PATH

DEVRNDE TRK HDEBYAII ZERNDE ALIMALAR

^ Jlhdlkadir'^mhm
Istanbvl nTersltesl Eski Trk Edebiyat Kretle Doenti

BRHAMEDDN ERENLER MATBAASI,

1 9

5 4

tSTANfiL

N o: 1

kapak.yazts azel Sanatlar Akademisi froiesrlerlndetl

Emin Barn taralndan yazlmtr.

BALANGI
Askerlik mesl^sinden onra mnevver Osmanh Trklerinin fazlaca
Tag^bet gsterdii megalelerden bir ehemmiyet'isi taiiflik olmutur.
Ktphanelerimizi ssleyen yzlerce divan, mesnev, klliyat, nazire
mecmuas, manzum risale, yifmiyi aan uara tezkiresini dolduran
binlerce air, bibliyografik ve biyografik mahiyet tayan umum
eserlere renk veren takm takm'sdriatk-r, baz yerli tarih kaynklrda hemen her padiahn devri spnuhd bahis mevzuu edilen bir ok
kalfem erbab,., hep, hep bu ger^e'i^'iajlk delillerinden ibarettii'.
Bu heves devlet reislerinde dkh az deildir. Hatta sultanlardaki
bu temayl kendi hkmranlk alarnda iir ve edebiyat gelimesi
nin bazan neticesi, bazan da sebebi gibi gzkmektedir.
\k OsmanlI hnkr Osmann (12^91326) , nazman ifade ikti
darnda olduu ye 1ona nisbet edilen para uydurma bir rivayetin
devafm telkki edilse bile, IK Murattan (1421^1451) itibaren V. Meh
met Reada (19091918) kaitlar be asr mddtle (14211918)
tahta oturan otuz padiahtan on sekizinin, yani tam yzde altmnn
iir yazd mevsuk ye malmdur. Bunlar arasnda 1. Selim (15121520)
gibi farsa. Kanun Sleyman (MuhiSb, 151566) gibi' trke
divanlar hakl .hret kazanm bulunanlarn meycudiyeti^ni Osman
oullar ailesindeki iir ve sanat anahesinin parlak bir tezahr ola
rak kabul etmek lzm gelir.;. Bu zincirin-ilk, altn halkasn stanbul
fatihi, Gazi 11. Mehmfetlin ('vn,vl45,11481) iirleri tekil eder.
Asker ve siyas emsalsiz fliyeVlerihde olduu nisbette ilim ve
sanata ballk hususlarnda da imrendirici kudreti asrlar stnden
ap parl p,ani klar ije bize ulaan bu byk ahsiyetin sanatkr
hviyeti ve iirleri hakkmdaki bu almamz. Fethin 500. yldnm
ertesinde kran borcumuzu ifade dileindep, Fatih ve onun mbarek
iethi ile alkal yeni neriyatta mevzuun bu cephesine ya temas
edilmemesi veya beylik szlerle yetinilmesi hasebiyle duyulan strab
hafifletme arzusundan baka bir maksat-tam,az. u itibarla noksan
larmz niyetimizin gzelliine balanr ^midindeyiz.

A b d li lk a d i r K a r a b a n

G iri
FATHN METNLERNE DAR

Avnl mahlsm kullanan Fatihin btn rkri* henz ele >ge

memitir.' Bugn iin Fatihin
bakmndan bilinen ve
bir divane denebilecek olan blrcik nsha, umumiyetle, yalnz gazel
lerden mrekkep bulunan Ali Emir yazmasdr* ki bunu Emir mer
hum kendi hatt ile ayrca iki defa kopya da etmi ve ilim lemine
de evvel yine kendisi tantmtr.*
f a t ih in metihlerine jyrca nazire mecmualar ile iir mecmua
larnda ve tara tezkireTeriOle tarihlerde e tesa'duT edTirTTnck
bunlar kemiyet itibar ile kabark bir yekna'bali- olmazlar.
Fatihin bir ksm iirlerini neir sahasna ilk defa derli topluca
koyan G . Jacobdur. Onun Upsala Oniversijtesi ktphanesindeki bir
yazma mecmuadan esasn ahp baz tezkire,ve tarihlerden de istifada
etmek sureti ile bastrd 21 para,* <Diyan- Ayn unvann ta
m olmasna ramen, ufak iipta bir. ga^eliyat olmann hududunu
amaz.
'
Son on yl iinde air Hakan%-t|iiilernin 500. Fetih yh ei
inde ve o mnasebetle biif-i-^j^^foFteki nisbeten lm usulle
* ?rk elebl ntn Mahemmel gazeller ve mretteb kade Te kt^*Jar demilerdttr.. Milretteb dvn meHrdnr (MefS^ir '-fu^ar-^ nlversUe i l b , , T. Y.
4M1, 22a) kayd; smail Ayvanaarayl'nin
ka^idl. v& m uV at^-it ve azelyh
cem' ve, tejtb olanmadur { f f a ^ ^ t l-eevSmi^i'l- c-, atenbul 1281, 11. a.) ihs.^
aTmIza ntsy^n kOelerlnd^ daba bir hayli mehul paralariDiB balundqa
delidr.
, Dvn~ Sulfn Meftmed ,-rpiJnutha 'ilh, AU Emi}. (M illet) ktb. , tnanztn
eerler, eak nr. 305/ yeni n r.
talik hat ile, tezhipll, 47 s., mstensth .ve
stinsah tarihi beli deil, 210 X 135 (138 X /5) mm, her sahUe olalsma 11 Batr;
Uti eksik 68 gazel, 1 mahaDimea-t mateksTriT 1 kta ve 1 mlsa le banun nazire
lerini, yani 71 par iiri m uhtevidir.
s Ad seen k t b ., manzam e erlerf-^j,; 530^^^^^
CevhirS t-mlSk, mukaddeme, M M I 1319, 4.3': s., Oamanlj T^art^.Ve E(Ieb iy t Mecmuan. 3., 4. ve 6. say l''3 4 ), 49,.73, 109 V. dd. vie daha tia^abaytlar
ile kr.
5 Sz geltml: Eridirli H*c tCemal, C S ^ 4 n-ne7>. Beyazld k tb. 5782; Edir
neli Nazmi, Ment<f n-ieg^ir, Nnruosmanye ktb. 4915, 4222 v.s. bk.
* Az aada Kaynalartp tenkidi

bahsi le kr.

A. y. 2 He kr.
* Der Divan Sultan Afehn/ejs Je Zmeiten, .Berlin 1904.
e. Sehl, L&titl, Haan elebi tezkireleri le A U tarihinden.
10
15 para ad geen Upata mecmuasndan', 6 para d tezkireler ve At ta
rihinden atanmadr.-

Fatih, air Avn

hazrlanm olan iki basm yaplm bulunmaktadr : Saffet Stki

[Bilmen]in hazrlad Fatih dirt, , Millet ktphanesi ya7 masna
daha dorusu bu yazmadan Emirnin yaptg-, kopyalara da
yanmaktadr. '' Kitaptaki "11 p-'ad^n 6 tanesi de,^ baka yerlerden
nakledilmitir.^ Kemal Edip nsel [KrkiioluJnun hazrlad
F<tif'in sr/eri^ ise, daha dolgun ve shhatlidir. Kemal Edip, Emir!
nshasn ayne'n alm, jacob basmnda bulndu haldfc ad geen
yazmada olmayan iirlerden 6 para ile bakaca eitli yerlerden
de ki bunlar arasnda Fatihin olduklar pheli olanlar da yok
deildir^ 10 para daha eklemek suretiyle iir saysn 87 ye ib
la muvaffak olmutur.'
Transkripsiyonlu olan bu nerin ayn zamanda sas nshann
faksimilesini de ihtiva eylemesi onu mevcutlarn olduka iyi ekilde
istifadeye elverili olan haline getirmitir. Bu bakmdan tetkikleri
mizde, asl yazmadan sonra ve onunla birlikte transkripsiyon
sistemimizde arada ufak tefek farklar bulunmakla beraber bu ba
sm esas tutulmutur.
K^gNAKLAlN^ TF-NKni
/. airler fezkireleri
lk yazlanlardan balayjp XVU- yzyl ortalarna kadar gelen
belli bal Osm anir airler tiezkireWnnde Fatihin (Avn) edeb h
viyetine az veya ok temas edilmektedir.
Seh Bey tezkiresinde {Het behil, yazl 945/1538) Sultn Mebmed H n hakkndaki kaytlar* onu takip eden tezkireciler iin Fa
1 Trk Klsikleri SerB : 5, staobul 1944.
3 44 numaral tt beyit .k elebt, H^san eleb ye Eyaz tezkirelerinden
alnm tr; 64. gazel Edirneli NazmlniD ve
gazelde Hac Kemal in nazire
Biecmaalarndandir; 73. parann lk Ikl beyti Ak elebl'den, son beyti iae
At tarihinden nakildir. 7 onmural beyit Rza tezkiresi ve 76 nnmaral beyit d
l a t i f i ve Haaan elebi tezkielerlndendir.
* Trk Tarih Knrumu Yaynlarndan X I . seri 1, Aokaa 1946.
4 85 numarada CevAir
istinaden Fatih in olarak kaydedilen biri
cik arapca beytin gerekten onun olop olmad 1iphIidir.
tercmeBinde
zmze ilile n ba beyit ve etrafndaki ifade phede hakl oldnnm azn gster
mektedir (elk^iJj,.stanbul 1269, Fatih devri alema ve m eaylhl.labaksua gfrl.
kiBm.^134. 'S.*)lekrsi').: Bylg,^aka beyitlerde vardr.
s Bu 10 paradan ikisi Afe^ir ^u-ardav, biri Atfl tarihinden, biri Osmanit
melliflerP'aien, ikisi Yeni amanl tarihi'aden, biri Osmanl Tarih ve Edebiyat
Mecmuasndan, biri CcvShir 7-m/n:U n ve ikisi de Saffet Sttk basmndan
ahMmtr.
8 Tezkire i Seh, tstnJ)ul 1325, 1213 s. Yflzmalan: A li Emir (Millet)ktb, 768;
niversite k ib ., T Y. 733, 2540 ve 3732.

A bdlkadirK arB han

tih'in karakteri, ilim. ,ve sanat sevgisi, ve lassatan iiri ve airlii

bakmndan deta bir temel hizmetini grmtr.
Ltif tezkiresinde (yazl 953/1546) bu madde^ Het behitm
pln benimsenerek, yalnz misaller ksnien deitirilmek ve zengin
letirilmek suretiyle verilmitir, denebilir.
k eleb tezkiresi {MefHr f-yu'ar, yazl 974/1566), daha
ncekilerin bilgilerinden istifade etmekle beraber, Sultan Mehmedin
vezirlerinin de iirle meguliyetini ve adlarn belirtmekte, mkemmel
gazellerden baka kaside ye ktalar da yazd'in ve divannn mehur
olduunu aklamaktadr.Hasan eleb tezkiresi (Knalzade, yazl 994/1586) Fatih Sul
tan Mehmet, hakkndaki grn umumiyetle kendinden ncekilere
borlu gzkr.^ Eskiden bilinenleri daha mbalal ve daha orta
mal szlerle bir baka klk altnda, tekrarlanm gryoruz. Mad
denin mevzuumuzla, asl ..ilgili taraf gevektir.
Beyan tezkiresinde (yazl 1000/1592 etrafnda) Eb l-fthat
ve ' 1-meznin edeb hviyetini yeni delillerle .aydnlatacak bir e
ye tesadf edilmez.*
Riyazi tezkiresinde {Rtyz -u^ar, yazl 1018/1609) evvelki
lere ilve edilmi yeni bir fikir ve vesika aramak bouna zahmet
olur. Eskilerin bir hulsas mahiyetinde olan kaytlar bir iki beyit
takip eder ki bunlar da daha eski tezkirelerde mevcuttur.
Tezkireler iinde Eb l-feth Sultn Melmed Handan son defa
bahseden Tezkire-i R zd u . Ancak buradaki basit bir ka satrda da
airimizin sanat hviyetine dair mtala yoktur. u kdar var ki :
I
Tezlcire~i Lat/i, stanbul 1314, 61 63. . Yazmalar iiu Dr. Abdaikadlr Kaiahan , FazalMaMli, hayat ve ahsiyeti, a a n b u l 1949, 22i. a., Islanbul kitaplk
tan tarih-corafya yazmalar kataloglan, 7. fasjkl. stanbul 1947,597. s. t . dd. bk.
3 Me'ir u'-arS, niversite k t b , T. Y. 4201, 21b-?2a; teki y<ztnalar
in harahan, Fiial, 228. s. ve Katalog, 579. o. "bk.
3 Knalzade, Tzi>e, niversite kib., T. Y. 516; Utekl yazmalar iin Karahan,
Fazul, 231. s. ve Katalog, ,588. 8. v. dd. bk.,
, * Tektre~i u!-ar^-i BegcfnT, niversite kib., T. Y i 2 5 ^ , 4a; ikinci-yazmas ^ l
Emlr (M illet) ktb. 757. Bu tezkireye alnan drt beyitten ilk i, Ak eleb vo
Baaau eldhide, .nnctt Sebde d rdn c de L tifde vardr. kinpi beyit se,
L tiln in II. Byezlde atfen kaydettii bir litde gze arpmaktadr ki kim in
yan ld n tesbit zordur.
s RySiii f-u^ar. niversite k tb., T. Y. 761, Ba; <098, 13a; dier yazmalar
iin Karahan, FuzulU 247 s , Katalog, 605. s, v. dd bk.
8 Tezkire-i R i, stanbul 1316, S. s., yazmalar; iin Katalog, 6<1. e. v. dd. bk.

