50 Soruda İnsanın Tarih Öncesi Evrimi, Metin Özbek

insann
tarihncesi
evrimi
METN ZBEK
NDEKLER
Sunu / Naln Mahsereci
Bir bilim ktphanesi oluturma yolunda
"50 Soruda ..." dizisi 9
nsz 17
1. Blm
NSANI NASIL TANIMLARIZ?
1) nsamn evrimini hangi bilim dal ele alr?
nsan evrimini incelerken malzemesi nedir,
ne tr yntemler kullanr? 19
2) nsan nasl tanmlarz? 20
3) nsan canllar dnyasnn neresinde yer atr? 24
2. Blm
NSAN BR PRMATTIR
4) Primat takmndaki canllarn
ayrt edici ve ortak zellikleri nelerdir?
nsan neden bu canl grubu iinde saylr? 27
5) Primatlarda sosyal yaam nasldr?
39
3. Blm
NSAN ALESNN BYOKLTREL EVRM
6) Evrim nedir? Evrim mekanizmas nasl iler? 55
7) nsan maymundan m gelmitir? 58
8) nsan ailesi hangi st aileden tredi? 64
9) nsan ailesinin bilinen en eski cinsleri hangileridir? 66

10) Australopitekus' lar ka trle temsil ediliyordu,
biyolojik eitlilikleri nasld? 68
11) Ne zaman iki ayak zerinde yrmeye baladk? 73
12) Beyin insandaki tipik yapsn ve hacmini
ne zaman kazand? 75
13) nsanslarn beslenme alkanlklar nasld?
14) nsanslar alet yapabiliyor muydu? 79
78
15) nsan ailesine (horninid'lere) ait

son buluntular nelerdir? 81
16) empanzelerle son ortak atamz kimdi? 82
4. Blm
NSAN CNS TARH SAHNESNDE
17) lk insan trleri hangileriydi? 85
18) lk atalarmz bize ne kadar benziyordu? 88
19) lk aletler ne kadar eskidir? 90
20) Homo hablis ve Homo rudoifensis'den sonra
evrim sahnesine kan atamz Homo ergaster
hakknda neler biliyoruz? 94
21) nsan ne zaman konumaya balad? 95
22) Fosillerde konuma yetenei nasl anlalr?
98
23) Homo erektus kimdir? 99

24) Atalarmz Afrika'dan ilk ne zaman kt? 102
25) Homo erektus hangi ktada tredi? 104
26) Homo erektus'un anatomik yaps nasld?
108
27) nsan atei ne zaman kefetti?

Atein kefinin nemi nedir? 112
5. Blm
NEANDERTALLER VE MODERN NSAN
28) Modern insan ne zaman ortaya kt?
29) Neandertal kimdi?
115
117
30) Neandertal'ler bizim atamz myd? 120

31) Neandertal'ler konuabiliyor muydu? 123
32) Neandertal ne tr aletler yapyordu? 125
33) llerini gmen ilk insan tr hangisiydi?
129
34) Sslenme Neandertal'ierie mi balad?
131
35) Hastalarn tedavi eden ilk insan tr hangisiydi?

36) Tarihte birok ilki gerekletiren
Neandertal'ler neden yok oldu? 133
37) Neandert/'lerden mi geliyoruz,
Kromanyon'lardan m? 136
38) Modern insan Neandertal'den evrimlemediyse,
kkeni nereden geliyor? 137
39) Genetikteki gelimeler ve molekler kantlarla
modern insann kkeni bulunamaz m? 142
40) Modem insann anatomik yaps ne tr
evrimsel deiimlerle olutu? 144
41) nsan Amerika ve Avustralya ktalarna
ne zaman ayak bast? 146
6. Blm
NSANIN BYOKLTREL EVRMNDE NEML ADIMLAR
42) lk soyut dnce kavram ve simgesel anlatm
ne zaman ortaya kt? 149
43) Sanat ne zaman dodu? 155
44) Avc atalarmz ne zaman yerleik yaama geti?
lk kyler ne zaman kuruldu? 170
45) Tarm ne zaman, nerede balad?
Tarm yaplan ilk bitkiler hangileridir? 173
46) Hayvanlar evcilletirme ne zaman balad?
ilk evcilletirilen hayvanlar hangileridir? 182
47) nsann ilk evi nasld? 184
48) Neolitik ada inan sistemi nasld?
186
49) Neolitik ada rastlanan salk sorunlar nelerdi,

insanlar hangi nedenlerle lyorlard? 195
50) Neolitik a insanlk iin
ne tr gelimelerin nn at? 198
Kaynaklar 203
131
SUNU 9
Sunu
Bir bilim ktphanesi oluturma yolunda
"50 Soruda../' dizisi

"Bir gn bir kitap okudum ve btn hayatm deiti",
demiti Orhan Pamuk, Yeni Hayat romannn giriinde.
O zamanlar ad ve yazarl zerinde bu kadar tartma
yoktu Pamuklun. Ama bu cmle, kitabn okura sunuluunda da ne karld iin belki, ok konuulmu, kimi
eletirilere de konu olmutu. Ne olursa olsun, bir biimde
akllara kaznmt ite...
Benimkine de, nk ne zaman bir kitap projesi zerinde konusak, zihnimde dnmeye balyor. yle kitaplar yaymlamahyz ki diyorum, okuyann hayatn deitirmeli, en azndan bazlarmnkinl... Malum, hayatla
sorunumuz var, ne imdiki halinden memnunuz, ne gidiatndan. ..
Bu nedenle olsa gerek, hayatlar genliklerinde okuduklar bir kitabn etkisiyle ekillenmi bilim insanlarna dair hikyelere rastladmda, byk heyecan duyuyorum. rnein, ocukluunda okuduu Jules Verne'in
Arzn Merkezine Seyahat kitabndan sonra, jeolog olmay
kafasna koyan ve bugn sadece lkemizin deil, dnyann nde gelen jeologlar arasnda yer alan, "mutluluu-
10
50 SORUDA NSANN TARHNCES EVRM
mu Jules Verne'e borluyum" diyen A. M. Celal engr.

Ya da astronom olmaya ilkgenliinde okuduu evrenle
ilgili Franszca bir kitaptan sonra karar veren ve babasnn
Ziya Paa'nm Thales'in ge bakarken nndeki ukuru
grmeyerek iine dmesine gnderme yapan, "gkte yldz arayan turfa mneccim" dizeleriyle taklarak yrtt tm vazgeirme abalarna ramen, kararndan (iyi ki)
dnmeyen Astronomi ve Uzay Bilimleri Blm Eski
Bakan Metin Hotinli..,
Tabii, bir kitabn hayat tmden ekillendirmesi ve deitirmesi, sk rastlanan bir olay deildir. Kitaplarn hayatlar zerindeki etkileri yukardaki rneklerdeki gibi direkt
grlmez ou kez; ama iyi kitabn okurunu az da olsa
deitiren, onda yeni dnsel-duyumsal ufuklar aabilen
olduu sylenebilir pekl. Peki, iyi popler bilim kitab
nedir, nasl bir eydir? ereveyi bilimsel etkinliin ierdiklerine doru genileterek tanmlamaya alalm: Bilimin ortaya koyduklarn gsterebilen, vaat ettii dnsel
ufuklar sezdirebilendir. Merak uyandrabilendir. Merakn
hi doyurulamayacagm retebilendir. Kefetme drts oluturabilendir. renme keyfi yaatabilendir. Bilim
cokusu verebilendir! Yzeysel bilgiyle yetinmemeye yol
aabilendir. Doann, dnyann, evrenin, toplumun ve
insann kavrann derinletirebilendir. Bilimi yaamn
dnda, kuru, teknik bir bilgi yn ve ancak uzmanlarnn anlayabildii sekin bir dil olarak alglanmaktan kurtarabilendir. Bilimi sra kknden kartabilen, yaamn
iine sokabilendir. Bilimin, gerei anlamada, yaamsal
bir anahtar olduunu kavratabilendir. Bilimi dncenin
beslendii kaynak yapabilendir. Bilimi kiinin gr ve
bak asna yerletirebilendir. zetle, bilimi yaam klabilendir, bilimi yaamsal klabilendir!
Peki, bir kitap btn bunlar tek bama yapabilir mi?
Yapamaz byk olaslkla; ama insanlarda bu ynde bir
ilgi uyandrabilir, akllara bilim tohumlar drebilir,
yeermesine hizmet edebilir. Hele bizimki gibi, aydnlanmasn tamamlayamam olmas bir yana, oluturduu
bilim ve aydnlanma kalelerinin de bugn saldr altnda
SUNU 11
bulunduu; bata eitim kurumlarndan, retim hedeflerinden balayarak, tm toplumun bilimsel dnceden
uzaklatrlmaya alld; bilimdla bilinli ve hzl
bir biimde srklenen toplumlarda, popler bilim kitaplar bu hizmeti grmeyi hedeflemelidir.
Gen bilim okuruna seslenebilmek iin...
Bilim ve Gelecek dergisinin bu erevede kendisine
ykledii, bilimsel dncenin toplumun hcrelerine dek
yaylmasna ve bilimin toplum yarar iin kullanlmasna
araclk etme ilevine, ksaca toplumcu bilim diyebileceimiz misyona, sadece bir dergi etkinliinin yeterli gelmediinin farkndayz. Bilim ve Gelecek dergisi, ele ald
konularda temel dzeyde bilgi verme yolunu semiyor
genelde, verili kabul ettii temel bilginin stne bilgiler
ekliyor ya da o bilginin stnde tartmalara yer veriyor.
Dolaysyla derginin darda brakt, hem fiziksel anlamda, hem de bilime ilgisi bakmndan daha gen insanlar da var: Lise ve kimi niversite rencileri, eitimini
tamamlam ya da tamamlayamadan hayata atlm gen
bilim heveslileri... ok nemliler; gelecei yaratacak
olanlar onlar nk. Ve ne yazk ki, bilimin felsefesinden
koparlp teknolojiye indirgendii, bilginin yzeyselletirildii, kaynaklarndan kopar ildii, dinsel, mistik, metafizik her trden dogma ve safsatann bilimle e tutulduu
mevcut atmosferin en fazla sarmalad ve etkiledii de
onlar. Oysa bu lke, bu halk, "Hayatta en gerek yol gsterici bilimdir, fendir" diye yola kmt. Yeni ve daha
kkl bir aydnlanma atlmnn gereklemesi, bilimsel
dncenin topluma yaylmas, insanlarmza bir bilimsel
refleks kazandrlmas hedefini srerken, genlere ulamann neminin bilincindeyiz ve bunun aralarnn ne
olabilecei zerine epeydir kafa yoruyoruz.
te bu bilinle gelitirdik "50 Soruda..." kitap dizisi
projesini. Bilimin nemli kuramlar ve kimi alanlar hakknda temel dzeyde ve bir nevi genie bir ansiklopedi
maddesi gibi didaktik tarzda bilgi verecek, ama bu arada
renme keyfi yaatmay da eksik etmeyecek, birok alan-
12
dan kitaplar hazrlamalyz, dedik. Bunlar Trkiyeli bilim

insanlaryla retmeliyiz, dedik. Akademik ve uzmanlara
hitap eden yayn deil; popler bilim yayn, dedik. Bilimsel adan yanlsz ama, anlalrlk asndan tavizsiz
kitaplar olmal dedik. Proje ilk eklim, bu belirlemelere
gre ald. Soru-yant formatm, anlalrl kolaylatrsn
diye tercih ettik. Soru saysn 50 ile snrlamaya, kitabn
hedef kitlesini gz nne alarak karar verdik. Hakkyla
bir aydnlanma hizmeti olabilmesi iin de, birka kitapla
snrl kalmamasnn, bir diziye dnmesinin gerekliliini dndk. Dncelerimizi atmz tm yazarlarmz
ve bilim insanlarndan da olumlu ve tevik edici yantlar
almca, projeyi hayata geirmeye giritik.
Yazarlarmzn "yediliini" nemsiyoruz
Evet, Bilim ve Gelecek Kitapl'nm "50 Soruda..." kitap dizisi projesi, Bilim ve Gelecek dergisinin gen bilimseverlere ulamaktaki eksikliini kapatmak iin tasarland,
ama bir yandan da varlm ona borlu. Bu dizi, Bilim ve
Gelecek dergisini karan ekibin 17 yla varan bilimsel yaynclk deneyimi ve etrafnda toplanan evre sayesinde
ekillendi.
Bilim ve Gelecek dergisinin ilk saysndan beri uygulamaya nem verdii yaym ilkelerinden biri, yayn etkinliinde
asl olarak Trkiyeli bilim insanlarna ve aydnlara dayanmaktr. Bu ilke, kapal kaplar ardnda bilimle uramakla
yetinmeyen, kendi alann, o alandaki gelimeleri, almalarm topluma anlatmaya, orada sistemletirilen bilgiyi topluma mal etmeye, bunu bir aydnlanmaya dntrmeye
uraan; bu uran aralarn, yollarm arayan lkemizin
hemen btn bilim insanlarnn, aydmlanmn, Bilim ve Gelecek ile bir biimde temas etmesine yol amtr, diyebiliriz. Derginin yazarlar, sadece alanlarnn uzman deildir;
ayn zamanda etkinlik alanlarn ve yrttkleri almalar
yazyla anlatma konusunda da deneyimlidirler. Her bilim
insannn yazar olmas beklenemez tabii ki Bilimi yazmak
doal olarak bilimsel bilgi birikimi gerektirir, ama bilimi
zellikle popler bir biimde yazmak, bu eylem iin de do-
SUNU
13
namm kazanm olmay gerektirir. Bu anlamda, "50 Soruda..." dizisi kitaplarn birlikte kotaracamz bilim insanlarn dnrken, Bilim ve Gelecek dergisinin oluturduu
yazar a ok yararl olmutur.
Bilim yayncl yaparken Trkiyeli bilim insanlarnn
kalemine yaslanmaya ynelmek, lkemizde popler bilim yayncln, bilim yazarln tevik etmek gibi ok
nemli bir hizmete yol ayor. Ama asl byk yarar, yayn yazann da okuyann da ayn anadilin sunduu olanaklar ve snrlar iinde dnebilmelerindedir, diyebiliriz.
Ayn anadili, ayn kltrel ortam paylayor olmak, anlatm olanaklarn geniletecei gibi, anlatlan kavramay
da derinletirecektir. Bu nedenle, yazarlarmzn "yerliliini" nemsiyoruz.
Konularmz da "yerli"
Bilimsel bilgi insanln mal, ne bir kiinin, ne de bir
ulusun. Ama bizim, "50 soruda..." dizisinin ele alaca
konular saptarken, llerimizden biri "yerlilik." lkemizin bilimsel - kltrel ihtiyalar erevesinde dnmeye almak anlamnda, tabii. Yani, sadece yazarlarmz deil, kitap konularm da "Trkiyelilik" lsyle
belirledik. .
"50 Soruda..." dizisinin elinizdeki ilk kitabnn "insann evrimi" konusuyla ilgili olmasnn nedeni de bu. Evrim kuramnn bilimde ok nemli bir kuram olmasnn
yan sra, dnyada ve zellikle lkemizde, bilimdlgm
canl hedefleri arasnda yer almas nedeniyle, temel dzeyde bilgi verecek byle bir dizi kapsamnda evrimi btn
bilimsel boyutlaryla ele almamz gerektiini dndk.
"50 Soruda..dizisinin evrimle ilgili tek kitab elinizdeki
deil. Yukardaki gereke nedeniyle, dizinin 2010 kitaplar arasnda evrim kitaplar arlk oluturuyor. Evrim
kuramnn temelde ne sylediini, neyi ierdiini anlatan
ve Darvvin'i tantan bir kitap, evrenin evrimini, yerin evrimini ve canlln evrimini ayr ayr ele alan kitaplar da
yaymlayacaz. Bu kitaplar, konularnn bizzat birinci elden uzmanlar tarafndan ele almyor.
14
Elinizdeki kitapta Prof. Dr. Metin zbek, insann evrimini, canllar dnyasnda ait olduu primatlar takmndan
balayarak, hem biyolojik, hem kltrel admlarn izini srerek anlatyor. Konunun lkemizdeki temel kaynaklarndan Dnden Bugne nsan (mge Yaynlar, 2. Bask 2008)
adl kapsaml kitabn yazar da olan Sayn zbek, almalarm, bizzat ilgili bilim alannda yrtmekte; kendisi Hacettepe niversitesi Antropoloji Blm'nn Bakam.
Yayn hazrlklar sren, 2010 yl ierisinde baslacak
dier kitaplarmz unlar:
- 50 Soruda Grelilik Kuramlar
Prof. Dr. mr Akyz - Yard. Do. Dr. brahim Semiz
- 50 Soruda Aydnlanma
Afar Timuin - Ali Timuin
- 50 Soruda Yerin Evrimi
Prof. Dr. Mehmet Sakm
- 50 Soruda Darwin ve Evrim Kuram
Prof. Dr. Haluk Ertan
- 50 Soruda Bilim ve Bilimsel Yntem
Ed. Aleddin enel
- 50 Soruda Matematik
Prof. Dr. ahin Koak
~ 50 Soruda Evren
alar Sunay
- 50 Soruda Kuantum Kuram ve Nanoteknoloji
Prof. Dr. Tekin Dereli - Prof. Dr. Glay Dereli
- 50 Soruda Byk Patlama Kuram
Prof. Dr. Metin Htnli
- 50 Soruda Yaamn Tarihi
Dr. Deniz ahin
- 50 Soruda Deprem
Prof. Dr. Haluk Eyidoan
- 50 Soruda Arkeoloji
Prof. Dr. Mehmet zdoan
Listeden grlecei gibi, bilimin zerinde ykseldii
ve gnmz bilimini anlamak iin temel nemi olan ve
ne yazk ki eitim sistemimiz iinde hak ettikleri gibi yer
SUNU 15
verilmeyen kuramlar dizi kapsamna almaya altk: Grelilik kuramlar, kuantum kuram ve nanotekoloji, byk patlama kuram, gibi. "Deprem" konusu, gene Trkiyelilik ks tayla belirlendi. Bilimsel bir inceleme alan
olmasnn yan sra, gzel lkemizin can yakc ve ancak
bilimsel bir bakla zlebilecek potansiyel sorunlarndan olduu iin, ilk kitaplarmzdan biri oldu. 50 Soruda
Arkeoloji, topraklarmzn tarihsel-kltrel zengin mirasna dair bir bilin oluturmasn da beklediimiz bir alan
kitab. Bilim ve bilimsel yntem ile aydnlanma konulu
kitaplarsa, bilimi zihinlerde felsefi ve toplumsal bir boyuta oturtmak iin kaynak kitaplar. Evren, bilim etkinliinin bilinmeyenin snrlarnda yapld ve insanolunun
ufkunu srekli genileten, bilimin en heyecan verici alanlarndan olduu iin, ilk kitaplarmz arasnda.
"50 Soruda..." dizisinin hazrlklar bu listeyle snrl
deil. 2011 ylnn listesi olumaya balad bile. nmzdeki yllarda, diziye dahil olacak alan ve konular giderek
eitlenecek ve ayrmtlanacak; genileme potansiyeli ok
byk. yle ki, "50 Soruda..." dizisi, belki zamanla Bilim
ve Gelecek Kitapl'nm ana dizilerinden biri olmaktan
kacak, bal bama bir yaynevi etkinlii ekline brnecek.
Dizinin ilevini, biz bir bilim ktphanesi olarak im~
geletirmitik ama, "50 Soruda..." dizisi yazarlarndan,
Saym Afar Timuin ok daha byk bir benzetme yapt
ve dizinin kitap says arttka "50 Soruda niversitesi"ne
doru gideceini syledi! (l) Gene yazarlarmzdan Yaman
rs, "50 Soruda..." dizisinin, ayn zamanda bir genel
kltr ktphanesi olma ilevini de kazanaca konular
neriyor. (2) Bu nitelemeleri hak etmeye alacaz.
Bu kitapla ve "50 Soruda..." dizisiyle ilgilenen btn
j}
Afar Timuin, "50 Soruda niversitesi", "Yazarlar!, 50 Soruda dizisi

iin neler syledi?" iinde, Biim ve Gelecek dergisi, S.71, Ocak 2010,
s.8.
2)
Yaman rs, "Aydnlanma kartlarna kar savunma", "Yazarlar, 50

Soruda dizisi iin neler syledi?" iinde, Biim ve Gelecek dergisi, S.71,
Ocak 2010, s.10.
16
potansiyel okurlarmzdan, dizi iinde ele alnmasn istedikleri konu nerilerini bekliyoruz. Hangi kuramlar,
hangi alanlar ele almalyz; knye sayfalarndaki iletiim
bilgilerini kullanarak bize nerilerinizi ulatrabilirsiniz.
210'da yaymlayacamz kimi kitaplar zerinde hl
allyor. Dolaysyla, 2010 listesindeki dier kitaplara
dahil edilmesini, bu kitaplarda yantlanmasn istediiniz
sorularnz varsa, onlar da bekleriz.
"50 soruda..." dizisi, bilimin gen okurlar hedeflenerek hazrlanyor, ancak bu kitaplarn herkesin ktphanesine girmesi gerektiini dnyoruz. Trke'de popler bilim yaynclnn temel eserleri haline gelmesini
umduumuz kitaplarmza, okurlarmz, ktphanelerinde, bavuru kitaplarnn arasnda yer amal. Nitelikleri
gerei, kurum ktphanelerinin raflarnda da yerlerini
bulmallar. Eitim kurumlarna girmeli, yardmc ders kitab olarak yararlanlabilmeliler.
"50 Soruda" kitaplarnn okunmasn nasl yaygmlatrabileceimiz hakknda da potansiyel okurlarmzn grlerine ihtiyacmz var. Sreklilii olan bir dizi yayn
olaca iin, okurlarn bir ylda karacamz tm "50
Soruda..." kitaplarna, abonelik benzeri bir yolla ulaabilecekleri bir sistem kurduk, ilgili okurlarmz bize ulaabilir.
Okura bu kadar ar yapmak, kitap yaynclnda
olaan bir ey cleil, sanrm bu bir dergicilik alkanl.
Yllardr dergisine yazar, okuru, yaymcsyla hep birlikte
sahip kan bir kolektifin temsilcileri olarak armz bytyoruz: "50 Soruda..." kitaplarn ktphanenize katmakla kalmayn, okuyun, okutun ve ltfen bu dizi zerine dnn, dncelerinizi bize iletin. Gelin, Trkiye
aydnlanmasna hep birlikte nemli bir katk yapalm!..
Nan Mahsereci
NSZ
17
nsz
ou evrelerde genellikle karanlk bir devir olarak
kmsenen tarihncesi ykmz, aslnda bu dnyadaki
aa yukar 2 milyon yllk gemiimizin hemen hemen
yzde 99 gibi ok nemli bir blmn kapsar. Yazsz
tarihimizin bu dilimi nedense pek ilgimizi ekmemi,
buu konu alan yaynlar ise ou kez belirli bir bilimsel evreye hitap ettii iin ierik bakmndan sokaktaki
insanmzn anlayaca tarzda ve dilde hazrlanmamtr.
Bilimsel yaynlarn ayn zamanda toplumun her kesimine
ynelik olacak biimde popler dzeyde hazrlanmas her
ne kadar zor bir ura olsa da, bunu gerekletirmek bilim insanlarna den nemli bir grevdir. Toplum olarak
biz de ne yazk ki kitap okumay pek sevmiyoruz. Bu durum ou bilim insann popler yayn hazrlamakta pek
cesaretlendirmemektedir. Kulaktan dolma edinilen yalan
yanl bilgiler ya da bilinli olarak halkmza empoze edilmeye allan dogmatik fikirler, zihinlere kk yalardan itibaren kaznd iin dorunun ve bilimsel olanm ne
olduunu sorgulama gerei bile duymamz.
50 Soruda nsann Tarihncesi Evrimi ad altnda okuyucunun ilgisine sunulan popler dzeydeki bu kitap, en
sade anlatmla, halkn gnlk yaamnda kulland dil
esas alnarak, karmak, uzun cmlelerden elverdiince
kanmak suretiyle ve zellikle de tablo, grafik gibi ayrntlara girmeden, her kesimden insann kolayca okuyup
18
anlayaca tarzda hazrlanmtr. nsann biyolojik ve kltrel evrimi uzun bir zamana yaylan heyecan verici, grkemli bir destandr adeta. Onun bu yksn okurken
atalarmzn nasl bir zorlu mcadele iinde bugnlere
geldiini de renmi olmann gururu ve mutluluunu
yaayacaz. Yazsz tarihimizin derinliklerine gmlp
gitmi olan atalarmzn nasl bir yaam biimi srdrdklerini, besinlerini nasl elde ettiklerim, ne tr hastalklara
yakalandklarm, ne gibi inan sistemleri gelitirdiklerini
ve onlarla ilgili daha birok bilgileri okuyucunun ilgisine sunmaya alrken, onu gemiiyle ba baa brakmak
istedim. Unutulmamaldr ki, gemii bilmeden gelecei
kurgulayamayz.
eitli bilim alanlarna ynelik "50 Soruda" dizisi kapsamnda, popler dzeyde hazrladm nsann Tarihncesi Evrimi adl bu kitab yayn programna alm olan
Bilim ve Gelecek yaynevinin sorumlularn bu gzel dncelerinden tr kutluyorum.
NSANI NASL TANIMLARIZ?
19
1. Blm
\ nsann evrimini hangi bilim dal

I ele alr? nsan evrimini incelerken
malzemesi nedir, ne tr yntemler
kullanr?
nsann biyokltrel evrimini inceleyen bilim dal antropolojidir. "nsan bilimi" karlnda kullanlan antropoloji szc anthropos (insan) ve logos (bilim) szcklerinden olumutur. Antropoloji, insann biyolojik
ve kltrel eitliliini btncl bir yaklamla inceler.
Antropolojide btnsellik, grecelik ve karlatrma n
planda gelir. Yaam ve gnmzde yaamakta olan tm
insan topluluklarnn farkl evresel koullar altnda geirdii biyolojik deimeleri ve farkl zaman ve ortamlarda gelitirdii kltrel rntleri karlatrmal bir bak
as altnda ele alr. nsanlar biyolojik ve kltrel ynden
balangta nasl bir grnme sahipti? Zamanla neden
ve nasl farkllat? Bu farkllamalar tetikleyen i ve d
dinamikler neler olmutur? Tarihncesi atalarmz bize
ne kadar benziyordu? Nasl bir yaam biimi sryorlar-
20
d? Hangi aletleri retip kullandlar? Ne tip konutlarda

barndlar? Atalarmzn beslenme alkanlklar hakknda
neler biliyoruz? nan sistemleri nasld? llerini hangi dnemden itibaren gmmeye baladlar? Ne tr l
gmme adetleri vard? Soyut dnce kavram ne zaman
ortaya kt? Ne zaman konuma yeteneine kavutular?
Sanatsal etkinleri hakknda neler biliyoruz? lk ky yerlemeleri hangi dnemde ortaya kt? Tarm ve hayvancla dayal geim ekonomisi ne zaman balad? Bu kkl
sosyoekonomik deiiklikler onlarn salk yapsn nasl
etkiledi? te antropoloji, insan ilgilendiren tm bu sorulara normal, tutarl, zmleyici ve evrensel yantlar bulmaya alr. Antropolojinin drt alt bilim dal bulunur.
Bunlar; sosyal/kltrel antropoloji, biyolojik (fiziksel)
antropoloji, dil antropolojisi ve arkeolojidir. nsann biyolojik evrimini inceleyen spesifik alt bilim dal biyolojik antropoloji olup, bu sreci anlamamzda yararlanlan
malzeme ise gemi alarda yaam atalarmza ait fosil
iskelet kalntlardr. Di ve kemiklerden oluan bu kalntlar makroskopik, mikroskopik ve radyolojik yntemlerin yan sra, eser element ve sabit izotop analizleri gibi
eitli yntem ve tekniklerle analiz edilir.
nsan
nasl tanmlarz?
nsann biyolojik ynn n plana kardmzda onu
tanmlamakta pek zorlanmayz. Kltrel yn ise olduka karmak bir grnm sergiler. ok iyi tandmz
sansak da, her zaman bilinmeyen, kefedilmeyen bir yan
hep kalmtr. Ne zaman, ne yapaca ngrlmeyecek
kadar deikendir bu trn. Dnyann snrsz gelitirici
ve deitirici gcne sahip, en zeki, en yetenekli varl
olsa da, unutulmamaldr ki, o bir canldr ve de iinde yaad dnyada evrimini geirmitir. Bu dnyada var olan
21
tm canllarla belirli derecelerde yaknl bulunmaktadr. Peki, canllar leminin bir yesi olan insan yeterince
tandmz ileri srebilir miyiz?
Her eyden nce, bir canl olarak dier canllarla doada ayn kaderi paylayoruz; evremizde varolan doa
koullarna kar gelitirdiimiz ve dier canllardan farkl
zel bir baklk sistemimiz yoktur. Her canl gibi bu
evresel etmenlerden biz de etkileniyoruz. Ayrca, her
canl iin geerli olan temel gereksinimler bizim iin de
sz konusudur; yaammz devam ettirebilmek iin nefes alyor, besleniyor, uyuyoruz. Evrimin bize kazandrdklarna baklrsa, doann pek de yle gl bir varl
saylmayz. Ne aslan gibi salam ve gl bir penemiz,
ne timsah gibi paralayc dilerimiz, ne fil gibi iri bir
cssemiz, ne de ceylan gibi evik bacaklarmz vardr. O
halde bizi doam en gls klan farkl bir zelliimiz
olmal.
Snrsza yakm bir potansiyel mevcut; peki bunu mmkn klan ne olabilir? Gerekten de anatomimizin bu sradanhma karn, bizi tm canllar dnyasnn biricik
yarat yapan ayrt edici bir zelliimiz var; beynimiz.
Tabii her canlmm bir beyni vardr, ama dier canllarn
beyni biz insalarnkiyle boy lemeyecek kadar basit
bir yapdadr. Hayvanlar leminde beyin korteksi (kabuu) en gelimi tr insandr.
Beynimiz, sahip olduu soyut dnce potansiyeliyle
doada benzeri bulunmayan bir organdr. Bu balamda,
insan en nemli ve en anlaml klan, insanlama srecinde temel ivme olarak kabul edilen beyin kabuundaki tipik gelimedir. Gerekten de, iki milyon yl iinde
zellikle beynin frontal, temporal ve parietal blgelerinde
geirdii benzersiz evrim, onu ok zel bir canl haline
getirmitir. Her ne kadar olaand beyin rntmzle
bu benzersizlie sahip olsak da, dier canllardan kopmu
doast bir varlk da saylmayz.
Her canl, iinde yaad ortamda varln srdrme
olana salayan karmak ve zgn bir uyum stratejisi
gelitirmitir. Bu uyumsal rnt aslnda insan iin de ge-
22
erlidir. Tm canllarda olduu gibi, insann da biyolojik

balamda birtakm snrlamalar vardr. Amipten insana
tm canllarn ortak stratejisi hayatta kalabilme mcadelesi vermektir. Bunun ileyi biimi de bir canldan dierine deiir. nsan da dier hayvanlar gibi yaamm srdrmek amacyla gereksinim duyduu enerjiyi dier canllar
yiyerek karlar. Sonra her canl gibi zararl ve gereksiz
maddeleri vcudundan atar. Trnn yok olmamasn
salayan srecin bir gerei olarak, bir sonraki kuan bireylerini retir. nsan cinsinde bu ilevi stlenen organlar
dier canllarmkinden pek de farkl saylmaz.
Aka grld gibi, "nsan kimdir? Nedir?" tarzndaki sorulara yantlar ararken, kendimizi sonu gelmeyecek bir dizi aklamann iinde bulduk, insan szcyle
tam olarak ne anlatmak istediimizi ortaya koyarken dorusu biraz zorlanyoruz. Anatomik zelliklerini n plana
kardmzda, insan u ekilde tanmlayabiliriz: Kala
kemikleri ve bacaklar iki ayak zerinde durmaya uyum
salam, kollan bacaklarndan daha ksa, ok iyi gelimi
olan baparma dier tm parmaklan ayr ayr karlayabilme olanana sahip bir canl. nsanda "el" in ok hassas
bir tutma zellii vardr. Baka hibir canlda bu tip bir
zellik grlmez.
Yukarda, insann anatomik adan sahip olduu zelliklere vurgu yaparak verdiimiz tanm, sz konusu canl
insan olunca ou zaman yetersiz kalmaktadr.
nsan, dnen, olaylar karsnda kafa yoran, bilimi ve
sanat yaratan, kendine zg iyilik ve ktlk kavramlarna sahip, kanunlar yapan ve bunlar uygulayan bir varlktr.
nsan evresini deitirdike devaml kendi de deiir.
Yaratt her dzeydeki kltrel rn, onun dnyasnn
ne denli zengin, karmak ve eitli olduunun bir gstergesidir. Giderek doadan kopmasnn bir sonucu olarak
insan, doay gzlemler bir konuma girdi. Bu dnyada biricikliinin bilincine vardka ve bu duygu keskinletike
merak, onu iinden geldii, tredii evreye geri dnp
bakmaya itti. Durmadan genileyen evreninde grdk-
23
lerini aklamaya, kendince yorumlamaya koyuldu. Bu

evreni kendi amalar dorultusunda bozmaya, deitirmeye yeltendi. Ona belli llerde kendini balad ya da
ondan koptu. Kimi zaman korku, kimi zaman sevgi ya da
hor grme duygular iinde bakt bu evrene. Gelitirdii ve salamlatrdg kltrel kafesin iinde yaadka,
kendinde bir eylerin eksik olduunu yava yava duyumsamaya balad. Bu yalnzlk ve kopukluk onu ou kez
mutsuzlua itti.
Her canlmm bir yaam stratejisi vardr; insann ayrt
edici zellii, bu adan dier canllardan fark, bu stratejiyi igdsel olarak deil de bilinli olarak kurgulamasdr. nsan, kendine zg deerler sistemi yaratmtr. ok
zengin ve bir o kadar da eitli imgelerle karmza kar.
Bizim setiimiz bilimsel imge onun sahip olduu imgelerden sadece bir tanesidir. Bugn insanla ilgili edindiimiz
imge bir son aama kabul edilemez; nk bilim dzenli
ve srekli olarak her defasnda yeni mesajlar sunmakta ve
biz bunlar deerlendirdike insan hakknda oluturduumuz imgenin zamanla deitiine tank olmaktayz/ 0
Yapt, yaratt ve de kendisi ne olursa olsun, her defasnda yeni bir ehre ile zaman ve meknn belirli bir kesitinde onu grrz. Bilindii gibi, gen prizmay andran
bir kaleydoskop iindeki renkli (sar, yeil, krmz ve
mavi) paracklar ok deiik grntler verir. Kaleydoskop her sallandnda ortaya kan grnt benzersizdir
ve geicidir. Kalc olan sadece yzl kaleydoskopun
kendisidir. Zaman, mekn ve koullar tp evirir ve bylece insann yaratt deerler altst olur; yeni meknlar,
yeni zamanlar ve yeni koullarda yeni grnmler ortaya
kar. Bu nedenledir ki, insan nedir, kimdir sorularna yant bulmakta her defasnda zorlanrz.
1)
McElroy, W. D. C. P. Swansor, 1973; The Natura! Hislory of Man,

Primiei-HaU Inc.
24
nsan canllar dnyasnn

neresinde yer alr?
Varlk zinciri, yeryzndeki yaam formlarn snflandrmak iin ngrlen bir emadr ve her canl form, bu
snflama sisteminde biyolojik yaps ve davran rntsne bal olarak belirli bir yeri igal eder. 17. ve 18.
yzyllarda bilim adamlar, canllar yaratldklar andan
itibaren hi deimeyen varlklar olarak gryor ve canllar arasnda varolan ilikiler dizgesinin de balangta
olutuunu ve yle kaldn ileri sryorlard. Bu dizge
iinde bitkiler en az mkemmel olan ve en alt basamakta
yer alan yaam formlaryd. Hayvanlar ise bitkilerden sonraki halkalar oluturuyordu, insan, doal olarak yeryzndeki yaratklarn en mkemmeli eklinde grld
iin merkezi konumda tutuluyor, dier canllar da insana
benzerlik derecelerine gre konulandrlyordu; rnein
merdivenin en alt basamandan yukarya doru karken bcekleri srngenlerden daha aaya, srngenleri
kulardan daha aaya, kular kurtlardan (memeli) daha
aaya ve nihayet kurtlar da maymunlardan daha aaya yerletiriyorlard. Bu merdivenin en st basamana da
haliyle insan oturtuluyordu.
17. ve 18. yzyl bilim adamlar, ngrdkleri varlk
zinciri bir evrimsel ema saylmasa da, canllar dnyasn ilk kez bilimsel bir yaklamla ele almalar asndan
nemli bir adm attlar. Bu yaklamn zn de tanmlama ve snflama (taksonomi) oluturur. Smflamaclar o
yzyllarda doal dzenin devaml sabit olduunu dnmekteydi. Onlara gre, her canl organizma ayn olarak
yaratlm; yaplarnda hibir surette deiiklik olmamtr. Bu nedenle, canllar arasnda yakmlk-uzaklk diye bir
ey sz konusu deildir. Ancak, doadaki canl yaplar incelendike ve listeye yenileri eklendike, baz smflamaclar artk ellerinde mevcut olan lein yeterli olmadn
ve canllar dnyasnn hi de yle doast aklamalarla
anlalamayaca dncesini benimsemeye balad. Bu
25
dncedeki bilim adamlar, dnyay canllar ve canszlar

dnyas eklinde daha evrensel bir bak as iinde alglayabilen doac bir yaklam benimsedi.
18. yzyl bilim insanlar canllar dnyasnda olup
biteni aklama yoluna bavurmaktan ziyade, bu dnyann smflaycs olma alkanlm srdrdler, k smflamaclarm almalarm temel alp daha da gelitiren
Linnaeus adl sveli doa bilgini kendi adyla anlan ve
farkl organizmalarn ortak zellikleri esasna dayal mertebelendirme sistemini oluturdu. Bugn, bilim insanlar
hl Linnaeus'un sistemini ve onun canllar dnyas iin
ngrd ikili adlandrma dizgesini kullanmaktadr.
Her ne kadar snflama tekniinin bilimsel anlamda gerek ncs Linnaeus olsa da, aslnda Linnaeus ncesinde
Aristoteles'in de bir lde canllar snflama giriiminde bulunduuna tank oluyoruz; hayvanlar stnlk ve
karmaklk derecesine gre bir izgi zerinde gsteren
Aristoteles, bu izginin tepesine de insan yerletirmitir.
Linnaeus'un hiyerarik sisteminde tm yaam formlar
-mikroorganizmalar, bitkiler ve hayvanlar- bir merdiven
basamaklar dzeninde ve belirli bir kurala gre yerlerini alr. Biyologlar, canl organizmalar ok geni ldeki
benzerliklerini temel alarak gruplandrr ve sistemin belirli bir yerine oturtur. Her basamak bir sttekinden daha
az, bir alttakinden ise daha geni kapsamldr. rnein
Linnaeus'un hiyerarik sistemini yanstan emaya gz attmzda en st kategorinin bitkiler ve hayvanlar diye iki
ayr lem tarafndan temsil edildiini grrz. Hayvanlar
lemi, sngerlerden insana kadar btn okhcrelileri
ierir. Bunun hemen altndaki basamak ise omurgallar
ubesini oluturup balklar, kurbaagiller, srngenler,
kular ve memeliler snfn ierir. Bu sisteme gre aa basamaklara indike her basaman ierdii organizma
says da azalr. Bu ekilde, rnein bir ube snflara, snflar ailelere ve aileler cinslere, onlar da trlere ayrlacak
ekilde sistem ngrlmtr.
Bu sisteme bal kalarak, yalnz insan deil, tm canllar rk dzeyine kadar indirilebilir. Bu dizge olmasayd,
26
gnmz modern biyolojisi bir kaos iinde kalrd.

Linnaeus'm mertebelendirme sistemine gre, insann
canllar dnyasndaki yerini en genelden en zele doru
belirlemeye alalm.(2):
lem: Hayvanlar
Altiem: okhcreliler
ube: Kordata
Altube: Omurgallar
Smf: Memeliler
Altsmf: Plasen tah memeliler
Takm: Primat
Alttakm: Antropoid
staile: nsanms
Aile: nsans
Cins: Homo
Tr: Sapiens
2)
Buettner-Janusch, j., 1966; Origins of Man, J o h n Wiley and Sons, Inc.

Rosen, S. 1., 1974; Introduction to the Primates. Living and Fosil, London:
Prentice-Hall International, Inc.
NSAN BR PRMATTIR
27
2. Blm
NSAN BR PRMATTIR
Primat takmndaki canllarn

ayrt edici ve ortak zellikleri
nelerdir? nsan neden bu canl
grubu iinde saylr?
Yeryzndeki canllarn yks yaklak 4 milyar yl
ncesinde balar. Memelilerin ikinci zaman sonlarnda
srngenlerin yan sra yeryznn eitli corafyalarnda karmza ktn gryoruz. Memeli snfm oluturan canllarn eitli takmlara ayrlarak her ortama uyum
salayacak baarl bir evrimsel srece girmesi ise nc
zaman balarndan (65-70 milyon yl nce) itibaren olmutur. Bu snfn iinde birok takm yer almaktadr.
Bunlardan primat ad verilen takmn ilk nclerine de
ayn dnemde rastlyoruz. (3) Primat tarihi bir bakma tm
dier memelilerinkiyle ayndr. kinci zamann ortalarndan itibaren, ilkel anatomik grnml memelilerin ya
3)
Eimerl, S. ve I. De Vore, 1969; Les Primates, Collections Time-Life, Le

monde Vivant, Fransa. Romer, A. S., 1971; The Vertebrate History, The
University of Chicago. Rosen, 1974.
28
va yava yeryzne yayldna tank olmaktayz. Bunlardan bir ksm o alarn deiik evre koullarna ayak
uyduramayarak ya da evredeki dier canllarla girdii
rekabete yenik derek zamanla yok olup gitti. kinci
zamann sonundan itibaren yeryz iklimi hissedilir derecede deiti; ortam giderek soumaya balad. klimde
grlen bu nemli deimeye, bir varsayma gre, ok
byk bir gkcisminin dnyaya arpmas sonucu atmosferde oluan muazzam toz bulutu ve arpma srasnda atmosfere dalan ok miktardaki paracklar neden
oldu. Atmosferi kaplayan toz bulutu ve paracklar gne
nlarnn dnyaya ulamasna byk lde engel oldu.
Sonuta, dnyamzdaki scaklk nemli derecede dt.
Bir baka gre gre de, bu belirgin iklim deimesi
yle d kaynakl olamazd; yeryz iklimi birdenbire
deimedi. zellikle ikinci zaman sonundan itibaren ba
gsteren youn volkanik faaliyetler, deniz dzeyindeki
nemli deiiklikler ve yeryz kaynakl dier jeolojik
olaylar bu iklim deimesinin belli bal sorumlularyd.
kinci zaman sona erdirip yeni bir dnemi balatan i
ve/ya d kaynakl afetler ne olursa olsun, zamanmzdan
65-70 milyon yl ncesinden itibaren bata dinozorlar olmak zere denizde ve karada ok sayda canl, tarih sahnesinden silindi. Dnyamz topyekn bir felaket yaad.
Ortaya kan bu boluu ise dnyann birok blgesinde
ok ufak, genellemi bir anatomik yapya sahip, dileri,
beslenme alkanlklar, saysz bedensel ve davransal
zellikleriyle her trl ortamda rahata yaayabilecek
br anatomik ve fizyolojik potansiyelde olan memelilerin
atalar doldurdu. Baz ufak memeliler zaten dinozorlar
anda karada yaamaktayd. Bu kk varlklar yavrularn dinozorlar gibi yumurtlayarak deil, dourarak
dnyaya getiriyorlar, onlar emziriyorlard. Vcut slarn ayarlama mekanizmasna sahip scak kanl hayvanlard. Dileri, srngenlerinkinden farkl olarak kesme,
paralama ve ezip, tme ilevlerini stlenecek biimde
farkllamt. te bu ilk (arkaik) memeliler iinde bizi
de ok yakndan ilgilendiren bir takm var ki, ona primat
NSAN BR PRMATTIR
29
ad verilir. Ancak, ilk primatlar ikinci zamann sonlarnda ve nc zamann balarnda, dier memelilerden
ayrt etmek ok zordu. Bugn ounluun kabul ettii
gr, ilk primat benzeri memelilerin uzun bir yze, ok
kk bir beyne sahip olduklardr. Bunlar genellikle
tarla faresi iriliindeydiler ve bugnk bcek yiyicilere
ok benziyorlard. nc zamann balarndan itibaren
artk varlndan kuku duymadmz bu primat benzeri
memelilerden gerek primatlara uzanan evrim izgisinde,
doal seilim sreci, aalarda yaamaya davransal ve
anatomik olarak en iyi uyum salayabilme potansiyeline
sahip formlar avantajl kld ve bunlarn soylar hzla tropik, yar-tropik ve zamanla savanlk blgelere yaylmay
baard. Bu canllar, organizmalar ve davran rntlerindeki esneklikleri sayesinde zellikle aa yaamna
ok iyi uyum saladlar.
nsan da bir primattr. Ancak, neden insann bu takm
iinde yer ald ya da ne tr bir iliki ile dier primatlara baland, bunlar arasndan hangilerine dierlerinden
daha yakn olduu pek bilinmez. te bu blmde primatlar anatomik ve davran rntleriyle ele alrken, bu
tr sorularn da yantlarm bulmu olacaz. Her eyden
nce, biz insanlar tm dier primatlar gibi okhcreliyiz.
Bir memeli olarak tpk onlar gibi vcut smz birka derecelik oynama ile sabit tutarz. Dii primatlar gibi insanolunun diisi de gsnde bulunan bir ift memeden
yavrusunu emzirir. Aslnda, benzerliklerimiz bu kadarla
da snrl deildir; fizyolojik ve morfolojik zelliklerimizin ounu dier primatlarla paylarz.
Bedensel irilikleri, beslenme alkanlklar, hareket sistemleri, dileri ve daha birok zellikleriyle ok zengin
bir yelpaze oluturan primatlardan gnmze kalan en
nemli belge fosilleme olana bulan iskeletleridir. Fosillerin mineralleme yolu ile olutuu bilinir. Bu aslnda ok
uzun bir sretir. Bu yolla canlya ait dokular biyokimyasal olarak deiime urar ya da kalker, demiroksit gibi
minerallerin moleklleriyle yer deitirir. Bu durumda
canlnn morfolojik yaps korunur, ama dokusu deiir.
30
Artk bu aamadan itibaren fosilleme sreci tamamlanmtr. Kukusuz ilk primatlarn tropik ya da yar-tropik
ortamda var olmalar kendileri asndan bir anst. Zira
byle bir ekolojik ortamda hem iyi korunabiliyor, hem de
kolay besin buluyorlard. Ne var ki fosillemenin gerekleme olasl byle nemli ve scak iklimlerde ok zayft. Ayrca, bunlara ait iskeletlerin fosilleip toprak altnda
gnmze kadar korunmasna frsat kalmadan, evredeki
vahi hayvanlara yem olma ansszlklar da vard.
Senozoik an eosen evresinden itibaren Asya, Afrika,
Avrupa ve Amerika'da geni bir dalm iinde grdmz primatlara gnmzde ayn ktalarda sadece tropik
ve yar-tropik iklim kua iinde rastlyoruz. Her yerde
fosilleri bulunmasna ramen Avustralya ktasnda primatlar hi yaamamtr. Gnmzde primatlarn yzde
80'i Brezilya'nn yamur ormanlarnda yaamaktadr. (4)
Eski Dnya primatlar ise daha geni bir corafi dalm gsterir. Onlara Gney ve Dou Afrika'nn ormanlk ya da savanlk ak alanlarnda, Asya'da, Himalaya
steplerinde, Gneydou Asya'nn baz adalarnda ve
Japonya'nn kuzeyindeki adalarda rastlanr. Bilindii
zere Japonya'nn kuzeyinde k uzun ve sert geer. Bu
yrede yaayan ve makak adyla tannan primatlar ayn
zamanda kar primatlar olarak da bilinir. inde yaadklar doal ortama ok iyi uyum salamlardr. Krkleri
beyaz renkte, ok kaln ve sktr. Honshu Adas primatlar buna rnek verilebilir.
ri primatlara gelince, jibon ve orangutan Gneydo
Asyal'dr. Bu blgede Borneo ve Sumatra Adalar'nda ya
arlar. Jibonlar zamanlarnn byk bir ksmm aalar
30 m'den yksek olan ksmlarnda geirir. Orangutan sil
aalk yerlerde yaamn srdrse de, Borneo'da, dal!
blgelerdeki maaralarda barnan hemcinsleri de vard
empanze ve goril Afrika kkenlidir. empanzeler dah
ziyade Kongo, Uganda, Gabon ve Kamerun'da; goriller is
4)
Richard, A. F., 1985; Primates in Nature, W. H. Freeman a n d Comp an

New York.
NSAN BR PRMATTIR 31
sadece Bat Afrika'da, Ruanda snrlar iinde yaarlar. Bat

Afrika ayn zamanda goril ve empanzenin ortak yaad
alandr. Her ne kadar bu iri primatlar doal ortamlarnda
varlklarn srdrseler de, bugn tm bu blgeler ilgili
hkmetler tarafndan doal koruma alan (milli park)
haline dntrlmtr. (5)
Primatlarn bedensel zellikleri
Primat trleri irilik asndan geni bir yelpaze oluturur. rnein Madagaskar'da yaayan bir tr primatta boy
13 cm ve arlk 60 gr kadar olabilir. Benzer ekilde, Pigme marmoset olarak bilinen ve Gney Amerika'da Amazon Ormanlarnda yaayan bir primat tr ise o denli
ufaktr ki, bir avu iine sabilir. Buna karn goril,
primat dnyasnn en iri csselisi olarak bilinir. (Resim
1) Erikin erkek gorilin arl 250 kg'a, dii gorilin ise
100-120 kg'a kadar ulaabilir. ounlukla boylan 1705)
Age.
Resim 1. Goril ve yavrusu.
32
180 cm olsa da, 2 m'ye varan gorillere de rastlanmtr.

