NICEL TARIH VEYA DIZISEL TARIH(*) Pierre Chaunu Ekonomi uzmanlari ve tarihgiler son on bes yil iginde Snemli gabymalar yapmas- lordir, Ashnda her konuda bagarth olunemyacagina gore bu degerli galiymalann bic de arka yiizii vardir, Biiyiik dlgiide duyulan bir goreksinimden gok, gisterilen iyi ni- yete ramen biitiin girisimlerinde ve bunlarx sonucu, elde ettigi her tiirli basarida. eko- nomi biliminin biitiin alanlaca yayiligm yakindan izlemek bit tarihgi igin oldukga giig- tiir. Kongreler, kollokyumlec ve sempozyumlar-sempozyum sdzctigii gtiniintizde mo- da olmus bie sdzciik in engelleri ortadan Kaldumus, biitiin duvarlari yikmis degildir. Ciinkit, gergekte, basansizlifa ugcamlan fiziksel. giicliiklerin-fizyolojik de- mek daha uygun olacek-dtesinde, madalyonun basarisizligimuzt gdsteren ve parlak olmayan dbiir yiizii de sz konusudur; aradaki fark ise bilgilerimizin igerifinden gok diigiinconin bigimindedir. Kuslusuz, daha genig bir zaman dilimine, duraganhklant yapay bir g6riiniim veren ve birer yaklagm aracindan baska bir gey olmayan kucum- lara karg daha duyath olan bizles, toplum Sgesi nitoligi ile insanm bir biitiin olarak cle alman genis boyutla sosyolojisi tizerinde galigtigimuzn bilincindeyiz; bizim, disimudaki bazz kimseler zamanm akigina gore dizisel olarak belirtilmis olaylara Snem vermekte, ckonomistler ise denge yasalarma gre ince matematiksel islemlere, Kitchin’in ya da Juglar’n Jase zaman dilimi igine sikiginlmig toplumsal vo kuruméal cobirine kargt daha duyarh davranmektadwlar. Sonug olarak hepimiz yararh(1) bir iy yapmeak isti- yoruz; bizler sadece bilgiyi ya da bilgelige giden yolu defil aya zamanda olaylar (*) Bit makale ill: olarak 1964 yulmda’ Cahiers Vilfredo Pareto 3'te (ss. 165-176) ya- yunlanmsy ve daha sonca yazatin Histoire quantitative histotre seriell (Pari 1978, 20-27) bashkh kitabina da almmust; Nihat Acar’ tarafindan cevrilmi (1) Bie Snceki makalede, dizisel tarih’ igin, kimilerinin iginde ”gerileme” girecekleri gu gériisleri ileri siiemiigttik: ”Yararh olmak isteyen bir tarih, Heri sitriilen bu goriis, giillimseme ile ‘ketgilanacak veya skandala yol agacaktr. Bunun digmda, belki de ik anda bu diisiinceyi benimseyebileceklei tarafindan iyi anlaylavama tchlikesin’ de taymaktadir(...) Bulundugu digi iginde(...) bilgelik kaynagy,.. herhangi bir dilim gibi:.. Bu agidan bakuldiginda nitelenen nesne ortada gézitkmezken sifatm — 145 —bilimini de temsil ediyoruz, ancak, genis diinyamuz igindeki bat kurumlar gok iyi ko- runmaktadwlar. Bu koruma, éncclik szalamelanmizdan gok bir takim sistenilerden ve yéntemlerden de dts, bibliyografyalarmian giz korkuten kabnlikla ile saglan- maktadir; ancak igin Sziine varabilmek igin bu kaynak yapitlara da alislan olmak, on lort yakandan temtmek gerckmektedic, Pencorelerimizi agalim, agalum ana ne istedigi- dimizi bilerck, En. biiyk buluslanm komu bilim dallarmim birbirlorine doydikleri noktalardan fishurdiklan bir gercek ise de birbirine karigmis gértisler ve yararlensla- miyan yaklagmlar iginde tacihcinin ckonomisti taklit etmesinde, ckonomistin de ken dini tarihgi yerine koymasmda hig bie yarar_yokéur. Gitzel bestelenmemis bir pacga viginde yapilacak herhangi bir diizelime, antaidrii profesyonel diizeyine gikenveric OSyleyse burada goriye dBnercke yapilan bir caligma (regresyon) sz konusudur, ileriye yénelik bir calgma degil. Uyum saglayan sesleri bulup bunlart yerli yerlerine koymuk igin bir baskasinin yeriti almak yetinez. Ug-dort yildan bu yana bilyiik ilerleme gos- terilmijtic: dzellikle ckonomistler bu Konuda oldukga basacil olmuslerdir. Bunlar ortaya bir eser, : bir distince bigimi-cikarmaktadirlar. Biz ise bilim dgretisi(2) ile ara- ninzdaki-mesafeyi sikikla gz éniinde bulindurmus, "st anormal begenileri oksayait Capou'aun teblikeli yénelimleri"ni agiga varus ve bimrun sorumluluguns da bu isin bepiida olanlara burakmayt Siermiy bulunuydrwz: Diin oldugit gibi bugiin de'bu kot nuda higbie iddiada belunmuyoruz, ama, busiunla beraber baz noktalarda tarihgiye degi-bir gUriisiin gdsterigten uzak bir profilin’ agikhga kavagéuemayt da yararh bubw- yoruz. poe . pe 1964 yilinda, ‘nice ‘uzlagma: gabalacmdan sonra, ckonomistler ve tarihgiles aynt sdzciikdeti; Szellikle nicel tarih anahtar sdzciigtintl, -degisik