-Fatih, ir Avni

ktibas edilen iki be/itten birine' ilk defa burada tesadf edilmekten
dir. Buda Fatihin iir repertuvannn zenginliini dnmek bakmn
dan bir mana ifade edebilir.
2. Tarihler ve b iy o g ra fik eserler

Umumiyetle Fatihin asker ve siyas hayatn ve bir dereceye

kadar da ilim ve sanat koruyuculuunu esas alan tarihi kaynaklarda
snrn izdiimiz air Fatihten izler bulmak ftr. Bunlarn bir
ksmndan, mnasebet dtke, faydalanmak mmkndr. Bu itibar^
la burada bir hatrlaha ile iktifa edilecektir:
Fatih devri adamlarndan Dursun Beyin lrh-i Eb /'/eZ/inden
balayarak dris i Bitlisnin (l. 927/1521) Hft fceAff/ine, Kemal
Paazadenin (l. 940/1534) Trih-i l-i Osmanna* kadar Fatihe
yakn devirlerin bir ksm tarih kaynaklarnda II. Sultan Mehmedin
airlii deil, fakat ilim ve iir erbabna ihsan ve iltifat hakknda
kaytlar bulunur.
l de, Kiinh l-ahharda (yazl 1005/1596 etrafnda) baka padi
ah devirleri iin yapt gibi, Fatihe ayrd blmn sonunda o
devrin belli bal airlerinden 31 tanesi zerinde ayr ayr durmakta
dr. Tc Z-tevih^ ve Solakzade tarihi^ gibi malm kaynaklarda
air Avn ile pek karlalmaz. Fakat kahraman ve diplomat Fatih
ile birlikte maarifperver (mecene) Sultan Mehmede tesadf edilir.
Bununla beraber bunlarn bu husustaki bilgilerinden ou, ou za
man, kendilerinden .ncekilerden nakildir,** Y a ln z Hacikot l-cetdm'^^
ile At tarihinin'" Fatih'in iirlerinden seilmi paralar bakmndan
burada ayrca zikredilmesi uygun der.
Biyografik eserlerden de mesel ek?ik tercmesinde Fatih devri
I Selamet bia 'iret in bsdum kadem cana
Medd olmad zevkim ^kbet vakl-i hazn oldu
Trih-i Ebii l-feih stanbul 1330 Tarih-1 Osman Knciimeni Mecmuabi ilahesi),
f Het behit, Nav Osmaniye k t b , fars yazma,
3082; tercmesi (ire.
Abdillbski Ssd), Paaidiye M uad Molla) i l b . 9*8.
^ Trlhi l i ^Omn, VII. cz, Fatih, ktb. 425
5 Jinh l-ahhr, baslmam ksm, niversite k ib . T, Y. ISO*?, 131- 1?5. vr.;
ayn ktb. 2577 ve 5961.
TSea 't fevrh, 1. e., stanbul 1279, Fatih bahsi. 408. s. v. dd.
^ Solakzade, Trih, stanbul 1298, Fatih bahai, 189. s. v. dd.
S
Meael Solakzadenin -STiltn Mehned H n n cllmleye tefentld ve 'ulen^
ye.'lr^yl cem5 etmed.eki lekayydleri ne dair yerdii bilgi, dris-i BillB nin
Het ieAr'ffinden tercmedir.
Ayvansarayl smail, Hadllai 'l-cevam^, I. c., slanbul 1281, 11. s.
ic Trih i ^At, IV. c., stanbul 1298, 9- 10. s.
II Tercme-i ek^ik (trCc Mecd), stanbul 1269.

Abdlkadir K a n b an

mderris, kad ve eyhleri uzun boylu bahse mevzu olduu halde*

Fatihten pek ksaca sz almtr. Bu arada sonralar kendisine mal
edilen arapa beytin, lm deinde lisanna cari olduuna iarette
bulunulmutur.'*'
l^BtlYOGEAFK CM-^L

1.
Fatihin sanatkr hviyeti ve iirleri, edeb yenilememiz ba
layal beri de, ne bizde, ne yabanc lkelerde cidd bir aratrma
mevzuu olmutur. Ziya Paann Warc6a<na linan iki beyit>* bir ey
ifade etmez. Namk Kemalin tvrak- ;je>anndaki airlii ile al
kal szler de yeni bir ey retmez.
Yarm asr nce, eserinin Fatih ve maiyet> faslnda, air Avn
divannn meydanda bulunmadna iaret etmekle beraber, tezkire
lerdeki kayt ve rneklere dayanp onun airliine bir deer bien,
Seh ve L tifden de para naki ve tercme eden E. J. W. Gibb,
devrine gre, bu bapta da dikkati eker. G. Jacobun ad geen
<Sultan II. Mehmet divan nerine ekledii
mukaddeme-tetkik
ksm ile szlk, yalnz paralartn iinden alnd y^^ay tantma
ve baz kelime ve tabirlerin aklan itibar ile deil, ayn zamanda
nairin alma usul, istifade ettii kaynaklar, eski edebiyatmza
dair besledii umum fikirler ve nihayet Fatihin sanatkr ahsiyeti
bakmndan da kusurlu olmakla beraber zerinde durulmaa
deer.
Bu konudaki yazlara, Ali Emir nshas ortaya kanhp tetkik
ve neredilinceye kadar, dorudan doruya veya bilvesile kaynaklk
hizmetini gren, uara tezkirelerinin kaytlar ile Jacobun aklama
lar olmutur. Bu itibarla edebiyat ve fikir tarihi mdekkiklerimizden
mesel Faik Reatta, ehabeddin Sleymanda,* Bursal Tahirde,
1 134-288. 8.
134. s; bu beyti Ali l'm i evhirii 7-mu7tta (mukaddeme) l'atih'e n:al et
mi, emal Edip de oradan iktibas tlmti- (Fatihin iirleri, 82. s ).
3 Harabat, II. c., alabul. 129 , 136, 166. b.
^ Evrak-t perian, stanbul 1310. 146. ?, v. dd.
A History ojrOttoman Poeiry, 11. e., Londra 1902, 22. s. v. dd. (hassaten 2S.
alifeden tibaren^, IV. c., 19o9, >9 50. s,
6
Der Divan Sultan Mehmeds es Zvjeiien, Berlin 904 (18 s. telkik,
szlUk, 18 s. metin).
Tarih-i edebiyat- Otmaniye, I. cz,, stanbul i;^27, 120. s. v. dd ; yeni Otmanl
tarih-i edebiyat, 196. s.
* Tarih'i edebiyat- Osmaniye, stanbul 1328, 44. s.
Osmanh mellifleri, I. c., stanbul 1333 , 355 357. s.

l3 s.

F a t il^ a ir; A v n l

hatta Fuat Kprlde* ,Fatihin edeb ahsiyetini etrafhca tahlil edil

mi grmek mmkn/olmad gibi, yeni ve metne mstenit bir m
talaya da rastlamak kolay deildir. yle ki birbirinden alnma
baz yanllar da tekrar edilmi ve bu yzden iddetli itirazlar vaki
olmutur.Basmadjiann eseri gibi garpta baslm, bizim edebiyatmzla
ilgili uydurma denemelerde de kayde deer bir ey yoktur.
Abdlhak Adnan Advarn Osmanl I rklerinde ilim monografisi,*
Fatihin sanat ve sanatkrl deil, fakat din ve felsef ahsiyetiyle
devrin fikir hviyeti bakmndan mhim ve mevzuumuzu bir iki nok
tada beslemee elverili bir kitap olmak itibar ile burada kaydedil
mek icap eder.
A. Navariann air sultanlar> gibi eserlere ise bir deer atfedemeyecei phesizdir.
Fatihin sanat cephesi probleptinde, metot kusurlar ve eksikle
riyle beraber, son yllarda hazrlanan) iki almaya ayrca temas
edilmelidir :
Stk Bilmenin FatihEdeb ahsiyeti ve iirleri* tezi, bibliyograf
yada gsterilen ihmal ve usulszlk bir tarafa, baz blmler arasn
da irtibat yeter derecede salayamamak ve hkmlerde acele hare
ketten saknlmamak ioi kusurlarla zedelenmi olmakla beraber,
keidi sahasnda istifadeye lyk bir lisans almasdr.
Kemal Edibin Fatihin iirleri eserine yazd balangta mevzu
arasra haylca dalm gzkmektedir; Jacoba haksz olmamak
la beraber lzumsuz derecede yklenilmitir, ama yine de Fatihin
iir teknii, dili ve slbu' hakknda olduka isabetli, edeb ahsiye
tine dair sath, fakat shhatli mutalalar yrtlmtr.
- Fatih devrinde edeb hayat'. Yeni Mecmua 11 (19)8), J89391 (bu maka]e ay
rca gnlk gazetelerde de kmtr).

2 Mesel.1 K prlnn ad g e e p jy ja k a l^ ^ ^
kaynak gsterilmeden. Faik
B.eadn Almanyada baslan divanVhalp'ii^'^ baz yanlmalar jsakledilnitT k i
bu takale Ali Em iri n in krio tenkitleHne hedef olmutur (Omanh Tarih ve
Edebiyat ^ ecmuas 'i.. 6. say [1334] ite kr.; ayrca Kemal Edip nsel, Fatih in iirUri. 4. s . V . dd. bk.).
a Easai sur lhistoire de la litteraiare ottomane, Paris 1910, 31. s.
La Science chez le Turcs Ottomans, Paris 1939, 21. s. v, d,; 43. s. v. dd;;
Omrili Trklerinde ilim, stanbul 1943, 17 43. B.'
5 Lea sultana poete, Paris 1936, 11; s. v. dd.
8 1945 trkolo ji mezuniyet tezi, niversile ktb., tezler 992.
Ankara 1946 , 3 - 30. s.

