topyaYaynlar: 228

Sosyoloji-Antropoloji Dizisi

2013 topyaYaynevi

1.

Bask

topyaYaynevi
Mart2013

Sayfa Dzeni
topya

Kapak Tasarm
lknurAkdilli

Bask ve Cilt
SzkesenMatbaas
vedikOrg. San. MatbaaclarSitesi
558. Sok. B Blok No: 41 Yenimahalle - Ankara
Tel: (O 312) 395 21 10

ISBN978-605-5580-43-8

topya Yaynevi
Ata1Sokak33/15 Kzlay/ Ankara
Tel-Fax: (O 312) 433 88 28
nternet: www .utopyayayinevi.com.tr
E-Posta: utopya@utopyayayinevi.com.tr

MALM\ANlLAR
Rus Kyl Hareketlerinden Gnmze
Malakan nanc

akr Ceyhan Suvari

Baban Katip Suvari'ye...

. .

iiNDEKiLER

NSZ
GiRi

.......................................................

........................................................................................

1. BLM: ANTROPOLOJK ALAN ARATIRMASI

........... ...

21

Aratrma Alan ve Aratrma Teknikleri................................... 21

Azerbaycan.................................................................................. 25
vanovka .

....

.. ....

.. ..

.....

..

..... .......

.. .. . ..

.....

.. .

.. .

....

. ..

.......

........

...

. ...

29

il. BLM: MALAl\AN TAR H ................................................. 33

Ruslarn Hristiyanlamas . .. ... .. . .. . .... ......... ... ... .. 33
.

..

...

..

Rus Kyll ve Kyl Hareketleri

.. ..

...

..

..

...

... . ...... . . ... ...... ..... . 38

....

. .

..

..

. .

zgr Kyllkten Klelie -'Krestiyane'den 'Mujik'e- Gei. 39

Rus Ortodoks Kilisesindeki Ayrlklar........
Doukhoborlar.

.. .. ... .......... ... 46

.....

. . . .. ...

..... ..... ........ ............ .. .

MalakaQ.izmin Ortaya k . . .
. ...

. ......

...

.....

...

...

..

........

..

.. . . . 51

....

. . ..... . ...

.......

...

. ...

..

... . 54

.....

Sovyetler Birlii Dnemi ve Sonras Malakanlarn Durumu ..... 62

III. BLM: "KARSLI" MALAKANLAR

......................................

67

...............................................

67

arlk Dneminde Kars'n Durumu

ve Malakanlarn Kars'a Srgn

.......................

70

.........................

73

..........................................

73

...................................................

79

.........................................................

87

........................................................................

89

Cumhuriyet Dneminde Malakanlann Durumu

iV. BLM: ALAN ARATIRMASI BULGULARI

vanovka'da Din Merkezli Aidiyetler

vanovka'da Toplumsal Bellek
Teritorya ve Anavatan Miti
Endogami Kural

vanovka'da Farkl Gelenekler

...................................................

vanovka'da Ekonomik likiler

.................................................

92
98

vanovka'daki Etnik Kimliklerin nasnda atmann Rol 105

.

vanovka'da "tekilik"

.............................................................

vanovka'daki Etnik Kimliklerin nasnda

nyarglar ve Stereotipler

........................................................

126

...

131

..................................................................................

135

vanovka'daki Etnik Kimliklerin nasnda Dil ve Din Faktr

SONU

115

KAYNAKA

141

NSZ

Bu kitap, Hacettepe niversitesi Antropoloji Blm'nde

hazrladm 'Dinsel Gelenein Etm'te nasmda Oynad
Rol: Malakanizm rnei balkl doktora tez almama da
yanmaktadr. Malakanlar hakkndaki bu kitab yazmamda,
Trkiye'de Malakanlar zerine antropolojik bak asyla
gerekletirilmi herhangi bir eserin olmamas etkili olmu
tur. Antropoloj ik perspektifle hazrlanan bu kitapta,
Malakanlarn hem dardaki gruplara kar -ki bu dardan
rahatlkla gzlemlenebilmektedir- hem de kendi ilerinde yer
alan gerilim ve atk potansiyeline vurgu yaplmaktadr.
Sz konusu gerilim ve atma darya kar salam bir run
num arac salarken, grup iinde ise baka alt kimlikler ya
ratmaktadr.
Malakan dininin taban tarihsel olarak Rus kyllne
dayanmaktadr. Rus kyllerinin ve onlara nclk eden kr
sal blgelerdeki ruhban snfn, Ortodoks Kilisesi ve arlkla
giritikleri teolojik ve ekonomik atmalarn neticesinde,
7

'Malakan' ad altnda etnodinsel bir topluluk tarih sahnesine

kmtr. Snfsal bir hareket ierisinden etnik bir kimliin
olumas srecinde, farkllaan ve ztlaan din ok nemli bir
ideolojik aygt olarak ilev grmtr. Ortodoks Rus kimlii
karsnda Malakan etnik kimliinin domasnda nemli bir
rol oynayan din ve mezhep farkll, antropolojik alan ara
trmas gerekletirdiim Azerbaycan'n smayll Reyonu'na
bal vanovka'da yeni 'teki' olan Mslman kimlii kar
snda da Malakan kimliinin inasnda ideolojik bir ara ola
rak etkinliini srdrmeye devam etmektedir.
Bu alma, tez aamasndan itibaren ok youn bir emek
harcanarak ortaya kmtr. Ancak sz konusu emek tek ba
na bana ait deildir. Tez srecinde danmanlm stlenen
Prof. Dr. Suavi Aydn'a, akademik hayatmn en bandan
itibaren tm itenliiyle verdii deerli fikirler ve getirdii
eletirilerle bana yol gsteren ve beni tevik eden Do. Dr.
Sibel zbudun'a, referanslaryla Azerbaycan'a gitmemi sa
layan Do. Dr. Erhan G. Ersoy ve Prof. Dr. Erksin Sava'a,
vanovkal Malakanlarla beni tantrp alana uyum salama
m kolaylatran Azerbaycan limler Akademisi retim yesi
Dr. Sergey Rumyantsev'e ve nerileriyle teze ve daha sonra
da kitabma nemli katklar sunan Dr. Elif Kanca'ya tm i
tenliimle teekkr ederim.

GR

Etnisite isimleri, ounlukla kullanmlar balamnda

olumlu ve olumsuz olmak zere ift anlamldr. sme ykle
nen olumsuz anlam grup dndan ve grubu aalama amal
kullanlr; isme yklenen olumluluk ise grup tarafndan kabul
gren ve pozitif sfatlarla ykl bir anlam tar. Ancak ister
grup ierisinden isterse grup dndan verilsin, grup tarafn
dan sahiplenilen ve kimliklerinin vazgeilmez unsum haline
gelen kolektif isim, ounlukla ya dinsel referansldr ya da
mutlaka dinen kutsanmaktadr. Bir etnik kimlik ad olarak
'Malakan' isminin Malakanlar ve Malakan olmayanlar asn
dan alt farkl anlam tadn, bunlardan beinin dinsel refe
ransl olduunu hem kuramsal hem de alan aratrmas bo
yunca elde ettiim verilerle tespit ettim.
En yaygn kabul gren 'd' yoruma gre, Ortodoks Kili
sesi perhiz dneminde st ve st rnlerini tketen ve kilise
den ayrlan gruba, Rusada 'st ienler' anlamna gelen
Malakan ismini vermitir (Trkdoan 2005 ; Somuncuolu

2004; Muranaka 1992). Dardan verilen bu adlandrmada

aslnda Malakanlarn 'sapkn' olduklar vurgulanmaktadr.
kinci d yorumda ise Malakan adnn Rusa st nehri an
lamna gelen Molotchnaya kysnda yerlemi olan Doukho
botlardan geldii iddia edilmektedir. Zira Molotchnaya ky
larndan Doukhobor ve Malakan inanlarnn ortaya kp ya
yld yer olarak bahsedilmektedir (Muranaka 1 992: 38-39 ) .
Malakanlarn kendi yorumlamalarndan ilkini kyn okul
mdr dile getirmitir; "Malakan ad 'kutsal st ienler'
anlamna gelmektedir ve Malakan adnn kkeni St. Paul'un
mektuplarna kadar gitmektedir". Malakan adnn 'st ien
ler' anlamndaki bir dier yorumu da srgnle ilikilendirilir.
Presvitery Matiyev, atalarnn Rusya'dan srgn edilirken
yolda su bulamadklarndan su yerine st itiklerini, bu ne
denle 'st ienler' anlamna gelen Malakan adn aldklarn
belirtmitir.
Stle balantl son aklama da stn rengi ve temizliiy
le ilikilidir. Grtm Malakanlardan bazlar inanlarnn
"temiz bir st gibi beyaz ve saf'' olduunu bu nedenle kendi
lerine 'st gibi temiz' anlamna gelen Malakan dediklerini
ifade etmilerdir. 1

Burada kullanlan st metafon, Ezidi dininin temsilcilerince de ayn

anlam ve ierikte kullanlmaktadr. Haklarnda yksek lisans tezi hazrla
dm Ezidiler, dinlerine evlilik yoluyla da olsa, dardan kimsenin
alnmadn, nk "dinlerinin st gibi temiz ve beyaz olduu, dar
dan gelenlerin stn iine den tozlar gibi dinlerini kirletecei"ni sy
lemekteydiler. Geni bilgi iin bkz. akr Ceyhan Suvari, Ezidilcr Etnodinsel Bir nan Olarak Ezidilik, topya Yaynevi, Ankara, 2013.

10

Son olarak inanlar uruna len ilk mensuplarna gn

derme yapan bir yorum dile getirilmitir. Bu aklamada; 'on
lardan birka' anlamna gelen 'mald kelimesi ile 'lm' anla
mna gelen 'kanull kelimesinin birlemesi olan 'Malokanull
den evrilerek Malakan adnn tredii ifade edilmektedir.
St nehri anlamna gelen Molotchnaya 'dan, Malakan ad
nn evrildii eklinde teritorya temel alnarak yaplan yorum
dnda dier be yorum dorudan dinsel referanslara da
yanmaktadr. Sz konusu dinsel ierik genel olarak 'st' me
taforu kullanlarak dardakiler -Ortodokslar- asndan aa
lama amal 'gnahkar' ve 'sapkn' eklinde kabul grm
ken; Malakanlar asndan 'kutsal st ienler', 'st gibi te
miz' ve 'srgn yolunda su yerine st ienler' eklinde ileye
gnderme yapan bir anlam yklenilerek sahiplenilmitir.
Aslnda, etnikleme srecinde aldklar 'st ienler' anlam
na gelen 'Malakan' kolektif adlandrmas, hem dinsel bir an
lam tamakta hem de Malakanlarn ekonomik faaliyetlerine
(mandraclk) bir gndermede bulunmaktadr. Dolaysyla
Malakan adnn kaynanda, hem inanlarnn hem de eko
nomik faaliyetlerinin birlikte etkili olduunu dnmekteyim.
Adlar 'st ienler' anlamna gelen Malakanlar, son zaman
larda Trkiye'de yeniden ilgi oda olmaya balad. Haklarn
da eitli dergi ve gazetelerde bolca makale ve haber kt. An
cak yazlanlar karlatrldnda birbirini tekrarlayan bilgiler
ierdikleri dikkatten kamamaktadr. Hepsi sz birlii etmi
esine, Malakanlarn 'ne mkemmel' bir topluluk olduu ko
nusunu srarla vurgulamaktadr. Eski Malakan kylerine gide
rek onlardan izler arayan, bulduklar Malakan kkenli -ama
Mslmanlarla evlenmi- birka yal kadn 'Son Malakan'
11

olarak fotoraflayp klie ifadelerle gazetelerine tayan 'ara

trmac yazarlar' adeta birbirleriyle yarmaktalar. Yalnz ilgin
olan artk Trkiye'de hi Malakan kalmad halde onlara ade
ta 'kayp kavim' muamelesiyle yaklaanlar ayn ilgiyi Trki
ye'de hala yaayan dier topluluklara gstermemektedirler. Bu
durumun Malakanlarn artk Trkiye iin bir tehdit olamaya
ca dncesiyle yakndan ilgisinin olduunu dnmekte
yim. Zira gnmzde yaplan almalarn aksine, Malalcanlar,
henz Trkiye'de yayorken yaplm almalar dikkate aln
dnda imdinin 'mkemmel topluluu' o zamanlar 'kom
nist ajanlar' olarak gnah keisi yaplmlard. 'Gnah keili
inden' 'mkemmel toplum'a dntrlen Malakanlar hak
knda, gemiten gnmze doru yaplm almalara gz
atldnda bahsettiim dnm aka grlecektir.
Trkiye'de Malakanlar hakknda akademik alma yapan
ilk aratrmac Trkdoan'dr. Malakanlar zerine 'Malakan
lar'n Toplumsal Yaps -Kars linin Kynde Bir Rus
Grubunun Sosyo-Ekonomik Aratrmas ( 1 877- 1 962)' ba
lkl doktora tezi hazrlayan Trkdoan ( 1 962) , daha sonra
sz konusu tezini 'Malakanlar'n Toplumsal Yaps' (Trkdo
an 1971) bal altnda kitaplatrmtr. 1 999 ylnda ya
ynlanan 'Etnik Sosyoloji' balkl kitabnda yine Malakanlar
dan bahseden Trkdoan, son olarak, 2005'te 'Kars'ta Bir
Etnik Grup -Malakanlar'n Toplumsal Yaps' bal altnda
doktora tezini yeniden yaynlamtr. Trkdoan'n ( 1 962;
1 971 ; 1999; 2005) almalar Kars'taki Malakanlar hakknda
detayl etnografik bilgiler vermektedir. Ancak Trkdoan
(2005), kimlii duraan, deimeyen, ezeli ve ebedi bir fe
nomen olarak grmekte, bu nedenle Malakan etnik kimliini
12

olunran dinamikleri grmezden gelmektedir. Bununla bera

ber zaman zaman Malakan kimliini blgedeki egemen kim
lik/kltrle kyaslayarak aalamaktadr. Trkdoan, alma
larnda yer yer Malakanlarn slami bir 'ahlaka' sahip olmay
larndan hayflanarak bahsetmektedir. Sz gelimi Malakan
genlerinin buluup elendikleri pragolga2 geleneini 'ahlak
szlk', hatta 'hayvani bir faaliyet' olarak yorumlamaktadr:
Buf,>n cemaatte dil ve dini unsurlar, kltrn sert (hard)
taraflarn tekil etmektedir. Bilhassa yal nesiller, telkin yo
lu ile ocuklar ve genler zerinde messir olmaktadrlar.
Bu yzden ilkokula gelinceye kadar ocuklar ya Trkeyi
hi bilmemekte veya ok az nisbette konuabilmektedirler.
ou zaman mektep, terbiye sisteminde muvaffak olama
m, sadece birtakm komplekslerin uur altna itilmesine
sebep olmutur. Mesela pragolga merasimlerinin evre
adab ve ahlak lsnn dnda hayvani bir faaliyet olduu
hususunda Malakan ocuklarna mektebin yapm oldu!;,ru
baz telkinler msbet bir netice vermemitir. Sadece mek
tep devresinde iken bu tip faaliyetlere korku yznden iti
rak etmemiler, mekteple irtibatlar kesilince tekrar elence
lere itirakleri dikkati ekmitir (Trkdoan

1962: 158).

te yandan Trkdoan'n almalarnda Malakanlarn

blgede 'sorunsuz' ve 'huzurlu' ekilde yaadklarn ispata
dair bir aba grlmektedir. Blge insannn ve devletin Ma
lakanlara olabildiince hogrl davrandna inanan Trk
doan, zellikle Malakan genlerinde grlen 'dejeneras
yon'un sebebini yine Malakanlarn kendisinde aramaktadr:
2

Pragolga, ailelerinin bilgisi dahilinde, bekar genlerin tanmak ama

cyla Pazar ayininden sonra dzenledikleri piknikli elencelerdir.

13

Bugn cemaat, bilhassa gen nesil, deimenin eiinde

dir. ehir tesirleri kye girmi bu hususta rehberlerini
bulmutur. Mesela, ayn etnik grup ierisinde ortaya kan
ztlamalara iyi bir hal aresi bulmak suretiyle cemaati de
jenerasyondan kurtarmak mmkndr. Aksi takdirde,
bugn iin tehlike arzetmeyen durum yarn negatif bir
neticeye mncer olabilir. Nitekim, Malakan ocuklarnn
%95'i ispirto ve sigara kullanmaktadr. Halbuki, yakn
zamana kadar bu iki unsurun cemaat iinde adnn bile
anlmasna msaade edilmezken imdi, buna ilave olarak,
hrszlk (kendi ilerinde) zina ve dier sosyal atmalar
cemiyetin byle bir inhilale doru srklendiini gster
mektedir (Trkdoan 1962: 160).

Trkdoan'n temel kaygs, Malakanlarn neden Trki

ye'ye entegre olamadklar zerinedir. Yukarda deinilen
'dejenerasyon'un sebepleri arasnda Malakanlarn kendi iine
kapanarak yerli/egemen kltre entegre olamamasn da gs
termektedir. Ona gre bu dummdan 'yal nesil' Malakanlar
sorumludur. Malakanlarn asimile edilmesi iin de Malak.an
kylerindeki retmenlere nasihatler vermektedir:
Son yllarda ilkokula olan heves ile mezuniyet nisbetinde az
da olsa bir artma kaydedilmektedir. Fakat, problem daha
rasyonel mctodlarla ele alnrsa, okumaya kar arzu duyan
fertlerin bu heveslerine yardmc olunabilir. Bilhassa sanat
mekteplerine olan temayl genler arasnda yaygndr. Bu
hususta, Malakan kylerindeki retmenlerin sistemli ve
metodik alma ekillerine bavurmak artiyle herhangi bir
atmaya mahal brakmadan tahsil ve terbiye salamalar
gerekir. nk, Malakan cemaatinin retmene kar olan
msbet davranna da burada iaret etmekte fayda vardr.
Ancak, btn bunlardan sonra bir kltr asimilasyonunun
baarlabileceine inanlmaldr (Trkdoan 1962: 160).
14

Trkdoan (2005 : 18-19), yine kendi ifadesiyle; Kars in

san ile yaklak 80 yl birlikte 'huzur iinde' yaayan, inan ve
deerleri bakmndan 'sayg gren', hatta zaman zaman yerli
halkla evlilikler de gerekletiren Malakanlarn, tm bu 'olum
lu' koullara ramen, l 962'deki glerinin sadece evlilik
problemi nedeniyle (Trkdoan 2005 : 7, 9) ve kendi zgr
ve bamsz kararlaryla gerekletirdiklerini dnmektedir.
Oysa tez almasnn sonu ksmnda yapm olduu aada
verilen aklamas, aslnda itiraf demek daha doru, Malakan
larn ok da huzurlu olmadklarn/braklmadklarn ortaya
koymaktadr. Aslnda Trkdoan'n, hem aadaki 'itiraf'
hem de 'evlilik' konusundaki aklamas, Malakanlarn kendi
aralarnda ve dardakilerle yaadklar gerilim ve atmann
asl kaynan/gerekesini rtlemekte dolaysyla saptrmak
ta, ayn zamanda blge insannn Malakanlar zerindeki bas
ksn adeta masumlatrmakta, hatta merulatrmaktadr:
Geleneksel Trk ve Rus dmanlnn youn bir alann
da yerlemi bulunan Malakanlar, hayatlarnn hemen her
aamasnda, evrenin olumsuz tepkilerinden kendilerini
kurtaramamlardr. Bu nedenle, kendilerinin komnist
sisteme ve Rus basksna kar olmalarna ramen, etnik
ynden Rus asll olmalar onlar bu tarihsel kinden uzak
tutamamtr. Halkn, Ruslara olan kini, Malakanlar ze
rinde aynilemitir (Trkdoan 1962: 168).

Trkdoan'dan sonra Malakanlar hakknda alma yapan

dier bir akademisyen de Fndkolu olmutur. Fndkolu
nun ( 1966) daha ok Trkdoar'n tezinden faydalanarak
yapt almas 'Trkiye'de slav Muhacirleri - 1 96 1 -62
Trkiye'deki Malakan ve Kazaklarn Rusya'ya Dnmeleri'
15

balyla yaynlanmtr. F ndkolu, almasnda Malakan

larn yan sra Balkesir ve Akehir'de yaam olan Kazakla
rn Rusya'ya getme nedenleri zerine durmaktadr.
'slavlarn' (Malakan ve Kazaklarn) Trkiye'den ayrlma
larn 'yurt hasreti', 'egwgami kural' ve 'Sovyet propaganda
s' gibi sebeplere balayan Fndkolu ( 1 966: 35-37), bunlar
arasndan zellikle 'Sovyet propagandasnn' nemli bir yer
tuttuuna inanmaktadr:
2. Dnya Harbi sonlarndan itibaren Trkiye'deki Islav
cemaatinin huzurunu bozan, ara sra resmi makamlar da
igal eden baz belirtilere rastlanmtr. 1946'tan itibaren
Kars evresi kylerindeki Malakanlarla Konya ve Manyas
Kazaklar arasnda bu huzur bozucu tesirlere kar kendi i
lerinde bir hareketin uyanmad da anlalyor. ok sonra
lar Manyas'n Kocagl Ka7..aklarndan bazlar Manyas
Kaymakamlna ihbarda bulunmulardr. Sonralar Rusya
clarla Amerikanclar arasndaki gerginlik bu mracaatlarn
saysn artryor. Bizim Konya ve Manyas Kazaklar arasn
da bulunduumuz 1962 Temmuz ve Austos'undaki so
ruturmalarmz arasnda Kocagl Islavlarnn 1962 Nisan
iinde bir mektubun ele geirildii, Rusya'ya g etmek is
teyen birka Kazak ailesi ile Moskova'nn haberletii, arada
bir stanbul'dan da baz kimselerin sk sk Manyas'a ve
Konya'ya gelip gittii, kilise toplantlarnda papazlarn
Rusya hakknda hasret ve zleyi dolu konumalar yaptkla
r, stanbul Sovyet Konsolosluf,u'ndan baz baslm evra
kn elden ele dolat, hatta stanbul'da alan baz Kazak
lardan Kazak kylerine datlmak zere bol paralar gnde
rildii gibi ayialar dolamakta idi (Fndkolu 1966: 89) .

Fndkolu da, tpk Trkdoan gibi Malakanlarn ve Ka

zaklarn g etme sebeplerini byk oranda 'd glerde'
16

aramaktadr. Malakanlar hakknda alma yapm olan Ka

ragz de (2005 : 1 5 7- 1 70) Malakanlar arasndaki 'Bolevizm
sempatisinden', hatta TKP ve Mustafa Suphi hayranlndan
bahsetmektedir. Ancak Karagz (2005), Fndkolu ve
Trkdoan'dan farkl olarak Malakanlar zerinde Kazm Ka
rabekir'den balayarak giderek artan devlet basksnn ve bl
ge insanyla Malakanlar arasndaki elikilerin g tetikledi
i eklinde daha tutarl ve doru bilgiler vermektedir. Kara
gz, Malakanlara olan hayranln gizlememekle beraber, a
lmasnda bu duygudan syrlarak Malakanlar ne yermi ne
de vmtr. Karagz, 'Kars ve evresinde Aydnlanma Ha
reketleri ve Sol Gelenein Tarihsel Kkenleri 1 878- 1 92 1 '
balkl kitabnda Kars'taki Malakanlar hakknda detayl ta
rihsel bilgiler vermektedir.
Malakanlar hakknda bir alma da Somuncuolu tarafn
dan gerekletirilmitir. Somuncuolu (2004), Fndkolu
( 1966) gibi Malakanlarla birlikte Kazaklarn g servenleri
zerine odaklanmtr. 'Don Kazaklar' balkl almas Tr
kiye'den g etmi Kazak ve Malakanlarn peinden Rusya
nn Stavropol ehrine giderek, onlarn g esnasnda ve g
sonrasnda yaadklar zerine younlamtr. Somuncu
olu'nun kitab (2004), gidenlerin (Kazaklar ve Malakanlar)
ve kalanlarn (gidenlerin Trkiyeli/Mslman komular) z
lemlerine ve buluturulmalarna dayanan 'duygu ykl' klasik
bir g hikayesi eklinde zetlenebilir.
Karagz'n (2005) almas istisna olmak zere, Trkiye
de Malakanlar hakknda yaplm/yazlm almalar ideolojik
baklarn tesirleriyle hazrlanmtr. Bunlardan ilki milliyeti
bir bak asyla hazrlanm (Trkdoan ve Fndkolu) ve
17

Malakanlar adeta 'Sovyet ajanlar' olarak gsteren almalar

dr. Sz konusu almalarda zaman zaman Malakanlarn 'ah
laksz', 'hayvani' vb. birtakm 'gelenekleri' olduuna dair yo
rumlar da bulunmaktadr. Dier tarafta sosyalist dnya gr
ne sahip aratrmaclarn yapt almalar vardr. Milliyeti
yazarlarn tam tersine Malakanlarn ar yceltildii bu al
malardan birisi, Dz (2008: 28-29) tarafndan kaleme alnan,
'Anadolu'nun Yiten Rengi Dindar Anaristler: Malakanlar'
balkl makaledir. Konuya duygusal bir bak asyla yakla
an Dz, Malakan inan sisteminde yer alan kimi dnce ve
pratikleri sol argmanlarla aklamakta ve Malakanlar 'dindar
anaristler' olarak tanmlamaktadr. Sz gelimi Dz (2008:
28), Malakan inancnda yer alan iddet ve sava kartln
'vicdani retilik olarak' deerlendirmektedir:
Sava kartdrlar. Askerlii bir tr tiranlk olarak grrler.
Askerlii reddettikleri iin vicdani retidirler. yle ki askeri
malzemeleri tamaktan bile uzak durmulardr. nsan tek
tipletiren her trl niforma onlara itici gelmitir.

'Vicdani reti' olan Malakanlarn kylerde yaamalar da

tesadf deildir. Dz'e (2008: 29) gre, modernitenin insan
zerinden yaratt mutsuzluktan kamak iin 'doay tercih
etmilerdir'.
Teknolojiyi reddederler, doay severlerdi. Onlara gre
her trl ar sanayi ve teknoloji, insan znden koparan
yaam karmaklatran faktrlerdir. Modern toplumun
bana bela olan derin mutsuzluk, yabanclamadan uzak
durmak iin ehirden uzak durup doayla i ie yaamak
gerektiini bilirlerdi.

18

Nihayet Dz (2008: 29), savalardan, yoksulluktan ve

doann tahribatndan dnyay korumak iin tm insanl
adeta 'Malakan olmaya' davet etmektedir:
Bugn dnyann en byk sorunu savalarn yaratt
lm, yoksulluk sorunu ve doal dengenin bozulmasdr.
Malakanlarn yaam felsefesinde bu iki sorunun cevab sa
va kartl ve doaya dndr. Gnmzde durum
byle olunca her zamanki gibi imdilik daha ok insanl
n 'Malakanizme' ihtiya duyduu ortadadr.

Yukarda verilen almalarda grld zere Malakan

lar ya 'd glerin maas' (Sovyet/komnist ajanlar) ve dev
let tarafndan kendilerine sunulan hogr ve her trl im
kana ramen ilerine kapanp entegre olmamakta direnen ya
da insanl kurtaracak bir dnya grne sahip yce ve er
demli insanlar olarak betimlenmitir. lk anlay, Malakan
kimliinde/dininde meydana gelen deiimleri dejenerasyon
olarak yorumlarken, dieri Malakanizmi i ve d elikiler
den arnm, tamamlanm ve insanla model olabilecek bir
yap olarak sunmaktadr. Oysa her iki u dncedeki iddia
larn aksine, etnik bir grup olarak Malakanlar da, dnyadaki
dier insanlar/gruplar gibi yeni koullara gre uyarla
nan/deien, durumsal ve balamsal olarak hem ilikide bu
lunduklar toplumlar, dinler ve iktidarlar karsnda etkilene
rek ya da atarak, hem de kendi ilerindeki sosyal ve eko
nomik elikiler nedeniyle dinamik ve srekli ina halinde bir
kimlie sahiptirler.

19

1. BLM:

ANTROPOLOJK ALAN ARATIRMASI

Aratrma Alan ve Aratrma Teknikleri

Alan aratrmas vanovka (Azerbaycan) ve Arpaay'da
(Kars) gerekletirilmitir. Ancak kitabn temelini vanovka
da gerekletirilen alan aratrmas verileri oluturmaktadr.
Arpaay almas ise daha ziyade vanovka'da elde edilen ve
rilere katla nitelii tamaktadr.
vanovka'daki alan aratrmas iin 4 Temmuz 2006'da
Bak'ye gidildi. Bak'de, Azerbaycan limler Akademisi'nde
retim yesi olan Dr. Sergey Rumyantsev ile irtibata ge
ilmi, ardndan yine ayn akademinin eitli blmlerinde
Malakanlar haklunda alma yapm olan akademisyenlerle
grlmtr. 6 Temmuz 2006'da Dr. Sergey Rumyantsev
ve eski bir asker olan arkada Tary ile beraber smayll
Reyonu'na bali Ivanovka kyne hareket edilmitir. Ayn
21

gn kyde Sergey'in tand bir Malakan evne gidilmi,

oradan da kyde kalmak iin sedirden izin almak zere bele
diyeye geilmitir. Gerekli n izinler alndktan sonra kyn
misafirhanesine yerleilmitir. 7 Austos 2006 tarihine kadar
misafirhanede kalnm ve 08 Austos 2006'da Bak'den
Ankara'ya hareket edilerek aratrma sonlandrlmtr.
vanovka'ya gitmeden nce anadilleri Rusa olan Mala
kanlarla iletiim problemi yaayacam varsaymtm, ancak
vanovka'da yaayan farkl kimlikten insanlarn ayn zamanda
Azerice bilmesi sz konusu problemin almasnda nemli
olmutur. Kyde, gndelik hayatta arlkl olarak Rusa ko
nuulsa da (Azeri ve Lezgiler arasnda da), hemen herkes ay
n zamanda Azerice bilmekte ve benim bulunduum her or
tamda anadilleri Rusa olanlar dahi (Malakan, Baptist ve
Kharizmat) Azerice konumaya dikkat etmekteydi.
vanovkallarn nazarnda 'yabanc' bir lkeden ve kltr
den olmak zellikle ilk birka gn benim iin 'dil'den ok
daha nemli skntlar beraberinde getirmitir. Karlatm
en nemli sorun, ok dinli ve ok etnili bir kyde, amacm
aka dile getirsem de 'asl niyetimin' bu olmad dnce
sinden kaynaklanan nyarg ve mesafeydi. Ancak beni
vanovka'ya gtren Sergey'in salad referanslar ve 'sedir'
olarak adlandrlan Malakan belediye bakannn gsterdii
samimiyet sayesinde, balangta oluan mesafe ksa srede
ortadan kalkmtr. Varlma alan vanovkallar her frsatta
benimle sohbet etmekle kalmamlar, ayn zamanda beni ev
lerine ve zel gnlerine de davet etmilerdir. Hem Hristiyan
hem de Mslman vanovkallar beni doum gnlerine (ad
gn), pikniklere, snnet trenlerine, diskotee ve cenaze
22

trenlerine davet etmilerdir. Kolhozun 'firma' olarak adlan

drlan tesislerinde alan kyllerin leden sonralar ver
dikleri ay molalarna beni de armalar ve sohbetlerine
almalar ksa zamanda kye uyum salamamda olduka etkili
olmutur.
Kyllerle scak ilikilerin gelimesinde sedirin, kyn
genlik sorumlus Viktr' bana rehberlik etmesi iin grev
lendirmesi de etkili olmutur. Viktr, ihtiya duyduumda
hep yanmda olmutur. Viktr ile birlikte kyn genlerinden
Mia (Mihail'in ksaltlm hali) da en nemli haber kaynak
larmdan birisi olmutur. Kyn Mslmanlar arasndan da
Sahip adl Azeri, bana haber kaynakl yapm ve Msl
manlarla iletiimimin gelimesinde nemli bir rol oynamtr.
vanovkallarn ilk gnlerdeki mesafeli davranlarnda,
kimliklerinde/dinlerinde yer alan sylemle gndelik yaamda
grlen elikilerin nemli olduunu dnyorum. Zira
sylemle gerek arasnda grlen elikilerin dardan gelen
birisi tarafndan fark edilmesi, hem Malakan hem de Msl
man kimliine mensup insanlar rahatsz edecekti. Bu rahat
szlk kendini ak bir biimde, her iki din tarafndan yasak
land halde, alkoll iki tketiminin benim tarafndan fark
edilip bununla ilgili sorular sormam srasnda grlmeye ba
lanmt. Ancak Viktr, Mia ve Sahip gibi kyn 'popler'
insanlaryla birlikte onlarn elencelerine katlmam ve iki

simlerin ve dier baz terimlerin yazlmas hususunda zaman zaman
sknt yaanmaktadr. Szgelimi ngilizcede 'Victor' olarak yazlan erkek
ismi Azericede 'Viktr' eklinde telaffuz edilmekte ve yazlmaktadr. Bu
almada isimlerin ve terimlerin Azerice yazllar dikkate alnacaktr.

23

masalarna oturmamla, balangta ortaya kan rahatszlk ye

rini samimiyete ve memnuniyete brakmtr. stelik bylesi
ortamlarda yaplan sohbetler, sradan bir sohbette elde edi
lenden ok daha fazla ve detayl bilgiye ulamam salamtr.
Szgelimi normal bir sohbette insanlar daha dikkatli davrana
rak kendi kimlikleri ve 'teki'yle olan ilikileri hakknda idea
lize edilmi bilgiler vermekte ve 'biz iyi anlayoruz', 'birbiri
mizden farkmz yok' gibi klie ifadeler kullanmaktaydlar;
oysa alkoln tketildii anlarda yaplan sohbetlerde hem grup
ierisindeki hem de tekilerle olan eliki ve gerginliklerini
yanstan sylemler kullanyor ve davranlar sergiliyorlard.
Arpaay almasn ise, 2007 Haziran'nn son haftasnda
gerekletirdim. vanovka'da gerekletirilen alan aratrmas
katlarak gzlem tekniine ve dialojik yaklama olanak ta
nmken, Arpaay'da yre insan tarafndan Malakan olaral<.
adlandrlan kk bir grubun nderiyle ancak mlakat ek
linde bir grme gerekletirebildim. Sz konusu mlakatn
gereklemesi de olduka skntl olmutur. Zira mlakat s
rasnda Baptist olduunu syleyen grubun lideri, daha evvel
de kendileriyle grmeler yapldn ve her seferinde "ba
larnn derde girdiini" ifade etmitir. zellikle haklarnda
basnda kan haber ve yazlar sonrasnda kaymakamla a
rlp azarlandn ve kendisinin bu durum karsnda "yerin
dibine girdiini" sylemitir. Grubun lideri, dedem Davut
Suvari'nin Arpaay'n saylan esnaflarndan olduunu dile ge
tirmi ve "rahmetli dedenin hatr iin seninle greceim, o
bizi hi incitmedi inallah torunu da incitmez" eklinde hatr
gnl ilikisi sayesinde, ama adnn yazlmamas ve fotoraf
ekilmemesi artyla mlakat yapmay kabul etmitir.
24

Arpaay'da gerekletirdiim bu mlakatn dnda sz

konusu Baptist grupla bir daha grmedim. Bunun da etki
siyle ilede kaldm srede hem Baptist grup hakknda -ki
Arpaayllar onlar Malakan olarak adlandrmaktayd- hem
de Arpaay'dan g etmi Malakanlar hakknda yre insan
nn anlattklarna/anlarna odaklandm. Szl tarih ynte
miyle elde ettiim verilerle, Karsllarn zihnindeki Malakan
kimliini zmlemeye altm.

