Professional Documents
Culture Documents
BEKTALN YOLU
Nathalie CLAYER
ZET
Yirminci yzyln balarnda Arnavutlar, Amerika Birleik Devletlerinde gl bir grup tekil
etmekteydi. Bunlarn arasnda her trl dine mensup olan insanlar vard.
Amerikada her eyin olabilecei sylenir. Bu durum sadece bir sylentiden ibaret deil;
zellikle de Arnavutlukta, komnist bir rejim altnda olumu, Trk kkenli Mslman bir mistik
grubun orada, yalnzca bir at bulunmadklarn, ayn zamanda dayanmalarn da devam
ettirdiklerini, dnecek olursak. Bunu yadrgamamak gerekir. Bu topluluk, mistik ve gizemli eylerin
peinden koan gen Amerikallarn katlmn bekleyen ve buna izin veren egzotik tarikatlardan biri
deildir. Amerikada yaayan Arnavut Bektalii, yalnzca Arnavutluktaki Bektaliin bir yaatlma
abasdr.
Amerikadaki Arnavut topluluu, daha yirminci yzyln balarnda, gl bir grup
oluturmaktayd. Dnemin dier Avrupallar gibi onlar da fakir topraklarn brakp, zenginlik
arayna kmaktan vazgemiyorlard. Bunlarn arasnda, her trl dine mensup kiiler vard: Katolik
Hristiyanlar, Ortodoks Hristiyanlar, Mslmanlar ve tabi, Osmanldan ayrldktan sonra, lkenin
drdnc dini hline gelen Bektalie inananlar. Bektaler, lkelerini terk ederlerken, kylerine en
yakn tekkede bir araya gelip, tekkenin ba olan babaya danmak veya bir babann mezar banda
dua ederek, kulplerini terk etmek zere olan bir yaknn saln dileme alkanlklarn da arkalarna
brakyorlard. Alkanlklarn yeniden canlandrmak iin, 1954 ylnda, Recep isimli bir derviin
simgeleyen bir Hseyn Tac, derginin siminin ve alt yazsnn stndeydi. lk ylda (no.I/1 ve I/2), ikinci
ylda (II/1 ve II/2) ikier say yaynland.
Makaleler, ounlukla Recep Babann kendi yazlarndan oluuyordu ve her biri, iki ile
sayfay gemiyordu. Bunun dnda kalanlar, gelecek saylarda devam eden dizi yazlard. Sonuta on
kadar makale ngilizceye evrildi. Yaz kurulunun da umduu gibi, derginin ieriinde dinsel konularn
dna klmad. Yaymlanan makaleleri kategoride incelemek mmkndr: Genel olarak
slmdan bahsedenler, mistisizmden bahsedenler ve ezici ounluu oluturan Bektalik zerine
yazlm olanlar. Daha ayrntl bir incelemeye gemeden nce, kategorilere gre, yaymlanan yazlarn
bir listesini karalm: Genel olarak slm zerine makaleler: Kuran (Kuran); Hsn Hoksann,
dergiye yazd mektupla birlikte yaymlanan makalesi Cilesit e mamir (mamlarn Nitelikleri); Ali
Jakubinin makalesi Si e shpjegon islami - men e te Madhit Ali Shkrimtari arab bni Ehtiri ne librin e tij
Esedul-Gabe (Arap yazar bn Ethir, Byk Alinin slmn kitab, Esedul-Gabede nasl anlatyor?);
Pse respectohet Kuran (Kurana neden sayg duyulmakta?); Pelearinazhi slm (Mslman
Haclar); Qabea: Vendi I Shenjte slm (slmn Kutsal Yeri: Kbe); thone oukroret e mbadhenj
Per te Madhin Ali (En byk yazarlar Byk Ali hakknda neler diyor?)
Mistisizm zerine her sayda iki yaz dizisi grlmektedir: Misticizma (Mistisizim) ve
Historia e Misticizmes (Mistiin Tarihi).