AbdUIkadir Karalan

2. stanbulun 500. fetih yldnmne rastlayan u sralarda btc

tarih rfesinde veya bug-nlerde neredilen onlarca kitap, bror,
dergi V , s. arasnda gerekten deerli, ihatal ve metotlu monografi
lere kavumak nasibinden, maalesef, memleket mahrum kalma ben
ziyor. Hele bunlar iinde Fatihin air hviyetini ihtisaslarndan
kurtulup orta mal szlerin hududu tesinde lm usullerle tetkik
etmek ve bir neticeye balamak zahmetine girenlerin bulunduunu
iddia etmek ise bouna olacaktr.
Grnte zengin, fakat ounlukla perian bir karakter tayan
bu neriyat ylece be grupta toplamak mmkndr:
a. Umum manas ile Fatih ve stanbul.*
b. Fatih ve Fatih devrinde gzel sanatlar, edeb, ilm ve teknik
hayat.
c. Fatih ve stanbul meVzuuhda^r.oman, piyes, iir, fkra v.s.*
2
Sz gelitci; A. Tayyar ulha. Fatih, 1953; Haan Cemil ambel, sianbulsn.
fethi, stanbal (Faydal Kitap, say
Dirimtekin, Isianbalun fethi, stan
bul 1949; Hakem Belen. Fatih ve Istanbulan fethi, aanbul 1953 (M illi Eitim Ve
kleti); Nezihe Araz, M>-hmed bin Marad Han, stanbul 1953; Regd Ekrem Kou.
Fatih Saltan Afehmed, stanbl 1953; Sellliattin Gngr, Fatih 'in bii/k zaferleri;
Selhattin Taosel, OsmanU kaynaklarna gre Fatih Saltan Mehmedin siyas ve asker
faaliyeti (sahasnda nisbeten iyi tetkikler arasna girebriir), Trk Tarih KnriTnu:
Yaynlan, XI. seri 4, Ankara 1953; Ziya akir, Fatih Sultan Mehmed (genlii,
cUlsu, harpleri, asker dehas, um um ve husus hayat, kanunlar). stunbul 1953-.
smail Hikmet Ertayan, KiiUiyi-t Dvn- MevlSnS Hmid, etanbnl 1949;
ayn nair, Klliyt-l Dvn- Kabuli, tstanbul 1948; aym nair. Cem Suttan, s
tanbul 1951; :. mil., Fatih ve fiithat, stanbul 1953; a. mil., Adilhler, stanbul
1958; M uin Memdnh Tayan, Fatih ve gzel sanatlar. stanbul 1953; Nait Baylv,
Fatih Sultan Mehmed devrinde (telif, tercme ve istinsah edilen) tbb eserler ile illar,
stanbul 1953; Saadi Nzm Nirv'en, Isfanbulda Fatih II. Mehmed devrinde Trk t
medeniyeti. Btanbl.,1953; Sheyl tjriv,er, Fatihin Cihanniim Kasn, stanbul 1953?
a, m il., him ve aanat tarihimizdi Fatih Sultan Me/mcrf. stanbul 1953; a. m il., Restam Levn, Fatih Sultan Mehmed ve babas ile ola, stanbul 1953 (ayr nUifiin
t>U grupa girebilecek daha bir ok neriyat iin stanbul niversitesinin 500. ylt
vesilesile Fatih devri nefriyatmtz ve. fehir olunan eserlerin kataloga, alanbuI 1953 bk.).
' 'i Arif Hikmet Par, Istanbulun fetih desteni (iirler), stanbul 1953; A. Ferhan
Ouzkan, tstanbul fiirleri antolojisi, stanbul 1953; E. Eehnan apolyo, Fatih sianbal kaplarnda (tarih roman), stanbul 1953;' Burhan zsaraolu, stanbul fatihi
II, Saltan Mehmed hayat (manzum), stanbul >953; Evliyaolu Gkhan, Kostanniyge Kzl Elmas (manzum bir stanbul fetihnamesi),stanbul 19i3; Faik Trkmen,
Fatihin zaferi (m ill rotan), stanbul 1953; Feyzi Halc, stanbul ve fetih iirleri
antolojisi 1953: brahim Yac inasi Ok,nr., Fatify (trajedi, 10 perd.e), stanbnl
1953; smet Zeki Eybolu, Destanlar iinde Fatih (sianbulun ie lh i hakknda
iirler), tstanbul 1953; Murad Uraz, stanbul iin iirler, stanbul 1953; Nazm Kur
unlu, Fatih (tarih piye, 5 perde), stanbul 1953; Srr Uzun Hasaholu, Fatih
devrinde adalet (piyes, 4 perde), 1953; Sheyl nver. Fatih devri fkralar, stanbul
<Faydal Kitap, say 1); Yusuf Ahskal, fstanbulun destan (iirler), etanbnl 1953.

Fati. air Av'

d. Fetih yHnm vesilesiyle alan sergi kataloglan v.s.^

e. stanbul Fethi Dernei yaynlar.Bunlardan baka Fetih gnlerinde hemen istisnasz her eit
dergi ve gazetede adm bana tesadf edilen yzlerce makale, iir,,
deneme, toplaTia ve saireye burada iaret dahi mevzuumuzun pln,,
kadrosu dnda kalr.
Fatih'in edeb hviyeti
FATHN Sa NAT]

Eski Trk edebiyatnda, daha XIV. asrdan balayarak, gerelc

ekil ve gerekse muhteva klsik bir mahiyet alm olduundan, bir
sanatkrn ahsiyetini tahlil ederken, onun eer varsa orijinal
cephesine nfuz ok mkldr. Hatta ou zaman da mmkn ol
maz. Kullanlan ve?inf ve nazm e k ilfe r i- p e k az farklarla ayn
dr. Mevzular aa <yukar muayyendir. Mefhumlar ve mazmunlar
deiik deildir. Kssalar, efsaneler ayn kaynaklardan gelir. Fikir
ve felsefenin hudutlar hemen hemen izilmitir. Tabiata, hayata ba
I stanbul ktphanelerinde Fatihin hususi ktphanesine ve Fatih ng miieUifle~
rine ait eserler, 9tanbarl953 (stanbul niversiteli Y aynlanndan nr. 549; 500.
karala ylnda stanbul niversitesi /, Tp Tarihi Enstits sergisi, Islan bul 19Si
(stanbul Oniversitesi Tp Tarihi EnstltlB 50, [ . 548]) v, s
*
Hemen cmlesi yukarki tsnifin tk drt grnpundan birine ithal edilebilcek hviyette olan ve bu etdn provalarnn tahlhl ralarnda yayml-an
Istanbal. F e th i; Dernelnin neriyatnda bu raevzudaki grm z delrltirecek esasl her hangi noktaya tesadf edilm' deildir. Haylca dank gzken
ve krlteryum belli olmayan ba yaynlardaT grebildiklerim izi, ir d ilik Fatih
ve Fetih iin kurulmu mhim bir dernein ulm alann gstermesi ve belki deileride bir btitn tekil odabilacek eitli meyvalarin ilk mahsulleri olmas bak
mndan, burada ve bir arada yalnz kaytla iktifa edeceiz :
smail H^ml Danimend, Fatihin hayat ve Fatih takvimi /, sla bul 1953; a.
m il., stanbul fathinin meden kymeti (ayrca franszca ve ngilizce tercmeleri de
baslmtr). No. 15, Istaibal 1953!'Steyt Onver, stanbulda Sahabe kabirleri, ^ o .
4, stanbul 195); a. mil., Fatih ahanesi tevzinmesi, Nn. 7, stanbul 195 ; fi. m'II.V
istanbal kalatarnn tarihi bareleri, No. 16, stanbul 1953; a. B i l. , Fatih devri ham
lelerine umum nazar, No. 17, stanbul 1953; Cahit Okurer, Byk Fatih, No. 5,
stanbul 1953; Orhan Seyti Orhon, stanbul' un fethi. No. 7, stanbul 1953; Ekrem
Hakk Ayverdi, Fatih devri hattatlar ve hat sanat. No. 12, stanbul 1953; a. mil.,
Fatih devri mimari eserleri. No. 13. stanbul 1953; Feridun Dirimtekin. Fetihten
sonraki stanbul, No. 14 Istanbol 1953; Smiha Ayverdi, Edebi ve manevi dnyasiinde Fatih, Np^ 19, stanbul 195
Eref efik, Tarihi Trk greleri. No, lO, s
tanbul 1953; smail H. Baykal, fncferun Mektebi tarih, No. 20, stanbul 1953; B. N.
ehsvarolu, ttianbaPda 500 yllk salk hayat, No. 21, stanbul 1953; Asat Hftlet
elebi, Divan irinde stanbul, No 22, Istanbvtl 1953; Fatih ve stanbul, stanbul
Fethi Dernei tarafndan yaymlanan ik i aylk d e r g i,'!, e., 1. say, 29 mays:
953, ,2. say, temmuz 1953.

10

Abdalkadir Karahan

k, hadiseler karsnda alnacak tavr, davran bUe haylca. statik

ve donuktur. nsan ruhunun samim dalgalanlarn onun kylarjniJa
yakalamak nadir tesadflere mnhasrdr. Bununla beraber aTianeden
gelen bu kat kahplar altnda dahi dikkat sarf ile ve arasra yanlmay da gze alarak mustarip veya memnun sanatkrn gerek y
zn grmek, daha ileriye varp kalbinin rpnlarn] duymak ihti
mali de, zaman zaman, varittir.
Acaba Fatihin sanatkr ruhunun hakik simasn, onun elimizdeki
iirlerine dayanarak, aslma uygun surette ve oka aldanmadan tesbit
edebilir miyiz? Bu soruya <evet> veya hayr cevabn vermek ayn
derecede gtr, hatal olabilir.
Fatihin iirlerinin tahlilinde sadeden karmaa doru gidilerek
nce d, sonra da i yap gz nnde tutulacaktr. ekil ve muhte
vann birbirinden ayrt edilmesi, teferruata ini srf kolayhk ve hassatan acele hkmlerden saknmak iindir. Yoksa eserin ahsiyeti,
bizce de, didiklemelerin stnde kalan canh varlnda, btnndedir.
1. FATH N KLL ANDII V tZlNLEH YE NAZIM EKLLER. air ' Avn nin kulland vezin, devrinin btn klsik Trk sanatkrlarnn
mterek ls olan aruzdur. Tarih Kurumu nerinde Fatihe ait
olmayan bir ka para da ona mal edilmekle beraber,* biz batan
beri bunu esas tutmak hasebiyle, vezin bahsinde de mtalalarmzda
ayn metne dayanacaz.
Elde imdilik mevcut bulunan 87 parann vezinleri zerinde
durulacak olursa, airimizin kendi devrinde ve hatta btn eski
edebiyatmzda umumiyetle en ok kollanlan bahir ve vezinleri
tercih ettii mahede olunur. Baka bahirlere de az miktarda ba
vurulmu olmakla beraber, Fatihin en ok sevdii ve iir yazd
bahirler remel, heze, muzari ve mctestir. Bunlar arasnda remelden
f'^ilatn fHltr' fa^iltn f^n ile 39, hezeten m ef^ln rr.ef^n
mef'^iln mef'^itn ile 1 1 , yine hezecin mteferri vezinlerinden me/[l
mef^il mefa'^l fe^ln ile 5, muzariden me/'/ iHli mef^il,
fHln ile 4, ve mctesten mef'^iln
feHln ile de
6 para yazd grlrLki 65 rakamn dolduran ,b^ivmiktar btn
iirlerinin % 75 ini tekil etmektedir.
Vezinlerin istimal tarz olduka baarldr. Geri imale ve zihaf
lar sk sk gze arpar. Ama devrinin nazm dili ve trke kelime
lerin aruz veznine uydurulmasndaki zorluk dnlr^ kendi asrnda
deil, daha sonraki alarda dahi baz kuvvetli airlerin de ayni
1 Mesel 77 numaral tarih beyti stanbul m ilk kads Hzr elebi nindir.
Yine bylece 85 numaral arapa beyU Fatihin o Idua ok.phelidir (ekayk
tercmesi, 134. S. ile kr.).
-