anlamlarda kullanmaya devam etmektedirler. Buna kavga bile-denilebiliz. Karigikhik, stzcitklerin dteside,- bi- raz da yntemlécde, anlaysy bicimlerinde ve diisiincededit. Bitiin bunlarn diginda kay- dedilen géligme, edinilen-bilginin mikemmel bir sekilde kullaulimy olmasina dayan- inaktadir, Geigckte; sezciikler tzerinde biraz durmiak’ gerekmektedic. "Onemli bir yapruz (3) bayinda-bu yaprtin degeri ve yerine gire bazt salancalt yin- ler igin séylenecele gok yey war: jiziin on tinlti ckonomistlerinden biri en basa til, ayzica tarihe ve sorunlarma en yakin olanlardan biti). olan Jean Marezewski olduk- bulunupa ya bir lef kelebaligadir ya da yalandir. Yarark bir tarih... bu, somit o- Jarak giiniimiiz sosyal bilimlerinin sordugu dnemli bittakum sorulara gegmise ait derlenmis kanular iginde cevap atayan diziiel bir tarihei. 2) Yukardaki ‘miakale (derleme iginde ‘bulunan diger bir mzkale). 3) Birinci ciltte, temimuz 1961, Histoire quantitative de V économie fransarse de I’ *_ Bstitut de Scienze Economique’ Appliquée, kolleksiyonu fasikiillerinde bu ya~ pinn 3 cildi yayimlanmss, 11. cildin’yay:mlanacagy duyurulmustur. 1. cilt: J.Mare- zewski, Histoive quantitative’ But et methodes; J.-C. Toutain, le produit de Y agriculture Fransaisé de 1700 a 1958: s, Estimiation du produit an XVIIIe siec- Te (N. 115, Série’ AF, juillet 1961, Cahiers de PISEA 44, 224 p); t. "IZ: J.C. Ton- — 146 —[2 gaxpucy terimlcile tartiyinays beslatmaktadir, Joan Macczewski bu tartismayt, her za man kibar ve saygil olduge sekil yoniinden degil, ckonomi terihgilerinin gegmise nicél bir yaklagm yéniinde bugiine kadar siicdiirdtikletine inandildan, otaz bes-yullik sabelars, hemen hemen reddeimek.suretiyle, esas yéniinden baslatmys bulanmaktadie. Brigmnis olduge yticelékte karach bir yoa degisimi farkettigi kanyma varan bie ki hemen’ "bunlar bir ekol sefinin géxiisleridir, yaratier bicinin distinceleridic” diyebi- cccktir. Bayle bir dogerlendirme onun digiincesi igin, hayir, aslnda daha iyi bir de- yyigle, suglayics gSrisi igin-yapilonty olacaleir, giinkii bu eser . "klasile ekonomi’ tatih sileri” nin otuz bes yillsk gabalarmden habersizdic, dyleyse, istatistik olduge iddiasms tajryan bu nakilej tarih bos yere gba harcanyg olacakiur, Elde ettileri sonuglar éncri- sini memnuniyetle kargladigrmz, gecmige yonclik ulusal bir nuhascbenin. dlgiilerine nygun aitelikie, buleamamustir, Onlana bivaz afr ilerleyon. gicigimleri yorine XIX nou yiizyihn, Byki Rejim. yetkililerince degerleri abartilmis fanteziye kagan degerlen- dirmelerine sof ve yal bir ddniig teccih odilmis olacakette. Testi yoni ama sarap ol- dukga eski, hata -cokten beri-eksimiy durumda. Cok gabule karar vermeyelim, Mate- zewski ekibindcki ckonomistler Klasikt ckonomi tarihinin olanaklarindan yerarlan- may. kabul ctmemelle suglansalar bile tacihgi igin ‘bie ekibin bunca verimli konular azerindeki defer gabesm gérmodlikien gelmek de alalea bie iy olmayabili. Frensz ckonomisinin, nicel tecihi dizisini baslatan, manifesto (bildirge) giciinii- miindeki giciy yaziunda Joan Marczewski gorlisinit qu-s6zlerle agiklamakeadir(4) : "'Nicel tarih.deyimni heniiz az tounmaktadic. Kullanldiga yerlorde de-bie nota gore ézellikle E.Labrousse ve F.Braudel tarafindan-bugiin kendisine vermek istodigimiz anlam diymda kullamlmustic(...) modern: tarihgiler giderck. daha sikhikla ckonomik teoriye bagyurmaktadirlar (..) istatistilerin giderck daha cok kullanilmast bu slams lardan bazilatina nicel bic hava. vermektedir”(5) ‘tain, Le produit de Pagriculture Eransaise de 1700 a 1958: Il, La. croissance (Nv 115, Serie AF, n: 2, Miller 1961, Cahiers de L'ISEA, 287. p)3t UE: J.C. Toutain, La population de la France de 1700 a. 1959 (Preface de J. Matezewski .N 133, Janvier 1963, Série AF, n. 3, X 254 p.). 