ASEF BAYAT Ortadou'da Maduniyet

ASEF BAYAT Sosyoloji ve Ortadou almalan Profesr. Hollanda'daki Intemational

lnstitute for the Study of Islam in the Modem World'n (ISIM) akademik direktr
ve Leiden niversitesi'ndeki ISIM Krss'nn bakan. Leiden'dan nce, on yl a

kn bir sre, Kahire'deki Amerikan niversitesi'nde alu. Toplumsal hareketler,

kentsel mekan, karlaurmal lslAmclk ve kalknma siyaseti ilgi alanlan arasnda.
Aadaki kitaplann yazan: Workers and Revolution in lran [lran'da iiler ve devrim]
(Londra, 1987), Work, Politics and Power [Emek, siyaset ve iktidar] (Londra ve New
York, 1991), Strut Politics [Sokak siyaseti] (New York, 1997) ve Post-Islamism
[Post-lslamclk] (yayna hazrlanyor).

Subaltern in the Middle East: Politics and Movements

2004 Asef Bayat

lleti.im Yaynlan 1134 Aratrma-lnceleme Dizisi 195

ISBN 975-05-0384-8
2006 lleti.im Yaynclk A. .
1. BASKI 2006, lstanbul (1000 adet)

EDlTR Tan! Bora

DlZl KAPAK TASARIMI mit Kvan
KAPAK Suat Aysu
KAPAK FOTOCRAFl M. Henley
K APAK FlIMl Mat Yapm
UYGULAMA Hsn Abbas
DZELTi Serap Yeen
MONTAJ ahin Eyilmez
BASKI ve CiLT Sena Ofset

lletiim Yaynlan
Binbirdirek Meydan Sokak lletiim Han No. 7 Caalolu 34122 stanbul
Tel: 212.516 22 60-61-62 Faks: 212.516 12 58
e-mail: iktisimiletisim.com.tr web: www.iletisim.com.tr

ASEFBAYAT

Ortadou'da
Maduniyet
Subaltem in the Middle East:
Politics and Movements
DERLEYENLER VE EVRENLER

zgr Gkmen - Seil Deren

er

'

Kitaptaki makalelerin kaynaklar:

1- "Studying Middle Eastern Societies: lmperatives and Modalities of
Thinking Comparatively." Midd/e East Studies Association Bul/etin 35,
no. 2(2001): 151-58.
2- "From 'Dangerous Classes' to 'Quite Rebels': Politics of the Urban Su
baltern in the Global South." lnternational Sociology 15, no. 3 (2000):
533-57.
3- "Activism and Social Development in the Middle East." lnternational
Journal of Middle East Studies 34, no. 1(2002): 1-28.
4- "Un-Civil Society: The Politics of the 'ln formal People'." Third World
Quarterly 18, no. 1(1997): 53-72.
5- "Revol ution without Movement, Movement without Revolution:
Comparing lslamic Activism in ran and Egypt." Comparative Studies
in Societyand History40, no. 1(1998):136-69.
6- "Of Politics and Dissent", Al-Ahram Weekly On/ine 634 (17-23 Nisan
2003).

iiNDEKiLER

n sz

.................................. .............................................................................................................

BiRiNCi BLM

Ortadou Toplumlar zerine almak:

Karlatrmal Dncenin artlar ve T rleri..

..............................

11

iKiNCi BLM

"Tehlikeli Snflar"dan "Sessiz lsyankarlar"a:

Kresel Gneyde Kentsel Maduniyet Siyaseti .

.............. .............

27

NC BLM

Ortadou'da Aktivizm ve Toplumsal Kalknma

....... ...................

65

DRDNC BLM

Gayri Sivil Toplum: Gayri Resmi insanlarn Siyaseti..

...........

119

BEiNCi BLM

Hareketsiz Devrim, Devrimsiz Hareket:

lran ve Msr lslami Aktivizmlerini Karlatrmak ................. 153
ALTINCI BLM

Siyasete ve Muhalefete Dair ... . . . . . .

.

..... ..... . ..... .. ..... ................ .......................

205

n sz

Bu ciltte derlenen makaleler deiim hakkndadr. Daha z

gl olarak, Mslman Ortadou'da sosyo-politik dn
mn failleri ve biimiyle ilgilidir. Ortadou toplumlarnda
deiim fikrine ok uzun bir sredir byk lde Batl Or
yantalist bir bak asyla yaklald. Ana akm Oryantalizm
Mslman Ortadou'yu yekpare, aslen duraan ve dolay
syla "kendine has" bir yap olarak resmeder. Ortadou top
lumlar, s bir (duraan) kltr ve din fikrine odaklanarak,
deiimden ziyade tarihsel bir sreklilik asndan nitelendi
rilir. Bu bak asna gre deiim, nadiren olsa da, aslnda
gerekleebilir; fakat ancak bireysel sekinler, askerler ya da
savalar ve igal gibi harici gler sayesinde. Irak'n igali,
bu bak asndan blgede deiimin nasl tetikleneceine
dair ok iyi bir rnek. Dolaysyla grup menfaatleri, toplum
sal hareketler ya da ekonomi-politik, deiimin dahili kay
naklar olarak dikkate alnmaz (bkz. Birinci Blm).
Oryantalist aratrmaclarn "istisnai" eiliminin karsn
da, konvansiyonel model ve kavramlar, bunlarn deiik
tarihsel ecerelere sahip olduklarnn farkna varmadan,
7

kendi toplumlarnn toplumsal gerekliklerine eletirel ol

mayan bir biimde uygulamaya meyleden genellikle "yerli"
aratrmaclar yer alr ve bu da bu toplumlarn karmak
doku ve dinamiini aklamaya pek yardmc olmaz.
Bu kitap, birlikte planlanm olduu kadar planlanmam
kolektif eylemlerin ya da Alberto Melluci tarafndan tanm
lanan "kolektif aktr olmayan kolektif eylem"in, dnya
nn bu ksmnda toplumsal ve siyasal dnmn nemli
bir kayna olduunu iddia ediyor. l 970'ler sonu ran'nda
ki devrimci seferberlie ya da 1 980'lerde Msr'daki slamc
harekete bak, toplumsal hareketlerin bu milletlerin siyasal
gzergahlarndaki inkar edilemez roln aa karacaktr
(Beinci Blm) . Fakat bu, Mslman Ortadou'da top
lumsal eylemliliin sadece dini ynelimli hareketlerle snr
l olduunu gstermez. Bilakis, l 980'lerden bu yana ktisa
di Reform ve Yapsal Dzenleme Program (Economic Re
form and Structural Adjustment Program - ERSAP) kon
jonktr, blgenin birok ehrinde dinsel yn ok az ya
da hi bulunmayan bir dizi hayat pahall protestosuyla
akmtr. Sendikalar, kstlamalarla, geleneksel toplumsal
szlemeleri savunmak iin mcadele etmilerdir. Dizginsiz
kreselleme sreleriyle younlaarak artan kentsel eli
kiler cemaat eylemliliini tetiklemitir. Bunlara ek olarak,
Sivil Toplum Kurulular (STK) halinde rgtlenme, genel
likle popler mcadelelerin paralanmas lehine geleneksel
snf eylemlerinden uzaklasa da, blgede u an yaanan, s
lami dernekleri de ieren STK patlamas, yeni bir tr sivil
eyleme nclk etmitir (bkz. nc Blm) .
Ortadou toplumlarn niteleyen mcadele trleri n e biri
cik ne de orijinaldir. Benzeri sreler dnyann baka blge
lerinde de yaanmakta. Ortadou'nun kresel iktisadi sis
temle btnlemesi bu blge ile kresel gneyin dier top
lumlar arasnda birok benzeri yap ve sre yaratmtr.
8

Gene de, blgemizdeki eylemci ve mcadele dinamiklerinin

zgllklerini gzden karmamak gerekli. Aynca, farkl l
kelerde farkl yerel balamlar arasndaki varyasyonlar gr
mezden gelerek "blge"yi bir kabul etmek de doru deil.
Nanslar dikkate alan yaklam tarz, hem Oryantalizmi
hem de konvansiyonel sosyal bilim kavramlarnn eletirel
olmayan uygulamasn reddeden analitik bir yenilik gerekti
rir. Ksaca, bakmak iin yeni bak alar, konumak iin
yeni bir lgat ve gerekliklerimizi kavramak iin yeni anali
tik aralar bulmalyz. Bu tr abalar, talepkar olsalar da, sa
dece blgemiz hakknda eletirel ampirik bilgi retmemize
deil, ayn zamanda genel olarak toplumsal kurama katkda
bulunmamza yardmc olacaktr. kinci, nc ve Dr
dnc Blmler, kuramsal ve ampirik olarak, Ortadou'da
madun siyasetinin, benim "sradan olann sessiz tecavz"
ve "sokak siyaseti" olarak tabir ettiim en yaygn hallerine
ynelik kavramsallatrmamn ayrntlarna giriyor. Bu kav
ramlar aslen 1 9 79 ncesi ve sonras ran kent yoksullar
zerine almamdan kaynaklansa da, bunlar daha sonra
Kahire ve Beyrut d; dahil olmak zere Ortadou'nun baka
kentleri zerine almalarmda kullandm. Meksika, Brezil
ya, Arjantin, Hindistan ve Gney Afrika'dan eylemci ve
aratrmaclarn bu makalelerin bir ksmyla ilgilenmi ol
mas, bunlarn bu uzak corafya ve kltrel yaplarla ilgisini
gsteriyor olabilir. imdi bu tartmalarn Trkiyeli okurla
buluuyor olmasndan ok byk memnuniyet duyuyorum.
Bu kitapta sunulan bak alarnn, Trkiye kent koullar
nn prizmasndan bakldnda eer herhangi bir geerlilii
varsa, bunun ne lde olduuna ancak Trkiyeli aratr
maclar belirli bir kesinlikle karar verebilirler.
Bu makaleleri derleyip evirerek Trkiye bilim camiasna
sunduklar iin gen aratrmaclar zgr Gkmen ve Seil
Deren'e minnettarm. ran, Msr ve baka birtakm Arap l9

kelerinde alm biri olarak Trkiyeli okurla entelektel

bir ba kuruyor olmak benim iin bir ayrcalk. Bu kitabn
Ortadou'daki sosyal bilimciler arasnda entelektel bir
alveri iin mtevaz bir katk olabileceini dndm
iin zellikle memnunum.
ASEFBAYAT
Leiden, Hollanda

10

BiRiNCi BLM

Ortadou Toplumlar zerine almak:

Karlatrmal Dncenin artlar ve Trleri*

Ortadou almalarnn durumuna dair gncel tartmalar,

"saha almalan"n "kresel almalar"dan, "alan uzman
l"n disipliner ya da kuramsal ynelimden ayran varsa
ym tarafndan belirlenir. Bylesi bir ayrm aleyhine, kar
latrmal bak alarna mracaat etmenin bu blnm
l gidereceini iddia ediyorum. Bu amaca ynelik olarak,
baka alanlar karlatrmal aratrmalarn gndemine
sokmak zere, karlatrmal dncenin art ve trleri ile
bunlarn yansmalarn Ortadou balamnda ele alyorum.
Ortadou toplumsal almalar alanndan rnekler zerine
odaklanarak, kstl da olsa, Ortadou blgesi iindeki ken
di karlatrmal aratrma deneyimim dolaymnda dn
meye alyorum.
(*) Bu makale, 23 Mart 200l'de, Santa Barbara'daki Kaliforniya niversitesi'nde,
Gney Asya ve Ortadou Karlatrmal almalar zerine bir program a
mak zere dzenlenen sempozyumda sunulan tebliin ksmen deitirilmi
metnidir. Sempozyumu dzenledikleri iin Profesr Dwight Reynolds ve Ga
ray Mennicucci'ye ve bu fikirlerin bir ksmn tarttm Eric Dennis'e min
nettarm. Bu yeni programla ilgili daha fazla bilgi edinmek iin, Kalifomiya
niversitesi'nin Ortadou almalar programnn web sitesine baknz.
11

Saha almalar
Eletirmenlerin ana akm Ortadou almalarnn en az
temel marazla malul olduunu varsaymalar klie haline
gelmitir: tk olarak, dar grllk (yani, kendi aramzda
konuuyoruz, dardakiler bizden haberdar deil) ; ikincisi,
kurama kar bir tutum (yani, almalarmz genellikle be
timsel ve ampirist); ve son olarak (Ortadou'nun biricik bir
varlk olduu ve konvansiyonel toplumsal bilimler kavram
lar ve bak alaryla belirlenen almalarla uyumadn
ne srerek Ortadou'ya dair aratrmalar gettolatran) is
tisnailik.
Bu sorunlarn ap bytlmemeli. Ona farkl gzlerle
bakmak zere Ortadou'nun dna kan aratrmaclar
var. Ayn zamanda, modernleme kuramnn erken yanda
lar gibi, "rantiyeci devlet" kuramna ya da (Edward Said'in
almalarn izleyerek) daha yakn dnemli smrge son
ras tartmalara katkda bulunmu olan insanlara sahibiz.
Cinsiyet ve kadn almalar zerine aratrmaclk daha
dinamik bir saha olarak grnyor. Gerekten, Mark Tess
ler tarafndan derlenen yakn tarihli bir kitap, saha bilgisini
toplumsal bilimler kavramlaryla birletiren almalar bi
raraya getirerek ilerin o kadar da kt gitmediini gster
meye alyor.1
Fakat hakikat u ki toplumsal almalarmz genel ola
rak bu dezavantajlardan mustarip. Bana yle geliyor ki di
er blgelerin uzmanlar bizim toplumsal bilimlere ilikin
eserlerimizi gbela okuyorlar. Oxford'da, Venezella bir
Mark Tessler, et a l (der.), Area Studies and Social Science: Strategies for Unders
anding Middle Eas Politics (Bloomington: ndiana University Press, 1999). Bu,
aksi takdirde, iyi niyetli ve faydal derlemeye ilikin bir skntm var. Yazarlar
sanki daha sonra kendi mutat yaklam ve almalarna dnecekleri, zel bir
vesile (bir konferans ve bunu takip edecek bir kitap) iin kuram ve saha al
malarn birletirecekleri makaleler yazmaya davet edilmiler!
12

OPEC lkesi olmasna ve bu anlamda ekonomisi OPEC

yesi Arap lkelerininkine benzemesine ramen, Venezel
lal meslektalarmn "rantiyeci devlet" kavramn hi duy
mam (duyanlarn da aratrmaya tenezzl etmemi) olma
lar beni hayrete drmt. slamclk zerine olduka
ok almamz var, ama bildiim kadaryla bundan ok az
kuramsal katk ortaya kt.2 Buna ilaveten, Ortadou'da r
nein demokratikleme, sivil toplum ya da siyasal kltre
dair ana akm bak alar, halen, asli nvesi dinsel-mer
kezcilik olan "Ortadou istisnailii" tarafndan belirleniyor.
Bylece, blgenin otoriteryanizmi, ounluk dini olan ls
lam'a mal ediliyor. Elbette, istisnailik Ortadou'ya zg de
ildir. "Amerikan istisnailii" , "Avrupa istisnailii" ya da
"lngiliz zgll" de var. Fakat Ortadou sz konusu ol
duunda, bu niteleme, dierlerinden farkl olarak, genellik
le blgenin ana akm toplumsal bilimler syleminden yal
tlmasna ve marjinallemesine yol ayor. (Ortadou al
malarnn bu durumu, Middle East Reports, MESA Bulletin
ve Arab Studies ]oumal dergilerinin de iinde bulunduu
bir dizi blgesel yayn yapan dergide dile getirilmitir.)3
Fakat zm saha almalarn olduu gibi amakta m
yatyor? Saha almalarnn birtakm nemli karlatrmal
avantajlar sunduu aikar; blgelere dair ayrntl bilgi bu
rada retiliyor. ldeal bir saha uzman, sahasnn, tarih, din,
corafya, dil, edebiyat ve toplumsal ile siyasal meseleleri de
2 New York niversitesi Sosyoloji ve Onadou almalar blmleri, lslamclk
almalarnn toplumsal hareketler kuramna nasl katkda bulunabileceine
ve lslamclk zerine alanlarn toplumsal hareketler zerine almak zere
gelitirilen kavramlardan nasl yararlanabileceine dair onak bir konferans an
cak Aralk 1999'da dzenlediler.
3 Mi dd!e East Reports 205 (Ekim-Aralk 1997); Arab Studies]ournal (Bahar 1998);
Rashid Khalidi'nin bakanlk konumasn ieren MESA Bulletin (Temmuz
1995) ve lan Lustick'in incelemesine, "The Quality of Theory and the Compa
rative Disadvantage of Area Studies", yer veren MESA Bulletin (K 2000).
13

ieren muhtelif ynlerini bilir. Toplumsal hayatn bu farkl

alanlarnn ya da ulus devletlerin gittike artan bir biimde
birbirlerini nasl etkilediini dnrsek, farkl alanlara
(hatta daha da iyisi verili bir blgedeki birka lkeye) dair
bylesi bir ainalk, aratrmacy toplumsal sorunlar ele
almada ok ok avantajl klar. Saha uzman, belirli bir bl
gedeki uzmanlar ann paras olmann yansra, blgenin
aratrlmasyla ilgili olarak farkl yerel dillere ainadr ve
ou kez derinlikli bilgi edinmek zere saha almas ya
par. Bu g, aratrmaclar gittike daha fazla oranlarda tek
lke, tek konu uzmanlar haline geldikleri iin zc bir
biimde azalr grnyor olsa da, karlatrmal avantajlar
devam ediyor.
Ana akm Ortadou toplumsal almalarnn asli deza
vantaj larn tasfiye etmek ve gl taraflarn ne karmak
mmkn mdr? Bu zor bir i ve bir zm sunacam
iddia edecek deilim. Buna ramen, ie yarayabilecek bir
eyden eminim: Blge hakknda, sadece nansl, ayrntl,
ampirik bilgi retmemiz gerekmiyor, bunu yaparken ayn
zamanda genel olarak toplumsal kurama da katkda bulun
malyz. Bu, Ortadou toplumlarnn vehelerini alrken,
elimizdeki vakann yer ve zaman yaknln aan analitik
aralar ve bak alar gelitirmeye de almalyz anlam
na gelir. Karlatrmal yntem, bu amaca erimek iin, ba
sit bir entelektel merak ya da tercih deil, epistemolojik
bir art haline gelir. Zira karlatrma sadece genellemelere
deil, zgllklere de izin verir ve sadece "farkn mbalaa
edilmesi"ni deil, "istisnailik iddialar"n da nler.4 Blge
leraras karlatrma bylece stratejik bir seenek haline
gelebilir.

4 Peter Gran, "Contending with Middle East Exceptionalism: A Foreword", Arab

Studiesjoumal (Bahar 1997), s. 7.

14

Karlatrmann trleri
Karlatrmal uygulama nedir? Oxford Szl, "karla
trma"y, "benzerlik ve farkllklar gzlemleme ve tahmin
etme eylem ya da durumu" diye tarif ediyor. Karlatrma,
bir anlamda, insan ruhuna zgdr. Genellikle yargya var
mann bir yolu olarak, daimi bir biimde eyleri, fikirleri,
olaylar, davranlar kyaslyoruz. Bu anlamda "karlatr
malar", nyarglara, yceltmelere ve kendimizi sulamaya
olduu kadar daha muazzam bir bilgiye erimemize de yol
aabilir. Smrge kart bir lider olan Endonezya Cumhur
bakan Sukamo'nun, nc Reich (ya da "Almanya'nn
bu dnyadaki tm halklarn stnde tahta kt" nc
mparatorluk) nedeniyle Adolf Hitler'i methedebilmesi a
rtc olabilir. Fakat Benedict Anderson'n tabiriyle, bu
"karlatrmalar tayf" ,5 "tersine evrilmi bir teleskop" ve
hayal gcnn de yardmyla karlatrma yapmann, ger
ek hayatn nanslarn nasl da mutlak olarak bulanklat
rabileceini gsterir. Bu vakalar, baz alardan, Olivier
Roy'un "orijinal dzeni asla sorgulamadan, karlatrma
unsurlarndan birisini dierinin yerine norm olarak kabul
etmeye meylettii"6 iin hakl olarak skartaya kard k
yaslama tiplerine iaret eder. Ne var ki, bu durumun kaba
hatini genel olarak "karlatrmaclk sorunu"na ykle
mek, (epistemolojik bir ara olarak) tm karlatrma de
neyimini aklselim benzemeye indirgeme riskini tar.
Burada benim odaklandm nokta, bir yntembilimsel
toplumbilim arac olarak karlatrma ve bu anlamda ok
daha karmak. Karlatrmalar, bizi gizli gerekleri grme5 BenedictAnderson, The Spectre of Comparisons: Nationalism, Southeast Asia and
the World (Londra: Verso, 998).
6 Olivier Roy, The Failure of Political Islam (Cambridge, MA: Harvard University
Press, 994), s. 8-9.
15

ye, olduu gibi kabul edilmi gzlemleri sorunsallatrmaya

ve aksi takdirde tek bir vakayla uram olsaydk sormaya
camz sorular sormaya mecbur eder. rnein, ran a
sndan Msr'daki lslamcla baktmzda, hemen, din
adamlarnn lslamc hareketin nderliini stlendii lran'n
aksine, Msr'da lslamclk bayran tayanlarn neden
halktan slamc eylemciler olduu sorunuyla karlarz. Ve
hatta ran'n post-slamc hareketinin nderliinin niin
1 990'larda halktan entelektellere devredildii sorunuyla.
Bu sorulara verilecek cevaplar, bu iki lkede hem din
adamlar - devlet ilikilerinin hem de lslam'n kamusal pra
tiinin doasna dair birok eyi aa karacaktr. Burada,
dnl olarak, Msr'dan dolanp ran vakasna bakyoruz.
Bylesi bir dnl karlatrmal bakta, esas odak noktas
ran gibi tek bir zgl vaka olabilir; bununla birlikte, bunu
kastetmemi dahi olsak, bu sre kanlmaz olarak dier
vaka hakknda da bilgi sahibi olmamza yardmc olur.
Tam da bu dnllk nedeniyle ve vakalar elverdii l
de, genelleme yapmaya muktedir olabiliriz. Aikar bir ekil
de, vakalarn says arttka, kuramsallatrma abamz daha
zarif hale gelebilir. Skocpol toplumsal devrimleri byle ku
ramsallatryor; Putnam Kuzey ve Gney ltalya'daki sivil
kltr zmleyerek "toplumsal sermaye"yi byle kavram
sallatryor; Keddie "kktencilik" olgusunu ya da Eickelman
ve Piscatori "Mslman siyaseti"ni byle zmlyor.7
Sadece karlatrmal almalardan deil, tek tek vaka
lardan da yararl kavramlarn ortaya kabileceini syleme7 Theda Skocpol, States and Social Revolutions: A Comparative Analysis of France,
Russia and China (Cambridge University Press, 1979); Robert Putnam, Making

Democracy Work: Civic Traditions in Modem ltaly (Princeton University Press,

1993); Nickie Keddie, "The New Religious Politics: Where, When and Why
Does 'Fundamentalism' Appear?", Comparative Studies in Society and History
40, say 4 (Ekim 1998), s. 696-723; Dale Eickelman veJames Piscatory, Muslim
Politics (Princeton University Press, 1996).
16

ye gerek yok. usessiz tecavz" (toplumsal mallarn, kentsel

kamusal alan; toprak; kent suyu, elektrik ve benzeri kentsel
kolektif tketim; i olanaklar; yer ve etiket elde etme bii
minde, kolektif olmayan ve atmaya dayanmayan yeniden
paylam siyaseti) ve (sokan toplumsal ve fiziksel alann
da ekillenen ve ifade edilen atmalar olarak) usokak siya
seti" kavramlar, benim l 980'ler boyunca Tahran'n kamu
sal mekan ve bu tr uzamlarda i gren toplumsal aktrle
rin dinamii zerine gzlemlerimden ortaya kt.8 Kendi
vakam zerine almay bitirdikten sonra, Kahire, stan
bul, Dakar ve hatta La Paz'da, zde olmasa da benzer s
reler yaandn grebildim. Daha sonra yaptm (farkl
lklara dair) bu karlatrmal gzlemler, genelleme yapma
ya balamak zere kavramsal olanaklarm zenginletirme
mi salad. Bundan sonra, bu kavramlar erevesinde Hin
distan, Gney Afrika ve Latin Amerika'da yaayan ve al
an kentsel uzmanlarla yararl karlatrmal siber tartma
lar yapmaya muktedir oldum.
Karlatrlabilir olduu iddia edilen vakalarn ounun
aslnda karlatrmalar olmadnn altn izmek hayati bir
nem tayor. Bunlar daha ziyade benzeimler. Benzeim,
esasen karlatrma yapmann klasik ya da aklselim yolu.
Belli bir lkenin ya da ehrin uzman olduumu ve kar
latrlabilir olduu varsaylan baka kent ya da lkelerin
uzmanlaryla fikir mtalaas yaptm dnelim. rnein,
Kahire gecekondu cemaatlerinin nasl olduunu tarif et
mekle balarm. Meslektam, Tahran'da nasl olduklarn
tarif edebilir ve bir nc kii Sao Paulo hakkndaki gz
lemlerini aktarr. Bylece benzerlik ve farkllklarn altn
izeriz. Kolektif olarak yaptmz ey aslnda, sohbetleri
miz ya da daha biimsel ve yapsal bir ekilde seminerler
8 Asef Bayat, Strcet Politics: Poor Peopld Movements in Iran (Columbia Univer
sity, 1997) kitabna baknz.
17

araclyla aratrma paralarn yan yana getirmektir. Bu

yan yana koymalar birok adan yararl olabilir, fakat ku
rallara baklrsa, bunlar mukayese rnekleri deildir. Benze
imlerdir. Zira bu yan yana getirmeler, dier aratrmacla
rn hangi kavramsal ereveden konutuunu, hangi yn
temleri kullandklarn ya da kullandklar kavramlarn
hangi yerel bohay beraberinde tadn bize sylemezler;
bu yzden neyin karlatrldn aslnda bilemeyiz. Bu
hususu biraz aaym.
Kavramlarn ve yerel olarak tayabilecekleri anlamlarn
tarihsel ve balamsal kkenleri bu tr bir karlatrma iin
bir engel oluturabilir. Diyelim ki Brezilya'dan bir kent sos
yolou, Msrl muadilinden Kahire'deki "igal yerleimle
ri"ni iittiinde, bu olguyu muhtemelen yanl anlayacaktr.
Brezilyal meslekta, muhtemelen, Kahire'yi evreleyen " te
peler"i kaplayan, szmona dalm kylerin kyllerince
kolektif olarak igal edilmi ve ele geirilmi barrios'larn
[ Portekizce: mahalle ] bulunduu geni araziler hayal ede
cektir. Muhtemelen, mahallelerde ahaneler, etkin cemaat
rgtleri ve siyasal partilere bal sendikaclarla rgtlen
mi insanlarn bulunduu kentsel cemaatler aklna gelecek
tir. Gerek u ki, bunlarn hibiri Kahire'nin enformel ce
maatleri iin geerli deildir. Tahran ve lstanbul'daki mu
adilleri bile, lek, fiziksel biim ve yerel dzenleme bak
mndan kayda deer farkllklar gsterir.
Kahire'nin enformel cemaatlerinin (ashwaiyyat), hatal
bir ekilde 1980'ler boyunca iddet yanls lslami gruplarn
reme alan olarak grlmesi, belki de bu yer baml ko
ullarn grmezden gelinmesine ve genellikle benzeimler
dolaymyla paylalan kavramlarn vurgulanmasna bal
dr. Msr'da birok yerli sosyolog ve subilimci, ampirik
almalar yapmak yerine, ABD'de gelitirilen "gecekondu"
kavramn kullanmaya meyleder. Bu, ksmen 1 930'lardaki
18

yoksul gmen cemaatlerine ynelik almalardan; byk

lde de, isizliin ve aile yapsndaki kn su ve id
detin sebebi olduu sylenen bugnk kent ii Afrikal
Amerikal gettolarna dair almalardan ortaya km bir
modeldir. Bu Amerikan gecekondu modelini dn alan
aratrmaclar, Kahire ashwaiyyat'nn, nsel olarak, top
lumsal dzensizlikten ileri gelen bunalm, kanun tanmaz
lk, su, arlk ve nihayetinde slamc iddet yaratan kent
sel ekolojiler olduunu varsayyorlar. Ne var ki, Kahire'nin
yoksul cemaatlerine etnografik bir bak bu resmi teyit et
miyor. Ashwaiyyat'taki su oran, dier blgelerdekinden
daha yksek deildir. Bu cemaatler, kayda deer lde
farkl eitim, meslek ve gelir dzeyinden insan barndrr.
Buralarda yaayanlarda, kuvvetli bir "hogrye dair klt
rel sermaye", salam aile balar grlr; ocuk ve genle
rin toplumsal denetimi skdr ve bu insanlar gelecek iin
yksek umutlar tar. Kahire, muhtemelen, dnyadaki en
tehlikesiz kentlerden biridir. 9
Ya da ar kavramn dnelim. (slami) Ortadou
kentleri, ou kez ehrin merkezindeki byk bir caminin
yannda yer alan byk bir arnn varlyla bilinir. Fakat
bunun yerel varyasyonlar ok arpcdr ve benzeimleri
mize meydan okur. Tahran'da bir taksi ofrne sizi ar'ya
gtrmesini sylediinizde, sizi hemen oraya gtrecektir.
Bununla birlikte Kahire'de, isteiniz taksi ofrnn akln
kartracak, hangi suq'a (pazara) gitmek istediinizi merak
edecektir. Kahire'de, lran'daki arya tekabl eden, tek bir
suq yoktur. Bu lkelerde bunun iki farkl anlam vardr.
lran'da ar, sadece ticari bir merkez deildir, ayn zaman
da belirgin bir kimlii olan siyasal, toplumsal ve corafi bir
9 Bu meselelerin daha ayrntl bir zmlemesi iin, bkz.:Asef Bayat ve Eric Da
vis, "Who isAfraid of Ashwaiyyat? Urban Change and Politics in Egypt", Envi
ronment and Urbanization 12 , say 2 (Ekim 2000), s. 185-99.

19

birimdir. Sk sk arnn u ya da bu konuda fikrinin ve ka

rarnn ne olduunu iitiriz (tpk Msr'daki el-Ezher kuru
mununkileri iittiimiz gibi). Kahire'nin Khan Khalili'sinde
durum farkldr. Ksaca, benzeimler ou kez bu tr
uyumsuzluklar gzden geirmede baarsz olsalar da, kar
latrmalar baarsz olmaz, nk karlatrmalar farkl
tr pratiklerden elde edilirler.
Karlatrmalar, halihazrda bitmi almalar takip eden,
benzerlik ve farkllklar deerlendirmeye dnk gemii

kapsayan edimler deildir. Daha ziyade, belirgin aratrma

sorularyla balarlar bizi karlatrmal olarak dnmeye
ve hareket etmeye mecbur eden sorularla. Karlatrma, o
zaman, analitik bulmacalar zmek iin gerekli olan episte
molojik bir art haline gelir. Bu pratikte, ezamanl olarak iki
(ya da daha ok) alanda alan aratrmac, karlatrlabi
lir vakalara bakmak zere ayn bak asnda kalarak, ayn
-

metotlar ve kavramsal aralar kullanarak alacaktr. As

lnda vakalar ve parametreleri seme slubu konusunda
aratrmacya rehberlik eden aratrma sorulardr.
Bu adan, iki tip soru tasarlayabilirim. llkin, rasgele gz
lemler ya da bizi karlatrmal zmleme yapmaya sevk
edebilecek grne gre birbirine benzer iki vakann bira
raya getirilmesiyle ortaya kan sorular vardr. rnein
l 990'larn banda Msr'da bir sosyoloji retmeni olarak
yerleik, lran devrimini byk apta gzlemlemi bir ranl
olduum iin, hem Msrl hem de ranl arkadalarm bana
ne zaman Msr'da muhtemel bir slami devrim beklemeleri
gerektiini sorarlard. Zamann siyasal balamnda, bu ma
kul grnen bir soruydu. Bylece l 960'lardan l 980'lere ka
dar geen yllar kapsayan bir dnemde ran ve Msr'daki
slamcln karlatrmal bir almasna giritim. 10 Bu ao Bu derlemedeki Beinci Blm'e baknz.
20

lmada, Msr, dramatik siyasal bir dnm olmadan, top

lumu kayda deer bir ekilde deitiren yaygn bir slami
hareket yaarken, ran'n nemli bir slami hareket gelitir
meden neden bir slami devrim yaadn aklamaya al
tm. Bu arada bu karlatrma, toplumsal hareketler ve top
lumsal devrimler arasndaki ilikiye dair birka kuramsal
yorum yapmama elverdi. Kabaca syleyecek olursam, etkin
bir sivil toplumun paras olarak kuvvetli toplumsal hare
ketlerin, bu hareketlerin kendi varlklar devrimci dn
mn cazibesini dengeleyen bir deiime neden olduu iin,
devrimlerin ynn evirebileceini iddia ettim. Yaygn
toplumsal hareketler ou kez kendi varlk koullarn d
ntrrler. Blgesel olmayan bir dergide yaymland ve
daha sonra toplumsal devrimler zerine kuramsal bir kitap
ta11 yeniden basld iin, bu almann (belki Lila Abu
Lughod'un cinsiyet ve Mslman kadnlar hakkndaki ant
ropolojik almalarnn Ortadou temelli olmas fakat bl
genin dna kmasna benzer ekilde) Ortadou haricin
deki aratrmaclarca da okumu olmas muhtemeldir. Di
er bir deyile, Ortadou'da birka lkeyi kapsayan kar
latrmal bir alma, hem kuramsallatrma hem de byle
ce Ortadou dndan uzmanlara ulama (gettolamay kr
ma) olanaklarn sunabilir.
kinci soru tipi muhtemelen daha zordur. Bu tr soru, s
nanmas karlatrmal bir alma gerektirecek belirli hi
potezlere baldr. u aadaki hipotezi dnelim: Orta
dou'da kentsel toplumsal hareketlerin (kolektif tketim
iin mahalle tabanl mcadelelerin) yokluu, hakiki parti
siyasetinin zayfl, poplizmin* kolay kolay gemeyen etll Rosemary O'Kane (der.), Revolutions: Critical Concepts, 4 Cilt (Londra: Rout
ledge, 2000) .

(*) Bayat, poplizm-poplist kavramlarn metin boyunca aadaki anlamda kul

lanyor [ G1: "Poplist, milliyeti ideoloji ile kalknma stratejisini birletire21

kisi ve akrabalk balarnn gl olmasna baldr. Bu kar

lkl ilikiyi Msr'da grebilirim. lran'da da aa yukar
benzer ablonlar bulabilirim. Gene de, tersine evrilmi
karlkl ilikiyi (yani, parti siyasetinin varl ve popliz
min yokluu koullarnda bir tr kentsel toplumsal hareket
umabiliriz) snayabilmek iin, ters gereklere dayanan Tr
kiye'yi ie dahil etmeliyim. Msr ve lran'dan farkl olarak
Trkiye, akrabalk balar halen gl olsa da, makul d
zeyde parti siyasetinin mevcut, (Kemalist halkln ciddi
bir biimde alt oyulduu iin) poplizmin de nispeten yok
olduu bir lkedir. Dier bir deyile, burada olabildiince
Msr'a benzer, fakat hipotezimizin geerliliini snamaya
yardm edecek ve muhtemel bir kuramsallatrma iin yolu
muzu aacak zmni farklar olan bir vaka bulmaya altk.
Bu tr karlatrmal bir alma dolaymyla birtakm
hayati sorulara cevap vermeye muktediriz. rnein, Orta
dou'da otoriter rejimlerin asli msebbibi "rantiyeci devlet"
midir? Bu modelin, byk lde lran Krfezi'ndeki petrol
reten devletlerin "rantiyeci ekonomileri "nden salanan
kantlarla ina edildiini biliyoruz.12 Gene de bu speklas
yonu tasdik etmek zere, bu karlatrmal eitlie ters ger
eklere dayanan kant olarak, rantiyeci ekonomisine ra
men Latin Amerika'daki en srekli demokrasilerden biri ol
duu iin, Venezella'y dahil etmeliyiz. llaveten, lslam'n
demokrasiyle uyumlu olup olmadna dair ok sorulan sorek, toplumsal taban olarak (iileri, kylleri, "yoksullar" ve kk burjuva
ziyi ieren) "halk kitleleri"nin desteini salayan nc Dnya rejimlerini
tarif eder. Bu rejimler, iktisadi olarak, otoriter bir devlet biimi erevesinde
(karlla ve birikime vurgu yapan) bir devlet kapitalizmi izlerler." Bkz. : Assef
Bayat, "Populism, Liberalization and Popular Panicipation: Industrial Democ
racy in Eygpt", Economic and lndustrial Democracy 14 (1993): 65-87.

12 G. Lucciani (der.), The Arab State (Londra: Routledge, 1990) iinde nsz ve
Hazem Beblawi ve G. Lucciani (der.),
Croom Helm, 1987) iinde nsz.

22

The Rentier Stae (Londra ve New York:

ruyu da ortaya atmak isteyebiliriz. Bu meseleyi karlatr

mal bir biimde ele alabilmek iin, seilmi farkl, Msl

man lkelerde slam'n nasl alglandn ve yaandn
bilmemiz gerekir. Aksi takdirde, basit benzeimler, hatal
bir biimde, zellikle doktrinsel terimler erevesinde alg
lanan, szmona Mslman toplumlarda siyasal dinamik
leri ekillendiren tek bir slam olduunu varsayabilir. Tm
bu rneklerde almalar, mukabilinde karlatrmay ge
rekli klan ve benzerlerin seilmesine rehberlik eden ara
trma sorularyla balar.
yleyse karlatrlabilir vakalarn seimi ardndaki
mantk nedir? Baz vakalarn karlatrlabilir, dierlerinin
karlatrlamaz olduunu sylerken ne kastediyoruz?
iftleri nasl seiyoruz? Karlatrlabilir vakalarn zde
olmamas gerektiini biliyoruz, nk aksi takdirde anali
tik giriimler olmazlar. Esasen, bir ya da birden ok vakay
karlatrlabilir yapan, ehrelerindeki farklarla karm
bir halde ontolojik kimlikleridir. Bu yzden elmayla elma
y, armutla armudu karlatrdmz sylenir; elmayla ar
mudu karlatrmayz. Bununla birlikte, bu varsaym, kar
latrmann ancak belirli bir aamasnda geerlidir; tabir
caizse, "elmann elma", "armudun armut" olduu aamada.
Karlatrmann birok farkl aamas olabilir. Elmalarla ar
mutlarn belirli bir aamada ("meyve olma") karlatrla
bileceini iddia edeceim - her ikisi de meyvedir (ontolojik
kimlik), benzer biim ve lde, tatl fakat belki farkl renk
ve tatlarda. Asl mesele, bu yzden, benzerlik ya da farkllk
deil, ilgidir - eldeki aratrma sorularna olan ilgi. Benzer
lik ve farkllk, sadece ilgi derecesini belirledii iin nemli,
esasen temeldir. rnein bazlar slamc tecrbeleri
zmlemek iin ran ve Msr'n karlatrlabilirliine itiraz
edebilirler. lran'da slami bir devrim oldu; Msr'da ise sla
mi bir toplumsal hareket vard; bunlar iki farkl ontolojik
23

gerekliktir. Bir anlamda Msr belki de Cezayir ile karla

trlmaldr. Gene de, neden lran'da lslami bir devrim, M
sr'da lslami bir hareket vardr diye asli sorumu sorduum
da, aslnda farkl bir karlatrma dzeyinde i gryorum
- sosyo-dinsel deiim dzeyinde .13 Bylece, bir bakma
benzer yapsal ve kltrel deneyimler sergileyen lkelerde
ki lslamc dnmn bu iki farkl yrngesinin ardnda
yatan mant anlamlandrmaya alyorum. Tm bu farkl
yrngelerin bize toplumsal hareketler ve genel olarak top
lumsal deiim hakknda ne dediini anlamak istiyorum.
lran'la karlatrlabilir bir ift olarak, onlar da sosyo-din
sel deiime tabi olduklar halde Lbnan ya da Filistin'i de
il, Msr' setiim aikar. Byle yapyorum, nk tanm
itibaryla mmkn olduunca benzer (zde deil) iftler
semek, inceleme konularmza hitap edecek en verimli
epistemolojik giriimi sunuyor.

Ortadou ve tesi
Bu zmlemeler Ortadou ile karlatrlabilir eler ola
rak dnyadaki dier blgelerin, rnein Gney Asya ya da
Latin Amerika'nn, ilgisi hakknda ne diyor? Genel olarak,
dnyadaki blgelerin kresel kapitalist ekonomiyle artan
btnlemesi, evrede de benzer sreleri yaratmaya mey
lediyor. Halihazrda, kresellemenin trdeletirici etkisi
zerine ok ey sylendi. ok daha nce, Kari Marx ve di
erleri kapitalizmin btnletirici ve ayrtrc gcne ia
ret etmilerdi. Aslnda yerel kltrler ve tarihler, melez tip
lere ve farkllamaya yol aarak, kresel etkilere araclk et13 janetAbu-Lughod"un Kahire ile snailemi dnyadan, rnein Londra ya da
Hong Kong ile karlatnlabilecei sylenebilecek olan, New York'u nasl kar
latrdna dikkat ediniz: Janet Abu-Lughod, "New York and Cairo: A View
from the Street Level", Intenational Social Sciace]oumal 42 ( 1 990), s. 307-18.

24

tii, bunlar krd ve ksmen deitirdii iin trdeletir

me tezinin ou kez mbalaa edildii dorudur. Karla
trma amacmz iin hayati nemde olan bu farkllklardr.
Gene de evrenin, eitsiz olsa da toplumsal ve iktisadi yap
larda (rnein kentsel srelerde ve iktisadi ilemlerde) ve
ayn ekilde toplumsal gler ve mcadele trlerinde tec
rbe ettii artan benzerlie gerek deerinin altnda paha
biilemez. Daha genel kresel etkenlere ilaveten, belirli or
tak tecrbeler iki ya da daha fazla blge arasnda karla
trmal inceleme yaplmas imkanlarn daha ok artrabilir.
rnein, Ortadou ve Gney Asya arasnda karlatrmal
alma zeminleri, bu blgelerin, fikir, din, mal, kltr, im
ge (filmler) , tccar, ii ve haclarn seyahati dolaymyla
tarihsel ve gncel ba ve aklarna bal olan birok ortak
tecrbesi tarafndan artrlabilir. Temel soru, bu yzden,
blgeleraras karlatrmann meruiyetiyle ilgili deildir.
Zira bu tr karlatrma giriimleri sadece meru deil, ka
naatimce vazgeilmezdir. Hayati soru, daha ziyade, blgele
raras karlatrmann zorluklarna dayanacak entelektel
ve lojistik gcmzle ilgilidir. rnein, anlaml bir kar
latrma yapmak iin bireysel aratrmaclarn birden fazla
alan ve dil bilmesi ne kadar sk rastlanan bir durumdur?
Bir aratrmacnn, rnein hem Ortadou hem de Gney
Asya ya da Latin Amerika zerine uzmanlamas ne derece
mmkndr? Bu engeli amann bir yolu, farkl a1an ve
blgderden uzmanlar arasnda, belirli karlatrmal proje
lerde, ibirlii yaplmasn salamaktr. Mmkn ve tercih
edilebilir olduu halde, bu i hi de kolay deil. Yanl yn
lendirilmi karlatrmalardan ya da yan yana koymalar
dan kanmak iin, aratrma ortaklarnn kavramsal ortak
zeminler yaratarak, zorluklar ve karlatrlabilirlikleri ta
nmlayarak, zde yntemler benimseyerek ve alann birr
nek manasn destekleyerek ie balamas gerekiyor. ldeal
25

durumda bu aba, tek bir aklla dnen ve tek bir mer

cekten bakan bir grupa stesinden gelinen, birbirine sk
skya bal ve btnlemi bir takm almasnn rn
olacaktr.
eviren

26

ZGR GKMEN

iKiNCi BLM

..Tehlikeli Snflar"dan .. Sessiz lsyankarlar .. a:

Kresel Gneyde Kentsel Maduniyet Siyaseti*

Giri
Kreselleme tezinin (ulus-devletlerin azalan rol, snrla
rn ortadan kalkmas, hayat tarzlarnn, kltrlerin, siya
sal sistemlerin ve benzerlerinin trde hale gelmesi benze
ri 1 birtakm ar deger biilen iddialarndan bamsz ola
rak, kresel pazar "disiplin"i, esnek birikim ve "finansal
derinleme "den oluan kreselleme iktisadiyatnn s
mrge sonras toplumlarda derin bir etkisi oldugu zerin
de genel olarak uzlalr (Hoogvelt, 1 997) . Yeni kresel
yeniden yaplanmann gelimekte olan lkelerdeki temel
sonularndan biri, bir yandan btnlemeyi, te yandan
toplumsal dlanma ve enformalizasyonu ieren ikili bir
sre olmutur.
(*) Bu metni ilk olarak l998'de Montreal'deki Dnya Sosyoloji Kongresi'nin K
reselleme ve Kolektif Eylem balkl panelinde sundum. Profesr jan Neder
veen Pieterse'ye paneli dzenledii ve deerli yorum ve eletirileri iin teek
kr ederim.

Kreselleme tezinin abartlm halinin bir eletirisi iin Gordon'a (1988) ba

knz.
27

Periferide, Yapsal Dzenleme Program dolaymyla, sos

yalist ve poplist rejimlerden liberal iktisat politikalarna
doru yaanan tarihsel kayma, toplumsal szlemenin, ko
lektif sorumluluun ve refah devleti yaplarnn ounun
erozyonuna sebep olmutur. Bylece, kresel Gney'de
devlet yardmna dayanan milyonlarca insan artk kendi ba
na hayatta kalmak zorundadr. Konut, kira ve gider be
dellerinin dereglasyonu, birok yoksul insann mlkiyet
gvenliini, bu insanlar evsiz kalma riskine maruz braka
rak tehlikeye atmtr. Toplumsal programlara ynelik har
camalarda yaplan kstlama, iyi bir eitim, salk bakm,
kentsel gelime ve kamu konutlarna kstlanm eriim an
lamna gelmektedir. Ekmek, otobs cretleri ya da yakt
zerindeki sbvansiyonlarn tedricen kaldrlmas, milyon
larca korunmasz grubun hayat standartlarn radikal bir
biimde etkilemitir. Ayn zamanda, zelletirmeye ynelik
bir taarruzla, kamu sektrleri ya satlm ya da reforma tabi
tutulmutur ki her iki durum da belirgin bir iktisadi geli
me salama ve varl srdrebilir iler yaratma ihtimali ol
madan kitlesel iten karmalara sebep olmutur. Dnya
Bankas'na gre, 1990'larn banda, sosyalizm sonras pa
zar ekonomilerine geite, slah edilen Latin Amerika ve
Ortadou lkelerinde, resmi istihdam yzde 5-15 arasnda
azalmtr (Dnya Bankas, 1995). Afrika'da 1 980'ler bo
yunca emein formel cretli emek sektr iinde souru
mu azalmaya devam ederken, isizlerin says her sene yz
de 10 artmtr (Vandemoortele, 1 990). 1990'larm sonuna
gelindiinde, dnya emek gcnn te birini temsil eden,
ou Gney'den hayret verici sayda 1 milyar ii ya isiz
dir ya da yetersiz istihdam edilmektedir (CIA, 1 992) . Bir
zamanlarn eitimli, hali vakti yerinde orta snflarnn b
yk bir kesimi (hkmet alanlar ve renciler), kamu
sektr alanlar ve ayn ekilde kyllerin byk bir
28

ksm, emek ve konut pazarlarnda kent yoksullan mevki

ine itilmitir.
Bylece bu yeni yaplanma, an derecede zengin grupla
nn geliimi refakatinde, nc Dnya kentlerinde marji
nallemi ve kurumsuzlam bir maduniyetin geliimini
hzlandrmtr. Artk gittike artan sayda isiz, ksmen is
tihdam edilmi, arzi emek gc sahibi, geimini sokaktan
kazanan ii, sokak ocuu ve yeralt dnyas mensubu
mevcuttur - bunlar deiken bir biimde "kent marjinalle
ri", "kent yoksunlar", "kent yoksullar" olarak atfta bulu
nulan gruplar. Bylesi toplumsal olarak dlanm ve enfor
mel gruplar kesinlikle yeni bir tarihsel olgu deildir. Bu
nunla birlikte, yakn zamanl kresel yeniden yaplanma
bunlar younlatrm ve geniletmi grnmektedir. Sade
ce 1998 finansal krizinde Gney Kore'de en az 2 milyon,
Tayland'da 3 milyon ve Endonezya'da hayret verici 10 mil
yon insan isiz kalmtr (ILO, 1 999; McNally, 1 998). Bu
dneme dair orijinal olan, byk orta snf kesimlerinin
marjinallemesidir. Gecekondularda yaamak, geici iler ve
sokak satcl artk geleneksel yoksullarn nitelii olmak
tan km, daha yksek stat, beklenti ve toplumsal beceri
lere sahip eitimli genler arasnda yaygn hale gelmitir.
nc Dnya'da artan saydaki bu kent yoksunlar ha
yatlarn etkileyen daha byk toplumsal sreler karsn
da nasl tavr alyorlar, elbette eer bir tavr alrlarsa ve al
dklarnda? Kresellemeyi destekleyenler, nihai bir milli
iktisadi bymenin dolayl sonularnn uzun vadede yok
sullarn gei dneminde maruz kaldklar kanlmaz feda
karlklar karlayacan ileri srmekte. Ara dnemde, top
lumsal fonlar ve STK'lar i yaratmaya ve zorluklar gidere
cek ve toplumsal huzursuzluu engelleyecek toplumsal
programlar desteklemeye tevik ediliyorlar. Gerekten, ba
zlar STK'larn 1980'1erden bu yana Gney'de artn, top29

lumsal gelime iin rgtl eylemliliin ve tabandan gelen

kurumlarn bir tezahr olarak grrler. Bununla birlikte,
kalknma STK'larnn kayda deer biimde farkllk gster
diinin kabul, bunlarn yoksullar iin bamsz ve demok
ratik kalknma rgt olarak mevcut potansiyeline oldu
undan fazla deer bimektedir. Hindistan zerine yazan
Niel Webster'in ( 1 995) kaydettii zere, savunucular kal
knma STK'larndan kabaca ok fazla beklentide bulunma
ya meylederler ve bylece anlaml bir kalknma stratejisi
iin yapsal kstllklarn (rnein, rgtsel mantk, y
kmszlk ve profesyonel orta snf liderlik) kmserler.
Benim Ortadou kalknma STK'lar zerine almalarm
bu sonucu destekliyor. STK'larn profesyonellemesi, taban
dan eylemliliin seferber olabilme niteliini azaltyor, ayn
zamanda yeni klientalizm trlerinin olumasna sebep olu
yor (Bayat, 2000).
Soldaki biroklar, kresellemeye, bu olgunun sunduu
teknolojileri kendine mal ederek meydan okuduunu sy
ledikleri "tepkisel hareketler"e (kimlik politikalar) iaret
ediyor. Melucci'nin "yeni toplumsal hareketler"i (2004)
zellikle "st dzeyde farkllam" Batl toplumlara odak
lanrken, Manuel Castells ve Ankie Hoogvelt gibi dierleri,
gneyli bir bak asyla, dinsel, etnik ve feminist hareket
ler kadar Latin Amerikan kalknma-sonras fikirlerin kre
selleme kart eilimin belkemii olduunu sylyorlar.
Kimlik hareketleri smrge sonras toplumlarda kreselle
menin meydan okumalarnn bir ksmn oluturuyor. Bu
nunla birlikte, bunlar sradan insanlarn hakiki gndelik
pratiklerinden ziyade orta snf entelektellerin dncele
rini yanstyor. Tabandakiler ne dnyor ya da ne yap
yorlar? Kentli marjinallemi gruplar, eer siyasetle ura
yorlarsa, ne tr bir siyaset gdyorlar? Bu makale bu soru
lara cevap vermeye alyor. Yoksulluk kltr, hayatta
30

kalma stratejisi, kentsel toplumsal hareketler ve gndelik

direnii ieren hakim modeller arasnda eletirel bir biim
de dolanarak, yeni kresel yeniden yaplanmann (isizler,
geici emek, geimini sokaktan salayan iiler ve sokak o
cuklar gibi marjinallemi ve kurumsallktan yoksunla
m) znellikleri, toplumsal mekan ve dolaysyla bugnk
kuramsal bak alarnn kendi balarna muhasebesini ya
pamad siyasal mcadele alann yeniden rettiini iddia
edeceim. Kresel Gney'in kentlerindeki marjinallemi
gruplarn eylemlerine daha uygun olabileceini dnd
m alternatif bir bak teklif ediyorum: "sessiz tecavz" .*
Sessiz tecavz, bireylerin ve ailelerin, hayatlar iin temel
ihtiyalar (barnacak yer, kentsel kolektif tketim, enfor
mel iler, i olanaklar ve kamusal alan) karlamak zere,
sessiz ve mtevaz bir tarzda kolektif olmayan fakat uzun
sre devam eden dorudan eylemine atfta bulunur. Bu ba
k benim Ortadogu'daki kentsel srelere ynelik gzlem
lerimden domu olsa da, dier nc Dnya kentleri
iin de geerlilik tayabilir.

Hakim bak alar

Kent "marjinallii"nin sosyolojik olarak incelemesi on do
kuzuncu yzyl Avrupa'sna dayanr. Kentlemeyle bada
trlan sorunlar (kent sular, kent ii koullar, isizlik, g,
kltrel ikilik ve benzerleri) toplumsal bilimler cemaatince
ele alnmtr. George Simmel'in "Yabanc"s ehre yeni yer
leenlerin sosyo-psikolojik zellikleri zerinedir, Durkhe
im ise zellikle onlarn "mitsizliine" merakldr. Bu tr
bir kavramsallatrma, daha sonra 1 920 ve 1 930'larda ika
go , bu ehre akn eden saysz etnik gmenin toplumsal
(*)Ayn zamanda, el uzatma, gasp olarak anlalmal. [G]

31

varlklarn inceleyen bir laboratuvar haline geldiinde,

ABD'de ikago Sosyoloji ve Kentsel almalar Okulu'nun
almalarn belirlemitir. Everrett Stonequist ( 1 935) ve
Robert Park ( 1928) iin birok gmen, "marjinal"di - bu
onlarn toplumsal yaplarnn iine iyice yerlemi olan bir
zellikti. Marjinal kiilik, hibirinin tam yesi olmadan iki
kltrn de snrnda yaayan, kltrel melezliin bir be
lirtisiydi.
Bununla birlikte, ana akm Marksizm, ikago Okulu i
levselcilerinin aksine, bu meseleyi ciddiye almad. Toplum
sal dnmn faili olarak almann merkeziliiyle ilgili
olarak, Marksist kuram kent yoksullarn ya grmezden
geldi ya da onlar "lmpen proletarya" (Marx'n kendisi ta
rafndan kullanlan bir kavram olan) , "proleter olmayan"
kentsel gruplar olarak tarif etti. Bu durum, Hali Draper'in
( 1 978: Cilt 2, 453) kaydettii gibi, "sonu gelmeyen yanl
anlamalara ve hatal evirilere" yol at. Marx iin lmpen
proletarya bir siyasal iktisat kategorisiydi. retmeyen
mlksz insanlara, "almayan proletarya"ya atfta bulu
nuyordu - bunlar, genelde yoksul olan ve dier alan in
sanlarn emeiyle yaayan, dilenciler, hrszlar, ekyalar ve
sulular gibi terkedilmi toplumsal unsurlard. Byle bir ik
tisadi varolua bal olarak, nihayetinde reten snflarn
karlarna aykr olabilecek bir bal olmama siyaseti gttk
leri syleniyordu (Draper, 1978: Cilt 2, Blm 1 5 ). Hem
Marx hem de Engels iin lmpen proletaryay "toplumsal
cruf', "tm snflarn sprnts" , " tehlikeli snflar" k
lan bu belirsiz siyasetti. Her ne kadar Marx daha sonra on
lar "yedek emek ordusu", dolaysyla ii snfnn bir par
as olarak kuramsallatrdysa da, bu insanlarn yeniden is
tihdam edilmesine ok ans tanmad iin bu kavramn
mevcut kapitalist yapsallama iindeki geerliliine dair
tartmalar devam etmitir. Bazlar, kent yoksunlarnn
32

"yedek"te olmann tam tersine, kapitalist ilikiler iinde

btnlemi olduklarn iddia etti (Worsley, 1 984) . Frantz
Fanon'un ( 1 967) lmpen proletaryay smrgelerdeki dev
rimci g olarak tutkulu savunusuyla dahi, nc Dn
ya'daki komnist partileri kent yoksunlarna ii snfyla
bir ittifak potansiyeli tayabilecek "alan kitleler" olarak
bakmann tesine gemediler.
Ne var ki, (birok gelimekte olan lkede saylar snai i
i snfnn saysnn aka stnde olan) bu "enformel
ler"in sregiden nemi ve gelimekte olan lkelerdeki siya
sal istikrara ynelik varolduu farzolunan tehdidi, onlar
tekrar akademik incelemelerin konusu yapt. Betimsel "en
formeller" ve kmseyici "lmpen proletarya" kavramlar
na kar, McGee ( 1 979) ve Cohen ( 1 982) "proto-proletar
ya " ; Peter Worsley ( 1984) "kent yoksullar" kavramlarn
tercih etti - bunlar bu kesimlere bir tr faillik atfeden kav
ramlard.
Bununla birlikte, nc Dnya'da kentsel madunlarn
toplumsal koullar ve siyasetine dair daha ciddi almalar
ABD'li toplumsal bilimciler iin 1 960'larda bir alan olarak
ortaya kt. Modernleme ve kentsel g, gelimekte olan
lkelerde yoksullam kentsel yerleimlerin dramatik ola
rak yaylmasna yol amt ve byyen "snfalt"nn, So
uk Sava'n ortasnda ABD'nin ve yerli sekinlerin siyasal
karlar iin tehlike olarak alglanan radikal gerilla hare
ketlerinin yaylmas iin bir reme alan salad kabul
ediliyordu. 1949'daki in devrimi ile 1 959'daki Kba dev
rimi ve nc Dnya'nn muhtelif blgelerindeki by
yen gerilla hareketleri siyasal gzlemcilerce ikna edici ka
ntlar olarak kabul ediliyordu. Bununla birlikte, Latin Ame
rika, kentsel snfaltnn toplumsal ve siyasal davranlarna
dair ok tartlan kuramlarn bir laboratuvar olarak ilev
grd. Dierlerinin yansra, Samuel Huntington ve Joan
33

Nelson'n almalar dnemin kayglarn yanstr (Hun

tington, 1 968; Nelson, 1970; Huntington ve Nelson, 1 976).
Burada almalarn hakim ilgisi yoksullarn mevcut dze
ne "siyasal tehdidi" zerine odaklanmtr. ou toplumsal
bilimci olan aratrmaclar, gmen yoksullarn istikrar bo
zucu bir g olup olmadyla meguldr. Joan Nelson
( 1970: 393-414), "yeni gmenlerin radikal ya da iddete
meyilli olduklarn gsterir hibir kant olmadn" ne s
rer. Bu tr meguliyetler yoksullarn gndelik hayat dina
miklerini gzden kard. Biroklar yoksulluk siyasetini,
meseleye baka bir adan bakma ihtimalini kstlayan dev
rimci/edilgin ikilii erevesinde ele ald. zclk tartma
nn her iki tarafn da belirledi. kan tartmalar drt ayr
tanmlanabilir bak asna evrildi: "edilgin yoksullar" ,
"hayatta kalma stratejisi", "kentsel yerel hareket" ve "gn
delik direni" modelleri.

Edilgin yoksullar
levselci paradigmayla alan birtakm gzlemciler kent
yoksullarn esasen kargaaya yol aan nitelikte ve mitsiz
lik hisleriyle dolu olarak grse de ; bunlarn ou, yoksulla
r hala sadece ay sonunu getirebilmek iin mcadele eden
siyaseten edilgin bir grup olarak deerlendiriyordu. Oscar
Lewis'in ( 1959, 196 1 , 1 966), Puerto Rico ve Meksika'daki
kent yoksullar iinden etnografilere dayanan "yoksulluk
kltr" kuram, bu fikirlere bilimsel bir meruiyet kazan
drd. Yoksulluk kltrnn bileenleri olarak (kadercilik,
kkszlk, uyumsuzluk, gelenekselcilik, su, amaszlk,
umutsuzluk ve benzeri) belirli kltreVpsikolojik esaslara
dikkat eken Lewis farknda olmadan "edilgin yoksul" fik
rini yaygnlatrd. "Marjinal insan" kltrel bir tip olarak
tanmlayan temel vurgusuyla "yoksulluk kltr" , ABD'de
34

yoksulluk-kart sylemi ve politikay olduu gibi, nc

Dnya sekinlerinin yoksullara ynelik algsn da belirle
yerek uzun yllar boyunca baskn bak as olarak kald.
Yoksullarla duygudalna ramen Lewis'in "yoksulluk
kltr"nn kavramsal zayfl ok gemeden ortaya kt.
Kabaca, Lewis "yoksulluk kltr" birok baka kltrden
sadece biri olduu iin., yoksullarn kltrnn zn ta
nmlad. Lewis'in genellemesi, farkl kltrlerde yoksulla
rn yoksullukla ba ettikleri birbirinden farkl yollar gz
ard etti. Worsley gibi eletirmenler, Lewis'i yoksulluklarn
dan ve edilginliklerinden tr yoksullar sulayan orta s
nfa mensup bir aratrmac olmakla itham etti (Worsley,
1 984: 190-4). 2 Lewis'in kavramsallatrmas, ilgin bir bi
imde, Stonequist ve Robert Park gibi ikago Okulu kent
sosyologlar ve hatta daha nceki kuan Simmel gibi d
nrleriyle birok zellii paylar. janice Perlman'n
( 1 9 76) The Myth of Marginality balkl gl eletirisi, Ma
nuel Castells'in eletirel katklaryla beraber, bu grn te
melini resmiyette olmasa dahi akademide rtt. Marji
nallik mitinin yoksullarn toplumsal denetiminin bir arac
olduunu ve marjinallemi yoksullarn kapitalist toplum
sal yapnn rn olduunu gsterdiler.