Bektalie gelince, o da genel olarak iki yaz dizisi ile aktarlmakta, bu serilere baka yazlar
eklenmektedir. Bu iki dizinin isimleri: Bektashizma (Bektalik); ve Si u organizma Bektashizma
(Bektalik Nasl Dzenlenmitir?). Dier yazlar ise unlardr: Matemi (Matem), Askureja (Aure),
Nevruz (Nevruz), Konferenca e fesse se Nevruzit (Nevruz Bayram Konferans), Merthijeja
(Mertij), Lindja e te Madhit Ali (Byk Alinin Doumu).
Bunlara nce pek nadir rastlanan ve tekke topluluuna daha yakn konulardan bahseden
yazlarla, ikinci yln ilk saysnda, yaz kurulu imzasyla km Festimi ne Liri (Bar iinde kutlama)
isimli, Hz. Alinin doumunun (Nevruz) Amerika Birleik Devletlerinde kutlanmasn ve yaz kurulunun
topluluktan Nevruz Bayram ve Aure konusunda isteklerini ileyen bir yaz da eklemek gerekir.
Derginin ilk saysnda ayrca iki de fotoraf vardr: Bunlar, Hac Bekta Tekkesinin bir resmi ile Detroit
Tekkesinin resimleridir.
Arnavut Bektalii zerine bir almada bu kaynaklar zellikle ilgimizi ekti, nk dorudan
Arnavut Bektalii zerine makalelerle doluydu. Ayrca dier metinlerin byk ounluu, genellikle
okura, Mslman kltr hakknda biraz bilgi veren, yzeysel almalardr. Yani genel slm ve
mistisizm zerine yazlm olan makaleler, fazla basit ve genel kalmakta, stelik, Recep Baba
kltrnn bir paras olarak bir ok alnt iermektedir. Ayrca, ngilizceye evrilmemi olan bu
metinler hakknda da, hereye ramen birka deerlendirme yapmamz gerekmektedir.
Zeri I Bektashizmes (Bektaliin Yolu) dergisinde slm okurlarna iki adan aktarmakta. lk
ve belki de aslnda en nemli olan, Peygamberin halifesi ve Bekta doktrininin merkez ismi olan Hz.
Alinin kiisel bakdr:
Byk Hz. Ali, Muhammet peygamberden (ki Allahn selmeti zerine olsun) sonra,
Mslman aleminin en byk kiisidir. Mslman dnyasnn en nitelikli ahs olup, insanclln,
cesaretin, karakter ve yrein, safln semboldr. (...)
Byk Hz. Ali, Mslman mistisizminin temellerini atan ve ncelikle Bektalii kuran kiidir.
Bu nedenle Bektaler ve dier tm mistik inananlar bu adama sayg gstermelidir.
Hz.Alinin doum gn olan Nevruz, her yl 22 Martta kutlanyor ve dergi asndan da bu Hz.
Alinin niteliklerini vmek ve bu konuda yazm byk yazarlardan alntlar yapmak iin bir frsat
oluyordu.
slma kar ikinci bak alar ise, daha ok slm aan yaps ve tm gruplarn birlemesi
gerektii anlayyla daha Ortodoks bir adr: Kurann, Haccn ve Kbenin bak as sz konusudur.
Okura, Kurann ne olduu, tarihi, neden ona sayg duyulmas gerektii ve bu son sorunun yant
olarak da, Kurann, Muhammede kadar yaam olan tm peygamberlerin yaam yklerini
anlatt, btn dinlere hogryle yaklat zerinde durulmaktadr. Kbe tarif edilmekte, Haccn
nasl gerekletii aklanmaktadr: Hac slmn bir buluu deildir, daha nce de vard ve dier
dinlerde uygulanmaktayd. Dier dinlere bakmak, onlar anlamaya almak derginin Bektalik
anlayn niteliyordu, srekli Ortodoksluk ve birleme dengesi aranyordu.
nk buradaki Bektaler tamamyla Ortodoks bir dnce benimsemilerdi:
Mslmanln mistik bir retisi olarak Bektalik, kutsal Kuran ve peygamberimiz
Muhammedin szlerini temel alr (...)
Bektalik, Mslmanln genel kurallarn benimser ve uygular.