Azerbaycan
Azerbaycan yaklak 9 milyona yaklaan nfusuyla2 Gney
Kafkasya'nn en kalabalk lkesidir. Bakenti Hazar kysn
daki Bak ehri olan Azerbaycan, kuzeyde Rusya, kuzeybat
da Grcistan, gneybatda Ermenistan, gneyde ran ve g
neybatda Nahvan'la snr olan Trkiye ile komudur. l
kenin dou snrn Hazar Denizi izmektedir.
Zengin petrol ve doalgaz retimi Azerbaycan ekonomi
sinin en nemli gelir kaynan oluturmaktadr. Ham petrol
retimi 2006'da gnlk 600 bin varile ulamtr. Doalgaz
retimi ise 199l'de 11 milyar m3 olmutur. Toplam doal
gaz rezervinin 2 trilyon metrekp, petrol rezervlerin de 8
milyar varil olduu tahmin edilmektedir. 3
Azerbaycan nfusunun ounu Mslmanlar oluturmak
tadr. 2009 yl verilerine gre ounluu oluturan etnik
2 2009 verileri temel alnmtr; bkz. http://tr.wikipcdia.org/wiki/Azcr
baycan.
3

Kaynak: http://tr. wikipedia. org!wiki/Azerbaycan.

25

gruplarn dalm yledir: Azeriler %93,4, Lezgiler % 1,73,

Ruslar % 1,6 1, Tallar %0,85.4
Azerbaycan'da halkn %96's Mslman (ounluu ii),
yaklak %3' Hristiyan ve az sayda Yahudi ve dier dinlere
mensupturlar. Hristiyan nfusunun byk bir ksmn Rus
a konuanlar (Ortodoks, Malakan, Baptist, Kharizmat vd.)
oluturmaktadr. Hristiyan nfus gibi Mslman nfus da
heterojen bir yap arz etmektedir. ii5 ve Snni olarak ayrlan
Mslmanlarn ounluu ii Azerilerden olumalda birlik
te; Lczgiler, Taliler ve Krtler de Mslman nfus ierisin
de yer almaktadr.6
Azerbaycan'n ok emili yaps, zellikle Sovyetler sonras
yaanan atmalardan olumsuz etkilenmitir. Karaba Sava
'ndan sonra Ermenilerin tamam Azerbaycan' terk etmi,
Karaba ve Lain blgesinden de 1,5 milyon Mslman
Azerbaycan'a g etmitir. Ermenilerle yaanan atmalarda,
Ermenilerin Hristiyan, Azerilerin de Mslman olmalar, so
runu daha da derinletirmi; bundan dolay yaanan atma
lar "Ermeni ve Mslman atmas" olarak tarihe gemitir
4 Kaynak: http://tr.wikipedia.org/wiki/Azerbaycan.
5 ah smail dnemine kadar byk bir ounluu Snni olan Azerile

rin, ah smail ile birlikte yava yava iilie getikleri kaydedilmektedir.

Hatta ah smail'in Osmanl Devleti'yle olan ekimesi neticesinde Ana
dolu'dan pek ok heterodoks inanca sahip Trkmen grubunun Azerbay
can topraklarna yerletirildikleri bilinmektedir. Dilleri birbirine yakn
ancak mezhepleri farkl olan Osmanl ve Safevi devletleri arasndaki du
var, bu farkllktan dolay daha da glenmi ve uzlamaz atmalar
uzunca bir sre devam etmitir (Sleymanl 2006: 53-54).
6 Kaynak: http://tr.wikipedia.org/wiki/Azerbaycan.

26

(Sleymanl 2006: 53). Nitekim Sleymanl'nn (2006: 1 1 3)

"bu atmalarda Ruslarn Ermenilerin yannda yer alarak H
ristiyan dayanmas sergilemeleri, Azerbaycanllarn ii
Snni ihtilafn bir tarafa brakarak birlemeye sevk etti" ek
lindeki yommu olayn dinsel boyutunu ortaya koymaktadr.
Azerbaycan limler Akademisi Tarih Enstits bakan
Mahmut Yakubov'la 5 Temmuz 2006'da yaptm grme
de, Azerbaycan'daki etnik eitlilikten bahsedince, Yakubov
beni domlam ve "ne kadar hogrl olduklar"n belirte
rek "zaten bamza ne geldiyse hogrden geldi" demitir.
Yakubov'un, bu syleminin ardnda, Sovyetler Birlii'nin
dalmasyla balayan etnik atmalar neticesinde paralan
mayla kar karya kalan Azerbaycan'daki tartmalar yat
maktadr. Bu srete hem akademik hem de siyasi evreler
de, devletin resmi dilinin 'Trke mi yoksa Azerice mi' ve
halknn da 'Trk m yoksa Azerbaycanl m' olarak tanm
lanmas zerine youn tartmalar yaanmtr. Azerilerin
Trk ve dilinin de Trke olduu grne kar kanlar; bu
dummun lkedeki dier etnik topluluklar rahatsz edeceini
ve ayrca dillerinin Trk dili olarak adlandrlmasyla zgn
lklerinin bozulacana iaret etmekteydiler:
"Benim dilim, benim varlmdr" sloganyla yola kan
aydnlar kar tarafta yer alan kesimin Azerbaycan' Trki
ye'nin kolonisi yapmaya altn belirtmekteydiler. Bu
gr savunanlar arasnda Afet Gurbanova'nn "ayet di
limiz Trk dili, milletimiz de Trk olursa o zaman bizim
neyimiz kalr?" sz, Azerbaycanl kimliini savunanlarn
elini daha da glendirmitir. Azerbaycanllar iin Trk dili
ve kimliini savunanlara kar olanlarn yannda bata
Lezgi, Tali, Rus ve Krtler olmak zere dier etnik grup27

!arn da aydn ve siyasetileri yer almaktayd. Nitekim "Ey

Trk titre ve kendine dn! Sen kendine dnnce ok b
yk olursun" slogann dillendiren Trklere kar Lezgi
ler de "Ey Lezgi, sen de kendine dnnce byk olursun"
sloganyla karlk vermesi tartmalar daha da hararetli ha
le getirmitir. Ancak srp giden tartmalar neticesinde
1995'te hazrlanan yeni anayasa deiikliine 'devletin ad
nn Azerbaycan, dilinin de Azerbaycan dili olduu' madde
si konmu ve 17 Kasm 1995'teki referandumla da resmen
yasallamtr (akt. Sleymanl 2006: 299-307).

Azerbaycan'da, resmi dil her ne kadar Azerice olsa da,

zellikle kentlerde, niversitelerde ve pek ok devlet kuru
munda Rusann egemenlii dikkat ekmektedir. Bilhassa
Bak'de hemen herkes gndelik hayatta Rusa konumakta
dr. Rusann yaygn olarak kullanlmas Sovyetler dnemin
de balasa da, lkedeki Rus egemenlii 10 ubat 1828'de
imzalanan Trkmenay Antlamas'na kadar gitmektedir.
Sleymanl (2006: 5 1), arlk dnemindeki Azerbaycan'n
pek ok bakmdan bir cemaat toplumu yapsna sahip oldu
una ve bunda da Azerilerin mensup olduklar dini kimlikle
rinin, yani slam'n ia mezhebine bal olmalarnn nemli
bir rol oynadna dikkat ekmektedir. arlk dnemi bo
yunca ok fazla bir deiim yaamayan Azerbaycan, Sovyet
ler Birlii dneminde radikal dnmler geirmitir.
Azerbaycanllar arasnda 'Apre! htilali' olarak adlandrlan
Sovyetler Birlii dnemi, 28 Nisan 1920'de Boleviklerin ik
tidar ele geirmesiyle balamtr (Sleymanl 2006: 146147). Sovyetler Birlii dnemi boyunca, Azerbaycan ve Kaf
kasya blgesi, Sovyetlerin dier bileenleri gibi, radikal bir
sosyoekonomik ve kltrel deiim sreci yaamtr. Azer28

baycan ve Kafkasya'nn feodal kurumlar ve retim biimi

Sovyetik modernleme ile tamamen deitirilmi ve sz ko
nusu blgeler ilk defa elektrie, suya, rgn eitime, etkili
bir salk sistemine, pek ok endstri koluna, kolhoz ve sov
hoz (sovkhoz) gibi byk ve ortak tarm komplekslerine
sahip olmutur (Yemelianova 2005: 55).
Azerbaycan, 70 yl sren Sovyet dneminin ardndan, 18
Ekim l99l'de bamszln ilan etmitir. 5 ubat l 99l'de
kabul edilen anayasa deiikliiyle mavi, krmz ve yeil
renklerden oluan yeni Azerbaycan bayra eski bayran ye
rine kabul edilmitir. Bayraktaki mavi renk Trkl, kr
mz adalamay, yeil renk ise slam' simgelemektedir
(Sleymanl 2006: 281). Ancak deien sadece bayrak ol
mam, Sovyetler Birlii zamannda kurulan kolhozlar ve
sovhozlar da, vanovka'daki kolhoz istisna olmak zere, da
tlmtr. Sovyetlerin dalmas Azerbaycan'da halk arasn
da 'kriz dnemi' olarak adlandrlmaktadr.

vanovka
vanovka, smaili Reyonu'na7 bal 3.000 nfuslu bir
kydr.8 Kyn tarihi arlk tarafndan Rusya'dan srlen
Malakanlarn yerlemesine kadar gitmektedir. 10 ubat
1828'de imzalanan Trkmenay Antlamas ile birlikte bata

7 Azerbaycan 'reyon' olarak adlandrlan idari blgelere ayrlmtr.

vanovka'nn bal olduu smayll Reyonu'nun idaresi reyona adn ve
ren smayll ehrine verilmitir.

8 Azerbaycan'da kyler 'kend' olarak adlandrlmaktadr.

29

Malakanlar ve Dukhoborlar olmak zere pek ok Rus kyl

s Azerbaycan topraklarna yerletirilmeye balanmtr (S
leymanl 2006: 34-35). Kydeki Malakanlarn verdii bilgiye
gre Trkmenay Antlamas'ndan alt yl sonra, l 834'te 1 1
Malakan ailesinin yerlemesiyle vanovka kurulmutur. Ar
dndan Rusya'nn Tambov, Voronezh, Rostov ve Stavropol
ehirlerinden srgn edilen Malak.anlarn yerlemesiyle k
yn nfusu artmtr. Daha sonra 1949'da Dastan'dan ge
len Lezgiler ve l 950'de Azeriler kye yerletirilmitir. Kyde
ounluu Malakan olmak zere Hristiyan kimliiyle 2.500
kii, Mslman kimliiyle de 500 kiinin yaad ifade edil
mektedir. vanovka'da farkl din ve mezhepler bir arada yaa
sa da, ky dardan Malakan ky olarak bilinmektedir.9
vanovka, 'sedirlik' olarak adlandrlan belediye tarafndan
ynetilmektedir. Seimle ynetime gelen sedirler, aratrma
nn yapld tarihe kadar hep Malakanlar arasndan seilmi
tir. Kyn etnik eitliliinin yan sra dier bir ayrt edici
zellii, Sovyetler Birlii dneminde kurulan kolhoz siste
minin haJa yaatlmakta olmasdr. vanovkallar, yalnzca
Azerbaycan'n deil tm eski Sovyet lkeleri ierisinde da
tlmayan tek kolhoza sahip olmakla vnrler. o
Kolhoz, l 953'te, kendisi de bir Malakan olan Nikolai
Nikitin nclnde kurulmutur. Kolhozu kuran Nikitin,
9 Alan aratrmas yapmadan nce ben de vanovka'da yalnzca

Malakanlarn yaadn dnmekteydim. Zira alan aratrmas iin n

hazrlk yaparken grtm Azeri yetkililer ve akademisyenler kyde
sadece Malakanlarn varlndan bahsetmiti.
o Ancak kolhozla sadece Malakanlar vnmekteydi, zira Mslmanlar
kolhozun datlmasn talep etmekteydi.
30

Azerbaycan Komnist Partisi'nde nemli grevler almtr.

vanovka'da 35 yl sedirlik yapm olan Nikitin, ayrca 2.
Dnya Sava'na katlm ve sava kahraman olarak kyne
dnmtr. Bu nedenle Malakanlar, Nikitin'den byk bir
saygyla bahsetmekteler. Nitekim 1 994 ylnda len Nikitin
iin kydeki mezarlkta ant mezar ina edilmi ve vanovka
daki evi de mzeye dntrlmtr.
Kyde her haneye den -evlerinin de iinde bulunduu2 dnmlk arazinin dnda tm arazi kyn ortak mal ola
rak kullanlmaktadr. Kolhozda tarm dnda hayvanclk da
yaplmaktadr. Bykba, kkba ve domuz yetitiricili
inden oluan hayvanclk 'firma' olarak adlandrlan tesisler
de yine kolhoz sistemi ierisinde tm kyn ortak mal ola
rak yaplmaktadr. Sz konusu firma ve tarlalarda alan
Ivanovkllar, hem emekleri karlnda cret hem de kol
hozda elde edilen rnlerden yine emekleri ve hanedeki birey
says dikkate alnarak verilen yiyecek ve ihtiya maddesi al
maktadrlar.
Kyde kolhoza ait st ve et rnlerinin elde edildii firma
olarak adlandrlan tesislerin yan sra, kk bir arap fabri
kas, kyn ihtiyacn karlayacak kapasitede asfalt retim
atlyesi, kolhozda retilen mamullerin satld biri kyde
biri de Bak'de iki mandra bulunmaktadr. Ayrca misafir
hane, yemekhane, tiyatro salonu, dn ve toplant salonu,
oyun salonu, kre ve anaokulu ve mzik odas gibi kyllerin
sosyal ihtiyalarnn karland tesislerin varl da
vanovka'y 'klasik' kylerden ayrmaktadr.
vanovka'da yukarda bahsedilen Nikitin Mzesi dnda,
sedirlik binasnn alt katnda bir de Sava Mzesi oluturul31

mu. Sedirlik binasnn arka bahesinde ise 2. Dnya Sava

ansna yaplm ve savata hayatlarn kaybeden vanovka
llarn adnn yazl olduu mehul asker ant ve tren alan
bulunmaktadr. Her yl 9 Mays zafer kutlamalar sz konusu
tren alannda gerekletirilmekte. Sava mzesi, mehul as
ker ant ve tren alannn vanovka'da olmas Malal<:anlarn
inanlarnda yer alan 'sava kartl' ilkesiyle eliiyor gibi
grnse de, bu durumu tarihsel boyut iinde Malakanlarn ik
tidar(lar)la -arlk ve onu deviren Sovyetlerle- olan ilikileri
nin deien nitelii ve Nikitin'in karizmatik liderlik vasfyla
aklamak mmkndr. Sovyetler iinde nemli grevler al
m olan Nikitin, ekonomik ve sosyal hayat Malakanizme de
uygun olan kolhoz sistemiyle yeniden rgtlemi ve devletle
kurduu ilikileri kyn kalknmas iin rasyonel bir ekilde
deerlendirmitir. Bu sayede dindalar arasnda 'karizmatik'
liderlik etkisi yaratan Nikitin'in, dindalaryla sektiler devlet
arasnda kpr ilevi grd sylenebilir.
Kyde toplam 400 rencinin devam ettii ilk ve orta
dzeyde eitim veren bir okul bulunmaktadr. Okulda 40'
Malakan, lO'u da Azeri kkenli 50 retmen grev yapmak
tadr. Sedirin (belediye bakannn) verdii bilgiye gre; l
ham Aliyev ertesi eitim sezonunda (2007) okulda haftada
bir saat Malakan tarihi (Rus tarihi deil) okutulmasna izin
verm.

32

il. BOLUM
MALAI\AN TARH

Ruslarn Hristiyanlamas
Ruslarn Hristiyanlk tarihi, Bizansl Hristiyan tccarlar
ile kurulan ilikilerin sonucunda Kiev'de St. Elias adna yap
trlan kilisenin 9. yzyldaki inasna kadar gitmektedir
(Muranaka 1992: 32). Bizans'la sren askeri ve ticari ilikile
re paralel olarak, Hristiyan misyonerlerinin de Rus toprakla
rnda faaliyet yrttkleri kaydedilmektedir. Ancak ynetici
snf arasnda ilk Hristiyan'n Knez gor'un kars ve gor
ldrldkten sonra Kiev Knezliinin bana geen Olga ol
duu ifade edilmektedir. Olga'nn 957'de Bizans imparatoru
Konstantin Porfrogennetos'u ziyaret amacyla stanbul'a bir
seyahat yapt ve bu seyahatteki grmeler neticesinde,
Yelena (Helene) adn alarak Hristiyan olduu kaydedilmek
tedir. Olga'nn Hristiyan olmasyla birlikte Kiev'de yeni di
nin poplaritesi daha da artm, IZiev bu vesileyle Bizans kl
trnden de youn bir ekilde etkilenmeye balamtr. Olga/
33

Yelene ise lmnden sonra Rus Ortodokslarnca azize ilan

edilmitir (Muranaka 1992: 32; Kurat 1999: 23-24).
Olga'nn Hristiyanl semesine ramen, olu Knez
Svyatoslav'n (965-973), yeni dine girmek istemedii ve
"ben tek bama nasl din deitireyim? Dmjina benimle alay
eder" diyerek eski dinde kalmay tercih ettii kaydedilmekte
dir (Kurat 1999: 25). Ancak Hristiyan olmamasna ramen
Knez Svyatoslav da Bizans'la ibirliini srdrm, hatta Bi
zans mparatoru Nikeforos II. Fokas, Svyatoslav' Bulgarlara
kar olan savaa davet etmitir (Kurat 1999: 25).
Muranaka'ya ( 1992: 32) gre Olga'nn byk olu,
Kurat'a ( 1999: 27) gre ise Olga'nn torunu olan Vladimir'in
(980-10 15), Bizans imparatomnun kz kardei Anna ile 987
ylnda evlenmesiyle Hristiyanlk Kiev Knezliine kummsal
olarak girer. Vladimir'in, Kiev'e Papa St. Clement'in kutsal
emanetleriyle dnd ve pagan dinine ait idolleri Dnieper
Nehri'ne attrd ifade edilmektedir (Muranaka 1992: 32).
Vladimir, Kiev Rusyas'nda Hristiyanl kabul eden ve bunu
resmiletiren ilk knez olmas nedeniyle ldkten sonra aziz
ilan edilmitir (Kurat 1999: 27). Rus Ortodoks efsanelerine
konu olan Vladimir, halk arasnda 'krmz gne' veya 'parlak
Vladimir' (krasnoe solnko) olarak adlandrlmtr (Kurat
1999: 35). te yandan 12. yzyln sonlarnda birok feodal
knezlie blnen Ruslarn balarndaki her bir knez, soyunu
Vladimir'e dayandrmaktayd (Kurat 1999: 42). Bu sayede
ynetimlerini de kutsal bir kaynaa dayandrm oluyorlard.
Vladimir, Hristiyanl resmi din olarak Kiev'e getirince,
Rus Kilisesi stanbul Patrikliine bal bir metropolitlik oldu.
lk dnemde ruhaniler stanbul'dan gelen Bizansllardan
34

olumaktayd (Muranaka 1 992: 33). Bu suretle Kiev Rusyas

sadece ticari olarak deil dini olarak da Bizans'a gbekten
balanmtr (Kurat 1999: 31). Bizansllarca Balkanlardaki
Slav ahali iin tanzim edilen alfabe ve din kitaplarnn Slavca
tercmesi, IGev Rusyas'nda Ortodoksluu yaymak iini daha
da kolaylatrmtr. te yandan Rus yneticileri evvelce de
daima Bizans ve Bulgar misyonerlerini ve sanatlarn halk
eitsinler diye lkelerine davet etmekteydiler (Muranaka
1992: 32). Bununla beraber Kiev'deki Vareg-Rus ve Slav
tccarlarnn Ortodoksluktan baka, Katoliklik, Musevilik ve
slamiyet ile de temaslar olduu bilinmektedir. Fakat Bi
zans'la olan ilikilerin daha sk ve kapsaml olmas Ortodoks
luun yaylmasna zemin hazrlamtr (Kurat 1999: 29).
Knezlikler arasnda eliki ve atmalar eksik deildir. Yeni
dinden alnan gle Novgorod Knezliinin egemenliine ba
kaldrm olan Kiev Knezlii, dier knezlikler arasndan syr
larak glenmitir; yine de bu dnemde genel olarak Hristi
yanlk Kiev'de ok fazla etkin olamamtr (Muranaka 1 992:
32). 988'de Kiev Prensi Vladimir'in Hristiyanl kabul et
mesine ramen, halkn byk ounluu eski pagan inanlar
na hala balyd (Buss 2003: 43). Nitekim Hristiyanlk resmi
din olarak kabul edildikten sonra, Hristiyan olmayan halk
zerine bu defa bask artm ve neticede halkn byk bir o
unluu eklen Ortodoksluu kabul etmek zorunda kalmtr.
Dolaysyla eski din(ler)e ait pek ok e yeni dine gemi ve
Rus Ortodoksluu senkretik bir yap oluturmutur. 1

1 Ruslarn 10. yzyl sonlarnda Hristiyanl kabul sonras, halk eski

dine ait pratiklerin ounu yaatm ve pagan devri tanrlar Hristiyan
azizlerine dnerek Ortodoksluu beslemitir (Kurat 1999: 1 2- 1 3).
35

Ruslarn Hristiyanl kabullerinin en nemli sonucu,

knezlerin ynetimlerini salamlatrmas olmutur.2 Zira Or
todoksluk da tpk dier din ve mezheplerde olduu gibi,
'te dnya'yla ilikili olmasnn yan sra ayn zamanda yne
ticilerin iktidarn glendiren esaslar da iinde barndran ve
bu ynyle olduka dnyevi bir inan olagelmitir. Bizans
ynetiminin uzun zamandan beri uygulad bu esaslar ve ki
liseden itibaren balayan hiyerarik dzen, kneze ve onun ik
tidar rgtlenmesine de model tekil etmitir. Ynetimin
elini glendiren Ortodoksluk, ayn zamanda etnik hatta din
sel kkenleri itibariyle dank ve farkl olan Vareg-Ruslarla
Slavlarn kaynamasna vesile olmutur. Ortak dinin birleti
rici ideolojisi altnda Slav kabileleri ve Narman (Vareg-Rus)
kabileleri Rus kimliinde btnlemilerdir. Bu vesileyle Ki
ev, Ruslarn hem siyasi hem de dini merkezi olmutur
(Kurar 1 999: 31-32). Kiev'in greli izolasyonu ve Tatar sal
drlar sonucunda Rus Kilisesi yava yava kendi zgn kim
liini kazanmaya da balamtr (Muranaka 1 992: 33).
Ne var ki, knezlikler arasndaki rekabet ve atmalar yeni
dine ramen devam etmekteydi. stelik sz konusu atma
larda avantaj salamak isteyen knezler yine Hristiyanl kul2 lk knezlerin daha ziyade askeri liderler olduf,'1.1 kaydedilmektedir.
Knezlerin, ehirler kurup egemenlik alanlarnn genilemesi orannda
yetkileri de artmaktayd. Hristiyanln kabulnden sonra da knez, kilise
tarafndan resmen tannm ve himaye edilmitir. Bu srele knezler, ka
nun karmak, yarglamak, ceza vermek ve vergi toplamak gibi yetkilere
sahip olmutur. Ancak tm bu yetkilere ramen knezler mutlak bir oto
rite deillerdi. Veheler olarak adlandrlan kabile liderleri ve aristokrat
larn oluturduu gruplarn knezlerin hakimiyetiyle boy lecek yetki
leri vard (Kurat 1999: 59).
36

!anmaktayd. Nitekim !Gev Knezliinin rakiplerinden olan

Suzdal Knezliinin lideri Andrey Bogolupski, knezlik merke
zi olan Vladimir kentini bytt, grkemli kiliseler yaptra
rak ehrini cazibe merkezi haline getirdi. Uspenski adn ver
dii yeni byk kiliseye, Vgorod'dan 'Mucize Yaratan
Meryem Ana konas'n getirtti. Bu vesileyle Vladimir dini
bakmdan da nemli bir merkez oldu. Bogolupski, ayn za
manda l 169'da Kiev'e bir ordu gnderdi ve ehri ele geirdi.
Yamalanan Kiev Knezlii eski ihtiamn kaybetti ve liderli
i Suzdal Knezlii'ne kaptrd (Kurat 1999: 52-53).
Ancak hem otoritenin tek merkezde toplanmas, hem de
Rus Kilisesinin bamsz bir kiliseye dnmesi 13. yzyln
ikinci yarsnda, Moskova Knezliinin ortaya kmasyla
mmkn olabilmitir. Moskova Knezlii, Suzdal Knezlii
dneminde Knez Yaroslav Vsevolodovi'in oullar ve to
runlar zamannda meydana gelen ude/ (yurt/feodal) dzeni
nin sonucu olarak kurulmutur. Moskova'nn ilk knezi, nl
Rus kahraman Aleksandr Nevski'nin kk olu Daniil'dir.
Sonraki Moskova knezleri ve Rus arlar bu slaleden gel
mitir. Rus knezlikleri tedricen Moskova Knezlii'nin ege
menliini kabul ettiler ve tek bir devlet halinde birletiler
(Kurat 1999: 89). Metropolit Petr'in tevikiyle Moskova'da
'Uspenskiy Sobor' adyla anlan katedralin yaplmasyla da
Moskova inan merkezine dnt. Petr'den sonraki Metro
polit Teognost da metropolitlii Moskova'ya tad (Kurat
1999: 92).
Moskova Knezlii kendi bamsz patrikliinin kurulma
sna giden yolu Floransa konslnden sonra hzlandrmtr.
Bu konslde, Bizans imparatoru, Ortodoks Kilisesi ile Kato37

likliin birlemesini kabul etmi ve Ortodoks Kilisesi zerin

de Papaln egemenliini de onaylamt. Floransa Kons
lnde Rus Kilisesi'ni Metropolit sidor temsil etmiti. sidor,
konsl kararn kabul etmiti, ancak Moskova Knezlii ve
ruhbanlar Floransa Konsl'nn kararlarn anmadlar.
Isidor Rusya'ya dndnde knez tarafndan tutuklattrld.
Knez, siyasi kontroln patrikten bamsz olarak kendisinde
olmasn istemiti. Nitekim l 453'te, stanbul Osmanllar tara
fndan alndnda, Rusya'nn kendi Ortodoks Kilisesi ok
daha belirgin hale geldi (Muranaka 1 992: 33). Kendini 111.
Roma ilan eden Rusya, 1 589'da ilk patrikliini Moskova'da
kurdu (Muranaka 1 992: 33; Buss 2003: 45 ; Kurat 1 999:
1 02). Moskova Patriklii 1590'da stanbul'da toplanan pat
rikler toplantsnda da resmen tannd (Kurat 1 999: 1 79).

Rus Kyll ve Kyl Hareketleri

Hristiyanla kadar Ruslar sosyal tabakaya ayrlmt:
1 ) Yksek snf 2) Orta snf 3) Kleler ve yar kleler. Yk
sek snf; knezin yaknlar, drujinas3 ve memurlaryla toprak
sahiplerinden, yani boyarlardan olumaktayd. Orta snf, e
hirlerde yaayan ticaret ve zanaatla megul olan kesimlerle
kendi topraklarn ileyen zgr kyllerden olumaktayd.4
3 Knezin askeri krasm oluturan drujina, balarda Vareg-Ruslardan
meydana gelmekteydi. Vareglerin Slavlamasyla yerli Slav ahaliden de
drujinaya geenler olmutur (Kurar 1999: 60).
4 zgr kyllerin yaad kylere 'virvi' veya 'verv''di. Sz konusu
kyllere ise 'smerd' denmekteydi. Zmre d kalan ve hukuki duru
munu kaybeden kyller ise 'izgoy' denilmekteydi (Kurar 1999: 60).

38

Kiev Rusyas'nda, zellikle l 1 . yzyldan sonra, ekono

mik hayatta kleler ve yar kleler nemli bir rol oynamtr.
Zira kle ticareti Vareg-Ruslar iin nemli bir gelir kayna
yd. Yerli Slav ahalisinin, Vareg-Ruslar tarafndan Bizans'a
ve Yakndou'ya kle olarak satld kaydedilmektedir. An
cak Bizans ve Hazar ticaretinin zayflamasyla birlikte kle
lerden tarm iisi olarak yararlanlmaya balanmtr. Bu sa
yede byk iftliklerin olumasnn ve feodal dzenin geli
mesinin de n alr. zgr ve yar zgr kyller de eko
nomik bask altnda gitgide byk iftliklere ve manastrlara
balanarak zgrlklerini kaybetmeye balamlard.
Yukarda bahsedilen sosyal tabakaya, Hristiyanlkla
birlikte ruhban snf da eklenmitir. Ruhbanlar da kendi ara
snda be zmreye ayrlmt: Rahipler; Kilise hizmetinde
bulunanlar; Kilisenin himayesindeki yallar, maluller ve has
talar; Kilise hizmetine giren izgoylar; ve Kiliseye mensup k
leler. Sz konusu gruplar knezin yetki alan dnda olup, ki
lise kanunlarna tabiiydiler ( Kurat l 999: 60-6 1).

zgr Kyllkten Klelie -'Krestiyane'den 'Mujik'e- Gei

Kiev Rusyas'nda olduu gibi, 1 2.-13. yzyllarda da Rus
ya'nn asl ahalisini kyller oluturmaktayd. 1 5. yzyla ka
dar kyllerin byk bir ounluu zgr kyllerdi. Bunla
rn kendilerine ait topraklar, hayvanlar ve evleri vard. Dier
taraftan knezlerin kle olarak satn ald ya da anlama gerei
zgrlklerini yitiren kyllerden oluan serflerin de varl
ndan sz edilmektedir. Serflere, Rusada adam anlamna
gelen 'ldi' denilirken zgr kyllere Hristiyan kelimesin
den tretilen 'krestiyane' denmekteydi (Kurat 1999: 130).
39

Ortaa boyunca Rus kylleri grece zgr saylrlard.