Fatih, air jSv'ft

11

mkllerle karlatklar ve ayn aksaklklar mubah grdkleri

hatrlanrsa, Fatihin at uz veznine hkim olduunu sylemenin bu
imale ve zihaflara ramen yersiz olmad kabul edilir. Sonra
baz orta kabiliyetteki airler gibi yalnz bir iki vezin kalb ile ye
tinilmemi olmas, ve iaret ettiklerimizden bakaca da g ve dei
ik vezinlere nadiren de olsa tasarrufu gsteriyor ki onu iyi
bir nzm telkki etmenin hi bir mahzuru yoktur.
k elebnin Mkemmel gazeller ve mretteb kaside ve kf^alar
demilerdr. Mretteb divn mehrdur>* dediine baklr, ve Ayvansarayi smailin de Ba'^z trk ve frisi e'sr syledikleri derkar
edginden 'A vni mahlas ile ka'idi ve mukatta't ve azelyt cem^
ve tertb olunmdur>~ szleriyle bu vakay takviye ettii nazara
ahnrsa, u nokta aka anlalm olur : Fatih, trke ve farsa
muhtelif nazm ekillerinde iirler kaleme almtr. Fakat bugne ka
dar onun her hangi bir kasidesine rastlanlmad gibi, mretteb
divanlar iin usulden olan dier nazm e'killeriyle yazlm paralar
da henz elde edilememitir. Bilinenlerin % 90 gazellerden mte
ekkildir. Bunlarn dnda kalan bir muhammes terci-i bent, bir
kta, bir ka beyit ve devrin bir ok airlerince tanzir edilmi bir
msra, Fatihin iirlerinin nazm ekilleri itibar ile zengin telkki
edilmesine hi de msait gzkmez.
Kafiyeler umumiyetle salamdr, iyi seilmilerdir. Doldurma,
kafiye hatr iin yazlm hissi veren, yahut beyti kafiye yznden
manaszla gtren msralar hemen yok gibidir. Bununla beraber
nadiren bozuk vezinli msralara ve bozuk kafiyelere de tesadf edi
lir. Ancak bunlarn mstensih hatas m, yoksa airin hakikaten ih
mal ve kusuru neticesi mi olduunu tesbit zordur. Yeni bir nsha
elde edilinceye kadar bu hususta bir fikir yrtlmesi ihtiyatszlk
ve hakszlk olur.
iirlerin alfabetik tertibine dikkat edilecek olunursa, paralar
arasnda en ok u konsonlarla biten- kafiyeler g r l r; j ; r (18),
o : n (11), i ) : fi k (8 ), ^ : y (8). Bylece iirlerin yandan fazlas
(45 para) eski alfabemizde drt konsona (;, j
inhisar etmi
bulunuybV. En az kafiyie tenkil eden konsbnlr yalnz birer parga
ile unlardr;

c, ^ : h, o" : s,

az ve eksik deildir :

: t, ^

Hi kullanlmayan kafiyeler de
h, i : z, t/ : -

-* : t.

^ 7, t ^
u kadar var ki bu ite Fatihe ait belli bir orijinallik bulundu-

12

AbdH'-ad'r Karalnn

unu iddia etmek yanl olur. Esasen eski iirimizde <r> ve n> he
men her airimizde en ok kullanlm,olan kafiyelerdir., Bu, ahsla
rn tesirinden ok dilin bnyesi ve bu seslerle biten kelimelerirt
zenginlii hasebiyledir. Fatihin baars umumiyetle kafiyeye ort
bir sanatkrdan daha kuvvetle ve dikkatle tasarruf edebilmesindedir.
II.
FATH N SANATININ NSUr l AEI. Trk klsik edebiyatnn ide
alist, zihn, mcerret, sun ve taklidi karakteri Fatihin iirlerinde de
barizdir. Onun da sanatn hviyetlendiren unsurlar devrinin veya
kendinden az nceki devrin sanatkrlarndan farkl deildir. Ufak
tefek deiiklikler esasa taallk etmez. airin heyecanlan, duygular
muayyen kalp ve kyafete dklmek zarureti yznden pek soluk
faalde aksetmekte, arka plnda kalmaktadr. Tedailer tabi ekillerin
den inhirafla sanat leminin asrlk malm ve muayyen unsurlarna
inklp edince asl hviyet g-lgelenmektedi. Ancak hazr mefhum
larla yetin/nek-zorunda kalrifca d, ze'fe'oyunlan, ikinci plndaki fikr
faaliyet v. s. ile eserine ahsiyetinin az ok damg-asnt da vurmu.
saylabilir.
Fatihin hayal ve tahasss muhitini, bedi ve hissi leminin hu
dutlarn izmee, nce, mazmunlar kullan tarzndan balamak
uygun olacaktr.
1.
Fatihte sevgilinin ba ve beden yaps ile ilgih mazmuniar
klsik edebiyatmzda taayyn etmi olanlardan ana izgiler bak
mndan fark gstermez.*
a. Zlf: eb-i Esra, leyle-i Kadr, tumar, perian, anber-bar, zincir^
Yzn meh-i 'id ser-i zlfn eb-i Esra
Gamze yed-i Musa leb-i la'^ln dem-i '^s
*
Zlfn eb-i Kadr oldu kau 'id hiIU
Valun dem-i 'id oldu firkun rama^ndur

Zlfnn vasfnda tmr eylesem e'^anmr

Kalarun vasfnda olan cmleye tura der

Gh a'li gibi gzm yan al eyler

Gh zlf gibi hlm perian eyler
1 Dr. A li Nibad (Ta)an),
V. dd. ile fcr.

e/hi divanm tetkik, I. c., sianbul 1934, 81, b.

Vatib, ;air Av

13

Eitnesile gzlerinn onlme av. der

Zlf-i 'anber-brun ile bama sevda gelr

'Avn bir ayd- za'ifndr bu gn 'lemde kim

Muhkem it zencir-i zlfnden anun boynuna ull
b.
bayram.

Yz : gij gzellik bahesi, matl, ay, era^, kuluk gnei^

Gl yzn zre ki dmi ca'd-i kkl h |j

Zinet etmi b- hsnn tze snbl h ah
'^Avn seni medh eyledi n tarz-i gazelde
Matla' dedi yzne v azuna m'^amm
*
Alnufi kamerine yzn ayma mbih
Bunca gz ile grmedi bu arh-i mu'^all
s:
Yznde zlfn eger olmasa ne noksan kim
er- emse ne hacet ger olmaz ise delil
Bir aha kul oldum ki cihan ana geddur
Bir maha. tutuldum ki yz ems-i zuhadur
*
'^de yzn () Kadre aun olah tebih
Kadr. ile baSa 'd Hemn uh)? , mesdur
c.
Gz, gamze, gzya : fettan, mest, ahu, haram,
derya, ll, Nil, Ceyhun,
Dil nice rsv v eyd olmasun
Gzlern fettnma meftundur
Gzfi ahusunri'evki ile ahralara ddm
*
Harami gamzen tarrSr zlfn
Gnl ehrinde bilmem ne ararlar

ti, tir;

14

Abdlkadii Karahan

Cnum rhd-vardur t-i -amzene

Gzm izin trabna pr-intizrdur
Cana hecrn haperi gedgi yetmez miydi kim
Gamze tiriri atarsun ol dah cna geer
te-i am yakmasa taii m vcdum ehrini
Gzlerimden g-HIm stine iki derya yelr
Gzmden akan ya mdur kan mdur
Lebn ydna li-i mercan mdur
*
n ubr- hecre teskin vermedi ne fnide
Gzlerm yan tut kim Nl Ceyhan eyledn
d. Mje (kil pik) : Musa, tir, sinan, ti, haner.
Ms-yi mjeri olur ise c|^uma,k5 til ,
Kfir olayn olur isem sya kjl
*
YzHle zlfni geceyle gne nisbet edb
Kaunla kirpigri tr ile kemana yazam
Gzn ki kad ide kan tkmege bsm okyam
Mjen ki sineleri k ide sinna yazam
Ne lzm t-i mjgnri seni fatl eylesn dimek
Bilirsz ehl-i hal olan olur bu sze kyiller
*
Ten-i b-cna mjefi haneri kim cna geer
Hasta-i 'ka ecel erbeti dermna geer
e. Ruh (had, arz, yanak) : glistan, gl, bahar, em, meh, mihr.
Bir ha kulum kim kulu sultn-i cihndur
Mihr-i rub ems-i felee nr-fefindur
*
Bde-i nb ile buld ruh-i cnsn revnak
Guyy gller ile blH glistSn revnaV

Fatih, air Avn

15

Zlf-i miskin ki ruh-i yr ile tbendedrr

em-i pr-nr ile an buld ebistn revnak
*
Dne dne rh-i dilbierde '^arak gren dir
Cem'-i kevkeble ne bulm meh-i tbn revnak
:)c
Bda gl-ruhlanndur verd-i hamrdan murd
*
Bahar- rz- dilberde taze gller alm
f. Hal (ben) ; anberbar, flfl.
H-i 'anber-bri ile my-i pr-inler ki var
Rite- b zre binmi '^ikd-i flfl b sh
h. Leb (dudak), dehen (a&z), di ; ll, gonca, arap, erbet
ehd,ii|in., <cn verici, daru, Kever,. b- hayat; .muamma, raz; dr.

fs.

Gh la'l gibi, gzm yan al eyler

t
Grsek ol onca-lebi k-i girban ederiz
oldu ia'ine tebih cn-fez-yi arb
Dile ziyde olur dem-be-dem hav-yi arb
erbet-i la'ln unub a^yra ldrdi beni
*
Hn- hsnnde lebi ehd-i musaffa olm
*
Ey^esn .irin lebn ne Ifytk ie anna
cn-bafeile 'uka hitb etse nigr
Mrdeler zre anaun Hazret-i '^s gelr
'^Ik derdine if olmaz ise l^nunda
Ns-i dr-yi lebn-aiia da dermn eyler

16

AbdiUkadir Karaban

Kyamet kameti zre ol b- Kevger-i la'ln

Gnl cn 'buld 'A vn nasri Yfevin l-h'isb olm
b- Kevserle hayt abna kalmaz ihtiy
rse ger la'ln tabibi hasta dil dermanna
*
^Avn seni medh eyledi n tarz- gazelde
Matla' dedi yzne v azna mu'amm .
Kmetn evki lem-ve ne kadar olsa iyn
Dilde raz- deheni srrn pinhn iderz
Drr din likri gzm yan 'ummn eyler
La'^l-i nbn hevesi yregmi kan eyler
g. Kad, kamet (boy); servi, kyamet, nihai,-Sidre.
Karalar giymi meh-i tbn gibi ol serv-i nz
Mlk-i Efrengii meer kim hsn iinde hidr
Kyamet kameti zre ol b- Kevser-l la'lSv
*
Bir nihi idi kad serv-i dil r olm
Boyunla ruhlaruii Sidre v cinna yazam
2.
Sevgilinin madd uzuvlarnn ayr ayr, benzetme yolu ile
ve ne trl tedailerle Fatihte de dier klsik airlerimiz gibi
donmu kalplar iinde ifade edildii, bylece, hatta tefen uat ile
birlikte grlm oldu. Simdi de Fatihin iirlerinde btn halindeki
<sevgili, k, rakp> gibi yine madd ve <gnl, visal, hicran> gibi
lirik umum mefhumlara temas edilmesi faydasz olmaz.
a. Sevgili ; Sleyman, Yusuf, ah, melek, peri, sanem, fet, kfir,
mah.
Mesned-i hsn zre sen ben hk-i rehde pyml
Mflr hsln nice *^arz ide Sleymnm saSa
Ol Ysuf-i hsn urd dile nze-i hecri

Fatih, air Avn

17

Benm sen h-i tneh-rya kul olmak iledr fahrm

*

Bir gfiine yzl melek grdm ki 'lem mhdr

*

01 perinn 'k dinmez glme divnedr

*
te-i amla ubrun yile verse ol sanem
Seyl i eknle revn ol lki bd eyleg;il
Sevdgim ise gnhm behey fet

Mest km mje t ile Islm ehli

Hey meded komanuz ol kfiri kim kan eyler
*
ubh gibi sadk olduum reh-i ^knda ben
Gn gibi rendurr ey m'h-i tbanum benm
b. k ; geda, hasta, Mecnun-mecnun, hk, zerre.
Her zamn 'iklara varmak der-i canana gc
'Arz- bl itmek gedalar hazret-i sultna gc
Hasta-i ^,ka ecel erbeti dermna geer
Gam beyabannda eyda idb ey Leyl-hrm
^Akl huumdan ayrdun beni Mecnun eyledn
*
yle ^k oldum ki ah itmee havf eyler gnl
*
Nola ser gerdan olursa zerre-ve ftdeler
c. Rakp : eytan, zag (karga), murdar, it.
Kesmezem ayr evri ile cnndan md
Kim kesilmez havf- eytn ile mndan md*
Kuy-i dilberde finuma ider ta'^n rakb
Z-i n-szi grn mur- ho-elhna geer
*

F. 2

18

Abdlkadir Karaban

Yr in ayar iJe merdne cenk itsem gerek

t gibi murdar rakb lmezse' yr elden gider
d.
D il (gnl) : mirat (ayna), ehir,, blbl,
(bahe), mlk, afte, rsva.

murg (ku),

Mir^t-l di cemlne yne-drdur

*

Harm gamzen .tarrar zlfn

G nl ehrinde bilmem ne' ararlar
*

Dili blbl klubdur '^nin stndeki gller

*

Mur-i dil her dem ider ol ten ruhsra meyi

Kim semender lbd ider kanda ise nra meyi
*

B i dilde hsn iJe bir verd-i b^^ndndur veys

*

Nice ma'^mf olmasun dil mlk '^adl dd ile '

Bunca yldr kim gfil tahtnda sultndur veys
*

Ek-i emni arb barun eyle rbb

Ey dil-i fte un bu, g,ie mihmndur veys
D il ni^^- TOSva-v--ey4--tJmasun
Gzler\ fettanna meftndur
c. Visal .* arap, em\ drr, d.
Valun arbma yine mmd-vrdur
.