Recep Baba, tm bunlara karn, Bektaliin Snnlikten ok uzaklamad grne
inanldn sylemektedir. Her ne kadar Bektaler, slmn gnde be kez klnmas gereken namaz
gibi, baz ibadet kurallarna uymasalar da, gnde; biri sabah gn doarken, biri akam gne batarken
olmak zere iki namaz da kabul etmekteydiler. Ayrca Bektalere sklkla kar klma nedenlerinden
biri de alkol almalardr. zellikle muhabbet (retinin tartld ve akland yuvarlak oturma
toplantlar) srasnda iilen alkoll iecekler Bektalerin birok Mslman grup tarafndan
sulanmasna neden olmutur. Oysa Recep Baba, Detroitteki tekkesinde alkol kullanmn
yasaklamt. Buradaki gerek amac ise, Arnavutlukun gneyinde bulunan Gjirokaterdeki Asm Baba
Tekkesinin geleneini srdrmekti. Orada da Hac Ali Hak Baba, daha ondokuzuncu yzyln
balarndayken alkol iilmesini yasaklamtr. Bu son derece Ortodoks saylabilecek yaklamn,
Bektaler arasnda bir istisna olduu da gerektir. nk Recep Babann dnda, dier tm Arnavut
Bekta Tekkelerinde hayat suyu iilmesi srmekteydi.
Mistisizm, okura son derece geni bir ereve iersinde sunulmakta, byk lde slm
snrlarn amaktayd:
Anlattmz mistisizm slmn bir rn deildir.
Mistisizmin Tarihi ana bal altnda Brahmanizm, Budizm, Msr ve Antik Yunanda mistisizm
gibi konulara da yer verilmekte; buna karlk mistik ana bal altndaki yaz dizilerinde ise
tasavvuftan bahsedilmekteydi. Bu anlatm mantkl bir pln izlemekteydi: Szck kkeni, anlamlar,
slm mistisizmin z hakkndaki iki farkl grn sunumu (Birincisi, mistisizmin slmn ilk
yllarnda varolmadn ve daha sonralar d etkiler sonucu ortaya ktn savunan Massignon gibi
mistiklerin tezi ve ikincisi ise bu tarihi Hz. Aliye kadar karanlarn tezidir.), bir bilgi olarak mistisizmin
tanm, tarikatn sunuluu, mistiin temelindeki deiik zikir biimlerinin gsterilmesi (dil zikri, duygu
zikri, yrek zikri, akl zikri, gizemli zikir) ve bunlarn iki uygulama ekli: yksek sesle (zikri djeli) ve alak
sesle (zikri hafi).
Bu aklamalarn ardndan imdi de, zellikle Bektalik zerinde durulan blme gelelim:
Bu blmde, Bekta geleneklerinin Arnavutluktaki uygulan ile Detroitteki tekke
denemesinde Arnavut topluluun uygulamaya alt hlini aka grmekteyiz. Makalelere
baktmzda, bugne fazla da nem verilmediini grmekteyiz. Bunun nedeni, asl amacn gemii,
bu unutulmu gelenekleri akllarda ve gnllerde yaatmak olmasdr. Bektaliin ne olduunu,
dnyadaki ve ncelikle de Arnavutluktaki tarihini anlatmak, anmsatmak gerekiyordu.
Okuyucu nce, Bektaliin Mslman bir mistik temeldeki prensiplerini bilmeliydi: Bektailik,
Mslman bir mistik retidir. Amac, insann madd ve manev mkemmellie ulamasn
salamaktr. Ayn zamanda Bektalik bir din kurumdur ve 1256 ylnda Hac Bekta tarafndan
kurulmutur. Daha nce de grm olduumuz gibi, bu mistik reti Kurana ve hadislere dayanr.
Mistik hiyeraride, Muhammed peygamberden sonra Hz. Aliyi, Oniki imam ve Ondrt mahsum-upak tanr. Bektaler slmn genel kurallarna sayg gsterirler, uyarlar. Ritelde iki tip merasim
gzlenir: Halka ak toplantlar ve yalnzca yelerin (muhiplerin) katlabildii gizli toplantlar.