Hayatta kalma mcadelesi veren yoksullar

"Hayatta kalma stratejisi", aslnda dorudan yoksulluk si
yasetiyle uramad. Bu bak asnn temelini, ilintili, st
kapal kavramsal bir varsaym tekil eder. Hayatta kalma
stratejisi modeli, yoksullarn gsz olmalarna ramen,
kaderlerinin hayatlarn belirlemesini beklemediklerini ima
ederek bir adm ileri gider. Bekalarn salamak iin kendi
2 Yoksulluk kltr tezinin daha geni bir eletirisi iin Leeds ( 1 97 1 ) ve Valeni
ne'a ( 1 968) baknz.
35

tarzlarnda etkindiler. Nitekim isizlik ya da fiyat artlarna

kar koymak iin sk sk hrszla, dilencilie, fahielie ya
da tketim kalplarn yeniden ekillendirmeye mracaat
ederler; ktlk ya da savaa kar, g yetkili makamlarca
engellendiinde dahi yaadklar yerleri terk etmeyi seer
ler. Bu dnceye gre, yoksullarn hayatta kaldklar ve ya
amaya devam ettikleri kabul edilir; ne var ki hayatta kal
malar kendi ya da yoldalarnn hayatlar pahasna gerek
leir (Scott, 1996) . Birok kltrde, yoksullar arasnda ger
ek hayatta baa kma mekanizmalarna mracaat etmek
ok yaygn grlse de, hayatta kalma stratejisi dilinin gere
inden fazla vurgulanmas, Escobar'n ( 1 995) kaydettii gi
bi, yoksullarn, onlara herhangi bir faillik tannmadan, kur
ban olarak tasvir edilmelerini glendirmeye katkda bulu
nabilir. Gerek, yoksullarn da direnmeye ve frsat ktn
da hayatlarn iyiletirmeye abaladklardr. Bunun tesin
de, dnyann birok blgesindeki deliller, hayatlarn iyile
tirmek iin frsatlar yarattklarn gsteriyor - rgtlenirler
ve ekimeli siyasete dahil olurlar. john Friedmann's ( 1 992,
1 996) "salahiyetli klma" kavram, yoksullarn bylesi frsat
yaratma eilimlerinin kantlarndan sadece bir tanesidir.
Yoksullarn kolektif olarak hayatta kalmak iin kendinden
rgtlln, rzkn retilmesi iin merkezi unsur olarak
hane halk kurumu, trel iktisat (gven, karlkllk, irade
cilik) ve "toplumsal gleri"nin (serbest zaman, toplumsal
yetenek, a ilikileri, retim birlikleri ve aralarnn) kulla
nlmas dolaymyla tarif eder.

Siyasal yoksullar
"Edilgin yoksullar" ve "yoksulluk kltr" modellerinin
eletirisi, kentsel madunlarn siyasal aktrler olarak belirdik
leri bir bakn, "kentsel yerel hareket" baknn gelimesine
36

yol at. Perlman, Castells ve Latin Amerikal baka aratr

maclar yoksullarn marjinal olmad, toplumla btnle
mi olduklar konusunda srar ettiler. Daha ziyade "marjinal
letirilm i olduklar"n, iktisaden smrlm, siyaseten
bask altna alnm, toplumsal olarak damgalanm ve kl
trel olarak kapal bir toplumsal sistemden dlanm olduk
larn ileri srdler. Yoksullar, sadece parti siyasetine, seim
lere ve ana akm iktisadi etkinliklere katlmyor, daha nem
lisi kendi yerel toplumsal hareketlerini ina ediyorlard. By
lece, cemaat dernekleri, banios, tketici rgtleri, ahaneler,
gecekondu destek gruplar, kilise etkinlikleri ve benzerleri,
(Castells'e gre, 1983) "toplumsal dnm", (Schuurman
ve Van Naerssen'e gre, 1 999) "zgrleme" iin abalayan
yoksullarn rgtlenmi ve yerel temelli hareketleri ya da
john Friedmann (1989) kelimeleriyle, modernitenin tiranl
na kar bir alternatif olarak grld. Gndelik etkinlikle
rinde yoksullar kentsel hizmetler ya da "toplumsal tke
tim"den bir pay elde etmek iin mcadele ederler.
Bu hareketlerin yerel nitelii, faillerinin (kent yoksullar
nn) var olma tarzlarndan kaynaklanr. (Gelir, stat, mes
lek ve retim ilikileri bakmndan) ok farkllam olsalar
da, kent yoksullarnn ortak bir ikamet mekann, bir cema
ati paylatklar dnlr. Ortak mekan ve ortak mlkiyet
le ilintili ihtiyalar bylece bu insanlara bir "mekansal daya
nma" imkan sunar (Hourcade, 1 989). Kent yoksullar
arasnda ekimeli siyaseti olduu kadar ekimeli olmayan
ibirliini vurgulamaya ynelik abalar, kent yoksunlarna
nemli bir faillik tanyarak iddetli bir biimde hem "yok
sulluk kltr" hem de "hayatta kalma" grlerinin altn
oyar. Bununla birlikte "kentsel hareketler bak as" , b
yk lde blgenin sosyopolitik koullarna dayal bir La
tin Amerikan modeli olarak ortaya kar. artc olmayan
bir biimde, aslen Latin Amerika zerine alan aratrma37

clarca (rnein, Stiefel ve Wolfe, 1 994) nerilmitir. Yerel

ahaneler, mahalle dernekleri, kilise gruplar ya da seyyar
satc sendikalar, (Hindistan ve Gney Afrika gibi lkeler
istisna tutulursa) rnein, Ortadou, Asya ya da Afrika'da
grnen ortak olgular deildir. Ortadou'da, rnein, sivil
derneklerden saknan (despotik, poplist ya da diktatryel
trden) otoriter devletlerin hakimiyeti, aile ve akraba bala
rnn gl olmasyla birlikte, birincil dayanmalar, ikinci
dereceden dernekler ya da toplumsal hareketlerden daha
uygun klar (Bayat, 2000) . Hayr cemiyetleri ve cami der
nekleri gibi kolektif rgtler bulunsa da, bunlar popler s
nflarn siyasal hareketliliine nadiren nclk eder. Mahal
le ilikileri, ev halk ya da geleneksel kredi sistemlerine da
yanan dernekler olduka yaygn da olsa, akrabalk ya da et
nisiteyi aan toplumsal alar byk lde geliigzel, yap
lanmam ve paternalisttir (Bayat, 1 997a, 2000). Baz ara
trmaclar, blgedeki slami hareketleri, kentsel toplumsal
hareketlerin Ortadou modeli olarak sunma eilimindeler.
Birka ilevsel benzerlik bir yana, slamclk kimliinin
zellikle kent yoksullarna ilikin bir kaygdan hasl olmad
gerei deimiyor. Katolik Kilisesi, zellikle de Kurtulu
Teolojisi Hareketi'nden farkl bir biimde slami hareketler
genellikle yoksullar deil, siyasal deiimin asli failleri ola
rak grdkleri eitimli orta snflar seferber etmeye meyle
der (Bayat, 1998) . Bylece, belli bir dzeyde seferberlik ve
ekimeli siyaset, devrimci lran ya da kriz iindeki Ceza
yir'de olduu gibi, temel olarak istisnai durumlarda (rne
in, kriz ve devrim koullarnda) tevik edilir. Trkiye'de
slamc Refah Partisi'nin gecekonducular seferber ettii
dorudur, ancak bu esasen Trkiye'nin serbest seim siste
minin kent marjinallerine oy kullanma yetkisi, dolaysyla
meru bir siyasal parti olarak slamclarn kullanabilecei
bir g tanm olmas nedeniyle byle olmutur.
38

Gene de Latin Amerika'daki kentsel hareketlerin yaygn

lnn epey eitlilik arz ettiini kaydetmek gerek. Leeds ve
Leeds'in ( 1 976: 2 1 1 ) gstermi olduu gibi, birbiriyle eki
en kar gruplarnn (hkmet, zel karlar ve dierleri
nin) okluuna bal olarak yoksullar, maruz kaldklar s
kntlarn derecesinin yoksullar, "hayatlarn iyiletirmeyi
iltimas ve kar ticaretinin paternalist, bireyci kanallarnda
aramaya" mecbur kld Brezilya'dan ziyade Peru'da kolek
tif eylem frsat bulmulardr. ili'de, siyasal aklk ve radi
kal rgtlenme dnemlerinde, yoksullar daha yaygn olarak
rgtlenmilerdir.

Direnen yoksullar
Geleneksel kolektif eylemlerin -zellikle de madun gruplar
(yoksullar, kyller ve kadnlar) arasnda ekimeli protes
tolarn- yokluu, hakim sosyalist partilerin neden olduu
hayal krklyla birlikte, birok radikal gzlemciyi, her ne
kadar kk apl, yerel ya da bireysel dahi olsa, farkl ey
lemlilik trleri "kefetmeye" ve bunlar n plana karmaya
itti. Bu aray, 1 980'lerde mikro-siyaseti ve "gndelik dire
ni"i popler bir bak as klan yapsalclk sonrasyla
ilintilendirilen kuramsal paradigmalar dalgasna hem katk
da bulundu hem de bundan yararland. james Scott'un,
l 980'lerde, Asya'da kylln davranlarn alrken
(kendisinin trel iktisat olarak adlandrd, geimlik ky
ller ile toprak aalar arasndaki karlkl ilikiyi akla
yan) yapsalc bir pozisyondan yola karak, kyllerin bi
reysel tepkilerine odaklanan daha etnografik bir ynteme
ulamas, bu paradigma kaymasna nemli katkda bulundu
(Scott, 1 985). Bu srada, Foucault'nun "merkezden arnd
rlm" iktidar kavram, yeni Gramscici kltr siyasetinin
(hegemonya) yeniden dirilmesiyle birlikte, mikro-siyaset ve
39

bylece "direni" paradigmasna temel bir kuramsal destek

salad.
"Direni" kavram, iktidar ve kar iktidarn ikili bir kar
tlk iinde bulunmadnn, birbirinden ayrlm, karma
k, kararsz ve srekli bir "denetim dans" olduunun alt
n izdi (Pile, 1 997: 2). "Nerede iktidar varsa, orada direni
vardr" fikrini temel ald; direni, byk lde faillerinin,
maruz kald siyasal bask koullar altnda, eklemlemeye
muktedir olabildikleri kk apl, gndelik, kk etkin
liklerden meydana gelse de. Bu direni kavray, sadece o
gne dek kuramsal olmayan kyl almalarna deil,
emek almalar, etnisite, kadn almalar, eitim ve
kentsel maduniyet almalar gibi farkl alanlara nfuz etti.
Bylece eitli almalar, mucizelerle ilgili hikayelerin
"popler direnie" nasl " ses verdiini" (Revees, 1995),
yoksun kadnlarn halk hikayeleri anlatarak, arklar syle
yerek ya da deli ya da kak grnerek ataerkillie nasl di
rendiklerini (Abu-Lughod, 1 990) , aile balarnn genile
mesinin kent yoksullar arasnda nasl bir "siyasal katlm
yolu"nu temsil ettiini (Singerman, 1 995) ele ald. Barlarda
alan Filipinli kzlarla Batl erkeklerin ilikisi, basit bir
ekilde topyekun tahakkm olarak deil, karmak ve ko
ullara bal bir tarzda tartld (Pile, 1 997) . alan Ms
lman kadnlarn rtnmesi, basit bir ekilde itaat olarak
deil, kararsz bir ekilde protesto ve kendine mal etme,
dolaysyla "protestonun telif edilmesi" olarak sunuldu
(Macleod, 199 1 ) . Gerekten, duruma bal olarak, rtn
mek de, rtnmemek de ezamanl bir ekilde direni sim
gesi olarak kabul edildi !
phesiz, o vakte kadar "edilgin yoksullar", "itaatkar ka
dnlar" , "apolitik kyller" ve "bask altna alnm iiler"
olarak tarif edilen znelere faillik atfetmeye ynelik bu tr
bir aba, olumlu bir gelimeydi. Direni paradigmas, genel
40

olarak toplumdaki iktidar ilikilerinin karmaklnn, zel

olarak da maduniyet siyasetinin rtsn kaldrmaya yar
dmc olur. Bize, evrensel bir mcadele tarz umamayaca
mz; her eyi biraraya toplayan resimlerin genellikle insan
larn deiim ha kkndaki alglamalarndaki farkllklar tah
rip ettiini; yerelin bir zmleme birimi olduu kadar,
nemli bir mcadele alan olarak da tannmas gerektiini;
rgtl kolektif direniin her yerde mmkn olamayabile
ceini, dolaysyla alternatif mcadele tarzlarnn kefedil
mesi ve tannmas gerektiini; basknn hkm srd
durumlarda rgtl protestonun illa ki ayrcalkl bir konu
mu olamayabileceini syler. Dolaysyla, daha esnek, k
k apl ve brokratik eylemliliin nemi de kabul edil
melidir. 3 Bunlar, "direni"in post-yapsalc taraftarlarn
eletirenlerin (rnein, Cole ve Hill'in, 1 995) grmezden
geldii meselelerin bir ksmdr.
Gene de bu paradigma, bir dizi kavramsal ve siyasal soru
nu beraberinde getirir. Hemen karmza kan ilk sorun,
direniin, iktidar, tahakkm ve itaatle olan ilikisini nasl
kavramsallatracamzdr. james Scott, direnile ne kastet
tii hususunda ak grnyor:
Sn f direnii, st sn f karsnda, bir alt sn f yesi
nin/yelerinin, ya bu snfa st sn f (rnein, toprak aa
lan, byk iftiler ya da devlet) tarafndan dayatlan ta
lepleri (rnein, kira, vergi, nfuz) tadil ya da reddetmeye;
ya da kendi taleplerini (rnein, i, toprak, yardm, sayg)
dayatmaya meyleden her tr eylemini ierir (Scott, 1995:

290; vurgular benim) .

Ne var ki, "her tr" deyimi, Scott'un sralad niteliksel

olarak birbirinden farkl eylem trlerini, bunlarn arasna bi3 Piven ve Cloward'n ( 1979) Amerikan yoksul halk hareketlerinin sahip olmas
. n diledikleri bir nitelik.

41

rer izgi koyarak betimlemeye engel olur. Byk apl ko

lektif eylemle, bireysel eylemler, rnein vergi hilekarl
arasnda ayrm yapmayacak myz? Ykc da olsa, gzlerden
uzak bir ekilde iir okumak ile silahl mcadele eit deer
de midir? Bylesi farkl eylemlerden birbirine denk olmayan
etkililik ya da karsamalar beklememeli miyiz? Scott, bu
nun farkndayd ve farkl direni trleri, -rnein, rgtl,
sistemli, nceden planlanm ya da devrimci sonular dou
ran dierkam eylemlere atfta bulunan "gerek direni"le,
devrimci sonular yaratmayan, rgtsz, rastlantsal ve ikti
dar yaps iinde telif edilen eylemlere iaret eden "sembolik
direni" (Scott, 1985: 292)- arasnda ayrm yapanlarn fikir
lerine katld. Gene de, "sembolik direni"in, en az "gerek
direni" kadar gerek olduu hususunda srar etti. Bununla
birlikte, Scott'un takipileri yeni ayrmlar yapmaya devam
ettiler. Nathan Brown ( 1990) , rnein, Msr'da kyl siya
seti zerine alrken, tr siyaset tanmlar: atomist (bi
reylerin ya da kk gruplarn anlalmas g bir ierie sa
hip siyaseti) , ortak (retimi yavalatmak ve benzeri, sistemi
bozmaya ynelik grup abas) ve ayaklanma (sistemi etkisiz
hale getirecek devrimin bir alt aamas).
Bunun tesinde, direni zerine yazan birok kii, bask
konusundaki bir bilinlilik ile baskya kar direnii birbiri
ne kartrmaya meyleder. Yoksul kadnlarn zel toplantla
rnda kt durumlar hakknda ya da erkekleri alay konusu
etmek iin syledikleri arklar, cinsiyet dinamiini kavra
ylarn gsterir. Ne var ki ne bu; ne de yoksul kentlilerin
azizlerin gelip zorlular cezalandrdn hayal eden mucize
hikayeleri, onlarn direni eylemlerine katldklar anlamna
gelir. Bylesi bir "direni" kavray, atma ve rza gster
me ve iktidar sistemleri iindeki fikir ve eylemler arasnda
ki ar derecede karmak karlkl oyunu anlamaktan
yoksundur. Bilin ve eylem arasndaki ba, gerekten temel
42

bir toplumbilimsel ikilem olarak varln srdryor (Gid

dens, 2000).
Scott, direniin kastl bir eylem olduunu aka belirtir.
Weberci gelenee bal olarak, eylemin anlamm temel bir
unsur olarak ele alr. Bu kastllk, kendi iinde nemliyken,
kastl ya da kastsz sonular birbirine uymayan birok bi
reysel ya da kolektif eylemi aikar bir biimde darda bra
kr. Kahire ve Tahran'da, rnein, birok yoksul aile, yasad
davranlarnn farknda olmalarna ramen, belediyenin
elektrik ve suyunu yasal olmayan ekillerde kullanr. Lakin
kentsel hizmetleri otoriteler nezdinde muhalefet ve mukave
metlerini ifade etmek iin almazlar. Bunu, daha ziyade,
onurlu bir hayat iin bu hizmetlere ihtiya duyduklarndan,
bu hizmetleri baka bir ekilde alamadklar iin yaparlar.
Fakat bu ok sradan eylemler srdnde, kentsel yap,
toplumsal politika ve faillerin kendi hayatlarnda nemli de
iikliklere yol aar. Faillerin gndelik eylemlerinin kastl
olmayan sonularnn nemli olmas bundandr. Gerekten,
direni paradigmas iindeki birok yazar, "direni"in teza
hrleri olarak hem kastl hem de kastsz pratiklere odakla
narak, kast ve maksad terk etmilerdir.
Bir soru daha var. Direni, halihazrda elde edilmi bir
kazanm korumak (Scott'un terimleriyle hakim gruplarn
alt gruplardan taleplerinin reddedilmesi) anlamna m gelir,
yoksa benim "tecavz" olarak adlandrdm, yeni talepler
de bulunmak ("kendi isteklerini ilerletmek") anlamna m?
Direni yaznnn ounda bu ayrm eksiktir. Bunlarn r
tt anlar hayal edilebilse de, bu iki strateji farkl siya
sal sonular takip eder; bu, zellikle bunlar haKim iktidar
la ilintili olarak ele aldmzda byledir. Lenin'in Ne Yapma
l's ( 1 9 73), "ekonomizm/sendikaclk" ve "sosyal demokra
tik siyaset/parti siyaseti" terimleriyle bu iki stratejinin tar
tmasna adanmtr.
43

Leninist/ncc paradigma hakknda ne dnlrse

dnlsn, bu zgl bir devlet ve iktidar kuramna (ii
snf partisinin nderlik ettii kitlesel bir hareketin ele ge
irecei kapitalist bir devlet) tekabl ediyordu; buna ek ola
rak, bu stratejinin ii snfn nereye (sosyalist bir devlet
kurmaya) gtrmek istedii akt. imdi, "direni" para
digmasnn devlet kavray nedir? Direni paradigmas fail
lerinVznelerini, "en ktsne mani olma ve daha iyisini
taahht etme"nin (Scott, 1 985: 350) tesinde nereye gtr
mek istiyor?
Direni yaznnn ou Foucault'nun eklemledii bir ikti
dar anlayna dayanr; iktidar her yerdedir, "dolar" ve asla
"burada ya da orada birinin elinde yerini belirlemez" (Fo
ucault, 1972). Bylesi bir dzenleme, sradan olann g
szl mitini amak ve sradan olana bir faillik atfetmek
iin elbette yol gstericidir. Gene de bu birok post-yapsalc
"direni" yazarnca paylalan "merkezden arndrlm" ikti
dar kavram, iktidar deveran ediyor olsa dahi, bunu eit ol
mayan bir biimde yaptn (baz yerlerde, dierlerine gre,
daha ar, daha younlam ve "kesif'tir) grmeyi becere
medii iin, devlet iktidarna, zellikle de bunun snf boyu
tuna deerinin altnda bir paha bier. Dier bir deyile, ho
unuza gitsin, gitmesin, devlet nemlidir ve kentsel madu
niyet eylemliliinin potansiyeli tartlrken bunu gznn
de bulundurmak gerekir. Foucault, iktidar sistemlerinin d
nda ve ondan bamsz gerekletiinde direniin gerek
olduunda srar ederken, "direni" yaznn belirleyen ikti
dar kavray, bir iktidar sistemi olarak devlet iktidarn
zmlemeye ok imkan tanmaz. Bu yzden, "direni" akla
malarnn neredeyse tmnde bir devlet kuram ve kendine
mal etme ihtimalinin eksik olmas rastlantsal deildir. Bu
nun bir sonucu olarak, yrekten benimsenen "direni" ey
lemleri, mevcut iktidar dzeni ile kararsz ve gergin bir
44

uyum sonucuna yol aarak bilinmeyen, belirsiz ve kararsz

bir iktidar ilikileri evreninde amaszca yzer.
Belirgin bir direni kavramnn yokluu, bunun tesinde,
bu trn yazarlarnn genellikle faillerin edimlerini ok faz
la ele almasna ve bunlara gereinden fazla deer bimeleri
ne sebep olur. Sonu, znelerin neredeyse her eyleminin
potansiyel olarak bir "direni" eylemi olarak grlmesidir.
"Kanlmaz" direni eylemleri tespit etmeye kararl post
yapsalc yazarlar genellikle "znelerini deitirmek" zo
runda kalrlar (MacAdam et al. , 1 997) . "Edilgin yoksullar" ,
"itaatkar Mslman kadnlar" ve "etkisiz kitleler" tr ba
k alarnn zclne meydan okumaya kalksalar da,
sradan davrana ok fazla deer bierek, bunu illa ki bi
linli ya da ekimeli bir muhalefet eylemi olarak yorumla
yarak tersinden bir zcln tuzana derler. Bu, bu ey
lemlerin oklukla hakim iktidar sistemleri iinde meydana
geldiine dair nemli gerei grmezden geldikleri iin
byledir.
rnein, Ortadou'da, baz yazarlarn "direni", muhale
fetin "teklifsiz siyaset"i ya da "katlm yolu" olarak okuduk
lar birtakm alt snf etkinlikleri, esasen devletin istikrar ve
meruiyetine katkda bulunabilir (Singermann, 1 995; Ho
odfar, 1 997) . nsanlarn kendilerine yardm edebilmeye ve
alarn geniletebilmeye muktedir olduklar gerei, p
hesiz gndelik eylemliliklerini ve mcadelelerini gsterir.
Ne var ki, byle yaparak failler devletten (ya da sermaye ve
ataerkillik gibi dier iktidar odaklarndan).hemen hemen
hibir ey kazanamazlar - tahakkme illa ki meydan oku
yor deildirler. Aslnda hkmetler, muhalif olmadklar
mddete, kendi kendine yardm ve yerel giriimleri ou
kez tevik ederler. Bunu, refah devleti koul ve sorumluluk
larnn yknn bir ksmn vatandan stne kaydrmak
iin yaparlar. Kresel Gney'de STK'larn hzla oalmas
45

bunun gvenilir bir belirtisidir. Ksaca, direni yaznnn

ou, (faillerin bekasnn kendileri ya da yoldalar pahas
na saland) baa kma stratejileri olarak grlebilecek
eylemlerle, etkin katlm ya da tahakkmn yklmasn bir
birine kartrmaktadr.
Son bir soru daha var Yoksullar hr zaman farkl yollarla
(sylem ya da eylemle, bireysel ya da kolektif olarak, st
rtk ya da ak biimde) tahakkm sistemlerine kar di
renmeye muktedirse, onlara yol gsterme ihtiyac nereden
kaynaklanyor? Yoksullar her daim siyaseten muktedir va
tandalarsa, devletin ya da herhangi baka bir failin onlar
glendirmesini neden beklemeliyiz? Yoksullarn davran
larn hatal okumak, esasen, savunmaszlara kar ahlaki
sorumluluumuzu boa karyor. Michael Brown'n ( 1 996:
730) kaydettii gibi, "ocukluun kk maduriyetlerini
gerekten bask altnda olanlarn straplar dzeyine kar
dnzda, adaletsizlie duyarllmz younlatrmaktan
ziyade azaltan zalim bir tesviye" yapm oluyorsunuz.

Sradan olann sessiz tecavz

Hakim bak alarnn kusurlarn (yani, "edilgin yoksul
lar"n zcln, "hayatta kalma"nn indirgemeciliini,
"siyaseten etkin yoksullar"n Latin-merkezciliini ve "dire
ni yazn"nm kavramsal karkln) gz nnde tutarak,
gelimekte olan dnyada kentsel marjinaller siyasetini bir
baka adan, "sradan olann sessiz tecavz" olarak de
erlendirmek istiyorum. Bu kavramn, bu yetersizliklerin
bir ksmnn stesinden gelebileceini ve kreselleme ko
ullarnda kentsel maduniyet siyasetinin zn daha iyi
kavrayabileceini dnyorum. 4
4 Bu bak asn btn aynntlanyla Sree Poliics kitabmda ele aldm. Burada
sadece temel noktalara deiniyorum.

46

"Sessiz tecavz" kavram, sradan insanlarn hayatta kala

bilmek ve hayatlarn iyiletirebilmek iin mlk ve iktidar
sahibi olanlara doru suskun, uzun vadeli fakat yaygn iler
leyiini tarif eder. Bu, dnemsel kolektif eylemlerle, suskun,
byk lde paralara blnm ve uzun vadeli bir sefer
berlike (belirli bir liderlii, ideolojisi ya da yaplandrlm
bir rgt olmayan ak ve pozisyon deitiren mcadele
lerce) belirlenir. Sessiz tecavz kendi bana bir " toplumsal
hareket" olarak grlemezse de, ayn zamanda hayatta kal
ma stratejilerinden ya da "gndelik direni"ten de farkldr;
nk ilk olarak, faillerin mcadele ve kazanmlar kendile
ri ya da yoldalarnn pahasna deil, devletin, zenginlerin
ve iktidar sahiplerinin pahasna gerekleir. Nitekim kent
yoksullar barnaklarn aydnlatmak iin elektrii komula
rndan deil, belediyenin elektrik direklerinden alarlar; ya
da hayat standartlarn ykseltmek iin ocuklarnn okula
gitmesine engel olmazlar da enformel sektrde ikinci bir i
yapmak iin kendi i saatlerinden alarlar.
Buna ek olarak, bu mcadeleler srf direni alannda ille
de savunmaya ynelik olarak grlmez, artan bir biimde
mtecavizdir; yani aktrler ilerleyecek yeni pozisyonlar ka
zanarak alanlarn geniletirler. Bu tr sessiz ve tedrici ta
bandan hareketler, devlet yetkilerinin (dzenin anlam, ka
musal mekann, kamusal ve zel mallarn denetimi ve mo
demitenin anlamll dahil olmak zere) birok temel eh
resine meydan okumaya eilimlidir.
Dalgalanan toplumsal gruplarn (gmenlerin, mltecile
rin, isizlerin, gecekonducularn, sokak satclarnn, sokak
ocuklarnn ve artlar iktisadi kreselleme ile hzlanan
dier marjinal gruplarn) hayat boyu sren mcadelelerini
kastediyorum. Aklmda, milyonlarca erkek ve kadnn uzun
g yolculuklarna ktklar, i, barnak, toprak ve yaama
letafeti elde ederek uzak ve ou kez yabanc evrelere ya47

yldklar uzun sreler var. Krsal gmenler kentlere ve

kentlerin kolektif tketimine el uzatrlar, mlteciler ve
uluslararas gmenler konuk devletlere ve onlarn sala
dklarna, gecekonducu ve igalciler kamusal ve zel arazi
lere ya da halihazrda ina edilmi evlere ve isizler, geimi
ni sokaktan salayan insanlar olarak kamusal mekanlara ve
dkkan esnaf tarafndan yaratlan i olanaklarna. Ve hepsi
birden nc Dnya sekinlerince benimsenen dzen,
modern kent ve kentsel ynetim kavramlarna meydan
okumaya meylederler.
Somut tecavz biimleri epey eitlidir. Devrim sonras
lran, kamusal ve zel kentsel alann, apartmanlarn, otelle
rin, kaldrmlarn ve kamu aralarnn, ou kez yoksullar
tarafndan, benzeri grlmemi _bir biimde smrge haline
getirildiine tank oldu. 1 980 ile 1 992 arasnda, hkmetin
muhalefetine ramen, Tahran'n yzlm 200 km2'den
600 km2'ye kt ve bu byk Tahran ve evresinde lOO'
akn enformel cemaat olutu (Bayat, 1 997b: 79). Kitlesel
enformel iktisadn aktrleri, yeni "lmpen orta snf",
1 980'lerde kamu sektr konumlar hzla ken eitim sa
hibi maallar da kapsayacak biimde tipik marj inal yok
sullarn tesine geti. Daha dramatik bir vaka, Kahire'nin
eteklerinde milyonlarca krsal gmenin, kent yoksulunun
ve orta snf yoksullarn sessizce mezarlklar, atlar ve
devlet/kamu arazilerini ele geirerek, 5 milyon kiiyi barn
dran lOO'n zerinde kendiliinden cemaat yaratmas ol
du. Bir kere yerleti mi, tecavz birok ynde yaylr. Otu
ranlar, biimsel tanm ve koullara kar, binalarn iine ve
stne odalar, balkonlar ve ek mekanlar eklerler. Devlet ta
rafndan ina edilmi kamu konutlarnda kendilerine ev ve
rilenler, mekanlarn blerek, yeni alanlar ekleyerek ve icat
ederek, yasal olmayan biimlerde kendi ihtiyalarna gre
yeniden tasarlar ve dzenlerler (Bayat, 1 997a; Ghannam,
48

1 997). Yoksullar ile yetkililer ve sekinler arasnda gnde

lik hayatlarndaki youn mcadele ve uzlamalar sonucun
da ou kez tamamen yeni cemaatler ortaya kar (Kuppin
ger, 1 997).
Ayn zamanda, mtecavizler, aksi takdirde bunlar yasal
olmayan biimlerde ekip cretsiz kullanarak yetkilileri
mahallelerine kentsel hizmet getirmeye zorlamlardr. Ne
var ki hizmet salandktan sonra birou kulland hizme
tin bedelini demeyi reddeder. Gney Beyrut'ta enformel
bir cemaat olan Hayy-Assaloum'un yoksul mukimlerinin
yzde 40' elektrik faturalarn demeyi reddediyor. Msr
lskenderiye'de denmemi su faturalarnn maliyeti ylda 3
milyon Amerikan dolarn buluyor. Yoksullarn ou kez
yetkililerin arzusu hilafna kentsel kamu hizmetlerini elde
etmek iin mcadele ettikten sonra, bunlarn bedelini de
meyi dnemsel olarak reddettii ili ve Gney Afrika'nn
kentsel blgelerinden de benzer hikayeler duyuluyor. Kahi
re, stanbul ve Tahran'da yz binlerce sokak satcs, dk
kan esnafnn yaratt elverili i olanaklarna tecavz ede
rek belli bal ticari merkezlerde sokaklar igal etmitir. Bu
kentlerde binlerce kii, denetim altnda tuttuklar ve azami
park yeri yaratmak zere dikkatle dzenledikleri sokaklar
da araba parkndan kazandklar bahilerle geimlerini
salyor. Son olarak, Gney Kore'dekiler gibi, birok n
c Dnya ehrinde sokak satclarnn etiket ve markalarn
telif haklarna ynelik tecavz okuluslu irketlerin ka
nlmaz tepkilerine yol ayor.
Bu aktrler eylemlerini nceden dnlm siyasal
edimler olarak gerekletirmiyor; daha ziyade, bunlar ihti
yalar dayatt iin yapyorlar. Hayatta kalmak ve daha
onurlu bir hayat kurmak gerei onlar zorluyor. Onlarn
onurlu bir hayat srmek iin ou kez kanun d olan
edimlerini ahlaki, hatta "doal" olarak meru klan, ihtiya
49

kavram. Gene de, bu ok basit ve grnte sradan pra

tikler, onlar ekimeli siyaset alanna kaymaya meylediyor.
ekienler, kolektif eyleme giriyorlar ve kazanmlarm teh
dit edenlerle karlatklarnda, eylemlerini ve kendilerini
siyasi olarak gryorlar. llerleme, sessiz, bireysel olarak ve
tedricen salansa da, kazanmlarn savunulmasnn, her za
man olmasa da, kolektif ve sesli olmas, bu yzden sessiz
tecavzn nemli bir nitelii.
htiyalarnn (iktisadi yeniden yaplanmann etkileri, ta
rmsal iflas, fiziki glkler, sava ve yerinden yurdundan
olma) zoruyla gdlerek, ie, ou kez akrabalk balaryla
rgtl bir ekilde, daha ziyade bireysel ve ok yaygara
karmadan atlyorlar. Hatta zellikle kolektif abalardan,
byk apl ilerden, karmaadan ve reklamdan kanyor
lar. Zaman zaman gecekonducular, rnein, belli yerlerde
dierlerinin kendilerine katlmasna engel oluyor ve sokak
satclar ayn ii yapan dierlerinin ayn blgede i yapma
snn nne geiyor. ou, hatta benzer gruplarla kent hiz
meti alma stratejileri hakkndaki bilgilerini paylamaya da
hi tereddt ediyor. Gene de grnte aresiz olan bu birey
ve aileler, benzer yollar takip ettike, srf birikerek artan
kazanmlar onlar nihayetinde toplumsal bir g haline ge
tiriyor. Bu da sessiz tecavzn bir baka nitelii.
Fakat neden kolektif taleplerde bulunmak yerine bireysel
ve sessiz dorudan eylem seiliyor? Fabrika iilerinden,
rencilerden ya da meslek sahiplerinden farkl olarak bu
insanlar, srekli deiiklik iinde olan gruplar temsil eder
ler ve yapsal olarak, byk lde, maduriyetlerini ifade
edebilecekleri ve taleplerini dayatabilecekleri kurumsal me
kanizmalarn dnda hareket ederler. rgtsel engel olma
gcnden, rnein grev yapma ihtimalinden, yoksundurlar.
Popler honutsuzluun genel ifadesinin bir paras olarak
sokak gsterilerine katlabilirler; ama ancak (devrim sonraso

s lran, i sava dnemi Beyrut ya da l 988'de Endonezya'da

Suharto dtkten sonra olduu gibi) bu yntemlerin ma
kul bir geerlilii ve meruiyeti olduunda ve harici liderler
tarafndan seferber edildiklerinde. Bylece, kentsel arazi i
galcilerine solcu eylemciler rehberlik edebilir ve isizler ile
sokak satclar sendika kurmaya davet edilebilir (devrim
den sonra lran'da, Lima'da ya da Hindistan'da olduu gibi) .
Ne var ki bu olaand bir olguyu temsil eder nk ou
zaman kolektif talepleri dile getirmek iin seferberlik, bu
mcadelelerin ounlukla gerekletii gelimekte olan l
kelerde siyasal bask yoluyla engellenir. Bunun sonucunda,
bu gruplar protesto etmek ya da halkn dikkatini ekmek
yerine, her ne kadar bireysel ve ihtiyatlca da olsa, ihtiyala
rn kendileri karlama yoluna giderler. Ksaca, onlarnki
protesto deil tazminat siyaseti, bireysel dorudan eylem
yoluyla acil sonu elde etme mcadelesidir.
Bu insanlarn amac nedir? lki temel hedef gdyor gibi
grnrler. llki, kolektif tketim (toprak, barnak, su,
elektrik, yol), kamusal mekan (kaldrmlar, kavaklar, cad
delerde park alanlar), frsat (elverili i koullar, mevki ve
etiket) ve hayatta kalmak ve asgari standartlar salamak
zere gerekli dier yaam frsatlar biimde toplumsal meta
ve frsatlarn (kanun d ve dorudan) yeniden datmdr.
Dier hedef, devlet ve dier modern kurumlarn dayatt
kural, kurum ve disiplinden hem kltrel, hem siyasal
zerklik elde etmektir. Enformel bir hayat arayndaki
yoksullar, ilikilerini bireysel kar, sabit kural ve szleme
lere dair modem kavramlardan ziyade karlkllk, gven
ve pazarla dayandrarak, mmkn olduunca devletin ve
modem brokratik kurumlarn dnda hareket ederler.
Bylece, modem i yerinin disiplini altnda almaktansa,
kendi yarattklar ilerde almay; sorunlarm polise git
mektense enformel bir ekilde zmeyi; belediye dairesin51

dense , yerel enformel prosedrler altnda (Ortadou'da

imam nikah ile) evlenmeyi; modern bankalardansa enfor
mel kredi derneklerinden bor almay tercih edebilirler. Bu,
esasen bu insanlar gayri ya da anti-modern olduklar iin
deil, varolular onlar enformel bir hayat tarzna zorlad
iin byledir. Zira modernite pahal bir keyfiyettir, herkesin
durumu modern olmaya elvermez. nk modernite, ou
korunmasz insann gerekten bedelini deyemeyecei dav
ran biimlerine ve hayat tarzlarna (zaman, mekan, sz
leme ve sair disiplinlere sk ballk) uyum yeteneini ge
rektirir. Bylece, yoksunlar renkli televizyon seyretmeyi, te
miz musluk suyu imeyi ve i gvencesi elde etmeyi arzu
ederken, vergilerini ve faturalarn demekten ya da belirli
saatlerde i banda olmaktan bezerler.
Fakat kreselleme koullarnda, yaygnlaan btnle
me ortasnda, kentsel madunlar zerklii ne derece kulla
nabilir? Sorun yoksullarn sadece zerklik aramalar deil,
ayn zamanda devlet gzetiminden gvenli olma ihtiyac
duymalardr. Modernite koullarnda enformel bir hayat
ayn zamanda gvensiz bir hayattr. rnek olarak, sokak
satclar modern i kurumlarnn disiplininden azade olabi
lirler ama alma izinleri olmad iin polis tacizinden
mustariptirler. Yoksullarn cemaatlerini glendirme, okul,
klinik ve kanalizasyon elde etme mcadeleleri onlar, ka
nlmaz olarak, uzak durmak istedikleri hakim iktidar sis
temleriyle (yani devlet ve modern brokratik kurumlarla)
btnletirecektir. Gvenlik araynda yoksullar bylece
zerklik ve btnleme arasnda daimi bir pazarlk ve te
reddt iindedirler. Gene de , btnleme yap ve sreleri
iinde mevcut muhtemel her alanda zerklik arayn sr
drrler.

52

Siyasallamak
Tecavz, kendine atfedilen ok az bir siyasal anlamla bal
yorsa, yasad eylemler ou kez ahlaki temelde meru k
lnyorsa, nasl kolektif/siyasal bir mcadeleye dnr?
Aktrlerin, herhangi bir otoriteyle ciddi olarak kar karya
gelmeden gndelik kazanmlarn elde ettikleri srece, ka
zanmlarn sradan gndelik pratikler olarak deerlendir
meleri muhtemeldir. Ne var ki, kazanmlar bir kez tehdit
edildiinde, ou kez bunlar kolektif ve sesli ekilde savu
narak, hareketlerinin ve kazanmlarnn deerinin bilincine
varmaya meylederler. rnekler, Tahran'da 1 9 76'da gece
konducularn, l 980'de sokak satclarnn seferber olmas
ve l 990'larn banda muhtelif kentlerde gecekonducularn
kard sokak isyanlar olabilir. Ya da aktrler kazanmla
rn ille de kolektif direnie gemeden sessiz itaatsizlikle
koruyabilirler. Kahire ya da lstanbul'da seyyar satclar, za
bta geldiinde kolektif olarak ilerinin balarnda durmak
yerine, arka sokaklara ekilirler ve zabta gider gitmez hzla
ilerinin bana dnerler. yle ya da byle, aktrlerin otori
telere kar mcadelesi bir kazanm elde etmekle deil, esa
sen halihazrda elde edilmi kazanmlar korumak ve geli
tirmekle ilgilidir. Ama bu mcadeleler hemen hemen her
zaman devlet iktidarn ierirler.
Devletin bu tr etkinliklere kar pozisyonu, ilk olarak
gzetleme yeteneinin ls, ikinci olarak sessiz tecav
zn ikili doas (mlke ve iktidara tecavz etme ve ayn za
manda kendi kendine yetme etkinlii) tarafndan etkilenir.
nc Dnya lkeleri, ok snrl olsa da, benzeri etkin
liklerin gerekletii ABD gibi sanayilemi lke devletleri
ne gre, sessiz tecavze kar daha hogrl grnrler.
Sanayilemi lkeler, nfuslarn gzetleme altnda tutmak
iin ideolojik, teknolojik ve kurumsal aralarla ok daha iyi
53

donanmlardr. Dier bir deyile, insanlar Gney'in korun

masz ve "mlayim devletleri"nde, vergiden kamann, zel
mlke ve devlet arazisine tecavzn ciddi su sayld ge
limi endstriyel lkelerdekine gre, daha fazla zerklik
alanna sahiptir.
te yandan, sessiz tecavz, kamu mlk ve iktidarna te
cavz olmakla beraber, birok adan nc Dnya hk
metlerinin iine gelebilir. Bu hkmetlerin bu trden etkin
liklere ou kez birbiriyle elikili tepkiler gstermesi ar
tc deildir. "Mlayim" ve korunmasz devletler, zellikle
kriz zamanlarnda, tecavz halen snrlyken buna izin ver
meye meylederler. Mtecavizlere gelince, onlar aslnda kar
konulmas ok zor olacak derecede yaylrken, daimi olarak
snrl ve hogrlebilir grnmeye alrlar. Bunu taktiksel
olarak geri ekilerek, grnmez hale gelerek, memurlara
rvet vererek ya da belirli ya da daha az stratejik yerlerde
younlaarak (rnein, uzak yerlerde gecekondular kurarak
ya da gzden rakta iportaclk yaparak) becerirler.
Bununla beraber, gerek yaylmalar ve etkileri bir kez
aa ktnda, aktrlerin ve hareketlerinin birikerek o
alan bymesi hogrlebilir snrlar atnda, devletin
sk nlemleri beklenir hale gelir. Gene de birok durumda
bu nlemler sonu dourmaz, zira ok ge, mtecavizler
grnebilir hale gelerek ve geri dn olmayan noktay
geerek yaylm olduklarnda uygulanmlardr. Gerekten,
grevlilerin bu sreci "kanser" olarak tarif etmesi, bu hare
ketlerin dinamiini tecrbeye dayanarak ispat eder.
Aktrler ve devlet arasndaki atma kaynaklarn tanm
lamak zor deildir. tk olarak, kamusal hizmetlerin ou
kez "enformel" ve cretsiz datm, devletin denetledii
kaynaklara ar bir yk getirir. Yansra zenginler de (gayri
menkul sahipleri, tccarlar ve dkkanclar) mal, marka ve
i frsatlarn kaybederler. Devlet ve mlkl gruplarn ittifa54

k, atmaya bir snf boyutu katar. te yandan aktrlerin

gndelik hayatlarnda zerklik aray modern devletin ege
menlik alannda ciddi bir boluk yaratr. zerk hayat, mo
dern devletleri, zellikle de poplist olanlarn, anlamsz k
lar. Bunun da tesinde (faillerin, etkinliklerin ve mekanla
rn) zerklii ve enformellii, devletleri gzetleme uygula
mak iin gerekli bilgiden yoksun brakr. Dzenlenmemi
iler, kayt altna alnmam insanlar ve mekanlar, isimsiz
caddeler ve dar sokaklar, polissiz mahalleler, bunlarn dev
letin sicil defterlerinde yer almad anlamna gelir. Denet
leyebilmek iin devletlerin bunlar effaf hale getirmesi ge
rekir. Gerekten, gecekondu slah programlar, denetim al
tna alabilmek iin bilinmeyeni ama stratejisinin bir para
s olarak grlebilir. Mtecavizlerle devlet arasnda atma,
bu yzden kanlmazdr.
Bu atma, hibir yerde, esiz bir kamusal mekan olan
"sokaklar" da olduu kadar aikar deildir. Zira "sokaklar",
gecekonducular, isizleri, geimini sokaktan salayanlar,
sokak ocuklarn, yeralt dnyasnn insanlarn ve ev ka
dnlarn ierecek ve sadece bunlarla snrl olmayan bir bi
imde, ou kez honutsuzluklarn dile getirecek kurum
sal ortam olmayanlar iin tek kolektif ifade mevkii olma i
levi grr. Fabrika iileri ya da renciler rnein, grev ya
parak aksama yaratabilirken, isizler ve iportaclar ikayet
lerini sadece kamusal mekanlarda, sokaklarda dile getirebi
lir. Gerekten bu yoksunlarn ou iin, sokaklar (toplan
mak, arkada edinmek, geimlerini kazanmak, bo zaman
larn geirmek ve honutsuzluklarn dile getirmek gibi)
gndelik ilerini yapabilecekleri temel, belki de tek yerdir.
Buna ek olarak sokaklar ayn zamanda, polis devriyesi, tra
fik dzenlemesi ve mekansal ayrmlar, ksaca kamu dzeni
olarak ifade edilen devlet varlnn en aikar biimde gr
lebilecei kamusal mekanlardr. Mtecavizler ve otoriteler
55

arasndaki iktidar ilikisinin dinamii, benim "sokak siya

seti" dediim eydir. "Sokak siyaseti" ile (dar sokaklardan
daha gz nndeki caddelerin kaldrmlarna, kamu park
ve spor alanlarna kadar) "sokaklar"n fiziksel ve toplumsal
mekannda oluan ve ifade edilen, kolektif bir nfus ile
otoriteler arasndaki bir dizi atma ve buna bal sakl an
lamlar kastediyorum. Sokak siyaseti, farkl toplumsal fail
gruplarnn honutsuzluunun byk lde modern ku
rumlar dnda, tutarl bir ideoloji ya da belirgin bir liderlik
olmakszn eklemlenmesi anlamna gelir (Bayat, 1 997b).
lki ana unsur sokaklar siyaset arenasna evirir. llki, ka
musal mekann aktrler ile otoriteler arasnda bir ekime
alan olarak kullanmdr. Bu anlamda, sokaklar siyasal bir
alan klan, kamusal mekann etkin ya da (edilgin kart)
katlmc bir biimde kullanlmasdr. Bu, bu alanlar (kald
rmlar, kamusal parklar, kavaklar ve benzerleri) giderek ar
tan bir biimde, bunlarn kullanmn dzenleyen, onlar
"dzenli" hale getiren devletin sahas haline geldii iin
byledir. Devlet kullanclarn buralarda edilgin olmasn is
tiyor. Etkin bir kulhmm, devletin ve bu dzenden kar
salayan gruplarn otoritesine meydan okuyor.
Sokak siyasetini ekillendiren ikinci unsur, kamusal me
kan kullanan ve burada i gren insanlar arasnda, benim
"edilgin a" olarak adlandrdm eyin varldr. "Edilgin
a" ile ortak kimliklerinin szsz ifade olunan kabulnce
yaratlan ve mekan dolaymyla arabuluculuk edilen para
lanm bireyler arasndaki ani iletiimi kastediyorum. Bir
kadn erkek davetlilerle dolu bir partiye gittiinde partide
ki dier kadn aniden grr. Bir sokaktaki iportaclarn
birbirlerini tanmas, daha nce birbirlerini grmemi ve
tanmam olsalar dahi ok muhtemeldir. Partideki kadn
lar ya da sokaktaki iportaclar bir tehditle karlatklarn
da, birbirlerini tanmasalar ya da bunu daha nceden plan56

lamam olsalar da biraraya gelirler. Bu kavramn nemi,

rgtlerden ya da kastl alardan byk lde yoksun,
sessiz mtecavizler gibi paralara ayrlm bireylerin sefer
berliini hayal etme imkannda yatar. "Edilgin a" bireyle
rin etkin ya da kastl olarak ina edilmi alar olmakszn
seferber edilebileceini ima eder. Kamusal mekan olarak
sokak, edilgin alar kurulmas dolaymyla insanlarn sefer
ber olmasn mmkn klan bu esasl nitelie sahiptir. Bi
reysel aktrler, mtecavizler, bir kez tehditle kar karya
geldiklerinde, edilgin alarnn etkin iletiim ve ibirliine
dnmesi muhtemeldir. Bir tahliye tehdidi ya da polis
baskn, birbirini daha nceden tanmayan gecekonducula
r ya da iportaclar aniden byle biraraya getirir. Elbette,
edilgin adan kolektif direnie kay asla verili deildir. Ak
trler, taktik geri ekilmenin atmadan daha iyi sonu ve
rebileceini hissedebilirler. Bu bugnk Kahire sokaklarn
da ok yaygn bir eilimdir, fakat yerinde kolektif direniin
hkm srd devrim dnemi lran'nda olaandyd
(Bayat, 1 997b).

Sonu
Balarken, yeni kresel yeniden yaplanmann temel bir so
nucunun, bir yanda btnleme, te yanda toplumsal dla
ma ve enformalizasyon olmak zere ikili bir sre olduu
nu ne srdm. lki sre de nc Dnya'daki kentsel ta
banlar adna byk bir honutsuzluk yaratyor.
tlk olarak, kentsel yoksunlar arasnda, pazar disiplini,
szlemeler, deiim deeri, hz ve brokratik mantk tara
fndan nitelenen modernletirici iktisadi ve kltrel sistem
ler ierisinde, i grmeyi, yaamay ve almay zor bulan
biroklar bulunuyor. Bu insanlar, alternatif ve daha tandk
ya da enformel kurumlar ve ilikiler arayarak, bylesi top57

lumsal ve iktisadi dzenlerden kmaya alyor. lkinci

olarak, kreselleme, yapsal dzenleme programlar dola
ymyla , birok insan isiz klarak ya da onlar enformel
retim, ticaret, barnma ve ulama iterek bir enformelle
tirme eilimi tayor. (rnein, yeni Orta Asya Cumhuri
yetleri ve stanbul ya da jamaika ve Miami arasnda dola
an) ulusar iportaclar, bu an son rnlerinden. Ksa
ca, yeni kresel yeniden yaplanma, gelimekte olan lkele
rin kentlerini belirlemeye balayan znelliklerin, toplumsal
mekann ve siyasal mcadeleler alannn bymesini yo
unlatrmaya meylediyor.
Hakim bak alar (hayatta kalma stratejisi, kentsel top
lumsal hareketler ve gndelik direni) , kentsel madunlarn
etkinliklerine bakmak iin yararl alar salamakla beraber,
bunlarn baz temel kusurlar var. Bu kusurlar, "edilgin
yoksullar"n zclnde, " hayatta kalmaya alan yok
sullarn" indirgemeciliinde, "siyasal yoksullar"n Latin
merkezci olmasnda ve "direni yazm"nn kavramsal kar
klnda grlyor. Ben "sessiz tecavz" bak asnn bu
kavramsal sorunlara bir zm olabileceini iddia ettim. Bu
adan baknca, yoksullar sadece hayatta kalmak iin mca
dele etmiyor, kendi paylarn artrmak iin, kamu mallar
ile sekin gruplarn iktidar ve mlklerine ou kez bireysel
ve sessizce tecavz ederek, hayat boyu bir srete abal
yorlar. Bu srete yoksullar kresellemenin etkisine do
rudan meydan okumuyor. Daha ziyade, gvenlik arayla
rnda, etkilenmeden kalm her alanda zerklik salamak
ve aramak iin, kresellemeyle daimi bir pazarlk iine gi
riyorlar. Ayn zamanda, bu srete, gnlk tecavz ve pa
zarlklarnn niyet edilmemi sonular, kentsel yaplar ve
srelerde, demografide ve kamu politikasnda nemli top
lumsal deiiklikler douruyor. Bylesi bir stratejinin kent
sel tabann hayatnda ne denli nemli olduunu daha nce
58

tarttm. Gene de sessiz tecavzn bu aktrleri nereye ka

dar gtrebilecei sorusu duruyor.
Varolusal kstllklarnn (kt yetenek ve eitimlerinin
ya da yetersiz gelir, ba ve rgtlerinin) verili olduu ko
ullarda, sessiz tecavz, marjinallemi gruplarn hayatta
kalmas ve paylarna deni artrmas iin uygun bir muk
tedir klma stratejisi olarak i gryor. Bununla beraber, bu
gayri hareket ne daha geni siyasal dnme yol amaya
muktedirdir ne de byle bir amac vardr. Daha geni milli
toplumsal hareketlerin bylesi bir dnm yetenei var
dr. Gene de kresel/milli seferberlikle kyaslandnda, bu
yerel mcadeleler aktrler iin hem anlaml hem de idare
edilebilirdir. Aktrler amacn ne olduunu anlayabildikleri
ve bu eylemlerin sonular hakknda bir fikir sahibi olabil
dikleri iin anlamldr. Uzaktaki milli liderlerden ziyade,
aktrlerin kendileri gndemi belirledii, hedefleri saptad
ve sonucu denetledii iin idare edilebilirdir. Bu anlamda
yoksullar iin yerel olan, kresel/milli olandan daha ayrca
lkldr.
Kentsel tabann hayat boyu sren mcadeleler dolay
myla hayat imkanlarn geniletmede grece baarl oldu
u dorudur; bununla beraber, ok nemli toplumsal me
kanlar onlarn denetimi dnda kalr. Yoksullar, barnakla
rn ina etmek zere bir para toprak igal etmeye mukte
dir olabilir, ana caddeden ya da komularndan musluk su
yu ya da elektrik alabilir; sokan kesinde bireyler sata
rak kendilerine bir i edinebilir ve arada srada zabtaya
rvet vermeye ya da onu atlatmaya muktedir olabilir. Fa
kat okul, salk hizmeti, kamu parklar, yaplm yollar ve
gvenlii (daha byk yaplar ve sreleri, milli devletlere
ve kresel iktisada bal toplumsal hizmetleri) nasl elde
eder? Dier bir deyile, elde ettiklerine ramen, yoksunla
rn byk lde paralara ayrlm ve yerel stratejileri, da59

ha geni, milli anlamda bir toplumsal adalet arayna hiz

met etmez. Yoksunlar kolektif bir temelde seferber olma
dklar ve mcadeleleri daha geni toplumsal hareketlere ve
sivil toplum rgtlerine balanmad srece, bunlarn da
ha geni anlamda etkin olmalar muhtemel deildir.5 Gene
de, bu gerekleene ve sonular snanana dek, kentsel ta
bann, biz toplumsal bilimcilerin hakknda ne dnd
nden bamsz olarak srdrd sessiz tecavzn en
uygulanabilir muktedir klma stratejisi olarak kalacan
hatrda tutmak nemlidir.
eviren ZGR GKMEN
KAYNAKA
Abu-Lughod, Ula (1990), "The Romance of Resistance: Tracing Transformations
of Power Through Bedouin Women", American Ethnologist 17 ( 1 ) : 41-55.
Arevalo, Pedro ( 1 997), "Huaycan Self-Managing Urban Community: May Hope
be Realized", Environment and Urbanization 9(1): 59-79.
Bayat, Asef ( 1 997a), "Cairo's Poor: Dilemmas of Survival and Solidarity", Middle
East Report 202: 2-6.
Bayat, Asef (l 997b), Street Politics: Poor People Movements in Iran. New York: Co
lumbia University Press.
Bayat, Asef ( 1 998) "Globalizing Social Movements? Comparing Middle Eastern
Jslamist Movements and Latin American Liberation Theology", yaymlanma
m makale, Kahire.
Bayat, Asef (2000), "Activism and Social Development in the Middle East", World
Social Summit iin hazrlanm tartma metni, Cenevre, Austos 2000.
Brown, Michael ( 1996) "On Resisting Resistance", American Anthropologist 98(4):
729-49.
Brown, Nathan ( 1 990) Peasant Politics in Modern Egypt: The Struggles vs. the State.
Ne Haven, CT: Yale University Press.
Castells, M. (1983) The City and Grassroots. Berkeley: University of Califomia Press.
CIA (1992) World Fac Booh 1 992. Washington, DC: CIA.
Cohen, R. (1982) "Cities in Developing Societies", H. Alavi ve T. Shanin (der.)
Introduction to the Sociology of "Developing Societies" iinde, s. 366-86. Londra:
Macmillan.

5 Peru'da bylesi geni bir ittifakn bir rnei iin, Arevalo'ya ( 1 997) baknz.
60

Cole, Mike ve Dave Hill ( 1 995) "Games of Despair and Rhetorics of Resistance:
Postmodernism, Edu cation and Reaction", ]oumal of Sociology of Education

16(2): 133-50.
Draper, Hali ( 1978)

Kari Mar.x Theory of Revoluion. New York: Monthly Review

Press.
Escobar, Emesto ( 1 995)
versity Press.
Fanon, Frantz ( 1 967)

Encounering Developmen. Princeton, NJ: Princeton Uni-

The Wreched of he Earh. Harmondswonh: Penguin.

Foucault, Michel ( 1972)

Knowledge!Power. New York: Pantheon.

Friedmann, John (1989) "Dialectic of Reason", Intemational ]oumal

of Urban and

Regional Research 1 3(2): 21 7-44.

Friedmann, John ( 1992)

Empowermen: The Politics of Altemative Developmen.

Londra: Blackwell .
Friedmann, John ( 1 996) "Rethinking Poverty: Empowerment a n d Citizen
Rights", Inemational Social Science]oumal 148: 161-72.
Ghannam, Farha ( 1 997) "Relocation and Use of Urban Space",

Middle Eas Repor

202: 1 7-20.
Giddens,Anthony (2000) Sociology. Oxford: Poliy Press.
Gordon, David ( 1 988) "The Global Economy: New Edifice or Crumbling Foun
dations?", New Lef Review 168: 24-64.
Hoodfar, Homa (l997)
nia Press.

From Marriage o Market. Berkeley: University of Califor

Hoogvelt, Ankie ( 1 997) Globalization and

The John Hopkins University Press.

he Poscolonial World. Baltimore , MD:

Hourcade, Bemard (1989) "Conseillisme, Classe Sociale et Space Urbain: Les squ
atters du sud de Tehran, 1978-1981 ", K. Brown et al (der.) Urban Crisis and So
cial Movemens in he Middle Eas iinde. Paris: Editions t:Harmattan.
Huntington, S. (1968)
sity Press.

Political Order in Changing Society. l thaca, NY: Yale Univer

Huntington, S. ve ]. Nelson ( 1 976) No Easy Choice: Political Participalion

loping Countries. Cambridge, MA: Harvard University Press.
ILO ( 1 999)

in Deve-

World Developmen Repor, 1 998-99. Cenevre: ILO.

Kuppinger, P. (1997) "Giza Spaces",

Middle Eas Repor 202: 14-16.

Leeds, A. ( 1 971) "The Concept of the 'Culture of Poverty': Conceptual, Logical

and Empirical Problems with Perspectives from Brazil and Peru", E.B. Leacock
(der.), The Culure of Povery: A Critique iinde. New York: Simon and Schuster.
Leeds,A. ve E. Leeds ( 1976) "Accounting for Behavioral Differences: Three Politi
cal Systems and the Responses of Squatters in Brazil, Peru and Chile", ]. Wal
ton ve L. Magotti (der.), The City in Comparative Perspective iinde, s. 1 93-248.
Londra ve New York: John Wiley.

61

Lenin, V:I. (1973) What Is To Be Done. Peking: Foreign Language Press.