Sz gelimi kirac olarak kendi toprak sahiplerini ve yaayacak
lar yeri seme serbestlikleri vard. Ancak 16. yzyldan itiba
ren Avrupa benzeri bir serflik sisteminin arlka gelitirilme
siyle Moskova iktidar kylleri skmaya balad. Rusya'nn
topraklarn geniletmeye balamasyla, ihtiya duyduu insan
ve mali kayna kyller zerinden karlamaya balad. Bu
durum karsnda kyller, hem asker olmak hem de vergi
vermek wrunda kalmad; ayn zamanda eski greli zgrlk
leri de ellerinden alnd. Artk ne toprak kiralayabiliyorlar ne
de yaayacaklar yeri seebiliyorlard (Buss 2003: 38).
zgr kyllerin bir ksm knezlerin ve boyarlarn, yahut
manastrlarn arazisine yerlemekte ve belirli artlar altnda
'
ortak sfatyla arazileri kullanmaktaydlar. Kyllerin bulunduklar bu cemaatlere 'mir' denmekteydi ve mirler kneze
vergi vermekle ykmlydler. Sz konusu vergi ayr ayr bi
reylerden deil toptan btn cemaatten talep edilmekteydi
(Kurar 1999: 183). Bu sistem 16. yzyla kadar tamamyla
deiti. Mir sistemi yerine 'udel' (yurt) sistemi yerleince,
knezler mevkilerini kuvvetlendirmek, askeri kuvvetlerini ar
trmak ve tekilatlandrmak amacyla dier udellerden boyar
lar ve zgr kylleri hizmete almaya baladlar. Hizmete
alnanlara knezler kendi mlklerinden 'votina' olarak adlan
drlan araziler datmaya balad. Boyarlar ounlukla kendi
tebaalaryla geldiklerinden, datlan araziler de bir sre sonra
yetmemeye balad. Buna bal olarak tmar sistemine benze
yen 'pomestye' sistemi yerlemeye balad ve 'pomestye' sa
hiplerine belli bir orana gre asker karmak zorunluluu ge
tirildi. Votinnikler babadan ola geen arazilerken pomest40

yeler kiinin araziyi kulland srece elinde kalabilirdi ( Kurar

1999: 183- 184).
Pomestye sisteminin yaygnlamasyla evvelce kyller ta
rafndan ilenen arazinin de byk bir ksm pomeiklerin
(tmar/iftlik sahibi) eline geti ve kyller gitgide iftlik sa
hiplerine bal bir hale getirildi. iftlik sahibi, iledii toprak
karlnda kneze hizmet ettii gibi kyller de pomeik
lerin arazisinde bulunmalar nedeniyle, pomeikin hizmetini
grmek, ekip-bimek ve dier ykmllkleri yerine getir
mek zorunda brakld. iftlik sahipleri kendi topraklarndan
baka iftliklere gitmemeleri iin kylleri kendilerine ba
lamaya baladlar. Kyller, bu maksatla bulunduklar yer
lerde defterlere, ktklere kaydedildiler. Kayt altna alnan
kyllere 'yazl' (bal) kyller dendi. Henz kayt altna
alnmayan kyllerin serbeste yer deitirme hakla bulun
maktayd. Ne var ki, zgr kyller de iftlik sahiplerinden
aldklar bor para, tohum ve hayvan karlnda gitgide ba
ml hale geliyorlard. zgr kyller sadece 26 Kasm ta
rihindeki 'Yur'yev gn' baka bir yere gitmek hakkna sa
hiptiler. Bu nedenle Yur'yev gn zgr kyller, kendileri
iin daha elverili bulduklar yerlere g ediyorlard. Ancak
zgr kyller de kendi aralarndan birinin baka topraklara
gitmesini istemiyordu. Zira iftlikteki insan says azalnca,
vergi ve i ykn geride kalanlar omuzlamak zorunda kal
yordu ( Kurat 1999: 184-185).
Durumu arlaan ve kleletirilen Rus kyllerine artk
'krestiyane' yerine 'mujik' denmeye balanmtr. Rus kyl
leri iin kullanlan 'mujik' deyimi bir aalama anlam ta
yordu. Rusa 'muj' (muzh) 'adam/insan', sonundaki ek ise
41

Trkede kltme eki olarak kullanlan ck/cik anlamna

denk geliyor ve bu ekilde kyller, efendilerince adamcklar/
insancklar olarak tanmlanyordu (Buss 2003: 39).
zgrln yitiren Rus kylleri 1603 ve 161 3 yllar
arasnda pek ok defa ayaklandlar. Sz konusu ayaklanmala
rn ilkinde Sahte Dimitri tahta getirilmitir. Zira kyller,
Sahte Dimitri'nin kendilerini, hem Lehlerin hem de Mosko
va hkmetinin zulmnden kurtaracana inanmaktaydlar
(Kurat 1999: 1 96). Ancak Rusya tarihindeki ilk byk kyl
ayaklanmas 1606-07 yllar arasnda van Bolotnikov nder
liinde gerekletirilmitir.
van Bolotnikov, knez Telyatevski'nin askeriyken Krm
Tatarlarna esir dm, Osmanl gemilerinde bir mddet k
rek ekmi, sonra kaarak talya ve Lehistan zerinden Rus
ya'ya dnmtr. Bolotnikov, Rusya'ya dndkten sonra,
zellikle alt snflardan insanlar etrafnda toplayarak kylle
rin, iftlik sahipleri ve boyarlara kar harekete gemeleri iin
propaganda yapmaya balamtr. Bolonikov, Rusya'da kyl
lerin durumlarn dzeltecek yeni bir dzenin kurulmasn isti
yordu. Bu talepler dorultusunda, Bolotnikov'un etrafndaki
halk destei gittike artmtr. Bolotnikov nderliindeki is
yanclar iftlikleri ele geirmeye, zenginlerin mal ve mlklerini
yamalamaya ve sahiplerini ldrmeye baladlar. Bolotnikov,
kalabalk bir kitle ile 1606 sonunda, Moskova zerine yrd.
syanclar, Moskova yaknlarndaki Kolomensk Kyne kadar
ilerlediler. 22 Aralk 1606 gn, Moskova kuvvetleri, isyanc
lar durdurarak gneye srdler. Bolotnikov, Kaluga ehrinde
isyana devam etti. Terek ve Don Kazaklarn ayaklandran sah
te arzade Petr de 1607 ilkbaharnda Bolotnikov'a yardma
42

geldi. Kazaklar, Tula ehrini ele geirdiler. Tula'ya ilerleyen

Moskova kuvvetleri isyanclar kuatma altna aldktan ksa bir
sre sonra kenti ele geirdiler. On binlerce Kazak ve kyl esir
edildi. Bunlardan byk bir ksm ldrld, bir ksm hapse
atld, kalanlar da kle olarak iftliklere datldlar. Bolotnikov
ise, Kargopol ehrine srgne gnderildi ve orada suya atl
mak suretiyle ldrld. (Kurat 1999: 198-199).
17. yzyl iinde Rusya'da balayan yenilik faaliyetleri ve
dinsel reformlar 18. yzyl banda, Byk Petro tarafndan
hayata geirilen 'Batllatrma' hareketiyle daha radikal hale
gelmitir (Kurat 1999: 239). Petro'nun Batllatrma hareke
tinden en fazla etkilenen yine Rus kylleri olmunr. Petro
dneminde arlatrlan vergi ykmll dnda, devlet
hizmetinde altrlmak zere binlerce kyl ehirlere geti
rilmitir. Sz gelimi Petro, Rus donanmasn glendirmek
iin her 10.000 kyl hanesinden bir sava gemisi, tccarlar
ve ehirlilerden de toplam 12 gemi yapmalarn istemitir.
Voronej'de kurulan tersanelerde altrlmak zere ise binler
ce kyl getirtilmitir (Buss 2003: 44; Kurat 1999: 254).
Petro'nun, komu lkelerle srekli sava halinde olmas
nedeniyle Rusya'daki btn insan kuvvetleri ve doal kay
naklar azami lde kullanlmaktayd. Halktan ama zellikle
kyllerden gittike daha ok vergi alnmakta ve halkn srt
na ar ykmllkler bindirilmekteydi. Vergiler, ykml
lkler ve askerlik hizmetinin arlatrlmas zerine, halk
arasnda memnuniyetsizlik artm, hatta yer yer isyanlar ba
gstermitir (Kurat 1999: 257).
Petro, 1705 ylndan itibaren her 20 kyl hanesinden bir
kiiye askerlik zorunluluu getirmitir. Bu say l 708'de 40
43

haneden, sonralar 75 haneden bir kiiye drlmtr. An

cak kyller, yine de askere gitmemek iin yetkililere yanl
bilgiler vermekte, hatta yerlerini, yurtlarn brakp gitmek
teydiler (Kurat 1999: 263). Petro, sava masraflar iin,
halktan daha ok vergi alabilmek iin 'mir sistemi' yerine 'ka
fa vergisi' usuln getirmitir. Bu amala 1 71 O'da genel n
fus saym yaplarak vergi deyecek ykmllerinin says
tespit edildi ve her ykml bana ylda 74 kopek vergi
kondu. Bu ekilde toplanan para btn devlet gelirinin %54n oluturmaktayd (Kurat 1999: 265). Yine Petro dne
minde, gelimekte olan Rus sanayisini glendirmek iin
fabrikalar almaktayd. Devlet veya zel irketler tarafndan
iletilen fabrika ve atlyelerde kyllerin ii olarak alt
rlmas iin yeni kanunlar karld (Buss 2003: 45).
Tm bu gelimelerden ehir ahalisi korunmaktayken, ky
l (mujik) snf gittike arlaan artlar altnda ezilmektey
di. Byk iftlik sahipleri, ziraat faaliyetlerini geniletmiler
di. Rusya'dan ziraat rnleri ihracat balamt ve bu neden
le iftliklere bal olan kyllerin daha ok almalar gere
kiyordu. te yandan, yeni kurulan Petersburg ehri'nin ina
snda yz binlerce kyl zorla altrlm, bunlardan byk
bir ksm orada lmt. Fakat Petro, 'Yeni Rusya'y yarat
mak iin yz binlerce mujikin feda edilmesini gayet doal
karlamaktayd (Buss 2003 : 45; Kurat 1999: 266-267).
Rus kylsnn durumu II. Katerina dneminde daha da
ktlemitir. l 762'de tahta kan II. Katerina'nn ilk icraat
iftlik sahiplerinin, yani dvoryanlarn devlet hizmetine girile
rinin nn amak olmutur. Buna mukabil dvoryanlara ba
l kyllerin durum4 daha da arlamtr. iftlik sahiplerine,
44

kylleri istedikleri gibi kullanma ve kk bir su yznden

Sibirya'ya srme hakk verilmitir. Bask ve srgnler kar
snda kyller arasnda ayaklanmalar tekrar ba gstermitir
(Buss 2003: 45; Kurat 1999: 283). Bu dnemin en nemli
olay Pugaev isyandr. Pugaev, Kazaklar arasnda kendini
III. Petro olarak tantm ve l 773'te Kazaklar, kylleri ve
Rus olmayan halklar arkasna alarak Katerina'ya kar isyan
balatmtr. Saylar 25 bini geen isyanclar, Volga ynne
ilerleyerek, birok kasaba ve ehri ele geirdiler. syanclarn
eline geen yerlerdeki dvoryan malikaneleri yama edilmi,
iftlik sahipleri ve memurlar ldrlm, iftliklerdeki kyl
lerin zgr ve tm ykmllklerden muaf olduklar ilan
edilmitir. 1775'te yakalanp idam edilene kadar Pugaev, is
yanclarla beraber pek ok ehir ve kasabay ele geirmi,
nne gnderilen arlk askerlerini bozguna uratmt. An
cak yakn arkadalar tarafndan arlk ordusuna teslim edil
dikten sonra isyan bastrlm ve ayaklanmaya katlan halk
ar bir biimde cezalandrlmt (Kurat 1999: 283-284).
16. yzyldan itibaren yaam koullar srekli ktye gi
den ve kleletirilen Rus kylsnn durumu I. Nikola
(1 825-55) zamannda az da olsa iyiletirilmitir. I. Nikola,
'6-18 Aralk 1 826 Komisyonu' olarak adlandrlan gizli bir
komisyona kyllerin durumunu inceleme grevi verdi. Bu
srece kadar devlet ve ahslara ait iftliklere bal olmak ze
re iki eit kyl serflii meydana gelmiti. I. Nikola'nn du
rumuyla ilgilendii kesim devlet arazisindeki kyllerdi. Ku
mlan komisyonun bana I. Aleksandr zamanndan itibaren
kylleri serflikten kurtarma meselesi ile megul olan Kiselev
getirilmitir. Kiselev tarafndan I. Nikola'ya onaylatlan dei45

ikler sayesinde devlet iftliklerindeki kyllerin ekonomik

durumlarnda rahatlama saland. Ne var ki, kyllerin z
gr braklmalar sz konusu deildi. zel iftliklere bal
kyllerin durumunda ise hibir deiiklie gidilmedi (Kurat
1999: 320-32 1). Ancak l86 l'deki Krm Sava yenilgisin
den sonra, Rus kylleri, ksmi de olsa zgrlklerine yeni
den kavuabildi. Bu tarihten itibaren kyller zerindeki
serflik kaldrld, fakat zamanla yeniden verilen mirlik siste
mine bal kyllerin durumu tekrar ktlemeye balad.
Mirlik sisteminde topraldar tm kyllerin ortak malyd ve
kyller ortak ilettikleri topraklar karlnda devlete vergi
veriyorlard (Buss 2003: 39).

Rus Ortodoks Kilisesindeki Ayrlklar

ar Aleksey Michaylovic zamannda Rus Ortodoks Kili
sesi'nde yaplan deiiklikler, ruhban snfn kendi iinde ve
halk arasnda youn tartmalara yol amtr. Bu tartmalar
sonucu Rus kilisesi iki gruba ayrld. lki ve resmi olan ba
nda Nikon'un olduu Rus Ortodoks Kilisesi, ikincisi ka
dim inanllar/gelenekiler (starobriadtsy) olarak tanmlanan
Raskolniklerdi (ayrlklar) (Buss 2003: 45).
Kilisede yaplan deiiklikler l652'de Novgorod Metropo
liti Nikon'un patrik olmasyla balamtr (Kurat 1999: 221 ).
Patrik Nikon, Rusa yazlm dini kitaplarda, Yunan Ortodoks
inancnda yer alan baz ifade ve pratiklerin olmadn tespit
etmi ve sz konusu farkllklar gidererek, Rus Ortodoks
inancn Yunan Ortodoks inancna benzetmeye almtr.
Sz gelimi Nikon, Ruslarn istavroz karrken iki parmak kul46

!andn oysa Yunanllar gibi parmakla istavroz karlmas,

sekiz dall ha yerine drt dall han kullanlmas ve 'sa' ad
nn Ruslarn daha nce yazd 'llsus'un yerine 'Isus' biimin
de yazlmas gerektiini sylemekteydi (Muranaka 1992: 33).
Nikon'un uygulamalar ayinleri iyice zorlatrm, bu da oku
ma yazma bilmeyen kyller kadar, her eyde gelenein ko
runmasn isteyen orta ve yksek snfa mensup kimi insanla
rn tepkisine neden olmutu (Muranaka 1992: 33).
Sz konusu deiiklikler ve deiikliklerin Nikon tarafn
dan tek bana, hibir din grevlisine danlmadan hayata
geirilmesi, ruhbanlar arasnda huzursuzlua yol at (Kurat
1999: 221). Her ne kadar Nikon yapm olduu yenilikleri
ruhban snfna ve stanbul Patriklii'ne onaylatsa da bu du
rum, taradaki, zellikle Solovetski Manastr ruhbanlarn ve
halk tatmin etmeye yetmedi. Sz konusu rahatszlk tarada
ki ruhbanlarn nclnde Raskol hareketine dnt. Ki
lisenin yapm olduu yenilikler karsnda, zellikle kyl
lerden oluan byk bir grup Ortodoks Kilisesi'nden ayrla
ralc Raskolniklere baland (Buss 2003: 46). Ancak yenilik
kartlar ok gemeden Moskova iktidarnn basksna maruz
kaldlar (Kurat 1 999: 222). Rus Ortodoks Kilisesi 1 667'de
dzenledii bir konslde Raskolnikleri aforoz etme karar al
d. Ardndan Raskolniklere ynelik saldrlar gndeme gel
mi ve pek ok Raskolnik ve liderleri bu saldrlarda ld
rlmtr. Saldrlardan kurtulabilenler de kuzeye ormanlk
blgelere kamlardr (Buss 2003: 60).
Aslnda Patrik Nikon'un deiikliklerine duyulan tepki,
Ruslarn kendi iinde teden beri gelen ve srekli biriken ik
tidar kavgalarnn (Kiev, Moskova ve Novgorod knezlikleri
47

arasndaki) ve snfsal elikilerin (mujik ve toprak sahibi,

aristokratlar ve sradan halk, yerleik ve gebe halk arasn
daki) tetikledii bir patlamayd. Zira Nikon'un yapt dei
iklikler, Avrupa'daki reformlarla karlatrldnda olduka
sembolik: kalmaktayd.
te yandan Rask:olnikler de kendi iinde btncl ve
homojen bir yapya sahip deillerdi. Rask:olnikiler temcide
Popovtsy (papazl/ruhbanl) ve Bezpopovtsy (papazsz/ruh
bansz) olmak zere iki gruba ayrlyordu (Muranaka 1992:
34). Popovtsjer, Nikon'un yeniliklerine kar olmak dnda
Rus Ortodoksisine yalandlar (Muranaka 1992: 34). Ruh
ban snfin reddeden ve Ortodoksluktan tamamen kopan
Bezpopovts;1er ise kendi ierisinde pek ok gruba ayrlmt.
Bunlar arasnda en ok bilinenleri; Khlystjer (krbalanm
lar), Strannilaler (babolar) ve Paskalya gnnn kesin ta
rihi zerine tartan Sredniklerdir (Muranka 1992: 34).
Yukarda bahsi geen gruplar arasnda da en dikkat eken
hareket ruhbanszlar safnda yer alan ve Malakanlarn da n
clleri olarak kabul edilen, Khlysty ya da Khristovoverie ola
rak adlandrlan gruptur. Starobriadtsyler (kadim inanllar)
arasnda yer alan dier hareketlerin aksine Khlyst;kr, kilisede
yaplan deiikliklerden nce, 1 630'da belgelere gemi yerel
bir harekettir. Khlyst;ier, sa'nn yeryzne ikinci geliinde,
sradan bir insan olarak grnecei ve ruhunun kendi cemaat
lerinden herhangi birine geeceine inanyorlard. Khfyst;kr,
Bezpopovtsy/er arasnda yer alan dier hareketlerden farkl
olarak zenginlii lanetlemiyorlard. Onlar iin mlkiyetin var
l ya da yokluu nemli deildi, bu nedenle Kh/ystylerin st
snftan pek ok mensubu da vard (Muranal(a 1992: 34-36).
48

Khlysty adnn, sa'nn adndan esinlenerek konulduu ifa

de edilmektedir. Khlystyler, reankarnasyon yoluyla sa'nn ru
hunun insanlar arasnda yaadna ve ayn anda birden fazla
sa'nn olabileceine inanmaktaydlar. Bu nedenle kendi inan
larn Khristovoverie ya da Khristovshvhina olarak adlandr
maktaydlar. Khlysty hareketinin 17. yzyln ortalarnda g
lendii kaydedilmektedir. Hareket, zellikle kyller ve ruh
banlar iin ekim merkezi olmutur. Khlystyler, Ortodoks Ki
lisesi ve Raskolniklerin kabul ettii ncil'i reddetmekteydiler.
Danila Filippova, Khlysty hareketinin lideri olarak ne
_
kmtr. Flippova'nn retisine gre Tanr sa'nn bede
ninde cisimlemitir (Buss 2003: 73). Khlystyler belli oranda
kendilerinde de kutsal ruhun olduuna inanmaktaydlar. Bu
nedenle birbirlerine kar olduka saygl davranmakta ve her
karlatklarnda sa'nn karsnda eiliyormuasna, reve
rans yaparak selamlamaktaydlar. Khlysty inancnn teme
linde dalizm yatmaktayd. Buna gre insann iindeki 'iyi/
kutsal ruh' ile 'gnahkar beden' arasnda srekli bir ekime
yaanmaktadr. Khlystyler dnyann kyamet gnne ok
yaklam olduuna inanmaktaydlar (Buss 2003: 74).
Khlystylerde boanmak kesinlikle yasaklanmt ve cinsel ili
ki, eler arasnda dahi gnah olarak kabul edilmekteydi. Bu
nedenle eler ok sk kurallar altnda birlikte olabiliyorlard.
Khlysty hareketi, duraan ve homojen bir yap gster
memi, zamanla i atmalar nedeniyle blnmeye balam
tr. Aadaki tablo tarihsel sre ierisinde Khlystylerden ay
rlan cemaatleri gstermektedir.
Khlystfler ierisinden 1750'de, yeni sa olduuna inanlan
Kopylov'un liderliinde Postniki (orulular) olarak adlandr49

lan bir cemaat domutur. Postnikler iersinden Kadim

Israe/ ( 1840) cemaati, bundan da politik yn nclerine g
re daha baskn olan, Yeni Israe/ adl cemaat ekillenmitir.
Yeni Israel cemaatinin yaklak % lO'u 1911 - 12 yllarnda
Uruguay'a gmtr (Muranaka 1992: 36).

Skoptsy hareketi de, yine Khlystyler arasndan kan

Kondrati Selivanov'un nderliinde domutur. Selivanov,
kzgn demirle kendini hadm ettii iin harekete 'hadm
edilmiler' anlamna gelen 'Skoptsy' denmekteydi. Dinsel g
rleri nedeniyle Sibirya'ya srgne gnderilen Selivanov,
srgnde inancn yaymaya devam etmi_tir. Selivanov, yan
dalar arasnda mmkn olduunca ok insan hadm olma
ya ikna etmitir. nk onun retisinde kurtulu ancak cin
sel ilikiden uzak durmakla mmkn olacaktr. Bunun iin de
Khlysty

( 1 630)

/t
Skoptsy

( 1 770)

Postniki

( 1 750)

Doukhobor

( 1 750)

Kadim srael

Malakan

( 1840)

( 1 760)

Yeni Israel

( 1 890)
(Kaynak: Muranaka 1 992: 36)

hadm olmak insanlar kurtulua yaklatracak ilk admlardan

biri olarak kabul edilmitir (Buss 2003: 77). Khlystylerin
sa'nn ruhunun pek ok insanda olabilecei dncesinin ak
sine, Skoptsyler iki sa'nn varlna inanyorlard; ilki Mer
yem'in olu sa, ikincisi ise Selivanov'du (Buss 2003: 77).
Skoptsyler, Ortodoks Kilisesi'nin ikon tapnm gibi pek ok
pratiini reddetmekteydiler. ktidarn basks nedeniyle ibadet
yerlerini gizli tutuyorlard. Din adamlarnn nderliinde, ka
tlanlarn esrik hale getii danslar ve ardndan yelerinin te
ker teker mezhebe katlmadan nce, gemi 'gnahkar' yaan
tlarndan ibret verici hikayelerin anlatld blmler ayinle
rinin temelini oluturmaktayd (Buss 2003: 78-81).
Ne var ki, nclleri Khlystyler gibi, Postniki ve Skoptsy
ler de zamanla zayflayarak unutulup gitmilerdir. Khlystyler
ierisinden sadece Doukhoborlar ve Malakanlar gnmze
kadar gelebilmilerdir. Ancak aada grlecei zere
Doukhobor ve Malakanlar da pek ok cemaate ayrlarak ve
srekli kendini yenileyerek ayakta kalabilmilerdir.

Doukhoborlar
Doukhobor ismi, 'ruh' anlamna gelen 'dukli ve gre
i/dv anlamna gelen 'borostia' kelimelerinin birlei
minden olumutur. Dolaysyla 'Doukhobor' 'ruh greile
ri' anlamna gelmektedir (Dunn 1 96 7: 1 37). Kendileri ise
'gerek/doru Hristiyanlar' anlamna gelen 'Istinnyye
Khristiane' adn kullanmaktadrlar (Lunkin 2000: 87). Or
taya klar hakknda muhtelif grler bulunmaktadr. Baz
tarihiler Doukhoboiarn, Korkun van ( 1550-84) dne51

minde Rusya'ya geldii sylenen ngiliz ya da Quaker bir

doktorun soyuna dayandn ifade etmektedirler. Ancak da
ha ok kabul gren gre gre Douk/oboiuk, IZiev ve
Moskova'ya ticarete gelen Bulgar Bogomillerin etkisiyle e
killenen bir harekettir (Muranaka 1 992: 36). Dier bir gr
de Doukhoboiarn Moskova ynetimine kar ortaya kan
yerel bir hareket olduudur (Buss 2003 : 82) .
lk mensuplar Kharkov blgesinde 1 750-55 yllar arasn
da tutuklanm ancak yine de Tambov ehrinde, Ukrayna'nn
gneydousunda ve Dnepr Nehri kysndaki Ekaterinoslav
civarnda gizlice oalmay baarmlardr. Mezhep, bir uak
olan Matthew Semanov tarafndan, Sylvanus Kolesnikov'un
yardmyla yaylmtr. 180l'de Azov Denizi kysndaki
Molotchnaya (st nehri) zerindeki Melitopol'da olduka ge
ni bir taban bulan Doukhoborlarn, buradaki mensuplar
1 837-41 yllar arasnda Grcistan'da Osmanl snrna yakn
bir blgeye srlmlerdir' (Muranaka 1992: 37-38) .
Rusya'da, Tolstoy gibi entelektel kesim arasnda da
Doukhobor olanlar vard. Bu nedenle Doukhoborlar, inan
larndaki teolojik anlamlandrmay st bir dil kullanarak ge
litirmilerdir. te yandan otoriteleri tartlmaz olan birta
km kurumlar ina etmilerdir. Bunlar 'khristy' (Mesih),
'kormiltsy' (besleyiciler) ve 'bogoroditsy' (tanrsal g ta
yanlar) olarak adlandrlmaktadr (Lunkin 2000: 86) . Ruhla
rn ilkselliine ve ruh gne inanan Doukhoborlar, vozhdi
(lider) olarak tanmladklar liderlerine de tanrsal bir anlam
1 926'da yaplan nfus saymnda bu blgede toplam yedi kyde 5.000
Doukhobonn bulunduu kaydedilmitir (Muranaka 1 992: 38).
5

52

yklemekte, bu nedenle liderlerin emirlerini mutlaka yerine

getirmektedirler (Muranaka 1 992: 37; Lunkin 2000: 8 5 ) .
Doukhoborlarn inancna gre Tanr, insandan ayr olarak
var olmaz. Tanrsal varlk insanlarn ruhunda bulunmaktadr.
Kim ' ki, Tanrnn yolundan karsa onun hakikatine ulaa
maz. Panteist eler ieren Doukhobor teolojisinde, tm
varlklarn ve insann Tanrnn tapna olduuna inanlmak
tadr.6 Bu nedenle herkes Tanrnn bir ocuu ve aziz olarak
dnlr. nanlarna gre ibadet, sadece Tanr ve kii ara
snda bir diyalogu mmkn klabilir. Bu nedenle Doukho
borlarn ne kiliseleri ne de trenleri vardr. Onlar evlilik ve
cenaze trenlerini geleneksel dini trenlerden ok daha fazla
nemserler (Lunkin 2000: 87)
.

Doukhoborlar kutsal lemeyi kabul ederler, ancak onu

alegorik bir kavram olarak deerlendirirler. Kutsal leme;
'k', 'hayat' ve 'bar/huzur' kavramlarnda temsil edilmek
tedir. Bunlar genel Hristiyan teolojide olduu gibi kii/
figr deildir, sadece semboldr.
Doukhoborlara gre insanlar tarafndan deitirilip tahrif
edilen ncil 'l kelimelerin' bir toplamdr. Bu nedenle ncil
yerine l 9. yzyln balarnda kendi dinsel kanunlarn ve ila
hilerini ieren Zlivotnaya Kniga (Yaamn Kitab) balkl bir
kitap yazmlardr (Lunkin 2000: 86) . Ortodoks Kilisesinden
tamamen farkl olan inanlarndan kaynakl, 1 9 . yzyln ba
larnda pek ok Doukhobor, arlk tarafndan Azov Denizi6 Hristiyanlk ncesinde Ruslar, btn doay canl bilirler ve hayatla

rn doada meydana gelen deiikliklere gre dzenlerlerdi (Kurat

1999: 13).

53

nin kuzeyindeki blgelere srlr (Buss 2003: 83) . zellikle

l 840'larda arln, Doukhobor ve dier mezhepler zerin
deki basks daha da artm ve pek ok mezhep yanls Gney
Kafkasya'ya yerletirilmitir. Doukhoborlar, tpk Malakanlar
gibi yeni yerletikleri blgelerde de sk cemaat dayanmalar
ve ileri tarm teknikleri sayesinde ok gemeden refah seviye
lerini ykseltmeyi baarmlardr (Buss 2003 : 84) .
Malakanizmin Ortaya k

Malakan inan sistemi nclleri gibi, byk oranda resmi

Ortodoks Kilisesi kartl zerinden ina edilmitir.
Breyfogle (2007: 224), Malakanizmi Ruslarn yerli mezhebi/
dini olarak ifade etmektedir.7 Malakanizmin Ruslarn yerli
dini olduunu gsteren en nemli zelliinin ise onun a
dalar olan Bat Protestan hareketlerinden bir hayli farkl
olmasyla ilikilendirmektedir. Malakanlardan, Rus yazl ka
ytlarnda ilk defa 1 8 . yzyln ortalarnda bahsedilmeye ba
lanmtr. Sz konusu kaytlarda, zellikle Rusya'nn gne
yindeki Tambov ve Voronezh blgelerindeki Malakanlardan
sz edilmitir (Breyfogle 2007: 224) . Bu durum, bu d
nemde Malakan hareketinin krsalda geni bir taban kazan
masnn bir sonucudur. 1 8. yzyl, ayn zamanda Rusya'da
Batllama hareketlerinin hzland bir dnemdir.
7 Benzer yaklamlar Trkiye'de Alevilik ve Ezidilik zerinde yrtlen tar
omalarda da grlmekte. Kimi araormaclar Alevilii gerek Trk dini ve
Alevilerin de gerek Trk olduunu iddia ederken (bkz. Tarutoran ve eri
2006), kimi araormacalar da Ezidiliin Krtlerin gerek dini olduunu id
dia eonektedir (bkz. Mhotili 1 992; Tori 1999; Bender 2000; anak 1 997).
54

Batllatrma projesi, Rus kylsnn dinsel inanlar ve

ekonomik uralarn da ieren yaam tarzna bir mdaha
leydi. Zira Batllatrlma hareketiyle deitirilen sadece dini
kurum ve pratikler deildi; ayn zamanda Rus kylsnn
cemaat dayanmasna dayal retim biimi de alt st edilmi
ti. Bu durum, balangta Rus kylsnn simgesel olarak
arlktan ziyade, resmi kiliseyle giritikleri ve eski defterlerin
de ald bir hesaplamaya yol amtr. Tm bunlara bal
olarak ortaya kan toplumsal direncin halk dini ideolojisi ile
desteklenmesi, Rus kyls ve arlk -ve arln kutsaycs
Ortodoks Kilisesi- arasndaki uurumu daha da derinletir
mitir. nk topluluklarn yaam tarzlar, ekonomik ura
lar ve bunun etrafnda oluan dier etkinlikler, grup asn
dan aslnda dnyevi bir ura olmaktan ok, anlamlarla zen
ginletirilmi ve kutsanmtr. Yani neredeyse her bir etkinli
in ibadet sayld simgesel bir anlam(lar) dnyas sz ko
nusudur. retimin, retim aralarnn ve rnlerinin; hane
nin, ailenin, cemaatin; evliliin, doumun ve lmn her bi
rinin ayr ayr kutsall vardr. Dolaysyla dardan dayat
lan her trl yenilik, aslnda grubun oluturduu anlam
dnyasnn da deitirilmesi demektir. Bu durum kanlmaz
olarak grup tarafndan direnle karlanacaktr. Nitekim
Cohen (1 999: 1 24 ) , deiim ihtimalinin topluluka, sanki
deiim kanlmaz olarak kayp anlamna geliyormuasna
meum bir ey gibi karlandn, nk kaybetmekten bu
kadar korkulan eyin genellikle 'hayat tarz' olduu ve bunun
da bir para benlik duygusu olduunu dile getirmektedir.
Bir kyl hareketi olarak ortaya ksa da Malakanizm Or
taa kyl hareketinden farkl bir seyir izlemitir. Ortaya 55

k gerekeleri genelde nclleri ve adalar olan kyl ha

reketleriyle ayn olsa da, Malakanlar iktidar ele geirmek gibi
radikal istekler tamamlar, hatta katliamlar ve srgnler
karsnda sessiz kalmlardr. Malakanlarn iktidar karsnda
ki en nemli direnileri 'pasifizm' olmutur. Zira sa'nn id
det kart ynn kendilerine dstur edinen Malakanlar, pa
sifist bir dnya gr ina etmilerdir. Bu nedenle iddetin
her trls, silah tamak ve kullanmak, hatta militarizmin
simgesi olan niforma giymek dahi dinlerince yasaklanmtr.
Malakanlar iin cemaat halinde kolektif yaamlarn srdre
bilmeleri ve belli ykmllklerden muaf tutulmalar yeterli
dir. Bylesi bir yaam salayaca umuduyla srgnlere dahi
boyun emilerdir. Malakanlarn en ar basklar karsnda
hi isyan etmeyii, katliamlara sessiz kal ve srgnlere adeta
gnll gidileri nclleri ve adalar olan kyl hareketle
riyle karlatrldnda elikili durmaktadr. Ancak Engels'in
( 1999: 43) Ortaa kyl hareketleriyle ilgili yapt aada
ki tespiti sz konusu durum iin aklaycdr. Hatta denilebi
lir ki, Engels'in saptamalar Malakanlarn neden 'silaha ve sa
vaa kar olduklar'na dair makul bir cevap da vermektedir:
. . . Kendilerini ezen boyunduruk altnda dilerini gcrdat
salar da, kyllerin ayaklanmas ok gt. Danklklar,
ortak bir anlamay son derece gletiriyordu. Ard ard
na gelen kuaklarn boyun eme alkanl, birok blge
de silah kullanma alkanlnn yitirilmesi, beylerin kiili
ine gre bazen hafifleyen, bazen arlaan smrnn
sertlii, kylleri dinginlik iinde tutmaya yardm ediyor
du. Bu nedenle Ortaada birok yerel kyl isyanlar g
rlr, ama hi deilse Almanya'da Kyller Savandan
nce kylln bir tek genel ayaklanmas grlmez.

56

Buna kyllerin, tek balarna, karlarnda prenslerin,

soyluluun ve kentlerin salam bir balama biiminde
birlemi rgtl gcn bulduklar srece, bir devrim
yapmaya yetenekli olmadklarn da eklemek gerekir.

Yukarda zetlenen koullarda gelien Malakanizm, st

snflara da hitap eden nclleri Doukhoborlardan ayrlarak
ve tamamen kyl snfna yz dnk bir mezhep olarak or
taya kmtr. Mezhebin ncs olarak terzi Seman Uklein
gsterilmektedir. Seman Uklein, kaynpederi ile beraber
1 760 ylnda, Doukhobonarn inancna esin kayna olan ki
taplarn ve onlarn 'sa' yorumunu tartmaya balamlardr.
Tartmalar neticesinde Uklein, yetmi yandayla beraber
Doukhobonardan ayrlm ve Dukhovnye Khristianye ( Ru
hani Hristiyanlar) ya da Malakanizm olarak bilinen mezhebi
kurmulardr8 (Muranaka 1 992 : 38-39) .
8 Kiev Knezi Vladimir'in Hristiyanl kabulnden sonra Rusya'ya Bi
zans'tan Bulgar alfabesi ve dili getirilmitir. Bulgaristan'da yzyldan
fazla ilenen kilise Slavcas bu suretle Ruslarn din ve edebiyat dilleri
olmutur. Hristiyanlkla birlikte Rusya'ya bata din kitaplar olmak
zere Rumca ve Bulgarca pek ok eser getirilmitir. Bu eserler arasnda
ncil'le birlikte, 'apokrifik' olarak adlandrlan gizli/yasak din kitaplar da
bulunmaktayd. Sz gelimi, Tevrat'ta anlatlan baz hikayelerin, yaln ve
popler bir dille ilenerek halkn anlayabilecei bir dille yeniden yazl
d eserler olduka yaygnd. Nitekim bunlar arasnda Bulgaristan'dan
getirilen ve Bogomillerin kitaplar arasnda yer alan 'Tanrnn Ademi
Nasl Yaratt' kssas, ayrca yine Tevrat'tan alnarak yazlan ve Sley
man Peygamber'in kssalarndan birini ieren 'Kitovras Hikayesi' gibi
eserler ilk akla gelenlerdir (Kurat 1999: 55). Tm bu malumatlar as
lnda Malakanizm ve dier sektlerin birdenbire ortaya kmadn, kl
trel dayanaklarnn en azndan 10.-11. yzyllara kadar gittiini ortaya
57

Alan aratrmas srasnda grtm Malakanlarn

inanlar hakkndaki aklamalar ise Uklein'in, inancn ilkele
rini gzden geirdiini ve bunlar arasnda 'doru' olanlar ala
rak dierlerini att eklindeydi. Saf d edilenler arasnda
vaftizin, ikon tapnmnn ve resmi kilise rgtlenmesinin
kaldrlmas gibi dorudan dinsel alana ynelik olanlarn yan
sra; stat farklln reddi ve maddi gelimenin/zenginliin
karsnda olmak gibi toplumsal eitlik ilkesi zerine olanlar
ilk akla gelenlerdir. Nitekim Muranaka'nn da ( 1 992: 39) ifa
de ettii gibi, bratsvo (kardelik) ve obshchestvo (ortaklk/
paylam) gibi deerler Malakan inancnn merkezinde bu
lunmaktadr. 9
Malakanlar arasnda toplumsal eitliin nemini ortaya
koyan en nemli bulgu ruhban snfnn olmamasdr.
Malakanlarn, presvitery0 olarak adlandrdklar cemaat n
derleri bulunmaktadr (Lunkin 2000: 85) . Ancak presviterykoymaktadr. Nitekim Malakanizm ve Bogomilizm hareketleri arasn
daki teolojik ve pratik benzerlikler bu ilikiyi dorular niteliktedir.

9 Malakanlar defalarca inanlarndan dolay katledilmelerine ve sk sk

srgn edilmelerine ramen, yerletikleri her yerde ok ksa bir zaman
ierisinde yaam koullar ve refah dzeyi olarak komularndan ok
ileri gitmekteydiler. Bu durumu Buss (2003: 84-85), cemaat dayan
masna ve cemaatin ierisindeki stat eitliiyle, retim aralarnn or
tak kullanmna, ksaca kolektivizme balamaktadr.
o vanovka'daki Malakanlar, 'presvitery'lerden bahsederken ounlukla
'aksakal' terimini kullanmaktaydlar. Zira kydeki Azeriler, hem kendi
hem de Hristiyan cemaat nderlerini 'aksakal' olarak tanmlamaktayd
lar. Aksakal terimi 'presvitery'nin tam karl olmasa da, her iki teri
min niteledii kiilerin ortak zelliklerinden kaynakl, yaplan sohbet
lerde 'presvitery' yerine ounlukla 'aksakal' terimi tercih edilmekteydi.