Bektalik yalnzca bir reti deildir, o ayn zamanda bir kurumdur da. Dergideki bilgiler,
doal olarak, yirminci yzylda Arnavutluktaki kurumsallamay yanstmaktadr. O dnemde yaps en
salam ve hatta Osmanl mparatorluundakinden bile daha gl olan buradaki topluluktur.
nananlar bir hiyerariye gre sralanmakta, buradaki yerlerini, sorumluluklarna ve deneyim
derecelerine gre almaktadr. Drt tanesinin katld ve kabul ad verilen bir zel toplantya
rastlanmaktadr.
Sralamann en altnda, Bekta retisini kabul eden ve kurallarn uygulayan, ancak kuruma
katlarak aama geirmemi olan Bekta halk yer alr. Bektalik inanc, atalardan yeni kuaklara
geer. Bektalerin byk ounluu hiyeraride, muhiblerin kabul trenine katlm ve aama
gstermeye balam olan ruhan ye ya da muhiblerden oluur.
Bu yeler, Bekta hiyerarisinde ilerlemeye devam etselerdi, din liderler snfna dahil
olacakt; bu ise bir ok Arnavut iin, tarikatn yesi olduklar koluna ait zel bir kural olan mcerret
olmak (evlenmemek) anlamna gelmektedir. Dervi aday da, din grevini yerine getirmeye
arldnda din liderler snfnn en alt katndadr. Dervi aday hline gelmek iin, muhibin
babalardan birine, tekkesine hizmet edip edemeyeceini sormas gerekirdi. Babann onayn ald
takdirde, belirli bir sre hizmet gerekletirecek, bunun sonunda da, ikinci bir toplantya, dervilerin
kabul trenine katlacaktr. te ancak bu trende, gerek anlamda bir din kii hline gelir. Bu
trende, yeni dervi tac (her biri bir nimetten vazgeildiini belirten, on iki dilimden oluan tarikata
zg balk), hrka (manev safl simgeleyen beyaz uzun bir tunik) ve kemer (Hz. Aliden beri
mistikler arasndaki ba simgeleyen yn kemer) giyer. Dergide bu giysi konusuna bir makale
ayrlmtr. Trende derviin sa kula delinir. Bunun nedeni, kendini tantacak olan kpeyi
takabilmesidir. Bundan sonra artk bir dervi, sorumluluk alarak baba olabilir, yani bir tekkenin
yneticisi konumuna gelebilir. Tekke yeleri tarafndan seilip, bir byk tarafndan atanan babalar,
artk yalnzca topluluun manev yaamna ve tekkenin doru ilemesine ynelik deil, ayn zamanda
yol gstericiliini yapacak olan yelerin manev yaamlarna kar da sorumluluk alm olur. Baba
unvan, manev hiyeraride bir ykselme anlam tamaz. Aksine baba, (Trke dede) mertebesine
ykselmek iin nce dervi olarak babann, sonra baba olarak halife babann kabul toplantsna
katlmak gerekir. 1929 ylnda toplanan Arnavut Bektaler Konseyinden sonra alnan bir kararla,
babalara Baba ad verilen coraf bir blgenin gzetim sorumluluu verilmitir. Dier babalar, bu
makamn getirdii tamamen manev yaama dair bir sorumlulua sahiptirler; yani yalnzca takipi ve
retici rolleri vardr. Son olarak, sralamann en stnde, topluluun ba olarak Dede Baba bulunur.
Bunlar, Trkiyede tarikatlarn kapatld 1925 ylndan nce, Orta Anadoluda, Hac Bektata
yaamaktayken, 1930 ylndan sonra Arnavutlukun bakentine yerletiler.
