldrm Aktuna'ya gre de:) Halkn yedi i fnd n zerine ve iti i ayn zerine ka gramdan fazla yenildi i vey ka bardaktan
fazla iildi i zaman zararl oldu u yazlmam tr.
TAEK'in gizledi i radyasyon dozu dolaysyla hmileler sakat ocuk do urmu lardr.
Radyasyonlu ay yznden hmileler nesiller boyu hep sakat ocuk do uracaklardr.
ernobil kazsnda sonra Trkiye'de insanlarn yklenmi oldu u radyasyon
dozu kanser vakalar orannn artmasna yol am tr.
Ayn radyasyon dozu lsemili ocuk says orannn artmasna da sebeb olmu tur.

184

"ernobil Komplosu"

TAEK'in Sorumlulu u ve Yetkisi

1982 trihli 2690 sayl "Trkiye Atom Enerjisi Kurumu K nnu" 1985 trihli "Radyasyon Gvenli i Tz " ile ernobil kazs vuku buldu unda her ikisi de
geerli olan 1968 ve 1975 trihli "Radyasyon Sa l Ynetmelikleri" tetkik edildiinde, lkenin radyasyon sa l ve gvenli ini temin grevinin bilimsel sorumlulu unun ve yetkisinin yalnzca TAEK'e ait oldu u grlr. Kurumun ekonomik ve
siys yetkileri de sorumluluklar da yoktur. Bu bakmdan son dezinformasyon ortamnda ska yaplan kavram karga asnda:
1) TAEK'e yklenilmek istenen ekonomik ve siys sorumluluk ve yetki
telmihleri de,
2) Trkiye'nin radyasyon sa l ve gvenli i konusunda hkmetlere,
devlet adamlarna ve ba ka kurulu lara vey ba ka ki ilere yklenilmek istenen bilimsel yetki ve sorumluluklar da
muhldir, mesnetsizdir, keenlemyekndur.
TAEK'in yasal yetkisi ve sorumlulu u ise gayr- k bil-i intik ldir; yni bu
yetki ve sorumluluklar ba ka herhangi bir kuruma, kurulu a vey ki iye
devredilemez. Herhangi bir kurum, kurulu vey ki i bu yetki ve sormluluklara
ship kamaz, kendini TAEK'in yerine koyamaz.
TAEK ba kanl m esnsnda Kurum bilimsel i birli ine her zaman ak olmu ama bu yasal yetki ve sorumluluklarn btnl kesinlikle ve titizlikle korunmu tur. Kimsenin bunlara tasallt etmesine msaade edilmemi ; ve TAEK'in yetkisi ve sorumlulu u her frsatta alenen vurgulanm tr.
D i leri Bakanl 'nn nerisi ve sayn Ba bakan'n da tasvib ve emriyle
26.05.1986'da kurulmu olan Trkiye Radyasyon Gvenli i Komitesi (TRGK) ise,
kar la lan yeni durumlar zmlemek iin 2690 sayl k nnun TAEK'e verdi i
yetkilerin yeterli olmad anla lnca, siys irdeye dayanan bir m vere, koordinasyon ve karar organ olarak kurulmu tur. Sayn Ba bakan'n bu tasarrufu fevkalde isbetli bir nlem te kil etmi ; ve TRGK ile TAEK arasndaki al ma hengi
ise byle kritik zamanlar iin rnek olarak gsterilecek bir henk olmu ; Kurum'un
ve Komite'nin yetkileri ve sorumluluklar kesin snrlarla ayrlm oldu undan
TRGK-TAEK i birli inde yetkilerin ve sorumluluklarn aidiyeti bakmndan herhangi bir uzla mazlk da sz konusu olmam tr.
Bu durum muvcehesinde de, gerek TAEK'in yasa gere i do rudan do ruya ahsna ba l bulundu u sayn Ba bakan gerekse hkmetin di er sayn yeleri
tarafndan: 1) TAEK'in yetki ve sorumluluklarna, 2) TAEK Ba kan olarak bana,
3) ya da do rudan do ruya TAEK'e, veyhut da 4) TAEK'den herhangi bir kimseye alnmas gerekli nlemler ya da radyasyon dzeyleri hakknda hibir mdhalede ve hibir telkinde bulunulmam oldu u gibi TAEK'in bu konudaki btn nerileri de itirazsz derhl kabl grm tr. Bundan dolaydr ki TAEK, zellikle
185

"ernobil Komplosu"

ernobil kazsn izleyen dnemde, grevini tam bir vicdn huzur ve kanaat-i
kmileyle yapm tr.
ernobil Kazsn zleyen Gnlerde
TAEK'in Ald nlemler
*
ernobil kazs 26 Nisan 1986'da vuku buldu; ama Dny kamuoyuna 29 Nisan 1986 ak am akland. Haberi TV'den duyduktan 15 dakika sonra TAEK Radyasyon Sa l ve Gvenli i Dairesi'nin (RGD'nin) ve ekmece Nkleer Ara trma
ve E itim Merkezi'nin (NAEM'in) yetkililerine verdi im emirlerle TAEK'i teyakkuz durumuna geirdim. Ankara Nkleer Ara trma ve E itim Merkezi'nde ve stanbul'daki NAEM'de 30.04.1986 sabah saat 08.00 den itibren havadaki radyasyon
dzeyi fevkalde hassas lm cihazlaryla llme e ba land. Ayn gn stanbul'da
09.35'de letin ibresi ilk defa do al dzey olan 7,8 mikrorntgen/saat'ten 9,6
mikrorntgen/saat'e ykseldi.
*
Kamuoyunu aydnlatmak amacyla 30.4.1986'da saat 12.00'de TV'ye bir aklama yaptm ve 16.30'da da NAEM'de bir basn toplants tertib ettim. Bu basn toplantsnda kaznn Trkiye zerindeki muhtemel etkilerini anlattm. TAEK olarak alnan ve alnacak olan nlemleri akladm. Bunlar, 1 il 5 Mays 1986 gnl gazetelerde, kimisinde resimlerle birlikte, haber olarak yaynland.
*
1.5.1986 le vaktine kadar gerek kendi toplad mz lm sonular, gerekse Anadolu Ajans ve di er uluslararas kurulu lar ile tems ederek elde etti imiz
bilgiler, Devlet Meteoroloji leri Genel Mdrl 'nden elde etti imiz meteorolojik
previzyon haritalarnn nda, RGD tarafndan de erlendirildi. Sonu olarak radyasyonun etkisine ilk mruz kalacak olan yrenin Edirne ve civr olaca anla ld.
Bunun zerine hi beklemeksizin NAEM'e telefon ederek:

En ge o gnn ak amna kadar, bir tnesi hri olmak zere, btn gezici
radyasyon lm ekiplerinin Edirne'ye gnderilip orada merkezlendirilmelerini,
Ekiplerin gecelemeleri iin Edirne'de misfirhneleri bulunan devlet kurulu laryla temsa geilmesi,
Edirne'ye varan ekiplerin derhl civra da larak havadaki radyasyonun de iimlerini srekli lp kaydetme e ba lamalar,
lm sonularn belli aralklarla TAEK Radyasyon Sa l ve Gvenli i
Dairesi ba kanl na bildirilmesi,
Radyasyon dzeyinde anormal bir art gzlendi inde ise durumun derhl
RGD'ye ya da bizzat bana bildirilmesi,
Ot, st, su, toprak numnelerinin nkleer spektroskopik tetkik iin her gn
zel bir kurye ile ekmece Nkleer Ara trma ve E itim Merkezi'ne gnderilmesi,

186

"ernobil Komplosu"

NAEM'de: a. Sa lk Fizi i, b. Radyobiyoloji, ve c. Tahribatsz Muayene

lboratuvarlarndaki lm sistemlerinin bu numnelerin tetkiki iin hazrlanmas,
Son gezici radyasyon lm ekibinin de Sinop-Anamur hattnn batsndaki
blgeyi radyasyon dzeyi asndan sr'atle taramak zere yola kartlmas,
stanbul'da ehir suyundaki radyoaktiflik bulunup bulunmad nn her gn
tetkik edilmesi ve ayrca da Terkos Gl'nden alnacak numnelerin de incelenmesi, ve
NAEM'de izinlerin kaldrlmas

tlimatlarn verdim.
Ertesi gn, bu arada, Akakoca'da tesis ettirtti im sbit radyasyon lm istasyonundan gelen radyasyon lm verileri bu civrda havadaki radyasyonun yava
fakat srekli artmakta oldu unu ve hatt Karasu mevkiinde havadaki radyasyonun,
srekli olmamak artyla, 150 mikrorntgen/saat dzeyine eri mi oldu unu gstermekteydi. Bu, o yre iin do al radyasyon dzeyinin 20 kat fazla olmasna ra men
sa lk asndan hi de tehlikeli bir dzey de ildi. stanbul'da havadaki radyasyon ise
ksa sren ve 30 mikrorntgen/saat dzeyine kadar ykselen bir art tan sonra gene
do al dzeyine avdet etmi ti. Ankara'da ise belirgin bir art gzlenmiyordu.
TAEK'in, o sralarda, idr personel de dhil olmak zere 600 ki i civrnda
bir personeli vard. Ve bunlarn onda biri kadar yni 60 ki i kadar sa lk ve radyasyon fizi i konularnda uzmanla m ve dolaysyla da radyasyon lm ve verilerini
de erlendirmek ve yorumlamak bilgisine, yetene ine, sorumlulu una ve yetkisine
ship kimselerdi. 1) Kri, rntgen, rntgen/saat, rad, rem, gray, sievert, bekrel gibi
farkl radyasyon birimlerinin anlamlarn hatsz olarak tefrik edebilen, 2) gzlerinin
nnde do al olarak somutla trabilen, ve 3) bu birimlerin alt ve st katlarnn byklk mertebelerinin nelere dellet etti ini bilen, ayrca da 4) e itli radyasyon dzeylerinin de erlendirilmesini yapabilecek yegne kimseler i te bu 60 ki i kadar olan
uzman gruptu.
Bunlardan da 10 il 12 kadar radyasyon korunmas konusunda profesyonel
uzmand. Radyasyon korunmas niversitelerimizin o gnk yksek lisans ve doktora programlarnda yer almayan zel bir uzmanlk daldr. TAEK'deki bu uzmanlar
ise Trkiye'nin nkleer enerjiye gei sreci iinde Devlet tarafndan yurt d ndaki
niversiteler ve ara trma merkezlerine gnderilmi ve zel olarak e itilmi kimselerdi. Dolaysyla o gnlerde radyasyon dzeylerinin sa lk asndan bilimsel deerlendirmesini yapabilecek bilgi ve deneyim dzeyindeki btn elemanlar yalnzca ve yalnzca TAEK'de istihdm edilmekteydiler. Bu elemanlarmzn nemli bir
blm ayrca TAEK tarafndan da e itli veslelerle yabanc lkelere gnderilmi ,
orada bilgi ve deneyimlerini peki tirmi lerdi. Hemen hepsi de ngilizce'yi iyi biliyor,
ve meslek a kyla, radyasyon konusundaki literatr yakndan izliyorlard; en azndan da Uluslararas Radyasyondan Korunma Komitesi'nin (ICRP'nin) ve Uluslararas
Atom Enerjisi Ajans'nn (IAEA'nn) yaynlarn ve tebli lerini srekli izliyorlar ve

187

"ernobil Komplosu"

ieriklerini ok iyi biliyorlard. Bu bakmdan hepsi de bu kritik durum kar snda

TAEK'in gvencesini olu turuyordu.
*
TAEK iinde ald m nlemler arasnda "Radyasyon dzeylerinin, bunlarn
bilimsel olarak ne anlama geldi ini idrk edecek ve yorumlayacak kadar bilgi dzeyi olmayan kimselere aklanmamas" da vard. Zra 1957 de ngiltere'de vuku
bulmu olan ilk sna nkleer reaktr kazs olan Windscale kazsnda ngiltere'nin
Atomic Energy Authority'sinin her gn yaynlad radyasyon dzeyi listelerinim serinkanl ingilizler arasnda ne kadar byk bir panik ihds etmi oldu unu bilmekteydim. Ve hatt bu nkleer kaz, 1958 de mezun oldu um Fransa'da Saclay Nkleer
Ara trma Merkezi'ndeki Institut National des Sciences et Techniques
Nuclaires'de (Fransz Nkleer Bilimler ve Teknoloji Mill Enstits'nde) Atom
Mhendisli i e itimim esnsnda ilgin bir vaka incelemesi (case study) olarak takdm edildi inde, radyasyon dzeylerinin avma aklanmasnn mahzurlarna da i ret edilmi ve bunun faydadan ok zarar verdi inin gzlenmi oldu u vurgulanm t.
Nitekim ernobil kazsndan sonra Fransa'da da, svire'de de radyasyon dzeyleri
avma aklanmam tr.
Byle bir nkleer kazda radyasyon dzeylerinin avma aklanp aklanmamas gerekti i konusu bugn yni 1993'de bile uluslararas pltformda tart lan
bir konudur. Halkn aydnlatlmasnda ne trl bir strateji uygulanmas gerekti i hussunda da bir fikir birli i hl teesss edebilmi de ildir. Ancak halkn aydnlatlmas konusunda teknik personelden de il de zel e itilmi sa lk personelinden yararlanlmasnn isbetli olaca fikri OECD Nkleer Enerji Ajans tarafndan 11-13
Ocak 1993'de Paris'de toplanm olan uluslararas bir konferansda a r basm grnmektedir.
*
Ben de bu deneyime dayanarak, Trkiye'deki radyasyon dzeylerinin, ancak
ve ancak bunu bilimsel olarak fehm ve temyz edebilecek resm kurulu lara aklanmasna karar verdim. Nitekim IAEA ve OECD Nkleer Enerji Ajans gibi kurulu lara bu radyasyon dzeyleri dzenli olarak ula trld; onlar da kendilerinde mahfuz bilgileri TAEK'e ula trdlar. Ayrca yabanc devletlerin Atom Enerjisi Kurumlar
ile de radyasyon dzeyleri hakknda dzenli ve srekli bilgi al -veri i yapld. Ama
Trkiye'de TAEK'in radyasyon dzeyleri hakkndaki bilgileri bir tek Hacettepe niversitesi resmen taleb etmi ve bu bilgiler de kendisine verilmi tir. Hacettepe niversitesi de bu bilgileri yalnzca bilimsel amala kullanm tr.
*
TAEK'in tahmn etti i vechile Edirne ve civr, 3 Mays 1986 ak am saat
20.20'de, gkgrltl sa nak eklinde ya an ve bir ara da doluya eviren bir ya murun yere indirmi oldu u radyoaktif serpintilerle radyasyonun etkisi altna girdi.
Ayn gece 20.35'den itibren Edirne ve civrndan TAEK ekiplerinin ltkleri radyasyon dzeyi verileri TAEK Ba kanl Radyasyon Sa l ve Gvenli i Dairesi'ne
ula ma a ba lad.
*

Ayn gece saat 22.30'da sayn Ba bakan'a genel durum ile ald mz ve alacamz nlemler hakknda telefonla bilgi verdim. Kendisi bana herhangi bir tehlike
188

"ernobil Komplosu"

olup olmad n sordu. lk gelen lm sonularna gre hayat bir tehlikenin asl sz
konusu olmad n ama bizleri gene de end elendiren bir durum bulundu unu, bu
durumun aydnl a kavu abilmesi ve zellikle de insanlara fazladan yklenecek radyasyon dozunun hesaplanabilmesi iin 3 il 4 gn daha lm yapp Trakya'nn radyoaktif kontaminasyon haritasnn karlmas gerekti ini bildirdim. Bunun zerine
sayn Ba bakan: "Ahmet bey, yetkili sizsiniz" dedi.
*
Saat 22.45 civrnda ise Trkiye Radyo Televizyon Kurumu'nu arayarak kamuoyunu aydnlatmak ve alnan nlemleri duyurmak iin RGD'nin hazrlad resm
bildirimizi intik l ettirdim. Bunun gerek o ak amki gerekse ertesi gnk radyo ve televizyon haber bltenlerinde okunmasn ric ettim. Ayn bildiri Anadolu Ajans'na
da intik l ettirildi.
*
Bildiride ernobil kazs sonucu olu an radyasyon bulutunun Edirne ve
civrn etkisi altna alm oldu unun tesbit edilmi oldu u, pani e kaplmak iin
tehlikeli bir durumun mevcd olmamakla birlikte ikinci bir bildirimize kadar baz
husslara dikkat edilmesi gerekti i ifde edildikten sonra: 1) mmkn oldu u kadar ya mur altnda kalnmamas, 2) u ya da bu ekilde amurlanan ayakkab ve
elbiselerin amurlarnn o u turularak ya da durgun su iinde ykanarak de il de
srekli akan bir suyun altna tutularak giderilmesi, 3) sebze ve meyvalarn akan su
altnda uzun sre ykandktan sonra yenilmesi, ve 4) bykba hayvanlarn otlatlmayp ahrlarda karantina altnda tutulmas ve yem olarak da saman ya da sun
yem ile beslenmeleri gerekti i tavsiye ediliyordu. Bu son nlem, zellikle, stteki
radyasyon dzeyinin olabildi ince d k olmasn sa lamak iin alnm bulunuyordu.
*
Saat 23.00'de Edirne Vlisi sayn Enver Hzlan' arayarak durum hakknda ayrntl bilgi verdim. Bildirimizdeki husslarn sa lanmas iin mzheretini ric ettim. Vli bu bildiriyi jandarma ve zbta mrifetiyle en hcr yerlere kadar duyurdu;
ehirde ise hoparlrlerle srekli duyuru yapld; bykba hayvanlar karantinaya alnd. Bu arada, zamann 1. Ordu Kumandan Orgeneral sayn Recep Ergun'un da bu
olaylardaki hassasiyetinin TAEK'i ne kadar memnn brakm oldu unu krnla
ydetmek isterim.
*
TAEK'in seyyr radyasyon lm ekiplerinin btn Trakya Blgesi'ni kar
kar tarayarak radyasyon kontaminasyon haritasn karmalar 4 gn srd. Toplanan tm bilgiler nda RGD'de yaplan de erlendirmeden u sonular kmaktayd:
1. Radyasyon bulutunun periferik cephesi Trkiye'nin Karadeniz Ere lisi,
Akakoca, Adapazar, zmit ve Ke an' birle tiren ve oradan da Bulgar hududunu izleyerek neada'ya gelen, ve neada'dan da Karadeniz kysn tkiben Karadeniz
Ere lisi'nde kapanan kapal e rinin iinde kalan blgeyi 30 Nisan'dan itibren etkisi
altna alma a ba lam tr.
2. Bulutun yo un radyasyon ykl asl nvesini olu turan radyoaktif zerreler
3 Mays gn Bulgaristan zerinden gelen ve atmosferin yksek tabakalarnda yo189