4) Adigegen eser, No: 115, AF séie,:n.2,’p. II vd: 5) Up ism ve dort eser not-olarak- vorimcktodic, (SEV): Frangois Simiand’m Le Salaivé. (1932). Ernest Labrousse’un La crise et Vesquisse (1944 ve 1933) , Ale- xandre Chabert, 'Essai (1945), fiyatlar hakkinda debisil, degerde’ dre kitap. sLesquisse ve la Crise adh eserler: bityiik-bagari sagladilar. Le Salaire ise gisteris- siz ve kendi halinde bir esor olan Rechersches ancientes et nouvelles ¢ gore daha az énem kagandilar, Chabert’in L’Essai ‘adli esorine gelince bu gabyma oldukea Snemli tereddiitlere yol agit. Burada, her ‘ikisi de fiyatlar. tizerinde galisan. tarih- silerin’éncii galizmalacndan yola gucmig‘olan nicel yoneliml iki. galyjma dilate ccalnmamaigei:: stifus veviiga tate! durum ve ‘rem sssegeein olus- tuculmast! ©. - — 47 —Bununla birlikte, nicelligin gelencksel ckonomi éerihine bu girisi gekingen ve a- zar azat olmustur. : Ekonomi tarihgilerinin kullendiclan istatistikler éemelde, belli bir zaman igindelet bir kurudugun niteliklerini ortaya koymaya, ‘belli bir stitog igindcki bir evrimi tamt- maye, veya iki ya da daha gok olay disisi arasindaki bir baglentyt agiklamaya yara- maktadit. Bu durume gore, ne kadar Snemli olurss olsun istatistigin bu tir kullanim- on ckonomi tatihinin gcleneksel yoniemlerinde kéklii bir degisim olusturmamakta, fakat, dzollik tagtyan bagintilarle ilgili bilgileri kuskusuz diizene koymakta. ve bununla da ekonomi tarihinin analiz giictinii artturmaktadir, Fakat bu istatistikler ham bilginin bosluklanm doldurabilecck durumda olmayip eldeki verilerin segimi ile ilgili. éznel karakteri ancak pek kutth olarak ayiklamakta, bunleni kullanzn tarihgilerin senéez siiclerini hig bir gekilde arcturmamaktadic, Sonugéa, duemli olza vurgulama yapil- mistir: temel yOnelimi, yani akalda tutulacak oleylarin secimi kentitatif yoatemlerle yapibnadikea ve g6tiirdiigt sonuclar tam bir kantiatif ifadeye olanak vermedikge istatistikten ya da istatisiklerden yararlanan bir tarih ."kantitatif” (nicel) degildir. Bir baska deyisle, nicel tarih ancak, ulusal muhasebe modeline gére gecmigin yeniden olusturulmast durumunda siz konusu olabilir. Bilangonun herhangi bir sii- tunu igindeki bijtiin degisimler zorunlu olarak sistemin timiine yansimi durumda olduguna gure; bu, nice ve sonunda gikyy noktasma ulastiran bir tutum olacakter: Bu duruma gre, ckonomistlerin pek istekli gérfindtikleri nicel tarih, sonugtan ilkeye g6- tiren ulusal bir muhasebe, toplu bir nicel tarih, hatta regresif nicel tarih olarak tantm- lanabilecektir. Bu tammlamaya bakilacak olursa girisim oldukga Snenilidic(6), ve kuskusuz, kendisi igin hemen hemen her yerde harcanan gabaya ve gésterilen itibara layikue. Bu konuda iyi-yargida suluninayan éarihgi bile. ulusal muhasebe modellerinin, glint miizde ckonomik durunw tanmlamann miikemmel bagart dgelerini olusturdugunu Kabul edecektir. Yakun, hatta uzak bir gecmig igin bir takim eldemcler ve gikermalarla modeli oltsturan dizisel dgelerin yer aldign siire iginde bir wzatma elde etmek hem istenen bir seydir, hem de bu, belli bie noktaya kadar miimkiindiir. Ekonomik diigiin- 6) Jean Marezewski burada genel nicel tarihin gegmisini incelemekiedir. (Ayni exer sayfa XL-XLI). Simon -Kuzneis'in Sncii gértislerint International Association for Reseavch in Income and Wealth’in 1950 deki dilegini haturlatmaktadir. liiské iyi saptanms midr? “Birinci diinya savagmm ve ézcllikle 1929 yuh bunali- minm ertesinde, ilk dizisel tarihée. yeni fiyatlarm tarihi alanmde yeni durumlaca uyum giiglikleriaia, ikinci diinya savayindan sonraki ve Kore savaginm arifesin- deki kisa siireli bunalimm rolii belirtilmistir: bu bunalim ve giiglitklerin. nicel » tarih’in dofusunda oynadig rol de ayrica belirtilmektedir. Biz sadece, ikincisi- nin birinciden dahe Snemli oldugu goriiginii kebul etmiyoruz. 30’lu yillarn yeni- + deme gabalani, bugiin LA.RLIW.'nin_ yillik Kongreleri gizgisinde Snerilen daha iyiye gotiirme cabmalarma gore daha baska bir Gnem tapmaktadir. — 148 —ceain ba isiegine tamamoa cevap verebilecek durumda olan bir taih’ ee aas-ni bili mine yardime. bir bilim olarak adlandirdmaya tam anlamiyla hak kenmrca‘tic; ba da bizler igin onun daha iistiin katlata yiikselisinin igaretidir. Onun kyanmy oldugu be orun bundan gok yillar duce yayimbamis oldugumue yararh, bugiinit aydunlatan bir eser, nviitevazi olarak yardumet bilim diizeyinde gisterilinis, gu kendilert de biz~ zat tarihe hizme: eden bilimlerden olan “eylemin sosyal bilimleti” niteligi ile diger sosyal bilimlere yardimes bic bilim diye belictilen, Séville et Atlantique(?) isimli ¢- i gecici karar béliimiinde Snerdigimiz tammlama iginde de gésterilm’ Bu giriiniimii altnda ona nicel tarih denmesini Snermiyoruz, biz olsaydik dizi- sel tarih derdik. Bundan