Bu kurum, J. K. Birgenin The Bektashi Order of Dervishes adl kitabnda anlatt dzene ok
benzemektedir; nk 1930 ylndaki kongrede birok Arnavut Baba birbiriyle tanma frsat
bulmutu. Yine de birka kk farllktan sz etmek mmkndr. Zeri I Bektasimes (Bektaliin Yolu)
dergisinde, aday-derviin derecesi, derviinkinden farkl anlatlmaktadr. Yine de, sonu olarak halife
baba olmak iin herhangi bir kabul treni gerekmemektedir; nk bu trenler yalnzca muhib,
dervi, mcerret dervi (evlenmemi dervi) ve baba derecelerini kapsar.
Bektaliin tarihi zerine, dergide anlatlan, zellikle Bektaliin yaylmas konusuna
deineceiz. Aslnda Recep Baba ve yandalar iki nokta zerinde durmaktadr. lki yenierilerle olan
ba, ikincisi ise, halk dilini kullandklarndan, kitlelere ulamaktaki kolaylklardr. Buna ayrca, 1826
ylna kadar Balkanlar etkisinde tutan Dimetoka (bugn Yunanistan topraklarna dahildir.) Tekkesinin
de roln ve Bektaliin Hac Bektatan sonra ikinci piri olan, Arnavutlarn ve Balkanlarda
yaayanlarn byk ksmnn yesi bulunduu Bektai kolunda Mcerretlik Kurumunu kabul eden
Balm Sultan da eklemek gerekir.
Zeri I Bektasimes (Bektaliin Yolu) dergisindeki, Bektalii konu alan dier yazlar da ayrca
ilgintir, Bektaliin iki treninden bahseder. Bunlardan ilki, on gn sren ve Kerbela Savanda
yaamlarn kaybeden Hz. Hseyin ve dier kahramanlarn anld yas zaman matemi (Muharrem
aynn banda) ve bugnleri takip eden Aure Gn (Muharrem aynn onuncu gn)dr. kincisi ise,
Hz. Alinin doumunun kutland Nevruzdur. Bu gnler Amerika Birleik Devletlerinde kutlanrken,
dergi de bu gnlerin Arnavutlukta nasl gerekletiini anlatyordu.
Matem, bir oru ve yokluk zamandr. zellikle iecekler (yalnzca alkoll olanlar deil, hepsi)
yasaktr, bunun nedeni ise mam Hseyin ve yoldalarnn lde ektikleri susuzluu anmaktr.
Kerbela yldnmleri, genellikle tekkede yaplan olaan toplantlarla geer:
Halk bu unutulmaz olaylar anmak iin tekkeye gelir ve azlarndan hep Ya mam, Ya mam
szleri kar.
bahsettiimiz iki kitap gibi. Ancak, kat ieriinin dnda dikkatimizi eken dier bir nokta da, derginin
Arnavut Bektalerinin ulusalclk karakterini gstermesidir. Dergi yalnzca Arnavut topluluunun
yelerine seslenmektedir, ikinci editr bize bunu tekrar anmsatr:
kinci ylmzda, bugn gururla syleyebilmekteyiz ki, Amerikada camilerin dnda, artk bir
de Arnavut Bektai Tekkemiz var. Bu tekkenin yapmn Amerikada yaayan Arnavutlara ve bu lkede
yaayanlarn istedikleri zaman kullanabildikleri zgrle borluyuz. Bu tekke bildiiniz gibi bir de
dergi karmaktadr: Zer I Bektashizmes (Bektaliin Yolu). Dergi bu saysyla, ikinci yayn ylna
girmekte. Derginin misyonu Bekta mistisizmini aklamak ve bu tarikatla Arnavutlukun gsterdii
baary hem din alanda, hem de ulusal alanda yaatmaktr.
Gerek bir zgrlk ve insan sevgisi duygularndan esinlenen Bektalik, tm insanlarn
birlemesini ve aralarndaki kardelii gzler. Arnavut ulusalclnn nde gelen isimlerinden Frasheri
(ki kendisi de bir Bektaydi), Fletore e Bektashinjer Le petit livre des Bektachis isimli kitapnda yle
der:
Bektailer yalnz kendi aralarnda deil, tm insanlarla kardetir. Yalnzca Mslmanlar ve
kendi lkelerinde yaayan Hristiyanlar deil, dnyada yaayan tm insanlar severler. Bektaler
zellikle kendi topraklarn ve yoldalarn severler. Bu sevgi onlarn en byk erdemidir.