"ernobil Komplosu"

unla tktan sonra yere gkgrltl sa nak ve dolu eklinde d en bir ya la Edirne ve civrna inmi tir.
3. Radyoaktif zerrelerin yere ini i homogen (yni her yerde ayn mikdrda)
olmam t. Edirne ve civrnda her yer ayn dzeyde radyasyon almam t. Hi radyasyon almayan yerler de vard. Btn Trakya gz nne alnd nda Edirne ve civrndan ba ka, yalnzca Byk ekmece civrnda ve bir de Halkal'da radyasyonun
yo un oldu u meskn olamayan birka yer tesbit edilmi ti.
4. Radyasyon, yerle im yerlerindeki akar sulara ve ehir sularna etkili olmam t. Buna kar lk meralarn bir blm kontamine olunca buralarda otlayan hayvanlarn stleri de radyasyonlu olmu tu. Bykba hayvanlarn etlerinde de radyasyon tesbit edilmi ama bu koyunlardaki radyasyon inek ve s rdakilere gre ok daha az bulunmu tu. Kmes hayvanlarnn etlerinde ve yumurtalarnda belirgin bir
radyasyon bulunmad tesbit edilmi ti.
5. Btn Trakya'da ayie i bitkisine radyasyon nfz etmemi ti. (Ve dolaysyla 1986 yl rn ayie i ya tmyle radyasyonsuz olmu tur.)
6. Sinop-Anamur hattnn batsnda ve yukarda sz edilmi olan radyasyon
blgesinin d nda kalan blge de seyyr radyasyon lm ekipleri tarafndan tammen taranm ve end eyi mcib olabilecek hibir radyasyon dzeyine rastlanlmam t.
7. En yksek radyasyon Kapkule-Edirne yolu zerinde 2,5 km kadar uzun bir
erit zerinde tesbit edilmi ve NAEM Sa lk Fizi i Blm'nn uzman
Dekontaminasyon Grubu tarafndan yrtlen ba arl bir dekontaminasyon i lemiyle yoldaki radyoaktif kirlenme tammen giderilmi ti. Buradan toplanan radyoaktif
amurlar ise NAEM'e getirilerek orada emniyet altna alnm lard. Di er yerle im
yerlerinde ve yollarda uluslararas maksimum msaade edilebilir radyasyon dzeyi
standartlarna yakla an hibir kontaminasyona rastlanlmam t.
8. Blgede en fazla radyasyona mruz kalan insann, radyasyon doz hesaplarnda kabl edilen bir prensip uyarnca en karamsar de erlendirmeyle bile, fazladan
yalnzca 50 mrem'lik bir radyasyon dozu yklenmi oldu u anla lm t.
*
Bu hesaplar 15 Mays'da, o trihe kadar toplanan btn veriler gz nnde
bulundurularak, bir kere daha yaplm ve gene en karamsar de erlendirmeyle bu
blgede en fazla radyasyon dozunun kesinlikle 50 mrem'i ve tiroide yklenen dozun
ise kesinlikle 75 mrem'i a amyaca bulunmu tur. Buna gre de bu blge insanlarnn bir ylda yklenmesi beklenen radyasyon dozunun, en karamsar tahmnle dahi
500 mrem'i yni Dny Sa lk rgt'nn sivil halk iin sulh ve skn zamanlarnda
alnmasna msaade etti i maksimum radyasyon dozunu a masnn mmkn olmad anla ld ndan Edirne ve civr iin ilve nlemler olarak: 1) iyot tableti da tmak, 2) soka a kmamak, 3) s na a girmek, ya da 4) ehri bo altmak gibi nlemlerin alnmasna gerek duyulmam tr.
190

"ernobil Komplosu"

Guatrn I-131 aracl yla yaplan tetkikinde hastaya bir kerede 40 mikrokri
kadar I-131 verildi i zaman tiroid guddesinin ald doz 70.000 mRem'dir. Kez kalp
adelesinin Tl-201 ile yaplan tetkikinde de 2 mCi (milikri) kadar talyum alnd
zaman tm vcda yklenen radyasyon dozu 600 mRem'dir. leride de i ret edilece i vechile Edirne ve Do u Karadeniz gibi kritik blgelerde ki i ba na bir ylda
yklenen fazladan radyasyon dozu 59,4 mRem'dir. Buna gre, ernobil kazs dolaysyla alnan yllk doz: 1) talyum testinde hastaya bir kerede yklenen dozun ancak
1/10'u (onda biri), ve 2) iyod testinde de hastaya bir kerede yklenen dozunt ancak
1/1178'i (binyzyetmi sekizde biri) kadardr. Bu somut misller Edirne ve civrndaki halkn alm oldu u dozlarn hibir end eye mahl brakmyacak kadar ok dk dozlar oldu unu aka ortaya koymaktadr.
ICRP'nin bir insan iin tesbit etti i maksimum msaade edilebilir tm vcd
dozu ylda 5 Rem yni 5.000 mRem'dir (be bin milirem'dir). Bundan fazla dozun bir
ylda alnmas sa lk asndan rizikoludur. Ancak Dnya Sa lk rgt (WHO) ile
Dnya al ma rgt (ILO) nkleer tesislerde al mayan sivillerin tehlike zamanlarnda de il, normal zamanlarda bu dozun onda birinden daha fazlasna mruz
kalmamalar iin sorumlular gerekli nlemleri almaya zorlayacak olan tretilmi bir
norm olarak geli tirmi lerdir. Bu norma gre nkleer tesislerde al mayan sivillerin
tehlike d zamanlarda alabilecekleri en yksek doz olarak 500 mRem nerilmektedir.
WHO'nun nkleer tesislerde al anlar ile tesislerin d ndakiler iin iki ayr
msaade edilebilir maksimal yllk doz belirlemesi pe inen bir eli ki gibi grnmekteyse de buradaki ince felsefe zerine e ilmekte fayda vardr. Hi ku kusuz nkleer tesiste al an bir kimsenin nkleer tesis d ndaki bir kimseye nazaran daha direnli ve radyasyon etkilerine kar zel bir ba klkla donatlm ve bunun iin de
risksiz bir biimde 10 misli daha yksek bir radyasyon dozunu yklenebilecek yetenekte oldu u iddia edilemez. Aslnda ICRP'nin tesbit etmi oldu u 5.000
mRem/yl'lk doz herkes iin geerli msaade edilebilir maksimal dozdur ama
WHO, bunun 1/10'unu sivil halk iin kabl etmekle, idrecileri: 1) tede beride radyasyon kaynaklarnn ba bo dola mamasn, ve 2) halkn da bu yzden fuzl bir
radyasyon dozu yklenmi olmasna engel olunmasn temin etme e dvet etmektedir.
*
Edirne ve civrnn radyasyon dzeyi hakknda kesin bilgi shibi olup da radyasyon sa l asndan end eyi mcib bir durum olmad anla lnca TAEK, bu
yreye TRT aracl yla bildirmi ve Vlilik kanalyla da uygulatm oldu u nlemlerin hepsini, bykba hayvanlarn karantinas hri, ikinci bir duyuru ile kaldrd.
Aslnda bu nlemler, yeteri kadar radyasyon verisi birikip de doz de erlendirilmesi yaplncaya kadar tedbirli olmak ve emniyet marjn da geni tutabilmi
olmak iin alnm olan kat tedbirlerdi; ve halk da, kanlmaz bir biimde tel landrm lard. TAEK, radyasyondan etkilenecek ikinci blge olan Do u Karadeniz blgesi iin (Edirne'den edindi i deneyim gere i) yre halkn zora ko acak,
191

"ernobil Komplosu"

onu tel landracak ve Trkiye'nin bu blgesini etkileyen d k radyasyon dzeyi

de gz nnde tutuldu unda hibir hikmet-i harbiyesi olmad anla lan fuzl
nlemler almayacakt.
*
Edirne ve civrnda her yerin radyasyon bakmndan e dzeyde etkilenmemi
olmas sonucu, mesel Eskikadn ky gibi bol radyoaktif serpintiye mruz kalm
yerlerdeki yksek aktivite ieren ve halka intik li mahzurlu grlen stler toplatlarak halka intik l ettirilmedi. Bunlardan bir mandrada beyaz peynir iml ettirildi.
Peynir piyasaya srlecek duruma geldi inde, yni 4 ay sonra, stn iindeki 8 gnlk bir yarmre ship radyoaktif I-131 do al bozunum yoluyla pratik olarak tammen yok olmu bulunmaktayd. Sz konusu stlerdeki sezyum radyoizotoplar oran
ise msaade edilen dzeyin ok ok altnda idi.
*
Gene Edirne ve civrnda 4.000 kadar bykba hayvann, Vlili in alm oldu u btn karantina nlemlerine ra men, shiplerinin bunlara radyasyonlu ot yedirmi olmalar sebebiyle ya etin kilosu ba na en ok 4250 Bq (bekrel) dzeyinde
radyoaktivite ierdikleri tesbit edilmi ti. Bu sebepten tr bu hayvanlar jandarma
mrifetiyle kesin karantinaya alndlar. Kurban Bayram'nda dahi bunlarn kesilmelerine izin verilmedi. TAEK'in nerisi zerine Devlet bunlarn shiplerine yakla k 38
milyon TL25 kadar bir tazminat dedi ve hayvanlara ayrca Trakya Yem Sanyii'nden
faizsiz taksitle radyasyonsuz yem temin edildi. 8,5 ay sonra bunlarn vcdlarndaki
radyoaktif sezyum izotoplar do al yoldan itrh edilmi ve etteki radyasyon dzeyi
de 125 Bq/kg'a inmi oldu undan bunlarn kesilip yenilmelerine msaade edildi.
Bu mnsebetle TAEK tarafndan alnm olan nlemlerin herhangi bir Avrupa lkesinde alnanlardan ok daha kstlayc oldu una dikkati ekmek isterim. Bir
rnek vermek gerekirse, Finlandiya buna en iyi rne i olu turur. Finlandiya da ernobil kazsndan etkilenen lkelerden biridir. Finliler, Dny Sa lk rgt'nn
(WHO'nun) sulh ve skn zamanlar iin kat gd maddelerinde bulunmasna izin
verdi i 2.000 Bq/kg dzeyindeki radyasyon dzeyini norm olarak alm iken ren geyiklerinin etlerinde bundan ok daha yksek dzeyde radyasyon bulunmas kar snda bu normu nce 4.000 Bq/kg'a ve sonra da srasyla 6.000 Bq/kg'a, 8.000 Bq/kg'a,
11.000 Bq/kg'a ..... ve nihyet 22.000 Bq/kg'a kadar kartmak mecbriyetinde kalm lar ve bylece Dny Sa lk rgt'nn normunu terkederek Uluslararas Radyasyondan Korunma Komitesi'nin (ICRP'nin) normlarna yakla m lardr. Ve ne gariptir! Finlandiya'da bu huss hibir zaman bir itirz, bir karalama ya da politik bir
oyun konusu olmam ; ICRP ve WHO'nun normlarndan ve bunlarn felsefelerinden
habersiz hibir kimse kp da ren geyiklerinden alnan radyasyonun finli ocuklarda
lseminin artmasna sebeb oldu unu iddia ederek kendini kk d rmemi tir.
leride "Trkiye'de Kanser Vakalar Artyor Mu?" ba lkl paragrafta da de inilece i gibi 1980 il 1990 yllar arasnda, ernobil kazsnn mevcdiyetine ra men, Finlandiya'da lsemi vakalarnn saysnda art de il, bilakis briz bir azalma gzlenmi tir.
25

Ya da A usts 1986 trihi ryiciyle, 1 $ = 690 TL olmak zere: 55.000,-$.

192

"ernobil Komplosu"

*
Mays 1986'nn ilk haftasndan itibren hemen hemen yl sonuna kadar Bo azii ve Karadeniz deniz rnleri srekli bir biimde her hafta NAEM tarafndan
tahll edildi. Bunlarda belirgin bir radyasyon birikimi gzlenmedi.
*
Trkiye genelinde stler srekli kontrol edildi. Halka intik l eden stlerde
ICRP'nin ve WHO'nun nerdi i msaade edilebilir maksimal radyasyon dzeyi deerlerinin stnde de erlere rastlanmad.
kinci Radyasyon Olay ve Ttnde,
Kekikte, Fndkta ve ayda Radyasyon
*
8 Mays 1986'dan sonra Edirne ve civrndaki seyyar radyasyon ekiplerimizin
nemli bir blmn ekerek Trkiye'nin di er blgelerini tarama a ba ladk. Ayrca, 1 Mays 1986'da TAEK Ba kanl nn iste i zerine Genelkurmay Ba kanl'nda yaplan bir toplant sonucu alnan karar gere i, Askeriye'nin elindeki
radyakmetre cihazlarndan da yararlanlarak o cihazlarn bulundu u yrelerdeki (zellikle de Sinop-Anamur hattnn do usunda kalan blgedeki) radyasyon dzeylerini gnde iki lm almak sretiyle srekli izlemek mmkn oldu.
kinci radyasyon bulutu 9-10 Mays 1986'ya do ru Do u Karadeniz Blgesi'ni yalayp geti. Bunun etkisiyle yrede ttn, fndk ve ay bitkileri cz' mikdrda
radyasyon tutarken di er pekok meyve ve sebze yannda zellikle de karalhana ve
msr bitkilerinin radyasyonu do uran Cs-134 ve Cs-137 radyoizotoplarn massetmedikleri tesbit edildi.
Ttnde, fndkta ve ayda tesbit edilen en yksek radyasyon dzeyleri bile,
1) bu rnlerin tketim biimleri ile 2) bunlarn ihtiv ettikleri Cs-137 radyoizotopu
iin ICRP'nin (ylda ki i ba na 4.000.000 Bq yni gnde yakla k olarak 11.000 Bq)
ve WHO'nun (da 400.000 Bq/yl yni 1.100 Bq/gn olarak nerdikleri) msaade edilebilir en st snrlar gz nnde tutuldu unda, hibir tehlike arz etmiyorlard. Ama
her rn de byk ekonomik nemi haiz, ve farkl menfaat odaklarnn ilgisine
mazhar olduklarndan bunlar iin kopartlan (ya da ttnde oldu u gibi, her nedense,
kopartlmadan bo durulan) amatalarn motivasyonlar da farkl olmu tur.
Ttnn en byk alcs A.B.D.dir. Bu lkenin ttn ithlatlar Trkiye'den
satn aldklar ttnden iml ettikleri sigaralarn radyasyonlu damgasn yememesi iin kendilerine zg yntemlerle meseleyi hallettiler. Benim "ttnde radyasyon
tesbit etmi oldu umuzu" gazetelere aklam olmama ra men fndk ve ay konularnda gsterilen celdeti ttn iin kimse gstermedi ve bu konuda hi amata karlmad! O YIL TTNLER M Z RAHATLIKLA HR ED LD ; NK
A.B.D.N N TRK TTNNE KES N HT YCI VARDI VE NK A.B.D.NDEK TTN THLTILARI TTNDEK RADYASYON DZEY N N
H B R TEHL KE ARZ ETMED
N DE OK Y B L YORLARDI.

193

"ernobil Komplosu"

Ttnde tesbit edilen radyoaktivite phesiz ki insan sa l iin zararl de ildi; ancak ayn durumda olan fndk ve ay iin tepkiler maalesef ok farkl oldu!
*
TAEK ile'den Hopa'ya kadar onbinlerce ekili fndk alanndan toplanan fndklarn spektroskopik analizini gerekle tirdi Ayrca TAEK'in te vikiyle de
Fiskobirlik bnyesinde, ve bu kurulu un madd imknlaryla, nkleer spektroskopik
analiz yapan bir lboratuvar kuruldu. TAEK ise bu lboratuvara uzman personel bakmndan katkda bulundu. Zamann Fiskobirlik ba kannn konuya ili kin hassasiyetini ve TAEK ile giri ti i uurlu i birli i anlay n burada takdrle yd etmem gerekir. Bu ortak gayretler sonucunda ortaya 1986 fndk rekoltesinin kontaminasyon
haritas kt. Hkmet ise fndk ihrcat konusundaki isbetli stratejisini i te bu
harita syesinde tesbit etti ve ba aryla yrtt.
Buna gre 1986 rekoltesi i fndk 140.000 ton civrndayd. Bunun nye'nin
batsnda kalan blgede retilen 30.000 ton kadar en ok 600 Bq/kg dzetinde radyasyon ieriyordu. nye'nin do usunda kalan blgede retilen 110.000 ton fndk ise
600 il 4250 Bq/kg dzeyinde radyasyon iermekteydi. Fndktaki gamma radyasyonunu do uran radyoizotoplar ise Cs-134 ve Cs-137 idi.
ICRP'nin tesbit etmi oldu u bilimsel esaslar erevesi iinde, bir kimsenin
radyasyon sa l ynnden bir zarara u ramamas iin: 600 Bq/kg dzeyinde radyasyon ieren fndktan bir ylda 6.700 kg'dan fazla vey 4250 Bq/kg dzeyinde
radyasyon ieren fndktan bir ylda 950 kg'dan fazla yemesi gerekiyordu. Oysa
Trkiye'nin yllk i fndk tketimi 5.000 ton civrnda idi. Bu ise ki i ba na ylda
yalnzca 100 gram fndk tketimi demekti.
Bir ylda ortalama olarak Trkiye 140.000 ton, talya 40.000 ton ve spanya
da 35.000 ton fndk retmektedir. Bunlarla birlikte A.B.D.nin retti i 240.000 ton
amerikan bdemi, genellikle, Hamburg'daki Warenverein diye bilinen borsada pazarlanmakta ve bu metan tm Dny ekerleme ve ikolata (konfizri) sektrnn vaz
geilmez hammade temelini olu turmaktadr. Bu metan yllk retiminde % 15 kadar
bir eksilme dahi Dny konfizri sektrnde krize ve iflslara yol amaktadr.
Avrupa Toplulu u Trkiye'den ithl etti i gd maddeleri iin 600 Bq/kg dzeyinden yksek radyasyon ierenlerin ithline msaade etmez iken Toplulu un yelerinin biribirlerinden yaptklar ithltta radyasyon st snr 1.200 Bq/kg idi. Bu dahi gerek bizim basnn gerekse Avrupa basnnn belirli bir blmnde 600 Bq/kg',
kamuoyuna, sa lk asndan kabl edilebilir en st snr olarak tantmalarnn ne
kadar mesnetsiz oldu unu ve nasl bir dezinformasyonu sergilemekte oldu unu gsterme e yeter de artar bile!
AT lkeleri Trk fnd n ucuza kapatmak iin bu radyasyonlu fndk ternesini her trl bask aracn kullanarak, ve her bask aracn mubah grerek srdrmek
istediler. Ancak nye'nin do usundaki 110.000 ton fnd n yok edilece i, nye'nin
batsndaki 30.000 ton fnd n 5.000 tonunun i tketim iin ayrldktan sonra geri
kalan 25.000 ton fnd n Dny piyasasna srlece i kendilerine sylendi inde
194