bir siire Once bu miitevazi galgmamiza katmaldla bizi onur+ landirmis oldugu gok giizel bir denemesinde Fernand Braudel(8) bu gériisiimiiziin hak oldugunu orteya koymaktadie. Diin tereddtit cdebilirdik. Bugiin igin artik kuskuya yer yok. Tarihgi olarak biz- ler nicel anlayigta diizeni iginde girisimimizi, zamamn derinliklerine dogeu uzanan bic caligma igindcki ckonomist dostlafimuin gabalars ile karyilastirarak belicémek is- tedigimiz zaman dizisel tarih dememiz bundan bayle daha uygun olacaktir. Bazi durumlarda susmale, gok konusmakten iyidir, Nicel tarihe giris yazisinda Jean Marczewski sa tommlamay: dnermektedir(9): "Tarihin gelencksel konusa zaman ve mekan iginde lokalize olmus slaylann incelenmesi ve irdelenmesidir. Ekonomik o- laylara’ uygulandyjinda, tarih, kurumlarm evrimine, iiretim bigimlerinin éanumlan- masina, uluslarm politik: ya da askeri giiciinden.elde edilmis verilerin degerlendi mesine yénelecektir...” Bu tanmlama hem simirlayics hem de iddiah bir tanimlamadit, Hemen Szele inmekiedit, Tarihi bilgi sorunu ortaya atldiguida tatihin; nce, bir ko- nit olmaktan cok bir yontem oldugunn hatiilamik bana alla daha yatlan gibi gBriin- inckéedir, Ashnda tarih, bize kalan eyleri kullanmanm dolayl bir bilgist ya da eger daha aygun gbrillecekse, sanatidir. Oyleyse, tarth, hemen hemen daima bilmeyerek birakimiy kemélara ve bunlarm iyi Korunmasma baghdir. Boyle diistiatilecele olursa, demek ki nitel bir tarihe karyit olabilecek nicel bit ta- tih disiinitlemez. Gegmiste kalmus bir olay kargisinda, bu olay ister hemen dlgiiye vu- rulabilecek tiirde olmayan bir olayla ilgili olsun, ister belli bir &lgii ve says ile belir- tilmis bir bilango hakkunda olsun aslina uygunluk ve dogrulule yontinden az cok bii+ yiik bir olasdik saglayabilen bir tek yontem, daha dogrusu bir yontemlér toplulugu séz konusudur; bunticm da temelinde sagduyu yatmaktadir(10). Bu nokfada, Saint 7) Paris, SEVPEN, 1955-1959, 7353 sayfa: Cilt VHI, 2. baskt, 1957. 8) Feenand Braudel "Pour une histoire seielle: Séville ot Atlantique (1504-1650)”. Annales ESC 3, 1953, sayfa 541-553. 9) Marcrewski, ayni eser, No. 115, sayfa UL. 10) ‘Tatihgilerle yapigunte tartgmalarde nice taihi serum zorunda Kaldjumez hee sefecinde, geemisin bilinmesine igkin bic yénéem olugu niteligi ile éarihin derinlere uzanan bisligi iizetinde israrla durduk (Seville et Atautique, sf 1957). = 149 —Maur'lu beaediktin hocalanmizdan-bu-yana hissedilir bir ilerleme kaydetmig degiliz Nicel tatih, tercihen XIX: now yiizyil tarihgilerinin gorgok degerini ender olatale far~ kettikleri-tlgiilebilit verileri cle almaktadst. Nicel olgular peginde olan bir tarih, elde edilen verilorin(11) hee biritit yeterli bir sekilde de¥erlondirineyecek olduleta hicel oldugunu savunan Koti’ bir tatihten -baska bir sey’ olamaz. Ekonomik agisndan da buadaii otis’ yoktur, -Fokist olaylar dizisel olarak saptandiktan sonra da bu kez verilerin giicit sanki artmis gibi olur.-Dizisel sistem iginde-yer alan bi ‘denenmis tizafematiksel analiz yntemleriyle incelenmesi de atte mimi ducuinda; belgelerin dolaysiz olarak -vermis oldugu bilgilece, olustuculmns dizinin tu- tathiike isteyon dolayh verileré de eklencbilir. Zengislikleri, tadiklar: anlam ve yor gunluklari~yeni kesin ve conlr oluglari-néedenliyle secilmig olan bagimswz dizisel olay fardan, oluymus hipotez igindeki karplagturmalar, artik bit olayla digeti arasinda dogfl, tele olarak ele ahnniss bic olay’boyunce zamanin aki iginde yapilmaktadir; bu karg- lastirmalar gecmige uygelanan muhasebe modeli iginde yatay olarak yapilmaktaydss zeion istonen modctin abate keraktcti ve einleolmayig: nodeniyle buon: bats til yapilmast da miindkiin degildi. = Topyckin kanitaif taihin ‘(Global nicel taih) sevunidugid avantalardan bitkags on giiveailir’ olaylania bir bitin obiseucacak sokilde biterwyar gelmesi asamasina erig- trilinig olan geleneksel ckomomi -tarihi tarfindan zaten Konutlaninis disrumdadst. Tarik’ anlayigindald gergek deg Kuslcisuz, alusal muhasebe modellerinia uy- gulsnmas: asamasmdan gok, daha genel olarak, insan bilimlerine yardimes bir dizi o~ laym, sistemli bie sekilde biraraya getirilmesi evresinde yer almaktadkr, Biiyiike bie bé- liimatiyle sonugtan kurala gétiicen demograi (atifus bilim) tarihi nitelikte