Lewis, Oscar ( 1959) Five Families: Mexican Case Studies in the Culture of Poverty.
New York: Basic Books.
Lewis, Oscar (1961) The Children of Sanchez: Autobiography of a Mexican Family.
New York: Random House.
Lewis, Oscar ( 1966) La Vida: A Puerto Rican Family in the Culture of Poverty. New
York: Random House.
McAdam, D., Tarrow, S. ve C. Tilly ( 1 997), "Towards an lntegrated Perspective on
Social Movements and Revolution", M.I. Linchbach ve A. Zuckerman (der.),
Comparative Politics: Rationality, Culture and Structure iinde. Cambridge:
Cambridge University Press.
McGee, T.G. ( 1979) "The Persistence of Proto-Proletariat: Occupational Structu
res and Planning of the Future of Third World Cities", ]. Abu-Lughod ve R.
Hay (der.), Third World Urbanization iinde, s. 257-70. New York: Methuen.
Macleod, A. ( 199 1 ) Accommodating Protest: Worling Women, the New Veiling, and
Change in Cairo. New York: Columbia University Press.
McNally, David ( 1 998) "Globalization on Trial: Crisis and Class Struggle in East
Asia", Monthly Review 50(4) : 1-13.
Melucci, A. ( 1 994) "A Strange Kind of Newness: What's 'New' in New Social Mo
vements?" E. Larana et al (der.), New Social Movements iinde, s. 10 1-30. Phi
ladelphia, PA: Temple University Press.
Nelson, Joan ( 1970) "The Urban Poor: Disruption or Political lntegration in the
Third World Cities", World Politics 22: 393-414.
Park, R. ( 1982) "Human Migration and Marginal Man", Americanjoumal of Soci
ology 33(6): 881-93.
Perlman, J. ( 1976) Myth of Marginality. Berkeley: University of California Press.
Pile, Steve (1997) "Opposition, Political Identities, and Spaces of Resistance", S.
Pile ve M. Keith (der.), Geographies of Resistance iinde, s. 1-32. Londra: Rout
ledge.
Piven, E ve R. Cloward ( 1979) Poor People Movements: Why They Succeed, How
They Fail. New York: Vintage.
Reeves, E.B. (1995) "Power, Resistance and the Cult of Muslim Saints in a Nort
hern Egyptian Town", American Ethnologist 22 ( 2) : 306-22.
Schuurman, E ve T. van Naerssen ( 1 989) Urban Social Movements in the Third
World. Londra: Croom Helm.
Scoot, James ( 1 985) Weapons of the Weal: Everyday Forms of Peasant Resistance.
New Haven, CT ve Londra: Yale University Press.
Scoot, james ( 1986) "Everyday Form of Peasant Resistance", The joumal of Pe
asan Studies 13(2): 5-35.
Singerman, Diane (1995) Avenues of Participation: Family, Politics and Networls in
Urban Quarters of Cairo. Princeton, NJ: Princeton University Press.

62

Stiefel, M. ve M. Wolfe ( 1 994) A Voice for the Excluded: Popular Participation Deve
lopmat. Londra: Zed Dost.
Sonequist, E. (1935) "The Problem of the Marginal Man", American)oumal of So
ciology 4 1 ( 1 ) : 1 1 2 .
-

Valenine , j. (1968) Culture and Poverty: Critique and Counter Proposals. Chicago ,
il: University of Chicago Press.
Vandemoortele, J. ( 1 990) "The African Employment Crisis of the l990s", C.
Grey-Johnson (der.), The Employmat CTisis in Africa iinde. Harare: African
Association for Public Administration and Management.
Webster, Niel (1995) "The Role of the NGDOs in Indian Development: Some Les
sons from Wes Bengal and Karnaaka" , The European ]oumal of Developmmt
Research 7(2): 407-33.
Dnya Bankas (1995) World Developmmt 1 995. Oxford: Oxford University Press.
Worsley, Peer (1984) The Thru Worlds. Londra: Wiedenfeld and Nicolson.

63

NC BLM

Ortadou'da Aktivizm ve
Toplumsal Kalknma*

Bu makale, Ortadou'da toplumsal aktivizm ve bunun top

lumsal kalknmaya etkisi stnedir. Blgenin kentli alt taba
kasnn bu neo-liberal ada haklarn korumak ve yaamla
rn iyiletirmek iin izledikleri saysz stratejiyi ele almakta
dr. 1 980'lerin siyasi-ekonomik giriinden nce ou Orta
dou lkesi genellikle ya milliyeti-poplist rejimlerdi (M
sr, Suriye, Irak, Libya, Sudan, Trkiye gibi) ya da Bat yanl
s rantiye devletlerdi (ran ve Krfez Arap devletleri gibi).
Petrol veya karl ile finanse edilen byk lde otoriter
bu devletler devlet gdml kalknma stratejileri izlediler
ve (yllk ortalama %21 gibi) kayda deer byme oranlar
na ulatlar.1 Petrolden salanan gelir rantiye devletlere va(*) Yazann notu: Bu makale aslnda Birlemi Milletler Toplumsal Kalknma Ara
trma Enstits'nn (UNRISD) Cenova 2000 zirvesi hazrhklan dahilinde ya
zlmtr. Mustapha El-Sayyied, Shahra Razavi, Peter Utting, David Westen
dorff ve IJMES hakemlerine deerli yorum ve eletirileri iin teekkr ederim.
1

Baz Onadogu lkelerinin 1970-79 dnemindeki byme hzlan syledir: M

sr, %7.6; Iran, %22.2; Suudi Arabistan, %37.2; Trkiye, % 1 5 . l ; Kuveyt,
%22.6; Suriye %1 5.4; Irak, %28.8; rdn, % 19.6. "World Tables 199 1 ," IMF
Intemational Financial Statistics Yearbook, 1 994, 1 996 (Washington, D.C.: IMF
Publications, 1996).
65

tandalarnn ouna toplumsal hizmetler salama imkan

sundu ve ideolojik gdml poplist devletler eitim, sa
lk, istihdam, iskan ve benzeri alanlarda nemli hizmetler
dattlar.2 Post-kolonyal rejimler iin bu tr bir toplumsal
refahn salanmas, bu devletlerin hem smrgeci glere
hem de ierideki ynetici snflara kar mcadele ettii bir
zamanda, kyller, iiler ve alt-orta tabaka tarafndan kabul
grmeleri iin gerekliydi. Devlet, halk adna iktisadi ve top
lumsal kalknmann nc gc olarak hareket etti.
Bu devletlerin otoriter yaplar anlaml siyasal katlm ve
etkin sivil toplum rgtlerinin gelimesini kstlad. Rejim
lerin devleti ideolojileri ve ataerkil eilimleri devletleri bir
ok vatanda iin sadakatleri karlnda tek olmasa da ba
at geim kayna haline getirdi. Devleti modellerde dev
let, toplumun kendini gelitirmesi ve kar gruplarnn
olumalar, rekabet etmeleri ve zerk hareket etmeleri iin
alan tanmayarak iktisadi, siyasal ve toplumsal alanlar b
yk lde denetimi altnda tutar. Cemal Abdel Nasr d
nemindeki ve imdi Suriye'deki sendikalar; lran ah dne
minde devlet gdml sendikalar; Ayetullah Humeyni d
neminde lslami dernekler ve Libya'daki halk konseyleri r
neklerinde olduu gibi Ortadou'da bu tr bir ideoloji o
unlukla nfusun eitli kesimlerinin hareketsizletirilme
sine - ya da, en hafif deyimle, denetimli bir biimde sefer
ber edilmesine yol amtr. 3 IMF kefaletinde ktisadi Re
form ve Yap sal Uyum (ERSA - Economic Reform and
Structural Adjustment) programlaryla liberalizasyonun ve
pazarlamann girii nemli sosyo-ekonomik deiimlere
neden oldu. Serbest pazar ekonomileri tketici mallarn
2 Hazem Biblawi, "Rentier State in the Arab World," Thf Arab Statf iinde (der.)
G. Luciani (Londra: Routledge, 1990).
3 Ortadogu devletlerinin bir tipolojisi iin bkz. Alan Richards & John Waterbury,
A Political Economy of thf Mildlf East (Boulder, Colo.: Westview Press, 1990).
66

byk lde daha eriilebilir kld. Gelir farkllklarn art

trarak ve istihdam pazarnda nemli deiikliklere yol aa
rak st sosyo-ekonomik kesimleri zenginletirdi. isizler,
gndelikiler, geimlik sokak iileri gibi kayt d ve mar
jinallemi gruplar geniledi. ok sayda kamu alan ve
tarm iisi, orta snfn eitimli ve bir zamanlar hali vakti
yerinde olan yeleri (hkmet alanlar ve niversite
rencileri) istihdam ve iskan pazarnda kentsel yoksul sevi
yesine itildiler.
Bununla beraber, devletler nceki poplist gelimelerini
niteleyen toplumsal sorumluluklardan kademeli olarak e
kilmekteydiler. Birok toplumsal hizmet geri ekilmekteydi
ve dk gelir gruplar hayatta kalmak iin byk lde
kendi kendilerine dayanmak zorundaydlar. rnein M
sr'da pirin, eker, yemeklik ya gibi baz temel besin mad
delerindeki destekler kaldrld; motorin, enerji ve ulam
dakilerse azaltld. Kira denetimi yeniden dnlyor, ye
ni toprak yasas kirac iftilerin toprak stndeki denetim
lerine son verdi, kamu sektr reformlar ve zelletirme
sryor, hep nemli toplumsal maliyetlerle. 1 993 gibi er
ken bir tarihten beri Birleik Devletler Uluslararas Kalkn
ma Dairesi (United States Agency for International Deve
lopment) raporu "Msr'da ktye giden toplumsal koul
lar" konusunda uyarda bulunuyor. 4 Yaam sreci ve bebek
lm oranlar gibi baz toplumsal gstergeler gelime gs
terse de isizlik, yoksulluk ve gelir uurumlar l 990'larda
artmtr.5 ikinci Krfez Sava gibi krizi derinletiren bir di4 USAID/Cairo/EAS, Repon on Economic Conditions in Egypt, 1 991-1 992 (Cairo:
USAID, 1993), 2.
5 John Westley, "Change in Egyptian Economy, 1977-1997,"; Jalal Amin, "Major
Determinants of Economic Development in Egypt: 1977-1997 ," Cairo Papers in
Social Scimce 2 1 (1998): 18-49. Aynca bkz. R. Assad & M. Roshdi, Povmy and
Poverty Alleviation in Strategies in Egypt (Cairo: Ford Foundation, 1998). M
sr'n kalknma srecinin daha yakn tarihli bir deerlendirmesi iin bkz. Ric67

zi olay sonucunda Libya'da da benzeri deiiklikler meyda

na gelmektedir. 6 lran'da hkmet 1 990'dan beri devletilik
ile serbest piyasa politikalar arasnda gidip gelmektedir.
Blgedeki dier lkelerle karlatrldnda lran'daki eko
nomik liberalleme, ksmen ii direnilerinden ksmen de
siyasal kesimler arasndaki atmadan dolay yava ilerle
mitir. Suriye ekonomisi arlkl olarak devlet denetiminde
kalmasna ramen, zel sektrn kademeli olarak genile
mesine izin verilmektedir. 7
ktisadi haklar ve vatandalarn katlmn siyasal gnde
me yerletiren ve dolaysyla toplumsal hareketlilik iin ye
ni mekanlar aan insan haklar ve siyasal katlm dnce
lerinin kresellemesi, bu siyasal-ekonomik gelimelerle
ayn zamanda ortaya kt. Oluumuna katkda bulunduk
lar yeni toplumsal gleri (alt-orta ve orta snflar gibi) d
zenle btnletirmekte ya da bastrmakta poplist devletle
rin baarszl, sivil toplum kurumlarnn oluumuna yol
at. Devletler, bu snflarn gereksinimlerini karlayama
ynca, gerekenlerin yaplmas iin sivil kurululara bavur
dular ya da bunlarn kurulmalarn desteklediler. 8 Ortado
u'da sivil toplum stne yakn zamanda yaplan aratrma
lar, devletlerin otoriter niteliklerine ramen, insan haklar
hard Adams, (Cairo, 1999), 1 10. Aynca bkz. Denis Sullivan, Private Voluntary
Associations in Egypt (Bloomington: University Press of Florida, 1994), 65-68.
Msr'n kalknma srecinin daha yakn tarihli bir deerlendirmesi iin Richard
Adams, "Evaluating the Process of Development in Egypt, 1 980-97," Intemati
onal ]oumal of Middle East Studies 32 (2000): 255-75.
6 Roula Majdalani, "Bridging the Gap Between the Development Agendas and
the Needs of the Grassroots: The Experience of Jordanian STKs" (baslmam
maste.r tezi, Beirut, 1999).
7 Raymond Hinnebusch, "Democratization in the Middle East: The Evidence
from the Syrian Case," Political and Economic Liberalization iinde (der.) Gred
Honneman (Boulder, Colo.: Lynn Rienner, 1996).
8 S. E. Ibrahim, "The Troubled Triangle: Populism, Islam, and Civil Society in
the Arab World." Intemational Political Science Review 19 (1998): 373-85.
68

savunucular, sanatlar, yazarlar, din adamlar ve meslek

odalarnn hkmetleri sorumlu ve ak olmaya zorladkla
rn ortaya koymaktadr.9
Tm bu iktisadi ve toplumsal deiimler -zellikle bir
yandan yoksullarn toplumsal koullarnn ktlemesi, te
yandan kamusal alann ve sivil kurulularn genilemesi
baz nemli sorunlar ortaya kartmaktadr. Ortadou'da
halk, deien toplumsal ve iktisadi gereklie nasl tepki
vermektedir? Ve deien koullarna hakikaten karlk ve
riyorlarsa, blgede taleplerin niteliindeki, protesto alanla
rndaki ve eylem biimlerindeki kaymann ardndaki man
tk nedir? Ortadou'da insanlarn geimlerini salamalar
ve haklarn savunmalar iin gereken toplumsal gelimeyi
salayacak anlaml siyaset deiiklikleri ve kurumsal re
form iin "aadan bask" ne lde gerekli? Bu makale,
bu tr sorular ynelterek, blgede geimlerini savunmaya
ve toplumsal kalknma salamaya ynelik alt tabaka akti
vizminin niteliini aratrmay amalamaktadr.
Yaygn bir kavram olarak "aktivizm" insanlarn yaamla
rnda deiim yaratmay amalayan her trl -bireysel ya
da toplumsal, kamusal ya da gayri resmi- beeri etkinlii
ifade eder. Pasifliin antitezi olarak "aktivizm", ayakta kal
ma stratejileri ve direniten daha sreen eylem biimlerine
ve toplumsal hareketlere dek pek ok etkinlii ierir.10 Be
nim aktivizm konusuna odaklanmamsa, zellikle ERSA ol
mak zere iktisadi kalknma syleminde halka yer verilme
mesine, ksmen de Latin Amerika'ya ve Gney Asya'ya k
yasla toplumsal hareketler ve toplumsal kalknma zerine
Ortadou'daki akademik almalarn azlna bir tepkidir.
9

A. R. Norton, (der.), Civil Society in he Middle Eas (Leiden: E. ]. Brill, 1995).

10 Kavramsal bir tartma iin bkz. Asef Bayat, "From 'Dangerous Classes' to 'Qu
iet Rebels': Politics of Urban Subaltem in the Global South," lnternational So
ciology 15 (2000): 545-69.
69

Bu, yakn zamanda konu stne yaplm almalarn

hakkn vermemek deildir. Msr'da zelletirme ve sendi
kalar zerine alan Marsha Posusney, Kahire'nin yoksul
ailelerini alan Unni Wikan, Diane Singerman ve Homa
Hoodfer, kadn ve kalknma zerine alan Yal Moghadam
ve Haleh Afshar deerli katklar yapmlardr.1 1 Ancak ou
yazarn tanmlad alt tabaka etkinlikleri geni anlamda
ayakta kalma stratejileri -ounlukla kendileri ve yaknla
rndaki insanlar pahasna srdrlen etkinlikler- erevesi
iinde kalr. rnein, tketimi azaltmak ya da birka ite
almak ayakta kalmay salayabilir ama muhtemel beslen
me yetersizlii ya da bitap dme pahasna.
Bu makale, Ortadou'daki alt tabaka aktivizminin ok
daha karmak, eitli ve dinamik olduunu gstermekte
dir. Kitlesel kent protestolar, sendikaclk, cemiyet aktiviz
mi, toplumsal lslamclk, sivil toplum kurulular (STK'lar)
ve sessiz tecavz olarak ifade edilen alt tr aktivizmi ele
alacam. Gemiteki toplu ya da kitlesel kentsel protesto
larn ve ii sendikaclnn ok sayda insann yaam ko
ullarn iyiletirmekte baarsz olduunu ne srmekte
yim. Cemiyet aktivizmi zayftr, toplumsal lslam ve STK'lar
ise sorunlarn yalnzca bazlarn ele alrlar. Bu nedenle, Or
tadou toplumlarnda, kentli alt kesimlere az da olsa kendi
yaamlarn ynlendirme gc veren ve devlet politikas
1 1 Marsha P. Posusney, Labor and the State in Egypt (New York: Columbia Uni
versity Press, 1997); Unni Wikan, Tornorrow, God Wlling (Chicago: University
of Chicago Press, 1997); Diane Singerman, Avenues of Participation: Farni!y,
Networh, and Politics in Cairo Quarters (Princeton, N.j.: Princeton University
Press, 1995); Homa Hoodfar, Frorn Maniage to Market (Berkeley: University
of California Press, 1997); Valentine Moghadam, "Women's STKs in the Midd
le East and North Africa: Constraints, Opportunities, and Priorities," Organi
zing Wornen: Forma! and Inforrna! Wornen Groups in the Midd!e East iinde
(der.) Dawn Chatty ve A. Rabo (Oxford: Berg, 1997); Haleh Afshar, Wornen in
the Middle East: Perceptions, Realities, and Struggles for Liberation (New York:
St. Martin's Press, 1993).
70

zerinde etkili olan sessiz tecavz uygulanabilir bir strateji

olarak tevik grr. Sessiz tecavz, kiilerin ya da ailelerin
yaamlarnn temel gereksinimlerini (barnmak iin arazi,
kentsel toplu tketim, kaytsz iler ve i bulma frsatlar)
karlamak iin sessiz, iddiasz ve kanunsuz bir biimde
bavurduklar dorudan eylemlerdir. Zamana yaylm ve
byk lde atomize bu mcadeleler, aktrleri iin nem
li toplumsal deiimler meydana getirir.
Blgedeki alt tabaka hareketlenmesinin biimine ve yeri
ne dair birka eilime deinerek balayalm. Snf tabanl
rgtlenmelerden (sendikalar, kyl rgtleri, kooperatif
ler), kaytsz sektr, STK'lar ve toplumsal slam iinde olu
an daha paral etkinliklere, mali haklar iin kampanyalar
dan vatandalk atmalarna, iyerinde taleplerin dile geti
rilmesinden bu taleplerin cemiyetlerde ifadesine kadar uza
nan kayda deer kaymalara dikkatinizi ekmek istiyorum.
Hzl kentleme nedeniyle kentler, giderek ihtilaf ve mca
dele alan haline geldiler,12 ulusal atmalarsa giderek kent
sel bir ifadeye brndler. Bu nedenle (zellikle insan hak
lar, demokrasi, kadnlar ve iftilerle ilgili olan) ok sayda
hareket toplumsal kalknmann kimi ynlerini kapsyorsa
da, bu makale ounlukla gz ard edilen kentsel alt taba
kann toplumsal aktivizmine odaklanmtr. Ar genelleme
tehlikesine ramen, Ortadou'daki birok lkeyi aratrma
ya altm. Yine de bilginin byk blm zengin ve eitli
toplumsal hareketlenme deneyimleri nedeniyle ran ve M
sr kaynakldr.

12 Blgede 1 990'larn sonunda, ounluu yoksulluk snrnda olmak zere

kentlerde krsal kesimdekinden daha fazla insan yayordu. l996'da Onadou
lkelerindeki kentsel nfusun oran yleydi: Bahreyn %79; Msr %44; Irak
%73; rdn %70; Kuveyt %96; Lbnan %86; Fas %47; Katar %9 1 ; Suudi Ara
bistan %80; Suriye %51; Tunus %56; lran %60; ve Trkiye %67.
71

Kentsel kitlesel protestola r

1 980'lerdeki kentsel isyanlar, eitli lkeler aklarn tke
tici desteklerinde kesintiler gibi yoksunluk politikalaryla
azaltmaya altka Ortadou'daki neo-liberal politikalarn
baz ynlerinin yaratt huzursuzluun erken bir ifadesiy
di. Bu kesintiler devletlerle kitleler arasndaki toplum sz
lemesini ihlal ederek fke ve huzursuzluu tetikledi. Kat
lmclarn net bir profilini belirlemek g olsa da, kentli or
ta ve alt snflar ba aktrler arasndaydlar. Austos 1 983'te
Fas hkmeti tketici desteklerini yzde 20 azaltt. Kamu
sektrndeki maalarn eit miktarda artrlmasna ramen
kuzey Fas'ta ve dier blgelerde isyanlar patlad. Benzeri is
yanlar 1984'te Tunus'ta (89 kii ldrld) ve 1 982'de ve
1 985'te Hartum'da (l says bilinmiyor) ba gsterdi.
1 987 yaznda, i savata rol alm Lbnanllar biraraya gele
rek Beyrut'ta Lbnan poundunun deer kaybna kar kitle
sel bir gsteri dzenlediler. 1 988'in sonbaharnda Cezayir
yaam pahallna kar isyanlarla sarslrken rdn benze
ri iddeti 1 989'da yaad.13 Bu liste, ( l 986'da Msr'da Aske
ri Akademi ve lran'da Tebriz ve Kazvin kentleri ile daha ya
kn zamanda 1999 renci olaylar rneklerindeki gibi) bi
reysel zgrlkler, blgesel zerklik ve mesleki konular n
plana kartan birok siyasal protestoyu darda brakr.
Neo-liberal politikalarn hzlanmasna ramen kentsel kit
le protestolar 1 990'larda dikkat ekici lde azald. Bunda
birok etken rol oynad. nceki kargaadan telaa den
hkmetler toplumsal huzursuzlua yol aan politikalarn
uygulanmasn ertelemenin ya da aamalandrmann berabe
rinde daha sk denetimlere de bavurdular; Msr'da ve r13 Richards and Waterbury, Poliical Economy, 268. Daha aynntl bir zmleme
iin bkz. John Walton ve David Seddon, fru Markets and Food Rios (Londra:
Blackwell, 1994).
72

dn'de Toplumsal Kalknma Fonu gibi uluslararas gvenlik

alarnn yansra, refah salamaya ynelik STK'lann ve top
lumsal lslam'n gelimesiyle ek klar saland.
lslam Devrimi deneyimi ve Irak sava, lran' blgedeki
benzerlerinden ayrd. Ortadou'daki birok rejim l 980'ler
de ve l 990'larda poplizmlerini stlerinden atarlarken,
lran poplizmi ancak devrimden sonra yaamaya balad.
lslam devriminin mazlumlar (mustaz'afin) lehine retorii,
alt kesimlerin harekete geirilmesine katkda bulundu. Sa
va, i ekimeleri bastrd; sava bittii anda kentsel kitle
protestolar gibi kolektif etkinlikler iin yeni bir frsat do
du. Bylece, sessiz l 980'lerden grece farkl olarak l 990'la
rn banda Tahran ve dier lran kentlerinde alt byk
protesto meydana geldi. Austos 1 99 l 'de Tahran'daki ve
1 992'de iraz ve Anak'taki ayaklanmalar zorunlu tahliyeler
ve ykmlara kar ev igalcileri balatt. Maad ehrinde
1992'de ve Tahran'n lslamehir yerleiminde 1 995'te ok
daha arpc olaylar meydana geldi. Maad'da protestolar
belediyenin ev igalcilerinin yerleimlerinin yasallatrlma
s taleplerini reddetmesiyle tetiklendi. Ordunun yattrma
y baaramad bu kitlesel atmalar, yzden fazla binann
ve dkkann tahribi, yz kiinin tutuklanmas ve bir d
zineden fazla insann lmyle sonuland. Gney Tah
ran'da byk bir gayri resmi yerleim olan lslamehir'de
Nisan 1 995'te gn sren ayaklanma, Bakan Haemi Raf

sancani ynetiminde ortaya kan sava sonras iktisadi s

kntlarla, zellikle otobs cretlerindeki ve benzin fiyatla
rndaki artlarla ilgiliydi.
Ortadou'da kentsel protestolarn kark sonular oldu.
Olaylarn hemen bastrlmasnn ardndan, hkmetler bir
ok durumda ( 1 977'de Msr'da, 1 984'te Tunus'ta ve Fas'ta,
1 985'te Sudan'da, 1988'de Cezayir'de, 1 989'da rdn'de ve
birok defa lran'da olduu gibi) toplumsal huzursuzlua
73

yol aan dzenlemeleri yrrlkten kaldrdlar. Kimi za

man maalar artrmak gibi taktik dnler verdiler; ancak
bu serbest alan yoksullar ve isizler pahasna yalnzca
cretlileri etkiledi.14 Protestolarn mahalli ya da daha kk
apl olduu hallerde hkmetler genellikle g kullanarak
bunlar bastrmay baardlar. Msr'da Kafr al-Dawwar'daki
iiler taleplerinin yalnzca bir ksmn elde edebildiler.
1 998'de Msrl iftilerin birbirinden kopuk kylerden
ykselen protestolar, kirac iftilerin toprak stndeki
uzun vadeli denetimlerine son veren yeni toprak politikala
rnda deiiklik salayamad. Ancak toplumsal protestolar
farkl konular ve iktisadi olduu kadar siyasal taleplerde
de bulunan renciler ve orta snflar gibi gruplar kapsaya
rak ulusal destek kazandnda ounlukla siyasal reformu
da ieren nemli deiikliklere yol atlar.
arpclklarna ve kimi zaman dikkate deer etkilerine
ramen kentsel kitle protestolar genellikle kendiliinden,
belli bir konuya ynelik ve dolaysyla da istisnaidirler; o
unlukla iddet ve bastrlma riski ierirler. Kentsel ayak
lanmalar, etkin ve kurumsallam atma zm meka
nizmalarnn yokluuna bir karlktr. Etkili bir kurumsal
iktidardan yoksun toplumsal gruplar (grev yapma imkan
olmayan isizler gibi) ve byle bir iktidara sahip fakat bu
nu yetersiz bulanlar (iiler, renciler gibi) kitle protesto
lar balatmakta liderleri izlemeye yatkndrlar. Bu, iddia
edildii gibi, "gerek kolektif yaam" olmadndan Orta
doulu kitlelerin "ayaktakm eylemi"ne bavurduklar an
lamna gelmez.15 nk artlar elverdiinde kolektif eyle
min modern biimleriyle, zellikle sendikaclkla, onlar da
urarlar.
14 Walton and Seddon, Free Marhets, 205- 14.
1 5 rnein bkz. Ira Lapidus, Muslim Cities in the Later Middle Ages (Cambridge:
Cambridge University Press, 1967), 107.
74

Send ikaclk
Sendikaclk, alan insanlarn haklarn koruduklar ve
toplumsal deiim salamak iin iktisadi sekinler ve h
kmetler zerinde bask uyguladklar eski ve srekli kuru
mu temsil eder. Sendikalar, haksz i uygulamalarna, bl
m sorunlarna ve siyasal meselelere hzl ve sistematik
tepki verme potansiyeline sahiptir. Ayn zamanda, oun
lukla yeni i disiplini ve ii fazlalklar douran bugnk
neo-liberal iktisadi politikalardan en ok sendikalar etki
lenmitir.
Ortadou'da sendikalar Avrupa smrge egemenlii ba
lamnda ortaya ktlar. Bu nedenle, mcadeleleri genellikle
gergin bir stratejik konumda hem snfsal hem de milliyeti
boyutlar ierdi. Bamszlkta, ii rgtlerinin byk bl
mn niter zorunlu sendikalarn oluturduu bugnk
duruma sebep olacak ekilde ou sendika rgt, devlet
yapsyla ya da iktidar partileriyle btnleti. yelerinin
byk ksmm kamu sektr alanlarnn oluturduu bu
tr sendikalar, (Cezayir, Msr, Irak, Libra ve Suriye gibi)
poplist gemii olan lkeler kadar Kuveyt'te ve Yemen'de
de ilemektedir. Krfez Arap lkeleri daha ok yabanc ii
kullanarak sk bir disiplin dayatr ve grece yksek cret
karlnda ii rgtlenmelerine izin vermezler. Ancak Su
udi petrol endstrisinde l 980'lerde Filistinli iilerin grev
leri ve Kuveyt'te Ekim l 999'da Msrl iilerin ayrmcla
kar ayaklanmalarnda olduu gibi nadiren ortaya kan i
i huzursuzluu patlamalarn gzetim nleyememitir. 16
Yalnzca rdn, Lbnan, Fas ve Trkiye devletten ya da ik
tidar partilerinden grece bamsz oulcu sendikalara sa
hiptir.
16 Al-Ahali (3 Kasm 1999), 3.
75

Sendika yaps iilerin kazanmlarm koruma ya da artr

ma kabiliyetlerini etkiler. Bamsz sendikalar iilerin hak
larn korporatist olanlardan daha fazla savunabilir. Ancak,
blge deneyiminde, lran Devrimi'nden nceki devlet g
dml ii sendikalar ile sonraki ii uralar ve isiz sen
dikalarnda grld gibi, iiler mevcut korporatist r
gtleri kendi karlarn savunmakta kullanma eiliminde
dirler. 17 Bu, ii sendikalarnn nispeten bamsz olduklar
liberal dnemin ( 1 928-52) ardndan Msr'da Nasr tarfn
dan kurulan korporatist sendikalar iin de geerlidir.18
Bugn, iktisadi dzenlemelerin dorudan sonularn tm
dier gruplardan daha fazla rgtl kamu sektr alanlar
hissetmektedir. Dolaysyla, sendikalar tketici desteklerin
deki kesintiler, fiyat artlar, maa ve deneklerdeki indirim
ler, iten karmalar ve hkmetlerin sendikalara mdahalesi
konularnda kaygldrlar ve ounlukla bunlara kar sava
maktadrlar. Bir insan haklar rgt byk irketlere kar
Msr'da l 998'de ouna devlet gvenlik glerinin mdaha
le ettii yetmi grev rapor etmitir. Bu endstriyel eylemlerin
temel sebebi "hkmetin reform politikas"yd.19 1 999 ban
da Msr basn resmi aklamalara dayanarak haftada beten
fazla grev ve oturma eylemi bildirdi. Bu eylemler byk l
de denekler ve ayniyatlardaki kesintilerden ve getirilen
para cezalarndan kaynaklanyordu.20 lran'da 1990'lar grev17 Aynntlar iin bkz. Asef Bayat, Worhers and Rcvoluion in Iran (Londra: Zed
Books, 1987). lran'da isiz hareketi iin bkz. A. Bayat "Workless Revolutiona
ries: The Unernployed Movernent in Revolutionary Iran," lnternational Rcvicw
of Social History 24 ( 1 997).
1 8 Joel Beinin; Zachary Lockrnan, Worhcrs on hc Nilc: Nationalism, Communism,
Islam and hc Egyptian Worhing Class, 1882-1 954 (Princeton, N.j.: Princeton
University Press, 1988).
19 Land Center for Hunan Rights, "Egypt's Labor Conditions During 1998: The
Year of Strikes and Protests" (Cairo, 1998).
20 Al-Wafd (5 ubat 1999), 1 .
76

lerde hzl bir arta sahne oldu. 199l'in ilk yarsnda 2000
kadar grev bildirildi. 21 Bir deerlendirmeye gre enflasyona
yetimeye alan iiler tarafndan yaplan grevler o kadar s
radand ki yetkililerin dikkatini bile ekmedi. 22 Neo-liberal
dneme ve iktisadi gereklere gre dzenlenmi olan yeni i
yasalar, iileri bata i gvenlii olmak zere birok gele
neksel haklarndan yoksun braktndan, ateli muhalefete
hedef oldu. Msr'da ii sendikalar hkmeti ve i evreleri
ni "iten karma hakkna kar grev hakk" dei-tokuunu
1994'te kabul etmeye zorlad.23 lran'da iktidardaki din adam
laryla ii yanls gler arasnda i hukuku on yldan uzun
bir sre tartma konusu olarak kald.
Baz gzlemciler, iilerin asli silah grevin yasad olma
s ve ounlukla tutuklanma ve hapis riski tamas gerek
esiyle rgtl ii snfnn Ortadou'da toplumsal ve siya
sal gelimeleri etkileme kapasitesini kmseme eilimin
dedirler. Buna ek olarak, genellikle devletlerin bu byk l
de korporatist sendikalarn liderlerinin seimine mda
hale ettikleri, bylece sendika aktivizmini pratikte etkisiz
kldklarn iddia ederler. 24 Grevin yasad olduu ve biro
u iktidar partisinin ya da devlet brokrasisinin paras ha
line gelen ii liderlerinin satn alnabilecei dorudur. Fa
kat, Posusney'in hakl olarak iddia ettii gibi "ii snf
korporatist denetimlere ramen iktisadi taleplerinin pein
den gidebilmi ve devletten dnler koparabilmitir" ve
bunlar yapma kabiliyeti "eldeki belirli meseleye ve bu me
sele etrafnda siyasetin nasl yapldna baldr". 25 Gerek
u ki, korporatist liderlik kadrosu dahi efratnn gr ve
2 Walon and Seddon, Free Marhets, 2 1 0.
22 lran hakknda zel rapor, Middle East Economic Digest (21 ubat 1 99 1 ) .
23 Posusney, Labor and the State, 5 .
2 4 rnein bkz. Richards and Waterbury, Poltical Economy, 267.
25 Posusney, Labor and the Stae, 1 0.
77

dncelerine bir biimde duyarl olmak mecburiyetinde

dir. li liderleri belirli hkmet politikalarna (destekleme
deneklerinin kaldrlmas, zelletirme, i yasasnn baz
ynleri) itirazlarm ska dile getirirler, fakat liderlik kadro
lar inisiyatif almakta baarsz olduunda hiyerarinin alt
seviyesindekiler de yasad endstriyel eyleme girime ei
limindedirler. rnein, Msr'da rgtl ii snf muhale
[eti, imdiki ve bir nceki hkmetin IMF uyum koullar

m uygulamay ertelemelerindeki ve koullarn yeniden g

rmeye almasndaki asl sebeptir. 26
Toplumsal ve siyasal etkisine ramen rgtl emek Orta
dou'da toplam igcnn hala sadece kk bir orann
dan ibarettir. Byk ounluk serbest almaktadr, bunun
byk bir kesimi de ataerkil i ilikilerinin srd kk
atlyelerde alan cretlilerdir. Bu kurulularda da patron
larla iiler aras gerilim olaand deilse de, iilerin biti
ik dkkandaki meslektalaryla ittifak yapmalarndansa,
patronlarna sadk kalmalar daha muhtemeldir. Genellikle
kentlerdeki i gcnn te biriyle yars aras (Msr: %43;
lran: %35; Trkiye: %36; Yemen Arap Cumhuriyeti: %70)
kayt d sektrde etkindir ve bu nedenle rgtsz ve i ya
sas kapsam dndadr.27
l 980'lerin iktisadi yeniden yaplandrmas, kapatmalar,
lek kltmeler ve erken emekliliklerle sendikacln
esasn oluturan kamu sektrnn daralmasna sebep ola
rak, rgtl emein altn daha da oymutur. Blgedeki i
i rgtlerinin hareketlenme kapasitesindeki de say
sz rapor iaret eder. Msr, rdn, Fas, Tunus ve lran'daki
rgtl emek "paralanm'', "savunmac" , " liderlik kadro
sunu ve ii snf niteliini kaybetmi" olarak tammlan26 Anan Walton and Seddon, Fru Marhets, 185.
27 Daha aynntl rakamlar iin Richards and Waterbury, Political Economy, 140.
78

maktadr. 28 Emek daha fazla kayt d ve paralanm hale

gelerek daha az korunmal ya da korunmasz kald, isizli}).
ve geici iilikten ev iiliine, kk atlyelerden sokak
kelerine uzanan geni bir etkinlik ve mekan yelpazesine
yayld. 29

Cemiyet a ktivizmi
Demek ki kentsel cemaat ya da mahalle, kentsel alt tabaka
iin bir ortak kimlik duygusu ve i yerinin yerine bir kolek
tif eylem taban sunabilir. nk, gvenli konut salama
da, kira demede ve kentsel nimetlere, okullara, hastanele
re, kltr merkezlerine v.b. eriimde, ounluk ayn mahal
lelerde ayn glklerle karlar. Bir anlamda kolektif t
ketim iin kurumsal yaplar araclyla gerekletirilen ce
maat tabanl kolektif mcadeleler kentli toplumsal hareket
lerin ayrdedici bir zelliidir. ounlukla kavgac olan bu
tr cemiyet aktivizmi "cemiyet gelitirme" kavramndan ay
rtrlmaldr. lkincisi hem statkoyu korumak hem de
toplumsal deiimi vcuda getirmek gibi ikili bir etkiye sa
hiptir. Aslnda cemiyet gelitirme program Bat'da balan
gta (Amerika Birleik Devletleri'nde) siyah snflar-alt
28 Bu konuda 22-26 Mart 2000'ta Floransa'daki Worlshop on Changing Labour

and Restructuring Unionism, First Mediterranean Social and Political Meeting

kapsamnda sunulan aratrmalara dayanyorum. Metinler iin bkz. Myriam
Catusse, "Les Metamorphoses de la Question Syndicale au Marco"; Dara
Kawthar, "Labor Market in Lebanon: Evolution, Constraints, and the Role of
Unionism"; Fathi Rekik, "Mobilite Sociale et Flexibilite de I..:emploi [Tuni
sia]"; VE Francoise Clement, "Changing Labour and Restructuring in Egypt."
Msr stne aynca bkz. Fatema Farag, "Labour on the Fence," Al-Ahram Wc
clly ( 1 1 - 1 7 Mays 2000), 7. Deena A. Gamile, "The Working Class of Shubra
al-Khaima" (baslmam master tezi, American University in Cairo, 2000).
29 Msr iin eitli raporlar, bunlar arasnda Fatema Farag, "Labour on the Fen
ce," ( 1 1 - 1 7 Mays 2000),7. lran'da, muhafazakar parlamento, 2000 ylnn
balannda, verimlilik ve yatnn artrmak amacyla 5 kiiden az alan olan
iyerlerini i Kanunu kapsam dna karan bir yasay onaylad.
79

iindeki huzursuzluun zaptedilmesini ve (Byk Britan

ya'da) cemiyet zmleri salayarak yoksullarn idare edil
mesini amalyordu.3 Fakat cemiyet gelitirme sekinlere
kar direni gelitirmek iin mekan aabilir ve toplumsal
deiimi tevik edebilir. Alt tabaka kendi bana kalknma
giriiminde bulunduunda ya da (Brezilyal barrios ya da
Hindistan'da Serbest Meslek Sahibi Kadnlar Dernei r
neklerinde olduu gibi) yerel liderler, STKlar, dinsel grup
lar ya da siyasetiler tarafndan harekete geirildiinde du
rum genellikle budur. Burada hareketlenme zaptedici ol
mak zorunda deildir, kararlar ve sonular zerinde bir l
de denetime sahip olan insanlarn yaamlarn ve cemi
yetlerini iyiletirmek iin birlikte altklar toplu giriim
leri de ifade edebilir. Cemiyet aktivizmi erevesinde Orta
dou kentleri ne durumdadr?
Son yllarda Ortadou kentlerinde kentsel toplumsal ha
reketlerle baz benzerlikler gsteren bir dizi cemiyet hare
ketlenmesi meydana geldi. rnein Kahire'de dk gelirli
bir cemiyet olan Ezbat Mekawy halknn, kalclarn neden
olduu ciddi salk ve evre sorunlarnn olduu blgedeki
endstriyel kirlenmeye kar kampanyasna bakalm.31 ti
razlarn duyurmakta cemiyet ii geleneksel iletiim strate
jilerinin yansra medyann dikkatini ekmek, siyasetilerin
desteklerini istemek ve adalet sistemine bavurmak gibi
ada taktikleri de kullandlar. Bir baka rnek olarak, M
sr'da Shubra al-Khaima cemiyeti yeleri, Austos 1994'te
hkmetin blge halknn kendi paralaryla on ylda ina
ettikleri bir cemiyet kompleksinin (bir cami, bir hastane ve
30" Bkz. Community Development ]oumal, zel say no. 32 (1997), zellikle 101-98
(Keith Popple and Mae Shaw, "Social Movements: Re-Assessing 'Community'").
3 1 !naz Tawfiq, "Community Participation and Environmental Change: Mobili
zation in a Cairo Neighborhood" (baslmam master tezi, American Univer
sity in Cairo, 1995).
80

bir eczane) ruhsatsz blmlerini ykma planna hzla tepki

gsterdiler. 32
Belli dnemlerde -zellikle devletlerin saldrlara daha
ak geldikleri zamanlarda- ok daha uzun sreli ve geni
lekli hareketlenmeler geliir. Lbnan i savanda devle
tin kmesi, Mslman gneyde kurumlan bu gne dek
varln koruyan cemiyet hareketlenmelerine neden oldu.
Binlerce insan gneyden, bugn blgedeki konutlarn nere
deyse %40'n oluturan yasad inaatlar yaparak, Bey
ru t'un gneyindeki d mahallelere tand , Austos
1 990'da Irak'm Kuveyt'i igalinin ardndan gnll ve der
nekli gruplarn oluturduu alar, yalnzca sivil itaatsizlii
desteklemekte deil belediye hizmetlerinin yokluunun ya
ratt boluu doldurmakta da can alc bir rol oynad.33
Hem ntifada esnasnda hem de sonrasnda Filistin Halk
rgtleri, lgal Altndaki Blgeler'de toplumsal gereksinim
lerin salanmasnda ve kalknmada balca arac ilevi gr
dler. 34 1 979 lran devriminin hemen ardndan birok yok
sul aile, kendi mlkleriymiesine onararak ve ortak yne
timleri iin apartman konseyleri kurarak yzlerce bo evi
ve yan-bitmi apartman dairesi_ni sahiplendiler. Bu esnada
toprak sahiplenmeleri ve yasad inaat artt. Harekete ge
irici yerel ve d etkilerle biraraya gelen igalciler elektrik
ve su talep ettiler; reddedildiklerinde ya da ertelemeyle kar
latklarnda yasad yollarla bunlar kullandlar. Yollar
yaptlar, hastaneler ve dkkanlar atlar, camiler ve ktp
haneler ina ettiler ve p toplanmasn rgtlediler. Ayrca
32 jailan Malawi, "Mosque Stairs Spark Shubra Riots," Al-Ahram Wechly (18-24
Austos 1994).
33 Shafeeq Ghabra, "Voluntay Associations in Kuwait," Middle Eas joumal 45
( 1 991).
34 joost Hiltermann, Behind he lnifada (Princeton, N.J.: Princeton University
Press, 1 99 1 ).
81

dernekler ve cemiyet alar kurdular ve yerel tketici ko

operatiflerine katldlar. Yeni ve daha zerk bir yaama, ile
yi ve cemiyet rgtleme biimi oluturuluyordu.
Fakat bu deneyimler baz Latin Amerika lkeleriyle kar
latrldnda bariz biimde istisnai kalr. Devrim koulla
rnda devletin zayflad ya da Filistin'de olduu gibi tama
men yok olduu durumlardaki olaanst toplumsal ve si
yasal koullarda meydana gelme eilimindedirler. Bu ne
denle bu tr eylemlerin ok az kalc toplumsal hareketli
lik ve normal koullarda kurumsallama iin bir model ha
line gelmitir. stisnai koullar sona erer ermez bu dene
yimler ya yok olmaya ya da bozulmaya balarlar. lran'da ce
miyet aktivizmi kendini oturtma ansna sahip olmad. De
neyim yetersizlii, d hareketlendiricilerin ve siyasal grup
larn rekabeti ve zellikle de hkmetin dmanl deneyi
mi ciddi biimde baltalad. Oysa, Cami Dernekleri Irak'la
sava esnasnda yalnzca yiyecek gibi temel gereksinimlerin
datmnda yerel destek salamak iin kurulmadlar, evre
deki siyasal muhalefeti denetlemeye de hizmet ettiler. Bun
lar u anda btn Msr'da ilemekte olan bin Cemiyet
Kalkndrma Dernekleri'ni ( CKD'ler) andryorlard. 35 An
cak CKD'ler yoksulun toplumsal refahna katkda bulunsa
lar da hareketlendirici etkileri ok azdr. Kahire'nin popler
bir semtinde alan bir alan aratrmacsnn dedii gibi
"Sayyeda Zeinab gibi politizasyonun yksek olduu yerler
de bile blge insann kapsayan rgtl toplumsal eylemler
ok azdr. Mahallede oturanlarn rol genellikle mevcut her
ne hizmet varsa onlardan faydalanmakla snrldr".36
35 CKD'lerin iyi bir zmlemesi iin bkz. Maha Mahfouz, "Community Deve
lopment in Egypt: The Case of CDAs" (baslmam master tezi, American
University in Cairo, 1992).
36 Samer El-Karanshawy, "Govemance, Loca! Communities and Intemational
Developmen in Urban Egypt" (baslmam rapor, Kahire, 1998).
82

Kent topluluklarnn toplumsal etkileimden yoksun ak

alanlar olmadklarn belirtmeye gerek dahi yok. Bireycilie,
anonimlie ve rekabete maruz kalm kylerden elbette da
ha fazlasn ifade ediyorlar. stelik, birok a ve kurum bi
imini ierirler. Gnmz Tahran'mda, son zamanlarda ya
plm bir almaya gre, komuluk ilikileri hala srmek
te; yeler birbirine yardm etmekte, ziyaretlerde bulunmak
ta, danmakta ve dnlere ve cenazelere katlmakta.37 M
sr kentlerinde Gmen Dernekleri bu ilevlerin bazlarm
kurumsallatrmtr, cenaze etkinlikleri ve insanlara
"memleket"ten mezar yeri salama ana etkinlikleridir.38 Et
kili bireyler devlet denetimindeki mahalle konseylerinden
(majiilis al-mahalliyah, shrii-yi mahalliit) kar salayabilir
ler. Fakat (Msr'daki jama'iyat ve lran'daki sanduq-i garz al
hasanih gibi) gayri resmi kredi sistemleri belki de kentsel
merkezlerdeki en nemli cemiyet a biimidir.
Akrabalk ve etnik ban tesine geen toplumsal alar
byk lde tesadfi, yaplanmam ve ataerkil kalr. Ce
miyet dzeyinde sivil ya da akrabalk d ibirliklerinin za
yfl, sadece insanlarn yerel liderlere (kibar, eyhler, cu
ma vaizleri) , sorun zclere ve hatta yerel kabadaylara
(liit ya da baltajiyya) gvendikleri geleneksel hiyerarik ve
ataerkil ilikileri glendirir. Bu toplumsal koullarda siyasi
parti ubeleri, yerel STK'lar ya da polis gibi ada kurum
lar adam kayrmacla yatkndr. Bu nedenle, Msr'n alt
snflar, rnein evre sorunlarnn farknda olmalarna
ramen cemiyeti ykseltmek iin toplu giriimler ya da g37 R. Sadiq Sarvestani, Barrasi-ye jame-shenahhti-ye Ravabet-e Hamsayegui dar
Tehran (Tahran: Tehran University, lnstitute of Social Studies and Research,
1997).
38 1990'da %80'i Byk Kahire'de younlam bu tr 823 demek vard. Bkz. Hi
rofumi Tanada, "Survey of Migran Associations in Cairo Metropolian Sociey
(Egyp), 1955-1990: Quaniaive and Qualiaive Daa," Social Scirnce Review
42 ( 1 996).
83

revlilerin bunu yapmasn talep etmek iin toplu protesto

eylemleri ve toplu eylem adna ok az ey stlenirler.39
Kolektif tketim iin bir toplumsal eylem olan cemiyet
aktivizmine neden Ortadou'da grece az rastlanr? Neden
kresel cemiyet eylemi haritasnda blge baz gzlemcilerin
ifade ettii gibi bir "bo mekan"dr?40
Nedenlerden biri, Ortadou lkelerinin ounda sradan
insanlarn davrann etkilemeye devam eden poplizmin
mirasyla ilgilidir. Poplist rejimler alt ve orta snflarla dev
let arasnda, devletin destek, toplumsal bar ve dolaysyla
hareketsizlik ya da yalnzca denetimli bir hareketlilik kar
lnda temel gereksinimleri karlamay kabul ettii bir
toplum szlemesi kurdular. Bu , devletle bamsz snflar
arasnda yaplm bir anlama deildi. Daha ok devletle bi
imsiz bir kitle, bamsz kolektif kimliin ve eylemin ciddi
anlamda altnn oyulduu bir bireyler ve tzel kurumlar
toplam arasnda bir anlamayd. Her ne kadar datmc
poplizm yok olmaya yz tuttuysa ve piyasa gleri ykse
lie getiyse de, birok insan hala asli korunma kayna ol
duu kadar talihsizlik kayna olarak da devletleri grme
eilimindedir. ( 1980'lerin lran', Libya ve Suriye gibi) otori
ter poplizmin hala stn geldii lkelerde devlet adamla
rnn kamusal alan korkular, rejimlere, tm nfusu bir bi
imde hapseden bir yap kazandrmtr.
Bu miras, sradan insanlar arasnda sorunlara bireyci
zmler arama eilimine de katkda bulunmutur.41 oun
lukla farkl toplumsal tabakalardan aileler, kaynaklarn kt39 Nicholas Hopkins et al.. Social Response o Environmental Change and Pollution
in Egypt (Cairo: American University in Cairo, Social Research Center, 1998).

40 Alan Duming, "People Power and Development," Forcign Policy 76 (1989), 7 1 .

4 1 Bu ksm byk lde Msr stne daha nceki bir makaleme dayanyor;
Asef Bayat, "Cairo's Poor: Dilemmas of Survival and Solidarity," Midd!e Eas
Repor 2 1 2 (1996).
84

lnda birbirleriyle rekabet etme eilimindedirler. Bu du

rum, mahallelinin grece homojenliinin ve ikamet sresi
nin uzunluunun mekansal bir kimlik rettii eski semtler
den ok (Dar Esalaam, Madinat al-Nahda, Kahire'de Kafr
Seif ve Tahran'da lslil.mehir ve Khak-i Safid gibi) yeni ve
heterojen cemiyetlerde ortaya kar. Bir cemiyette eskiler ve
yeniler, konut gvenlii olanlar ve olmayanlar ve farkl et
nik gruplar gibi tanmlanabilir tabakalarn birarada bunun
mas ounlukla mevcut rekabeti keskinletirerek atma
ya yol aar.42 Halk arasnda somut dayanmann olmad
durumda amalara ulamak iin kudretli devlete -bu sala
yan ve cezalandrana- bavurmak son seenektir. Fakat o
unluk, brokrasinin kentsel yoksulun anan taleplerine
resmi olarak yant veremeyeceinin ya da vermek istemeye
ceinin farkndadr ve gayri resmi, bireysel, hatta wasta ya
da parti (balants) gelitirmek ya da memurlara rvet
vermek gibi frsat yollar arama eilimindedir. Kahire'nin
Sayyida Zeinab mahallesinin bir sakininin syledii gibi
"Yaplmasn istediin eye ulamann en iyi yolu, blgenin
byk siyasetilerinden birinin asistanlarndan birine r
vet vermektir, onlar senin iin ne istersen yaparlar" . 43
Toplumsal harekete frsat verecek siyasal yapnn olmay
bu tr bir toplumsal tepkinin gelimesinde balca etken
dir. Ortadou'ya neo-liberal ekonominin giriine gereince
demokratik bir ynetim biimi elik etmemitir.44 Basite
sylemek gerekirse, blgedeki ou hkmet siyasal alan
42 Kafr Seif stne bir rapor iin bkz. Nadia Abdel Taher, "Social Identity and
Class in a Cairo Neighborhood," Cairo Papers in Social Science 9 ( 1986); ve
Khak-e Safid iin bakz. E Khosrowkhavar, "Nouvelle banlieue et marginalite:
La cite Taleghani a Khak-e Sefid," Teheran: Capitate Bicentenaire iinde (der.)
C. Adle; B. Hourcade (Tehran: Institut Francais de Recherche en Iran, 1992).
43 Karanshawy, "Govemance," 1 1 .
44 Bu konuda kapsaml bir makale iin bkz. Mustapha El-Sayyid, "Is There a Ci
vil Society in the Arab World?" Civil Society in the Middle East iinde.
85

kaybetme korkusuyla hala bamsz kolektif hareketten en

dieye kaplmakta ve onu snrlama eilimi gstermektedir.
Birok devlette toplu gsteriler ve toplantlar byk lde
yasaddr. Kahire'nin Madinat al-Nahda semtinde bir i
portacnn Msr'n Olaanst Hal Yasas'na atfen syledii
gibi: "Komu sokan iportacsn biraraya gelmeye ve bir
likte bir ey yapmaya arsam bu hareketlenme olur ve bu
nun iin ieri atlabilirim".45 Bir insan haklar rgtnn
Msr'daki yeni toprak yasasna kar yirmi be kyde sekiz
ay sren ifti protestolarna dair raporunda 1 5 l, 2 1 8 ya
ral ve 822 tutuklama bildirilmektedir.46
Bir seenek de hkmetlerin, denetlemek amacyla halk
giriimine izin vermeleridir. Devletin bunu yapmay baard
durumlarda insanlar, aktivizmlerinin uzun sreli tutuna
mamas karsnda ilgilerini kaybetme eilimindedirler. Des
tekleyici evre olmadndan, bireyler yapmann yeni yolla
rn denemekte ve renmekte baarsz olurlar. Birok sami
mi halk oluumu, bylece devletin uzantsna dnmtr.
Siyasal demokrasi baka bir ekilde de arasaldr. Gerek
ten rekabeti bir ynetim biiminde siyasal gler, seim
destei kazanabilmek iin halkla pazarlk yapmaya ve bu
nedenle de onlar harekete geirmeye zorlanrlar. lran'da
1 980'lerin banda kentsel yoksul iktidardaki din adamla
ryla eitli muhalif gruplar arasndaki youn rekabetin ko
nusu haline byle gelmitir. Benzeri biimde Trkiye'deki
oturmu rekabeti sistem, slamc Refah Partisi'nin (RP) de
netimindeki 26 belediyedeki kentli kitleyi harekete geir
mi ve bylece semenlere gl pazarlk imkan salam45 Mana! M. Eid, "Informal Economy in Madinat al-Nahda: Resistance and Ac
commodation among the Urban Poor" (baslmam master tezi, American
University in Cairo, 1998), 88.
46 Ahde! Moula Ismail, The Liberalization of Egypt Agriculture Sector and Pe
asants Movement (Cairo: land Center for Human Rights, 1 998), 1 36, app. 7.
86

tr. Fakat, Msr'daki gdml seim uygulamalar Ezbet

Mikawy'de yukarda tanmland gibi muhalefet partilerini
kstl yerel kampanyalara snrlama eilimindedir.
Son olarak, kiisel ve siyasal g araylarnda hamiler
yoksul liderleriyle pazarlk yaptklarnda, kolektif himaye
istemeden toplumsal ve siyasal hareketlenmeye yol aabilir.
Mexico City'de iportaclar birlii liderleriyle siyasetiler
arasndaki grmeler dolaysyla iportaclarn harekete
gemesi, ksmen bu tr siyasal himaye sonucudur.47 Fakat,
Ortadou'nun genelinde (Lbnan ve lstanbul'daki otopark
mafyas rnei dnda) himaye daha ok kiisel kanallarda
iler ve nadiren grup etkinliklerine yol aar. (l ya da i g
vencesi salamak gibi) iltimaslar, daha sonra destei karl
hamisiyle pazarlk edebilecek gruplardan ziyade kiilere
ya da ailelere gsterilir.
Ksacas, kentli toplumsal hareketler anlamnda cemiyet
aktivizmi (Gney Afrika'da ve daha az lekte Hindistan'da
bulunsa da) Latin Amerika'nn sosyo-politik koullarnda fi
lizlenmi ve blgeye has bir model grnmndedir. Mahalli
orba mutfaklarnn, mahalle rgtlerinin, kilise gruplarnn
ve sokak ticareti birliklerinin benzerleri Ortadou'da yaygn
deildir. Otoriter devletlerin varlklarn srdrmeleri ve po
plizmin miras, blgedeki aile ve akrabalk balarnn gl
l ile birleerek birincil dayanmalar ikincil dernekler ve
toplumsal hareketlerden daha uygun hale getirmektedir.

lslamc hareketler ve toplumsal gelime

Baz gzlemciler blgedeki bu gnk slamc hareketleri
Ortadou'nun kentli toplumsal hareket modeli olarak g
rrler. Bu baka gre slamclk -zellikle "toplumsal Is47 John Cross, Infomal Politics: Street Vendors and the State in Mexico City (Palo
Alto, Calif.: Stanford University Press, 1998).
87

lam"- Ortadoulu dezavantajl kentlilerin kayglarn ve sa

vamlarn dile getirir. ou gzlemci iin radikal slamc
larn grnteki dezavantajl zgemileri, hareketlerin
doasna delalet eder. Kimileriyse benzer sonulara, etkin
liklerin mekanna, yoksul blgelere bakarak varrlar.48
phesiz Islamc hareketler -zellikle " toplumsal Is
lam"- dezavantajl gruplarn badireleri atlattklar ya da ya
amlarn daha ok iyiletirdikleri nemli bir arac temsil
eder. Islamc hareketler toplumsal refaha ncelikle doru
dan salk, eitim ve finansal yardm salayarak katkda bu
lunurlar; ayn zamanda insanlara ounlukla mahalli, h
kmete bal olmayan camilerde yrtlen cemiyet gelitir
me faaliyetlerinde ve toplumsal ada yer alma imkan su
narlar. ikinci olarak slamc hareketler dier dini ve sekler
rgtlerin cemiyet almasna katlmaya zorlandklar top
lumsal rekabeti tevik etme eilimindedirler. Son olarak,
hkmetler sklkla slamclar saf d brakmak ve meru
iyetlerini yeniden kazanmak amacyla yoksulun lehine top
lumsal politikalar uygulamaya zorlanrlar.
Ortadou'da uzun bir gemii olsa da, Islamc toplumsal
yardm hareketleri, son on yllarda artm ve yeni biimlere
brnmtr. slamcln Trkiye'de 1 980'lerdeki ykseli
inde "camiler ve onlara elik eden dini dernekler doru
dan mahalle rgtlenmesi ve taraftar toplama kanallar ha
line gelmitir". 49 Islamc RP, 1 990'larda alt tabaka cemiyet
48 rnein bkz. G illes Kepe!, Muslim Extremism in Egypt (Berkeley: University
of Califomia Press, 986); Nazih Ayubi, Political Islam (Londra: Routledge,
99 1 ) ; Salwa lsmail, "The Popular Movement Dimensions of Contemporary
Militan Islamism," Comparative Studies in Society and History 42 (2000):
363-93; Paul Lubeck ve Bryana Britts, "Muslim Civil Society in Urban Public
Spaces," Urban Studies: Contemporary and Future Perspectives iinde, (der.)
j. Eade and C. Mele (Oxford: Blackwell, 2001).
49 R. Margulies; E. Yildizoglu, "The Resurgence of Jslam and Welfare Party in
1\rkey," Political Islam iinde (der.) J. Beinin; j. Stork (Berkeley: University of
Califomia Press, 997), 149.
88

meselelerine odaklanmaya devam etmitir - "p, tencere

ve amur". Refah partili belediye bakan adaylarnn ou,
semen desteini garantilemek iin mal cinsinden zendiri
ciler dahi datmtr. Bu alt tabaka stratejisi partinin Anka
ra ve stanbul da dahil olmak zere Trkiye genelinde 327
belediyeyi ele geirdii 1 994 seimlerinin arpc zaferine
yol amtr. Belediye bakanlar skk ulam, su ve yakt
yetersizlii, konut sknts, kirlilik, rvetilik ve benzeri
sorunlar baaryla ele almakla vnmektedirler.5 Ceza
yir'deki farkl slamc partilerin bir koalisyonu olan slami
Kurtulu Cephesi (lKC) , Haziran 1990'daki belediye seim
lerinde ok benzer bir yol izledi. Ulusal Bamszlk Cephe
si l 989'da ok partili sisteme izin verince, KC yeleri
l 980'lerde dini aktivistler tarafndan kurulmu olan Yardm
Dernekleri'nde (cami merkezli alar) almaya baladlar.
Yardm Dernekleri tarafndan desteklenen KC, siyasal d
ncelerini mahallelere tad. 51
ok farkl bir balamda, Hizbullah, toplumsal kalknma
iin alt yap kurarak gney Lbnan'da devletin yokluuyla
ortaya kan boluu doldurdu. Hizbullah, l 980'lerde gide
rek ii cemiyetin yaad toplumsal sorunlar ele almaya
balad. Tbbi bakm, hastanede tedavi, elektrik ve kamyon
larla su nakliyesi salamak iin planlar gelitirdi. Ayrca
yollar at, konutlar ina etti, kanalizasyon sistemleri idare
etti, benzin istasyonlar kurdu ve okullar, kreler, hastane
ler ve spor merkezleri iletti. 52 1 30.000 burs ve ihtiya sahi-