"ernobil Komplosu"

kskleri d t; zra piyasadan 110.000 ton fnd n ekilmesi demek Dny

konfizri sanyiini korkun bir krize srklemek demekti. Ve o sene aslnda insan
sa l ynnden hibir tehlike arz etmeyen radyasyonlu, radyasyonsuz btn fndmz rekor bir fiyatla satld. NK BTN DNY KONF ZR SEKTRNN, RADYASYONLU OLSA B LE, TRK FINDI INA KES N HT YCI
VARDI! VE ZTEN BU SEKTR FINDI IMIZDAK RADYASYONUN H
AMA H B R TEHL KE ARZ ETMED N PEKAL B LMEKTEYD !
17 Aralk 1992'de Basn'n ba latm oldu u ernobil ve radyasyon ile ilgili
yeni mizanseninde bir lytmotif gibi i lenen bir konu da okullara ve Askeriye'ye
radyasyonlu fndk da tlm oldu u idi. lgililerle bizzat yapt m gr melerde sz
konusu fndklarn fndk retiminin rekor dzeyde gerekle ti i bereketli 1983 ylndan kalan ihtiyc fazlas fndklar oldu u ifde edilmi tir.
*
1986 yl Ekim aynda ay-Kur depolarnda 1985'den kalm 50.000 ton kadar radyasyonsuz ay ile 0 il 89.000 Bq/kg dzeylerinde radyasyon ieren 1986 rn ay vard. Trkiye'nin bir yllk ay tketimi ise yakla k 115.000 ton oldu una
gre, sa duyu, bu 50.000 ton kadar radyasyonsuz ay ile yeni rnn radyasyonsuz
ve en az radyasyonlu ksmlarn harmanlayarak radyasyon sa l asndan herhangi bir zarara yol amayacak ekilde 115.000 ton kuru ay elde etmeyi mirdi.
*
Bunun iin TAEK, yasal yetkisini kullanarak, ayn paketlenmesinden nce
uygulanmak zere bir tretilmi mdhale dzeyi (Derived Intervention Level) retti. Kuru ay do rudan tketilen bir gd maddesi de ildir. Buna binen TAEK de,
ayn iilen sv hlindeki de il de ayn sulandrlmazdan nce yni demindeki aktivitenin st iin uygulanan msaade edilebilir maksimum aktivite dzeyini gememesini hedef ald.
*
Bu tretilmi mdhale dzeyi, paketlenmi kuru ayn kilosunda en ok
12.500 Bq dzeyinde bir radyasyon bulunmasna msaade ediyordu. Zr bu radyasyon dzeyindeki kuru ay Trk usl demlendi inde (ve en karamsar gzle kuru ayn iindeki radyoizotoplarn tmnn de deme geti i farzedilse bile ki gerekte
ok daha az oranda deme gemektedir) ayn deminin bir litresinde ancak 370 Bq
kadar bir radyasyon bulunabiliyordu. Bu de er ise, AT lkelerinde aydan daha fazla
tketilen st gibi myi bir gd maddesi iin hmile kadnlar ve 1 ya ndan kk ocuklarn litre ba na almalarna msaade edilen en st radyasyon snrdr.
*
TAEK'in bu dzeydeki ay demine getirmi oldu u bu kstlama, yalnzca
hmile kadnlar ve 1 ya ndan kk ocuklar iin de il ama 55 milyonluk btn
Trkiye iin geerli ve dolaysyla da ok daha sk bir nlemdi.
*
Bu harmanlama i lemi Trkiye Radyasyon Gvenli i Komitesi'nin tlimat
uyarnca, TAEK'in uzmanlarnn nezretinde ve ay-Kur'un Rize'deki, Elmada /Ankara'daki ve Bykdere/ stanbul'daki paketleme fabrikalarnda gerekle tirildi. 1986'da piyasaya verilen aylarn radyasyon dzeyi 12.500 Bq/kg'n altnda
tutuldu. Ancak piyasa ortalamas 8.000 Bq/kg idi. Bu, mtekib yl 3.000 Bq/kg'a
195

"ernobil Komplosu"

d relebildi. ay-Kur paketleme tesislerinde TAEK'in kurmu oldu u Radyasyon

Dzeyini lerek aylar Harmanlama Dzeninin gvenilirli i piyasadan geli igzel
satn alnan ay-Kur aylarnn ba msz olarak spektroskopik analizlerinin yaplmasyla kontrol edilmi ve bu sistemin paketleme fabrikalarna gre % 80 il % 90 orannda ba arl ve gvenilir oldu u tesbit edilmi tir.
Bir insann 12.500 Bq/kg'lk kuru aydan hareketle hazrlanan demden
radyasyon sa l asndan zarar grebilmesi iin ICRP normuna gre bir yl boyunca her gn 2 gaz tenekesi kadar yni 34 litre (Dikkat! ay de il!) dem imesi
gereklidir. 3.000 Bq/kg'lk kuru aydan hazrlanan demden radyasyon sa l asndan zarar grebilmesi iin ise, gene ICRP normuna gre, bir yl boyunca her
gn yakla k 8 gaz tenekesi yni 136 litre dem imesi gereklidir. E er her eye ra men ICRP'nin de il de WHO'nun normlar uygulanmak istenirse bu rakkamlar 10 ile
blmek gereklidir.
*
ayla ilgili btn bu i lemler yre halknn gzleri nnde ve en ufak bir gizlili e tevessl edilmeksizin aka icr edildi. Btn bu i lemlerden sonra ayKur'un depolarnda 12.500 Bq/kg'dan daha yksek radyasyon dzeyine ship 58.078
ton ay kalm oldu u tesbit edildi; ve bu aylar krk ksr depoda emniyet altna alnd.
*
Benim riysetimde TAEK Radyasyon Sa l ve Gvenli i Dairesi bu aylarn kibeti hakknda bir ay incelemeler yapt. Sonunda: 1) 1987 rn ayn fevkalde d k bir radyasyon iermesi beklendi inden bu 58.078 ton ayn Radyasyon
Sa l Bilimi'nin temel prensibi olan ALARA26 prensibi uyarnca halka intik l ettirilmeyip imh edilmesi, ve 2) aylarn en uygun imh i leminin ise TAEK tarafndan
vaz edilmi olan 4 kritere uyan yegne imh ekli olan gmlmek sretiyle imh oldu u hussunda ittifak hsl oldu. Durum TAEK Ba kan olarak benim gizli bir yazmla 30 Aralk 1986'da sayn Chit Aral'a takdm edildi.
*
Sz konusu olan 4 kriter: 1) aylarn imh eklinin evreye zarar vermemesini, radyoaktif kontaminasyona yol amamasn ( lm/Shh Kriter), 2) imh i leminin
ve sonularnn mliyetinin olabildi ince d k olmasn (Ekonomik Kriter), 3) imh
i leminin radyasyonlu Trk ay imajn ve lfzn uzun sre vitrinde ve gndemde
tutmayacak ekilde hzla ve ksa srede tamamlanacak trden olmasn (Sosyal/Psikolojik Kriter), ve 4) aylarn imh eklinin vli/kaymak m gibi mlk ve belediye ba kan gibi idr erkn, yrenin milletvekillerini, di er ilgili zevt ve zellikle de hkmeti thmet altnda ve m kil mevkide brakmayacak; bu yzden ypranmalarna vesiyle te kil etmeyecek, en az amme efkr alkantsna sebep olacak
trden olmasn (Siys Kriter) derpi etmekteydi.

26

ALARA prensibi ngilizce As Low As Reasonable Achievable kelimelerinin ba harflerinden olu makta olup ekonomik ve sosyal faktrler gz nne alnarak mmkn olan en d k dozun alnmas
ilkesidir. Bu ilke, ayn gd maddesi e er biri d k di eri yksek radyasyon ihtiv eden iki ksmdan
olu uyorsa halka daima d k radyasyonlu ksmn intik l ettirilmesini mirdir.

196

"ernobil Komplosu"

TAEK'in bilimsel incelemeleri, btn ay imh ekilleri arasnda, bu drt kritere uyan tek zmn gmerek imh oldu unu, ve bu kriterlerden hibirisine
uymayann da yakarak imh oldu unu ortaya karm bulunmaktayd.
Trkiye 1986'da Avrupa'ya yakla k 60.000 ton ay ihr edebilecek dzeye
gelmi ti. Ama Avrupa ay piyasasnn % 80'den fazlas Hind ayn pazarlamakta olan bir AT lkesinin elinde idi. Ve bu lke gyet tabi olarak Trkiye'nin kendi pazarndan bir pay kapmasn asl istemiyordu. Samim kanaatim odur ki ernobil kazsndan sonra Trk ay bililtizm ve srarla rezil ettirilmek istenilmi , ve "Radyasyonlu Trk ay" imaj da pekok ki inin de elbirli iyle 7 yl vitrinde ve gndemde
tutulmu tur.NK BAZI AT LKELER TRK AYINA "AVRUPA'DA PAZARLADIKLARI H ND AYINA POTANS YEL RAK B" NAZARIYLA BAKMAKTAYDILAR.
*

Kekikte de radyasyon vard. Ve kekik ihrcatlarndan birinin bana bildirdiine gre A.B.D. keki imizi radyasyonlu diye almyordu. Ama ayn A.B.D. Fransa'dan ithl etmekte oldu u keki e radyasyon kontrol uygulamyordu. O yl Fransa'daki kekik retimi yeterince verimli olmad ndan Fransa A.B.D.nin Trkiye'den ithl edemedi i iin artm olan talebini de kar layamyordu. Bunu zerine Fransz
kekik ihrcatlar bazen 600.000 Bq/kg'a kadar radyasyon ierebilen keki imizi
Fransa'ya ithl ederek fransz men eli kekikmi gibi A.B.D.ne reeksport etmek sretiyle bir zm bulmu lar. Bu da tabi hem bizim kekik ihrcatlarnn ve hem de
Franszlarn i ine yaram . O YIL KEK M Z BU SYEDE RAHATLIKLA HR ED LEB LM OLDU. NK A.B.D.N N KEK E HT YCI VARDI
VE TKET M B M GZ NNDE TUTULDU UNDA 600.000Bq/kg'LIK
KEK
N SA LIK YNNDEN H B R TEHL KES YOKTU!
Di er nlemler
*
Mays 1986 sonuna yakla ld nda TAEK'in kar la makta oldu u problemler 2690 sayl kurulu k nnunda kendisine verilmi olan yetkiler erevesi iinde
zmlenemeyecek kadar girift, e itli bakanlklarla di er devlet kurulu lar arasnda
etkin bir koordinasyonu gerektiren ve siys kararlara dayanmas gereken bir
okynllk arzetme e ba lam t. te bu srada sayn Ba bakan'n isbetli bir kararyla 26.5.1986'da Trkiye Radyasyon Gvenli i Komitesi kuruldu ve ba kanl na
da Sanyi ve Ticret Bakan sayn Chit Aral getirildi.
*
Bu komitenin ve zellikle de ba kan sayn Chit Aral'n syesinde zellikle
Aralk 1986 ba na kadar gerekten de ok etkin ve ok hzl al an bir koordinasyon sa lanm , radyasyonlu gd maddelerinin ithlt ve ihrctndaki yetki darboazlar giderilmi ve 07.07.1986 gnl Resm Gazete'de kan bir kararla gd ithlt
ve ihrctnda radyasyon asndan kontrol yetkisi ve sorumlulu u TAEK'e verilmi ,
TAEK ile di er ilgili kamu kurulu lar arasnda verimli bir diyalog ve i birli i olu mu , ve TAEK zellikle gd ithlt konusundaki bilimsel sorumluluklarn yerine
getirmek zere hzl bir techzatlanmay gerekle tirebilmi tir. Basnn bana ters davranan kesimi bu komitenin kararlarn ve ba kannn beynatlarn, ba kann bir
197

"ernobil Komplosu"

hkmet yesi olmas hasebiyle, ister istemez yaynlayp halkn bilgilendirilmesine

arac olmu lardr.
Bu arada, Avrupa Ekonomik Toplulu u lkeleri ellerindeki radyasyonsuz et
ve di er gd maddesi stoklarn eritmek iin Trkiye, Bulgaristan ve Yugoslavya'nn
ba lca m terileri olan Suud Arabistan'da ve Kuveyt'te ok sinsi ve ok usturuplu
bir propagandayla bu lkelerin ithlt iin uygulamaya ba layacaklar radyasyon snrn 9,6 Bq/kg (dokuz virgl alt Bq/kg!) gibi gln ve mantkszn mantksz bir
dzeye, do al radyasyon dzeyine, indirtme e muvaffak olmu lard. Yugoslavya ve
Bulgaristan'dan bu lkelere et ihrct bakla kesilmi gibi kesilmi ti. Trkiye'nin
ise bu konuda korkusu yoktu, nk ihrc edilen koyunlar daha ok Afyon blgesinden toplanmaktayd ve bu blgede ernobil kazsnn sebeb oldu u radyoaktif serpinti vuku bulmam oldu undan koyunlar kesinlikle radyasyon iermiyorlard.
Ancak bir sre sonra bu lkelere ihrc edilen etler, yksel radyasyon ieriyor
diye hem de kokmu bir vaziyette Trkiye'ye iade edilme e ba land. Sdece iade edilmekle de kalmad, bu lkeler kesinlikle Trkiye'den et ithl etmeme karar aldlar.
Gerek gelen etlerin NAEM tarafndan analizi, gerekse Suud Arabistan ve Kuveyt
yetkililerinden alnan bilgiler biribirlerini te'yid etmekteydi: iade edilen etler 580
Bq/kg civrnda bir radyasyon dzeyine shiptiler. Bu olacak i de ildi. Acaba Anadolu'nun gbe inde, Afyon ve civrnda, TAEK'in gezici radyasyon lm ekiplerinin gzlerinden kardklar bir blge mi vard? Oysa Sinop-Anamur hattnn batsnda kalan blge gezici radyasyon ekiplerimiz tarafndan 28.000 km katedilmek sretiyle didik didik taranm ve Marmara'nn gneyinde radyasyonlu alan bulunmad
ortaya km t. Afyon yresinin radyasyon bakmndan tekrar tetkiki burada radyasyonlu yer bulunmad n bir kere daha te'yid etti. Ancak o sralarda ithlt iin
NAEM tarafndan verilen ithlt msaadelerinin rutin tetkikinde stanbul'daki bir
firmann birka aydr Romanya, Yugoslavya ve Macaristan'dan 550-600 Bq/kg arasnda bir radyasyon dzeyine ship klliyetli mikdarda ok ucuz (normal piyasadaki
fiyatn ne e it) fiyatla et ithl etmi oldu u gzmze arpt. Ayrca Arabistan'dan iade edilen etlerdeki damgalarn da Afyon yresine de il stanbul civrndaki bir
mezbahaya ait oldu u anla ld.
Sz konusu firma kilosunu 400 TL gibi ok ucuz bir fiyata ithl etti i, AT
normlarnn ve msaade edilen radyasyon dzeyinin altnda ama gene de 550-600
Bq/kg kadar radyasyon ieren etlerin zerindeki men e damgasn kesip kardktan
sonra stanbul'daki bir mezbahann damgasn vuruyor ve sanki Trk eti imi gibi stelik de damping yaparak 2000 TL fiyatla Suud Arabistan'a ve Kuveyt'e, ve tabi dier rakip Trk firmalarnn zararna olacak ekilde, reeksport (yeniden ihrc) ediyordu. Ancak, oyunu geri tepmi ve btn etleri yksek radyasyonlu olduklar gerekesiyle geri evrilmi ti. Bu firmann sebeb oldu u zarar ne yazk ki yalnzca kendisini
ilgilendirmiyor, Araplarn Trk etlerine vaz ettikleri ithl yasa dolaysyla, btn
Trk ekonomisine zarar verebiliyordu.
*
Bu tesbitten sonra Trkiye'ye gd ithlt iin msaade etti imiz radyasyon
dzeyi benim nerimle, sa lk ynnden bilimsel bir anlam olmad hlde ekono198

"ernobil Komplosu"

mik ynden anlam olan bir gerekeyle, 600 Bq/kg'dan 280 Bq/kg'a indirildi. Bu
yeni durum btn ilgili devletlere bildirildi. Bunun zerine Balkanlar'dan radyasyon
ieren et ithlt durdu. Ama firmalar imdi radyasyonsuz etimizi dahi, bize kar vazedilmi yasak dolaysyla, ne Suud Arabistan'a ve ne de Kuveyt'e satabiliyorlard.
Bu yasa n kaldrlmas ise Trkiye Atom Enerjisi Kurumu'nun, Hazine ve D Ticret Mste arl 'nn ve Di leri Bakanl 'nn ortakla a gayretleriyle fakat epeyi bir
zaman sresi sonunda gerekle ebildi.
*
Bu arada Karadeniz Blgesi'ndeki halkn fndk kabuklarn yakarak yemek
pi irdikleri ve sndklar haberi geldi. Radyasyonlu fndk kabuklarnn yanmas sonucu olu an kln zgl aktivitesinin ok yksek olu u ve kln kolay da lp nefes
borusu yoluyla ci erlere intik li tehlikesi kar snda yre halk uyarlarak fndk kabuklarnn yaklmas yasakland.
*
ernobil kazsnn uluslararas arenada hem bilimsel, hem siyasal, hem ekonomik ve hem de psikolojik yanklar vard. Ve bunlar ok yakndan sk bir biimde
izlemek, TAEK'e benzer kurulu larla bilgi ve fikir al veri inde bulunmak ve hatt
baz konularda uluslararas kurulu lar nezdinde ve bu kurulu larla ortak hareket etmek gerekmekteydi. Btn bunlardan geri kalmamak, Trkiye'nin ernobil kazs
dolaysyla alm ve almakta oldu u nlemleri ve uluslararas i birli i ile alnmasn
gerekli grd di er nlemler hakknda ileri srd teklifleri bildirmek ve tart mak zere TAEK, kendi radyasyon uzmanlarnn bu amala yaptklar d seyhatlere
11 ayda yakla k 75.000,-$ kadar bir mebl harcad. Bunlarn sonunda elde edilen
ok kymetli bilgi ve deneyimlerin yannda, uzmanlarmzn srarla bilimsel mcdelesi sonucu Avrupa Ekonomik Toplulu u, ay: 1) tl gd maddeleri snfna sokmu ; ve 2) bizim nerdi imiz kuru ayda msaade edilebilir 12.500 Bq/kg'lk radyasyon dzeyini de sonunda AT standard olarak kabl etmi tir.
*
TAEK, ithl ve ihrc edilen gdlarn spektroskopik analizini mill ekonomiyi
engellemeyecek bir ekilde sr'atle yapabilmek zere, bte d imknlarlardan temin etti i 2,4 milyar TL lk27 bir fon aracl yla ihtiyc olan en modern techizt
mubyaa etti. NAEM'de bu amala kurulmu olan lm lboratuvar bugn IAEA
uzmanlar tarafndan gerek personeli ve gerekse donanm dolaysyla bir Center of
Excellence olarak kabl edilmektedir.
*
Bu arada radyasyondan etkilenmi blgelerdeki halkn vcdlarnda bulunabilecek olan muhtemel radyoaktif kaynaklarn ve radyasyon dzeylerinin tesbiti iin
ikisi seyyr, di er ikisi de sbit olmak zere 4 adet en son model Tm Vcd Saym
Sistemi satn alnd ve daha mtevz teknik zelliklere ship bir 5.si de TAEK tarafndan tesis edildi.
*
TAEK ileride Trkiye'yi benzer durumlarde etkisi altna alabilecek radyasyon
bulutlarnn ilerleyi ini otomatik olarak izleyip lebilecek yaygn bir otomatik gzlem ve lm istasyonlarndan olu an Radyasyon Erken-uyar Sistemi A 'nn
27

Ya da o gnlerin ryiciyle 3,5 milyon $.