bie tarihe sa hibiz; diusel, uygulamalann sosyolojisine ait modellerin gegmiste kaydetmis oldugu geligmelerle de dinsel tarihin kendi ig diizeni iginde bir devrime tamk oluyoruz. Kol- elsif diigiinsel ctlcinlilder kodlanabilir;sonasrdan kurala gotiicen nitelikte kollel © Kuskuswz eksike yoni olsa bile.nicel bir durum. igin sByle diyorduk: "Ne olusse + olsun, farih dolayh olarak edinilen bir bilgidit”. Gegmisle ilgili her tiirlii bilgi do~ ast gerelii yapay oldujpina gore dolaysiz, yani:baskca verilerdea yararlanmayan, sverileria ti diye. adlandinlabilen anlayis. adina bile olsa gelenéksel tarihin de- nenmis yontemlerinin tistiinligit bizim g&tiisiimiize Kary bir gbriis ‘olarak ortaya ‘éntemlere, bunlan-bilmedigimiz, daha da 2 dtigtincesine Kapthnmamas: igin oldukga sik bag ‘varduk, Araa’buhwala beraber, birim igin uygun oldagu her durumda belgelerin dolaysiz olarak verdigi bilgiye o andaki bie dist olayin dolayh bigimde verdigi bilgileri de kattik”. “11) Geleneksél tatili elestirme ydnéemleriaden-ahnan, yontemlece gore ve Emest Lab- ousse'un istatistle Sncesi gain Belge niteligi tagryan istatiatik disilerini ofugtur- mada uygulayabildifi sisteme g6ze. — 150 ~—bit psikolojiyi(12).ortaya koyan degerli belgesel olaylara da el atmak surtiyle bu kod- ams iglemine bag vurulabilir, Yardime bilim tarih béylelikle glintimiiz insan bilimle- ting, gergok anlamuyla derlendiklerinde, miimkiin gértilmcyen bir deacyimin en giiveni- lir kan olusturan tatiht bir zenginlik armazan:eder. 1929 yih ekonomik ‘bunalkmi sonucu ortaya ctkan issizlik sonrasindafiyatlarin sistemli bir sekilde incelenmesinden yola gukan, kendilerine Sagi sakimir ve Slgiilii davrantslarla tarihgilerin, olaylart gabuk algdlayamayanlarin deyimiyle .ckonomistlerin youlendicdigi, gegmige: ait orijinal ku- ruluslara gésterilen titiz. bit anlayiin giidiimiinde, giiniimitz insan bilinalecine. son derece giig uyum: saglayabilir gériinen istatistile verileri saglayan yeni ama fatih havast tagyan bir tarih anlayist. ortaya gikmigtr, Bu yeni tarih anlayist her yerde bireysel- lige karg: toplumsall:g yalin olaylar yerine genellemeyi savanmuy diger insan bilim- Terinden ald sorunsallikton gonis dlgiide yaraclnmy, insan bilimlerinin en eskist olan tarihin yéntenrlerinden ve diisiince bigiminden higbir sey feda ctmeksizin kendini toplumun Sgesi insamm genis kapsamh sosyolojisi ile biitiinleymis. gormek istemistic Bu anlayign sahip oldugit espri dicretlerle ilgili aac bir kesitten yola’gukarek, degerlen- ditilmesi kolaylikla yapilad uluslararest dodisimi akumlanm: yoglemek suretiyle gog- mige ait ckonominin digger Kesimlerine ulagmis, ckonomiden hateket ederek de yavay yavas insamun kendi gegmisindcki diger biitiin alanlara.ulagma yoluna tutmuséur. Daha diin, hig kuskusuz, gegmisteki etkinliklorin derlenmesinde yapmig olduga segimin incelenen olaylatm bir yandan. gegmig déncme ait kuculuslatls, Ste yandan belgelerin zenginligi ve dogrulugu ile ilgili éneminin tarihsel dlgiitlere: gore ele alm- difinda kendisine nicel denilmesinden hoslanan tarih, zenginligi ve ayrntiari dnemli boyutlar kazanmas istatistik verilerden yararlanmaktadit: sonug olarak, onun.elinde, gecmisteki olaylarla ilgili, en. kiigitk ayrméilan bile ortaya koyabilece bie analiz (¢8- cimlome) olanage vardir, Bu. dizisel tarih -bundan béyle ona. ikiz anlam vermeyeoek olan bu adi veriyoruz-genis zaman dilimleri dtesinde geleneksel tarihgilerin ve.ckono- mi kurallaeun incelemekten hoslandiklart lesa siireli, olaylari da ele almag olmaktadie. Oysa yoni nical tarih yeni efilimlere, daha dojiru bir deyisle, eksik bit materyelin kur- dugu diiglere gok sey borclu olan soau gelnicyen dogrusal bitylime cizgilerine el st- maktadir. Tarihgilerin diziéel ‘tarihi kargsmda ekonomistleriix nicel farihi ‘mi sz konusuadiic ? Kopukluk bucada midir? Tarihgilerin cksik buraktiklan Kargisinda eotiominin kendi- lerinden bekledigi istatistile materycli, yeni cag kurumlarinm dogrusal azantida sakin sakin beklemekte olan ve harhingi bir stiepriz yoni buluiimayan vérileri ‘aglamaké- ki yetersizlikleri kargs:nda ckonomistler bunlari bizzat tcinin cttiler. Ne sdylemek istediklerini ‘agikea belirtmekten memnun olmayarak 1700 yin Franstz ckondnii- sinden giintimiize kadar hem gignticr hem de gekici bir tablo gizmoye koyuldulae. 