58

ler, klasik ruhban snfnda olduu gibi, ne eitli imtiyazlara

sahiptirler ne de dinde uzmanlam, yani dini i edinmi
profesyonellerdir. Zira Malakan inanc, resmi Ortodoks Kili
sesi'nin tm uygulamalaryla beraber ruhban hiyerarisini de
reddetmektedir (Breyfogle 2007: 228) . Malakanlara gre
"akl sahibi, drst ve toplum nezdinde saygnl olan her
kes 'presvitery' olarak ayini ynetebilir".
Malakan ve Doukhobor mezhepleri, Ortodoks Kilisesi
nin tm reti ve pratiklerini reddetmekle (Lunkin 2000:
86) beraber, panteist inancn etkili olduu Doukhoborlarn
aksine Malakanlarda, insanlardan ve doadan bamsz mut
lak bir tanr kavram vardr. Bu anlamda Malakanizm misti
sizmden beslenen dier mezheplerden farkl olarak, tm ha
yatlarn Tanr yoluna adayan asketik hareketlere daha yakn
durmaktadr (Buss 2003 : 85) . Malakanlarda 'pasifzm' ve
'akl', inancn temelinde yer almakta; kiisel kusursuzluun
ve yetenein yolu olarak 'almak' en yce erdem olarak be
nimsenmektedir (Muranaka 1 992: 39) .
Ancak, Malakan ve Doukhoborlar teolojik farkllklardan
ziyade cemaati oluturan sosyal tabann farkllyla birbirin
den ayrlmaktadrlar. M alakanizm, Douklobonarn aksine,
ounlukla kyl tabanl bir hareket olarak gelimitir.
Malak:anlar kendine zg cemaat zihniyetini, Doukhoborlar
dalci gibi tek bir lider kurumundan ziyade, presvterykrden
oluan bir sistem araclyla srdrmektedirler. Malakan
inancnn doas, Doukhoborlarn inancndan ok daha fazla
ortaklamacdr. Toplu ibadetler ve presviterjer tarafndan
Kitab- Mukaddes'ten verilen vaazlar, Malak:an cemaatinin ya
amnda ok nemli bir yer tutmaktadr (Lunkin 2000: 86) .
59

Malakanizm, ortaya kar kmaz dinsel ve sektiler otorite

lerin bask ve eziyetine mamz kalmtr. Bu da onlar inanla
r hakknda gizlilie zorlamtr. Hatta ilk zamanlar hem iba
det iin gizlice toplanyorlar, hem de ayn zamanda Orto
doks Kilisesi'nden kominyon alyor ve llerini Ortodoks
ayiniyle gmyorlard (Lunkin 2000: 85 ) . zellikle ar I.
Nikola ( 1 825-55) zamannda Malakanlar ve dier mezhepler
zerindeki bask daha da artmtr (Buss 2003 : 85 ) .
Malakanlara uygulanan bask ve srgnler Malakan cemaati
ni inanlarn kanma konusunda daha da 'inat' yapmtr.
yle ki, bu dumm Malakanlarn kyl snf orijinli hareket
lerinden yeni bir etnik kimlik 'dourmu'tur. Yani snfsal
olarak ortaya kan bir hareket; yaanan atmalar, dlama
lar ve zamanla tamamen farkllaan dinsel inanlarn salad
ideolojik dayanakla etnik bir kimlie dnmtr. Bu
dumm kaynak paylam ve atmalarn etnisite inasnda
oynad rol gstermesi asndan nemlidir. te yandan
dinsel farkllklar, sz konusu atmalar daha da krklemekte ve gmplar arasnda derin uummlar aarak kimliin
snrn oluturan duvarlar glendirmektedir.
1

Bununla beraber, atma ve ayrma sadece gmplar ara

snda grlmemekte, ayn zamanda grup ierisinde de youn
olarak yaanmaktadr. Gmp ii atmalar da, hem kimlii
yenilemekte hem de yeni kimliklerin inasnn nn amak
tadr. Nitekim Malakanizm, henz ilk yllarndan itibaren
farkl kollara ayrlmtr. Musevilie ok yakn duran
Subbotnikler, ayinlerinde her trl cokunluu reddeden
Postoyanyler ve ayinlerinde kutsal ruhun esiniyle vecde gelip
60

zplayan (ruhani zplayclar) Pygmlar11 Malakanizm ieri

sinden kan hareketler arasndadr1 2 (Muranaka l 992: 3940) . Alan aratrmas yaplan vanovkal Malakanlarda da,
hem gruplar aras hem de grup ii atma youn bir ekilde
yaanmaktadr. Nitekim vanovka'ya geldiklerinde homojen
bir kimlie sahipken gnmzde Malakan, Baptist ve
Kharizmat olarak farkl cemaatlere ayrlmlardr.
Sonu olarak yukardaki veriler deerlendirildiinde, Ma
lakanlarn Ortodoks Kilisesi'nden ayrlmalarnda hem eko
nomik hem de dini gerekeler birlikte rol oynad sylenebi
lir. Ar vergiler, serfliin gelitirilerek kolektif kylerin da
tlmas vb. 'ekonomik gereke'ler iken; Rus Ortodoks Kilise
si'nin dnce ve ritellerinin Yunan Ortodoks Kilisesi'ne
gre yeniden dzenlenmesi, dinlerinin emrettii 'Hristiyan
kardelii' ilkesinin yaatlmasna uygun olan cemaat siste
minin datlmas vb. de 'dinsel gereke'lerdir. Aslnda Mala
kanlarda ekonomik ve dinsel alan i ie gemi durumdadr.
Ekonomilerinin temelini oluturan tarm ve hayvanclk ile
ky kolektivizminin srdrlmesinde inanlar olduka
nemli bir rol oynamaktadr. Zira Malakanlarda, zellikle ta
rm ve hayvanclk zerinden temellendirilen uyarlanma stra
tejisinde cemaat iin ortaklaa almann ibadet olarak g
rlmesinde ve gnmzde -en azndan vanovka'da- ortak11 Prygunyler nderleri Maxim Rudometkin'den sonra Maksimistyler
olarak adlandrlmlardr (Muranaka 1 992: 40). Trkdoan'n (197 1 )
almasnda bahsettii ayin sahnesi dikkate alndnda, Kars'a yerleti
rilen Malakanlarn ounlukla Prygunylerden olutuu anlalm.ktadr.

1 2 Malakan nfusu iinde en kalabalk grubu Posroyanyilcr olunrmak

tadr, onlar Prygunler takip etmektedir (Muranaka 1 992: 40).

61

lamac retimin srdrlmesinde inanlar nemli bir moti

vasyon salamaktadr.
Sovyetler Birlii Dnemi ve Sonras Malakanlarn Durumu

Malakanlar, arlk dneminde bask, katliam ve srgnle

re maruz kaldklarndan hem iktidarla/devletle hem de ikti
darn onaylaycs Rus Ortodoks Kilisesiyle aralarna mesafe
koymular, hatta arlk Rusyas'n kendi devletleri olarak i
lerine sindirememilerdir. Ekim Devrimi'yle beraber arlk
dnemine son vererek iktidar ele geiren Boleviklerin, ge
nel anlamda dine mesafeli durduklar, hatta yasak olduklar
bilinmektedir. Bu politika, Malakanlar gibi inanlar uruna
katledilmeyi ve srlmeyi gze alan cemaat toplumlarn ra
hatsz ettii dncesini akla getirebilir. Ancak Malakanlarn,
Sovyetler Birliini -arlk Rusyas'nn aksine- sahiplendikleri
grlmektedir. Hatta devrimden sonra Kars'taki 35 Malakan
kynden 32'si Sovyet topraklarna g etmitir. Kars'taki
Malakanlarn Boleviklere duyduklar sempatiyi Karagz
(2005 : 53-54, 1 60) u ekilde ifade etmektedir:
Bolevizm yanls ve sava kart propagandalar ksa srede
Malakanlar arasnda etkili olmutu. yle ki Malakanlar,
hem 1 920'lerde Sovyet yetkililerin geliinde hem de Musta
fa Suphi ve dier TKP'lilerin gelilerinde mitingler dzen
lemilerdir. . . Bu durum Kazm Karabekir'i o derece rahat
sz etmitir ki, hazrlad raporlarda Malakanlar Bolevik
ajanlar olarak gstermitir. .. Sovyet ordularnn ekilmesiy
le birlikte geride kalanlar, sz konusu raporlar nedeniyle
milliyeti saldrlara ak hale gelmi, hatta Anadolu ilerin
den getirilen gmenler Malakan kylerine yerletirilmek
istenmi, mal ve mlkleri yamalanmaya allmtr.

62

te yandan Sovyet yetkilileri, her ne kadar dini pratikleri

yasaklasa da Malakan ve Doukhobor gibi cemaatlerin inan
lar hakknda kongreler dzenlenmesine ve bu gruplarn r
gtlenmelerine izin vermilerdir. Nitekim 1 920'de 'Rusya
Malakanlar Kongresi' dzenlenmi ve 'Rusya Ruhani Hris
tiyan Dini Topluluklar Birlii' adnda bir rgt kurulmutur.
stelik sz konusu rgt, l 923'te asker almna kar bir ka
rar alm, ancak bu karar l 924'te tm cemaate dayatlan bir
kar durutan, yerini bireysel tercihe brakmtr. 1 929'da
Vladi-Karkaz'da gerekletirilen 4. Kongrelerinde ise cemaat
olarak Kzl Ordu'ya alnmay kabul etmilerdir (Muranaka
1 992: 40) .
Malakanlarn cemaat dayanmas zerine kurulan gelenek
sel ortak iftlikleri Sovyet otoriteleri tarafndan datlm;
ancak -yine arlk dneminden farkl olarak- iftliklerin yeri
ne Ivanovka'da hala yaatlan kolhozlar kurulmuhr. Pek ok
bakmdan eski ortak iftliklere benzediinden, en azndan
aratrma yaptm Ivanovka'da kolhoz sistemi kolaylkla be
nimsenmitir. Sovyet dneminde Malakanlarn sabranyada13
ayin yapmas ve presvitery olarak adlandrlan Malakan din
adamlarnn faaliyetleri yasaklanmtr. Dinsel bilgi aktarclar
ve tren yneticileri rolnde olan presviteryler bu yasaklardan
olumsuz etkilenmitir.
Malakanlar zamanla dini retecek presvitery bulmakta
zorlanmlardr. Nitekim Ivanovka'da grtm presvteIJ'
"eskiden, ibadet edemezdik, bazen gizlice ibadet yapardk ama
13 Malakanlarn ibadet yerleri olan 'Sabranya', Rusa toplanlan yer an
lamna gelmektedir.
63

presviteryler tutuklandndan onu da yapamaz olmutuk" di

yerek yasa eletirmiti. Lunkin de (2000: 88), Sovyetler Bir
lii zamannda, hem eitim kurumlarnda verilen pozitivist
eitimin, hem de topluluun dinsel inanlarn retecek n
derlerden yoksun braklmasnn, zellikle genlerin kendi din
sel geleneklerini renmesini imkansz hale getirdiini syle
mektedir. Ancak Sovyetler Birlii'nin sz konusu yasa sade
ce Malakanlara ynelik deildi; tm dinlere ayn mesafede du
ran Sovyet rejimi, tam da bu nedenle genel olarak Malakan
larn, arlk dneminde yaadklar dlanmlk ve ayrmclk
psikolojisinden kurtulmalarna vesile olmutur.
Sovyetler Birlii dneminde, etnik bir topluluk olarak
kendilerini ifade etme ve rgtlenme haklar olsa da, ibadet
etmeleri yasaklanan Malakanlar, Sovyetler Birlii'nin dal
masyla birlikte, dinsel pratiklerini uygulama ansna da sahip
olmulardr. Ancak yeni dnem Malakan kimlii iin yeni
problemler de getirmitir. Sz gelimi, Malakanlar iin g
nmzde artan misyonerlik faaliyetleri ciddi rahatszlklar ya
ratmaktadr. vanovka'da grtm Tatyana'nn; "eskiden
biz daha iyiydik, cemaatimiz daha balyd, imdi her yerde
Amerika zentisi var" eklindeki yaknmas, aslnda kyde fa
aliyet gsteren Evangelist misyonerlere ynelikti.
Tatyana'nn ifade ettii sz konusu rahatszlk, genel ola
rak Eski Sovyet lkelerindeki tm Malakanlarca paylalyor
olmal ki, daha nce kar olduklar bir neri getirmilerdir:
Liderlik yapsn merkezi bir konuma getirmek ve bu kuru
mu devlet otoritesi nezdinde de yasal bir hale dntrmek.
Bu amala eski Sovyet lkelerindeki Malakan cemaatleri bl64

gesel birimler oluturarak:, birimlerin kendi iinden setii tercihen presviteryler- delegeleri merkezi olarak dzenlenen
toplantlar iin yetkili klmlardr. Bu dorultuda bir dizi
kongre tertip etmilerdir. Blgesel birimlerden seilen 40
delege 'Soyuz Obshclin Dukhovnykh Khnstn-Molokad
(Hristiyan Malakan Topluluklar Birlii) olarak adlandrlan
birlie dahil olmutur (Lunkin 2000: 90) . Ancak birlik, ya
anan tartmalar neticesinde ok fazla bir ey yapamadan
dalmtr (Lunkin 2000: 9 1 ) .
te yandan, yine Sovyetler Birlii sonras dinsel ve etnik
gerilim ve atmalar e zamanl ykselie gemitir. Bu du
rumdan, zellikle Malakanlar gibi aznlkta olan cemaatler
olumsuz etkilenmektedir. Bilhassa Kafkasya Blgesinde ya
ayan Malakanlar ve Doukhoborlar, hem Kafkaslarn yerli
halklaryla, hem blgesel otoritelerle kar karya kalm,
hem de farkl gruplar arasnda yaanan atmalarda 'gnah
keisi' yaplmlardr. Sz gelimi Rusya-Grcistan gerilimi
nin sonucu olarak Grcistan'daki Malak:anlar Rusya'ya g
etmek durumunda kalmlardr. Ayn ekilde Alan Aratr
mas Blm'nde deindiim zere, Karaba Sava'ndan
sonra vanovka'dak:i Malakanlar, kydeki Mslmanlarca
'Ermenilerle ibirlii yapmak'la sulanmlard.
Sonu olarak Malak:anlarn, Sovyetler dneminde, zellik
le ekonomilerinin temelini oluturan ortak kylerinin kol
hoz sistemine yakn olmas nedeniyle, arlk dneminde
srgnleri ve lm gze alarak savunduklar dinsel birtakm
deer ve pratiklerinden feragat ettikleri grlmektedir. Bun
lar arasnda askerlik, alkoll iki tketimi ve domuz eti ye65

mek gibi dinlerince gnah saylan pratiklerin - hala gnah

olarak kabul edilmesine ramen- inenmesi ilk gze arpan
deiimlerdir.14 Sovyet rejiminin, arln resmi Ortodoks
luk dnda dier sektleri yasaklamasnn aksine, tm dinlere
birtakm yasaklama ve snrlamalar getirmesi, kendi inanlar
da yasakland halde en azndan, tek tarafl bir maduriyet
ve hakszla uratlma psikolojisinden kurtulun-mu ve s
re ierisinde dinlerinden dn vermeye balamlardr. Sov
yetler sonrasnda ise, dini pratiklerini yerine getirebildikleri
halde, yaadklar blgelerde meydana gelen etnik ve dinsel
atmalarn arasnda kalm olmalar, hatta hedef haline
gelmeleri daha ciddi sorunlar yaratmaktadr. stelik misyo
nerlik faaliyetleri de, yine cemaat ierisinde huzursuzluk ya
ratmakta ve Malakan kimliini tehdit etmektedir.

14 Tpk Anadolu Alevilii'nin, dinlerinin yok olmas pahasna, Snni il

kelere gre ynetilen Osmanl devletinin yerine, laik olduuna inandk
lar Cumhuriyet rejimine kurucu unsur olarak sahip kmalarna benzer
bir durum sz konusudur (Alevilikle ilgili olarak bkz. Okan 2004).
66

111. BOLUM
"1\ARSLI" MALAl\ANLAR

arlk Dneminde Kars'n Durumu

ve Malakanlarn Kars'a Srgn
arlk tarafndan bask ve katliama uratlan Mal akanlar,
tm bunlara ramen inanlarndan vazgememeleri nedeniy
le U. Nikola dneminde srgn edilmeye balanmlardr.
Srgn yerlerinden biri de o dnem Ruslarn elinde bulunan
Kars blgesidir. 1 880-8 1 yllarnda Kars'a yerletirilmeye
balanan Malakanlarn burada 35 ky kurduu kaydedilmek
tedir (Somuncuolu 2004: 99; Trkdoan 1 971 : 26) .
Kars, daha nce Osmanl'nn bir sancayken arlk d
neminde Ardahan ve Oltu kazalar ile snrlar geniletilerek
Zakafkasya Genel Valiliine bal bir Oblast haline getirilmi
ti (Ortayl 1 978 : 344-5); hem Osmanl hem de arlk d
neminde Kars, merkezden uzak bir snr blgesi olma zelli
ini srdrmtr. Dolaysyla gnmzde de ayn zellii
nedeniyle ekonomik olarak kalknamam bir ehir olagelmi67

tir; ancak yine de arlk dneminde, garnizon ehri olmas

nedeniyle birtakm yeniliklerin yapldn grmekteyiz.
Bu yeniliklerinden ilki Kars' Tifs zerinden Kafkasya'ya
balayan demiryoludur (Ortayl 1 978: 346). Askeri amala
dnlen bu hattn Kars'n ticaret hayatna ve demografik
yapsna bir canllk getirdii aktr. te yandan toplumsal
dzende de baz yeniliklerin olduu kaydedilmektedir. ar
ynetiminde Kars ahalisi dvoryanstva (zadegan) , duhavenstva
(ruhban) , gorodnii soslovii (kentli) ve krestyanstva (kyl)
olmak zere drt snfa ayrlmt (Ortayl 1 978: 347) . Ayn
dnemde sanayi alannda ise, manifaktr dzeyinde ve daha
ziyade gda alannda iletmelerin ald ifade edilmektedir.
Bu iletmeler arasnda ya imalathanesi, peynir imalathanesi,
deirmencilik, dericilik, dokumahane, araphane, bira imalat
hanesi, boyahane, madensuyu imalathanesi, briket imalathane
si, kire oca ve kerpi-tula oca bata gelmektedir (Ortayl
1 978: 3 5 1 -2). Tarm alannda da, Malakan at olarak adland
rlan gl bir at cinsinin ar pulluklarda kullanlmasyla eki
lebilir arazi iki kat artrlmtr. Ayn ekilde yine Malakan ine
i olarak bilinen melez srlarn yaygnlatrlmasyla st ve
st rnlerinde nemli artlar elde edilmitir. (Ortayl 1 978:
355) . Ancak bu yenilikler arsnda en nemlisi kentsel alanda
gerekletirilmitir. Gnmzde de Kars ehir plannda ve
mimarisinde somut olarak grlebilen ehircilik anlay arlk
dnemi Rusyas'nn izlerini tamaktadr.
Bu gelimelere paralel olarak, daha nce deinildii zere
etnik yapda da eitlilik artmtr. Ortayl'ya ( 1978 : 348) g
re, arlk dneminde Kars nfusu 292.498'dir. Malakanlarn
nfusuysa 12.764 olarak ifade edilmektedir. Malakanlar Kars68

ta, bata o zamanki ad Zanat olan Arpaay lesi'ne olmak

zere, Selim ve Gle ileleriyle merkez kylerine yerletiril
milerdir; hatta Selim lesi'nin Malakanlar tarafndan kurul
duu ve orijinal adnn Nova Selim olduu ifade edilmektedir
(Somuncuolu 2004: 99) . Kendi topraklarnda ziraatla ura
an Malakanlar, Kars'ta da ayn uralarn srdrmlerdir.
yle ki, gnmzde Kars'ta ziraat yaplan pek ok rn ilk
defa Malakanlar tarafndan yetitirilmeye balanmtr. Bunlar
arasnda lahana, ayiei ve ekerpancar bata gelmektedir;
ayrca blgede tarm ve hayvanclk alannda gerekletirilen
modernleme hareketlerinde Malakanlarn nemli bir rol oy
nad, hem yre insan hem de aratrmaclar tarafndan ka
bul edilmektedir (Fndkolu 1 966; Trkdoan 1971 ; So
muncuolu 2004) . Tarm dnda deirmencilik, ya imalat
l, sabun imalatl, demircilik ve diilik gibi uzmanlk
gerektiren mesleklerle de uratklar bilinmektedir. Deir
mencilik alannda o kadar baarl olmulardr ki, evre illerde
dahi tercih edilen ustalar yetitirmilerdir. Trkdoan'n da
( 1971 : 39) deindii gibi yukarda bahsi geen meslekler
Malakanlar iin tarm ve hayvancla alternatif olsalar da, ay
n zamanda cemaat ierisinde ilikilerin zayflamasna neden
olmutur. Zira bu mesleklerin icras iin Malakanlar mevsim
lik olarak evre illere dalmak zorunda kalmlardr.
te yandan, arlk dnemi Kars'nda yaayan Ortodoks
Ruslar ile Malakanlarn hibir ekilde kaynamadn syle
yebiliriz. Kars'a yerleen Ortodoks Ruslarn byk bir o
unluu zaten asker kkenli idi. Geriye kalan kesim ise tica
retle uraan kentlilerdi. Sz konusu grup ile Malakanlar ara
sndaki etnik snr dinsel olarak anavatanlarnda zaten belir69

lenmiti . Malakanlarn krsal kkenli olmas ve bu zellikleri

ni Kars'ta da srdrmeleri, snfsal olarak da kaynamay en
gelleyen bir unsur olmutur. nanlar nedeniyle endogamik
bir topluluk olan Malakanlarn, bu zellikleri onlar kapal
bir cemaat olarak dardan gelen dinsel ve toplumsal tesir ve
deiimlere kar direngen bir halk yapmtr. Ancak dinsel
ve toplumsal yaplarndaki bu muhafazakar yaplarnn aksine
teknolojik alanda yeniliklere ak olan Malakanlar, tarm ve
hayvanclk alanndaki modernleme srecinde blgenin en
nemli itici gcn oluturmutur.
1920'de imzalanan Gmr Antlamas ile Kars'n Trki
ye'ye braklmasna (Ortayl 1978 : 343) paralel olarak, lke
lerine geri dnen Ruslarla birlikte Malakanlarn da nemli
bir kesiminin geri dnd bilinmektedir (Fndkolu 1 966;
Trkdoan 1971 ; Somuncuolu 2004). Gitmek istemeyen
Malakanlar ise hukuki olarak Trkiye Cumhuriyeti vatanda
saylmlardr (Somuncuolu 2004: 99) . 1962 ylna kadar
Kars'ta kalm olan bu grup, Arpaay lesi'ne bal Yaln
ayr ve Atlar ile merkeze bal alkavur kylerine yerleti
rilmilerdir (Trkdoan 1971 : 1 8) .
Cumhuriyet Dneminde Malakanlarn Durumu
Cumhuriyet dneminde Kars'ta kalan Malakanlarn dinsel
kayglar nedeniyle ata topraklarna (Rusya'ya) gitmedikleri
sylenmektedir (Fndkolu 1966; Trkdoan 1971 ) . Ancak
daha sonra 1962'de yine ayn kayglardan dolay Trkiye'den
ayrlarak Rusya, ABD, Kanada ve Meksika'ya gitmilerdir.
1 960 nfus saymna gre, Trkiye'de kalan Malakanlarn sa
ysnn l .SOO'n zerinde olduu belirtilmektedir. Bu nfusun
70

693' Yalnayr, 626's Atlar ve 200' alkavur kylerinde

yaamaktayd. Ayrca birka hanenin de i nedeniyle evre il
lerde bulunduu ifade edilmektedir (Trkdoan 1971 : 24) .
Hukuki olarak Trkiye vatanda olan Malakanlara, 1 935
ylnda devlet tarafndan birey bana 1 4 dekar, buna ek ola
rak hane bana da 1 5 dekar toprak datlmtr. Malakanlar
da dier Trkiye Cumhuriyeti vatandalar gibi askere git
mekte ve vergi vermekteydi (Fndkolu 1 966; Trkdoan
1971 ; Somuncuolu 2004). Tm bunlara ramen, yukarda
belirttiim gibi Kars'ta kyde yaayan son Malakanlar da
1 962 ylnda Sovyet Rusya'ya g etmilerdir.
Bata Fndkolu ( 1 966), Trkdoan ( 1971 ) ve Somun
cuolu (2004) olmak zere baz aratrmaclar, Malakanlarn
Trkiye'den ayrlmalarnda en nemli etken olarak gen Ma
lakanlarn evlenme sorununu gstermektedirler. Sz konusu
aratrmaclar, Malakanlarda 'yedi/dokuz gbee' kadar olan
akraba evliliinin yasak olduunu sylemektedirler. Dolay
syla bu durumun, Malakanlar arasnda e bulma seeneini
azaltt ve Malakanlarn da Trkiye'yi 'terk etmek wrunda
kaldklar' ifade edilmektedir. Ancak, Malakanlarn ayrlma
nedeni olarak sadece 'evlilik' sorununu gstermek tarafmdan
kukuyla karlanmaktadr. Blgede adeta kltrel adacklar
eklinde yaayan Malakanlar zerinde ounluun hem psiko
lojik hem de fiziksel basksnn olmas da sreci tetikleyen et
kenler arasna eklenmelidir. Zira l 9SO'li yllar Trkiye'de
gayrimslimler zerindeki basknn artt bir dnemdi. Ayn
dnemde patlak veren 6-7 Eyll Olaylar bu srecin son hal
kasn oluturmutu. Kars'ta da baz kesimlerin Malakanlarn
arazilerine ve mallarna gz diktii, bu nedenle srekli onlar
71

rahatsz ettikleri halen anlatlmaktadr. stelik siyasi ve askeri

otoriteler, Malakanlara askerlik zorunluluu getirmilerdir.
Karagz'e (2005 : 1 60- 1 62) gre, bu ve benzeri uygulamalar
Malakanlarn sindirmek ve Sovyetlere gitmelerini salamak
iin bilinli olarak uygulanan bir politikayd. Kazm Karabe
kir'in u ifadeleri Malakanlarn gidilerinde evlilikten daha
nemli sorunlarnn olduunu ortaya koymaktadr:
Malakanlar Ruslar zamannda dahi askerlie gitmezlermi,
erkekleri hep sakall. Umumiyetle iri vcutlu, canl kanl,
shhat numunesi insanlar. Elbise ve vcutlar temiz. Hay
vanlar kadana, arabalar ok eya alr, drt tekerlekli, b
yk ve salam. Ziraat, ekme, bime aletleri hep son sistem,
yalnz kuvvei ceriye beygirdir. Kan dkmek en byk f,ri
nah imi, harpte dahi olsa. Ben onlar yalnz nakliyede kul
lanyordum. Buna dahi itiraz ediyorlard. Kars'n her tar;
fnda oseler boyunca uzanan bu kyller tevikatla Bole
vik tekilatna balayarak bugn gsterdikleri samimi hayat
larn bozmaya da balamlard (akt. Karagz 2005: 168).

Bu gelimeler dorultusunda blgeden g edenlerin b

yk bir ksm Rusya'ya gitmitir. Ancak burada dini inanlar
n yaayamayacaklarn dnen bir kesimin daha nce ABD,
Kanada ve Meksika'ya gm olan dindalarnn yanna gitti
i bildirilmektedir (Trkdoan 1971; Somuncuolu 2004) .
Gnmzde Trkiye'de artk hi Malakan kalmamtr.
Kars'n Arpaay lesi'nde anadili Rusa olan kk bir toplu
luk bulunmaktadr. Yre insan, anadillerinden ve Hristiyan
olmalarndan dolay bu grubu Malakan olarak adlandrmakta
dr. Ancak bu grubun cemaat nderiyle Arpaay'da yaptm
grmede, "kendilerinin Baptist olduklar", hatta "Malakan
olarak tanmlanmaktan rahatszlk duyduklar" ifade edilmitir.
72

iV.

BOLUM

ALAN ARATIRMASI BULGULARI

vanovka'da Din Merkezli Aidiyetler

vanovka'da ilk bakta iki kimlik dikkat ekmektedir;
Malakan ve Mslman kimlikleri. ki kimlik de referanslarn
dinden almaktadr. Mslmanlar kyde bulunan Hristiyan
sektlerini (Malakan, Baptist ve Kharizmat) toptan Malakan
kimlii altnda, kimi zaman da aalamak iin 'haperest'
olarak tanmlamaktadrlar. Kendilerini ise Azeri (ii) ve
Lezgi (Snni) kimliklerindeki tm tekiletirici etnik, dilsel
ve dinsel farkllklar ortadan kaldrarak Hristiyan kimlii
karsnda 'Muhammedi' kimlii altnda tanmlamaktadrlar.
Malakanlarn da Mslmanlar, yine farkllklar gz ard
ederek, toptan tanmladklar grlmektedir. Mal akanlar,
Lezgileri ve Azerileri farkl etnik aidiyetlerine ramen Ms
lman kimlii iinde ya da aalamak iin 'karamillet'1 ola1 'Karamillet' kliesinin kullanm Knezlikler dnemine kadar gider.
Knezliklerde 'boyar' ad verilen aristokratlar topluluun en st kesimde
bulunmaktayd. Boyarlardan sonra orta snf temsil eden tccarlar, zana
atkarlar ve orta derecedeki ruhaniler gelmekteydi. nc tabaka ise 'ka-

73

rak tanmlamaktaydlar. Oysa kyde geirilen zamanla birlik

te sz konusu gruplar iindeki farkl aidiyetlerin de nem
sendii, hatta Mslman-Hristiyan atmas kadar olmasa
da aralarnda gerilimin olduu tespit edilmitir.
vanovka'da bulunduum ilk gnlerde sohbet ettiim
vanovkallar sz birlii etmiesine; 'hepimiz kardeiz', 'hi
farkmz yok', 'aramzda sorun yok' gibi klie szlerle sorun
suz ve uyumlu bir ky imaj izmekteydi. Kye gittiim
ikinci gnde evinin bahesinde patates sken ve kendisinin
Baptist olduunu syleyen yetmi yalarnda bir vanovkal
ile din ve mezhepler hakknda yaptmz sohbet sz konusu
durumu zetlemektedir. Baptistin, topluluu oluturan un
surlarn btnln anlatma amacyla kulland klieler,
aslnda 'teki' karsnda 'bizi' bir kez daha ina etmekte;
bylece teki ile arasnda kurduu ortaklklar aslnda biz ve
tekinin snrlarn netletirmekteydi :
Malakanlarla hibir farkmz yok. Nasl ki Mslmanlar
kendi iinde ayrlmsa biz de yleyiz, ayn Allah'a2 inan
yonz. Hepimiz Hristiyanz. Mslmanlar, Yahudiler,
Malakanlar ve Bapdistler hep ayn kazandan gelmi. Kimi
domuz yiyor3 kimi koyun kimi de mal (bykba hayvan)
yiyor ama ayn kazandan.

ramillet' olarak adlandrlan ve Slav olmayan zellikle gneyli ve Kafkas

yal halklardan teekkl bir kesim bulunmaktayd. Bu tabaka, krek ek
mek ve hamallk gibi ar ilerde almak wrundayd (Kurat 1 999: 45).
.

Rusa, Bozestvo (6olKecrno) Tanr anlamna gelir. Ancak Ivanovka'da

sadece Mslmanlar deil Hristiyanlar da benimle konuurken 'Allah'
kelimesini kullanmaktaydlar.
3

Bu gnplarn inan sisteminde domuz eti haram saylmaktadr.

74

lerleyen gnlerde, hem bana aktarlan bilgiler hem de yap

tm gzlemler, Mslman-Hristiyan ayrm kadar derin ol
masa da, her iki dinin ierisinde yer alan mezhepler arasnda
da farklln, vanovkallar tarafndan nemsendiini ortaya
koymutur. Malak.an kkenli okul mdryle yaplan gr
mede, Baptistlerle Malak.anlar arasndaki fark kendisine sorul
duunda; "aramzda ok fark yok, sadece Bapti'itier vaftiz

olur, Malakm olmaz. Ama Allah yoluna girmek iin vaftize

gerek yok. Bizde de isa Allah 'n oludur. Biz de domuz eti
yemeyiz, iki imeyiz, bizde sigara da iilmez. Bizde,
Baptisderle evlenen kz olsm erkek olsun Baptist olur. nk
Baptisder kendi inanlar dnd lainseyle evlenmezler. Da
ndan evlendikleri insanlara da Baptist olmay art koarlar. Bu
nedenle Malakanlar giderek azalmaktadr' eklinde cevap ver
mitir. Okul mdrnn sylemi ierisinde ska tekrarlad
'biz' vurgusu ve "Baptistler vaftiz olur, Malakan olmaz, ama
Allah yoluna girmek iin vaftize gerek yok" cmlesindeki 'ge
rek yok' ifadesi aslnda Malakan-Baptist kartln aka or
taya koymakta. Yine evlilik konusundaki aklamalar iki mez
hep arasndaki kartla bir kez daha iaret etmektedir. lerle
yen ksmlarda grlecei gibi mezhepler arasndaki kartlk
evlilikten cenazeye kadar pek ok alanda hissedilmektedir.
'Hepimiz kardeiz' eklindeki idealize edilmi sylemin
benzeri, dini pratiklerin yerine getirilmesi hususunda da g
rlmekteydi. Sz gelimi ilk gnlerde konutuum Mslman
ya da Hristiyan vanovkallar, dini pratikleri yerine getirdik
lerini; Mslmanlarda ve Malakanlarda dinen yasaklanm
olan domuz eti ve alkoll ikilerin kylerinde tketilmediini
sylemekteydiler. Kye gidilen ilk gn evinde misafir oldu75

um Malak.an aile de, Malakanlarn iki, hatta sigara dahi i

mediini sylemiti. stelik bu sylemleri o derece glyd
ki, vanovkal olmayanlar -hatta komu kyler- iin olduka
inandrc gzkmekteydi. Bizi B ak'den vanovka'ya gtren
taksici, vanovkayla snr olan bir Azeri kyndendi. nceleri
ok iki itiini, ama artk dini inanlarnn ar bastn bu
nedenle ikiyi braktn sylemiti. Her gn namaz kldn
ifade eden taksici, iinde domuz eti olabilecei endiesiyle sa
lam ve sosis gibi yiyecekleri de azna koymadn belirtmi
ti. Kendi 'gnahkar' gemiinden hayflanrken, Azerbay
can'daki Mslmanlarn Malak.anlar kadar dinlerine sadk
olamadklarndan da ikayet etmekteydi. Malak.anlarn, 'Ms
lmanlardan daha Mslman' olduunu, zira komu ky
olan vanovka'daki Malak.anlarn, iki imeyen, domuz eti
yemeyen ok dindar insanlar olduklarn sylemekteydi.
Malakan ve Mslman vanovkallarn kendileri hakknda
anlattklar idealize bilgilerle, vanovka'yla komu kylerde
yaayanlarn vanovkallar hakkndaki dnceleri byk
oranda rtmekteydi. Her iki anlatmda da, dinlerine bal,
domuz eti yemeyen, iki imeyen Malakan ve Mslman
profili izilmekteydi . Oysa gerek durumun 'sylemlerden'
farkl olduunu vanovka'da kaldm ilk gnlerden itibaren
grmeye baladm. rnein kydeki her dkkanda ve kyn
yemekhanesinde alkoll iecek satlyordu. Akam saatlerinde
kyllerin ou, bulunduklar her ortamda ok rahat bir e
kilde alkol tketiyordu. Kyde bakkal dkkan ileten bir
Azeri'ye, Mslmanlar da Malakanlar da iki imediklerini
sylyor, o halde ikiyi kime satyorsun diye sorduumda
bakkal; "onu kim sylyor, sen bana asl kim hangi iiciyi
76

imiyor onu sor" eklinde imal cevap vermitir. Ayn ekilde

beni len yemeine davet eden Azeri kkenli Sahib'in evine
gittiimde, sofrada iki olarak votka ve bira ikram edilmiti.
Ayn tutum Malakanlarda da gzlemlenmitir. Nitekim
evinde sohbet ettiim Malakan kkenli van'n aklamalar
da idealize edilen 'dindar' Malakan kimliiyle elimekteydi :
- Soru: Sabranyaya gidiyor musun?
- van: "Yok gitmiyorum. Hayatmda belki be defa gitmiimdir".
- Soru: Neden gitmiyorsun?
-van: "Aman orada ne yapyorlar, ne diyorlar ki, hepsi bo. B iraz dnyor ve sonra glerek devam ediyor- Biraz daha yala
naym o zaman giderim".
- Soru: Domuz eti yiyor musun?
- van: "nceden yemezdim ama 25 yandan beridir yiyorum.
Ben teknikerdim. Tiflis'e gitmitik, orada ok almtm ve ack
tm. Yoldalar domuz piirmilerdi. Ben nce yemedim. Ama ok
a olduum iin yedim ok gzel geldi bylelikle domuz eti yeme
ye baladm. Araa da (votka) nce piveyle ( bira) baladm . Bak
de alrken yoldalarm iiyordu. Bak'nn suyu gzel deildi.
ok susadm ve Bak suyu yerine pive itim. -Glyor ve ekliyor
A oldum domuz yedim, susuz oldum pive itim".