199

"ernobil Komplosu"

(RESA'nn) kurulmas iin teklif ve yaplabilirlilik etdn Trkiye Radyasyon Gvenli i Komitesi'ne gtrd; destekleyici karar aldrd ve 42 RESA istasyonunun
techztn ihle edip ald. Benim TAEK ba kanl ndan ayrlmamdan sonra 5 sene
kadar cidd bir geli meye mazhar klnmam olan RESA projesi yeni TAEK idresi
syesinde u gnlerde tamamlanmak zeredir.
*
RESA'nn yalnzca nkleer bombalarn ve nkleer santrallerde vuku bulan
radyasyon szntlarnn etkilerini izlemede de il fakat ok daha de i ik hallerde dahi
ola anst etkin bir nlem oldu u 18.02.1993'de bu sistemin RGD'deki merkez
bilgisayarnn Mu la'da havadaki radyasyon dzeyinin do al radyasyon dzeyinin
yakla k 200 misli kadar artt n gstererek alrm vermesiyle ortaya km tr. Yaplan incelemeler sonucu bu alrmn, gerek Mu la'daki konutlarda gerekse Yata an
Termik Santrali'nde yaklan linyitin uranyum filizleri ihtiv etmesi dolaysyla evrede olu an bir radyasyon kirlenmesinin sonucu oldu u tesbit edilmi ve bunun nne
gemek iin gerekli nlemlerin vlilike alnmasna tevessl edilmi tir.
Ki i Ba na Fazladan
Yklenen Radyasyon Dozu
*
ernobil kazsn izleyen bir yl iinde Edirne ve civr ile Do u Karadeniz
Blgesi gibi Trkiye'nin di er yerlerine gre daha fazla radyasyon alm olan (ve bu
sebebden tr de ayrdedici bir nitelik vermek iin kritik dedi imiz) blgelerindeki
vatanda larmza fazladan yklenmi olan radyasyon dozlar ile do rudan do ruya
radyoaktif serpintiye mruz kalmam yrelerdeki vatanda larmza fazladan yklenen radyasyon dozlar TAEK'in Radyasyon Sa l ve Gvenli i Dairesi tarafndan
ve en karamsar de erlendirmeyle tesbit edilmi tir.
*
Buna gre ernobil kazsn izleyen bir yl iinde ki i ba na yklenen fazladan radyasyon dozu olarak: 1) kritik blgelerimizde 59,4 mRem, ve 2) Trkiye genelinde de 50 mRem bulunmu tur. Kez ernobil kazsndan 6 yl getikten sonraya
kadar olan zaman aral nda kritik blgelerimizdeki mterkim doz olarak ki i bana 67 mRem ve Trkiye genelinde de 56 mRem bulunmu tur.
Btn bu dozlar ICRP'nin ve hatt WHO ve ILO'nun normlarna gre fevkalde d k dozlardr. Bu dozlar ernobil kazsndan etkilenmi olan di er Avrupa
lkelerinin dozlaryla kar la trld nda da di er lkelerinkine nazaran da d k
kalmaktadrlar. Mesel sve'de kritik blgelerdeki yllk doz 500 mRem iken bu
Yunanistan'da 380 mRem ve svire'de de 200 mRem'dir. IAEA ve benzeri gibi kurumlarn de erlendirmelerine gre Trkiye, Avrupa'da ernobil kazsndan etkilenme sralamasnda 16. (ve sondan bir evvelki) sradadr. Avrupa'nn tm dahi alnsa
bu radyasyon dozlar insan sa l asndan nemsenecek bir riske sebeb olabilecek
dzeyde bulunmamaktadrlar.
*
Yukardaki doz rakkamlar RGD'nin doz hesaplama felsefesi iinde fevkalde karamsar bir tutumla yaplm olan hesap sonucu ortaya kan, TAEK'in resm
rakkamlardr. Doz hesabnda gd rejimi nemli bir yer tutmaktadr. TAEK-RGD
200

"ernobil Komplosu"

hesaplama ynteminde ki ilerin gd rejimi, alnan her nevi gdnn yllk mikdr
Trkiye ortalamasna gre abartlarak seilmi tir. Mesel ki i ba na yllk et tketiminin Trkiye ortalamas 17 kg iken bu rakkam 40 kg olarak, st-yo urt tketiminin
Trkiye ortalamas 23 kg iken bu rakkam 125 kg, unlu mmuller tketiminin Trkiye
ortalamas 160 kg iken 200 kg, sebze ve meyve tketiminin Trkiye ortalamas 140
kg iken 250 kg ve ay tketimi de 1 kg olarak alnm tr. Aslnda karamsar olmayan
realist verilerden hareket edilirse benim ve NAEM Sa lk Fizi i Blm'nn
biribirimizden ba msz hesaplamalarmza gre ilk yln Trkiye genelindeki ortalama radyasyon dozu iin yalnzca 25 mRem bulunmaktadr. Bu doz OECD Nkleer
Enerji Ajans'nn, raporlarnda, Trkiye iin belirtti i 21 mRem'lik doz ile de tutarldr. RGD'nin resm doz rakkamlar daha karamsar olmakla hat marjn sfra indirmektedir.
Btn bu verilere ra men 1) kim, 2) hangi sfatla ve 3) hangi yasal yetkiyle
Trkiye'de ernobil kazsn izleyen ilk yl iinde ki i ba na fazladan yklenmi olan ortalama radyasyon dozunun bu rakkamlardan ok daha yksek oldu unu yni
Trkiye'nin btn Avrupa lkeleri arasnda bu kazdan etkilenen lkelerden biri oldu unu iddia ediyorsa: 1) bunu do rulayacak olan lm verilerini, 2) bu lm verilerinin gerekli ini ve shhatini, ve kez 3) doz hesabndaki hesap yntemini bilimsel
metod ve deontolojiye uygun olarak vakit geirmeden TAEK Ba kanl 'na takdm
etmek mecbriyetindedir.. E er bunu imdiye kadar yapmam sa ve imdi dahi yapamyorsa bu mcerred iddia, yalnzca, "vehmini hz ilim zannetme maraz"dr,
ba ka bir ey de ildir!
TAEK Radyasyon Konusunda Halk
Ne Oranda Bilgilendirebildi?
ernobil kazs gibi bir nkleer kaznn etkileri ve sonular hakknda halkn
bilgilendirilmesinin nasl olmas, kimler tarafndan yaplmas ve ne trl bir stratejiyle if edilmesi sorunlar bu kaznn etkilerinin snm olmasna ra men devam etmektedir. ernobil kazsndan sonra Avrupa'da Fransa, svire ve Trkiye radyasyon
dzeylerini bunlar yorumlayamyacak olan avma intik l ettirmemek ilkesini benimsemi lerdir. Neticede bu lkede de, halk nezdinde end eler zuhur etmi ise
de, di er lkelerde de i ik vechelerle zuhur etmi oldu u gibi bir panik zuhur etmemi tir. Bununla beraber bu tutumu iddetle ele tirenler de vardr. 11-13 Ocak 1993
de Paris'de OECD Nkleer Enerji Ajans'nn tertiplemi oldu u uluslararas bir bilimsel toplantda bu konu tart lm ve halkn bu gibi hallerde bilgilendirilmesini
teknik elemanlara de il de uzman sa lk personeline brakmann isbetli olaca hussunda bir fikir birli i teesss etmi tir.
Aslna baklacak olursa TAEK olarak bizim de, ernobil kazsnn ykledi i
ve ilk anda g slenip srtlanmas gereken sorumluluklarn altnda kamuoyunu da,
bilim adamlarmz da radyasyon biliminin btn vechelerinde e itecek ne hlimiz,
ne zamanmz ve ne de yasal bir sorumlulu umuz vard. Bunlar olmad gibi bu ayr
uzmanlk dalnn gere ini if edecek bir kadromuz da mevcd de ildi. Benim TAEK

201

"ernobil Komplosu"

Ba kan sfatyla dzenli olarak ajanslara, gazetelere ve TRT'ye verdi im beynatlarn ise kimisi basn tarafndan deforme edilmekte kimisi ise hi yaynlanmamaktayd.
Ayrca TV-1'de A ustos 1986'dan itibren TAEK Ba kan olarak bana uygulanm olan ambargo i imi gle tirmi ve halkm bilgilendirme grevimi uzun sre
engellemi tir. TV-2 kurulduktan sonra ambargonun buraya te mili unutulmu oldu u
iin ben ancak Aralk 1986 ba nda, bu durumu bana hatrlatan Can Okanar'n28 kran borlu oldu um abasyla TV-2'de yarm saatlik bir hasbhl aracl yla Trkiye'yi enforme edebilmek frsatn elde etmi tim.
*
Bununla beraber TAEK Ba kan iken ve daha sonra 1) vermi oldu um konferanslarla, 2) baz gazetelere ve dergilere yazd m mak lelerle, 3) Trkiye Atom
Enerjisi Kurumu Dan ma Kurulu'nun (TAEK-DK'nn) 1986 ve 1992 toplantlarnda
yapt m uzun konu malarla elverdi ince halk bilgilendirme e gayret ettim. Bu arada gerek 1986'da TAEK-DK'daki sz konusu konu mamn kitapk hline getirilen
metni gerekse TAEK tarafndan daha nce bastrlm olan ve radyasyonlarn etkilerini anlatan 2 bro rden de binlercesi parasz olarak da tld. Kez sayn Chit Aral
da siys ki ili i dolaysyla sk sk vermi oldu u beynatlaryla halkn bilgilenmesini sa lad.
*
Btn bu abalara ek olarak bir de TAEK'in Hacettepe niversitesi ile birlikte tertip etti i ve halka ak olan, btn radyasyon lmleri sonularnn da ilk
defa kamuya detaylaryla aklanm oldu u toplanty da unutmamak gerekir.Bu
kadar nemli bir toplant ile btn basndan yalnzca bir gazetenin ve bir de Anadolu
Ajans'nn ilgilenmi olmas olduka arpc ve d ndrcdr. Basn'n: "Radyasyon dzeylerini aklayn!" diye amata koparan kesimi de bana ambargo uygulayan
TRT de bu toplantya en ufak bir ilgi gstermemi lerdir.
*
Her eye ra men ernobil kazs akabinde bir yl zarfnda basnda kan TAEK mahreli (fakat o u gazeteciler tarafndan tahrf edilmi ) haberlerin 600 kadar
gazete kupr ve TRT'de kan haberlerin de 14 haber blteni olu turdu unu, yaynlanan 4 mlkatm (biri 30.04.1986'da, di eri 06-08.05.1986 arasnda bir gn 32.
Gn programnda ve sonuncusu da Aralk 1986'da Can Okanar ile yapt m ve nce
TV-2'de ve bir hafta sonra da TV-1'de yaynlanan mlkat) ile Nuray Ylmaz hanmn TAEK ile i birli i yaparak yapt 260 dakikalk iki blmlk bir diziyi de hatrlatmakta yarar vardr.
58.078 Ton aya Ne Oldu?
6 Nisan 1987 gn TAEK Ba kanl grevinden alndm. Akabinde, hangi
akla hizmettir bilinmez, Devlet i lerinde sreklilik gerekirken, TAEK Radyasyon
Sa l ve Gvenli i Dairesi gibi kurumun al an birimleri tl duruma getirildi.
RGD ksa zamanda da tld: 1) Ba kan kza a alnd, 2) 36 ki ilik kadrosu 6 ya in-

28

Can Okanar, o trihte, TV-2 Haber Mdr Yardmcs idi.

202

"ernobil Komplosu"

dirildi, 3) Daire rutin i lerini bile yapamaz hle getirildi, ve 4) RESA projesi donduruldu.
*
Benim 30 Aralk 1986'da sayn Chit Aral'a, 12.500 Bq/kg'dan yksek aktivite ierdi i iin halka intik l ettipilmesini TAEK olarak sakncal buldu umuz ve gmlerek imh edilmesini nermi oldu umuz 58.078 ton ayla ilgili gizli yazmn
ieri ini Hkmet, Resm Gazetenin 19699 ve 19836 sayl nshalarnda yaynlanan
iki kararnme ile te'yid etti.
Hkmetin 1. kararnmesinin ne rinden 8 gn sonra 27.01.1988 de TAEK
Ba kan Vekili'nin ba kanl nda TAEK Ba kan Teknik Yardmcs ile Mill Gvenlik Kurulu Sekreterli i, Ba bakanlk Hazine ve D Ticret Mste arl , Ba bakanlk
eve Genel Mdrl , i leri Bakanl , Sa lk ve Sosyal Yardm Bakanl , Tarm Orman Ky leri Bakanl , Trkiye Kmr letmeleri, ay-Kur, Mden Tetkik
Arama Enstits ve Etibank'dan temsilcilerin i tirkiyle yaplan bir ad hoc komite
toplantsnda mezkr aylarn gmlerek imh edilmesinde ittifk hsl olmu ve
bunu tevsik eden bir zabt da Ba bakanl a arzedilmi tir.
Ancak, aradan pek az bir zaman getikten sonra zamann TAEK Ba kan Vekili'nin gazetelere vermi oldu u ve birden fazla gazetede yaynlanan beynatlarndaki eli kiler hem aylarca basn me g l atmi ve hem de kamuoyunun dikkatinin
bir kere daha Radyasyonlu Trk aynda odaklanmasna sebeb olmu tur.
Gerekten de a a da takdm etti im baz gazete ba lklarna baklacak olursa, sz konusu radyasyonlu aylarn kibeti hakknda o gne kadar TAEK'de
yaplm olan btn fizibilite ettlerini, btn deneyleri, btn kararlar ve
Hkmet'in o zamanki szcsnn bu aylarn gmlerek imh edilece i yolunda
TBBM'nde iki defa yapt resm beyn da hie sayan TAEK Ba kan Velili'nin alenen izmi oldu u eli kili zigzaglarn Radyasyonlu Trk ay imajnn srekli
vitrinde tutulmasna ne kadar katkda bulunmu oldu u kolayca teslim edilir:
"zmen 45 bin ton radyasyonlu ayn gbre olarak kullanlmasn nerdi. Tarm Orman Ky leri Bakanl Do. zmen'in aylarn orman alanlarnda gbre olarak kullanlmas nerisini reddetti" (CUMHUR YET
6.2.1988)
"zmen:45 bin ton radyasyonlu ay birka yere taksim ederek imh edece iz" (M LL YET, TERCMAN, GNAYDIN 16.2.1988)
"Atom Enerjisi Kurumundan radyasyonlu aya 3 zm: YAKALIM,
GMEL M, SERPEL M.... zmen.... aylarn imhs iin ayr al ma
yaptklarn belirtirken bunlar, gmlme, uslne uygun yakma ya da
gbre olarak ormana serpme eklinde aklad" (M LL YET 13.4.1988)
"zmen: Radyasyonlu aylar Kahramanmara 'a ve Ankara'ya gmme i
d nyoruz" (CUMHUR YET Nisan 1988)
203

"ernobil Komplosu"

"TAEK Ba kan zmen: "Radyasyonlu ay yakma ve gmme tepki alyor.