Erkek goril iki elini yanlara doru atnda bir elinin
ucundan dierine olan uzaklk 3 m'yi bulabilir. Bir dier
iri primat tr olan empanze (Resim 2) gorile oranla daha ufaktr. Erikin erkek empanzenin arl 50
kg', boyu ise 1,50 m'yi gemez. Yalnz pigme empanze
olarak bilinen trde boy olduka ksadr. Aa yaam,
primatlarda grme organn yaamsal hale getirmitir.
yle ki, sar olan ya da koku alma duyusundan yoksun
bir primat aata yaamn srdrebilir, ama kr ise bu
onun sonu olur. insan da dahil tm primatlarda beyin
kabuundaki (beyin korteksi) koku alma blgesi, ou
memelilerdekinin aksine, zaman iinde nemli oranda
klmtr. te bu eksiklik, grme duyusundaki belirgin gelimeyle giderilmitir. Gerekten de insan olarak burnumuzun koku alma yetenei olduka zayftr,
ancak grme yetenei asndan gzlerimiz olduka iyidir. Gzler, dier memelilerde genellikle ban her iki
yannda yer alr ve gzlerin optik eksenleri ayrktr.
Resim 2. empanze,
NSAN 8R PRMATTIR
33
Dolaysyla, her gz ayr bir grnt alglar ve grme

alanlarnn rtt blge olduka dardr. Oysa primatlarda, aa yaamna uyum salamann bir sonucu
olarak gzler, birka tr dnda, yanlarda deil, bizde
olduu gibi yzn n ksmmdadr ve ayn anda, ayn
yere odaklanrlar. Gzlerin optik eksenlerinin birbirlerine paralel olmas beyinde derinlik kavramnn oluma-
34
sim salamtr. Bylece aalarda daldan dala atlayan

primatlar mesafeleri doru ayarlayabilir hale gelmitir.
Bu grsel alglay biimi biz insanlar iin de son derece
nemlidir; zira bu yetenek, beynimizle ok sk bir koordinasyon iinde olan ellerimize ileri dzeyde beceriler
kazandrmtr.
Hemen hemen tm primatlarda el ve ayaklarda tutucu be parmak (pentadaktilo) bulunur;<6) bu atasal zellik
200 milyon yl nce yaam srngenlerden 50-60 milyon yl nceki arkaik memelilere, onlardan da primatlara
aktarlm olup, gnmzde ou memelilerde kaybolmutur. nsann el ve ayaklarnda be parmaa sahip olma
zellii memeliler ve hatta srngenlerle paylat bir
atavistik zelliktir. Primatlarn ufak trlerinde parmaklarn ucunda genellikle sivri trnaklar yer alr. nsan, goril, empanze ve orangutan gibi iri primatlarda ise, el ve
ayak parmaklar yass trnaklarla son bulur. Primatlarn
hemen hepsinde el ve ayak parmaklan tutucu zellie sahiptir. nsanda el baparma tutucu yapsn korumu,
ayak baparma ise evrim esnasnda bu ilevini tmyle
kaybetmi, sonuta ayak sadece yrmeye (bipedalizm)
adapte olmutur. nsan dndaki primatlarn hibirinde
elde duyarl ve rafine tutu sz konusu deildir. Byle
bir hassas tutuun gereklemesinde baparmak ve iaret
parmann rol byktr. Bu ilev srasnda iki parmak
dierlerinden bamsz hareket eder. Dier primatlarda
ise bir nesneyi kavrarken tm parmaklar devreye girer,
baparmak ise bizdekinin aksine pek etkili olmaz.(7)
st primatlar kuyruklu ve kuyruksuz diye iki gruba ayrlr. Kuyruksuz primatlar insanla beraber goril, empanze, orangutan (Resim 3) ve jibonlardr. Kuyruklu primatlardan sadece Gney Amerika'da yaayanlarn kuyruklar
tutucudur. Aa yaamna ok sk uyum salam olan
Gney Amerika primatlar kuyruklarn adeta nc bir
6)
Rosen, 1974.
7)
Napier, J., 1971; The Roots of Mankind, London: George Allen Unwin
LTD.
NSAN BR PRMATTIR
35
el gibi kullanr; kuyruklaryla dallara tutunur, bu arada

kendilerini bolua brakr, bo kalan elleriyle de aatan
yiyeceklerini toplarlar.
nsan da dahil tm primatlarda kol ve bacaklar meydana getiren uzun kemikler dier memelilerdeki gibi kaynap sabit bir yap oluturmaz; kendi aralarnda sadece
eklemleme yoluyla bir balant kurmulardr. te bu
anatomik oluum sayesinde primatlar aalarda kol ve
bacaklaryla her hareketi kolayca yapabilir; kollarn yanlara ve yukarya doru kaldrabilirler. Uzuvlarmdaki bu
esneklik olmasa primatlar aalarda byle rahata hareket
edemezlerdi. nsan ise tmyle yer yaamna uyum salam olmakla beraber, bu anatomik oluumu ok uzak
gemiten miras olarak devralmtr. Ancak, biz insanlarda, dier primatlardakinin aksine hareket sistemindeki
ilevinden tmyle kurtulan el, greli olarak daha narin
bir yap kazanmtr. Aa yaamn srdren primatlarda
tutma ilevinde arlkl rol bulunan elin drt parma
insanda ksalm, buna karm baparmak grece nem
kazanmtr.
Resim 3. Orcmguicm ve yavrusu.
36
Kprckkemii tm primatlarda var olup ilevsel durumdadr. Bu kemik, kol ve krek kemiiyle eklemlemek
suretiyle hareketli ve esnek bir omuz kemeri meydana getirir. Bu anatomik yapy biz dier primatlarla paylarz.
Primatlar dnda hibir memelide omuz olumamtr.
Aalarda daldan dala hareket eden, bunu tm hayat boyunca srdren primatlar iin hareketli bir omuz kemeri
yaamsal bir kazantr. nsan omurgasna yandan bakldnda, bel blgesinde, dik durma ve yrme alkanlnn
bir biyomekanik sonucu olarak, ibkey bir kavis gze
arpar. Bu kavis dier primatlarda bulunmaz. nsann kala kemikleri, dik durma ve yrme esnasnda vcudun
tm ykn zerinde tamann bir gerei olarak yanlara
doru adeta bir yelpaze gibi almtr. Bylece, kala kemeri hizasnda oluan bu geni alan insann dik durma
ve yrme konumunda hareketini ve dengesini salayan
tm kaslara tutunma olana verir. nsanda kalann bu
greli genilii bel ad verilen oluumun da kendiliinden
ortaya kmasn salamtr.
Primat merdiveninde kk primatlardan iri primatlara
doru ktka vcuttaki kl sistemi younluunda azalma
gzlenir; insanda ise en aza iner. Hatta bu yzden insana
plak maymun diyen aratrclar bile vardr. Ne var ki
yle sanld kadar da rlplak saylmayz. Nitekim ba
(sa, ka), yz (byk, sakal), koltuk alt, gs ve cinsel organlarn etrafnda hl youn miktarda kl rtsne
sahibiz. Bamzdaki sa kl says asndan empanzeden daha kll saylrz. yle ki bizde l c n r y e den kl
says 300 iken, empanzede lSO'dir. Buna karn, vcut
kl younluu sz konusu olduunda durum tam tersidir.
rnein srt blgesinde empanzede 1 cm2 ye 100, gorilde
1'40 kl derken, insanda srt blgesindeki kl rts yok
denecek kadar azalmtr. Dii empanzede ya ilerledike
beden kllar dklmeye balar. Salar ise daha hzla dklerek ba adeta kelleir.
Primatlarda gs dzeyinde bir ift meme bulunur.
Ayn zellik bir primat olan insanda da mevcuttur. Baz
prosimiyenlerde iki yerine meme vardr. ri primat-
NSAN BR PRMATTIR
37
larda memeler tpk insandaki gibi gste kolayca fark

edilecek kadar belirgindir. Primatlar, beslenme asndan
ne otul (herbivor), ne de etil (karnivor) gruba girer. Bu
durumda her eyi yiyebilen bir beslenme tipiyle karmza
kmaktadrlar; bu ekilde beslenen insan da dahil tm
primatlara (hepil) omnivor adn veriyoruz. Her eyi
yeme zellii primatlarn di sistemine de yansmtr.
tc dilerin ineme yzeylerindeki kabartlar salt
et ya da otla beslenen dier memelilerinkinden daha farkl
bir yapya sahiptir. Diler, bir primat takmnn kendi iinde de farkllklar gsterir. nsanda, kadn ve erkekte diler
biim ve hacim ynnden byk benzerlik gstermesine
ramen, baz primatlarda zellikle kpekdii asndan bu
farkllk arpc boyuttadr. rnein erkek babunda (Eski
Dnya primat) kpekdii bir yrtc hayvannki kadar iri
ve paralaycdr. Aslnda, bu zellik erkek babuna ayr
bir g katar. evresine bu dileriyle korku salar, iri kpekdii zellikle yer yaamna uyum salam kalabalk
srler halinde dolaan Eski Dnya primatlarnda beslenmenin tesinde, sosyal statnn korunmasnda da nemli
bir rol oynar.
Primatlarda beyin, dier memelilerinkinden greli olarak daha iridir. Bilindii gibi beyin, genel vcut iriliiyle
orantl olarak dikkate alnmaktadr. Primatlar arasnda
da oransal olarak en iri beyne sahip olan insandr. nsanm
beyni dier primatlarmkiyie karlatrlamayacak kadar
gelimi ve karmak bir yapdadr. Beyin hacmi, insan
sz konusu olduunda, kadnda ortalama 1330 cm3, erkekte 1446 cm3 iken, dii empanzede 350 cm3, erkeinde
ise 381 cm3 tr. ok iri gvdeli bir primat olan erkek gorilde 535 cm 3 , diisinde ise 443 cm3'lk bir beyin hacmi
mevcuttur. Yz ve beyin arasndaki oransal iliki de insan ve dier primatlar arasnda farkllk gsterir. rnein
iri primatlarda greli olarak kk bir beyin ve iri bir yze
karn insan, kk bir yz ve iri bir beyinle tanmlanr,
insan beyni 6 yalarna doru erikinlikte ulaaca hac8)
Schultz, A., 1972; Les Primates, Bordas, Fransa.
38
min yzde 90'na ulam saylr. Erikin insanda beyin

tm vcut arlnn 1/49'una eittir.(9)
nsanda n diler byk lde sindirim faaliyetleriyle
snrl kald halde, dier primatlarda besinlerin elde edilmesinde ellerin yan sra n diler de devreye girer. Azdaki di says nc zamann arkaik memelilerinde 44 idi.
Memelilerin deiik kollan farkl evrim izgileri izleyerek,
farkl uyumsal zellikler ve anatomik rntler edinirken,
balangta varolan di saysnda da giderek nemli azalmalar oldu. Primat takm iinde kaldmzda, rnein
Yeni Dnya primatlarnda 36 olan di says, Eski Dnya
primatlarnda, iri primatlarda ve insanda kk azdan
birinin kaybolmasyla 32 olarak karmza kmaktadr. Bu
durumda her yarm enedeki di forml iki kesici, bir kpekdii, iki kk az, byk az eklinde gsterilebilir.
32 di insann atalarnda olduu gibi bugnk temsilcilerinde de grlr. Bu di says insan ailesinin tarihinde 5-6
milyon yldan bu yana hep ayn kalmtr.
Primatlarda elin ilevi ok ynldr; beslenirken,
aalarda hareket ederken veya etrafndaki nesneleri
tanmaya alrken primatlar hep ellerini kullanr. El
bilek kemiklerindeki eklemleme tarz, insan da dahil
tm primatlarn ellerine olaanst hareketlilik kazandrmtr. Aa yaamna uyum salayan primatlarn
kollar bacaklarna oranla uzundur. Goril ve empanzenin el parmaklarnn i yzeyindeki kaslar grece ksa
olduundan, bu iri primatlar hibir zaman bizler gibi
parmaklarn gergin hale getiremez. Srekli bklm
halde tutarlar. Yerde yrrken de el ayalarna deil,
parmaklarnn d tarafna basarak hareket ederler. empanzeler ara sra dorulup iki ayak zerinde durabilir,
hatta bu ekilde birka adm da atabilirler. Dokuzuncu
aya doru empanze yavrusu hibir yere dayanmakszn
ayakta durabilir. Oysa, ayn pozisyonu insan yavrusu ancak 12. aya doru gerekletirebilir. empanzeler her ne
kadar doal ortamlarnda iki elleriyle besinlerini tar9)
Age.
NSAN BR PRMATTIR
39
ken ya da kendilerini savunurken, iki ayaklar zerinde

olsalar da, bu pozisyonu uzun sre koruyamazlar. Bizler
gibi adm atarak yryemezler. Her eyden nce, bizden
farkl olan denge eksenlerini koruyabilmek iin devaml
koarak yer deitirmek zorundadrlar. Dik durma, adm
atarak yrme ve bacaklar diz hizasnda gergin halde
tutma zellikleri insan dnda hibir primatta yoktur.
Tm bunlar insana zg hareket ve duru biimleridir.
Dik duran insanda vcudun arl sadece kala kemikleri zerine biner. nsan omurgas dik durua ve bu konumda dengenin salanmasna yardmc olacak tarzda
birtakm bklmeler kazanmtr. Biz insanlarda omurlar boyun blgesinden itibaren aaya indike irileir,
vcut arln byk lde yklenen bel blgesinde
ise gl bir yap kazanr, grece en byk irilie ular.
Tm bu rneklerden de kolayca anlalaca gibi, insanlama sreci iinde belirli bir aamadan itibaren kazanlan bu deiik hareket rts, zamanla insann tm
anatomisine yansm, nemli deimelere yol amtr.
Hareket sistemiyle balantl olarak, ayamz da giderek
bir yandan uzunlamasna, dier yandan enlemesine iki
temel kavis kazanmtr.
Primatlarda
sosyal yaam nasldr?
Anne karnnda balangta insan ve iri primat ceninleri
birbirlerine ok benzer. Hepsinde de ba oransal olarak
iridir; gvde hacimli, kol ve bacaklar ksa, el ve ayaklar
geni, kulaklar ise ksadr. Doum sonrasnda da bu benzerlik bir lde devam ederrrneinbyme ve gelimeevrelerinin greli uzunluklar dikkate alnrsa, empanze
ve insann birbirlerine ok benzeyen tablolar ortaya koyduklar grlr. Gerekten de empanzede ocukluk evresi toplam mrn yzde 7,5'ini, insanda ise yzde 8'ini
40
oluturur. Geni anlamda dnecek olursak insann da

dahil olduu goril, empanze ve Eski Dnya primatlarnda doum sonras byme-gelime evresi belli bal drt
aamadan oluur; bu aamalarn her biri insanda daha
uzundur. Doum sonras byme-gelime evreleri srekli
di sisteminde byk aznn srmesiyle rtrler. rnein ilk byk aznn k erken ocukluun sonuna
iaret eder. Erken ocukluk dnemi (0-6 ya aras) anneye bamlln en fazla olduu sredir. ocuk bu sre
zarfnda anneden nadiren ayrlr. Emzirme sresi de bu
dneme dahildir. kinci byk aznn azda grlmesi
ise (12 ya) ikinci ocukluk evresinin sonu ile rtr.
kinci byk az ile birlikte bulu (puberte) ana adm
atlr. Nihayet akl dii diye adlandrlan nc byk
aznn azda grlmesi (17-18 ya) erikinliin balangc ve bymenin tamamlanmasna tekabl eder. Bu byk az diinin srmesiyle simgelenen temel byme
evresi genelde btn primatlarda ayn olsa da, bunlarn
sreleri bir primattan dierine deiir. Nitekim insanda,
byme ve gelime yaklak 18-20 yama kadar devam
eder. Oysa, empanze ve gorilde ayn olay aa yukar 10
yalarnda biter. empanze ilk byk azsn 3 yalarnda
karr. nsanda ise bu 6 yatr. empanzede ikinci byk
az 6,5 yanda kar. Oysa, insanda bu diin srmesi l li yalarnda olur. nc byk az ya da akl dii empanzede 11 yalarnda srer. Bizde ise yaklak 18 yaa
dorudur. 00)
iri primatlarn dnyaya getirdikleri bebekler iri csseleriyle hi de orantl deildir. rnein 70 kg arlndaki
bir dii gorilin yavrusu doduunda 1,82 kg dr. Dii bir
orangutan 1,4-1,6 kg arlnda bir yavru dnyaya getirir. Oysa insann ancak prematre olan bebei bu arlktadr; yeni domu insan yavrusu ortalama 3,2 kg'dr.
insan yavrusu deri altnda nemli miktarda ya dokusu
10) Dahlberg, 1971; Dniai Morphology and Evolution, The University of
Chicago. Picq, P., 1999; Les origines de l'homme, Tallandier, Historia,
Paris.
NSAN BR PRMATTIR
41
ile doar. Dier primatlarda bu ya dokusu bizdeki kadar

gelimi olmad iin, bu nemli kilo fark meydana gelmektedir.
Primatlar doal ortamlarnda ne kadar yaar? unu
hemen belirtmek gerekir ki, primat takm iinde kk
primatlardan iri primatlara doru ktka ortalama mr
de artar. rnein bir empanze aa yukar 40 yalarna
kadar, bir jibon 30 yama kadar yaayabilir. Bir empanze
ok zel koullarda 50 yama kadar mrn srdrebilir. insanda ortalama mrn gnmzde (zellikle gelimi lkelerde) 80'lere ulat dnlrse, insanla dier
primatlar arasnda bu adan derin bir uurumun olduu
grlr.
Dii primatlar yln 12 ay yumurta olgunlatm. ( u ) Bir
dii primatn cinsel dngsnde rten sre vardr.
Bunlar srasyla yumurtlama, ayba hali ve iftlemeye
uygun olma dnemidir. ou primat yumurtlama evresinde cinsel ilikiye de hazrdr. Oysa dier memelilerde
yumurtlama ve iftlemeye hazr olma arasnda ok uzun
bir zaman aral vardr. Yaamnn byk bir blmnde normal bir dii primat, insan da dahil olmak zere, ya
hamiledir ya da ocuk bakar. ri primatlar arasnda cinsel
olgunlua erime ya asndan baz farkllklar vardr.
rnein dii empanze doal ortamda 7-8 yalarna doru, erkek ise 9-10 yalarna doru cinsel olgunlua eriir.
Bu fizyolojik deime dii gorilde 7 yama, erkek gorilde
10 yama doru gerekleir. empanzeler insan yavrusuna gre olduka ge yalarda (5 yama doru) stten kesilir. Bu zaman iinde anne empanze tekrar hamile kalr,
ki doum aras ortalama 5,5-6 yl srer. te yandan 2530 yllk dourganlk dnemini dikkate alrsak, empanzenin hayat boyunca ancak 5-6 yavru sahibi olabilecei
dnlr. Dii goril her ylda bir yavru dourur, iri
primatlar lnceye kadar dourmaya devam ederler. rnein genelde 45 yana kadar mr olan dii empanze lnceye kadar da dourganln srdrr. Bir baka
11) Schultz, 1972; Rosen, 1974.
42
deyile, empanze menopoza girdii yalarda bir bakma

mr de sona erer. Oysa, insan diisinde menopozla beraber mr bitmiyor. Nitekim aa yukan 45 yalarnda menopoza girip dourganl hemen hemen sonlanan
kadm daha uzunca bir sre yaamaya devam ediyor. Ne
ilgintir ki, ortalama insan mr ba dndrc bir hzla
uzamaya devam ederken, dourganlk sresinde ya da bir
baka deyile menopoza girme yanda kayda deer bir
deime olmad. Ortalama mr asndan iri primatlar ve
insan arasmda bu denli uurum bulunmasna karm, menopoz yann hemen hemen ayn kalmas ok ilgintir.
Bilindii gibi menopoz, kadnda yumurtalklarn hormonal ilevlerini durdurmasdr. Bu aslnda doal, fizyolojik
bir olaydr. Menopoz dnemine kadar kadnn salglad
stradiyol ve progesteron hormonlar onu aa yukar
45 yl boyunca kemik erimesi (osteoporoz), kalp-damar
hastalklar ve meme kanserine yakalanma riskinden uzak
tutmaktadr. Son yllarda menopozu geciktirmek ya da
menopoza girmi kadnlarda ortaya kan rahatszlklar
tedavi etmek iin kullanlan strojen ve progestatif hormonlarn ise zellikle meme kanserine yol at Fransa
ve ABD'de yaplan aratrmalarla ortaya kondu. Grld gibi, menopoza girme ya kadnn dii empanze ile
paylat ortak bir primat zelliidir.
Aile ilikileri asndan insan ve dier primatlar arasnda her ne kadar baz ufak benzerlikler bulunsa da, yine
de birok ynden derin farkllklar vardr. nsanlar genelde ocuklaryla ve eleriyle yaam boyu yle ya da byle
balarn korur. Oysa, dier primatlarda bu kesinlikle sz
konusu deildir. nsanda bu balarn varln srdren
evlilik ve akrabalk sistemleri insan ve dier primatlar
arasndaki temel ve nemli ayrmdr. nsanlar bu adan
hibir primatla karlatrlamaz. Hayat boyu sren karkoca ilikisi, anne-baba-yavru geni insan dndaki primatlarda bizdeki gibi deildir.
Babun ve makak primatlarnda gl ve egemen erkeklerden oluan bir idareci snf bulunur. Bu snfn yeleri,
aralarnda sk bir dayanma gsterir. Bu egemen snf,
NSAN BR PRMATTIR
43
sr iinde dzeni salar, bar korur. Bu snf ayn zamanda soylulardan oluur; nk idareci snfa kabul edilebilmek iin belirli bir soydan gelmek koulu vardr. Dolaysyla, bu bir bakma kaltsal bir imtiyazdr. Bu idareci
egemen snfn da stnde, tm srnn tek sz sahibi bir
erkek lideri, efi vardr. ef, gl erkek babunlar arasnda
en gz pek, en iri, hrn ve kavgac olandr. Tm dier
erkek babunlar ondan ekinir ve aralarnda daima belirli
bir mesafe brakrlar. Liderlik tahtna oturmak iin erkek
babunlar arasnda bazen ldresiye kavgalar olur. Zaten
hibir ef kendiliinden liderlii brakmaz. Grup efi srdeki en ekici diilerle beraber olma hakkna sahiptir.
Dier erkek primatlar buna ses karmaz. ef, bir dii babmla beraber olduu srece, ayn diiye baka hibir erkek babun yaklama cesaretini gsteremez. Lider eer bir
erkek babundan holanmyorsa, onu srden atmak iin
her areye bavurur, ilk bakta byle bir otoriter sistem
primat dnyasnda tuhaf karlasa da, srnn selameti
asndan bu merkezi hiyerarik yap ok nemlidir. Srnn nerede konaklayacana, ne tarafa doru g edeceine lider karar verir. Leopar, aslan gibi tehlikeli hayvanlara
kar babun erkekleri hamile babunlar, diileri ve yavrular ortalarna alr ve bir tr gvenlik emberi olutururlar.
Bu ii esas rgtleyen de o andaki liderdir. Eski Dnya
primatlarnda harem hayatnn olduu gruplar vardr. Erkek, birok dii primatla beraber yaar. Harem hayat bu
primatlar iin temel bir sosyal sistemdir. Eski Dnya primatlarnda sr iinde erkeklerin belirli statleri vardr.
Diiler de kendi aralarnda bir hiyerarik sisteme sahiptir.
Yalnz, herhangi bir dii doum yaparsa, grup iinde anne
olarak ayrcalkl bir konuma gelir. Bundan byle vaktini tmyle bebeine ayrr, sosyal yaamdan elini ayan
eker. Babunlar ok kapal gruplardr. Yaadklar blgeye
birbakababunungirmesineaslaizinvermezler.Herbabun srsnn bir yaamsal alam vardr.
Babunlarm bu hogrsz tutumlarna karm, empanzeler son derece ak gruplar oluturur; gruba srekli
katlan, ayrlan olur. Ayrca, bunlarn savunduklar yle
44
yaamsal bir alanlar yoktur. Goril ve orangutann da sabit

yaam alanlar yoktur. Onlar da srekli yer deitirirler.
empanzelerde genelde hogr yaygndr. Aralarnda
ok scak ilikiler kurarlar. Doal ortamlarnda bu iri primatlar birbirlerine zarar vermemeye ar zen gsterirler. Babunlarda olduu gibi birbirlerine stnlk kurma
alkanlklar yoktur, iki empanze birbirlerine krgmsa,
barmak iin bize olduka yabanc gelen bir yola bavururlar; biri dierinin cinsel organ blgesine dokunur, bandaki veya gvdesindeki parazitleri ayklar.
empanze, iri primatlar arasnda en iyi bilinen, bize en
irin grnen hayvandr. Onlar hayvanat bahelerinde
izleme frsat buluruz oysa doal yaamlannda bilmediimiz birok davran rntleri sergilerler. zellikle yavru
empanzelerin taklit yetenekleri, zihinsel performanslar
ve evredeki insanlarla olan diyaloglar ayn yataki bir insan yavrusununkinden daha ileri dzeydedir. Duygularn, mimik ve jestlerle dile getiren tek primat empanzedir.
Bize ok tuhaf gelse de empanzeler, ormanda karlatklarnda birbirleriyle selamlar, kar karya geldiklerinde sanlp pr, hatta birbirlerine fiske bile vururlar.
Goodall (U) adl aratrcnn 50 empanzeden oluan bir
koloniyi doal ortamlar olan ormanda bkp usanmadan
yllarca izlemesi, hatta aralarna katlarak onlardan birisi
gibi yaamas sayesinde bu ilgin primatlar hakkndaki
bilgilerimiz ok zenginleti.
Orta ve Bat Afrika'nn ormanlk ve dalk alanlarnda
yaayan gorillere gelince, empanzelerin aksine yalnzl
severler. ok yumuak huylu, sessiz, ekingen ve ie kapanktrlar. Goriller, ormanda insanla karlanca ona ok
duyarsz kalrlar. Primat dnyasnn bu iki ayakl yaratna kar pek sempati duymazlar. Bir gorilin dostluunu kazanmak iin her eyden nce ok sabrl olmak ve bir goril
gibi davranmak gerekir. Onun gibi ses karmak, onun gibi
12) Goodall, J., 1965; "Chimpanzees of the G o m b e Stream Reserve", In Primate Behavior, Edited by I. De Vore, New York: Molt, Rinehart Winston, 425-473.
NSAN BR PRMATTIR
45
yaprak inemek dostlua giden ilk kapy aabilir. Goriller sinirlendiklerinde, tahrik edildiklerinde kopardklar
yapraklan havaya atar, gslerini yumruklar ve bu arada
grltl sesler karrlar. zellikle erkee zg olan bu
davran, dii ve yavrular iin de bir bakma uyar niteliindedir. Onlarm aalar arasnda gzden kaybolup gitmelerine frsat salar. empanzelerin en yakm akrabas saylan
gorilleri Dian Fossey adl bir kadm aratrmac sayesinde
daha iyi tamdk. Yaklak 15 yl boyunca Ruanda'nm dalk yrelerinde gorillerin arasnda, onlardan biriymi gibi
yaamay baaran Fossey ok ilgin gzlemlerde bulundu.
Goriller gibi parmaklarnn dma basarak yrd. Yabani
bitkileri aznda inedi. Tpk onlar gibi aaca yuva yapp geceyi geirdi ya da gsn yumruklayarak onlarn
davranlarna ortak oldu. Gorillerin birbirlerine baktklarm, yardm ettiklerini, yavrularm ok iyi koruduklarn
ve son derece sevecen primatlar olduklarm yine bu sabrl
aratrmacnn gzlemlerinden anlyoruz. Saylar giderek
azalan goriller iin verdii mcadele yerel yetkililerin baz
karlarna ters dt iin, ne yazk ki ormanda yalnz
yaayan Fossey'i, bir gece, uykusunda iken 1985 ylnda
ldrdler. Bilim dnyas deerli bir aratrmacy, da gorilleri ise yakn dostlarm kaybetti.
Goriller kendi dnyalarnda ok uyumlu bir tablo sergiler. Yavru gorillerin yaam olduka hareketlidir. Goriller zellikle 6 yama kadar bu hareketlilii korur. Kendi
aralarnda eitli oyunlar oynar, birbirleriyle srekli akalarlar. Oynama, aslnda hemcinsinin kapasitesini ve
yeteneklerini snama, onu tanma asndan nemlidir.
Sadece kz ve erkek ocuklarla yeenlerin kendi aralarnda oynamalarna izin verilir. Bulu ama, daha dorusu
10-11 yalarna gelen goriller zaman zaman arka arkaya
sralanp adeta vagonlar gibi dolarlar.(13) Bu oyunlar bizim lokomotif dansn hatrlatr. Erikin hale gelen goril
ise o eski hareket ve canlln kaybeder, arlar ve dur13) Howeil. F. C., 1969; L'homme prhistorique, Collections Time-Life, Le
Monde, Vivant.
46
guniar. Yavru goriller anneleriyle beraber olduklarnda,

tpk dier iri primatlardaki gibi, devaml onu izler ve
taklit yoluyla annelerinden birok eyi renirler. Primat
dnyasnn en iri csseli bu canlsn biz hep ask suratl, atk kal ve etrafna korku salan davranlara sahip
olarak biliriz. Oysa goriller, doal ortamlarnda tam aksine yumuak huylu, zararsz ve sessiz hayvanlardr. Bat
Afrika'nn ormanlk blgelerinde kendi hallerinde sakin
biimde yaayan, tehdit edilmedikleri srece kimseye
zararlar dokunmayan gorilleri inceleyen Goodall, onlara derin bir sevgi ba ile balanm ve dostluklarn kazanmtr. Her goril srsnde srt gm renkli kllarla
kapl bir yal erkek vardr. Srt kllar aarm olan goril,
srnn en sayg deer bireyi olup dier gen erkeklere
gre srnn diilerine sahip olma ncelii tar.
Gneydou Asya'da, Endonezya'ya ait Borneo ve Sumatra Adalar'nda yaayan orangutan, tpk goril gibi, yalnzl seven bir primattr. Sessiz, iine kapal melankolik
bir yaps vardr. Halbuki, yavru iken, tpk goril yavrular
gibi ok hareketli ve neelidirler. Yalar ilerledike durgunlar, kendilerini yalnzla iterler. Dii orangutanlar
erkeklere oranla biraz daha sosyaldir. Gl bir sosyal
ba, yalnz diiler ve ocuklar arasnda mevcuttur. Tm
yavru primatlar salkl bir ruhsal yap kazanabilmek iin
akranlaryla bir arada yaamak durumundadr. Gruptan
ayr yaayan primat yavrusunun, akranlar arasna girdiinde yeni ortamna adapte olamayp, asosyal bir davran
iine girdii gzlenmitir. Ayn gzlem, bir bakma insan
iin de geerlidir.
Kalabalk gruplar halinde yaayan, aralarnda belirli
sosyal ilikiler kuran babunlarm akrabalk ilikileri hsm akraba kayrclna kadar gider. Kenya'nn savanlk
alanlarnda yaayan papio trnden babunlar zerinde
yaplan gzlemler onlarn bugne kadar bilinmeyen aile
ilikilerini aa kard; erkek babunlar kendi yavrularna zel ilgi gstermekte, korumakta, parazitlerini ayklamakta, kkler arasnda kan kavgalarda hemen yavrularn alp gvenli bir tarafa gtrmektedirler, Hsm,
NSAN BR PRMATTIR 47-
akraba kayrcl babunlar arasnda yerlemi bir kural

haline gelmitir.
Afrika, iklim yaps gerei her tr parazitin kolayca
reyebilece bir smaktr. Dolaysyla primatlarda ska rastlanan parazit ayklama temelde hijyenik amaca
yneliktir. Bunun dnda, parazit ayklama davran
bireylerin bir araya gelmesi iin de bir gereke olur. Bu
sayede primatlar birbirlerine dokunur, balarnda, karm
ksmlarnda ya da anslerinde dakikalarca parazit ayklarlar. O halde, bu davran rnts sadece temiz kalmaya deil, ayn zamanda sosyal ilikileri pekitirmeye de
olanak salar. Paraziti ayklanan primat bundan zel bir
zevk alr ve rahatlar. Bu ii stlenen ounlukla diilerdir.
Parazit ayklama bireyler aras yaknlamann nemli bir
yoludur. 4) Primatlardaki parazit ayklamann belirli bir
kural vardr; rnein Eski Dnya primatlarnda daima
aa statye mensup olanlar bir st statdekilerin parazitini ayklar. Doal ortamda empanzelerin arka arkaya dizilip l gruplar halinde birbirlerinin parazitlerini aykladklar gzlenmitir. Japonya'nn kuzeyinde yaayan kar
primatlarnda erkek diinin parazitini ayklarken, ayn
zamanda onunla cinsel ilikiye de girer. Parazit ayklama
bir bakma erkein diiye kur yapma eklidir.
Gneydou Asya'da Borneo ve Sumatra'da sk ormanlk
alanlarda yaayan jibonlarm sosyal yaamlar da olduka
dikkat ekicidir. Bir jibon, cinsel olgunlua erdiinde aileden uzaklatrlr. Gruptan ayrlan eer erkek ise, yine
ayn gerekeyle dlanan bir baka grubun yesi dii ile
hayatn birletirir, onunla yeni bir yuva kurar.
Primatlarda lm olgusu pek bir anlam ifade etmez.
Her ne kadar len yavrusunu 4 gn boyunca yannda tayan empanzelere rastlanmsa da, hibir primat lm
insanda olduu gibi alglayamaz ve insandakine benzer
tepkiler gstermez. lsnn ardndan at yakan, ona
zlen, trenler dzenleyen ve gmen sadece insandr.
Bu bakmdan insan dier tm primatlar dnyasnda tek14) Schultz, 1972.
48
tir. Primatlarda, annenin yavrusuna olan ilgisi yavrunun

hareketlerine, canllna endekslidir. Bir primat, len
yavrusunu balangta biraz yalar, temizler ve giderek de
ilgisini tmyle keser. Sonuta, herhangi bir tepki almad iin len yavrusunu btnyle terk edip uzaklar.
Primatlarda ocukluk evresi dier memelilere oranla
uzun olduu iin, anne-yavrt ilikisi daha skdr.(15) Yavruyu emzirme sresi uzun olup, st dileri ktktan sonra
da bu ilem devam eder. Anne-yavru ilikisi eitli primatlarda farkllk gsterir. Afrika'nn dou ve gneyinde yaayan babunlarda, ilk aylarda anne ve yavru arasnda ok
sk iliki vardr. Bu aylarda yavru, annenin adeta ayrlmaz
bir paras olup, onun koruyucu emsiyesi altnda bulunur. Yeni doan babun, bir sre annesinin karnnn altndaki tylere tutunarak yaamm srdrr. Beinci aydan
itibaren de onun srtnda seyahat eder. 2-3 yalarna geldiinde, yavru babunlar iin anne yeterli olmamaya balar;
bu dnemden sonra kkler kendi aralarnda oynamaya
koyulur. Saa sola kouturur, kovalamaca oynarlar. Bu
davranlar onlarn sosyal ynlerini gelitirir, ruhsal ynden olgunlamalarn salar. Anne ve yavru arasnda kurulan ba o denli gldr ki, stten kesme srasnda yavru adeta depresyona girer, kendini terk edilmi hisseder.
Anneyi bir trl brakmak istemez. Babunlar sk sk kavga
etmeleriyle tannr. Ancak, yavru babunlar bu kavgalarn
dnda tutarlar. Dii babunlar herhangi bir zarar gelmesin diye yavrularn, kavga ederken kucaklarnda sk sk
tutar, asla yere brakmazlar. Deyim yerindeyse yavrularnn zerlerine titrerler. Primatlar dnyasnda, her zaman
anne, ocuun bakcln stlenmez. Nitekim marmoset
ve bayku yzl Yeni Dnya primatlarnda yavruya doduu andan itibaren baba bakar.
ri primatlarda, anne-yavru ba bir primattan dierine
baz deiiklikler gsterir. rnein anne goril, yavrusu
ile adeta btnleir, onu yanndan hi ayrmaz. Yavru
aylk olduunda, annenin srtnda dolaacak duruma ge15) Buettner-Janusch J . , 1966; Schultz, 1972.
NSAN BR PRMATTIR
49-
lir. Bebek goril zamannn byk bir blmn annenin

srtnda geirir, orada yer ier, hatta orada uyur; 6-7 aylk
olduunda, yavru goril stten kesilir. Anne style beslendikleri srece goril, empanze ve orangutan yavrular
annelerinin verdii yiyecekler dnda hibir ey yemezler.
Bylece, igdsel olarak, zararl saylabilecek yiyeceklere kar da kendilerini gvence akma alm olurlar.
i primatlarda erkek, dii kadar yavruya yakn deildir.
rnein erkek orangutan, yavru doduktan sonra anneyi
ve bebei yalnz brakarak aileden ayrlr. Dii orangutan
ise, erkein bu ilgisizliine karn, bebekle devaml birlikte
olur; hatta yavrusu 3 yama gelinceye kadar hibir erkekle
cinsel ilikiye girmez. Anne, baba ve ocuklardan oluan
ekirdek aile yaps sadece insanda deil, ayn zamanda
Endonezya'nn baz takmadalarnda yaayan jibonda da
grlr. Tekelilik bu iri primatlarda olduka sk rastlanan
bir zelliktir. Bir goril ailesi genellikle bir yal erkek, gen
erkek goriller, erikin diiler ve kklerden oluur. Goril
ailesi doal ortamlarnda ok mutlu bir aile tablosu izer.
empanzeler, yakm akrabalarn dier hemcinslerinden
ayrt edebilir. Kardeler birbirlerini hatrlar. Aile balar
hibir primatta bu kadar gelimi deildir. Ama insandakine benzer aile yaps hibir iri primatta grlmez.
Primatlar, ar s deiikliklerine ok duyarldr. rnein gnein yakc scakl altnda daima glge bir yer
ararlar. Ismm +40 C'ye ulamas durumunda makaklar
bilinlerini yitirir, hatta lrler. Primatlarn soua kar da direnleri fazla deildir. nsan dndaki primatlarda deri alt ya dokusu yok denecek kadar az gelimitir. Halbuki insanda, deri alt ya dokusu anne karnnda
olumaya balar. Primatlarn ilk grldkleri paleosen
(nc zamann ilk dilimi) dneminden balayarak ya~
sadklar evrimsel srecin genelde tropik iklim kuanda .gerekletiini dnecekolursak^deri altndaki ya
tabakasnn ok fakir oluu bu tr ekolojik ortama bir
lde fizyolojik uyum olarak dnlebilir. (16) Aslnda
14) Schultz, 1972.
50
bu ekocorafya kural insan iin de geerlidir. Nitekim,

Afrika'da ayn iklim koullarnda yaayan siyah derililerin, kutuplardaki Eskimolara oranla derilerinin altnda
daha az ya dokusu bulunur.
Primatlarn beslenme alkanlklar
Primatlar, dier tm memeliler gibi, byme ve gelimeleri, dokularnn yenilenmesi iin proteine, enerji
ihtiyacn karlamak iin ya ve karbonhidrata, ayrca
eitli eser elementlere ve vitaminlere gereksinme duyar.
Primat dnyasndaki biyolojik eitlilik onlarn beslenme alkanlklarnda da gzlenebilir. Her primatn kendine gre bir beslenme stratejisi bulunur. rnein Yeni
Dnya primatlar nadiren aalardan iner; susadklarnda meyve yer ya da aa yapraklarnn zerinde biriken
yamur damlalarn yalarlar. Hindistan'da yaayan Eski
Dnya primatlar ise su gereksinmelerini yapraklar yiyerek karlar. Ayn ekilde gorillerin de hi su imedikleri sylenir. Suyu meyve ve yapraklardan salarlar.
Primat dnyasnda su ime alkanlna sahip tek varlk
insandr.
Primatlar uyandklar andan yatmcaya kadar srekli
beslenir. Onlarda, insanlardaki gibi belirli nler sz
konusu deildir. rnein goriller, iri csselerini doyurabilmek iin ok miktarda yiyecee gereksinim duyar;
gnde alt-sekiz saat durmadan, yorulmadan yiyecek
peinde koarlar. empanzelerin beslenme alkanlklar
Goodall tarafndan doal ortamda ayrntl biimde izlenmitir. Genellikle empanzelerin meyve arlkl bir
diyete sahip olduklar bilinir. Oysa, bu iri primatlarn
hi de azmsanamayacak lde her gn et yedikleri,
stelik bu gereksinmelerini de avlayarak karladklar
ortaya konmutur. empanzelerin ki-be bireyden oluan gruplar halinde avland grlmtr. Yalnz erkek
empanzeler ava katlr. Gerekten de et, tpk insanlarda
olduu gibi empanze diyetinin bir parasn oluturur.
Primat dnyasnda sadece insann ve empanzenin dzenli biimde avland ve et yedii bilinir. Ancak, em-
NSAN BR PRMATTIR
51
panzelerin bu tr avlanma alkanln hibir zaman

insannki ile kartrmamalyz. Zira empanzelerin bu
amala gelitirdikleri av aletleri yoktur. stelik evrelerindeki hemcinslerine retecekleri av teknikleri de sz
konusu deildir. Avlanmalar, retme ve bilgilendirme
eklinde deil, taklit yoluyla gerekleir. Primatologlarm yaptklar gzlemlere baklrsa, erkek empanze ldrd bir hayvann etini sadece yaknlaryla paylar.
Erkek empanze et iin evresini saran her diiye pay
vermez. Bir dii empanzenin bu ayrcalktan yararlanabilmesi iin ncelikle fizyolojik adan iftleme dneminde bulunmas ve av eti datan erkekle beraber olmas gerekir. Bunun karlnda da dl olarak avdan
nasibini alm olur.
Doal ortamlarnda primatlar evrelerinde bulunan ta
paralar, aa dallan gibi nesneleri belirli amalar (avlanma, savunma vb.) dorultusunda kullanabilir. zellikle
besin gereksinimini karlamak iin, ince aa dallarm
yapraklarndan syrarak kullanan empanzenin bu davranm da pek yle abartmamak gerekir.(17) empanzelerin
bir alet retim teknolojileri yoktur. Dier bir anlatmla,
tasarm kavramndan yoksundurlar. Alet olarak kullandklar nesneler, hemen orada varolan ve ihtiya duyulduu anda basit biimde hazrlanan, ii bittikten sonra da
bir kenara atlan aa dallardr. empanzeler bazen bu
ubuklar, dileriyle krdklar uzun hayvan kemiklerinin
iinden ilik karmak amacyla da kullanr.(18) Bir yass
tam zerine koyduklar ceviz tr sert kabuklu yemii
baka bir ta kullanarak krdklar da bilinir. empanzeler aa dallarm, el ya da azlaryla yapraklarndan syrdktan sonra termit (beyaz karnca) yuvalarna sokarak
termit yakalar. Bu tr ubuklar hazrlarken empanzeler,
ayak baparmaklarn da en az el baparmaklar kadar beceriyle kullanr.
17) Kortlandt, A., 1986; "The use of stone tools by wild-living chimpanzees
and earliest hominids", Journal of Human Evolution, 15:77-1.32,
18) Goodall, 1965.
52
50 SORUDA NSANIN TARHNCES EVRM
Primatlarn hastalklar
Bilim dnyas bize genetik yaps ok yakn olan kuzenlerimiz empanzelerin davran rntleri hakknda
her geen gn yeni bilgiler kazandrmaktadr. rnein
Uganda'da Kibale Park'nda yaamakta olan empanzelerin doal ortamda baz bitkileri zellikle seerek yedikleri
gzlemlenmitir. Bunlar arasnda Trichiia rubescens adl
bir-aacn yapraklar stma (malarya) hastalna kar
kullanlan iki molekl iermektedir. Aratrclar empanzelerin dzenli olarak bu aacn yapraklarn inediklerine tank olmutur.
nsan dndaki primatlar da yaamlar boyunca eitli
virs ve bakteri kkenli hastalklara yakalanr.(19) eitli
parazitik hastalklar bu yakn akrabalarmz da etkiler.
Gney Amerika'ya zg birok primat trnn bnyeleri, bulac hastalklara kar olduka duyarldr; kapal ve
havas temiz olmayan yerlerde uzun sre yaayamazlar.
Malarya (ldrc stma), san humma, akcier enfeksiyonu ve dizanteriye primatlarda da rastlanr. Adi nezle,
insandan empanze ve gorile rahata geebilir. Ayrca sinzit, romatizma, di r gibi rahatszlklar onlarda
da grlr. Kalp-damar hastalklar birok primatta saptanmtr. Salksz beslenme ve stresli yaam bizleri olduu kadar dier primatlar da etkilemektedir. Primatlar,
hayvanat bahelerinde, doal ortamda hi gzlenmeyen
davran rntleri sergilerler. Cinsel sapknlklar, zaman zaman lmle sonulanan iddetli kavgalar, hatta
yeni doan yavruyu ldrmeye kadar giden davran bozukluklar hayvanat bahelerinde grlr. Kafes arkasna kapatlan bu yakn akrabalarmz adeta tannmaz hale
gelmektedir. Primatlar genetik, fizyolojik ve psikolojik
ynlerden insana dier memelilerden daha yakn olduklar iin, bilimsel aratrmalarda ok sk kullanlr. Onlar
olmasayd belki de tp alannda birok keif yaplamayacakt. rnein Rh faktrnn ilk kez Macacus rhesus adl
bir primatn kannda tespit edildiini biliyor muydunuz?
19) Schultt, 1972.
NAN BR PRMATTIR
53
Bu primatlar insana zellikle fizyolojik ynden benzedii

iin, ou laboratuvar deneylerinde bilim adamlar bunlar kullanmaktadr. rnein yalanma sreci ile, alman
kalori miktar arasndaki ilikinin niteliini belirleyebilmek zere Wisconsin niversitesi (ABD) tarafndan be
yl sren bir aratrma gerekletirilmitir. Kalori almnn
azalmasna paralel olarak yalanmann yavalayp yavalamad bu aratrmann temel amacm oluturmutur.
Aratrmaclar, izlenen bu tr bir beslenme rejimine bal
olarak, yalanmann yavalad varsaymmdadr. Laboratuvarda bu ama iin orta yal 30 Macacus rhesus kullanlm, bunlara aratrma sresince yzde 30 orannda
daha az kalori ieren besinler verilmitir. Sonuta, bu hayvanlarn dier karlatrma grubuna oranla daha zinde ve
salkl olduklar gzlenmitir. Az kaloriyle beslenenlerin
kanlarnda daha az ya ve enslin saptanmtr. Bu denek
grubu, ayn zamanda, daha az oksijen tketmi ve bylece
metabolizmalar yavalamtr. Daha aka ifade etmek
gerekirse, yalanma sreleri yavalamtr.
Biyomedikal aratrmalarda, genetik ynden bize olduka yakm bulunan empanzeler kullanlr. Gerekten
de fizyolojik, biyokimyasal ve baklk sistemleriyle
insana olan greli benzerliklerinden dolay tp dnyas,
insana ilikin eitli hastalklarn tedavisinde a gelitirirken empanzeleri denek olarak kullanr, insan iin
nemli bir tehlike saylan hepatitis B virsne kar a
gelitirirken empanze denek olarak kullanlr. te yandan ADS'e kar gelitirilen alar da empanzelerde denenmektedir. Her yl Avusturya, ABD ve Japonya'ya ok
sayda empanze biyomedikal aratrmalar iin Afrika'dan
gtrlp satlmaktadr. Bunu bir tr kle ticaretine benzetebiliriz.
Yar-tropik ve tropik ormanlk alanlarda yaamlarm
srdren primatlar gerek iklim deiiklikleri, gerekse insan mdahalesinin sonucu bu yaam alanlarnn giderek
yok olmasna paralel olarak sayca azalmtr. zellikle,
Gney Amerika'nn Amazon yresinde yaayan primatlar
insanlarn ciddi tehdidi altndadr. Afrika'da yaayan da
54
gorillerinin bandaki tehlike ise daha byktr; avclar

ldrdkleri gorillerin ellerini kesip kl tablas olarak,
balarn ise koparp hatra eyas olarak turistlere satar.
Afrika'da yeterli koruma nlemleri alnmazsa, empanze
ve gorillerin ok yakn bir gelecekte yok olacaklarndan
korkulmaktadr.
55
3. Blm
NSAN ALESNN
BYOKLTREL EVRM
Evrim nedir?
Evrim sureci nasl isler?
Evrim, baz evrelerde, sahip olduklar nyarglar ve
kklemi inanlar zerinden evrimi deerlendirmeye almalar nedeniyle, genellikle tepki uyandran bir
kavram olarak alglanr. Oysa evrim denilen bu olgu biz
canllarla her zaman var oldu. Ortama en iyi uyum salama, dolaysyla hayatta kalma koulu sadece fiziksel
gle aklanamaz; ayn zamanda bulunduu koullar
kendi temel gereksinimleri iin en iyi biimde kullanan
canllarn hayatta kalmas ilkesine dayanr. Bunu hem fosillerden hem de genetik aratrmalarndan biliyoruz. Daima bir deiim ve yenilikle ilemeye devam eden evrim
srecinin unsur zerine temellendiini grmekteyiz.
Bunlar srasyla mutasyon, varyasyon (genetik eitlilik)
ve doal ayklanmadr. Evrimin ileyiinde devreye giren
bu temel faktrn ardk bir dzen iinde iledii-
56
ni grrz; bir baka deyile mutasyon olmadan genetik eitlilik ortaya kmaz, genetik eitlilik olmadan
da doal ayklanma sreci ilevini srdremez. O halde
bu unsurdan birinin ilevsellii bir ncekinin var olmasna baldr. Mutasyon canlda hcre dzeyinde eitli nedenlerden dolay rastlantsal olarak meydana gelen bir deimedir. Daha dorusu DNA sarmalnn baz
iftindeki dizilimde kopyalanma srasnda ortaya kan
bir hatadr. Bu hata sonucunda bir genetik yenilik ortaya kar. Deiime urayan gen yeni bir kaltsal zelliin
kodlanmas demektir. Bu suretle yeni zellik topluluun
gen havuzunda yerini alr. Mutasyonlar tek balarna
yeni trlerin ortaya kmasna yol amazlar; daha ziyade nceden var olan trler iinde genetik eitlenmeyi
artrrlar. Yeni genlere sahip olan kuaklar yaadklar ortama grece daha iyi uyum saladklar taktirde, baarl
biimde reyerek bir sonraki kuaa bu genleri aktarr.
Bylece seilimci bir avantaja sahip olan genlerin topluluk iindeki skl her kuakta grece artar ve o genlerin
belirledii biyolojik zellikler gen havuzunda korunur.
Ancak, burada nemle vurgulamak gerekir ki, bireylerin
alkanlklar ve gereksinimleri hibir surette mutasyonlarm izleyecei yol haritasn belirlemez. Bir baka deyile canllar hcrelerinde ne zaman ve hangi DNA baz
iftinde bir mutasyon olacan ngremez. Dolaysyla,
mutasyon rastlantsal ve ngrszdr. Bunun yol at
genetik eitlenme zerinde doal ayklanma mekanizmasnn ilevi ise belirli bir manta dayanr; otomatik
olarak iyi mutasyonlar seer, zararl olanlar ise byk
lde eler. Gerekten de zararl mutasyonlarm tm bir
topluluun gen havuzundan elenip gitmez, bazen dk
sklkta da olsa ilgili canl grupta varln srdrmeye
devam eder. Buna en iyi rnek, talasemiya (Akdeniz anemisi) ad verilen kaltsal hemolitik anormalliktir. Talasemiya, hemoglobin proteinin (3-globm geninde ortaya
kan toplam 180 farkl mutasyondan kaynaklanr. Bu
zararl mutasyonlardan 50'si Akdeniz blgesinde tespit
edilmitir. Talasemiya dnyada en sk rastlanan gene-
57
tik hastalktr. Zararl olan bir mutasyonun yol at bu