Presvitery Matiyev'le yaplan sohbette konu dinlerince ya

sakland halde Malakanlarn alkoll iki tketmesine gelin
ce, Matiyev durumdan yaknd ama yine de ilerinde yasakla
ra uyan mensuplarnn olduunu vurgulad :
imdi civanlar (genler) genellikle pive (bira) iip atasnn
(babasnn) szne bakmyor. Ama yle civanlar var ki, ata
sna itaat ediyor. Bir de yle kocalar (bykler) var ki, onlar
da iki ve sigara iiyorlar; oysa bizde sigara imek de gnah.

77

Malakan ift Tatyana ve Grigor da, kimliklerini tanmlar

ken Malakan olduklarn sylyorlar, ancak dinin gereklerini
yerine getirmediklerini de ekliyorlar. Sabranyaya gitmediini
syleyen Tatyana, te yandan Malakan 'gelenekleri'nin gide
rek unutulmasndan da yaknmaktayd.
Kyde Malakanlara, Baptistlere ve Kharizmatlara ait birer
sabranya (kilise) bulunmaktayd . Pazar gnleri rutin yaplan
ayin dnda kullanlmayan sabranyaya gidenler de ounluk
la yal insanlard. Ancak yine de kyde her Hristiyan cema
atine ait birer sabranyinn olmas, ayine katlanlarn says s
nrl olsa da, mensuplarnda kimliklerini muhafaza etme ve
teki karsnda 'biz buradayz'n izdmn mekansal bo
yuta tamakta ve dinlerini yaattklarnn gstergesi olarak
bir gven hissi yaratmaktadr. te yandan kyde be yze
yakn Mslman'n olmasna ramen ibadet yapabilecekleri
camileri bulunmamaktayd. Dolaysyla kyn Mslmanlar
Hristiyan cemaatlerinin aksine sadece dinsel kimliklerinin
somut bir simgesinden deil, ayn zamanda sz konusu sim
genin salad sk cemaat dayanmasndan da yoksun kal
mlard. Cuma namazlarna sadece birka yal (aksakal) ci
var kylere ya da smayll ehrine gidiyordu.
Yukarda verilen rneklerde de grld zere, dini pra
tiklerin yerine getirilmemesine ve yasaklarna uyulmamasna,
hatta Mslmanlara ait bir ibadethanenin olmamasna ra
men, vanovkallarn aidiyet tanmlamas yine dinsel/mez
hepsel referanslara dayanmaktadr. Yani alkoll iki ien,
domuz eti yiyen, sabranyaya gitmeyen, hatta orda yaplanlar
'nafile iler' olarak deerlendiren van, yine de kendini
Malakan olarak tanmlyor, Tatyan'a ve Grigor da yle. "Ma-

78

lakanlarla hibir farkmz yok" aklamasnda bulunan 'pata

tes sken' vanovkal, Baptist olduunu belirtmeyi ihmal et
miyor. Yahut sofrasnda alkol bulunan Sahip, "biz Msl
manz onlar -Malakanlar kastedilerek- 'haperst"' diyerek yi
ne dinsel referanslar kullanarak 'biz' ve 'teki' ayrmna gi
diyor. stelik sz konusu ayrm ileride grlecei zere
dinsel pratiklerin aksine kolektif ad, evlilik, ortak bellek, grup
dayanmas gibi etnik kimlii ina eden kriterlerde daha da
belirginlemektedir. Kydeki okulda hademe olarak alan
Vitali'nin; "biz dindar deiliz ama iimizde din her zaman
vardr" eklindeki ifadesi, dinin aidiyet yaratmaktaki etkisinin
ne denli gl olduunu ortaya koymaktadr. Zira insanlar
gndelik hayatlarnda, kimliklerine kaynaklk eden dinsel/
mezhepsel pratikleri yerine getirmeseler de, dinsel pratikle
rinden bamsz olarak dinin/mezhebin kendisi, 'teki'yle
kar karya gelinebilecek olas evlilik durumlarnda ya da
teki karsnda kendini tanmlad kolektif isimin kullan
mnda yahut grup dayanmasna gittii tekiyle atma
annda grup tarafndan hatrlanarak nemsenmektedir.
vanovka'da Toplumsal Bellek
Genellikle tikel bir etnik grubun yeleri ortak bir atadan
geldiklerine, dolaysyla kanda olduklarna inanmaktadrlar.
Bu ata uzak tarihlerde yaam biri olabilecei gibi, yakn bir
tarihte de yaam olabilir. Hatta kken olarak gruptan farkl
bir etnisiten de gelebilir. Ya da tamamen kurgusal bir ata,
hatta totemist toplumlarda olduu zere insan d canllar
da olabilmektedir. Ancak her durumda etnisiteye hayat ver
mi olan atann grubun dininden olmas, hatta ou zaman
79

inanlan dini gruba ilk defa ilksel ata tarafndan getirildiine

inanlmas olduka sk rastlanlan bir durumdur. Dier bir
deyile grubun geneli kendileriyle ayn dini paylamayan bir
atay, ya kabul etmezler ya da sz konusu atay 'imana' getir
dikten sonra kabul ederler.
Baz etnik gruplar ise atasal olarak dier insanlarn tama
men dland farkl bir soydan geldiklerine inanmaktadr.
yle ki, her birinin toplumsal bellek daarcnda bu inanla
ilgili pek ok mitos bulunmaktadr. Dolaysyla bu inantan
kaynakl olarak hem kendi etnilerini seilmi/zel olarak alg
larlar, hem de sahip olduklar kimliklere, en azndan gr
nte kimseyi kabul etmezler. Malakanizm tam da bahsedilen
trde darya kapal bir kimlik modeli ina etmitir. Her ne
kadar, Hristiyan dini ierisinde yer alsa da, Malakanizm bir
etno-dini, yani Hristiyanln etnik bir dine dntrl
m/uyarlanm eklini temsil etmektedir. Bu adan isteyen
herkes Hristiyan olabilir, ama Hristiyan kimliine ramen
Malakan olamaz. Zira Malakanlar kendilerini kanda bir top
lum olarak grmekte, dolaysyla ortak bir soydan geldikleri
ne inanmaktadrlar. Sz konusu inan, hem Malakanlar
kendi iine kapatm, hem de dinlerini adeta sadece kendi
mensuplarna 'indirilmi' zel bir din biimine getirmitir.
Malakanizmin etnik bir dine dnmesini ve Malakan
kimliinin zel ve seilmi olduuna inanlmasnn temelleri
ni, Malakanlarn tarihsel hikayelerinde bulabiliriz. Malakan
Tarihi balnda anlatld zere, sz konusu kapal toplum
yaps henz Malakanizm ortaya kmadan evvel Rus kyl
snn kolektif yaam ierisinde zaten vard. Hristiyanlkla
beraber, sz konusu kolektivite din kardelii fikriyle daha

80

da glenmitir. Sorun ise, din kardelii inancyla sk bir

cemaat dayanmas ierisindeki Rus kylsnn daryla
temasa balad daha doru bir ifadeyle temasa zorland
sre olan 1 6 . ve 1 7. yzylda balamtr. Bu srete hayata
geirilen bir dizi dinsel ve sosyal reform 'geleneksel' Rus
kyllnn zlmesine yol am, bu da direnle kar
lanmtr.
Ekonomileri, alkanlklar, yerleri (teritoryal anlamda),
statleri ve inanlar deien/deitirilen Rus kyllerinin bir
ksm tepki olarak Ortodoks Kilisesi'nden ayrlm ve daha da
ilerine kapanmtr. nanlarn ve yaam biimlerini koruma
gds, ayn zamanda onlarn zamanla tpk Yahudiler, Alevi
ler, Ermeniler, Ezidiler, Sryaniler, Nusayriler vb. toplumlar
gibi etnodinsel bir topluluk haline gelmesine yol amtr.
Toplumsal bellekleri de, yine ounlukla inanlarndan
dolay balarna gelen katliamlar, srgnler ve dlamalarla
ykl hale gelmitir. Ya anan atmalarn grnr yznde
dinsel farkllklar ve kartlklar olduu iin M alakan toplum
sal bellei byk oranda dinsel hikayeler ve anlarla beslen
mitir. Bu adan Malakan inancnn, bir ynyle, Mala
kanlarn 'kkenine' ilikin bilgileri barndrd ve Malakan
kimliinin iinde gemii yaatma ilevi stlendiini syleye
biliriz. Dier ynyle Yahudi-Hristiyan mitolojisiyle Mala
kan tarihi arasnda bir ba kurmutur. rnein Malakanlar
kendi srgnlerine kutsal bir anlam yklemekte ve srgne
yollanan Yahudiler gibi kendi srgnlerini de Tanrnn istei
olarak yorumlamaktadrlar. vanovka'da grlen Presvitery
Matiyev, Malakan srgnleriyle Eski Ahit'te bahsedilen sr
gnler arasnda u ekilde bir ba kurmunr:
81

Kitabmzda yazd gibi, eski zamanlardan beri insanlar Al

lah'n gazabndan nce, tpk brahim, shak, Yakup ve Musa
gibi zulm ve felaketler nedeniyle bir topraktan dierine s
rekli g etmilerdir. Bizim atalarmz da balarna gelen fe
laketlerden dolay dnyann drt bir tarafna dalmlardr.

Malakan srgnlerini konu edinen aadaki atta da

srgnlerin yazg olarak kabul edilii ve sessizce boyun eilii
ifade edilmektedir. Ancak atn kendisi Malakan toplumsal
belleinde hali yaatlmakta ve ieriindeki pasifizmin ve a
resizliin aksine Malakan kimliinin inasnda dinamik bir
rol oynamaya devam etmektedir:
Hoakal, hoakal Maxim Gavrilovich,
Bu bizim son birlikteliimiz.
Onlar seni sarp dalarn arkasna,
Yksek ve karanlk ormanlarn olduu uzak topraklara srecek.
Sen ylanlarla yaayacaksn,
Kurtlar kapsndan geeceksin.
Birbirimizi mektuplar dnda gremeyeceiz.
Hoakal, hoakal seni tekrar grnceye kadar ( akt.
Muranaka 1 992: 44).

Ortodoks Kilisesinden ayrlmalarn da yine sa'nn yaa

myla badatrarak aklamaktadrlar. Sabranya ayininden
sonra grlen presviterylerden birisi OrtodC?ks Kilisesi'yle
yollarnn ayrlmasn u ekilde aklamt:
ncil'de yazyor; "yere, topraa ve ikonalara tapmak ol
maz ancak Allah'a tapmak gerekir''. Bu nedenle kiliseyle
tartmlar ve yollarm ayrmlar. sa dedi "beni kovdular
sizi de kovacaklar". sa bizim durumumuzu daha o za
mandan grmt.

82

Mezarlklar ve cenaze trenleri de tpk mitoslar, atlar ve

arklar gibi toplumsal bellein olumasnda ve ilemesinde et
kilidir. Zira mezarlklar, somut olarak grubun yelerince her
gn grlebilen ve zellikle dinsel kimliin sorgulanabilecei
alanlardr. Cenaze trenleri de hem belleklerde olan atlarn
tekrarland, hem yeni atlarn retilerek toplumsal bellein
beslendii, hem de grup dayanmasnn artt anlar olmas
nedeniyle kimliin inasnda ve srdrlmesinde dinamik bir
rol oynamaktadr. Assmann'a (200 1 : 64) gre "hatrlama kl
tr, zellikle gemile iliki kurmaksa ve gemile iliki, dn
le bugn arasnda bilinli bir ayrm yaplarak kuruluyorsa, o
zaman lm, bu ayrmn ilk deneyimidir ve llerin anlmas
kltrel hatrlamann ilk biimidir. (Dolaysyla) kltrel ve
iletiimse! bellek arasndaki ayrma kout olarak, llerin anl
mas, normal insani bir biim olarak iletiimseldir, ama ayn
zamanda, anma treninin belli biimi, kurumlar ve ayini y
rten kiileri nedeniyle kltreldir/( dinseldir)". Bu bakmdan
bireysel olduu kadar toplumsal bellek iin de cenaze trenleri
ve mezarlklar ok nemli bir hatrlama ve kimlik yenileme an
lar ve alanlardr. Francis'in de (2002: 95 ) dile getirdii gibi,
lm neticesinde kimlik meselesi ve dayanma cenaze trenle
rinde merkeze oturmakta, hatta bu sayede kltrel kimlik ye
niden mzakere edilmekte ve yaplandrlmaktadr.
vanovka'da iki ayr mezarlk bulunmaktadr. Biri Ms
lman mezarl dieri de Hristiyan mezarl. Her iki din
kendi iindeki mezheplerle mezarlk yeri konusunda uzla
ierisindedir. Yani iiler ve Snniler Mslman mezarln;
Malakanlar, Baptistler ve Kharizmatlar da Hristiyan mezar
ln kullanmaktadrlar. Buna karlk cenaze trenleri ve
83

mezar yaplar gibi konularda dinler ve mezhepler arasnda

farkllklar ve kartlldar grlmektedir. Sz gelimi Malakan
mezar yaplarnda genel olarak Hristiyan mezarlarnda gr
len 'ha' simgesi kullanlmamaktadr. Dolaysyla vanovka
daki Hristiyan mezarlna girildiinde Malakan mezarlar
rahatlkla ayrt edilebilmektedir.
Ayn kyde yaadldar halde cenaze trenleri Mslman
ve Hristiyanlarda olduka farkldr. vanovkal Hristiyanlar
uzaktaki yaknlar gelip grebilsinler diye llerini evde
gn bekletirler. gn boyunca presviteryler eve gelip dua
okurlar. Cenaze evdeyken en gzel kyafetleri giydirilir ve yi
ne bu elbiseler ile defnedilir. Genel olarak kadnlar beyaz bir
elbise giyip ve yine beyaz bir barts takarken, erkekler si
yah bir takm elbise giymektedir. Hristiyanlar iki metre de
rinliinde atklar ukura ly tabut iinde defnederler. Ce
nazenin ardndan 7. ve 40. gn yemei verilir. Mslmanlar
da ise cenaze mmknse ayn gn kaldrlmaya gayret edil
mekte ve mezara kadar kapal tabutla gtrlen cenaze, g
m yerinde tabuttan karlarak sadece kefenle gmlmekte.
Kyde bulunduum sre zarfnda biri Malakan, biri
Baptist iki kadnla Ukrayna kkenli ve Ortodoks olduu ifade
edilen bir erkek vefat etti; bunlar arasndan 70-75 yalarnda
yal Baptist kadnn cenaze trenine katldm. Cenaze, kad
nn evinden bir kamyon kasasnda mezarla getirilmi oradan
da gm yerine kadar tabutun kapa ak bir biimde yakn
lar tarafndan tainmtr. Gm yerinde bir sre ilahiler ve
dualarla bekletilen cenaze, ardndan tabutunun kapa kapat
larak gmlmtr. Bu esnada ve gm tamamlandktan son
ra da yaklak yarm saat ilahiler ve dualar okunmaya devam
84

etmtr. Ancak betimlenen bu tablo iinde, grn olarak

Baptistlere benzeyen bir grubun tren srecince, hem yolda
kortejin arkasnda yrm olmalar hem de gm yerinin
yaklak 50-60 metre uzanda durarak treni gerekletiren
gruba dahil olmamalar dikkat ekiciydi. Gm alanndan sz
konusu grubun yanna gidip kendilerinin neden dini trene
katlmadklarn sorduumda: "len bizden deil, o Baptist'ti
oysa biz Malakanz. Kadn bizim de akrabamzd ancak dini
miz farkl olduu iin orada olamayz. Bu hem bizim dini
mizde gnah hem de zaten onlar (Baptistler) istemez" eklin
de cevap vermilerdi. Bir insann akraba olmas, ama ayn za
manda baka bir dinsel kimlik altnda bulunabilmesi ve dinsel
kimliinin lm durumunda dahi akrabaln nne geme
si, etnik kimlik algsnda dinin, dil kriterinden, hatta burada
akrabalktan daha nemli olduunu dndrmektedir. te
yandan kydeki Mslmanlar, H ristiyan cenaze trenlerini
abartl ve komik bulmalcta ve lnn arkasndan alanmama
sn da yadrgamaktaydlar. Kyde Mslman bir gen, Hris
tiyan cenaze trenini alayc bir dille yle anlatmt:
Eye (ya) bu Malakanlar ly diri adam gibi gzelce giy
dirip, mahni4 syleyerek gtryorlar. Sanrsn adam ta
buttan kalkp yryecek, bunlarda hi alayan da olmaz.

Ayn ekilde Baptist kadnn gmlmesi esnasnda mezar

ln yaknndan geen iki Mslman ocuk, yksek ve alayc
bir ses tonuyla cenaze treni srasnda sylenen ilahinin
4

Azericede mahni; ark, trk anlamnda kullanlmaktadr. Kydeki

Hristiyanlar cenaze gtrlrken ilahiler okumaktadr. Azeri gen oku
nan ilahileri ark olarak yorumlayp kmsemektedir.

85

'Yeva' (Havva) ile balayan nakarat ksmn tekrarlyorlard.

Ancak trendeki hi kimse ocuklara tepki gstermedi. Ce
naze trenleri, bu anlamda, hem gndelik hayatta fark edi
lemeyen etnik kimlikleri ifa etmekte hem de uyumlu gz
ken kimlikler arasndaki eliki ve atmalar yanstmaktadr.
Cenaze trenleri gibi mezarlldarn kendisi de, bir ynyle
etnik farkllklar yanstmaktayken, dier taraftan etnik kimlik
deiiminin ve asimilasyonunun da gzlemlenebilecei adeta
toplumsal kayt yerleridir. rnein Malakanlar, dinlerinden
kaynakl askerlie kardrlar. Hatta bu nedenle arlk dne
minde bask da grmler, ancak askere gitmektense srgne
gitmeyi tercih etmilerdir. Oysa vanovka'daki erkek mezar
talarnn neredeyse tamamnda niformal ve madalyal asker
resimleri bulunmaktayd. Sz konusu durumu Sovyet siste
minin basksyla aklamak kanmca yeterli deildir. Herhangi
bir sistemin insanlar eitli yntemlerle deitirebilecei sy
lenebilir. Nitekim Ivanovkal Malakan ve Mslman toplum
larn farkl corafyalarda yaayan dindalaryla karlatrd
mzda sz konusu deiimi ok arpc bir biimde gre
bilmekteyiz. Ancak deiimlerin sadece zora dayal olduunu
sylemek pek doru grnmemektedir. Nitekim Sovyet d
neminde zorla askere alnmalar, pratikte Malakanlar askere
gitmeye mecbur etse de, askerlik dnnde bu 'gnahlarn
dan' arnmak iin bir aba sarf etmedikleri gibi, aldklar ma
dalyalar da byk bir gururla mezar talarnda dahi sergile
meleri gnll bir deiimin de iaretini tamaktadr.
Mezarlklar ve cenaze trenleri, gemi ile u anda; bire
yin kendisi ile gruptaki teki bireyler arasnda, zamanda ve
mekanda, kiisel alan ve toplumsal alan arasnda bir kpr
86

grevi grmekteyken; 'teki' ile 'biz' arasnda da almas en

zor snrlar izmektedir. Francis'in (2002: 95) ifadesiyle,
mezarlk kaps, ayn zamanda bizim kim olduumuzu d
nmeye baladmz anlarmza alan kapdr. te yandan
hem cenaze trenleri hem de mezarlklar, dinsel ya da corafi
olarak kltrel kimliklerinden uzak olan insanlar iin, top
lumsal belleklerini yaplandrdklar zel anlar ve mekanlardr
(Francis 2002: 1 00) . Sabranya'ya gitmeyen vanovkal
Malakanlar ya da Baptistler dahi belli gnlerde, en azndan
cenaze trenlerinde, mezarla gitmektedirler. Nitekim beni
Sabranya'daki Pazar ayinine gtren ve ayin boyunca Mia
ile glp cep telefonuyla megul olan Viktr, yal Baptist
kadnn cenaze trenine de katlmt. Cenaze treninde
Sabranya'daki halinin aksine ok ciddi ve zgn gzken
Viktr, ayn zamanda kyn genlik sorumlusu olduu iin
cenaze treninin organizasyon iinde de grev almt.
Teritorya ve Anavatan Miti
Kimlik iin mekan nemlidir, nk "tm insani etkile
imler, mekanda cereyan eder ve tm insan gruplar, kendile
rini mekansal bir erevede ina ederler" (Bilgin 2007: 22 1 ) .
Dolaysyla her bir etnik grubun 'mlkiyetinde' grd belli
bir yer ya da teritorya ile mutlaka bir ba vardr.
vanovka'da, Malakanlar ve Azeriler kyn ilk yerleimci
lerinin kendileri olduklarn iddia etmekteydiler. Bu adan
hem Malakanlar, hem de Azeriler kendilerini Trke 'yerli'
anlamna gelen 'karnnoj olarak tanmlamaktayd. Karnno;r
olmak, o topraklar zerinde hak sahibi olmay merulatran
87

bir araken, ayn zamanda vanovkal kimliinin de tescili

olmaktadr. vanovkal bir Azeri olan Mustafa Cabbarl ken
dilerinin karnnoy (yerli) olduunu u ekilde anlatmtr:
Bu Malakanlar buralara kaarak gelmiler. Kyn yaknna
gelince byk bir sel olmu. Babam5 gryor ki, aydan
insanlar akyor. Onlar sudan karp, rek (ekmek) veri
yor. Sonra onlar Ivanovka'ya getiriyor. Ama Malakanlar
burada kolhozu kurdu ve kendilerini gelitirdiler. Lezgiler
de 1950'de Dastan'dan geldi. Biz burann en eskisiyiz,
ama imdi az kaldk. Babamn sudan kurtarp rek verdi
i Malakanlar bizi geti.

Malakanlar ise kyn adnn buraya ilk yerleen Malakan

ileri gelenlerinden van adndan kaynakland bunun da k
yn ilk yerleimcilerinin kendilerinin olduunun kant ola
rak gstermekteydiler. Malakanlarn anlatmna gre; Rus
ya'dan srlen Malakanlar nce vanovka yaknndaki 'Mala
kan Yurdu' denen yere gelmiler. Orada hastalk musallat
olmu ve ok sayda Malakan lm. Bunun zerine van ad
l bir Malakan'n nderliinde 1 834'te imdiki yere gelmiler.
Bu nedenle van adna istinaden buraya vanovka denilmi.
Ardndan 1949'da Lezgiler, 1 950'de de Azeriler gelmi. 2 .
Dnya Sava'na mteakip bir Baptist kye gelmi ve bylece
Baptistlerin nfusu artm.
Hem Malakanlar hem de Azeriler vanovka'nn gerek sa
hiplerinin kendileri olduunu iddia ederken bavurduklar
'karnnoy' kavram, aslnda yaanlan yerle kimlik arasndaki
5

Azeriler, 'baba' olarak 'bykbaba'y kastetmektedirler. Trkede kul

lanlan 'baba' kelimesi yerine ise 'ata' kelimesi kullanlmaktadr.

88

ilikinin ne kadar nemli olduunu da gstermektedir. Zira

kimliin mekana ihtiyac vardr. Gngren ( l 999: 39), 'yurt
sama' olarak ifade ettii yaanlan yeri sahiplenme, yurtlanma
eilimini insanlarn kimlii toprakla ilikisi iinde tanmlama
ya ynelik igdsel bir giriimi olarak deerlendirmektedir.
Endogami Kurab
Yaplan aratrmalar gsteriyor ki, insanlar ounlukla
grup/etni ii evlilii tercih etmektedirler. Bunun gerekeleri
arasnda farkl bir etnik gruptan gelmi olmann iftler ve ai
leler arasnda yarataca olas 'skntlar' ocuklarna ve aile
nin dier bireylerine yaatmak istenmemesi ilk akla gelendir.
Bu endie haline derinlemesine baktmzda, altnda 'teki'
kavramn bulmaktayz. Zira 'teki', ounlukla bir endie
kayna olarak grlmekte ve daima olumsuz sfatlarla ta
nmlanmaktadr. yle ki, tikel bir grubun yeleri kendi kim
liini tekinin rezillii/yozluu sylemi zerinden kutsamak
tadrlar. Dolaysyla 'rezil' ve 'endie kayna' olarak algla
nan, 'teki'nden birileriyle evlenmek, iftler istese bile, aile
nin dier bireyleri arasnda endieyi daha da derinletirecei
sylenebilir. Hatta grup d evlilie rza gsteren ebeveynle
rin kendi gruplar tarafndan knand ve dland pek ok
rnek de verilebilir. Ancak yine de, ayn dini paylaan fakat
farkl diller konuan gruplarn bireyleri arasndaki evliliklere
grece tolerans gsterilmektedir. Yani Snni Mslman ol
malar artyla Trk, Krt, erkez, Arap gibi gruplarn birey
leri arasndaki evliliklere ksmen gz yumulmaktadr. Oysa
ayn dili konusa da, farkl dinlere mensup gruplarn bireyleri
arasndaki evlikler ho karlanmamakta, hatta ou zaman
89

evlenenlere ve buna gz yuman ebeveynlere birtakm fiziksel

ya da psikolojik yaptrmlar uygulanmaktadr.
Kehrer ( 1 996: 86) , dini endogaminin; dini gruplarn sa
ys, etnik ve katmansal farkllklar nedeniyle dini engellerin
artmas gibi eitli faktrlere bal olduunu kaydetmektedir.
Kehrer'e gre, dini endogamiyi koruma istei, dini grubun
sosyal kimliini koruma gayretiyle uyum gstermektedir. Bu
adan etnodinsel topluluklar grup ii evlilik konusunda ol
duka titiz davranmaktadr.
Grup ii evlilik konusunda Malakanlar da olduka kat bir
tavr sergilemekteler. Ancak grup ii evlilik konusunda hassas
olan Malakanlarda, Trkdoan ( 1971 ; 1 999; 2005) ve
Somuncuolu'nun (2004) iddia ettii gibi '7/9 gbek' uzak
akrabayla evlilik kural, dier bir deyile akraba evlilii yasa
en azndan vanovkal Malakanlar arasnda bulunmamakta.6
vanovka'da grlen Malakanlar grup ii ve akraba evlilii
konusunda unlar sylemilerdir:
Bizde 9 gbek diye bir ey yok. kinci kuak kuzenler ev
lenebilirler. Tercih edilen evlilik her kesin kendi milletiyle
evlenmesidir. Ancak az da olsa Mslmanlarla evlenmi
Malakanlar da bulunmaktadr. Buna karn Bapdistler ev
lendikten sonra Bapdist olmas kouluy!: dardan kz
almakta, ancak darya kz vermemektedirler.

6 Trkdoan ( 1971 ; 1 999; 2005) ve Somuncuolu (2004) Malakan

lardaki 7/9 gbee kadar olan akraba evlilii yasa nedeniyle, genle
rin evlenebilecekleri e bulamadklarn ve Kars'taki Malakanlarn da
'huzurlu ve sorunsuz' bir ekilde yaarken evlilik sorunu nedeniyle
Rusya'ya gtklerini belirtmilerdir.
90

Etnodinsel zellikler tayan Malakan ve Kharizmatlarn

aksine Baptisizm, evrensel ve yaylmac bir zellie sahiptir.
Kkeni ne olursa olsun Baptisizmi benimseyenler evlilik ko
nusunda sorun yaamamakta ve grup ii tm avantajlara eri
imde eit hakka sahip olmaktadr. Bu nedenle az da olsa
Mslmanlar arasnda ve daha youn olarak Malakanlar ara
snda, Bapdist olanlarn says hzla artmaktadr.
vanovkal Malakanlardan Tatyana ile yaplan sohbette
konu evlilie gelince, grup ii evlilik konusunda hassas oldu
unu gsteren Tatyana, akraba evlilii konusunda ise Trk
doan ve Somuncuolu'nun iddia ettiklerinden farkl eyler
sylemitir:
Kocamn annesi nenemle bacyd. Atam (babam) bize
"Malak.an olmayanlarla dost olun, komu olun ama hsm
akraba olmayn" derdi. Ama imdi az da olsa bakalaryla
evleniyorlar. Biz milletperest deiliz ama insan kltrn
yaatmal. Bu nedenle kendi milletimizle evleniriz. Benim
bir kzm var. niversite bitirdi imdi Bak'de alyor.
Biz onu ok serbest byttk. Ama en byk korkum ya
rn bana Malakan olmayan birini getirip 'ben bu adamla
evleneceim' demesi. O zaman ok kzarm.

Aydn'a ( 1998 : 55-6) gre, "bir etnik grubu ayrt eden,

tek bana yeterli olmamakla birlikte, kesin ltlerin banda
o grubun iindeki ievlilik yahut ialma geleneinin tavizsiz
biimde uygulanmas ya da bu trenin dna kanlarn
gruptan dlanmas gelmektedir. Bu tre, etnik grup iinde
balca tutunum kayna olan ayn soydan olma/kandalk
duygusunu pekitirir". vanovka'daki durum dikkate alnd
nda dinler ve mezhepler aras evlilik ok nadir gerekleti91

rilmitir. Tatyana'nn 'korkusu', aslnda kydeki tm etnik

gruplar iin geerlidir. zellikle Malakanlar gibi etnodinsel
bir toplulukta 'kimliin hak edilmesi' iin anne babann da
Malakan kkenli olmas gerekmektedir.
vanovka'da Farkl Gelenekler
zbudun (2005 : 58-59), kimlik kurma srecinde en
nemli referans kaynann 'tikel gelenek(ler) daarc' oldu
unu belirtmektedir. Paylalan kltrel bir miras (gelenek) ,
etnisitenin hem sbjektif, hem objektif tanmlanmasnda, hem
de kimliin yeniden retilmesinde kullanlan temel malzeme
dir. Fakat gelenein seimi daima duruma gre yaplr, yani
ihtiyaca gre gemiin ieriinin deitirilmesi ve yeniden ta
nmlanmas sz konusu olabilmektedir (Linnekin 1983: 24 1 ) .
Dolaysyla toplumun kendi gemiine saplanp kaldn ve
mevcut wrunluluklar cesaretle karlamalctan aciz olduunu
ima ederek srf 'gelenekselci' olarak nitelendirmek hataldr.
Gelenein yeni koullara gre yeniden yorumlanmas veya
icat edilmesine uygun bir rnek Malakan inan sisteminin
kendisi olmaktadr. Malakanizm, ierisinden kt Dukho
borluk ve her ikisinin de ilk temsilcisi Raskolniklerin ( ayr
lklar) Ortodoks Kilisesi'ne kar temel itirazlar Patrik
Nikon'un dinsel pratik ve dualarda yapm olduu deiikler
zerinden gelitirilmiti. Nikon'un deiikliklerine muhalif
olan gruplar, Ortodokslarca kadim/geleneki anlamna gelen
Staroveri olarak adlandrlmtr. Grnte eskiden beri s
regelen inan ve pratiklerini korumak iin abalayan 'gele
neki' muhalifler, aslnda Nikon'un gerekletirdii deiik92

likleri bile geride brakacak dinsel deiim ve dnmler

yapmlardr. Her eyden nce Rus kyll iin temel
olan Ortodoks inancn ve tapnm biimlerini tamamen red
detmiler ve o srece kadar kendilerinin de uygulamad
pratikler ve ounlukla Eski Ahit'ten esinlenerek ina ettikleri
bir mezhep ortaya karmlardr.
vanovka'ya dnersek, kyde iki farkl din ve her iki din
ierisinde farkl mezheplerin olduunu belirtmitim. Dolay
syla kyllerle yaplan sohbetlerde temel olarak Hristiyan ve
slam olmak zere iki farkl dinsel gelenekten ve yine Hristi
yanlk iersinde Malakan, Baptist ve Kharizmat; slam ieri
sinde de Snni/Hanefi ve ii/Caferi mezhepleri ve bunlarn
erevesini izdii geleneklerden bahsedilmekteydi. 'Biz de
byle nk biz Hristiyanz' ya da 'biz de cenaze byle kalkar
nk biz Malakanz' yahut 'biz (Lezgi) rei tandrda yapa
rz Malakanlar pede (frn)' vb. ifadeler dinsel kimlik zerin
den ayrlan/farkllaan gelenekleri de vurgulamaktayd. zel
likle temel iki dinin temsilcileri arasnda ayn kyde yaadklar
halde ekmeinden/mutfandan konut mimarisine, dnn
den cenazesine, toplumsal cinsiyetten ocuk yetitirmeye ka
dar pek ok alanda farkllklar grlebilmekte.
vanovka'da iki farkl konut tipi dikkat ekmekteydi. Sz
konusu farklln nedeni sorulduunda vanovkallar, 'Mala
kan evi' ve 'Mslman evi' eklinde ayrm/farkll dinsel
kimlik zerinden aklamlard. Mslman evleri yan yana ve
bitiik nizamda sralanmt. Duvarla evrili alanda yaanlan
mekan, ahr ve tandr odas yan yana yaplmt. Evin hayat
olarak adlandrlan bahesi, genellikle aasz ve zemin betonla
kaplyd. Geni aile yapsn koruyan Mslmanlarda, evler ka93

!abalk nfsa gre ok odal olarak ina edilmiti. ekirdek

aile yapsna sahip Malakanlarn evleri ise ailenin gelir duru
muna gre tek ya da iki katlyd. Her bir ev aal ve bakml
bir bahenin ortasna, komu evlerden bamsz olarak ina
edilmiti. Bahe iersinde evin yalannda pe olaral<: adlandr
lan frnlar yaplmt. Mimaride grlen farkllk aile ilikile
rinde de grlmekteydi. Yukarda deinildii gibi Mslman
larda geni aile yaps grlmekte ve aile yeleri arasndalci da
yanma ok daha sk olmaktayd. Malakanlar da ise ekirdek
aile yaps hak.imdi ve aile balar cemaat dayanmasnn al<:si
ne daha gevekti. Nitekim 69 yandaki Mihail'in dunmu,
Malakan aile yapsn zetlemektedir. Mihail'in ei lmt ve
yalnz yayordu. Olu, gelini ve ilci tornnu bitiik bahedeki
evde yayordu. Ancak olu ve ailesiyle komuluk ilikisi d
nda herhangi bir ba bulunmamaktayd. Evine misafir ol
duum Mihail'in mutfak tezgahnda birikmi bulaklar vard
ve evi olduka dankt. Olun ya da gelinin sana ev ilerinde
yardm ediyor mu sorusuna Mihail yle cevap vermiti:
Bizim Malakanlar Mslmanlar gibi deil. Bizde kz olsun
olan olsun evlenince ata evinden ayrlr. Herkes kendi ha
yatm yaar. Ben evimde yalnz yayorum. Yemeimi ken
dim yapar, bulam kendim ykarm. Ama Mslman
larda adam yalanp lene kadar ocuklarnn stne kalr.