En iyisi bunlar paketleyip halka bedva da talm. Kimse imeyece i iin
p sorunu kendili inden hallolur" dedi. zmen ayn Keban'a dklmesini de d nyor! (GNE 16.5.1988).
Btn bunlara ve TAEK Ba kanl m esnsnda yaplm olan bunca inceleme ya yaplabilirlik ettlerine ra men, o gnk TAEK Ba kan Vekili bir sre sonra
sz konusu aylarn yaklarak imhsna tevessl etmi ve Rize'de ay fabrikalarnda
bir mddet sreyle bu aylardan bir ksmn yaktrm tr.
Bu yakma i leminin evreyi bilinli olarak radyoaktif kontaminasyona mruz brakmak demek oldu unun idrkiyle, Rize Vlisi sayn mer Bykkent'e yazd m ve aynsn Do u Karadeniz'deki di er btn illerin vlilerine, belediye ba kanlarna ve ilelerin de kaymak m ve belediye ba kanlarna, ve baz milletvekilleri
ile hkmet erknna da gnderdi im 28 Mays 1989 trihli 13 sayfalk uzun bir
mektupta ay yakma i leminin do urabilece i tehlikelere dikkati ekmi tim.
Bu mektubuma gerek Rize vlisi mer Bykkent'in gerekse Rize belediye
ba kan Memi Ali Usta'nn reaksiyonlar son derece uurlu ve olumlu oldu. Vli, yrede TAEK ba kan vekilinin eli kili beyntna ve aylarn yaklma a ba lanmasna
kar olu an ku ku ve tepkiye bir re olabilir d ncesiyle, 20 bilim adamn 8 Haziran 1989 Per embe gn Rize'de ay Enstits'nde kendisinin, belediye ba kannn
ve ay-Kur genel mdrnn de katlmasyla yaplaca n iln etti i bilimsel dan ma toplantsna dvet etti.
Bu toplant iln edilen gnde ve yerde: Prof.Dr. Atill zmen (TAEK Ba kan
Vekili), Prof.Dr. Hasbi Yavuz (Atom Enerjisi Komisyonu yesi, T Nkleer Enerji
Enstits Nkleer Teknoloji Anabilim Dal Ba kan, TAEK eski Ba kan Yardmcs,
Prof.Dr. Atill zalpan (Atom Enerjisi Komisyonu yesi, NAEM eski Mdr),
Prof.Dr. Osman Kadiro lu (Atom Enerjisi Komisyonu yesi, Hacettepe niversitesi
Nkleer Mhendislik Blm retim yesi), Prof.Dr. Ahmet Baylken ( T Nkleer Enerji Enstits retim yesi,, NAEM eski Mdr Yardmcs), Prof.Dr.
Mnir Telatar (Karadeniz niversitesi Tp Fakltesi Dekan), Prof.Dr. Ahmed Yksel zemre (TAEK eski Ba kan), Prof.Dr. Rengin Erdal (19 Mays niv. Tp Fak.
Koruyucu Hekimlik ve Halk Sa l Blm), Prof.Dr. dil Gediko lu ( Karadeniz
niv. Fen-Edebiyat Fak. Fizik Blm), Prof.Dr. Nazmi Turan Okumu o lu (19
Mays niv. Fen-Edebiyat Fak. Fizik Blm), Prof.Dr. Hsn Gkalp (Atatrk
niv. Ziraat Fak. Gd Teknolojisi Blm Ba kan), Prof.Dr. efik Gney (A),
Prof.Dr. Hasan Erdo an (A), Do.Dr. Yusuf Caner (A), Do.Dr. Zeki Ertugay
(A), Yar.Do.Dr. Nazmi Topu (A), Ara .Gr. Sabahattin Nas (A), Ara .Gr.
Recep Boncuko lu (A), r. Gr. Cevdet Bozku (A), Sa lk Bakanl temsilcisi Fiz.Yk.Mh. Ali Ya ar ztrk'n yannda Rize Vlisi'nin, Rize Belediye Ba kan'nn ve ay-Kur Genel Mdr'nn de katlmasyla saat 10.15'den itibren kesintisiz saat 15.30'a kadar srd.

204

"ernobil Komplosu"

Toplanty Vli at. Sonra sz alan TAEK Ba kan Vekili sz konusu radyoaktif aylarn radyoaktik atk de il de sdece p saylmalar gerekti i konusundaki
iddiasn tekrarlad. Bu iddia tasvib grmedi. Toplantdaki pekok bilim adam bu
aylarn toplamnn d k dzeyli radyoaktif atk oldu unu ve bunlara zorki bir isim takmakla bunlarn mhiyetinin de i emeyece ini bilimsel kantlaryla ortaya
koydular.
Bunun zerine TAEK Ba kan Vekili bu aylarn yaklmasnda hibir saknca
olmad n iddia etti. Heyetteki pekok bilim adam bu iddiann gerek ve isbetli
bir yan olmad na de inerek u husslara dikkati ektiler:
1)

2)
3)

4)
5)

6)

7)

aylarn yaklmasyla bacalardan kacak olan nemli mikdardaki radyoaktif madde Rize ve civrn radyoaktif kirlenmeye u ratacaktr.
Bylesine ird bir ekilde olu turulacak olan radyoaktif kirlenmenin
savunulacak ne bilimsel, ne shh ve ne de ahlk bir yn vardr!
Bu bile bile, isteye dileye sebeb olunacak olan radyoaktif kirlenme evre halknn sa l n bozmakla kalmayacak, ayn zamanda yre halknn kanser insidansn da arttracaktr.
aylarn yaklmas senelerce srecek; bu sre iinde bu, hem yre halknn psikolojisi zerinde huzur bozucu srekli bir etki yapacak hem
Radyasyonlu Trk ay grntsn srekli afi e edecek ve hem de
ayn d pazarlara sevkini, imdiye kadar oldu u gibi olumsuz bir biimde etkileyecektir!
aylarn yaklmasyla geriye kalacak, zgl aktivitesi daha yksek olan
radyoaktif kln yol edilmesi de ayr ve ok daha etrefil bir radyoaktif
atk problemi te kil edecektir.
Yre halk, imdiden, aylarn yaklmasna kesinlikle kar dr. Bilimsel
kantlara ve yre halknn tepkisine ra men bu aylarn yaklmasnda
srar edenler bu olayn sebeb oldu u ve olaca tepkileri ve kaznmakta
oldu u siys boyutlarn da bunlarn do al sonularn da oturup inceden inceye d nmelidirler!
Bilim adamlarnn nemli bir kesiti ve yre halk aylarn, btn bilimsel olumsuz kantlara ve halkn tepkisine ra men, srarla yaklmak istenilmesinin: A) hangi gyeye, ve B) kimlere hizmet edece ini anlayamadklarn dile getirmi lerdir.
58.078 ton radyasyonlu ay yakmak iin 250.000 tondan fazla linyit
gerekecektir. Bunun yanmasyla havaya salnacak olan binlerce ton
hidrojen slfr, senenin 320 gn ya murlu geen Rize'de, asit ya murlarna dn ecek ve btn Rize'yi ve ekinleri peri an edecek olan
ayr ve byk boyutlu bir ba ka trden evre kirlenmesine yol aacaktr.

Btn bu tart malar sonunda toplantya katlan 20 ki iden 19'u: "ay-Kur

depolarnda koruma altnda tutulan radyoaktif atk mhiyetindeki aylarn ncelikle bulunduklar alan ve meknlarda muhfazasna devam edilmesi, bu arada
alan ve artlar msait fabrika sahalarna vey msait kamu alanlarna tedbirleri
205

"ernobil Komplosu"

alnmak sretiyle a amal biimde gmlmelerinin isbetli olaca n" ifde eden
bir karar imzlayp Vli ile Belediye Ba kan'na sundular.
TAEK Ba kan Vekili ise: "aylar her eye ra men yakmaya devm edeceini" beyn ederek bu karara imz koymak istemedi, ve karar imzlamad.
Bugn bu aylarn nemli bir ksmnn uslne gre gmlm ve evreye
hibir zarar vermedikleri de tesbit edilmi bulunmaktadr. Ancak depolarda sz konusu aylardan gmlmeyi bekleyen 14.000 ton ay kalm oldu u bugnk ayKur Genel Mdr Tuncer Ergven'in 03.02.1993'de Karadeniz niversitesi'nin tertipledi i Do u Karadeniz'de Radyasyonun Etkileri panelindeki beynndan anla lmaktadr. Ancak, Tuncer Ergven bu aylarn Almanlarn kendisine teklif ettikleri
bir ay yakma fabrikas(?!) kuruldu unda yaklarak yok edilece ini de beyn etmi tir. Ben panelist olarak kendisini: 1) sz konusu aylarn gmlerek imhs yolunda
gerek TAEK'in, 2) gerek TBMM'nde de zamann Hkmet szcs tarafndan aklanm oldu u gibi Hkmetin, 3) gerekse Rize Vlili inin te'yd kararlar bulunduu; kendisinin yasal olarak bu konudaki kararlar de i tirme e de bu konuda karar
alma a da yetkili olmad ve byle bir te ebbsn altndan kalkmasnn da asl
mmkn olamyaca husslarnda uyardmsa da kendisinin buna reaksiyonu: "Ben
yakaym da siz grn!" gibi, olgun ve yasalara saygl bir brokrattan beklenmeyecek
kadar ola and bir reaksiyon oldu. ay-Kur Genel Mdrnn paneli izleyenlerin
de tank olduklar reaksiyonu altndaki mesnedsiz inadnn: 1) Radyasyonlu Trk
ay imajn epeyi bir mddet daha vitrinde tutaca n, 2) pahal ve bu aylar yakmaktan ba ka bir i e yaramayacak bir ay yakma fabrikasnn(?!) kurulmasyla vergi
mkelleflerinin cebinden fuzl bir israfa vesle olaca n, 3) Rize ve havlisini, e er
zel ve ok pahal bir filtre sistemi kullanlmaz ise, ird bir kontaminasyona mruz
brakaca n, ve 4) yanm ay kllerinin gmmekten ba ka hibir resi olmayan ikinci bir i leme tb tutulmasnn da nne geemeyece ini; ve binenaleyh, eninde
sonunda bunlar gmmek zarr oldu una gre de, i in ba nda aylar yakmadan
gmmenin en isbetli yol oldu unu btn idrk, fehmet ve temyz shibi yetkililerin dikkatine arz etmek isterim.
Hmilelikte Radyasyon
ICRP hmilelik esnsnda alnabilecek maksimum toplam radyasyon dozu
mikdarn, 1965'de ve 1978'de ald kararlarla, 2 Rem = 2.000 mRem olarak belirlemi tir. ICRP bu kararn o gnden bugne kadar, di er kararlar iin de oldu u gibi
pekok kere revizyona tb tutmasna ra men 1991'e kadar, yni ernobil kazsndan
5 yl sonraya kadar, de i tirme e lzum grmemi tir. Trkiye'de ernobil kazsn
izleyen bir yl iinde bir ki inin fazladan alm oldu u radyasyon dozunun Edirne ve
Do u Karadeniz gibi kritik blgelerde 59,4 mRem ve Trkiye genelinde ise 50
mRem (elli milirem, yni ICRP'nin hmilelikte alnmasna msaade etti i radyasyon
dozunun 1/40') civrnda oldu u gz nnde tutulacak olursa hmileleri bo ubo una
(ya da ister madd isterse siys kar u runa) evhamlandrm olanlarn hem madd
ve hem de mnev ne denli bir vebl altnda kalm olduklar daha da iyi anla lacaktr.
206

"ernobil Komplosu"

Bugn, ancak ok yksek radyasyon dozlarnn alnd ve artlar iyice izole

edilmi olan ok istisna kritik vakalar hri olamak zere, bir hmile kadnn dourdu u ocu un sakatl n, bir sebeb-sonu ili kisi iinde do rudan do ruya, alnan radyasyon dozuna ba lamak ilmen mmkn de ildir. nk alak dzeydeki
radyasyon dozlar sz konusu oldu unda, ceninin radyasyon alm oldu unu kantlayan hibir spesifik emre ve raz olu mamaktadr. Yksek radyasyon dozlarnda ise
ortaya kromozom bozulmalar kabilmektedir. Ama bunlar da, ayn bozulmalarn
ba ka etkenler tarafndan da hsl edilebilmeleri olgusu dolaysyla, tek ve kesin bir
biimde radyasyon etkisine dellet eden spesifik bir gsterge olmadklarndan cenindeki sakatl n asl sebebi kesin olarak belirlenememektedir.
Kanser Riski
"Radiation Risks and Radiation Protection at CRNL/Editor: D.K. Myers,
AECL - 9181, Jan. 1986" dokmanna dayanarak NAEM Nkleer Mhendislik Blm Ba kan ve bir risk analizi uzman olan Dr . Ulvi Adalo lu'nun nsan ve Kinat dergisinin Mays 1988 nshasndaki bir yazsnda Kuzey Amerika halk iin yaplm olan bir risk analizinin sonular sunulmaktadr.
Buna gre yalnzca 1 Rem = 1.000 mRem'lik bir radyasyon dozuna mruz kalan bir insann nndeki 50 yl iinde, bu ald doz sebebiyle, kanser olup lmesi
ihtimli:
1)
2)
3)
4)
5)

3 paket sigara imenin kansere yol amas,

Bisikletle 700 km yol kateden bir kimsenin yolun sonunda bir kazya
kurban gitmesi,
Otomobille 10.000 km yol kateden bir insann yolun sonunda bir kazya
kurban gitmesi,
Bir i inin bir fabrikada 18 aylk bir al ma sonunda i kazs sebebiyle
lmesi, ve
Bir in aat amelesinin bir in aatta 4 ay al tktan sonra bir i kazsnda
lmesi

ihtimallerinden birine e it olmaktadr.

Demek ki Kuzey Amerika halkndan birisi ernobil kazs dolaysyla bir
ylda Trkiye'de ki i ba na d en fazladan 50 mRem kadar bir radyasyon alm olsa
bunun, nndeki 50 yl iinde kendisinde bir kanser hsl ederek bu yzden lmne yol amas ihtimli:

Hayatnda yalnzca stste sigara imi olan bir kimsenin srf bu

sebebden tr nndeki 50 yl iinde akci er kanserinden lmesi,
Bir kimsenin bisikletle 14.000 km katettikten sonra bir kazya kurban giderek lmesi,

207

"ernobil Komplosu"

Bir kimsenin otomobille 200.000 km katettikten sonra bir kazya kurban giderek lmesi,
Bir i inin bir fabrikada 30 yl al tktan sonra bir i bir kazsna kurban giderek lmesi, ve
Bir in aat i isinin bir in aatta 80 ay al tktan sonra bir i bir kazsna kurban giderek lmesi,
ihtimallerinden birine e it olacaktr.
ernobil kazsnn Trk insanna fazladan yklemi oldu u ortalama radyasyon dozu dolaysyla ferd lmcl kanser riski NAEM Sa lk Fizi i Blm uzmanlarndan Dr. Hasan Alkan'n yapt hesaplara gre:
0,000.000.170/yl =1,7.10-7/yl
kadardr (Bk. Dr. Hasan Alkan: ernobil Nkleer Reaktr Kazsnn Trk Toplumunda Yaratabilece i Radyolojik Sonularn Ara trlmas).
Oysa do al radyasyon dolaysyla ki iye yklenen lmcl kanser riski yalnzca 0,000.1/yl = 1,4.10-4/yl'dr; bu de er ayn zamanda yksek gvenlik standartlarna ship meslek gruplarnn da ki iye ykledi i lm riski kadardr. Buna
kar lk trafik kazlarnn ki iye ykledi i 0,000.140/yl = 1,4.10-4/yl'lk lm riski
ise ernobil kazsnn Trkiye'de ki iye ykledi i lm riskinden yakla k 1000
misli daha yksektir!
ICRP'nin ICRP-60 sayl yaynna gre beklenmedik bir olaydan kaynaklanan
riskler, e er gnlk hayatta kar la lan ve kolayca kabl edilen risklerden kk vey bunlara e it iseler ya da yksek gvenlik standartlarna ship meslek gruplarnn
haiz oldu u lm riskinden 10 kere daha kk iseler kabl edilebilir riskler snfna
girmektedirler. Buna gre ve ernobil kazsnn Trk insanna yklemi oldu u risk
yksek gvenlik standartlarna ship meslek gruplarnn haiz oldu u riskden yakla k
1000 kere daha kk oldu undan kabl edilebilen ve zel tedbir gerektirmeyen bir
risktir.
Bu durum kar snda ilgililerin, ernobil kazs ile u ra acak yerde, kymetli
zamanlarn:1) lmcl riskleri bu kaznn riskinden onbinlerce defa daha yksek
olan hava kirlili inin azaltlmas, 2) kez ayn risk grubuna giren Belediye otobslerinin yarsz motorlar dolaysyla egzoslarndan kustuklar kanserijen gazlarn nlenmesi, 3) lmcl riski ernobil kazsnnkinden bin kere yksek olan ve A) kt
e itim, B) kt sinyalizasyon, ve C) kt uygulamalar yznden gerek bir felket
hlini alan, o u kere de trafik terr diye isimlendirilen trafik trajedisinin sone erdirilmesi gibi gerekten de hayat sorunlar iin sarfetmeleri daha uygun olmaz myd?
Trkiye'de Kanser Vakalar Artyor Mu?

208

"ernobil Komplosu"

Trk insannn ernobil kazs dolaysyla kazy izleyen bir yl iinde fazladan alm oldu u ortalama radyasyon dozu 50 mRem (milirem), ve Edirne ile Do u
Karadeniz gibi kritik blgelerde ald doz ise 59,4 mRem'dir. Bu mikdarlardaki radyasyon dozlar:
1)
2)
3)

Yakla k 90 kg'luk bir insann bir g s rntgeni ektirirken bir kerede

ald radyasyon dozu mertebesindedir.
Bir tiroid guddesindeki bozuklu un te hisi iin guvatr muayenesinde
hastaya bir defada verilien I-131'in btn vcda ykledi i radyasyon
dozunun yakla k 1400 de biri kadardr.
stanbul'da ya ayan bir kimsenin bir ylda do al radyasyon kaynaklarndan ald radyasyon dozu 66 mRem, Erzurum'daki bir kimseninki 175
mRem ve Sivrihisar'daki bir kimseninki ise 374 mRem'dir. Yni Erzurum'da ya ayan bir kimsenin korunmas mmkn olmayan do al kaynaklardan bir ylda ald radyasyon dozu ile stanbul'da ya ayan bir
kimseninki arasnda bulunan 109 mrem'lik radyasyon dozu fark,
ernobil kazs dolaysyla Trk insannn fazladan alm oldu u ortalama yllk 50 mrem'lik radyasyon dozunun 2 mislinden fazladr.