kaltsal rahatszln yeryznde bu denli yaygn olmas
anormal hemoglobin genini (mutant gen) tayan hastalarn malaryaya kar baklk kazanm olmalardr. O
halde, zararl olan bir mutasyon yeri geldiinde belirli
koullar iinde genomunda bu anormal geni bulunduran
bireylere seilimsel bir avantaj kazandrabilir. O taktirde, evrim srecinde ilgili toplumun bireylerinde kuaklar
boyu aktarlmaya devam eder.
Mutasyonlar yeni genetik eitlenme iin tkenmez bir
kaynak oluturur. te bu kaynak zerinde de doal ayklanmann ' filtrasyon (szme) ilevi balar. Zaman iinde
trlerin deiimine ortam hazrlar ve onlarn evreye en
iyi biimde uyum salayarak evrimlemesini olanakl klar. Ancak, her mutant gen her evresel koulda bir avantaj salamayabilir. Bazen bir canl organizmann giderek
yok olmasna da neden olabilir. Evrim, yer ve zamana
gre deien evresel koullara bal olarak iler. Herhangi bir amaca ynelik deildir. Kendine bir hedef belirlemez. Daha dorusu evrimin bir yol haritas sz konusu
deildir. Geen zaman geri getiremediimiz gibi, deimi olan canly da eski haline dndrenleyiz. rnein
insanlama srecinde bir Homo sapiens hibir zaman 1,8
milyon yl nce yaam olan Homo habilis'e dnmeyecektir.
Bugn bir kuramdan ziyade artk bir olgu olarak kabul
edilen evrim mekanizmas zamana yaylan uzun bir sretir. Gnmzde artk bilim dnyas, canllarn evrim
geirip geirmedii deil de, bu biyolojik evrimin nasl
iledii zerinde tartmalar yapmaktadr. Canllar dnyasndaki biyolojik eitliliin nasl olutuu ve bu eitliliin ortaya k nedenleri aratrlrken, zaman zaman
bilimsel yaklamlar gz ard edilmekte ya da arptlmaktadr...Evriminilahibirgcnvarh ilevecanlformlarm
u anda ulatklar evrimsel statler amalanarak tasarlandklar eklinde aklanmas, var olan bilimsel verilere
ters der.
58
nsan
maymundan m gelmitir?
Fosil buluntular sayesinde kesintisiz biimde izleyebildiimiz insann biyolojik evrim zincirinin eksik halkas
hemen hemen kalmad. nsan soyunun yeryzndeki gemiini aratrrken ne kadar eskiye gidebilirsek geleceini de o kadar net grebilme olana buluruz. Bu gemi,
gnmzde son radyometrik tarihlemelere baklarak,
milyonlarca ylla ifade edilir hale geldi. Ne zaman kendi
kkenimiz ve evrimimiz gndeme gelse, bilinli ya da bilinsiz olarak hemen zel yaratk ve biricik canl olduumuz dncesine kaplyor, kendimizi dier canllardan
apayr bir konuma koyuyoruz. Baz canllarla gerekte
aramzda var olan genetik yaknl bir trl iimize sindiremiyoruz. Doada bize yakn akraba trler hangileridir
sorusunu sormaya korkuyoruz. Batda yzyllar boyu kilise (Jdaizm ve Hristiyanlk) evrelerinde egemen olan
gre gre, yeryznde yaayan herhangi bir canl ile
yaknlmz sz konusu olamaz. Biz insanlar Tanrnn
yeryzndeki temsilcisiyiz ve onun imajnda yaratlmz.
nsan olarak birok zellii dier canllarla paylamaktayz. sveli doa bilgini Cari Linnaeus'un (1707-1778)
oluturduu snflandrma sistemine gre, insan da tm
dier hayvanlar gibi canllar dnyas iinde belirli bir yere
oturtabiliyoruz. Linnaeus'un almalar bize canllarn
belirli bir sistematik yap iinde Organize olduunu ve her
canlnn cins ve tr olmak zere iki isimle tanmlanabileceini (binomiyal isimlendirme), bu tanmlamann onlarn bir tr biyolojik kimlii olduunu gsterdi.
lk evrimcilerin vard sonuca gre, biz yle kilise evrelerince kabul edildii gibi Tanrnn suretinde yaratlm
canllar deildik. Canllar dnyasnn bir parasydk. Bu
dnyada bize yakn olan akrabalarmz vard ve bunlar
Afrika'da ve Asya'da yaayan iri primatlardr. lk evrimcilerin benimsedii gre baklrsa, biz yaayan drt iri
primat trnden birisiydik. Afrika iri primatlar goril ve
59
empanze, Asya'dakiler ise orangutand. Darwin ve adalar, kendi soyumuzun bu ortak gruptan ayrlan ilk
kol olduunu ileri srd. 19. yzylda filizlenen bu gr
kuaklar boyu tartld. Bilim ve inan devaml kar karya getirildi. Darwin de dahil ilk evrimcilerin grleri,
tmyle fosil buluntular ve bugnk canl formlarn karlatrmal anatomisine dayanyordu. Kkenimizle ilgili
grlerde Darwin zamanndan 19601 yllara kadar pek
fazla bir yenilik olmad. 1960'I yllardan itibaren molekler biyoloji alannda kaydedilen gelimelerin insan evrimine yanstlmasyla birlikte, evrim tarihimizin yorumunda
gen ad verdiimiz yepyeni bir unsur, paleontolojik verilerin yannda yerini ald. Gemiimizle ilgili srlar artk
DNA adm verdiimiz molekl iinde aramaya baladk.
Morris Goodman adl bir aratrc 1963'de immnolojik
yntemler kullanmak suretiyle goril, empanze, orangutan ve insann proteinlerini karlatrd ve insana en yakn olanm Asya iri primat orangutan deil de, Afrika iri
primatlar goril ve empanze olduunu kantlad. O halde
insann uzak atalar Afrika'da tremiti. Ne var ki onun
yntemi kalitatif (tanmsal) bulgulara dayanyordu; insan ve Afrika iri primatlar arasndaki yaknl kantitatif
(saysal) olarak aklamasna imkn vermiyordu. 1967'de
Vincent Sarich ve Allan Wilson bu sorunu zmeyi baard ve orangutan, empanze, goril ve insan arasndaki protein farklln kantitatif olarak aklad. Modern DNA
teknolojisi protein teknolojisinden daha hzl ve daha bilgilendiriciydi. nsan genomunun baz genetik unsurlar
(rnein mitokondriyal DNA - mtDNA) filogenetik aratrmalar iin ok elverilidir. nsann kkeni ve evrimini geriye doru srerken bugn DNA polimorfizminden
yararlanlmaktadr. nsan ve Asya ile Afrika iri primatlar zerinde gerekletirilen genom almalar sayesinde
drt tr (goril, empanze, orangutan ve insan) arasndaki
DNA uzaklklar belirlenmi oldu. Gerekten de empanze ile insan arasndaki genetik farkllk derecesi alacak
lde kkt. Molekler saat geriye doru iletilmek
suretiyle insan ve empanzenin aa yukar be milyon
60
yl ncesinde ayrlarak farkl birer evrim izgisi izledikleri ortaya kondu. Molekler genetiin devreye girmesiyle
1967'den sonra evrim tarihimizin kurgulanmasnda dikkate atman eski kuram terk edildi ve bylece Darwin'in
insan evrimine ilikin gr de yeniden ekillendirildi.
Onun insana ilikin evrim kuram artk premolekler grn egemen olduu dnemin iinde kalmt. 1977 yl
ise molekler genetikte bir dnm noktas oldu; zira bu
tarihte DNA dizilimini zmek iin teknikler kefedildi.
Uzun zaman belirli bir dnceye bal kalarak grlerini aklayan bilim adamlarm molekler genetiin getirdii yeni bulgulara 40 yl iinde altrmak kolay olmad.
Bu yzden Sarich ve Wilson'un 1960l yllarda vard
sonular nceleri pek kabul grmedi. Molekler genetie kukuyla bakanlara gre, insan evriminde molekler
yaklam dikkate alnmamalyd. Molekler biyoloji alannda kaydedilen gelimeler sayesinde insan ve ona en
yakm empanzenin atalarnn ortak evrim yazglarnn ne
zaman sona erdii artk bilinmektedir.
Molekler genetik alannda kaydedilen gelimelerden
sonra, imdi sra artk molekler biyologlarla insan paleontolojisiyle uraan uzmanlar uyuturmaya gelmiti.
Bir baka deyile paleontolojik bulgular ile genetik bulgular rtebilecek miydi? Doal olarak bu tartma retorik
yoldan deil de, somut kantlar ve bu kantlarn analiziyle
ortadan kalkt. Bugn artk iki bilim dal uyum iinde almaktadr; geni kabul gren goril-empanze ve insan
arasndaki akrabalk ilikisinden hareketle bir filogenetik
aa izilmitir. Bu filogenetik iliki yeni birtakm sorular da beraberinde getirdi; insana akraba olan goril ve empanzeden hangisi ortak atadan daha erken ayrlm olmalyd? te bu noktada moleker genetik bulgular imdadmza yetiiyor. Buna gre, goril bu ortak atadan aa
yukar yedi milyon yl nce ilk ayrlan iri primat olmu.
Bunu aa yukar be milyon yl nce empanze ve insann ayrlmas izlemi. Zamanmzdan 2-3 milyon yl nce
de empanze ve bonobo trleri birbirlerinden ayrlm.
Bilim dnyas evrim emasn bugne kadar edinilen bi-
61
limsel verilerin nda yeniden oluturmutur. rnein

insann yeryzndeki evrimsel yks yle tek bir izgi
halinde izlenmesi sz konusu olmayan, bir aacn yanlara
uzanan irili ufakl dallarna benzetilen karmak ve bir o
kadar da heyecan verici uzun ve zorlu bir yolculuktur. Biz
bunu insann soyaac (filogenetik aa) olarak tanmlyoruz (Resim 4). Tm canllar iin geerli olan genetik
deiim mekanizmas canllar dnyasnn bir paras saylan insan iin de geerlidir. Evrimin gereklemesinde rol
oynayan mutasyon, varyasyon ve doal ayklanma faktrlerinin dnda tutulamaz insan.
Canllar dnyasndaki biyolojik eitlenmeden yola
karak gzlemledii deiim srecini (evrimi) ve trlerin kkenini ilk kez doal ayklanma yoluyla aklayan
Charles Darwin'in, gerekte evrim mekanizmasnn hcre
dzeyindeki genetik yenilenme-genetik eitlenme-doal
ayklanma dzenei iinde ileyen bir sre olduunu bulan deil de fark eden iyi bir gzlemci olduunu burada
zellikle vurgulamamz gerekir. Kukusuz Charles Darwin, ann bilimsel anlay ierisinde evrim mekanizmasn, bitkiler ve hayvanlar dnyasndaki eitliliin ortaya
k nedenlerini yapt etkin aratrmalar ve gzlemler
sayesinde mevcut trler ile yok olmu trlerin arasndaki
akrabalk ilikisine dayanarak kurgulayan ilk aratrcdr.
24 Kasm 1859'da Trlerin Kokenni yaymladnda trlerin deiim srecinin doal ayklanma yoluyla gerekletii hipotezini ortaya koyarken, o zaman iin gerek
anlamda devrim yaratacak olan bir teze damgasn vurmutu, Bu kuram aslnda onun tek bana gelitirdii bir
dnce deildi; ada Alfred Russel Wallace'm da bu
dncenin olgunlamasnda katks oldu. Ancak Darwin,
zellikle kilise evresinden gelecek tepkileri tahmin ederek ileri daha da karmak hale getirmemek iin insanla
ilgili dncelerini bir sre yayma dntrmedi. 12-yT
bekledikten sonra ubat 1871'de nsann Kkeni adl almasn yaymlad. Bitkiler ve hayvanlar iin ngrd
evrim mekanizmas kabul edilebilirdi, ama iin iine insan
girince durum deiti; Darwin sadece kilise evrelerinden
62
Resim 4. insann evrim aac.

MODERN NSAN
R PRMATLAR
KROMANYON
63
deil Wallace'dan bile tepki ald. Ne yazk ki Darwin genetik alanndaki almalaryla n salan Avusturyal din adam Gregor Mendel (1822-1884) ile ada olduu halde,
kurgulad biyolojik evrim kuramna onun dncelerini katmad. Ya Mendel'in almalarndan habersizdi ya
da genetiin ifade ettii anlam alglayamamt.{20) Ancak
u da bir gerek ki, Mendel 1860'larn balarnda genetik
zerine yapt almalarn sonularn aa yukar 20
yl bekledikten sonra 1880'de bilim dnyasna aklad(21)
Darwin ise bu tarihlerde artk yaamnn sonuna gelmiti,
bilim dnyasndaki son gelimelerle ilgilenecek durumda
deildi. Ancak, bu eksiklik Darwin'in kurgulad doal
ayklanma kuramnn geerliliini etkilemedi; nk evrimin ilemesi iin doal ayklanmaya tabi olan biyolojik
zelliklerin bir sonraki kuaa gemesi yeterliydi. Darwin
zaten bu deiimi doada gzlemlemiti, ancak ileyi mekanizmasn genetikilerin diliyle ifade etmekten uzakt.
Bugn evrim kuram temel ieriini hl Darwin ve ayn
zamanda Wallace'a borludur. 19. yzyl Darwinizm'in
damgasn tar.
Evrim kuram bir trn bir baka tr iinden tredii
eklinde yorumlanmamal. Fosil kaytlardan ve molekler
genetik alanndaki bulgulardan anlalaca zere, evrimde kesinti olmadna gre, Darwin'in de hakl olarak vurgulad gibi evrim srecinin, nceden var olan herhangi
bir trden doal ayklanma yoluyla yeni yan trlerin (daha
doru bir deyile alttrlerin) ortaya kmas eklinde iledii dnlmeli; bu arada eski trler yaamlarna devam
etmi ya da yok olmu olabilir. Belki de insan ve empanzenin ait olduu st ailenin temsilcileri ayrlan trlere
paralel olarak varlklarn bir sre srdrm olabilir. Bu
gr insana uygularsak, insan tr empanze trnden
domam anlamna gelir. Ancak, insan ve empanze, yukardaki tanma da uyacak biimde yeryznde ayn zaman
20) Stone, L. ve Lurquin, P. F., 2007; Genes, Culture, and Human Evolution,
Blackwell Publishing.
21) Lewin, R., 2005; Human Evolution, Blackwell Publishing.
64
dilimi iinde yaamaktadr. Bu iki trn cinsleri olduu

gibi aileleri de farkldr. Dolaysyla "nsan maymundan
geldi" sylemi bilimsel adan hataldr. Paleontolojik veriler ve molekler genetik kantlar bu tr samalklarn
kesinlikle nn tkamtr. Yanllk nce maymun szcnn kullanlmasndan kaynaklanmaktadr. nsan ve
empanze primat takmnn birer yesidir. Bu takm iinde 50'ye yakn cins ve en az 200 de tr vardr ve bunlarn
her biri, sahip olduklar baz ortak biyolojik zelliklere
ramen, davran, fizyolojik ve anatomik ayrntlaryla
byk bir eitlilik gsterir. Biz ise tm bu eitlilii bir
maymun szcyle kestirip atmz. Darwin'i yanl anlamamz da ite bu noktada balyor. nsan ve empanze
hibir zaman ayn evrim izgisi iinde olmad ve insan
empanzeden evrimlemedi. Bir baka deyile spesifik anlamda empanze insann ata tr olmad. empanzenin
ve insann dahil olduu aileler aa yukar yedi milyon
yldan bu yana bamsz ve ayrk evrim sreleri izledi.
Ortak atay temsil eden trlerden bazlar evrim geirerek
empanzeyi, dier bazlar da insan ailesinin ilk cinslerini
meydana getirdi. Ortaklmz sadece st aile dzeyinde,
nc zamann miyosen zaman dilimi iinde snrl kald. Ksaca, empanze insann atas deil kuzenidir.
\ nsan ailesi
I hangi st aileden tredi?
Aa yukar 20-25 milyon yl ncesinden itibaren insanms ad verilen yepyeni bir st ailenin tarih sahnesine
ktn gryoruz. Bu st aile bir bakma bizi de yakmdar
ilgilendirmektedir; nk insan ailesi ile goril, empanze
orangutan ve jibonu iine alan aile taksonomik olarak bt
st aile iinde yer alr. nsan ailesinin evrim srecini ve bt
srete rol oynayan i ve d dinamikleri daha iyi alglayabilmeniz asndan insan ailesi ncesinde ne olup bittii-
65
ni bilmemiz ok nemlidir. nsan ailesi ile goril, empanze

ve orangutann dahil olduu iri primat ailesinin ortak atas saylan st ailenin trleri zaman ve mekn iinde nasl
bir dalm ve ne gibi biyolojik eitlenme gsteriyordu?
nc zamann ortalar bize bu konuda deerli bilgiler
vermektedir. Afrika ve Avrasya'nn miyosen adaki insanmslarna ait ok sayda fosil buluntu bugne kadar
yaplan kazlarda ele gemitir. Baz insanmslar miyosen sonlarna doru uyumsal baarlarn srdremeyip
yeryznden silindi. Bazlar da baarl bir evrim sreci
izleyerek bugn Asya ve Afrika'da yaayan iri primatlara
ve insan ailesine doru geliti. Son yllarda Afrika'da ad,
Etyopya ve Kenya'daki tortusal tabakalar iinde byle bir
ortak yazgy paylam olan formlarn fosilleri gn na
karld. Aslnda 5-7 milyon yl arasndaki zaman dilimi
insan ailesinin benzersiz evrimiyle ilgili anahtar elinde
tutmaktadr. Bu anlaml zaman dilimi iinde bir taraftan
empanzenin ait olduu ailenin, dier taraftan insann ait
olduu ailenin ayrk evrimsel sreler izlemelerine zemin hazrlayan fizyolojik, anatomik ve davran kkenli
deimeler olutu. Genlerimiz Afrika'da yaamakta olan
bonobo (cce empanze) ve iri empanze ile olan yaknlmzn ipularn veriyor. Afrika ve Avrasya'nn miyosen adaki insanmslarna ait bine yakn fosil buluntu
bugne kadar yaplan kazlarda ele gemitir. Baz insanmslar miyosen sonlarna doru uyumsal baarlarm
srdremeyip yeryznden silindi. Bazlar da baarl bir
evrimsel sre geirerek bugn Asya ve Afrika'da yaayan
iri primatlara ve insan ailesine doru evrimleti,(22)
Kimi aratrclara gre, miyosen adan itibaren meyve
tr besinlerin temelini oluturduu deiik bir beslenme
alkanl, yeni bir davran rntsn olumasna yol
at. nc zaman ortalarnda yaayan dier primatlara
oranla daha gelimi ve karmak bir beyinle donanm
yeni formlar, her tr evreye hzla uyum salayabilecek
potansiyele eriti ve giderek insanms st ailenin trlerini
22) Rosen, 1974.
66
meydana getirdi. Belki bizim bilmediimiz baka faktrler

de atalarmzn atalarnn ortaya kmalarna neden olmu
olabilir.
Son yllarda Afrika'da ad, Etyopya ve Kenya'da kurumu gl kelleri iinde gn na karlan ve empanze ile insann ortak atas izgisinde olduu varsaylan ok
deerli fosiller ele geti. Bu kritik eik ailemizin ortaya
k biimiyle ilgili birok srr saklamaktadr. Fosil aratrmalarna paralel olarak yrtlen molekler biyoloji
alanndaki almalar, kandaki protein analizi ve hcrelerdeki DNA analizi, goril, empanze ve insan cinslerinin ne
zaman ayrldklarna ilikin nemli ipular verdi. nsan
ailesinin temeli zamanmzdan nce (Z) 14-5 milyon yl
arasnda atlm olmalyd. Bu anlaml zaman dilimi iinde
bir yandan insan, dier yandan goril-empanze ailelerinin
gelimelerine zemin hazrlayabilecek koullar olutu. Baz
spesifik davran rntleri veya biyolojik balamda yeni
uyumsal anatomik zellikler bunlar arasnda saylabilir.
\ nsan ailesinin bilinen

; e n eski cinsleri hangileridir?
Ailemiz tarih sahnesindeki yerini ge miyosen ada

(aa yukar alt milyon yl nce) alrken birok cins ve
tr farkl iklimler ve geni bir corafyada karmza kyor. Ailemizin ilk temsilcileri, Afrika'nn dou ve kuzeydousundaki ormanlk alanlara etkin bir uyum gerekletirmi hominid'lerdi. Bu blgeler gnmzde, tm su kaynaklar kurumu ve llemi bir yap gsterir. Ailemizin
ilk trleri nerede yaad? Nasl bir yaam biimi srd?
Bize ne lde benziyorlard? Nasl besleniyorlard? Aile
yaplan nasld? Bu sorulara daha biroklarn eklememiz
mmkn olabilir. nsanolunun yeryzndeki uzun bi~
yokltrel evrim servenini daha iyi anlayabilmemiz,
onu yer ve zaman iinde alglayabilmemiz iin, ailemizin
67
nc zaman ortalarnda balayan yksn ayrntl

biimde gzler nne sermek gerekir. Bu serven aslnda insanln tarihine de k tutmaktadr. Zamanmzdan
nce (Z) 5-6 milyon yl ile 2,5 milyon yl arasndaki
zaman dilimi insan ailesinin yazgsnn belirlendii ok
kritik bir adr.
Australopitekus'lan
tanyalm
Bugnk bilgilerimiz, Australopitekus ad verdiimiz
insanslarn Afrika'da, zellikle Kenya, Etyopya, ad ve
Tanzanya'y iine alan geni bir alan ile Gney Afrika'da
zamanmzdan aa yukar 4,5 milyon yl ncesinde ortaya ktn dorulamaktadr. Bunlarn aa yukar 1 milyon yl ncesine kadar Afrika'nn dou ve gneyinde yaamlarm srdrdkleri, daha sonra da tarih sahnesinden
silinip gittikleri, yerlerini ise bir sre ayn corafi ortam
paylatklar ve gerek atamz saylan Homo izgisindeki
formlara braktklar bilinmektedir.i23)
nsanslarn yaadklar dnemler ge miyosen, pliyosen ve pleistosenin balangcm iine alr. Anavatanlar
Afrika olduuna gre insanslar, tropik ya da yar-tropik
bir iklim dnda iklim tanmamlardr. nsanslarla birlikte bulunan fosil hayvan ve bitki kalntlarnn analizi
bunlarn yaadklar dnemde Gney Afrika'nn savanlk bir yre olduuna iaret etmektedir. Ailemizin bu ilk
temsilcileri ister savanlk, isterse sk ormanlk alanlarda
yaam olsunlar, mutlaka su kaynaklarna yakn yerleri
tercih ediyorlard.
Dou Afrika ok ilgin bir jeolojik oluum ile tannr.
Ktada kuzeyden gneye doru uzanan ve Rift ad verilen
byk bir tektonik knt bulunmaktadr. Rift knt
sistemi aa yukar miyosen aa kadar giden bir tektonik oluumdur. Bu 4000 km'lik uzun knt alannda
insanslarn ilk yazgs belirlenmitir, diyebiliriz. Bu doal
barnak boyunca milyonlarca yl ncesinde saysz gl ve
23) Lewin, R. ve R. A. Foley, 2004; Principles of Human Evolution, 2. Bask,
68
akarsu vard. zellikle Rift Vadisi'nin bugnk Kenya snrlar iinde miyosen sonlarnda ve pliyosen balarnda
zengin bir bitki rtsnn var olduu anlalmtr. Yaplan karbon izotop analizleri blgenin tekdze bir ak
alan olmadn kantlamaktadr; dolaysyla, insanslar
ge miyosende ilk evrimlerini farkl corafi ortamlarda
gerekletirmitir.
ad, Etiyopya, Tanzanya ve Kenya'da bir vakitler insans atalarmza hayat veren gl ve nehir gibi su kaynaklarnn byk bir blmnden geriye sadece yzlerce metre kalnlnda tortusal depolar ve sekiler, bir de o
alarda aktif durumda olan yanardalarn pskrtt
kaim tf tabakalar kalmtr. Volkanik faaliyetlerden geriye kalan kller, radyometrik tarihleme, yapma olana
vermektedir. Bu kller insans fosillerini, adeta bir yorgan
gibi rtmtr.
Australopitekus'\ar kac trle

temsil ediliyordu, biyolojik
eitlilikleri nasld?
Afrika'da ge miyosen ve pliyosen dnemle yat ok ilkel grnml
homimdPlerin
son yllarda bilim dnyasna
kazandrlmasyla ailemizin kkeni
ve evrimi hakkndaki
grlerimizde
kkl deiiklikler oldu.
Australopitekus'lar kaba
ve narin yapl olmak
zere iki temel gruba
ayrlr. (Resim 5, 6, 7,
69
8) Aa yukar drt milyon yl boyunca, Dou ve Gney Afrika'da yaam bu insanslarn, son yllardaki ok
deerli buluntularla beraber bilindiinden ok daha fazla
trsel eitlilik gsterdii, farkl davran rntleri ve
anatomik zelliklere sahip olduklar anlalmtr. zellikle Sudan'n gneybatsnda Bahr el Ghazal blgesinde
bulunan ve 3-3,5 milyon yl ncesiyle tarihlenen insans
fosiller sayesinde insan ailesinin beii olarak sadece Gney ve Dou Afrika deil, ayn zamanda Orta Afrika'y da
dikkate almann gerei ortaya kmtr.
Her ne kadar farkl trler sz konusu olsa da, bunlarn
yine de ortak zellikleri vardr. Onca trsel eitlilie ramen biz, Australopitekus'lar simgeleyen zelliin, kk beyin, iri yz ve iki ayak zerinde yrme (bipedalizm) olduunu syleyebiliriz. nsanslarn trlerini tanmlarken bunlar arasndaki filogenetik ilikiye de deinmek
70
Resim 7.
gerekir. Ayrca, bunlarn zamansal ve

meknsal dalm da ok nemlidir. Hi kukusuz bu trler
ierisinden biri Homo adn
verdiimiz insana giden
evrimsel izgiyi oluturdu; dierleri yok
oldu.
Narin
yapllar:
Z 3 ile 2 milyon yl
arasnda
yaadklar tahmin edilmektedir.
Dou ve Gney Afrika'daki
kazlarda gn na karlmlardr. Adlarndan da
anlalaca zere narin yapl insanslar ortalama 1,29
m boyunda, 24-25 kg arlnda idiler. Beyinleri 450
cm3 hacminde idi. Narin
yapl terimi sadece insanKaba yapl Ausfra/opiiefa/s.
71
s iin anlam ifade eder; zira bu trn temsilcileri biz modern insanlarla karlatrldnda yz ve diler asndan
olduka kaba saylr. tc dileri bizimkilerin iki kat
iriliindeydi. 20 ya dileri de bizimkiler gibi klme eilimi gstermiyordu. Kpekdileri dier kesici dilerle ayn
hizada olup, iri primatlarn iri paralayc zellii ile uzaktan yakndan hibir ilgisi yoktu. Diler, irilikleri ve ufak
baz morfolojik ayrntlar bir kenara braklacak olursa, temelde modern insamnkine byk lde benzer. Zaten insanlama srecinde en hzl deiime urayan organ ditir.
Narin yapl insanslarda, kafatasndaki kas balant izleri
de belirgin deildir. Yz, beyne oranla iri olup ne doru
knt yapar. Bilindii gibi, insanlama srecinde balangta kk bir beyin ve iri bir yze tank olunurken, zamanla iliki tersine dnm; beyin irileirken yz ufalm
ve sonuta modern insandaki grnmn almtr. Narin
yapllarn dii ve erkekleri arasnda belirgin irilik fark vardr. Erkek ve kadm arasndaki bu belirgin csse fark evrim
esnasnda giderek azalm, bugn en az dzeye inmitir.
Kaba yapllar: Bugnk bilgilerimizin nda Z
2,6 milyon yl ile 1,2 milyon yl arasnda yaamlardr.
Bu durumda tarih sahnesine narin yapllardan daha ge
km saylrlar. Dou Afrika'da yaayan kaba yapllar
Australopitekus boisei tr altnda, Gney Afrika'dakiler
ise Aiistralopiteims roimsfts tr altnda dikkate alnr.
Boylar 1,50-1,60 m arasnda deiir. Beyinleri 500-600
cm 3 hacminde idi. ri diler, gl ineme kaslar kaba
yapllarn enelerine olaanst bir krma, ezme ve
tme gc katmtr. Kemik, kas ve di sistemi etkin
bir ineme ilevine yant verecek biimde doal ayklanma srecinden gemi ve sonuta kaba yapllardaki
anatomik oluum ortaya kmtr.
Dou ve Gney Afrika'daki narin ve kaba yapl insanslar uzun sre ayn ortam paylat. Peki nasl olmutu da
bu iki tr birbirini yok etmeden yz binlerce yl bir arada yaamay baarmt? Acaba bu birlikteliin temelinde
ayn blgelerde farkl beslenme alkanlklarm srdrme
olgusu mu yatyordu? Dikkatler bu iki trn fosillerinde
72
dilerin ineme yzeylerine yeniden evrildi. Taramal

elektronik mikroskop sayesinde ineme yzeylerindeki
anma biimleri ayrntl olarak incelendi. Narin yapllarn dilerinde youn biimde iziklere rastlanrken,
kaba yapllarmkinde hem izik, hem de ukurlar birlikte
saptand. Aratrclar, di anma yzeylerinin taramal
elektronik mikroskop analizinden hareketle narin yapllarn daha ziyade yumuak meyve ve yaprak tr besinlerle beslendiklerini, kaba yapllarn ise arlkl olarak
fndk vb. sert kabuklu yemilerle, sert bitki kkleriyle
ve yumrularyla beslendiklerini ileri srd. Gerek kaba,
gerekse narin yapllarn basit biimde avlandklar ve ldrdkleri kk hayvanlar, atei kullanmay bilmedikleri iin piirmeden yedikleri sanlmaktadr.
Arkaik yapllar: nsan ailesinin tarihinin ilk kantlan
Dou ve Orta Afrika'da bulunmutur. Biz, u ana kadar
bu tarihin iinde yer alan kaba ve narin insanslan tandk.
Peki, bunlann atalan kimlerdi? te bilim dnyas bu soruya yant bulmak amacyla 1970'lerden itibaren aratrmalarn bu blgelerde, zellikle Etiyopya'da Hadar yresinde
younlatrd. 1973 ylnda nihayet beklenen an geldi ve
insanslarn ailesine, arkaik insanslar ad altnda nc
bir tr katld: Australopitekus afarensis. Fosiller Hadar'da
kurumu bir gl yatanda gn na karld. Burada
yaklak 35 afarensis bireyine ait kalnt sz konusu idi.
Afarensis insanslar Z 3,6-3 milyon ylarasnda yaamt. Bu durumda, son yllarda ad'm Bahr el Ghazal blgesinde bulunan bir baka insans tr ile ada oluyorlard.
A/arensisler arasnda Lucy adyla bilinen 1 m boyunda 2025 kg arlnda 3,4 milyon yl nce yaad saptanan bir
de dii vard. skeleti olduka iyi korunmutu, ama kafatas
tmlenecek kadar iyi durumda deildi. Ancak, daha sonraki yllarda ayn blgede yrtlen kaz almalar sayesinde Lucy'nin ada olan iyi korunmu bir kafatas ele
geti. a4) Arkaik insanslar kaba ve narin yapllardan daha
24) Shreeve, J., 1994; "'Lucy', Crucial early h u m a n ancestor finally gets a
head", Science, 34-35.
73
eski ve doal olarak onlardan daha ilkel zelliklere sahipti.

Bunlarn dileri insandakinden ziyade goril ve empanze
gibi iri primatlarmkini artryordu. Birinci alt kk
az ile alt kpekdiiin morfolojisi insandakine hi benzemiyordu. zellikle kpekdii, kesici dilerin seviyesinden
daha yukardayd. Beyi 400 cm3 iriliinde idi. Bu durumda
dier hominid trlerininkinden daha kk saylrd. Erkek
ve dii afarensis'hr arasnda ok belirgin bir csse fark vard. Afarenss insanslar sadece Hadar blgesinde yaamad;
trdelerine ait fosil kalntlar 1977 ylnda Kenya'nn Laetoli blgesinde de gn na karld. Blgedeki volkanik tfler iinde sertleerek gnmze kadar korunagelen
ayak izleri, dik yryen insanslardan bakasna ait deildi. Dier parmaklarn yannda yer alan baparmak, topuun brakt iz ve ayak taban kemeri iki ayak zerinde
yrdklerinin en gzel kantlaryd. Yaklak 70 m'lik bir
pist zerinde izlenen ayak izleri bir ocuk ve iki erikine
aitti. Arkaik insanslara ait bugne kadar gerek Kenya'da,
gerekse Cibuti'de ele geen fosiller, bu insanslarn deiik
ekolojik koullara uyum saladklarm akla getirmektedir.
Ufak yaplydlar ve kk bir beyne sahiplerdi. Grnm
olarak dier insanslarla iri primatlar arasnda bir yere oturtulabilirlerdi, 3,6 milyon yl ncesinde, bizler kadar olmasa
da dik yryor ve ellerini serbeste kullanabiliyorlard.
Ne zaman iki ayak zerinde

yrmeye baladk?
nsanlama srecinde, atalarmzn ilk rnekleri hi
kukusuz bir dizi davran rntleriyle, iinde yaadklar doal ortama uyum salamaya abalyordu. Bu
davransal zellikler baz anatomik yaplar grece daha
avantajl klm olmalyd. rnein hareket sistemindeki
deime yeni bir yaam tarz demekti. ki ayak zerinde
dorulan, adm atarak yrmeye balayan insanslarda
74
eller btnyle hareket sisteminden kurtulmu saylrd.

Buna bir lde ellerin zgrlemesi de diyebiliriz. Bu
olay, aslnda, insanlama srecinde en erken ortaya kan
yeni bir davran ekli ve anatomik deimedir. Hominid
ailesini simgeleyen bu spesifik zelliin tam olarak ne
zaman ortaya ktm bilemiyoruz. Ancak, en eski insan fosillerinde bile bu anatomik zellie rastlanmas, iki
ayak zerinde yrmenin yaklak 4 milyon yl nce de
var olduunu gstermektedir. Bununla birlikte, el ve ayak
bilekleriyle parmaklarndaki anatomik ayrntlar bunlarn aalara da trmandklarn akla getirmektedir. Kk
boylu savunmasz bu uzak atalarmz evrelerindeki tehlikeli hayvanlardan korunmak ve gvence iinde uyumak
iin aalar bir snma yeri olarak kullanm olmalyd.
ki ayak zerinde dorulma ve dik yrme yle birden
gerekleen bir hareket tarz olamazd. Bu yeni davran
rntsn benimseyen ilk insanslar, evrelerinde yaayan tm canllara grece bir stnlk kurmu saylrd.
ncelikle, dik duran bir insansnn gr alan genilemi
olur, ellerini serbest biimde (alet yapma ve kullanma da
dahil) eitli ilevleri yerine getirecek tarzda kullanabilir.
Ayrca, yerden kurtulup dik konuma geen bir hominid'in
vcudu Afrika'nn yakc ve dik gelen gne nlarna
daha az maruz kalr; vcuttaki souma sreci daha etkin
olur. Bylece saatlerce bu tr ortamlarda rahatsz olmadan ve fazla kalori harcamadan dolap besinlerini salayabilir. Kendini evredeki dmanlarna kar daha iyi
korur. ki ayak zerinde yryen hominid, yakalad kk hayvanlar, toplad bitkileri yaad kamp yerine
kolayca tayabilir. Bipedalizm iskelet dzeyinde youn
bir yeniden yaplanmay beraberinde getirmitir. ok
sayda eklem segmentlerinden oluan vcudumuzun ekim (gravite) merkezleri bu segmentler (kala, omuzlar,
dirsekler, bilekler, dizler, topuklar vb.) arasndaki belli
bal ekelemlemelerle ayn plan ierisinde yer alr. Bu
ayn zamanda tm vcudumuzun gravite merkezini ieren plandr. Bunun anlam ise, uzun sre kmldamadan
dik durabilmemiz ve bu konumu hibir g sarf etmeden
75
koruyabilmemiz demektir. Sadece, bamzn gravite merkezi ilk boyun omurlaryla yapt eklemlemenin biraz
nnde yer alr ki, bu dezavantaj da bamz dik tutan
ense kaslarmzn yardmyla giderilmitir. Ne var ki, iki
ayak zerinde yrmenin avantaj olduu kadar dezavantaj da vard; iki ayak zerinde yrmeye uyum salam
insanslar evredeki vahi hayvanlar tarafndan kolayca
fark edilir ve onlarn boy hedefi haline gelebilir. Ancak
serbest olan elleriyle de bu tehlikelere kar kendilerini
koruyabilirler.
Homimcf terdeki iki ayak zerinde hareket etme olay
beynin tipik gelimesinden yaklak 2 milyon yl nce
karmza kar. Bu, zerinde durulmas gereken anlaml
bir olgudur. Kk beyinli, ufak csseli gsterisiz insanslar primat dnyasnda benzeri bulunmayan bu hareket
sistemini hangi koullarda benimsedi? Niin bu yeni hareket tarz insans ve ondan sonra gelen insan (Homo) cinsi iin deimez, yerleik bir davran ve anatomik zellik
olarak korundu? Bu tr sorular, eitli aratrmaclarn
eskiden olduu gibi gnmzde de tartma gndemini
oluturmaktadr. ki ayak zerinde yrmeye balayan ilk
hominicth.T savanlk alanlarda yaamad, ama bununla birlikte ak alanlarla birbirinden ayrlm ormanlk blgeler
arasnda gidip gelirken haliyle ak alanlardan gemek zorundaydlar.
\ Beyin insandaki tipik yapsn ve

m J hacmini ne zaman kazand?
nsanlama srecinde ikinci nemli aama beyin kabuundaki - zgn gelimedir.(25) Ailemizin ilk temsilcilerinde, bu deerli organn iri primatlarmkinden pek
25) Tobias, P. V., 1971; The brain in hominid evolution, Columbia University
Press.
76
farkl olduu sylenemez. Ancak kck bedenleriyle

orantlandmda yine de byk saylr. Erikin insanslarda (Australopitekus) tespit edilen en kk beyin hacmi 400 cm3'tr. Dik durula beraber, ban gvdeyle olan
ilikisi yeni bir konuma gemi olmaktadr. Dolaysyla,
kan dolam sistemi de, iskeletin dier blgelerinde olduu gibi, ortaya kan yeni dzene uyum salamtr.
Baz insanslar yeni davran rntleri gelitirdike, gnlk yaamlarnda doal organlarn yerini giderek aletler
ald ve vcudun ykn hafifleten bu aletler daha iri ve
karmak bir beynin, doal ayklanma srecinde ister istemez avantajl konuma gemesinin yolunu at. Gelien
beyin de, sras geldiinde, yeni yaam biimlerine kap ayordu. Bylece bir tr etki-tepki ilikisi ortaya kmt. Beyin kabuunun farkl ilevlerine ynelik loblar hakknda
yeterince bilgiye sahibiz, rnein Holloway'e gre<26), narin
yapllarn beyni temelde organizasyon asndan insannkine benzer. nsanslarn zihinsel kapasiteleri kukusuz
goril, empanze ve orangutan gibi iri primatlarmkinden
fazlayd. Beyin, insanslarda balangta daha kk, sonralar ise daha irilemi olarak karmza kar. Ancak yine de
insana zg tipik gelimeyi bu insanslarda deil de insan
cinsi iinde grmekteyiz. nsanslarda beyin kabuu her ne
kadar iri primatlarmkinden daha karmak ve gelimi bir
yapda olsa da, zellikle aln ve akak blgesinde insana
gre son derece yetersiz bir gelime sz konusuydu,
Byme ve Gelime: nsanslar bizler gibi ayn hzda
yalanmyor muydu? Modern insan ocuklar ve erikinleri
iin ngrlen ya belirleme ltlerini bu uzak atalarmza aynen uygulamak ne lde geerli olabilir? Bogin'e g~
re(2/), insanslar bizler gibi byme ve gelime temposuna
sahip deildi; byk bir olaslkla ocukluk evresini yaamadan bebeklikten hemen genlik evresine geiyordu. Bu
ynleriyle de empanze ve gorile benzemekteydi.
26) Akt. age.
27) Bogin, B., 1999; Patterns of Human Growth, Cambridge University
Press.
77
nsanslarn fiziksel byme ve gelime ritimleri zerinde so yllarda ilgin bulgular elde edildi. ri primat,
insans ve insan di sistemlerinin bilgisayarl tomografik
analizleri yapld. lk insans trlerinde genelde modern
insandan daha hzl bir byme ve gelimenin sz konusu olduu, dolaysyla ocukluk evrelerinin daha ksa olduu anlald. Hzl byme ayn zamanda erken cinsel
olgunlua erme demektir. Bireyin ocukluk aamasnda
sergiledii fiziksel byme ve gelime ritmi, bir bakma
beynin gelimesiyle de doru orantldr.
Di minesinde gerekletirilen bilgisayarl tomografik
analizlerin nda son yllarda insanslara ait ocuk iskeletlerinde lm yalar yeniden gzden geirildi. rnein
1924 ylnda Gney Afrika'da Taung blgesinde bulunan
ocuun, eskiden sanld gibi 6 deil de, 3-4 yalarnda
ld saptand. Son yaplan aratrmalar ocukluk evresindeki tipik uzunluun, insan ailesinin biyokltrel
evrim srecinde nispeten ge (Homo erektus) ortaya kan
bir biyolojik deime olduunu kantlad.
nsanslarn fizyolojik zellikleri iskelet sisteminden
anlalamad iin bu ynleriyle onlar pek tanyamyoruz. Ailemizin bu ilk temsilcilerinde rnein ilk adet
grme ya kat? Kadnlarn hamilelik sreleri ne kadard? Ka yanda menopoza giriyorlard? Menopoza girme
ya eer gnmzdeki gibiyse, ortalama 18-20 yalarnda
len insanslar belki de menopoz olayn yaama frsat
bulamyordu.
Tm insans trlerinde grlen ortak bir zellik de,
dii ve erkek arasndaki belirgin csse farkdr. Bu biyolojik zellie genelde -primat takmnn baz trlerinde
gzlendii zere- bir erkein birden fazla diiyle bir arada yaad gruplarda rastlanr. Bu durumda, insanslarda
monogami (tekelilik) byk bir olaslkla yoktu. Tekeli evliliin insan evriminde daha ge .dnemlerde ..ortaya,
ktn dnyoruz. Genelde ak savanlk blgelerde
kurduklar geici kamplarda yaayan insanslarda, kalabalk aileler halinde yaamak gvenlikleri ve besinlerini
salamalar asndan kanlmazd.
78
13
nsanslarn beslenme
alkanlklar nasld?
insanslar hem etobur, hem de otobur olduklarna

gre, yiyeceklerini nasl salyorlard? Et yeme alkanl ne zaman balad? Atei gnlk yaamlarnda bilinli
olarak kullandklarna dair hibir bulgu ele gemedi. Besinlerini o halde i olarak yiyorlard. ri dileri ve gl
ineme kaslar da zaten bunun bir gstergesidir.(2) Aa
yukar 400-450 cm 3 'lk beyinleri, o aamada, atei yakp,
yaad kamp yerinde kalc klacak dzeyde deildi. Bitkisel besinleri evreden toplamak, aalardan elde etmek
onlar iin ok basitti. nsanslar et gereksinimlerini nasl
ve hangi kaynaklardan karlyordu? nsanslarla ayn fosil yataklarndan kan yz binlerce hayvan kemiinin incelenmesinden anlald kadaryla kertenkele, kaplumbaa ve maymunlar bata olmak zere kk memeliler,
bunlarn yavrular en ok yenilen ve kolayca avlanabilen
hayvanlard. Yaplan aratrmalar, insanslarn avlanma
dnda et gereksinimlerini- bize ok tuhaf gelse de- le
yiyerek karladklarm akla getirmektedir. (29) Yrtc hayvanlardan geriye kalan le artklarm, yaadklar kamp
yerlerine gtrp, yaknlaryla paylatklar tahmin edilmektedir.
28) Tobias, P. V., 1967; Olduvai Gorge, Cambridge University Press.

29) Binford L. R., 1985; " H u m a n ancestors: Changing views of their behavior", Journal of Anthropological Archaeology, 4: 292-327. Trinkaus, E.,
1987; "Bodies, Brawn, Brains and Noses: H u m a n ancestors and human
prdation", In H. M. Nitecki ve D.V. Nitecki (Editrler), The evolution
of Human Hunting, P l e n u m Press, ss. 107-145. Larrick, R. ve Russell L.
Ciochon, 1996; "The African Emergence and Early Asian Dispersals of
the Genus Homo", American Scientist, Vol. 84, ss.538-551. Kottak, C.
P., 1997; Anthropology, The exploration of the human diversity, McGrawHill, Inc.
1A
79
nsanslar
T* J alet yapabiliyor muydu?
insanslarn en eski trlerine ait fosillerle birlikte alet

bulunamamtr. Bu erken hominictler hayvan yakn mesafeden ldrebilecek etkinlikte el baltas yapamamlard. Zeklar ve el becerileri buna msait deildi. Kaba
yapllarn empanzelerinkine benzeyen baparmaklar vard. ki ayak zerinde durup yrdklerine baklrsa, evrelerinde var olan ta, aa dal gibi nesneleri
kendilerini savunmak ya da saldrmak iin kullanm
olabilirlerdi, 005 Acaba, narin yapl insanslar, dierlerinden farkl olarak alet yapp kullanm myd? Son aratrmalar bu soruya yant verebilecek niteliktedir. Narin
yapllarn el parmak kemiklerinin duyarl bir tutua
yatkn olduu, yaplan son anatomik incelemelerden anlalmtr. Ayrca, el baparmaklar da oransal ve ilevsel adan en eski insanslarmkinden ziyade insannkine
yakndr. El bilek kemikleri de biz insanlarnkini hatrlatr. O halde, narin yapl insanslar alet yapabilecek bir
biyolojik potansiyele sahipti. Elleri, dikkat isteyen nazik
ileri rahatlkla gerekletirebilecek dzeydeydi. Nispeten gelimi olan beyin kabuu da bu becerikli ellerle
sk ibirlii iinde olmalyd. Yeni davran rntleri,
buna bal olarak avantajl konuma geen yeni anatomik
zellikler, ayn zananda yeni iklim koullarnn yaratt zorunluluklar, insans atalarmzn alet denilen ve doal organlarn dnda, ama onlarn gdmndeki, yeni
bir kazammlar iin hazrlayc faktrler saylabilir. Nitekim, Dou Afrika'da son yllarda narin insanslarn yannda ok basit lde ilenmi ta aletlere rastland. Beyin irilii asndan insan ve Australopitekuslar arasnda
derin uurum olmasna ramen, Ausiraopitefeus'lardaki
beyin organizasyonu insandakine benzer; sulcus lunata
30) Jelinek,},, 1975; Encyclopdie lllustree de l'homme Prhistorique, G r u n d ,

Paris.
80
tpk insanda olduu gibi, oksipital ve temporal loblar

arasnda yer alr. Tm bu deerlendirmelerin nda,
kltrn insana zg olamayaca, insanslarn baz trlerinde de var olduu rahatlkla sylenebilir. Etyopya'da
Omo Vadisi'nde, ayrca Zaire ve Malavi'de 2,5 milyon yl
ncesine ait ta aletler bulundu. Bu aletler genelde pinpon topu iriliinde akl ta, kuvars ve kuvarsitten yaplmt. Ne var ki narin yapl insanslara mal edilen bu ta
aletler yle sanld kadar biimlendirilmi ve kolayca
tehis edilebilecek mkemmellikte deildi. Baz aratrclar, Dou Afrika'da zamanmzdan 1,2 milyon yl ncesine kadar yaamaya devam eden kaba yapl insansnn
da ta aletler yaptndan sz etmektedir. stelik bunlar
doal faktrlerin biimlendirdii ta paralarndan ayrt
etmek de uzmanlk iidir. Dou Afrika'daki narin yapl insanslarn ta aletlerine karlk Gney Afrika'daki
adalar hayvan kemiklerini, boynuzlar ve eneleri
kullanmtr.
3 milyon yl ncesinden itibaren arkaik insanslar tarih sahnesinden silinmi, yerlerini daha gelimi insans
ardllarna brakmtr. Doal ayklanma sreci bu geen
yz binlerce yl zarfnda grece daha iri beyinli, daha uzun
boylu, iki ayak zerinde daha kusursuz biimde yryebilen, daha zeki, daha yetenekli ve kurnaz insans formlarn olumas dorultusunda ilemitir, Bu arada Afrika
da giderek nemli iklim deimelerine sahne olmutur.(31)
Aa yukar 3 milyon yl nce balayan iklimdeki souma
ve kuraklamaya paralel olarak sk ormanlk alanlar yerini
ak savanlk alanlara brakmtr. Sonuta baz hayvanlar
yok olmu, bitki rts fakirlemi, nemli su kaynaklar
kurumutur.
31) Stevens, W., 1993; "Dust in sea m u d may link h u m a n evolution to climate", New York Times, Aralk Says.
81
nsan ailesine (hominid'lere)

ai son buluntular nelerdir?
Dou Afrika'daki son fosil buluntular, insan ailesinin
bilinen en eski trleri arasndaki filogeetik ilikiyi yeniden gzden geirmemizi kanlmaz hale getirdi.(3Z) Arka
arkaya gn na karlan fosiller, ailemizin bu dnyada
bildiimizden daha eski olduunu gstermektedir. nsans
soyaacmm kknde yaklak 20 yldan beri sadece Lucy
ve adalaryla temsil edilen a/arensis'ler yer alyordu.
Yeni fosiller Lucy ailesinin saltanatna son verdi. Gerekten de, Dou Afrika'da Kenya'nn Turkana Gl yaknlarndaki Allia Bay ve Kanapoi blgeleri Australopitekus cinsine yeni bir tr daha katt: Australopitekus anamensis.
Yaklak 21 insansya ait fosil kalntlar zamanmzdan 3,9
ile 4,2 milyon yl ncesiyle tarihlendirilmitir. Diler, ene
paralar, kol ve bacak kemikleriyle temsil edilen anamensis tr, ilkel ve modern zellikleri bir arada tamaktadr. Bunlarda kpekdileri a/arensis'lerinkinden daha iridir. Di mineleri ise afarensis ve dier insanslarmkinden
daha kaimdir. Yaplan incelemeler, Australopitekus'larm
bilinen bu en eski temsilcilerinin dik yryebildiklerini
gstermektedir. Oysa insan ailesinin en belirleyici uyumsal zellii olarak kabul ettiimiz dik yrme becerisini
aa yukar 3,6 milyon yl ncesine kadar gtrebiliyorduk. Anamensis'ler sayesinde bu ok anlaml anatomik
deimenin gemii yarm milyon yl daha eskiye inmektedir. Bu insanslara ait kafatas paralar ne yazk ki beyin
kapasitesini renmemize izin vermiyor. Ancak, afarensis
insanslarmmkinden biraz daha kk (350-400 cm3) olabilecei tahmin edilmektedir. Bir baka deyile empanze
ile ayn beyin iriliine sahiplerdi.
YenibKntular ,ilkdik yryeninsanslarm sadece savanlk blgelerde deil, ayn zamanda ormanlk alanlarda,
gl ve akarsu kenarlarnda da yaadklarn ortaya koydu.
32) Lewin ve Foley, 2004.
82
insans ve Homo habilis'e ortak ata olarak gsterilen afa~

rensis tr artk sadece insanslara uzanan evrim hattnn
bana yerletirilmi bulunmaktadr.
Australopitekuslarm hepsi evrimsel adan ayn gelimilik dzeyinde deildi; nitekim Etyopya'da Middle
Awash denilen blgede 1998'de gn na karlan ve
2,5 milyon yl nce yaad belirlenen A. garhi nispeten
iri beyni ile Australopitekslarla Homo cinsi arasnda bir
kpr gibi deerlendirilmitir. Bu fosil trle birlikte bulunan hayvan kemikleri bir aletin yol am olabilecei kesme izleri tar.<33) ri beyinli garhi belki de bu aletleri yapma potansiyeline sahipti. Uzun kemiklerden anlald
zere dier Australopitekus adalar gibi iki ayak zerinde yryordu. Baz aratrclar onu Austraopitekus'lardan
ayrp Homo cinsi iinde dikkate alr.
nsan ailesi aa yukar 2,5 milyon yl boyunca aa
yaamyla yerde dik yrmeyi birlikte srdrmtr. Bu
karma yaam biiminden tmyle syrlp yerde yaamaya almamz, ancak Homo ergaster aamada mmkn
olabildi.C34) Gerekten de 1}9 milyon yl ncesinde Dou
ve Gney Afrika'da tarih sahnesinde yerini alan bu insan
frmlar bedensel orantlar ve Homo habihs'ten daha iri
olan beyinleriyle Homo erektus dediimiz gerek atamza
uzanan yolda Homo habilis izgisindeki trlerden bir adm
daha ndeydiler.
empanzelerle
son ortak atamz kimdi?
Son yllarda Afrika'nn zellikle kuzeydousunda ve
dousunda ad ile Kenya snrlar iinde gn na karlan hominid buluntular insan ailesinin evrimindeki
33) Age.
34) Larrick ve Ciochon, 1996.
83
kayp halkalar konusunda bilim adamlarm yeni bir tartma ortamna ekti. 2000'li yllardan itibaren atalarmzn
evrim galerisine yeni hominid'ler eklendi. nsan cinsi ncesindeki ailemizin temsilcisinin sadece Australopitekus
olmadm bu nemli keiflerle anlyoruz. Ardipitekus,
Sahelanthropus ve Orrorin bundan byle empanzelerle
ortak yazgmzn ardndan bamsz bir kol olarak ayr
bir evrim hatt oluturan hominid ailesinin Australopitekus
ncesi ilk duraklaryd. Ge miyosen a olaanst hominid eitliliine tank oldu.
Ardipitekus ramdus ve kad'abba adl yeni trler erken
pliyosen dnemin homittid'leridir. Etiyopya'da Hadar
blgesinde 1994 ylnda bulunan ve 4,4 milyon yl nce
yaam olduu belirlenen ramidus tr nce Australopitekus cinsi iinde ngrld. Daha sonra bu cinsten
dlanp ayr bir cins olarak tanmland. imdi tm bilim
dnyas bu tr Ardipitekus ramidus olarak bilmektedir.
Son yllarda Ardipitekus cinsine yeni bir tr daha katld. Bilim dnyas onu kadabba olarak tanmaktadr. Bu
yeni hominid'in beyni bir empanzeninkinden fazla iri
deildir. Ancak, kpekdileri klmtr. Molerlerinde
mine incedir. Anatomisi Australopitekus'ukinden ziyade
empanzeninkini hatrlatr. empanze boyunda, 35-45 kg
arlnda bir hominid olduu anlalmaktadr. Dilerinin
yapsna baklrsa, tpk empanzeler gibi meyve arlkl
besleniyormu. Dii ve erkek bedensel farkll ya da dik
yryp yrmedikleri hakknda bir ey sylenemiyor.
Orrorin tugenensis'e gelince ortak ataya yakm bir baka
hominid tryd. 2000 ylnda Kenya'da Tugen tepelerinde bulundu. Tugen, orijinal insan anlamna gelmektedir. Toplam alt bireye ait fosil kalntlar 6 milyon yl
ncesiyle yalandrld. O halde bir ge miyosen dnemi
TtomimcPiydi. Olduka iyi korunmu bir kafatas ve uzun
kemiklerle temsil edilir. Femurun st ksm, Orrorin tugenensis trnn iki ayak zerinde dolatn gstermektedir. ri bedenine oranla kk molerleri vard, kpekdileri klmt. Ailemizin balangcndaki kayp halkann nasl bir tiple temsil edildiinin yan sra empanze-
84
hominid benzeri formlarn evrim srelerinin nasl bir

ereve iinde olabileceine de k tutmaktadr.
Sahelanthropus adensis 2002 ylnda ad'da bir gl
kysndaki tortul tabakalar iinde gn na karld.
Yaplan analizler sonucu Sahelanthropus adensis'in aa
yukar 7 milyon yl eskiye ait olduu anlald. Bu nedenle
aratrclar insan ailesinin bilinen bu en eski temsilcisini
insanln duayeni olarak adlandrmaktadr. Homimcflerin
Afrika'daki varln bilinenden ok daha eskiye eken
nemli bir buluntudur. Tumai fominid'i olarak da bilinir. Bu sayede ailemizin ge miyosendeki temsilcilerinin
kuzeydou Afrika'da da yaadn reniyoruz. 320-380
cm 3 lk bir beyin iriliine sahipti. Son derece iyi korunmu kafatasnda yz ksm hominid yapda, beyin kutusu
ise stten ve arkadan bir gorilinkini hatrlatr. Kafatasnn
diiye mi yoksa erkee mi ait olduu belirlenemedi. Ka
kemerleri olduka belirgin, yz knts fazla deildir.
Kpekdileri klm ve tepe ksmlar anmtr. Bu
zellik hminid'lerde grlr. Kpekdiinin nnde diastema adl boluk yoktur. Molerlerinde mine tabakas incedir. lci ayak zerinde yrme potansiyeline sahip olduu
ileri srlmektedir. Kafa kaidesindeki birok zellik, foramen magnumun konumu, dik yrdnn kantlardr.
Kafatasnda ayn anda empenze-goril ve hominid benzeri zellikler gstermesi dikkate alnrsa, bu trn ortak
atadan ayrldktan sonra hominid ynnde evrimlemeye
koyulan ilk rneklerden biri olduu tahmin edilebilir.
Bu tre ait gvde iskeleti ne yazk ki bulunamad. Sahelanthropus adensis'in bulunduu blge Dou Afrika'daki
mehur Rift Vadisi'nden 2500 km daha doudadr.
NSAN CNS TARH SAHNESNDE 85
4. Blm
NSAN CNS
TARH SAHNESNDE
" y \ l k insan trleri