50 Uur Aknc, "The Welfare Party's Municipal Track Record: Evaluating Isla
mist Municipal Activism in Turkey," Middle East]oumal 53 ( 1999): 77-79.
51 Meriem Verges, "Genesis of a Mobilization: The Young Activists of Algeria's
Islamic Salvation Front," Political lslam iinde (der.) Beinin ve Stork, 292305.
52 Assaf Kfoury, "Hizb Allah and the Lebanese State," Political lslam iinde (der.)
Beinin ve Stork, 1 36-43.
89

bi 135.000 aileye yardm ve faizsiz kredi salad. ncelikli

olarak savatan zarar grm evlerin onarmnda ve iilerin
youn olduu blgelerde halkn gnlk gereksinimlerinin
karlanmasnda rol ald.53
Msr'daki toplumsal lsla.m, belki de blgedeki en kalc
olgu haline gelmitir. ounlukla ahli camiler (devletten zi
yade halk tarafndan ina edilmi ve halkn denetiminde
olan camiler) etrafnda oluan slamc dernekler, ksmen
devletin kalknma programlarnn son yirmi ylda dt
krizden dolay, hzla oaldlar. Milyonlarca insana yardm
ve salk hizmeti salayarak l 980'lerin sonlarnda tm M
sr zel gnll derneklerinin ( G D ) te birine ve
l 990'larn sonlarnda tm refah rgtlerinin en az yzde el
lisine (ya da 6.327 saysna) ulamlardr.54 Bugn, camiler
de rgtlenen 4.000'den fazla zekat komitesi, ba yapan
larla ihtiya sahipleri arasnda araclk yapmaktadr. Baz
tahminler lslami refah (salk) hizmetlerinden faydalanan
larn saysnn 1980'deki 4,5 milyondan, 1 992'de 15 milyo
na ykseldiini ne sryorlar. 55 Aslnda, camiler, daha li
beral ekonomik politikalar benimsedikten sonra devletin
ektii destein yerine dk gelir gruplarna alternatif des
tek hizmetleri sunmaya balamlardr. Tipik bir dernek,
lmbaba'nn yoksul cemiyetindeki Ansar al-Muhammadiya
Dernei, bir cami ve iki okul ina etmi ve ana okulu, tbbi
tedavi ve kapsaml bir yardm program sunmutur.56 Baka
53 Roula Majdalani, "Governance and STKs in Lebanon" (baslmam makale,
Beyrut, 1999), 13.
54 Sonraki rakam veren, imdiki Toplumsal iler Bakan Mervat Tallawi Aqidati
(28 Ekim 1997), 1 7.
55 Amani Qandil, "The Nonprofit Sector in Egypt," The Nonprofit Sector in the
Devdoping World iinde (der.) H. K. Anheier ve L. M. Salamon (Manchester:
Manchester University Press, 1998), 1 45-46.
56 Mana! Badawy, "lslamic Associations in Cairo" (baslmam mater tezi, Ame
rican University in Cairo, 1999), 1 1 0. Aynca bkz. Denis Sullivan, Private Vo90

dernekler, lise mezunlar gibi radikal siyasal lslamclarn

potansiyel kitleleri olan gruplarn gereksinimlerini karla
mak iin video kulpleri, bilgisayar eitim merkezleri ve
benzeri hizmetler sunmulardr. Genel kannn aksine, al
Gama'a al-Islamiyya ve al-J ihad gibi radikal lslamclar,
kentli toplum yaratma almalarnda ok daha az yer al
mlardr. Krsal ve kentsel gerillalar olarak stratejileri,
devlet grevlilerini, polisi ve turizmi hedef alarak silahl
saldr odakldr. Buna ramen, mmkn olduunda, Kahi
re'nin Ain al Shams ve Imbaba gibi yoksul semtlerinde
, yaptklar gibi, siyasal ajitasyonlarn baz refah etkinlikle
riyle birletirirler. 57
Tm bu etkinlikleri lslamc yapan, hem devlete hem zel
sektre alternatif olmas, aktivistlerin ounun dinsel ina
n, lslami finansman ve son olarak, bedeli karlanabilir
toplumsal hizmetlerin salanmasnn bir bileimidir. Bu tr
lslami cemiyet etkinliklerinin sekler benzerlerini oun
lukla saf d brakt yaygn kabul grr. Mslman ia
damlarndan ve aktivistlerden alnan zekat (gelirin %2,5'u),

sadaqiiit (eitli balar) , ii Mslmanlara getirilen khums

(bete bir) ve d yardm (rnein lran'dan Hizbullah'a ve
Suudi Arabistan'dan lKC'ye) tr kaynaklarn varl, bu
dernekleri dierlerinden daha avantajl klar. 1 990'larn ba
nda Msr'daki Zekat Komiteleri'ne danmanlk yapan
Nasr Bankas, 10 milyon dolarlk zekat fonu bildirmitir.58
Ek avantajlar, yasal iltimaslar kadar gnlllk ruhunu da
ierir. Yani, kaynak yaratmak iin birok brokratik engeli
amak zorunda olan sekler STK'lardan farkl olarak dini
GD'ler, ibadet mekanlarnda mminlerden ba ve dier
luntary Associations in Egypt (Bloonington: University Press of Florida, 1 994 ) ,
65-68.
57 Hisham Mubarak, Al-Erhabiyoun Qademoun (Cairo: Dal Al-Mahrousa, 1995).
58 Anan: Qandil, "Nonprofit Sector in Egypt," 1 46.
91

katklar elde ederek kanunlarn etrafndan dolama egili

mindedirler. 59
slamclarn alt tabaka etkinlikleri, diger toplumsal g
leri bu siyasal alan paylama umuduyla rekabete girmeye
zorlamtr. Trk tarikatlar, camiler ve onlara elik eden
dernekler araclyla cemiyet etkinliinde bulunmakta
birbirini taklit etmitir.60 Msr'daki dzen yanls lslam'n
ke ta Al-Azhar, Mslman Kardeler ve al-Gama'a al
Islamiyya ile rekabetinde ihtiya sahiplerine benzer top
lumsal hizmetler sundu. Ayn biimde, sekler gruplar
-zellikle sekler STK'lar- blk prk de olsa, kendi al
ternatiflerini sunmak iin ok abalyor izlenimi uyandr
maktadrlar. l 990'da Msr GD'lerinin salk, eitim, fi
nansman ve cemiyet hizmetlerinden tahminen 5 milyon
yoksul yararland. 6 1 Ayrca, siyasal inisiyatifi slamclara
kaptrmaktan korkan hkmetler de bu gelimelerden et
kilenmitir. Msr hkmetinin, 1 990'larn banda gece
kondu mahallelerini iyiletirme nlemleri, yabanc basna
gre l 992'de militan slamclarn "devlet iinde devlet"
kurduklar Kahire'deki gecekondu cemiyeti Imbaba'nn et
kisini aka yanstmaktadr. 62
Bu etkinliklere bakarak, slamclk ne lde Ortadou
tarz kentsel toplumsal hareket modeli olabilir? slamclk,
59 Saad Eddin Ibrahim, Egyptian Law 32 on Egypt Private Sector Oganizations
( Cairo: Ibn Khaldoun Center for Developmental Studies, 1996), Working Pa
per no. 3; Amani Qandil, "The Role of lslamic PVOs in Social Welfare Policy:
The Case of Egypt" (The Role of STKs in National Development Strategy kon
feransnda sunulmu makale, Kahire, 28-31 Mart 1993).
60 Margulies ve Yldzolu, "Resurgence of lslam," 149.
6 1 Ibrahim, Egyptian Law 32, 1 4.
62 artc deil. lsla.mclarn kalesi lmbaba Bat Munira kalknma iin Kahi
re'nin dousundaki kuzey Guiza'daki tm dier mahallelerden daha fazla kay
nak ayrd. 1992-93 dneminde ve l 995'te bu blgede inaata, gelimeye ve
gzelletirmeye 372,5 milyon Msr poundu harcand: Al-Ahram Weekly (2430 Ekim 1996), 1 2.
92

toplumda ve i yaamnda alt tabaka etkinliinin ne kadar

na denk der? Bence, eitli biimleriyle slamclk, bir
toplumsal hareket biimi olarak dnlebilirse de, kentsel
toplumsal bir hareket deildir. slamcln kimlii, kentli
sz hakkndan mahrumlara ynelik zel kaygsndan kay
naklanmaz. slamclar, refah hak edenler olarak grdkleri
cemiyet yelerinin liderlerce ynlendirilerek etrafnda hare
kete geirilecei alternatif bir kentsel dzen gr gelitir
memilerdir. Kendi toplumlarnn inasna yelerin aktif
katlm beklenmez.
Yoksul cemaatlerde alan birok aktivistin aksine, s
lamc hareketlerin sadece sz hakkndan mahrum olanlara
odaklanmaktan daha byk hedefleri vardr. Fakat, hepsi
de bu biimde ilemez. rnein, devrimden nce lran'da ne
din adamlar ne de Ali eriati gibi din adam olmayan s
lamclar yoksulu hareketlendirmeye zel bir ilgi gsteriyor
lard; ne de yoksul, slam devriminde etkin bir rol oynad.
lran'da iktidardaki din adamlarnca kentsel alt tabakann
hareketlendirilmesi aslen devrimden sonra balad. Din
adamlar, nce solun ve mcahitlerin alt snflar lehine ta
vrlarnn etkisini krmak, sonra da sola, liberallere ve eski
rejimin kalntlarna kar savalarnda yoksulu toplumsal
tabanlar olarak kazanmak iin mustaz'afin (mazlum) reto
rii ile yoksula destek verdi. Yoksulla iktidardaki din adam
lar arasndaki balay, yoksullar kutuplanca sona erdi.
Devrim Muhafzlar'nn bir kesimi Konut Seferberlii v.b.
devrimci kurumlarn yeleri olarak devlet yapsyla kayna
t, dierleri bunun dnda kald ve kalknma iin verdikleri
sava onlar rejimle atma noktasna getirdi.
Hukuki yaptrm aygtna sahip olan Lbnan Hizbullah',
toplumsal hareket ile devletimsi bir yap arasnda bir yere
dt. Hizbullah, baka eylerin yansra, toplumsal kal
knmann alt yapsn kurdu , fakat hizmetlerinin ok az
93

cretsizdi.63 Gney Beyrut'un yoksul d mahalleleri, Hiz

bullah ve Amal hareketlerinin denetimindedir. Birlemi
Milletler Program'nn katlm ve kalknma sylemini kul
lanmalarna ramen belediye meclislerine insanlar genel
likle kendileri semekte (seim yaplmyor) ve kendilerine
yakn STK'larla ibirlii yapmaktadrlar.64 Oysa, Trki
ye'nin Refah Partisi ve Cezayir'in slami Kurtulu Cephesi,
alt tabakay hareketlendirmekle birlikte, dlayc ve para
layc tavrlar aldlar. Refah Partisi hakimiyetindeki beledi
yeler adam kayrdlar, dindar olanlarn lehine sekler me
murlar iten karttlar, partilerine para balayan mte
ahhitlere iltimas yaptlar ve yasad inaatlar ba karl
grmezden geldiler. Refah Partisi'nin "kltrel arndr
ma" siyaseti, cemiyetleri paralama eilimindeydi.65 Dla
yc tavra baka bir rnek olarak, Msr Imbada'daki al-Ce
maa'a al-Islamiyya rgt, kadnlar rtnmeye zorlad, vi
deo dkkanlarn ve kuafrleri kundaklad ve iki ien er
kekleri dvdrd. evrede oturan Hristiyanlar korktular
ve gvenlerini yitirdiler.
rgtl emek slamclarn etkisi dnda kalmaya devam
ettiyse de, slamclarla kentsel yoksul arasndaki ilikiler
karmaktr. Yaygn kannn aksine, Msr'daki slami top
lumsal refah rgtleri lslamc siyasal etkinlik alanlar deil
dirler. Yalnzca hizmet rgtleri olarak ilerler. Byk o
unluun siyasal slam'la herhangi bir balants yoktur.
Yalnzca birka Mslman Kardeler'e ve bir avu kadar
zellikle al-Gama'a al-Islamiyya gibi radikal lslamclarla
63 Kfoury, "Hizb Allah," 142.
64 Mona Harb el-Kak, "Participation Practices in Beirut's Suburb Municipalities:
A Comparison Between Islamic and 'Developmentalist' Approaches" (4th ln
ternational Other Connections Conference, Sites of Recovery, Beyrut, 25-28
Ekim 999).
65 Aknc, "The Welfare Party's Municipal Track Record."
94

balantldr. Gerisi insani ballk ya da basite "slami"

mallar (slami moda, kitaplar, eitim ve elence) pazarnn
gelimekte olduu bir lkede i mant stnden hareket
ederler. Ak siyasal tavr, yoksul blgelerde deil, orta snf
evrelerde, Mslman Kardelerle mttefik doktor, mhen
dis ve hukukularn meslek odalarnda ortaya kmtr.66
Fakat, slami hizmet ve mallarn yayl, yoksul evreler ya
da sadece Mslmanlarla snrl deildir. slami okullar, c
retsiz olmadklar gibi, aslnda yoksullar dlayan zel
okullardr. Imbaba gecekondu mahallesinde, rnein, yal
nzca bir ksm renci cretsiz kabul edilmitir. 67 slami
okullar, byk lde hali vakti yerinde kentli orta snfa
yneliktir.
Farkl snflarla ba olsa da, Ortadou'da slamclk, esa
snda sz hakkndan mahrumlarn deil, marjinallemi or
ta snflarn hareketidir. Ayrca, orta snf ajitatrleri, top
lumsal olarak varlkl ve siyasal olarak marjinallemi grup
lar kadar, genlii ve eitimli isizleri de etkinletirme eili
mindedir. Toplumsal deiimin ana aktrleri olarak gr
lenler bu gruplardr. Yoksullara ynelik etkinlikler, byk
lde ou yardm olmak zere toplumsal hizmetler sa
lanmasyla ve bamsz seim sandklar kurulduunda ha
rekete geirmekle snrldr. Bunun karlnda kentlerdeki
Mslman yoksul da, slamclara faydac bir anlayla yak
lar. lslamclarla dorudan etkileimi olmayanlarn ou,
niyetlerinde kararsz kalrlar, slamclarn etkinliklerinden
faydalanan dierleri mteekkir ve yanda grnrler.
Kentsel yoksulun topluca slamclarla ya da slamclarla sa66 Amani Qandil, "Taqdim Adaa al-slamiyya fi-Niqabat al-Mihniyya" ( Cairo:
CEDEj/Cairo University, 1993); Carrie Rosefsky Wickham, "lslamic Mobiliza
tion and Political Change: The lslamist Trend in Egypt's Professional Associ
ations," Political lslam iinde, (der.) Beinin; Stork, 120-35.
67 Badawy, lslamic Associations in Cairo.
95

vaan hkmetlerle ideolojik ittifak kurduunu destekle

yen hibir kant yoktur. Bu yzden, lslamc hareketler, La
tin Amerikan zgrleim Teolojisi'nden farkldr. zgrle
im Teolojisi'nin stratejik amac "yoksulun zgrleimi" ol
mutur, bu noktadan hareketle dini metinlerle yeniden yo
rumlanmtr. 68 Fakat, lslamc hareketler, genellikle sadece
muztaz'afin'den daha geni toplumsal ve siyasal amalara
(rnein lslami bir devlet, hukuk ve ahlak dzeni kurmak)
sahiptir ve yoksullar iin toplumsal adalet gibi sekler ko
nular, yalnzca en yce hedef olan slami dzenin kurulu
unun ardndan gndeme gelir. 69 stelik, btn slamclar,
cinsiyetler aras ilikilerde baskc, dini aznlklara ve la-di
ni demokratik bir siyasal yap kurmay hedefleyen ada
sekler glere tahammlsz, zgn bir ahlaki ve toplum
sal gr paylar. deolojik tekeller oulcu demokrasinin
geliim srecini kesintiye ve kalc toplumsal kalknma iin
elzem olan gerek katlmc kltr dkrklna uratr.
Fakat la-dini STK'lann ardndaki gr, byle bir kalknma
iin daha uygulanabilir bir seenek sunuyor mu?

STK politikalar
1 980'lerde ve 1 990'larda slami refah derneklerdeki arpc
byme, lslamlama ynnde eilimin olduu kadar genel
de Ortadou'da STK'lardaki patlamann da bir yansmasdr.
1 994 Uluslararas Nfus ve Kalknma Konferans esnasn
daki tartmalarnn devam olarak hemen tm Arap lkele
rinden 700 kadar STK delegesinin katld Mays 1 997'de
68 Gustavo Gutierrez, A Neology of Libcration: History, Politics, and Libcration
(New York: Orbis Books, 1988).
69 Bu birok lslamc tarafndan dile getirilmitir. Bkz. Youssef al-Karadawi, I1e
Problem of Poverty, and How Can lslam Resolve l! (Arapa) (Beirut: Al-Risalaa,
1985).
96

Kahire'de yaplan nemli bir toplant bu sektre atfedilen

nemi gsterir.
Ortadou'da rgtl yaam yeni deildir. Blgedeki bir
ok lke uzun bir insani yardm etkinlii tarihine sahiptir.
19. yzyln bandaki dernekler, ya lslam'n zekat ve sadaqr
at ya da Hristiyanln yardmn kymeti ilkesine dayanan
dini rgtlerdi. 20. yzyln banda, bazlar smrge kart
kampanyalar gizlemekte kullanlan refah ve yardm dernek
leri bunlar izledi. Refah derneklerinin ou, aristokratik ai
lelerin bu tr derneklerde almak suretiyle mnhasran er
keklerin yer ald bir kamusal alanda rol oynamay hedefle
yen kadnlar tarafndan idare ediliyordu. Bu rgtl klt
rn miras, bugne dek devam etmise de, imdiki STK'lar
farkl bir trdendir ve farkl bir mantk izlerler.
Halen Msr'da kaytl 1 5.000 STK vardr, 1977'deki say
nn iki kat. Buna kyasla, Tunus, yzde l O'u yardm temelli
olan 5000 STK'ya sahiptir. Lbnan'n STK'lar 3 milyonluk
bir nfusta l 990'da 1 586'dan, l 9 9 6'da 3 500' e ; rdn
STK'lar 1980'de 1 1 2'den, imdiki 800'e ykselmitir. Filis
tin Yerli Ahali rgtleri (lgal Altndaki Topraklar'daki 800
ve lsrail'deki 200 kadar da dahil olmak zere), 1 990'larn
bandaki 1000 rgtten bugnk 1800'e kmtr. (Bunla
rn bir ksm ya srail ya da rdn yetkililerinde kaytldr.
Fakat belki de "kitle tabanl rgtler" olarak bilinen ve da
ha nemli olanlar, byk lde kaytszdr.) lran'a bakar
sak, baz tahminlere gre 1 5 .000 gibi yksek bir sayda STK
vardr. Fakat, bu byk olaslkla abartl bir rakamdr.
l 980'lerde, lrak'la sava esnasnda, birok gayri resmi halk
rgt kuruldu. Ancak, poplizmin basknl ve lran'n
"kapal kap" siyaseti nedeniyle, lkedeki STK geliimi, di
er Ortadou lkeleriyle karlatrldnda nemsizdir.
lran'daki birok kurtarma ve refah etkinlii, kamu rgtleri
ve kamu-sivil toplum ortaklklarnca yrtlmektedir
97

(zellikle mamlar Kurtarma Komitesi, ehitler Vakf, Ko

nut Vakf ve Salk alanlar rgt Gnll Kadnlar
Cemiyeti) . Ancak 1990'lann sonlarndan bu yana, meslek
odalar, kadn sal rgtleri ve evre koruma dernekleri
kuruluunda yeni bir eilim gelimitir. rnein kadn
STK'lar a, u anda 58-1 00 kadar rgt kapsamaktadr.
Bakan Muhamad Hatemi dnemindeki yeni yaklam, ma
halli konseylerin halk katlmnn merkezi haline gelmesini,
saylan 2500'e ulaan STK'lannsa hizmet ve yardm ulatr
maktan sorumlu olmasn ngrr.70
Etkinliklerinin ardndaki mantk ve itkileri bakmndan,
blgedeki STK'lar drt genel kategoriye ayrlr. Dinsel y
nelimli dernekler, camiler ve Mslman ahslar ya da kili
seler ve Hristiyan kurumlar etrafnda rgtlenir. Dinsel y
kmllklerden ya da dinsel-siyasal etkenlerden esinlenir.
ounlukla st snf ailelerin yrtt klasik refah rgt
leri, imdi, gelir yaratma, eitim, cemiyetin gelitirilmesi gi
bi baz kalknma ilevlerini stlenmilerdir. Meslek odalar,
byk lde st-orta snf meslek sahiplerince ve kimi za
man eitim ve insaniyet gds ya da sadece maddi kar
kaygsyla hareket eden kalknma uzmanlarnca iletilirler.
Son olarak, Msr Cemiyet Gelitirme Dernei ve lran
Mlkszler Vakf gibi devlet tarafndan finanse edilen bir
grup "STK" vardr. Gerekte bu gruplar devletin bir uzant70 Tahran ehir Konseyi'nin nderi ve Bakan Hatemi'nin danman Saiid Hajja
rian'la mlakat: Middle East Report 2 1 2 ( 1 999). STK'lar hakknda veri iin
bkz. Qandil, "The Nonprofit Sector in Egypt," 139; Roula Majdalani, "STKs as
Power-Brokers in the Rebuilding of a Fragmented State: The Case of Leba
non" (baslmam makale, Beyrut, Austos 1999), 14; Majdalani, "Bridging
the Gap," 2; Khalil Nakhleh, Indigenous Organizations in Palestine (Kuds:
Arab Thought Forum, 1991); "A Little Neighborly Advice," Cairo Times (2-15
Eyll 1999), 21; Massoumeh Ebtekar, "Women's STKs and Poverty Alleviati
on: The Iranian Experience" , Farzaneh 4 ( 1 998), 10. Baquer Namazi'nn ha
zrlad rapor "lranian STKs: Situational Analysis" (Tahran, Ocak 2000), fay
dal veriler sunuyor. Aynca bkz. Nowrouz (4 Tir 13801200 1 ) , 9.
98

s olmaya devam eder. Btn bu STK'lar, insan haklar, ka

dn sorunlar, refah, kltr, i dnyas ve kalknma gibi
farkl alanlarda etkindirler. Ben burada avantajsz gruplar
hedef alan refah ve kalknma STK'larna odaklanacam.
STK'larn arpc geliimine birok etken katkda bulun
mutur. ncelikle, (Msr, rdn ve Tunus gibi) blgedeki
yoksul lkelerde, baka yerlerdekine benzer neo-liberal po
litikalarn uygulanmasnn ardndan, devletlerin toplumsal
gelimenin zorlamalarn karlamaktaki yetersizliklerinin
ve isteksizliklerinin yaratt boluu doldurma gereksinimi
ortaya kmtr. Nfus art ve i g, kentsel toplumsal
hizmetlere zaten ar bir bask yklemitir. Lbnan ve Filis
tin'deki gibi devletin olmad ya da ilemedii yerlerde,
boluu rgtl zyardm doldurmutur. lkinci etken, yar
dm, devletlerden ziyade STK'lara yayan yeni ba politi
kalar sonucunda akan yabanc kaynaklardr. D mali kay
naklar, STK'larn kurulmasn cesaretlendirmekle kalma
m, etkinliklerini de etkilemitir. rnein, insan haklar et
kinlikleri iin para olduunda insan haklar rgtleri ku
rulmutur. ncs, siyasal yelpazede -neo-liberaller,
Dnya Bankas, hkmetler, liberal ve radikal muhalefet
gruplar-, STK'larn desteklenmesinde esiz bir fikir birlii
grlr. Muhafazakarlar, sosyal hizmetlerin ykn devlet
ten bireye kaydrmak isterler. Muhafazakarlara gre ,
STK'lar, neo-liberal p olitikalarn neden olduu toplumsal
huzursuzluk olaslm engelleyecek gvenlik a olarak i
lev grrler. Suudi Arabistan prensi Taal Abdlaziz al-Sa
ud 'a gre , "STK'lar kalknmann merkezi bileenidir. "
nemli bir Arap STK savunucusuna gre, "STK'lar snf sa
vann ve sosyalizmin yerine gemitir. "71 Ortadoulu libe
raller ve sol da, kalknma ve demokrasiye mutlak katkda
71 Her iki aklama da Kahire'de 17-19 Mays l 997'de toplanan Arap STK'lan
Blgesel izleme Konferans'nda yaplmtr.
99

bulunacak tabandan toplumsal kalknmann taycs ola

rak grdkleri STK'lar desteklerler. Bu nedenle, Filistinli
bir eylemciye gre, "ileride gerekleecek bir Filistin zy
netiminde STK'larn en nemli rol, deiimin hzn artr
mak, krsal nfusu harekete geirmek ve toplumu demok
ratikletirmektir" .72 Boyutlarnn kkl, etkinlikleri ve
yoksullarn davasna ballklarndan dolay STK'lar, kal
knmada taban katlmnn hakiki aralar olarak grlrler.
Bu nedenle, slamc programlara alternatif oluturarak se
sizce yaklaan lslamt kktencilie kar siper olurlar.
Ortadou'da toplumsal geliimin zorlamalar karsnda
kalknma ve refah STK'lar ne kadar etkilidir? Birok ara
trma, bu sektrn "uluslarn sosyal gvenlik alarnn
vazgeilmez bir bileeni olduunu ve deerli sosyal hiz
metler sunduunu" ortaya koymaktadr.73 Devletin olma
d, ilevlerini yerine getiremedii ya da derin bir krizde
olduu Irak, Lbnan, Filistin ve Sudan'da hayatn devam
ettirilmesinde, acil durumlarda ve kurtarma almalarn
da, STK'lar vazgeilmez bir rol oynar. Dnya Bankas'nm
verilerine gre, Filistin'deki STK'lar l 994'te temel salk
hizmetlerinin yzde 60'n; muayene ve tahlil gibi ikincil
salk hizmetlerinin tamamn; zrl ve okul ncesi o
cuklar iin programlarn tamamn; tarm, konut, kk i
kredisi ve refah hizmetlerinin byk bir blmn stlen
milerdir. 74
stelik zelletirme ve yksek salk ve eitim masraflar
karsnda, toplumun en yoksul kesimleri bu dernekler ol72 Daoud lstanbuli, "The Future Role of Palestinian STKs in an Emerging Pales
tinian Self-Govemment," Middle East Working Group Seminar, Kuds, 21-22
Haziran 1993, 12.
73 Bu tr grler bildiren birok rapor arasndan rnein bkz. Roben laTowsky,
"Financial Profile of Egypt's PVO Sector," rapor (World Bank, Haziran 1994 ).
74 zel rapor, Cairo Times (2-1 5 Eyll 1999), 2 1 .
1 00

madan, artan giderleri karlayamazlard. Bir anlamda,

STK'lar milyonlarca vatandan dayanmaya devam ettii ka
mu sektrnn kne yardm etmektedirler. rnein,
Kahire'de yaptm aratrmaya gre, STK binalar oun
lukla dernek ilevi gryor, cretsiz ya da dk bir cret
karl tbbi klinikler, aile planlama brolar, diki, oyun
cak bebek yapm, elektrikli alet tamiri ve benzeri meslek
edindirme kurslar ve anaokullar iin mekan olabilmekte
dirler. Dul annelere mikro kredi imkan salayan bir der
nek, yzlerce kadnn mahallelerinde karl iler kurmasn
ve bylece kendi geimlerini temin edebilmelerini sala
mtr. STK'larn genel merkezleri, ou kadn olmak zere
yerel yoksul ailelerin toplanmalarna ve toplum iinde nasl
konumak gerektii ya da "dzgn" davranmak gibi top
lumsal yetenekleri renmelerine imkan salayarak top
lumsal bir ilev de grmektedir. Bu tr derneklerden tahmi
nen 5 milyon yoksul yararlanmtr.75 Yalnzca bin Msr
l rgt, salk, besin retimi, kadn projeleri, aile planla
mas, gelir yaratma, ocuk ve gen geliimi programlar uy
gulayarak, 300.000 kadar insana yardm etmektedir.76
Ancak, toplumsal kalknma, yalnzca hayr ileri ya da
sreklilii pheli d yardma tam bamllkla ayakta kal
mak ve gvenlik a kurmak demek deildir.77 stelik, a75 Anan: Ibrahim, Egyptian Law 32.
76 Federation of Community Development Associations, "Fact Sheet," Cairo, 14
Man 1990.
77 rnein Msr STK'lar 199l'de yerel gelirden sadece 3 milyon Msr poundu
(1 milyon dolardan az) ald, Sosyal iler Bakanl zel Gnll Dernekler'in,
genellikle eitsiz datarak, yzde 35'inden fazlasn destekleyemiyordu. Baka
bir almaya gre zel Gnll Dernekler'e yaplan devlet yardmlar sekt
rn gelirinin toplamnn yzde lO'undan azd ve yabanc yardmsa sadece
yzde S'iydi. Baka bir deile, zel Gnll Dernekler varolmak iin z kay
naklarna dayanmak zorundaydlar. Irak, Filistin ve sava srasnda Lbnan'da
olduu gibi i kaynaklar kstl olduunda, d kaynaklara dayanmak nem
kazanmtr. Bkz. Ibrahim, Egyptian Law 32.
101

da toplumsal kalknma syleminde, toplumsal kalknma

sadece temel gereksinimlerin karlanmas anlamna gel
mez; toplumsal ve ekonomik haklar kazanmay ve kendi
kendine yeterli olmay da kapsar. Anisur Rahman'm deyi
iyle, bu, "insanlarn dnebilecei, yeteneklerini kullana
bilecei ve eyleyebilecei, yani katlmda bulunaca koul
larn yaratlmasn" gerektirir.78 ldealde, bir "STK ye al
maldr ki, youn biimde alm olduu gruba ya da
gruplar topluluguna kendisini giderek gereksiz hale getir
melidir. " Ksacas, toplumun alt kesimlerini hareketlendir
melidir. Ortadoulu kalknma STK'lar bu hareketlendirme
hedefinde ne kadar baarldrlar?
Birok STK savunucusu, STK'larda katlmc ruhun ek
sikliinden yaknmlardr. Meslek odalar ve dava dernek
leri kurmaya ynelik yakn zamandaki eilime ramen, r
dn STK'lar byk lde "hayr ii ynelimli" kalmtr.79
Aktivistler, bu derneklerin "inisiyatif kazandrc bir yakla
m" benimseyeceklerini ummaktadrlar.80 Lbnan STK'lar,
hala savan izlerini tamaktadr ve esasen kurtarma al
malar v.e acil yardm durumlarnda etkindirler; Filistinli
benzerleri gibi arlkl olarak d kaynakl insani yardma
dayanrlar.81 Ancak, son zamanlarda, kurtarma ve insani
yardmdan kalknma ve dava derneklerine (insan haklar,
kadnlar ve demokrasi) doru bariz bir kayma olmutur.82
Filistin'deki hayr dernekleri, (kurtarma, salk, eitim ve

78 Anisur Rahman, People Self-Development (Londra: Zed Books, 1993), 67-73.

79 Majdalani, "Bridging he Gap."
80 rdn Yakndou Vakf'ndan Curdis Rhodes ile mlakat, Economic Perspecti
ves 1 1 (1993): 7.
81 Ghassan Sayyah, "Poenial Consrains upon STKs in Lebanon" (sunulmu
makale. Reconsruction, Rehabiliaion, and Reconciliaion in he Middle
Eas: A View from Civil Sociey, Oawa, 2 1 Haziran 1993).
82 Majdalani, "STKs as Power-Brokers," 14.
1 02

kltr alanlarndaki) gnlk gereksinimlerin ortaya kar

d basky azaltmtr. "Temel toplumsal bakm salaya
rak en azndan nleyici bir rol" oynarlar, "fakat kavramn
tam anlamyla kalknmac bir rol stlenmezler".83 STK'larn
youn retim etkinliklerini gz ard etme pahasna hizmet
lere odaklanmas, Filistinlileri srail ekonomisine daha fazla
bamlla itmitir.
(zellikle Msr'daki geleneksel refah derneklerinin ben
zeri) birok STK deerlendirmesinde, pederahi tavrlar ve
yaplar dikkati eker.84 Pederahilik, yerel STK'larn hem
yukardan aa i rgtlenilerine hem de kendilerinden
faydalananlarla ilikilerine yansr. STK'larda nemli karar
lar, personelin nadir katlmyla, bir ya da iki kii tarafndan
alnr. Buna karlk, personel dierkam gdlerle deil pa
ra iin alr. Gnllln yokluunun ve statsnn
farknda, stelik dk cretli STK alanlar iin bu sra
dan bir i deneyiminden baka bir ey deildir.
Pederahi STK'lar, hizmetlerinden faydalananlar kalkn
mada katlmclar olarak deil, yardm alanlar olarak alglar.
STK'lar, iyilikleri ve cmertlikleri karlnda sadakat, des
tek ve hizmet beklerler. Hizmetlerin yeterliliini ve kalitesi
ni ya da STK'larn gvenilirliini sorgulamak faydalananlara
dmez. Bu, STK'larn iine karmak olarak alglanacaktr.
Bir STK'nn gereksinim ve nceliklerini, hedef kitlesi deil,
83 Nakhleh, Indigenous Organizations, 50.
84 Saad Eddin Ibrahim, "Grassroos Panicipation in Egyptian Development," Cairo
Papers in Social Science 9 (1996); Delta Business Service Intemational: Khattab
and Associates, "Analysis of Registered Private Voluntary Associations in Cairo
and Alexandria," bir rapor (Agency for lntemational Development, Kahire, 2 1
Haziran 1981); Karanshawy, "Govemance, Loca! Communities"; Fatma Kha
fagy, "Needs Assessment Survey of STKs in Egypt," rapor (African Women's De
velopment and Communications Networks, Kahire, Austos 1992); Benrand
Laurent, Salma Gala!, "PVO Development Projec Evaluation Repon," rapor
(USAID/Msr, Kahire, Aralk 1995). rdn ve Lbnan iin srasyla bkz. Majda
lani, "Govemance and STKs in Lebanon" ve "Bridging the Gap,".
1 03

liderleri ve bata bulunanlar belirler. Ortadoulu STK'la

rn ortak sorunlarndan biri, yalnzca yetersiz koordinas
yondan deil, ayn zamanda faydalananlarn zel kayglarn
gz ard e tmekten de kaynaklanan proj e tekrarlardr.
STK'lar arasnda rekabet ve blnme ile bata bulunanla
rn (ounlukla arac STK'lar) politikalarndaki eitlilik,
kalknma stratejilerinin koordinasyonunu engeller ve tekrar
sorununu artrr. Aslnda, yerel dernekler de onlara kaynak
salayan arac STK'larla kayrmaclk ilikisine tabidirler.
l 990'larda hzla bym olan profesyonel STK'lar, daha
geleneksel hayr derneklerinin ynetimlerindeki ve tutumla
rndaki eksikliklerin bazlarnn stesinden gelmi grn
mektedirler. Profesyonellii, eitimi ve verimlilii vurgulaya
rak, hem i ilerinde hem faydalananlaryla ilikilerinde kat
lmc yntemler uygulamaya aba gsterirler. Kadn dernek
leri, insan haklan rgtleri ve dier dava STK'larnn bir ks
m bu eilimi gsterir.85 Fakat, profesyonel rgtlerin baz
zellikleri -yetki hiyerarisi, sabit prosedrler, katlk ve i
blm-, katlm ruhunu azaltmaktadr. Rima Hammami,
Filistin rneinde yerel aktivizmin ve kitle rgtlerinin, ba
r srecinden nce ounlukla harekete geirici olduunu
-yani etkinliklerin tabann katlmyla balatldn, karar
latrldn ve yrtldn- gstermitir. Fakat, Filistin
Ulusal Yetkisi [Palestinian National Authority] kurulduktan
sonra, d mali kaynaklarn koullan, bu gruplar zel verim
lilik ve uzmanlk sylemleri olan profesyonel sekinlerin r
gtlerine dntrmtr. Bu yeni dzenleme, STK'larla kit
leleri arasnda uzaklamaya neden olmaktadr.86 Bu yzden,
85 Susan Schaefer Davis, "Advocacy-Oriented Non-Governmental Organization
in Egypt: Structure, Activities, Constrains, and Need," rapor (USAID/ Kahire,
Austos, Mays 1995).
86 Rema Hammami, "STKs: The Professionalization of Politics," Race and Class
37 ( 1995): 51-63.
1 04

STK aktivizmi gerekte STK liderlerinin aktivizmini ifade

eder, hedeflenen milyonlarca insann deil. Bu STK'lar, siya
sal anlamda kendilerinden faydalananlardan ok iverenleri
ne hizmet ederler.
l sorunlara (pederahilik ve idari yetersizlik) ek olarak,
hkmetin gzetimi, STK'larn zerk ve salkl ileyiine
gerek bir engel tekil eder. Blge devletleri, genelde kitle
rgtlerine olduu gibi STK'lara kar da elikili bir tutum
sergilerler: Sosyal hizmet salama ve yoksulluu azaltma
ykn hafiflettikleri mddete STK'lara destek verirler.
l 990'larn sonlarnda, yeni, daha elverili STK yasalar ka
rlmasndan ve (Msr, ran ve rdn'de olduu gibi lke
lerde) bu rgtleri destekleyen aklamalardan da anlala
ca zere, Ortadou devletlerinde, gnll sektrn top
lumsal kalknmaya katklarnn neminin giderek farkna
varlmaktadr. Yine de, hkmetler STK'larn muhalefete
dnmesi olaslndan, siyasal alan kaybetmekten kor
karlar. (Msr, rdn, Filistin ve lran'daki) profesyonel der
nekler, siyasal partilerin yokluunu ya da yetesizliini telafi
ederek sklkla siyasetin iine ekilmilerdir. Sonuta, r
gtl yaama izin vermekle birlikte, hkmetler, bu der
neklerin kurucularn gzetim altnda tutarlar ve sk siya
sal denetim dayatrlar; fon yaratmn da denetlerler ve ita
atsiz STK'lar tek tarafl olarak yasadna iterler. Bu elikili
tavr, bir lde devletlerin iktisadi ve siyasal kapasiteleri
nin bir sonucudur - bir lkedeki iktisadi zayflk istenme
den kitlesel etkinlikler iin alan yaratabilirken, devletlerin
siyasal zayflklar bunu ounlukla kstlar. rnein ,
l 990'larn banda nfus artn frenleyecek mali kaynak
lardan yoksun olan ran hkmeti, kentlerde baarl aile
planlamas ve temel salk hizmetlerine ulatrmakta eitim
almas yrtmek zere 20.000'den fazla kadn gnll
seferber etti ve byme orann l 987'deki 3 ,4 gibi yksek
1 05

bir yzdeden, 1996'da l ,4'e indirdi. Fakat hkmet bu ka

dnlarn bir dernek kurma taleplerini iddetle reddetti n
k bamsz rgtlenmeden kanyordu.87 Bu, devletin ba
z STK'lar (ne yaptklarna bal olarak) kayrd, dierle
rinden kukuland anlamna gelir. rnein, iyi balantla
r olan yksek devlet grevlilerinin kurduklar dernekler,
muhalif insan haklar rgtlerinden daha iyi muamele g
rr.88 Bu nedenle, STK sektr homojen bir yap olarak d
nlmemelidir. Ayn "sivil toplum" kavramnda olduu gi
bi, snfsal kken ve siyasal balantlar, zel gnll sekt
rn katmanlamasna yol aar.
Bu engeller, ksmen kltrel ve davransal (rnein kal
knmaya pederahi yaklam ve stat gdmllk) , ksmen
de yapsaldr. Sendika ve kooperatiflerin aksine, faydala
nanlar STK'larn yeleri deildir, bu nedenle de yetersizli
in hesabn soramazlar. te yandan, ayn iliki, yerel
STK'lar ile ba kurumlar arasnda da srp gider; sonu
ta STK'lar faydalananlarna kar deil ba sahiplerine
kar sorumludurlar.89 Belki d e , Mahmoud M amdani
STK'larn neden adam kayrmacl zayflattklarn fakat
ayn zamanda yeni bir tr kayrmaclk yarattklarn sy
lerken hakldr.90 Demek ki soru, mevcut STK'larn anlaml
kalknma iin kitlesel katlm yapsal olarak besleyip besle
yemedikleridir. Hindistan zerine yazan Niel Webster'in
belirttii gibi, belki de STK'lardan ok ey bekliyoruz. Belki
87 Homa Hoodfar, "Volunteer Health Workers in Iran as Social Activists?" (Paris:
WLUML Occasional Paper no. 10, l 998).
88 Hasan el-Banna ile mlakat, Sosyal ller Bakanl'ndan STK'lar konusunda
uzman bir grevli, l 996.
89 Aynntlar iin bkz. S. Lindberg, v.d. (der.), Globalization, Democratization, and
Social Movements ii the Third World, aratrma raporu no. 35 (Lund, Sweden:
University of Lund, 1995), 57-58.
90 Mahmoud Mamdani'nin yorumlan, Lindberg, v.d., Globalization, Democratiza
tion iinde, 6 1 .
1 06

"bu STK'lara sahip olmadklar kalknma nitelikleri ve yete

nekleri" atfediyoruz.91 Beklentilerimiz ne olursa olsun, ey
lemin kendisinin -kolektif ya da bireysel hareket-, insanla
rn kendi yaamlarn anlaml biimde idare edebilecekleri
bir noktaya ykselmelerinde nemli bir etken olduu ke
sindir. Ortadou toplumlarnda -sendikalar, toplumsal ls
lam ve STK'lar araclyla gerekleen- mevcut aktivizm
biimleri, imtiyazsz gruplarn refahna katkda bulunur.
Fakat, toplumsal kalknma hedefinde kalc hareketlilik iin
ok sayda insan etkinletirmekte ve ynlendirmekte yeter
siz kalrlar. Ortadou'nun sosyo-politik zellikleri bunun
yerine zgn bir aktivizm biimi -bence toplumsal deiim
stnde geni etkileri olan bir kitle hareket-siz-ligi- ortaya
kartma eilimindedir. Ben buna "sradann sessiz tecav
z" adn veriyorum.

Sessiz tecavz
"Sessiz tecavz" kavram, sradan insanlarn, hayatta kalma
ve yaamlarn iyiletirme araylarnda mlk ve iktidar sa
hiplerine kar sessiz, yaygn ve kapsaml ilerleyiidir.92 Be
lirgin liderlik, ideoloji ve yaplanm rgtllkten yoksun
dnemsel kolektif eylemleri de ierebilen, sessiz, byk l
de atomize ve srekli hareketlenmeler olarak tanmlana
bilirler. Sessiz tecavz aslen bir hareket-siz-lik ise de, nce
likle alt tabaka mcadelelerinin ve kazanmlarnn dier
yoksullar ya da kendileri pahasna deil, devlet, zenginler
ve toplum pahasna olmas ile hayatta kalma stratejilerin91 N. Webster, "The Role of NGDOs in Indian Rural Development: Some Les
sons from West Bengal and Kamataka," European ]aumal of Developmen Rese
arch l (1995), 407-33.
92 Bu kuramsal ksmlan Sree Poliics kitabmdan alyorum (New York: Colum
bia University Press, 1997), blm 1 .
1 07

den ya da "gndelik direni"ten ayrlr. Barnaklarn aydn

latmak iin elektrii komularndan deil belediye trafola
rndan balarlar; yaam standartlarn ykseltmek iin a
lsnlar diye ocuklarn okula gndermezlik etmezler ama
gayri resmi ikinci ilerine daha fazla vakit ayrmak iin res
mi ilerince geirdikleri zamandan alarlar.
Ayrca, bu mcadeleler, yalnzca direni erevesinde,
mecburi savunmalar olarak deil, kmlatif tecavz, yani
eylemcilerin ilerleyerek ve yeni mevziler kazanarak alanla
rn geniletme eilimi olarak grlmelidir. Bu tr sessiz
aktivizm, "dzen"in anlam, kamusal mekann denetimi ve
"kentsel"in anlamn da kapsayacak biimde, birok temel
devlet yetkisini de sarsar. Fakat en yakn sonucu, (arazi, ba
rnak, su, elektrik gibi) kolektif tketimin, (kaldrm, kav
ak, sokak park alanlar gibi) kamusal mekanlarn ve (uy
gun alma artlar, yerleri ve etiketleri gibi) frsatlarn (ya
sad ve dorudan) elde edilmesi biiminde toplumsal
mlkiyetin yeniden datmdr.
Devrim sonras lran, kamu ve zel arazilerin, apartman
dairelerinin, otellerin, kaldrmlarn ve kamu hizmetlerinin
ounlukla yoksullar tarafndan grlmemi bir igaline
sahne olmutur. 1980 ile 1 992 arasnda, hkmetin kar
koymasna ramen, Tahran'n arazi alan 200 km2'den 600
km2'ye genilemi; bu bym Tahran'n iinde ve etrafn
da da ou gayri resmi, yzden fazla yeni yerleim yeri
oluturulmutur. Kitlesel kayt d ekonominin failleri, ye
ni orta snflar, l 980'lerde kamu sektrndeki konumlan
hzla dm olan eitimli cretlileri de kapsayacak ekilde
tipik marjinal yoksullarn dna tamtr. Daha dramatik
bir biimde, Msr'da milyonlarca taral gmen ve kentli
yoksul, byk lde zerk yerleimler yaratarak, mezar
lklar, atlar ve kent dndaki kamu arazilerinde sessizce
hak iddia etmitir. Bykehir Kahire'de, 'ashwii'iyyat ya da
1 08

tarmsal alan paylap, yasad barnaklar kurmu, 6 mil

yondan fazla insan barndran 1 1 1 'den ok, kendiliinden
yerleimler vardr. lkenin genelinde 344 km2 arazi dk
gelir gruplarnca igal ya da illegal inaat altndadr. 1970
1981 aras yaplan konutlarn neredeyse yzde 80'i yasad
ina edilmitir. Bu yasad birimlere, "dikine tacavz"leri
-

-ek odalar, balkonlar, binalarn stne ek mekanlar- da ek

lemek gerekir. naat iin sermaye, ounlukla mahalleler
de mukim gayri resmi kredi sistemleri olan jem'iyyat'tan ge-
lir. Biroklar evlerini kanunsuz olarak dier yoksul ailelere
kiraya verir. Herde kirac olacak kimse, bir jama'iyya'dan
bor ald "anahtar paras"n topran sahibine verir, top
rak sahibi de bu parayla arazinin stne kiraya verecei evi
yapar. Bylece, toprak sahibi ev sahibi olmu, kirac da ya
ayacak bir yer bulmu olur. Her ikisi de yalnzca bir yllk
kira bedelinin nceden denebileceini dzenleyen yasay
inemi olurlar.93
Bir kez yerleince, yoksul yaam konforlarn ya da kolek
tif tketimi mahallelerine geniletmek iin (aksi takdirde
bunlar yasad kullanacaktr) yetkilileri zorlama eilimin
dedir. Tahran, Kahire, stanbul, Tunus ve dier kentlerdeki
ou yoksul, evlerini elektrik trafolarna balayarak, su bo
rularn evlerine ekerek, sayalar paylaarak ya da ayarla
yarak, yasad yollardan kent suyu ve elektrii kullanr. r
nein, skenderiye'de sadece yasad ebeke suyu kullanm
ylda ortalama 3 milyon dolara malolmaktadr. Dar Essala
am, Ezbat Sadat, tzbat Kheirullah, lzbat Nasr ve Basaatin gi
bi Kahire merkezli yerleimlere geliigzel bir bak, bu
yaygn fenomeni gzler nne serer. 1 996 Nisan'mn sonla
rnda, belediye tek basknda Dar Essalaam ve Basaatin'de
800 illegal elektrik hattn kestiini bildirmitir.
93 Aynntl bir tanm iin bkz. Wkan, Tomorrow, God Wlling.
1 09

Kolektif hizmetlerin bu yasad ve ounlukla bedava

kullanm, mukimleri imdiye dek illegal kullandklar hiz
metler iin cret demeye ahtracaklar umuduyla yasad
yerleimlerin seici biimde entegrasyonunu gerektirmitir.
Emlak ve evre vergisi toplamaksa, baka bir meseledir.
Yoksul, hizmetlerin genilemesinden honut olsa da, fatura
lar demeye ounlukla gc yetmez. Bu yzden yeni ya
sallam (Tahran'n lslamehir ve Kahire'nin lzbat al-Haja
na gibi) yerleimlerde, sosyal hizmetlerin kullanmnda ye
niden yasadna kmalar olaand deildir.
alma alannda, "geimlik sokak iileri" geni paralel
ekonomide ilerini yrtmek iin kamu yollarm sessizce
igal ederler. Ortadou kentlerinin ticaret semtleri dkkan
sahiplerinin yaratm olduklar uygun i frsatlarna tecavz
eden iportaclar tarafndan igal edilmi tir. Kahire'de
600.000 ve Tahran'da yakn zamana dek 1 50.000 iportac
vardr. tllegalite, yalnzca faillerin genellikle resmiyetin
masraflarndan (vergi dzenlemesi gibi) kamalarndan de
il, ithal markalar ve entelektel mlk alarak kazan el
de etmelerinden de kaynaklanr. 6 dolar sermayeyle Kahire
li bir iportac ayda 55 dolar kadar kazan salayabilir.94
Binlerce yoksul (rnein Kahire, stanbul ve Tahran'da),
en fazla otopark alam yaratacak biimde denetledikleri ve
rgtledikleri sokaklarda park eden arabalardan aldklar
bahilerle geinir. Birok soka, karmak i rgtlenmesi
olan i eteleri oluturarak denetledikleri fiili otoparklara
evirmilerdir. Geim salamann bir baka yolu da, alter
natif ulam sistemleri kurmaktr. Kahire'deki lzbat Kha
irullah, plakas bile olmayan minibslerin yolcu tad
blgedeki binlerce benzer mahallenin bir rneidir. Buray,
bir gazete, 1980'lerdeki "kuruluundan beri hibir memu94 Ruya (Cairo),
110

no.

8, 20.

run henz girmedii" bir yerleim olarak tanmlamtr.95

Bu tr tecavzlerin arkasnda, Kahireli bir iportacnn de
yiiyle "hkmetle muhatap olurken 'kazanabileceine oy
na' ataszn almak zorundasn" mant yatar.96
Hkmetler, genellikle sessiz tecavzle ilgili kark sin
yaller verirler. Bir taraftan kendi ilerini yaratarak halkn
bann aresine baktn grrler. te yandan bu etkin
liklerin byk lde devlet, mlk sahipleri ve toplum pa
hasna yrtldnn farkndadrlar. Ayn ekilde, yok
sul, farkl bir toplumsal dzen kurarak, bamsz hareket
ederek ve ounlukla milletin izmeye alt modernlik
imajn bozarak, yetkilileri ynetim-d haline getirme
eilimindedir. Kahire gvenlik blmnn efinin ifade
siyle, "iportaclarn geim salamalarna kar deiliz, fa
kat Msr'n imaj pahasna deil. Kahire'nin grnmn
bozuyorlar, sokaklar tkyorlar, kaldrmlar kalabalklat
ryorlar. "97
Tecavz snrl grnd srece her eye ramen ho
grlr. Fakat, ok ileri gittiinde hkmetler ounlukla
tepki verirler. rnein, devrim sonras ran, gvenlik g
leriyle mtecavizler arasnda kanl atmalara sahne ol
mutur. Gndelik polis tacizi, birok Ortadou ehrinde s
radan uygulamadr. Ne var ki, igalcilere ve iportaclara
kar dzenli saldrlar genellikle sonusuz kalr. Failler ya
olay mahallinde direnie (lran'da olduu gibi) geerler ya
da (Msr'daki gibi) her taktik geri ekilmenin ardndan
sessizce etkinliklerine geri dnerler. rnein, belediye za
btas iportaclar uzaklatrmak iin dolatnda, iporta
clar aniden yok olur; zabta gidince hibir ey olmam gi-

95 Al-Wafd (18 October 1997), 3.

96 Bildiren Eid, Infonnal Economy, 105.
97 Anan: Al-Ahram Weehly (27 November-3 December 1997), 12.
111

bi ilerine dnerler. Msrl bir yetkili "Ne yapsak bo" di

yor.98 "portaclarla sava timleri" kamusal mekanlar te
mizlemekte baarsz olunca, ranl yetkililer daha da b
yk dkrklna uramlardr. Sessiz tecavzn nne
gemek, zayf hkmetler iin zellikle gtr. Sopa-havu
taktii kullanarak, belediyeler, yerleimleri ykmay, ipor
taclar ana caddelerden uzaklatrmay, kaytsz ulam ta
kip etmeyi baarabilir. Yine de , faillerin taleplerine alterna
tif zmler sunarak teslim olmak zorundadrlar. Araziden
kartmalarn ve ykmlarn yrtld yerlerde, mlkleri
ellerinden alnanlara alternatif sokak pazarlar, iskan ya da
dzenli taksi hizmeti nerilmitir. Kahire'deki (Guiza ha
ri) 81 igalci yerleimden yalnzca 1 3'nn (gvenlik ge
rekeleriyle) ykmna karar verilmitir; geri kalannn sla
h planlanmtr.99
Sessiz tecavz, bu sebeplerle kolektif talepte bulunma si
yaseti ya da protesto siyaseti deildir. Daha ok bireysel ve
dorudan toplu eylemin bir karmdr. Otoriter devlet, po
plist ideoloji ve gl aile balar ile nitelenen sosyo-poli
tik koullar altnda arlk kazanr. Otoriter brokratik dev
letler, toplu talepte bulunmay hem (bastrmalar yznden)
riskli hem de (brokratik randmanszlk nedeniyle) etkisiz
hale getirir; poplizm, birincil ballklar yaam mcadele
sinin daha ilevsel mekanizmalar haline getirerek, kamusal
alann ve zerk topluluklarn oluumunu engellemek eili
mindedir. Fakat, tecavz stratejisi, uzun vadede devletlerin
uzlamaktan baka seeneklerinin olmad gereini orta-

98 Kahire Gvenlik rgt'nn efi Kahire'de iportaclarn yaylmasna atfen.

Anan: Ag.e., 12.
99 Bildiren A!-Wafd (3 Mart 998), 3. Iran konusunda bkz. Bayat, Street Politics.
Msr stne bilgiler baslmam aratrmamda belirtilmitir: "Grassroots Par
ticipation in Iran: STKs or Social Movements" (Cairo: American University in
Cairo, 1998).
112

ya karr. Bylece yoksul, kendi yaamnda, kentsel yapda

ve sosyal politikalarda nemli deiimlere yol amay baa
rr. Sessiz tecavz genelde kentleme sonucu artan dier
toplumsal deiimlerden ayran, failinin, yani kentsel alt ta
bakann merkeziliidir.
Bu tr aktivizm, yaam boyu, srekli ve kendini yara
tan bir ilerlemeyi ifade etse de, byk lde yasaddr
ve srekli tacizi, gvensizlii ve bastrlma riskini berabe
rinde getirir. Akkan ve yapsz eylem biimiyle tecav
zn avantaj, esnek ve ok ynl olmasdr; fakat yasal, fi
nansal, rgtsel, hatta manevi destek salamakta yetersiz
kalr. Sorun, sessiz tecavzn harekete geirici zelliini,
STK'larn kurumsal kapasitesini ve yetkililerin rzasn bi
raraya getirmektir. Msr'n Minia ehrinde kurulan Sokak
Yiyecek portaclar Dernei (SYlD), bunun mmkn ol
duunu gstermitir. Bir grup STK aktivisti, 700 iporta
cya rgtlenme ve yerel yetkililerin desteini kazanmada
yardm etti. Kurulur kurulmaz SYlD bir kredi fonu balat
t, hijyeni gelitirdi, toptan besin maddesi almna balad,
grup salk sigortas salad, devlet brokrasisine kaytlar
kolaylatrmaya yardm etti ve polis tacizine son verdi. Bu
baarl tecrbe, dier kentlerde benzeri giriimlere rnek
oldu.100
Yine de yoksulun mlklye, glye, topluma ve devlete
tecavz kesinlikle snrszdr. Toplumun alt kesimleri, zo
runlu ihtiyalarnn ounu , i ve kentsel hizmetleri garan
tileyebilirler. Fakat, daha geni yaplara ve srelere bal
olan okullara, belediye parklarna, salk sigortasna, konut
ve i gvenliine nasl kavuabilirler? Belki de ie, byk
100 Bildiren Deborah Pugh, "The Street Vendors of Minia," Ford Foundation Re
port (Bahar 1994 ). Ayrntlar iin bkz. !rene Tinker, Evaluation of the Organi
zation for Developmrnt and Support ofStreet Vrndors in the City of Minia (Ford
Foundation, Austos 1993).
113

lekli yeniden datmda devletin mdahalesi kadar alt ta

baka aktivizminin de imkanlarn ve snrllklarn teslim
etmekle balamak gerek.