E er, radyasyon ilmine vkf olmayp da vehimlerini gerek ve de ilim zanneden baz kimselerin iddia ettikleri gibi, bir ylda alnan 50 mRem kadar fazladan
bir radyasyon dozu btn hmilelerde d k yapsayd, yhut da sakat ocuk doumuna sebeb olsayd, veyhut da kanser zuhuruna yol asayd yzyllardanberi
btn Erzurumlularn ya da Sivrihisarllarn hepsinin de hi do mam , ya sakat
ya da kanserli olmas gerekmez miydi? Kald ki yukarda da sz edilmi oldu u gibi, ICRP'ye gre bir kadnn hmileli i sresince hibir riske mruz kalmakszn alabilece i msaade edilmi en st radyasyon snr 1991'e kadar 2 Rem = 2.000 mrem,
yni ernobil kazsnn Trk insanna bir ylda yklemi oldu u fazladan radyasyon
dozundan tam 40 misli daha fazladr! ICRP bugn hmile kadnlar iin bu normu ilk
ay iin 500 mRem ve di er sekiz ay toplam iin de 200 mRem olarak tavsiye etmi tir. Ancak Avrupa lkeleri mevzuatlarnda henz bu ynde bir tashihe gitmedikleri
gibi bu kararn ICRP tarafndan yeniden incelenmesini de taleb etmi lerdir.
ernobil kazsna kadar Trkiye'de ancak birka merkezde kanser istatistikleri tutulmakta, ve bunlar da Trkiye'de bir ylda lenlerin % 5 il % 12'sinin kanser
sebebiyle lmekte oldu una i ret etmekteydiler.
ernobil kazsndan sonra hem Sa lk ve Sosyal Yardm Bakanl 'nda, hem
Tp Faklteleri'mizde, hem hastahnelerimizde ve hem de hekimlerimizde kanser
konusunda byk bir bilinlenme zuhur etti. Bunu ernobil kazsnn etkilerinin gerekten de olumlu bir yan olarak kabl etmek gerekir. Bu syede Trkiye'de kanser
istatistikleri daha ok sayda merkezde ve daha cidd bir ekilde tutulmaya ve, hepsinden de daha nemlisi, cidd kanser taramalar yaplmaya ba land.
Bunun sonucu olarak da kaytlara geen kanserden-dolay-lm-vakalarnn
says artmaya ba lad. Bu art , i in knhn fehmedemeyen kimselerce, kanser va209

"ernobil Komplosu"

kalarnda ernobil kazsndan sonra ve bu kaznn sebeblerine do rudan do ruya

ba l olan reel bir art de il yalnzca kayda geen vakalarn saysndaki art tr.
Bu say, Dny kanser mortalitesi ortalamas olan %22 civrna ula ncaya
kadar artmaya devm edecektir. Gerisi ise, yni Trkiye'deki kanser vakas saysndaki art n ernobil kazsndan sonra alnan gdlardaki radyasyondan dolay olduu iddias ise gere e uymayan bir vehmin ifdesidir!
Lsemili ocuklarn oranndaki art iddasna gelince Hacettepe niversitesi,
Karadeniz niversitesi, Trakya niversitesi Tp Fakltelerinin aklamalarna gre
ve kez stanbul niversitesi'nden konuyla ilgili pekok bilim adamnn panellerde
ve yazl ve grntl basndaki aklamalarna gre : Trkiye'de lsemili ocuk vakalarnn orannda bir art gzlenmemektedir. Bu sonu Uluslararas Kanserle Sava Birli i ve Yunan Kanser Cemiyetinin WHO'nun i birli iyle 6-8 Aralk 1991'de
Atina'da yaplan ve ernobil Kazsnn Uzun Vdeli Etkilerine tahss edilmi olan
bir uluslaras toplantda Finlandiya adna sunulan tebli in ieri i ile de de tutarldr.
Nitekim ernobil kazs sonucu Finlandiya'da 1980 il 1990 yllar arasnda lsemi
orannda briz bir d gzlenmi tir.
imdi Trkiye'deki duruma bakacak olursak, lsemi ve di er kanser trlerinin
istatistiklerinin tutuldu u merkez birim Sa lk Bakanl 'nn bnyesindeki Kanserle
Sava Dairesidir. Bu dairenin mstf ba kan Prof.Dr. Nazmi Bilir'in TAEK Ba kanl 'nn 29 Aralk 1992 trih ve 4064 sayl talebine Bakan Adna vermi oldu u
11 Ocak 1993 trih ve B100KSD00000007/5010/0008 sayl resm cevabna ekli
T.C. Sa lk Bakanl Kanser Kayt Merkezine Sa lk Kurulu larndan Bildirimi
Yaplan Kanser Olgularnn Do u Karadeniz lleri Ve Edirne'de Lsemi Says Ve
Bu llerde Toplam Kanser Olgular ba lkl istatistik bilgileri ieren cetveli:
LLER
Ordu:

Lsemi
Toplam

Trabzon: Lsemi
Toplam
Giresun:

Lsemi
Toplam

Rize:

Lsemi
Toplam

Artvin:

Lsemi
Toplam

Edirne:

Lsemi
Toplam

1989

1990

1991

1992 (on aylk)

(7)
159
(10)
442
(5)
177
(2)
91
65
(9)
249

232
425
216
180
62
317

(11)
286
(11)
499
(3)
255
(9)
178
(1)
144
(10)
317

(1)
104
(4)
389
(3)
58
(1)
48
56
(3)
123

eklindedir. Sayn Sa lk Bakan'nn ise bu istatistiklerden habersiz grnmesi en azndan d nlme e de er bir husstur.
SONU
210

"ernobil Komplosu"

Trkiye Atom Enerjisi Kurumu'nun, ernobil kazs Dny kamuoyuna aklandktan sonra, alm oldu u nlemlerin bir ksmn bu aklamamn * i retli paragraflarnda takdm etmi bulunuyorum.
nsaf, vicdan, idrk, fehmet, temyz ve adlet shibi hi kimse Trkiye Atom Enerjisi Kurumu'nun (ve kez Trkiye Radyasyon Gvenli i Komitesi'nin de)
ernobil kazsnn akabinde, ve benim 6 Nisan 1987'de grevden alnd m trihe
kadar:
1)

Sr'atli ve mdebbir bir biimde hareket etmemi , atmosfere yaylan ve

yere intik l eden radyoaktif serpintileri zamannda tesbit etmemi , grevlerini ve sorumluluklarn savsaklam oldu unu,
2) Bilgisizce davranm oldu unu,
3) Radyasyonu halktan gizlemi oldu unu,
4) Gerekli nlemleri almam oldu unu,
5) Trk halknn tketti i gd maddelerinde, AT'nin kendi lkelerinde tketilen gd maddeleri iin kabl etmi oldu u maksimum msaade edilebilir radyasyon dzeylerinden daha yksek radyasyon dzeylerinin bulunmasn prensip ittihaz etmi oldu unu,
6) Gdlardaki radyasyon dzeylerini kontrol etmek ve vaz edilen normlar
a anlar halka intik l ettirmemek husslarnda hibir ey yapmam , hibir nlem almam oldu unu,
7) Gerek Trkiye halkna gerekse Trkiye'den ttn, fndk ve ay ithl eden lkelerin halklarna ICRP, WHO, FAO, ILO, IAEA gibi kurumlarn
trettikleri radyasyon dzeyi normlarnn stnde radyasyon ieren rnler intik l ettirerek insanlk suu i lemi oldu unu,
8) Trk halkn radyasyon konusunda bilgisiz brakmak iin kln bile kprdatmam oldu unu,
9) e itli basklara boyun e mi ; radyasyon dzeylerini ve dozlarn bu
basklar sonucu d k gstermi oldu unu,
10) Trkiye'nin ernobil kazs dolaysyla ald nlemleri uluslararas bilimsel kurulu lar nezdinde ve bilimsel toplantlarda tart mak zere
TAEK'deki radyasyon uzmanlarndan bir blmnn grevlendirilmeleri
iin yakla k 75.000,-$ lk bir harcama yapmam oldu unu,
11) Kurumun ithl ve ihrc edilen gd maddelerinin, mill ekonomiye engel
olmayacak biimde sr'atle spektroskopik analizinin yaplabilmesini temin etmek zere techzatlanmaya gitmemi oldu unu ve bu i iin bte
d imknlardan 2,4 milyar (bugnn yni ubat 1993'n parasyla yakla k 25 milyar) TL29 temin etmemi oldu unu,
12) Radyasyondan etkilenmi blgelerdeki halkn vcdunda bulunmas
muhtemel radyasyon kaynaklarnn cinsini ve radyasyon dzeyini lmek amacyla bir stanbul'da ekmece Nkleer Ara trma ve E itim
29

Ya da o gnlerin ryiciyle yakla k 3,5 milyon dolar.

211

"ernobil Komplosu"

13)
14)
15)

16)
17)
18)
19)

Merkezi'ne, di eri Ankara Nkleer Ara trma VE E itim Merkezi'ne kurulmak ve bir TIR kamyonuna monte edilmi ikisi de seyyar lboratuvar
hlinde Trkiye'yi taramak zere 4 adet en son model tm vcd saycs
mubyaa etmemi , ve daha mtevz teknik imknlara ship bir 5. sini
de kendi imknlaryla in edip de NAEM'de hizmete sokmam olduunu,
2690 sayl k nnun TAEK'e tanmd sorumluluklardan kam olduunu ve bu k nnda kendisine verilmi yetkileri sonuna kadar kullanmam ve hatt ba kalarna devretmi oldu unu,
Ya da yetkilerini ktye kullanm oldu unu,
Kendi dallarnda uzman olabilmekle birlikte ernobil kazsnn Trkiye'de yol at kontaminasyonun her vechesinde yeterli bilgisi olmayanlarn basnda ve di er mahfellerde a a vurup dile getirmi oldklar
vehimlerini ve zrvalarn Kurum'un i lerinde hccet, beyyine, delil ve
hz bilimsel gerek kabl etmi oldu unu,
Diryetsiz, mtereddid, korkak hareket etmi ; dedikodulardan ve zrvalardan etkilenerek durmadan tavr ve karar de i tirmi oldu unu,
Btn faaliyetlerini ilm erevede yrtmedi ini ve ilim ahlkna nem
vermedi ini,
Grevlerini bir yana brakarak basn ile fuzl bir polemi e ve ksr bir
cidlle me e girmeyi ye lemi oldu unu,
retecek yerde ov yapm oldu unu,

ve kez Trk halkna yklenen radyasyon dozu sebebiyle:

20)
21)
22)

Hmilelerin nesiller boyu hep sakat ocuk do uracaklarn,

Kanser vakalarnn orannn artt n,
Lsemili ocuklarn orannn artt n,

asl ve kat' iddia edemez; bu yndeki her iddia ya da telmih Trkiye'nin bu mmtaz bilimsel kurulu una ve ernobil kazs akabinde ilimle, vicdanla, nefis fergatiyle, stn grev bilinci ve hizmet a kyla bu Kurum'da al m ve al makta olan bunca uzmana ve di er destek personeline haksz, hukuksuz, ahlk d , chilce bir bhtandr.
Trkiye Atom Enerjisi Kurumu Ba kan iken bilimsel ve ahlk prensiplerimden hibir dn vermeksizin, k nnlarn bana verdi i yetkileri sonuna kadar lkenin
hayrna diryet ve selbetle, adlet ve ihsnla kullanm ve grevimi de bihakkn if
etmi olmamn bana bah etti i vicdn huzur ve kanaat-i kmileyle, Trkiye Atom
Enerjisi Kurumu'na ve onun mstesn bir grev bilinciyle mcehhez fergatkr
personeline yaplm ve yaplacak olan: 1) cehlete, vey 2) evhma, veyhut da 3)
art niyete dayanan btn bu kabil bhtnlar kesinlikle reddediyor ve knyorum.
Son olarak da Sa lk ve Sosyal Yardm Bakan sayn Yldrm Aktuna'nn
"Halkn yedi i fnd n ve iti i ayn zerilerine ka gramdan fazla yenildi i vey
ka bardaktan fazla iildi i takdrde zararl olduklarnn yazlmam oldu u" hak212

"ernobil Komplosu"

knda bir TV programnda ileri srm oldu u ele tirinin mesnetsizli ine de inmek
istiyorum.
Trkiye Radyasyon Gvenli i Komitesi Ba kan ve zamann Sanyi ve Ticret Bakan sayn Chit Aral'n emriyle Trkiye'de i tketime arz olunan fndklar
600 Bq/kg'dan yksek bir aktivite ihtiv etmemi lerdir. 600 Bq/kg'lk bir aktivitedeki
fnd n radyasyon sa l asndan zarar verebilmesi iin bir kimsenin ICRP standardna gre ylda 6.700 kg'dan fazla ve WHO standardna gre de ylda 670
kg'dan fazla yemesi gereklidir. Oysa Trkiye'de ki i ba na d en yllk fndk tketimi 100 gram mertebesindedir.
Kez bir insann 12.500 Bq/kg'lk kuru aydan hareketle hazrlanan demden
radyasyon sa l asndan zarar grebilmesi iin ICRP normuna gre bir yl boyunca her gn 2 gaz tenekesi yni 34 litre (Dikkat! ay de il!) dem imesi gereklidir. 3.000 Bq/kg'lk kuru aydan hazrlanan demden radyasyon sa l asndan zarar grebilmesi iin ise, gene ICRP normuna gre, bir yl boyunca her gn yakla k 8
gaz tenekesi kadar yni 136 litre dem imesi gereklidir. E er her eye ra men
ICRP'nin de il de WHO'nun normlar uygulanmak istenirse bu rakkamlar 10 ile
blmek gereklidir.
Bu bakmdan sayn Bakan'n ele tirisinin ieri i bilimsel ve pratik alardan mesnedsiz ve muhldir. Bu, Radyasyon etkisi altnda kalm olan di er lkelerde de uygulanmam tr. ernobil kazs dolaysyla Trkiye genelinde ki i ba na bir
ylda fazladan alnan radyasyon dozu 50 mRem'dir. Bu doz hibir ekstra tedbir almay gerektirmeyecek kadar kk bir dozdur! Buna ra men sayn Bakan ille de :
"Bunlarn fndklara ve aylara yazlmas gerekirdi" derse, o zaman sayn Sa lk Bakan'na syanbul'daki bir hastahneden Erzurum ya da Sivrihisar'daki bir hastahneye
tyin etti i bir sa lk grevlisine acaba daha yksek dzeyde bir radyasyon blgesine gitti ini ve bu i'tibrla da kendi kendine nlem almas(!) iin kendisinin, Bakanlk tarafndan, rutin olarak uyarlp uyarlmad nn sorulmas gerekir. Zir stanbul'da bir ylda do al kaynaklardan yni yerin altndaki radyoaktif minerallerden,
radon gazndan ve kozmik nlardan alnan 66 mRem'lik do al radyasyon dozuna
kar lk bu, Erzurum'da 175 mRem'e yni ernobil kazsnn Trk insanna bir ylda
ykledi i dozdan 3,5 misline ve yllk do al radyasyon dzeyi 374 mRem olan Sivrihisar'da ise bu 7,5 misline kmaktadr. Sayn Sa lk Bakan bir ehirden bir ba kasna atad her personele atand ehirdeki do al radyasyondan korunmas iin gerekli grd nlemleri kendisine hangi sebeblerden tr bildirmiyor ve bu hussta
onu uyarmyorsa, TAEK de ayn sebeblerden tr fndk ve aylarn zerine byle
bir kaz koyma a gerek grmemistir. Zra ernobil kazs dolaysyla yklenilmi
olan risk, bir hekimin sranbul'dan Erzurum'a ya da Sivrihisar'a atanmasyla radyasyon dolaysyla altna girdi i riskin sdece binde biri kadardr!
drk, fehmet, temyz, ilim, temkin ve de tedbir shibleri iin bu misl herhangi ba ka bir aklama gerektirmeyecek kadar beli dir.
Sayglarmla arz ederim.
213

"ernobil Komplosu"

( mz)

(21 ubat 1993)

Prof.Dr. Ahmed Yksel ZEMRE

TAEK Dan ma Kurulu yesi ve
TAEK eski Ba kan

***

214

"ernobil Komplosu"

IE2
52
/2 "8
7"2

E
"

T.B.M.M.