/
I hangileriydi?
2 milyon yl ncesinden itibaren Homo ad verdiimiz

insan cinsine ait trlerle karlayoruz. O halde, bu tarihlerden itibaren, insanolunun tm insanslardan farkl,
kendine zg uzun, zorlu ve nice tehlikelerle dolu, gnmze kadar uzanan ba dndrc, heyecan verici biyokltrel serveni balamtr. 2 milyon yl ncesinde
Homo cinsi iindeki trsel eitlilik bugn giderek daha
fazla bilim adam tarafndan kabul grmektedir. Dou ve
Gney Afrika'da pliyosen ya da pleistosenin balarnda
Homo cinsine ait trler yaamtr. Bunlar iki tr altnda
toplanr: JaMKs ve rudofensis. (Resim 9) ki milyon .yl
nce Dou ve Gney Afrika'da birlikte yaadklar anlalan bu iki trn temsilcileri baz anatomik zellikleriyle birbirlerinden ayrlyordu; Homo rudofensis'lerin yass
ve geni yzleri, iri molerleri vard. Di mineleri kalnd.
86
Beyinleri haMlis'lerinkinden daha iri, bedenleri daha modern anatomik zelliklere sahipti. ffanis'lerin beyinleri
daha kk, bedenleri ise daha az insan zellikleri gsteriyordu. Bu iki trden hangisinin daha sonraki insan
formlarna doru evrimletii bilinmemektedir.
Bilim dnyas cinsimize ait trle 1964'de tant. Ona
yetenekli ve becerikli anlamna gelen haMis ismi verildi. Homo habilis atalarmz Dou Afrika'da kaba yapl
insanslarla bir arada yaad. Bu nedenle, kaba yapllar
insann atasal izgisi iinde dnemeyiz, (35) Kenya'da
Dou Turkana'da her iki insans trn en az 700 binyl
birlikte olduklar kantland. Yz binlerce yl ayn ekonii
paylam olmalarna baklrsa, farkl davran rntlerine sahip olduklar tahmin edilmektedir. Aralarndaki
iliki biimi hakknda hibir bilgimiz yok. Kaba yapl
avlanmay pek bilmiyordu, ama daha nce de deindi35) Relethford, J., 1990; The human species. An introduction to biological anthropology, Mayfield Publishing Company.
87
imiz gibi ok basit ta aletler yapt baz aratrclar

tarafndan son zamanlarda gndeme getirildi. Habilis
ise bu ii gnlk yaamnn bir paras haline getirmiti.
Australopitekus'lann bir dier tr saylan narin yapllar
da habilis atamz sahneye kmadan ok nce yok oldular. Dolaysyla, her iki trn adal hibir zaman sz
konusu olmad.
lk atalarmzn yer ve zaman iinde dalm
Aa yukar 2 milyon yl ncesinde artk kendi soyumuzu dorudan balayabileceimiz bir atamz oldu. Dou
Afrika'da Tanzanya'nn Olduvai Gorge Vadisi'nde 1,8 milyon yl ncesinde habilislerin yaad bilinmektedir. Bu
blgede yrtlen kazlarda 1959 ile 1987 yllar arasnda
Homo habilis'in ok sayda temsilcisi bulundu. 1987'de
Olduvai Gorge'da ele geen OH-62 etiketiyle tandmz
habilis OH-62, tpk Lucy gibi 1 m boyunda ufak bir diiydi. Kollar ok uzun, bacaklar ise ksayd.
nsan cinsinin ilk temsilcileri Kenya'nn Dou Turkana blgesinde de yaad. nsan cinsinin bir baka tr
olan rudolfensis, Koobi Fora'da 2,5 milyon ile 1,6 milyon yl arasnda tarihlenen tf tabakas iinde ele geti.
Fosil kalntlarn Koobi Fora'da gl kenarnda tortusal
oluumlar iinde bulunmas, bu ilk atalarmzn gl kysnda yaam srdrdklerini akla getirmektedir. Habilis
ve rudolfensis izgisindeki atalarmz, ayn zamanda Gney Afrika'da da yayordu. Swartkrans blgesinde kaba
yapl hominid'Ierle ada olduklar da saptand. Bugne
kadar yaplan kazlarda Olduvai, Dou Turkana, Sterkfontein ve Swartkrans'da en az bir dzine habilis gn na karlmtr. Bu fosillerin bazlar balangta gelimi
narin yapl Australopitekus'lar diye tanmlanyordu. l
gmme adeti, insanln bu basamanda henz sz ko~
nusu olmadndan, birok habilis ve rudolfensis fosilleip
gnmze ulama frsat bulamadan yrede yaayan vahi hayvanlar tarafndan paralanm ve yenmi olmalyd.
Etiyopya'da Omo Vadisi'nde ilk insana ait fosil kalntlar
tpk Olduvai'de ve Koobi Fora'da olduu gibi ta aletlerle
88
beraber bulundu. (36) Kenya'da ok sayda habilis atamzn

fosiline rastlanan Koobi Fora'da 1,8 milyon yl ncesinde
zengin bir bitki rts vard. Turkana Gl'ne dklen
ok sayda akarsu bulunuyordu. Burada akarsular boyunca ormanlk bir kuak olumutu. Yre, hayvan trleri asndan da zengindi. Fil, suaygr, gergedan, zrafa, aslan,
leopar, timsah, srtlan, domuz, kl dili kaplan ve primatlar, habilis atamzla ayn yaam evresini paylayordu.
Q \ l k atalarmz bize
O n e kadar benziyordu?
Habilis atalanmzda zellikle beyin ve yz biimleri insanslardan ok bugnk insanlar hatrlatmaktadr. Kafatas kemikleri ince, ka kemerleri narin yapllarmkinden
daha belirgindir. Beyinde frontal lobun yer ald aln blgesi insanslarmkinden daha gelimitir. Kafatas tm kas
balantlarndan arnm olup daha yuvarlak bir grnm
kazanmtr. Yzn stene hizasnda ne doru yapt
knt varln korumakla beraber, yz btn iinde
ksalm, damak uzunluu azalmtr; bu azalma zellikle byk az dilerindeki klmeden ileri gelmektedir.
nsanslarda grmeye altmz gl ineme kaslar
ve ok iri az dileri habilis atamzda sz konusu deildir.
Hnislerde di minesi incedir. Kpekdi dier komu
dilerle ayn hizadadr. Byk az dileri uzunluklarna
oranla daha az genitir, ilk Homo fosillerinde beynin, kafatasnn i yzeyinde brakt izlerden anlalaca zere
frontal lob zerinde fronto-orbital oluk olumutur, Oysa,
bu oluk insanslarda grlmez. Habilis atalanmzda beyin
kabuunun sol yarsnda orbito-frontal blgenin aa ksmndaki oluun yaps ve konumu modern insamnkini
36) Leakey, L. S. B., 1988; nsann Atalar, ev. Gven Arsebk, Trk Tarih
K u r u m u Yaymian, X. Dizi, 2. Bask. Lewin ve Foley, 2004.
89
hatrlatr. O halde, bu anatomik ayrnt yaklak 2 milyon

yldan bu yana insan beyninde bulunmaktadr.
Habilis atalarmzda beyin hacmi ortalamas 660 cm3
idi.<37) Cinsimizin ilk rneklerinde beyin sadece hacim ynnden deil, yapsal olarak da farkldr. Arkaik ve narin
yapl Australopitekus'larda beyin hacmi empanze ve goril
iin tespit edilen deerler iinde kalrken Homo habilis ve
rudolfensis bu grubun dnda yer alan ilk atamz oluyor.
Bunlarn beyin kabuunda fronto-parietal ve temporal
blgelerde AustralopiteRus'larda grmediimiz bir gelimeye tank olmaktayz; Broca ve Wernicke blgelerinin
varl ilk atalarmzn konuma yeteneini de gndeme
getirmektedir. Nitekim, rudolfensis'm beyin ii kalbn
inceleyen Tobias, bu atalarmzn konuma yeteneine
sahip olabileceini iddia etmektedir. Bilindii gibi, broca
merkezi beynin sol tarafnda aln blgesine yakn kk
bir kabartdr. Konuma dili ile balants olup, seslerin
retilmesinden sorumlu bir merkezdir. Wernicke merkezine gelince, seslerin alglanp ayrmnda rol oynar.
Rudolfensis'in irileen beyni, evresini daha iyi aratrmasna ve tanmasna olanak verdi. Australopitekus'hnnkinden daha karmak bir beyin kabuu, ilk insan temsilcilerine daha ileri dzeyde zihinsel faaliyetler kazandrd. ri
beyinli bu ilk atalarmz, hi kuku yok ki adalar olan
kk beyinli kaba yapl insanslar karsnda belirgin
bir stnle sahiplerdi. Homo habilis ve rudolfensis, insanolunun biyokltrel evrim tarihinde bilinen ilk insan
trleridir. ncellerinde olmayan gelimi bir beyin kabuu ve kltrel potansiyelin birliktelii habilis izgisindeki
trlerin uyumsal baarsnda anahtar rol oynamtr. ri ve
gelimi beynin genetik anahtar da doal olarak doum
ncesi ve doum sonras aamalarda beyinsel gelimenin
yeniden yaplanmasnda yatmaktadr. nsanslara oranla
daha iri bir beyne sahip olduuna gre, grece daha uzun
bir ocukluk evresi geirmi olmalyd. Bogin(38>, bu ilk
37) Tobias, 1967.
38) Bogin, 1999.
90
atalarmzn ksa da olsa bir ocukluk ve bulu a yaadklarn ileri srmektedir.

skeletlerden anlalaca zere habis erkekleri diilerine oranla daha iridir. Habilis'in diisi yaklak 1 m
boyunda ve 25-35 kg arlnda idi. Erkekler ise 1,30 m
civarnda idi. Habi islerin ayak iskeleti, dik duruu en iyi
kantlayan organdr. Ayakta enlemesine ve boylamasna
olan kavis, modern insanmkini hatrlatr. Ancak, bacak
kaslar bizlerinkinden daha glyd. Bacaklardaki dengeyi kurmaya yarayan kaslar bizdekinden daha etkiliydi.
Habiis atalarmz bizden daha glyd ve daha az yoruluyordu. Eller, ilkel ve modern anatomik zellikleri birlikte tayan mozaik bir grnmdedir. El parmak kemiklerinin anatomik ayrntsna baklacak olursa, habiis'in
ok gl kavrama kaslarna sahip bulunduu akla getirilebilir. Parmak kemiklerinde zaman zaman habiis'in
aalara da trmandn artran anatomik zellikler
mevcuttur. te yandan, krek ve kol kemikleri de bu alkanln izlerini tar. Gs kafesi modern insanmkinden daha derindir. Gnmz insan topluluklarnda kol
uzunluu bacak uzunluunun yzde 70'ini karlar. Oysa,
Homo habilis'de bu oran yzde 95'e yakndr. Bu bedensel
zellik de habi lislerin aa yaantsndan tmyle kopmadmm bir baka anatomik gstergesidir.
lk aletler
ne kadar eskidir?
Etiyopya'nn Omo Vadisi'nde ilk kez gn na karld iin Omo endstri kompleksi ad altnda tanmlanan
ve aa yukar 2,5 milyon yl ncesine kadar gtrlen ta
alet teknolojisi, Homo ad verdiimiz yeni bir cinsi gndeme getirirken bir bakma arkeolojik tarihin de balangc
olmutur. Habilis atalarmzn nropsikolojik donanmlar, bir bakma gelitirdikleri endstriye de yansmt.
91
Tanzanya'nn Olduvai Vadisi'nde Leakey ailesinin yrtt kazlarda ta aletlere rastlandnda, bunlarn kimler tarafndan yapld merak konusu olmutu. Bed I adyla anlan fosil yataklar iinde Homo habiis'e ait fosil kalntlarla
ayn yerde bulunan ve bilinli olarak ilenmi ta aletlerin
sahibi sonunda anlald; bu, Homo habis'in ta kendisiydi. Bu aletleri inceleyen aratrclar belirli bir teknie gre
yaplan aletleri buluntu yerinden esinlenerek 01dowan
endstrisi diye adlandrdlar.(39) Kenya'nn Dou Turkana
fosil yataklarnda da benzer aletler bulundu. Rudofensis ve
habiZis'lerin yan yana yaad Koobi Fora adl blgede en
azndan 20 yer kazld ve zamanmzdan nce (Z) 1,91,4 milyon yl arasyla tarihlenen ta aletler ele geti. Koobi
Fora'mn dere yataklarnda habilis, alet yapmnda kullanaca her tr ta yumruyu kolayca bulabiliyordu. Bunlar
arasnda akl talarn, orta boydaki sertlemi lav paralarn sayabiliriz. 01dowan ta endstrisi belli bal drt tr
aletten ibaretti. Bunlar eki, tek yz ilenmi satr, iki
yz ilenmi satr ve yontulup biimlendirilmi yonga.
Gnlk yaamda hizmet veren bu aletlerin, hain/islerin
dilerindeki ve ineme kaslarndaki yk byk lde
hafiflettii sylenebilir. Atalarmz, topladklar sert kabuklu meyveleri, yemileri ve bitki yumrularm yaptklar bu
ta aletlerle kryor, eziyor bylece daha kolay yenilebilir
hale getiriyordu. Oldowan kltrnde aletler, akarsularn
srkleyip getirdii, srtnmeler sonucu keskin kenarlarn kaybetmi akltalar, lav kkenli talar ve kuvars gibi
farkl maddelerden ilenerek hazrlanyordu. Burada tasarmn ilk izlerini gryoruz. nsann bu bilisel yetenei bylece zamanmzdan aa yukar 2,5 milyon yl ncesinde
filizlenmeye balad.(40) Bu ilk atamz, alet iin ngrd
bir yumruyu alyor, eki olarak kulland bir baka sert
ta, yumruya belirli bir adan (byk bir olaslkla dik a
iinde) ustalkla vurmak suretiyle bir ya da iki tarafl yon-
39) Jelinek, 1975. Arsebk, G., 1995; insan ve Evrim, Ege Yaynlar, istanbul
(2. Bask).
40) Lewin ve Foley, 2004.
92
galar karyordu. Yontma ilemi bittiinde artk aMis'in

keskin kenarl satn hazr demekti. Bu aletiyle habis atamz, eliyle yapamad ileri yapyordu; lm hayvanlarn
derilerini yzyor, paralyor ya da bitki kklerini topraktan karyordu. Besinlerin ezme, krma ve paralama gibi
n hazrlklardan geirilmesi sayesinde di ve enelere de
artk fazla yk binmemi oluyordu. Habiis atamz, tatan
yontup hazrlad satrlarla avclk ve toplayclkta daha
etkili olmaya balamt. Artk et ihtiyacn daha dzenli
biimde salyordu. Yumrulardan alet yaparken kard
yongalar da ileyip aynca ak gibi kullanyordu. Bu kk
kesicileri baparmak ve iaret parma arasnda skca tutarak i yapyordu. Bu tr aletleri retirken etkin bir gz-el
ibirlii ile konuma dili kanlmazd. Aletlerin eitlilii,
farkl ilevlerde kullanldklarn akla getirir; rnein avlad bir hayvann derisini yzmek iin, ilenmemi yonga
en uygunudur. Bir gazelin baca koparlmak isteniyorsa,
iki yz ilenmi satr tercih edilmi olmalyd. Bir srn
bacak kemii krlp iinden ilik alnmak isteniyorsa, bu
kez de bir ta yumru kullanlyordu. Gelitirdikleri Omo ve
Oldovvan ta endstrileri, evresel koullara ayak uydurmada ilk atalanmza saysz avantaj salad. lk atalarmz
et ihtiyalarn le toplayarak deil, avlayarak salyordu.
Tatan yontup elde ettikleri keskin kenarl satrlar, bitki
kklerini topraktan karmaya ynelik sivri ulu sopalar
biimlendirmek iin de kullanm olmalyd. Et, aslnda
onlarn tek besin kayna deildi; meyve ve birok bitkisel
besin sofrasnda dzenli bulunuyordu. Avlanmay erkeklerin stlendiini varsayarsak, bitkisel besinlerin toplanmasnda da diilerin nemli rol oynad dnlebilir. lk
atalarmz ok iyi gzlemciydi; doada bulunan her ta alet
retmek amacyla rasgele semiyorlard. evrelerinde var
olan talan aratryor, kendilerine en uygun olanlar tercih
ediyorlard. Bu hammadde kaynaklan kilometrelerce uzakta olsa bile, enmeden oralara gidip bunlan yaadklar
kamp yerlerine tayorlard. Hangi amala kullanacaklarsa, ona gre alet hazrlyorlard. Keskin ve dzgn kenarl
talar doada ender olarak bulunur, ilk atalanmz bunun
93
bilincinde olarak gerek avlanma, gerekse toplama iinde,

doann kendilerine sunamad teknolojiyi zeklar ile yaratmaya alt ve bunda da baarl oldu.
Sadece Dou Afrika'dakiler deil, ayn zamanda Gney
Afrika'da yaam olan habilis izgisindeki atalarmz da eitli talardan alet yapp kullanmtr. Gnlk yaamnda
birok ite yararland aletleri hazrlarken, acaba habilis
hangi elini daha arlkl olarak kullanyordu? Bugnk
insanlarn yzde 90 orannda sa ellerini kullandklar yaplan aratrmalarla kantlanmtr. Berkeley (Kaliforniya)
niversitesi'nden Toth(41), Turkana Gl'nn dousunda
Koobi Fora'da gn na karlan 2 milyon yl eskiye ait
ta aletleri eitli yntemlerle incelemi ve habilis atalarmzn tercihen sa ellerim kullandklar sonucuna varmtr. Koobi Fora habilis'leri arasndaki bu sa el yatknl,
beynin o dnemlerde sa ve sol yarmkrelerinin farkl ilevleri stlenecek tarzda bir yaplanmaya girdiinin gzel
kantdr. Habilis'ler yapm olduklar aletleri bir kez kullanp atmyordu. Yerletikleri her yeni kamp blgesine beraberlerinde alet ve silahlarm da tayordu. Gelitirdikleri
ta endstrinin temel ayrntlarn birbirlerine aktararak,
alet yapma geleneinin kuaktan kuaa aktarlmasn salyorlard. Bu kltrel ilikiler beynin daha da geliip karmak bir yap kazanmasnda itici g oluturmalyd. Burada renilmi becerilerin fizyolojik anatomiyi etkilemi
olabilecei varsaylmaktadr, nemle vurgulamak gerekir
ki, habilis atalarmzn gelitirdii ta alet teknolojisinin
bir gelenek olarak varln koruyabilmesinde temel arac
organ konuma dili olmalyd. Nitekim, Tobias'a gre(42),
bu evrimsel yeniliin habilis'in beyin kabuunda bulunduunu kantlayacak anatomik ayrntlar bulunmaktadr.
AusiraZopiiefeus'larda ellerin zgrlemesine tank olduk.
Habilis aamada ise, bu zgr ellerin iri bir beyinle koordinasyon kurarak bir ta teknolojisryarattTmgryoTz:
41) Toth, N., 1987; "The first technology", Scientific American, 256, 4:104113.
42) Tobias, 1971.
94
ilk atalarmz kendilerine kamp yeri olarak setikleri

blgede aletlerini retiyor, besinlerini hazrlyor, burada
grubun dier yeleriyle birlikte yaama frsatn buluyordu. Byle gvenceli bir yuvada, gruptaki yal ve varsa sakat bireylere de baklyordu. Zaten, besin ve ara gereleri
paylama, yardmlama duygusu habiis atamzn temel
nitelikleri arasnda bulunmaktayd.
Homo habilis ve
Homo rudolfensis'den sonra
evrim sahnesine kan atamz
Homo ergaster hakknda
neler biliyoruz?
zellikle iri bedenleri ve iri beyinleri ile habilis ve
radoi/ensis'lerden bir basamak daha ileri evrim aamasna
ulaan bir dier insan tr Afrika'da aa yukar 2 milyon
yl ncesinde tarih sahnesinde yerini ald: Homo ergaster.
Homo ergaster nceki insan formlarndan daha iri beyni,
kntl ka kemerleri, kntl burun kemii ve klm
yz ksm ile ayrlr. Ortalama beyin kapasiteleri 800-900
cm3 arasndadr. O halde, ergaster formlarnda habiis ve
rudolfensis'e oranla beyin kapasitesinde bir art olmutur.
Bu art da daha karmak bir zihinsel yapy artrr. Ergaster trne dahil edilen fosiller 1,8 ve 1,4 milyon yl arasnda yaamlardr. Homo ergaster"e dahil edilen en nemli
fosil Kenya'da Turkana Gl'nn birka kilometre batsnda Nariokotome Nehri'nin kysnda 1984 ylnda Richard
Leakey'nin ekibi tarafndan bulunmutur. Bugn Turkana
ocuu olarak bilinir. skelet aa yukar 1,5 milyon yl
ncesiyle yalandrlmtr. Kafatas ve altenesi de dahil
tm iskelet ksm ok iyi korunmutur. Kemiklerdeki ve
dilerdeki geliim kronolojisinden hareketle 9-10 yalarnda bir ocuun sz konusu olduu anlalmtr. Kala ke-
95
miklerinin morfolojisinden erkek olduu anlalmaktadr.

Boyunun o yalarda 1,60 m olmas, erikinlie ulatnda 1,80 mlik bir boya sahip olacan akla getirmektedir.
Dou Afrika dnda Gney Afrika'da da ergas terlerin yaadna dair iskelet kalntlar ele geti. Homo habilis'ltve
oranla daha ileri bir evrim basama saylr. nsan ailesinin
biyokltrel evrim srecinde cinsimizin ilk temsilcileri saylan Homo habiis ve ergaster topluluklar, yerlerini kendilerinden sonra evrim izgisinde yer alan Homo erektus
ardllarna brakarak Afrika'da tarih sahnesinden silindi.
Yeni gelenler daha iri beyinli, uzun boylu ve daha gelimi
zekya sahiplerdi. Ayrca, alyen adl bir ta teknolojisini
yaratmay baarmlard. Aletleri daha eitli ve etkiliydi.
nsan ne zaman
konumaya balad?
nsan ses retim aygt hayvanlar dnyasnda benzersizdir. nsanlar, konuma ve simgesel anlatm yetenekleriyle dier canllardan ayrlr. Bunun ne demek olduuna
gelince, her tr yeni bilgiyi evremizdekilere konuma
yoluyla aktarr, onlardan da ayn yolla bilgi alrz. Mesajlarmz, daha nceden kurguladmz heceler dizisinden
oluan sesleri kullanarak iletiriz. Hayvanlarn bizler gibi
konuma diline sahip olmadklarn hepimiz biliyoruz.
Her insan doutan konuma yeteneinin gerektirdii
potansiyele sahiptir. nsana zg konuma dilini, onun
kkenini ve geliimini ancak paleontolojik bir bak as iinde irdeleyebiliriz. Beyin bu biricik zelliimizin en
nemli anahtardr. Paleonroloji bilim dal, kafatasnn
i yzeyinde beynin brakt izlerden hareket ederek bir
fosil trn zihinsel yetenekleri hakknda bilgi edinmeye alr. Daha nceden de deindiimiz gibi, insanda
konuma yeteneiyle ok sla ilikisi bulunan ve beyin
korteksinin sol yarm kresinde yer alan iki blge var-
96
dr. Bunlardan ndeki Broca, arkadaki ise Wernicke merkezleridir. Broca merkezinde meydana gelen bir tahribat
konuma ve yazma kapasitelerini bozar, ama bireyin konuulanlar anlamasna engel olmaz. Broca merkezinde
arza olan birey okuma yeteneini kaybetmez. Wernicke
merkezinde ortaya kan herhangi bir tahribat ise bireyin
konuma ve yazma fonksiyonlarn bozar, konuulanlar
anlamasna ve szckler retmesine engel olur.
Australopitekus'lar ve Homo habilis zerine ok sayda
almalar bulunan Philip Tobias'a gre, Wernicke merkeziyle ilgili olan parietal lobun alt ksm Homo habilis'te
Australopitekus'hrdakinden ok daha fazla gelimitir.
Ayrca, Broca merkezi hem Homo habilis/rudolfensis, hem
de Homo ergastef de belirgin kabart oluturur. Oysa, ilgili
blge Australopitekus'lar&a belli belirsiz bir gelime gsterir. Bu anatomik gzlemlerden hareketle, ilk insan temsilcilerinin bizler gibi konuma yeteneine sahip olduklar
anlam kartlabilir mi? Fosil beyin kalplarn inceleyen
uzmanlarn ou her ne kadar bu sonuca varsa da, kimi
aratrclar bu gre katlmamaktadr. Konuma diliyle
ilikilendirilen Broca merkezi, Australopitekus'un kaba ve
narin yapllarnda belirsiz olduu halde, Homo habilis'te
bizdekine benzer bir gelimeye sahiptir. Ancak, bu tr bir
gelimenin fizyolojik anlam ne olabilir? Bu soruya kesin
bir yant verilemiyor. Fosil insanlardaki fonetik aygtn
anatomisi hakknda yaplacak ayrntl aratrmalar belki
bu soruya daha somut yantlar getirebilir.
nsanda konuma dilinin temelini oluturan sesler
soluk borusunun hemen st ksmndaki bir seri boluk
(kavite) iinde retilir ve modle edilir. Sz edilen bu
boluklarn ortak ad vokal sistemdir. Srasyla yutak,
grtlak, burun ve az boluklarndan oluur. Sese dayal
iletiim sisteminin gereklemesinde anahtar niteliinde
olan grtlak blgesi ikiye ayrlr: 1. Farinks. 2. Larinks. Farinks, larinks ten balayp az ve burun boluklarna kadar
uzanan kastan yaplm blgedir. Farinks, az ve burun
boluu bir btn olarak dnldnde konuma aygt olarak bilinen yapy oluturmaktadr. Larinks, adem
97
elmas diye adlandrlr ve konuma olaynda akcierler

ve soluk dngsnden sonra gelen nemli bir edir. Larinksi oluturan kkrdaklarn birbiriyle uyum ierisinde
hareket etmeleri ve aradan geen hava enerjisi yardmyla ses telleri titremektedir. Larinksin deiik hareketleri
sonucunda ses tellerinin de biiminde deikenlik grlmektedir. Fariks boluuna kaan ya da skan bir yiyecek paras larinkste geen hava akmn keseceinden
insan boulma ve lme tehlikesiyle kar karya kalabilir.
nsanda az boluu klm, farinkste meydana gelen
byme ile birlikte larinks daha aaya kaymtr.
nsan dndaki tm memelilerde larinks, boynun yukar ksmnda, bir baka deyile az boluunun arka
knda yer alr. Bu yukar pozisyon svlarn iilmesi
srasnda larinksin nazal kavite ile balantsn salayarak
iilen svnn az boluundan sindirim borusuna nefes
almay engellemeden geiine olanak verir. Bylece, herhangi bir memeli, insan dnda, bir ey ierken ayn anda
nefes alp vermeye devam eder. Erikin insanda, larinks
genellikle boyunda aa ksmda yer alr. Bu yzden, memeli snfna dahil olmamza ramen, ayn anda hem yiyip
iip hem de nefes alamayz. O halde, biz yemek yerken
boulma tehlikesiyle kar karya olan bir primatz. nsan yavrusunda durum farkldr. Onlarn ayn anda meme
emerken nefes alp vermeleri gzmzden kamaz. Bebeklik evresinde larinks memelilerinkiyle ayn seviyededir. nsanda, 2 yama doru larinks aaya doru kayar
ve erikinlikteki konumunu alm olur. Dolaysyla, bu
yatan itibaren bir eyler yiyip ierken sadece soluk ahpverme kapasitemizi kaybetmeyiz, ayn zamanda larinksin
bu aa pozisyonu yiyecein nefes borusuna kaarak boulmaya yol amas riskim de nlemi olur.
st solunum aygtmz, yiyip ierken soluk alp-verme
ve koku alma etkinliini kaybetti, ama hibir memelide
olmayan geni bir farinks alann bize kazandrd. te bu
derin grtlak sayesinde ses tellerinde farkl titreimlerin
retilmesi ve modle edilmesi mmkn oldu. Bir baka
deyile vokal retim kapasitesi artt. nsan yavrusu ses
98
retim kapasitesi asndan temel memeli rntsn

1,5-2 yalarna kadar korur. Bu yalardan sonra larinks,
boyun ksmnda aaya doru iner ve 14 yalarnda artk
erikinlikteki konumuna kavuur.(43) Laitman ve yardmclarna gre<44), larinksin konumu kafatas kaidesindeki
basicraniumun bklme asyla balantldr. Erikin insanda bu a dar (90'ye yakn), insan yavrusu ve dier
memelilerde genitir. Kafa kaidesi asnn geni ya da dar
olmas ile konuma yetenei arasnda iliki olduu bugn
genellikle kabul edilmektedir.
nsana zg konuma dilinin baka hibir primatta olmadn biliyoruz. Bu yetenek onun aa yukar 2 milyon yl boyunca fizyolojik ve nropsikolojik dzeyde geirdii deiim sreleri sonunda gereklemitir. nsana
zg olan bu temel deiiklikler dilin aaya, yukarya,
ne ve arkaya doru hareket etmesine, ayrca konuma
aygtnda deiik noktalardan ve birbirinden farkl titreimlerin ortaya kmasna ortam hazrlamtr.
Fosillerde konuma yetenei

JL I nasl anlalr?
1970'lerin ortalarndan itibaren dilbilimci Philip Lieberman ve anatomist jeffrey Laitman fosil hominidlzvde
st solunum sisteminin morfolojisini oluturmaya ynelik bir dizi alma balatt. Aratrmalar sayesinde kafa
kaidesindeki baz zelliklerin boyunda larinksin konumunu belirlemeyi ve buradan hareketle fosil insanlarn
fonetik kapasitesi hakknda bilgi sahibi olmay mmkn
klabilecei sonucuna vardlar. Aratrclar tarafndan ounlukla kabul gren ltn kafa kaidesindeki bklme
derecesi olduunu burada vurgulamak gerekir.
43) Lewin, 2005.
44) Bkz. Age.
99
nsan kafatasm tam ortadan ikiye ayrrsak alt kenarnn, foramen magnum ve daman st ksm arasnda belirgin bir bklme yapt kolayca grlr. Kafa kaidesindeki bu bklmeye dayanarak Laitma ve arkadalar farkl
fosil ftomimcflerde eitli incelemeler yaptlar ve bunlarn
fonetik aygtlar hakknda birtakm karsamalarda bulundular. Bu aratrclara gre, Australopitekus'larda (kaba ve
narin yapllar) ve Homo habilis'te larinks boyunda yukar
konumda olmalyd; dolaysyla bu fosil hominid'lerde fonetik kapasite empanzelerinkine daha yaknd. Oysa, Broken
Hill ve Steinheim fosillerinde (orta pleistosen fosil insanlar) kafa kaidesi modern insandakine benzer bir bklme
yapyordu; bu da larinksin daha aada bir konuma sahip
olduunu ve fonetik kapasitelerinin bizdekine benzediini
akla getirmektedir. Bununla birlikte, Arsuaga ve Martinez
kafa kaidesinin ok iyi korunduu Homo habilis (OH 24)
ve Homo ergaster (ER 3733) fosillerini incelediler ve kafa
kaidesi bklme asnn Australopitehus, empanze ve gorildekinden ziyade bizimkine yakm olduunu grdler. O
halde, Homo habilis ve Homo ergaster'de fonetik aygt insana zg yapsn daha o alarda kazanmt. Tm bu anatomik gzlemler, insan cinsinin tm trlerinde konuma
yeteneinin olduu grn desteklemektedir.
Homo erektus
kimdir?
Dou Afrika'da 1,8 milyon yl nce karmza kan
Homo habilis ve ergaster'in hemen ardndan, cinsimizin
nc tr olan erektus tarih sahnesindeki yerini ald.
(Resim 10, 11) Aradan geen yaklak 200 binyl iinde
insanolu artk modern insana uzanan biyokltrel evrim
izgisinde epey mesafe kat etmitir. Homo erektus atamzn, insanslarn kaba yapllar ile alt pleistosenin sonlarnda ada olduklar ve Dou Afrika'da Turkana Gl
100
evresinde Z 1,6 milyon yl ile 1,3 milyon yl arasnda

yan yana yaadklar kazlar sonucunda belirlenmitir.(45)
Homo erektus ile ilk tanmamz 1890l yllara gider.
Eugene Dubois adl bir Alman anatomist, Asya'nn insann
beii olduu grnden hareket ederek Endonezya'ya
gitti, java'da Trinil denilen blgede bir kafatas ile bir bacak kemii buldu. ki ayak stnde yryen bir maymun
benzeri insana ait olduunu varsayarak, bu fosile, Pitekantropus erektus adn verdi. Aslnda, daha sonraki yllarda Java ve in'de bulunan benzer fosiller, Dubois'in bu
grn rtt. nk, gerekte insanlama srecine
ok nceden girmi; belirli bir alet teknolojisini yaratm;
beyni, nceki insanslarmkinden ve habi/is'inkinden ok
daha iri olan dorudan atamz sz konusu idi. Pitekantropus erektus ad bugn artk kullanlmamaktadr. Gnmze kadar yaplagelen kazlarda Avrupa, Afrika ve Asya'da
yaad tespit edilen erektus izgisindeki tm fosiller,
Homo erektus tr altnda birletirilmitir. u son 25 yl
45) Tauersall, 1., 1995; The fossil trail, Oxford University Press. Kotiak,
1997.
101
ierisinde, erektus'un sistematik ve filogenetik alardan

deerlendirilmesinde ok nemli deiiklikler olmutur.
Bu ilk atalarmzn st pleistosenin balarna kadar yaadklar saptanmtr. Homo erektus'u evrimsel baarsn
anlayabilmek iin onun biyokltrel uyum srecini ok
iyi incelememiz gerekir. lk grld 1,6 milyon yl ncesinden balayarak yaklak 1. milyon yl boyunca erektus
izgisinde kayda deer bir biyolojik evrim olmad.
Homo erektus zaman ve mekn ierisinde ok byk
bir yaylma gsterir. Geni bir corafi dalm iinde karmza kan Homo erektus, o lde de fiziksel eitlilie sahip tir.(46) Bu atalarmz, yayldklar farkl iklimlerde
blgesel dzeyde rksal farkllamalar gsterir. Avrupa'nn
birok yar-step alanlar erektus'un izlerini tar. Avrupa'da
insan varlna ait bilmen en eski iz spanya'nn Murcia blgesinde bulunmutur. Erektus'hr Dou ve Kuzey Afrika'da
da yaamtr. te yandan, Hindistan'da, hatta Pakistan'da
yaadm gsteren buluntular ele gemitir.
Son yllarda, Endonezya takmadalar iinde yer alan
46) Wolpoff, M. H., 1980; Paleoanthropology, Alfred A. Knopf.
Resim 11. Homo erekius'un el baltalan.
102
Flores Adas'ndaki kazlarda volkanik tabakalar iinde

ele geen ve 800 binyl ncesine ait olduu belirlenen ta
aletler, Homo erektusim\ deniz yolculuu yapabilecek dzeyde olduunu, bu amala sandal ve kayk tr deniz
aralar yapm olabileceini gndeme getirmi tir.(47)
Flores Adas, son yllarda insan evrimiyle ilgili yeni
bir buluntu sayesinde bilim dnyasnda byk bir yank
uyandrd. Endonezya takmadalarndan birisi olan Flores
Adas'ndaki Liang Bua Maaras'nda 1 m boyunda ok kk beyinli (380-410 cm 3 ), bir erikin kadna ait olduka
iyi durumda bir iskelet gn na karldnda evrimde
pek allagelmeyen bir durumla karlald. Flores kadn
bir pigme kadar ufak olup arkaik (Homo erektus) ve modern (Homo sapiens) zellikleri birlikte tayan mozaik bir
yapya sahipti, 18 binyl ncesine ait buluntunun temsil
ettii topluluk yle anlalyor ki Flores Adas'nda, dier
erektus topluluklarndan ayrlm ve uzun bir sre bu ssz
adada izole olarak yaamt. Son yaplan aratrmalar Flores kadnnn arkaik ve modern zellikleri birlikte tayan
ilgin bir tip olduunu gsterdi. Bugn bilim adamlari(48),
Flores ccesi ve ayn yerde bulunan dier adalarnn
Homo/taresiensis adl ayr bir trn temsilcileri olduunda gr birliine varmtr.
A \ Atalarmz Afrika'dan
nr Jr ilk: ne zaman kt?
Erektus ilk kez nerede karmza kyor? Baz aratrclara gre 1,5 milyon yl ncesinde el baltas arlkl
47) Gibbons, A., 1997; "Ancient Island Tools Suggest H o m o erektus was a
Seafarer", Science, 279:1635-1637.
48) Folk, D., C. Hildebolt, K. Smith, W. Jungers, S. Larson, M. Morwood, T.
Sutikna, J. E. W.Saptomo, F. Prior, 2009; "Brief communication: 'Pathological Deformation in the Skull of LB1, the Type Specimen of H o m o
floresiensis"', American Journal of Physical Anthropology, 140: 52-63.
103
bir ta endstrisini gelitiren, yapt aletleri standart hale

getiren insanolu anavatan olan Afrika'dan dier ktalara
yaylmtr, 1m lk insan Afrika dna ne zaman km olabilir? Son yaplan aratrmalar Java'daki iki Homo erektus
yerleim blgesinin en az Afrika'dakiler kadar eski olduunu gsterdi. yle ki, yaplan tarihlemeler Java'da 1,8
milyon yl nce erektus'un varln ortaya koymaktadr.
Bu yeni tarih, ister istemez, Homo erektus ile ilgili yeni bir
sayfa amtr; acaba ilk atamz Afrika'dan alyen ad altnda bildiimiz el baltas endstrisini gerekletirmeden
ve imdiye kadar kabul edilen zamandan ok daha nce
mi kmt? Eer Java'daki bu tarihleme salkl yapldysa, insan evrimiyle ilgili baz grleri yeniden gzden
geirmek gerekecektir. Son tarihlemelere baklrsa, Afrika
ve Asya gibi birbirinden ok uzak iki ktada ayn jeolojik yata iki erektus tr gndeme gelmektedir. O halde,
atalarmz Afrika'dan balayan byk g, belki de erektus evrim aamasna ulamadan gerekletirmi olmalyd.
Neden atalarmz Afrika'dan karak Asya ve daha sonra
da Avrupa'ya yaylma gerei duydu? Acaba Dou Afrika'da
giderek oalan savanlk alanlar, azalan su kaynaklar ya
da oraklaan evre atalarmz yeni araylara m itmiti?
Aslnda bir ya da birka etken bu byk ge neden olmu
olabilir. Asya ktasnn ilk kez farkl evre koullar, hayvan ve bitki trleriyle insanoluna kaplarm amas yeni
bir biyokltrel evrim srecini mi balatm oldu? Java
veya in gibi u noktalara varmadan nce, bu ilk atamzn ara konaklama yerleri olmalyd. Son yllarda Grcistan ve Trkiye'deki kazlarda ele geen ta aletler ve fosil
insan kemikleri erefous'larm hangi gzergh izlediklerini
aka gstermektedir. rnein Grcistan'n Dmanisi blgesinde 1991 ylndan beri yaplan kazlarda bulunan ok
iyi korunmu kafatas, alteneler ve ta aletler 1,8 milyon
yl eskiye ait. Bu durumda Afrika'dan ilk kn tarihi 800
binyl daha nceye ekilmi oluyor. Dmanisi insanlar ha~
bili ve erektus arasnda bir evrim halkasn temsil ediyor.
49) Larrickve Ciochon, 1996.
104
Asya'ya ynelik ilk byk gn gzerghlanndan biri

nihayet bulundu. (50) Ksa boylu (1,50 cm), kk beyinli
(600 cm 3 ), uzun bacakl zellikleriyle Dmanisi insanlar
Homo habilis ve Homo erektus arasnda bir anatomiye sahiplerdi. Dileri, Homo erektus'larmkinden daha ilkel olup
Australopitekuslarmkine benziyordu. Kullandklar ta
aletlerin erefetus'larmkinden daha basit olduu, hatta pre~
oldovan tipini yanstt dikkate alnrsa, ta teknolojileri
de Homo habilis aamada idi, Grcistan'daki insan buluntular ve ta aletler, insan evrimine ilikin baz ayrntlarda
deiiklik yapmamz gndeme getirmektedir. Atalarmzn Afrika dna karken izledikleri ilk yol artk kesinleti: Avrazya ve Anadolu. Dmanii insanlarnn jeolojik yalan (1,8 milyon), ta teknolojisi (oldowan) ve anatomisi
bu ilk g gerekletirenlerin erekius'lar olmad, habilis
dzeyinde atalarmz olduu grn glendirmektedir.
O halde, erektus atalanmzm Avrazya blgesinde tremi
olabilecei olasl gndeme getirilebilir. Oradan yava
yava Asya ilerine ve Avrupa'ya doru yaylm olmalydlar. Grld gibi evrim tarihimiz srprizlerle dolu.
r\Homo
erektus
I hangi ktada tredi?
Anadolu'da 1946'dan beri yaplan aratrmalar Homo

erektus izgisindeki topluluklara ait alt paleolitik kltrnn varlm ortaya koydu. zellikle Gaziantep (Dlk)
ve Hatay evresindeki ak iskn blgelerinde , ele geen
alyen tipi el baltalar Homo erektus'un Gney ve G~
50) Wilford, j. N., 1991; "A jawbone could smite ideas about prehumans",
New York Times, 9 May, 1991. Martinon-Torres> M. ( J. M. Bermudez de
Castro, A. Gomez-Roles, A. Margvelahvili, L. Prado, D. Lordkipanidze,
A. Vekua, 2008; "Dental Remains from Dmanisi (Republic of Georgia):
Morphological analysis and comparative study", Journal of Human Evolution, 55: 249-273,
105
neydou Anadolu'da yaadnn en gzel kantlardr.(51>

ok yakn bir gemite Denizli snrlar iindeki Kocaba
mevkiinde tesadfen iiler tarafndan bulunan ve gen
bir erkee ait olduu belirlenen bir kafatas paras (calva) Homo erektus'un 500 binyl ncesinde Bat Anadolu'da
da yaadn gstermektedir. zellikle son yllarda Homo
erektus'a ait Anadolu'nun muhtelif yrelerinde gn na
karlan tatan yaplm (yonga ve el baltalar) aletler bu
ilk atalarmzn Grcistan, in, Pakistan ve java'ya kadar
uzanan yaylmasnda, Anadolu'nun nemli bir ara istasyon olduunun bir baka kantdr.
in'de paleomanyetik tarihleme teknii 1 milyon yl
ncesinde erektus'un yaadn gstermitir. Yine in'de,
Pekin yaknlarnda Zhoukoudien (Zukudiyen) blgesindeki Homo erektus'larm radyoizotopik yalandrmaya
gre yaklak 700 binyl nceye giden bir eskilikleri olduu anlalmtr. Bu durumda Jawa Adas'nda yaam
olan erektus'larla ada olduklar grlmektedir. Homo
erektus'un akrabalar Java'da in'dekilerle hemen hemen
ayn dnemlerde yaamtr.1C32) zellikle son 20 yl ierisinde Java'da yaplan kazlarda yaklak 30 erektus'a ait
iskelet bulunmutur. Sangran'da bulunan Pitekantropus
8, bugne kadar bulunmu olan en iyi korunmu kafatasma sahiptir. Afrika da, tpk Gney Asya gibi, ok zengin Homo erektus buluntular vermitir. Kuzey Afrika'dan
Gney Afrika' ya kadar ok geni alanlarda ve farkl iklim
koullarnda Homo erektus atalarmz yaamtr.035 Dou
Afrika'da Tanzanya'nn Olduvai Vadisi'nde bulunan Homo
erektus leakeyi elyen insan olarak bilinir. Ayrca, Homo
erefcius'larm en eski temsilcileri Kenya'da Koobi Fora denilen yerde ele gemitir. Etiyopya'da, Melka Kunture, Omo
ve Afar blgelerinde bu atalarmzn temsilcileri yaamtr.
51) Bostanc, 1961 E., 1961; "Gney-Dogu Anadolu Aratrmalar. Dlk