T seller kalsa gnl ?ulmet iinde ne 'aceb

Yanmad karma ol. em,%i ebistn bu gice
*

Drr-i vil-i, dilbere Xf;mek ^midine

Gzm ya olursa noa b'aV-i b-karar
*

Valun dem-i ;d;Odu firs^u ram,a|ap^^u^^

ba-

F a t ih , fg ir A v d

19

f. Hicran : Zehir, haner, tr.

Zehr-i firak geri dili hasta eyledi
Cana hecrn haneri gedgi yetmez midi kim
Gamze tirini atarsun ol dahi cana gier.
3.
Fatih, iirlerinde edeb sanatlara da yer vermekle beraber, bu
hususta baz airlerin yapti gibi ii deta batan baa kelime canbazhanesi oyunlarna kadar gtrmemitir. O da, phesiz, ska bu
edebiyatn bnyesi icab olarak sunliklere, edeb oyunlara ve sanat
lar adna samimlii fedaya kaymtr. Ama o kadar fazla deil.
Mazmun ve mefhumlarn kullanl, esasen benzetme yolu ile bir
nevi edeb sanat ticaretidir, denebilir. Yukarki mebzul misaller bu
bakmdan da mnaldr. Ancak airimizin duygu ve dnce makanizmasnn ileyi tarznn daha da billrlamas iin kulland edeb
sanatlara da bir ka misal verilmesi zararl olmaz.
Cinas ;

Dehnunun beyn muhtaardur

Mutavvaldur saunda Muhtasarlar
Bde-i nSb ile buld ruh-i cnSn revnal
Gyy gller ile buld glistan revnak
Hatt hl ile bulur '^Avn rub- yr eref
Bblarla nitekim buld Glistan revnak

Hsn-i tlil :

Sen dr-i meknn firaknda gzm yaun grb

BaSa takld edb alar ebr-i nsn varsa
*
te-i gam yakmasa tan m vcdum ehrini
Gzlermden gnlm stine iki derya gelr

Tevriye (iham) : 'Ik derdine if olmaz ise Knnda

Nu-i dr-yi lebn an da derman eyler
*
Beyti bozarsun rakibi anma i'^rinde akn
'A vn dilber vafidr n i'^r indan murd
*
Husrev bu hadd- gl-gnun grb
Sana Ferhd olmayan Mecnndur
Terdid:

Bilmezem bu blkat-i lemde mi inf yok

Olmadum m yoksa ben hl sez-yi mehmet

20

Abdlkadir Karahan

'ka dny v cn terk eylemek sn olur

Lik cnn terkini itmek gelbdr cna gc
rsal- mesel:

Bu meel mehurdur kim kmadk candan md

*
Bu meste keyfiyet-i badeden sl itme
Bel takkat-i dery-y kande bile ark

Sihr-i h a l l:

Ahlamakla drr-i vala tlib oldum tan degl

Eylese avv olanlar bahr-i 'Ummandan imd.

tikak :

Bu hsn-i hdyi ki Huda sana virbdr.

III.
KISSALAR, EFSANELER, HKAYELER VE KAHRAMANLARI. airimizin
ancak bir divane mahiyetinde olan iirlerinde eski edebiyatmzda
mevkii bulunan kssalar," efsaneler, hikyelerle bunlarn kahramanla
rna da ak veya kapal imalar mevcuttur.
1. Kssalar ve kahramanlan :
Yusuf :

O l YOsuf'i hsn urdu dile nze-i hicran

*
Ey Ysuf-i zamane nice cn hal idem
Gamzen ki katlme daknur ti ile sinn

Ms :

Mass-yi mjen olur ise cnuma katil

Kfir olayn olur isem Isya kail
*

Gr mey feran na?ar t sakf- deyre kim

Nlr- Kehmden diler isen zebineyi
Sleyman :

Mesned-i hsn zre sen ben hk-i rehde pyml

Mr hlin nice 'arz ide Sleymnum sana

tsa (Mesih) :

La'l-i cn-ba\jile 'uka bUb itse nigar

Mrdeler zre anasun Hazret-i 'Is gelr
N!
^Aceb mi mubeenn la'l-i cn-babna cn virsem
Ki bu deyr-i khenden tara almdur Meshyi.

2 . Efsaneler ve kahram anlan :

Nenrttd :

Irem bandan Nemrd odundan srme efsane

Getr ol cm- te-rengi kim 'alem olur glen

Fatih, air A vn

Karun :

21

Ek-i sm ry-i zerdm nakdini izhr idb

Dostum 'uk iinde beni KrSn eyledn

Cem-Cemid : Hk-i py-i yr tcum ky-i dilber mesnedm

Rek ider Cemd Cem taht klhumdan benm
*

adr-i meyhanede rindn ile bezm eyleyben

Taht-i KvSsa gib 'iret ile Cem olalum
Cam- Cem cam- skender :
kar Cm- Cemi 'A vn haznenden temaa kl
Eger bilmek murdurisa kemShi kr- dnyy
ki 'lem nakn grmek dilersen aikr
Devr iinde le-i mey c5m- skender yiter
Cem skender:
Tevrh-i Cem skender itmez hatrum her giz
Meer Cm- cihn-bn eyleye an yine ren
Mani ;
Bu hsn-i hdayi ki Huda sana virbdr
Mn-i Cihan yazmad tavrne hemt
Zal
'Avniy Zl-i zamnun mekrine aldanma kim
Kim zamnun evrini ekmek gelr merdna gc
Hamza :
Mihrn ey hsn-i bed'^ leb-i la'ii rn
Ka-i Hamza gibi 'leme destan iderz
Mahmud (Gazneli) :
'A vni g3 Mahmd ehn bakdu bu kim
Mlkin dabiler zabt ider ana nigerndur.
3. Hikyeler ve kahram anlar;
Leyl Mecnun :
Husrev bu hadd-i gl-gnun grb
Saia Ferhd olmayan Mecnndur

22

A bdlkadir Karahan

Gam beyabannda eyd idb ey Leyl-hirm

^Akl huumdan ayrdun beni Mecnun eyledn
Ferhad irin :
Te-i nhunla ben kim eyleyem cn-kenlegi
Kh-i gamda bana g-ird ol maz Ferhdlar
Bistn-i amda efn eylesem Ferhd-ve
Ruhm idb ben zara g^elr khdan ferydlar.
IV.
D i l v e s l p . Fatih, dil ve slp cephesinden de, iirlerinde
devrine gre bir otorite saylabilmekten uzaktr. Ama bsbtn de
ihmal edilecek gibi deildir. Onda, hkim olan, umumiyetle, XV.
asrn hassaten eyh ve Ahmet Paa ile en mtebellir eklini alan
kitab dilidir, klsik osmanhcadr. Esasen edeb sanatlar, vezin ve
nazm ekillerini yani o zamana gre aruz, bedi, beyan ve kafiye
ilmini daha ok ran iiri geleneklerinden alan ve orijinalitesi,
muayyen mnada, fikir ve hayal inceliinde sezilen bu edebiyatn
dili meselesi de XV. asr ortalarnda artk tavazzuh etmi bulunu
yordu. Fatih'te de, adalan gibi, XIII. asrdan beri klsik edebi
yatta trke kelimelerin yerlerine gelen veya onlarn yan balarn
da ve etraflarnda yer alan farsa ve arapa kelimeler fazladr.
Ancak sz gelimi Fatih, eyh ve Ahmet Paa veyahut Melihi veya
Mesih ile karlatrlacak olursa ki etrafl bir mukayese yapma
a vakit bulamadan baz rnekleri hatrlyp sylyoruz yabanc
kelimelere, onlara gre, daha az bah kalm grnecektir.
Bir ok zamanlar mteradif mnaya gelen trke-arapa-farsa
kelimeler, tabirler ya ayn gazelde veya ayr paralarda birbirleriyle
badamaktadr. Bugn bile belli dil davalar karsnda bulundu
umuz ve bu yolda nice glklere rastladmz, bunlarn bir ks
mn yenemediimiz unutulmazsa, 500 yl ncesi iin bunu bir kusur
saymamak icap ettii daha iyi anlalm olur.
Fatihte e m s a fiia b g ne, kalb - d i l g n l, h a v f b k korku ,
veya P e r v a z um a k, r a h y o l ,d i d e - g d z .. v. s. kucak kucaa ve he
men hi bir nans fark da dnlmeksizin yaamaktadr. Bununla be
raber z trke kelimelerin bu iirlerde ayrca mevkileri bulunduu
na da iaret edilmelidir. G n d z, gece, bel, sa, y z , ete* gibi yaayan
dilin gzel trke szleri onun gazellerinde oka bulunduklar gibi
cm, zge kabilinden bugn iin bazlarnca kullanlan daha eski ve
yerlerini daha baka kelimelere kaptrm s-'^zler de gzden kama
maktadr. airimizin gazelleri arasnda sadeler de, ar ve klfetli

Fatih, air Avn

23

fadelilr de vardr. yle ki insann ak.hna Fatihin bazan isteyerek

^ade ve sssz yazmay ve yalmanc dil unsurlarn az kullanmay
denedii dncesi gelir. Yabanc belime ye terkiplerin fazlaca
.oldu:u paralarda dahi m sra yaps Trktr', trkedir. Iran ivesi,
edas bu noktada hkimiyetini hissettirmez." Arasra da arkaik say
lan kelime ve tabirlere rastlanrsa da, bunlar eserin btnne ve bn
yesine tesir edebilecek kemiyet ve keyfiyette olmaktan uzaktr. Esler
mek, sz delmek, ldriser, sincilegen, yana yazam, teskin vermek
v. s. bu cmledendir.-' 5',
Fatihin vokableri de yoksul saylmaz. Geri bu kadar az para
ile bu hususta bir hkme varmak yanl olur. Ama -bu kadar dahi
onun gerek kelime hzinesi, gerek kltr bakmndan olduka zen
gin bir yaz diline tasarruf etti-in gstermee elverilidir. Bazt
kelimelerin, hatt ayn gazelde bir ok defa tekrar kullanlmas
{sz gelimi : ol, ruh, yr v. s.) zarafet bakmndan tenkit edilebilir.
stisnalardan sarf- nazar., eski edebiyatmz' slp sahibi olmay
pek zorlatrm olmas.na ve Fatihin de kendisine has bir slbu
Dulunmamasma ra-men, iirlerinde yer yfer yle scak, yle saf, yle
samim bir atmosfer hissolunur ki airimize bir oanayaknhk, bir bakahk verir. Bununla ona ayr bir slp kazandrr demek istenmedi
i aktr. Fakat devrinin o sra sra ^ ki yalnz 30 tanesine kendisi
maa balamt ve tannm aitleri arasnda dahi onun gazelle
rini, bir az dikkat sarf ile, az ok tanm ak mmkndr, denebilir.
Fatihin gazellerinde dikkati eken bir nokta da mevzuda vah
detin umumiyetle dalmam gzkmesidir. Eski edebiyatmzda^
hele gazel vadisinde mevzuda birlik ender grlr ey olmakla be
raber, Fatihin baz gazelleri, batan sonarkadar deta ayn fikrin,
ayn duygunun mihveri etrafnda dnmektedir.
Sanatkrmzn slp ve ifadesi aktr, mnakkahtr. Ayrca
belagat ve fesahat kaidelerine de uygundur. Beli ve icazl beyitlerle
karlald olur. male ve zihaflann slp gzelliini zedeledii
yerlerde vardr. Dilimizin zaten aslnda aruz pek de yatkn olmad
ve XV. yzyln eski edebiyatmz iin bir gelime ve serpilme a
bulunduu dnlr, aynca o .devrin birinci snf stat sanatkrla
rnn eserlerinde dahi ayn aksamalarn mevcudiyeti nazara alnrsa,
bunun byle olmasnn bir, bakma da zarur saylmak gereklilii kabul
edilebilir. Kusur da tabiatiyle yalnz Fatihe raci olmu olmaz elbet,
V.
M t e e s s i r o l d u u Ira n ve Ths sanatk^el'ari. Alt dil bil
dii hakkndaki rivayetleri inanlr saymasak bile, Fatihin arapa
ve farsay bu dillerde yaz yazabilecek kadar iyi bildii dorudur.