7"2
72E

8
2"
" "

"
8
/

8 8
(S. Says : 455)

" stanbul Milletvekili Algan Hacalo lu Ve 12 Arkada nn, ernobil Faciasnn

Trkiye'deki Etkilerini Ara trmak Ve Halk Aydnlatmak; S.H.P. Grubu Adna Grup Ba kanvekilleri el Milletvekili Aydn Gven Grkan ve stenbul Milletvekili Ercan Karaka 'n, ernobil Faciasyla lgili Gereklerin ve Sorumlularnn Ortaya karlmas ve Alnmas Gerekli Tedbirleri Tesbit Etmek; Ordu
Milletvekili Refaiddin ahin ve 24 Arkada nn, ernobil Faciasnn Trkiye'deki Etkilerini Ara trmak; Kocaeli Milletvekili evket Kazn ve 12 Arkada nn, ernobil Faciasnn Verdi i Zararlarn Tesbiti le Giderilmesi in Alnacak nlemleri Belirlemek Amacyla Anayasann 98 inci, tz n 102 ve 103
nc Maddeleri Uyarnca Bir Meclis Ara trmas Almasna li kin nergeleri
Ve (10/77, 78, 82, 84) Esas Numaral Meclis Ara trmas Komisyonu Raporu" 8
punto ile baslm olup toplam 103 sayfadr. TBMM'nde oybirli i ile kabl edilmi
olan bu raporun 90-92. sayfalarnda yer alan SONULAR ve GELECE E L K N
NER LER BLMLER a a ya karl-m tr:
SONULAR:
Komisyonumuzca, 26 Nisan 1986 gn meydana gelen ernobil Nkleer
Santral Kazsyla ilgili btn bilgi ve belgelerin ve ayrca ilgili kurulu olan TAEK
ve Trkiye Radyasyon Gvenli i Komitesi tarafndan yaplan lm alnan nlemlerin detayl bir ekildee incelenmesi sonucunda; kaznn ortaya kard tehlike durumu srasnda alnm tedbirler, yaplm faaliyetler ve sonular zet olarak yledir:
1. lkemizin nkleer enerji politikasnn gemi hkmetlerce belirlenmemi
olmas ve bu do rultuda nkleer enerji retimine geilmemi olmas nedeniyle, ernobil facias meydana geldi inde; bir nkleer kaz durumunda uygulanmak zere
hazrlanm Tehlike Durumu Plan ve Tehlike Durumu Organizasyonu mevcut de ildi.
Olayn ekonomik ve siyasal boyutlar kaznmas nedeniyle Ba bakanl n tlimatlar ile 26 Mays 1986 trihinde Trkiye Radysyon Gvenli i Komitesi kurulmu tur.
2. Silahl Kuvvetler, mlk amirlikler ve ilgili bajkanlklarla gerekli her trl
i birli i sa lanm tr.
215

"ernobil Komplosu"

3. e itli yrelerde:

Havada aktivite lmleri,

Toprakta aktivite lmleri,
Denizlerde aktivite lmleri,
Her trl gd maddelerinde aktivite lmleri,
thl ve ihrc gd maddelerinde aktivite lmleri,
De i ik endikatr maddelerde reaktivite lmleri,
Halk iin btn vcd lmleri,

yaplm tr. Ancak, ernobil tecrbesinin btn dnyada oldu u gibi lkemizde de
ilk kez ya anmas, mevcut insangc ve cihaz potansiyelinin yetersiz olmas gibi nedenlerle radyasyon ve radyoaktif kirlenme dzeyinin belirlenmesinde ve llmesinde yetersizlikler olmu tur. Mevcut olanaklarla kaznn etkileri hafifletilmeye al lm tr.
4. TAEK tarafndan halkn radyasyondan korunmasna ynelik nerilen tedbirler, mlk ve idr amirlikler kanalyla alnm , halk uyarlm , tehlikeler ve alacaklar tedbirler duyurulmu tur. Ancak mevcd olanaklarn snrl olmas nedeniyle
hkmetin nlemleri Trakya'da uygulamaya girerken Do u Karadeniz'de yetersiz
kalm tr. zellikle bu blge insanna radyoaktif kirlenmenin boyutu ve muhtemel
tehlikeleri konusunda yeterli bilgi ak sa lanamam tr.
5. Komisyonumuzca yaplan tm incelemeler ve de erlendirmeler sonucunda,
llen aktiviteler ve Trk insannn genel gd al kanlklar gz nne alnarak i
ve d radyasyonlarla toplumun bir ferdinin maruz kald hesaplanan radyasyon dozu de erinin genellikle Avrupa lkeleri insanlarnn ald dozlardan daha d k oldu u tespit edilmi ve ayrca sa lk otoritelerince bu dozlar nedeniyle kanser vakalarnda ve genetik hastalklarda herhangi bir art oldu una dair bir bulguya rastlanmad ifde edilmi tir.
Dolaysyla, ilgili kurum tarafndan yaplan doz hesaplarnn sonular; niversitelerimizin ve Sa lk Bakanl nn bilimsel kurul raporlarnda belirtilen husslarla do rulanmaktadr.
6. En ok kirlenmeye mruz kalan ve o unlukla yerle im blgesi olmayan
kk baz noktasal alanlarda en ktmser kriterlere gre yaplan de erlendirmeler
sonucunda; mruz kalnabilecek radyasyon dozu halk iin msaade edilen yllk e de er doz snrna yakla maktadr.
Szkonusu bu noktasal alanlarda ya ad varsaylan kk bir grubun lke
ortalamasna gre yksek (yakla k 500 milirem) doz ald tahmn edilse bile, yine
ara trma ve de erlendirmeler sonucunda; bu blge insanlarnn Trkiye'nin
1986'daki toplam nfsu iin tahmn edilen kanser vakalar ve genetik kusur tahrbat
saylarnn, ba ka kaynaklardan ortaya kmas muhtemel ayn tipteki tahrbatlara k216

"ernobil Komplosu"

yasla ok kk oldu u ve genel tahrbat iinde te his edilebilmesinin de bilimsel adan mmkn olamyaca anla lm tr.
7. niversitelerin tp faklteleri ve Sa lk Bakanl 'nca olu turulan Bilim
Kurulu'nun 1993 yl ba nda hazrladklar raporlarn incelenmesi sonucunda komisyonumuzca Trkiye genelinde ve kritik blgelerde ernobil nedenli kanser art nn
bilimsel olarak mmkn grlmedi i kansna varlm tr.
8. Gemi dnemlerden beri hkmetlerin konuya gereken nemi vermemesi
nedeniyle ernobil faciasnn etkileri ok snrl olanaklarla hafifletilmeye al lm
olmasna ra men, lkemizde ya ayan halkn, sa lk riski yaratabilecek bir radyasyon
tehlikesine mruz kald n syleyebilmek mmkn de ildir.
9. Komisyonumuzca ernobil konusunda ya anan eli kilerin kanser istatistiklerinin yeterli ve sa lkl olmamasndan kaynakland gr ne varlm tr.
10. Komisyonumuzca faciann ba ndan bugne kadar yaplan uygulamalarda
ilgili kurumun halkn sa l n korumak amacn hedef olarak ald ve uluslararas
kriterler, ulusal mevzuata uygun olarak, olanaklar erevesinde gerekli hizmeti verdi i kansna varlm tr.
Ancak, ernobil faciasnn geli mi di er lkeler iin oldu u gibi lkemiz iin de ilk kez ya anan bir tecrbe olmasndan kaynaklanan baz hatlar yaplm ve
zellikle halkn bilgilendirilmesi husunda baz eksiklikler olmu tur.
GELECE E L K N NER LER:
1. Trkiye'nin evresinde eski Sovyet teknolojisi ile kurulmu olan gvenlik
donanmlarna ship olmayan ve gvenli olarak al trlr hale getirilebilmelerinin
ancak uzun vadede gerekle ebilece i anla lan ernobil tipi nkleer santrallern ok
sayda mevcut oldu u bilinmektedir. Bu nedenle, bu blgelerde bulunan nkleer
santrallarda ortaya kma olasl yksek tehlike durumlarnda ernobil faciasndan
elde edilen tecrbeler do rultusunda ilgili kurum tarafndan hazrlanm bulunan ve
Ek-5'de verilen Tehlike Durumu Planna uygulanabilirlik kazndrlmas, daha ak
bir ifdeyle, Tehlike Durumu Organizasyonu'nun olu turulmas iin, TAEK ve ilgili
kurulu lar arasnda gerekli koordinasyonlarn ba latlarak, plann hukuk nitelikli bir
dokman hline dn trlmesinin sa lanmas,
2. lgili Kurumda 30 ilde kurulmu bulunan Radyasyon Erken Uyar Sistemi
A 'nn ivedilikle Trkiye genelinde kurulu al malarnn tamamlanmas ve ncelikle kuzey blgemizdeki istasyonlarn merkezden ynetilecek otomatik bir sisteme
dn trlerek sa lkl ve gvenilir bir ekilde al trlmasn temin etmek zere ilgili kurum olan TAEK'e mal adan gerekli deste in sa lanmas,
3. Bu gibi kaz durumlarnda etkin ve sr'atli hizmet verebilmek zere; radyoaktif serpintiye mruz kalmadan nce bilgi alnarak, etkilenecek yrelerin ve bu
217

"ernobil Komplosu"

do rultuda alnacak nlemlerin nceden belirlenmesi iin RESA'ya ilve sistemlerin

kurulmas ve zellikle kuzeyimizde mevcd bulunan reaktrlerden gelebilecek tehlikelere kar evresel im ve de erlendirmeleri nnda yapmak zere tam techiz edilmi yeterli sayda mobil ekipler ve sbit istasyonlar kurulmas ernobil'den edinilen tercbeler do rultusunda zorunluluk arz etmektedir.
4. Yukardaki maddelerde belirtilen konularda daha etkin hizmet verebilmek
iin TAEK'in mal ve idr adan glendirilmesi,
5. Teknolojik fet olarak nitelendirilen bu tr kazlara kar halkn e itilmesi
amacyla gerekli al malarn btn ilgili kurulu larn katk ve i birlikleriyle ba latlmasnn temin edilmesi,
6. Tm istatistik kaytlarda oldu u gibi lkemizde halen sa lkl bir ekilde
tutulmayan hasta ve zellikle kanser kaytlarna bundan byle gereken nemin verilebilmesi iin Trkiye apnda Sa lk Bakanl tarafndan ba latlan Aktif Kanser
Kayt Sistemi Projesinin bir n nce tamamlanarak sa lkl, gvenilir sonulara ulalmas,
7. zellikle yazl basnn halk panik ve end eye srkleyecek bilimsel deste i olmayan haberler yaynlamasn nleyici tedbirler alnmas,
8. ernobil gibi teknolojik afetler nedeniyle do abilecek tazminat haklarnn
denmesini temin etmek zere gerekli dzenlemelerin yaplmas.
Raporumuz Genel Kurulun tasvib ve takdrlerine sayg ile arz olunur.
Ba kanvekili
Mustafa Parlak
Rize
ye
Halil brahim zsoy
Afyon
ye
Ertekin Durutrk
Isparta
ye
Fethiye zver
Tekirda

Szc
Mustafa nald
Konya
(Muhalefet erhim var.)

Ktip
Algan Hacalo lu
stanbul
(Muhalefet erhim ektedir.)

ye
Evren Bulut
Edirne

ye
Ergun zdemir
Giresun

ye
Blent Akarcal
stanbul
( mzda bulunmad)
ye
Fahri Gndz
U ak

ye
Hac Filiz
Krkkale
ye
Ahmet Sezai zbek
Krklareli

218

"ernobil Komplosu"

IE2
2
E

8
N

26 Nisan 1986'dea vuku bulmu olan ernobil nkleer kazs:

1) Mill basnn belirli bir kesimine,
2) Siyslere,
3) Baz ticr firmalara,
4) Trkiye'nin Avrupa'daki ay piyasasndan pay kapmasnn nn kesmek ve
lkede ngiliz ayn yaymak isteyen yabanc lkelere ve bunlarn lke iindeki muhiblerine ve i birlikilerine,
5) Trkiye'nin nkleer enerjiye gemesine engel olmak isteyenlere, ve
6) Beni TAEK Ba kanl 'ndan azlettirmek konusunda farkl motivasyonlar bulunanlara30
30

Bu motivasyonlar ksaca zetlemek isterim: 1) K nn, tzk ve ynetmeliklere kesinlikle saygl,

ve bundan dolay da k nn mevzuata uymayan talebleri hangi mak m ve ki i olursa olsun ftursuzca
geri eviren bendeniz gibi tvizsiz bir kimsenin Ankara'nn "yksek" denilen brokrasisinin
mnferetini kazanmamas mmkn de ildir. 2) TAEK Ba kanl 'na ya da Ba kan Yardmcl 'na
atanmay hayl eden Orta Do u Teknik niversitesi'nden bir profesr, G z niversitesi'nden bir doent, TAEK iinden bir hanm ile bunlarn yolda lar ula abildikleri her siys ve brokratik mak m
ve hatt din cemaat nezdinde beni ve TAEK'in icraatlarm karalamak iin her trl te ebbsde bulunmu lardr. 3) Vatanna, milletine, devletine ve dinine sadkat ve kez ilm mktesebt msellem
olan bir ahsn TAEK Ba kan olmas: solcular, Mason'lar, Basn'daki ateistleri ve Sabatayclar fevkalde tedirgin etmi ve bunlar ortak bir taarruz cephesinde birle tirmi tir. 4) TAEK bnyesinde herkesin al masn hakkyla de erlendiren ve ilm faaliyet ynnden uyutulup aldatlmas da mmkn
olmayan bir Ba kan'n al anlar srekli denetim altnda tutmas bir ksm Kurum mensbunun rahatn kararak tedirgin etmi tir. 5) TAEK'in I) Cezir'e creti kar l nda: A) Teknesyum-99 sa m
hcresi satmas, B) uranyum kavurma frn teknolojisini transfer etmesi; II) kendi imknlaryla
NAEM'de "Nkleer Yakt Pilot Tesisi" kurup al trmas ve ksa bir sre iinde nkleer reaktr yakt iml edebilecek duruma gelebilece i A.B.D.ni, ngiltere'yi ve Yunanistan' nedense ola anst tedirgin etmi tir (Zten TAEK Ba kanl 'ndan azlimden sonra halefimin dneminde: A) Cezir ile ili kiler hemen kesilmi , ve B) "Nkleer Yakt Pilot Tesisi"nin proje yneticisi idr bir greve atanarak
projenin ba ndan uzakla trlm ve proje de askya alnm tr). 6) ernobil kazsndan sonra asl kuru grltye papu brakmayan, bu kazy bahne ederek her trl mel'un i e soyunanlar de ifre eden, Trk ay'n korumak iin tedbirler alan ve trk ay zerinde oynanan oyunlar cesretle aklayan bir kimsenin: 1) Trk ay'n rezil etmek ve i pazarmz istil etmek isteyen ngiltere iin de, ve
2) bu devletle sk ahs kar ili kileri iinde olan ve "Radyasyonlu Trk ay" imajn vitrinde tutmak iin senelerce yrtnan ingiliz muhibleri iin de elenmesi gereken bir kimse olmas kanlmazd.
Bu strateji erevesinde, Trk ay zerinde oynanan ve oynanacak btn oyunlar yaknen bilen
TAEK Radyasyon Gvenli i Dairesi'nin de, 36 ki ilik uzman kadrosunun 6 ki iye indirilmesiyle, etkinli i ortadan kaldrlm tr. Ve nihyet, 7) Trkiye'nin hem ilk atom mhendisi hem de konuyu btn vecheleriyle bilen birisinin izle edilmesi, Trkiye'nin nkleer enerjiye gemesi karlarna aykr

219

"ernobil Komplosu"

gkten inmi bir "Kudret Helvas" ve de ortak bir komplo iin sa lam bir zemin te kil etmi tir.
Basn'n sansasyonel ve asparagas haberler retmekte olan bir kesimi hem bu
ynden, hem belirli ki i ve kurumlar zerinde bask kurarak menfaat elde etme frsat
eline gemi oldu undan ernobil kazsn bilerek, isteyerek dramatik bir biimde
gndemde tutmu tur. Bu mnsebetle yaplan dezinformasyon dolaysyla Trk halk
zerinde ihds edilen kollektif histeri ve paranoyann parametrelerinin tesbiti ise, hi
ku kunuz olmasn, yabanc lkelerin istihbrat rgtleri iin bah biilmez bir veri
taban olu turmu tur.
Baz kimseler siys ve nefsn ihtirslarn gerekle tirmek iin ernobil kazsn istismr etmek konusunda fevkalde srarl davranm lardr. Gerek siyslerden gerekse bunlarn d ndaki kimselerden bir takm akademik titre ship bazlar
nhak yere "binlerce aileyi: vehim, korku, znt, infial, zdrb, fke ve hnca bilerek ynlendiren" bir nifkn krkleyicisi olmu lardr. Bu nifk daha ok, "ernobil kazs dolaysyla ald nz radyasyon hmile oldu unuz ocu unuzun sakar ve
ucbe olarak do masna sebeb olacaktr" diye hayatlarn zehir ettikleri kadnlarn 8
aylk ocuklarn bile alan krtajc celltlarn i ine yaram tr.
Buna benzer bir histeri ve paranoya havasnn 17 A ustos 1999 Glck depreminden sonra ihds edilmi oldu u ve bunun, esas i'tibriyle, 1) stanbul'un Marmara kys eridindeki emlk fiyatlarn d rtp ucuza kapatmak, 2) ile taraflarnda nceden kapatlm arzyi ise pahal satmak zere plnlanm oldu u ynndeki
de erlendirmeler unutulmamaldr.
ernobil kazs dolaysyla baz ticr firmalar bu durumdan menfaat elde etmek zere pekok dolap evirmi lerdir. Bunlara birka rnek vermi tim ama bu operasyonlarn tm hikyesi bu kitabn snrlarn a an bir vs'ate shiptir.
ernobil kazsndan en krl kan lke ngiltere olmu tur. ngiltere, Trk
aynn radyasyonlu oldu u imajn 5,5 sene Trkiye'nin gndeminde tutturmay
kolaylkla ba arm tr. Bunun sonucu olarak Trkiye'de ay pazarnn nemli bir blm ngiliz aylarnn ve bunlar pazarlayanlarn eline gemi tir.
ernobil kazs hem nkleer enerjiye kar kanlarn lkede yaygnla masna
ve hem de Uluslararas Anti-Nkleer Komplo'nun ba arsna katkda bulunmu tur.
Enerji kaynaklarna bilfiil shib olmak, ya da bir lkenin enerji kaynaklarna
shib olmasn engellemek dima siyas ve mal stnlk faktr olmu tur. Be eriyetin ke fetti i her yeni enerji trn basamak yaparak bu stnl ele geirmeye ynelik e itli strateji ve senaryolar srekli olarak tasarlanp yrrl e konulmaktadr.
d en ve nkleer enerjiyi bz evre rgtleri aracl yla c gibi gstermek isteyen Dny Petrol ve
Kmr Kartelleri'nin de gyesi olmu tur.