Sonu
1 980'lerde, ERSA politikalarnn yansmalarna ynelik ilk
tepkiler, kentli alt tabakann gelitirdii baa kma strateji
lerinden ve kentsel ayaklanmalardan ibaretti. Ancak bu
stratejiler, yoksunluklarla baa kmakta daha kurumsal
yntemlere yol atlar. Toplumsal slam ve STK'larla (devlet
basks eliinde) salanan gvenlik alar, yntemdeki bu
deiime katkda bulunmutur. (Kurumsallamas, ibirlii
yapmas ya da zaptedilmesi sonucu) l 990'larda siyasal ls
lam'n altnn oyulmasyla, toplumsal slam, "sivil toplum
lama" ve sessiz tecavz, tm eksiklerine ramen, Ortado
u lkelerinde insanlarn yaamlarnn baz ynlerini iyile
tirmeye katks olan en baskn aktivizm biimleri haline
gelmi grnmektedirler. Sessiz tecavzn daha uzun bir
gemii olsa da, neo-liberal ekonomik politikalarn uygu
lanmaya baland 1 980'lerde ve zellikle 1 990'larda s
lamclk ve STK'lann yayl yeni bir hz kazand. (Kadn
ve insan haklaryla ilgili yeni toplumsal hareketlerin yans
ra) bu aktivizm biimlerindeki ykseli, geleneksel snf ta
banl hareketlerin -kyl rgtleri, kooperatif hareketleri
ve sendikaclk- d ile rtr. Krsal toplumsal yap
nn dnm, "kyllkten kma" ve artan kentleme,
kyl ve kooperatif hareketlerinin toplumsal zeminini
erozyona uratmtr. Ekonomik yeniden yaplanmayla ya
kndan ilikili olarak poplizmin zayflamas, korporatist
sendikacln zn olutran kamu sektr istihdamnn
dyle sonulanmtr; ayn zamanda i gcnde, kayt
d kentsel ekonominin yaylmasnda kendini gsteren ar1 14

tan paralanmla yol amtr. Kamu sektrnn bir par

as olan devlet brokrasisi, arln korumaya devam et
mektedir, fakat alanlar sanayi ya da hizmet sektrnde
ki iilerden farkl olarak byk lde rgtszdr. D
k cretli devlet alanlarnn geni bir kesimi, kayt d
sektrlerdeki ikinci ya da nc ilerinden elde ettikleri
gelirlerle yaamlarn srdrrler.
Bu esnada Ortadou ekonomilerdeki kayt d sektrn
bymesi ve artan kentleme, halkn gereksinimlerinde ve
taleplerinde bir kaymaya neden olmaktadr. Kayt dln
art, i kaygs, kayt d alma koullar ve hayat pahal
l karsnda, geleneksel sendikacln oda olan cretler
ve alma koullar stndeki mcadelenin nem kaybet
mesi anlamna gelir. Ancak, hzl kentleme, kentli kolektif
tketim -barnak, temiz konut, elektrik, su, ulam, salk
ve eitim- iin talebi artrr. Toplum yelii ve kalknma
haklaryla ifade edilen vatanda olmaya dair bu talep, gele
neksel sendikacln hitap edemeyecei bir eydir. Bunun
yerine grev, Ortadou'da hala zayf olan toplumsal hare
ketlere der. Fakat, toplumsal refaha katklarna ramen,
toplumsal lslam ve STK'lar, toplumsal kalknma hedefini
tam anlamyla gerekletirme kapasitesine sahip deildir.
l 990'larn sonunda baz Ortadou hkmetleri, zellikle
toplumsal kalknma STK'lar olmak zere baz sivil toplum
rgtlerinin etkinliklerini tanmakta temkinliydiler. Msr
ve Filistin'de yeni STK yasalar, rdn'de daha olumlu tu
tumlarn dile getirilmesi ve lran'da toplumsal katlma re
formist bakan Hatemi tarafndan verilen destek, bir tavr
deiikliinin gstergeleridir. Yine de bu deiimler, yukar
dan sivil toplum rgtlerini glendirmekte ve aadan
toplumsal kalknmay cesaretlendirmekte yetersiz kalr. Bu
nedenle Ortadou'da kentli alt tabaka artan gereksinimleri
ni karlamak iin sessiz tecavze bavurur.
115

Bylece blgedeki alt tabaka aktivizminin dikkate deger

bir zelligi ortaya kar: Talep, tanml hareketlerle degil,
mnferit, yasad ya da kurumsal dorudan eylemlerle dile
getirilir. Devletlerin byk lde hem yetersiz hem de
otoriter olan yaps nedeniyle insanlar, biraraya gelip konut
talep etmektense, konutu dogrudan temin etmeye giriirler.
Benzeri biimde cami dernekleri insanlar devletten refah
talep etmek iin hareketlendirecegine bu hizmetleri dogru
dan salama abasndadr. Aksi takdirde insanlar, mevcut
kazanmlar tehdit edildiginde kolektif bask uygularlar. Bu
srete, alt tabakann davasn duyurmak iin (insan hakla
r, kadnlar ve demokrasi gibi) savunucu STK'larn mda
halesi ogunlukla mcadelelerine nemli katklar saglar.
Kolektif ya da mnferit hak iddias eylemlerinin hem
pratik hem de siyasi etkilerinden sz edilebilir. Dogrudan
eylemlerle alt tabaka ve onun orta snf destekileri, sesleri
ni duyururlar; yetkililerin eninde sonunda kabullenecekleri
fiili durumlar yaratrlar.101 joan Nelsel'n yoksulun asla ye
terince iyi rgtlenemedigi iin ulusal politikalar etkileme
yi baaramadg tezi dogrudur.102 Fakat, nihayetinde yoksul
insanlarn mnferit dogrudan eylemlerinin toplu sonular
aagda baz iyilemelerle ve yukarda politika degiimleriy
le sonulanabilir. Ksacas, Ortadogu rneinde aagdan
gelen bask toplumsal kalknmayla yakndan alakaldr. Alt
tabaka eylemleri hi olmasayd, devletlerin toplumsal refah
101 Bu nedenle, Msr'daki lmbaba olayndan bir yl sonra l Mays l993'te Ba
kan Mbarek "valilik snrlan iinde geliigzel ina edilmi alanlardaki en
nemli hizmetlerin ve tesislerin iyiletirilmesine ynelik ulusal programn
acilen uygulanmas"na izin vermitir. 3,8 milyar Msr pounduna mal olacak
ve 1993-1 998 aras dnemi kapsayan bir ulusal be yllk plan devreye sokul
mutur. 1 996'da hedeflenen 527 blgeden 1 27'si "tamamyla iyiletiril
mi"tir: Al-Ahram Weehly 1 7-23 (1996), 12.
102 ]oan Nelson, "The Politics of Pro-Poor Adjustment Policies" rapor (World
Bank, Country Economics Depanment, 1 988).
116

salama sorumluluundan kademeli olarak ekildii Orta

dou'da yoksul ok daha kt bir durumda olurdu. Yine
de, kendi i snrllklar ve makul tavizler kazanma kapasi
teleri bakmndan ve devletlerin ynelttii kstlamalar ba
kmndan, alt tabaka eylemlerinin snrlar vardr. Toplum
sal kalknma grevinin tamamn tabann inisiyatifine b
rakmak hatadr; devletlere -zellikle byk lekli da
tmdaki kritik rollerine- brakmak daha da byk hatadr.
Fakat, insanlarn basks ya da dorudan eylemi olmadan
politika deiiklii ya da yaamda somut iyilemeler bekle
mek byk bir hayaldir.
eviren

SEiL DEREN

117

DRDNC BLM

Gayri Sivil Toplum:

Gayri Resmi insanlarn Siyaseti*

1976'yla 1990'larn ba arasndaki yllarda lran'n byk

kentlerinde devrimin oku yannda snk kaldndan
aratrmaclarn yeterince ilgisini ekmeyen bir dizi halk et
kinlii meydana geldi. 1 Bu etkinliklerin nemi, ksmen top
lumsal deiimin evrensel imaj devrim ile karlatrld
nda nemsiz kaldklarndan, ksmen de gnlk hayatn
sradan pratiklerini andrdklarndan, gzden karld. As
lnda, bu etkinliklerin balangc daha gerilere gider, fakat
siyasal sonular ancak 1980'lerin sonlar ve 1 990'larn ba
larnda kendini belli etmeye balamtr.
1 950'lerden beri yz binlerce yoksul aile, kimi daha iyi
bir yaam srmek, kimi yalnzca yaamn srdrebilmek
(*) Bu makalenin taslaklarm okuyup, yorum ve nerileriyle katkda bulundukla
r iin Samir Shahata, Clarisa Bencomo, Sami Zubaida, Farhad Kazemi, Ric
hard Bulliet ve Joe Storke'a teekkr ederim. Aynca, Ford Vakf'nn Ortadou
Aratrnalan'na da bu makalenin bir paras olduu projeye verdikleri destek
iin teekkr ederim.
l

Bu makale, Street Politics: Poor Peopld Movements in Iran, 1 977-1 990. (New
York: Columbia University Press, 1997) adl kitabmn giri blmne dayan
maktadr.
119

iin lran'n kylerinden ve kasabalarndan byk kentlere

uzun ve devaml bir gn paras olmutur. ou sessizce,
kendi balarna ya da ounlukla akrabalaryla kullanlma
yan kentsel araziye ve/veya kent merkezinin genellikle d
nda ucuza satn alnm topraa yerleti. Ev sahipleriyle,
yksek kiralarla ve ar kalabalkla uramaktan kanmak
iin, yasad kurulmu mahallelere, barnaklarn kendi el
leriyle ya da akrabalarnn yardmyla kondurdular. Daha
sonra, gayri resmi yerleimlerini brokratlara rvet vere
rek ve kentsel hizmetler getirterek takviye etmeye balad
lar. lslam Devrimi'nin arifesinde, sadece Tahran'daki yerle
imlerin says 50'ye ulamt. yeleri ise istemeden bir
kart g haline gelmiti.
lslam devriminin patlamas, sz hakk elinden alnm bu
insanlara, daha ileri gitmeleri iin frsat verdi. Devrimcilerin
byk kentlerin sokaklarnda geit yaptklar bir zamanda
yoksullar, daha fazla kentsel araziyi plansz kentletirerek,
topluluklarn geniletmekle meguldler. Ayn ekilde, dev
rimin hemen sonrasnda yoksul aileler, yzlerce bo evi ve
yar bitmi apartman dairelerini kendi evleri olarak ihya et
mekte polis denetiminin kmesinden faydalandlar.
Ev igali seenei snrl olduundan, polisin ald sk
nlemlere ramen, arazi igalleri ve yasad inaatlar hz
land. Bu durum, devrimi izleyen yllarda, hem byk hem
de kk kentlerdeki arpc bymeye katkda bulundu.
Bu yaam tarz, insanlar kolektif bir g haline getiren or
tak karlar ve onlar savunmay gerektiriyordu. galciler
birleip elektrik ve ebeke suyu talep ettiler; reddedildikle
rinde ya da ertelemelerle karlatklarnda, bunlar yasad
yoldan salayan kendi-bann-aresine-kendin-bak meka
nizmalarna bavurdular. Yollar yaptlar, klinikler ve dk
kanlar atlar, camiler ve ktphaneler ina ettiler, aidat
toplanmasn rgtlediler. Hatta dernekler ve topluluklar
1 20

aras balantlar kurdular, mahalli tketim kooperatiflerine

katldlar. Yeni ve daha zerk bir toplum hayat, ileyii ve
rgtlenii douyordu.
Benzeri sessiz tecavzler alma alann da kapsad. Orta
snf isizlerin yansra yoksul isizler, i, maddi destek ve
tazminat talep eden etkili bir kolektif eyleme bavurdular.
nc Dnya siyaseti balamnda son derece esiz bir ha
reket iinde yer aldlar. sizler hareketi, bir ksm fabrika
ve ofis emekisi iin baz sonular saladysa da ou insan
isiz kald. Kolektif eylemi tketince, isizler, destek iin ai
le, akraba, arkadalara dnd. Fakat, gn be gn daha da
fazla insan serbest, geimlik i kurmak, iportaclk, sokak
ticareti, sokak hizmetleri ve endstrilerine girmek zere
byk kentlerin sokaklarna akn ediyordu. Umumi tuva
letler kurdular, seyyar satclk yaptlar, bfeler atlar. l
yerleri ana elektrik direklerine ekilmi kablolarla aydnla
nyordu. Toplu operasyonlaryla kaldrmlar canl ve renkli
alveri yerlerine dntrdler. Ne var ki, yetkililer byle
neeli ve sekler bir kar kltre, kentsel mekann bylesi
ne etkin kullanmna tahamml edemezlerdi ve iportacla
ra kar uzatmal bir ypratma savana giritiler. Maliyetleri
ve elverili i ortamlar kaldrm satclarnca gasp edilen
birok dkkan sahibi yetkililerin yannda yer ald. porta
clarla devlet/dkkan sahipleri arasndaki atma, ilerde
ayrntsna gireceim slam Cumhuriyeti'nde sokak siyase
tinin bir rneidir.
Yukarda tanmlanan trden pratikler olaan d deil
dir. Gelimekte olan lkelerin kentsel merkezlerinde vaka
y adiyedendirler. Kahire'de tarmsal alan blerek ka
nunsuz ev yapm yedi milyondan fazla insan barndran
lOO'den fazla kendiliinden olumu yerleim, yani mana
tiq al-ashwayya bulunmaktadr. Dier taraftan, krsal alan
dan g edenler ve kenar mahalleliler, byk lde zerk
121

topluluklar oluturarak mezarlklarda, atlarn stnde

ve kent dndaki kamu arazilerinde sessizce hak iddia et
milerdir. 2 Gsterdikleri direnle yetkilileri kent hizmetle
rini kendi mahallelerine ulatrmaya zorlam, aksi takdir
de bunlar yasad kullanmlardr.3 Msr'n sadece lsken
deriye kentinde yasad kullanlan ebeke suyunun yllk
ortalama maliyeti 3 milyon dolardr.4 Sokak satclar ile
rini yrtebilmek iin birok yol ve geidi sahiplenmiler
dir. Binlerce Msrl yoksul, azami park alan yaratacak e
kilde denetleyip rgtledikleri sokaklarda park eden zel
aralardan aldklar bahile geinmektedir. Yetkililerin
gznde bu durum, lkede byk bir kentsel "dzensiz
lik"e neden olmaktadr. Yoksullar, mahalli direniler, yasal
savalar ya da sadece sessiz itaatsizlikle karlk vermeye
meylettiinden, hkmetin bu pratiklerin nne geme
politikas byk lde baarszla uramtr. 5 Imba2 Belgeler iin bkz. Frederic Shorter, "Cairo's leap forward: people, households
and dwelling space", Cairo Papcrs in Social Scicncc, 12(1), 1 989, s. 1-1 1 1 ; A So
liman, "Informal land acquisition and the urban poor in Alexandria", Third
World Planning Rcvicw, 9 (1), 1987, s. 21-39; A Soliman, "Govemment and squ
atters in Alexandria: their roles and involvements", Oprn Housc lntcmational, 10
(3), 1985, s. 43-49; A Soliman, "Housing consolidation and the urban poor: the
case of Hagar El Nawateyah, Alexandria", Environmrn and Urbanization 4 (2),
1992, s. 184-195; G El-Kadi, "Le Caire: La ville spontanee sous controle", Arabc
Monde, 1 (special issue), 1994; 1. Tawfiq, "Discourse analysis of informal ho
using in Egypt", graduate term paper, Cairo: The American University, Depan
ment of Socio!ogy, 1995; and Al-Ahram Weekly, 1-7 September 1 994.
3 N. Abdel Taher, "Socia! identity and dass in a Cairo neighborhood", Cairo Pa
pers in Social Science, 9 (4), 1986, s. 1-1 19.
4 Alexandria Water Authority'nin Samir Shahata ile bir mlakatndan, Mays
1995.
5 rnein, Kahire ve Giza'daki 104 "kendiliinden yerleim"den yalnzca 6's
yeniden iskan edilmitir. Fakat, bir almaya gre, devletin finanse ettii yeni
yerleimler, sakinlerin ihtiyalann karlamakta byk lde baansz ol
mutur, sakinler de mekanlarn kendileri dzenlemeye devam etmilerdir. l.
Tawfiq, "Discourse ana!ysis of informa! housing in Egypt"; E Ghannam, "Re
location, gender and the production of urban space in Cairo", baslmam ma
kale, 1992.
1 22

ba'da Maiden El-' Ataba, Sayyeda Zeynab, Boulaq El-Dak

rour, Suq El-Gom'a'da olanlar ve El-Ezbakia kitaplarnn
zorla tanmas, bu kentteki sokak siyasetinden birka r
nektir.6
Ayn tr olaylar Asya'da da kendini gsterir. rnein,
Gney Kore kentlerinde bo bir sokakta kolayca bir seyyar
satclk ii kurulabilir, "fakat bir alan bir kez sahiplenilip
orada i kurulunca oras artk satclara aittir". Bu vaziyette
"vergi toplamak anlamszdr, i pratiklerini dzenlemek ne
redeyse imkanszdr. Louis Vuitton'un Pusan Outlet'i bir
seyyar satcnn maazann nnde antalarnn taklitlerini
satmasn, ancak bu alan satn alarak engelleyebilmitir.
Nike International ve Ralph Lauren de benzeri sorunlarla
kar karya kalmlardr". 7
Latin Amerika'daki vakalar daha iyi belgelenmitir.8
1980'lerin ortalarnda ili'nin Santiago kentinde 200.000
yoksul aile, kaak sayalarla elektrik ve su kullanyordu.
Polis ve askeri aralar, kaak kullanclar yakalamak iin,
mahallelerde devriye geziyordu. Buna kar, bir mahalleli
nin ifadesiyle, mahalleliler "afakta balanty kesip son
6 Byk lde kendi gzlemlerime dayanarak. Ayrca bkz. Al-Wafd, 17 Ocak
1995, s. 3; Al-Wafd, 9 Aralk 1994; Al-Ahram Weekly, 1 1 - 1 7 ubat, 1993; M El
Adly & M Morsy, "A study of street vendors in Cairo", graduate term paper,
Cairo: The American University, Depanment of Seciology, 1995. iportaclarn
Kahire'deki gndelik etkinliklerini ok faydal bir tasviri iin bkz.H Tadros, M
Feteeha & A Hibbard, "Squatter markets in Cairo", Cairo Papers in Social Sci
enu, 13 (l), 1990.
7 Rapor, Far Easem Economic Review, 18 Haziran 1992, s. 68.
8 H. De Soto, The Oher Path: The lnvisible Revoluion in he Third '\Urld, New
York: Harper and Row, 1989;] Cross, "Organization and resistance in the infor
mal economy", unpublished mimio, The American University in Cairo, 1995;
H. Bienen, "Urbanization and Third World stability", World Developmen,
12(7), s. 661-69 1 ; A. Leeds & E. Leeds, "Accounting for behavioral differen
ces: three political systems and the responses of squatters in Brazil, Peru, and
Chile", The City in Comparaive Perspective iinde. (der.) ]. Walton & L. Ma
gotti. Londra: john Willey, 1976.
1 23

devriyeden sonra tekrar balamak" zorundaydlar.9 Yasal

sayalar olanlardan da 200.000 abone elektrik, 270.000
abone su faturasn demiyordu.10 Latin Amerika'da sra
dan insanlarn -toplulua ve mahalli demokrasiye yapt
vurgu ve byk lekli brokrasiye duyduu gvensizlik
le- son dnemde hzla artan eylemleri "Bassimo" adyla
anlyor. 1 1 Benzeri biimde, Gney Afrika'da kentli nfu
sun yzde 20'sinden fazlas barakalarda ve gecekondu ma
hallelerinde yaar. Birok yoksul aile, kentsel hizmetler
iin para demeyi reddetmektedir. 1 994'teki ok-rkl se
imlerden sonra hkmet ve i evreleri tarafndan rgt
lenen masakhane, yani "deme kltr" kampanyas, yok
sulun kitlesel kamu igallerini onarmaya ynelik bir girii
mi yanstr. 12
"Lmpen proletarya" ya da "tehlikeli smflar"n13 ykc
hareketlerinin ok uzanda bu pratikler sz hakkndan
mahrum olanlarn zorluklar amak ve daha iyi bir hayat
srmek iin bavurduklar doal ve mantkl yollar temsil
etmektedir. Bu eylemlerde arpc olan ve bizi ilgilendiren,
tam da bu gndeliklikleri, olaanlklar, sradanlklardr.
9

E Leiva &: ]. Petras, "Chile: new urban movements and the transition to de
mocracy", Monthly Review, Temmuz-Agustos 1987, s. 1 1 7.

10 A.g.e., s. 1 13.

M. Stiefel &: M. Wolfe, A Voice For the Excluded: Popular Participation in Deve
lopment, Utopia or Necessity?, Londra: Zed Books, s. 201.

1 2 Prof. Gail Girhart'n Yeni Gney Afrika stne yapt bir konumadan. The
American University in Cairo, 3 Mays 995.
13 Ar anlam yklenmi bu terimler, genelde hatal olarak Marx'a atfedilir.
Marx, "lmpen" terimini, bakalannn emei stnden yaayanlar anlamnda
kullanmtr. Smrc burjuvazi, varlkl snflar, doal olarak bu kategoriye
denk der. kendi geimini salayamayan ve bakalannn emei stnden ge
inen, burjuya-olmayan yoksul unsurlan ise Marx, "lmpen proleterya" ola
rak tanmlamtr. Bu kitabn konusunu oluturan aktrler, yani sz hakk
elinden alnm kentliler ise bu gruptan deildir. Tartmann aynntlan iin
bkz. H Draper, Kari Marx Theory of Revolution: The Politics of Social Classes,
Yol 2, New York: Monthly Review Press, 978.
1 24

Bu gndelik pratikler nasl aklanabilir? Bu pratiklerin de

eri nedir? Gndelik yaam siyasetini nasl aklayabiliriz?
Hareketin zellikle bu sessiz ve ekilsiz niteliinden dolay,
"sivil toplum" dncesine ynelik ilgi birok gelimekte
olan lkede kentsel siyasete hakim olan ounlukla kurum
sal olmayan ve melez geni toplumsal eylemler yelpazesini
azmsamak ya da toptan gz ard etmek eilimindedir. Birden
fazla "sivil toplum" kavramsallatrmas olduu aikardr.
Mevcut literatr, klasik ve ada yaklamlar arasndaki fark
lar kadar ada yaklam iindeki eitlilikleri de barndrr.
Fakat hepsi, rgtl yaamn, "sivil toplum"un ayrlmaz e
si ve dier toplumsal ifade biimleri stndeki temel ayrcal
olduu noktalarnda birleirler.14 Sivilliin deerini azmsa
makszn sylemeye altm u ki, "sivil toplum" tartma
larnn indirgemecilii, beylik devlet yaps dndaki kurum
lardan daha yaygn ve etkili Ortadou toplumlarndakine
benzer mcadele ve ifade biimlerini dlar, hatta hafife alr.
Bu makalede gayri resmi insanlarn, yani sz hakkndan
mahrum insanlarn siyasetini niteleyen biimden bamsz
bu aktivizmin dinamiklerini incelemeyi amalyorum. Ja
mes Scott'a ve eletirmenlerine belli bir mesafe koyarak, s
radan ve genellikle sessiz insanlarn bu sradan ve oun
lukla sessiz pratiklerinin nasl nemli toplumsal deiiklik
ler meydana getirdiini gstermek arzusundaym.

Tartmalar
Yukarda tanmladm sradan pratikler, ilk bakta James
Scott'un "gndelik kyl direnii biimleri"ni akla getirir.
Scott, Colburn v.d., yoksul insanlarn ayak direme, gerei
14 Ortadou tartmalar literatr stne kapsaml bir inceleme iin bkz. ] .
Schwedler, Toward Civil Society in the Middle East? A Primer, Boulder, CO:
Lynn Rienner, 1995.
1 25

gizleme, sahte itaat, iftira, kundaklk, sabotaj ve benzeri

birok eylemle "balarndaki zalimler"e direnme potansi
yellerinin altn izmilerdir. Kyllerin aslen mnferit ve
tedbirli hareket ettikleri sylenir, fakat baskc toplumsal
artlar altnda benimsenen bu hal aresi, ihtiyalarn kar
lar. 15 " Gndelik direni biimleri" perspektifi , nc
Dnya yoksulunu, -"marjinal insan" bir "kltrel tip"le
zdeletiren "yoksulluk kltr "nn zc nitelemeleri
olan- "pasiflik" , "kadercilik" ve "umutsuzluk"tan arndr
makta phesiz etkili olmutur.1 6 Hatta Scott, yoksul ey
lemlerini gndelik baglamda genellikle bakalarnn ya da
kendilerinin pahasna hayatta kalmayla snrlayan "hayatta
kalma stratejileri" modelini de aar.17 Escobar'n belirttii
gibi "hayatta kalma stratejileri"nin sylemi, yoksulun kur15 J. Scott, Domination and the Aris of Resistance: Hidden Transcripts, New Ha
ven, CT: Yale University Press, 1990, s. 1 50- 1 5 1 ; ayrca E Colburn (der.),
Everyday forms of Peasant Resistance, New York: Sharpe, 1989; J Scott, We
apons of the Weak: Everyday Forms of Peasant Resistance, New Haven, CT: Ya
le University Press, 1985; J Scott, "Everyday fonns of resistance", ]ournal of
Peasant Studies, 3 1 (2), 1986. Derginin bu saysnda ayn tema stne ok sa
yda makale vardr.
16 "Yoksulluk kltr" tezinin balca savunucusu Oscar Lewis'dir. Oscar Lewis,
"Culture of Poverty", Anthropological Essays, iinde. (der.) O. Lewis, New
York: Random House, 1970; ve yazann Children of Sanchez, Londra: Penguin,
1961 kitabndaki giri yazs. "Yoksulluk kltr" tezinin eletirisi iin bkz. E
Leacock (der. ) , The Culture of Poverty: A Critique, New York: Simon and
Schuster, 197 1 . "Marjinal insan" fikri daha geriye gider. Bkz.G. Simmel, "The
stranger", The Sociology of George Simmel iinde (der.) K Wolff. New York:
Free Press, 1950; R. Park, "Human migration and the marginal man", Ameri
can]ournal of Sociology, 33 (6), 1928, s. 881-893; E. Stonequist, "The problem
of the marginal man", American journal of Sociology, 41 ( 1 ) , 1935, s. 1-12; L.
Wirth, "Urbanisrnas a way of life", American journal of Sociology, 44, 1938, s.
1-24 ve ikago ekolne bal dier sosyologlar. "Marjinalite tezi"nin gl bir
eletirisi iin bkz. J. Perlrnan, The Myth of Marginality, Berkeley, CA: Univer
sity of Califomia Press, 1976.
17 Bu perspektif iin bkz. ]. Power, World Hunger: A Strategy for Survival, Lond
ra: Temple South, 1976; M. Morrison &: P. Gutkind (der.) , Housing Urban Po
or in Africa, Syracuse, NY: Maxwell School of Citizenship and Public Affairs,
1982.
1 26

ban imaj n glendirir.18 Bu nedenle, isizlik ya da fiyat ar

tlarna kar hrszla, dilencilie, fahielie ya da tke
tim alkanlklarn deitirmeye bavurduklar sylenir.
Scott'un almas bir baka adan da nemlidir. Hem
sac hem solcu aratrmaclarn yakn zamana dek ilgisi,
yoksulun mevcut dzene "siyasal tehdit"ine odaklanmtr;
yoksulun istikrarszla yol aabilecek bir g olup olmad
sorusuyla meguldrler, 19 bu yzden mikro-varoluun ve
gndelik siyasetin dinamiklerini gzden karrlar. Dier
taraftan, bu yazarlarn ou, yoksul siyasetine hala devrim
cVpasif ikilii erevesinde bakarlar.20 Bu paradigma, konu
ya baka bir adan yaklamann nnde engeldir - mer
kezci bir yaklam21 deil, btnyle yeni bir perspektifi
kastediyorum. Elbette "gndelik direni biimleri" tart
mann terimlerini deitirmitir.22
18 Escobar iddiasn zellikle yoksul kadnlar stnden gelitirir. A. Escobar, En
countering Development: The Mahing and Unmahing of the Third World, Prince
ton, Nj: Princeton University Press, 1995.
19 Sada S. Hunington, Political Order in Changing Society, lthaca, NY: Come11
University Press, 1968; J Nelson, "The urban poor: disruption or political in
tegration in Third World cities", World Politics, 22, 1970, s. 393-414; S. Hun
tington & ]. Nelson, No Easy Choice: Political Participation in Developing Co
untries, Cambridge, MA: Harvard University Press, 1976. Solda E Fanon, The
Wretched of the Earth, Londra: Penguin, 1967; H. Bienen, "Urbanization and
Third World sability", World Development 12(7), 1984, s. 661-69 1 .
2 0 B u almalann ou, komnite katlmnn kurumsa!Lmasnn, siyasal sonula
nyla nemli bir zellik olduu Latin Amerika deneyiminden esinlenmitir. rne
in "devrimci" pozisyon iin bkz. M. A. Garreton, "Popular mobilization and mi
liary regime in Chile: the complexities of invisible transition", Power and Popular
Protest: Latin American Social Movements iinde. (der.) S. Eckstein. Berkely, CA:
University of California Press, 1989. Fanon'un Wretched of the Earth kitab bu po
zisyonun bilinen bir rneidir. "Pasifist" yaklam iin bkz. W Comelius, Politics
and Migrant Poor in Mexico City, Sanford, CA: Sanford University Press, 1975.
21 "Merkezci" bir yaklam enei olarak bkz. S. Stokes, "Politics and Latin
America's urban poor: rellections from a Lima shany town", Latin American
Research Review, 26 (2), 1991.
22 Scott'un kyllk stne almas, ou aratrmacy bu kez de sradan insa
nn gndelik hayatnda ok fazla siyaset okuma arlna itmitir. Aksi tak1 27

Ancak Scott'un "Brechti snf mcadelesi ve direnii tarz",

nc Dnya'daki kentsel yoksul eylemlerini aklamakta
yetersizdir. Sz hakkndan mahrum olanlarn temel meguli
yetini hayatta kalma kaygsnn belirledii tartma gtrmez
se, ama sessiz sakin de olsa ilerlemeye ve daha iyi bir hayata
ulamaya da alrlar. Mcadeleleri yalnzca savunmac,
"mtecehhiz" gruplarn tecavzlerine kar "gnlk direni"
olmad gibi, her zaman gizli, sakl, sessiz ve mnferit de de
ildir. Benim anlayma gre, kentsel yoksulun mcadeleleri
gizlice saldrgandr, yani sz hakkndan mahrum gruplar, ya
am ans etkenlerini (sermaye, toplumsal mallar, frsat,
zerklik ve dolaysyla iktidar da dahil olmak zere) kendi
aralarnda blerek baskn gruplarn ayrcalklarna nemli
bir bask yaparlar. Bu kolektif, ak ve olduka ses getiren bir
kampanyada yer almalarn gerektirir. Aynca, devletle anla
ma araylarnn yansra, temelde dorudan eylem biimin
deki kendi mnferit ve sessiz mcadeleleri, yaamlarnda is
tikrarl ve nemli deiiklikler elde etme, bylece "kyllerin
gsledii eitli smr biimlerini czi etkileme"nin te
sine geme arayndadrlar.23 Dier taraftan Scott'un tercih
ettii rasyonel seim kuram (rational choice theory) , ahlaki
unsurlarn aklc hesaplarla birbirine kart bu tr mcade
lenin ardndaki gdlerin karmakln gz ard eder.
yleyse bu giriimler -(Castells'e gre) "toplumsal dnm",24 (Schuurman ve van Naerssen'e gre) "zgrle
dirde mkemmel olan bir alma iin Singerman'n Avenues of Participation
(Princeton, NJ: Princeton University Press, 1995) kitab, alt snflarn gnde
lik yaamlarndan siyaset karma abasnda, direni/siyasetle, bu insanlarn
benimsedikleri baa kma tekniklerini birbirine kartrmtr. james Scot ise
bu ikisini belirgin biimde birbirinden ayrr.
23 Scot, "Everyday forms of resisance" , s. 6.
24 M. Castells, "Is there an urban sociology?" , Urban Sociology iinde. (der.) C.
Pickvance. Londra: Tavistock Press, 1976; Castells, "Squatters and the state in
Latin America", Urbanizaion of he T1ird World iinde. (der.) ]. Gugler. Ox
ford: Oxford University Press, 1982; Castells, Cilies and he Grassroos, Berke
ley, CA: University of Califomia Press, 1983.
1 28

im" ,25 ya da (Friedmann'n perspektifinde) modemitenin

zulmne altematif26 iin savaan nc Dnyal kentsel
yoksulun rgtl ve mekana dayanan hareketleri olarak
anlaldnda- kentsel "toplumsal hareketler" olarak de
erlendirilebilir mi? Benzerlikler olduka arpc gelebilir:
Her iki hareket biimi de kentlidir ve konut, toplum ina
s, kolektif tketim, kazanmlarn resmen tannmas v.b. gi
bi benzeen amalar iin mcadele verirler. Yine de birbir
lerinden birok bakmdan farkldrlar. ncelikle, toplum
sal hareketler, toplumsal deiimi hedefleyen genelde uzun
sreli ve u ya da bu biimde yapsal kolektif eylemlerdir;
benim burada tanmladklarmsa, birok baka zellikleri
nin yansra, kendiliindenlik, bireycilik ve grup ii reka
bet zellikleri tar. Ayrca anlamdansa ya da Castells'in te
rimiyle "kentsel anlam"dansa eylemi ne karrlar.
Buna ek olarak, -belirsiz ya da namevcut liderlik, tutarsz
ya da dank ideoloji, gevek ya da namevcut rgt yaps
erevesinde- hem "yeni" hem de "arkaik" toplumsal hare
ketleri andrmalarna ramen, bu sradan pratikler her iki
sinden de belirgin biimde farkldr. Erle Hobsbawm'n in
celedii "ilkel" toplumsal hareketler ounlukla karizmatik
liderler tarafndan "ortaya karlm" ya da "harekete gei
rilmi"tir;27 oysa burada tanmladm aktivizm, her zaman
25 E Schurman & van Naerssen, Urban Social Movements in the Third World,
Londra: Croom Helm, 1989.
26 ]. Friedmann, "The dialectic of reason" , Intemational joumal of Urban and Re
gional Research, 13 (2) , 1 989, s. 21 7-244; "The Latin American barrio move
ment as a social movement: contribution to a debate", Intemational joumal of
Urban and Regional Research, 13 (3), 1989, s. 501-510.
27 "Arkaik" toplumsal hareketlerin mkemmel bir analizi iin bkz. E. Hobs
bawm, Primiive Rebels: Studies in Archaic Forms of Social Movements in the
19'h and the 20'h Centuries, New York: WW Norton, 1959. "ilkel" ya da "arka
ik" terimini, Hobsbawm'n incelediklerine benzeyen toplumsal etkinlikler
eklinde dnlebilecek kuramsal bir kategori olarak deil, tamamen Hobs
bawm'n ilgilendii (esasen 19. yzyl Avrupa's) tarihsel balam iinde anlya1 29

olmasa da ounlukla, kendiliinden ortaya kar. Dier ta

raftan, "yeni" toplumsal hareketlerin byk lde kimlik
ve anlama odakland sylenirken,28 bizim savalarmz
temelde eylemle urayor grnmektedir. yleyse, bir
benzetmeyle, bu gndelik tecavzler yalnzca aktrler
amalarn, yntemlerini ve gerekelerini telaffuz ederek
eylemlerinin bilincine varrlarsa ve vardklarnda toplumsal
hareket haline gelen, "kendi iinde hareket" olarak d
nlebilir. Fakat, bu zellii kazandklarnda da, sessiz teca
vz niteliklerini kaybederler. Baka bir deyile, bu gndelik
biare pratikler, kendilerine has mantkla_ ve dinamiklerle,
zgn giriimler sergiler.

Sradann sessiz tecavz

Burada tanmladm mcadele biimlerinin en iyi tanm
"sradann sessiz tecavz"dr - sradan insanlarn zorluk
lar amak ve daha iyi bir yaam srebilmek iin mlkl ve
gller stne sessiz, sabrl, uzun soluklu ve srarl yrrum. Hobsbwawm'n baz eletirmenleri, bu tarihsel boyutu gzden kardk
larndan, aslnda siyasal-ncesi ya da arkaik olan baz etkinliklere hibir ampi
rik imkan tanmazlar. Byle bir anlay Scott'un almasnda da mevcuttur.
Scott, "Everyday forms of resistance", s. 22; aynca bkz. Abu-Lughod, "The ro
mance of resistance: tracing transformation of power through Bedouin wo
men", American Ethnologist, 17(1), 1990, c. 47.
28 Yeni Toplumsal Hareketler'in stnde uzlalm genel bir tanm yoktur. Mev
cut tartmalar iin bkz. P. Wignaraja (der. ) The New Social Movements in the
South, Londra: Zed Books, 993. Andre Gunder Frank "eski" ve "yeni" hare
ketler arasndaki pek ok rtmeyi gstermitir. A. G. Frank &: M. Fuentes,
"Nine theses on new social movements", Newsletter of Intcmational Labour
Studies, 34, Temmuz 1987. Buna ramen pek ok yazar, yeni toplumsal hare
ketlerin oda olarak kimlik ve anlam mcadelelerine dikkatlerini yneltmi
lerdir. rnein bkz. A. Mellucci, "The new social movements: a theoretical
approach", Social Science Information, 19 (2), 1980, s. 1 99-226; A. Tourain,
The Voice and the Eye: An Analysis of Social Movements, Cambridge: Cambridge
University P.ress, 1977; Friedmann, "The Dialectic of Reason"; Friedmann,
"The Latin American banio movement".
1 30

y. Aktrlerine nemli kazanmlar salayarak zaman

iinde devlete kart bir konuma yerletiren, belirgin liderli
i, ideolojisi ya da rgt yaps olamayan, ak ve uucu
mcadeleler eklinde dnemsel toplu eylemleri de ieren,
sessiz, mnferit ve uzun soluklu hareketlerdir. Kademeli
"molekler" deiiklikler yaparak, uzun vadede yoksul
"glerin nceki komposizyonunu aamal olarak uyarlar
ve dolaysyla deiikliklerin matriksi haline gelir" .29 .
Fakat, Gramsci'nin "pasif devrim(ci)"lerinden farkl ola
rak, sz hakkndan mahrum gruplar, etkinliklerini bilinli
siyasal eylemler olarak yrtmezler; daha ziyade mecburi
yetten srklenirler - yaamak ve onurlu yaamak mecbu
riyeti. "Mecburiyet" fikri ve onur kaygs, yaamalar ve da
ha iyi yaamalar iin "ahlaki", "doal" ve "mantkl" yollar
olarak mcadelelerini merulatrr. 30 Gramsci'nin "pasif
devrim'\ devlet iktidarn hedef alr. Dolayl olarak genel
siyasal sonular olsa da, sessiz tecavzn, ille de siyasal
otoriteyi zayflatmay hedeflemeksizin, aktrleri iin kendi
bana nemi olan deiiklikler anlamna geldiini vurgula
mak isterim. Ancak bu basit ve gndelik pratiklerin siyasal
alana kaymalar kanlmazdr. Katlmclar toplu eylem
yaparlar, fakat yaptklarn ve kendilerini yalnzca kazanm
larn tehdit edenlerle kar karya kaldklarnda "politik"
grrler. Demek ki, bu hareketlerin bir temel zellii, iler
lemeler sessizce, mnferit ve kademeli gerekletirilse de,
29 A. Gramsci, Prison Notebooks, New York: lntemational Publishers, 1971, s. 109.
30 Sradan insanlarn etkinliklerini byk lde ynlendirdiine inandm bu
tr "ahlaki" gerekelendirme, perspektifimi, James Scott gibi analizlerini "ras
yonel seim" kuramna dayandranlarnkinden ayrr. Scott'un erevesinin
keskin bir eletirirsi iin bkz. T. Mitchel, "Everyday metaphores of power",
Theory and Society, 19, 1990, s. 545-577. Fakat, aktrlerin frsatlarn yapsna
gre aklc tepkiler verdiklerini de reddetmiyorum. Bir baka ifadeyle , toplum
sal ve siyasal balam deitiinde, insanlarn etkinliklerinin biimi ve mant
da deiebilir.
131

kazanmlarn savunusunun her zaman kolektif ve ses geti

rici olmasdr.
Binlerce kadn ve erkek uzun ve zorlu g yolculuklarna
kar, uzak, yabanc yerlere dalarak i, barnak, toprak
edinir, yaam hizmetlerinden faydalanrlar. "Mecburiyet"in
zorlamasyla (ekonomik glkler, sava ya da doal afet)
srklenerek, kendi balarna, ok da yaygara yapmadan,
yava ve farkedilmeden, kaplumbaalar gibi ylmadan, uzak
bir koloniye doru yola derler. ounlukla kolektif aba
dan, byk lekli operasyonlardan ve dikkat ekmekten
zellikle saknrlar. Zaman zaman, gecekondulular baz bl
gelerde bakalarnn kendilerine katlmasn engellerler; i
portaclar kendi blgelerine yerlemeye niyetlenen baka i
portaclarn gzn korkuturlar. Hatta, biroklar, izledik
leri stratejiler konusunda bakalaryla bilgi paylamaktan
kanr. Yine de, cesaretsiz grnen bu bireyler ve aileler,
benzer yollar izledike dz toplam saylar, onlar potansi
yel bir toplumsal gce dntrr. Bireysel ve toplu eyle
min bu karmak birliktelii, hem aktrlerin toplumsal ko
numundan hem de Tarrow'un terimiyle onlara ak "frsat
lar yaps"ndan kaynaklanr.31
Sessiz tecavz hareketlerinde yer alanlar, byk lde
"yzer-gezer" toplumsal kesimlerin bir eitlemesidir - g
menler, snmaclar, isizler, gecekondulular, iportaclar ve
dier marjinalletirilmi gruplar. Krsal gmenler, kentlere
ve kentlerin imkanlarna, snmaclar ve uluslararas g
menler ev sahibi devletlere ve onlarn sosyal gvencelerine,
gecekondulular kamu ve zel araziye ya da hazr evlere, i
portaclar hem fiziki hem toplumsal cephesiyle -kaldrm
lar, kebalar, belediye parklar, vs.- kamusal alana oldu
u gibi dkkan sahiplerinin frsat maliyetine de tecavz
31 S. Tarrow, Power in Movement: Social Movements, Collective Action, and Politics,
Cambridge: Cambridge University Press, 1 994.
1 32

ederler. Bu gruplar, bu mcadele trne sevk eden, nce

likle ilerini, yerlerini, nceliklerini deitirmelerini gerekti
ren alternatif bir yaam tarzna ynelik itki, ardndan da s
kntlarn toplu olarak dile getirebilecekleri ve sorunlarn
zebilecekleri kurumsal mekanizmann olmaydr. Bu
ikinci nokta, subaltern gruplarn mcadelelerinin, neden
toplu talepleri bildiren protestolar yerine ounlukla sessiz,
mnferit ve dorudan eylemler repertuar biimini aldn
ksmen aklar. rgtl iiler ya da renciler gibi gruplar
dan farkl olarak isizler, gmenler, snmaclar ya da i
portaclar ak halinde gruplardr; fabrika, okul ve dernek
gibi resmi kurumlarn dnda ileyen yapsal olarak atomi
ze edilmi bireylerdir. "Bakalarn balayan bu nedenle de
bakalar stnde g kullanmann tabii kayna olan kritik
bir katkdan ekilmek" anlamnda ak sekteye uratacak
kurumsal gleri olmadndan, bask uygulayacak kurum
sal kapasiteleri de yoktur.32 Elbette sokak gsterilerine ya da
isyanlara katlabilirler, fakat sadece bu yntemlerin makul
bir meruiyeti varsa33 ve dardan liderlerce harekete geiri
liyorlarsa. stisnai durumlarda toprak igalleri solcu grup
larca ynlendirilebilir; ya da isizler ve iportaclar sendika
kurmaya davet edilebilir. Bu tr olanaklar, rakip siyasal par
tilerin seim destei karlnda yoksulu harekete geirme
ye abaladklar grece demokratik dnemlerde ortaya
kar. Devrim sonras lran'da isizler, sava sonras lngilte
re'de ev kadnlar, Bombay'daki serbest i bahibi kadnlar ve
Lima'daki iportaclar byle rgtlenmilerdir.34 Fakat, se32 F. Piven & R. Cloward, Poor Peoples Movemrnts: Why They Succccd, How They
Fail, New York: Vintage Books, 1979, s. 24.

33 Burada meruiyet kavramn Weberyan anlamda kullanyorum.

34 Iran rnei iin bkz. A. Bayat, Strcet Politics, blm 5. Hindistan rnei iin
bkz. ]. Lessinger, "Nobody here to yeli at me: political activism among petty
traders in an Indian city", Marhets and Marketing: Monographs in Economic
Anthrvpology iinde. (der.) S. Peattaer. vol 4, Boston, 1985; H. Spodek, "The
1 33

men hrriyetinin olmad durumlarda savalarn kurum

sal anlamda iktidarsz kalma olasl yksektir, nk bu
mcadelelerin yer ald gelimekte olan lkelerde toplu ta
lepte bulunmak iin harekete gemek genellikle zor kulla
nlarak bastrlr.35 Fakat, bu asli kurumsal iktidar yoksun
luu, yoksulun ister kolektif ister bireysel olsun, ister atl
gan ve aceleci ister kademeli ve yava olsun, uzun vadede
daha zerk bir yerel yaama dnebilecek "dorudan ey
lemler"i gerekletirmekteki becerisiyle telafi edilir.
Sonu olarak, protesto ya da grlt koparmak yerine,
bu gruplar, mnferit ve sessiz sakl da olsa, kendi gereksi
nimlerini kendileri karlamak iin dorudan harekete ge
erler. Ksacas, onlarnki bir protesto siyaseti deil, oun
lukla mnferit dorudan eylemle hzl sonu almaya yne
lik bir telafi ve mcadele siyasetidir.

Hedefler
Bu insanlar ne hedefliyor? lki ana hedefleri var gibi gr
nyor: Birincisi, toplumsal mallarn yeniden blm, yani
(arazi, barnak, ebeke suyu, elektrik, yol gibi) toplumsal
tketimin, (kaldrmlar, ke balar, sokak otoparklar gi
bi) kamusal alann, (ayrcalkl ticaret koullar, mekanlar
ve markalar gibi) frsatlarn, hayatta kalmak ve asgari ha
yat standardn temin iin elzem dier olanaklarn (kanun
suz yoldan ve dorudan) elde edilmesidir.
Self-employed Women's Association (SEWA) in Jndia: feminist, Gandhian po
wer in movement", Economic Development and Cultural Change, 43 ( 1 ) , 1994.
Ingiltere rnei iin bkz. J. Hinton, "Militant housewives: the British housewi
ves League (BHL) and the Attlee government", History Worhshop ]ournal, 38,
1994. Peru rnei iin bkz. H. De Soto, The Other Path; and for Mexico City; ].
Cross, "Organization and resistance in the informal economy".
35 J. Nelson, Access o Power: Politics and the Urban Poor in Developing Nations,
Princeton, NJ: Princeton University Press, 1979; Leeds &: Leeds, "Accounting
for behavioral differences"; Bienen, "Urbanization and Third World instability".
1 34

lkinci hedef, devletin dayatt dzenlemeler, kurumlar ve

disiplinden hem kltrel hem siyasal zerklik kazanmaktr.
Gayri resmi yaamak, yetkilileri ve dier modem resmi ku
rumlar kartrmadan ilerini yrtmek, sz hakkndan
mahrumlarn en temel arzusudur. Bu tercih, yaamlarn ge
lenein ynlendirdii anlamna gelmez, daha ziyade kendi
sebep olduklar sorunlara zm yerine modern kurumla
rn, insanlarn "geleneksel" ilikilerini bir anlamda yeniden
rettiini kantlar. nc Dnya kentlerindeki birok gay
ri resmi komnitede insanlar, (evlilik v.b.) szlemeler yap
makta, mahallelerini dzenlemekte, yerel anlamazlklar
zmlemekte, kendi yerel ve geleneksel normlarna daya
nrlar. Zamanlarn ve mekanlarn kendileri dzenleyerek i
hayatlar stnde bir biimde denetim uygulamak zorunda
drlar. Zamanlarna, zorunluluklarna ve ballklarna hk
meden resmi prosedrlerden usanrlar; vergi ve fatura de
mek, toplum iinde belli biimde kmak gibi rnek durum
lara ve geni anlamyla gndelik yaam pratiklerinde dayat
lan disipline girmeye kar kaytszdrlar.36
Modern devlete ve kurumlara duyulan gvensizlik iki
kart tepki uyandrmtr. zellikle ikago ekolnden sos
yologlar ve siyasetiler, kentsel yoksulu "marjinaller" , ka
nunsuzlar ve sulular olarak, komnitelerini de tara tutu
culuu ve gelenekselciliin kaleleri olarak grrler. Bu "sap
ma"nn, yalnzca bu insanlarn devlete ve topluma yeniden
entegre edilmesiyle, yani "modernletirilmeleriyle" dzelti
lebileceini ne srerler.37 janice Perlman ve Castells gibi di36 lran rnei iin bkz. A. Bayat, Street Politics. Kahire iin bkz. Abdel Taher,
"Social identity and class in a Cairo neighborhood"; aynca Oldham et al, "ln
fonnal communities in Cairo: the basis of a typology" , Cairo Papers in Social
Scirnce, 10(4), 1987. Medyaya gre, 1990'lann banda, Kahire'nin gecekondu
mahallelerinden Imbaba'da devletin yokluunda lslAmc militanlann etkisiyle
"devlet iinde devlet" olumutur.
37 Bu mesele stne ilk yorumlar iin bkz. E. Durkheim, The Division of Labor in
1 35

ger sosyologlar ise, marjinallemek bir yana, bu insanlarn

gayet iyi entegre olduklarn iddia ederek "marjinallik" n
clne iddetle saldrmlardr.38 Farkllklarna ramen, bu
iki rakip perspektif, ortak bir temel varsayma sahiptir. Her
ikisi de, "ideal insan "n iyi uyum salam ve entegre olmu
"insan" , ksacas "modem insan" olduunu varsayar.
Aslnda bu insanlar, ne marjinaldir (yani zde geleneki
ve kapaldr) ne de tamamyla entegre olmulardr. Yoksul
luklar ve zayflklar (saldr ve tenkide ak ve maruz ol
malar) , onlar devletten ve modern kurumlardan zerklik
aramaya iter. ncelikle, brokrasinin ve "modern" kurum
larn onlara ulamaktaki baarszlklarndan dolay, polise
ve dier makamlara bavurmaktan ekinirler. Bu kurumlar,
(zamanlarn, davranlarn, grnlerini dzenlemek gi
bi) uymaya glerinin yetmeyecei ya da uymak istemedik
leri bir disiplin dayatr. llk etapta verdiinden daha ok al
d iin entegrasyona sadece en yoksul yanaabilir. Yoksa,
ou gecekondu ve kenar mahalle sakini, (rnein, kolayca
haberleebildikleri, toplum iine kabildikleri , kltrel
pratiklerini srdrebildikleri iin) resmi takipten ve mo
dern toplumsal denetimden ksmen bamsz grndn
den, igal ettikleri alanlarda yaamay tercih ederler. Moder
nitenin snrlayc vehelerini reddeden yoksul, zgrleti
rici boyutunu sahiplenir. Gecekondulular evlerini elektrikle
aydnlatmak, ebeke suyu kullanmak ve renkli televizyon
seyretmek isterler, fakat sk brokratik denetime tabi fatuSocitty, New York: Free Press, 1971; S. Freud, Civilization and lts Discontrnts,
New York: WW Nonon, 1 96 1 . Dier rnekler Simmel, "The stranger"; Park,
"Human migration and the marginal man"; Stonequist, "The problem of mar
ginal man"; Winh, "Urbanism as a way of life".
38 Perlman, Tht Myth ofMarginality; Castells, Citits and tht Grassroots. Aynca
bkz. C Velez-Ibahez, Rituals of Marginality: Politics, Proccss and Cultural Chan
gt in Urban Ccntral Mexico, 1969 1974, Berkeley, CA: University of Califomia
Press, 1 983.
136

ralar demek istemezler; esneklik ve pazarlk talep ederler.

Benzer biimde, geimlik sokak ii, dk stats, dk
gvenlii ve dier bedellerine ramen, insanlarn bamsz
lklarn modern i kurumlarnn disiplin ve denetim iliki
lerinden koruma avantajna sahiptir.39 Biraz romantikleti
rilmi olsa da, john Friedman'n bir tr post-modern hare
ket olarak tanmlad Brezilya'daki barrios, yoksulun sr
drmeyi tercih e ttii alternatif yaam biimlerine iaret
eder. Friedman'a gre bamos'un ahlaki ekonomi, gven, i
birlii, kullanm deeri retimi, yerel zerklik ve z-dene
tim stndeki vurgusu, deiim deeri, brokrasi ve devlet
gibi modern ilkelere meydan okumaktadr.40
lki noktay aydnlatmak isterim. ncelikle, hem yoksul
hem de devlet bakmndan zerklik ve entegrasyon anlay
aklktan ok uzaktr. elikili srelere, srekli yeniden
tanmlamaya ve youn pazarla tabidirler. Gayri resmiyet,
39 H. De Soto da, birok gelimekte olan lkedeki devletin "merkantalist" yaps
n ve "kt yasalar", "kayt d"nn anmasndan sorumlu tutar. "Merkanta
lizm"i, ekonominin siyasal kayglarla yrtlmesi olarak tanmladndan,
devletin basknlna kar bir alternatif olarak kayt d sektrn insanlarn
serbest piyasa zlemlerini yanstt sonucuna varr. De Soto, Tht Other Pah.
Fakat, nc Dnya'nn ekonomik sorunlarna zm olarak grd ser
best piyasaya ilgisi, De Soto'yu kayt dln olumasnda etken dier faktr
leri anlamasn engeller. rnein, merkantalizmin olmad ABD'de de kayt
d ortaya kmtr. Aynca, (rnein arazi stndeki) pazar mekanizmalar
nn kendilerinin kayt d komnitelerin oluumuna katkda bulunduu ger
eini gzden karr. Kayt dln, tam bu anlamda olmasa da, zel giriim
bakmndan kapsaml bir analizi iin bkz. A. Fones, M Castells & L Benton
(deri.). The Informal Economy: Studies in Advanced and Less Devdoped Counti
es, Baltimore, MD: johns Hopkins University Press, 1989. Kayt d etkinlik
lerin bir biimde zerk nitelii iin bkz. N. Hopkins (der.), "Informal sector
in Egypt", Cairo Papm in Social Scirnce 14 (4), 1992.
40 Friedmann, "The dialectic of reason". Friedmann'n barrios hareketini roman
tikletirmesinin eletirisi iin bkz. D. Palma, "Comments on john Friedmann's

The Dialectic of Reason" lntemational joumal of Urban and Regional Research,

13 (3), 1989; B. Robens, "Comments on John Friedmann's Tht Dialtctic of Re
ason", lntemational ]oumal of Urban and Rtgional Research, 13 (3), 1989; A.
Touraine, "Comments on John Friedmann's The Dialectic of Reason", Intemati
onal journal of Urban and Regional Restarch, 13 (3), 1989.
137

kentsel yoksulun zel tercihi deildir; resmi yaplarn snr

lamalarna bir alternatiftir. Aslnda, yukardaki rneklerin
de gsterdii gibi, pek ok yoksul insan, maddi bedeli bir
yana toplumsal ve kltrel gereklerini karlayabilseler, bel
ki de entegre yaam isteyebilirler ve benimseyebilirler. Bu
sebeple, Tahran'n gneyindeki bir gayri resmi yerleim
olan lslamehr'in sakinleri, yerleimlerinin resmi entegras
yonu iin 1990'larn banda kampanya yrtmlerdir. Fa
kat, baarya ulalmasnn hemen ertesinde, bu kez lslam
ehr evresinde yeni gayri resmi yerleimler boy gsterme
ye balamtr. Bunun tesinde, yoksul gibi devlet de zerk
lik ve entegrasyon konusunda elikili tavrlar sergiler. So
rumluluklarn vatandalarn stne atma abasyla uygula
mada kiisel giriim, z-yardm, STK'lar v.d. cesaretlendire
rek birok hkmet zerklii destekleme eilimindedir.
Gilber ve Word gibi gzlemciler, bu tedbirleri bir tr top
lumsal denetim olarak grrler.41 Fakat, hkmetlerin ayn
zamanda siyasal alan kaybetmekten korktuklar gereini
gzden karrlar. Devletlerin ayn anda zerk ve gayri res
mi kurumlar hem destekleyen hem snrlayan politikalar
uygulamalar sk karlalan bir durumdur. nc Dnya
kent yaam srekli bir kayt dna kma, entegrasyon ve
yeniden kayt dna kma srecinin bilekesidir.
lkinci noktaysa, zenginin ve glnn de modern ku
rumlarn disiplininden zerklik ve zdenetim talep edebil
meleridir. Fakat, gerekte yoksuldan farkl olarak, genellik
le bu dzenlemelerden faydalanrlar, zaten ilk etapta onlar
dzenleyen kendileridir. stelik, yoksuldan farkl olarak,
(bilgi, yetenek, para ve balantlar gibi) kaynaklara sahip
olduklarndan, zenginin bu tr kurumlar iinde ilemeye
41 A. Gilbert & P. Ward, "Community action by the urban poor: democratic in
volvement, community self-help or a means of social control", World Develop
ment, 12 (8), 1984.
1 38

gc yeter. Faturalarn deyebilir, ilerine vaktinde yetie

bilirler.
Kayt dna itilmilerin iki temel hedefi -yeniden bl
m ve zerklik- birbiriyle son derece yakndan ilikilidir.
llki, ayakta kalmay ve daha iyi maddi yaam koullarn te
min ederken, dieri kendi bana bir hedef oldu gibi yeni
den blmn temininde de bir aratr: Devletten zerk
hareket ederek, gl bir kolektif hareketle talep edilme
dikleri srece yasal ve kurumsal mekanizmalar araclyla
elde edilmeleri mmkn olmayan (yasad toprak, barnak
v.s. gibi) kamusal mallara sahip olabilirler.
Sessiz tecavzlerde, hedeflere ulamak iin yaplan bu
kanunsuz mcadeleler planl ya da aka tasarlanm de
ildir. Ayakta kalmann aciliyetine ve erefli bir yaama du
yulan istek karsnda gelitirilmi doal ve ahlaki tepkiler
olarak grlrler. Ortadou kltrnde "mecburiyet" kav
ram -"erefiyle yaama" mecburiyeti- yoksul insanlarn
adalet duygusunun zdr. Farsa chara-ii neest (baka a
resi yok) ve Arapa na'mal eih ? (ne yapabiliriz?) deyileri,
yoksulun snr ama eylemlerini gerekelendirme biimini
ifade eden, kentsel siyasetin ahlaki sylemidir.42 "eref"
kavram, anlamn belirleyen kmniteyle, "dost ve d
man"la, toplumun yargsyla yakndan ilikilidir. erefiyle
yaamas iin bir ailenin belli kltrel ve maddi gce ihti
yac vardr. Aaberu ya da "arel"i (onur) , cmertlii, cesareti
ve hepsinden nemlisi hanenin kadnlarnn haya'sn (cin
sel iffet) muhafaza etmek, bu gcn gstergelerindendir.
Fakat, konumuzla daha alakal olarak, temel gereksinimleri

42 Garip biimde benzeri bir dil Latin Amerika'da kullanlyor. Miguel Diaz Barri
ga'mn bildirdiine gre, Mexico City'deki "kensel siyasette yer alm birok
gmen iin kltr ve iktidar anlay necesidad [ya da mecburiyet] ile ifade
ediliyor." M. Barriga, "Necesidad: notes on the discourse of urban politics in the
Ajusco foothills of Mexico City", American Ethnologist, 23 (2), 1996, s. 291 .
1 39

"salamak gc'', hanenin hareem'ini toplumun istenmeyen

mdahalelerinden korumak ve olas kusurlar (aabirourizi
ve fadiha) "kapatma gc"n kapsar. Yoksul bir aile babas
nn ailesini geindirmekteki baarszl, sadece ailenin ya
amn tehlikeye atmaz, onurunu da lekeler. rnein, evsiz
lik, her anlamda tam bir kaybetmilik demektir. Yaayacak
bir yer, ev halkn (souk, scak v.b.) fiziksel tehlikelerden
korumann tesinde, kltrel bir anlam tar. Haremi ko
rur, insanlar ahlaki tehlikelere kar kollar, kusurlar kapa
tr ve toplumun gznde aabereu'yu korur. Zenginin de
benzer deerleri olabilir, fakat yoksulun kusurlar kapatma
kapasitesi dktr ve dolaysyla "erefli hayat" saldrlara
kar daha korumaszdr.
Mecburiyet kavram etrafnda oluan bu adalet anlayna
gre, bir temel gereksinimi olan, kanunsuz yollarla da olsa,
kendi durumunda olan bakalarna zarar vermedii md
dete, bu gereksinimini karlayabilir ve karlamaldr.
Zengin, mal varlnn bir ksmn kaybetse de olur. Devlet,
bu zihniyeti karsna alnca ve adalet kodlarn ineyince,
ahlaki haklarnn inenmesine fkelenen yoksul isyan
eder.43 Ancak, bu "manevi siyaset"in, yoksulu kazanmlar
n artraca herhangi bir siyasal alan aklc bir biimde
kullanmaktan alkoymayacan vurgulamalym. Memurla
ra rvet vermek, siyasal partilerle ittifak kurmak, siyasal
rekabetten faydalanmak ve resmi ya da sivil rgtleri istis
mar etmek, hepsi oyunun kurallarndandr.

Siyasallama
Siyasal anlamlar olmakszn balayan ve yasad tecavz
lerini ounlukla ahlaki gerekelere dayandran bu hare43 Yoksulun manevi iktisad literatr iin bkz. E. P. Thompson, Cusoms in
Common, Londra: Penguin Books, 1993.
140

ketler, nasl kolektif siyasal mcadelelere dnyor? Ak

trler, herhangi bir siyasal otoritenin ciddi engellemeleriy
le karlamadan gndelik ilerleyilerini srdrdkleri
mddete, yaptklarm sradan gndelik iler olarak grr
ler. Kazanmlar tehdit edildiinde, eylemlerinin ve kaza
nmlarnn bilincine varrlar ve onlar toplu halde ve yk
sek sesle savunurlar. Mnferitten kolektif eyleme dn
mn mantn daha sonra tanmlayacam. Burada, gece
kondulularn, iportaclarn ve dier marj inal gruplarn
ok saydaki hkmet kart ayaklanmalarnn, atomize
olduu dnlen yoksul iin kolektif direniin nemini
gsterdiini vurgulamak yeterlidir. Aktrlerin mcadelesi,
kazanm salamaya deil, kazanlm haklar savunmaya ve
artrmaya yneliktir. Bu durumda muhalifler, iletiim ala
r, i birlikleri ya da daha yapsal rgtler kurarak eylemle
rine bir yap gelitirmeye kadar gidebilirler. Bu rgtlen
menin amac, nceki kazanmlar pekitirmek ve yaygn
latrmaktr.
Devlet sahneye ne zaman kar? Devlet, genellikle, mte
cavizlerin ve eylemlerin gelimelerinin toplam "grmezden
gelinebilir nokta"y anca tavr alr. Sz konusu devletin
yeterliine, sessiz muhaliflerin direniine, alternatif zm
lerin varlna bal olarak, devlet, normalde dank olan
saldrlar, zellikle hala tehlikeli bir g haline gelmediler
se, grmezden gelir. yleyse, aktrler iin pf noktas, bir
yandan kendilerine direnii gletirecek kadar yaygnlar
ken, ayn zamanda da snrl ve ho grlebilir snrlarda
grnmektir. Aslnda ou (gecekondulu, iportac ve oto
park), kendi durumlarndaki bakalarn aralarna alma
yarak belli alanlardaki yaylmann kasten nne geerler.
Bazlar kk memurlara rvet verme ya da (gecekondu
larn ehrin uzaklarnda yaparak, daha az tepki uyandra
cak yerlerde iportaclk yaparak) grnrlklerini en aza
1 41

indirme yoluna giderler. Hemen hepsi, (devrimin, savan

ya da ekonomik durgunluun ardndan gelen) kriz dnem
lerinde, devlet gcnn zayflamasn daha fazla yaylmak
ve konumlarn glendirmek iin frsat bilirler. Ksacas,
kahramanlarmz, aslnda oalrlarken, grmezden gelin
melerini salayan frsattan -kriz, rvet ve grnmez
lik- faydalanrlar.
Geliimlerinin etkisi ve ls bir kez ortaya knca,
devletin tepkisi ve ykmlar kanlmaz hale gelir. ou du
rumda ykmlar baarsz olur, ok ge kalnmtr ve mte
cavizler oktan yaylm, grnr hale gelmi ve " tehlikeli
kitle"ye ulamlardr. Aslnda, yetkililerin sreci "kanser"
diye tanmlamalar, bu hareketin dinamiklerini ok iyi ya
kalamaktadr. 44
Devletle sz hakkndan mahrumlar arasndaki atma
nn temelinde, sessiz tecavzn yetkililere ve zengine yk
ledii ekonomik ve politik maliyet yatar. Kamu mallarnn
"gayri resmi" ve bedava yeniden datm, devlet kaynakla
rna ar bir yk getirir. Zengin -emlak sahipleri, ticaretle
uraanlar, dkkan sahipleri- de mal, marka ve i frsat
kaybna urar. Zengin ile devletin ittifak, mevcut siyasal
atmaya bir de snf boyutu ekler.
Ekonomik boyutunun tesinde, gndelik yaamda yok
sul insanlarn zerklie ynelmeleri, modern devletin ege
menliinde byk atlaklara yol aar. Tamamyla zerk bir
yaam, devletlerin varlnn anlamszlamas demektir.
Szlemeler, zamann, mekann, kltrel etkinliklerin, a
lma hayatnn dzenlenmesi -ksacas, z-denetim-, dev
letten nemli bir siyasal alann geri istenmesidir. Bu nokta
da, atma kanlmaz hale gelir. Sz hakkndan mahrum44 Kendiliinden yerlemelerin kanservari bymesi stne Al-Ahram'n eitli
saylannn incelemesi iin Tawfiq, "Discourse analysis of inforrnal housing in
Egypt".
1 42

larn toplumsal yaamnn asli bir nitelii olarak "sokak si

yaseti" ,45 bu atmann en dikkat ekici yndr.