Mihail gibi, Kyn Mslmanlar da Malakanlarn aile

ilikilerini kendi aile yaplar zerinden deerlendirmekte ve
yadrgamaktaydlar. Azeri olan Mustafa'nn Malakan aile ya
psn anlatrken kulland 'gavur' kelimesi, bir taraftan te
kinin kartln ve 'rezilliini' vurgulamaktayken dier taraf
tan Mslman aile yapsn yceltmekteydi :
94

Malakanlarda adamn ocuu evlenince hemen atasnn

evinden ayrlp kendine yeni bir ev yapar. Ondan sonra bir
daha atas evine gitmez. Atas-anas yalanp elden ayaktan
dse de dnp bir kap yemek vermez. Ya bunlara bouna
gavur demiyorlar. Adam atasna anasna byle yapar m?

vanovka'da evlilik konusunda, dinler ve mezhepler ara

snda grlen farkllklar da 'gelenek' farkll olarak ifade
edilmekteydi. Malakan ve Kharizmatlarda genlerin tanp
flrt ettikten sonra evlendii ifade edilirken, Baptist ve Ms
lmanlarda 'grc usul'nn uyguland sylenmekteydi.
te yandan, vanovkal Mslmanlar, Malakan ve Kharizmat
genlerinin flrt etmelerini 'ahlakszlk' olarak yorumlamak
tayd. Evlilik konusunda bir grup iin 'normal' olan uygula
ma, karsndaki grup asndan 'ahlakszlk' olarak deerlen
dirilmekte ve bu sylem zerinden, ayn kyde birlikte yaa
yan gruplar birbirlerini tekiletirilmektedir. Malakanlar d
n 'geleneklerini' anlatrken 'normal' olarak grdkleri kendi
uygulamalarn, yadrgadklar Mslman gelenekleriyle k
yaslamaktaydlar. vanovkal bir Malakan olan Vasili adl
gen, kendi dn geleneklerini Mslmanlarn dn gele
nekleriyle kyaslayarak u ekilde anlatmt:
Mslmanlarda ata, oluna mnasip grd kz gidip
kzn atasndan ister. Biz de ben atama gider derim ki, bu
kz benim houma gitti, o da gider kz atasndan ister.
Bizde dn gn srer. Birinci gn kz evine gidilir. O
gn damat kz grmez. Elbise ve hediyeler verilir. Kz
evinden ayrldktan sonra damadn dostlar aralarnda para
toplar ve o parayla yeni kumlan evin baz ihtiyalar gideri
lir, birazyla da sofra kumlup, yenilip iilir. kinci gn o
lan evine misafirler gelir, ama kz gene gelmez. O gn de
yenilip iilir, bu gne 'i kurtarmak' denir. nc gn sa-

95

bal herkes arabalar beklerler. Arabalar topluca kz almaya

giderler. Kz yeni eve gelince orada onlar presviterylcr
bekler. Presviteryler dualar okur. Sonra akama kadar yine
yenilip iilir. Akam da herkes evine gider. Biz de Msl
manlardaki gibi 'kanl araf gsterme gelenei yoktur.
Mslmanlarda kz dn ve erkek dn olmak zere
iki dn olur ve birer gn srer. Kz dnne erkek ta
rafndan sadece damat gider. Kz taraf erkekli kadnl e
lenir. Bu dnden bir hafta sonra erkek dn yaplr.
Mslmanlar da votka iip elenirler. Mslmanlarda ayr
ca silahlar da atlr. Ertesi gn 'kanl araf gsterilir.

te yandan, kyde yaayan gruplarn sahiplendii klt

rel/dinsel kimliklerde ( slam ve Malakanizm) 'gelenek' olarak
ifade edilen pek ok unsurun deimi/dnm olduu, do
laysyla bal olduklar 'byk gelenek'lerden farkl bir kimlik
ina edildii gzlemlenmitir. Sz gelimi slam ve Malakan
inan sistemlerinin yasaklad alkoll iki ve domuz eti tke
timi vanovka'da Malakanlar ve Mslmanlar arasnda g
rlmekteydi. Hatta aileler domuz besleyip, evlerinde votka ve
arap yaparak sz konusu yasakl yiyecek ve iecei mutfak
kltrlerine dahil etmilerdi. Yine iddet, silah kullanm ve
askerlik Malakan inan sisteminde gnah sayld halde, er
kek Malakanlara ait mezar talarnda en sk rastlanan motif
niformal ve madalyal asker resimleriydi. Kydeki deii
min en nemli simgesi ise kolhozun kurucusu Nikitin'in m
ze eviydi. Mzede 'geleneksel' Malakan kyafetleri, tarm ara
lar, mutfak kap ve kaaklar sergilenmekteydi. Oysa gn
mzde mzede sergilenen hibir eya kullanlmamaktayd.
Pragolga olarak adlandrlan 'geleneksel' Malakan piknikli
elencesi de yerini 'diskotek'e brakm ve Malakanlarn d96

nda kyn Mslman genlerinin de dahil olduu vanov

ka'ya zg bir elenceye dnmt. Tatyana deien
pragolga geleneinden hznlenerek bahsetmek:teydi:
Eskiden pragolga olurdu. Pazar gn sabranyadan sonra
genler imdiki okulun arkasndan aaya tarlaya inerdik.
Garmonlar alnr, danslar edilir ve birbirimizle tanrdk.
Ama imdi onun yerini diskotek ald.

Grigor ise diskotekte yaplan flrtleri beenmemekteydi.

Pragolgada kendilerinin de arkadalk ettiklerini ama aralarn
da bir dzeyin olduunu ifade eden Grigor; eskiden faz ve er

kek evlenmeden nce dnlerinde bile el efe tutmazd. K

zn yapt bir mendil olurdu, her biri mendilin bir ucundw
tutard.7 Ama imdi el ele de tutuuyorlar, kof kola da giriyor
!ar, diyerek deiimden duyduu rahatszl dile getirmiti.
Etnik gruplarn ayrt edici zelliklerinden biri olan 'gele
nek', 'biz' ve 'teki' kartln glendirmekte ve 'biz' ta
nmlanrken kullanlan 'biz de byle, onlarda yle' ifadeleri
grubun belleindeki hazr yarglar olarak, grubun kimliini
yeniden retmekte ve grup ii dayanmay rgtlemektedir.
Grup, 'teki'nin geleneklerini aalayarak ya da yadrgayarak
kendi geleneklerini yceltmekte, dolaysyla 'bizi' kusursuz
latrmaktadr. te yandan grup tarafndan sahiplenilen 'ge
lenekler', kkeni eskilere dayandrlsa da, kendini yeni koul
lara gre srekli yenilemekte yahut grup tarafndan yeni ge-

7 Grigor, mendil olayn anlattktan sonra Tatyana aile albmn ge

tirdi ve annesi ile babasnn dn fotorafndan birini gsterdi. Fo
torafta Tatyana'mn annesi ve babas ellerindeki mendilin birer ucun
da tutarak poz vermilerdi.
97

!enekler icat edilmektedir. Grup iindeki kuak atmas ol

gusunun bir ynyle deien geleneklerden kaynakland
sylenebilir. Nitekim Tatyana ve Grigor'un genler hakkn
daki yaknmalar ve nostalji duygular, deien geleneklerle
balantl ruh hallerini yanstmaktayd, ancak gruplar aras
gerilim ve atma kadar grup ii ve kuaklar aras atma da
kimliin yeniden retilmesinde nemli bir rol oynamaktadr.
vanovka'da Ekonomik likiler
vanovka'da geim rntsnn temeli kolhoz tarafndan
organize edilen tarm ve hayvancla dayanmaktayd . Azer
baycan'daki dier kylerle kyaslandnda retim asndan
olduka verimli gzken kolhoz sistemi, ayn zamanda gre
ce dengeli bir gelir dalm da salamaktayd . te yandan
kolhozda salt tarm ve hayvanclkla da yetinilmemekte, ayn
zamanda yine kolhozun 'firma' olarak adlandrlan tesislerin
de st ve st rnleri, et ve et rnleri ile 'vanovka' ismi al
tnda markalam arap retimi de yaplarak Azerbaycan ve
Rusya piyasasna pazarlanmaktayd.8 Bu amala Bak'de
8 vanovka'daki kolhoz sistemi Azerbaycan'da olduka dikkat ekmek
tedir. Kolhoz sisteminin salad verimden ve i imkanndan ulusal ba
sn vgyle bahsetmektedir. Azerbaycan Devlet Gazetesi 1 0 Kasm
2006 saysnda kolhozla ilgili u bilgileri vermitir: "Her il 10- 1 1 min
ton taxl istehsal edirik. Heyvandarlq kompleksind;} 2.500 badan ox
cins qaramal saxlanlr. T;}kC;} heyvandarlqla btn vanovkann xo ya
ayn t;}min etm;}k mmkndr. H;}r il 2.000 tona q;}d;}r sd istehsal
edilir. Sata ancaq diri ;}kisi 400 kilogramdan yks;}k olan mal xar
lr. H;}r in;}kd;}n sd sam 3,3 min kilograma yaxndr. H;}r yz in;}k
d;}n 92-95 bala alnr. Qoyunuluq da g;}lirli sah;}br srasndadr. Fer98

alm olan 'vanovka' st rnleri maazas Bakller ara

snda youn ilgi grmekteydi . Tarafmdan gzlemlenen sz
konusu iletme, sabah erken saatlerde almakta ve nnde
kuyruk olumaktayd. lene kadar rnleri tkenen ilet
me, ounlukla lenden sonra kapanmaktayd.
Tarm ve hayvanclk dnda kyde tamam vanovkal
Mslmanlarca iletilen on tane bakkal ve bir nternet kafe9
bulunmaktayd. Kolhozdan bamsz olan bu dkkanlarda
gdadan giyime, mobilyadan elektronik eyaya kadar her ey
satlmaktayd. vanovka'da, dikkatimi eken zelliklerden biri
Malakanlarn ve dier Hristiyan sekti yelerinin sayca Ms
lmanlardan fazla olmasna ramen kydeki dkkan sahiple
rinin tamamnn Mslman olmasyd. Lezgi dkkan sahi
biyle sohbet ederken, Malakanlarn ilettii dkkan yok mu?
Sorusuna Lezgi bakkal; "Malakan tccarlktan ne anlar, onlar
ancak tarla iler', eklinde cevap vermiti.
te yandan, kyn ticari alannda gzlemlenen Msl
man 'tekeli', kolhoz iletmelerinde 'tekel' olmasa da yerini
Hristiyan arlna brakmt. alma yanda olan Hrismalarda 7.400 baa yaxn davar saxlanlr. H:r il :tlik kimi 2 . 100-2.200
goyun satlr, 1 3 - 14 ton yun grxlr. zmlkd: d: gst:ricil:r
yks:kdir. 296 hektar zm bandan 3,7-4 min ton m:hsul gtrlr.
El:c: d: donuzulug, guulug v: bostanlg inkiaf edir v: yks:k
g:lir g:tirir. T:s:rrfat il:rind: mxt:lif markal 75 avtomobil, 1 24
traktor, 1 7 taxlyan kombayn itirak edir" (http://www.azerbaijan
news.az/index.-php?Lng= aze&year= 2006&Pid = 693 1 ) .

9 Kyde Lezgi bir gen tarafndan iletilen be bilgisayarl bir Internet

kafe vard. Ancak nternet balants olmadndan sadece ocuklarn
bilgisayar oynlar oynad bir mekan konumundayd.

99

tiyan vanovkallarn tamam kolhozun eitli birimlerinde

almaktayken, Mslman vanovkallarn, zellikle genle
rin, ou kolhozda almyordu. Mslman genler daha zi
yade bata Bak olmak zere civar ehirlere ve Rusya'ya gi
dip, zellikle inaat ilerinde almay kolhozda almaya
yeliyorlard. vanovkal Mslmanlar, kolhozda almak is
tememelerini, 'kolhozun insana bir ey katmad, hep ayn
ileri yaptrd ve az para verdii' gibi nedenlere balamak
taydlar. Bu nedenle Mslman vanovkallarn byk bir
ounluu kolhozun datlmasn talep etmekteydi.
vanovkal Mslman ve Hristiyanlarn ticarete ve kolho
za olan yaklamlarndaki kartl, Mslmanlarn kyde ay
evi amak istemesi buna karn Hristiyan vanovkallarn bu
istee kar kmas durumu olduka iyi yanstmaktadr. Ky
deki yemekhanede sabah kahvalts ve len yemeinden son
ra sunulan ay servisinin dnda, sadece ay iilebilen ticari
bir mekan yoktu. Bu durumdan en fazla rahatsz olanlar k
yn Mslmanlaryd. ayhane amak isteyen Mslmanlara
da sedirlik izin vermemi. Onlar da bu durumdan ok yakn
yorlard. Dediklerine gre, her kyde ayhane varm, isteyen
gidip istedii saatte ay iip tavla oynayabiliyormu. vanov
ka'da olmamas ise Mslmanlar arasnda byk bir ayp ola
rak grlyordu: "Biz haydi neyse, ya dardan gelenler!
Oturup ay iecekleri ve soluldanac,1klar biryer yoR' diyerek
ikayet ediyorlard. Hristiyan vanovkallarn ise ayhane
almasna kar kmalarnn gerekesini Malakan kkenli se
dirin aklamas zetlemektedir. Sedir; "ayhane aplmas du

rumunda herkesin tembellik yapaca, kimsenin i tutmaya

cal'n sylemekteydi. Sedir dnda konuulan tm Malakan100

lar da sedirle benzer grler ileri srmekteydi: "Zaten gn

boyu J'teyiz. Ne zaman vakit bulup da gidip orada ay iece

iz. ay istersek, altmz yerlerde ay saatinde zaten ax
yapp iiyonz. Bm111 iin ayr bir xere ne liizm var'.
Ayn kyde yaadklar halde, Hristiyan ve Mslman
vanovkallarn ekonomik faaliyetlerinde ve sz konusu faali
yetlere yklenilen anlamlarda gzlemlenen kartlk olduka
dikkat ekiciydi. Weber'in ( 1 968) "cemaat toplumlarnda,
dinsel erdemler ve emirler ekonomik faaliyetler zerinde ol
duka etkindir" eklindeki saptamasyla, vanovka'daki iki di
nin yeleri arasndaki meslek dalm ve i ahlak anlaylarn
daki farkl tutumlar rtmektedir. Her ne kadar kyde her iki
dinin yeleri arasnda dinsel pratikler ok fazla yerine getiril
mese de hala, dinsel telkinlerin vanovka'daki uyarlanma bi
imleri zerinde dolayl da olsa bir etkisinin olduuna, sohbet
ler ve gzlemlerde elde edilen veriler ortaya koymaktadr.
zellikle Malakanlarn i yaamlar ve i 'ahlaklar' gz
lemlendiinde, ekonomik faaliyetleriyle dinsel retileri ara
snda bir paralelliliin olduu grlmektedir. Zira daha evvel
deindiim zere; topluluklarn yaam tarzlar, ekonomik
uralar ve bunun etrafnda oluan dier etkinlikler grup
asndan dnyevi bir ura olmaktan ok, anlamlara zen
ginletirilmi ve kutsanmtr. Nitekim Malakanizmde de a
lmak, zellikle cemaat olarak ortaklaa almak tanrsal bir
dev olarak grlmektedir.
Weber, Malakanlarda da mevcut olan bu ortak anlay
'din kardelii ilkesi' ile aklamaktadr. Din kardelii, hemen
tm cemaatlerde ok nemli bir yer tutmaktadr. Din karde
lii kurumunun nemini Weber ( 1 968 : 2 1 2) , "birbirine ya101

kn olan insanlar komularna yardm ederler, nk zaman

gelince, ayn yardm kendilerine geri dner" eklinde karllk
ilkesiyle izah etmektedir. Malakanlardaki 'Hristiyan kardeli
i' bahsedilen din kardeliiyle ilikili bir zelliktir. Bratsvo
(kardelik) ve obshchestvo (ortaklk/paylam) gibi deerler
Malakan inancnn merkezinde bulunmaktadr (Muranaka
1 992: 39) . 'Hristiyan kardelii' olarak adlandrlan bu gele
nekte, cemaatteki herkes birbirine kutsal bir sevgiyle balan
makta ve bu erevede grup ierisinde tam bir dayanma ser
gilenmektedir. Bu inan ve evresinde gelien pratikler, ayn
zamanda sobornost!0 olarak adlandrlan Rus kyl kolekti
vizminin temelini oluturmutur (Buss 2003: 5 1 ) . Malakan
lar, inanlar gerei mlkiyetin ortaklna inanmaktadrlar.
Bu nedenle ortaya kt yllarda mezhebe yeni giren herkes
mallarn cemaate devretmek wrundayd (Buss 2003 : 86) .
Sz konusu inantan kaynakl gnmzde dahi vanovka'da
her bir Malakan'dan kolektif yaama sayg duymas beklen
mektedir. Zira bu yaam sa ve havarilerinin yaam biimine
dayandrlmakta, dolaysyla bir kutsiyet atfedilmektedir.
Malakanlarda ortaklaa alma kutsal bir grev olarak
mensuplarna dayatlmken, Mslmanlarda buna benzer bir
inan bulunmamaktadr. Dolaysyla vanovkal Mslman
larda kolektif dayanma yerine bireysel giriimcilik n plan
dadr. Malakanlar, sermaye birikimi ve bireysel teebbsleri
ho karlamayan inanlar gerei, sermeye birikimini yasak-

10 Malakanlarda ayin yaplan yere Rusa toplanmak anlamna gelen

'Sobronya' ('Sabranya' olarak telaffiz edilmektedir) denmektedir.
Sobornost ve Sobronya kelimeleri ayn kkten gelmekte ve cemaat da
yanmasn vurgulamaktadr.
102

lamayan slam anlay nedeniyle vanovkal Mslmanlardan

bir kez daha ayrlmaktadrlar.
Sz konusu farkl tutum ve motivasyonlar sonucunda,
vanovkal Malakan ve Mslmanlar arasnda aile yapsndan
mimariye, klk-kyafetten mutfak kltrne kadar uzanan pek
ok zellik farkllk gstermektedir. M alakanlarda cemaat da
yanmas ve kolektivizm yaam iinde ok belirleyici. Kolek
tivizm, 'geleneksel' kylerde ska grlen geni aile yapsna
duyulan ihtiyac da ortadan kaldrmtr. Malakanlarda az sa
ydaki ocuun olduu ekirdek aile yaps grlmekte, 1 1 evle
ri de ekirdek aile yapsna gre ina edilmektedir. Sermaye bi
rikimi gnah sayldndan, vanovkal Malakanlar kazandkla
r paray biriktirmek yerine mutfak ve klk-kyafetlerine har
camay tercih etmekteydiler. Buna paralel olarak Malakanlar,
i saatleri dnda kente zg kyafetler giymekteyken Msl
manlar, i yaparken giydikleri kyafeti i dnda da giymek
teydiler. Daha doru bir ifadeyle, Malakanlarda i zaman ve
i-d zaman anlay olumu; Mslmanlarda ise i, gnlk
hayatn bir paras olarak tm gne yaylmt.
vanovkal Mslmanlarda, ky kolektivizmi yerini aile ii
dayanmaya brakmtr. ok ocuklu geni aile yapsnn
yaygn olduu Mslmanlarda, ev mimarisi de buna uygun
olarak ok odal ina edilmiti. Birikime nem veren Msl
man ailelerde her bir birey ister kolhozda isterse darda a
lsn, kazand paradan aile birikimine katk sunmaktayd.
11

ocuk saysnda Baptistler Malakan ve Kharizmatlardan ayrlmakta

dr. Zira Baptist inancnda doum kontrol gnah saylmakta dolay
syla aileler fazla ocua sahip olmaktadr.

103

Darda almak kolhozda almaktan daha ok gelir sala

dndan Mslman vanovkallarn genlerinden ou Bak
ya da Rusya'da almaktayd. Zira kolhozda alanlar yap
tklar ie ve mevkilerine gre 50- 1 5 0 Dolar'a tekabl eden
bir cret alyordu. Buna karn darda alanlar en az 1 00
Dolar gibi bir gelir elde edebiliyordu. te yandan, Msl
man ailelerden en az bir kii kolhozda almakta ve kolho
zun cret dnda aile bireyi orannda verdii rn yardmn
dan almaktaydlar. Yani Malakan ve Baptistlerin aksine geni
aile yapsna sahip Mslmanlar, aslnda kolhozda bir kii a
ltrsalar da tm aileye yetecek yardm almaktaydlar. Dola
ysyla dier aile bireylerinin darda almas aile ekonomisi
iin daha avantajl olmaktadr. Sz gelimi Sahip'in Bak'de
alan yeeni, ailesine her ay 30-50 Dolar verdiini syle
mitir. Bu davran Mslman komularnca ho karlanyor
ve kendi ocuklarna rnek gsteriliyordu. Oysa Hristiyan
larda evlenen ocuklar ailelerinden ayrld gibi bir daha ai
lesiyle maddi bir iliki iinde bulunmuyordu.
Tm bu veriler dikkate alndnda, vanovkal Hristiyan
larn sermeye birikimini yasaklayan ve ortak yaam biimini
kutsayan inanlarna uygun den kolhoz sisteminin srd
rlmesi, tersi olarak bireysel giriimlere ve sermaye birikimi
ne nem veren Mslmanlarn kolhozun datlmas ynn
deki srarlarnda dinsel motivasyonlarnn etkili olduu rahat
lkla sylenebilir. vanovkal Malakan ve Mslmanlar ara
sndaki dinsel motivasyondan kaynaklanan farkl davran
zellikleri u ekilde zetlenebilir:
*

Mslmanlar mteebbis ve ticarete yatkn.

Malakanlar kolektivist ve retim alannda almakta.

1 04

Mslmanlar geni aile yaps iinde ekonomik bir birlik olu

turmu ve aile iinde servet birikimi nemsenmekte.

* Malakanlarda ekirdek aile yaps grlmekte ve aile bireysel
zgrlk nnde engel tekil etmemekte, ancak ekonomik ilikile
rinde aile yapsn da aan ve tm cemaati iine alan ortak retim

den yana bir eilim grlmekte.

vanovka'daki Etnik Kimliklerin nasnda atmann Rol

Gruplar aras ve grup ii atma ve rekabet, taraflarn
karlkl olarak kimliklerinin deerini artran dinamik bir s
retir (Seul 1 999: 557). Savalardan spor karlamalarna
kadar olan atma, gerginlik ve rekabet grup iinde bireyle
rin aidiyetlerine (ulusal-etnik-blgesel-kentsel-semtsel vs. )
daha d a sk sarlmalarna vesile olmaktadr. Zira grup kimli
ine ballk karlkl olarak zellikle kriz dnemlerinde g
lenmektedir. atmalar yeni korkular ve kinleri beslemekte
ve ajite olmu kimliklerin aralarndaki uurumu daha da de
rinletirmektedir (Seul 1 999: 558).
vanovka'nn ok etnili yapsndan kaynaklanan gerilim ve
atma gnlk hayatn her alannda grlebilmektedir. Her
ne kadar dardakiler asndan huzurlu, uyumlu ve sonnsuz
bir ky imaj olsa da, alan aratrmas srasnda kuaklar aras,
aile ii ve aileler aras, etnik grup ii ve gruplar aras, din/
mezhep ii ve din/mezhepler aras gibi tm toplumsal birim
lerde gerilim ve atma grlmektedir. Ancak en yaygn ge
rilim ve atma dinler/mezhepler arasnda grlmektedir.
Fawcett (2000: 1 -2) ve Pye'nin (2003: 45 ) belirttii gibi et
nik atmalarda dinsel farkllklar, atmalarn iddetlenme
sinde ounlukla itici bir rol oynamaktadr; zira din ve mez1 05

hepler kimliklerin retilmesinde ve retilen kimlie ballkta

nemli bir rol oynarken, ayn zamanda gruplar aras atma
larda da nemli bir motivasyon ilevi grmektedir.
Malakan inancnda iddet ve silah kullanmak gnah sayl
d iin, Malakanlar -genellikle- barsever, uyumlu ve her
trl iddetten kanan insanlar olarak tanmlanmaktadr.
Malal(anlarn kendileri de sylemlerinde iddetin dinlerince
yasaklandn, bundan dolay kavgadan ve savatan uzak dur
duklarn belirtmektedirler. vanovka'da grme yaplan
presviterylerden Matiyev, dinlerindeki iddetin yasak olmasn
sa'nn bandan geen bir olaya balamaktayd: "sa efrndi
mzi yakaland srada Pierre'in elindeki lalan dmesi AJ

lah'n bir isteiydi. AUah bu olayla verdii mesajda, silah her

kese yasak etmitir'. Ayn ekilde Ortodokslarca sapkn olarak
deerlendirilen dinlerinden ve askere gitmek istememelerin
den dolay arlk tarafndan srgne ve iddete maruz brak
lan Malakanlarn hibir direni gstermedii kaydedilmekte
dir. Matiyev'e, mezhep yelerinin srgn ve katliamlara kar
neden direnmediklerini sorduumda; "eytan'a direnilmez,

ondan uzak durmak, yoluna kmamak insanlar doru yola

gtr'' 2 eklinde cevap almtm. Malakanlarn sz konusu
zelliklerine bakarak onlarn, hem kendi ilerinde hem de di
er gruplarla gerilim ve atma yaamadklar dnlebilir.
Oysa vanovka'da kaldm bir aylk ksa srede dahi bu d
nceyi yanllayan pek ok sylem ve pratikle karlatm.

1 2 Bu bakmdan iktidar ve onaylaycs kilise kurumu Malakanlarca, tpk

Paulician, Bogomil ve Kararlarda olduu gibi, eytani olarak grlmek
te. Ancak Malakanlar, bahsedilen dinsel hareketlerin yapt gibi 'eytan
la' savamaktansa ondan uzak durmay, ona bulamamay yelemilerdir.
106

Malakanlarn kendi aralarndaki gerilim ve atmalarnn

en nemli gstergesi mezhepleri ierisinden ayrlan Baptist
ve Kharizmat gibi yeni mezheplerin varldr. Zira ayrma
lar sylem olarak teolojik tartmalardan kaynakl grnse
de, gerekte toplumsal gerilimlerin sonucu ortaya kmtr.
te yandan, vanovka zelinde, gerilim ve atma mezhep
ler arasndan ziyade, Hristiyan ve Mslman kimlikleri ara
snda daha youn yaanmaktadr. yle ki, bu iki dinin yele
ri arasndaki gerilim byk oranda kendi ilerindeki farkl
mezheplerin birbirleriyle olan gerilimlerini de yumuatmak
ta, hatta d teki olarak alglanan dinin temsilcilerine kar
mezhepler arasnda ittifak dahi yaplmaktadr. vanovka'da
iki dinin temsilcileri arasndaki gerilim kolhoz arazisinin kul
lanmnda, kolhozdaki igc ve ynetici dalmnda, kyde
yeni evlerin ya da dkkanlarn yaplmas srasnda su yzne
kmaktadr.
Kyn merkezine yakn bir sokakta bulunan kk bir
dkkana gitmemle yukarda bahsettiim gerilim ve atmala
rn da aktarlaca uzun bir sohbetin ilk admn atm oluyor
dum. Dkkan sahibi Lezgiydi. eri girdiimde bakkal ile ile
ri haklanda sohbet etmeyi dnyordum. Ancak Lezgi bak
kal beni sk sk Malakanlarla sohbet ederken grm olmal ki;
"sen hi d:P (doru) adamlarla danmrsan (konumuyor13

Daha evvel de bahsettiim gibi, kyde herkes Azerice biliyordu. Yap

lan sohbetlerde hep Azeri dili kullanlmtr. Ancak buraya kadar olan
blmlerde Azerice diyaloglar Trkeliletirerek yazya geirdim. Sz
gelimi Azerilerin konuma dilinde ska kullandklar 'Aye/Aya/Eye' n
lemini Trkedeki yakn anlam olan 'Ya' nlemine evirerek verdim.
Yalnz, yle diyaloglar var ki, Trkelilctirildiklerinde vurgularn kay-

1 07

sun), dz adamlarla dan sana dz sylesinle", deyip tepki

gstermiti. O ara bakkala toptanclar geldiinden sohbete er
tesi gn devam etmeye karar veriyoruz. Bir sonraki gn dk
kana gittiimde sohbete kaldmz yerden devam ediyoruz:
- Bakkal: Gel ben sana dz ( doru) diyeyim. Bak imdi bende
bir jurnal (gazete) var. Orada 1 995 ylnda yazlm bir ikayet var:
'Kara Kentin14 (kyn) ikayeti Nedir?15 Eye (ya) bu Malakanlar
zamannda bizi buralara brakmyorlard. Bizim ocuumuz evle
nince diyorlard ki, 20-30 kilometre aada yine kymzn top
ra var gidin oraya ev dikin (yapn) . Ama onlarn ocuu evlenin
ce kyn iinde hemen ev dikiyorlar. Ben bu dkkan alrken beni
engellemek istediler. Karamillet semire (merkeze) giremez diyor
lard. Ben ki, inat edip dkkan dikince zleri (kendileri) mdahale
etmeye korktu bu yzden reyondan resmi adamlar getirdiler. Gelen
memurlar 'yaptn i yasal deil dkkan yk' dediler. Yine ben bu
evi aldmda evin hayatnda (bahesinde) byk bir aa vard.

betmektedir. Bu nedenle yukarda olduu gibi bundan sonra da ou

diyalogda vurguyu glendiren kelimeler Azerice olarak verilecektir.

4 'Kara kent' ile kastedilen kyn Mslman mahallesidir.

s Lezgi bakkal sz konusu gazetenin Rusya'da yaynlandn belirt
tikten sonra, haberin de, vanovka'da yaayan Mslmanlarn Mala
kanlar tarafndan ezilmesi ve dlanmas zerine olduunu syledi.
Bakkal, benden gazetede yer alan haberin bulunduu sayfann fotora
fn ekmemi ve Trkiye'ye gtrerek insanlara anlatmam istedi. Ha
berin bulunduu sayfann fotorafn ektim. Ancak, Lezgi bakkal te
dirgin olmu bir yz ifadesiyle "senin ektiin fotoraflara Malakanlar
bakyor mu?" sorusunu yneltmi ; ben de da ektiim fotoraflar se
dirlikteki bilgisayarda CD'ye aktardm, dolaysyla sedirlikte alan
larn gelip fotoraflara baktklarn syledim. Bunun zerine Lezgi
bakkal, ekilen fotoraf silmemi ve Malakanlara bu konu hakknda bir
ey sylememi tembihledi.

1 08

Meyve de vermiyordu ben de kestim. Malakan hemen reyona ika

yet etmi. Reyondan hemen adamlar geldi 'icazet (izin) olmadan
aa kesmisin icar (cezas) var' dediler. Eye hayat benim deil
mi? ster keserim ister kesmem kime ne! Bunlarn hepsi arakdr
(votkac), alkatr (alkolik) . 1 6

- Ben: Lezgiler iiyor mu?

- B akkal: en var.
- Ben: Sen iiyor musun?
- Bakkal: Yok -Bir iki saniye duruyor ve- binde bir o da arak
deil pive (bira) .
Ardndan M alakanlar hakknda konumaya devam ediyor:
- Bakkal: Bunlar domuz da yiyor.
- Ben: Mslmanlar yemiyor mu?
- Bakkal: Bizde de yiyen var ama ok az.

Sohbet srerken bakkala srekli mteriler girip kyor

du. Mteriler varken sohbet kesiliyor, ardndan kalnan yer
den devam ediliyordu. Lezgi bakkal dkkana gelen Malak::n
mterilere gler yz ve samimiyet gstermeyi ihmal etmi
yordu. Bu durum, sylemleriyle pratii arasnda tezat olu
tursa da bunu 'tccarln gerei olarak' aklyordu. Bir ara
dkkana Mslman bir mteri geldi. Tam tezgaha ynele
cekken beni grp duraksayan mteri tekrar dar kt. K
sa bir sre sonra tekrar ieri gelip dkkan sahibiyle Lezgice
bir eyler konutular. Ardndan dkkann iinden alan bir
kapdan arkadaki baheye geti. Onun arkasndan Lezgi bak16

Boazna orta parmayla fiske vurarak szn pekitiriyor. 'Alka'

(alkolik) kelimesi sylendiinde ayn anda kelimeyi syleyen tarafin
dan boaza sz konusu fiske hareketi yaplmaktadr.

109

kal, bir bira ap baheye gidip birka dakika sonra geri dn

d. Yaklak on dakika sonra da bahedeki mteri dkkana
geri geldi. Bana dnp 'selam' dedikten sonra "Trkiye'den
iyi ki (niye) gelmisin?" diye sordu. Malakanlarla ilgi ara
trma yapmak amacyla geldiimi syledikten sonra yaam
koullaryla ilgili sorunlarn anlatmaya balad:
Mteri : Eye (ya) Malakanlarn neyini yazacaksn, bizi yaz. A
myz? Pul (para) var m? Hepimiz abanz. Neferlerimiz (erkekle
rimiz) yaz k kye gelemiyor. ocuklar nasl byyor gremiyor
lar. Hibirimiz okuyamyoruz. Bize kolhozdan ok az pul ( para)
veriyorlar, ama kendileri aha (ite) byle gtryor (kovayla su e
ker gibi yapyor) . Ben Bak'de dikiciyim (inaatym) . ocuum
okuyor, zor geiniyorum.
Lezgi bakkal sze giriyor: Eye (Ya) kolhozu datsalar, herkese
hakk olan topra verseler, kim ne isterse onu yapar. Kolhozu da
datmyorlar. Bizim Mslman hkmet de onlara kmehlik
(yardm) ediyor. Biz de dz (doru) deiliz. Bizde de satlmlar
var. te biri koyun mdrdr. Sedirle aras ok iyidir. Pullar be
raber gtryorlar.
(Bu arada Lezgi bakkaln olu geldi. Lezgi bakkal dkkan o
luna brakp beni evine davet ediyor. Lczgi bakkalla beraber dk
kandan kp Mslman mahallesine doru yrmeye balyoruz.
Lczgi bakkal yol boyunca anlatmaya devam ediyor) .
- Lezgi Bakkal: te geldik, Karamilletin kesine (sokana) .
Gryorsun ya yolda asfalt yok. Asfalt zavotu (fabrikas) bizim
kede ama bizim yollar asfalt deil. Bir de domuz firmasn (ahr)
bizim keye diktiler. Baka yer yok sanki inadna yapyorlar.