220

"ernobil Komplosu"

Bugn Dny'da her eye ra men en az rizikosu olan ve evreyi en az kirleten enerji tr nkleer enerji men eli elektrik enerjisidir. Bunun aksini iddiaya yeltenenler ya bu konunun kara chili olduklarndan, ya da belirli bir kar gzettikleri iin bunun alemdrl n yapmaktadrlar. stelik mesel bin megavat (1000 Mw)
mertebesinde messes elektrik gc olan bir nkleer santralde retilen elektri in
kilovatsaati fuel oil ile al an bir termik santralde retilen elektri in kilovatsaatinden
daha da ucuza mal olabilmektedir.
Ayrca, 1000 MWe messes elektrik gc olan bir termik santral bir senede
1,6 milyon ton, yni yakla k 200 milyon dolar tutarnda yakt sarf eder. E er Trkiye kendi topra ndan kan tabi uranyum ile al an 1000 MWe gcnde bir
nkleer santral kurmu olsa bu, hem (1) enerji ham maddesi bakmndan d a baml olmamzn azalmas demektir; ve hem de (2) senede, bilkuvve, 200 milyon dolarlk bir petrol ithalt tasarrufu (yni petrol reten lkelerden ve irketlerden 200
milyon dolarlk daha az mubayaada bulunmak) demektir.
Mesel Trkiye termik santraller kuracak yerde 10 adet ve her biri de 1000
MW gcnde nkleer santral kursa, bu, senede 2 milyar dolarlk daha az petrol ithalt demek olacaktr. Gene, mesel, Trkiye'nin bu mislini petrol reticisi olmayan 9
lke izlemeye kalk sa, bu da petrol talebinde, bir senede, yakla k 20 milyar dolarlk
bir azalmaya yol aacaktr31. te bu tehlikeyi gren uluslararas petrol ve kmr
kartelleri btn dnyada nkleer enerjinin yaygnla mamas iin ellerinden gelen her
trl hiyle ve desiseye ba vurmaktadrlar.
Bu, e itli lkelerde, "evreci geinenler" ile "ye iller" denilen zmreyi desteklemekten tutun da, nkleer santral in as iin ruhsat verme i lerini engelleyip uzatacak brokratik zorluklar ihds edebilecek usllerin (daima sret-i haktan grnerek) uygulamaya konulmasna, hatt dpedz adam satn alnmasna ya da in aat
firmay ve destek veren kredi messeselerini tehdit etmeye kadar uzanabilmektedir.
Brokratik zorluklar ihdsyla nkleer santral yapmnn engellenmesinde en
iyi misli ABD te kil etmektedir. Sz konusu karteller bu lkenin eylet meclislerine
uzun vdeli ve sabrl bir pln erevesi iinde adamlar yerle tirerek nkleer santrallerin yapm hussunda ylesine brokratik engeller vaz eden yeni dzenlemeler ihds etmi lerdir ki, normal artlarda 48-72 ay iinde in edilebilen bir nkleer santralin yapmn 14 seneden nce bitirmek imknsz hle gelmi bulunmaktadr.
ABD'nde 1975 ylndanberi hibir sivil amal nkleer santral sipri i yaplmam
olmasnn sebebi, artk hibir yapmc firmann bu devs brokratik engelleri a mada kendisini moral asndan da, mal adan da yeterince gl grememesinde yatmaktadr. Oysa nkleer enerjiden elektrik retimini 1956'dan beri devletin ana politikas olarak kabl ve tatbik etmi olan Fransa'da bir nkleer santral 5 senede in edi31

Yeni nkleer santrallerin mr 40 yla ula m bulunmaktadr. Buna gre sz konusu lkelerde bu
minvl zere kurulmu nkleer santrallerin 40 ylda sa layacaklar petrol tasarrufunun mebl 800
milyar dolar tutacaktr. Dnya Petrol Karteli byle bir pazar paynn elinden gitmesine hi msaade
eder mi? Bunun nne geebilmek iin her trl te ebbsde bulunacaktr.

221

"ernobil Komplosu"

lip devreye sokulabilmektedir. Fransa'da bugn retilen elektri in % 75 kadar nkleer kkenlidir. Fransa 2020 ylna kadar elektri inin tmn nkleer santraller aracl yla retmeyi planlam tr.
Nkleer teknolojinin avantajlarn temyizden ciz halk ktleleri, bu teknolojinin kendi lkelerine yerle ip geli mesini dumra u ratmaya ynelik er plnlarna
kolayca yem olabilmektedirler. Bu hussta en etkili propaganda ortam ktle ileti im
aralardr. Bu ortamda iyi niyetli chiller, entel pozunda ucuz kahramanlk merkls cizler, kendi hiliklerinin idrkiyle sun ahsiyet aray iinde bunalan saldrganlar ya da kartellerin dpe dz cretli ispiyonlar felket tellll yaparak halkn
end elerini pani e ve aksiyona dn trmek iin didinir dururlar. Bu gyenin gerekle mesi iin ise silhlar: yalan haberler uydurmak, fslt ve dedikodularn
hacmlarn ve yaylma hzlarn arttrmak ve dezinformasyon (haber saptrma) mekanizmasn en geni biimde i letmektir. Bunun en belirgin rne i ernobil kazsndan sonra hemen hemen btn lkelerde ya anm tr.
Nkleer enerjinin yaylmasnn kendi ticretlerine byk sekte vuraca n bilen bu kartellerin emrinde halk ktlelerinde end e ve panik olu turacak gerekli artlarn ara trlp tesbiti iin buhran do urucu uzman kadrolar bulunur. Bunlarn hazrladklar strateji ve senaryolara uygun olarak, ktle ileti im ortam aracl yla,
halk ktleleri belirli konularda hassasl trlmaya ve belli hedeflere do ru ynlendirilmeye al lr. Bu hassasl trma ve kutupla trmann sosyolojisi, psikolojisi, ekonomisi ve dinami i (yni hz, ivmesi, iddeti, yaygnl , impakt yni arpma gc
vs...) bilimsel yntemlerle tesbit edilir ve bundan sonra sahnelenmesi plnlanan benzeri aksiyonlar iin yorumlanr; hatt bilgisayar aracl yla matematiksel modeli dahi yaplr. Bu buhran do urucu uzman kadro perde arkasndan btn harekt idre
ederken, harektn figranlar olan halk ktleleri nasl maniple edildiklerinin farknda bile olmazlar.
Sz konusu kartellerin yararna sahneye konan bu senaryoda yaygara koparmaya, fesat karmaya msait her olgu ve her olaydan yararlanlr; halk ktlelerinin
bunlara kar reaksiyonlar kaydedilir; bunlar, mmknse, kontrol altnda ve emre
mde tutulmaya al lr. Bir gn bir termik santral; di er bir gn soyunun tkenmesinden end e edilen bir hayvan tr; ba ka bir gn LAB iermeyen deterjanlar;
daha sonra sanayi artklar; ya da kanserijen oldu u iddia edilen alminyum tencereler, hatt klorlanm ehir suyu, yhut hormonlu tavuklar ve kez hormonlu domates
ve tabi radyasyon bu "buhran do urucular"n ekmek kaplar olur. Ama asl ama,
nkleer santrallerin yaplmamas ve dolaysyla da kartellerin petrol ve kmr sat larnn d memesidir. Bunu temin edecek geni kapsaml psikolojik sava a kadar, halk
ktlelerinde di er konularda uyandrlan hassasiyet, end e ve reaksiyonlar bu savan kazanlmas iin gerekli olan bilgi birikimini bu fesat ehline temin eder.
Her gn herkesin gz nnde ak ak cereyn eden bu anti-nkleer komplo'nun temelindeki motivasyonun iyi idrk edilmesi ve buna let olan uzmanla m

222

"ernobil Komplosu"

buhran do urucular'n tezghlamaktan bkmadklan fesadn da isbetli bir ekilde

te his, tesbit ve iln edilmesi bu oyunu bozacaktr32.
Ve en nihyet, bu ernobil kazs: 1) Devlet mekanizmasnda k nn, tzk
ve ynetmeliklerden ba ka bir kudret tanmayan ve dolaysyla da kendisine bunlarn
kapsam d nda bir i yaptrlamyan yni robotla trlmas mmkn olmayan, 2)
ilminden ve ilminin kendisine bah etti i zgrlkden ald destekle szn de saknmayan, 3) ilm vek rndan tviz vermeyen, ve 4) "idre-i maslaht" kelimesi
lgatinde bulunmayan bendenizin imajnn ypratlmas iin grnrde iyi bir bahne
te kil etmi tir.
Yalnzca Trkiye'yi de il fakat btn Dnya'y da etkilemi olan ernobil
nkleer kazsndan bu yana 17 yl gemi bulunmaktadr. TAEK'in benim a zmla
srekli ifde etmi oldu u gibi, aslnda, Trkiye bu kazdan fizik bakmdan pek fazla
etkilenmi de ildir. (IAEA'nn resm raporlarna gre Trkiye Avrupa'da ernobil
kazsndan etkilenen 17 lke arasnda 16. srada bulunmaktadr.) Ama bir yandan
radyasyon konusunda halkn do al olan genel bilgisizli i, di er yandan da bu bilgisizli e dayanarak bu kazy Trkiye'nin her bakmdan aleyhine kullanmak isteyen
komplocular'n tezghladklar destabilizasyon stratejisinin maalesef zaman zaman
ba arya ula mas Trkiye'nin ernobil ilesi'ni arttran etkenler olmu tur.
Devlet Trkiye Atom Enerjisi Kurumu'na gvenmi ve, mnen destekledi ini
izhr edememi olsa bile, maddeten sonuna kadar desteklemi tir. Gerekten de, TAEK Ba kan olarak, madd imkn asndan bir dedi im iki edilmemi tir. Ayrca ne
sayn Ba bakan ve ne de ba ka bir Bakan ernobil kazsnn sonular ve etkileri
hussunda ne bana, ne TAEK'e ve ne de TAEK'den bir kimseye ne bir mdhalede
ve ne de bir telkinde bulunmu lardr. TAEK btesinin d nda temin edilen, 2,5 milyar liraya (o gnlerin ryiciyle yakla k 3,5 milyon dolara) yakn bir mabl syesinde de: 1) lm lboratuvarlarmz Uluslararas Atom Enerjisi Ajans uzmanlarnn
dahi gbta edecekleri bir dzeyde donatmamz, ve 2) Radyasyon Erken-Uyar Sistemi
A 'n (RESA'y) kurabilmek zere gerekli techzat satn almamz mmkn olmu tur.
Trkiye'nin ernobil ilesi ile organik ba olan ahs ilelerim dolaysyla
iki mste arn ve birka Bakann husmetini celbetmi olmam; TAEKin iinden baz
kimselerin ihnetlerine ve yaygn iftirlarna mruz kalm bir odak noktas olmam;
radyasyon meselesinin d nda bamba ka bir sebepten tr istisk l edilerek azledilmem; hakkmda r vet iddialaryla iki kere Ba bakanlk Yksek Denetleme Kuruluna, iki kere T.B.M.M. K T Komisyonuna ve bir kere de Mliye Bakanl na ikyet
edilmem; hakkmda Trkiye halkn radyasyonla zehirlemi oldu um iddiasyla kamu dvalar almas ve TBMM Ara trma Komisyonu kurulmas bu ahs ilelerimin kaba hatlarn te kil etmektedir.
32

Bk. Y. Lecerf ve E. Parker, L'Affaire Tchemobyl/La Guerre de Rumeurs, Presses Universitaires

de France, VIII+392 sayfa, (1987).

223

"ernobil Komplosu"

Azlimden sonra da 1993 sonuna kadar srm ve hepsinden de beraat etmi

oldu um sz konusu tahkkat ve dvlarn sebeb oldu u bu ilelerim sresince, ve
bunlara ra men, Cenb- Hakk'n: 1) sabrmn, sknetimin, vek rmn, diryetimin,
selbetimin, adletimin, merhametimin ve ihsnmn krelmemesini ltfetmi olmasnn; 2) beni Trkiye'nin bu kritik dneminde Devlet'imin hizmetinde, stn grev
anlay ve fergat- nefis shibi hrikulde bir uzman ekiple birlikte al m olmak ve bu ekibin al malarn ynlendirmi olmakla ereflendirmi olmasnn; 3)
benden "m vere etmek" hasletini esirgememi olmasnn; 4) m verelerden sonra
vicdan huzur ve kanaat- kmile ile karar vermek ve verdi i karardan da asl geri
dnmemek irdesi ile techiz etmi olmasnn gerekti i gibi hamdndan ve krnden
cizim.
te srf Cenb- Hakk'n bu ilh ltuflarnn bedeli olsun diye, bana 1) do rudan do ruya, ya da 2) TAEK'e ve Devlet'e kardklar g ileler yznden dolayl
olarak ile ektirmi olanlara ahs haklarm hell ediyorum. Kamu'yu ilgilendiren
haklarn shibi ise Cenb- Rabb-l lemiyn'dir. Tabidir ki buna kar amam.
Gerisi...? Gerisi, idrk edene, "Bu kubbede kalan bir ho seddr!". Ve bu ilelerin hitmnda sylenecek olan da, Victor Hugo'nun bir iirinde dedi i gibi:
Toutes ces choses sont passes comme l'ombre et comme le vent!33

***

33

"Btn bunlar glge gibi, rzgr gibi geti gitti!"

224

"ernobil Komplosu"

1935'de skdar'da do mu ; 1954'de Galatasaray Lisesi'nden, 1957'de stanbul niversitesi Fen Fakltesi Matematik-Fizik Blm'nden ve 1958'de de Fransa
Nkleer Bilimler ve Teknoloji Mill Enstits'nden (INSTN: Institut National Des
Sciences Et Techniques Nuclaires'den) mezun olmu tur. Bu i'tibrla Trkiye'nin ilk
Atom Mhendisi'dir.
1969 ylnda Profesr olan yazar stanbul niversitesi Fen Fakltesi Teorik
Fizik Krss ve Matematiksel Fizik Anabilim Dal ba kanlklarn 11 yl yrttkten sonra 1984'de kendi iste iyle emekliye ayrlm tr. Ayrca ekmece Nkleer Ara trma ve E itim Merkezi Mdr, st.niv. Fen Fakltesi Dekan, Trkiye Bilimsel ve Teknik Ara trma Kurumu (TB TAK) Bilim Kurulu yesi, TB TAK
Marmara Bilimsel ve Endstriyel Ara trma Merkezi kurucu kurul yesi, Trkiye
Atom Enerjisi Kurumu (TAEK) Ba kan, Enerji ve Tabi Kaynaklar Bakanl Dan man ve Nkleer Santral Proje Koordinatr gibi grevlerin yansra Trkiye'yi
NATO Bilim Komitesi'nde, OECD Nkleer Enerji Ajans Ynetim Kurulu'nda,
CERN (Avrupa Nkleer Ara trmalar Merkezi) Konseyi'nde ve Uluslararas Atom
Enerjisi Ajans nezdinde de yllarca temsil etmi tir. 1998-2000 arasnda Trkiye Elektrik retim Ve letim A. . nin Genel Mdr'nn "Akkuyu Nkleer Santral hlesi" konusunda Dan man olarak al m tr. Hlen TAEK Dan ma Kurulu yesi'dir.
Pozitif, sosyal ve din ilimler konularnda 320 kadar mak lesi bulunan Prof.
zemre'nin hlen niversitelerimizde okutulan ve defalarca yeniden baslm olan:
1)
2)
3)
4)
5)
6)
7)
8)
9)

Ntronlarn Difzyon Teorisi Cild:1; T Nkleer Enerji Enstits

Yay., 320 sayfa, (2 bask).
Ntronlarn Difzyon Teorisi Cild:2; T Nk.Ener.Enst.Yay., 310 sayfa.
Contributions la Thorie de la Diffusion des Neutrons Dpendant du
Temps; T Nk.Ener.Enst.Yay., 60 sayfa.
a da Fizi e Giri zml Problem Kitab ( ehsuvar Zebitayan ile
birlikte); T Elektrik Fakltesi Yay. ve st.niv.Fen Fak. Yay. 190 sayfa, (2 bask)
a da Fizi e Giri Ders Kitab; T Elek.Fak.Yay. ve st.niv.Fen
Fak. Yay. 198 sayfa, (3 bask).
Teorik Fizik Dersleri Cild 1: Fizikte Matematik Metotlar; st.niv.Fen
Fak. Yay., 360 sayfa ( T/1971 basmnn tpkbasm), (2 bask)
Teorik Fizik Dersleri Cild 2: Klsik Teorik Mekanik; st.niv.Fen
Fak.Yay., 280 sayfa. (2 bask)
Teorik Fizik Dersleri Cild 5: Is Teorisi; st.niv.Fen Fak.Yay., 210
sayfa, (2 bask).
Teorik Fizik Dersleri Cild 5/I: Is Teorisi zml Problem Kitab (Emine Rza ile birlikte); st.niv.Fen Fak.Yay., 300 sayfa.

225

"ernobil Komplosu"

10) Teorik Fizik Dersleri Cild 8: Kozmolojiye Giri ; st.niv.Fen Fak.Yay.,

142 sayfa.
11) Teorik Fizik Dersleri Cild 7: Gravitasyonun Rltivist Teorileri; st.
niv.Fen Fak. Yay., 202 sayfa.
12) Teorik Fizik Dersleri Cild 4: Klsik Elektrodinami e Giri ;
st.niv.Fen Fak.Yay., 135 sayfa.
ba lkl te'lif kitaplar ve, aralarnda Prof.Dr. Toshihiko Izutsu'dan evirmi oldu u
bn Arab'nin Fuss'undaki Anahtar-Kavramlar ile Tao-culuk'taki AnahtarKavram-lar da olmak zere, 11 cild ilm eser tercmesi yannda:
limde Demokrasi Olmaz (2 bask),
Trkiye'nin ernobil ilesi,
slm'da Akln nemi ve Snr (2 bask),
skdar'da Bir Attr Dkkn (4 bask),
Gel De k in inden (4 bask),
Gemi Zaman Olur Ki...,
Kmil Mr idin Portresi (Editr Necmettin ahinler),
Akln Yolu limdir (Ceml U ak ile birlikte),
Kur'n- Kerm ve Tabiat limleri (Tenkid Bir Yakla m),
50 Soruda Trkiye'nin Nkleer Enerji Sorunu (2 Bask), Prof.Dr. Ahmet
Baylken ve Prof.Dr. arman Genay ile birlikte,
Portreler, Htralar...,
Din, lim, Medeniyet (D nceler),
Ah u Atom'dan Neler ektim!,
Toma'ya Gre ncl ya da Hz s'nn 114 Hadsi (2 bask),
skdar, Ah skdar!...(2 bask),
Muhabbet ve Mcdele Mektuplar,
Fiziksel Realite Meselesine Giri ,
Kmil Mr itlerin Miras (Necmettin ahinler ile birlikte),
ernobil Komplosu
ba lkl te'lif kltr kitaplar, ve
R id Erer'in Trklere Kar Hal Seferleri ile
Fehmi Tanda'n z Sz
isimli eserlerinin kritik edisyonlar bulunmaktadr.
Trkiye Yazarlar Birli i, Prof. zemre'yi: 1996 ylnda skdar'da Bir
Attar Dkkn isimli eseriyle Htrat Dal'nda ve 1998 ylnda da Prof.Dr. Toshihiko zutsu'dan evirdi i bn Arab'nin Fuss'undaki Anahtar-Kavramlar (3 bask)
ba lkl evirisiyle eviri Dal'nda "Yln Sanats" dllerine lyk grm tr.
Franszca, ngilizce, talyanca, Almanca ve spanyolca bilen Prof. zemre evlidir; iki kz ve bir de torunu vardr.
226