Sokak siyaseti
Sokak siyasetinden kastm, bir insan topluluuyla yetkililer
arasnda dnemsel olarak -ara sokaklardan daha grnr
kaldrmlara, belediye parklarndan spor sahalarna- "so
kaklar"n fiziksel ve toplumsal mekannda ekillenen ve di
le gelen atmalar ve beraberindeki etkilerdir. Bu anlamda
"sokak" , muhalefetlerini dile getirecekleri kurumsal ba
lamdan yapsal olarak yoksun olanlarn toplu halde kendi
lerini ifade etmelerinin tek mahallidir. Gecekondulular, i
sizler, (sokak satclar gibi) geimlik sokak iileri, (dilen
ciler ve fahieler gibi) yeraltndakiler, kk hrszlar ve ev
kadnlar bunun iinde yer alr. Kavram, kurumlar, tutarl
bir ideoloji ya da belirgin bir liderlik olmakszn, farkl top
lumsal gruplarn muhalefetinin ilerleyiini ifade eder.
ki ana etken "sokaklar" bir siyaset arenasna dnt
rr. llki, Foucault'nun, mekann genelde iktidar ierdii
dncesini takip eder.46 Kamusal mekann, halkla otorite
nin atma sahas olarak kullanlmas sonucu ortaya kar.
Sokak etkinliini siyasallatran, kamusal alann (pasifin
aksine) aktif ve katlmc kullanmdr; dolaysyla kaldrm
larn, geitlerin, kent arazisinin kullanm, toplanmaya ve
toplu kltrel etkinliklere ayrlm alanlarn hepsi bir aa
mada atma mekan haline gelir. Bu mekanlar, hzla onlar
dzenleyen devletin iktidar alanna dnrler. Devlet,
45 Bahar 1991'de toplanan Trk ve Msrl Akademisyenler Ortak Konferans s
rasnda terime ilk dikkatimi eken Boazii niversitesi'nden Prof. Aye nc
olmutur. Benim tanmlamam onunkinden tamamen farklysa da, terimi bura
da kullanm ona borluyum.
46 M. Foucault, Power!Know!edge, New York: Pantheon Books, 1976.
1 43

koyduu kurallara kullanclarn uymalarn ve pasif kalma

larn bekler. Her trl aktif ve katlmc kullanm, otorite
nin denetimini ve bu dzenden yararlanan toplumsal grup
lar tehdit eder.
Bu tr "sokak" yaam ve bu tarz etkinlikler bir yenilik
deildir. 16.-18. yzyllar arasnda Avrupa'da47 ve ok yakn
zamana dek Ortadou kentlerinde grlrler.48 Fakat, bera
berlerinde "sokak siyaseti" getirmemilerdir. Yeni olan, on
lar siyasallatran zellikleridir. Byk lde zerklie ve
zdenetime sahip olduklar gemitekinden farkl olarak
yerel komniteler, imdi soka ve mahalli yaam dzenle
yen ve denetleyen merkez! hkmetlere bahdrlar.49
Sokak siyasetini ekillendiren ikinci unsur, kamusal meka
n kullanan insanlar arasnda pasif an ileyiidir. Herhangi
bir toplu siyasi eylem, aktrler arasnda belli bir rgtlenme
yi, iletiimi ve ba gerektirir. Bu zaten byk lde kendiliinden, resmi ya da gayri resmi olarak oluur. Dolaysyla
gecekondulular, isizler ya da ayn yerden kente g etmi
insanlar srekli haberleebilir, dzenli olarak toplanlan res
mi dernekler kurabilirler. Yahut, kendi aralarnda gayri res
mi balantlar gelitirebilirler. Ayn sokaktaki iportaclarn,
rnein, bir anda toplanp sorunlarn tartma veya yalnzca
sohbet etme imkanlar vardr. Hem resmi hem de gayri resmi
durumda katlmclar birbirlerini tandklar, konutuklar,
47 C. Lis & H. Soly, "Neighbouhood social change in West European cities: 6th
to 19th centuries", lntemational Revi:w of Social History, 38 (1), 1992, s. 15-18.
48 A. Marcus, The Middle East on he Eve of Modemity: Aleppo in he 1 8th Century,
New York: Columbia University Press, 1989.
49 1990'larn banda Kahire'de yoksul bir semt olan Imbaba'nn arka sokaklar
lslamc eylemciler ile rakip yerel futuwwat gruplar tarafndan ele geirilmiti.
Gelien tehdit karsnda hkumet, blgeyi lslamclardan temizlemeye giri
mekle kalmad, bu ve buna benzer blgeleri "aarak" (rnein, ara sokaklar
genileterek) devlet gzetimi iin effaf hale dntrd. Bu "ama" ve effaf
lk siyaseti, smrge zamanlarnda da uygulanmt. T. Mitchel, Colonizing
Egypt, Cambridge: Cambridge University Press, 1988, s. 46, 66.
1 44

karlatklan ve bilinli olarak birbirleriyle etkileimde ol

duklan aktif alara sahiptirler. Fakat, Tilly'nin -yksek "bir
lik" (gl uyum) ve "netlik" (kiiler aras iletiim) dzeyi
ne sahip- rgt anlaynn50 aksine, alann aktif olmas ge
rekmez. Kamusal alan olarak sokan, aktif a olmakszn in
sanlarn harekete gemesini mmkn klan kendine has bir
zellii vardr. Bu zellik, "pasif alar" -atomize bireyler ara
snda ortak kimliklerinin sessizce tannmasyla ve mekan
araclyla kurulan ani iletiim- sayesinde pratie yansr. Er
keklerin ounluu oluturduu bir partiye giden kadn, er
kekler arasnda dier kadnlan hemen farkeder; bir sokakta
ki iportaclar hi konumasalar da birbirlerini tanrlar. r
nein, dank vergi protestocularndan farkl olarak, hem
partideki kadnlar hem de bir yerdeki iportaclar arasnda
pasif a bulunur. Konsey konut biriminin kiraclar, bir l
kedeki yasad gmenler, vergi protestocular, erkek ar
lkl partideki kadnlar, iportaclar, veya futbol ma seyirci
leri, hepsi bir dzeyde kendi aralarnda benzer statye ve
kar ortaklklarna sahip atomize bireylerdir (ekil 2'ye bak
nz). Bourdieu'ye gre, yukardakilerin hepsi, sadece "tem
sil" edildiklerinde "gerek" olan "kuramsal gruplar"dr.51 Fa
kat nasl? Bu incelenmemitir. Bourdieu'nn kurgusunda
grup olmann nemli bir unsuru, yani a, ya gz ard edilmi
ya da verili kabul edilmitir. Aslnda, bu "yan yana duran bi
reyler", birlikte hareket edebilirler. Fakat, birlikte hareket et
mek, stnden iletiim kurulacak bir ortam ya da a gerek
tirir. Mekan gibi onlan biraraya getiren bir ortamlar olmad
ndan, yasad gmenler ya da vergi protestocular, zel50 C. Tilly, from Mobilization to Revolution, Reading, MA: Addison-Wesley Pub
lishing, 1978, s. 62-69.
51 P. Bourdieu, "What makes a socia! class? On the theoretical and practical exis
tance of groups", Berheley joumal of Sociology, 32, 1987; Bourdieu, "The soci
al space and the genesis of groups", Theory and Society, 14 (6), 1985.
145

likle rgtlenmeye balamadklar srece, devlete kar dire

nemezler (ekil 3'e baknz) . Yukarda tanmlanan kiraclar,
seyirciler, iportaclar, gecekondulular ve kadnlar, birbirleri
ni tanmamalarna ramen, toplu harekete geebilirler, n
k ortak mekan ortak karlarnn ve kimliklerinin farkna
varmalarn -yani, pasif a oluturmalarn- salar (ekil 4'e
baknz). Pasif a eyleme balayan ortak tehdittir. Bu atomi
ze bireyler kazanmlarna ynelik bir tehditle karlatkla
rnda, pasif alan bir anda aktif aa ve toplu eyleme dn
r. Bu nedenle, tahliye tehdidi, birbirlerini tanmasalar da,
hemen birok gecekonduluyu biraraya getirir. Ayn ekilde,
bir futbol manda rakip takmlarn taraftarlar ou zaman
sokakta polise kar birleirler. Bu, basite psikolojik kay
nakl ya da "irrasyonel sr davran" deil, daha sosyolojik
bir olgu olan kar farkndal ve gizil iletiimdir.
Halen rgtl bireyler de (pasif ya da aktiD alarm, do
rudan yeleri olmayanlara geniletmeye alabilirler. rne
in, sokaklarda gsteri yapan renciler, fabrika iileri, ka
dn dernekleri davalarn duyurmak ve dayanma salamak
iin bunu yaparlar. Umumi gsterilerin kendisi, bir anlamda
gstericilerin tanmadklar, ama kendileriyle ayn koullara
tabi olanlarla iletiim kurma giriimidir; bu pasif iletiimi
harekete geirerek toplu eylemi geniletmeyi umarlar.
Pasiften aktif aa ve toplu eyleme geiin kesin olmad
n vurgulamak gerek. Bilinli olarak rgtlenmi an hare
kete geirilmesiyle ayn karmakla tabidir ve benzer et
kenlere baldr.52 Devletin meruiyet krizi, ynetici elit
52 Yap/kar ile bili, bilin ile eylem arasndaki ba aklamak aslnda hala sos
yolojinin temel uradr. Tanmalarn ele alnd bir makalae olarak bkz.
Crompton, Class and Stratification: An Introduction to Current Debate, Oxford:
Polity Press, 1993. Tanmaya katlanlar arasnda Tilly, From Mobilization to

Revolution; BaTTington Moore, Injustice: Social Basis of Obedience and Revolt,

New York: Sharpe, 1978; ve N. Smelser, A Theory of Collective Behavior, New
York: Free Press, 197 1 .
146

A Yok

EKiL 1

O rtak duruu olmayan atomize bireyler.

EKiL 2

A yok

Ortak duruu olan atomize bireyler.

a---a --- a

x x
x x

a---a --- a
a---a --- a

EKiL 3

Etkin A

Tasarlanm bir giriimle bir araya gelmi benzer durulara sahi p bireyler:
Etkin bir a olan dernekler.

EKiL 4

Edilgin A

Mekan dolaymyla bir araya gelmi benzer durular olan

atomize bireyler olasl.

1 47

iinde blnme, toplumsal denetimin k ve kaynakla

ra eriim gibi etkenler toplu eylemi kolaylatrrken; "bas
trma"53 tehdidi, grup ii blnme ve geici itaatin yararll
hareketlenmeyi engeller. Burada nemli nokta, tahliye
tehdidinin bir grup gecekondulunun toplu direniine yol
amayabilecei deildir; sendikalar da lokavt tehdidi kar
snda boyun eebilirler. Asl nokta, aktif aa ve rgte sahip
olmayan tek tek bireylerin oluturduu gruplarn, ou kez
de aniden olmak zere, toplu eyleme giriebilecekleri ve gi
riebildikleridir; bu, aralarndaki mevcut pasif an ileyii
nin sonucudur.
Planlanmam, yapsz, ani toplu eylem olasl, soka
patlamaya hazr bir atmann, dolaysyla da siyasetin ma
hali haline getirir. Kamusal alan mkemmelen temsil eden
sokaklarn siyasal "tehlike"sinin ardnda, "pasif alar"n ile
yii yatar. Tutulmayan hkmetlerin sokaklar denetlemeye
byk zen gstermelerine amamak gerekir. zel olarak
dzenlenmi gsteri ve yryleri yasaklayabilirlerse de,
insanlara sokaklarda almay, araba kullanmay, yrmeyi,
ksacas sokak yaamn yasaklayamazlar. Kamusal alan ne
kadar ak ve grnrse, pasif alarn ileyii o kadar yay
gndr ve dolaysyla da, toplu eylem olasl artar. Pasif a
lar sokak ve arka sokak hayatna zgdrler; bireylerin re
fahlarna ve mutluluklarna bir tehdit hissettikleri anda der
hal biraraya gelmelerini salar. "Pasif alar" kavram olma
dan, kent ortamnda "artc" , "beklenmedik" ve ani kitle
sel patlamalar anlamakta biroklar glk eker.54 Belki, bi53 Sidney Tarrow'a gre: " ... yaknmann toplu eyleme dnmesi kesinlikle oto
matik deildir; nemli lde iletiim ve bilinli planlamay gerektirir." S. Tar
row, Power in Movement, s. 49. "Frsat depresyonu" ve kaynak seferberlii kav
ramlarn gelitiren Tilly gibi, Tarrow da rgt ile eylem arasnda arac unsur
olarak "frsat yaplan"m ileri srmtr.
54 Tilly'nin toplu eylem kavram, "bastrma" anlaynn fazlasyla etkisi altnda
dr. Bu yzden, Tilly'nin erevesinde, rnein, hkmetler, toplu gsterileri
148

reysel ve toplu eylem diyalektii -bireysel tecavzn manen

hakllatrlmasyla birlikte toplu direni olasl-, yaamla
rn srdrme ve koullarn iyiletirme mcadelelerinde sz
hakkndan mahrumlarn zorluklar yenme glerini aklar.

Sessiz tecavzn yapm

Sradann sessiz tecavz ne kadar evrenseldir? Hangi art
lar altnda bu aktivizmin ortaya kmas muhtemeldir? Ge
limekte olan lkelerde sessiz tecavz, tarihsel adan z
gn bir fenomen haline gelmi yapsal ve kltrel etkenle
rin bir birleeninden ortaya km gibi grnr.
ncelikle, hareketin hammaddesi, yani aktrler, kentli
isizler, isizimsiler ve dier marjinallemi gruplar gibi
mitsizlikten her eyi gze alabilecek kesimlerden meyda
na gelir.55 (Aslnda yoksulluktan kaynaklanan) nfus art
ve zellikle de (arazinin kt blm, krsal isizlik, do
al ya da insanlarn neden olduu felaketler, kent yanlgs
ve snrl endstriyel gelimeden kaynaklanan) kyden
kente g, kentsel isizliin temel sebepleri olarak grn
mektedir. Kent ekonomisinin doal nfus artnn yaratt
i gc miktarn tamamen hazmedemedii kantlarla orta
dadr. 56 Dolaysyla, eitimli ve ilk kez i arayan ok sayda
bastrmak iin, kolayca sokaklar kapatabilir, skynetim ilan edebilirler. Bu
gerekten olabilir. Fakat, modelinde "pasif a"n yeri olmadndan, youn ki
iler-aras etkileimler gelitirmedikleri srece sokaktaki sradan insanlarn
kitlesel eylem yapabileceklerini tahayyl edemez.
55 ILO'nun 1975 ylndaki ak isizlik blgesel tahminlerine gre oranlar, (in
ve dier merkezden planlanan ekonomiler hari) Asya iin %6,9; Afrika iin
%10,8; Latin Amerika iin %65'tir. A. Gilben & ]. Gugler, Cities, Poverty and
Devdopment, Oxford: Oxford University Press, 1982, s. 67.
56 rnein bkz. J. Vandemoortele, "The A frican employment crisis of the
1980s", The Employment Crisis in Africa: lssues in Human Resources and Deve
lopment Policy iinde. (der.) C. Grey-Johnson. Harare: African Association for
Public Administration and Management, 1990.
1 49

insan isiz kalmaktadr. Genelde, kente g, temel etkendir.

nc Dnya'daki ortalama kentli nfus artnn nere
deyse yars gten kaynaklanr. Gana ve Tanzanya iin bu
oran yzde 60, Fildii Kys iin yzde 70'tir.57
Bu klasik senaryonun yansra, son yllardaki baz yeni
gelimeler, bu gruplarn bymesine neden olmutur. Baz
nc Dnya lkelerindeki poplist modernlemenin
l 980'lerden beri iinde bulunduu kresel kriz ve sosyalist
ekonomilerin l 990'lar sonras k, kitlesel boyutta ku
rumsal zlmeye, proleterlemeye ve marjinallemeye yol
amtr. Alternatif stratejiler -yapsal uyarlama ve istikrar
programlar-, ekonomiyi canlandrma ve i imkanlar yarat
ma garantisi olmakszn, halihazrda i sahibi olan insanla
rn nemli kesimini fazlalk haline getirmektedir. l 990'larn
banda, post-sosyalist, "uyum srecindeki" Latin Amerika
lkelerinde ve Ortadou'daki pazar ekonomisine geiler
de, resmi olarak alan kesim, yzde 5 ile 15 aras azalm
tr. 58 1980'ler boyunca Afrika'da, resmi cret sektrnn i
gc hacmi srekli derken, isizlik, her yl yzde 10 veya
daha fazla artmtr.59 l 990'larn banda nc Dnya l
kelerindeki ak isizlik arpc dzeyde artmtr.60 Bu ne
denle, bir zamanlar hali vakti yerinde olan eitimli orta s
nflar (kamu alanlar ve renciler) , kamu sektrnde
alan iiler ve kyl kesimleri, i ve konut pazarnda
kentsel yoksul seviyesine itilmilerdir.
57 Anan: S. V. Sehurman (der.), 11e Urban Infonnal Sector in Devtloping Countries, Geneva: ILO, 1 98 1 , s. 5.
58 World Bank, World Develo pment Report, 1995, Washington, DC, 1995, s. 108.
59 Vandemoorele, "The African em ployment crisis of he 1990s", s. 34-36.
60 199 1 'de (eskiden komnist olanlar ve yeni endsrilemeke olanlar hari) ge
limekte olan 45 lkedeki ak isizlik oran ortalama % 1 7'ydi. Bu yl ( 1 997
.n. ] . isizlik oran Latin Amerika'da ( 1 9 lke) % 1 2'ye, Asya'da ( 1 4 lke)
%1 Tye ve 12 Afrika lkesinde %2I'e ulat. Kaynak: CIA, The World Fac Bo
ok 1992, USA: CIA Publication, 1992.
1 50

Devletin, uygun i, sosyal gvence ve kentsel hizmetler

sunmaktaki yetersizlii ve isteksizlii, isizler, gecekondu
lular, kenar mahalleliler ve gndelik sokak iileri -ksaca
s, potansiyel "sokak isyanclar"- olarak bu insanlar, ortak
kimlikte deilse de, ortak zeminde biraraya getirir. Kurum
sal ortam olmadndan, bu insanlar atomize oluumlar
iinde mcadele etmek zorunda kalr. Birok gelimekte
olan lke, benzer srelere sahne olmutur. Bu toplumlar
daki hareketlilik biimi, yerel siyasal kltrle ve kurumlar
la yakndan alakaldr.
Devletin baskc politikas, ak ve toplu protesto eylem
lerindense, mnferit, sessiz ve sakl hareketlilii daha elve
rili bir strateji haline getirmitir. Bu koullar altnda, toplu
ve ak dorudan eylem, zellikle devletlerin meruiyet kri
zi iinde olduklar (ran'da 1 979'da devrimci kriz, Msr'da
1967'de yenilgi sonras, Gney Afrika'da 1990'larda apart
heid'n sona ermesinin ardndan olduu gibi) istisnai kon
jonktrlerde meydana gelir.
Fakat, belli lde siyasal akln olduu durumlarda,
siyasal partiler arasndaki rekabet, sradan insanlarn toplu
eylemleri iin zemin hazrlar. Semen ve kitle destei ka
zanmak yolunda rakip siyasal gruplarn ve liderlerin
( l 970'lerin banda Hindistan, Meksika, Peru, Brezilya ve
ili'de olduu gibi) yoksulu harekete geirmeleri kanl
mazdr.61 Oylarn, siyasal liderlik iin bir kayg unsuru ol
mad otokratik sistemlerde ise olanakszdr. Bu nedenle,
sessiz tecavz, geleneksel kurumlarn sivil rgtlenmeye al
ternatif oluturduu kltrler kadar anti-demokratik siya6 Leecls & Leecls, "Accounting for behavioral differences"; N. al-Sayyad, "Infor
mal housing in a comparative perspective: on squatting, culture, and develop
ment in a Latin American and Middle Eastern culture", Review of Urban and
Regional Developmen Sudies, 5 (l), 1993, s. 3-18; Lessinger, "Nobodyhere to
yeli at me"; and Cross, "Organization and resistance in the informal economy".
1 51

sal sistemlerin de bir zelliidir. Gelenein, siyasal rekabe

tin ve patronaj ilikilerinin iledii Latin Amerika lkele
rinde hareketlilik kolektif, ses getirici ve rgtl bir nitelik
kazanrken ve kentsel arazi igalleri, kentli yoksul dernek
leri ve iportac meslek odalar dnyann bu blgesinde
kentsel siyasetin nemli bir parasyken,62 otoriter yneti
min baskn olmas, aile ve akrabalk balarnn kiinin des
tek ve gvence araynda birincillii, ou Ortadou lke
sinde sessiz tecavzn yaygnln ksmen aklar.63
Devletler, bir baka yoldan da sessiz tecavze katkda bu
lunurlar. Bu tip hareket, ounlukla hem verimsiz devlet
brokrasisi hem kat resmi rgtlerin, zellikle de De So
to'nun tanmlad "merkantalist" devletin64 egemenliinde
ortaya kar; nk bu tr kurumlar insanlar daha kayt d
ve zerk yaama ve alma koullan aramaya sevk eder.
Oysa, daha verimli ve demokratik ortamlardaki durum b
tnyle farkldr. Devlet ne kadar demokratik ve verimliyse,
zerk hareketlerin yaylma alan o kadar dardr, nk bu
koullarda yoksul devlet yapsna eklemlenmeyi, mevcut
oyunda rol almay, yaamn iyiletirmekte, snrl da olsa,
mevcut ara ve kurumlardan faydalanmay tercih eder.65
eviren

SEiL DEREN

62 Nelson, "The urban poor"; G. Geisse & E Sabatini, "Latin American cities and
their poor", The Metropolis Era: vol l, A World of Giant Cities iinde. (der.) M.
Dogan & j. Kasarda. Newbury Park, CA: Sage, 1988, s. 327; Cross, "Organiza
tion and resistance in the informal economy"; De Soto, The Other Path.
63 al-Sayyad, "Informal housing in a comparative perspective"; Nelson, Access to
Power. Ayrca bkz. Nelson, "The urban poor".
64 De Soto, The Other Path.
65 Bu noktann aynntlar iin bkz. Piven & C!oward , Poor People Movements.
1 52

BEiNCi BLM

Hareketsiz Devrim, Devrimsiz Hareket:

lran ve Msr lslami Aktivizmlerini
Karlatrmak*

Gelien ekonomisi, zengin orta snf, baskc siyasal sistemi,

muazzam askeri gc ve gl uluslararas mttefikleri olan
1 970'ler lran'nda lsliim devrimi oldu da benzer uluslararas
mttefikleri olan ama zayf ekonomisi, fakirlemi geni orta
snf ve daha liberal bir siyasal sistemi olan l 990'lar M
sr'nda neden yalnzca bir slami hareket geliti?1

Devrim i aklamak
Temel li teratr, lran devrimi n i , ideoloj ik bir sreci n ,
1960'larn sonundan beri gelimekte olan uzun soluklu bir
(*) Bu makalenin bir parasn oluturduu "lran ve Msr'da lslamt aktivizmin
taban kitlesi" stne geni projeyi destekleyen Mac Anhur Vakf Bar ve
Uluslararas ibirlii Program'na teekkr etmek isterim. Bu makalenin nce
ki versiyonlarn okuyup yorumda bulunan Profesr Saad Eddin lbrahim,
Fred Halliday, Ervand Abrahamian, Sami Zubaida, Armando Salvatore ve der
ginin isimlerini bilmediim hakemlerine de teekkr ederim. Hibiri bu ma
kalede varlan sonulardan sorumlu deildir.

Kii bana den gelir 1978'de lran'da 2.400 $, Msr'da ise 660 $'d. 1970'lerde
Tahran'n nfusunun yzde 15'i gecekondularda (ve hemen hemen yzde S'i
kenar mahallelerde) yayordu; Msr'daysa bu say 1990'larda yzde 50'ydi.
1 53

slami hareketin sonucu olarak grr. Hamid Dabashi'nin

etkileyici almas, slamclarn, bu "derinden dindar top
lum" da slami bir darbe iin uzun zamandr hazrlandkla
rn ne srer. Uygun ulusal ve uluslararas koullar ortaya
ktgnda glenebilecek biimde cami kurumlar, Hazweh
vaazlar (teleolojik seminerler) , vaazlar ve yaynlarla taraf
tar toplamak, rgtlemek, egitmek ve kaynaklarn seferber
etmekle meguldler.2 Ayn ekilde Mansoor Moaddel'e g
re, 1 953-77 zel "dnemi"nde ortaya kan "slami sylem"
devrimi hazrlamtr. 3
Moaddel VE. Dabashi i etkenlere agrlk verirken, Ant
hony Parsons, Nikkie Keddie, v.d., slami uyan, Bat'nn
siyasal ve kltrel nfuzuna kar "Mslman kimlik"in
ne kartlmas olarak tanmlarlar. Parsons, "ran'n ii n
fusunun hem ne istemediklerini (Pehlevi ynetiminin de
vam) hem de ne istediklerini (ran slami geleneginin gele
neksel koruyucular olan dini liderlerin denetiminde bir
hkmet) biliyor" oluuyla lran devriminin diger devrim
lerden farkl oldugunu iddia eder. Keddi'ye gre ise, iki ek
etken rol oynamtr: Seklarizm ile Bat denetimi arasnda
kurulan baglant ve Batl glerle mttefik bir hkmet.4
2 Hamid Dabashi, Teology of Discontent: Tle ldelogical Foundation of the lslamic
Revolution in Iran (New York: New York University Press, 1993), 1 10. rnein
Said A. Arjomand der ki " l 961-78'de ... dint kurumlar Pehlevi devletinin ac
masz saldnlanna hedef oldu ve kendi savunmasnda harekete geirmek iin
azimle kitleleri armak zorunda kald"; Ajomand, "Shi'ite islam and the Re
volution in Iran," Govemmrnt and Opposition, 16: 2 (l 981 ) , 302.
3 Mansoor Moaddel, Class, Politics and ldeology in the lranian Revolution (New
York: Columbia University Press, 1993); ve M. Moaddel, "The Significance of
Discourse in the Iranian Revolution: A Reply to Foran," Critique: joumal for
Critical Studies of the Midd!e East, no. 4, (Bahar 1994), 65-72. Aynca Moad
del'n John Fom tarafndan yaplm ilgin bir eletirisi iin: "The lranian Re
volution and the Study of Discourse: A Comment on Moaddel," Critique: ]our
na! for Critica! Studies of the Midd!e East, no. 4 (Bahar 1994), 51-63.
4 Anthony Parsons, "The lranian Revolution," Midd!e East Review, 1 988 (bahar),
3-8. Nikkie Keddie, Roos of Revo!ution: An lnterpretive History of Modem Iran
1 54

Dier yazarlar devrimi "toplumsal altst olu ve normatif

kargaa"nm neden olduu geleneksel toplumsal dzenin y
kl asndan ele almlardr. Said Amir Arjomand bunu
devletin balatt sosyo-ekonomik deiimlerin sonucu ola
rak grr. Devlet, yerini ve ynn kaybetmi gruplar ken
di yapsna eklemlemeyi baaramayarak, l 960'lardan beri
onlar seferber etmeye hazr olan ii din adamlarnn kuca
na itmitir. slami hareket, yolunu kaybetmilere ahlaki ve
ruhani bir cemaat hissi sunarak "rahip eklemlenme hareke
ti" ilevi grmtr.5 Arjomand'a gre, 1 979'da olanlar "te
okrasi hedefleyen bir lslam Devrimi'ne yazglyd" .6
Baka bir grup yazar, yapsal etkenleri ve snf karlarn
vurgulamtr. Ervand Abrahamian, Fred Halliday, Mohsen
Milani ve Keddie (son dnem yazlarnda) , v.d., devrimde
rol oynayan temel ihtilaf kaynan sosyo-ekonomik geli
me ile siyasal otokrasi arasndaki atma, devrimin asli ak
trlerini de toplumsal snflar olarak tanmlarlar. 7 Parsa Mi
saq devletin roln zellikle vurgular - sermaye birikimine
devletin yksek lde mdahalesi, pazarn arac roln
zayflatm ve devleti tm anlamazlklarn ve muhalefetin
hedefi haline getirmitir.8
Bu aklamalarn her birinin ayrntl bir deerlendirme
sini yapmak niyetinde deilim. phesiz bu yazarlar Iran
(New Haven: Yale University Press, 1981); N. Keddie, "lslamic Revival in the
Middle East: A Comparison of Iran and Egypt," Arab Society: Continuity and
Change iinde (der.) Samih Farsoun (Londra: Croom Helm, 1985).
5 S. A. Arjomand, The Turban for the Crown (Oxford Univerisy Press, 1988),
106, 1 97-200.
6 A.g.e., 6.
7 Abrahamian, Iran Between Two Revolutions; Halliday, Iran: Dictatorship and De
vdopmen; M. Milani, The Making of The Islamic Revolution in Iran; N. Keddie,
Iran and he Muslim World (New York: New York University Press, 1995).
8 Misagh Parsa, Social Origins of the lranian Revolution (New Brunswick: Rutgers
University Press, 1989).
155

devriminin karmaklklarna deerli bir k tutmulardr.

Burada iki soruna iaret etmek istiyorum. Birinci olarak,
aralarndaki farkllklara ramen bu yazarlarn hepsi ,
1 960'lardan beri gelitii sylenen gl bir slami harekete
ve onun devrimi zafere tamaktaki rolne ar bir pay bi
mektedirler. Bu makalede bu varsaym sorgulayacam.
kinci olarak, nerilen modeller genelde devrimin kendisini
aklamaktan ok, halk arasndaki yaygn honutsuzluun
ve hareketlenmenin ardndaki balca gerekeleri tespite
yardmc olmutur. Kitlesel hareket ve hareketin devrime
dnm hala incelenmeye muhtatr. Aslnda , Henry
Munson'un belirttii gibi, yukarda anlan yazarlarn ne
srdkleri etkenlerin ou -yabanc tahakkmnden ra
hatszlk, otoriter ynetim, geleneksel deerlerin ihlali, top
lumsal kargaa, ekonominin ktye gidii, eitsizlik ve dev
let mdahalesi- dier Ortadou lkelerinde de mevcut ol
masna ramen devrime dnmemitir. 9 Snow ve Marshal,
kltr emperyalizminin ve kresellemenin Msr'daki s
lamc hareketin altnda yatan neden olduunu savunurlar.10
Ayn ekilde Burgat ve Dowell, Msr ve Kuzey Afrika'daki
slamcl siyasal ve ekonomik bamszln sonrasnda
smrgecilik kart hareketin nc aamas -kltrel ve
sylemsel bamszlk- olarak grrler.1 1 te yandan, ba
kalarnn yansra Saad Eddin Ibradim (ve ksmen de Gilles
Kepel) , 1 970'ten beri slami hareketin ykseliini salayan
balca etkenler olarak, zellikle 1 967 srail sava yenilgisi,
snf elikisi ve eitimli taral gmenlerdeki bireysel ana9

Henry Munson, /slam and Revoluion in he Middle Eas (New Haven: Yale Uni
versity Press, 1988).

10 Snow ve Marshal, "Cultural lmperialism, Social Movements, and lslamic Revi

val," Research in Social Movemens, Conflics, and Change iinde cilt 7 (1989),
131-52.
1 1 F Burga ve W Dowell, The lslamic Movement in Nonh Africa, (Austin. TX:
University of Texas Press, 1993).
1 56

mi gibi d etkenle atma durumunda aa kan milli

bunalma odaklanrlar.12 lran vakasnda olduu gibi, hem i
(sosyo-ekonomik ve siyasal) hem de d (Bat'nn tahakk
mne duyulan tepki ve srail faktr) etkenler Msr'da s
lamc aktivizmin ortaya kmasnda ok nemli rol oyna
mtr. yleyse lran ve Msr nasl farkl izlekler sergiliyor
lar? Neden lran'da devrim olurken Msr'da olmuyor? Soru,
yalnzca yapsal-nedensel bir zmlemeyle deil, toplum
sal hareketlerle devrimler arasndaki iliki aklanarak ele
alnmaldr.

Toplu msal hareketler ve devrimler

Belli bal toplumsal hareket modellerinden hibiri toplum
sal hareketten devrime dnmn dinamiklerini kuram
sallatramamtr. Daha ok, toplumsal huzursuzluun ve
devrimci krizin nedenlerini aklamak kaygsndadrlar. 13
James Davies'e gre "Devrimlerin uzun, somut bir ekono
mik ve toplumsal gelime dnemini izleyen ksa, keskin bir
gerileme dneminin ardndan ortaya kmas en muhtemel
dir". 14 Devrimlerin ortaya kna araclk eden, Gurr'un
"grece yoksunluk" tezindeki gibi, bu nesnel srelerle in
sanlarn ruh hali, beklentileri ve hayal krklklardr.15 Fa
kat kaynak seferberlii kuramclarnn iaret ettii gibi, in
sanlarn ruh hali, uygun koullar yaratarak harekete ge12 Saad Eddin Ibrahim, "Anatomy of Egypt's Militant Islarnic Groups: Methodo
logical Note and Prelirninary Findings," lntemational joumal of Middle East
Studies, 12 (1980), 423-53; G. Kepe!, Muslim Extremism in Egypt (Berkeley:
University of Califomia Press, 1986).
13 mein: Theda Skocpol, Saes and Social Revolutions (Carnbridge: Cambrid
ge University Press, 1979).
14 James Davies, "Toward a Theory of Revolution," American Sociological Review,
27: l (ubat 1962), 6.
15 Ted Gurr, Why Men Rebel, (Princeton: Princeton University Press, 1970).
1 57

medikleri srece eyleme yol amayabilir. Bu balamda,

Tilly'nin nemli kavramlar -imkanlar, yani toplu eylemin
nn aan etkenler ve basklar, yani eylemi snrlayan et
kenler- zellikle anlamldr. 16 Ayn ekilde , yetkililerin
meruiyet derecesi, iddet kullanmnn dinamikleri ve Qu
ee-Young Kim'in altn izdii sekinler aras blnme de
faydal kavramlardr.17 Yine de bu kuramclar, devletle kar
tlar arasnda devrim sreci esnasndaki etkileimin kar
mak dinamiklerini yakalayamamlardr.
Toplumsal huzursuzluklar, nedenleri ne olursa olsun, iki
tr hareketlenmeye yol aabilirler. lran'da 1978'deki dev
rimci hareket benzeri birinci tr protestolar ya da isyanlar,
sadece mevcut dzeni inkar etmeyi amalarlar; alternatif
bir yap kurabilirler de kuramayabilirler de. lkinci tr top
lumsal hareketler baskn dzeni deitirmeyi hedefler, ama
ayn zamanda topyekun deiimden nce alternatif kurum
lar ve deer sistemleri kurmaya da giriirler. Avrupa sosya
list hareketleri, Polonya'daki Solidarity ve baz lslamc hare
ketler bu tr bir modele uyar. Genelde bu tr toplumsal ha
reketler nispeten yapsallamtr ve toplumsal deiim or
taya kartabilmek iin nispeten ok sayda insann uzun
vadeli abalarn gerektirir. Bu hareketler, sivil topluma ya
ylm kurumsal ubeler ile eitli etkinliklerden oluabilir.
Alternatif kurumlarn ve kltrel kurgularn paralar ol
duklarndan, ayaklanmalar ve sokak gsterileri gibi biim
den bamsz toplu eylemlerden ya da sadece kendi yeleri
ni ilgilendiren sk yaplanm kar gruplarndan farkldr
lar. Toplumsal hareketler, iktidar peindeki siyasal partiler6 Charles Tilly, From Mobili:;ation o Rcvolution, 978.

Quee-Young Kim, "Disjuctive Justice and Revolutionary movement: The 4. 9

(Sa-il-gu) Upheaval and the Fall of the Syngman Rhee Regime in South Ko
rea," Revolutions in the Third World iinde (der.) Quee-Young Kim (leiden:
E. J. Brill, 199 1 ) , 56- 70.

1 58

den, gizli tartma gruplar gibi kk hiziplerden ve kitle

sel destei olmayan yeralt gerilla rgtlerinden de ayrlr
lar. Bununla birlikte, bu etkinliklerle balantl olabilirler,
onlarn birok zelliini paylaabilirler ya da birbirlerine
dnebilirler (mesela Trkiye'deki Refah Partisi ile slamc
hareket gibi?). stelik, siyasal otoritenin kt ve kart
larnn eline getii kapsaml, genellikle sert ve ani deiim
sreleri olan devrimlerden de farkldrlar.18
te yandan, isyanlarla sonulanabilecek protesto hare
ketleri genellikle uzun soluklu deildir; ya amalarna ula
rlar ya da bastrlrlar. Siyasal otoriteye dorudan meydan
okuduklarndan, protesto hareketlerinin kritik unsuru kal
clklardr. Fakat baz istisnai durumlarda protesto hareket
leri henz yaplanmam ve kurumsallamam toplumsal
hareketlere, hatta kar gruplarna dnebilirler. jadwiga
Staniszkis, "kendini snrlayan devrim " derken, Solida
rity'nin Eyll 1980 ile Mart 1981 arasnda milli bir hareket
ten bir sendikaya dnmne gnderme yapar.1 9 Solida
rity, 198l'de askeri rejimin yklyla orjinal statsne geri
dnm, " 1 980'lerin sonlarnda Gorbaov devrimi"nin ar
dndan yeniden ortaya kmtr.20
Sivil toplum iinde kurumsallatklarndan toplumsal ha
reketler -protesto eylemlerinden ve isyanlardan farkl ola
rak- devletle karlatklarnda ayakta kalabilirler ve kalc
18 Daha dorusu devrim, Huntingon'n ifadesiyle, "bir toplumun baskn deer
ler ve mitlerinde, siyasal kurumlarnda, toplumsal yapsnda, liderliinde tez,
ynetim ileminde ve siyasetinde tez, kkten ve iddetli bir i deiim"dir. S.
Huntington, "Modernization and Revolution," Revolution and Political Change
(derleyenler) Claude E. Welch, M. B. Taintor (1972), 22.
19 jadwiga Staniszkis, Poland Self-Limiting Rcvolution (Princeton: Princeton
Universiy Press, 1984), 17.
20 P. Kuczynski ve K. Nowak, "The Solidarity Movement in Relation to Society
and the State" Rescarch in Social Movcmcnts, Conflicts, and Change iinde
(der.) L. Kriesberg cilt 10 (Greenwich: Connecticut, Jai P.ress INC., 1988).
1 59

olabilirler. Fakat, tam da bu dinamik nedeniyle, mevcut d

zen iinde savaarak, devrimci ya da isyanc niteliklerinden
uzaklama eilimindedirler. Buna katkda bulunan birok
etkenden biri zamana ilikindir. (Ya kt ya da kertil
diinden) fazla zaman olmayan isyanvari bir hareketten
farkl olarak toplumsal hareketler, insanlarn soru sorabile
cekleri, temel meseleleri tartabilecekleri ve hareketin
amac konusunda netleebilecekleri daha uzun bir zaman
diliminde ilerler. eitli fikirler ve dolaysyla farkl eilim-
ler geliir. Netleme ve farkllama toplumsal hareketlerin
gze arpan zellikleriyken, belirsizlik ve birlik de isyanva
ri eylemlerin alameti farikasdr. lkinci olarak, toplumsal
hareketler, ortaya kartabilecekleri olumlu deiimlerle,
kendi varolu koullarn deitirebilirler. rnein, lran'da
1 979' daki isizler hareketi, amalarna ulaarak, ksmen
kendi altn oymutur.21 Egemen dzeni reddetmekle snrl
protesto hareketlerinden ve isyanlardan farkl olarak top
lumsal hareketler, alternatif kurumlar ve deer sistemleri de
kurmaya alrlar. Bu srete, rnein, hepsi kendi taban
larnn baz gereksinimlerini karlayacak ekilde yoksullar
iin kredi sistemlerinin yansra klinikler, fabrikalar, daya
nma, konut ve toplumsal korunma a olutururlar. ste
lik, gerilim iinde de olsa, baskn dzenle beraber mevcut
toplumsal ve kltrel alt-sistemler ortaya karrlar. Siste
min dndaki gruplar iin zerk birliklerde, sendikalarda,
mahallelerde ve derneklerde oluturulan alternatif seim
sistemleri, bu tarz toplumsal hareketlerin kurumsal ifadele
rindendir. Son olarak, dardaki insanlarn kendilerini evde
[ainalk iinde - .n.] hissedebilecekleri bir ahlaki cemaat
ilevi gren alternatif dinsel ve kltrel rgtler -mzik,
sanat, adetler ve hatta hukukla uraanlarn yansra okul21 Asef Bayat, "Workless Revolutionaries: The Movement of the Unemployed in
Iran, 1979," Intmatioal Review of Social History, 42: 2 (Yaz 1997), 1 59-85.
1 60

lar, tatiller, yardm dernekleri, siyasal partiler- kurulur.

l 920'lerde Avusturya sosyalist hareketi ve Msr lslami akti
vizmi bu tr toplumsal hareketlerin iki rneidir.
Arjomand gibi baz neo-Durkheimc toplum kuramclar,
bu tr kurumlar (tran'da olduu gibi) baskn kurumlara
ve deer sistemlerine muhalefet reten bir "btnleik ce
maat"in somutlamas olarak grrler. Fakat, siyasal mu
halefettense bu tr dzenlemeler, daha ziyade, Gnther
Roth'un (Emperyalist Almanya'da sosyal demokrasi
zmlemesindeki) ifadesiyle "olumsuz btnleme"ye -al
ternatif kltrel ve toplumsal varolula birleen ksmi eko
nomik ve sosyal dahil olma- yol aar.22 te yandan, Ben
dix ve Lipset gibi (Bat Avrupa ticari birlik hareketlerinden
yola kan) btnleme kuramclar, bu nitelikteki kurum
sallamann, dzen kartlarnn mevcut sistem iinde
karlar gelitirmelerine ve ilemelerine yardmc olduunu
ne srerler.23 Fakat, toplumsal hareketlerin sadece dzen
kartlarn sisteme eklemlemeyip, baz hakiki deiimler
de rettiini, iinde aktrlerin ileyebildikleri ve kendileri
ni yeniden rettikleri alt-sistemler yarattklarn vurgula
mak isterim. Bu hareketler, ani, devrimci bir dnme
nderlik etmektense, ou kez hem baskn toplumsal d
zenlemeyle beraber varolur hem de onunla rekabet eder.
Yalnzca hareketin ileyiinin dahi kitlesi iin byk dei
iklik anlamna gelmesi, ideolojik ve siyasal bakmdan sis
teme eklemlendikleri anlamna gelmezse de, isyanc hare
ketlerden farkl olarak, siyasal otoriteyi bir kenara itmez
ler. Bir bakma, isyanclarn "cepheden saldr"larndan
farkl olarak, devletin glerini ele geirmeyi amalamakla
kalmayp, sivil kurumlara ve srelere ahlaki ve entelekt22 Gnther Roth, The Social Democrats in Impeial Germany: A Study of Working
Class Isolation and National Integration (Totowa, Nj: 1963), 1 70.
23 Bendix, Nation-Building, 86-89; lipset, Political Man, 70-73.
161

el nderlik ederek toplumu kademeli olarak ele geirmeye

odaklanan Gramsci'nin "pasif devrim"i (ya da bir "cephe
sava"n) anmsatrlar.24 Gramsci'ye gre, gerek devrim
sadece devlet gcn elde etmek deil, kurumsal, entelek
tel ve ahlaki hegemonya ile toplumu elde etmektir. "Bir
toplumsal grup siyasi iktidar ele geirmeden nce nder
lik etmeye balayabilir ve aslnda balamaldr (nk bu
aslnda siyasi iktidar ele geirmenin baat koullarndan
dr). "25 "Pasif devrim", bilinli bir stratejidir, ancak sonu
lar toplumsal hareketlerinkiyle ayndr.
"Cepheden saldrlar" ya da isyanlar, hkmetle halk ara
snda araclk edecek sivil kurumlarn asgari dzeyde oldu
u toplumlarda ortaya kma eilimindeyken, pasif devrim
gl bir sivil toplumun egemenliinde ortaya kar. Fakat,
pasif devrim, "ruhta devrim" , uzun soluklu , "karmak,
g"tr ve "olaanst sabr ve yaratclk" gerektirir.26
Toplumsal hareketlerin ve pasif devrimin reformist z,
hem "eklemleyici" etkilerinde, hem de hareketlerin siyasi
iktidardan ok toplumu deitirmeye ncelik veren bilinli
stratejilerinde kendini gsterir. Bu, hedefi hkmete cephe
den saldr olan ("manevra sava") ve farkl sonulara va
ran isyanvari hareketlerden tamamen farkldr.
Bu makalede, l ran'da, devlet iktidarn ele geirmeyi
amalayan isyanvari bir hareket yaadn iddia ediyorum.
Oysa, Msr'da greli bir aklkla ileyen ve sivil toplumda
nemli deiiklikler yaratan ama siyasal yapy deitireme
yen kalc bir lslami siyasal hareket gelitirmitir. Bir baka
deyile, gl bir lslami hareket olmadan lran, lslam Devri
mi'ne sahne olmu; fakat Msr, devrim olmakszn bir hare24 Antonio Gramsci, Prison Notebooks (New York: memational Publishers,
1971), o6- 1 14; 206-8.
25 A.g.c., 207.
26 joseph Famia, Gramsci's Political Thought, 192.
1 62

ket deneyimlemitir. Bu denklemde ana etken rol oyna

mtr: Ulemann farkl siyasal ve toplumsal statleri, ls
lam'n eklemlenme ve uygulanma biimlerindeki farkllk
lar ve son olarak iki lkedeki farkl siyasal denetim derece
leri. zleyen sayfalarda bu iki izlek ve bunlarn devrimci ve
reformist sonular asndan anlamlar stnde duracam.

lran lslam devrimi

1 1 ubat l 979'da Tahran radyosu cokulu b i r sevinle lran
devriminin zafere ulatn duyuruyordu. Ynlar halinde
sokaklara dklen halk bir esrime hali sarmt. Kalabal
n iinde kadnlar eker ve erbet datyorlard. Sadece
gnler nce gstericilerle ordu arasnda kanl atmalara
sahne olmu ana caddelerde arabalar kornalarn alyor,
farlarn yakp sndryorlard. Bu caddeler imdi devrimci
milis kuvvet Pasdaran'n denetimindeydi. Orada olanlar
iin esiz bir zafer gnyd.
Zafer gn, 18 aydan uzun sren bir toplu gsteri, kanl
atma, kitlesel endstriyel eylemler, genel grev ve saysz
siyasal manevralar dneminin sonucuydu. Fakat, devrimin
kken l e r i , lkenin modernleme srecinin balad
l 930'lardan beri devam eden yapsal deiimlerde aranma
ldr. Bu sre, CIin milliyeti babakan Muhammed Mu
saddk' drp ah' yeniden iktidara getirdii 1 953'teki
darbeden sonra hzland. Bu yapsal deiim, bata sosyo
ekonomik ilerlemeye elik eden siyasal azgelimiliin ya
ratt gerilim olmak zere birok elikiye neden oldu.27
Yapsal nedenlere ek olarak, baz hzlandrc etkenler de
27 Erwand Abrahamian, Iran Between Two Revolutions (Princeton: Princeton Uni
versity Press, 1983); N. Keddie, Roots of Revolution; Mohsen Milani, The Ma
hing of the Islamic Revolution in Iran (Boulder: Westvew Press, 1986); Fred
Halliday, Iran: Dictatorship and Development (Londra: Penguin Books, 1979).
1 63

-devletin verimsizlii, yolsuzluk ve lran toplumunun bir

ok kesimince hissedilen adaletsizlik- rol oynad.
Rza ah ( 1925-1 946) ve olu ah idaresinde devlet eliyle
yrtlen modernleme ve ekonomik deiim politikas,
geleneksel toplumsal gruplar perian etti ve yeni toplumsal
glerin gelimesine yol at. 1 9 70'lerin sonlarnda, geni
ve mreffeh bir modern orta snf, modern bir genlik, ka
musal alanda yer alan kadnlar, endstriyel ii snf ve
bunlara ek olarak yeni yoksul -gecekondulular- toplumsal
manzaraya hakim oldular. Sonuncular hari, nispeten yk
sek statler ve ekonomik kazanmlar elde eden tm bu
gruplar ekonomik kalknmadan yarar salyorlard. Ne var
ki, ah'n anakronik otokrasisinin (siyasal azgelimilik)
devam etmesi, gelien bu toplumsal katmanlar siyasal s
rece katlmaktan onlar fkelendirecek derecede alkoydu.
Ayn zamanda, eski toplumsal gruplar -eski tccarlarn bir
kesimi, kentli orta snfn eski katmanlar, ulema ve lslami
kurumlara bal olanlar- da ekonomik karlarnn ve top
lumsal konumlarnn altn oyduu iin modernleme stra
tejisinden rahatszdlar.
Honutsuzluu ifade edebilecek tm kurumsal kanallar
kapannca, halk giderek devlete yabanclat. Ayn zaman
da, yolsuzluk, verimsizlik, adaletsizlik ve ahlaken hakarete
uramlk hissi pek ok ranlnn toplumsal psikolojisini
niteler oldu. Bylece, ah'n otoriter rejimin ve arpc eko
nomik kalknmann doruklar olan 1 970'lerde (belki st s
nflar ve toprak sahipleri hari) birok insan, farkl neden
lerle de olsa, memnuniyetsizdi. Fakat, ilerin vard nokta
dan ah' ve onun Batl mttefiklerini sulamakta hepsi
birleiyorlard. Dolaysyla, muhalefetin ve protestonun di
linin byk lde monari kart, anti-emperyalist, n
c Dnyac ve hatta sonradan dindar syleme dnecek olan
milliyeti bir dil olmas artc deildir.
1 64

Toplumsal hareketlenme frsat "Carter rzgar" (Nasse

em-e Carteri) ile ortaya kt. l 970'lerin sonlarnda Bakan
Carter'n insan haklar siyaseti, ah' snrl bir dnce z
grl iin siyasal alan amaya zorlad. Bu zgrlk
gibi byd ve iki yldan ksa bir srede monariyi yok etti.
Her ey, sansrde snrl bir geveme, (Goethe Enstit
s'nde ve Tahran'daki niversitelerde) baz edebi ve ente
lektel etkinliklere ve (Okuba Camii'nde) siyasal slamcla
rn kamuya ak toplantlarna izin verilmesiyle balad. Ay
dnlar ve liberal siyasetiler tarafndan st dzey brokrat
lar aktan eletiren mektuplarn datlmasyla devam etti.
Bu esnada bir gnlk gazete olan Ettilaat'da Ayetullah Hu
meyni'ye aka hakaret eden bir makalenin yaymlanmas,
baz gstericilerin lmyle sonulanan gsterileri tetikle
di. Kuzeydeki Azeri ehri Tebriz'de bu lmleri anmak
amal geni apl gsteriler meydana geldi. Bu, modern/ge
leneksel, dindar/laik, kadn/erkek nfusun eitli kesimleri
nin kitlesel olarak katld ve "ulema"nn nderlik etmeye
balad lke apndaki devrimci protesto hareketlerini
oluturacak olaylar zincirinin bayd. Fakat, neden zellik
le din adamlar devrime nderlik etti?
1 953 darbesinin ardndan neredeyse 25 yldan uzun s
ren otokratik ynetim dneminde, tm etkin laik siyasal
partiler ve sivil toplum kurulular etkisizletirilmi ya da
yok edilmilerdi. Darbe, hem milliyeti hem komnist ha
reketleri ezdi; sendikalara gizli polis SAVAK szd; tm ya
ynlar sk biimde sansrlendi ve neredeyse hibir etkin si
vil toplum kuruluu (NGO) kalmad.28 rgtl siyasal mu28 ah rejiminin anti-demokratik nitelii zerine: Fred Halliday, Iran: Dicaors
hip and Development (Londra: Penguin Books, 1977) (SAVAK'n etkinlii ze
rine); Habib Lajevardi, Labor Unions and Autocracy in Iran (Syracuse: Syra
cuse University Press, 1985); Homa Katouzian, The Political Economy of Mo
dem Iran (Londra: Macmillan, 1982).
1 65

halefetin ana kayna, etkinlikleri mnferit silahl eylemler

le snrl olan Marksist Fedaian ve radikal slamc Mujahe
din gibi yeralt gerilla rgtleriydi.29 renci aktivizmi de
yurt iinde kamps siyaseti, yurt dnda ranl rencilerin
dzenledikleri gsterilerle snrl kald. Ksacas, yaygn
honutsuzluklarna ramen sekler gruplar rgtszd ve
liderlik kadrolarndan yoksundu.
Fakat, sekler gruplarn aksine, din adamlar i hiyerari
ve 1 O binden fazla camiyle paha biilmez bir kurumsal ka
pasiteye sahip olarak nispeten avantajl durumdayd. Hu

seyniye, Huvzeh ve dernekler, devrimci dzen kartlar ara

sndaki en nemli iletiim ortam oldular. Gen slamclarn
ve gen din adamlarnn yansra gen kzlar ve delikanllar
"ulema" kurumunu halka balantlad. Hiyerarik dzen
ortak karar almay, emir ve bilginin sistematik akn sala
d; st dzey kararlar hem eylemcilere hem de kamuoyuna
camilerden duyuruldu. Ksacas, daha saygn bir alternatifi
olmamasnn tesinde, bu kurumsal kapasite ve din adam
larnn mesajlarndaki dikkate deer belirsizlik, "ulema"
nderliini garantiledi. Bu nderlik, devrimci eylemlerin
grece hzl sonulanmasndan dolay iyice salamlat; bir
toplumsal hareketin ortaya kmas ve alternatif nderliin
gelimesi iin tartma ve muhalefete zaman olmad. Byle
ce, 1 970'lerde yeni gelimeye balayan slam hareket hzla
devlete dnt, slamlama kendini esasen slam Devri
mi'nin zaferinden sonra gsterdi ve byk lde yukar
dan, slam devlet tarafndan dayatld. slam hukuk siste
mi, kadnlar stnde kstlayc politikalar ve lslamI klt
rel pratikler ve kurumlar, valay-ti faqih yani din adamlar
hkmeti kurulduktan sonra ortaya kt.

29 lran'daki gerilla etkinlikleri iin: Fred Halliday, Iran: Dictatorship and Develop
ment; Ervand Abrahamian, Iran Between Two Revolutions.
1 66

Sosyo-ekonomi k deiim ve lslam'n d

Bu zmleme, siyasal lslam'n lslam devriminden nceki
nemini azmsamyor. Aslnda, lran'da siyasal lslam'n tarihi
Msr'daki kadar geriye, en azndan 19. yzyla dek gider. T
tn hareketinde -d etkilere kar ilk milli-dini hareket
lran ulemasnn rol, 1905-6'daki Meruti devrimdeki etkile
ri ve 1930'larn ortalarndaki jangali hareketi belgelerle orta
dadr.30 Ancak meruiyetleri, siyasal ynelimleri (toplumsal
heterojenlie bal olarak) ve bu nedenle siyasal etkinlikleri
farkl dnemlerde belirgin dalgalanmalar gstermitir. Huku
ki ayrcalklar ve ekonomik karlarnn yansra bir stat
grubu olarak zel karlarn da korumak iin, eyh Fadlul
lah Nuri gibi din adamlar, "anayasac ulemann ounlu
gu"nu31 mashru'a yani slami anayasaya ynlendirerek 1 906
Anayasas'nn sadk muhalifleri haline gelmilerdir. Mashru'a
siyaseti baarsz olduysa da, Birinci Dnya Sava'nda Rus ve
ngiliz igalindeki lkede slami liderler milliyetilik ve h
kmet kartl siyasetlerini birletirecek baka bir zemin
bulmulardr. lke apnda birok yerel isyan ve hareket or
taya kmtr. 1 9 1 ?'den itibaren Khanlu Qurban ve Ensa
nallh Han gibi sekler devrimcilerle birlikte, Rasht'den dina
mik bir slami vaiz olan Mirza Kk Han, Hazar Gl bl
gesi Gilan'n byk blmn denetimi altna alan jangaliler
adl mthi bir harekete nderlik etmitir.32
30 Nikkie Keddie, Religion and Revolution in Iran: The Tobacco Proest of 1891 -92
(Londra: Frank Cass, 966). Hamid Alghar, Religion and Politics. Said A. Arjo
mand, "The Ulema's Traditionalist Opposition to Parliamentarism: 1907909," Middle Easem Studies 1 7: 2 (1981), 421-33.
3 Said A. Arjomand, "The Ulema's Traditionalist Opposition to Parliamentarism:
907-909," Middle Eastem Studies 7: 2 (98), 86. Arjomand'dan farkl
olarak ranl bir tarihi olan Ervand Abrahamian ruhban snfn ounun
Merutiyetilie destek vermeyi srdrdne inanyor (kiisel grme) .
3 2 Abrahamian, Iran Between Two Revolutions, 1 1 1-2.
1 67

lkinci Dnya Sava sonras dnem Ayetullah Kaani gibi

kdemli din adamlarnn youn etkinliklerine, Muhammed
Musaddk nderliinde milliyeti harekete ve Aye tullah
Humeyni'nin azimli bir siyasi-dini ahsiyet olarak belirdii
1 963'n kent ayaklanmalarnda lslam Fedaileri'ne sahne ol
mutur. 33 Bu arbede sonrasnda Humeyni, Trkiye'de ve ar
dndan lrak'ta srgne zorlanm ve lslam devriminin orta
snda, devrimin lideri haline geldii Paris'e nakledilmitir.
1 963 Temmuz'unda ki olaylar, 1 979'daki lslam devrimine
dek slamclarn sokaklardaki son byk gvde gsterisidir.
Hem lslam (inan, paradigma ve sylem olarak) hem de s
lami liderler kitlelerinin gznde nemli lde meruiyete
sahip olduklarndan, tm bu dnemlerde Mslman kitle
leri harekete geirmekte etkin bir siyasal rol oynamlardr.
Fakat bu rol Rza ah'n hkmdarlnda ( 1925-4 1 ) azal
maya balamtr.
Muhammed Rza Pehlevi'nin babas Rza ah, yllar sren
ayaklanmalar, i sava, yabanc devletlerin igali, gebe is
yanlar ile olaanst siyasal istikrarszlk ve toplumsal g
vensizlik ortamnda -"gl lider" zlemini belirleyen koul
larda- ortaya kt. ngilizlerin rgtledii bir darbeyle iktida
ra gelerek Bat ve onun nc Dnya varyasyonu olan Ke
mal Atatrk bakanlndaki Trkiye Cumhuriyeti rneinde
gl bir devlet kurmaya giriti. Sekler milliyetilik, eitim
de kalknma ve devlet kapitalizmi stne kurulu niter a
da bir devlet hedefledi. 34 Bu hedeflerin beraberindeki uygu
lamalar, lslam'n kurumlarnn ve ulemann altn oyuyordu.
ncelikle, o zamana dek din adamlarnn etkisindeki yar
g tamamen yeniden yaplandrld; ada eitim grm
hukukular geleneksel hakimlerin yerine getiler; birok
33 Ayrntlar iin: Shahroukh Akhavi, Religion and Politics in Contcmporary Iran
(Albay: SUNY Press, 1980), 99-105.
34 Abrahamian, Iran Betwern Two Revolutions, 140.
1 68

slami kanunun yerini Fransz Medeni Kanunu ald; davala

rn sekler ya da dini mahkemelerde grlmesine sekler
hakimler karar vermeye balad. Buna ek olarak, Rza ah
toplumsal yaam etkileyen dini bayramlar, anma trenle
rini, gsterileri ve dier uygulamalar snrlad. Awkaf (dini
balar) Bakanl'nn yansra ada bir vergi sisteminin
kurulmas din adamlarn dini gelir vergisinin nemli bir
ksmndan mahrum brakt ve dolaysyla, son iki yzyldr
ulemann sahip olduu ekonomik bamszlk tehdit edil
mi oldu. Daha da nemlisi, eitim reformu Rza ah'n se
kler dlerinde kalc bir yere sahipti. Devletin idaresinde
birletirilmi okullar kurmak, din adamlarnn denetimin
deki, Kuran, dilbilgisi, retorik ve mantk arlkl bir prog
ramn izlendii mektep ve medreselerin stnlklerini yi
tirmeleri anlamna geliyordu. Bunun sonucunda, 1 925-41
arasnda ada ilk ve orta renime devam eden renci
says be kattan fazla artarken,35 medreselerdeki talebelerin
(teoloji rencileri) says 1 929-30'da 5 .SOO'den, 1 93 7'de
1 .340'tan da aa dt. Aslnda, birok nl ulemann o
cuklar da ada idari meslekleri tercih ediyor ve bu mes
leklere giriyorlard. 36 ada okul sisteminin toplumsal ve
entelektel etkileri de geni lekliydi: Kapsad farkl ko
nularla alternatif sylemler, bilimsel aklclk ve dini para
digma yerine sekler uygulamalar savunuyor ve salyordu.
stelik, modern okullar, parklar, sinemalar, cafeler, fabrika
lar ve brolar gibi dier kurumsal mekanlarla birlikte,
kentli kadnlarn kapal ev ii yaamdan erkeklerle beraber
kamusal alana gemelerine katkda bulundu.37 Rza ah'n
35 Abrahamian'n verdii datadan hesaplanmtr. Abrahamian, Iran Beween Two
Revoluions, 140.
36 Roy Mottahedeh. The Manle of the Prophe (New York: Pantheon, 985), 3 1 6.
37 lslam devrimiden sonra, ilgin biimde Tahran belediye bakan Karbaschi,
kadnlarn ve erkeklerin halka ak yerlerde birlikte bulunabildikleri yzlerce
1 69

peeye kar amansz sava balamt. Patriarkallna ra

men, tek paradan oluan uzun bir araf olan chador'u id
detle yasaklad ve yksek brokratlarn umumi etkinliklere
elerini getirmelerini istedi.
Sert ve acmaszca giriilen bu uygulamalar, din adamlar
n derinden sarsmakla beraber, onlar saf d etmedii gibi
halk arasndaki dini duygular da yok etmedi. Fakat, sekler
yaama, dnme ve akl yrtme seeneklerini salad;
bylece eitli rol modelleri ve meruiyet kaynaklar sundu.
Mttefikler, Rza ah' uzaklatrdktan sonra, 1 94 1 - 1 953
arasndaki emsalsiz demokrasi deneyiminde eitli sekler,
milliyeti, radikal ve Marksist ideolojilerin boy gstermi ol
mas belki de artc deildir. Bir inan , sylem ve harekete
geirici g olarak lsla.m zayflamaya devam etti. araftan
zorla kartlm birka kadn Rza ah'n dnden sonra
geleneksel chador'a geri dndler; ama dierleri yeni nesil
kadnlarla birlikte yeni kimliklerini srdrdler.38 Talebele
rin says arttysa da,39 siyasal slam arpc bir de geti.
Ayetullah Brujerdi ynetimindeki marja' taqleed ve Hazweh
siyaset d kald. Ulemann bir kesimi ar esnafyla birlik
te petroln devletletirilmesini destekleyince, Ayetullah ta
rafsz kalmay tercih etti. Sonunda, Babakan Musaddk y
netiminde Tudeh Partisi'nin glenmesinden duyulan kor
kuyla din adamlar, milliyeti lideri iktidardan dren
1 953 darbesi saflarna geti.40 Bu dnemde, sradan insanlar
park ve yeil alan yapt iin muhafazakar bir haftalk renci dergisi olan
Payam-i Naneshju'nun saldrlarna hedef olmutur.
38 Bagher Mo'meni, "Islam-i Mowjoud, Islam-i Mow'oud," Noghteh, : (1995) ;
74 (Farsa) . Ayrca: Vida Behnam, "Zan, Khanevadeh va Tajaddod," Iran-Na
meh, 1 1 : 2 (Bahar 1993), 234 (Farsa).
39 Akhavi, Religion and Politics, 187, ekler.
40 Ahmad Ashraf, "Zamineh-ye ljtemaii-ye Sonnatgeraii va Tajaddodkhahui"
[lran'da Gelenekiliin ve Modernismin Toplumsal erevesi] , Iran-Nameh,
1 1 : 2 (Bahar 993), 77 (Farsa).
1 70

arasnda dinsel pratiklerin azald grlr. Musaddk dne

mini yaayanlar camilerdeki kalabalklarn azaldn syler
ler.41 Genel anlamda halk arasnda dini duygular varolmaya
devam ettiyse de siyasal partilerde, sanat evrelerinde, der
neklerde, ii sendikalarnda v.b. yeni toplumsal ifade alan
lar almtr. Artk milyonlarca sradan kadn ve erkek se
kler, radikal ve Marksist olarak bilinen hareketlere katl
mlardr ya da bu hareketlerin sempatizandrlar. lran petrol
endstrisini devletletirme mcadelesinin sekler lideri Mu
saddk, l 950'lerde milli bir kahraman haline gelmitir. e
itli sekler milliyeti partilerin ittifak olan Musaddk'n
Ulusal Cephesi'ne sadece daha iyi rgtl olan Tudeh, yani
Komnist Parti rakiptir. l 950'lerin banda 25 binin stn
de yesi ve 300 bin sempatizanyla iiler, kadnlar, aydnlar,
sanatlar, askeri brokratlar, renciler, retmenler, mes
lek sahipleri, kentli alt kesimler, hatta baz kyller tarafn
dan desteklenmektedir. Polisin snrlamalarna ramen, Or
tadou'daki en gl komnist harekete nderlik ederek42
lkedeki en etkin rgt haline gelmitir.43

Darbe sonras dnem: Deiimin h zlanmas

CIA tarafndan planlanm olan 1 953 darbesi, Muhammed
Musaddk'n babakanlna son vermek ve ah'n otoritesi
ni yeniden tesis etmek zere tasarlanmt. Darbe, bylece,
demokratik yaama sona vermi, hem sekler-milliyeti
hem de komnist hareket kertilmi, siyasal lslam da ke
nara itilmitir. Darbe, periferide modernleme modeline
4 Jami, Gozashteh Chiraq-i Rah-i Ayandeh Ast [ ada lran Tarihi ) , (Londra:
Jami (Farsa), 978).
42 Fred Halliday, Iran: Dictatorship and Development (Londra: Penguin Books,

979).