ve Kartaln Chelieen ve AcheuUeen Endstrileri", Anatolia. No.VI, 87-
162.
52) Gibbons, 1997.
53) Wolpoff, 1980; Leakey, 1988.
106
Kuzey Afrika'ya gelince Fas, Libya, Cezayir ve Sudan' sayabiliriz. Tm bu blgeler Homo erektus'un daha ge temsilcilerine kucak amtr. Homo erefetus'lann, Omo Vadisi'nde
130 binyl ncesine kadar yaad saptanmtr. Kuzey Afrika erefcius'larmm Avrupa'daki Mindel Buzulu'yla ada
olduu bilinmektedir. Kuzey Afrika erefcius'iar, in'deki
Zukudiyen hemcinsleriyle byk benzerlik gsterir.
zellikle son yllarda in'de ele geen ta aletler ve
insan fosilleri erektus izgisindeki atalarmzn, zamanmzdan aa yukar 1,7 milyon yl ncesinde in'de var
olduklarn gstermektedir. Hatta baz aratrclar, daha
da ileri giderek, ele geen fosil kalntlarn ve ta endstrisinin erektus aamasndan daha ilkel bir konumu yansttna iaret etmektedir. Avrupa'ya geite erektus, Cebelitark Boaz'mn yerinde oluan karasal balanty kullanm olmalyd. Gerekten de, jeolojik aratrmalar, aa
yukar 1 milyon yl ncesinde Afrika ve Avrupa arasnda byle bir balantnn bulunduunu dorulamaktadr.
Ayn yoldan fil gibi baz iri otul memeliler de Avrupa'ya
yayldlar. Nitekim Avrupa'da drdnc zaman sresince
buzul ann adeta simgesi haline gelen mamutlar bu ilk
gelenlerin torunlaryd. spanya topraklarnda Avrupa'nn
ilk insanlarna rastlyoruz.
Atalarmz, Afrika gibi ok elverili bir iklime sahip ktadan ayrldktan sonra, Eski Dnya'nm dier ktalarnda
ok farkl iklim koullan altnda yaamlarn srdrmek
zorunda kaldlar. Java'da, Homo erektus atalarmzn yaadklar blgeler gl, akarsu kylar, ormanlk veya bataklk alanlard. Avrupa'ya gelince, genelde souk step iklimiyle nl olan buzul dnemiyle kar karya kaldlar.
Erekfus'larm yaad alarda Kuzey ve Dou Afrika ile
Gneydou Asya'da ise scak ve yal bir iklim hkm
srmekteydi. Afrika'da Byk Sahra henz llememiti; yre ormanlarla ve zengin su kaynaklaryla kaplyd.
Homo erektus'lar Java'da tropik iklim altnda yaarken,
in'de souk tundra iklimine uyum salamak zorundayd. Aa yukar 2 milyon yl nce balayan drdnc zaman son derece nemli iklim deimelerine tank oldu.
107
Kuzey yarmkrenin nemli blmn etkisine alan buzul alar balad. Her buzul dnemini yal ve lman
bir iklimin egemen olduu arabuzul dnemi izledi.*5^
Dnml olarak iklim bir soudu, bir snd. Hayvan
trleri ve bitki rts de buzul olaylarna bal olarak
deiti. Buzul dnemlerinde su seviyelerinde byk miktarda azalma oldu, arabuzul dnemlerinde ise yumuayan
iklimle beraber, buzul ktlelerinin bnyelerinde tuttuklar nemli miktarda suyun deniz ve dier su kaynaklarna
geri dnmesi sonucunda su seviyeleri ykseldi. Deniz seviyelerindeki bu ykselme ve alalmalar, ky eritlerinin
profilini de deitirdi. Homo erektus topluluklar barnak
olarak doal maaralar kulland. Bazlar da su kaynaklarna yakn blgelerde aa dallar ve evreden topladklar
eitli malzemelerle ok basit kulbeler ina etti. rnein Fransa'da Nice yaknlarnda 400 binyl nce Homo
erektus'larm kulbeleri vard. Atalarmz, oturduklar
maaray bir ev gibi kullanyordu. Bu maaralar onlarn
gnlk yaamn btn plaklyla gzler nne serer;
maarann bir kesinde genellikle avlanp getirilen hayvanlar paralanr ve bir baka kede ise yaklan ocakta
yemek piirilir. Daha dorusu bu ke bir mutfak vazifesini grr. Bir baka ke ise oturma ve yatma iin ngrlmtr. Maara iinde, ya da hemen giriinde bir ilik
yeri vardr; burada atalarmz kendileri iin gerekli olan
aletleri hazrlar. Demek ki, alar farkl olsa da, insanolu
oturduu mekn, ister doal maara, kaya alt sma,
ister adr, isterse gnmzdeki apartman dairesi olsun,
temel gereksinimleri dorultusunda benzer biimde dzenlemitir. Bu kulbeler insann kendi elleriyle yaratt
ilk evlerdi. Bu kulbe kalntlar iinde ta aletler, ocak
klleri ve piirilerek yenilen hayvanlarn kalntlar ele
geti. Kadn ve erkek arasnda avclk ve toplayclk erevesinde gl bir ibirliinin olduuna inanyoruz.
54) Alimen, H., 1965; Atlas de Prhistoire, Vol. I, Editions N. Boubee et Cie,
Paris; Bordes, F. ve D. de SonneviHe, 1972; La prehistoire moderne, 2.
baski, Pierre Fanlac, Fransa.
108
S \ Homo erektus'un
O I anatomik yapsss nasld?
Homo erektus'larda al blgesi fazla gelimi deildir;
geriye doru ok basktr. Kafatas adeta stten bastrlm
gibi yass olup, kafa arkasnda oksipital kemiin orta hizasnda belirgin bir bklme vardr.(53> Bu bklme kafatasna yandan bakldnda rahata fark edilir. Erektus trne
dahil fosil insanlarda gz ukurlar zerinde yer alan ve
ka kemerleri diye tanmladmz kemiksel oluum, adeta
bir siper gibi knt oluturur. Geni olan yz, stene hizasnda ne doru prognatizma ad verdiimiz bir knt
yapar. Burun delikleri genitir. Bu atalarmzn ense kaslar
ok gelimiti. Baz erefetus'larda kafatasnn tepesinde orta
hat zerinde hafif bir tmseklik vardr. rnein in'de yaam olan Zukudiyen insanlarnda adeta kayk srtn andran bu tmseklik, gnmz Eskimolarmda da bulunur.
Erefctus'larm kafatas kemikleri bizimkinden ok kalndr.
Kafatas kemiklerimiz evrim esnasnda, zerlerine tutunmu olan kaslarn ilevlerinin azalmas sonucu giderek zayflamalarna paralel olarak incelmitir. Erekius'larm alteneleri olduka iri ve kabadr. ene zerinde, kas tutunma
izlerinin belirgin olmas bunlarn gl ineme kaslarna
sahip olduklarn, sert besinlerle beslendiklerini akla getirir. akaklardaki ineme kaslarnn belirgin tutunma
izleri, bu beslenme alkanlnn bir baka gstergesidir.
Altenenin n-alt ksmnda biz modern insanlarda olan
menton adl knt yoktur. Di kemeri bizimki gibi paraboliktir. Gl ineme kaslar ve iri enelerin yan sra
iri diler de erektus atalarmza zg zelliklerdi. Akl dii
olarak bildiimiz 20 ya dii, dier tc diler gibi iriydi. Oysa, bu di gnmz insanlarnda ya yarm kmakta,
ya da hi kmamaktadr. Biroumuz da bu dii ciddi so55) Heim, J. L, 1986a; "Homo erektus", In L'Homme, son evolution, sa diversity, Ed. D. Ferembach, C. Susanne, M.C. Chamta; CNRS Yaymtari,
Paris, 181-199. Rightmire, G. P., 1991; The evolution of Homo erektus,
Cambridge University Pres, New York.
109
runlar yaratt iin ektiririz. ineme ilevinde, artk etkin bir grevi de bulunmamaktadr. Belki bir gn tmyle
yok olacaktr. Atalarmzda di kkleri bizimkilerinkinden
daha uzundu. ok iri bir yap gsteren kesici dilerden
anlalaca zere, erektus atalarmz bu dilerini beslenme
dnda nc bir el olarak kullanm olmalydlar. Kafatasma arkadan bakldnda, en byk geniliin kaide
ksmnda yer ald grlr; oysa modern insanda en byk kafatas genilii, beynin akak ve duvar blgelerinin
hacimce artmas nedeniyle, daha yukarya duvar kemikleri hizasna rastlar. Beyin bizimki kadar gelimi deildi. Homo erektus atalarmzda beyin hacmi 727-1225 cm3
arasnda deiir. Ortalama beyin kapasitesi 946 crn3'dr.
En kk beyinli erektus (727 cm3) Tanzanya'da Olduvai
Gorge'da, en iri beyinli olan ise (1225 cm3) in'de ele geti. Beyin kabuu zellikle frontal (aln kemii), temporal
(akak kemii) ve parietal (duvar kemii) blgelerde nceden benzeri olmayan bir gelime gsterir. Ne var ki, bu
beyinsel gelime modern insannkiyle karlatrldnda,
yine de yetersiz saylr. Homo erektus'un iri beyni, habilis
ve ergaster trlerine oranla, daha ileri dzeyde bilisel ve
kltrel yetenekleri artrr. Zaten, beyin hacmi, ortalama olarak, haMis'inkinden yzde 44 orannda daha bykt. Homo erefctus'un atasn kukusuz ergaster'ler iinde aramak gerekir.
in'de yaam olan erektus atalarmzda boy ortalamas 1,56 m, Java'dakilerde ise 1,70 m idi. Bu blgede 1,81 m
boyunda erektus'hr da tespit edilmitir. Bu irilikteki atalarmzda, vcut arlnn 80-100 kg civarnda olduu
da belirlenmitir. Erektus'hr Homo habilis ve insanslara
gre daha uzun ve yava bir ocukluk evresi geirmi olmalydlar. Tm bu rnekler bize, uzak atalarmzn sanld gibi hi de yle ufak olmadklarn, dolaysyla aa
yukar 1,5 milyon yldan bu yana boyda ok fazla bir art
kaydedilmediini gstermektedir. Erektus atalarmz kafatas dzeyinde ilkel, vcut dzeyinde modern bir yapya
sahipti; gerekten de, bu fosil insanlarn bacak kemikleri
bizimkine ok benzer. Homo erektus'larda leen kemii-
110
nin biz modern insanlarmkinden farkl olduu gr

son yllara kadar geerliliini korudu. Ancak 2001 ylnda
Etyopya'nm Afar blgesinde ele geen ve 1,2 milyon yl
ncesiyle tarihlendirilen erikin bir Homo erektus diisine ait iyi korunmu leen kemii incelendiinde, imdiye
kadar yaygn olan inann aksine, erektus annenin iri beyinli bebekleri dourabilecek bir anatomiye sahip olduklar sonucuna varlmtr.
Homo erektus'un, habiHs atas gibi alete ihtiyac vard.
Kesmek, krmak, paralamak bitki kk ve yumrularn
topraktan karmak ya da hayvan derilerini yzmek iin
eitli aletler yapmak zorundayd. Ayrca, kendisini dier
hemcinslerine ve yrtc hayvanlara kar da savunmak
durumundayd. O halde, silah da retmesi gerekiyordu.
Elde ettii besinleri yemeye hazr hale getirirken de aletlerden yararlanyordu. Homo erektus sadece alet deil, ayn
zamanda alet yapan aletler de retti. El baltas ve yonga
endstrisiyle beraber balayan paleolitik a kltr tarihimizin en uzun dnemini kapsar. yle ki, bu tarihin yzde
99'unu yontma ta a endstrisi meydana getirir. Homo
habilis ve ergaster izgisinden Homo erektus'a gei, kltrel balamda basit biimde hazrlanm belirli bir standard olmayan aletlerden karmak bir el baltas ve yonga
endstrisine gei demektir. Zamanmzdan aa yukar
1,5 milyon yl nce, simetrik olarak ngrlm, gen
formunda yeni bir el baltas insanolunun alet antasna
girdi. 200 binyl ncesine kadar da bu gelenek devam etti.
Badem ya da gen biiminde olan el baltas genelde 5
cm ile 35 cm arasnda deien irilikte olabiliyordu. ster
kabaca yontulmu, isterse zenle hazrlanm olsun, bir
el baltasnn daima eksantrik bir merkezi, epeevre keskin kenarlar vardr. El baltas ok kullanl ve ok ynl
bir alet-silaht. Genelde akmakta ya da bazalttan retiliyordu. El baltas hazrlarken, arzu edilen biimde bir
alet elde edebilmek iin, ta yumrudan belirli uzunluk ve
kalnlkta yonga koparlmas gerekir. Bu tr yongalar da
yumruya hangi ynden ve adan vurulduuna baldr.
Balta elde ederken, kk yongalar koparmak iin, b-
111
yk bir olaslkla, geyik boynuzu ya da aatan elde edilen

eki biimindeki nesnelerden yararlanlyordu. Bu sayede yumru zerinden daha kontroll biimde yonga karlm oluyordu. El baltasn retmek kadar kullanmak da
belirli bir deneyim gerektiriyordu. Elindeki baltay avlanma srasnda hayvana frlatrken, ya da ok yakndan ona
vurmay amalarken, avcnn zamanlamay ok iyi yapmas gerekiyordu. Doal olarak, erefetus'un iri fiziksel yaps,
gl ve etkin biimde dengeyi salayan kaslar, ama her
eyden nce cesareti av hayvann ldrmekte nemli rol
oynuyordu. ri otul memelilerin de bu evrede avlanmaya
balanmas tesadf olamazd. El baltas, zellikle rgtl
avlanmada etkiliydi. ri ve hzl koan avlarna eitli ynlerden topluca saldran erektus'lar, onlar adeta el baltas
bombardmanna tutuyordu.
spanya'da Torralba ve Ambrona Vadileri'nde
nmzdan nce (Z) 400.000 ile 200.000 yllar arasnda yaam olan alt paleolitik a insanlar mamutlar rgtl avlanma suretiyle rahatlkla ele geiriyor ve
ldryordu/ 5 0 Ellerindeki ate ve el baltalaryla mamut
srlerini, eitli ynlerden saldrarak, yredeki bataklk
alanlara doru kovalyor; bylece mahsur kalan bu iri otul hayvanlarn zerlerine kp balarna ldrc darbeyi vuruyorlard. Bu sayede, kalabalk bir erektus grubunu uzun sre besleyebilecek eti elde etmi oluyorlard.
Alyen teknolojisi, atalarmza sadece Afrika'da deil,
ayn zamanda step ikliminin yaygn biimde grld
Avrupa ve Asya ilerinde de evreye uyum srecinde
nemli kolaylk salad. in'de yaam olan erektus'lar,
tpk Afrika'daki adalar gibi tatan alet yapp kullanyorlard. Java'daki erektus atalarmzn da alet yapp kullandklar bilinmektedir. (57) Ayrca, yrede bol miktarda
yetien bambu aacndan alet yapmnda yararlanm
olabiliier.(38) Ne yazk ki, bu maddelerin gnmze ka56) Howell, 1969.
57) Kottak, 1997.
58) Pape, G. G., 1989; "Bamboo and h u m a n evolution", Natural History,
112
dar korunagelmeleri ihtimali ok zayftr. Baz aratrclar, java erek tularnn besinlerini saklayacaklar kaplar,
mzrak, giysi ve kulbe yapmak iin bambu kullanm
olabileceklerini ileri srmektedir. Asya'da, Afrika'daki
gibi gelimi ve karmak bir el baltas teknolojisine rastlanmamtr. Java ve Pakistan'da Homo erektus fosilleriyle ele geen kuvarsitten yontularak elde edilmi aletler,
Afrika'daki 01dowan ta endstrisini artrmaktadr.
Alyen el baltalar, zaman iinde giderek daha rafine
hale getirildi. Kenarlar daha keskin, daha ufak ve kullanm kolay el baltalan yapld. zellikle orta pleistosenin
sonlarna doru ta teknolojisinde kaydedilen baarlarn
gze arpan bir dzeye ulatna tank oluyoruz. Erektus
^tlrnz, tatan alet ve silah yaptklar gibi, avladklar
gergedan ya da fil gibi iri otul hayvanlarn kemiklerinden
de bu ama iin yararlandlar.(59)
nsan aei ne zaman kefetti?

Atein kefinin nemi nedir?
Homo erektus, sadece ta alet yapmnda ortaya koyduu standart retimle tannmaz; o ayn zamanda kltr
tarihimizde nemli bir devrim saylan atei kefetmitir.
Unutmayalm ki o, Afrika'nn scak ikliminde olduu kadar, buzul ikliminin egemen olduu Avrupa ve Asya'nn
souk blgelerinde de yaamn srdrmek zorundayd.
Ate, doada her zaman vard; zeks ve etkin bir gzlem
gcyle insan, atei evcilletirdi ve srekli kld. Yaad
doal maarann iinde ya da yapt kulbede souktan
korunmak, geceleri karanlktan kurtulmak, vahi hayvanlara kar kendini savunmak iin atei her zaman yanm-
60:48-56.
59) Isaac, G., 1978; "The food-sharing behavior of p r o t o h u m a n h o m i m d s "
Scientific American, 238, 4:90-108.
113
da tuttu. Doann bu etkin gc ile insan yarm milyon

yldan beri i iedir. Erektus atalarmz ldrdkleri hayvanlarn etlerini ve topladklar bitkisel yiyecekleri atete
piirdiklerinde bunlarn daha lezzetli olduunu fark ettiler. stelik piirilen bu besinlerin hazm daha kolay oldu.
Dilerin ve ineme kaslarnn yk byk lde hafifledi. Diler kld, ineme kaslar zayflad. Sonuta ene
ufald. Beynimiz irileti. ri beyin, ayn zamanda gelimi
bir bilisel kapasite ve artan zek demektir. Bu anatomik
zellikler insann yaam biimine de yansd. Atein kefi insanlarn sosyal ynlerini de byk lde deitirdi.
Karanlk gecelerde ve souk havalarda ate etrafnda toplanp, birbirleriyle daha gl bir iletiim kurma frsat
buldular, gnlk yaamda tank olduklar olaylar birbirlerine aktarma olanana kavutular. Belki de ate evresinde dans edip, arklar sylediler ve eitli trenler dzenlediler. Kendilerini yalnzlktan kurtardlar.
nsann biyokltrel evrim srecinde beslenme alkanlklar ve avlanma stratejilerinde de zamanla deimeler oldu. Bu davran rntlerinin deien ekolojik
koullarla yakn ilikisi vard. Hayvan ve bitki trleri her
dnem ayn kalmad. Drdnc zaman, otul iri memelilerin giderek yaygnlat bir dnemdi. Erektus atalarmz, bu iri hayvanlar ancak rgtlenerek avlayabiliyordu.
Piirerek etini yedikleri yabani hayvanlar arasnda bizon,
step at, geyik, kll gergedan, dev geyik, boz ay, antilop,
fil, sr ve domuz saylabilir.(60) Atalarna oranla sahip olduu iri beyni ve gelitirip standart hale getirdii el baltas bata olmak zere eitli silahlarla avlanmak suretiyle
sofrasmdaki hayvanlarn eitlerini artrd. Avlanma gnlerce sren youn ve yorucu bir iti. stn bir fiziksel
g ve dayankll gerektiriyordu. Aratrmalar, erektus
atalarmzn youn biimde et yediklerini akla getirmek-
60) Alimen, 1965; Soylu, G., 1978; "Anadolu'nun prehistorik devirlerinde

avclk izleri", Antropoloji, Say 8'den ayrbasm, DTCF, 28-45. Wing,
E. S. ve Brown, A. B., 1979; Paleonuiriiion, Academic Press, Studies in
Archaeology.
114
tedir. Bu tr doal besinleri yiyen erefetuslarm dileri hi

rmyordu. Bedenleri olduka salklyd. Bebek ve ocuklarnda da byme-gelime bozukluklar yoktu.
Yeryzndeki varlklar, bugnk bilgilerimizin nda, zamanmzdan aa yukar 1,8 milyon yl ncesine
kadar uzanan bu ilk atalarmzn dnce dnyalarna
girmemiz her ne kadar zor olsa da, bunlarn baz davran biimlerini kazlarda elde edilen bilgilerden hareketle
yorumlayabiliriz. Homo erektus atamz lsn gmmyordu; bu dnemde henz mezar adeti ve br dnya
kavram yoktu. Eski yontma ta ama ait dinsel inann ya da bir Tanr kavramnn varolduunu kantlayan
hibir bilgimiz bulunmamaktadr. spanya'nn kuzeyinde
Atapuerca Maaras'nda bulunan ve aa yukar 800 binyl nce ldkleri belirlenen alt Homo erektus'un kalntlarn inceleyen paleontolog Yolanda Fernandez-Jalvo,
Atapuerca erefous'larmm yamyam olduklar sonucuna
vard.(61) Bunu et ihtiyac iin deil de byk bir olaslkla
ritel amal yapm olmalyd. Homo erektus'un, bilisel
dzeyde Homo habilis atasndan ok daha ileri olduu
bilinmektedir. El baltas formundaki sreklilik (gen
ya da badem biimi), alet yapmnda belirli bir tekniin
uygulanmas ve bunun on binlerce yl korunmas; kt,
kalem ve yasalar olmakszn erektus'un temel matematiksel dnmleri yaptn, geometri bilincine sahip olduunu kantlar, tnsan mr bu alarda ok ksa idi; bu
fosil atalarmzn ounlukla 20-30 ya arasnda ldkleri
bilinmektedir.
61) Gibbons, 1997.
NEANDERTAtLER VE MODERN NSAN
115
5. Blm
NEANDERTALLER VE
MODERN NSAN
Modern insan
ne zaman ortaya kt?
Bugnk bilgilerimizin nda, Homo habilis adalarna ait Avrupa'da herhangi bir fosile rastlanmadn
syleyebiliriz; peki, bu ktada atamzn bilinen en eski
temsilcisi hangisidir? Son yllarda yrtlen kazlarda,
spanya'da Atapuerka Dalarfnm eteklerinde yer alan
Gran Dolina Maaras'nm fosil depozitleri iinde 1993 ylma kadar toplam 80 bireyin iskelet kalntlar ile 200 kadar ta alet ele geti. Bunlar Homo heidelbergensis'ten daha
eskidir.(62) Alt ve orta pleistosen snrnda yer alan bu fosiller aa yukar 780 binyl ncesiyle tarihlendirilir. Gran
Dolina insanlarnn di ve iskelet sisteminde baz arkaik
zellikler 'bulunmaktadr. Bu zellikler vrupa?da....,daa.
sonraki dnemlerde yaam olan insan temsilcilerinde g62) Guiin, j. C., 1995; "Remains in Spain now reign as oldest Europeans",
Science, 269:754-755. Arsuaga, J. L. ve 1. Martinez, 2006; The chosen
species, Blackwell Publishing.
116
rlmez. Bu nedenle, rnein Homo heidelbergensis'lerden

(Mauer altenesiyle temsil edilir) farkl bir tr olarak alglanmaktadr. Zaten bunlardan aa yukar 300 binyl
daha eskidir. Dier yandan, Gran Dolina insanlar Homo
erektus deildir; nk bu trn tipik zelliklerini yanstmazlar. yi korunmu bir Gran Dolina kafatas 11 yalarnda bir ocua ait olup bunun beyin kapasitesi de 1000
cm 3 olarak hesaplanmtr. Halbuki ergaster rneklerinde
beyin kapasitesi 800-900 cm3 civarnda oynar. Yz ve kafa
dzeyindeki zelliklerle Gran Dolina insanlar ergaster ve
erektus insanlarndan daha modern bir yap gsterir. Bu
durumda insan evriminde sapiens trndeki yz yaps bilinenden daha eski dnemlerde, 800 binyl nce karmza
kmaktadr. Sonu itibaryla Gran Dolina insanlar, tm
bu modern grnmleriyle ergaster ve sapiens arasnda bir
evrimsel eie oturtulabilir. spanyol aratrclar bu yeni
tre Homo antecessor adn vermektedir. Homo antecessor
sadece sapiens'in deil ayn zamanda Neandertal'in de ncesinde yer almaktadr. Homo antecessor1 un Avrupa'daki
temsilcileri buraya nereden gelmi olabilir? adalar
Afrika ve Asya'da yaam olmalyd,
Orta pleistosen insan evrimi asndan son derece
nemlidir; zira bu 780 ile 127 binyl arasndaki zaman
dilimi iinde iki insan trnn evrimletiine tank olmaktayz. Bunlardan birisi Neandertal dieri bizim de
dahil olduumuz sapiens'tir. Orta pleistosenin bilinen en
eski fosilleri arasnda Mauer (Almanya, Heidelberg), Arago (Fransa) ve Ceprano (talya) saylabilir. Hepsi de 415
binyl ncesiyle yalandrlr.
Homo sapiens trnn ilkel formlarna doru evrimleme aa yukar 200 binyl nce balad. Artk Homo
sapiens ncesi formlar yava yava tarih sahnesinden ekiliyor ve yerlerini hem kltrel, hem de anatomik ynden daha gelimi insanlara brakyordu. Aslnda bu gei
srecinde bir kopukluk olmad. yle ki, Homo antecessor
izgisindeki son temsilcileri Homo sapiens'lerin ilk temsilcilerinden ayrt etmek ok zordur. Ara formlar her zaman
oldu; bu da insan evriminin en gl kantdr. Bylece
117
bir devir kapanrken Homo sapiens ad verilen yepyeni bir

insan trnn dnemi balyordu. Gerekli besin kaynaklarnn aranmas, daha iyi yaam koullarna kavumak
uruna gelitirilen ara ve gereler, verimli bir av iin en
etkin silahlarn ve stratejilerin belirlenmesi, olumsuz iklim koullan karsnda srdrlen mcadele gibi sonu
gelmeyen bir yaam kavgas yeni bir insan trnn ortaya
kmasna olanak verdi. Doal ayklanma sreci en yetenekli, en zeki, kurnaz, dayankl, iletiim sistemi gelimi
(byk bir olaslkla konuma diline sahip), iri beyinli
insan gruplarn avantajl klmak suretiyle biyolojik olduu kadar, kltrel ynden de ilevini byk bir etkinlik
iinde srdrd. te, Homo erektus'lann ardndan daha
gelimi orta pleistosen fosil insan tiplerinin ve giderek
Neandertal ve sapiens trlerinin ortaya kmas bu sre
iinde gereklemitir, insanolu bugnk beyin iriliine
150 binyl nce ulamt. O tarihlerden bu yana beynimizde daha fazla irileme olmad.
Neandertal
kimdi?
Halk arasnda en ok bilinen, gerek ortaya k biimi, gerekse yeryznden kayboluu konusunda da en
fazla tartlan tarihncesi atamzdr. (Resim 12, 13, 14)
Maara devri insanlarn resimlerken rnek olarak hep
Neandertal insanlar alnd. Onlar kaba, anlamsz bakl,
vahi olarak bizlere tantld. Acaba gerekten yle iniydiler? Neandertal insanna ait yk 1830'da Belika'da Engis
denilen blgede 2-3 yalarnda bir ocua ait kafatasnn
kefiyle balar.<<>3) Daha sonra 1848'de spanya'nn Gibraltar ad verilen blgesinde Forbes adl kire ocaklarnda
gn na karlan kafatas o zamanlar ok yadrgand.
63) Arsuaga ve Martnez, 2006.
118
Bilim dnyas, buluntunun gerek evrimsel anlamn pek

kavrayamamt. Nitekim, o tarihe kadar fosil insanlarn
ilkel anatomik grnm hakknda bilgi sahibi olunmad iin, ilk buluntular veremli, raitik ve tuhaf grnml
modern insanlar eklinde kabul grd. nce Gibraltar'da,
Resim 13. Maara nnde Neanderfo/topluluu.
119
Resim 14. lsn gmen Neandertal'ler.
arkasndan 1856'da Almanya'da Neander adl vadide gn

na karlan fosilleri, dier Avrupa lkelerinde bulunanlar izledi.(61) 1908'de Fransa'da Paris yaknlarnda La
Chapelle aux Saints denilen blgede gn na karlan
olduka iyi durumdaki iskelet, Neandertal tipinin netlemesine olanak verdi. Bugne kadar ortalama 275 Neandertal insan ele geti.
Neandertal de bir baka Homo sapiens grup olmasna
ramen onu hep dlamzdr. Bize gre ok kaba saylan
anatomisine bir trl alamadk. Gei formlar ..aracl^,
yla Homo antecessor izgism^
i bugn birok aratrc tarafndan kabul edilmektedir.
150 binyl ncesinden balayarak Neandertal tipi yava ya64) Patte, E., 1955; Les Neandertaliens, Masson Cie, Editeurs, Paris.
120
va belirir. Wrm Buzulu'nun balarnda, Bat Avrupa'da

tipik grnmleriyle homojen bir yap iinde karmza
karlar. Neandertal ve adalar spanya'dan Orta Asya
ilerine kadar geni ve ok farkl iklimlere sahip corafi
blgelerde yaadlar. yle inanyorum ki, lkemizin Akdeniz kylarnda u anda kefedilmeyi bekleyen birok
doal maarada eitli Neandertal kabileleri yaamt. Bu
insanlarn adalar Gney Afrika ve Gneydou Asya'da
da yaad. Wrm adl drdnc ve son buzulun yol at
ve binlerce yl sren olumsuz hava koullar tm iddetiyle Avrupa'y kasp kavururken, NeandertaVler yeni gelen
bu souk dalgasnn simgeledii sert ve acmasz tundra
ve step iklimine kar adeta lm-kalm sava verdi.
\Neanderta/'\er
J bizim atamz myd?
Neandertal tepeden trnaa gl ve kasl bir yapy yanstr. Kafataslar iri olmakla beraber, stten adeta
bastrlm gibi yassdr. Kafa arkasnda, modern insandakinden farkl olarak bir yumruluk vardr. Bu yumru
Neandirtaflerin adeta simgesi haline gelmitir. Alm bizdeki gibi dik deildir. Neandertal'e asl heybetli grnm
kazandran oluum, gz ukurlarnn zerinde alnn bir
ucundan dierine doru uzanan belirgin ka kemeridir.
Neandertal, bu zellii, atas olan Homo erekfuslardan
devralmtr. Arkadan bakldnda Neandertal'lerin kafatasnda nemli bir deiiklik gze arpar; Homo ergaster ve Homo erektus'ta kafatasnn en byk genilii kafa
kaidesine rastlar ve kaidedeki genilik tepeye doru tpk
bir evin ats gibi daralarak gider. Oysa Neandertal'lerde
ve Homo sapiens'te kafatasnn en byk genilii kaidede
deil de, kafann orta ksmnda, daha doru bir deyile
parietaller hizasmdadr. Kafatas kaide ksmnda st ksma oranla dardr. Neandertal'lere zg bir baka anato-
121
mik zellik yine kafa arkasnda oksiput adl yumrunun

hemen st ksmnda grlen suprainiac fossadr. Bu ukurluk NeandertaVlerin kkenini aratrrken ok nemli
bir genetik zellik olarak dikkate alnr. NeandertaZlerde
yz iri olup, zellikle burun ve stene hizasnda ne doru knt yapar. Burun kntl, burun delikleri genitir.
stene ve alm blgesindeki sins ad verilen boluklar
bugnk insanlarnkine oranla iridir. Kafatasma yandan
bakldnda stene hizasndaki alveoler prognatizma
rahata grlebilir. NeandertaVhrdtn sonra tarih sahnesinde yer alan modern anatomik yapya sahip Kromanyon
insanlarnda stene prognatizmas grlmez; stene
hizasndaki ne doru olan knt zamanla giderek kaybolmu; yz btnyle beyin kutusu altna ekilmitir.
NeandertaVlerde gz ukurlar iri ve yuvarlaktr. ineme
kaslar ve ense kaslar olduka gldr. Neanderial'lerin
kesici dileri bizimkilerden daha iri olup, kkleri uzundur. Baz aratrclar, iri ve geni burnu, hacimli stene
sinslerini, NeandertaV in sert ve kuru buzul iklimine kar
gsterdii biyolojik uyuma balamaktadr. st solunum
sistemindeki tm bu anatomik oluumlar, alman havann
snmas ve nemlenmesine de uygun bir zemin hzrl"
maktadr, iinde yaadklar iklim nedeniyle, ak renk bir
deriye sahip olduklar sanlmaktadr. Yz prognatizmas nm, soua kar ok duyarl olan beyni, olumsuz iklim
koullarndan korumu olabilecei ileri srlmektedir.
Neanderta'lerde, st kpekdiine ait kk hizasnda yer alan fossa canina ad verilen ukurluk stenede
olumamtr. Bu durum, gelimi stene sinslerinden
kaynaklanmaktadr. Modern insanda ise sz konusu bu
ukurluk mevcuttur. NeandertaVler geni omuzlu, kaim
enseli, iri pazular ve kaln bacaklar olan insanlard. Vcut kaslar ok gelimiti. NeandertaVler pek uzun boylu
^sayjlmaz;.xrkeklerioxtalama^XZ0-.xm,JcadmlariseJL60..,
cm boyunda idi. Bacaklar gvdelerine oranla ksa saylrd. Yaplan hesaplamalara gre, her iki cinste ortalama
arlk 70 kg idi. Bu bedensel yap Eskimolarmkini hatrlatr. El parmak kemiklerinin anatomisine baklrsa,
122
NeandertaVler etkin bir yakalama, skma ve kavrama yeteneine sahipti. Ancak, ellerinin modern insanmki kadar
rafine ileri yerine getirebilecek kapasitede olmad ileri
srlmektedir. Ayak parmak kemiklerinden anlalaca
zere, bu atalarmz her tr arazide ok hzl koabiliyor,
koarken de dengelerini kaybetmeden saa ya da sola ani
dnler yapabiliyorlard. Geni gs kafesi gl bir
solunum kapasitesini artrr. Omuzdaki eklemleme
yaps, gl kollar bu fosil atamzn mzrak gibi silahlar
ok uzaklara rahatlkla frlatma yeteneine sahip olduunu dndrr. Neanderalerin kadnlar da, erkekleri
kadar iri ve glyd. Buzul anda karlarla kapl usuz bucaksz alanlarda her gn ava kmak, gerektiinde
kilometrelerce yol yrmek, iri ve tehlikeli hayvanlarla
gs gse mcadele etmek stn bir fiziksel kapasiteyi gerektirmektedir. Bizim iskeletimiz Neanderialnkinin
yannda ok ince ve zayf kalr. Neandertal'lerin bebek ve
ocuklar da modern insan ocuklarndan daha iri ve glyd. NeandertaVlerm. ok iri dileri vard, Bunlarla en
sert besinleri rahatlkla paralyor, eziyor ve tyordu.
Grn itibariyle ne kadar kaba ve ilkel bir yapda olsalar da, bizler gibi dik yryorlard.
Neanderiailerin en nemli zelliklerinden birisi pbik
kemiinin yass ve uzun olmasdr. Ancak, kala kemiinin bir paras saylan pbik kemiinin uzunluundaki
art sadece Neandertallere zg deildir; zira bu zellii insanslarda da buluyoruz. srail'de Kebara blgesinde bulunan bir Neandertal iskeletinin ok iyi korunmu
kala kemiinin ncelenmesinden anlalaca zere, her
ne kadar bizimkinden biraz farkl olsa da, doum kanal
o kadar uzun deildir. Neandertal bebeinin byme ve
gelime evresi modern insannkine benziyordu. Ancak,
bu konuda daha yeni bilgiler elde etmek iin spanya'da
Atapuerca depozitleri iinde yeni bulunan Sima de los
Huesos Neandertal'ine ait ok iyi korunmu kala kemii
zerindeki almalarn bitmesini beklememiz gerekiyor.
Erikin NeandertaVler t ortalama beyin hacmi 1500
cm3 olarak hesaplanmtr. Oysa, modern insanda beyin
123
hacmi ortalamas 1350 cm3 dir. Beyinleri kukusuz bizimkilerden daha iriydi. Baz aratrclara gre, ok gelimi
kas sistemi ve iri bedenle birlikte ele alndnda, iri beyin
normal kabul edilebilir. Beynin irilii ancak vcuda orantlayarak (beyin arl/beden arl) deerlendirilirse
(ensefalizasyon endisi) daha gereki bir sonu elde edilir. Bu taktirde Neandertal'in beyni oransal olarak bizimkinden biraz daha kktr. Beyin asimetrisi Neandertal
beyinlerinde vard. Oksipital lob bizdekinden daha gelimiti. Bu da gelimi bir grme duyusunu akla getirmektedir. nsanolunun biyokltrel evrim srecinde aa
yukar 120 binyldan bu yana beyin organizasyonu ve iriliinde bir deime olmamtr.
NeandertaVhin yumuak dokular hakknda bilgimiz
yoktur. Buzul alarnda donarak gnmze kadar korunagelen bir Neandertal olmadna gre, bu konuda
sylenenler tmyle hayal gcnden kaynaklanmaktadr. Birok tasvirde Neandertal'ler, vcutlar kllarla kapl
olarak gsterilmitir. Oysa vcutlarndaki kl gelimesi,
salarnn biimi ve rengi, gzlerinin rengi hibir zaman
renilemez.
Neandertal'lerin, bizden daha az zeki, daha az yetenekli
olduklar sylenemez. Ksacas bizden daha az insan deillerdi. Ama NeandertaTler anatomik ve fizyolojik ynden ylesine zellemiti ki, modern grnml insana
doru evrimleecek genetik potansiyelleri yoktu. Zaten
NeandertaTler bugnk insann atas olamayacak kadar
farkl bir anatomiye sahipti.
Organize avcl bilen, atei ok iyi denetim altna alan,

lsn gmen, standart tipte eitli aletler yapp bunlarn tekniini kuaktan kuaa aktarabilen Neandertal'in,
124
konuma dilinden yoksun olduunu sylemek ona biraz

hakszlk olur.(65) Ancak, bir tarihncesi atamzn konuup
konumad konusunda elimizde kesin bir kant yoktur.
Zaten, konumann gereklemesine olanak veren anatomik sistem olduka karmaktr. Konuma denildiinde
sinir sistemi, beyin kabuunun temporal ve parietal blgeleri, grtlak ve yutak morfolojisi, gs kafesi, solunum sisteminde rol oynayan kaslar, diyafram boluu, kafa kaidesi
as, az boluu, burun delikleri, dil kemiinin anatomisi
ve konumu ve dil kkndeki kaslar hep birlikte gz nnde bulundurulmaldr. Ne yazk ki bu saydmz zelliklerin byk ounluu yumuak dokular ilgilendirmekte
olup, fosil insanlarda zamanla ryp yok olmulardr.
nceleri, NeandertaVlerin konuma yeteneinden yoksun olduu dnlyordu. 1980'lerin ortalarnda, J. L.
Heim adl Fransz paleontolog, La Chapelle~aux-Saints
Neandertal'inin kafa kaidesindeki onarmn hatal olduunu, yeni ve gereki biimde yaplan onarmda kafa kaidesinde tpk modern insandaki gibi belirgin bir bklme
bulunduunu aklaynca; bilim dnyas Neandertal'in
konuma yeteneinden kuku duymamaya balad. Amerikal aratrc David Frayer de sz konusu Neandertal'in
yeniden onarlm kafatas zerinde kaide bklme asn lt ve elde ettii deerin bir ortaa iskelet serisinde bulduu ortalama deere benzer olduunu gsterdi.
1989'da srail'in Kebara adl blgesindeki kazlar srasnda
bulunan bir Neandertal erikini ile beraber in situ durumda ok iyi korunmu bir dil kemii (os hyoid) ele geti.
Bilindii gibi, dil kemii dil kaslarnn iine gml olan
bir kemiktir. Boazdaki igal ettii pozisyon larinks ile
ok sk iliki iindedir. Kebara Neandertal insannn dil
kemii gerek biimi, gerekse boyutlar asndan modern
insann dil kemiiye byk benzerlik gsterir. Bu gzlemden hareketle, fosili bulmu olan srailli aratrc Baruch
Arensburg Neandertal'lerin anatomik olarak modern in65) Lieberman, P., 1975; " O n the origins of language", An Introduction to the
Evolution ojHuman Speech, Macmiilan Publishing Co.
125
san gibi konuma kapasitesine sahip olduu grn

ortaya att. Fosil hominid'lerde insan konuma yetenei
hakknda nemli bir ipucu saylan iyi korunmu bir kafa
kaidesi ile dil kemiinin kazlarda bulunmas ok dk
bir olaslk saylsa da, yakm bir dnemde ispanya'da gn
na karlm olan baz fosiller belki bu konuda nemli bilgileri bize kazandrabilir; gerekten de Atapuerka
blgesindeki La Sima de los Huesos depozitlerinde (orta
pleistosen, aa yukar 300 binyl ncesiyle yalandrlmaktadr) ele geen 5 no'lu kafatasmda (66) kaide ksm ok
iyi korunmu durumdadr. stelik burada hemen hemen
tam olan iki dil kemii de bulundu. Bu olaanst buluntular zerindeki ayrntl almalar bittiinde insann
konuma yeteneinin kkeni hakknda belki daha fazla
bilgi elde edebileceiz.
Neandertal ne tr
aletler yapyordu?
Neandertal ve adalar, orta paleolitik ad verilen ta
endstrisini yaratmlardr.(67) Musteriyen teknolojisi bu
kltrn en iyi bilinen evresidir. Orta paleolitik endstrisi eitli tipte retilen aletlerle tannr. Homo erektus'un
alyen el baltas gelenei Neandertal tarafndan devam
ettirildi. El baltas dnda, yonga teknolojisiyle retilen
birok ufak ve kullanl aletler gnlk yaama girdi. Bak, yan kazyc, u kazyc, testere biiminde kazyc,
delici, sapl ve sapsz gen ular bunlar arasnda saylabilir. Musteriyen ta endstrisi, gsterdii baz blgesel
farkllklarla beraber paleolitik a iinde uzun sren bir
gelenee sahipti. Tm Neandertal ve adalar musteriyen teknolojisiyle alet yapp kullandlar; ama her mus66) Arsuaga ve Martnez, 2006.
67) Arsebk, 1995.
126
teriyen tipi alet kullanan toplum da Neandertal deildi.

Nitekim, Ortadou'da Djebel Qafzeh ve Skhul insanlar,
Neandertal'lere oranla daha modern grnmde olmalarna ramen lvalvazo-musteriyen tipte aletler kullanmlardr. Bu durumda, aka anlalyor ki, kltrle insan
formlar arasnda ok sk bir iliki bulunmamaktadr. Neandertal, ta aletlerin yan sra kemik ve aatan da aletler
yapt. Bunlar genellikle hayvan derisini kazma, aa kabuunu soyma, eti en kk paralara ayrma, toplad
besinleri ezme gibi farkl ilerde kulland. Ucunu sivriltip atete yakarak sertletirdii sopalar gnmze kadar
rmeden toprak altnda korunabildi. Neandertal anak
mlek yapmay bilmiyordu. Kap olarak kafa tasndan ya
da bugnk baz yerlilerde olduu gibi aa kabuklarndan yararland sanlyor. Kimi zaman tahta kaplar yapt.
rnein spanya'nn kuzeyinde bir kaya smanda bu
tr kaplar ele geti. Fazla derin olmayan bu kaplan belki
su imek ve besinleri saklamak iin kulland. Bunlar aa
yukar 45 binyl ncesine aittir. Tahta kaplar, kaya snann zemininde olduka slak bir ortamda kalsiyum
karbonat ile kaplanm vaziyette bulundu.
Aletler, doal olarak insan bedeninin stlendii yk
byk lde hafifletmitir. Buzul ann souk iklimi
altnda Neandertal n hayvan derisinden eitli giysiler
yapt ve deri ilemeciliinde olduka uzmanlat tahmin edilmektedir. Ancak, ineyi henz kefedememilerdi. Bu ok kullanl ve faydal kltrel arac yaratmak
Kromanyon adl modern insana nasip olmutur. O halde,
hayvan derilerini dikmeden giysi olarak kullanyorlard.
Ne yazk ki, bu giysiler aradan geen 30-40 binyl iinde
ryp yok oldular. Buzul ann souk k gecelerinde
hayvan postlarn yatak, yorgan olarak da kullandlar. ri
maara ays, kll gergedan ve tundra geyii gibi krkl
hayvanlar souk iklimde onlarn hayatlarn kurtard. Bulunan birok kurt ve tilki iskeletinde trnaklar sklmt. Belki de bu hayvanlar ldryor ve derilerini yzp
postlarn kullanyorlard. Ne kadar gl yapya sahip
olurlarsa olsunlar, sonuta yine de insandlar. Olumsuz
NEANDERTALLER VE MODERN NSAN 1.2.9
iklim koullarna doutan gelen bir baklklar yoktu.

NeandertaVltvin kesici dilerinde tuhaf anmalarn olduu saptanmtr. Aratrclar, bu trden anmalarn
beslenmeyle ilgisi olmadn, bu atalarmzn n dilerini, giysi amacyla hazrladklar hayvan derilerini yumuatma iinde kullandklarm saptad. Bugn Eskimolar
da dilerini benzer ilerde kullanmaktadr. Neandertal
dilerinde yaplan incelemeler, krdan da kullandklarn ortaya koydu. Neandertaller yakacak ve aydnlanma
iinde hayvan yandan yararlanmtr. Baarl bir avn
ardndan, ldrdkleri hayvanlarm geici olarak oluturduklar kamp yerinde biriktiriyor, daha sonra devaml
oturduklar maaraya ya da kaya alt smana srtlarnda
tayorlard. Tama ileminde zaman zaman basit biimde hazrladklar sedyeleri kullandklar baz aratrclar
tarafndan ileri srlmtr.
Neandertal iskeletlerini inceleyen aratrclar, erkek
ve kadn arasnda, Homo erektus'terda olduu gibi, irilik
asndan kayda deer bir farklln olmadn kabul etmektedir. Dolaysyla, NeandertoTltrt kadmm iskeleti de
en az erkeinki kadar gl bir yapya sahiptir. Bu anatomik verilerden hareketle, NeandertaVltvin gnlk yaantlar hakknda baz deerlendirmeler yaplmaktadr; yle
ki, kadn her zaman maarada kalp ocuk bakm ya da
yemek piirme gibi gnlk ilerle uramyor, erkeklerle
bizzat ava katlyor, onlar gibi av peinde kouyordu. Kadn ve erkek arasnda belirli bir iblm yoktu, ama sk
bir dayanma vard. Grup iinde kadmm da erkek kadar
sz sahibi olduu tahmin edilmektedir. Onun gl bir
toplumsal stats vard. Hibir zaman ikinci planda kalmad. En kaliteli besinlerden eit lde yararlanyordu.
lm ya ortalamas erkeinkiyle aynyd. Yaam beklentisi erektus atalarnkine oranla fazla olduu iin, dourganlk yama ulama anslar fazlayd.
Neandertal ler, hzl koan ve ayn zamanda tehlikeli step at, kll gergedan, iri maara ays ve mamut gibi
hayvanlar avlamakta ok ustayd. Bu tip hayvanlarla ba
etmek, gerektiinde gs gse mcadele etmek, yakn
128
mesafeden ldrc darbeler indirmek gl bir solunum kapasitesini, dayankl bir yapy ve etkin bir dengeyi
zorunlu klyordu. Zeks ve teknolojisi her tr kara hayvanm avlamaya yetiyordu. (68) Neandertal ok et yiyen bir
atamzd; besinlerinin yzde 99'unu et ve dier hayvansal
rnler tekil ediyordu. Zamanmzdan 40 binyl nce yaam NeandertaVlere ait kemiklerden elde edilen kolajen
doku iindeki nitrojen ve karbon izotoplarnn analizi,
onlarn beslenme alkanl hakknda ok deerli bilgiler
kazandrmtr; buna gre, bu fosil insanlarn besin tipi
kurt ve tilkininki arasnda bir yer igal etmektedir. (69) Bilindii gibi, kurtlar sadece etle beslenirken, tilkiler et dnda
meyveleri, bitki tohumlarn ve hatta aa yapraklarn da
yer. Eer zaman zaman ay ve kurt da avlamsa, bu daha
ziyade onlarn krk iindi. Ancak, ktlk dnemlerinde
bu hayvanlar da yemekten geri kalmad. Neandertaller,
kara hayvanlarn balk ve dier su rnlerinden daha fazla tketmitir. Neandertal'ler eitli bitkileri ve meyveleri
de tketti; ancak bunlar toprak altnda korunamad iin
yedikleri besinlerin neler olduunu bilemiyoruz.
NeandertaVler gn gnne yaayacak kadar tedbirsiz olamazd. Maaralarda yiyecek ve yakacak stoklar
yaparak kendilerini gvence akma aldklar arkeolojik
buluntulardan anlalmaktadr. Nitekim, Irak'da anidar Maaras'nm zemininde, besinlerini sakladklar ok
sayda kk ukura rastlanmtr. Anlalan, ktlk zamanlarnda yemek zere etleri kurutuyor ya da eitli
ilemlerden geirdikten sonra tpk pastrma gibi saklyorlard,
NeandertaVler kk topluluklar halinde birbirlerinden uzakta yaamtr. Bat Avrupa'da, belki de bir kabilenin yesi bir baka kabilenin yesini hayatnda hi
grme frsat bulamyordu. Buzullarn yaratt olumsuz
68) Binford L. R., 1985; "Human ancestors: Changing views of their behavior", Journal of Anthropological Archaeology, 4: 292-327.
69) Dorozynski, A. ve A. Anderson, 1991; "Collagen: A new Probe into Prehistoric Diet", Science, 25 October, 1991, 520-521.
iklim koullarna doutan gelen bir baklklar yoktu.