Eve giriyoruz aabeyi ve yengesi bizi karlyor. Ardndan

ocuklar ve yeenleri geliyor. Hepsi ayn evde yayorlar.
Ben sormadan kendisi aklyor:
1 10

- Lezgi Bakkal: Biz de byledir. Evlenen kardeler de ayn evde

oturur. Dkkanmz da ortaktr. Biz ok ge ayrlrz. Ama
Malakanlar bizim gibi deil. Onlar evlenir evlenmez hemen atasn
dan (babasndan) ayrlr.

Evde ilk dikkati eken ey salonun iinden baka bir oda

ya alan kapnn zerindeki Kurtlar Vadisi posteri. Poster
karsndaki hayretim onlar mutlu ediyor.
- Lezgi Bakkal: Biz Kurtlar Vadisi'ni hi karmadk. Hepsini
izledik. imdi tekrar yaynlanyor. Yeniden izliyoruz.

Ardndan Malakanlar zerine sohbet yeniden alyor.

Aabeyi sze giriyor:
- Aabey: Bak Karaba Sava olunca hibir Malakan bizim ya
nmzda savaa katlmad.

Mia'nn, mezarlkta gsterdii Karaba'da len Malakan

askerin mezarn hatrlatyorum; dkkan ileten kk karde:
Evet, bir kii var, o da burdan gitmedi, Bak'den gitti, doum
yeri buras. Bak imdi bizim iin Azeri, Trk, Lezgi yoktur. Hepi
miz Muhammediyiz. Ben ia-Snni ayrmna karym. Nasl ki
Malakan Rus'u, Ermeni'yi tunyor, niye, hepsi haperest o yzden.

Bu arada sofra kuruluyor. Sofrada ay, rek olarak adlan

drlan ekmek, peynir, reel ve karpuz bulunuyor. Ayn kyde
yaadklar halde reklerinin Malakan reinden neden
farkl olduunu soruyorum. Lezgi bakkal, "Maf:kan/ar rek
lerini pedtF yapyor, biz ise tandrda yapyonz' cevabn
veriyor. Yemek yenilip biraz daha sohbet edildikten sonra ev
den ayrlyoruz. Lezgi bakkal, yolda beni yeniden uyaryor:
1 7 Pe, soba olarak kullanlan ve ekmek yaplan frna verilen addr.
Kars'ta zellikle Arpaay ilesinde sobaya hfila pe denmektedir.
lll

- Bak ben sana dz eyler sylyorum. Artk kimseyle konu

ma, onlar sana yalan eyler syler. Ne zaman istersen dkkana gel
gene sohbet ederiz.

Lezgi bakkaln Malakanlar hakkndaki dnceleri kyde

yaayan Mslman ve Hristiyanlar arasndaki ilikilerin a
tmal yapsn gstermesi asndan arpcdr. Gerilimin
younluu, yaptm grmelerde, grlen kiilerin kul
landklar 'dz adam' ve 'dz olmayan adam' gibi ifadelerde,
kendini net bir biimde gstermitir. Bana dayatlan bu tr
den ifadeler, iliki kuracam ve greceim kiilerin kimler
olmas gerektiine, dolaysyla gruplar arasndaki snra iaret
etmekteydi.
vanovka'da, gruplar arasndaki gerilimin zaman zaman
fiziksel iddete dnt mekan ise 'diskotek'ti. Ky gen
lerinin hafta sonlar bir araya gelerek elendikleri 'diskotek'
olarak adlandrlan alanda, (k sk kan kavgalar genelde 'kz
meselesi' imi gibi gzkse de, bana aktarlan bilgiler dorul
tusundaki karmm bunun gruplar arasndaki atmann
yansmalarndan biri olduu ynndedir. Yukarda bahsedi
len kaynak ve i alanlarnn paylamnda ba gsteren geri
limlerin, taraflarn genleri araclyla diskotee tanarak
kavgalar kztrmaktadr.
Diskotekteki elenceler Malakanlarn 'pragolga' olarak ad
landrlan elencelerinin modern yaama uyarlanm ekli
olarak yorumlanabilir. Pragolga, ailelerinin bilgisi dahilinde,
bekar kz ve erkek genlerin tanmak amacyla dzenledikle
ri piknikli elencelerdir. Bu gelenek Malakanlara zg olsa
da, diskotek kamuya aktr. Malakan genleri diskotee kz
ve erkeklerden oluan kark gruplar halinde gelirken; Ms1 12

Iman genler asndan tam tersi bir durum sz konusudur.

Malakan kzlarnn aksine Mslman kzlar ounlukla bu
elenceye katlmamakta; katlan az saydaki Mslman kza
da dindalar iyi gzle bakmamaktadr. Bu nedenle diskotee
yalnz gelen Mslman erkeklerle, Malakan erkekleri arasn
da srekli gerilim yaanmaktadr. Bu gerilimin zaman zaman
iddete kadar vard her iki dine mensup genler tarafndan
ifade edilmitir. kan kavgalar nedeniyle sedirlik, diskotekte
alkoll iecek kullanmn yasaklam; 18 Mslman ve Hris
tiyan genlerden oluturulan kk bir grup da diskotein
gvenliini salamakla grevlendirilmiti. Mslman erkek
lerinin diskotee yalnz gelmelerinden rahatsz olan kyn
genlik sorumlusu Viktr bana u soruyu soruyor: "Sence bu
dzd m (doru mudur?)". Ayn durumdan kyn Mala
kan genlerinden olan Mia da rahatsz ve benim diskotekte
kavga oluyor mu? soruma: "Pa (ohoo) bazen ok etin (id
detli/byk) dvler olur, baz dandan gelenler /azlara

balayor o zaman ok sorun olmuyor ama fa[ awklannda

kavga ediyoruz', eklinde cevap veriyor. Azeri bir genle mi
safirhane nnde sohbet ederken, "Malakan arkadam var
mi' eklindeki soruma Azeri gen u uzun yant veriyor:
Yok eye (ya) onlardan dost olmaz. Onlarn hepsi alka19
(alkolik) . Byle sefil bir millet daha yoktur. Benim Lezgi
dostlarm var. Lezgiler de bizim gibi M slman'dr. Ma
lakanlar gibi haperest deiller. Malakanlar tahtadan ha
yapp ona tapyorlar. Malakanlar bu kyde sadece Lezgi-

1 8 Ancak genler bu yasa elence alannn dnda sakladklar alkoll

iecekleri ierek kolayca deliyordu.
1 9 Eliyle boazna fiske vurarak alkolik vurgusunu glendiriyor

113

!erden korkuyorlar. Lezgiler bazen onlar ok feci dv

yor. Sen gelmeden nce diskotekte Lezgiler Malakanlar
dvdler. Diskotek iki hafta kapal kald.

Sohbet srerken sedir ve yannda iki kii misafirhaneye

doru geliyor. Sedir, glerek selam verip tokalatktan sonra
yanndakilere yine glerek 'alka muallim' diye beni tantyor.
Sedir ve yanndakiler uzaklanca, Azeri gen "sana neden
alka dedi" diye soruyor. Azeri gence pazar pikniini anlat
yorum. 20 Azeri gen; "eye (ya) bn/arn arak (votka) ok e
tindir, fiiz 70'tir (alkol oran %70 ) . Ben Moskova'd1yken
ok arak itim. Ama ben piveyi (biray) daha ok seviyorum.
on tane piveyle ancak keyfim geliyor (sarho oluyorum)".
Azeri gen, benim de alkol tkettiimi renmesi zeri
ne, kendisinin de -aslnda- alkol tkettiini, stelik bu tke
timin 'alka' dzeyinde olduunu ifadesindeki abartl rakam
larla dile getirmitir. Daha nce, 'teki' kimlii aalama
amal kulland 'alkoliklik' bir anda kendini ven bir zelli
e dnm ve elikili olan bu durum byk bir doallkla
gencin syleminde ifade bulmutur. Ayn edimin 'teki'
(Malakan) iin bir aalama, 'biz' iin ise, bir solukta bir
'vn' vesilesine dnmesi arpcdr.

20 Malakan genlerin davetlisi olarak katldm pazar pikniinde vot

kay fazla karp sarho olunca, ertesi gn bata Sedir olmak zere be
ni tanyan herkes glerek bana alka muallim diye hitap etmeye bala
mlard. Bu sylem sadece bir alay deildi, ayn zamanda benim de
kendileri gibi alkol kullanmamdan dolay bir yaknlk ve memnuniye
tin, ama votkay onlar kadar profesyonel bir ekilde iemediimden
dolay da memnuniyete elik eden gurur ifadesiydi.

1 14

vanovka'da "tekilik"

Etnik kimliin inas iin daima olumsuz sfatlarla tanmla

nan belirleyici bir 'teki' olmak zorundadr. Kinvall (2002:
86), tekinin rezillii/yozluu sylemi zerinden grubun ken
di kimliini kutsadn ifade etmektedir. Bilgin'e (2007: 32)
gre de, tekine negatif bir anlam yklerken, grup bunu kendi
kimliini sorgulamak maksadyla yapmaz, sadece bu sayede
kendi kimliini yceltir ve ayn zamanda onu onaylanm olur.
Le Guin'in ifadesiyle ( akt. Yeenolu 2003 : 234) :
Sorun . . . sizden farkl olan teki[ne bal olarak belirlenen]
sorundur. Bu varlk, cinsiyeti, ya da yllk geliri, ya da ko
numa, giyinme ve eyleme tarz, ya da derisinin rengi, ya
da bacak ve ba saysna gre sizden farkl olabilir. Dier
bir ifadeyle cinsel Yabanc, toplumsal Yabanc, kltrel Ya
banc ve son olarak da rksal Yabanc [kategorileri] vardr.

'teki'nin niteliine bal olarak Malakanlar, farkl yerler

de yaadklar iin, ortak aidiyet duygusuna sahip deildirler;
yani 'teki' vastasyla biimlenen aidiyetlerine ykledikleri
anlam, tek ve homojen bir kimlie sahip olmalarn mmkn
klmamalctadr. nk yaadklar corafyalardaki iktidarlar,
kltrler ve bunlarn Malakanlara olan yaklamlar farkldr,
dolaysyla karlarndaki 'teki' farkl ve eitlidir. Azerbay
can'da yaayan Malakanlarla Trkiye'de ya da Grcistan'da
yaam olan Malakanlarn ortak ve homojen bir kimliinden
bahsetmek mmkn deildir. Azerbaycan'da Malakanlar iin
asl/d 'teki' Mslmanlardr, 'i teki' ise Baptist ve
Kharizmatlardr. Oysa sz gelimi Rusya'daki asl/d' 'teki'
kanlmaz olarak Ortodokslar olacandan Rusya'daki Mala s

kanlarda Azerbaycan'da yaayan Malakanlardan farkl bir ai

diyet duygusu geliecektir. Nitekim Trkiye'den g etmeden
nce aralarnda yzlerce kilometre mesafe bulunan Kars Ma
lakanlar ve Manyas'taki Rus Kazaklar arasndaki iliki, asl/
d teki Mslmanlar olduu iin, daha younken, hatta ara
larnda evlilikler dahi yaplyorken, Rusya'ya g ettikten son
ra, Mslman teki yerini Ortodoks tekiye bralcm ve ayn
kyde yaadklar halde Rus Kazaklar ve Malakanlar arasnda
mesafe olumutur. Bu konu hakknda Somuncuolu'nun
(2004: 221-223) Trkiye'den g eden Rus Kazal<lar ve
Malakanlarn ilikileri hakkndaki tespiti olduka nemlidir:
Rusya'daki Levakumski ve Kumskaya Dalina kylerinde
Trkiye'den g eden Rus Kazaklar ve Malakanlar birlik
te yaamaktadr. . . Edindiim bilgilere gre, Malakanlar
gten sonra yabanc ile evlilik yaplmasna asla izin ver
memiler. Arada srada yabanclara (Rus, Kazak vs. ) ka
an kzlarn ise evlatlktan reddetmiler. . . Mal akanlar ve
Kazaklar birbirlerine mesafeli duruyorlar. Nitekim Mala
kanlarn krknc yl trenlerinc21 katlmadklarn gzl
yorum. Kapal toplum yapsn burada da srdrdklerini
ve bundan asla taviz vermediklerini reniyorum.

Genel olarak Malakan kimlii, dinsel gelenek zerinden

kurulsa da, aslnda dnyan!n farkl corafyalarnda, yaadk
lar blgenin dominant kltrne ve siyasal yapsna gre
farkl biimler almtr. Zira Sartre'n da ifade ettii gibi,
"tekinin bak, kendi varlnn tesinde, beni bu dnyada,
hem bu dnya olan, hem de bu dnyann tesinde bir dn
yann ortasnda, var klar" (akt. Gngren 1 999: 32) . Dola21

Trkiye'den g edilerinin yl dnm (bkz. Somuncuolu 2004).

1 16

ysyla btncl ve homojen bir Malakan kimlii yerine

Malakan kolektif adlandrmas altnda paral ve heterojen
Malakan kimliinden bahsetmek daha doru olacaktr.
Malakan kimliinin inasnda rol oynayan; zamana ve me
kana gre farkllaan 'teki'ler, ayn zamanda Malakanlarla
girdikleri temasn niteliine gre de farkl grng ve tavr
larla ortaya kabilmektedir. Bu bakmdan Malakan kimliini
olumsuzlayanlarn ounlukla onlarla beraber yaayan grup
lardan ktn grmekteyiz. Malakanlarla yz yze ilikilere
sahip bu gruplarda kar atmalar ve kaynak paylam so
runu, stereotipler ve nyarglar da besleyerek teki vurgusu
nu glendirmektedir. Zira 'teki' uzakta olduunda dost
olan ve ho grlen; yaknmzda olduunda ise rahatszlk
verendir. vanovkal Azeri ve Lezgiler bu anlamda Malakan
lara kar, tersi de sz konusu, daha acmasz yarglar taya
bilmektedir. Ayn ekilde Kars'ta Malakanlara olumsuz yakla
anlar, ideolojik ynlendirmelerle donatlmlarn dnda, o
unlukla eski Malakan kylerinde oturan ve onlarn arazilerini
kullananlar olmaktadr. Onlarn en nemli kaygs Malakan
larn bir gn dnp topraklarn geri alacaklar zerinedir.
Malakanlarla dorudan temas olmam Azerbaycan lim
ler Akademisi'nden bir antropolog, niversitedeki odasnda
sohbet ederken Malakanlar hakknda u ifadeleri kullanmt:
Malakanlarn yaam biimleri ayn Trkler gibi. ki imi
yorlar, domuz eti yemiyorlar. badetlerine namaz diyorlar
ve ibadetleri ayn namaza benziyor.22 Aslnda Malakan22

Alan aratrmas srasnda Malakanlar ve Babtistler sabranyadaki

ayinden gerekten 'namaz' olarak bahsetmekteydiler. Ancak burada kas-

1 17

!arn kafatas lmleri yaplmal. Ben onlarn Trk ol

duklarna inanyorum.

Yukardaki rnekte Malakanlardan uzakta olan birisinin stelik sz konusu kii bir antropologdu- onlar kendi kimli
ine yaklatrarak kurduu grece olumlu dnceleri g
iilmektedir. Oysa vanovka'da Malakanlarla beraber yaayan
Mslmanlarn grleri bunun tam tersidir. Hatta aada
verilen rnekte grlecei gibi onlar farkl bir dinden olma
lar nedeniyle 'murdar' grmeye kadar gitmekte ve yine
Malakanlar Azerbaycan'n 'en azl' dman olarak grdk
leri Ermenilere yaklatrarak Malakan ve Ermeni kimliklerini
tek kimlik olarak alglamaya kadar vardrabilmektedirler.
Lezgi berberle yaplan grme sz konusu eilimleri gs
termesi asndan olduka nemli olmutur.
Berber dkkanna gittiimde, Malakan olduunu daha
sonra reneceim bir gen tra olmaktayd. Tra bitene ve
gen mterisi dkkandan ayrlana kadar berber bana sadece
'ho geldin' demi ardndan hi konumadan, ara sra beni
szmeye balamt. Baklarndan, kydeki herkes gibi, onun
da vanovka'da bulunma amacmn ne olduunu bildii ve
aratrma konusunun onda dourduu rahatszlk anlaltedilen Mslmanlarn kld ekliyle bir namaz deil, genel olarak iba
deti kastederek ve hem benim hem de Mslman komularnn anlad
bir kavram olmas nedeniyle namaz kelimesini tercih etmilerdir. te
yandan sabranyadaki ayinin sz konusu antropologun iddia ettii gibi
Mslman namazyla hibir benzerlii bulunmamaktadr. Sadece ayinin
belli blmlerinde zaman zaman krsye dnerek yaptklar secdeye
benzer bir hareketleri sz konusudur. Bu pratik de ne uygulan biimi
ne de dnsel olarak Mslmanlarn secdesiyle benzemektedir.

l l8

yordu. Mterisi gittikten sonra Lezgi berber, nereli oldu

um, ne i yaptm gibi sorularla beni tanmaya alyor.
Bu ksa tanma ve tanma faslndan sonra berber, "imdi ben
sana bir mesel anlataym' diyor. Bu arada berbere tra ol
mak istediimi sylyorum. Berber, az nce tra etmi ol
duu mterisini kastederek sze balyor:
Dur o zaman ellerim yuuyum (ykayaym), ellerim o
murdar Malakana dedi. Eye (ya) onlar gavurdur, faist
kpek oludurlar, hepsi haperesttir. Bu Malakanlarn sa
na ii dnce her ey yaparlar, anam da sensin babam da
sensin derler. leri bitince ertesi gn yolda grnce selam
bile vermezler. Bunlar 18 Harbinde Ermeni'ye kmehlik
(yardm) etmiler. Trkler23 buraya gelince Ermenileri ev
lerinde saklamlar. Niye? nk o da haperest. Bak im
di, bu yakn kyde bir Lezgi, bir Ermeni balasn ( ocu
um) saklam. Demi ki, "eye (ya) yazktr, Mslman
adamz, bu balaca (kk) ocuu nasl ldrrz". Gel
zaman git zaman bu Ermeni balas bym. Bir de bu
Ermeni Balasnn atasnn (babasnn) kzllar (altnlar)
varm. lmeden bunlar basrm (gmm). Lezgi demi
ki, "ay bala gel bu kzllarn yerini syle karalm" Ermeni
balas da "Mslman yiyeceine brak yerde batsn". O
zaman Lezgi z oullarna "ay bala canavardan (kurttan)
it olmaz. Bugn gtrn bunun ban vurun (kesin), de
reden atn ama gmmeyin, buna lazm deil". Bak gr
yor musun Mslman sana baksn, sen ona ne de? imdi
benim emmim ua yaylada iki canavar balas bulmu. z
itleriyle beraber onlara da bakm. Ne zaman ki, canavar
balalar bym, emmim ua yatarken, onlar da yatar
gibi yapm ama sonra gece kalkp iki buzann kafasn

23

Trklerle kastedilen Azeriler deil, Osmanl askerleridir.

1 19

kopartp kamlar. Grdn m? Eye (ya) bu Malabnlar

da byledir. z milletinin24 tarafn tutarlar. Ellerine frsat
gesin hepimizi ldrrler. Bak imdi, benim z kardeim
burada bir haperestle dvsn, teke tek olunca ben de
rim ki, ayptr ben karmam. Ama onlar on nefer (kii) bir
adama girerler. Bunlarn hepsi alkatr (alkoliktir) .

Sohbet devam ederken berbere bir Mslman gryor.

Berber soruyor; "naslsn? dieri; iyi deilim, hastaym'.
Berber; "arak (votka) i iyi gelir'. Tra bitiyor creti de
mek istiyorum, ancak berber: "Eye (ya) yok, Trk kardeim
den pul (para) almak olur mu? Ne za_man lazm oldu gel,

ben her gn buradaym'.

Berberde yaplan sohbet 'murdar teki' karsnda, temiz ve
kusursuz bir 'biz' algs ina edilmesine bir rnektir. vanovkal
Mslmanlarla sohbet ederlerken 'murdar', 'gavur' gibi aa
layc ve tekiletirici ifadeleri sklkla ve ral1atlkla kullanyor
lard. Oysa Malakanlar, benim Trkiyeli olmam sebebiyle
Mslman olduum n kabulnden kaynakl olarak, teki
kavramna ykledikleri sterotipleri aka ifade edemiyorlard.
Ancak kendi dinlerini ve kimliklerini yorumlarken bavurduk
lar 'en temiz' ve 'saf' vurgusu ierisinde kirli/pis tekiyi zaten
barndrmaktayd. Malakanlarn saf ve temiz bir ste benzet
tikleri inanlar -dolaysyla kimlikleri- iin her trl yabanc
etki; tarihsel olarak Batllama, vanovka zelinde slam, ade
ta stn iine den tozlar gibi dinlerini/kimliklerini kirletece
i endiesiyle her trden temas saknml hale getirmektedir.

24

Kastedilen 'millet' iine Hristiyan olmalar sebebiyle Ermenileri de

koymaktadr.

120

tekinin 'rezillii' vurgusu, ounlukla 'kadn' ve 'namus'

kavram zerinden biimlendirilmektedir. teki olarak algla
nan gruplarn kadnlar 'ok kolay elde edilir' olduka yaygn
bir sylemdir. Sz konusu klie nedeniyle tekinin 'namus'
anlay zayf ve sorunlu bulunmaktadr. irvan reyonundan
okul inaatnda almak iin vanovka'ya gelen Nejat adl
Mslman gen, inaat alannda bandan geen bir olay an
latrken, teki olarak grd Malakan kzlarna ykledii an
lam, tam da yukarda bahsettiim duruma denk dmektedir:
Geen gn tikintide (inaatta) duruyorduk. ki Lezgi kz
geiyordu, onlara baktk, bize niye bakyorsunuz dediler.
Sonra cep telefonlarndan kardelerini aradlar. Biz hemen
gizlendik. Kardeleri geldi ama bizi bulamadlar. Malakan
kzlarna baksaydk, hatta onlara laf deseydik (atsaydk)
hibir ey olmazd.

tekine duyulan nefret yalnzca karlkl atma yaayan

grup yeleri arasnda kalmaz; teki ile zdeletirilen her eye
yklenir. Bu durumda sklkla dman grubu simgeleyen
renkler ve bayraklar yahut dinsel semboller ve tapnaklar zel
likle kitlesel fke nbetlerinde dman grupla zdeletirilip
hedef haline getirilebilir. Azeri-Ermeni savandan sonra ben
zer bir tavr Azeriler arasnda 'akordeon' zerinden gelitiril
mi. Zira Azerbaycan'da akordeon Ermeni enstriiman olarak
kabul grm. Nitekim vanovka'da kolhoz tarafndan mas
raflar karlanan ve Bak'den Ruslan adl bir mzik hocas
getirilerek alan mzik kursu sadece be renciye sahipti.
rencilerin tamam Malakan olan kursta akordeon ve piya
no dersleri veriliyordu. cretsiz olan kursa Mslman ocuk
larnn gelmemesi dikkat ekiciydi. Kurs hocas Ruslan'a bu121

nun nedenini sorduumda; "Azeriler arasnda Ermeni ens

trman olarak grdkleri akordeona kar gelien tepki"den
bahsetti. yle ki, artk dnlerinde ve dier zel gnlerinde
de akordeon al(dr)myorlarm. Bu nedenle Ruslan'n ii bir
hayli azalm, o da Bak'den vanovka'ya gelerek zararn
azaltmaya alyordu. Grme yaplan Azerilere de neden
akordeon almadklar sorulduunda; akordeon Ermeni alg
s biz onu kullanmayz. O dmanmzn algs, diyerek adeta
'akordeon'u 'Ermeniletirdikleri' grlmtr.
Ancak 'dman' ve 'rezil' olarak alglanan 'teki'yle girilen
iliki her zaman dlayc olmayabilmektedir. Hatta zaman
zaman yaknlamalar da grlebilmektedir. Yahut dlama ve
nefret duygusuna teki gibi olma istei, tekine zenme
duygusu ve eilimi de elik edebilmektedir. Volkan ( 1 999:
123) bu eilimi akordeon fenomeniyle aklamaktadr. Vol
kan'n ifadesiyle 'biz' ve 'teki'ler srekli olarak bir yaknlama
ve uzaklama dngs ierisindedir. vanovka'daki Malal<:an
larn bazen kendilerini Rus kimliine yakn grmeleri ama
ounlukla Ortodokslukla zdeletirdikleri Rus kimliiyle
aralarna mesafe koymaya almalar akordeon fenomeniyle
izah edilebilir. Ayn ekilde sylemlerinde Malakanlar ve dil
dalar Ruslar aalayan, onlar dmanlatran vanovkal
Mslmanlar arasnda bu duygunun tam tersi davranlar da
gzlemlenmitir. Sz gelimi Azeriler kendi aralarnda dahi
Rusa konuuyordu. Bu durumu ilk bata Sovyet dnemi
alkanl olarak yorumladm, ancak ilerleyen gnlerde ailele
rin kk ocuklarna da Rusay retmek iin abaladkla
rn grnce bu tavrn Volkan'n ( 1 999) 'akordeon fenomeni'
ile rttn fark ettim. Nitekim Sahip'in evinde oturur122

ken, aile bireyleri kendi aralarnda Rusa konuuyorlard, hat

ta kk kzlar Havva'nn -ona Havva'nn Rusa telaffuzu
olan 'Yeva' eklinde hitap ediyorlard- 'ne kadar gzel Rusa
konutuu'nu sevinerek vurguluyorlard. Bana da 'keke Rus
a konuabilseydin' eklinde beklentilerini ifade ediyorlard.
Dier yandan olu Kamuran, zerindeki Kurtlar Vadisi tir
tyle dizinin kahraman Polat Alemdar gibi, yrekli olmak is
tediini' sylyordu. Tm bu tablo Mslman Azeri bir aile
nin tekiyle aralarndaki gidi gelileri zetlemektedir.
'teki', gruba kendi kimliini hatrlatan bir uyarandr.
Dolaysyla etnik kimliin bir farkndalk ve fark ettirme ol
duunu, yani kii ya da gruba, kardakinden/komusundan
vd. ayr ve farkl olduunu gsteren, daha doru bir ifadeyle
bu ekilde dndren bir v.1ran gerekmektedir. Bu 'uyaran'
duruma, mekana ve zamana gre deiebilir. Yukarda verilen
rneklerde olduu gibi teki/uyaran ounlukla olumsuz ola
rak alglanmakta ve ifade edilmektedir. Ancak baz durumlar
da teki olarak alglanan uyaran, yine yabanc ve endie kay
na olarak grlse de, olumlu nitelikler yklenerek grubun
kimlik inasnda rol oynayabilmektedir. Baudrillard'n ifade
siyle, "teki kendi irademiz uyarnca yz yze geldiimiz ey
asla deildir. .. teki dardan gelenin zorla giriidir, dar
dan gelenin eksen etrafnda dndr, yabanclk yoluyla
batan karclktr ve yabancln aktarmdr" (akt. Gng
ren 1 999: 1 3 1 ) . Nitekim vanovka'da alan aratrmas yapar
ken, kyde kaldm srece bylesi bir 'teki/yabanc' algsyla
hem Mslmanlara hem de Hristiyanlara kimliklerini hatr
latma ilevi grdm. Sz gelimi, Lezgi berbere gittiimde
berber, Malakan mterisini tra etmekteydi. Berber, kyn123

de sradan bir gnde sradan mterilerini/kyllerini tra

ederken, dkkana kyls, hatta lkesinden olmayan bir 'ya
banc' giriyor. Ancak bu 'yabanc', berbere hem konutuu
dille, hem geldii lkeyle, hem de sohbet konusuyla bir eyle
ri hatrlatyor. Ben, uzaktan gelmi ama Mslman olarak
kabul ediliyorum ve berberin anlayabildii bir dil konuuyo
rum.25 Bu durum, berberin aslnda o ana kadar Mslman
olmadn bildii ama kyls olarak benimsedii Malakan
larla arasndaki fark yeniden hatrlatyor. Berber, uyaran olan
benim varlmla beraber, 'Malakanlarn Mslman olmad
'n, dolaysyla 'murdar olduklar'n hatrlyor ve ardndan
bu dncesini 'ezeli' ve 'ebedi' dmanlar olan Ermenilere
'yardm ve yataklk' eden Malak.an imgesiyle daha da glen
diriyor. O andan itibaren yllarca yan yana yaad, dn
ne ve cenazesine gittii, yemek yiyip iki itii, babalarnn 2.
Dnya Sava'nda Nazi Almanyas'na kar beraber savat,
ksacas gndelik hayatn tm rutinlerini ve ortak tarihi anlar
paylat kylsyle arasndaki kimlik farkn, hem mekansal
hem de tarihsel olarak uzak bir corafyadan gelmi; ne ber
berle ortal<: bir gemi, ne soy ve dil birlii olan, sadece ayn
dinden olduunu varsayd yabanc bir misafir fark ettiriyor.
Lezgi berber gibi dier vanovkallar da benim bulunduum
her ortamda, bana yklenilen anlam zerinden etnik kimlikle
rini fark ediyor ve bu farkndalklarn ve farkllklarn dile ge
tiriyorlard. Bilardo salonuna gittiimde o ana kadar salonda
beraber bilardo oynayan, sohbet eden, birbirlerine aklarn
25

Buradaki dil, lisandan ziyade anlam dnyas ve kavramlara ykleni

len sembolik deerler olarak anlalmal. Zira berber ok iyi derecede
Rusa konuabiliyordu, yani Malakanlarla iletiim sorunu yoktu.

124

anlatan Hristiyan ve Mslman genler bir anda benim ze

rimden kimlik tanmna ve ayrmna gidiyorlard. Mslman
genler kimliimden tr bana yaknlk duyarak etrafmda
toplanyor ve benimle sohbet etmek iin adeta yaryorlard.
Malakanlar ise kendileri hakknda aratrma yapmaya gelmi
olan bana, kendi kimliklerinin tm 'gzellikleri'ni anlatmaya
ve gstermeye abalyorlard. Tabii bu arada Malakanlarn
kendileri de bu sayede kendi aidiyetlerini fark etme ve aidiyet
lerini yeniden tanmlama ve retme olana buluyorlard.
vanovka'da ounlukta olsalar da lke genelinde aznlkta
kalan Malakanlar iin 'teki' olmak kanlmazdr. Dolaysyla
teki zerine yklenilen tm nyarg ve olumsuz ynelimler
den de muzdarip olmaktadrlar. Bu durumdan kurtulmak iin
ya da en azndan hafifletmek iin bulunan zm ise iktidara
yakn durmak olmu. Zira kydeki Malakanlarn tamam ikti
dardaki 'Yeni Azerbaycan Partisi' yesi. Sylendiine gre,
yolda polis durduunda parti kart tm sorunlar hallediyor
mu. Tek gzel taraf da buymu. vanovka'daki okulda Al
manca retmenlii yapan Tatyana ile Malakanlar hakknda
sohbet ederken konu Kafkaslardaki Malakanlarn durumuna
geliyor. Tatyana, "nceden Grcistan'da da ok Malakn var

d; am,1 yeni Grc hkmeti RusaY1 yasaklad. Okvllarda

Grcceyi mecbur etti Bu nedenle Malakanlarn ou Rusya
ya gt. u an burada ok az Malakan yayor; ama bizim
hkmet ok demokrat. R uslar Rusa, Azeriler Azerce oku
yabiliyor. Kimse kimseyi zorlamyor'26 diyerek iktidar partisi26 Azerbaycan hkmetine olan

sempati Mslmanlarla tezatlk gste

riyor. Zira hkmet Mslmanlardan oluuyor, ancak Mslman hal-

1 25

ne olan yaknln vurguluyor. lke genelinde teki olan

Malak.anlar iin iktidar partisi snak olmu. ktidar partisine
duyulan sempati kyn merkezi yerlerine kurulan, baba-oul
Aliyevlerin resimlerinin asld ve zellikle Haydar Aliyev'e
ait szlerin yazl olduu byk panolarda da da vurulmutu.
vanovka'daki Etnik Kimliklerin nasmda
nyarglar ve Stereotipler

D grubu olumsuzlayp aidiyet grubunu ycelterek birey

lere bir tr farkllk duygusu, yani kolektif bir kimlik duygusu
kazandran stereotipler, gruplar aras kar farkllklar ve kay
nak paylamyla yakndan ilikilidir (Bilgin 2007: 1 30- 1 32).
Dolaysyla stereotiplerin retilmesinde gruplar aras kar ili
kileri ve mekansal yaknlklar olduka belirleyici olmaktadr.
kar ilikisi ve mekansal yaknlklar dikkate alndnda
Malak.an kimliinin dardan tanmlanmasnda olumlu ve
olumsuz olmak zer iki eilim karmza kmaktadr. lgin
olan her iki tanmlamada da referans noktas dindir. Mala
k.anlara ilikin olumlu tanmlamada onlarn 'alkan', 'd
rst', 'temiz' ve 'gvenilir' olduu ve bu 'olumlu' zellikleri
nin dinlerinden kaynakland -zellikle- vurgulanmaktadr.
Zira Eski Ahit'ten kaynaklanan domuz etinin ve alkoln ha
ram saylmas, snnet gelenei, Ortodoks Hristiyanl a
rtran ikon, ha vb. sembollerin gnah saylmas pratikte
onlar Mslmanla yaklatrmakta ve tm bunlar Mslkn ou hkmetten pek de honut deil. Bu durumu, Aliyevlerin
Rusya'yla olan yakn ilikisi ve lkedeki Malakan ve Rus topluluuna
gsterilen ho gryle ilikilendiriyorlar. .