12) Kalayiumz bart dice ve gies H, ct PsChawny "Le cia ds eappori Franco-espagnols 4 Cadiz dans la seconde moitié du X'VIle siécle Histoire seri alle er pycilogic collective, Probleme de méthode", in Mélanges Betaillon, Bordeanx, 1962, 19-29, — 151 —Tablo gekicidir, giinkii, boyle bir tablo verdir ve elimizde onun benzeri bagka bir belge yoktur; Jean-Clude Toutain XVII nei yiizyil Fransa’s ile ilgili, kuskusuz bi- zim de kendisinden duce bildigimiz, ama Snce kimsenin cle almak, sonra da diizenc koymak basaruim gésteremedigi birgok tahmin ve degerlenditmeyi biraraya gefirme becerisini gésterebilmistir. isin giigligiiniin bilincinde yirmi kadar tarihginin yirmi yilda yapabileccklerini Jean-Claude Toutain, kendi cilzz olanaklattyla tig yilda yap- mistir. Onun bu konudaki teknik becerisine haytan kalmmakta ve kusku ile kargla~ nan bazt yénleri de olsa yine de yarach olan Snemli saysda belgeye canliik kazandir- masina minnettarhik duyulmaktadir. Ozellikle, bitin bu giivenilir ve ulusal ckonomi modellerine gére gelencksel ckonomi tarihcilerinin galigmalarindan nesillerin gaba~ styla binbir giiclitkle seglenabilmig istatistike verilerin kullanilmast ile neler elde edile~ bilecegi bugiin daha iyi anlagmaltadic. Baska bit deyisle, Jean Marczewski tarafindan Snerilen, Joan-Claude Toutein tardfindast denenen ve dizisel tatihin gergck keynaklarmdan beslenen model, ustalifa, geriye dogiu yapilan incelemie ve aragtemada gercek diyalektik bir turum sekdine d3- niigtiirebileccktir. Burada homion ckleyclim ki bizler bu isin heniiz uzajpndayiz. Gekici ama sasitticr demigtik, Ortada duran herhangi bir sorunsel durumun kav- ramlacla belirtilmesindeki yadsumaz geligme, kuflamlan istatistik verilerin stca’ gBzeten diizeni iginde gegmig olaylara olaganiistii bagatih bir yaklasim ile bityiik dlgiide Sdiil- lendirilmig bulunmaktadir. Gergekte, Joan Marczewski'nin bildingesi tarihi bir olay- dir; Jean-Claude Toutain’in escri saygi duyulan ve yatark bi yaputtir. Ancak,, ikisinin ryan yana gelisi dztintii veren’bir.durumduc. Toutain'in guradan-buradan zekice top~ Tanug oldugu bilgiler bildirgedcki biiyiile turkular alunda ezilmekte, Joan Marczewski’~ nin uzun Vadeli galgma plam dtckinin Snermis oldugu aceleci bir futum ile ihancte ugramaktadir. Nihayet, ckonomii tarihgilerinin. biytke gaptaki gabalanna karg. isteyerck olmése da biling dhgr géstezilen bdylesine bir Kliclimsomenin. benimsenmig olmas: gergekten akil alniaz bir olajdic. Bunca yildr, her yerde, eski ”medent hal” derinde galigmalar yapildiga bir strada temoli nesnel deyerlendirmelere dayali halk... eski y8netimlerce deferlendirilmemis istatistidderden daha nce gikarilmy bunca giivenilir vorilere sa ‘hip iken hemen hemen yiizyidan bu yana ciddi tah eserleri tarafindan bir kenara itilmig en kt kaynallarm tetcihli’ olarak kullaniImasi ne demcktir? Ve madem ki Fransa iizerinde gabylimalctadir, Fransa’da istaistikle ugrasan tarihin herkes éarafindan kabul edilmis ustas: Ernedt Labrousse'un yaptiga cain fizerine ve ySnetimni alunda to- parlannay ve incolenmis bélgese! monografilerin olushirdugu miikemmel yelpazeyi ihmal ctmig olmann scbebi nedir? Sizii cdilen Srnckleri birer biret ele alarak’bunlarm zayif yonlerini gistermek gok kolay olurdu. Baskalan da aym seyi seve seve yapabilir, ama yikmak yapmaktan gok daha kolaydir, Bununla beraber, sucada burada géize gar- pan birtakim safbiklarm da bulundugunu belirtmeliyiz; bunlar araindan yu drnegi verebiliriz: XVI nai yiizyildan XVI nei ytizylla kadar yaves yavay katilmig asa ya~ — 152 —kart dértis bisi kadar bélgeyi unutaral sadece dort bélgesinin toplamyla, 1776 yslinda iilkeye baglanmug 24.200 km? lik Lorraine eyaletine (N15, s£24) ait savas atag ve geteglerinin(13) oldugandan fazla gésterilmesi... bisbicleciyle hig bogdagmayan kay- neklann ardarda sicalanmas:, Quesnay, Expilly, Grivel... Young, Lavoisier, La Feuil- Je du Cultivatour... hechangibir belgeye dayandifi(i4) saptanmadigi halde keendini belli bic oforite ile donatilmas géren Vikont d’Avenel ile yin yana yayemaktadulat. Nadas sistemini agiklamak iin arnk Xénophon’un({5) yardinint isteyecoke durumda da degiliz. Cografyact dostlarumiz bu konude, daha gok ve daha iyi bilgi vercbilecek bir caligma