24

Abdlltadir Karaban

Hassaten lirik ve didaktik Iran airlerinin eserlerini asiilarndare

zevkle ve dikkatle okuduu ve kendi gazellerinde bunlarn kuvvetli
tesiri altnda kald phesizdir. Onun birinci plnda irazl Hafir
(l. 791/1388) ve eyh Sadye (l; 694/1294) ok ey borlu olduu
anlalmaktadr. iirindeki lirik, serazad terennmlerde Hafizin;;
didaktik, t verici ve ata szlerine kayc ifadelerde de S adnin
tesiri mahede olunmaktadr. Bunu kk rnekler zerinde daha,
kolayca g-rmek kabildir :
Hafiz :

V'--

i : ^

i ^

Fatih :

l J jJ

Skiy mey vir ki bir g-n Islezr ekden gider

n irr fal-i hazn b j bahr elden gider

Hafiz :

Fatih ;

H afiz:
Fatih :

J. , 4,
abrmn cmesini dorad mikrz-i amn
*

H afiz:
Fatih

Hafiz :
Fatih :

Ged-yi dilber olmak yeg cihnun pdisndan

^ *^Lal jl

V-s

'^Avny kat' eyleme sen "^avn-i Rahmandan md

Yukanki beyit ve msralara dikkat edilince, deta bunlarn mna.

ve medll itibar ile yalnz tesir altnda kalmay deil, bir nevL
tercmeye kaymay dahi gsterdii hatra gelir. Ancalr Fatihin
dier iirlerinde bu tesirin bu kadar ar olmadn tavzih yerinde
olur.
Sad tesiri, Hafizinki gibi vazhn vazh derecesinde yakalanamamakla beraber, eserin ruhunda, edasnda ve imalarda belirmekte
dir. Sz gelimi :

Vatil, air Avni

25'

Hatt Ijl ile bulur 'A vn rub-i yr eref

Bblarla nitekim buld Glistan revnaij
beyti nasl airimizin Glistana inaln belirtiyorsa,
'A vni gzi Mahmd ehn baku bu kim
Mlkin dabiler zabt ider ana nigerndur
beyti de ylece, ayn kitapta <Sret-i Pdihin> adl ilk babndaki
Gazneli Mahmut (388/998 421/1030) ile alkal bir rya hikyesinin,
muhayyilesinde brakt kuvvetli izleri aksettiriyor.
Fatih bu iki byk sanatkrdan bakaca da ran edebiyat stat
larn sevmi, okumutur. <6 u gice redifli bir gazelinin son beytin
de yle der :
Bu kelra ile Nizami iidrse szni
llteler sara hased Sa^d v Selma bu gice.
Bu iki msra bile, Fatihin ayrca Genceli Nizam (535/1140599/1203)
ve Selman- Savecye (700/1300778/1376) de t)igne olmadn ve
onlarn manev takdirini pek arzuladn ki dier airlerimizde
de bu mealde istekler okadr gstermekten uzak saylmaz.
*

* *
Fatih, klsik Trk airlerinden ise en ok eyhnin (l. 832/1429
dan sonra) ve Ahmet Paann (l. 901/1496) tesiri altnda gzkr..
Fatihin
Ten-i b-cna mjen Ijareri ki cana geer
Haste-i 'ka ecel erbeti dermana geer
matlal gazeli eyhnin
Gamzen oklar ki deldi cieri cana geer
yle doldu ki gelen tr ile peykna geer
matlal gazelinin naziresidir.
Yine Fatihin
Ebr-i mjem ayauna gevher-nirdur
Mirt-i dil cemlne ayne-drdur
matlal gazeli de eyhnin
b- revan cemlne yne-drdur
Ebr-i bahar ayauna gevher-nigrdur
matlal gazelinin naziresinden baka bir ey deildir. Bu tesirin
daha da iyi anlalmas iin her ikisinden de bir ka misal daha,
nakledebiliriz :

26

Abdlkadir Karahan

eyh :

O l ret-i in kim yz yine-i cndur

Bakdukca hatasz d cihan nak ayndur

Fatih :

Bir aha kulam kim iul sultn- cihndur

Mihr-i runi ems-i feleke nr-fendur
.*
Yine rindne g-eln 'azm-i harabat idelm
Pr-i meyhane ile gizl mnct idelm

eyh :
Fatih :

Yine mestne g-elfi 'azm-i harabat idelm

Hizmet-i pr-i mun ile mbahat idelm

XV. yzyl iirimizin eyhden sonra en byk stad Ahmet

Paann iirleri de A vnnin gazellerine messir olmutur. Her iki
sinin ayn muhitte, ayn zamanda yaam olmas, birinin sultan,
tekinin vezir bulunmas hasebiyle, bu tesirin icabnda karlkl
olabileceini de mantkan dndrr. Ancak Ahmet Paann byk
ve hakl hreti ve divannn umum heyetiyle Avn divanesinin b
tn arasnda yaplacak bir mukayesede g-rlecek briz fark, aksi
fikir ve mtalada bulunmay g-ayretkelik halinde gsterebilir. Bu
itibarla tarafszlk, nazirelerde ve dier iirlerde grlecek benzerlik've
yakn mnasebetlerde, Avnnin Ahmet Paaya borlu olduunu
cabule bizi gtrr. Yahut hi olmazsa, her ikisinin ayn ran kay
naklarndan mlhem olmalar hasebiyle, byle olduunu sylememizi
gerektirir.
Fatihin en gzel gazellerinden biri olan
Tan mdr itse gnl nle v efan bu gice
Gelmedi meclise ol dilber-i fettan bu gice
matlal gazeli Ahmet Paanm
Yine yan em^ gibi ubha dek ey can bu gice
Ki dola evkin ile ol>bet-i cnn bu gice
matlal gazehnin naziresidir. Sonra Fatihin nedimi olan Melihnin
-cGnl eyvay gnl vay gnl eyvay gnl mkerrer msral murabban Ahmet Paa bir murabba, Fatih bir muhammesle tanzir etmi
lerdir. Denebilir ki; Fatih gerek <bu gice> redifli gazelde ve gerek
se gnl belisinde Ahmet Paa ve Melihden hi de geri kalma
mtr.
Burada hatra yle bir soru gelebilir. Fatih, saraynda bir ok
lim ve airle* gayet sk surette temas eden ve btn seferlerine
1
Yalnz l devrin 31 airini ayn ayr anlatr. (K nh l-^ahbr, ad geen
yazl., var 131b. v dd ) Ayrca Hammer, Tarih (trc. Mehmet Ata) II. c,, stanbul
1329. 235. S. v. dd. bk.

Fatih, air A v n l

27

bunlardan bir ksmn birlikte gtren, hayatnn zevk ve evkim bir

az da ilim ve iirde bulan, hatta vezirlerini dahi bunlar arasndan
seen (Sinan, Ahmet, Mahmut, Mehmet Paalar gibi) bir hkmdar
olarak, bu mevzuda yalnz tesir altnda kalmakla iktifa etmeyip iir
lerini maiyetine tashih, tadil ve slah ettiremez miydi? Veya ettir
memi midir? Bu husuta tabiatiyle kesin bir hkme varmak elden
gelmez. Yalnz Fatihin psikolojisi dnlr, geni kltr ve m
tala zevki gzden rak tutulmaz, gazellerindeki lirik ve samim ha
vann hususiyeti hatrlanr ve nihayet baz iirlerin ancak kendine
pek gvenen ilim ve sanat k, muzaffer ve kahraman bir padia
hn kaleminden kabilecek mahiyet tadklar unutulmazsa... byle
bir ihtimalin varit olmad, veya hi olmazsa en sonra akla gelebi
lecei pheden vareste olur.
Fatihin beyit ve m sralar. arasnda yleleri var ki hemen ken
dinden sonraki asrda edebiyatmzn ei bulunmaz simas Fuzulyi
tedai ettiriyor; bunlardan da bir ka rnek verebiliriz:
A v n : Grsek ol gonca - lebi ak - i girbn iderz
Gl yzn ydna blbl gibi efn iderz
{5
F u zu l: Ba girdm ser-i kuyun anub efin itdm
G l grb ydn ile k - i girbn itdm
* .

A v n ; Dman oldular seninn dostum ^lem bana

F u zu l: Dostum 'lem seninn ger olur dmen bana
*
A v n : Gayr ad itdn veli bu d n - d eyledn
F uzul: Dne dne bizi n - d zgeyi d eyledH
*

Avn : Hr zar oldum ^azz km - krm var iken

F u zu l: 'Aziz - i ^lem iken hr hk-sr oldum
*

A vn : Her kii cn gibi sevdgin sen sanemi

Fuzul: Her kii kim sever z cn gibi canan
*

A vn ; ldrme beni cevr ile kim '^Ik belSdur

Fuzul: Dil verme am- 'ka ki '^k afet-i candur....
Bununla beraber Fuzulnin Fatihin tesiri altnda kald tarzn
da bir iddia ileri srlemez tabi. Hayat boyunca Irak- Araptan

28

A bdlkadir Karahsn

ayrlmam ve eyh, Ahmed, Vessaf, Celil ve Nizam g^ibi mahdut

bir ka airden baka Anadolu sanatkrlarnn eserlerini dahi tan
d mnakaa mevzuu olabilecek olan byk sanatkrmzn tesir
meselesi bir tarafa hatta Fatihin iirlerini grdn veya okudu
unu tahmin etmek bile gtr. Benzerlik her halde, her ikisinin de
ayn Iran iiri kaynaklarndan imi olmalar hasebiyle, mterek,
tesirler almalarndan ve bir de her iki ruhun da lirizme, byklk
lerine gvenmeye, ar hislilie hemen hemen ayn derece mtemayil
gzkmelerinden domutur, denebilir. Ksacas, mteessir olduklar
sanatkrlarn birlii, psikolojilerinin bir bakma yaknh Fatih ile
Fuzulde baz beyitlerin benzerliine, ' hatta nadiren ayniyete kadar
varan yaknlma sebep olmutur.
VI.
SANATINI DEERLENDRME. Fatihin iirleri zerinde eskilerin
orta mal, klielemi szler dnda her hangi bir mutalda bulun
malar nadiren vakidir.
Seh Beyin <Vfir e'n var. Szleri merdne ve azeliyat 'ikne. Vd-i a'lda ceveln ider. Blend-pervz ve uslb-i gazelde
mmtaz, nazm b-bedel ve e'^n meel-amzdr>* cmleleri - mbala
hissesi bir tarafa - bu bahiste ilk ak, doruya yakn gr tem
sil eder. k eleb Mkemmel gazeller ve mretteb kaside ve
kukalar demilerdr. Mretteb divn mehurdur ve eker ebytlar
havtrda mastrdur> der ki ne bu kelimeler, ne de Haan elebnin
<Ve kendleri dahi ahynen makamnda olub e'^r- belsat-i'r der
ler idi>^ tar-zmdaki lflar, airimizin sanatn deerlendirme cephe
sinden esasl bir istifade salamaa elverilidir.
Beyannin Kend dalji ma'rif ve fezilden behredr olub na?m-
e'r- b-dra kemal-i iktidar olub
ve Ryaznin yazmalarndan
bir ksmndaki <Gh meydn- belatde mihmn-hme-i suhan-pervz
ile esb-i tabi'ata ihtizaz verirlermi>' kaytlar da meseleyi devrine
yakn mdekkiklerin mahede ve intihalarna dayanp zmee
esasli bir yardmda bulunacak mahiyette olmaktan uzaktr,
Evvel daha evvel de ifade ettiimiz gibi : Fatihin Iran iirinin
mazmun ve mefhumlarndan oka faydaland. eyh ve Ahmet
Paa gibi yerli sanatkrlarn eserlerinden de mtessir olduu, klsik,
edebiyatmzn ananeleri dna kamad, gerek ekilde ve gerekse
1 Leyl ve Mecnan, stanbul 1924, 243. S.
2 Tezkire-i Sehi. stanbul 1326, 12-13 s.
^ Me^ir '-^ar^ niversite T. y . 4 01, 22 a.
* Knahzde tezkiresi. niversite T. Y. 516. 3] a.
s Tezkire-i Beyn, ayn k tb , T,Y. 2568, 4 a.
o Tezkire-i Riyazi, ayn ktb., T. Y. 761. f*.