126

manlarca Malakan kimliinin 'hanesine art olarak gemekte

dir'. te taraftan Malakan kimliine yklenen negatif zellik
ler de yine dinsel referansl olmaktadr. zelikle Karaba'da
ki Ermeni-Azeri savanda Hristiyan-Mslman kimliinde
meydana gelen ztlamayla Malakanlarn da aslnda Hristi
yan -onlarn tabiriyle 'haperest'- olduklar hatrlanarak,
Malakanlarn da en az Ermeniler kadar 'kalle', 'pis', 'ayya'
ve 'gvenilmez' olduklar ifade edilmekteydi. 'Haperest'
olan Malakanlarn yeri de eninde sonunda Ermeni ve Rus
Hristiyanlarn yanyd. Bu nedenle kydeki Mslmanlar
arasnda Ermenilere yardm eden olumsuz Malakan kimliiy
le ykl hikayeler anlatlmaktayd. Benzer bir durum Kars'ta
yaam olan Malakanlar iin de geerlidir. Kars'ta Malakan
kimliine yklenen olumsuz zellikler onlarn 'Sovyet yanls
komnist ajanlar' ve 'kzyla evlenen namussuzlar' olduklar
ynndedir (bkz. Trkdoan 1971; 2005 ; Karagz 2005) .
vanovka'da Malakanlar iin kullanlan 'olumsuz' ifadeler,
ounlukla onlarn 'alkolik', 'gvenilmez' ve elerin srekli
olarak birbirini 'aldatan', dolaysyla ahlaki ynden 'zayf' ol
duklar ynndedir. Sahip Cabbarl'nn evinde sohbet edilir
ken Sahip, einin bir eyler almak iin mutfaa gittii bir an
da, Malakan kzlarnn iffetlerine ok fazla dkn olmadkla
rndan sz etmeye balyor. "Evli Malakan kadnlarnn dahi
elerine sadk olmadklar"n ve "aldatma vakalarnn onlar
iin ok doal olduu"nu, "oysa bizlerin" (Mslmanlarn)
"onlardan farkl olduumuz"u, "hepimizin Muhammedi ola
rak aile erefimizi ok nemsediimiz"i sylyor.
Sahip dnda kyn polisi ve Azeri bakkal da benzer
aklamalarda bulunmulard. Akam zeri sedirlik binasnn
127

karsndaki banklarda otururken yanma kyn polisi geldi.

Bana nce "burada ne geziyorsun, icazetin (iznin) var m?"
eklinde sorular sordu. Pasaportumu ve Azerbaycan limler
Akademisi'nden aldm belgeyi gsterdim. Bir sre belgele
re bakan polis memuru daha sonra yanma oturarak benimle
sohbet etmeye balad. Adnn Namk olduunu belirten po
lis memuru ilk olarak " Trkiye'de polisler rvet alyor mu?

Maalar ne kadar? Biz burada ok az alyoruz, geimek ok

zor. ki polisiz biri kaptan. Bir ey olunca gece de olsa a
ryorlar' eklinde meslek ve geim meselelerinden sohbet a
yor. Ardndan "Malakan kzlarn nasl buldun? Gzel mi!'
eklinde sorular sormaya balayan Namk polis, son sorular
na glyor ve konumaya devam ediyor; "ekinmene gerek
yok onlarn zaten kendisi geliyor'. O esnada sedir, belediye
binasndan kyordu. Sediri grnce ayaa kalkp uzaklaan
Namk Polis, sedir gittikten sonra tekrar yanma geliyor. Ma
lakanlar kastederek, "indi bunlar Aliyevler koruyor. Bun

lara bir fiske vuramazsn, dokunsan hemen sulu olursun.

Forslar ondan geliyor, yoksa oktan buralardan gitmilerdi'.
Akam yemei iin bakkaldan bir eyler aldm srada
Azeri bakl(alla vanovka hakknda sohbet etmeye balyoruz.
Azeri bakl(a) sz Malakanlarn aile yaantsna getiriyor:
Malakanlarda zina ok olur. Bir bakyorsun adam evinden
kap baka bir kadnla bir ay yayor. Sonra da hibir ey
olmam gibi geri geliyor. Bunlarda sz de para da kad
nn elindedir. Kadn kocasna para vermezse adam hibir
ey yapamaz. Malakanlarda kz ok gezmezse, ok sevgili
si olmazsa kimse onunla evlenmez. 'Senin (Malakan kzla
rn kastederek) marazn var, o nedenle gezmiyorsun' der
ler. Ama Mslman ve Baptistlerde kz gezemez.

128

Oysa Tatyana, benimle sohbet ederken bizde boanmak

olmaz. Sabranyada evlenirken presvitery 'artk kocanla yaa'
der. Evde kocamzn sz geer. Ben onun ayn yaparm,
doldururum ve masadaki bake onundur demiti. Azeri
bakkal ve Tatyana'nn sylemlerindeki eliki aslnda 'biz' ve
'teki'nin kartln ortaya koymaktadr. Mslmanlar,
Malakanlar yukarda verilen rneklerde grld gibi o
unlukla 'kadn' ve 'namus' kavramlar zerinden aalarken
Malakanlar da Mslmanlar ounlukla 'pasakl', 'tembel',
'cimri' ve 'kavgac' olmakla sulamaktayd.
Beni evine 'ebe' (tavla) oynamaya davet eden Malakan
kkenli Mihail'e, "vanovka 'daki Mslm.wlar iki iyor
mi' diye soruyorum. Mihail de bu soruya, "oho hem de ne
biim iiyorla'' eklinde cevap verdikten sonra kyn Ms
lmanlar haklcndaki dncelerini u ekilde sralamt :

"Biliyor musun onlar ok tembel bir millet. Kolhozda ok az

alyorlar. Sonra da kolhozu dat, bize toprak ver diyorlar.
Uaklarna (ocuklarna) bakmyorlar' -biraz dnyor
yle daha yeni yeni bakmaya baladlar. yi para biriktiriyor
lar, ama stlerine balarna bir ey almyorlar'.
Mslman ve Hristiyanlarn arasnda karlkl retilen
nyarglarn benzerleri ayn dinin iindeki mezhepler arasnda
da grlmekteydi. Yani Hristiyanlk ierisinde yer alan
Malakanlar, Baptistler ve Kharizmatlarla, slamiyet ierisinde
yer alan Snni Lezgi ve ii Azeriler arasnda da karlkl n
yarglar bulunmaktayd. Ailesi Ukrayna kkenli olan rina27
27 rina 4 yl Bak'de alm. Azericeyi o zaman renmi. Trk pop
u

Mustafa Sandal hayran. Kolhozda 'mal firmas' olarak ifade edilen

129

kendisinin Kharizmat olduunu belirttikten sonra; "vanovka

ok gzeldir ama ben buray sevmiyonm. nk Malakanlar

bizleri sevmiyor. yi eyleri hep kendileri iin yapyorlar. Bize
kt kadn diyorlar. Onun iin ben burada kalmak istemiyo
nm. Rsya'da yaamak istiyonni' eklinde, Malakanlarn
kendilerine kar olan tutumlarndan ikayet etmiti.
Mslmanlar arasndaki nyargy ise en arpc ekilde,
stelik kendileri iin de Malakanlar tarafndan aalama ola
rak kullanlan bir kavram Sahip, Lezgiler iin kullanarak gs
termiti. Azeri olan Sahip ile kolhozun st retim tesislerine
giderken, Lezgilerin youn olarak yaad mahalleden geti
imiz esnada Sahip, mahalleyi gstererek buras "kar.-ba
mahallesi' diyor. 'Karaba'n ne anlama geldiini sorduum
da bu ad onlara Malakanlarn verdiini eldiyor. Azeriler iin
nasl bir sfat kullanldn sorduumda, "bize de karaba di
yorlar" diyor. Ardndan Lezgilerle aralarnn nasl olduu ek
lindeki soruma, yzn buruturarak "eye (ya) onlar anadan
doma koyun obandr'' eklinde cevap veriyor. Bu cevapla
Lezgilerin, Mslman kimliine ramen farkl bir mezhepten
ve etnik gruptan olmalarn imal bir biimde vurguluyor.
vanovka'daki Rusa konuanlar Malakan, Baptist ve
Kharizmat; Mslmanlar ii/Caferi ve Snni/Hanefi olarak
ayran farkl bir dinden/mezhepten olma bilinci ve bu algnn
dourduu tekiletirme eilimidir. Zira Seul'un da ( 1 999:
5 6 1 ) vurgulad gibi, "tikel bir etnik grubun yeleri, kendi
lerini dier gruplardan ayran ortak bir dini paylarlar".
ahrda alyor. Evli ve bir kz ocuu var. Ailece Kharizmat olduunu
belirtiyor; ayn zamanda kolhozun mzik grubunun solistlerinden.

1 30

vanovka'daki Etnik Kimliklerin nasnda Dil ve Din Faktr

vanovka'da, Baptistler ve az sayda yal Malakan dnda
hi kimse dini kurallara gre yaamad halde, hem kendi
kimliklerinin hem de teki kimliklerin tanmlanmasnda ana
referans noktas yine din zerinden yaplmal(tadr. Sz gelimi
anadili Rusa olanlar Baptist, Malakan ve Kharizmatlar; Ms
lmanlar ise Snni Lezgiler ve ii Azeriler eklinde dinsel re
feransl kimliklere blnmler. Ancak genel olarak Malakan,
Baptist ve Kharizmatlarda dil ortak olmasna karn ( Rusa),
Mslmanlardaki ayrm hem mezhep hem de dil referansl
dr. iiler Azerice, Snniler de Lezgice konumaktadr. Bu
nunla beraber Azeriler ve Lezgilerin tamam Rusa bilmekte
ve yine Lezgilerin tamam ayna zamanda Azerice de bilmek
teler, Ancak Azerilerden Lezgice bilen bulunmamaktadr.
Tm bunlara ramen etnik kimliin snrlar dilden ok daha
fazla din ile belirlenmitir. Zira kendi ilerindeki tekilerle
mezhep farkllnn dourduu dlama ve gerilim; 'd teki'
karsnda biraz daha tolere edilebilmekte, hatta 'i teki'lerle
'd teki'lere kar ittifak dahi yaplmaktadr. Nitekim Snni
ve ii ayrm yaplmadan Azeriler ve Lezgiler evlilik ilikileri
kurmakta ve her ne kadar arzu edilmese de Malakan kzlar da
Baptistlere evlenebilmektedir. Evlilik konusunda tek istisna
Baptistler arasnda grlmektedir. Baptistler, her koulda ge
linin ve gveyin Baptist olmasn art komaktadr. Baptistler,
cemaatlerine katlan yeni yeleri vaftiz ederek ilerine alrken
onun Malakan ya da Mslman kkenli olup olmadyla ilgi
lenmiyor. Bu da Baptistleri etno-dinsel zellikler gsteren
Malakanlardan ayrmakta ve nfuslar Mslman ve Mala
kanlarn aleyhine her geen gn artmaktadr.

131

Ayn dili konutuklar halde aidiyet alglar mezhepsel ola

rak farkllaan Malakan ve Baptistler arasnda yzeysel olarak
grlemeyen fakat derinlemesine incelendiinde her geen
gn belirginleen bir snrn olduu grlmekte. Malakan ve
Baptistler arasndaki dinsel farkllklarn neler olduu eklin
deki soruma ilk gnlerde her iki taraftan da, "ok fazla bir /ark
yok, ayndr' eklinde yzeysel ve birbirlerini sahiplenen ce
vaplar gelmekteydi. Ancak zamanla zelikle ikili ortamlardaki
sohbetler srasnda Malakanlar, Baptistler iin, "ar,mzda /ark

oktur; onlar krtaj olmaz, ka tane oazk olursa Allah-tandr

derler, cep telefonu kullanmazlar, televizyon izlemezler'.
Malakan genlerinden birisi alayc bir ekilde glerek "ama
man (araba) kuUanrlar, damat Baptist olmaya raz olmazsa
kz vermezler ama dardan kz alr ve onu hemen Baptist ya
parlar. Onlar da bizler gibi iki imez, domuz eti yemez ve si
gara imez. Ama onlarn da genleri bunlara pek uymai'.
stelik Malakan ve Baptist ayrmas ayn ailenin bireyleri
arasnda da grlmektedir; yani kardelerden birisi Malakan
iken bir dieri Baptist ya da anne Baptistken kz Malakan
olan bir hayli rnekle karlamak mmkndr. Nitekim
Mia'nn annesi Malakan, anneannesi ise Baptisti. 2 8 Pazar
gnleri dzenlenen Malakan sabranyasndaki ayinden sonra
Mia'yla beraber Baptist sabranyasna giderken, yolda ayin
den henz km olan Mia'nn anneannesi ile karlatk. Bu
srada Mia'nn elinde bira vard. Anneannesi hi tepki gs
termeden torununu kucaklayarak sohbet ediyordu. Ardndan
Baptist Sabranyasna vardmzda grn olarak Ruslara
28 Mia'nn anneannesi sonradan Baptist olduunu sylemitir.

132

benzemeyen bir erkek sabranyann kapsn kilitliyordu. Mia

kapy kilitlemeye alan Baptiste beni tantarak sabranyann
iinin fotorafn ekip ekemeyeceimi sorduunda, adam;
"icazet (izin) yok, bizde fotoraf ektirmek gnafi' eklinde
biraz serte cevap veriyor. Benim, "dardan sabranyay e
kebilir miyim" soruma da olumsuz yant veren adama Mia
srar ediyor; "Eye (ya) dzden (dardan) ekiyor ne olur
ki', deyince adam; "dzden ek ama ieriden yoR' diye kar
lk veriyor. Fotoraf ektikten sonra adama, "Rus musud'
diye sorduumda; "yok ben Lezgiyini' diye karlk veriyor.
"Senden baka Lezgi Babtist var mi' sorusuna; "niye olma
sn, Gence'de ok var. Orada Azeri Babtist de oktur' ek
linde sert bir slupla cevap verip yanmzdan ayrlyor.
Aslnda Sovyetler Birlii sonrasnda, en azndan gzlem
leyebildiim vanovka'da, insanlar tam anlamyla dinsel bir
kaos yaamaktadr. Genlerin dinle ok fazla ilgilenmedii
kyde, zellikle orta ve orta st yatakiler Malakanizm ve
erevesi Malakanizmi andran Baptist ve Kharizmat mez
hepleri arasna dalmlar. Sz konusu mezhepsel dalm ve
kaos aile_ bireyleri arasnda da grkbilmektedir. Nitekim
annesi ve babas Malakan, anneannesi Baptist olan Mia ken
disini hibir dine ait hissetmiyor. Ancak ardndan Ortodoks
luun ona cazip geldiini belirtiyor. Beni sabranyaya kyn
genlik sorumlusu Viktr ile beraber Mia gtrmt. Ayin
srasnda her ikisinin de ok skldna, srekli olarak cep te
lefonlaryla oynadklarna, hatta baz ilahilerde gltklerine
tank olmutum. Oysa ayine katlanlar onlarn sabranyaya
girdiini grnce ok sevinmiler ve onlar da aralarnda 'saf'
tutmaya davet etmilerdi. Ancak Mia ve Viktr bu daveti ki-

1 33

barca reddedip benimle beraber arka sralarda oturmaya de

vam ettiler. Yine de din, hem yukarda anlan gruplarda hem
de Mslmanlarda dnsel alanda ve pratikte youn bir e
kilde yaanmasa da, aidiyetin en nemli dayana olmay
srdrmektedir. Mslmanlarn syledii "biz Muhammedi
onlar haperest" cmlesi durumu zetlemektedir. Msl
manlar iin Rusa konuanlarn hepsi toptan Malakandr.
Aslnda Rusa konuan grup iindeki Baptist ve Kharizmat
larn varl da Mslmanlarca bilinmektedir ancak bu kim
likler Malakan kimlii kadar nemsenmemektedir. Asl belir
leyici olan Mslmanlarn vanovka'ya ilk yerletikleri zaman
karlatklar Malakan kimliidir. Malakan-lar, Baptistler ve
Kharizmatlar da 'karamillet' tanmlamasyla mezhepsel ve
dilsel farkll gz ard ederek tm Mslmanlar kastetmek
tedirler.

134

SONU

Malakanlarn, Ortodoks Kilisesi'nden ayrlmalarnda eko

nomik ve dini gerekeler rol oynamtr. Ar vergiler, serfli
in gelitirilerek kolektif kylerin datlmas vb. 'ekonomik
gereke'lerken; Rus Ortodoks Kilisesi'nin dnce ve ritelle
rinin Yunan Ortodoks Kilisesi'ne gre yeniden dzenlenmesi,
dinlerinin emrettii 'Hristiyan kardelii' ilkesinin yaatlma
sna uygun olan cemaat sisteminin datlmas vb. de 'dinsel
gereke'lerdir. Malakanizm ortaya kar kmaz dinsel ve
sekler otoritelerin bask ve eziyetine maruz kalmtr. Bu da
onlar inanlar hakknda gizlilie wrlamtr; zellikle ar 1.
Nikola ( 1 825-55) zamannda Malakanlar vd. mezhepler ze
rindeki bask daha, da artmtr. Malakanlara uygulanan bask
ve srgnler, cemaati inanlarn koruma konusunda daha da
'inat' yapmtr. yle ki, bu durum Malakanlarn kyl snf
orijinli hareketlerinden yeni bir etnik kimlik 'dourmu'tur.
Yani snfsal olarak ortaya kan bir hareket; yaanan atma,
dlama ve zamanla tamamen farkllaan dinsel inanlarnn
salad ideolojik dayanakla etnik bir kimlie dnmtr.
Tarihsel olarak Malakanlarn inancn ve etnisitesini dou
ran, iktidar ve onun kutsayccs resmi kiliseyle yaadklar ge
rilim ve atmann bir benzeri gnmzde farkl grup ve ikti
dar biimleriyle de olsa bir ekilde srmektedir. Nitekim va
novka rneine bakldnda kyde Malakan, Baptist, Khariz-

1 35

mat, Azeri ve Lezgi kimliklerinin inasnda ve srdrlmesin

de birbirleriyle olan atma ve gerilimin ok nemli bir etken
olduu tespit edilmitir. Sz konusu atmalar hayatn her
alannda grlebilmektedir. atmalar, kolhoz arazisinin kul
lanmnda, kolhozdaki igc ve ynetici dalmnda, kyde
yeni evlerin ya da dkkanlarn yaplmas srasnda su yzne
kmaktadr. atmalarn iddete dnt tek yer ise, hafta
sonlar dzenlenen diskotek elenceleridir. Burada kan kav
galar, kendi ifadeleriyle, genellikle 'kz meselesi' yznden ol
maktadr. Ancak, gzlemlerim ve bana aktarlan bilgiler do
rultusundaki karmm, bunun gruplar arasndaki atmann
yansmalarndan biri olduu ynndedir. Kydeki kaynak ve
i alanlarnn paylamnda ba gsteren gerilimlerin, taraflarn
genleri araclyla diskotee tanarak kavgalar kztrd
rahatlkla sylenebilir. Zira diskotekteki kavgalar tek tek birey
ler arasnda deil gruplar arasnda yaanmaktadr. Sz gelimi
Malakan ve Lezgi genleri ya da daha genel olarak Hristiyan
ve Mslman genleri arasnda kavgalar kmaktadr.
vanovka'da gruplar arasnda yaanan atmalarda, dinsel
farkllklarn atmalar tetikledii ve atmalarn gerek sebe
bini rtledii, bir nevi atmalara klf oluturduu grl
mtr. Sz gelimi kolhozun datlmasn talep eden ya da
kyde yeni bir dkkan amak isteyen Mslmanlar, bunlarn
nnde engel olarak Malakanlar grmektedir; zira Mslman
larn nazarnda Malakanlar 'haperest' olduklar iin 'Muham
medileri' zaten sevmemekte ve kendilerinin geliip zenginle
mesini istememektedirler. Malakanlar da Mslmanlar 'iddet
eilimli' ve 'tembel' insanlar olarak grmektedirler. vanovkal
Hristiyan ve Mslmanlar arasnda pratikte din youn/muha136

fazakar bir ekilde yaanmasa da aidiyetin nemli bir dayana/

ideolojisi olmaya devam etmektedir. Mslmanlarn syledii

biz Muhammedi onlar haperest cmlesi durumu zetlemek
tedir. Ayn ekilde kydeki okulda hademe olarak alan Mala
k.an Vitali'nin; biz dindar deiliz ama iimizde din her zaman
vardr eklindeki ifadesi dinin aidiyet yaratmaktaki etkisinin ne
denli gl olduunu bir kez daha ortaya koymaktadr.
vanovka'daki Mslman (Azeri ve Lezgi) ve Hristiyanla
rn (Malak.an, Baptist ve Kharizmat) birbirlerine kar kullan
dklar streotipler, 'teki'ni aalarken 'biz'i yceltmektedir.
Lezgi berberin kulland 'murdar Malak.an' ifadesi ya da Ma
lak.anlarn Mslmanlar iin kulland 'pis', 'cimri', 'kavgac'
klieleri ile 'rezil teki' karsnda 'temiz' ve 'kusursuz' 'biz' ina
edilmektedir. te yandan benim olduum ortamlarda stereo
tiplerin kullanlmas konusunda Mslmanlar daha rahatken,
Hristiyanlar ekingen davranmaktayd. Bunda Trkiyeli ol
mamdan dolay Mslman olduum nkabulnn, yani yine
dinsel kimliin belirleyici olduunu dnmekteyim.
vanovka'da, 'd' ya da 'asl' 'teki' algs Hristiyan Ms
lman kartl zerinden ina edilmektedir. Mslmanlar
iin Rusa konuanlarn hepsi toptan Malak.andr. Aslnda
Rusa konuan grup iindeki Baptist ve Kharizmatlarn varl
Mslmanlarca bilinmektedir, ancak bu kimlikler Malak.an
kimlii kadar nemsenmemektedir. Asl belirleyici/muhatap,
Mslmanlarn vanovka'ya ilk yerletikleri zaman karlatk
lar ve hala kydeki ekonomik ve sosyal alanda etkili olan
Malak.an kimliidir. Malak.anlar, Baptistler ve Kharizmatlar
da 'karamillet' tanmlamasyla mezhepsel ve dilsel farkll
gz ard ederek tm Mslmanlar kastetmektedir.

1 37

Barth'a (200 1 : 1 8 ) gre, "eer bir grubun yeleri baka

grubun yeleriyle etkileim halindeyken sz konusu grup kim
liini koruyabiliyorsa bu durumda aidiyet ve dlama dinamik
leri devreye girmi demektir''. vanovka'da yaayan gruplar,
Sovyet sisteminin 'geleneksel' kyl yaam biimlerini datp
kolhoz gibi ortak retim biimi altnda bir araya getirerek
entegre etmeye alt halde, hem Sovyetler dneminde hem
de Sovyetler daldktan sonra aidiyetlerini korumaya devam
etmilerdir. Yine Barth'n (200 1 : 2 1 ) ifadesiyle, "her bir top
lumsal grubun kendine ait deer standartlar vardr. Bu deer
yarglar arasndaki fark ne denli bykse birbirinden farkl et
nik gruplarn oluumu da o denli kolaylar" (Barth 2001 :
2 1 ) . Barth'n yukarda ifade ettii 'deer yarglar' vanovka'da
ounlukla din ve mezhepler zerinden ina edilmektedir.
'Biz' ve 'teki' tanmlanrken dinsel alandan seilen kavramlar
kullanlmakta ve yine dine dayandrlan 'ahlak' anlay zerin
den deer yarglar oluturulmaktadr. Ayn kyde yaadklar
halde, Hristiyan ve Mslman vanovkallarn ekonomik faa
liyetlerinde ve sz konusu faaliyetlere yklenen anlamlarda da
kartlklarn olduu gzlemlenmitir. Farkl tutumlarn olu
masnda yine dinin/mezhebin nemli bir motivasyon kayna
olduunu dnyorum. zellikle Malakanlarn i yaamlar
ve i 'ahlaklar' gzlemlendiinde ekonomik faaliyetleriyle din
sel retileri arasnda bir paralelliliin olduu sylenebilir.
vanovka'da Malakanlar, tarm bata olmak zere retime
dayal i kollarnda almaktadrlar. Malakanizmde yer alan
'Hristiyan kardelii' ilkesi, cemaatteki herkesi birbirine kutsal
bir sevgiyle balamakta ve bu erevede grup ierisinde tam
bir dayanma sergilenmektedir. Bu inan ve evresinde geli-

1 38

en pratikler, ayn zamanda 'sobornost' olarak adlandrlan

kyl kolektivizminin temelini oluturmaktadr. Sk cemaat
dayanmas sayesinde Malakanlar Sovyetler Birlii zamannda
oluturulan kolhoz (kolektif kyler) sistemine rahatlkla uyum
salam ve hala bu sistemi devam ettirmekteler. Cemaat ba
lar gevek olan Mslmanlarda ise aile ii dayanma n plana
kmtr. Mslmanlarn ou ticaret alannda ve inaat sek
trnde almay kolhozda almaya yelemektedirler.
Etnisite inasnda nemli bir etken olarak grlen gruplar
aras atma ve gerilim, ayn zamanda dardan homojen, du
raan ve huzurlu bir topluluk olarak alglanan grubun kendi
iinde de srmektedir. Sz konusu sre, tarihsel olarak Mala
kanlardaki Postoyan ve Prygun ayrmas rneinde olduu
gibi, grubun alt kimliklere, hatta yeni etnisitelere blnmesine
yol amaktadr. vanovka'da yaayan Malakanlarda da ncelle
rinde olduu zere ayrmalar yaanm ve yeni kimlikler ina
edilmitir. Malakan kimlii ierisinden Baptist ve Kharizmat
olmak zere iki yeni kimlik tremitir. Sz konusu gruplar
arasndaki iliki 'asl teki' olan Mslman kimlii karsnda
ittifak halinde gzkse de zaman zaman elikilerden kaynakl
gerilimler su yzne kmaktadr. Grup ii ayrma dardan
fark edilmese de sohbetler srasnda kullanlan kimi ifadeler
(stereotipler) kartl aka yanstmaktadr. Kharizmat ol
duunu belirten rina'nn, vanovka ok gzeldir ama ben bu

ray sevmiyorum. nk Malakanlar bizleri sevmiyor. y ey

leri hep kendileri iin yapyorlar. Bize kt kadn diyorlar ek
lindeki yaknmas mezhepler arasndaki gerilime ve elikiye
iaret eder. ii ve Snni olarak ayran Mslmanlar arasnda
ki elikiyse en arpc ekilde, stelik kendileri iin de Mala-

1 39

kanlar tarafndan aalama olarak kullanlan 'karba'/ 'kara

millet' kavramyla Azeri olan Sahip (ii) tarafndan, Lezgiler
(Snni) iin kullanlarak gsterilmitir. Ayn dinin mezhepleri
arasnda ilk bakta hissedilmeyen farkl kimlikler ve bunun
dourduu gerilimler toplumsal ve kiisel bellein yenilendii/
retildii cenaze trenlerinde ifa olmaktadr; nitekim akraba
olduklar halde Baptist kadnn cenaze treninde gm yerinin
uzanda duran Malakanlar, 'biz' ve 'teki' farklln mezar
lkta dikkat ekecek dzeyde sergilemilerdir.
Son olarak, kimliklere dayanak oluturan 'geleneklerin',
tpk kimlikler gibi devingen olduunu, durumsal ve balam
sal olarak yeniden yorumlanp retildiini hatta 'icat' edildi
ini vanovka'daki kimlikler zerinden syleyebiliriz. Mala
kanizmin ortaya karken referans ald 'dinsel gelenek', tam
da yukardaki iddiaya uygun olarak, sa Peygamberin yaam
biimi olarak dnlen varsaymsal ve icadi bir gelenektir.
te yandan vanovka'da, Malakanizmin temeli olarak gsteri
len baz 'gelenek'lerin unutulduu, deitirildii ya da bilin
dii halde yerine getirilmedii -ki bu Mslmanlar arasnda
da gzlemlenmitir- tespit edilmitir. Malakan kimliinde/di
ninde gzlemlenen askerlie alnma, dinen yasaklanm yiye
cek ve ieceklerin tketilmesi gibi baz nemli/radikal dei
imleri 'dejenerasyon' olarak yorumlayan ve kimlikleri ezeli ve
ebedi sabiteler olarak kabul eden primordialist bak asnn
aksine, bu almamda sz konusu deiimleri kimliin koul
lara gre srekli yenilediinin ve inas tamamlanmayan ve
hibir zaman da tamamlanamayacak yaplar olarak devingen
liklerinin gstergeleri olarak kabul etmekteyim.

140

l\AYNAKA

Assmann, Jan. Kltrel Bellek, ev. A. Tekin, stanbul, Ayrno Yay., 200 1 .
Aydn, Suavi. Kimlik Sorunu, Ulusallk ve Trk Kimlii, Ankara, te
ki Yaynevi, 1998.
Barth, Fredrik. Etnik Gruplar ve Snrlar, ev. Ayhan Kaya-Seda Grkan, stanbul, Balam Yaynclk, 2001 .
Bender, Cemid. Krt Mitolojisi 2, stanbul, Berfin Yay., 2000.
Bilgin, Nuri. Kimlik nas, Ankara, Aina Kitaplar, 2007.
Breyfogle, Nicholas B. "Prayer and the Politics of Place: Molokan
Church Bulding, Tsarist Law, and the Quest far a Public Sphere in Late
Imperial Russia", Religion and Spirituality i Modem Russia, ed. M.D.
Steinberg ve H.J. Coleman, Indiana, Indiana Uni. Press, 2007: 222-252.
Buss, Andreas. The Russiar Orthodox Tradition and Modernity, Bos
tan, Erili, 2003.
Cohen, Anthony P. Topluluun Simgesel Kuruluu, ev. Mehmet K
k, Ankara, Dost Yaynevi, 1999.
Dunn, Ethel. "Russian Sectarianism in
Scholarship", Slavic Review 1, 1967: 128- 140.

New Soviet Marxist

Dz, F. Tekin. "Anadolu'nun Yiten Rengi Dindar Anaristler:

Malakanlar", Esmer, Say 37, 2008: 28-29.
Engels, Friedrich. Kyller Sava, ev. K. Somer, Ankara, Sol Yay., 1999.
Fawcett, Liz. Religion, Ethnicity ard Social Change, Landon,
Macmillan Press, 2000.
Fndkolu, Z.F. Trkiye'de sliv Muhacirleri, stanbul, Faklteler
Matbaas, 1996.

141

Francis, Doris ve ark. ''The Cemetery A Site for the Construction of

Memory, Identity, and Ethnicity'', Social Memory and History
Antlropological Perspectives, ed. by Jacop J. Climo and Maria G. Cattell,
New York, Altamira Press, 2002: 95-1 10.
Gngren, Ahmet. Kimlik Bulmacas in Klavuz, stanbul, Yol Ya
ynlar, 1999.
Karagz, Erkan. Kars ve evresinde Aydnlanma Harekederi ve Sol
Gelenein Tarihsel Kkenleri 1878-1921, stanbul, Asya afak Yay., 2005.

Kehrer, Gnter ve ark. Din Sosyolojisi, ev. M. Emin Kkta ve Ab

dullah Topuolu, Ankara, Vadi Yaynlar, 1996.
Kinvall, Catarina. "Nationalism, Religion and the Search for Chosen
Traumas: Comparing Sikh and Hindu Identity Constructions",
Ethnicities, Vol. 2 ( 1 ) , 2002: 79- 1 06.
Kurat, A. Nimet. Rusya Tarihi Balangtan 19l?ye Kadar, Ankara,
Trk Tarih Kurumu Yaynlar, 1999.
Linnekin, Jocelyn. "Defining Tradition: Variations on the Hawaiian
Identity'', American Etlnologist, Vol. 1 0, No. 2, 1983: 241 -252.
Lunkin, Roman ve Prokofyev, Anton. "Molokans and Dukhobors:
Living Sources of Russian Protestantism", Religion, State and Society,
Vol. 28, No: 1 , 2000: 85-92.
Mhotuli, Selahaddin. Arya Uygarlklarndan Krtlere, stanbul, Berfin
Yaynlar, 1 992.
Muranaka, Therese Adams.

The Russian Molokan

Colony at

Guadalupe, Baja California: Condnuity and Change in a Sectrarian

Community, A Dissertation Submitted of the Faculty of the Departmcnt
of Anthropology, The University of Arizona, 1992.

Okan, Murat. Trkiye'de Alevilik, Ankara, mge Kitabevi, 2004.

Ortayl, lber. arlk R usyas Dneminde Kars, stanbul, Edebiyat Fa

kltesi Matbaas, 1978.
zbudun, Sibel. "Kreselleme ve Gelenei Yeniden Dnmek", Ge
lenekten Gelecee Antropoloj; Der. Belks Kmbetolu ve Hande B . Ge

dik, stanbul, Epsilon Yaynevi, 2005.

Pye, Michale. "Religion and Conflict in Japan with Special Refemce
to Shinto and Yasukuni Shrine", Diogenes, Vol. 50/3, 2003: 45-49.

142

Seul, Jeffrey R. "'Ours is the Way of God': Religion, Identity and lnter
group Conflicf', foumal ofPeace Research, Vol. 36, Sage, 1999: 553-569.
Somuncuolu, Servet. Don Kaza/dar, stanbul, Tima Yay., 2004.
Sleymanl, Ebulfez. Milledeme Srecinde Azerbaycan Trkleri, s
tanbul, tken Yaynlar, 2006.
anak, Musa. Mezopotamya'da Dinlerin Douu ve Geliimi, stanbul,
Aram Yaynlar, 1997.
Tanttran, Hakan ve eri, Glen. Aleviler Alevilii Tartyor, stan
bul, Kalkedon Yaynclk, 2006.
Tori. Krt Kltr Tarihi, stanbul, Berfin Yaynlar, 1 999.
Trkdoan, Orhan. Malakanlarn Toplumsal Yaps, Atatrk ni.,
Sosyal Bilimler Enstits, Yaynlanmam Doktora Tezi, 1962.
Trkdoan, Orhan. Malakanlar'n Toplumsal Yaps, Erzurum, Ata
trk niversitesi Basmevi, 1971.
Trkdoan, Orhan. Etnik Sosyoloji-Trk Etnik Sosyolojisi, stanbul,
Tima Yaynlar, 1 999.
Trkdoan, Orhan. Trk Tarihinin Sosyolojis; stanbul, IQ Kltr
Sanat Yaynclk, 2003.
Trkdoan, Orhan. Kars'ta Bir Etnik Grup -Malakanlar'n Toplumsal
Yaps, stanbul, IQ Kltr Sanat Yaynclk, 2005.

Volkan, Vamk D. Kanba -Etnik Gururdan Etnik Terre, stanbul,

Balam Yaynlar, 1999.
Weber, Max. The Sociology of Religion, Translated by Ephraim
Fischoft, Boston, Beacon Press, 1968.
Weber, Max. Protestan Ahlak ve Kapitalizmin R uhu, ev. Zeynep
Aruoba, stanbul, Hil Yaynlar, 1 997.
Yeenolu, Metin ve Coar, Simtem. "Gerek-Tahayyl Siyaset
Edebiyat: Tuhaf Olmayan kilinin Yaznsal rnekleri", Dou Bat, Say:
22, 2003: 225-24 1 .
Yemelianova, Galina M. "Kinship, Ethnicity and Religion i n Post
Communist Societies: Russia's Autonomous Rcpublic of Kabardino
Balkariya", Ethnicities, 5 ( 1 ) , 5 1 -82, London, Sage, 2005 .
http://www.azerbaijan-news.az/index.php?Lng=aze&year= 2006&Pid=693 1 Eriim: 10.06.2006
http://tr.wikipedia.org/wiki/Azerbaycan Eriim: 1 2.08.20 1 1 .