Neandertallerin kesici dilerinde tuhaf anmalarn olduu saptanmtr. Aratrclar, bu trden anmalarn
beslenmeyle ilgisi olmadn, bu atalarmzn n dilerini, giysi amacyla hazrladklar hayvan derilerini yumuatma iinde kullandklarn saptad. Bugn Eskimolar
da dilerini benzer ilerde kullanmaktadr. Neandertal
dilerinde yaplan incelemeler, krdan da kullandklarn ortaya koydu. Neandertal'ler yakacak ve aydnlanma
iinde hayvan yandan yararlanmtr. Baarl bir avn
ardndan, ldrdkleri hayvanlarn geici olarak oluturduklar kamp yerinde biriktiriyor, daha sonra devaml
oturduklar maaraya ya da kaya alt smana srtlarnda
tayorlard. Tama ileminde zaman zaman basit biimde hazrladklar sedyeleri kullandklar baz aratrclar
tarafndan ileri srlmtr.
Neandertal iskeletlerini inceleyen aratrclar, erkek
ve kadn arasnda, Homo erektws'larda olduu gibi, irilik
asndan kayda deer bir farklln olmadn kabul etmektedir. Dolaysyla, NeandertaVlert kadnn iskeleti de
en az erkeinki kadar gl bir yapya sahiptir. Bu anatomik verilerden hareketle, NeandertaVltfm gnlk yaantlar hakknda baz deerlendirmeler yaplmaktadr; yle
ki, kadn her zaman maarada kalp ocuk bakm ya da
yemek piirme gibi gnlk ilerle uramyor, erkeklerle
bizzat ava katlyor, onlar gibi av peinde kouyordu. Kadn ve erkek arasnda belirli bir iblm yoktu, ama sk
bir dayanma vard. Grup iinde kadnn da erkek kadar
sz sahibi olduu tahmin edilmektedir. Onun gl bir
toplumsal stats vard. Hibir zaman ikinci planda kalmad. En kaliteli besinlerden eit lde yararlanyordu.
lm ya ortalamas erkeinkiyle aynyd. Yaam beklentisi erektus atalarmnkine oranla fazla olduu iin, dourgaik yana ulama anslar fazlayd.
Neandertal'ler, hzl koan ve ayn zamanda tehlikeli step at, kll gergedan, iri maara ays ve mamut gibi
hayvanlar avlamakta ok ustayd. Bu tip hayvanlarla ba
etmek, gerektiinde gs gse mcadele etmek, yakn
128
mesafeden ldrc darbeler indirmek gl bir solunum kapasitesini, dayankl bir yapy ve etkin bir dengeyi
zorunlu klyordu. Zeks ve teknolojisi her tr kara hayvann avlamaya yetiyordu.(68) Neandertal ok et yiyen bir
atamzd; besinlerinin yzde 99'unu et ve dier hayvansal
rnler tekil ediyordu. Zamanmzdan 40 binyl nce yaam Neandertal'lere ait kemiklerden elde edilen kolajen
doku iindeki nitrojen ve karbon izotoplarnn analizi,
onlarn beslenme alkanl hakknda ok deerli bilgiler
kazandrmtr; buna gre, bu fosil insanlarn besin tipi
kurt ve tilkininki arasnda bir yer igal etmektedir.<69) Bilindii gibi, kurtlar sadece etle beslenirken, tilkiler et dnda
meyveleri, bitki tohumlarn ve hatta aa yapraklarn da
yer. Eer zaman zaman ay ve kurt da avlamsa, bu daha
ziyade onlarn krk iindi. Ancak, ktlk dnemlerinde
bu hayvanlar da yemekten geri kalmad. Neandertaer,
kara hayvanlarn balk ve dier su rnlerinden daha fazla tketmitir. Neandertal'ler eitli bitkileri ve meyveleri
de tketti; ancak bunlar toprak altnda korunamad iin
yedikleri besinlerin neler olduunu bilemiyoruz.
Neandertal'ler gn gnne yaayacak kadar tedbirsiz olamazd. Maaralarda yiyecek ve yakacak stoklar
yaparak kendilerini gvence altna aldklar arkeolojijk
buluntulardan anlalmaktadr. Nitekim, Irak'da anidar Maaras'nm zemininde, besinlerini sakladklar ok
sayda kk ukura rastlanmtr. Anlalan, ktlk zamanlarnda yemek zere etleri kurutuyor ya da eitli
ilemlerden geirdikten sonra tpk pastrma gibi saklyorlard.
Netmdera'ler kk topluluklar halinde birbirlerinden uzakta yaamtr. Bat Avrupa'da, belki de bir kabilenin yesi bir baka kabilenin yesini hayatnda hi
grme frsat bulamyordu. Buzullarn yaratt lmsz
68) Binford L. R., 1985; "Human ancestors: Changing views of their behavior", journal of Anthropological Archaeology, 4: 292-327.
69) Dorozynski, A. ve A. Anderson, 1991; "Collagen: A new Probe into Prehistoric Diet", Science, 25 October, 1991, 520-521.
1.2.9
iklim koullar, NeandertaVltm fazla yer deitirmesine

ve yaylmasna imkn vermiyordu. Neandertal dnyas aslnda ok tenha bir dnyayd. rnein Neanderta/'lerin en
youn olduu Fransa'da bile o zamanlar yaklak 20 bin
Neandertal'in yaad tahmin edilmektedir. Maara onlarn tek barna deildi; su kenarlarnda mamutlarn uzun
kemiklerini kullanarak hazrladklar ve etrafn hayvan
derileriyle kapladklar kulbelerde de yaadlar. Bunlarn
iinde ocaklar vard. Atele i ie oldular.
llerini gmen
ilk insan tr hangisiydi?
Neandertallerle birlikte yepyeni bir kltrel olay kendini gsterdi. Bu da br dnya kavramdr. Bu insanlar
llerini gmyordu.<T0) ki milyon yllk insanlk tarihinde ilk kez lsn gmen bir topluluk karmza kyor.
lm olay Neandertalin gznde bir yok olma deildi;
sadece bir mekn deiikliiydi. NeandertaVlere ait yaklak 50 mezar saptanmtr. Bunlardan en eskisi 95 binyl
ncesine tarihlenir. NeandertaVltr oturduklar yerde, maara ya da bir baka mekn olsun, ufak bir ukur ayor,
lsn trenle buraya gmyordu. lye, anne karnndaki ceninin pozisyonunu vermeye de zen gsteriyorlard. Gerekten de, Neandertaller llerini hibir zama
mezara srtst uzatmyordu. Elleri ba hizasna getirip,
dizleri karna ekili halde gmmelerinin mutlaka bir nedeni olmalyd. Bazen, br dnyadaki hayatnda lye
yardmc olsun ya da onu korusun diye, yanma ldrdkleri hayvanlarn ayaklarn, boynuzlarn, kimi zaman da
ta aletlerini koyuyorlard. Kei ve geyik boynuzlar ya da
70) Solecki, R,, 1975; "Shanidar IV. A Neandertal flower burial in Northern
Iraq", Science, 190, 880-881. Genet-Varcin, E., 1969; A la Recherche du
Primate Ancetre de l'Homme, Editions Boubee et Cie, Paris. Kottak, 1997.
130
mamut krek kemii bunlar arasnda saylabilir. l, bazen yass talar, bazen de dallardan hazrlanan zemin zerine yatrlyor, bann altna yass bir ta konuluyordu. (n)
ou kez zerine krmz a boyas serpiliyordu. Krmz
boyann canll ve dirilii simgeledii dnlrse, belki de lnn br dnyada yeniden dirileceine ve yeni
bir hayata balayacana inanlyordu. len yaknlarn
yan balarna trenle gmmeleri, mezara l hediyeleri
koymalar aile ii balarn gl olduunun da gstergesi
saylr.
Baz Bat Avrupa Neandertafleri maara aysn, sadece eti iin avlamyor, ona ayn zamanda sayg duyuyordu.
Bu iri ve tehlikeli yarat kutsallatrmalard. isvire'de
bir maarada Neandertal mezar, st tmyle ay kafatalaryla kapl olarak bulundu. te yandan, Fransa'da
Regourdou (Rgurdu) adl maarada 20 kadar maara
ays kafatas bir mezarda lnn stne ylm ekilde ortaya karld. Mezar, 1 ton arlnda bir yass tala
kapatlmt. Neandertal'lerin aile mezarlklar da vard.
Nitekim, Fransa Le Moustier'de (L Mustiye) bir mezardan ocuk ve iki erikine ait iskelet kalntlar karld.
Ayn maarann zemininde ayrca ok sayda kk ukur
bulundu. Bunlara yiyecek ve alet konmutu. Neandertal,
her insann bir ruhu olduuna inanyordu. ly son yolculuuna uurlarken ona eitli trenler dzenliyordu.
rnein anidar Maaras'nda, anidar IV no'lu 35 yalarnda bir erkein iskeletiyle beraber en az 8 tr iein
fosillemi kalntlar ele geti.i72) Bir bahar mevsiminde
len bu Neandertal, ya ieklerden hazrlanan bir yatak
zerine yatrlarak defnedilmi, ya da iek demetleri lye sunulmutu. Defin merasimleri o dnemde balam
olabilir. anidar Maaras'nda baka Neandertal'lerin iskeletleri de bulundu. Ancak neden sadece bir tanesine bu
ayrcalk yapld, bilemiyoruz. Belki din adamyd, ya da
saygn kiilii olan birisiydi.
71) Picq, 1999.
72) Solecki, 1975.
A \ Sslenme
ni
Neandertallerle
mi
balad?
Neandertal'lerde ss eyalarna rastlanmad, dolaysyla bu fosil insanlarn sanattan yoksun olduu kabul ediliyordu. Neandertal kadnlarnn sslenmeyi bilip bilmedikleri hakknda bir ey sylenemiyordu. Belki de byle
bir anlayn onlarda gelimedii sanlyordu. Erkekle ayn
koullarda yaama sava veren, onun gibi ava katlan, erkek gibi gl bir fizie sahip Neandertal kadnlarnn bu
ilere ayracak vakitlerinin olmad dnlyordu. Ancak, Fransa'da Grotte du Renne'de (Arcy-sur-Cure) vaktiyle gn na karlan ve NeandertaVe ait olduu bilinen Chatelperronian kltr rnlerinin yeniden incelenmesi(73) bu grleri rtt; nk buluntular arasnda et
yiyicilere ait hayvan dileri, kemikler ve fildiinde yaplm kadn ss eyalar vard. Hayvan dilerini delip kolye
yapmlard. O halde hepsinde olmasa da baz Neandertal
gruplarnda sslenme adetinin olduu dnlebilir.
Hastalarn tedavi eden

ilk insan tr hangisiydi?
NeandertaV 1er arasnda ok sk bir dayanma vard.
Hasta ve sakatlara baklyor, o dnemin imknlar iinde tedavileri yaplyordu. Buna en gzel rnek La Chapelle aux Saints (La apel o Sen, Fransa) NeandertaVidir;
40 yalarnda len bu erkein iskeletinde baz kaburgalarn hayatta iken krld ve sonradan kaynat anlalmtr. NeanderlaVin bu haliyle aktif bir yaam srmesi,
ava katlmas mmkn deildi. O aa gre yal saylan
73) d'Errico, C. ve ark., 1998; "Neandertal Acculturation in Western Europe? A critical Review of the Evidence and its Interpretation", Current
Anthropology, 39:1-44.
132
bu kiiye zel ilgi gsterildii anlalmaktadr. Aslnda

bu tr rnekler oaltlabilir. Nitekim anidar I (Irak)
NeandertaVi, salnda ok sayda kaza geirmi; bandan birka yara alm ve iyilemi, sol gz bir kaza sonucu kr olmu, gz ukuru (orbit) paralanm, kprck, krek ve paz kemii krlp, sonradan kaynaarak
iyilemitir. Kollardan birisi dirsek hizasndan kopmu,
belki de zamannda yaplan cerrahi mdahaleyle hayat
kurtarlmtr. NeandertaVin kesici dilerinde allmn
tesinde belirgin anma grlmesi, kullanmad sa
kolunun yerine sk sk n dilerinden yararlanmasna
balanabilir. Bu bulgular insanolunun on binlerce yl
ncesinde bile hastalklar tedavi etmeye baladnn
gstergesidir. Hasta ve yal Neanderia/'lere baklmas ve
tedavi edilmesi bunlarn 50-55 yalarna kadar yaamalarm olanakl klyordu. Bugn olduu gibi genelde ilerlemi yalardaki kadnlarn ska kar karya bulunduu
kemik erimesi (osteoporoz) yal Neandertal kadnlarnda
da saptand. Osteoartritis ad verilen eklem rahatszl da
NeandertaVltrdt sk rastlanyordu. rnein anidar (Irak)
ve La Chapelle-aux-Saints (Fransa) Neandertal'iniu boyun
ve srt omurlarnda, dizlerinde ilerlemi eklem rahatszl tespit edildi. Krapina (eski Yugoslavya) Maaras'nda
bulunan bir erikin Neandertal iskeletinde kprckkemii krlm ve daha sonra dzgn biimde kaynamtr.
Tpta achondroplasia diye bilinen ccelie, Fransa'nn La
Ferrassie Maaras'nda bulunan bir Neandertal erikininde rastland. Baz Neandertal bebekleri ve ocuklarnn
kafa taslarnda tespit edilen cribra orbitalia ve dilerdeki
hipoplasia byme ve gelime andaki Neandertal'lerin
demir eksikliinden kaynaklanan anemia (kanszlk) ve
eitli enfeksiyonel rahatszlklarla kar karya kaldn
gstermektedir. Ancak, bu tr rahatszlklarn says neolitik a topluluklaryla karlatrldnda son derece
dk saylr.
Baz Neandertal'lerin insan eti yediklerine (kanibalist
olduklarna) dair kantlar elde edildi. Nitekim Krapina
(eski Yugoslavya) ve Vindija'da (Hrvatistan) bulunan
Neandertal'lerin yamyam olduklar ileri srlmektedir. (74)

Ancak bu davran rnts tm Neandertal topluluklarna mal edilemez. Eer Pekin ya da A tapu er ca Homo
erektus'lar gibi, hemcinslerinin etini ya da beynini yemise, bu davrann daha ziyade bysel/ritel adan
yorumlamak gerekir. Yoksa, evresinde her tr hayvann
yaad bu atalarmzn salt et gereksinimi iin hemcinslerini yemesi beklenemez.
A Tarihte birok ilk gerekletiren

O JNeandertaet neden yok oldu?
Ortadou'da yaam olan Djebel Qafzeh ve Skhull izgisindeki topluluklar Neandertal deil de, arkaik Homo
sapiens'lere dahil edilir ve daha modern yapy simgeler.(75)
Son yaplan tarihlemeler bunlarn aa yukar 100 binyl nce yaadn gstermitir. Ortadou'da bir sre
Neandertal'lerin adalaryla birlikte oldular. Aratrclar,
modern grnml bu topluluklarn zamanla Avrupa ilerine yaylarak Neanderta'lerm yaadklar blgeleri igal ettiini, giderek onlar bnyelerinde erittiklerim ileri srer.
Bat Avrupa'da, madem ki Neandertal ve modern grnml insan topluluklar bir sre yan yana yaad, acaba
birbirleriyle nasl bir iliki iine girdiler? Kltrel ynden daha ileri, teknolojik stnle sahip modern Homo
sapiens lerle (Kromanyon) Neandertal'hrin boy lmesi
beklenemezdi. Kromanyon'larm sosyoekonomik sistemleri,
teknolojik donanmlar ve hayata bak tarzlar byk lde Neandertarierinkinden farklyd. Aslnda Neandertal
kltrleri birden bire yok olmad; gelenekleri Kromanyon
insanlar tarafndan bir sre devam ettirildi. Ayn hayvanlar Kromanyon'lar da avlad. Ayn buzul ikliminde onlar da
74) Gibbons, 1997.
75) Wolpoff, 1980. Kottak, 1997.
134
yaad. Belki de souk bir iklimde nasl yaanacan, beslenme ve barnma sorunlarn nasl zeceklerini, on binlerce yllk deneyime sahip Neandertd'lerden rendiler.
Fransa ve spanya'da yaplan kazlarda son yllarda
Neandertafttn bilinen en son temsilcilerine rastland;
zellikle spanya'nn gneyinde Zafarraya Maaras zamanmzdan aa yukar 33 binyl ncesiyle tarihlenen
buluntular bize kazandrd; bylece Neanderid'lerin anatomik ynden modern yapdaki Kromanyorlarla ada
olduklar en kesin biimde kantlanmaktadr. (76) berik
Yarmadas, NeandertaYlern adeta snma yeriydi; Barselona, Valencia, Gibraltar, Granada, Malaga ve Guadalajara snrlar iinde st pleistosen dnemle yat Neandertal fosilleri bulundu. 1m) 36 binyl ncesiyle tarihlenen ve
Fransa'da Saint-Cesaire adl blgede bulunan fosil, tm
zellikleriyle tipik bir Neanderia'e aittir. Yine, Fransa'da
Grotte de Renne (Arcy-sur-Cure) denilen blgede gn
na karlan insan fosilleri de 34 binyl nce yaam
NeandertaVlerindir. Neandertal'lerin son temsilcileri, modern insana doru evrimleme yolunda olduklarna dair
hibir anatomik yap gstermiyor. Ayn ekilde, Mladec
kalntlar gei formu olarak kabul edilemez. Bunlar tmyle modern insan zelliklerine sahiptir.
Neandertal'ler, buzul ann en zor koullan altnda
byk mcadele vermi, souk ve sert buzul iklimine kar biyolojik ynden tam bir uyum gstermi, sonuta genetik olarak ylesine yorgun dmlerdi ki, ne kltrel
ne de genetik adan yeni bir yaam biimini balatacak
gleri kalmt. Zihinsel kapasiteleri de belirli bir snrn tesine bunlar tayamam olmalyd. Anatomik ve
davran rntleriyie bize daha yakn olan Kromanyon
ad verdiimiz modern insan topluluklaryla aa yukar
7000 yl birlikte var oldular ve 30 binyl ncesinden itibaren bir daha hi grlmediler. Zihinsel ve fiziksel adan
76) Vandeertnersch, B., 1997; "D'o vient l'homme moderne?", In Science et
Vie, 198:142-146.
77) Arsuaga ve Martnez, 2006.
birbirlerinden ok farkl olan Neandertal ve Kromanyon

kabilelerinin binlerce yl iyi ilikiler iinde sakin ve mutlu
biimde bir arada yaamalar beklenemez. Son yllarda ele
geen fosil buluntular bu konuda baz dncelerin ortaya
atlmasna yol am bulunmaktadr. Fransa'da Charente
blgesinde 2004'de Aurinyasiyen -1 katnda ayn lokalitede Neandertal ve Kromanyon alteneleri bir arada bulundu. Kromanyon altenesinden farkl olarak Neanderia'inki
ok belirgin kesme izleri tamaktadr. Birlikte ele geen
hayvan kemiklerinin de ayn kesme izlerini tamas dikkate alndnda, NeandertaVm de etinin yenmi olabilecei olasl gndeme getirilmitir. Kromanyon insanlarna
ait iskelet kalntlarnn da burada bulunmasndan hareketle kemikleri inceleyen aratrclar tarafndan u soru
ortaya atlmtr: Kromanyon, baz av hayvanlar yan sra,
acaba NeandertaVi de mi yiyordu? Kimi aratrclar imdilik bu gre kar kmaktadr. Bu konuda kesin bir yargda bulunmadan nce benzer buluntularn oalmasn
beklemek uygun olur.
Portekiz, spanya ve talya'daki kazlarda bulunan son musteriyen endstrileri 30 binyl eskiye aittir.
Aratrclarn iddiasna gre, bu musteriyen endstri,
Avrupa'nn dier blgelerinde kaybolmasna ramen
Iberik Yarmadas'nda varln bir sre daha, tabii ki
NeandertaYlcrle birlikte, devam ettirdi. O halde, aka
grlyor ki, son Neandertal ler Avrupa'nn gneyinde
ufak birka kabile halinde yaamaya devam ederken, modern insanlar Fransa'da rnein Chauvet Maaras'nm
duvarlarna bizon, gergedan ve aslan resimlerini yapmakla meguld. stelik spanya'da son Neandertallerin yaad tarihten yaklak 10 binyl nce bu modern insanlar
Chauvet (Fransa) blgesine yerlemilerdi.
NeandertaTlen hzla tarih sahnesinden ekilmelerinde kukusuz bizim dorudan atamz kabul edilen modern
Homo sapiens'lerin rol byk oldu. Tm canllar iin geerli olan doa kanunu Neandertal lerin de bir lde yazgsn belirlemiti: Gl olan gsz yok eder. 40 binyl
ncesinde Kromanyon insanlar spanya'nn Cantabria ve
136
Catalonia blgelerine gelip yerlemiti. Son NeandertaVler

ise Pireneler'in kuzeyinde binlerce yl daha yaamaya devam edecekti. yle anlalyor ki NeandertaVler bu yrelerde giderek sayca azald ve yaklak 30 binyl ncesinden itibaren de tmden yok oldu. Onun bilim dnyasndaki kimlii Homo neanderthalensis'tir.
Neandertol'terden mi geliyoruz,
Kromanyon'latan m?
Uzun boylu, ince yapl bir bedensel yapya sahip
Kromanyon'un ise bu fiziksel zellikleri gerei scak blgelerden gelmi olabilecei dnlmektedir. (Resim 15)
Bugn, ou aratrc, Kromanyorilar ve NeandertaVlerin
farkl trlere ait olduunu savunur. Onlara gre, iki
grubun genetik adan karma potansiyelleri bulunsayd, kazlarda melez formlara rastlanmas gerekirdi.
NeandertaVlenn Avrupa'dan silinip gitmesinde birden ok
etken rol oynam olabilir. Bu yok oluun srr henz zlebilmi deildir. Bugne kadar toplam 13 farkl bireye
ait mtDNA rnekleri kemiklerden salam olarak karld. Bunlar spanya'dan Sibirya'ya kadar uzanan geni bir
corafyaya yaylm Neandertal'leri kapsar. MtDNA diziimleri asndan karlatrlan Neandertal ve Kromanyon
topluluklarnn birbirlerinden farkl iki tr olduklar, bu
yzden de hi karmadklar sonucuna varld. Netmderfa
ve Kromanyon'lara ait enelerde dilerin geliim kronolojisini inceleyen aratrclar bunlarn iki farkl tr olduklarn kantlayan bulgulara ulat. Son olarak, iki Neandertal
kemiinden karlan Y-kromozomu da tpk mtDNA gibi
Neandertatrin modern insan gruplaryla karmadklarn gstermektedir.
Neandertal'lerin DNA'lan ile gnmzde yaayan topluluklarmki de farkl kt. Bylece, uzun sredir belirsizliini koruyan bir durum da aydnla kavumu oldu;
belli ki Neandertal bizim hi dorudan atamz olmamt.
Bugnk insan onun soyundan gelmiyordu. Buna karn, 25-30 binyl nce yaayan Kromanyon iskeletlerinden
elde edilen DNA ise bugn yaayanlarmkine benziyordu.
Paleontolojik adan bakldnda, Neandertal'lerin Homo
sapiens'ten farkl bir tre dahil olduu artk kabul grmektedir. Bir baka deyile, Neandertal'ler Homo sapiens
ile ortak bir ataya sahip olmakla beraber, bizden bamsz
uzun bir evrimsel sreci yaam ve ayr bir tr oluturmulardr.
Q \ M o d e r n insan Neandertal'den
O Jevrimlemediyse, kkeni
nereden geliyor?
Modern anatomik grnml, daha dorusu bize bu

ynden benzeyen insanlar Avrupa'da NeandertaVden ev~
rimlemediyse nereden gelmi olabilirlerdi? Bu soruya
yant verebilmek iin Ortadou'daki ve Afrika'daki fosil
138
buluntulara bir gz atmak gerekir.(78) rnein srail'de

Skhul ve Jebel Qafzeh Maaralarnn depozitleri iinde
bulunan iskeletler modern insan zelliklerine sahiptir.
unu nemle vurgulamak gerekir ki, bu fosiller baz arkaik zelliklere de sahip olup, bize tam olarak benzemez.
Bazlarnn ka kemerleri belirgin olduu halde, altenelerinde sahip olduklar menton knts ya da ykseklii
artm ve daha yuvarlak hale gelmi kafataslan ile modern
bir yapy temsil ederler. Ortadou'da yaayan Neandertal
ve Skhul-Jebel Qafzeh izgisindeki modem insan gruplar musteriyen ad verilen ta teknolojisine sahiptir. Ayn
alarda yaayan bu iki farkl insan grubu ayn kltrn
temsilcileri olmutur.
Bir an Neandertal'lerin Ortadou'da, zellikle Levant
blgesinde yaadklarn ve ayn blgeye daha sonra modern insan topluluklarnn gelip, tpk Avrupa'da olduu
gibi, NeandertaVlerin yerine getiini dnebiliriz. Ancak her iki insan tipinin rnein israil'de ada olduklarn sylemek ok zor. Tabun, Skhul ve Jebel Qafzeh fosil
insan formlar termolminesans, elektro-spino rezonans
ve uranyum teknikleriyle yalandrld. Bulunan tarih 100
binyl ncesini gstermektedir. Bunun da anlam u ki,
zellikle modern grnml Skhul ve Qafzeh insanlar
Ortadou'da NeandertaVlerden ok daha nce yayordu. Gerekten de Kebara, Amud (srail) ve Dederiyeh
Neanderta Pleri (Suriye) daha yeni olup 85 bin ile 50 binyl
arasyla yalandrlmtr. Bu fosiller aslnda Avrupa'daki
Neameriaflerle yattr. Arkeolog Ofer Bar-Yosefin grne baklrsa, Avrupa'da iddetli souklarn hkm srd dnemde bir grup Neandertal Orta Avrupa'dan g
ederek daha lman bir iklimin olduu Akdeniz kylarna (Trkiye, Suriye, srail ve Lban gibi) yayld. 45-50
binyl ncesinden itibaren de st paleolitik adl yepyeni bir kltr Ortadou'da karmza kyor. Bu kltr
simgeleyen ta aletlerin sahipleri Afrika'dan nce Asya
ilerine, daha sonra da bu blgeye doru yaylan modern
78) Age.
insan topluluklaryd. Homo sapiens ad verdiimiz bu

yeni insan tipi sadece Ortadou'da NeandertaVlerin yerine
gemekle kalmad, ayn zamanda dnyann dier blgelerinde de kendilerinden nce yaamakta olan arkaik insan topluluklarnn yerini yava yava ald. Ancak, arkaik
insan topluluklaryla yeni gelen modern insan topluklar
arasndaki iliki ekli gnmzde tam olarak aydnlatlm deildir.
lkel anatomik yapdan modern anatomik yapya geiin iyz hl bilinmiyor. Molekler genetiin bak
asndan ilk akla gelen soru u olabilir: Ait olduumuz
Homo sapiens trnn ortaya kmasndan hangi koul
ya da koullar sorumlu tutulabilir? Anatomik yaplaryla
bize ok benzeyen insanlar aa yukar 40 binyl nce
Avrupa'da gryoruz. 1868'de Fransa'da Cro~Magnon adl
kaya alt snanda yaplan kaz almalarnda, grnmleri bizden farksz insanlarn iskeletleri bulunduunda bilim dnyas yeni bir insan tryle, bir baka deyile
bizim gerek atamzla, tipleri bizden farksz insanlarla tanm oldu. Bu tarihten itibaren Kromanyon, modern insann simgesi haline geldi. Kromanyon1 la birlikte yeni bir
beyin, yeni bir teknoloji, yeni bir fiziksel yap, daha ilginci
simgelerle anlatm tarz ortaya kt. Orta paleolitik a
NeandertaVle birlikte tarihe gmlrken, Kromanyon st
paleolitik a ad verdiimiz yepyeni bir kltr dnemiyle
bizi tantryordu. Bu kltrn znde ise simgesel anlay yatmaktadr.
Modern insann ortaya k ve yeryznn eitli
corafyalarna yaylmasyla ilgili olarak bugn gndeme
getirilen drt model bulunmaktadr:
1. Candelabra modeli: Bu modeli savunanlarn
ne srd gre baklrsa Afrika, Avrupa, Asya ve
Avustralya'da bugn yaayan tm modern insan topluluklarnn ortak atas 1,5-2 milyon yl ncesine kadar
gitmektedir. Bu arkaik insan topluklar Afrika'dan ktktan sonra yayldklar farkl corafyalarda birbirinden bamsz olarak (farkl birer tr oluturacak kadar genetik
farkllama gstermeden) ayn zaman dilimi iinde evrim-
1 4 0 50 SORUDA NSANIN TARHNCES EVRM
leerek bugnk modern rklar meydana getirdi Bu modelin ateli savunucusu Amerikal fizik antropolog Carletoon Coon idi. Ona gre, modern insana dnm nce
Avrupa'da oldu ve beyaz rk ortaya kt. En son modern
anatomik yapy alan ise siyahlard. Dolaysyla atalar olan
arkaik topluluklarn ilkel yaplarn tmyle zerlerinden
atacak yeterli zamanlar olmad. Bu rk yaklam gnmz bilim evrelerince kabul grmemektedir. Candelabra modelinin gnmzde savunucusu pek kalmamtr;
nk modern insana dnmde rol oynayan biyolojik
ve genetik deiimler dnyann drt farkl corafyasnda
(Avrupa, Asya, Afrika, Avustralya) ayn anda tmyle bamsz biimde ortaya kamayacak kadar karmak nitelik gsterir. Modern insann kkenine ilikin tartmalar
o halde dier model zerinde olmaktadr.
2. ok merkezli model: Bu modele gre arkaik insan
topluluklar yayldklar farkl corafyalarda zaman iinde
geirdikleri evrimle modern insanlara dnt. Bir baka deyile bugnk Afrikallar ounlukla arkaik Afrikallardan, bugnk Avrupallar da arkaik Avrupallardan
tredi. ok merkezli evrimsel srece gre atalarmz Eski
Dnya'da yaam olan arkaik insan topluluklarnn tmn kapsayacak derecede bir yaplanma sergiler; Afrika
dndaki ktalarda 1,5-2 milyon yl ncesinden balayarak gerekleen yaylma ile balantl olarak, her ne kadar
farkl trlerin oluumuna yol aacak bir genetik farkllama sreci yaamam olsalar da, farkl corafi blgelere
zg uyumsal temelde eitli biyolojik zellikleri kazanacak ekilde bir doal seilim ve genetik srklenmeden
geerek (rksal farkllama) bugn tank olduumuz biyolojik eitlenmeyi kazanmlardr. Bu farkl corafyalar,
daha nce buralarda yaayan insan topluluklaryla sonradan ilgili blgelere ynelik gereklemi glerle genetik
alverilerin devamlln saladndan farkl trlerin
ortaya kmasna yol aacak boyutta bir ayrmaya da engel olmutur.
3. Yerine geme modeli (tek merkezli): Bu model ncelikle modern insana dnm srecinin ilk Afrika'da
gerekletiini kabul eder. Bu yeni insa tipi 100 bin-50

binyl arasnda Afrika dndaki Eski Dnyaya yayld.
Gittii blgelerde daha nce Afrika'dan gelen arkaik insan
topluluklaryla karmadan onlarn yerini ald. Bu modeli
savunanlar modern insann tek merkezde ortaya ktm
kabul eder. Bilinen en eski modern grnml insanlara ait fosillerin Afrika'da bulunmas bu grn en gl
kantdr. 1997'de Etyopya'da gn na karlan ve 160
binyl ncesine yalandrlan ok iyi korunmu kafataslar
da (bir erikin, iki ocuk) Homo sapiens'm Afrika kkenli
olduunu ve buradan dier ktalara yayldn kantlayan
fosil belgelerdir. Gney Afrika'da Klasies River Mouth olarak bilinen yerde bulunan kafataslar modern insana aittir.
Ayrca, Etyopya'nm Omo-Kibish 1 ve Gney Afrika'nn
Border Cave adl blgelerinde ele geen fosil insan kalntlar da modern karakterlere sahiptir. Kuzey Afrika'da
Fas snrlar iinde yer alan Dar-es-Sultan ll'de gn na karlan insan iskeletlerinin de modern yapda olduu
anlalmtr. Bu topluluklar zamanmzdan nce 70-40
binyllar arasnda yaam olup ateriyen ta endstrisinin
temsilcileridir. Ateriyen insanlar olaslkla modern anatomik yapnn Avrupa'daki grlme tarihinden daha eskidir.
Afrika'da modern anatomik yapya sahip fosil insanlarn
listesini daha da uzatabiliriz. Bunlarn hepsi de 300 bin ile
10 binyl arasna tarihlendirilir. rnein Ngaloba 18 (Tanzanya), Eliye Springs ve ER 3884 (Kenya), Florisbad (Gney Afrika) ve Jebel Irhoud 1 ve 2 (Fas) Modern anatomik
yapya sahip topluluklarn, hangisinden olduu bilinmemekle beraber, bunlardan birinden geldiimizi dnebiliriz. Tm bu fosillerin paylat ortak zellikler arasnda
bizimki gibi narin ve ksa bir yz, 1350 cm3 zerinde bir
beyin kapasitesi ve daha az kaba ve yuvarlak bir beyin kutusu saylabilir. .Afrika dndaki blgelerde bulunan modern- anatomik-grnmlTosillerin.ayni-blgelerdeki-ar^kaik insan fosillerinden ziyade Afrika'daki arkaik fosillere
benzerlik gstermesi de modern insann Afrika'da tremi
olduunun bir baka kantdr.
4. Asimilasyon modeli (tek merkezli): Bu modeli sa-
142
vunanlarm grne gre, Afrika dna yaylan ilk modern insan topluluklar gittikleri yerlerde daha nceden
oralara yerlemi arkaik topluluklarla hi karmadan
onlarn yerini almad. Bunlarn bir ksm ile karp yeni
insan topluluklarnn ortaya kmasn salad. Sahip olduklar genomlar onlarmkiyle zenginletirdi. Nitekim,
Asya, Avrupa ve Avustralya'da bu asimilasyon modelini
destekleyici fosiller ele geti. Bunlar hem o yrelerin arkaik insan tiplerinin hem de sonradan gelen modern grnml tiplerin ortak izlerini tamaktadr. Ne var ki ne
srlen tm bu modeller, molekler kantlardan deil de
fosil kantlardan hareketle gelitirilmitir.
Q \ Genetikteki gelimeler ve
S I molekler kantlarla modern
' insann kkeni bulunamaz m?
Mitokondriyal Havva ve ve Y-DNA Adem

Modern insann ilk nerede tredii konusunda bir deerlendirme yapmak iin, genlerimizdeki mutasyonlara
baklabilir. Bu alanda atlmas gereken ilk adm ise gnmz insanlarnda mitokondriyal DNA (mtDNA) genomunu ayrntl biimde incelemektir. Bu kk, kompakt ve
sirkler molekln birok yararl zellii vardr. MtDNA
hcrenin stoplazmas ierisinde yer alr. Her insan hcresi binlerce mitokondriyal genom ierir. Bu da onlar izole etme ve rahata analizlerini yapma olana salar. Bir
kuaktan dierine deiim sadece mutasyonlar sayesinde
mmkndr. Mitokondriyal DNA nm evrim hz yksektir. Dolaysyla mtDNA'daki mutasyon derecesine bakarak
hem bir toplumun iindeki hem de toplumlararasmdaki
deime hz belirlenebilir. Bu genomun kaltm hcredeki ekirdein DNA'smda olduu gibi anne ve babadan gelen (rkombinasyon) ortak bir kaltm deildir; genlerin
sadece anne tarafndan bir sonraki kuaa aktarlmasyla

belirlenir. Bireyleraras varyasyon kaynann tek gstergesidir. mtDNA'nm bu zelliinden hareketle sapiens trnde ana tarafndan soyaac oluturulmu ve yaayan
tm insan topluluklarmdaki mtDNA tiplerinin tmnn
vaktiyle Afrika'da 150-200 binyl nce yaam olan tek
bir ortak ataya kadar gtrlebilecei gr benimsenmitir. Gnmzde bu gr "mitokondriyal Havva"
olarak bilinmektedir. Ancak yeryznn deiik corafyalarnda! tm modern insan topluluklarnn kkenini
Afrika'da vaktiyle yaam olan bir ortak anaya balama
anlay gnmzde baz kavram kargaalarn da beraberinde getirmitir.
Kukusuz son 20 yl iinde molekler genetik alannda ok nemli gelimeler kaydedildi. Bugn artk modern insan topluluklarnda tm mtDNA genomunun
dizilimini ortaya koymak mmkndr. MtDNA sekans
analizi sayesinde tespit edilen mutasyon tiplerinden hareketle, bir topluluun tarihsel gemii hakknda ok
deerli karsamalarda bulunmak mmkndr. nsan
mtDNA varyasyonunun ilk derinlemesine incelenmesi 1987'li yllarda balad. Bu sayede, rnein u anda
var olan tm mtDNA eitliliinin kayna olarak Afrika
gsterilmektedir.
Ayrntl biimde incelenmesi nemli olan bir dier
genetik materyal Y~kromozomudur. Bu da annedeki
mtDNA'nm babadaki karldr. nk sadece erkekte bulunur ve babadan ola geer. Bir baka deyile baba
soyunun evrimini izlemek iin kullanlr. Y-DNA da
mtDNA kadar insan topluluklarnn tarihncesindeki g
ynleri hakknda ok nemli ipular verebilir. 2000'li yllarn banda molekler genetik alannda kaydedilen yeni
gelimeler sayesinde Y kromozomu zerinde ok sayda
mutasyon kefedildi. Bylece, Y-DNA varyasyonunun.ayrntl biimde incelenmesinin kaplar ald. Bu aratrmalar sayesinde yeryznde farkl corafyalarda yaayan
modern insan topluluklarnn ortak atasnn 60 bin-100
binyllar arasnda Afrika'da ortaya kt sonucuna varl-
144
d. Bu ortak ata da "Y-DNA Adem" olarak adlandrld. O

halde, anasoy ya da babasoy seceresi, molekler genetiin
verdii bilgilerle yola kldnda, ayn adresi (Afrika) ve
aa yukar ayn zaman dilimini gsteriyor.
Modern insann kkeni konusunda gnmzde en ok
kabul gren modeller asimilasyon ve yerine gemedir,
Ancak, bunlardan birini ya da tekini n plana karmamza yardmc olacak kesin bir kant yok. Gelecekte DNA
varyasyonu zerinde yaplacak daha ayrntl almalar
ve eski topluluklann DNA analizlerinde kaydedilecek gelimeler, bu modellerden hangisinin daha gereki olacana k tutacaktr.
Modern insann anatomik

yaps ne tr evrimsel
deiimlerle olutu?
Avrupa' da modern insan (Homo sapiens) Wrm

Buzulu'nun ikinci yarsndan itibaren, aa yukar 40 binyl ncesinde, sahnede grlr. (79) Bu ada Avrupa'nn
kuzey ovalan ve Alpler blgesi buzullarla kaplyd. klim
Neanderta'lerin yaad dnemdeki kadar souktu. Is
srekli 0 C'nin altndayd. Klar 10 ay sryordu. (80) Buzul alarnda okyanus sularnn byk bir kesimi ktalar
zerinde oluan buzul ktlelerinin iinde alknmutur;
bu nedenle deniz seviyelerinde ortalama 100 m'lik bir
alalma olmutur. Bu iklimsel olay da, kylarn profilini
nemli derecede deitirmitir. Avrupa, buzullarn altnda kalrken, Afrika'da lman ve yal bir iklim hkm
sryordu. Bugnk Byk Sahra l'nn yerinde zamanmzdan 7.000 yl ncesine kadar akarsular, gller
ve ormanlar bulunuyordu. Yaplan tahminlere baklrsa,
79) Genet-Varcin, 1979. Stone ve Lurquin, 2007,
80) Alimen, 1965.
145
Sahra l'nn olduu blge 6.000 yl ncesinde yaklak

20 milyon hayvan besleyebilecek kapasitedeymi. l geniledike burada yaayan kabileler giderek baka yerlere
g etmiler.
Avrupa'da buzul a t iddetiyle hkm srerken
aa yukar 30 binyl ncesinden itibaren NeanderaHerin
yok olmasyla birlikte Homo sapiens trnn simgesi haline gelen Kromanyon'lar tek balarna kald. Avrupa o
alarda bugnk Sibirya'y andryordu. st paleolitik
an sahipleri olan bu atalarmzda ilk dikkati eken
zellik uzun boydu. 1,85 m boyundaki Kromanyon'lara
rastlamak olaand. Demek ki Neandertal komularndan daha uzundular. Neanderta'lerdekinin aksine kadn
(ortalama 1,67 m) ve erkek (ortalama 1,77 m) arasnda
irilik fark vard. Aln geni ve bizlerinki gibi dikti. Ka
kemerleri fazla knt yapmyordu. n arka ynde uzun
olan kafatas geni bir yzle pek uyumlu grnmyordu.
Gz ukurlar dard. Burun dar ve kntl olup, burun
srt dzd. Altenenin n orta ksmnda Neandertal'lerde
bulunmayan belirgin bir knt (mentn) olumutu.
Boyu, posu, rengi ne olursa olsun zeki ve gl bir insan
olduundan hi kukumuz yok. Kromanyon izgisindeki
topluluklar Rusya steplerinde, Dou Avrupa'da, hatta Kuzey Afrika'da bile yaad. Avrupa'da bugn yaayan insan
topluluklarnn atalar da st yontma ta anda ana hatlaryla belirlenmi oldu. (8I)
Kromanyon izgisindeki insanlarla beraber anatomik
yapda hissedilir bir narinlemeye tank oluyoruz. Kaba
yapnn yerini narin bir anatominin almas ile teknolojideki gelime arasnda bir iliki kurulabilir. Gerekten
de kas, kemik ve dilerin ortaklaa stlendii birtakm
gnlk ileri, etkin kullanm olan kemik, ta ve aatan
yaplan eitli aletler ald. Bylece insann yk hafifle_ mi oldu. st.yontma ta ann modern grnml insan topluluklar yeni iskn ettikleri blgelere uyumlarm
Neandertal gibi fiziksel deil de kltrel ynden yapt81) Wolpoff, 1980.
146
lar. st paleolitik ada zellikle altenedeki n dilerde (kesici ve kpekdileri) hissedilir lde bir klme
gerekleti. Dilerdeki bu klme haliyle enelerin boyutlarndaki klmeyi de beraberinde getirdi. Bylece
modern anatomik yapy simgeleyen ufak bir yz ve yusyuvarlak'bir kafatas ortaya kt. Dilerdeki klmeye
paralel olarak kadn ve erkek arasndaki cinsel farkllk
derecesi de azald.
*1 \ nsan Amerika ve Avustralya

1 I ktalarna ne zaman ayak bast?
Bizim dorudan atamz saylan ve bizle ayn Homo sapiens tr iinde yer alan insanlar Asya'da Uzakdou'ya,
Yeni Dnya'ya ve Avustralya ktalarna kadar yayld. Arkeolojik kazlar modern insann yaklak 50 binyl nce
Avustralya'ya ayak bastn kantlamaktadr. Bu durumda Homo sapiens izgisindeki topluluklarn Avrupa'dan
nce Avustralya'ya getiklerini dnebiliriz. Ktaya ilk
gelen yerliler beraberlerinde avclk ve toplaycla dayal bir geim ekonomisi iin gerekli olan ara-gereleri de
getirdiler. Bu ilk avc-toplayclarn kullandklar aletler
kanguru dilerinin ularna baladklar ve toprak altndaki bitki kklerini karmaya yarayan sopalar, tatan keserler vb. idi. Avustralya'da bulunan baz fosil kafa taslar
ok belirgin ka kemerleri ve dik olmayan alak bir alm
blgesi ile ok kaba bir yapy simgeler. Alan Thorne gibi
baz aratrclar,(82) modern Avustralyal Aborijinlerin sahip olduu bu arkaik zelliklerin Endonezya'da yaam
olan son Homo erektus insanlanndan miras olarak kaldn ileri srer. Avrupa'da olduu gibi, modern insanlarn
Asya'ya doru yaylmalar oralarda yaamakta olan yerli
topluluklar asndan tam bir felaket oldu; nk yeni
82) Akt. Arsuaga ve Martinez, 2006.
NEANDERTALLER VE MODERN NSAN 1 4 5
Sahra l'nn olduu blge 6.000 yl ncesinde yaklak

20 milyon hayvan besleyebilecek kapasitedeymi. l geniledike burada yaayan kabileler giderek baka yerlere
g etmiler.
Avrupa'da buzul a tm iddetiyle hkm srerken
aa yukar 30 binyl ncesinden itibaren NeandertaVlerm
yok olmasyla birlikte Homo sapiens trnn simgesi haline gelen Kromanyon7lar tek balarna kald. Avrupa o
alarda bugnk Sibirya'y andryordu. st paleolitik
an sahipleri olan bu atalarmzda ilk dikkati eken
zellik uzun boydu. 1,85 m boyundaki Kromanyon'hra
rastlamak olaand. Demek ki Neandertal komularndan daha uzundular. Neanderia'lerdekinin aksine kadn
(ortalama 1,67 m) ve erkek (ortalama 1,77 m) arasnda
irilik fark vard. Alm geni ve bizlerinki gibi dikti. Ka
kemerleri fazla knt yapmyordu, n arka ynde uzun
olan kafatas geni bir yzle pek uyumlu grnmyordu.
Gz ukurlar dard, Burun dar ve kntl olup, burun
srt dzd. Altenenin n orta ksmnda NeandertaVltrde
bulunmayan belirgin bir knt (mentn) olumutu.
Boyu, posu, rengi ne olursa olsun zeki ve gl bir insan
olduundan hi kukumuz yok. Kromanyon izgisindeki
topluluklar Rusya steplerinde, Dou Avrupa'da, hatta Kuzey Afrika'da bile yaad. Avrupa'da bugn yaayan insan
topluluklarnn atalar da st yontma ta anda ana hatlaryla belirlenmi oldu.(81)
Kromanyon izgisindeki insanlarla beraber anatomik
yapda hissedilir bir narinlemeye tank oluyoruz. Kaba
yapnn yerini narin bir anatominin almas ile teknolojideki gelime arasnda bir iliki kurulabilir. Gerekten
de kas, kemik ve dilerin ortaklaa stlendii birtakm
gnlk ileri, etkin kullanm olan kemik, ta ve aatan
yaplan eitli aletler ald. Bylece insann yk hafifleis oldu. st yontma tas ann modern grnml insan topluluklar yeni iskn ettikleri blgelere uyumlarn
Neandertal gibi fiziksel deil de kltrel ynden yapt81) Wolpoff, 1980.
146
lar. st paleolitik ada zellikle altenedeki n dilerde (kesici ve kpekdileri) hissedilir lde bir klme
gerekleti. Dilerdeki bu klme haliyle enelerin boyutlarndaki klmeyi de beraberinde getirdi. Bylece
modern anatomik yapy simgeleyen ufak bir yz ve yusyuvarlak bir kafatas ortaya kt. Dilerdeki klmeye
paralel olarak kadn ve erkek arasndaki cinsel farkllk
derecesi de azald.
-f \ nsan Amerika ve Avustralya

I I ktalarna ne zaman ayak bast?
Bizim dorudan atamz saylan ve bizle ayn Homo sapiens tr iinde yer alan insanlar Asya'da Uzakdou'ya,
Yeni Dnya'ya ve Avustralya ktalarna kadar yayld. Arkeolojik kazlar modern insann yaklak 50 binyl nce
Avustralya'ya ayak bastm kantlamaktadr. Bu durumda Homo sapiens izgisindeki topluluklarn Avrupa'dan
nce Avustralya'ya getiklerini dnebiliriz. Ktaya ilk
gelen yerliler beraberlerinde avclk ve toplaycla dayal bir geim ekonomisi iin gerekli olan ara-gereleri de
getirdiler. Bu ilk avc-toplayclarm kullandklar aletler
kanguru dilerinin ularna baladklar ve toprak altndaki bitki kklerini karmaya yarayan sopalar, tatan keserler vb. idi. Avustralya'da bulunan baz fosil kafataslar
ok belirgin ka kemerleri ve dik olmayan alak bir alm
blgesi ile ok kaba bir yapy simgeler. Alan Thorne gibi
baz ara arclar,(82) modern Avustralyal Aborij inlerin sahip olduu bu arkaik zelliklerin Endonezya'da yaam
olan son Homo erektus insanlarndan miras olarak kaldm ileri srer. Avrupa'da olduu gibi, modern insanlarn
Asya'ya doru yaylmalar oralarda yaamakta olan yerli
topluluklar asndan tam bir felaket oldu; nk yeni
82) Akt. Arsuaga ve Martmez, 2006.
gelenler daha stn bir alet teknolojisine sahipti. Giderek buralarn yerli halklarn bnyelerinde erittiler. Homo
erektus'un son temsilcileri arasnda yer alan Ngandong
blgesindeki Solo insanlar, erektus'un arkaik zellikleri
yan sra modern insann anatomik zelliklerine de sahip
bir gei formudur. Bu da iki insan grubu arasndaki evrimsel devamlln bir tr kant saylabilir. Blgenin fosil
hayvanlar ve jeolojisine dayanarak Ngadong'da bulunan
insan fosillerinin st pleistosene (aa yukar 127 binyl ncesine) ait olduu dnlmektedir. Bu durumda
Ngandong erektus l a n Neandertaller ve modern insanla
adatr.
Arkeolojik, molekl er genetik ve linguistik kantlar
insanolunun Amerika'ya Asya ynnden geldiini gstermektedir. Binlerce yl ncesinde Asya'nn Sibirya steplerinde yaayan avc-toplayc topluluklarnn ilk kez son
buzul anda Amerika ktasnn kuzeyine getikleri ve
daha sonra hzla gneye doru yayldklar bugn genelde
kabul edilmektedir. Alaska ve Sibirya arasnda yer alan Bering Boaz bu g hareketlerinde nemli gei gzergh
oldu. Sibirya avclar ya iki kara uzants arasnda buzul
a sresince var olan karasal balanty kullanarak ya
da botlarla deniz kysn izleyerek Yeni Dnya'ya ayak
bast. Bu insanlarn Alaska topraklarna ne zaman ayak
bastklar sorusuna gelince, ilk gn tarihi konusundaki tartmalar bugn hl devam etmektedir. Arkeolojik
bulgulara baklrsa, gnmzden aa yukar 35 binyl
nce Sibirya ynnden gelen avc gruplar (Paleosibirya
yerlileri) Yeni Dnya'ya geti. Ancak Kuzey Amerika'daki
kazlarda bulunan insan iskeletlerinin en eskileri 14 binyl ncesiyle tarihledirilmektedir. Buna karn, Gney
Amerika'da ili'nin Mount Verde blgesindeki arkeolojik
kazlarda ele geen av aletleri ve dier arkeolojik veriler
--~4lk4nsanm-35"'biny'^^
Brezilya'daki bir baka arkelojik yerlemede 31.500 yl
eskiye giden kuvars aletler bulundu. Kuzey Amerika'da
yzlerce st paleolitik a yerlemelerinde mamut kemikleriyle beraber bunlar avlamakta kullanlan mzrak ular
148
(clovis ular olarak bilinir) ele geti. Bunlar da 11.800 yl

ncesine aittir.
Amerika'nn ilk sakinlerini linguistik kantlarla deerlendiren aratrclar oldu. rnein Joseph Greenberg(83)
Amerika yerlilerinin temel dik grubuna dahil olduunu ileri srer: Na Dene, Eskimo-Aleut ve Amerindien.
Greenberg, baz arkeolojik bulgulara da dayanarak, Yeni
Dnya'ya ynelik farkl tarihlerde byk g dalgas
gerekletiini savunmaktadr. lknce, Amerindien dillerini konuanlar, ardndan ise Na-Dene ve Eskimo-Aleut
topluluklar ktaya Asya ynnden geldi. Na-Dene dillerini konuan Asya topluluklarnn Asya Trkleriyle linguistik adan akraba olduklar ileri srlr.
Genetik bulgular bu konuya nasl yardmc olmaktadr? Bir kez protein polimorfizminden elde edilen kantlar Amerika yerlilerinin Asya kkenli olduuna iaret
etmektedir. Yerliler arasndaki genetik eitlilik olduka
azdr. Bu da, ktaya g eden topluluklarn kk bir grubu temsil ettiini kantlar. Amerika'nn sakinleri Kzlderili ve Eskimolar, molekler genetik verilere gre Kuzey
Asya'dan, daha dorusu Asya'nn Arktik blgesinden gelmiler. Gerekten de, protein polimorfizminden kan
analiz sonularna dayanarak oluturulan soyaacmda
Amerika yerlilerinin Kuzey Asya'nn Sibirya topluluklaryla yaknl grlmektedir. MtDNA ve Y~kromozom
analizlerinin verdii sonulara gre, Amerika'ya ynelik
g dalgas deil, sadece ikiydi. Baz aratrmaclar,
bu son verilerden hareketle, Amerindien ad verilen yerli
topluluklarn ktaya, olaslkla 22-29 binyl nce, ilk kez
ayak bastklarn, bunlar da Na-Dene topluluklarnn
izlediini savunmaktadr, ikinci g dalgasnn 10.0007.000 yllar arasna rastlad genetik analizlerden ortaya
kmaktadr.
83) Akt. Stone ve Lurquin, 2007.
149
6. Blm
NSANIN BYOKLTREL
EVRMNDE NEML ADIMLAR
\ lk soyut dnce kavram

v e simgesel anlatm
ne zaman ortaya kt?
Arkaik anatomik grnml insan izgisinden modern

insan tipine dnm sreci modern davran rntsnn douuyla paralellik gsterir. zellikle soyut dnce
kavram ile simgesel anlatm olarak bildiimiz yeni davran rnts, insanlk tarihinde nemli bir dnemecin
balangc oldu. Arkeolojik bulgular bu kritik dnmn
Afrika'dan kmadan ok nce olduunu gstermektedir.
ster yava yava (120-50 binyl ncesi arasnda), isterse
hzl ve ani bir deiimle (50 binyl ncesinde) ortaya ksn, uzun vadede giderek nemli sosyoekonomik; teknolojik ve demografik gelimeler eklinde kendini yanstan
bu modern davran rnts belki de Afrika dnda yeni
dnyalara sapiens insan topluluklarnn yaylmasnda temel itici g olmutur. Fas, Etyopya, Kongo Demokratik
150
Cumhuriyeti ve Gney Afrika'da bulunan deniz yumuakalarnn kabuklarndan yaplm boncuklar, krmz boyal ss eyalar ya da kemik ve boynuzdan yaplma entikli
zpknlar modern davran rntsn simgeleyen soyut
dnce ve simgesel anlatmn en gl kantlar ve ayn
zamanda bilinen en eski rnekleri olarak kabul edilmektedir, O halde, modern insan artran en eski fosillerle,
modern davran rntsnn en eski arkeolojik kantlar
imdilik Afrika'dan gelmektedir. Yaplan son radyometrik
tarihlemeler modern dnce yapsnn zamanmzdan
aa yukar 80 binyl nce yeerdiine iaret etmektedir.
127 binyl ncesine giden baz buluntularn tarihlemesi ise
imdilik tartmal gibi grnmektedir. Modern insann
anatomisine sahip Rromanyon ve adalar, gelitirdikleri
teknolojik rnler sayesinde her tr iklime ok iyi uyum
saladlar. Modern grnml st yontma ta a avc ve
toplayclar 25 binyllk bir sre ierisinde kltrlerini
Atlantik'ten Ural Dalar'na, Baltk Denizi'nden Akdeniz'e
kadar yaydlar. st yontma ta a kendi iinde perigordiyen (Z 35-23 bin aras), orinyasiyen (Z 35-20 bin aras),
soltreyen (Z 20- 17 bin aras) ve magdalenyen (Z 1712 bin aras) olarak adlandrlan eitli kltr evrelerine
ayrlr.(84) Perigordiyen, Neandertahn yaratt musteriyen
kltrden izler tar. Bu kltr ann ilerlemi evresinde
burin ad verilen ta aletlerin, olanca eitlilii iinde retildiini gryoruz. Zamanmzdan nce 36-30 bin aras ile
tarihlenen orinyasiyen ise Avrupa'ya yabanc bir kltrd,
dardan geldi. Bu kltr evresinde burin, dilgi, kazyc,
kemikten yaplma karg, mzrak gibi aletleri ve silahlan buluyoruz, Perigordiyen ve orinyasiyen endstrileri birbirlerinden bamsz olarak evrimleti. Soltreyen kltr defne ya da st yapra biiminde yontularak hazrlanan,
ok byk ustalk gerektiren ta aletlerle tannr. Adm
Fransa'daki Soltre Ky'nden alr. 1971 yaznda bu blgede yaptmz kazlarda bu tr aletlere ok sayda rastladk. Aslnda bunlarn ne amala retildii tam olarak bilin84) Bordes ve Sonneville, 1972.
151
miyor. O devirde insanlarn kulland bir eit para myd? Simgesel bir anlam m vard? Soltreyen insan ok ve
yay da buldu. Wrm Buzulu'nun III. ve IV. ara evrelerine
e den st yontma ta ann son kltr evresi magdalenyende ise, aletler daha da eitlendi; burinlerin papaan
gagas biiminde olanlar, ok eitli iler iin ngrlen
mikroburinler, yldz biiminde ok tarafl deliciler, trapez
ular magdalenyen insannn alet antasna girdi.(85) Baz
aratrclar magdalanyen insannn, keskin kenarl dilgi
aletleri orak gibi kullanarak yabani tahllar bitiini, bu
tahllarn tanelerini ise ta dibeklerde ezip yediini kazlardan elde edilen bilgilere dayanarak ileri srmektedir. st
yontma ta a genelinde tam 92 tip ta alet tespit edildi.
Fildii veya kemikten retilen olta ve zpkn ilk kez bu ada karmza kar. Kaburgadan ate kreim, ren geyii
boynuzundan kazmay, hatta su bardan, ku kemiinden tp eklinde boya kaplarn ilk kez bu atalarmz yapt.
Derileri kazmak iin mamutun az diinden yararlandlar.
Magdalanyen terzileri mamut ya da gergedann krek kemiini tabla gibi kullanarak zerinde deri kestiler.
st yontma ta a insanlar kemii, boynuzu, fildiini, deriyi, aa ya da yumuak talan ileyebilecek aletler gelitirdi. Ta endstrisinde dilgi ad verdiimiz yeni
bir teknik icat ettiler. Dilgi, nceden hazrlanm olan bir
akmakta ya da obsidiyen yumrusundan zel tekniklerle
elde edilir. Bir dilgi, geniliinden en az iki kat daha uzundur. st yontma ta anda alet retiminde giderek et~
kinleen bir standartlamaya tank oluyoruz. Bu ada alet
yapan aletler imal edildi. Ekolojik koullara ve ekonomik
faaliyetlere gre deiik trde aletler yapld. Soltreyen
kltrnn sonlarna doru, bir baka deyile zamanmzdan 17 binyl nce diki inesini buluyoruz/ 8 0 Atlarn
bilek kemiklerinden,^
fildiinden yontularak yaplan ineler 2-10 cm arasnda
deiiyordu. Magdalanyende bu ineler giderek artt. Her85) Arsebk, 1995.
86) Jelinek, 1975.
1 5 2 50 SORUDA NSANIN TARHNCES EVRM
halde zamanla souyan iklim karsnda giyinme n plana