43 Abrahamian, Iran Between Two Revolutions, 32 1 .

171

aka rnek olacak bir rejim oluturmutur. Darbe sonras,

zellikle l 960'lar ve l 970'ler, hepsi aslen ah'n otokratik
devleti tarafndan balatlan ve mehur gizli polis SAVAK
tarafndan korunan olaanst bir e konomik byme ,
dnya pazar ile btnleme, kentleme ve toplumsal dei
im dnemini ifade eder. Modernlemede bu yeni evre, Rza
ah'n balatt birok programn nemini artrmtr. a
da snflarn (profesyonel-brokratik ve teknokrat aydn
lar, endstriyel ii snf, kamusal alandaki kadnlar ve a
da genlik) ykselii, geleneksel toplumsal gruplar ve ide
aller (feodal snflar, esnaflar, ulema ve genelde slami ku
rumlar) pahasna desteklenmitir.
Darbe sonras rejim, Amerika'nn blgedeki en yakn
mttefiki oldu. Bat'nn uydusu olmak iin Batl askeri, si
yasi ve ekonomik anlamalara katld. Modernleme iin
byk bir atlmla ah, toprak reformu, kadnlarn oy hakk
ve Okur-Yazarlk Neferleri'nin kapsaml toplumsal sonula
ryla en nemli unsurlarn oluturduklar 1 963 Ak Dev
rim'ini resmen balatt. zellikle toprak reformu, feodal
beylerin gcn krd, kyll ya kk toprak sahiple
rine ya da sonradan kente g edecek olan krsal proleter
yaya dntrd, krsal kesimde mlkiyet ilikilerini geli
tirdi ve genelde kylerle kentler arasnda ve krsal kesimin
kendi iinde iletiimi artrd.
Bu arada, 1963-72 dnemindeki yllk toplam yzde 1 1
olan byme orannn 1 9 74-75'te yzde 30'a kmasnda
ykselen petrol fiyatlarnn nemli katks oldu. Petrol ge
lirleri, etkileyici sanayileme ve eitim programlarn finan
se edebiliyordu. 1963-78 arasnda lran'n petrol retimi yl
lk ortalama yzde 74 byme oranyla neredeyse iki katna
kt.44 Bu, fabrika ve atlyelerde alan iilerden oluan
44 Homa Katouzian , The Political Economy of Modem Iran (Londra: Macmillan,
1981), 276.
1 72

endstriyel ii snfnn 1 977'de alan kesimin te birini

oluturarak nfusun nemli bir oranna ulat anlamna
gelir.45 Modernleme stratejisi, ada eitimi yaygnlatra
rak kalabalk ve olduka varlkl yeni bir orta snf da yarat
t. Okur-yazar kentli nfus 1 956'da yzde 33'ten 1 976'da
yars kadn olmak zere yzde 65'e ykseldi. ran dnda
ki 80 bin renciye ek olarak, 1 978'de 1 75 bin renci 236
yksek renim kurumuna kayt yaptrd.46 Bu rencilerin
te biri kadnd. Eitim, ada orta snfn gelimesine
katkda bulunan nemli bir toplumsal hareketlilik arac ha
line geldi. Bunun sonucunda, renci, profesr, retmen,
yazar, doktor, avukat, teknokrat ve brokrat saysnn kent
li alan kesim iindeki oran 1 966'da yzde 1 6 , 5'ten
1 976'da yzde 33'e, yani 300 bini kadn olmak zere 1 .9
milyon kiiye ykseldi. ada bir orta snf yaratlmt.47
Bu gelimelere paralel olarak, dier geleneksel toplumsal
gruplar zemin kaybediyorlard . Aralarnda nemli din
adamlarnn da bulunduu feodal snf gzden kayboldu.
Bu grubun yeleri yava yava ticarete, speklasyona ve en
dstriye kaydlar. 500 bin toptan ve perakende satcy kap
sayan ar esnafnn byk blm, modern finansal ku
rumlarn, ticaret irketlerinin, alveri merkezlerinin, b
yk fabrikalarn ve yeni zevklerin igalinin etkisini hisset
ti.48 Bazlar bu igale kesinlikle direnirken, dierleri sava
kaybetti ve hatta birou ithal mallar ticaretine girerek a
da ticaret ilikileri ve dili kullanarak, modernleme olgu45 Asef Baya, Workers and Revolution in Iran (Londra: Zed Books, 1987), 25.
46 Mehrdad Arman, "Naqsh-e javanan dar Enqelab" [lran Devrimi'nde Geliin
Rol], Kankash: A Persian journal of History and Politics, 5 (Sonbahar 1988),
95 (Farsa).

47 Bunlar stne: M. Milani, The Making of he lranian lslamic Revolution (Boul

der: Westview Press, 1986), 1 1 5-9.
48 M. Milani, The Making, 1 16.
1 73

suna uyum salamaya balad.49 Devrimin hemen arifesin

de, esnaf, siyaseten olmasa da sosyolojik olarak blnm
t. 50 Siyasal ayrm, ancak devrimden sonra, modernlemeci
ve varlkl esnafn destekledii Banisadi ile daha ok gele
neki ve kk lekli tccarlarn destekledii din adamla
r izgisinde ortaya kt.
Ekonomik, siyasal ve toplumsal cephede herkesten ok
din adamlar savunmadayd. Ekonomik bakmdan, 1 963
Vakf rgt'nn kurulmasnn yansra toprak reformu,
din adamlarnn evkaf gelirlerinin ana kaynan kesintiye
uratt. Hukuksal ve unvanlarn kayd gibi ruhban grevle
rinde ulemann almaya hakk olan harlar, Rza ah'n ida
ri reformu zaten nceden, azalmt.51 Geriye sadece imam
hakk ve inananlardan katk olan khoums kalmt. Siyasal
bakmdan din adamlarnn tarihsel mttefikleri olan gele
neksel esnaf ve feodal snf cidden zayflamt. Ayn za
manda -orta snf, kamusal alandaki kadnlar ve ada
genlik gibi- baka toplumsal gruplar gelimiti, fakat o
unun lslam'n kurumlaryla ok az bir balants vard ve
bylece dinsel kurumlarn toplumsal meruiyetini daha da
zayflatyorlard. 1960'larda kydeki snf arkalarmn a
da bilgilere sahip olmad iin kyn mollasn sorgula
dklarn, buna karlk olarak da imamlarn vaazlarn artk
dinlemeyen genlikten rahatszlklarn ifade ettiklerini ha
trlyorum. ou yalnzca bir avu renciye sahip olan
medreselerin says l 968'de 1 38'e dmt. "Bazlar ei49 Tahran arlanndaki ticari mallarn genellikle modem ve yabanc oluu, Ka
hire ve lstanbul arlaryla yle bir kyaslandnda daha belirginleir.
50 1970'lerde Tahran esnaf stne doktora tezinin (University of Kent, Canter
bury, lngiltere, 1985) yazan Tahereh Qaderi ile kiisel grme. Bu blnme
nin siyasal yansmas devrimden sadece bir yl sonra esnafn farkl kesimleri
nin farkl siyasal kadrolar desteklemesiyle aa kt. zellikle Bakan Bani
Sadr ile Ayetullah Beheshti arasnda blnmlerdi.
51 Akhavi, Religion and Politics, 1 34-5.
1 74

tim kurumundan ok tarihsel bina olarak varolmaya de

vam ediyordu. "52 1 963'te Ayetullah Mutahhari, bu ac ger
ei "materyalist felsefenin lran genlii stnde cazibesi
var" diyerek kabulleniyordu. 53 Bu durumdan ulemann ba
arszln ve modas gemi uygulamalarn sorumlu tu
tuyordu. 54
Aslnda, sekler eilimlerin bu hcumu, Mslman li
derleri uygulamalarn gzden geirmek ve stratejilerini
adalatrmak zorunda brakt. Uygun zaman, marj'-i

taqlid, Ayetullah Broujerdi'nin 1 96 l'de lmnn ardn

dan oluan bolukla geldi . Benzer zihniyetteki bir grup
ulema ve Mslman aydnlar, slami sylemi aklc bilim
sel kavramlarla harmanlayarak, gnlk yaamsal kayglara
zel bir yer ayrarak, lslam' ekici ve ada bir dille sun
maya baladlar. 55 Hukuk ya da dinsel trenler yerine Dar
win'in evrim kuramn ve Marksist materyalizmi tarttlar.
Bir mhendis olan Mehdi Bazargan, dinsel sonulara var
makta kat bilimsel sylemin kullanlmas gerektii konu
sunda zellikle srarlyd. Buna scak bakan din adamlar
onu takip ettiler. Musaddk'n Ulusal Cephesi'nden (Mor
teza Mutahhari, Beheshti, Allmeh Tabtabaii ve Mahmoud
52 A.g.e. , 129.
53 Bu kayg devrim arifesine dek srm grnmektedir. 1977 sonbahannda mo
demist din adamlar tarafndan dzenlenen Okba Camii'ndeki nl konfe
ranslar esnasnda, zellikle Ayetullah Motahhari ve Mehdi Barzagan'nkiler ol
mak zere vaazlarn ounun rakip sekler, materyalist ve Marksist dnce
lere nasl saldrdn gzlemleyebiliyordum. Katlanlann soru ve yorumlarna
ayrlm olan son akam Barzagan'm konumasna bir eletiri sundum. Yo
rumlarma Ayetullah Mutahhari'nin sinirli cevab lslamclarn o dnemdeki
gvensizliklerine iaret ediyordu.
54 Morteza Mutahhari, "Rahbari-ye Nasl-i Javan" [Genlie Rehberlik! Goftar-i
Mah 3 (1986), 46-8.
55 Ali Ashtiani, "Ehyaa'-e Fikr-e Dini va Sarkardegui-ye lslam-e Syassi dar lnqi
lab-e l ran," Kankash: A Persian joumal of History and Politics, 6 (Sonbahar
l 989)(Farsa); ayrca: Ali Mirsepassi-Ashtiani, "The Crisis of Secularism and
Politica! lslam in lran," Social Text 1 2: 3 (Bahar 1994), 51-84.
1 75

Talegani gibi ou ilerde slam devriminin liderleri olacak

ahsiyetler dahil) kalanlardan oluan Hrriyet Hareketi
marja'iyat va velayat dar Islam (muafiyetin ve liderliin
kayna) temas etrafnda aylk seminerler dzenledi. Bu
seminerler Maktab-i Tashayo bal altnda devam etti. Bu
rada da Kuran retilerine ve geleneksel ii metinlerine
ok az deiniliyordu; ada bilimsel dil konusundaki has
sasiyet srdrlyordu. "Gen Nesle Rehberlik" , "Beeri
Bilimlerde ve Dinde Nedensellik Yasas" ve "lslam ve lnsan
Haklar Bildirgesi" gibi konularda makaleler yaymlayan
Maktab-i Tashayo dergisini kardlar. Benzeri bir yayn
Goftar-e Mah da paralel katklarda bulundu. Bu reformcu
Mslman liderler, genliin slam hakknda dnceleri
ni renmek iin sosyolojik aratrmalara bile bavurmu
lardr. Bunlar, radikal slamc Ali eriati tarafndan glgele
nene dek, l 960'lar ve l 970'ler boyunca siyasal slam' nite
leyen Ehya'-e Fikr-e Islilmi (slami dncenin uyan)'nn
balangcyd. slami yaynlarda, slami okullarn kurulma
snda ve slami alma gruplarnn rgtlenmesinde bu
farkediliyordu. slami okullar dzenli bir mfredat progra
mn slami elence, gndelik toplu namazlar ve alternatif
hafta sonlar gibi program d etkinliklerle birletirerek
medreselerden ayrlyorlard. Amalar, "hakiki" Msl
man bireyler yaratmakt.
Bu akm, lslam'n sosyallemesinde ve siyasallamasnda
belirgin bir kaymay ifade ediyordu. Yine de, bu akm ve o
dnemin dindarl, kitlesel bir toplumsal hareket olmak
tan ok uzakt ve l 990'larn bandaki Msr ve Cezayir
rnekleriyle pek benzerlik gstermiyordu. lran'da Mak
tab-i Tashayo ve benzeri etkinlikler zayf, izole ve elitist
kald. lki sreli yaynlar yalnzca say basld. Tarihi
Reza Afsheri'nin de belirttii gibi, Ayetullah Humeyni'nin
lslam ideoloj isine en nemli katks velayat-e Faqih, en
1 76

ateli takipileri tarafndan bile bilinmiyordu.56 Yaygn ka

buln aksine, ulemann kitlelere arya bavurduu y
nnde yeterli kant bulunmamaktadr. 57 Gerekte, balca
liderlerin hibiri mustaz'afin'e (yoksul) zel bir snf ola
rak belirli bir nem atfetmedi. Ayetullah Humeyni'nin 88
vaaz, mesaj ve mektuplarna bakarsak, devrimden nceki
15 ylda, eitimli genlie, rencilere ve niversitelere
yapt 50 gndermenin yannda, alt snf insanlara 8 kez
ylesine deinmitir.58 Buna karlk, avaam-zadegui, yani
poplizm konusundaki uyarlarnda Ayetullah Mutahha
ri'nin elitist yaklam aktr;59 Ali eriati'ye gre devrimci
gc halk kitleleri deil aydnlar oluturur.60 Demek ki,
bu Mslman liderler iin kritik kitle mustaz'afin deil
eitimli genlikti.
Aslnda, 1960'larm sonlarnda ve 1 970'lerde Islami kitap,
kaset ve derneklerde genel bir arttan sz edilebilir. rne
in, 1976'da Tahran'da dini kitaplar basan 48 yaynevi ol
duu, Mafatih al jnan'n 490 bin kopyasnn satld, kaset
kayd ve datm yapan 13 merkez olduu, l .800' resmen
kaytl 1 2.300 dini dernek olduu sylenir.61 Bu rakamlarn
-

56 Reza Afshari, A Critique of Dabashis Reconstruction of Islamic Ideology as a

Prerequisite for the Iranian Revolution" Critique: ]oumal of Critical Studies of
the Middle East 5 (Sonbahar 1994), 76.

57 Bu varsaymn sahibi Akhavi, Re!igion and Politics, 1 0 1 ; Arjomand, The Tur

ban; Mottahedeh, The Mantle; and Kazemi, The Unhnown.
58 Ayetullah Ruhullah Humeyni, Sahife-ve Nour; Milli Rehberlik Bakanl'nn
derledii toplu eserleri (Tahran. 1982). Mustaz'afin terimi lisanna ilgintir ki
yalnzca devrimin doruunda, yoksulun alternatif bir kavramlatrmasn sun
ma giriimiyle sokulan reddetmekte kullandnda giriyor (Aban 1 357). Daha
ayrntl bir tanma iin: Asef Bayat, Street Politics: Poor Peopld Movemmts in
Iran, 1 977-1 990 (New York: Columbia University Press, 1997).
59 Bahthi dar Bare-ye Malja'iyyat va Ruhanyyat, 183 (Farsa).
60 Ali Shariati,]ahatguiri-ye Tabaqati-ye Islam (Tahran, 1 980) (Farsa).

61 Ajomand, "Shi'ite Islam and the Revolution in Iran," Govemmmt and Opposi
tion, 16: 3 (1981), 3l l-3.
1 77

kesinlii konusunda ciddi pheler olsa da,62 birok aratr

mac bunlar 1960'lar ve 1 970'lerde, sonu lslam Devrimi'ne
varaca belli olan bir "dinsel hareketin kesin kantlan" ola
rak grrler.63
ncelikle, 1966'dan sonraki sansr siyaseti, din d ko
nularda baslan kitaplarda genel bir de ve bylece din
kitaplarnn orannda grece bir ykselie neden olmu
tur.64 Devrimden hemen sonra sansrn kalkmasyla sek
ler dergilerin, kitaplarn, risalelerin ve kasetlerin bir anda
kitlesel lekte ortaya km olmas ilgintir. lran Yayn
Birligi'ne gre, 1979'un ilk alt aynda lkede 2 milyondan
fazla kitap baslmtr.65 Tahran'n en yksek tirajl gazetesi
(Keyhan) 1 978'de 300 bin satarken, devrimin ilk aylarnda
Tahran'n iki byk akam gazetesinin (Keyhan ve Ettila'at)
tirajlar 1 ,5 milyonu am, solcu sabah gazetesi Aynadegan
400 bin dolaynda satmtr. Devrim'i izleyen aylarda yal
nzca Tahran'da 100 gazete ve dergi kmaya ya da yeniden
yaymlanmaya balamtr.66
62 Kitap says UNESCO'nun istatistiklerine bavurularak dorulanabilir. Fakat ls1.amt derneklerin says konusunda yalnzca 1 .800 saysn veren resmi bilgiler
gvenilirdir. Dier kategorileri dorulamak mmkn deildir. Bu l .BOO'den ne
kadannn ilerlii olduunu ya da sadece ismen varolduu kesin deildir.
63 Mirsepassi-Ashtiani, Tht Crisis, 77; Roy Mottahedeh. The Mantle, Hamid Da
bashi, Theology of Discontent: The Ideological Foundation of the Islamic Re
volution in Iran (New York: New York University Press, 1993).
64 Akhavi, Rtligion and Poliics, 1 60. Bu dnemde lran'da dnyadaki en sk san
sr siyasetlerinden birinin yrtldne dikkatinizi ekerim. Popler basn
stndeki sansr konusunda: Wlliam Milliard, "Popular Press in Iran," Gof0-Gou 4 (Tahran, 1994) (Farsa).
65 Majid Tehranian, Socio-Economic and Communicaion Indicators in Devdop
mrn Planning: A Case Sudy of Iran (Paris: UNESCO, 1 980), 63.
66 Bu rakamlar stne: Majid Tehranian, Socio-Economic, 56-7. Kaytl sreli ya
ynlann toplam says 1975'te 104'ten, devrimden bir yl sonra 1 980'de 227'ye
srad. Fakat, muhalif yaynlara ve rgtlere kar uygulanan sk nlemler bu
sayy 66'ya drd. Bir baka deyile hemen hepsi sekler 1 6 1 sreli yayn
yasakland. Saylar iin: Markaz'i Amar-e Iran, Iran dar Aa'inc-yc Amaar
4(Tahran), 1363.
1 78

Buna ek olarak, devrimden nceki dinsel yaynlarn ou

siyasal lslam' temsil etmemekteydi. Aksine bunlar ya dini
trenler ve ahlak stne pratik kalvuzlar ya da mistisizm ve
dinbilim stne akademik aratrmalard.67 Kum'daki Haz
weh'in dergisi Maktab-e lslam, 1 960'larn sonunda ok sat
t doru olsa da, reformcu ya da siyasal malzeme basmay
her zaman reddetmitir;68 ve Ali eriati'ye gre Mafatih al
jnan "fosillemi geleneksel iizmin en ahireti yn"nden
baka bir ey deildir.69
lslami okullarn dinsel mesajlar ya da bu balamda siya
sal slam' yaymaktaki baars da phelidir. 1 960'larda be
nim bu okullardan birinde 3 yllk deneyimime gre, slami
programlarn ou renci iin ekici deildi70 ve sonunda
kurumsal endoktrinasyonun basksn hissedip sekler
okullara geen oumuz, din retmenlerini sevmezdik. s
lami elencenin arbal havas, rencilerin aktif olarak
peinde kotuklar din d elenceyle yaramazd. te
yandan, mustaz'afin'in, mollalar takdir ettikleri ve devrime
etnik tabanl ad hac dinsel sistemler benzeri slami kurum
lar araclyla katldklar yaygn bir varsaymdr. Pek ok
ii yoksulu biraraya getirmekle birlikte h ey 'at'lar, iddia edi
lenin aksine,71 siyasal hareketlenme yerleri deildiler. Be
nim dorudan gzlemlerim, bir gen igalcinin hey'at'alarn
ilevlerinin "sosyalleme", "mam Hseyin'i kurban verme
ve [ls iin] alama" ile snrl olduu eklindeki gr67 Akhavi, Religian and Politics, 161-2.
68 A.g.e., 1 38.

69 ifade Arjomand'a aittir. Arjomand, "Shi'ite Islam and the Revolution in Iran,"
(1981), 3 1 2 .
7 0 Benim okulum hem ilkokulu hem ortaokulu olan Taheri-ye Eslami lslamt
holding]ame'e-ye Ta'limat-e Eslami 'nin parasyd.
7l Farhad Kazemi, Poverty and Revolution in Iran (New York: New York Univer
sity, 1980); Roy Mottahedeh. The Mantle of the Prophet: Religion and Politics in
Iran (New York: Pantheon, 1985).
1 79

n doruluyor.72 Kentsel yoksul, ulemann siyasal bayra

altna sadece ubat 1979'daki isyanlardan hemen nce gir
di.73 Ksacas, dinsel yaynlarn ve kurumlarn siyasal lslam
iin nemi, 1960'lar ve 1970'lerde ideolojik etkilerinde de
il, devrim arifesinde a oluturma kapasiteleri ve harekete
geirici rollerinde aranmaldr.
Daha nemlisi, bunlar lslami uyann tek belirtisi olarak
kabul etmek, zellikle de geriye dnk bakarken, nemli
bir paralel olguyu hafife almaktr. Bu olgu, devrim sonras
aratrmaclarn neredeyse tamamen gz ard ettikleri, sla
mi uyan ile tam da ayn zamanda gelien, gl sekler
eilimdir. Yukarda, lran'daki sekler davrann tarihsel te
mellerine deindim: Yaygn ada eitim, iletiimin yay
gnlamas, din adamlarnn ekonomik ve toplumsal ko
numlarnn erimesi. Bu gidi, lslam Devrimi'nin meydana
geldii ayn on ylda dorua ulat. Komnist, milliyeti ve
aydn hareketlerinin temel sekler kurumlarda ifade edile
bildii l 940'lardan farkl olarak ah'n l 970'lerdeki dikta
trl, toplumu benzeri kurumlardan yoksun brakt. Bu
nun yerine sekler dergiler, sinemalar, western filmleri, pop
mzik kasetleri, pop arkclar, genlik merkezleri (Khane

yi ]avanan) , alkoll iki tketimini zendiren barlar, Hazar

Gl kysnda tatiller ve Bat'da retilmi televizyon dizile
rinin poplerliinde bir art vard.74 Sinema izleyicilerinin
says 1969 ile 1975 arasnda yzde 50, yani ayn dnemde72 Ali Banuazizi, "Alounaknishinan-i Khiaban-i Professor Brown," Alijba 2: 3
(Yaz 1 36211983), 59.
73 lran Devrimi'nde kentsel yoksulun bir zmlemesi iin: Asef Bayat, Street Po
litics: Poor People Movements in lran (New York: Columbia University Press,
1997), 3. blm.
74 Camilere, mabetlere ya da hcy'at'lara giriten farkl olarak bunlar sradan ya da
orta gelirli vatandalar iin cretliydi. (Hacca gitmekten farkl olarak) sadece
zenginlerin faydalandklar Avrupa tatilleri, kabareler gibi elenceleri bunlarn
dnda tutuyorum.
1 80

ki kentsel nfus artnn iki kat kadar artt. 1 970'lerde

ran sinemalarnda, drtte biri Amerikan yapm olmak
zere, ylda SOO'den fazla yabanc film gsteriliyordu. Ayn
ca, 1 975'te kentli ailelerin neredeyse yzde SO'sinin televiz
yonu vard, bu oran 1960'larda yzde 4'ten azd ve lke ge
nelinde evlerin yzde 65'inde radyo vard .75 Bu medya ,
1 970'lerin sonunda Gougoush, Fardin, Aghasi ve Sousan
gibi birok popler arkc ve artistin arklar ve perfor
manslaryla olduka sekler bir popler kltr ortaya
karmt. Btn bunlar, sinema, radyo ve televizyonun din
sel zihniyetli kiilerce lanetlendii bir zamanda oluyordu;
Ayetullah Humeyni'nin grlerine gre bu medya "genli
imizi yozlatrmakta kullanlyor"du. 76
Byle bir arka plan, slami liderleri, siyasal dnm olas
lndan pheye drd. Devrimden sonra yazan akade
misyenler, 1 960'larn sonu ve 1 970'lerin bandaki slami ha
reketin boyutunu abartmlarsa da, ( l 960'lann sonunda) o
luna yazd mektup eriati'nin ne kadar hsrana uram,
karamsar ve misyonuna ilgisiz kalan halka kar fkeli oldu
unu gsterir.77 1970'te Ayetullah Humeyni dahi ran monar
isini devirmenin iki yzyl alabileceini dnyordu.78
Oysa, Mslman aydnlar arasndaki siyasal sylemle s
nrl kalm olmasna ve 1 990'larn banda Msr'dakinden
farkl olarak, dernekler, NGO'lar, sendikalar, okullar, ma
halleler, iyerleri ya da medya gibi sivil toplum iinde her
hangi bir kurumsal biim kazanmam olmasna ramen
modernist slami bir aydn olan Ali eriati'nin poplaritesi,
75 Bu rakamlar iin UNESCO, Statistical Yearbook (Paris: eitli yllar)
76 Anan Hamid Nafici, "lranian Cinema under the Islamic Republic," American
Anthropologist, 97: 3 (Eyll 1995), 548.
77 Reza Afshari, A Critique, 80.
78 Ruhollah Khomeini, Hokumat-e Eslami Din-e Syasat Ast (n.p. 1970 [ 1 392 Ara
bic year]), 160.
181

1 970'lerin ortalarnda bir slami hareket balatyor gibi g

rnyordu. Halkn Mcahitleri rgt [ Mujahedin-e
Khalq] , eriati'nin dncelerinden etkilenmise de, devrim
sonrasna dek rgtn kitlesel takipileri olmad.79 Ksaca
s, devrim ncesi lran'da slami hareket geriden geliyordu.
Siyasal slam'n kitlesel bir toplumsal harekete dnmesi
ne vakit kalmamt. slam Devrimi'yle kesildiinde slami
hareket, ran'da oluum aamasndayd.

Msr lslami hare keti

Msr, ran'dan farkl olarak, 1990'larn banda gl ve
kalc bir slami hareket gelitirdi. Msr'daki slami hareke
tin yaygn imaj, zellikle ]ihad ve al-]ama'a al Islamiya gibi
militan slamclarla devlet arasndaki devlet bakan Sedat'a
198l'de dzenlenen suikastla balayan uzatmal ypratma
savanda yansr. Ayrca, Hristiyan Kptilere, Batl turistle
re, sekler dnrlere ynelik saldrlarda ve Dnya Tica
ret Merkezi'nin bombalanmasyla ilgili olduu iddiasyla
Birleik Devletler'de gzaltna alnan al-]ama'a al Islami

ya'nn lideri eyh mer Abdurrahman'n imajnda dile ge

lir. Yalnzca 1993 ylnda slamclarla hkmet gleri ara
sndaki atmalarda 1 . 106 kii lm ya da yaralanm ve
1 7. 19 1 kii tutuklanmtr.80 Siyasetileri, gvenlik gleri
nin bandakileri ve nemli toplumsal ahsiyetleri ldrme
ye ynelik birok giriim olmutur. Ayrca, birok sinema,

cafe, video dkkan, Nil gezinti tekneleri ve bankalar bom

bal saldrlara hedef olmutur. Dramatik grntsne kar
n bu militan akm, kademeli ve iddet iermeyen akmdan
79 Mcahitler stne: Ervand Abrahamian, Radical Islam: The Iranian Mojahedin
(Londra: Tauris, 989).
80 Saad Eddin Jbrahim, "The Changing Face of Egypt's Jslamic Activism: How
Much of A Thread?" Ibn Khaldoun Crnter5 Papers (Cairo, May 1995), s. 7.
1 82

ok daha az etkili ve kalc olmutur. Asl nemli olan, siya

sal lslam'n sivil kurumlarda daha da yaylmasn besleyen
genel dindarln artmasdr.
Msr' da lslami uyan, 1 920'lerde balam, 1 9 70'lerin
bandan itibaren hzla yaylarak ve 1 990'larn banda do
rua ulaarak tabandan, kalc bir toplumsal harekete doru
ilerlemitir. Bir ucunda iddet yanls militanlar, br ya
nnda iddet yanls olmayan kademeci lslami koalisyon
(El-Ekhwan ve Hizbul-Amal) ve bireyci Sufi tarikatlardan
oluan geni bir yelpazede kendini ifade etmitir. Dier ta
rafta, Al-Azhar ve Awkaf Bakanl ve Yksek lslami Konsey
de dahil olmak zere sekler devletin baz kurumlarn da
kapsar. 1 980'ler ahli, yani zel camilerin saysnda arpc
bir arta sahne olmutur. Resmi aklamalara gre devlete
bal olmayan camilerin says 198l'de 40.000'den 1 989'a
70.000'e hzla artmtr.81 Bu camilerin ou alternatif ve
genellikle dzen kart dinsel mesajlarn mekan olarak
hizmet etmitir. 1975'ten beri yzde l OO'n stnde bir ar
tla 1990'larm banda 4.000'den fazla slami dernek bulu
nuyordu. Ayn dnem, lslami kitap, risale ve dini kasetlerin
retim ve satnda mthi bir arta sahne oldu. 1 994'te ba
slan kitaplarn drtte biri dinsel ierikliydi ve bu say
1 985'ten beri yzde 25'lik bir art gsteriyordu.82 1 995 Ka
hire kitap fuarnda satlan kitaplarn hemen hemen yzde
85'i lslami ierikliydi.83 eyh Kishk v.b. binden fazla ahsi
yetin kasetleri milyonlarca satyordu. Dzinelerce lslami
81 Srasyla Awkaf Ban'nn jarida Mayo (2 Ocak 1989) ve bir bakanlk yetkilkisi
nin Al-Ahram (5 Aralk 198l)'deki demeleri. Anan Hala Mustafa, Al-Dawla
wal-Harakat al-lslamiyya al-Mu'arida (Cairo: Al-Mahrousa Publications,
1995), 409. Hkmet destekli camilerin saysnn 1970'lerin ortasyla 1980'le
rin sonu arasnda sadece yzde 40 arttn belirtmek gerek.
82 Veriler Msr Kltr Bakanl'ndan alnmtr (Kasm 1 995).
83 Kahire niversitesi'nden Profesr Mustafa El-Sayyed ile kiisel grme
(1996).
1 83

gazete, haftalk ve aylk dergi yksek tirajlara sahipti.84 Yal

nzca dinsel konulara yer veren bir kanal olan Radyo Kuran
bu dnemde en yksek poplaritesine ularken, sinema iz
leyicisi says ve yerli film retimi dt. 85 Halkn duyarll
nn devlete yapt baskya karlk olarak, televizyon
programlan retiminde z-sansr onya kt ve 1 975 ile
1 990 arasnda dinsel programlarda yzde 50 art oldu.86 s
lami duyarllk zellikle alkol tketimindeki, barlar, alkoll
iecek satan bfeler ve Msrllarn gittii gece kulplerin
deki azalmayla kendini gsterdi.
Ayn zamanda, son 20 yldaki lslami aktivizm sivil ku
rumlara, kitle iletiim aralarna, resmi eitime ve sosyal
hizmetlere sindi. l 990'larn balarnda Mslman Karde
ler, Msr'n belli bal meslek odalarm -doktor, mhendis,
eczac, avukat, di hekimi, tccar, retim yeleri, hatta
renci dernekleri- denetimi altna almt. Genelde bakld
nda 4. 000 lslami STK, 9. 000 sekler STK'y safd etmi84 Gazeteler arasnda saylmas gerekenler: Al-Sha'b (lslamc ii Panisi), Al-No
ur (Liberal Pani/Mslman Kardeler), Al-Moslimoun ve Al-Moslim Al-Moasir
(uluslarars gazeteler) , Al-Liwa'a Al-Islami (Milli Demokrat Pani), Aqidati (Al
Azhar gdmnde gazete), Liwa' Al-Islam (haftalk). Dergiler: Al-Mukhtar Al
Islami (Mslman Kardeler) , Minbar El-Sharq (ii Panisi), Al-Tasawaf Al ls
lami (Sfi Konseyi) , Minbar Al-Islam ve Al-Azhar (Al-Azhar Enstits) , Al
Muslim Al-Saqir (Mslman ocuklar). Bunlara ek olarak nde gelen lslam
rgtler ve partilerce gazeteler ve haftalk dergiler yaynlanyordu. Bunlar ara
snda Al-Ahrar (gnlk), Al-Ahrarar (haftalk), Al-Haqiqah (haftalk) , Al-Nour
(haftalk), Al-Osra el-Arabi (haftalk) ve aralannda El-Orouba, Shabab el-Ah
rarar, Ahrar el-Saiid ve Ahrar El-Hilwan gibi yaynlarnda bulunduu 30'dan
fazla zel konularda ya da blgesel yayn vardr. Buna ramen baz lslamclar
"gnmz Msr'nda lslamt yayn krizi"ni protesto ediyorlar. rnein Liwa
Al-Islam, 50: 2 (Ekim 1995), 1 1 -15; El-Wasat, #195, 23.10. 1995, s. 32-34.
85 UNESCO yaynlar; Simon Brindle "Egypt's Film lnsutry," Business Monthly:
]oumal of the American Chamber of Commerce in Egypt, 1 1 : 6 (Temmuz 1995),
yerli film yapmnda sabit bir azalmaya iaret eder.
86 Nagwa Al-Fawal, Al-Bamamag Al-Dini-yya Fi Al-Televizyon Al-Masri (Kahire:
National Center for Sociological and Criminological Studies, (1994). 1990'da
ki dinsel televizyon programlarna ait veriler bu kaynaktan alnmtr; 1975
yl iin Al-Ahram gazetesindeki televizyon programlarna bavurulmutur.
1 84

ti. lslami STK'larn dierlerinden daha iyi finanse edildikle

ri, hatta daha iyi ynetildikleri ve iledikleri ynnde yay
gn bir inan vard.87 Ayrca, Mslman Kardeler, 1 980'le
rin bandan devletin kertme giriimine dek Mslman
irketler kurmakla da uratlar. Biroklarnca yzde 20'ye
varan kar oranlaryla bu irketlerin toplumdaki alt gelir
gruplarn destekledikleri dnld. Sivil aktivizme ek
olarak (Mslman Kardeler'in li Partisi'yle yapt) Ms
lman koalisyonu, yerel ve genel seimlerde ciddi bir k
yapt. Mslman Kardeler'in parlamentodaki sandalye sa
ys l 984'te 1 2'yken l 987'de 38'e ulamt. 88
Kitlesel bir hareket olarak Mslman Kardeler, i evre
lerinden alt snflara, yal, gen, kadn, erkek eitli top
lumsal gruplar tarafndan destekleniyordu. Fakat z, a
da orta snfa dayalyd. te yandan, militan gruplarn ey
lemcileri ounlukla (20-30 ya arasnda) krsal ya da tara
kkenli, byk kesimi niversite mezunu ya da meslek sa
hibi olmak zere temel eitimli, Kahire'nin alt snf mahalle
lerinde ya da Orta Msr'n byk kylerinde ikamet eden
gen erkeklerden oluuyordu. l 990'larn banda militanla
rn saflarna gen (ya ortalamas 2 1 ) ve daha az eitimli
(l 970'lerdeki yzde 64 oranyla karlatrldnda yalnzca
yzde 30'u niversite mezunu) yeler katld.89 Alt-orta snf
genlik, radikal lslamcln yeni aktrleri olarak kendilerini
gsterdiler. rgtl emee genelde slamclar uzanamadlar87 S. Ibrahim, The Changing Face, 4. lslam NGO'larn saysnn aslnda bunun
stnde olduu dnlmektedir. Birok lslam zel gnll demek, Top
lumsal iler Bakanl'nn rakamlannda "ok ynl" NGO kategorisi altnda
sakldr. Bu hesaba katlrsa lslam' zel gnll dernekler 970'lerden itiba
ren genel refah NGO'larnn yzde 50'sinin stne km, l 990'lann banda
5 .OOO'i amtr.
88 A.g.e., s. 4.

89 Ne'mat Guenena, "The Changing Face of Egypts Islamic Activism: 1974-1995,"

(lbn Khaldun Center for Developmental Studies, Kahire, Eyll 1995), 7-8.
185

sa da, kentsel yoksulla slamclar arasndaki iliki karmak

t. Aada, genel alglannn aksine, lslami toplumsal refah
rgtlerinin slamclarn siyasal aktivizm alanlar olmadn
gstereceim. te yandan, Byk Kahire'deki fanatik eylem
cilerin ounun gecekondu mahallelerinden geldii ya da
oralarda mukim olduu doruysa da, bu, yoksul iindeki si
yasal varlklarn gerektirmez. Kiralarn ykseklii ve gr
nrlk, bir miltanm daha ucuz ve daha gzden uzak bir yer
de yaamas iin yeterli sebeptir.90 Aslnda sreen konut so
runu, mekansal olarak "marjinallemi" orta snf Msr'a
zg bir kentsel olgu haline getirmitir. slamclar, 1 992 Ka
hire depremi ve 1994 Yukar Msr seli dnemlerinde yok
sulluk iinde toplumsal taban tesisine almlardr, fakat
bunlar byk lde istisnai etkinliklerdir.
Bu dnemde, siyasal lslam, aslnda, Msr'da temelde
yoksullam ve hakszla uramlk hissiyle hsran iin
deki orta snfn isyann yanstyordu.91 Yksek eitimleri
ve dolaysyla sosyal statleri sonucu sahip olduklar yk
sek beklentileri, ekonomik baar namna gelecek vadetme
yen i piyasasnda gereklemedi. Nasser'n refah devleti
patlamasnn rn olan bu kesim Sedat'n lkeyi hem Ba
tl ekonomik, siyasal ve kltrel etkilere hem de Yahudi
dmanla yaknlamaya aan intifah siyasetinin kaybeden90 Aslnda kantlar militanlarn Kahire'nin kenar mahallelerine l 970'lerde Al
Takfir wa al-Hegra paralanrken yukar Msr'dan kaan militanlarn ar ka
labalk ve grnrl olmayan gayri resmi cemiyetlerine snmasyla yayl
dn gsteriyor. Al'Essawi, El-Ashwaiyyat wa Tagarob Al-Tanmiyyah (Kahire:
Kahire niversitesi, 995).
9 Militan lslamclarn toplumsal profili iin Saad Eddin Ibrahim "Anatomy of
Egypt's Militan Islamic Groups"; Gilles Kepel, Muslim Extremism in Egypt,
2 10-S; Ne'mat Guenena, Thejihad: an 'Islamic Altemative' in Egypt. Akhwan
farkl toplumsal katmanlarca desteklense de yeni (eitimli, profesyonel ve mu
wazzafin) orta snf ana aktrd. El-Ekhwan'n toplumsal profili stne bir
detayl alma yoktur. Fakat meslek odalar stndeki bariz etkileri kentli or
ta snf kitlelerine kanttr.
1 86

leri oldu. Msr'da slamclk bir yoksunluklar halinin -eko

nomik bamllk, kltrel satlmlk ve ( 1 967 srail yenil
gisi ve ardndan Camp David Anlamas ile) ulusal aa
lanma- alglanan tm sebeplerini reddeden ideoloj ik bir
paketi temsil etti. Bata Nasser sosyalizmi ve Sedat'n kapi
talizmi olmak zere btn baarsz ideolojiler ve Batl kl
trel, siyasal ve ekonomik kym koullar karsnda, slam
hakiki deiimi gerekletirebilecek tek zgn doktrin ola
rak grld.
Siyasal slam'da bylesine gelikin bir ideoloj i aika
merkeze, kadrolara ve eylemcilere aitti. Bunlarn dnda s
lamclkta liderlerin ideolojisini deil, daha pragmatik te
rimlerle statkoya kar geerli tek muhalafet yolunu bulan
alt snf unsurlar gibi hareketin birok periferik oda da
vard. Bu bamsz yan gruplar, ounlukla kendilerine ait
tutarl bir ideoloji gelitirmedikleri gibi liderliin ideolojisi
ni de benimsememilerdir. Aksine, amazlarndan bir k
ve saygn bir gelecek imkan sunan herhangi bir sosyal gce
ynelebilirler. Ayn kesim l 920'ler ve l 930'larda Wafd', da
ha sonra l 950'lerde ve l 960'larda Nasser' takip etmiti.
Her iki hareket de sonuna kadar seklerdi, fakat geerli al
ternatifler sunuyorlard. 92

Toplumsal lslam'a kar siyasal lslam

slami aktivizm lran'da g bela siyasallarken, neden M
sr'da toplumsal hareket nitelii kazand? ou kez iiliin
Snnilikten farkl olarak din ile siyaseti birletiren bir gele
nek olduu ve baskya uram bir mezhep olarak devrimci
bir gelenek oluturduu sylenir. lslam'n ii ve Snni kollan
hakimiyet karsnda muhakkak ki farkl yaklamlar sergiler.
92 Bu tarihsel notlara dikkatimi ektii iin Profesr Saad Eddin lbrahim'e teek
kr ederim.
1 87

Fakat, her ikisi de lslam' siyaset olarak grr. Zubaida ve

Keddi'nin belirttikleri gibi, iiliin ikin anlamda hibir dev
rimci nitelii yoktur. Snnilikte siyasal otoriteyi cemaat be
lirler. Fakat, iilikte mmeti ynetme meruiyetine yalnzca
imamlar sahiptir. Aslnda bu durum, ii imamlar zamannda
belirginlemitir. Sonuncu, yani onikinci imamn glgelen
mesiyle konu, ii alimlerin akbari ve usuli ekollerine bln
dkleri lran'n Qajar dnemine dek bir yzyldan uzun bir
zaman tartmal olarak kalmtr. Birincisi Peygamber'in ge
leneinin harfi harfine takibini vurgularken, dieri Peygam
ber'in snnetini yorumlamakta ve gereinde yeni kararlar al
makta ulemaya yetki veren bir itihad kavramn kabul et
mitir. Din adamlar grlmemi bir nem kazandlarsa da,
imamlar adna tam otorite kullanma yetkileri yoktur. Bu ne
denle, Ayetullah Humeyni'nin 197l'de yazd Hokoumat-e
Islami (lslami Hkmet) kavram ii geleneinde yeni bir
icad temsil ediyordu;93 devrimden sonra bavurulmasnn
arkasnda da, din adamlarnn liderliini garanti eden siyasal
koullar yatyordu.94 Yine de, biroklarnn yansra Alghar ve
Keddie'nin de belirttii gibi, ii lslam'n baz tarihsel ve ku
rumsal zgnlkleri, lran'daki lslamc aktivizmin siyasaldan
ok toplumsal nitelikte olmasna katkda bulunmutur.
93 Bu konunun ayrnt bir almas iin Hamid Enayat, "The Concept of Vala
yat-i Fawih in imam Khomeini," Kiyam, 6: 34 (Ocak-ubat 1997, Farsa). ln
gilizcesi james Piscatori, ed., lslam in the Political Process (Londra: Cambridge
University Press, 1983); Ahmad K. Moussavi, Religious Authority in Shi'ite ls
lam: "From the Office of Mufti to the lnstitution of Maja" (Kuala Lumpur: 15TAC Publication, 1996), 8. blm.
94 lslamt Cumhuriyet'in ilk bakan ve Ayetullah Humeyni'nin en yakn dava ar
kadalarndan biri olan Bani Sadr, ansna unlan sylyor: "Humeyni Paris'te
ah'n deceine inanmad. Haftada bir iki defa onu ah'n iktidardan ekile
ceine ikna ediyordum. ... Gazeteciler ona "ereveniz, modeliniz nedir? lsla
mt devlet nedir?" diye soruyorlard. Cevaplanmz dikkatle tanyorduk. Tarihi
mizin hangi dnemine yaslanabilirdik? Abbasi hanedanl? Emeviler? Yoksa
ilk halifeler devri mi? Bir devrime yarar bir ideoloji ekillendirmek zorunday
dk (vurgu bana ait - A. B.). Al-Ahram Weekly (Msr, 26 Ekim 1995), s. 5.
1 88

Hem lran hem de Msr'da (kdeme ve ekonomik duruma

gre) i farkllamalarna ramen din adamlar gelir gven
lii ve toplumsal ve ruhani meruiyet balamnda ortak
karlar olan belli bir stat grubu oluturur. Fakat siyasal ve
sosyal konumlar iki lkede farkldr. Muhalefet liderleri ha
line gelen geleneki ii din adamlarnn din ilerinde ayrca
lkl yetkilere sahip olduklar lran'dan fakl olarak Msr'da
din ilerinin idaresi, sivil toplumda kitlesel bir dernek al
masyla mesajlarn yayan sradan eylemcilere yaylmtr.
18. yzylda Msr ulemas ynetici snfn ayrlmaz bir par
asyd ve sekinlerle halk arasnda araclk yapyordu. Mu
hammed Ali'nin iktidarn oturttuu dnemde, ulema, M
srl liderin gz ard edemeyecei sarslmaz bir g haline
gelmiti. Muhammed Ali, nce iftlik vergisinden gelir sa
layarak, politik meselelerde danmanlk ayrcal tanyarak
ulemann desteini satn ald; daha sonra bu ayrcalklar
kaldrarak ve devletin maal alanlar haline getirerek ule
may denetimi altna ald. Buna ramen, ulema, smrge
kart hareketin nemli bir paras olmaya devam etti. 95
Ulemann ngiliz hakimiyetine muhalefeti, zellikle Al-Afg
hani ve Muhammed Abdu'nun ve daha sonra Rashid Re
da'nn eylemleriyle devam etti. lslamI reformcular hem ya
banc hakimiyetine kar savatlar hem de lslam' Bat'nn
ilerlemesiyle rekabet edebilecek ekilde yeniden biimlen
dirmeye altlar. Oysa, benzeri giriim, lran'da modernist
ulema tarafndan 1960'lar gibi ge bir dnemde balad.
Ancak, devletin bir paras olarak ulemann siyasal rol
yalnzca milliyeti tavrlarla snrl kald. l meselelerde, ba
z dinI ahsiyetler hari, ulema ounlukla durumdan ho
nuttu. 1 955'te dini mahkemeleri kaldran, tm balar
devlet denetimine sokan ve 196l'de Al-Azhar dahil tm ls95 Ira lapidus, A History of Islamic Socicks (Cambridge, 1988), 61 7-20.
1 89

lam eitimi ele geiren Nasser, ulemann devlete bamll

n daha da artrd. lbadet yerleri ve mawqufat (vakflar)
stndeki denetimlerini ciddi lde snrlayan 196l'deki
benzer gelimeye ramen lran'da din adanlan kendi gle
rine (birou ayn zamanda toprak sahibiydi), yakn balar
olan esnafa ve kk dini balara dayanarak zerklikleri
ni korudular.96
Dolaysyla, Msr'da, yneticilere kar muhalefet bayra
n kaldranlar, ulema deil, sradan lslami eylemciler oldu.
Sekler-milliyeti Wafd partisi ve kraliyet ailesi ynetimi d
neminde (19 19-1952) , 1928'de Mslman Kardeler Birlii
ortaya kt. Mslman Kardeler, lsmailiye'de retmenlik
yapan ve lkesindeki emperyalist ekonomik hakimiyetten,
Mslmanlarn, zellikle de gen neslin yozlamasndan ve
dejenerasyonundan ve krallarn bozulmuluklanndan deh
ete den Hassan El-Banna tarafndan kuruldu. Mesajlar,
Msr toplumunun bir Cahiliye toplumu olduuna kanaat
getirmeye balam geni bir vatanda yelpazesini cezbetti.
Kardelik, 1929'da drt ubeden hzla byyerek 1 949'da
2.000 ube ve bir milyon civarnda ye ve sempatizan says
na ulat. yeler farkl kesimlerden geliyordu, fakat ekirde
i, "yeni burjuvazinin ekonomik baar ansn snrlayan
yabanc ekonomik denetimin" basksn hisseden, ykselen
kentli orta snflar oluturuyordu.97 1 949'da Hassan El-Ban
na'ya polisin dzenledii suikastn ardndan yerine ruhani
lider olarak Hassan el-Hudaybi geti.
Modernlie, seklerlie, milliyetilie ve daha sonra sos
yalist dncelere balanan m illiyeti lider Nasser'n
96 Ruhban-esnaf ilikileri iin; Ahmad Ashraf, "Bazaar-Mosque Alliance: The So
cial Roots of Revolts and Revolutions," Politics, Culturt and Society, : 4 (Yaz
988), 48-21.
97 Richard Mitchell, The Society of Muslim Brothers (Londra: Oxford University
Press) , 328-30.
1 90

1952'deki Devrim'inden sonra, Bamsz Memurlar'la yakn

balantsna ramen Mslman Kardeler bir dizi baskya
maruz kald.98 Balca ideologlarndan Sayyed Qutb gibi ki
iler tutukland ve idam edildi; devlet rgt yasad ilan
etti. Nasser'dan sonra hareket, Sayyed Qutb ve dierlerinin
devrimci grleri ve Hassan el-Hudaybi'nin kademeci g
rleri arasnda blnd. Her iki taraf da Msr toplumunun
ve siyasetinin insann insana hkmettii bir Cahiliye toplu
mu olduunda birleiyordu. Her iki kesim de alternatif bir
lslami devlet ve toplum iin savamakla birlikte, bu dzene
ulamakta izlenecek yolda ayrlyorlard. Sayyed Qutb pasif
kalanlar gayri Mslim addediyor, eylem ve hareketi savu
nuyordu. Dier taraftan, Hudaybi, lslami dava iin syleme,
ibadete ve da'wa'ya davet ediyordu. lki taraf da Siyonizme,
Hallara, komnizme, seklerlige ve Nasserizme muhalifti
ler. Bu hizipleme, bugnk militan ve reformist slami ko
alisyon (Mslman Kardelerle) ayrmasnn kkenidir.
Devrimci akmdan al-Takfir wal Hejra, ]ama'at Islamiya (her
ikisi de Sedat dneminde kertildi) , al-]ihad ve al-]ama'a
al-Islamiya (hala etkin) rgtleri geliti.99
Mslman Kardeler baarlarn byk lde rgtlen
me tarzlarna borludurlar - hcreler, alternatif camiler,
okullar, genlik dernekleri, kadn rgtleri, klinikler, al
ma kooperatifleri ve bunlarn yansra atletik ve paramiliter
98 Gilles Kepe!, Muslim Extremism; Ne'mat Guenena, The jihad: an 'lslamic Alter
native'; Samed Naquib, "The Political Ideology of the Jihad movement" (basl
mam master tezi, Sociology Depanen, The American University in Cairo,
1993).
99 Radikal lslamc gruplar stne; Gilles Kepe!, Muslim Extmnism; Saad Eddin
Ibrahim, Anatomy of Egyp Militan lslamic Groups; Hamid Ansari, "The Isla
mic militants in Egyption Politics," lntemationaljoumal of Middle Eastem Stu
dies, 16 (March 1984), 418-33; Uri Kumferschmidt, "Reformist and Militan
Islam in Urban and Rural Egypt," Middle Eastem Studies, 23 (Ekim 1987),
403-18. Aynca Ci vil Society'nin eitli saylan (lbn Khaldun Center for Deve
lopmental Studies, Kahire).
1 91

rgNlenmeler araclyla sivil toplumdaki toplumsal hare

ketlenmeyle btnlemilerdi. Bu strateji, Mslman Kar
deler'i, insanlarn gnlk hayatlarna katarak, toplumda
slami duyarllklar yayan bir kitlesel toplumsal harekete
dntrd ve Mslman Kardeler'in grass-roots temelini
kuvvetlendirdi.
Buna karn, hem liberal deneyimin baarszl, hem
l 940'larda smrgecilikle badatrlan sekler liberalizme
olan gvensizliin yardmyla slami duyarlln yayl,
Msrl seklaristleri slam'a kap amaya zorlad.100 Lapi
dus'un belirttii gibi, bu dnemde sekler aydnlar "slami
bir ereveyi kabullendiler ve slam'la moderniteyi uzlatr
maya altlar. Sonu, seklarizmi kurtarmaktansa, slami
uyan merulatrmak oldu. " 101 Ancak, bu, slami sembol
lerin halkn gnlk hayatna karmasyla bir biimde sek
lerlemi dinin ortaya kmasna katkda bulunan zgn bir
uyant.
Dinsel sembollerin seklerlemesi Msr slam'nn bir ni
teliiyken, tam aksine ran'da din ve sembolleri, slam'n
kutsal ve esoterik niteliinin altn izerek yce bir konuma
oturdu. rnein, ranl, Kuran'a byk sayg gsterir, zel
bir durumda okunmak zere alnana dek duraca koru
nakl kutsal zel yerinde saklar. Aksine, Msr'da bir taksi
ofr yerel pop mzik kanalndan birdenbire Kuran oku
nan bir kanala atlayabilir. Dini olaylar, Msr'da ounlukla
halk festivalleriyken, ran'da genelde lm ve yasla balan
tlandrlan arbal, hznl ve ciddi ilerdir. M sr'n e
lenceli ve olduka okulu Ramazan Bayram yalnzca
ran'n (yeni yl kutlamas) Nowrooz ile karlatrlabilir.
Msr'n kltrel ve dinsel manzarasnda popler arkcla100 Afaf Lufti el-Sayyi<j Marsot, Egypt's Liberal Experimet (Cambridge: Cemb
ridge University Press, 1 99 1 ) ; Ira Lapidus, A History of Islamic Societies.
1 0 1 Ira Lapidus, A History of Islamic Societies, 627.
1 92

rn Hazreti Muhammed'le ilgili synthesizer ve elektronik gi

tar eliinde syledikleri arklar ok olaandr. Fakat ranl
bir Mslman iin Gougoush'un imam Hseyin stne ar
k sylemesi tahayyl edilemez. Ksacas, dinselle dnyevi
nin, moderniteyle dinin karlkl bir dierini dlayan kate
goriler olarak ele alnd lran'n aksine Msr, dinin u ya
da bu biimde basknln koruduu bir tr kltrel me
lezlii yaamaktadr. 102 Sonuta, dinsele ve geleneksele kar
sekler ve modern kimliin kutuplamas, l 9 70'ler
lran'nda l 980'ler ve l 990'lar Msr'ndan daha fazla telafuz
ediliyordu. Bugnk Trkiye'ye benzer ve Msr'dan farkl
olarak Iran toplumu, sekler ve dindar hattnda derinden
yarlmt. Din adamlarnn iki lkedeki farkl sosyal ve si
yasal konumlaryla birletiinde bu farkl dinsel pratikler
olduka nemli sonular dourmutur.
lran'daki ulema genel kltrel deiim, hzl Batllama
ve l 950'ler ve l 960'larda toplumsal ve kltrel meruiyet
lerini tehdit eden sekler davranlarla sarsld. zellikle
modern eitim alm genlik din adamlarn ve genelde din
kurumunu reddetmeye balad. Bu ktln kayna ule
maya gre bozuk dzen ve onun Batl mttefikleriydi. Bu
koullar, ulemay, devleti hedef alan muhalefet siyasetine
yneltti. Fakat, Msr'da din adamlarnn deneyimi farkly
d. (Orta snflar, eitimli genlik ve kamusal alandaki ka
dnlar gibi) modern dnce ve toplumsal gruplarn ykse
liine ramen, Al-Azhar (ve ruhbani olmayan lslam) Msrl
Mslmanlar iin hala olduka saygdeer ve meruydu; ve
siyasal lslam'n ani ykseliine ramen Al-Azhar lkede dio Msr'da bu st ve st-orta snf ailelerin gnlk yaamnda farkedilebilir.
Gen insanlar Merriot ya da Hilton gibi otellerde evlenseler de alkoll iecek
sunulduunu grmedim. Batllam snflardan gelen gen kzlar ve erkek
ler Ramazan'da oru tutarlar ve ou dzenli olarak namaz klar, lslam'a ve
din adamlarna saygldrlar. l 960'lann ve l 970'lerin lran'nda bunun aksine
modern snflar genelde din konusunda bir geveklik gsteriyorlard.
1 93

ni ortodoksiyi temsil etmeye devam etti. Al-Azhar'n cuma

namazlarna katlm vard; yaynlar kitlesel dolamdayd;
ve milyonlarca kii iin eyh Sha'rawi'nin televizyon konu
malar (khotabas) hala ekiciydi. Bugn, gen ve modern
Msrllar geleneksel lslam' kucaklamaktan ekinmiyorlar.
l 970'lerin banda ranl genliin dinsel gevekliini gz
lemlemi biri olarak lslami emirler ve din adamlarnn oto
ritesinden byk saygyla bahseden Batl orta ve st snf
Msrl genliin dindarlnn boyutlar beni hayrete d
rmt. Sonuta, (genlik, gelenekiler, ulema ve devlet
gibi) Msr toplumunun farkl kesimleri, lslam'da benimse
yebilecekleri bireyler bulduklar gibi din adamlar da lranl
meslektalarnn yaad sarsnt, ksknlk ve politik ay
rl yaamadlar. Toplumsal kitleyi cezbetmeye ve dinsel
meruiyetlerini korumaya byk lde devam ettiler.103
Bununla birlikte, siyasal slamclara benzer biimde ulema,
siyasal iktidar ele geirmek biiminde olmasa da, da'wa yo
luyla toplumu Mslmanlatrma hedefini izlediler.