yapmiglardy. Bununla béraber, clestirilerimizi, simiilik burada keselim. Hangi tarihgi olursa olsun ve dzellikle Fransa’min bir tarihgisi-biz bunlarden biri degiliz-sdziinii ettigimiz bu devgirme eserin degerine higbir zarar vermeksizin bu clestirilerden yirmi-otuz sayfa suralayabilic. Hepsini topluca bir kenara itmek hakshiim gisterdigimiz basit ve pek dogerli olmayan kaynaklatin biraraya gelmesiyle olusan galiyma omuc silkip gepmenin Stesinds bir dogez sahiptir. Bundan boyle gézlerimizi ondan ayirmryaca- az. Biitiin kitaplidarinuzda bu yapitien birer tane var ve istatistle caliginalarandaki aragtrmalacimizda her zaman kalacagina inandigmez bosluklan: doldurmak ign he- men bu esere bagvucacagimz bilinmelidir. Ve hig kiiske yok, sorinun iyi anlaylamayan yoni de burida, Birtalam saburiz ekonomistler insan bilimine géziim geticen miikemmel bit dmogi bayimuzin dizcrinde dalgalandican bu cok giizel ulusel muhasebe modclindeki sittunlarin Blgistiz olerale a zun tutulmasin. istemektedirler. Bunun nasil olicagim da diistinmeden, Ulusal ger gevede gercken soruyu kendi kendimize sormaksn bunun kaynaldarla ilgili Bir so~ run oldugunu soyleyebilisic. Hayrankle veren bir ulusal muhasebe model, elbette, Va rilan sonug birgok ylizyil igin iyi, ama ytizyillar arasinda esit olmayan bir degerlendir- me ile, Ulus olgusunun salt Avrapa igin, bilinen kenserli boyutlar kazandige XIX nou yiizyil isin miikemmel, ama XVII nci yiizyilda ve nice hakh nedenlerle daha 8nceki zamanlarda, elonomik ve politik smrlann... bu yumuyak ve "varlg. dnceden anlast- lamayan, dnemini yitirmis kurumlar gériindimiindeki bu smilana Kesin gizgilerle al- keleri birbirinden aywmadiga bu dénemlerde ulusal cergevede kelmak énem verilme- 13) XIV. neti Louis’nin savaslarma bagi istilalar (bdyle), Napolyon’un savaslani nede~ aiyle insanlan tilkelosinden surmga ile gekilir gibi gokilip tiketilmesi... bu. nok- tada yanhsbk gok geleneksel bir gorits ile birlesmektedir. 44) J~C.Toutain’'in tarihgilerin yapmuy oldaguc galigmalacia genel durumunu belist” meyi kabul ettifi zaman, kaynak eserleri XIX noit yiizyilin sonunda kesmesi en aundan saprtict bir olaydir. Levasseur ve d’Avenel'den beri tarihygilerin gals mast sbziinii ettigimiz givis béliimtindeki bir imaya kayasla yine de daha iyi gitmek- tediz, 45) No’ 115, sf 42. — 13 —mesi gercken Kiigiik bir kusurdan baska bir sey degildir. Elbotte ulusal gorgeve, falat goreceli olavae ele alinacak sekilde. Bugiin bile deviet sumzlart kag kez gorgck olmaktan gok birer aldatmaca duramuna digmiiglerdit, Latin Amerika igin artik buna kentla- maya gerck yok, Kuzey Amerika bile. Mason-Dixon Line giineyinde engellerin or- tadan kaldiidmast bakummdan olageniistii birgok olaylara tamk olmaktadie, ancak, bizimy yash Avrupa’mzdai iki Italya haita iki Fransa igin ne demeli? Béigesel ve hemen. acdindan bityik kurumlerla ilgili degerlendiemeler, yerileri abartan devletlerimizin yarattiga sekmealan bic dlgide gidermek zorundadw. Yapilan yanhgiklan diizeltici iUk adim, yani, gegmis olaylan: geriye giderek in celeme galigmaalarmde kullanilan ulusal muhascbe modeli digerleri gibi herhangi bir yaklagmdan baska bir jey degildir. Bu diizeltme galigmas,, gerilere dogru gidildikce birbirine paralel iki gir'sime giderek daha, bajamh olmak zorundadir: belittileceke bir délgesel degerlondirme igin gok sayida bilgesel ditzeyde yaklagm ve bunun hemen yaninda daha bitytik boyutlarda, evrensel yaklagimlar. Yani XVI ve XVI nei yiiz- yillar diinyasindaki Fransa ya da Ispanya bu konuda ne gergekleri igeriyorsa Akdeniz balgesi veya Adlantik cevresi de aym gergeklesi igermektedir. Aytict, XVL XVE, XVI nei yitzyillera ait Atlantik ckonomisine yakloymt ev rensel bir yaklaym olarak degerlendirmemis olmamn gerckgesi nedir? Géidiilen amag oldukga dzengli ama bu kadar ktigiilmiiy modern Fransa’mn, Szellikle iginde bulimdugu skint: durumda, argivlerindelii giderilmesi giig. bosluklar nedeniyle sadece ulusal ger- gevenin Sngirdiigii amagtan daha dzencli degildir. Gergeyi belirtmek gerekirse, sabirsiz ckonomuistlerimiz tarih bilgisinin cn Snemli engéelleriziden bitini kiigtimsemiy olacaklardir. Bu engel, istatistik: dncesi ga(16) hoca- Jatin ardindan bizim de igarot ettigimiz engeldix. Atlantike Avrupas’nm kuzcy Atlantik ve mutlu