knca ineye de daha fazla i dt. nsanolu balk avlamak amacyla kemikten ya da boynuzdan tek ve iki sral
zpkn icat etti. Wrm Buzulu'nun ikinci yarsndan itibaren daha da souyan ve sertleen iklime bal olarak step
ve tundra alanlar yaygnlat. Buzul an simgeleyen ren
geyii, mavi tilki, step at ve maara ays gibi hayvan trleri spanya, talya ilerine kadar sokuldu. rnein Sayga
antilopu Orta Asya'y simgelese de, biz onu magdalanyen
kltr anda Fransa'da gryoruz. Bu geni alanlarda
hzla hareket eden hayvanlar avlamak iin uzaktan frlatlabilecek etkin silahlar gerekliydi. Aslnda retilen hep av
aleti olmad; ok, mzrak vb. aletler sadece hayvanlar avlamak iin yaplmad; bu silahlarla ayn zamanda savald.
nk atma ve kavga insanla hep varoldu.
st yontma ta a insanlarnn avlanma stratejileri de
Necmderfarierinkinden farkl idi; yrede bulunan ok yksek bir kaya, kurnazca bir tuzak gelitirmek iin yeterliydi;
rnein geni bir ibirlii iinde ok sayda yabani at bir
uuruma doru srlyor, bylece panie kaplan hayvanlar areyi yksek kayann tepesinden aaya atlamakta buluyordu. Avc atalarmza ise sadece uurumun dibine dp paralanan hayvanlar toplamak kalyordu. st
yontma ta a insanlar ileri derecede sosyal rgtlenme
sayesinde her tr hayvan kolayca avlayabildi. Ancak, evcilletirmeyi henz bilmiyorlard. Son buluntular bu a
insanlarnn aa yukar 15 binyl nce Sibirya'da bir kurt
trn evcilletirerek kpek elde ettiini ortaya koydu.
Bu da gsteriyor ki, byk bir olaslkla, buzul anda
insanolunun kpekle olan sadk beraberlii balyordu.
evrede yaayan ren geyii, mamut, bizon, step at ve srn etleri Kromanyon atalarmzn sofralarnda ba kedeki yerini ald. Bu a insanlar bizden ok daha fazla et
yedi. Maaralarda kazdklar kk ukurlara etlerini saklyor, ktlk zamannda da karp yiyorlard. evrelerinde
yetien birok bitki ve meyveyi de topluyorlard. yle ki,
bugne kadar korunmu Kromanyon dklarnda zme
benzeyen baz meyvelerin ekirdeklerine bile rastland.
153
Ne denli zor koullar altnda yaarsa yaasn bu insanlar hayvansal ve bitkisel besin asndan yine de bizlerden
daha anslyd. Kromanyon atalarmz evrelerindeki doal
kaynaklar tketirken biraz da arya kat; ekolojik dengeyi bir lde bozdu. st paleolitik an sonlarnda aa yukar 50 otul hayvan tr yok oldu. Bu hayvanlarn
nesillerinin tkenmesinde iklim koullarndaki deimenin yan sra, kukusuz insann da byk pay vard. Atalarmz youn biimde su hayvanlarn da avlayp yemee
balad. Kemikten, boynuzdan ya da fildiinden yaplan
olta, zpkn gibi av aletleri sayesinde her tr bal yakalama olana buldular. Balklk alternatif bir avlanma tr
olarak devreye girerken, bu devir insanlarnn sofras daha
da zenginleti. Daha iyi ve dengeli beslenme insan saln
da olumlu ynde etkiledi. Ortalama mr uzad. lk kez
insanolu 60 yama kadar yaayabilme ansna kavutu.
Kadnlarn dourganlk yama erime anslar artt. Dourganlk sreleri uzad. Bu da nfus artn nemli derecede
etkiledi. Nfus arttka, st yontma ta a insan topluluklar birbirleriyle daha sk iliki kurmaya balad. Birbirlerine komu oldular. Yaptklar deniz aralaryla denizar seyahatlere baladlar. Yeni yeni dnyalar kefettiler.
30 binyl ncesinde Kore'den Japonya'ya getiler. Bering
Boaz yoluyla yine ayn alarda Asya'nn Sibirya blgesinden Amerika'ya getiler. Kzlderililer ite bu st paleolitik Sibirya avc topluluklarnn soyundan gelmektedir.
Avustralya ktas ilk kez insana bu alarda kapsn at.
st yontma ta a yeni kltrler, yeni avlanma teknikleri ile karmza ksa da avclk ve toplaycla dayal
geim ekonomisi deimedi. Henz ne tarm, ne hayvanclk ve ne de yerleik kyler vard. Kromanyon atalarmz
doal maaralar ve kaya alt smaklarnda olduu kadar
ak alanlarda ina ettikleri adrlar ve kulbelerde de
yaamlarn srdrd. Yuvarlak, dikdrtgen ya da elips
plannda olan kulbelerini yar yarya topraa gml
olarak yapyorlard. Bylece ok souk geen dnemlerde
s kaybn en az dzeye indiriyorlard. Sibirya st yontma
ta a insanlar ounlukla bu tr kulbelerde yaad.
154
adr ve kulbelerin duvarlarn mamutlarn fildileriyle

ryor, daha sonra hayvan derisiyle kaplyorlard. Kulbelerin ap bazen 42 m'ye kadar kabiliyordu. Byle bir
kulbenin yapmnda 95 mamutun kemiinin kullanld
tespit edildi. Birka aile ayn kulbede yayordu. Her kulbe iinde ocak bulunuyordu; burada snmak iin yal
mamut kemiklerini yakyorlard. Yanan ocan dumann
dar atmak iin baca bile ngrlmt. Kulbe zeminine yass talar veya kalker plaketler deniyordu. Aralar
da kumla doldurularak zemin salamlatnlyordu. Kulbenin taban bazen kille svanyor, zerine de krmz
boya serpiliyordu. st yontma ta a insanlarnn yaptklar adrlar koni biiminde olup, Kzlderililerin tipi
ad verilen adrlarna benzer. zellikle magdalenyen kltr anda, birok adr ya da kulbeden oluan yerleim
birimleri grlr. 25-30 binyl ncesinden itibaren artk
insanolu doal maaralardan ziyade kendi eliyle her
trl ihtiyac ngrerek ina ettii kulbelerde yaamaya balad. Birbirleriyle akraba olan ortalama 20-25 insan
(4-5 aile) barndrabilecek byklkteki bu kulbelerde
her aileye bir ocak dyordu. st yontma ta anda
ok geni bir corafi alanda benzer kltrel olaylara rastlamak, her zaman toplumlar aras ilikilerle aklanamaz;
kltr rnleri gler yoluyla baka blgelere yaylabilir,
ya da baka baka blgelerde benzer ihtiyalar ve ekolojik
koullar benzer kltr rnlerinin gelitirilmesine ortam
hazrlayabilir. Kltrel yaratclk bir merkezde ortaya kan ve bir toplumun tekelinde olan potansiyel deildir.
st yontma ta a insan da llerini Neandertal gibi
mezara gmyordu. (87) Onun gibi te dnya kavramna
inanyordu. ller bazen srtst, bazen de melmi pozisyonda bulunmutur. Dizleri karna ekilmi vaziyette
tutabilmek iin l byk bir olaslkla balanyordu; belki bu ekilde deri torbalar iine konuyordu. lnn vcuduna krmz toprak boya serpiliyordu. Mezara mamut
ve ren geyii gibi hayvanlarn kemikleri, bazen fldiinden
87) Jeliek, 1975.
NSANIN BYOKLTREL EVRMNDE NEML ADIMLAR 1 5 5
yaplm heykelcikler braklyordu. st paleolitik aa ait

oklu gmlere de rastland. rnein ekoslovakya'da
Predmost ad verilen yerleim merkezinde ocuk ve erikinden oluan 29 bireyin iskeleti ayn mezar iinde bulundu. Ne var ki ller iin zel mezarlklar (nekropol)
ngrlmyordu.
Sanat
ne zaman dodu?
st yontma ta anda Kromanyon insanyla beraber,
aa yukar 30 binyl ncesinden itibaren sanat denilen
yeni bir olgu karmza kyor.(88) nsanlk kltr tarihinde ilk byk sanat hareketi orinyasiyen adan magdalenyen a sonuna kadar uzanan 20-25 binyllk sre iinde
yeerdi ve geliti. st yontma ta a insan, doal maaralarn dehlizlerinde en kuytu ve karanlk kelerindeki
duvarlara resimler yapt. (Resim 16) Bu a insannn, zihinsel adan Neanderta'den daha stn olduunu kabul
etmek gerekir. O, kltr tarihimizde yeni bir r at;
hayranlk uyandracak derecede sanat rnleri yaratt. Cisimlerin boyutlu olarak alglanmas orinyasiyen kltr
anda 30 binyl nce balad. Simgesel anlatm eklinin
Kromanyon1 larla birlikte ortaya kt sylenebilir. Onlar
duygu ve dncelerini maara duvarlarna izdikleri resim, gravr ya da heykelciklere yansttlar. Maara resim
sanat prehistoryamn altn adr. Din Neandertal ile sanat ise Kromanyon ile balad, diyebiliriz. Tarihncesi insanlarn hep yanl tandk; bir eliyle el baltasn, dieriyle
de karsn salarndan tu tarak srkleyen kaba ve vahi
grnmlmaaraadamimajralkgeridekald.Prelis-88) Alimen, 1965. Yalmkaya, I., 1975; Diptarih Asndan Sanatn Kayna,
Antropoloji, DTCF. 7: 207-215. Yalmkaya, i., 1982; Ta Devri Sanat
Eserlerinin Yapmnda Kullanlan Ara ve Gereler, Antropoloji, DTCF.
10: 9-15. Kottak, 1997.
156
toryamn adeta papas saylan Fransz Papaz Henri Breuil,

onlardan dahi yabanllar diye sz eder. Fransa, spanya,
Portekiz ve talya bu maara resim sanatnn younlat
blgeler oldu. rnein Fransa'da 67, spanya'da ise 31 resimli maara belirlendi. Fransa'daki Les Eysies blgesi resimli maaralaryla tannr. Bunlar arasnda en nls de
kukusuz 1940'da tesadfen bulunan Lascaux'dur. Lascaux Maaras birok dehliz ierir. Adeta bir sanat galerisi
gibidir. st yontma ta a ressamlar, bu dehlizlerin duvarlarna, tavanlarna ve insan elinin ulaamayaca her
yere mavi, krmz ve siyah renkleri kullanarak grkemli
hayvan resimleri izmitir. (Resim 17, 18) Bazlarnn
zerine yenilerini yapm, baz hayvan resimlerini de yarm brakmtr. Lascaux'daki resimler orinyasiyen an
sonlaryla yalandrlr/ 8 ^ 150 hayvan resmi ve 850 gravr
ieren Lascaux Maaras turizme alnca, duvarlarndaki
bu gz kamatrc hayvan resimleri zamanla tahrip oldu.
Bu yzden 1963'den beri halka kapatld; yaknlarnda bir
yere benzeri yapld. Bugn turistler yalanc Lascaux'yu
89) Alimen, 1965.
Resim 16. Maara duvcmna resim yapan Kromanyon'lar.
gezmekle yetinmektedir.
Fransa'nn Font de Gaume Maaras'nda tuzaa drlm bir mamut resmi bulunmaktadr. Bu resimlerin
hepsi ayn anda izilmemi tir. Renkler ve izgiler binlerce
yl mucizevi ekilde korunmutur. Av hayvanlar bazen
yle gereki biimde ve tm anatomik ayrntlaryla izilmitir ki, bunlarn trlerini hatta rklarn bile saptamak olanakldr. Hayvan resimleri kimi zaman belirli bir
dzen ve mantk iinde karmza kar; bir duvar tmyResim 17-18. Lascaux Mooros'ntn duvarlarndan resimler.
158
le atlara ayrlrken, bir baka duvardaki tm bir pano ise

boalarn heybetli grntleriyle donatlmtr. rnein
Lascaux'da boa panosu 17 m uzunluunda ve 5 m yksekliinde muazzam bir dekor oluturur. Kromanyon insan, evresinde yaayan vahi hayvanlar resim ve gravrlerle sanki lmszletirdi. Onlar yceltti, onlara kiilik
kazandrd. Bizon ve at en sk izilen hayvand.. Buzul
ann en byk hayvan olan mamutu, usuz bucaksz
step ve tundralarda adeta uarcasna koan vahi at, kll
gergedan, muhteem boynuzlaryla masal dnyalarmz
ssleyen ren geyiini hep onun usta kaleminden tandk.
st yontma ta ann resimli maaralar, tarihncesinin
bir tr hayvanat bahesi gibidir.
1991 ylnda Fransa'da Marsilya'nn Akdeniz'e bakan ksmnda Cosquer adl yeni bir resimli maara kefedildi,(9) Buradaki duvar resimlerinin Lascaux
Maaras'ndakinden daha eski olduu belirlendi. Zamanmzdan 18 binyl nce, st yontma ta a ressamlar
Cosquer Maaras'nm kalker duvarlar zerine koan atlar, geyikler, penguenler ve bizonlar izdi. Maarada bu
resimlerin yapld ada ky 7-8 km daha gneyde yer
alyordu. Bugn ise nemli lde denizin altnda kalan
resimli maara sadece dalglar tarafndan gezilip, grlebilmektedir. Cosquer Maaras'nm zemininde rastlanan
kmrlemi am odunu kalntlar maaray o dnemlerde ziyaret eden st yontma ta a insanlarnn kulland
mealelerden geriye kalan artklar olabilir. Son yllarda bu
resimli maaralara yenileri eklendi. Bu resimlere bakarken insan kendini isimsiz Van Gogh'larm, Picasso'larm ya
da Leonardo da Vinci'lerin eserleri nndeymi gibi hisseder. Karanlk maaralarn en kuytu kelerinde, bir mealenin ya da bir ya lambasnn lgn ve titrek nda
izilmi hayranlk uyandran bu gzel resimleri, gravrleri yaparken, st yontma ta a insan aslnda zgrl-
90) Simons, M., 1992; "Stone age art shows penguins at Mediterranean",
New York Times, 20 Oct. 1992. Combler, J., 1996; "Les grottes ornees
de P A r d e c h e \ In l'Art Prhistorique., 209:66-85.
159
n snrsz meknnda dans eder gibidir.

Fransa'nn Ardeche blgesinde yer ala bir resimli
maaray 1971'de ziyaret ettiimde, st yontma ta a
insanlarnn gravrlerinin yer ald blmeye ulamak
iin srnerek dehliz iinde ilerlediimi ok iyi hatrlyorum, slak kil duvar zerinde, belli belirsiz duran
da keisini net biimde grmek amacyla yandan belli
bir adan bakmak gerekiyordu. Fransa'nn gneyinde
Pireneler'de bulunan Niaux adl bir dier resimli maara da en az Lascaux kadar nldr. ou kez maara
giriinden birka yz metre ieride karanlk ortamlarda insan elinin ulaamayaca tavana yakn ksmlarda
resim yapmak iin herhalde bir merdiven kullanlm
olmalyd.
Fransa'nn Ardeche blgesinde 1994'de Chauvet adl
yeni bir maara bulundu. <91) st yontma ta devri ressamlarnn, 490 m uzunluunda ve iinde ok sayda galerinin yer ald bu maarann duvarlarna zamanmzdan yaklak 35 binyl nce renkli olarak yaptklar vahi
hayvan resimleri, ilk sanat rneklerinin sanld kadar
basit olmadn, perspektif anlaynn daha o zamanlar
bilindiini ortaya koymaktadr. Maarann duvarlarnda
azn am halde betimlenen maara aylar, kavga eden
gergedanlar ve koan aslanlar yer alr. Chauvet Maaras soyu tkenmi 50 trn resimlerini ierir. Bu maara
nl Lascaux Maaras'ndan ok daha eskidir. Cosquer
ve Chauvet'ye 2000'de tesadfen bulunan bir nc
resimli maara daha eklendi. Gerekten de, Dordogne
blgesinde, Lascaux Maaras'na yakn Cussac adl bir
doal maara ok ilgin buluntularyla bilim dnyasnn
dikkatini ekti. 20 m geniliinde, 2 km uzunluunda ve
5-6 m yksekliindeki bu grkemli maarann iinde, o
alarda evrede yaayan yabani hayvanlara ait tam 200
gravrn 25 binyl ncesinde yapld tespit edildi. Bu
hayvanlar arasnda bizon, at ve mamut bata gelmekte91) Combler, 1996. Otte, M., 1996; "Origine de l'art palolithique", Techne,
No.3.
160
dir. Duvarlardan birisinde 20 kadar hayvann gravrn ieren 4 m uzunluundaki pano Cussac Maaras'n
benzersiz klmaktadr. Ayrca profilden izilmi iki kadn
resmi de bulunmaktadr. Kk bal ve gsl olan bu
kadnlarn bacaklar ksa, kalalar abartl olarak tasvir
edilmitir. Bu resimli maarada bugne kadar hi rastlanmayan bir eye de tank olundu; 10 kadar iyi korunmu
insan iskeleti maarann zemininde ele geti. Bazlarnn
zerinde krmz a boyas bulunmaktayd. Cesetleri yrtc hayvanlar tarafndan paralanmadna gre, acaba bu
insanlar maaraya brakldktan hemen sonra maarann
girii tmyle kapatlm myd? Yaplan tarihlemeler insan iskeletleriyle maara duvarlarndaki gravrlerin ayn
dneme ait olduklarn gstermektedir.
spanya da, sanat tarihi asndan Fransa'dan geri kalmamaktadr; 1878'de bulunan ve st paleolitiin son
dnemleriyle yat olduu belirlenen Altamira Maaras
bunun en iyi kantdr. O yllarda bu maaradaki duvar
resimleri kukuyla karland; zira 30 binyl ncesinde ta
devri insannn bylesine mkemmel resimler yapmas
inanlacak gibi deildi. Ne yazk ki, Lascaux gibi Altamira
da turizme almann getirdii ypranmadan kurtulamad. On binlerce yl tesinden bize ulaan bu esiz resimli
maaray kurtarmak iin yaknlarna son yllarda kopyas
ina edildi. Gerei ise halka kapatld. Yakn komusu
Portekiz'de de Foz Coa adl 20 binyl eskiye ait bir resimli
maara 1992'de bulundu. ok sayda st yontma ta a
resim ve gravrnn bulunduu bu maara son anda baraj sular altnda kalmaktan kurtarld.
Baz maaralarda hayvanlar doal orantlar iinde resimleniyor, bazlarnda ise hayvan boyutlarna pek uyulmuyordu. Maara duvar resimleri baz mesajlar vermektedir; rnein Lascaux'da sadece boyunlarna kadar izilen
geyiklerin yzme esnasnda tasvir edilmi olabilecekleri
akla gelmektedir. (92) Maara duvarlarna hayvanlar bazer
stilize edilerek izilmitir. Stilistik akmn birok rnei87) Jeliek, 1975.
161
ni resim ve gravrler eklinde Fransa'da bulabiliriz. st

yontma ta a ressamlar maara duvarlarndaki doal
oluumlar resimlerinde kullanmasn ok iyi biliyorlard. Niaux'da (Fransa) ressam, kil zerinde su damlacklarnn brakt deliklerin bulunduu yere bir bizon
izmi, delikleri de ok yaras olarak gstermitir. Ayrca,
deliklere kadar uzanan oklar yapmtr. Maara duvarnda bulunan tmseklii de bazen hayvann karn ksmna
rastlatm tr.i<J3)
st yontma ta a insan, evresinde yaayan av hayvanlarn tm eitlilii ve canllyla maara duvarlarna izerken, nedense kendini pek fazla grntlememitir. Gerekten de hayvan figrleri, insan figrlerinden
ok daha fazladr. stelik hayvan zenle, doal boyutlar
iinde ve anatomik ayrntlaryla tasvir ederken, kendini ya ku gagasn anmsatan az yaparak izmi, ya da
yar-insan yar-hayvan eklinde yapmtr. Doal grnm iinde izilen insan figr yok denecek kadar azdr.
Grkemli bir bufalonu ldrc boynuz darbelerine
maruz kalm halde grntlenen insan, elimsiz bir yapda ve ok basit izgilerle adeta karikatrize edilmitir.
Tarihncesi insan, resim yaparken kulland toz boyalar hayvan ya ve kmr tozuyla kartrd. Maara duvarlar, genellikle gzenekli kalkerden olutuu iin, srlen boya hemen absorbe oluyor ve kalc hale geliyordu. Boyalar genelde doadan elde edilen minerallerden
oluuyordu. Krmz iin a boyas, siyah iin manganez
kullanlyordu. Ayrca limonit ve hematit gibi mineraller
de renklendirici olarak kullanlmtr. Boyalar tamak
iin kemik kaplar ya da deniz yumuakalarnn kabuklarndan yararlanlyordu. Ayn boyalarla belki ritel ya da
bysel amala vcutlar da boyanyordu. Karanlk maara iinde resim yaparken tatan oyulmu bir kap iinde
ya yaklarak k elde ediiyordu. m) Bu tr aydnlatma
93) Albev S., 1980; La peinture prhistorique. Lascaitx ou la naissance de l'art,
Flammarion, France.
94) Jelinek, 1975.
162
bugn Eskimolarda da grlr.

st paleolitik a kltrnn sahipleri olan Homo
sapzens'lerin Anadolu'da Akdeniz kysndaki doal maaralarda (Antakya, evlik Maaras) yaadklar braktklar kltrel kalntlardan anlalmaktadr. Bu atalarmzn
Bat Anadolu'da varln ise Manisa'da akallar Tepesi
adyla bilinen blgedeki ayak izlerinden, ayrca Manisa snrlar iinde yer alan Kanlta kaya smanda kaya duvarlar zerinde kalan krmz ve vine r renginde
boyal el izlerinden anlyoruz. El izleri, gerekten de st
paleolitik maara duvar resim sanatnda nemli bir yer
tutar; bu tr rneklere Fransa ve spanya'da birok doal
maarada rastlanmtr.
Resim sanat ve by
st yontma ta andan gnmze kalan sanat eserleri bize o dnemlerin kltrel zenginlii, sosyoekonomik
yaps ve inan sistemi hakknda nemli ipular kazandrmtr. unu unutmamak gerekir ki, biz atalarmzn
her davranm yorumlayacak bilgiye sahip deiliz. Sanat
eserleri, bysel ve ritel amal eserler, ksacas st yontma ta a insannn maddi ve manevi dnyasn yanstan
eserler, deri, aa, aa kabuu gibi organik maddelerden
yapld iin ok ey ryp yok olmutur.
inde saysz gravr ve resim bulunan maaralarn o
devirdeki ilevi ne olabilirdi? Tarihncesi alardan gnmze kalan bu sanat eserlerinin says imdiden 70
bini bulmutur. Baz aratrclar bunlarn tapmak olarak
kullanldm ileri srer, yle ki, rnein magdalenyen
kltr anda bu amala kullanlan yaklak 150 resimli
maara tespit edilmitir. Bir kez, bu resimli maaralarda genellikle hi oturulmamtr, Tarihncesi insanlar
maaralarn bu resimlerle donanm kuytu kelerine
belki de ibadet etmek, eitli bysel amal ayinler dzenlemek iin girmitir. Nitekim,.baz duvar resimleri
dans eden, ayin yapan stilize edilmi insanlar gsterir.
Bugnk ibadet yerleri ile st yontma ta a maaralarnn ayn ilevi grm olabilecei dnlmektedir.
163
Maara duvar resimleri, son derece eidi kompozisyonlar ierir. Bu hayranlk veren gravr ve resimleri tek bir
mantk iinde yorumlamak ne lde doru olabilir?
Kald ki hepsi ayn anda yaplmamtr. Lascaux'da bir
duvar zerine grkemli bir boa resmini izen ressam,
bu hayvann hemen nne atal biiminde esrarengiz bir
cisim yerletirmitir. Bunun anlam nedir? Dal m, stilize
edilen bir tuzak m? Yoksa bysel anlam olan bir simge
mi? Bu kompozisyonu yaratan ta devri ressamnn vermek istedii mesaj ne olabilir? Aslnda genel anlamda,
st yontma ta a sanatnn temelinde yatan ana fikir
tam olarak bilinmiyor.
Baz maaralarda insanlar hayvan maskesi takm biimde izilmitir; bunlar hayvan postuna brnm
bycler miydi? st paleolitik a toplumlarndaki
amanlar ya da dini liderler miydi? nsan figrleri aa yukar 50 maarada bulundu. Ispanya'daki Altamira
Maarasnda duvarlara bol miktarda geometrik motifler
izilmi. Birok maarada da ocuk ve erikinlere ait el izleri bulunmaktadr. Bu ellerden bazlarnda parmaklardan
bazlar eksiktir. m) Aza alman krmz ya da siyah tondaki boyann maara duvarna yaslanan el zerine dorudan pskrtlmesiyle elde edilen bu negatif desenlerden
tarihncesi insannn iletiim sistemini anlamaya alan
aratrclar da vardr. Fransa ve Ispanya'daki baz doal
maaralarda gravr ya da boya pskrtme yntemiyle
gerekletirilmi bol miktarda el resimlerine rastlanmtr. El zerindeki eksik parmaklar anlamn hibir zaman
bemiyeceimiz bir mesaj m ieriyordu?
Bu alarda yaz henz yoktu. Atalarmz dnce ve
duygularn genelde resimlerle ya da mzikle dile getiriyordu. Zaten gzel sanatlarn bir dier kolu olan mzik
de st yontma ta anda karmza kyor. Gerekten
"~dr*Frtts'a, 'U'kryna ve A v u s u j y ^
larm uzun kemiklerinden yaplm, delikleri olan fltler
bulundu. Bu mzik aletlerini Kromanyon insanlar 30
95) Alimen, 1965.
1 6 4 50 SORUDA NSANN TARHNCES EVRM
binyl ncesinde kullanyordu. Bu tr buluntulara son

yllarda bakalar eklendi; rnein Almanya'nn gneybatsnda Aurignacien kltr ann erken dnemiyle
(35' binyl nce) yalandrlan fltler imdilik bilinen
en eski mzik aletleridir. Fildiinden ve akbabann ra~
dius kemiklerinden hazrlanan fltler zerinde dzenli aralklarla alm delikler bulunmaktadr. Karanlk
maarada, heybetli biimde izilmi rengrenk hayvan
resimleri nnde, hayvan derisinden hazrlanan bir davulun ve fltn ritmik nameleri eliinde eitli danslar yapmak veya trenler dzenlemek kim bilir ne kadar
heyecan vericiydi... Ukrayna'da Mezine st yontma ta
a yerlemesinde bir ukur iinde flemeli, vurmal ve
yayl mzik aletlerinin kalntlar bulundu. m ) Demek lci,
bu ta devri atalarmzn orkestras da varm. Resimli
maaralar belki birer okul, kltr merkezi ya da tiyatro
ilevini gryordu. Tarihin ilk temsillerini belki de ta
devri atalarmz bu gizemli maaralarda sergiledi. Resimli maaralarn akla gelebilen bir baka ilevi de, erginlenme trenlerinin dzenlendii yerler olma olasldr.
Gerekten de, Eskimo ve Avustralya yerlileri gibi ou
kltrlerde, belirli bir yaa gelen gencin, kiiliini kantlayabilmesi iin belirli deneyimlerden gemesi gerekir.
Byle durumlarda, ocuun baz ruhlarla iliki kurmas iin sakin ve tenha bir yerde bir sre yalnz kalmas
gerekir, te, karanlk, kasvetli, eitli hayvan resimleri
ve geometrik motiflerle esrarengiz bir atmosfere brndrlm maaralar bu tr trenler iin ideal yerlerdi.
Resimli maaralardaki eserlere salt estetik anlay iinde
bakmak ne derece doru olabilir? st yontma ta anda by ve sanatn i ie olduunu dnyoruz. Resim
ve gravrler bir tr iletiim arac myd? Sanatn en gz
kamatrc rneklerini bize kazandran bu atalarmzn
bilmediimiz daha nice davran rntleri vard. Yazl
tarihleri olmad iin duygu ve dncelerini tam olarak anlayamyoruz. Sessizce gelip, sessizce bu dnyadan
96) Picq, 1999.
165
ayrldlar; yaamlaryla ilgili nice srlar da beraberlerinde gtrerek.

st paleolitik a insan resim ve gravr dnda tanabilir sanat rnleri de yapt.(97) Boynuz, kemik, fildii ya da akltalar zerine son derece ayrntl biimde
hayvan resimleri izdi. Bunlarn bazlarn delerek muska
ya da kolye yapp boynuna ast. Fdiiden yapt kuu,
balk, ay biimindeki nesnelerin zerinde bulunan delikler, bu amala kullanlm olabileceklerini artrmaktadr. Atalarmz belki bu hayvanlarn tlsmndan
yararlanmay dnyordu, Fransa'da Brassempouy denilen bir maarada zamanmzdan 34 binyl nce yaam
olan Orinyasiyen avclaryla beraber bulunmu 4 adet
insan diinin kklerinde bilinli olarak alm deliklere
rastlanmtr. st paleolitik a insanlar belki bu insan
dilerini inanlar gerei (kendilerini kt ruhlardan korumas ya da sembolik bir deeri olduu iin) boyunlarna kolye gibi asyorlard. 1971'de Fransa'da Carcassonne
adl ehre yakm Gazel Maaras'nda Fransz arkeolog Dominique Saccfnin bakanlnda magdalenyen kltr katn kazarken, zellikle geyik kemikleri zerine yaplm
ok sayda mamut resimlerine rastladk. Ayrca, hayvan
kaburga kemikleri zerinde eit aralklarla izilmi, takvim ya da cetvel olarak tasarland dnlen nesneler
bulduk. Benzer izgiler tayan kemik eyalar Fransa'da
Abri Lartet ve Abri Blanchard denilen st yontma ta
a yerleim blgelerinde de ele geti. Baz aratrclar
bunlarn o ada ay takvimi olarak kullanldn ileri
sryor. st paleolitik a insanlar simgelerle iletiim
kuruyor, bizler gibi konuuyor ve belki say saymasn da
biliyorlard.
Hayvan kemikleri zerine akmakta ya da obsidiyenden yaplm kalemlerle kazman hayvan resimleri, doal
grnmleri iinde olduu kadar stilize de ediliyordu.
Kemik ya da akl talarna bazen insan figrleri de iziliyordu. st palelitigin sonlarna ait mamut krek kemii
97) Alimen, 1965; Jelinek, 1975;Kottak, 1997.
166
zerine srtst uzanm halde kazman insan figr perspektif anlayn gzel bir rneini tekil eder. Tanabilir
cinsten kk sanat rnleri tm st paleolitik a boyunca grlr.
lk kadn bstleri-bereket tanralar

Tarihteki ilk vens rnekleri
olarak kabul edilen kadn heykelcikleri st paleolitik ala
yattr. (Resim 19) ounlukla pimi kilden, topraktan,
fildiinden ya da limonit gibi
eitli minerallerden yontularak hazrlanan bu ilk sanat rnlerinde annelik ve
kadnlk n plana karlmt. Bu heykelciklerin
boyu 15 ile 30 cm arasnda deiir. Kadnlar
cepheden ya da ok ender de olsa, Fransa'da Sireuil yerleim merkezinde
bulunan venste olduu
gibi, profilden alglanarak
yaplyordu. Vensler arasnda Willendorf ok nldr. (98)
Bu vensn salar spiral biimde adeta rlm ekilde tasvir
edilmitir. Almanya'nn Hohle
Fels adl yerlemesinde ve Au~
Resim 1 9. st paleolitik an
rignacien kltr tabakasnda
kadn heykelcikleri (Vensler).
2009'da ele geen ise st paleolitik adaki figratif sanatn en gzel rneklerinden biri
saylr. Aa yukar 35 binyl ncesiyle tarihlendirilen
kadn heykelcii 6 cm boyunda ve 3,5 cm eninde olup
mamut fildiinden yontulmu ve bu dneme ait bilinen
98) Howel, 1969.
167
en eski sanat eseridir. Bu tr heykellerde gs, karn ve

kala abartl olarak gsterilmi, kol ve bacaklar gvdeye
oranla ok ksa olarak ngrlmtr. Bunlar genelde o
a insanlarnn cinsel fantezilerini, dourganl ve bereketi yanstm olmalyd. Bu heykellere bakarak o adaki kadnlarn fiziinin byle olduu dnlmemelidir.
Zira avclk ve toplaycln gerektirdii hareketli yaam
koullar iinde kadnlarn iman olmalar beklenemez.
st yontma ta a heykeltra byle tombul venslerin
yan sra, zayf ve narin heykeller de yontuyordu. Vcut
dzeyinde anatomik ayrntya giren heykeltra, nedense
yzde gz, burun ve az gibi nemli ayrntlar yapmyordu. st yontma ta ann vensleri olarak adlandrlan
bu tr buluntularn Anadolu'da benzerleri de ele gemektedir. Nitekim, Kahramanmara snrlar iinde yer alan
Direkli Maaras M 16-12 binyllar arasna tarihlendirilen eski anatanra figrlerine ait en gzel buluntuyu bize
kazandrd.(99) Yaklak 3 cm boyunda pimi topraktan
yaplm heykelcik, ekik gzleri, geni kalas ve gsleriyle dikkat ekmektedir. Buluntu anaerkil yaam modelinin Anadolu'da bilinenden ortalama 5-6 binyl daha
eski olduunu gsteriyor.
Avrupa'da ok az da olsa erkek heykelleri de bulundu.
ek Cumhuriyeti'nin Dolni Vestonice denilen arkeolojik
yerleim merkezinde, fildiinden yaplm byle bir heykelcie rastland. Vensler genellikle st yontma ta a
insanlarnn barndklar kulbelerde ele gemi tir.(100) Bu
tr eserler aileler asndan bir anlam ifade etmi olmalyd. Fransa'da Landes blgesinde Brassempouy arkeolojik
yerleim alannda bulunan vens en az Willendorf kadar nldr. 36,5 mm boyunda ve sadece boyuna kadar
olan ksm korunmu bu kadn heykelcii ufak bir yz,
iri gzler, dzgn bir burun ve rlm gibi omuzlara
iradarih^
kahaurrcrbifzellii
99) Erek, C. M., 2009; "18000 Yanda Bir Toprak Ana", NTV Tarih, Eyll
says, s.13,
100)Jeiinek, 1975.
168
Resim 20. Brassempouy vens, si paleolitik a.
yanstr. (Resim 20) Kadim, bazen kaya zerine kabartma eklinde de ileniyordu. Perigordiyen ala yat olan
Laussel vens (Fransa) bunlardan biridir. 42 cm boyundaki vens bir elinde belki de bereketin ve dourganln simgesi olan hayvan boynuzu tutmaktadr, Bu kadn
heykelciklerinin bazlar krmz a boyas srlm olarak bulunmutur. st yontma ta a insanlar anak,
mlek yapmay bilmiyordu; ama deriden, aatan ya
da bitkiden kaplar yapm olabilirler. Seramik teknolojisinin kkeni aslnda bu aa kadar gtrlebilir. Dk atete piirilen kilden ve topraktan nesnelere Dolni
Vestonice'de (ek Cumhuriyeti) zamanmzdan 26 binyl
ncesinde rastlyoruz. ou ekilsiz olan bu seramiklerin
ne amala yapld da hl bir srdr.<101)
neyi bulan atalarmz hayvan postlarn bir kuma
gibi yan yana getirip dikiyor ve istedii modelde giysi hazrlyordu. lk konfeksiyon rnleri st yontma ta anda soltreyenden, yani aa yukar 15 binyl ncesinden
101) Vandiveri P. B. ve arlc., 1989; "The origins of ceramic technology at
Dolni Vestonice, Czechoslovakia", Science, 246:1002-1008.
NSANIN BYOKLTREL EVRMNDE NEML ADMLAR
169
itibaren balad denilebilir. Giyinmeye, sslenmeye daha

ok nem veriyorlard. Hayvan postundan yaplm giysilerini denizkabuklar, kemikten boncuklar ya da hayvan dileriyle sslyorlard. Kazlarda buna ilikin son
derece arpc rnekler bulundu, Moskova yaknlarnda
yer alan Sungir adl st yontma ta a arkeolojik yerleim merkezinde, 25 binyl nce yaam 55 yalarndaki
bir erkek iskeletinin gs hizasnda mamut fildiinden
yaplm yzlerce boncuktan oluan diziye rastland. Bu
insan muhtemelen n kapal deriden bir gmlek giyiyordu ve onunla gmlmt. Ayn yerde ele geen iki
ocuk iskeletinin kafatasnda fildiinden ve tilki diinden yaplm boncuklara rastland. Bunlar, ocuklarn
taktklar balklar sslemi olmalyd. Gmlrken de
bu eyalar karlmamt. Giysiye ilikin ipular kadn
heykellerinden de elde edilebilir. rnein Sibirya'nn
Malta blgesinde bulunan bir heykel kapon ve kabanyla yontulmutur. Dolni Vestonice yerleim merkezinde bulunan ve paleolitik sanatn bayapt saylan kadn
heykelcii ise banda bonesiyle betimlenmitir. a02) Ayn
ekilde Brassempouy kadn heykelcii de kapon tamaktadr. Ayrca, Sibirya'da baz st yontma ta a yerlemelerinde ele geen kadn heykelcikleri kala hizasna
kadar inen giysi ve kemerle tasvir edilmitir. Bu giysiler Eskimolarm giydii anoraklara benzer. Giyinme her
ne kadar kltrel balamda yeni bir anlayn gstergesi saylsa da, zellikle st yontma ta andan itibaren
botlar, kazaklar ve balklara ska rastlanmas, souyan
iklime kar insanolunun ald korunma nlemleri olarak da dnlebilir. Giysi, gerekten de st yontma ta
anda tm eitliliiyle ortaya kar. Moda anlaynn
bu dnemlere kadar uzand dnlmektedir. Sslenme sanat da moda anlayyla btnleir. st paleolitik
ala beraber kadn ss eyalar da oald. 20 binyl ncesinden itibaren giysisine, salarna zen gsteren st
yontma ta a kadn, maara ays ya da tilkinin kpek102) jelinek, 1975.
170
diini delip boynuna kolye gibi asyor, mamut fildiinden

bilezik veya yzkler takyordu.
Avrupa'da st yontma ta ann son evresi saylan
magdalenyen sonuna doru, bir baka deyile 12 binyl
ncesinden itibaren, maara resim sanatnda bir fakirleme gzlenir. Kromanyon insannn yaamnda nemli yer
tutan bizon, step at, kll gergedan, mamut, maara ays
ve ren geyii gibi son buzul ann tipik hayvanlar yava
yava kaybolurken, maara resim sanat da giderek tarihe
kart.
A \ Avc atalarmz ne zaman

T 1 I yerleik yasama geti?
7
ilk kyler ne zaman kuruldu?
Mezolitik ya da epipaleolitk a diye adlandrlan, olduka ksa sren kltr a paleolitik ve neolitik arasnda bir gei evresidir,(103) Yaklak 12-13 binyl ncesinde, buzullarn erimesi ve giderek kuzeye ekilmesiyle
birlikte Avrupa'nn nemli bir blmnde step ve tundra
iklimini simgeleyen hayvanlar ya yava yava kayboldu
ya da buzullarla birlikte kuzeye doru g etti. Kara ve
deniz avclyla yaamn srdren, toplaycla dayal
bir besin ekonomisiyle de bunu destekleyen insan topluluklar, buzullarn erimesiyle boalan topraklara yayld. Bylece ilk kez epipaleolitik ada Kuzey Avrupa'da
skandinav blgeleri insanoluna kaplarn at. Buzul
a sona ererken bitki rts de deiti; step ve tundra
grnml bodur aalar kayboldu; yerlerini ormanlk
alanlar ald. Yakndou'nun baz blgelerinde evresel
koullar o kadar zengin besin trleri sundu ki, ger top103)Alimeri > 1965. Weiner, J. S., 1972; La genese de l'homme, La grande
encyclopdie de la nature, Volume 18, Bordas, Paris/Montral. Jelinek,
1975.
171
luluklardan bazlar bu frsat iyi deerlendirdi; bitki ve

hayvan trleri asndan bol eit sunan blgelere yerletiler. Nitekim, sabit ky yerlemeleri ite bu ekolojik koullarda kuruldu ve geliti. Epipaleolitik ada, avlanan
hayvan eitleriyle birlikte avlanma stratejisi de deiti.
Bu da erkek ve kadn arasndaki gnlk iblmn etkiledi. Avclk erkeklerin tekelinden kt, yerini daha
eitliki bir yapya brakt.
Buzul ann sona ermesinin ardndan scak ve yal
bir iklim Anadolu ve tm Ortadou'ya yayld. Bata arpa
ve buday olmak zere birok yabanl bitki elverili iklim sayesinde bu blgelerde bol miktarda yetimeye balad. lk kyller bu yabanl tahllar en az alt ay boyunca
toplama frsat buldu. Zaten bu tahllarn toplanmas, ilenmesi ya da depolanarak ktlk zamanlarnda kullanlmak zere saklanmas, ancak srekli yerleim politikas
sayesinde mmkn olabilirdi. Evlerin belirli kelerinde
yabanl buday depolamak iin alan ukurlar kltr tarihimizin ilk buday silolardr.
12 binyl ncesinde insanlar drt mevsim yaadklar
kylerin evresinde yetien yabanl tahllar ve bu yerleim merkezlerine ska uramaya balayan baz yabanl
hayvanlar daha yakndan tanma ve izleme olanana
kavutu. a04> Budayn yan sra arpa ve dier tahllar da
yabani halde yetiiyordu. Yksek dalk blgelerde ya da
su kaynaklarna yakn dzlklerde ky kuran neolitik
topluluklar nceleri yabani olarak topladklar tahllar
ta dibeklerde ezerek, tme talarnda terek yediler;
yaptklar basit ocak-ukurlarda kavurdular. Balangta
evler yuvarlak bir plan iinde topraa yar yarya gml
olarak ina ediliyordu. Evlerin duvarlar iri talarla rlyor, zemin ise yass talarla deniyordu. Her evde mutlaka bir kede ocak bulunuyordu. Yuvarlak planl konutlar iinde fazla derin olmayan, iinde sdan atlam
akltalar, yanm kemikler ve kmrlemi aa para104) Reed, C. A., 1959; "Animal domestication in the prehistoric Near
East", Science, 130:1-11.
172
larmn yer ald ukurlar ele geti.(105: Epipaleolitik a,

aslnda yaam biiminde kkl bir deiiklie yol amad.
nsanlar yine avlanmay-toplamay srdrd. Ne gariptir
ki dnyann birok yerinde avc-toplayc yaam biimi
genelde mezolitik dzeyde kald.
Epipaleolitik a, akmakta ya da doal camdan yaplma gen, trapez, dikdrtgen, kare, ekenar drtgen
eklindeki minik aletlerle (mikrolit) bilinir.(106) Bunlar
balk oltasnda, zpknlarda, yabanl tahllar kesmek iin
ngrlen orak yapmnda kullanld. Genelde 2,5 cm'den
daha kk olan ok ular, hayvana saplandktan sonra
onun gvdesinde kalarak tad zehiri hayvann vcuduna yayyordu. Deniz, gl ve akarsu kenarlarnda yaayan topluluklar youn biimde balk avlad. zellikle
sk ormanlk alanlarda (Orta Avrupa'da olduu gibi), ky
yeri amak amacyla youn biimde aa kesme iinde
kullanlan baltalar da bu dnemde karmza kar. Epipaleolitik ada kpek dnda evcil hayvan yoktu; son
buzul anda kpein evcilletirildiini zaten biliyoruz.
Domuz, geyik, koyun, kei ve iriba hayvanlar srekli
yerleim merkezlerinin etrafnda otluyordu. Belki de insanla bu yabanl hayvanlar arasndaki ilk dirsek temas bu
dnemde balad. 12.000-12.500 yl ncesinden itibaren
lman ve yal iklim yerini kurak bir iklime brakt. Yer
yer ller olumaya balad. Hayvan trleri de deien iklime ayak uydurdu. Anadolu, Suriye, Irak, srail, Lbnan
ve ran' iine alan geni corafyada farkl hayvanlar bu
ada yayordu. Ova ve vadilerde gazel ve eekler, dalk
blgelerde koyun ve kei, ormanlarda geyik ve gevi getiren bykba hayvanlar dolayordu. Bunlarn hepsi de
yabaniydi.
Bu a insanlar llerini, oturduklar evlerde belirli
bir yere gmyorlard. Ayn mezar daha sonra len di~
105) Cauvin, J., 1977; "Les fouilles de Mureybet (1971-74) et leur signification p o u r les origines de la sdentarisation au Proche-Orient", Annah
of the American school oj Oriental Research, 44:19-48.
106) Bordes ve Sonnevile, 1972.
HSANIN BYOKLTREL EVRMNDE NEML ADIMLAR
173
ger yaknlar iin de kullanlyordu. Alan ukura genelde, melmi pozisyonda konulan lnn yanma bazen
hayvan kemikleri braklyordu. Hayvan dileri veya
deniz yumuakalarnn kavklarndan yaplan kolyeler, bu dnem kadnlarnn da tpk st yontma ta a
atalar gibi sslenmelerine zen gsterdiklerine iaret
etmektedir. 07)
Tarm ne zaman, nerede

balad? Tarm yaplan
ilk bitkiler hangileriydi?
Aa yukar 12 binyl ncesinde Anadolu ve
Yakndou'nun baz blgelerinde, ounlukla da Frat
ve Dicle Nehirleri boyunca sulak arazilerin evrelerinde
avclk ve toplayclk yaam biimine devam eden kk
kabilelerin evlerini kurarak ky yaamn balattn
gryoruz. Bu sabit ve devaml yerlemeler tarihte bilinen en eski tarm ncesi kylerdir. Artk insanlar drt
mevsim bir arada yaabilecekleri konutlara kavumulard. (Resim 21) Neolitik olarak isimlendirilen kltr
a mezolitik kltr amm hemen arkasndan insanln kltrel evrim srecinde yava yava yerini almaya
balad. Neolitik, insanolunun yaratt yeni bir kltr
devrimiydi. Bu adan itibaren insan, bitki, hayvan ve
doal evre arasndaki ilikiler farkl bir boyut iinde
karmza kar.
Neolitie damgasn vuran nemli olay vardr.
Bunlar srasyla tarm, hayvanclk ve anak-mlek yapmdr. Tarm, insan olunun sabit kyler kurup, topraa balanmasnda belirleyici bir unsur deildi; aksine insan topluluklar tarmdan ok nce yerleti; ky107) Alimen, 1965.
174
ler kurdu; daha sonra yabanl tahllarn bilinli olarak

ekimini yapmaya balad. Kukusuz, tarmc ky topluluklarnn ortaya kmas, gelimesi yeni ekonomik
ve sosyal-kltrel sistemleri de beraberinde getirdi. ao8)
Besin retiminin insanlk tarihinin en nemli kilometre
ta olduu sylenebilir. Besinlerini reten, bylelikle
yaratt art rnle geleceini gvenceye alan tarm topluluklarnn yaam biimleri, tarmn ilk kez nerede grld, nasl bir seyir izledii, hangi bitkilerin ilknce
tarma alnd hep merak konusu olmutur. Tarmn ortaya k konusunda ok eitli kuramlar ileri srld.
Baz aratrclara gre, yerleik yaama getikten sonra
kaydedilen hzl nfus art ile geleneksel besin kaynaklar arasndaki dengesizlik insanolunu yeni besin araylarna yneltti; bunun neticesinde de bire on verecek
1 0 8 ) a m b e l , H., 1996; "Archaeology in Turkey: A conspectus of recent
evidence on the prehistoric and early historic periods", In . Demirci;
A. M. zer ve G. D. Summers (Editrler), Archeometry 94: 337-350,
TBTAK Yaynlar, Ankara. Esin, U, 1996; "Turkish archaeometry in
Anatolian archaeology with a bibliographical appendix", In Archaeometry 94 (Editrler: . Demirci; A. M. z e r ve G. D. Summers), TBTAK Yaynlan, ss.335-364.
Resim 2 1 . Neolitik d n e m yeriemesi atabyk'n temsili bir izimi.
yeni bir besin retimi tarz, yani tarm benimsendi. Bir

dier gre gre de, holosenin (drdnc zamann pleistosenden sonraki ikinci jeolojik dilimi) balangcnda
giderek artan kuraldk insan topluluklarn, hayvanlar
ve baz yabani tahllar belirli su kaynaklarnn etrafnda buluturdu. nsanlar bu yabanl besin kaynaklaryla
ok yakn bir ilikiye girdi; onlar daha yakndan tanma frsat buldu. Bylelikle, giderek evcilletirme sreci
balad. Aslnda evcilletirme tek bir nedene indirgeemeyecek kadar karmak bir sretir. Bu yeni ekonomik
sistemin gelimesinde hi kukusuz birden fazla unsurun pay oldu.
Dnyann farkl blgelerinde besin retimine dayal
yeni ekonomik sistemin birbirinden bamsz olarak gelitii bugn artk kesinlik kazanmtr. Yakndou ve Anadolu; Orta ve Gney Amerika; Orta ve Gneydou Asya ile
Dou ve Bat Afrika eitli yabanl bitkilerin yetitirildii
farkl blgelerdir. nsann yaratc zeks, her yerde deien evre koullarna bal olarak devreye girmitir. nsan
deitike evresini de deitirmeye balamtr. Kltrel
balamda her yeni gelime, bir lde doal evrede ortaya kan olumsuzluklar, hissedilen skntlar karsnda
insanolunun gsterdii tepki biimidir. nsan, evresinden hibir dnemde tmyle kopmad, evresinde olup
biten olaylar ok iyi gzlemlemesini bildi. Belki tarihncesi alarda evresiyle bugnknden daha ili dlyd.
Zamanmzdan 11 binyl ncesinde, Yakndou'da, deien iklime bal olarak ortaya kan geni ovalar ve zaman
zaman kendini hissettiren kuraklk, avc-toplayc ky
topluluklarndan bazlarn yeni evresel koullara uyum
salamaya zorlam olabilir.
Yakndou'da Suriye, Anadolu, rdn, srail ve Irak'taki
neolitik ky yerlemelerinde nceleri youn biimde yabanl budayn topland ve talar arasnda ezilerek un
haline getirilip yemekte kullanldna tank oluyoruz. nsanlar neolitik kyleri kurarken henz tarmla uramyordu; tpk atalar gibi avc ve toplayc ger kabilelerdi.
Verimli toprak, yeterli su, geleneksel bilgi birikimiyle b-
176
tnleince tarm denilen devrim gerekleti. Buna biz devrim diyoruz; nk insan emeiyle yaratlan rn, arazi
ileme ve kullanma kavram ve bilinci, mlkiyet anlay,
nfustaki belirgin oalma, eitli meslek dallarnn belirmesi, kyler arasndaki ticaretin geni boyutlara ulamas,
sosyal snflarn ortaya k ve daha birok sosyoekonomik gelime, besin retimiyle birlikte gelimitir. Besin
retimi, uygarln gelimesinde kamlayc bir rol oynad ve dnyann saysz yerinde bir seri kltrel deimeye
ortam hazrlad. Tarmn balamas insanolunun varolu
mcadelesine yeni boyutlar kazandrd. Buday, nohut,
mercimek gibi yabanl bitkilerin bilinli olarak ekilip biilmesiyle beslenme alkanl da deiti; insanolu ilk
kez ekmeini yapmaya balad. Tel Mureybet (Suriye)
ve Cafer Hyk, Haclar (Anadolu) ky yerlemelerinde
anak mlek ncesi dnemde ekmein piirildii ta frnlar bulundu. Jarmo (rak) neolitik kynde evlerde,
taban dz ve perdahlanm, duvarlar kille kaplanm frnlara rastland. D duvar, rnein Cafer Hyk'te, ceviz
aacndan elde edilen direklerle salamlatnlyordu. Ne
var ki ekmein yapm, evcil budayn mayalanabilecek
kvamda ve dayankllkta hamur verecek kadar glten
iermeye balad zaman oldu. Arkeolojik kazlardan
elde edilen bilgiler, dnyada en eski ekmein Anadolu'da
ve Yakndou'da yapldn gstermektedir. te yandan, aplan 30-60 cm arasnda deien ocak-ukurlarda
ise neolitik a insanlar etlerini piiriyor, budaylarn,
kavuruyorlard. (109) Akl'da konutlar iinde dikdrtgen
planl, taban yass ta demeli ocaklar ele geti. Bu ocakukurlar konutlarn iinde alyordu. Duvarlar talarla
rlm ukurlarn dibine nce odun diziliyor, onun
stne de yanma srasnda oluan sy uzun sre tutsun
diye akl talar konuyordu.
Balangta yabanl tahllarn kltr kim bilir belki
de tmyle tesadfi olmutur. Toplad arpay, buda109) Molst, M., 1986; "Les structures de combustion au Proche-Orient Nolithique", These de Doctorat, niversite de Lyon 2.
177
yi oturduu kye tarken yere den tanelerin bir sre