Bektailiin gerek yolu da ite budur. zgrln, adaletin, sevginin ve iyinin yolu. Biz bu
yolu izledik, ve burada, insanlarn hak ve zgrlklerinin inanla korunduu ve saland Amerikada
da bu yolu izlemeye devam edeceiz.
Bektaliin Ortodoksluk ve birleme arasnda olduunu grmtk, ancak Bektailik ayn
zamanda evrensel kardelik ve ulusalclk arasnda da bir denge kurmaktadr. Tekke, Amerikallar
mistisizme ekmek iin hibir propaganda yapmamaktadr. Zaten yapamaz, nk Arnavut ulusalcl,
retinin en gl dayanaklarndan biridir. Trk otoritelerin tarikat kapatmaya alt 1826 ylndan
beri, Arnavutlukta ulusalclk simidine sarlmlardr. Bektalik ise gney Arnavutlukta Osmanlya
kar bakaldrda balayclk rol oynamtr. Bu blgelerde, mcadeleye katlmak isteyen halk,
kitleler halinde Bektalie gemitir. Bu dnemde birok tekke kurulmutur. Ulusalc hareketin airi
olarak adlandrlan Naim Frasheri de iirlerinde ulusalcla ve Bektalie yer vermektedir.
Bu ulusalc gelenek, lkeleri bamszlna kavutuu zaman, ulusal bir din topluluk olarak
kabul edilen Arnavut Bektalerinin iine ilemitir. 1954-1955 yllar arasnda yaymlanan ve
tamamyla anayurda ve ulusa dnk bir politika izleyen Zer I Bektashizmes (Bektaliin Yolu) dergisi
de bu durumun bir rneidir:
Amerikada dier tm uluslar gibi Arnavutlar da, yalnzca iyi ve mutlu yaanacak bir lke
deil, ayn zamanda gerek lkelerinin ulusal mcadelesini srdrme olana veren bir lke buldular.
Biz Arnavut Bektaler, Alinin doumunu zgrce kutlama hakkn bulduumuz ve bizi bu kadar
cmerte karlayan ve gnn gzel klarn bize ilk kez gsteren, bu lkeye tm itenliimizle
mutluluk ve iyilik diliyoruz.
Bugn ilk Arnavut Bektaleri Tekkesi, Arnavut Bektalere, Bekta olarak, ama ondan da
nemlisi, Arnavut olarak kaldklarn anmsatmaya devam ediyor.
Detroit Tekkesinde (ABD), matem srasnda, mridlerden biri ya da Recep Babann kendisi
Hadikadan blmler okur, dier katlmclar da dinlerlerdi.
Recep Baba bu iiri Arnavut diline evirmiti. eviriyi, Zeri i Bektashizmste (II/1, s.21-23)
bulmak mmkndr.
Zeri i Bektashizms, I/1, s.22.
Recep Baba bunun Trkeden Arnavutaya evirisini de vermiti (Zeri i Bektashizms, II/2,
s.3-4).
Ibid., I/2, s.1-2.
Birge, op. cit., s.169-171 ve Nevruz dualar zerine, s.219-231.
Ibid., s.175-201.
Naim Frashri 1846-1900 tarafndan yazlm olan, 32 sayfalk bu kk manifesto zerine, H.
Bougeois, Le petit livre des Bektachis de Naim Bey Frashri (Naim Bey Frashri Bektalerinin kk
kitab), Revue du Monde Musulman, 49, 1922, s.105-120; Norbert Jokl, Die Bektaschis von Naim Bey
Frashri, Balkan Archiv, II; Leipzig, 1926, s.226-256; ve F.W. Hasluck, op. cit., s.552-563. Manifesto
birok kez basld, bu basklarn byk ounluu Arnavut gmenlerin bulunduu blgelerde
gerekleti (Bkre, 1896; Sofya, 1908; Selanik, 1910). Manifesto bamszlktan sonra Arnavutlukta
da yaymland (Kora, 1921).