Amerika iizerine dogru Kayma_ siixeci igindekt ayrtealskle kesimi igin bu engel, XVIE-nei yiizyihn sonu ile XIX neu yiizyiin agagi-yuleart ortasi azasin~ da bulunmaktadir. Istatstiklerin Stesinde, ayrcalikis Italya’da iki, tig, hatta dort “yéiz~ yillkk az gok waun bit sire igin, higbir kurtluyun hentiz le almadiga temel dlgiitlerin bir biliimitine sahip olin istatistik Sucesi gag, etkinlik. géstergelerinin diizenleyicisi tarihginin, gerilere dogru giderck yaptri arastu'malarda, daha’ duce yayimlanmig XIX neu yiizyil istatistiMderinin yanbs olarak saptanmas baslangig noktasmun dtesine ke- dat-wanan uzun ve seburl: bir alga yapmasina, kuskuswz daha az gekici ama XIX now yiizyingenel istatistiklerinin dolayswz olarak verdiklerinden genellikle daha gii- venilir, daha kesin bir sayisal yaklaguin elde etmesine olanak vermektedic. Dizisel tarthin sagledig, hem de ne gabalarla, materyal kuslcusuz pahal ama ka~ liteli bir materyeldic. Ba materyelin herhangi bir muhasebe modelinin stitunlarma her 16) Bu Konudaki makalemiz: "Les échanges enéce I’ Amérique espagnole et les anciens mondes aux XVIe, XVIle et XVIIle siécles”, Information historique, 5 1960 sf. 207-216. — 154 —zaman konulabilecek kaba ve aldaticr degerlendirmelerle hicbir alakast yokeue. Daha dofirusu, biti digerini engellememektodir. Arsivlerin modelin siitunlacim doldurmaga olanek vermedigi derumlarda tahminlerde bulunulabilir; tarihsel agidan yapilen g2- Iymalar weadigs zaman da yine baz tahmini degerlendismeler yapilabilir, ancak, belic~ siz olam de¥erlendirmek icin bolitli olandan yola gikmak alah bir futum ola, Deger tayunayan bir veriden yararlanmayi istememek akale. ve yeni bir girisimin ille agamasin~ da anlaslabilir ve agiklanabilic bie durumdur, ama, daha ileside gidildikgs buna hakl gécmek olenaksualogabitir. ” Gergelete, ckonomist meslekdaglarimuzin aluslararast aicel tavih gicisimleri XIX new’yiizyil isin gegerli olan bir girisimdir, Bir tarihcinin eserinden gok bit ekonomi uzmaninin yapttidic, Girisimin tinsel lideri Simon Kuznets’in basarih galigmalatnda gok ayricalikh Amerika igin 1869 den dteye gecmemesinin bir anlamt olsa gerek. Bu ko- gullarda, daha énce elden gegmig ve % 95 orannda korunmus bir materyelin degisike bir sekilde d&kiimtiniin yaplmast sz konusudur. XVII nei yiizyila gelindiginde, yani daha dogru bir doyisle, tarihi bir nitelik ka- zandiginda, girisim ya da degisik bir akts kazanmalcta ya da ters~yiiz gelmektedir. Ya ctkinlik gistergelerini diizealeyenlerin d{gillti davramy bigimlerini benimsemekte ya da her ne pahasma olursa olsun genis dlgiide hayal giictine basvittmak suietiyle siittin- form doldurmaktade, Boyle daveanmakla gexceii maskelemeze katkuda bylunmak- ta, ileriye defil, geriye gitmekéedir. Kaba bir sckilde gizilmis grafikler dizerinde bize tarimsal iirtinerin 1700 don 1958’c kadar artous olduguma, ulusal degerleri ortaya g1- karma modelinden énce bu konuda kuskular bulundugunu bildirmektedir - eski cko- nomik durumla ilgili dnemsiz bir degerlendirme. Bu deierlendirme ayzsca, yeni cko-~ nomilerin oski ekonomiler karyisindaki bashca biiytik farklarindan bici olan daha ge- nig kapsamk ve uluslatarast nitelikee olmast ayricaliium siire ve deger fark olarak gézden uzak tutmaktadw. Nicel tarihin, XIX ncu yiizyzh ulusal muhasebe galiymalarma katina gabasinda gbs- terdigibasart bundan boyle hemen hemen kesin ofatak kabul edilmigtir. XVUI ne} yiizyil ve birgok degisike nedenlerle istatistik oncesi gagin iig-dért yiizyih igin ise, ba garsizhik, eer kokli bir yontem degisikligi yapilmazsa, kesindir. Gzetleyocck olursak, XVI, XVI ve XVII nei yiizyillara ait nicel éatihin, gerilere doxru gidig yéntomi ile diyalektik yaklasim yéntemi atasinda bir socim yapma olenagt vardir, Olayla: diyalekcile irdelemelerle geriye dogeu giderck incelemenin yolu kabataslale degerlendiemelere basvurmaktan degil, dizisel tarihten gecer. Ciinkii siyasal elonomi nasil salt Jean- Baptiste Say'm malt degilse tach de artik biittintiyle Vikont d’ Avene! gevresinde oht- gan bir olgu degildir. 17) National Production since 1869, New York, National Bureau of Hconomic Re- search, 1946. 18) Arag-gereg balimndan olanallars agai yukasi yok dencceke kadar az oldugu kea- dar ilerleyislerindoki liz da yevasite. — 155 —