Reformcu sonu
slami dnme iki farkl yaklam lran ve Msr' stratejik
anlamda birbirinden ayrmtr. lran deneyimi, Gramsci'nin
"cepheden saldr" ya da isyan halini akla getirirken; Msrl
slamclar, reformcu sonularyla "pasif devrim"i tercih etmi
izlenimi vermektedirler. Antonio Gramsci'den habersiz Has
san El-Banna yllar nce bu stratejiyi yle dile getiriyordu:
Mslman Kardeler olarak bizim grevimiz, gnlmz
ve ruhumuzu yce Allah'a balayarak nce kendimizi d103 Ocak 1997 gibi ok yakn bir zamanda, camilerde vaaz izni ve zel camilerin
Awkaf Bakanl'nn denetimine sokulmas gibi ayncalklarna ynelik hk
metin snrlamalarna kar resmi Al-Azhar dnda bir ksm din adam Ule
na Cephesi ad altnda topland. Al-Hayat (25 Ocak 1997), 7.
1 94

ntrmek; sonra iyilii davet eden ve ktl kovan er

demli bir cemaat olacak ekilde toplumumuzu rgtle
mektir; hayrl devlet bu cemaatten ykselecektir.104

imdiki Ekhwan'n lideri Mustafa Mashur da ayn yakla

m sergiler: "Tm isteimiz eriata dayal bir lslam devleti
. . . slam devletini kurmamz bir asr alabilir. llkelerimiz ge
lecek nesillere miras kalmaldr ve bu ilkelerden hibir sap
ma olmamaldr. "105 Bu yaknlarda Kahire'deki bir camide
kan bir tartmada militan bir gen imam siyasal su or
taklyla itham etti. Takm elbiseli ve kravatl bir gen olan
imam, grevinin hkmet kart siyasal ajitasyon deil,
"ideolojik altyapy ina etmek" ve tabanda hakiki Msl
man bir toplum yaratmak olduu eklinde cevap verdi.106
Mslman Kardeler, yaygn iletiim alar ve taban yap
laryla pasif devrim yapmaya ve ideolojik altyap olutur
maya yllar nce balamlard. Bu iletiim a, lslami du
yarllklar yaymakla kalmayp, sradan Msrlnn baz te
mel maddi ve manevi gereksinimlerini karlamaya da
muntazaman hizmet etti. Bu alar ve etkinlikler birok d
zen kartn rahatlatan baa kma mekanizmalar ve bir
ahlaki cemaat oluturduundan, hareket, istemeden, kitle
sinin "negatif eklemlenmesi"nin koullarn hazrlad. Bu
tr kurumlarda liderliin uzlamac strateji benimsemesi
nin reformist sonular ortaya karacan savunan Guilian
Denoeux ksmen hakldr, fakat, bu alarn kitlenin algs
ve hareketin dinamikleri stndeki ounlukla nesnel (re
formist) etkisini gzden karr. 107 Msr'da slami dernek104 Hasan Al-Banna, Nadara fi Islah al-Nafs wal-Mujtana' (Kahire: Maktaba all'itisam, 1980), 62-63.
105 Mlakat. Al-Ahram Weekly ( 1 6-22 Kasm 1995), 2.
106 Bu karlamaya Ekim 1996'da Kahire'de bir camide ahit oldum.
107 Guilian Denoeux, Urban Unrest in the Middle East: A Comparative Study of In
formal Networhs in Egypt, Iran, and Lebanon (Albany: State University of New
195

ler, hem entegrasyon hem de deiim srecinde kritik bir

kurumsal rol oynamlardr.
Son yirmi ylda , Msr'da geleneksel yukardan aa
planlamadaki ve kalknma hedeflerinin uygulanmasndaki
yetersizlikler, yerel ve kk lekli kalknma projelerinde,
zellikle STK'larda patlamaya yol amtr. ounlukla ahli
camiler etrafnda rgtlenen lslami dernekler, bu frsattan
hzla faydalanm ve ok bymlerdir. 1980'lerin sonun
da zel gnll derneklerin te birine 108 ve milyonlarca
Msrl yoksula yardm ve salk hizmeti sunarak 1 990'lann
banda refah rgtlerinin en az yzde SO'sine, yani 5.000
zel gnll dernee ulamt.109 Aslnda, daha liberal
ekonomik politikalar izleyen hkmetlerin sosyal katklar
dan ekilmesini telafi iin camiler alt gelir gruplarna alter
natif destek hizmeti salyor gibi grnyordu. Kahire Ez
bat Zein'deki tipik bir Mslman rgt, Kuran kurslarnn
yansra, diki kursu, ana okulu, tbbi bakm, zel dersha
neler, yiyecek kooperatifleri ve fosseptik temizlii de sala
mtr. 11 0 Baka rgtler, lise mezunlar gibi potansiyel ra
dikal siyasal lslamc gruplarn ihtiyalarna cevap verecek
video kulpleri, bilgisayar eitim merkezleri amlardr.
Hem mali fonlarn (irketlerin ve lran Krfezi'ndeki g
men iilerin zekatlar) hem de gnlllk ruhunun varl
, bu rgtleri nispeten avantajl duruma getirmitir.1 1 1
York Press, 993).
os Al-Ahram Strategic Studies Center, Taqrir Halat Eddiniyya fi Misr (Kahire
996), 236-7.
o9 Saad Eddin Ibrahim, "Egyptin Law 32 On Egypt's Private Sector Organizati
ons: A Critical Assessment," (Ibn Khaldun Center fer Developmental Studi
es, Kahire, Kasm 996, Working Papers, no. 3), s. 34-35.
o Denis Sullivan, Private Voluntary Organizations in Egypt (Miami University
Press of florida, 994), 65-68.
rnein 990'da 5.400 zekat komitesi camilere dalmt. Birou sosyal et
kinlikler ve yardm etkinliklerini, Kuran kurslarn, yeni cami inaatlarn fi
nanse eden 97l'de kurulan Naser Social Bank'a benzer biimde alyordu.
1 96

Hkmet, sadece kendi sosyal hizmet ykmllnn

bir ksmn bu sektr omuzlad mddete giriimi des
teklemitir.
Bu pratikleri slami yapan, hem devlete hem de zel sek
tre bir alternatif olmas, baz aktivistlerin dinsel inanc, ze
kata dayanan mali kaynaklar ve satn alnabilir sosyal hiz
metler sunmalarnn birleimidir. Fakat, bu etkinliklerde
yer alanlarn birou iin bu dernekler, sadece bir i ya da
bir iletmeden ibarettir. Yaygn kannn aksine, slami refah
rgtleri, slamclarn siyasal hareketlenmeyi ynettikleri
yerler deildirler, yalnzca hizmet salamakla urarlar. Bu
STK'larm ounun siyasal slam'la hibir balants yoktur.
ok az Mslman Kardeler'le, yalnzca bir avucu da radi
kal slamclarla balantldr. 112
slami derneklerden farkl olarak, slam'n baskn olduu
meslek rgtlerinin hepsi Mslman Kardeler'le mttefik
tir. l 990'larn banda Ekhwan, balca meslek odalarn de
netimi altna almakla kalmayp, dierlerinde de salam bir
muhalefet oluturmay baarmtr. slamclarn etkisi, ayn
zamanda birok sendika yeliinde de arpc artlara ne
den olmutur. rnein, retmenler Sendikas'nn ye sa
ys 1 985'te 250.000'den, 1 992'de 750.000'e ykselmitir.1 13
Bu sendikalarn poplerlemesi, byk lde slamc li
derliin performansyla ilgilidir: Yolsuzlua kar savam,
yelerinin gelirlerini artrm, sosyal refah sistemleri yarat
m, isiz yelere i bulmu, tketici kooperatifleri kurmu,
alt-sendikalar ve sosyal kulpler oluturmu ve geni apl

Amani Qandil ve Sarah Ben-Nafisah, Al-]amaiyyat Al-Ahliyyafi Misr (Kahire:

Al-Ahram Center for Strategic Studies, 1995), 6 1 , 282-3.
1 1 2 A.g.e., 282.
1 1 3 Amani Qandil, "Taqdim Adaa' El-Islamiyn fi-NniqaBAT Al-Maniyya" (Kahi
re: CEDEJ!Cairo University, 1993).
197

siyasal hareketlenmeye nderlik etmilerdir.1 14 rnek ey

lemleri, 1 992 Kahire depremi ve 1 994 Yukar Msr selinde
ki hzl mdahaleleridir. Sendikalar ylesine glenmi ve
seslerini duyurur hale gelmilerdir ki, hkmet hem yasal
yollarla hem de nde gelen yelerini tutuklayarak sendika
larn nn kesmek yoluna gitmekten baka seenek gre
memitir. 11 5
Toplumsal hizmetler saglamakta Mslman Kardeler tek
deildir. Aslnda, Mslman Kardeler'in halka ynelik et
kinlikleri, siyasal alandan pay isteyen dier toplumsal g
leri rekabete girmeye zorlamtr. rnein, Al-Azhar, muha
lif lslamclarnkine benzer toplumsal hizmetler sunmaya
balamtr. 1 16 Aynca, Msr hkmetinin 1 990'larn banda
kenar mahalleleri ve gecekondu blgelerini iskan nlemleri
de, 199l'de yabanc basna gre slamclarn "devlet iinde
devlet" yarattklar Kahire'nin bir kenar mahallesi olan lm
baba vakasn yanstr. Ayn ekilde sekler gruplar, zellik
le sekler STK'lar, ktndi ksmi alternatiflerini sunma aba
sndadrlar. Msr zel gnll rgtlerinin salk, eitim fi
nans ve sosyal hizmetlerinden 1 990'da tahminen 5 milyon
yoksul faydalanmtr.1 1 7 Birok benzeri deneyimde oldugu
gibi, byle youn bir rekabet hem kritik bir kitleyi hareket
lendirmi hem de siyasal, ekonomik ve manevi baa kma
mekanizmalar salamtr.
Maddi koullan iyiletirmenin tesinde, Msr'daki slami
hareket, yabanclam semenlere, rakip sekler ve Batl
1 14 A.g.e. Aynca benim Doktorlar Sendikas'nn bir yesiyle yaptm grmeye
(Kahire 1 990) dayanarak.
1 1 5 Madde 100/1993'e gre sendika seimleri sadece toplam yeliin en az yz
de 50'sinin oy kullanmas halinde yasal saylacaktr. Yedi sendika bu kanunu
reddetmi ve hkmetle ciddi atmalara girmitir.
1 16 El-Liwa El-lslami (28 Eyll 1995, s. 15).
1 1 7 Saad Eddin Ibrahim, "Egyptian Law 32," s. 34.
1 98

kltrn daha

az

tehditkar grnd alternatif bir sosyal,

kltrel ve ahlaki cemaat sunmutur. Bu cemaatler, hzl k

resellemeyi ve Bat'nn kltrel nfuzunu gslemekte ge
lenekilere hem muhalefetlerini ifade imkan hem de bir ah
laki gvenlik a salamtr. Kk ve byk kentlere yayl
m haftalk toplant trenleri sadece bir kltrel protesto
nun yansmas deil, ayn zamanda, Durkheimc toplumsal
dayanma, gvenlik ve ahlaki btnlemenin vcut bulma
sdr - Arlene MacLeod'un Kahireli kadnlarn yeni rtnme
tarzlarn "yardmc protesto" olarak adlandrdnn aksi ko
ullar.118 rnein, yalnzca Tanta'da 2.000'in stnde ye sa
ysna ulaan Gen Mslmanlar Birlii, genlik ktphane
leri, spor etkinlikleri, dil ve bilgisayar kurslar, video ve tele
vizyon gsterileri, konumalar, geziler ve tatiller dzenle
mitir. 1 19 Yzlerce kentli mahalle toplantsnda (halaqat) ,
farkl sosyo-ekonomik gruplardan kadnlar yalnzca slami
emirleri renmek iin deil, ahlaki bir cemaate aidiyet duy
gusu kazanmak iin de haftada bir biraraya gelmilerdir.
Sendikalar, ounlukla milli siyasal srelerden dlanm
yelerinin karar alma srelerine katlmlarnn gerekten
saland ve oylarnn sayldna emin olduklar yerler hali
ne gelmitir. Sendikalar, siyasi sulular ve Filistin sorunu gi
bi konularn tartlabildii, insan haklan mcadelesi alanla
ryd; aktivistleri Bosna, Irak ve eenistan'daki kurbanlara
yardm toplayabiliyorlard;120 yeler iin hac seyahatleri r
gtlenebiliyordu. Hatta genler "lslamt dn" dzenleme
leriyle Msr'n otel dnlerinden kanabiliyorlard.
lslamt zel okul saysndaki art ise bir baka dinsel ay
rlk ve entegrasyon kurumunun geliimine yol at. Ms1 18 Arlene Macleod, Accomodating Protest: Working Womrn, The New Veiling, and
Change in Cairo (New York: Columbia University Press, 1991).
119 Dennis Sullivan, Private Voluntary Oganizations in Egypt, 73.
120 Amani Qandil, Taqdim Adaa' El-Islamiyn.
1 99

lmanlarn zayf ve "ahlaken kt ynlendirilmekte" oldu

una inandklar milli eitim sisteminden alnamayacana
inandklar eitime (ta'lim) ek olarak bu okullar, rencile
rini ahlak ve slam'n erdemleri (terbiyya) iinde sosyalle
tirdiler. Azhari kurumlarndan farkl bu yeni kurumlar,
gnlk toplu ibadet yaplan, din dersleri olan, kamplar ve
slami kimlie uygun bo zaman etkinlikleri olan, benim
1 960'n sonlarnda Tahran'daki lslami okulumdan farkl
deildi, fakat Msr'da lran'dakinden ok daha byk l
ekliydi.121
Ksacas, 1 990'larda Msr'da kltr ve ahlaki deerler
dzeyindeki rekabet, maddi refah alanndakinden (belki de
bedeli daha yksek olduundan) ok daha iddetli oldu.
Burada, "hakiki lslam" , seklerleri de ieren birok rakip
arasnda dncede ve eylemde youn rekabetin konusu
haline geldi. Sonuta, sekler kamp daha fazla taviz verdi
ve slami fikirler daha da yayld. Bu yaylma, yalnzca siya
sal slam'n eitlerini deil, slami uyana zaten nemli ta
vizler vermi olan sekler devlet kadar, (Mustafa Mahmoud
rneindeki gibi) modemistleri de ieriyordu. Devlet dene
timindeki televizyonda, "ahlaksz" programlarn ou kal
drlrken, 1 980'lerin bandan itibaren slami ierikli prog
ramlar artrld. Ayn dnemde, hkmet pek ok camiyi
devletletirdi, Ramazan aynda vaaz vermek zere birok
imam ie ald. Awkaf Bakanl'nda alan imamlarn say
s 1 982'de 6.000'den, 1996'da 22.000'e, kattan fazla art
gsterdi. Yine ayn dnemde hatiplerin (Kuran ezberleyen
ler) says 900'den l .200'e srad. 122 1 993'te hkmet, vakf
(awkaj) alanlarnn ve Azhar mezunlarnn tm lkeye
slam'n mesajlarn yaymalarn ngren "Ik Kervanlar"
1 2 1 Msr lslamt okullan konusunda Unda Herrera'nn 1995-96 dneminde bu
okullar stne almasna dayanyorum.
122 El-Liwa El-lslami (5 Aralk 1996, s. 14).
200

programn balatt.123 Al-Azhar zaten son on ylda halka

ynelik etkinliklerini artrmaya balamt. 1 995 ylnda
10.000'den fazla cami, ilkokuldan Kuran kursuna ve ni
versitelere 6.000'den fazla eitim kurumu ve neredeyse 1
milyon 250 bin renci Al-Azhar'a balyd.124 Al-Azhar ve
yerel kuttab mezun binlerce kii her yl ulema saflarna ek
leniyordu. 125 te yandan, hkmetteki Milli Demokrat Par
ti ve sekler sekinler, kendi Islam anlaylarn nermeye
baladlar. Milli Demokrat Parti'nin kard El-Liwa el-ls
lami ve Batllam bir yaynevinin kard Aqidati gibi Is
lami haftalk dergiler, "Msr genliine doru Islami d
nce ve kltr alamak" iin kuruldular. 126 Ironik olan,
her iki yayn da Islam'n geleneki, hatta zaman zaman
kktenci versiyonlarn sergilemesidir. 127 1989'da Al-Muja

hid dergisiyle ordu da yara katld. Giderek geleneksel

halk dindarln beslemeye balayan bu yar, lran'daki gi
bi eriat yanls yeni gelimekte olan Islami uyann deil,
modernistlerin izolasyonuyla sonuland.
1 990'larn banda bu tr cemaatlerin varl ve yeleri
nin tavrlar, Isla.m toplumu dncesinin ksmen de olsa
geekletii izlenimi uyandryordu. "lslami altyap" inas
na ynelik abalarla birlikte, giderek bunlarn sisteme ek
lemleyici, hatta uysal sonular kendini gstermeye balad.
Bu durum, devrimcilerin morallerinin bozulmasna ve kz123 Vaizlerin beceriksizlii programn baarszlndan ksmen sorumludur. Di
ana Digges, "The Government School: The Next Generation of lmarns in
Apolitical Islam," Cairo Times ( 1 8 Eyll - 1 Ekim 1997, s. 7).

124 A.g.e.
125 El-Liwa El-lslami (28 Eyll 1995, s. 15).

126 Al-Azhar niversitesi rektr Ahmad Umar Hashim'in aklamas; Aqidati (7

Kasm 1995, s. 3).
127 Ciddi bir tiraja sahip olan El-Liwa E!-Islami, Profesr Ab-Zaid'in "kktenci"
eletirilerini destekledi ve Pekin Kadn Konferans'nn muhafazakAr eilimle
ri yannda yer ald.
201

malarna neden oldu. Uzlamac ulema, "apolitik" dualar ve

cami konumalar stne kayglarn dile getirdiler. Islamc
lar, bu durumdan artan polis gzetimini sorumlu tutsalar
da, Msr'n Islamc hareketinin reformcu sonular asli rol
oynamtr. 128 Bu kayglar, Msr toplumunda yaygn bir tar
tmay olduu kadar, (eitli militan gruplar, reformcu
Mslman Kardeler ve i hizipleri, Al-Azhar ve i muhale
feti, mahkemeler ve eitli Sufi tarikatlarn da ieren baz
devlet kurumlarn kapsayan) Islami hareketteki nemli
farkllamalar ve blnmeleri de belirliyordu. Deiim iin
"hakiki Islam" ve "doru strateji" stndeki youn rekabet,
iddetli atmalara yol at; hatta insanlarn sadece siyaset
ilere deil Islami muhalefete de zorlu sorular yneltmele
rine imkan verdi - bu olguya Islam Devrimi ncesi Iran si
yasal arenasnda kesinlikle yer yoktu. Bu tartma ve akla
malarn, Msr toplumunun siyasal aklna ok ey bor
lu olduunun altn izmek gerekir. 1 980'lerde Msr'da si
yasal partilere, basna ve STK'lara ak siyasal alan snrl da
olsa, 19 70'lerde ah ynetimindeki Iran'la kyaslanamaz.
lran'dan farkl olarak, Msr, l 980'lerde dokuz siyasal par
tiyle ok partili siyasal sisteme, dnemsel seimlere, muha
lefet gazetelerine, (pek ok Arap devletinde hayal bile edile
meyecek ekilde) hkmetin halk tarafndan eletirilmesi
ne ve en nemlisi, siyasal otoriteden bamsz bir yargya
sahipti. Ayrca, Islami hareket iindeki rekabet ve ekime
de nemlidir. Rekabet, siyasal grlerde greli akln,
konumlanmalardaki eitliliin, i muhalefetin ve dolay
syla paralanmln -bir toplumsal hareketi niteleyen
ama bir devrim senaryosunda anomali olacak eyler- gs
tergesidir. Devrimler, toplumsal hareketlerden farkl olarak,
yksek dzeylerde birlik, genellik ve belirsizlie dayanr.
128 Heba Rauf (Shaub (3 Ocak 1997,
mlakat.
202

s.

9). Aynca yazarla Mart 1 99Tde yaplan

Bu unsurlar ise, Msr'n aksine lran'da mevcuttu. ah'n

otokrasisi, iiliin hiyerarik yaps gerei din adamlarnn
tartmasz liderlii, tartmaya ve uzlamazla vakit olma
mas ve dolaysyla devrimin sylemindeki dikkate deer
belirsizlik bu artc birlii salad. 129
Msr'da, ayn zamanda hem lslamclarn hem de devletin
direnii, hibir tarafn mutlak zaferi garantileyemedii bir
siyasal denge yaratt. Tpk Rusya'daki sosyalist devrim gibi,
lran'daki lslam devrimi de dnyann baka blgelerinde
benzeri hareketleri cesaretlendirdi. Ne var ki, tam da bu za
fer, grevdeki hkmetleri baz reformlar yrtrken daha
direnli hale getirerek, baka lkelerdeki benzeri senaryola
r bir anlamda engelledi. Bu nedenle, Msr'n siyasal rejimi,
ayakta kald gibi, l 990'larn ortasndan itibaren lml s
lamclara bile basklarn younlatrmaya balad. Toplan
ma zgrln snrlandran Olaanst Hal Yasas yrr
lkte kald. l 992'de yeni Anti-Terr Yasas nleyici gzaltn
yasalatrd ve muhalif basn snrlandrd. Hkmet,
l 993'te, sendikalarn seim prosedrlerine mdahale ede
rek, lslamI adaylarn baarsn snrlamakta 100. Yasa'y
kulland. niversitelerde slamclarn liderlik pozisyonlar
na gelmelerini snrlamak iin benzer politikalara bavurul
du. Awkaf Bakanl slami vaazlar gzlem ve takibe ald.
129 Elbette siyasal koalisyonlarla birlik kurulabilir, fakat bu kart gruplan oybir
liine zorlayacak hegemonik bir unsuru gerektirir. Msr'da eksik olan buy
du. fkeli ve iyi rgtlenmi din adamlar lran'daki gibi bu rol oynayabilir
lerdi, fakat Msr'da ulema siyasal muhalefette deildi. Bununla birlikte, du
rumun deimesi halinde Al-Azhar ve ulemasnn eyleme katlmas, hatta Is
lam bir dzende balca aktrler haline gelmeleri de mmkndr. Aslnda,
bugn dahi bu devlet kurumunun lslamt eitim beraberinde Al-Azhar'm uz
lamac siyasetine eletirel bir duru gelitiren Msrl ve yabanc gen mili
tan lshlmclar tarafndan kullanlabileceinin iaretleri vardr. Al-Azhar ni
versitesi'nde Mslman Kardeler'in tutuklanmalarn ve askeri mahkeme
lerde yarglanmalarn protesto amal Ekim l 995'teki renci olaylarnda,
kurumun siyasal potansiyeli gzler nne serilmitir. Ayrntlar iin Ekim'in
son iki ve Kasm'n ilk haftalarnda Al-Ah ram Weekly ve Aqidati.
203

Bakanlktan izni olmayanlar altrlmad.130 Sonunda, dev

let, ahli camilerini kamulatrma politikasn, Awkaf Bakan
l'nn ylda ortalama 9.000 camiyi devletletirmesine vara
cak lekte hzlandrd.131 Bu bask, hareket iindeki at
malar ve atlaklar daha da artrd. Ekhwan'n i atmalar
1996'da Hizb El-Wasat'n doduu ayrlmaya vard. Bln
melerden memnun olmakla beraber, hkmet, ayrlan gru
bu tanmay reddetti. Bu gelimelere ramen, tabandan kay
naklanan slami reformlar kesintisiz devam etti. Msr'n
l 990'larn banda geirdii slami toplumsal deiim yle
arpcyd ki, ah ynetimindeki ran'm din adamlarnca ta
hayyl bile edilemezdi. Tam da bu nedenle, Msr kalc bir
slami harekete sahne olurken, ran gl bir hareket ol
makszn slami devrim yaad. lran, l 980'lerin ortasnda
"post-slamc" bir dnem,132 devrimci ideolojiden bir dn
yaar gibi grnrken, Msr'n slamc hareketi ana teh
ditle kar karyayd: Devletin husumetinde bir art; eko
nomik, siyasal ve kltrel kresellemede bir hzlanma; ve
Oliver Roy'un terimiyle "siyasal slam'n baarszl"nn
aga kmas. 133 Msrl slamclar iin kt haberler.
eviren

SEiL DEREN

130 El-Liwa El-Islami (28 Kasm 1979, s. 2).

1 3 1 Cairo Times (18 Eyll - 1 Ekim 1997, s. 7).
1 32 Asef Bayat, "The Coming of A Post-Islamist Society." Critiquc: jaumal for the
Critical Studies of the Middle East 9 (Gz 1996), 43-52.
133 Oliver Roy, The Failure of Political Islam (Cambridge: Harvard University
Press, 1995).
204

ALTINCI BLM

Siyasete ve Muhalefete Dair

Taliban'n dmesine dek devam edecek, 1 1 Eyll saldrla

r ile ABD'nin Afganistan'a ilk bombardman akn arasnda
ki gergin haftalarda yorumcular Wall Street ]oumal'in daha
sonra "irrasyonel Arap soka" olarak adlandrd ey hak
knda ciddi kayglar dile getirdiler. Uzmanlar, ABD Msl
man bir lkeye saldrrsa, "Arap soka"nn, blgedeki di
er Amerikan menfaatlerini tehlikeye atacak ve George W
Bush'un "terrizme kar sava"n daha batan kaybetmeye
mahkum deilse bile skntl bir teebbs klacak biimde
Usame Bin Ladin ve dier radikal slamclar destekleyece
inden endie ediyorlard. Amerikan askerleri Afganistan'a
yaylmaya hazrlanrken, Vaington'daki birtakm yetkililer
srail Babakan Ariel aron'a, Filistin ayaklanmasn cebren
ezmeye ynelik kampanyasn dizginlemesi iin yalvardlar.
lsrail'in Filistin topraklarndaki saldrs, Taliban'a ynelik
ABD saldrs esnasnda srerse, Arap kitlelerin kaynamakta
olan hmnn, yerel jandarmalar, ldrm kalabalklarn
Amerikallar'a zarar vermesini, ABD mlkn tahrip ve
dost Arap rejimlerin istikrarn tehdit etmesini engellemekos

ten aciz klacak bir biimde "taacandan" korkuyorlard.

Senatr joseph Biden, "Ortadou'daki tm ABD bykeli
liklerinin yerle bir olaca" ihtimalini dile getirdi.
Afganistan'daki savatan bu yana, Bat eria'daki balca
srail saldrlar ve Bush'un Irak Sava'na giden sre bo
yunca, medyada hem derin bir endie znesi hem de azalan
bir szde alakgnlllk nesnesi olarak azdan aza do
laan "Arap soka" , Bat'da gndelik bir tabir haline geldi.
"Arap soka" ve bunun paralelinde "Mslman soka" ,
annda eylemi ve aslen "anormal" olan bir ruh halinin
yansra, bizden nefret ettikleri ya da bizi anlamadklar iin
bize lanet okumak zorunda olan kzgn insanlarla dolu ga
rip bir yeri hatra getiren bir parola oldu. "Arap ya da dier
Mslmanlarn eylemleri" , " kamuoyunu lmeye ynelik
Bat standartlar"nn Arap dnyasnda "ie yaramayaca"
mantksal sonucunu douracak ekilde, neredeyse tama
men, "gruh, kargaa, isyan" terimleriyle tarif edildi. Ame
rikal okurlara, protesto gsterileri yapan Arap kitlelerin
mtevaz grnmlerini her an terk edebilecekleri ve bata
ABD'nin sadk mttefikleri olan "lml" Arap hkmetleri
olmak zere, "aniden hkmetleri devirecek kadar gl
gruhlara dnebilecekleri" hatrlatld.
"Arap soka"na dair kayglardan bamsz olarak, ABD
gleri Afganistan'a girdi, ABD bombalar binlerce Afgan si
vili ldrd, srail-Filistin atmas sadece ksa bir sre
iin "sakinleti" ve Bush Irak'a saldr planlarna tam gaz
devam etti. Fakat Mslman ve Arap dnyasnda saysz
protestolar gereklemesine ramen, hibir ABD bykeli
lii yerle bir edilmedi. Mslman ve Arap kitleler de Bin
Ladin'i desteklemediler. Sadece, srail 2002 baharnda Bat
eria'y igal edince Arap dnyasndaki sradan insanlar b
yk bir fkeyle patladlar. Filistinlilerle dayanmalarn
gstermek iin Kahire, Amman, Rahat ve baka kentlerde
206

sokaklara dklen milyonlarca Arap, sava sonras dnem

de smrge kart hareketlerin nasl tabandan harekete
getiini hatra getirdi. Fakat "Arap soka"nn Ramazan
aynda Afganistan'daki muhtemel ABD bombardman kar
snda patlamam olmasndan tr, Arap dnyasndaki
gizil popler nefretin bu hakiki rnei kstaha grmezden
gelindi. "Arap soka" imgesi, beklenmedik bir biimde, ne
olaca ngrlemez bir barut fsndan, Arap lkelerinin
"lakaytlk" tuzandaki "beyni ykanm" insanlarla dolu
olduu gereine ramen her naslsa canl kalabilmi bir
"mit"e, bir "blf'e dnt. Bunun Amerikan siyaseti iin
anlam aikard: Araplarn lrak'a ynelik bir saldry ya da
baka bir popler olmayan ABD giriimini durdurmaya ce
sareti yoktur, bu yzden ABD Arap mttefiklerinden gelen
itirazlara kar "hassasiyet deil kararllk" gstermelidir.
Ne gstericilerin sloganlarna, ne de Arap hkmetlerinin
halkn kendi stlerinde dayanlmaz bir basks olduuna
dair srarlarna itibar edilmeliydi. Economist Arap sokann
ebediyen "ldn" ilan etti. ok gemeden Ulusal G
venlik Danman Condoleezza Rice, Arap halklar demok
rasi isteyemeyecek kadar gsz olduu iin, ABD'nin
Araplar tiranlardan kurtarmak zere mdahale etmesi ge
rektiine karar verdi.
Bat medyasnn anlatlarnda, "Arap soka" muktedir
olsa da olmasa da lanetlidir - ya "irrasyonel" ve "saldr
gan"dr ya da "lakayt" ve "l". Batl toplumlara aina ge
lebilecek bir ekilde kurtulu anslar ok azdr. "Arap so
ka" , tm bir halkn kltrn ve kolektif davrann da
vahi bir soyutlamada eyletiren bir ekilde, "Arap ak
l"nm bir uzants haline gelmitir. Oryantalist imgelemin,
ne yazk ki baz Araplarca da iselletirilmi "teki"nin s
mrge dnemi temsilini hatrlatan bir baka znesidir. Hi
de basit olmayan bir yanlsamayla, "Arap soka" nadiren,
207

Batl muadilinin halen olduu gibi, kamuoyunun ve kolek

tif duyarln bir ifadesi olarak kabul edilir. Aslen, fiziksel
bir varlk, kendini ayaklanmalarla ve gruh iddetiyle ifade
eden kaba bir g olarak alglanr. "Arap soka" ancak,
menfaatleri tehlikeye sokacak ya da byk stratejileri boza
cak ekilde durduunda iddetli imgelemiyle bir anlam ifa
de eder. Kolektif duyarl yanstan sokak bir mesele olarak
grlmez zira ABD bunu grmezden gelebilir ve genellikle
de kendinden emin bir ekilde byle yapar. ABD'nin Orta
dou'ya yaklamn (Filistin Ynetimi'ni paralamaya giri
miken aka ve gittike artan bir biimde aron'u destek
leyerek Arap kamuoyunu hor grmek ve ezamanl olarak
Irak'a sava ilan etme kararllnda olmak) "Arap soka
"na dair bu tr alglamalar belirliyor.
Fakat genel olarak sokak siyaseti, zel olarak da Arap so
ka daha karmaktr. Ne sokak sadece bir fiziksel bir un
surdur ne de Arap soka katksz bir kaba kuvvet ya da ba
site ldr. Arap soka, esasen, kamu duyarlnn, ek
lemlenme tarz ve aralar nemli deiikliklerden gemi,
bir ifadesidir. Sokak siyaseti ekimeyi yanstan modern
kent tiyatrosunun sekin halidir. "Sokan", Fransz devri
mi, on dokuzuncu yzyl ii hareketleri, smrge kart
mcadeleler, ABD'de Vietnam Sava kartl, Dou Avru
pa'da kadife devrimler ve belki de halihazrdaki kresel sa
va kart hareket benzeri muazzam siyasal deiimlerdeki
roln hatrlamamz yeterli. Yapsal olarak kurumsal ikti
dar merkezlerinde yer almayan sradan insanlar iin sokak
belli bal siyaset mahallidir. Ezamanl olarak toplumsal ve
mekansal, daimi ve geici, hem tandk hem yabanc, gr
lebilir ve duyulabilir bir mekan olan sokak, iinde duyarlk
ve grlerin dikkate deer bir kendine zglkle olutu
u, yayld ve ifade edildii karmak bir varlktr.
Sokak kolektif muhalefetin hem ifade edildii hem de re208

tildii fiziksel bir mekandr. Sokakta sadece -yoksullar ve i

sizler gibi- marjinal unsurlar yer almaz; renciler, iiler,
kadnlar, memurlar ve esnaf gibi birtakm kurumsal glere
sahip aktrler de sokaktadr. Sokak siyasetinde uzamsal un
sur, onu grevlerden ve oturma eylemlerinden ayrr, nk
sokaklar insanlarn sadece protestolarn dile getirdikleri yer
ler deildir, protestolarn yakn evrelerinin tesine yaydk

lan bir yerdir. Bir sokak yry, sadece "davetliler"i bira

raya getirmez, ayn zamanda benzer, hakiki ya da muhayyel
ikayetleri dile getirebilecek "yabanclar" ierir. Kamusal
mekanlarda polis devriyeleri, trafik dzenlemeleri, uzamsal
ayrmlar ile yaygn bir iktidar kullanan otoriteleri tehdit
eden basite ayaklama tarafndan yaratlan kesinti ve belir
sizlikler deil, bu salgn potansiyeldir. Polisin gstericileri
bir kede kuatma taktii duyarln sokaktan geenlere si
rayet etme potansiyelini kertmek iin icat edilmitir. Pro
testolar, genelden ziyade snrl olaylar olarak tutulmaldr.
Arap dnyasnn sokak siyasetindeki yeri nedir? Smrge
kart Arap mcadeleleri, Arap sokann etkin tarihine de
lalet eder. Nasr Svey Kanal'n milliletirdikten sonra
1 950'lerde Suriye, Irak, rdn ve Lbnan'da popler hare
ketler meydana geldi. Ekim 1 956'da Britanya, Fransa ve ls
rail'in Kanal'n denetimini yeniden ele geirmeye ynelik
tarafl baarsz saldrganl, Arap lkelerinde Msr'
destekleyen takn popler protestolara sebep oldu. 1 956,
muhtemelen 2002'deki Filistin taraftar dalgaya dek en son
byk pan-Arap dayanma hareketi olsa da, iilerin, zana
atkarlarn, kadnlarn ve rencilerin yerel toplumsal geli
me, vatanda haklar ve siyasal katlm adna dzenledikleri
toplumsal protestolar belgelenmitir. Lbnan, Suriye, Msr,
Yemen ve Fas'ta ii hareketleri hem geim hem de siyasal
meselelere dair grevler ve sokak gsterileri dzenlemitir.
l 980'lerden bu yana, IMF'nin tavsiye ettii yapsal dzenle209

me programlar devrinde, Arap sendikalar, tketici rnle

rine yaplan sbvansiyonlarn iptali, fiyat artlar, cret ke
sintileri ve iilerin geici olarak iten kartlmasna kar
direnmeye almtr. Grevin yasak olduu szlemelere ve
eylemcilerin bask altna alnmasna ramen, sendikann r
zas olmadan yaplan grevler meydana gelmitir. Msr, r
dn ve Fas'ta olduu gibi popler direnie dair duyulan
korku, hkmetleri yapsal dzenleme programlarn ge
ciktirmeye ya da birtakm toplumsal politikalar muhafaza
etmeye mecbur etmitir.
Geleneksel toplumsal szlemeler ihlal edildiinde, Arap
kitleler sratle tepki gsterdiler. 1 980'ler gittike artan ya
am giderlerine ynelik saysz kentsel protestoya tanklk
etti. Fas hkmeti Austos 1 983'te, kuzeyde ve lkenin
baka blgelerinde kentsel huzursuzluu tetikleyecek bi
imde tketici sbvansiyonlarn yzde 20 azaltt. Benzer
protestolar 1984'te Tunus'ta ve 1 982 ile 1 985'te Hartum'da
yaand. 1 987 yaznda Lbnan'daki sivil savan birbirine
rakip gruplar Lbnan parasnn deer kaybna kar kitle
sel sokak gsterileri dzenlemek iin ibirlii yaptlar. Ce
zayir 1 988 gznde hayat pahall ayaklanmalaryla sar
sld ve rdnller 1989'da, Filistinlilerin kt durumu ve
iktisadi skntlara kar, Kral Hseyin'i siyasal liberalleme
ye ynelik tedbir nlemleri almaya mecbur eden ulusal
apta protestolar dzenlediler. 1 99 6'da sbvansiyonlarn
kaldrlmas kral ifade ve toplanma zgrlklerini snrla
maya sevk eden yeni bir sokak gsterileri dalgasna yol at.
Alt ve orta snflar kentsel protestolarn merkezini olu
tursa da, niversite rencileri de genellikle protestolara
katldlar. Fakat renci hareketlerinin zaten kendi ihtilafl
gndemleri vard. Msr'da 1 970'ler solcu eilimlerin hakim
olduu renci eylemliliinin altn ayd. Camp David
bar anlamasna ve iktisadi yoksunlua ynelik takn
210

muhalefet binlerce renciyi sokaa dkt. nceki yllar,

rencilerin konferanslar, grevler, oturma eylemleri, sokak
yryleri dzenlemesine ve "en zgr yayn" olan sokak
gazeteleri retmesine tanklk etti. 1 99 l 'de Msr, Cezayir,
Fas, rdn, Yemen ve Sudan'da renciler hem lrak'n Ku
veyt'i igaline hem de lrak' Kuveyt'ten karmaya ynelik
ABD'nin nclk ettii savaa kar fkelerini dile getirmek
iin gsteriler dzenlediler. l 986'dan beri, srail ordusunun
rencileri vurmaya ve tutuklamaya ya da Filistin niversi
telerini kapatmaya ynelik politikalarndan ou kez ylma
yan Filistinli renciler intifada eylemlerinin en devaml
katlmclar olmulardr.
Gene de 1980'lerden bu yana Arap soka iin birok ey
iddetle deimitir. Hkmetler yapsal dzenleme prog
ramlarn daha yava ve tedbirli bir biimde hayata geir
dike, sosyal denek tr emniyet sbaplarn yaygnlatr
dka (Msr ve rdn) ve slami STK'lar ile hayr cemiyet
lerinin yoksullara yardm etmesine izin verdike, yaam gi
derlerine ynelik protestolarn hz kesilmitir. Gerekten
Arap dnyas, dnyann gelimekte olan blgeleri iinde en
dk ar yoksulluk oranna sahiptir. Bu arada yoksulla
m orta snflarn honutsuzluu, genel olarak slami hare
ketlere, zel olarak da mesleki sendikalarn siyasallamas
na kanalize edilmitir.
te yandan, daha klasik snf temelli hareketler, zellikle
kyl rgtleri, kooperatif hareketler ve sendikalar, nispi bir
k iindedir. Kyller, krsal blgelerden ehre kaydka
ya da topraklarn kaybettikleri iin krsal gndelik iiler
haline geldike, kyl ve kooperatif hareketlerinin toplum
sal taban kaybolmutur. iktisadi poplizmin yapsal dzen
lemeye yakndan bal olarak zayflamas, sendikacln n
vesini oluturan kamu sektr istihdamnn kne yol
amtr. l Jluslararas sermayeye bal yeni zel teebbsler
21 1

sendikalardan kurtulurken, reform, kltme, zelletirme

ve yeniden yerletirme dolaymyla yapsal dzenleme sen
dikal kamu sektrnn nemini azaltmtr. Devlet brok
rasisi arln korumasna ramen, brokrasinin az cret
alan alanlar rgtszdr ve bunlarn byk bir ksm en
formel sektrde ikinci ya da nc bir i bularak hayatta
kalabilmektedir. u an Arap i gcnn ou serbest al
maktadr. Birok cretli emeki pederahi ilikilerin hkm
srd kk teebbslerde almaktadr. Ortalama ola
rak kentsel i gcnn te biri ile yars arasnda bir grup
dzensiz, rgtsz enformel sektrde almaktadr. Bu m
esseselerde iveren ve iiler arasndaki gerilim olaan olsa
da, emekiler yan dkkandaki iilere destek olmaktansa
kendi patronlarna sadk kalmaya meylederler.
l 980'lerden bu yana STK'larn iddetli bymesi zerk

sivil eylemlilii mjdelemi olsa da, STK'lar gruplama si

yaseti zerine temellenmitir. STK'lar eylemliliklerinden
yararlanacak olanlar kk gruplara ayrrlar, hak ve so
rumluluk ilkelerini sadakayla ikame ederler ve sokak siya
setinden ziyade lobicilii beslerler. Toplumsal seferberlik
iin farkl ve yeni alanlar sunan, varlk ve gelir farkllkla
ryla ilgili olanlardan ziyade, insan haklar, kadn haklar ve
demokratiklemeyi savunan STK'lardr.
nsanlar enformel etkinliklere daha ok baml hale gel
dike ve ballklar azaldka, cret ve alma koullarna
ynelik mcadeleler yerlerini i bulma, enformel alma
koullar ve karlanabilir yaam giderlerine ynelik kayg
lara brakmaya meyleder ve hzl kentleme, kentsel hiz
metler, barnma, iyi iskan, salk ve eitime ynelik taleple
ri artrr. Bu koullar altnda sradan Arap insanlar kolektif
protesto siyasetine deil, bireysel "sessiz tecavz" stratejisi
ne mracaat ederler. Bireyler ve aileler, uzun ve mtevaz,
bununla beraber yasad bir tarzda, temel ihtiyalar (s212

nacak toprak, kentsel kolektif tketim, enformel iler ve ti

caret frsat) karlamak iin urarlar. Yoksunlar, elektrik
talep etmek iin yry dzenlemektense, izin almadan
belediye hattnda kaak elektrik ekerler.
Bylece, Arap dnyasnda sekin siyasal snf, 1 950 ve
'60'larda, genellikle hakim olan milliyetilik, Baaslk, sos
yalizm ve sosyal adalet ideolojileriyle "soka seferber eden"
memurlar, renciler, meslek sahipleri ve inteligentsia'dan
mrekkep eitimli orta snf olarak kalr. slamclk bu b
yk dnya grlerinin sonuncusu olmutur. Orta tabaka
nn durumu en kt olanlarndan gelen asli destekle lslamc
hareketler yirmi yl boyunca "ucuz slamclk" (ahlaki ve
kltrel saflk, karlanabilir hayrseverlik ve kimlik siyase
ti) ile byk saylardaki yoksun kitleleri harekete geirmeyi
baardlar. Ne var ki 1990'larn ortalarna gelindiinde s
lamclarn maliyeti daha yksek slamclama (lslami bir ik
tisat ve siyaset oluturma ve modern ulusal ve kresel yurt
talkla uyumlu uluslararas ilikiler kurma) ile bir yere gi
demeyecekleri ortaya kt. lslamc ynetim lran ve Sudan
gibi pratie dkld yerlerde krizle kar karya kald.
Dier yerlerde, Msr ve Cezayir'de olduu gibi, iddet stra
tejileri malup oldu ve bylece lslami projeye dair yeni tasa
rmlar geliti. slamc hareketler ya bask altna alnd ya da
mevcut grlerini gzden geirmek zere istifaya zorland.
Bat'da 1 1 Eyll olaylarn takip eden lslam kart duyar
lk ve mteakip "terre kar sava" , phesiz, dinsellik ve
yerlilik dillerini pekitirerek, lslam'n kresel bir saldr al
tnda olduu hissini glendirdi. Dier eylerin yansra
ABD'nin politikalarna muhalefet eden muhtelif lslamc par
tiler ulusal seimlerde kayda deer baarlar elde ettiler.
Fas'taki Adalet ve Kalknma Partisi Eyll 2002 seimlerinde
42 milletvekillii kazanarak parlamentodaki sandalye says
n ikiye katlad. Ekim 2002'de Cezayir yerel seimlerinde ls213

lamc hareket nc oldu ve Pakistan'da dini partiler ittifa

k 150 sandalyeden 53'n kazand. Kasm'da Bahreyn'de ls
lamclar parlamentodaki 40 koltuktan 1 9'unu kazandlar ve
Trkiye'deki Adalet ve Kalknma Partisi parlamentonun
yzde 66'sn ele geirdi. Bununla birlikte bu seim baarla
r "lslamcln dirilmesi"nden ziyade milli kayglan olan si
yasal bir proje olarak lslamclm, kiisel dindarlk ve kre
sel, slam kart gzdayla alakal daha blnm dillere
kayna iaret eder. Post-slamc bir dnn eiindeyiz.
Kymeti ne olursa olsun, lslamc hareketlerin temel mira
s Arap toplumlarn dntrecekti. Radikal lslamclarn
likidasyonu devletlere dier muhalefet biimlerini denetle
me imkan sunduu iin, slamc hareketler Arap devletle
rini (devletler lslamclgn ahlaki otoritesini aldklar iin)
daha dindar, (Arap otantikliini ne srdkleri ve Batl bir
mamul olarak demokrasiyi reddettikleri iin) daha yerlici
ya da milliyeti ve daha baskc duruma getirdiler. lslamc
hareketlerin bu miras bugnk Arap dnyasnda muhale
fet siyasetini daha karmak bir hale getirdi.
"A rap sokag"nn F ilistinlilerle dayanma halinde
2002'de yeniden canlanmas hakikaten grkemliydi. Devlet
ler, ksa bir sre iin, sk denetimlerini yitirdiler ve Kahi
re'deki Amerikan niversitesi'nin "Batlam" ve "apolitik"
rencileri arasnda dahi kamusal dzeyde sesi duyulan mu
halefet gruplar hzla byd. Filistin dayanma hareketi,
Arap sokak siyasetinin slamclk haricinde de bir vehesi
olduunu gsterdi ve siyasal bir gelenein yenilenmesini
tevik etti. ABD'nin Ocak aynda [ 2003 ] Irak'a saldrs yak
latnda bir milyon Yemenli San'a'da "Sava ilan terrizm
dir" diye bararak yrd. 1 0 binin zerinde kii Har
tum'da, binlerce insan am ve Rabat'ta ve yzlerce kii Bah
reyn'in bakenti Manama'da protesto gsterileri yapt. r
dn'de 20 bin Hristiyan Bush'un savam knayarak Irak
214

halk iin dua etti. Almanya'da El Kaide yesi olduu zan

nyla bir Yemen vatandann tutuklanmasn protesto etmek
iin bin Yemenli kadn sokaklarda gsteri yapt. Msr'da ve
dier Arap lkelerinde Irak savana kar irili ufakl protes
to eylemleri, youn polis denetimi altnda devam etti.
Irak'n ABD ve Birleik Krallk tarafndan igalinden bu yana
Arap dnyasndaki sokak gsterileri yeni bir ivme kazand.
Bununla birlikte, bu gsterilerin ou Arap devletlerinin
zmni fakat gnlsz onayyla gerekleti. 2002 igalleri
boyunca srail vahetinin ulat nokta ve daha sonra
Irak'n ABD glerince igali siyasetileri ve halk ortak
milliyeti duyarllkta birletirdi. Buna ilaveten, sokak mu
halefeti byk lde d dmana yneltildi ve protestocu
larn kendi hkmetlerine ynelik sloganlar sradan kat
lmclardan ziyade birtakm ideolojik nderler tarafndan
barld. Gstericiler sadece son Kahire eylemlerinde top
lanma zgrlne engel olmaya devam eden 20 yllk ola
anst hal kanunlarnn kaldrlmasn talep ettiler.
Arap soka kendi yasaklarna kar ayaklanmada, de
mokrasi ve adalet talebinde neden baarsz oldu? Yoksun
lar "sessiz tecavz"e mracaat ederken, Arap devletleri, si
yasal snf milliyetilik, din ve anti-Siyonizm'e dayal ortak
bir sylemi yrrle koyarak hatr saylr bir lde etki
sizletirdiler. "Eski moda pan-Arap milliyetilii"ne skt
rlan ve din ile ahlak siyaseti lgatiyle batan karlan Arap
inteligentsia's, kendi otoriter devletlerinden imtiyazlar elde
etmek zere an yakalamakta baarsz oldu. lsrail'in, maddi
ve diplomatik ABD desteiyle, Filistin'i igali, Arap inteli
gentsia'sn kuaklar boyunca otoriter Arap devletlerinin
byk lde istifade ettii dar bir yerlilie ve kltrel mil
liyetilie hapsetti. Yerlilik taraftar, her ne kadar soylu
olursa olsun, yabanc, genellikle de "Bat" kltr temelli
fikir ve pratikleri ou kez reddeder ve baskc da olsa
21 5

"kendi" fikir ve pratiklerini romantikletirir. lnsan haklan,

rnein, basite bir Bat ithalat ya da hilekar bir Amerikan
dalaveresi olarak skartaya kartlr.
te yandan, Arap hkmetleri bamsz muhalefete ok
dar bir alan brakr. 2000'den bu yana, resmi olmayan so
kak eylemleri yldn ve saldryla kar karya kalr, eylem
ciler bizar edilir ya da tutuklanrken, ABD ve srail kart
kolektif protesto talepleri grmezden gelinmitir.' 1 5 ubat
2003'te, dnya apnda 10 milyon insan ABD'nin Irak sava
na kar protesto gsterileri dzenlerken, binlerce Msr
polisi 500 civarnda gstericiyi halktan ayrmak zere bir
keye sktrmt.
Kendilerini sokakta ifade etmek iin almas zor meydan
okumalara maruz kalan Arap eylemciler muhalefeti eklem
lemek iin yeni aralar gelitiriyorlar - boykot kampanyala
r, sanal eylemlilik ve protesto bunlar arasndadr. Arap
devletleri sokaklar gzetim altnda tutarken, eylemlilik si
vil kurumlarn -niversite kampuslar, okullar, camiler,
meslek odalar ve STK'lann- iine itiliyor. zgr siyasal bir
iklimin yokluunda, meslek odalar, genellikle liderlik iin
youn bir mcadelenin hkm srd siyasal partilerin
roln stlenecekleri lde, siyasal kampanyalara toplant
odalar tahsis ediyor. Merkezleri, siyasal toplantlar, miting
ler, hayr ileri ve uluslararas dayanmalar iin mekan ola
rak kullanlyor. Dier sivil dernekler, bata yeni savunma
STK'lar, insan haklar, demokratikleme, kadn, ocuk ve
emek haklarna dair kamusal tartmalar destekliyor. Halen
Arap dnyasnda, yzlerce sosyal hizmet merkezinin yan
sra 90 ila 100 insan haklar rgt faaliyet gsteriyor ve
daha birok sosyal hizmet rgt haklar lgatini ilerinde
kullanmaya balyor.
Seferberlik, iletiim tarz, at ve rgtsel esneklik konu
larnda yenilikler, durgun milliyeti politikalara yeni bir ha216

va kazandryor. Filistin lntifadas ile Dayanma lin Msr

Halk Komitesi byle b i r eilimi temsil e diyor. E kim
2000'de kurulan Komite Msr'n farkl siyasal eilimlerin
den temsilcileri (solcular, milliyetiler, lslamclar, kadn ve
hak gruplar) biraraya getirmitir. Bir Web sitesi, bir haber
leme listesi kurmu, hayr faaliyetleri iin yardm toplama
ya balam, Amerikan ve lsrail rnlerini protesto boykot
lar dzenlemi, sokak eylemlerini canlandrm ve Kahi
re'deki lsrail Bykelilii'nin kapatlmas iin 200 bin im
za toplamtr. i Haklarn Mdafaa Komitesi ve baz ba
ka insan haklar STK'lar gibi Msr Anti-Kreselleme Gru
bu ve Irak Sava'na Kar Milli Seferberlik de benzer ey
lemlilik tarzlarn benimsemitir.
Tabandan gelen hayrseverlik ve boykotlar ya da "rn
kampanyalar" siyasal seferberliin yeni aralar haline geldi.
Binlerce gen gnll ile yzlerce irket ve rgt Filistinliler
iin gda ve ila toplamakla megul oldular. Nisan 2002'de
Kahire'deki Amerikan niversitesi rencileri drt gn iin
de fabrika, irket ve evlerden Gaza'daki Filistinlilere gtr
mek zere 30 kamyon dolusu yardm topladlar. Milyonlar
ca Arap ve Mslman, McDonalds, KFC, Starbucks, Nike ve
Coca Cola'nn da iinde bulunduu Amerikan ve srail
rnlerini boykot ettiler. Yerli rnlerin kayda deer baar
s, Coca Cola'nn baz lkelerde pazar payn yzde 20 ila 40
arasnda kaybetmesine yol at; fast food irketlerinin sat
lar da azald. ran'n Zamzam Cola's, Pakistan, Malezya,
Endonezya ve birka Afrika lkesine yaylarak Ortadou'da
olduka byk bir pazar pay yakalad. irket drt ay iinde
Suudi Arabistan ve Krfez lkelerine on milyon kutu iecek
ihra etti. Danimarka ve Belika gibi baz Avrupa lkeleri
Zamzam ithal etmeye baladlar. Zamzam'n yansra, Pa
ris'te ABD ieceklerini boykot eden Avrupal Arap ve Msl
manlara ynelik olarak Mecca Cola ortaya kt. Fransa'da
21 7

iki ayda 2 milyon 200 bin ie satld. Mecca Cola gelirinin

yzde lO'unu Filistinli ocuklara tahsis etti.
lletiim teknolojisi de dolaysz siyasal kampanyalar iin
gittike artan bir biimde kullanlyor. Ortadou'da "kk
medya"nn uzun bir gemii var. eyh Kishk (Kik?) , Yusuf
Al-Qaradawi [El Karadavi] , eyh Fadlallah [Fadl Fdllo
lu, Fadullah] gibi vaizlerin yansra, Msrl popler televiz
yon evangelisti Amr Khaled'in [mer Halid] vaazlar ses ve
video kasetleriyle kitlesel olarak datlyor. Vaaz vermesi
2002 sonlarna doru yasaklanan mer Halid'in yandalar
Web siteleri marifetiyle 10 bin imza toplayabiliyor. Daha
yakn dnemde, eylemciler iddialarn yaymak ya da destek
kampanyalar ve gsteriler dzenlemek iin e-posta ve faks
kullanmaya baladlar. ubat 2003'te Filistin ve Irak'la da
yanma iin Msr koalisyonu , nternet araclyla BM ile
ABD ve Britanya bykeliliklerine bir milyon dileke gn
dermeyi tasarladlar. Web'deki alternatif haber siteleri, ele
tirel ve bilgili gruplarn oluturulmasnda muhtemelen en
nemli siteler. Ksr yerel haber kanallarnn tekelini kra
cak alternatif haberler getiren uydu kanallar Arap dnya
snda hzla yaylyor. am ufkunun anak antenlerle dolu
silueti, iktidar partisi gazetelerinin sergilendii sokak gaze
tecilerinin ruhsuzluunu aklamaya yardmc oluyor.
Sanal kampanyalar sekinlerle snrl kalrken (ortalama
olarak Araplarn sadece yzde ikisinin kiisel bilgisayar
var) , siyasal sanat kitlesel bir dinleyiciye ulayor. Bat e
ria'nn 2002'de srail tarafndan yeniden igali, mm Gl
sm, Feyruz ve Fasl Ahmet Sanusi'nin siyasal mirasn ye
niden hayata geirdi. Arap sanatlar, sinema oyuncular,
ressamlar ve zellikle arkclar halkn fkesinin kahinleri
haline geldi. Msr'da, Amr Diab (mer Diab) , Muhammed
Mnir ve Mustafa Kamar gibi nemli pop yldzlar, zel
olarak dinsel ve milliyeti szleri bulunan arklar ieren
21 8

ok satan albmler rettiler. Muhammed Mnir'in, yksek

fiyatl "Toprak ve Bar, Ey Allah'n Elisi" albm ok ksa
bir srede 100 bin satt. Ali El-Hajjar, Muhammed Tharwat
ve Hani Shaker'in de ilerinde bulunduu baka arkclar,
Arap pazarn kaplayan dinsel-milliyeti "El Aksa, Ey Al
lah" albmn hazrlamak iin biraraya geldiler.
Elbette, bu yeni mcadele alanlarnn yaygnl ve etkisi
ok mtevaz. Gene de birok Arap hkmetinin bunlar
denetlemeye ynelik olarak artan eilimleri (STK'larn ka
patlmas, yaynlarn ve arklarn yasaklanmas, Web tasa
rmclarnn tutuklanmas) , bunlarn Arap sokann kar
karya bulunduu engelleri telafi etme potansiyeline iaret
ediyor. Aslnda, sokak siyaseti bir meziyet deil, insanlar
seslerini duyurmaya mecbur kaldklarnda bir gereklilik ve
frsattr. Meziyet kitlesel siyasette deil , sivil toplumda,
menfaatlerin eklemlenmesinin kurumsallamasnda ve ras
yonel diyalogdadr. Gene de yerel rejimler ya da kresel
gler popler grlere kulaklarn tkadklar mddete,
sokak kolektif yaknmalarn iitilebilir davurumunun en
canl mahalli olarak kalacaktr. Arap soka ne "irrasyonel"
ne de "l"dr; hem eski snrlamalar hem de kresel yeni
den yaplanmann beraberinde getirdii yeni olanaklarn
yol at byk bir dnmden gemektedir. Bir ara ve
ifade biimi olarak ekil deitiriyor olabilir, fakat yanstt
kolektif ikayet hala burada. Bunu grmezden gelmek, hem
ahlaki duyarla hem de rasyonel siyasete hakszlk etm,ek
olacaktr.
eviren ZGR GKMEN

219

ran kkenli aratrmac Asef Bayat, Mslman

Ortadou toplumlarndaki toplumsal deiime,
Oryantalizmin kalplarn kran bir bakn im
kanlarn sunuyor elinizdeki derlemede. Her ey
den nce, "duraan" bir karakteri, bir "kendine

zgl" deil; dei i m i vurgulayarak ve " kresel gneyin"

baka lkeleriyle benzerliklere dikkat ekerek bakyor bu top
lumlara. Bu tutumuyla, Ortadou'ya kar la t rmal bak kre
selleme balamnda konumlandran bir neri de gelitiriyor.
Asef Bayat, kitabn adndan da karlaca zere , "aadakile
rin" durumunu esas alyor, toplumsal hareketlilie, snfsal ha
reketlere, popler ve sivil eylemlere odaklanyor. Ortadou top
lumlarndaki slami hareketleri bu erevede genie ele alyor,
ama bununla yetinilmemesi gerektiinin de altn iziyor. Kent
yoksullar, sendikalar, yeni sivil toplum kurulular da onun yo
un ilgisine tabi .
Kendi terimleriyle, "planlanmam kolektif eylemlere ", "sokak s i
yaseti "ne eiliyor Asef Bayat. Veya, derlemedeki bir yaznn ba
lyla: "Gay r S i v i l Top l u m "a, "Gayr Res m i lnsan larn Siyase
ti ne . . . Ve madunlarn/aadakilerin yaamsal gereksinimlerini
"

karlamaya dnk "sessiz, kan unsuz ve iddiasz dorudan ey

lem leri n e " ; "sessiz tecavz"e . .

i LETiiM
ARATIRMA
iNCELEME

1 1 34
195

ISBN 97 5-05-0394-B

1 1111 1111111 1 1111 1 1 11111

9 789750 503849