Fatih, air Avn

29

muhtevadp bir yenilik, bir orijinallik g-steremedi-i, daha ak ve

ksa bir anlatla air A vnde ahs varlklar arayp bulmann gl
n tekrardan kaydetmek lzm geliyor. Ancak bu, Fatihin deeri
olmad, jgazelIerinin tamam ile bir kopyadan ibaret bulunduu
mnasna gelmez. Esasen biz de Jacobla birlikte diyebiliriz ki :
<Klsik Trk fedebiyatnn farsadan inkiaf ettiini ve deeri olma
dn sylemek, Ltin edebiyatnn Yunan edebiyatndan ok mte
essir olmas hasebiyle kymeti olmadn iddia etmee benzer>^.
Bunun iindir ki gerek Fatihin ve gerekse dier klsik airleri
mizin kendilerine gre bir sanatkr hviyetleri ve sanatlarnn da
deeri vardr. Ve bu inkr da edilemez.
Bir kere Fatihte de, dier bir ok eski airimiz gibi, ekil muh
tevadan daha ehemmiyetli gzkt iin, o evvel msran d g
zelliine dikkat etmi, sonra da mazmunlar, mefhumlar yerlerinde
kullanmaa, yeni mazmun ve mefhum bulma yolunda muhayyilesini
iletmee ve yeni tedailer yapmaa gayret etmitir. Bunda da muvaf
fak olmutur. Mesel seslerin ahenkli surette birlemesi, telffuz le
tafeti diyebileceimiz eaphonia Fatihin baz iirlerinde barizdir :
Sky mey vir ki bir gn lle-zar elden gider
n irr fal-i hazn b behr elden gider
matlah gazel bu arada zikredilebilir.
airimizin hayal ufkunun geniliine, tedai zenginliine, bulu
inceliine misal olarak da u beyitleri iktibas olunabilir :
Gl yz evkile kim dolmu durur Ijnin gril
Bir alar udur kim stinde revndur berk-i gl
Geydrr canna zevk ile af hllelerin
Her kim ol stm - teni bir gice ^urySn eyler
=f=

ahid'i gl bda n geydi gl - gn prehen

Tkmeler taknd ona znet in onceden
Burada u noktann ehemmiyete ahnmasnm srasdr: yle duy
gu ve dnceler vardr ,ki, her hangi ,bir insan azndan dkld
vakit, dikkat ekici ve zerinde durulmaa deer grlmez. A y
n eyler o mevzuda salhiyetli biri tarafndan tekrar edilirse veya
yeni bir kla konursa, mesele birden elektrik ile aydnlanm
i Jacob, a. e., 10 s.

30

Abdlkadir Karahan

bir sahaya intikal etmi gibi parldar, tavazzuh eder; g-zelleir. Edebiyat iin de bu ksmen dorudur. Mesel herkes <cihanda bir ne
fes shhat g-ibi devlet olmaz diyebilir. Fakat bunu Kanunnin (Mu
hibbi) kaleminden:
Halk iinde mu'teber bir nesne yok develet gibi
Olmaya devlet cihanda bir nefes shhat gibi
beyti iinde ekil alm grnce dikkat kesiliyoruz. Kanunnin b
yk kudretli bir padiah olmas, devlete tasarruf edebilmesi... onun,
dudaklarndan dklen bu hakikate ayn zamanda airane duygunun
da aydnhn serpiyor, tte bylece air A vnnin de hkmdar ah
siyetinden, canm stanbul Fatihi oluundan gelen bir hususiyet, bir
kudret vardr ki bu onun bu mevzudakf beyitlerine, kendine has bir
sanat mnas da kazandryor. u misaller fikrimizi takviye edecektir:
Benm sen h - 1 meh - rya kul olmak iiedr fahriim
Ged - y dilber olmak yek cihnun pdisndan
*

Virseler mlk - i cihnun tc taht devletin

^Avn kyu terkin itmez bana sultn olub
*

'Avnly klma gm in kim sana ram ola nigSr

Sen Stanbul hsun ol da Kalata hidr
*

O l eh-i hsn cemle n kul oldun 'Avniy

Saia olmdur msellem mlk-i'Osman varsa
*

Bu gn mlk hazSin her ne cem'iyyet ki cem^ itdri

Mey mahbflba sarf olmazsa '^Avn cmle zyi'dr
*

Bizmle saltanat lfn idermi ol Karamaii

Hud furat verirse ger kara yere karam an
*

kar cm- Cemi 'Avn haznenden tem kl

Eer bilmek murdurisa kemh kar- dnyy
*

Saltanat tacna ba emez kabl itmez erir

ana bin cn ile kuldur zge sultndur gnl
Balatraz Firdevse gnln Kalatayi gren
Servi anmaz anda ol serv-i dil - ryi gren.

Fatih, air Avn

3J

Yukanki beyitlerin arasnda yleleri vardr ki bunlar ancak ve

anca'< Fatih syleyebilirdi, Fatih yazabilirdi. Bunlar onun sanatkr
hviyetinden ok, hkmdar ahsiyetinin akisleri ile dalgalanmakta
dr; doru. Ama yle bir hkmdarn byle mtevazi, rind, ili, liriz
me mtemayil ve sevgiliye btn mevcudiyeti ile^bal tezahrler
gstermesinin de, sanatn deerlendirmede bir l, bir kritsryum'
saylmasna ne engel olabilir?
FATH'TE

tasavvuf!

VE FELSEF FKKLEK

Fatih, fikir ve felsefe cephesinden de eski edebiyatmzn ana

nelerine sk skya baldr. Ancak bu bahhk onda bu ananenin
alelade bir tezahrnden, tamamiyle ahsiyetsiz bir devamndan da
ibaret telkki olunmamak gerekir. Fatihin iirlerinde kendi ruh le
minin ptnarar ile beslendii sezilen yle samim, yle ili, yle ta
bi aklara tesadf olunmaktadr ki bu duygu ve dnce panitlann, toptan taklit, anane, kopya kelimeleriyle izaha ahmak hakszhk olur. Ana izgiler, gr ufuklar phesiz mahdut ve muay
yen olmakla beraber Fatihin iirlerinde sanatkrn gerek ahsiye
tinin izleri de bsbtn silinmemitir. Daha baka bir tabirle dene
bilir ki: yarlnn kudretli akislerini, klsik edebiyatn dar, sk er
evesi iinde de ksmen muhafazaya muktedir olabilmitir. iirlerine
ve iirlerinde geen imalara baklnca, daha yukarlarda da temas
ettiimiz gibi, mutasavvf byk ran airlerinden Hafiz, Sadj
Selman gibilerinin fikren de tesiri altnda olduundan, onun tasav
vuf! ve felsef dnce ve grlerinde bunlarn tesiri phesizdir.
Bir Mslman olmak itibar ile her eyden evvel Islm esaslarna
vakft. Hayat boyunca ulema ile yakn dostluklar idame etmesi
de; eriat icaplarn: Kuran, hads, fkh v. s. zerindeki sohbetlerde
musip rey ve mtalada bulunacak derecede vukufla kavram ol
mas da baka bir noktadan kemaline yardm etmitir. Ayrca bela
gattan tbba kadar devrinin dier bir ok ilimleri ile de megul ol
mutur. iirlerindeki baz beyitlerden Fatihin Mutavvel, Muhtaiar,,
Kannn gibi ehemmiyetli kitaplar cinas ve tevriye oyunlarnda, ede
b sanatlarda kullanacak kadar iyi tand anlalyor:
Dehnnun beyn muhtaardur
Mutavvaldur aunda Muhtasarlar
-Ik derdine if olmaz ise Kanunda
N - i dr - yi lebfi an da derman eyler,
Fatihin husus ktphanesine ait eserler

arasnda Mutavvel ve

32

A bdlkadir Karahan

'Muhtaar haiyesi ile, Knnun nshalar bulunmas, ve Fatih devri

melliflerinden bir ok kiinin ilk ikisine erh ve haiye vcuda ge-tirmeleri ayan- dikkattir.^
1. Fatihte de iirlerin fikir taraf evvel tasavvufla alkaldr.
O da mutasavvf airler g-ibi, btn kademeleri ve ekilleriyle ak,
sevgiliye varma yol ve imknlarn iirinin geyesi, varlacak son
merhale saymtr. <murd> redifli bir gazelinde
Vai - i dilberdr hemn bu dr- dnydan murd
msran syleyen Fatih ayn iirin sonunda da iir ve inadan mak
sadn vaf - 1 dilber> olduunu aka terennm eder;
'A vn dilber vafdur n i'^r indan murd.
Bu yzden ve bu uurda kendisini kmsemekte hi bir beis gr
mez. Sevgilinin huzuruna bir dilenci olarak kabuln gnlden ar
zulamakta ve bunu cihan padiahlna bile deimemektedir:
Her zamn '^klara varmak der - i cnna gc
^Arz - 1 hl itmek gedlar hazret - i sultna gc
*

Benm sen ah - i meh - rya kul olmak iledr fahrm

Ged - yi dilber olmak yek cihnun pdisndan.
Bu ei bulunmaz sev fili: kuluk gnei yzl bir ay, klesi bile
cihan sultan olan ve yanaklarmn gnei felek gneine nur aan
-bir ahtr:
Bir ha kul oldum ki ihn ana geddur
Bir mha tutuldum ki yzi ems - i tuhdur
Bir ha kulam kim kulu sultn - i cihsndur
Mihr - i ruhi ems - i felefeke nr-fendur
Bu sebepledir ki *ak yolunda toprak
;yoktur;

olmaktan da korkusu>

Tark - 1 ^ikda hk olmadan bana ne bk

Hem ylesine ki gnl ah bile etmekten saknyor>:
yle bk oldum ki ah etmee havf eyler gfil
Zaten sevgiliye kavumann baka yolu, aresi mi var?
Visal- i yr dilersen fen' l 'Avn.
1 stanbul ktphanelerinde Fatih'in husus
lerine ait eserler, 7, 16 v. b. B,

ktphanesine ve Faiih a mellif

Fatll, air Avd

Bu visal can bahasna deer;

Senn valn met' cn deermi '
Bununla' beraber vuslat art deildir. k cefaya, evre razdr.
u kaytla ki unutulmasn, hatrlansn;
Dimezem vulet mdile beni d eylegil
Rzyam cevr cef klma in yd eylegil
Hatta ak hastasna <ecel erbeti>, <derman> yerine bile geer r
Hasta-i 'ka ecel erbeti dermana geer.
lkelerin sultan olan Fatih, air A vn mahs altnda dnya
zntlerinden uzaklamak istedii vakit, bir ak padiah oluveri
yor ve meyhane hisarna snyor:
Leker-i am h- ika nice bulsun dest-res
'Avniy meybne gibi bir hrum varken
lh evkin hakikatleri ve marifetleri ile dolu bulunan rfiii'.i
lemini temsil eden* bu ihtirastan uzak kede zamann elemlfijini
ancak ak arabnn arkadal unulturabilir:
Mell-i devri gnlden refk-i mey gide;ir
Dnya bir <dr l-hdie> dir. Bu hadiseler, dadaalar diya
rnda, meyhaneden daha emin bir yer olmadna gre, eitli nefsan ra^ler, beer ihtiraslarn hcumu karsnda en iyi snak an
cak oras .olabilir:
Bu dr -hd5S ire nice gn durma olursa
Hemen yegdr ki 'Avn idesn mryhgneyi memen
Orda mrid-i kmil olan <pr-i muan> n sunduu ak arab>J
ile arnacak, ylesine k ne keder, ne zevk ile iliii olmayan ruhan
bir kli.de, innva iinde, slik olgunlaacaktr:
Ey pr-i deyr ehl-i barbt mahrem it
Kef eyle bde srrn terk it behneyi
*

Mereb-i aylnesi olsa mkedder zevkden

'Avniya itmez mride fide irdlar
BuiBah'dolaydr ki o da bu atrbferden habersiz yaayan za
hide, ham sofuya atmakta teyraddt gstermez:
Yzne ^k olan mnkesir imi dostum
Zhidn gnlnde yokdur nr-i imn v rsa
*

F. 3

34

A bdlksdlr Karahan

Ne del zhd-i riy haletini gstersen

Tasavvur eyleme f ki eyleyem tadk
Zahit iin gaye-i hayal olan cennet, mutasavvfn nazarnda
mevkiini cenl-if ilh> ye brakmtr. Bu tecelli ou zaman kn kalbinde tezahr eyler. Nazarg-h- ilh orasdr.-;
Mirt-i dil cemline yme-drdur
Btn bunlara ramen Fatihe ta n manas ile mutasavvf airdir
demek de istenmemelidir. Onun ta?.vvufu iyi anlam, zaman zaman
fikren benimsemi ldn belirtmekle yetinmek daha dorudur.
2.
Fatihin iirlerinde felsef gr, adalarnda olduu gibi,
slm esaslara dayanmaktadr. Tasavvuftan aynhp yaanan hayata,
serbest saylabilecek dnce ufuklarna doru ald vakitlerde
de, yine tasavvuf ve Islmiyetin eriat akideleri, iki kanat gibi, uu
unu salar. Ancak hareket istikametini ekseriya kendisi tayin edi
yor gibidir.
Bu zamanlarda o, hayata baknca, sonunun lmllnden r
perir. Madem ki hayat fanidir, ecel btn ekimeleri ortadan silip
sprecektir. O halde bu kuru kavgalardan he fayda var?

n ecel sulh itdrr hir niz'^ kaldurur

Pes nedr dny in bu kun avdn' murd
Dnyada rahat yz grlmez. Dnya glnde huzur ve rahat
kokusu bile yok; hemen baahlar balar>:
G7 dnyada yokdur bsy-i rahat
Hemen 'Avn irir derd-i serler
Ama buna ramen hayat sevmek, yaamak lzmdr. Kendi ken
d isiylebtn bu telkkilerin altnda gizlenenbir i mcadelesinde
bulunduunu sezmemek mkldr. Ktalara .hkim olmak kudret ve
iradesini tayan bir ruhun, inaktif, tamamiyle dervi merep, derya
dil olmas nasl mmkn olur? O iindeki frtnalar, arzular bsb
tn yok etmee nasl muvaffak olabilir? Gnlk yaamann kendine
has zevk, safa ve saadetini tamamiyle sndrmek elde dsiSldir ki.
te arasra bu ucu nadiren e p ik rc l ^ kadar uzanr gzken
rahat, arzulu, elenceli, zevkli yalam ak evknii |da Fatihin gazelle
rinde bulmaktayz^
Bahr old v gller ald ey sk*
Kadeh getf ki bu faiiByleT iktii'yi'al-b

Fatih, air Avn

35

Skiy mey vir ki bir gn lle-zr elden gider

n irr fal- Ijazan b: u bahr elden gider
Baharn lk ve iekli gnlerinde bu arap ime arzusu daha
da geliir; onun yan banda u fani dnyann dilberlerine de ba
lanmak, o gm tenlileri de bir gece olsun soyup sarmalamak yer
alr;
Yarm az kime bendem dise ol h-i ceml
Sanasn an btn '^leme sultn eyler
*
Geydrr cnna zevk ile safa hullelern
Her kim ol sm-teni bir gice 'ryan eylerj
Nihayet, her insan gibi, air padiah da bir ok gnahlar ile
mitir. Cenab- Hak rahmandr, ondan m idj kesilmez. Bize stan
bulu balayan Eb l-feth ve l-mezyi de affeder ;
Her ne denl crmne hadd nihayet yojsa
'Avniya kat 'eyleme sen 'avn-i Rahmandan md
u Son misradaki <'avn> ve <'Avn> arasndaki mnasebet, Fa
tihin tasavvuf! ve felsef fikirlerini tamamlarken, bir ka sz daha
sylememize vesile olacaktr:
Fatih, yle seziliyor ki, 'A vn [ j f ) mahlsn bir tesadf eseri
olarak semi olmaktan uzaktr. O Mehmed b. Sleymann Fuzul
mahlsn seerken yapt tarzda dnp tanm,* kendi
sine en uygun deni bulmak istemi olacaktr. Gazellerindeki mak
ta beyitlerinin uraum havas ve tarihlerde tafsiltna rastlanlan kah
raman asker ve diplomat ahsiyetinin hususiyetleri de bunu teyit
edecek durumdadr.
Lgatler, aynin fethi ve vavn sknu ile,
manasna gelen "at>/ ( j y ) kelimesinin 'at/f :

zahr ve mededkr
eklinin'gigante-

sque, colossal* anlamnda olduuna da iaret ederler ki burada da

Fatihin ruh ve felsefesinin bir tezahr aranabilir. O bu mahls
1

KaTahan,

Fuzul, 72 v. dd.

. 3 Kms (trc. Asm)- 111, stanbul 1272, 674. b ; Murtaza el-Hneyn, tSc l'ars, IX , Kahire 1187 , 285, s.; J. B. Belot, Voeabulaire arabe franait, Beyrontl,
1893, 536. B ; CemSl'd-Dn Muhammed, Lit.n'l-arah, V II. cz. Bolak 1S3, 172.
8.; Sihh l-Cevheri (trc. Mebroed V h ), II, stanbul 1141, 5:5. b ,
s R. Dozy, Sappliment aax dieiinnaires arabes, II, Lejce 161, 191. a.

36

Abdlkadir Karahan

le de hem Allahtan daima yardm ve m-zaheret beklemi, hem de

muhteem, kudretli bir insan olmak azm ve iradesini, ahsiyetinde ol
duu g-ibi, iirlerinde de temessl ettirmek istemitir. Eer'iirleri bu
nu kfi derecede aksettirememi ise, bunun sebebi: Fatihin bir taraf
tan Trk milletine yapt unutulmaz hizmetler arasnda sanata ahsan
istedii kadar zaman ayramaymda, dier taraftan da klsik ede
biyatmzn bu hususiyetleri, bu beer duygular istenildii; vej duyul
duu skilde g'stermsa p k d ; imkn vermeyiinde aranmaldr.

1 Madi{atS.:i-Cevm^'in, ,p*hUUi^o]an
J,tT?en 'Avn-l Baki?
J - j f dahi trK vki' olmdor kayd da dikkate deer (3. s.)

FATHN RLERNDEN RNEKLER

Kesmezem ayr evri ile canandan m d

Kim kesilmez bavf-i eytn ile mndan m d.
Ahlamakla drr-i vala tlib oldum ta deg'l
Eylese avv olanlar bahr-i -ummandan md
stnmda nigr grmesem ye^s itmezem
Bu mesel mehurdur kijm kmaduk cndan md
Dilerindr alamakla gz yandan umduum
Drr-i ehvr. old ancak ebr-i nsndn md
Her ne denl crmne hadd nihayet yosa
'Avniy Ijat' eyleme sen 'avn-i Rahmandan md

Eger meyi itmese nza gzeller

Gnl aldurmaz idi ehl-i diller
Dehnunu beyn muhtaardur
Mutavvaldur actrida Muhtasarlar
tlarm amzen taTrr zlfn
Gnl ehrinde bilmen ne ararlar
Senn valun met'j cn deermi
tidrz grenler yle dirler
Dile zlfnde amzenden rir
Gice iinde korhulu haberler
Kalur ayakda zlfne uyanlar
aun sevda iden badan karlar
Gl-r; dnyda yokdur by-i rahat
Hemen 'Avn irr derd serler.
3.
<jrsek ol gonca-lebi vk-i girbn ideriiz .
Gl yzn ydna blbl gibi efn.iderz
iHasta dil kapuia varsa nla tmr iste f
Yine b derde anun derdine derman'id 6 r

38

Abd(likadr Karahan

Mihrn ey hsn-i bed leb-i la'li rn

Ka-i Hamze gibi 'aleme destn iderz
Kmetn evki 'lem-ve ne kadar olsa 'iyu
Dilde rz- dehenn srrn pinhn iderz
^Avniy geri lm dnyda mikil idr
Gamie-i dilber ile biz an asan iderz

Tan mdur itse gnl nle v efn bu gice

Gelmedi meclise ol dilber-i fettan bu gice
Ta seher kalsa gnl ?ulmet iinde ne ^aceb
Yanmad karuma ol em'-i ebistan bu gice^
Ne 'aceb alar ise blbl-i cn nki gelb
Glb elenmedi ol yzi ^glistan bu gice
Skiy def'-i mell itmee peymne getr
n d dilbermz 'ahd ile peymn bu gice;:
Gelb ol serv-i revn olmad yanumca revn
Gzlerm itdi revn yalar ile kan bu gice
Vuleti em'ini n yalmad ol yar gelb
Fr^ati nrna Avn yr sen yan bu gice
Bu kelm ile Ni?m iidrse zni
llteler sana hased Sa'd v Selmn bu gice

Sevdn ol dilberi gz eslemedS vay gnl

Eyledn kendzni 'leme rusvy gnl
Sana evre eylettede klmaz -o pervy gnL
evre abr eyleyemezsn nideyin hay gnl
Gnl eyvay gnl vay gnl eyvay gnl
k olan dest-i cefayile girbnndr
lien bar-i am mihnete dmnundur
Dklen yire bel ti ile kanundur
. Her dem a^za gelen mihnet ile canundur
Gnl eyvay gnl vay gnl eyvay gnl,

Fatihin iirlerinden rnekler

Tli'^n yzi glb olmad handan nideyin

Yregn derdine bulnmad derman nideyin
Kaduna yr ekerek baner-i brrn nideyin
Virisersn bu am mihnet ile cn nideyin
Gnl eyvay gnl vay gnl eyvay gnl
'I^-i dildSr ile nice idesn nle v zr
Eyledn abr karr bu havalarda nir
Zlfi sevds ider lemi n bauna dar
Fyide ne tutalum eyleyesn terk-i diyr
Gnl eyvay gnl vay gnl eyvay gnl
"Val-i dilberle nab olmad dil-d olmak
Dest-i cevr ile yklan diln bd olmak
Dm- gamdan dil cn blbl 5 zd olmak
Nieye, dek in efn ile feryad,; olmak
Gnl eyvay gnl vay gnl eyvay gnl
nki dildr niyzun grben, nz eyler
Naleni iidicek iveye z eyler
Bezm-i amde kadni eng yzn z eyler
Nslin perdesini Zhreye dem-siz ^yB;
Gnl eyvay gnl vay gnl eyvay gril
Bilmedm derd-i diln lmek imi derman
leyin derd ile tek grmeyeyin hicran
Mihnet derd ame olmin erzn
'Avriya sencileyin mihnet am-ke kani
'Gnl eyvay gnl vay gnl eyvay gnl.

Jstanbul niversitesi Edebiyat fakCltesi

Trk D ili ve Edebiyat Dergisi
e. VI (1954)dan ayr; basm.

39