sonra yemden ktn gzlemleyen insan, tesadfen
balayan bu sreci bilinli tarma dntrm olabilir.
Tarma geile balantl biimde kyler daha da byd. Hasat zamannda nfus grece artt. rnein Jericho
(srail), aa yukar 3000 kiiyi barndran byk bir
kyd. Konya'nn gneydousunda, umra snrlar ierisinde yer alan ve 13,5 hektarlk geni bir alana yaylan
atalhyk tarmc ky toplumunun ise yaklak 10 bin
kiilik bir nfusu barndrd ileri srlmektedir. 010)
Uzmanlarn deerlendirmesine gre, tarma alman herhangi bir arazi, uygun iklim koullan altnda ve iyi bir
sulama sayesinde hayvansal besin kaynandan 10 kat
fazla bitkisel besin kayna salayabilir. Etkinlii giderek artan, modern teknolojinin devreye girmesiyle glenen tarm acaba bugn ba dndrc bir hzla artan
dnya nfusunun ykn kaldrabilir mi? Yaplan tahminlere baklrsa, her yrenin ekilip biilmesi, modern
tarm yaplmas, iyi bir stoklama ve datm politikas
sayesinde dnyamz 50 milyar insan besleyebilecek
kapasitededir. ( m )
Topran ilenmesi, yksek verim alnmasyla birlikte
zel mlkiyet kavram anlam kazand; toprak deerlendi. Komu kyler arasnda arazi kavgalar balad, bu da
giderek byk apl savalara dnt. Neolitik ada
blgeler aras ticaret ok canland; rnein birok ara
ve gerecin yapmnda kullanlan doal cam Anadolu'dan
salanrken, Yakndou lkelerinden Anadolu'ya da kara
sakz getiriliyordu. Volkan cam, o alarda, alet retmek
iin en sk kullanlan hammaddeydi. Bu deerli volkanik
maddenin ticareti rnein atalhyk tarmc ky topluluunun nemli bir gelir kayna oldu. Volkan camndan
Anadolu insan ayna bile yapt. (U2)
110) Meilaart, j,, 1971; Eariicsi civilisations of the Near East, London, Thames and Hudson.
1 1 1 ) M c Elroy ve Swanson, 1973.
112) Meilaart, 1971.
178
Kimi avc-toplayclar da tarm pek benimseyemedi;

zira tarm, her iklim ve corafyada ideal ve kaliteli bir yaam tarz anlamna gelmez. Yakndou'da zamanmzdan
aa yukar 10 binyl nce besin retimine geildiinde,
Avrupa henz avc-toplayc yaam biimim srdryor,
insan topluluklarnn bir ksm hl maaralarda yayordu. Orta ve Gney Amerika'da, insanlar aa yukar
6.000 yl nce tarma baladlar. Msr bata olmak zere kabak, fasulye ve dier baz bitkileri evcille tirdiler.
8.000 yl nce Gneydou Asya'da, 5.000 yl nce de
Dou Afrika'da tarm balad. Japonya ve Kore'de pirin
arlkl tarm, gnmzden 3.000 yl nce grld. Tarmn bilinen en eski izlerine rastlanan Yakndou, farkl corafi grnmler altnda karmza kar. Bir yanda
yksek platolar ve dalk blgeler, dier yanda aasz
step alanlar ya da Frat ve Dicle'nin evreledii alvyonlu bereketli ovalar. Bu geni corafya zerinde dikkatler ister istemez bereketli hilal olarak tarih kitaplarna
gemi olan kesime ynelmektedir. Tarmsal faaliyetler
Yakndou'da ok geni ve eitli corafi zelliklere sahip
alan iinde geliti. nsanolu bu farkl corafi blgelerde
yabanl tahl kendi istek ve gereksinmeleri dorultusunda seleksiyona tabi tuttu. Buday ve arpa tarma ilk alnan iki yararl tahld. Bunlar mercimek, nohut, bakla
ve dierleri izledi. Herhangi bir tahl evcilletirmek; o
bitkiyi semek, korumak ve uygun ekolojik koullarda
kltrn yapmak demektir, atalhyk tarmc ky
toplumu buday, arpa ve mercimei evcilletirmiti; ama
dier tahllar da yabani olarak kullanmaya devam ediyordu. Bunlar birbirine kartrmyor; evin ayr ksmlarnda depoluyordu. atalhyk insan tarm bilse de,
sofrasnda tahl arlkl besinler pek de yle fazla yer tutmuyordu; nitekim insan kemiklerinin analizinden kan
sonuca baklrsa, daha ok et ve baklagillerle beslendikleri anlalmaktadr.
Evcilletirilmi tahln (rnein budayn) ne gibi
avantaj lan olabilirdi? Her eyden nce evcil tahln taneleri iridir; saplar uzundur. Baaklar daha ok rn verir.
179
Bylece evcil budaydan daha ok randman alnr. nsanolu, tarmn yapt tahllarda her defasnda yeni yeni
meziyetler kefetmi, seleksiyonu da bu dorultuda devam ettirmitir. 11 binyl nce yetien yabanl buday ok
farklyd; budayn yabanl eitleri neolitik yerlemelerin
evresinde bol miktarda yetiiyordu. Bunlarn bilinli olarak tarm yaplrken doal olarak verim ve dayankllk
gz nnde bulunduruldu. nsan ve budayn binlerce yl
srecek dostluu artk balamt. Evcil budayn varln
srdrebilmesi insanla mmkndr. Evcil budayn taneleri rzgrla uup dalmaz; baak kolayca almayacak
kadar sk bir klf iindedir. Yabanl buday ve arpann
baak ve gvdeleri dayankszdr; rzgrn etkisiyle kolayca krlr ve taneler topraa yaylr. Tohumlarn kapk ve
kavuzlar serttir.
Tarm dneminde ara gereler daha da eitlendi.
Besin retiminin gerei olarak yeni aletler gelitirildi.
Boynuz ya da kemikten hazrlanan aletler zerine keskin kenarl akmakta ya da volkan cam paralar akld; sonra bunlar katranla sabitletirilerek orak yapld,
yetien tahllar bimek iin kullanld. apa ve saban
gibi aletler bu dnemde karmza kar. Ayrca havanlar, bazalttan tme talar, ok ular, kenarlar sarp
dzeltil i dilgiler, yongalanm ta kurslar neolitik an
ara-gereci arasnda saylabilir. Krtik Tepe (Diyarbakr), Demirky Hyk (Batman), Musular ve Akl (Aksaray), ayn (Diyarbakr), Hallan emi (Urfa) gibi
Anadolu'nun belli bal neolitik kylerinde kazlarda ele
geen el deirmenleri, eitli irilikte havanlar ve tme talar, tahllarn ve eitli bitkisel tohumlarn ezilip
tlmesiyle, bunlardan eitli yemekler yapldn
gstermektedir. Bu yumuak, besinler, hazrlanan lapalarneolitik a bebeklerinin beslenmesinde de adeta bir
devrim yaratt; bilindii gibi nceden hazrlanarak piirilip lapa haline getirilen budayn hazm daha kolaydr.
Lapa, bebei stten keserken de bavurulan nemli bir
ek gdadr. nceleri tatan oyularak hazrlanan, daha
sonra kil ya da topraktan yaplp piirilerek sertletirilen
180
kaplar ise bu lapalarn konmas ve saklanmasnda nemli bir rol oynad. Neolitik ada bebeklerin hangi yalarda anne stnden kesildii hep merak konusu olmutur.
Kemikteki kolajen doku iinde bulunan nitrojen-15 izotopunun (N 15 ) analizinden kan sonular Anadolu'nun
belli bal neolitik yerlemelerinde bebeklerin hangi yatan itibaren stten kesildii ve ek gdalarla beslendiine
dair nemli ipular verdi. rnein Akl'da 1 yama,
ayn'nde 2 yama ve atalhyuk'te de 1,5 yama doru bebeklere anne st yan sra ek besinler de verildii
anlalmtr.
Birok anak-mlek ncesi neolitik ky yerlemelerinde volkan camndan yaplma on binlerce eitli tipte
aletler ele geti. lk tarmc ky topluluklar aatan da
birok alet yapm olmalyd. Ancak bunlar zaman iinde
ryp yok oldu. nsanolu neolitik ada madeni de
kefetti. Nitekim Akl, ayn ve Nevali ori neolitik
insanlar zamanmzdan 9.0 yl nce bakn tavlayarak
iliyor ve bundan ss eyalan yapyordu. (ll3) Tarmn etkisi, gnlk yaamda kadm-erkek iblmne de yansd;
tahl tme, toplama, yn eirip ip yapma, evcil hayvanlann stn sama, giysiler hazrlama, sepet rme, dokumaclk vb. kadnlarn stlendii ek yklerdi. Yerleik
yaama geile beraber insanlar youn biimde srekli
bir arada yaamaya balaynca, yeni yeni meslek dallar
ortaya kt. Dokumaclk bunlardan biridir. Bu el sanatnn bilinen en eski rnei ayn anak-mlek ncesi neolitik kyde ele geti. 9.000 yl ncesiyle tarihlenen
hcre planl yaplar evresine dahil bir evin bodrumunda
bulunan orak ya da bak olarak hizmet grm boynuz
aletin sap ksmnda dokuma yoluyla yaplan bir kuma
izine rastlanmtr. Yaplan analizler bu kalntnn keten
liflerinden brlerek yaplm ipliklerden dokunan bir
kumaa ait olduunu ortaya koymutur.
Yabanl tahllar evcilletiren, bunlarn bilinli tarmn
113) Esin, U., 1984; "Ergani Bakr Analizlerinin Arkeolojik Adan nemi",
Arkeometri nitesi Bilimsel Toplant Bildirileri IV.
181
yapan insan, balangta anak mlek yapmay bilmiyordu. Bu dneme anak-mlek ncesi neolitik evre denir. Ama insanolu bunun da aresini bulmutu; anakmlek ncesi neolitik kylerde eitli talardan oyularak
yaplan ve farkl amalarda kullanlan kaplar bulundu.
Aa yukar 7.000 yl ncesinden itibaren birok tarmc ky yerlemesinde anak mlekli dneme geilmitir.
atalhytik bunun en gzel rneini tekil eder. (H4) Sosyal, toplumsal, ekonomik yap ve hatta insan sal bu
kltrel yenilikten nemli lde etkilendi. Bylece yeni
bir meslek kolu dodu. Komu neolitik kyler arasnda,
bazen geni corafi blgeler arasnda youn bir anakmlek ticareti balad. Anadolu'nun eitli blgelerinde
hl devam eden arkeolojik kazlar bize anak-mlekli
evre neolitik kylerinin son derece zengin rneklerini
sunmaktadr. Bu yeni dnemle birlikte neolitik topluluklarnn sofralarna yeni bir canllk geldi. Neolitik a kadnnn dnyas deiti. Mutfanda her an kullanabilecei yeni ara-gerece kavutu. (Resim 22) Ev halkna daha
eitli yemekler sunmaya balad.
Resim 22. Neolitik ada anak mlekler.
182
S \ Hayvanlar evcilletirme
jBfcguT.
fa
U J ne zaman balad?
lk evcilletirilen hayvanlar
hangileridir?
Neolitik a topluluklar kylerini kurup srekli bir

blgede kalabalk nfuslar halinde yaamaya baladlarsa
da, bir sre evrelerinde varolan eitli yabani hayvanlar avlayarak besin gereksinimlerini karladlar. Bu aa
ait evlerin baz kelerinde rastlanan zemini yass talarla
kapl ocaklarda, yakalad yabani hayvanlar kzartm
olmalyd. Bunlarn listesi olduka uzun saylr. rnein
Akl'da youn bir et tketimi vard; dev srlar, atlar,
geyikler, koyun, kei, domuz yerleme dnda avlanp,
paralara ayrldktan sonra kye getiriliyordu. ayn ve
Cafer Hyk'te nesli bugn tkenmi olan yabani bir sr
cinsi avlanyordu. Bunlar etkin birer protein kaynayd.
Kimi zaman, youn biimde avlanan hayvanlarn etleri,
Cafer Hyk'te olduu gibi, k aylarnda yenilmek zere
uygun yerlerde saklanyordu.
Tarmn arkasndan, neolitik kltr devri iinde insanolunun gerekletirdii ikinci byk devrim byk ve
kkba hayvanlarn evcilletirilmesi oldu. (U5) Evcilletirmenin yle birden olmad kabul edilmektedir. lk oban topluluklarn ne zaman ortaya ktklarn tam olarak
belirlemek son derece gtr. Arkeolojik kazlardan elde
edilen bilgilere baklrsa, Yakndou'da zamanmzdan
aa yukar 9.000 yl ncesinde insanolu stnden, etinden ve postundan her an kolayca yararlanabilecei hayvanlar yava yava kendine altryordu. At ve eek tr
hayvanlarn ise daha ziyade tamaclkta kullanld grlr. Tarmda olduu gibi hayvan evcilletirmesinde de,
yl boyu yaanlan srekli kylerin kurulmas gerekiyordu. Bu sayede ky evresinde dolaan yabanl hayvanlar
115) Reed, 1959.
183
devaml gzlenebiliyor, bunlarn beslenme alkanlklar,

davran rntleri ve reme dngleri daha yakndan izleniyordu. Ayrca hrn ve uysal olmayan dller kesilip
yenirken, insana daha ok sman, uysal olan rklar damzlk amacyla saklanyordu. Hi phe yoktur ki, baz hayvanlar insana sosyal ve psikolojik ynden daha yakndr.
Yabanl hayvanlar, evcil hemcinslerinin sahip olduu baz
meziyetlerden yoksundur. rnein yabani koyunun yn
pek ie yaramaz; oysa evcil koyunun yn iplik yapmaya
ok elverilidir. Yabani sr ve kei yavrularm emzirmeye
yetecek kadar st verir. Dolaysyla, insan bu hayvanlarn
stnden yararlanamyordu. cn) Evcilletirme srecinde
giderek daha ok st, daha kaliteli yn ve daha fazla et
veren, dayankl rklar seleksiyon yoluyla elde edildi. Zamanmzdan aa yukar 10.000 yl ncesinden itibaren
insan yavrusu, anne stnden ayr ilk kez bir hayvann
style tanyordu. Proteince zengin ek bir besin kayna
olan evcil hayvann st neolitik ada bebein stten kesilmesi esnasnda nemli bir alternatif oldu.
Neolitik a topluluklarnda hayvan st sadece dorudan tketilmedi; fermantasyona tabi tutularak yourt
gibi son derece besleyici, zellikle Yakndou gibi scak
lkelerde ste oranla bozulmadan uzun sre korunabilen
bir yan rn elde edildi. Dengeli ve kaliteli beslenmede
gerekli saylan tereya, yourt ve peynir gibi stten elde
edilen yan rnler insanolunun sofrasnda artk yerini
yava yava almt. Neolitik a atalarmz birincil rn
olarak evcil hayvann etinden youn biimde yararlanrken, bu arada yabani hayvanlar da avlamaya devam etti.
Evcilletirmek amacyla seilen rklar, her trl tehlikeye kar koruma altna alnm, yiyecek ve su ihtiyalar
daha zenle karlanmtr. Bylece arka arkaya evcilletirilen hayvanlar insanla ayn mekn paylamtr. Tm
''bu~gsteriiew^
hayvanlardan baz beklentileri vard. Zaten evcilletir116) Greenfield, Haskel J., 1988; "The Origins of Milk and Wool Production in the Old World", Current Anthropology, Vol. 29, 4:573-594.
184
te, insanla hayvann ortak karlarnn kesitii noktadr. Koyun, kei, domuz ve sr Yakndou tarmc ky
topluluklarnn alternatif besin kaynaklaryd. Bylece,
insan, gn boyu av peinde komaktan da byk lde kurtulmutu. Kpek, tarm ncesi ky topluluklarnn
kendilerine baladklar ilk hayvandr. (U7) Evcil kpei Yakndou'nun (Jamo ve jericho neolitik yerlemeleri) yan sra tarihncesi alarda Sibirya'da ve Kuzey
Amerika'da (daho) da gryoruz.
iftilik ve hayvancln arka arkaya gereklemesiyle
birlikte Anadolu ve Yakndou'daki neolitik ky yerlemeleri daha rgtlenmi, karmak ve zengin byk yerleim
merkezleri haline geldi. Orta Anadolu'da yeeren atalhyk uygarl bunun en gzel rneidir.01*" Yine ayn blgede zamanmzdan aa yukan 10.000 yl nce kurulmu
olan Akl akeramik neolitik ky yerlemesinde ise hayvan
'kalntlarnn incelenmesi sonucunda evcilletirmenin, her
ne kadar hayvann morfolojisine yansmasa da, daha o tarihlerde yava yava balad grlmtr.
nsann
ilk evi nasld?
Neolitik ky yerlemelerinde 9.000-10.000 yl ncesinde bugnk mimarlan bile hayrete dren yaplama rneklerine tank oluyoruz. Jericho (srail) ve Jarmo
(Irak) gibi birok neolitik kyn etraf gvenlik amacyla surlarla evriliyordu. Evler, balangta daire plannda
topraa yar yanya gml olarak ina edildi. Ancak, insanolu keler ngrerek oluturduu dikdrtgen plan
bulmakta gecikmedi; gerekten de dikdrtgen plan zerine kurulan yaplara anak-miek ncesi neolitik adan
117) Reed, 1959.
118) Mellaart, 1971.
185
itibaren rastlyoruz. Deiik ilevler iin ngrlen oda

ve avlu anlay daha o zamanda karmza kar. Akl'da
olduu gibi, (li9) ilev ve konumlar farkl yaplar yeni bir
rgtlenmenin de habercisiydi. Akl mimarisinin 2.000
yl sonraki atalhyk mimarisinin temelini oluturduu
dnlmektedir. Odalarn zeminleri bazen yass talarla
kaplanyor, daha sonra kille svanyordu. Duvar ve demeleri rten sva ierisine saman kartrlyordu. Ta
temel zerine kerpi duvar rlyor, at ise aa dallar ve hayvan postlaryla kapatlyordu. Aslnda, yaplarda
kullanlan malzemeler ve mimari yap bir blgeden dierine deiiyordu. Gerekten de, rnein atalhyk
neolitik kynde evler yaplrken ta temel ngrlmemitir; kerpi temeller zerine dorudan kerpi duvarlar
ina edilmitir.(120> Evler bitiik nizam dzeyindedir. Bu
gelimi tarmc kyde, her evde bir kiler bulunmaktayd.
Damlar dz olan evlerin aralarndan sokak gememekteydi. Ev bloklar arasnda nadiren gze arpan avlular ise
plk olarak kullanlmtr. Eve gney duvarna dayanan
bir tahta merdivenle damdan girilir, daha sonra da merdiven damda braklrd. Akl anak-mleksiz ky yerlemesinde, tpk atalhyk'te olduu gibi evlere damdan
giriliyordu. atalhyk'te, odalarda oturma, uyuma ve
alma iin ayr divanlar yaplmt. ok sayda platform,
kiler olarak ngrlen alanlar, ara ve gerecin yapld
ksmlar, frn ve ocan yer ald odalarla simgelenen
byk evler aslnda bugnk konut anlaynn daha o
zamanlar yerletiini gstermektedir. Aradan 11-12 binyl gemi olmasna ramen, dnyann birok yresinde
neolitik adaki temel yap malzemelerinin hl terk edilmemi olmas, dikkati ekicidir.
Yuvarlak planl evler az sayda bireyin yaamasna ola-
119) Esin, U., 1992; "1990 Akl Hyk Kazs (Kzlkaya Ky Aksaray
li)", XUI. Kaz Sonular Toplants I, 131-153. Esin, U., 1993; "1992
Akl Hyk Kurtarma Kazs.", XV. Kaz Sonutan Topianfst i, Ankara, 77-89.
120) Meaart, 1971.
186
nak verirken, dikdrtgen planl evlerde kalabalk aileler

kalabiliyordu. Evlerde deiik boyutlarda ve biimlerde
ok sayda oda ve blme ngrlmt. Neolitik a insan, konutlarnda mutfak olarak kullandklar zel bir keyi de unutmamt. Cafer Hyk (Malatya) anak mlek ncesi neolitik kynde iki katl yaplar bulundu.(121>
st kata evin dndan bir merdivenle klyordu. Demek
ki daha tarm ncesi ky yerlemelerinde bile dubleks
konut mimarisine rastlanmaktayd. Yakndou neolitik
yerlemelerinde, yaplarda sndrlm kire ve alnn
duvar ve demelerde sva olarak kullanlmas nemli bir
bulutur. ayn'nde halkn yaad mahalle, idari binalar, tapmaklar ayr olarak ngrlmt. Yerleim iinde
kanalizasyon sistemi, p dklen ayr meknlar bulunuyordu. Neolitik topluluklar daha o alarda bile salk kurallarna ok dikkat ediyorlard; rnein Akl'da
konutlara ait pler, mutfak artklar, yenilen hayvanlarn kemikleri ya da anak-mlek paralar plk olarak
ngrlen yere dklyordu. evreyi kirletip, mikrop
retmesin diye de yaklyordu. Ksacas Anadolu'da ve
Yakndou'nun birok blgesinde zamanmzdan 9.000
yl ncesinde planl, rgtl ve salkl yaplamann en
gzel rneklerini gryoruz.
Neolitik ada
inan sistemi nasld?
Neolitik ada l gmme gelenekleri
Neolitik ada inan sisteminin bir paras saylan l
gmme gelenei olanca eitliliiyle gzler nne serilir. Mezar trleri, mezar iinde lye verilen pozisyon,
121) Aurenche, C. ve ark., 1985; "L'architecture de Cafer Hyk", Rapport
prliminaire, Cahiers de i'Euphrate, 4:11-33.
yanna konulan hediyeler, kafataslarnn gvde iskeletlerinden ayrlarak zel bir meknda saklanmas, lnn
bandaki sa, deri ve dier yumuak ksmlarn bakla
kaznp alndktan sonra topraa gmlmesi gibi birok
uygulama neolitik dnemde karmza kar. ller birok ky yerlemesinde evlerin tabanlar altma melmi
konumda, sanki ana karnndaki fetusun duruuna benzer
biimde gmlyordu. Mekn ii l gmme adeti tm
neolitik a boyunca izlenir. Bir ya da birden fazla lnn ayn mezara konulduu saptanmtr. Neolitik ada
birincil gmlerin yan sra ikincil gmlere de rastlanr.
Baz aratrclarn ileri srdne gre, ikincil gm durumunda, bazen l bir sre ev dnda rmeye braklr
ve ardndan kemikleri gmlr. (122) Kylerde yaayanlar
llerle ayn mekn paylayordu. Evin sahibi, daha nce
taban altnda gml olan dier yaknlarnn iskeletlerini
bir kenara ekip, yeni len yaknn koyuyordu. Bylece
evlerin taban altlarnda aile mezarlklar oluuyordu. Bu
tr uygulamalara Anadolu ve Yakndou neolitik kylerinde ska rastlanmtr. atalhyk'te ller evlerde bir
platform altma gmlyordu. Bu divanlarn stnde de
insanlar uyuyordu. Nevali ori (Urfa), Krtik Tepe (Diyarbakr), Akl (Aksaray), Demirky Hyk (Batman)
gibi daha birok Anadolu anak-mlek ncesi neolitik
kynde de ller evlerin iinde taban altma melmi
biimde gmlyordu. Neolitik ada ok tuhaf gmme
adetleri vard. Gerekten de lnn iskelet haline dntkten sonra sadece kafa tasn, akene ile ya da altenesiz
alp bazen al, bazen de kil ile yz dzeyindeki ayrntlar
vererek svama adetinin ilgin rnekleri, tm neolitik a
boyunca Suriye, rdn, srail ve Anadolu'da gn na
karlmtr. (1B) Nide ili snrlar iinde yer alan Kk
"
123)Bonogofski, M., 2001; "Cranial modeling and Neolithic bone modification at Ain Ghazal, New Interpretations", PaUorient 27/2, 141-146.
zbek, M., 2005; "Neolitik Toplumlarnda Ba ya da T m Bedeni Allama Gelenei: Anadolu ve Yakndou'dan Baz rnekler", TUBA-AR,
8:127-136.
1 8 8 50 SORUDA NSANN TARHNCES EVRM
Hyk yerlemesi, kil sval kafataslara ilikin ok gzel rnekler sunmutur. anak mlekli neolitik evre ile
tarihlendirilen katlarda 1985-2006 arasnda toplam 19
kil sval ve normal kafatas bulunmutur. Kil sval kafataslar sadece erikinlere ait olmasna karn, cinsiyet
asndan herhangi bir ayrmn yapldn artran
kesin bir bulgu yoktur.<124) Neolitik ada Anadolu ve
Yakndou'nun kimi ky topluluklar neden kafataslarmda sadece yz ksmm kil ya da al ile svyordu? Acaba
hayatta iken sahip olunan grnm baz zel konumdaki bireylerde kalc klmak amac m yatyordu? Ne sva
olarak kullanlan maddelerde ve ne de uygulanan yntem
ve tekniklerde tam bir benzerlik bulunmaktadr. Nitekim
Tel Ramad, Tel Aswad (Suriye) ve Kk Hyk'teki kafataslarnn yz ksmlar al ya da kil ile svanmken, Nahal Hemar'da (srail) katran bu ama iin kullanlmtr.
Bu svalarn zerine de a boyas ya da zincifre srlmtr. Eriha'da (srail) svanm kafataslarmdan bazlarnda
gz ukurlarnn bulunduu yerlere deniz yumuakalarnn kabuklan yerletirilmitir. Salyangoz kabuu kapal
gz, iki kanatl midye kabuu ise ak gz tasvir etmek
amacyla kullanlmtr. Kk Hyk'te kil sval kafataslarnda ya siyah talardan yararlanlm ya da sadece yatay
bir izgiyle gzler kapal ekilde tasvir edilmitir. Kk
Hyk'te gn na karlan ve mekn iinde zenle hazrlanm sekiler zerinde korunduu anlalan kil
sval kadm ve erkeklere ait kafataslan ayn yne bakacak ekilde konmular, bazlarnn etrafna eitli irilikte
kaplar yerletirilmitir. Yz dzeyinde kil ile burun, gz,
kulak ve az gibi tm ayrntlar canlandrlmtr. Kk
Hyk'te allanmam kafataslarnn da ele getii gz
nnde bulundurulacak olursa, bu blgede yaam olan
neolitik halkn belki belirli bir soya veya mertebeye mensup baz kimselere ldkten sonra kafataslan iin zel bir
uygulama yapt dnlebilir. Belki bir lm maskesiyle bu kiiler lmszletiriliyordu. Silistreli bu ilgin l
124) zbek, 2005.
189
gmme adetinin temelinde bir ata klt dncesinin var

olabileceini ileri srmektedir. 2005, 2007 ve 2008 yllarnda Kk Hyk'te gn na karlan drt basz gvde, l gmme adetinin uygulan biimi hakknda nemli ipular verebilir. Buna gre, l nce bir odann taban
altna cenin konumunda, bazen l hediyeleriyle birlikte
gmlp st kapatlmaktadr. Bir sre sonra, l byk
lde ryp iskelet haline dntnde, mezarn sadece baa rastlayan ksm alp kafatas ve altene ilk iki
boyun omurunun anatomik eklemlemesi bozulmadan
byk bir dikkatle alnp, mezar tekrar kapatlmaktayd.
unu nemle vurgulamak gerekiyor ki, 2005 ylma kadar
Kk Hyk'te ele geen kil sval ya da svasz kafataslanna ait herhangi bir gvde iskeleti bulunamamt. Bunlarn ne yapldna dair hibir bilgimiz yoktu. Bu bakmdan evlerin taban altlarnda insitu durumda bulunan basz insan gvdeleri bu nemli l gmme geleneine k
tutacak deerli buluntular saylmaktadr. imdiye kadar
yrtlen kaz almalarnda yzlerce insana ait iskelet
kalntlarnn bulunduu, zamanmzdan 12 binyl eskiye
ait Kr tik Tepe (Bismil, Diyarbakr) anak mlek ncesi ky yerlemesinde, neolitik a insanlar, evlerin taban
altlarna llerini genelde melmi vaziyette koymadan
nce, Anadolu'da imdiye kadar rastlanmam olan ilgin
bir uygulamaya gidiyordu; ly nce taban altna yerletiriyor, zerine a boyas serpiyor, mezarn bir sre
stn kapatmyor, l ksmen rdkten sonra btn
bedeni alyla kaplyordu.
Yerleik yaama gei, mlkiyet kavramnn ortaya kmas ve tapnma rnts arasndaki sk iliki neolitik
ala beraber hi kukusuz yeni bir boyut kazanmtr.
Gerekten de, hareketli bir yaam tarzyla simgelenen
avc-toplayc geim ekonomisi, yerleik dzenin temel
oluturduu yeni bir ekonomik yaplanmaya dnrken, yerleik dzene geen ky topluluklarnn deer yarglan, inan sistemleri ve evreyi alglay biimi giderek
kkl bir deiime uramtr. Besin retimine paralel
olarak insanolunun dnyaya, yaama ve lm olayna
190
bak as kkl deiiklerle karmza kmaktadr. Air

Ghazal (rdn), Jericho (srail) ve ayn (Diyarbakr)
gibi nemli neolitik kylerde gn na karlan kafatas klt gibi kafatasn kil veya al ile svayarak lnn
yznde adeta bir maske oluturma davrann, Anadolu
ve Yakndou'da neolitik a halklarnn ilgin ve gizemli
bir l gmme uygulamas olarak alglayabiliriz. Bu davrann bilinen en eski rnei zamanmzdan 9.500, en yenisi de 7.000 yl ncesine kadar gitmektedir.
lk tapmaklar
Tarm ncesi neolitik dnemden balamak zere yerleim plan iinde ky halknn inan dnyasn yanstan
yaplamaya da tank olmaktayz. Bu balamda ibadetlerin yapld, dinsel trenlerin gerekletirildii farkl mimari zelliklere sahip yaplar ngrld. rnein
atalhyk'te dokuz yap katma yaylm 40 kadar tapmak
veya kutsal mekn ortaya kartlmtr. Bu tapmaklarda
kk heykeller bulundu. Fresk ve kabartmalar tapmaklarn iini sslyordu. atalhyk insanlarnn ok sayda tanr ya da tanraya sahip olduklanndan sz edilir.(U5)
Son kazlar, atalhyk evlerinin hem ritel amal, hem
de gnlk yaamda kullanldn gstermitir. Bu iki ilevli evlere atalhyk'n her tarafnda rastland. badet
mekn olarak tanmlanan evlerin duvarlarnda resimler
bulundu. Duvarlarda basz insanlar betimleyen sembolik resimler; ayrca, akbabalarn saldrsna maruz braklan llerin betimlemeleri grlr. atalhyk insannn
dini inanlarna ait nemli bir gsterge de boa kafatas
kltdr. Evlerin ilerinde bazen tek, bazen de ya da
drt sral boa kafataslar bulunmutur.
1992'de Atatrk Baraj'nn sular altnda kalan ve bu
yzden kurtarma kazlar sonlandrlan Neval ori (Urfa)
neolitik kynde yaayan topluluun ok grkemli bir
tapna vard. Zemini mozaik kaplama olan yap iinde,
zerlerinde insan kabartmalarnn yer ald stunlar, bir
191
mihrap, tatan oyulmu ylanlardan sa rgleri olan bir

bst ve insa-hayvan aras figrler bulunuyordu. (U6) Bu,
insanlarn henz anak-mlek yapmaya ve tarma balamad dnemlere aitti. Tarm ncesi ilkel avc-toplayc
atalarmzn yln belirli dnemlerinde toplanp dinsel trenlerini icra ettikleri, ayinler yaptklar bir tapmak Urfa
yaknlarndaki Gbekli Tepe'de gn na karld. U27)
Gbekli Tepe'de 15 m'ye varan daire biimli alan bulundu. 16 destek ve kireta plakas zerinde aslan, ylan, kz, ko, tilki ve turna kabartmalar yer almaktadr.
Tapmak iinde ayrca doal boyutlarnda tatan oyulmu
yabandomuzu, kaplumbaa ve akbaba heykelleri tespit
edildi. evrede dank gruplar halinde yaayan avctoplayc kabilelerin yln belirli dnemlerinde dinsel trenlere katlmak ve ibadetlerini yerine getirmek iin geldikleri bu meknlar kim bilir belki de o alarn inanna
gre hac olmak amacyla gelinen yerlerdi. Schmidt'e gre(128), Gbekli Tepe'deki yaara 9.500 yl nce sona erdi.
Yerleik yaama geen, tarm ve hayvancl gelitiren
blge topluluklar artk o tarihlerden itibaren inan sistemlerini, beklentilerini, tanr anlaylarn deitirmi ve
bylece baka araylara girmi olabilir. Dinin de kltrel
bir olay olduunu, zamanla deiiklie urayabileceini
unutmayalm.
2006 kaz mevsiminde Suriye'nin kuzeyinde Frat kysnda zamanmzdan 11 binyl ncesiyle yat bir anak
mlek ncesi neolitik dneme ait blgede, yuvarlak planl
duvarlar krmz a boyas ile kapl zel bir yap kalnts
ele geti. O dnem avc-toplayc kabilelerin zaman zaman
bu zel yapy tpk Gbekli Tepe'de olduu gibi tapmak
olarak kullanm olabilecekleri dnlmektedir.
Ergani lesi snrlar iinde yer alan ayn ky
yerlemesinde bulunan ve kafatasl yap olarak bilinen
126) Schmidt, K.( 2000; "Gbekli Tepe and the Rock Art of the Near East",
TUBA-AR, Say:3.
127) Schmidt, 2000.
128) Schmidt, 2000.
192
antsal bina ise gerek mimarisi, gerekse ilgin l gmme adetleriyle ayn insannn inan dnyasna k
tutmaktadr. (129) Gnmze kadar yerleim alannn ancak yzde 20'si kazlan bu kyde ele geen insan says
600 kadardr. Bu nfusun yzde 65'i ise kafa tal binada gmldr. Birok dnemlerde hizmet verdii dnlen binann en son kullanm evresinde bilinli olarak
yakld anlalmtr. Binay asl ilgin klan olay ise,
yangnda tahrip olan en son kullanm evresinde yer alan
kk oda iinde yaklak 75 insan kafa tasma rastlanmasdr. Anladmz kadaryla, ayn halk bir dnem
insan kafatasna ayr bir nem veriyordu. Gvdelerinden
ayrd insan balarm odalarda zenle koruyordu. Avlu
iinde yer alan yass bir ta zerinden alman rneklerde
bol miktarda insan kanma rastlanm olmas son derece
ilgintir. (30) nsanlarn balar bu ta zerinde mi gvdeden ayrlyordu? Bu gzlemleri bir insan kurban etme gelenei olarak nitelendirebilir miyiz? Ayrca yabanl baz
hayvan trlerine ait kan izlerinin de ayn ta zerinde bulunduu dikkate almrsa, ister istemez akla yle bir soru
geliyor: Acaba o a insanlar zaman zaman dzenledikleri ayinler srasnda hayvan da m kurban ediyordu? Tabii
bunlar hep varsaym olarak kalyor. Kald ki kafataslarmda ve korunmu olan ikinci boyun omurlannda (eksen)
hibir kesme izine rastlamadmz da burada belirtmek
gerekiyor.
Tarihncesi atalarmzn yaadklan dnyayla ilgili nice
srlar kendileriyle beraber yok olup gitti. nsan bann
gvdeden ayr olarak zel odalarda saklanmas gibi ilgin
l gmme uygulamas ayn dnda, Yakndou'da
Ain Ghazal (rdn) ve Jericho (israil) gibi anak129) zbek, M., 1988; "Culte des cranes h u m a i n s a ayn", Anatolica,
XV: 127-137. zbek, M., 1989; "Son Buluntularn nda ayn
Neolitik nsanlar", V. Arkeometri Sonular Toplants: 161-172, T.C.
Kltr ve T u r i z m Bakanl Eski Eserler ve Mzeler Genel Mdrl
Yaynlar, Ankara.
130) Loy, T. H. ve A. R. W o o d , 1989; "Blood residue analysis at ayn
Tepesi", Journal of Field Archaeology, 16:451-460.
193
gmleksiz neolitik kylerinde de grld. Baz neolitik

kylerde herkes ayn tip mezara gmlmyordu; rnein
Ganj Dareh'de (Iran), kimi mezarlar basit bir toprak ukur eklinde, kimisi ise ta duvarlarla zenle rlmtr.
Akl ky yerlemesinde taban altlarnda ele geen az saydaki gmlerin kyde nemli bir statye sahip kiilere
ait olabilecei dnlmektedir. Bu da topluluk iinde
bir snf farknn olduunu artrmaktadr. Yaarken
belirli imtiyazlara sahip olan insanlarn ldkten sonra
da ayrcalkl bir konumda gmldkleri dnlebilir.
llerin yanma zaman zaman eitli armaanlar konuluyordu. Kadnlar ve kz ocuklar, hayatta iken tadklar
kolyeler, kpeler ve bilezikler gibi ss ve ziynet eyalar
karlmadan gmlyordu. Mezarlarda iskeletlerle birlikte ele geen ss eyalar, o alarda sslenmeye ne kadar nem verildiinin kantlardr. eitli renkte kymetli
talar, deniz hayvanlarnn kabuklan, geyik dileri ve bakrdan hazrlanan boncuklar, kemiklerden ve fildiinden
yaplan sa ineleri birok mezarda ele gemitir.
Tanra heykelcikleri
Yakndou'da ve Anadolu'da birok yerleim merkezinde kilden, topraktan yaplm, bazen piirilerek sertletirilmi kadn heykelcikleri ele geti. Bunlar neolitik ada bereket ve dourganln simgesi tanralard.
atalhyk'te bulunan anatanra iman ve heybetli bir
grnm altnda, yanlarnda birer panter ba bulunan
grkemli bir tahta oturmutur (Resim 23) Bacaklar arasnda da bir bebek ba durmaktadr. (B1) Kimi aratrclar
gerek anlamda tanr kavramnn besin retimine gei
ncesi neolitik ada karmza ktn belirtir. Bu da en
arpc kltrel mutasyondur. Yeni din anlay, bir bakma topran ilenmesi ve besin retimiyle balantl olarak geliti. nsan, topra sadece bir besin kayna olarak
deil, ayn zamanda tm yaamn ynlendiren gizemli
bir g olarak alglamaya balad. Neolitik a insannn
120) Meaart, 1971.
194
gznde o, bir toprak ana olmutu. nsan ile toprak arasndaki sevgi ba alar boyu devam etmitir. nl halk
ozanmz Ak Veysel'in Benim sadk yarim kara topraktr
trksnde bu duyguyu aadaki drtlnde ne kadar
gzel dile getirdiini hepimiz biliyoruz;
Koyun verdi, kuzu verdi, st verdi
Yemek verdi, ekmek verdi, et verdi
Kazma ile dvmeyince kt verdi
Benim sadk yarim kara topraktr.
195
Neolitik ada yamyamlk

Antropolojide kanibalizm olarak geen hemcinsini yeme adeti, temelinde yatan gereke e olursa olsun,
insanlk tarihi kadar eskidir. Homo erefctus'larm, hatta
NeandertaVlerin yaadklar baz blgelerde yamyam olduklarn, birbirlerini yediklerini, karlan iskelet kalntlarnn ayrntl incelenmesinden anlyoruz. Yamyamla
dair gl kantlar baz neolitik a topluluklarnda da
grlmtr. Bu konudaki en son bulgular Almanya'daki
Herxheim neolitik yerlemesinden gelmektedir. Zamanmzdan 7.000 yl ncesiyle tarihlenen neolitik topluluuna ait kafatas ve gvde kalntlarnda (yaklak 2 bin
kemik paras) sileksten yaplma bakla gerekletirilen
kesik izleri tespit edilmitir. Kesme, krma, kazma ve
ineme izlerine baklrsa, tpk yenilecek olan hayvanlar
gibi, vcut nce paralanyor, tendo ve ligamentler kesiliyor, daha sonra etler kemikten ayrlyordu. Ayrca kafatas tepeden kesilip iinden, byk bir olaslkla yenmek
amacyla, beyin kartlyordu.
Neolitik cada rastlanan salk

sorunlar nelerdi, insanlar hangi
nedenlerle lyorlard?
insanolu srekli kyler kurmakla ve giderek besin
retimine geile birlikte, tarihte yeni bir dnemin kaplarn at; ne var ki her yeniliin ve gelimenin de bir
bedeli vard. Hzla byyen ky yerlemeleri, bu yerlemeler etrafnda biriken plkler, youn nfus, evremn bilinli o l a r a j ^ ^
da beraberinde getirdi.(132) zellikle ormanlk alanlarn
tarm yapmak amacyla hzla yok edilmesi, topra ko~
132) Cohen, M. N. ve G. j. Armelagos, 1984; Paleopathology at the origins of
Agriculture, Editors Summation; 585-601, Academic Press.
196
rumasz brakt, bitki rtsnn salad besleyici ve

yararl maddeler erozyonla topran yzeyinden silinip
sprld. Youn tarma geile birlikte ekolojik dengeler altst oldu. Tarma alman alanlarn su gereksinmesini karlamak zere, doal evrede yaratlan glet ve su
kanallar baz hastalk yapc mikroorganizmalar tayan
eitli kemirici ve eklembacakllarn reme ve oalmasna yol at. rnein Afrika ve Gneydou Asya'ya tarmn girmesiyle beraber ldrc stma hastalnda art
gzlendi. retimi artrmak iin topraa hayvan dksnn gbre olarak katlmas da enfeksiyonel hastalklarn
hznda arta neden olmutur. (133) Art rn, kalabalk
nfus ve bunun yaratt atklar byk yerleim merkezlerine srekli fare, kene, pire ve sivrisinek gibi hastalk
tayc zararl hayvanlar ekti. nsanla i ie yaayan
inek, domuz, koyun ve kei gibi hayvanlarn beslenme
ve giyinme asndan birok yarar vard. Ancak bu ili
dl olmann sonucu brselloz ve tberkloz (verem)
gibi birtakm hastalklar srlardan insana geti. Tarmla gelien yerleim alanlarnda oluan yeni ekolojik koullar, nceden varolan enfeksiyonel hastalklarn daha
da yaylmasna, insan saln giderek tehdit eden boyutlara ulamasna ortam hazrlad. Baz enfeksiyonel
hastalklarn kalc olabilmesi iin nfusun belirli bir
younlua ulamas gerekir. yle hastalklar vardr ki,
insandan insana hzl gei zincirinin kurulmas sayesinde varlklarn srdrebilir. Bu tr enfeksiyonlara akut
enfeksiyonlar denir.
Neolitiin erken dnemlerinden itibaren insan topluluklar, niastal bitkileri ar tketmeye balad. Oysa
bu tr besinlerin protein, vitamin ve mineral deerleri
dktr. Byle dengesiz bir beslenme ister istemez diren mekanizmasn da olumsuz ynde etkiledi. Gerekten de, beslenme yetersizliinden kaynaklanan rahatszlklar ifti topluluklarda daha yaygndr. Tarm, her ne
kadar, daha fazla nfusu beslemeye olanak salyorsa da,
133) Weiner, 1972.
NSANIN BYOKLTREL EVRMNDE NEML ADMLAR
197
bu yaam tarz eer hayvansal besinlerle desteklenmemise, hi de yle kaliteli ve dengeli beslenme anlamna
gelmez. Buday, pirin ya da msr gibi tek bir tahl trne baml diyet olduka dengesiz bir diyettir.
Grld gibi tarm, hayvanclk, anak-mlek gibi
kltr tarihimize damgasn vuran yeniliklerin simgeledii neolitik a, zellikle balang aamasnda, insan sal iin hi de yle olumlu bir tablo izmiyor. Bunun kantlarm zellikle bu a ky yerlemelerinden karlan
iskelet topluluklarnda aka gryoruz. anak-mlek
ncesi neolitik evreye ait Akl'da doan bebeklerin yars 1 yama gelmeden lyordu. ayn'nde ocuklarn
yzde 751, Akl'da ise yzde 84' 0-5 ya arasnda eitli
nedenlerle yaamn yitiriyordu. a34) Grld zere, bebek lmleri birok ky yerlemesinde son derece yksekti. Bylesine yksek bebek ve ocuk lmleri karsnda topluluun varlm srdrebilmesi iin, doal olarak,
dourganln da yksek olmas beklenir. Olumsuz salk
koullan, yetersiz anne bakm, stten kestikten sonra ya
da anne stne takviye olarak ounlukla salksz koullarda hazrlanan, dolaysyla hastalk yapc bakteriler
ieren ek gdalar bebekler arasnda yksek oranda lme
yol ayordu. Youn tarm ve hayvanclkla beraber anne
stnn yerini alan ek gdalar nedeniyle erken stten kesme annenin doum aralnda ksalmaya yol at. Bu ise
bir bakma daha sk hamile kalma, dolaysyla daha ok
bebek dourma anlamna geliyordu. ocuklar dzeyinde
tespit edilen salksz tablo, erikinler asndan da farkl
deildi. lk ky topluluklarnda insan mr artmad; rnein ortalama mr aa yukar 30 idi. Gen erikinler
arasnda lm olduka youndu.
Onca olumsuz yaam koullarm beraberinde getirse
de, neolitik dnemi medeniyete alan bir kap olarak
drtebil^
ala
birlikte grlmesini akla getiren tartmasz bulgular tp
tarihine k tutmas bakmndan ok deerli belgelerdir.
134) zbek, 1989.
198
Bu nedenle, nroirurjinin tarihini neolitik dneme kadar

gtrebiliriz. rnein baarl biimde gerekletirilmi
beyin ameliyatlarna dair birok rnein Fransa, ekoslovakya, Bulgaristan, Trkiye ve Peru gibi farkl blgelerin neolitik a yerlemelerinde gn na karldn
biliyoruz.
\ Neolitik a insanlk iin

I ne tur gelimelerin nn at?
Tarmla balayan retim a dnyann muhtelif blgelerinde zenginlik ve gcn birikimiyle kendini yanstan bir dizi deimelerle karmza kt. Kk ve geni
lde otonom olan neolitik ky yerlemeleri kkl biimde yap deitirdi. Sosyal ve politik sistemler dnlemeyecek boyutlarda dnme urad. Neolitii izleyen madenler anda art retim daha da byd; sosyal
snflar ard ardma domaya balad; i alannda uzmanlama ba gsterdi. Yeni yeni meslek dallar dodu. Gl bir merkezi otoritenin ynetimi sayesinde grkemli
projeler hayata geirildi. Devlet gc ayn zamanda halk
vergiye balad. Youn igcn gerektiren grkemli yaplar ya da sava iin byk halk kitleleri kullanld. Bu
iler bazen zor kullanlarak yaptrld. 5.000 yl nce Smerler tarafndan yaznn icadyla birlikte gnlk yaamdaki tm olaylar kayda geirilmeye baland. Bu tarihten
itibaren byk ehir merkezlerini, karmak bir sulama
N
sistemini ve ileri derecede bir mesleki uzmanlamay
gryoruz. Bata Mezopotamya ve Msr olmak zere
Hindistan, Pakistan, in, Orta Amerika, Gney Amerika, Gney Avrupa, Afrika, Kuzey Amerika ve Gneydou Asya zamanmzdan 6.000 yl ncesinden balayarak
byk uygarlklarn yeerdii belli bal merkezler oldu.
Bu blgelerde ilk ehir-devletlerinin ard ardna douuna tank oluyoruz. Youn gler bu merkezlere doru
oldu. Tarm, madenler anda ok daha etkin biimde

yapld. Byk ynlarn, elde edilen art retimden nasiplenmesi olanakl klnd. Devletler sanat, mzik, edebiyat ve dinsel kurumlarn yeerip gelimesine nclk
etti. ehir-devletleri iinde oluan mekanizma bir yandan
gl ve zengin tabakann, dier yandan ise fakir kesimin
domasna yol at. Buna paralel olarak ne yazk ki salgn hastalklar ve alk dnemleri ba gsterdi. Olumlu
ve olumsuz ynleriyle uygarlk yolunda insanolu yine
de ilerlemesine devam etti. Tm bu uygarlklarn kkleri
hi kuku yok ki neolitik ada hayat buldu. te bu nedenledir ki neolitii kltr tarihimizin ilk kltr devrimi
olarak kabul edebiliriz. kincisi ise hepimizin bildii gibi
endstri devrimi oldu.
Linguistik ve arkeolojik kantlar nda
neolitik gler
Neolitik a simgeleyen kltrel ve teknolojik yenilikler bir gecede gereklemedi; bu yeni yaam biiminin
insan topluluklarmca benimsenip zmsenmesi, Anadolu
ve Yakndou'daki kaynandan Avrupa'nn eitli blgelerine yaylmas binlerce yl buldu. 1971'de L. L. CavalliSforza ve A. J. Ammerman(135) neolitiin Avrupa ilerine
yaylmasn arkeolojik, linguistik ve molekler genetiin
kantlarndan hareketle ortaya koymaya alt. Oluturduklar bir harita zerinde C 14 tarihlemelerin kullanarak
tarmn grld blgeleri en eskiden en yeniye doru
giden bir sra ierisinde iaretlediler. Bylece, 9.000 yl
ncesinden 4.000 yl ncesine kadar yaylan bir kltrel
sre belirlendi. Bu aratrmaclar, yaptklar hesaba gre
tarmsal aktivitenin Anadolu'dan batya doru ylda ortalama 1 km hzla ilerlemi olduu sonucuna vardlar. Aratc Colin Renfrew 036) ise linguistik adan konuya eildi ve Hint-Avrapa dil kompleksine dayanarak neolitiin
Avrupa'daki yaylma yn ve tarihini belirlemeye alt.
200
Bu dil ailesine mensup dillerin tm Avrupa'da konuulduunu biliyoruz, rnein Germanik, Seltik ve Yunanca
gibi. Renfrew, Anadolu'yu Hint-Avrupa dil ailesinin vatan olarak grr ve bu kaynan 10.000 yl ncesine kadar
gittiini dnr. Ona gre, bu dili konuan ilk topluluklar Anadolu'nun tarm yaamna geen ilk kylleriydi.
Bu iftiler Anadolu'dan Avrupa'ya doru yaylrken gittikleri blgelerde tarmsal birikimlerini ve dillerini yaydlar. nce Balkanlara g ettiler, daha sonra Avrupa'nn
ilerine yayldlar. 9.000-10.000 ncesiyle tarihlendirilen
bu ilk g dalgas arkeolojik ve linguistik kantlara dayandrlmaktadr. Avrupa'ya ynelik ikinci bir g dalgasnn
ise k kayna bakayd; 5.000-6.000 yl ncesinde balayan bu g hareketi kuzeyde Ukrayna steplerinden gneybat ynnde gerekleti. Bu ikinci dalgann sahipleri
Avrupa'ya zellikle evcilletirilmi at, tekerlek zerinde
giden arabay ve bronz iiliini getirdi. Avrupa'ya deiik
tarihlerde gerekletirildii dnlen bu iki g dalgas
linguistik ve arkeolojik bulgulara dayandrlmakta olup,
bugn birok aratrc tarafndan benimsenmekte ve
inandrc bulunmaktadr.
Baz aratrclara gre, neolitik a simgeleyen kltrel yeniliklerin bereketli hilal olarak adlandrlan kaynandan Avrupa ynnde yaylmas yoldan gereklemi olmalyd. 1. nce, tarm, anak-mlek teknolojisi
ve neolitii simgeleyen ta alet teknolojisi, bu yeniliklerin
sahibi topluluklara komu olanlar tarafndan taklit edildi. Daha sonra, ok daha uzak blgelerde yaayan topluluklar, bu teknolojileri taklit edenlerden aldlar. Bylece,
neolitik yaam tarz, temel kltrel rntsyle, batda
en uzak topluluklara kadar ulama olana buldu. Bu tarz
yaylmaya kltrel difzyon ad verilir. Bu durumda bireyler ya hi ya da ok az yer deitirir, 2. Neolitik kltr simgeleyen yeniliklerin sahipleri, g ederek gittikleri
yeni blgelerde daha nceden yaayan yerli topluluklara
bu yenilikleri tad. Bu durumda kltrel yenilikler bizzat sahipleri olan topluluklarca yaylr. Bu tarz yaylmaya
da demik difzyon ad verilir. Demik (demic) szc
201
Yunanca'da toplum anlamna gelmektedir. 3. Bir dier

varsayma gre, neolitik kltr yukarda sz edilen iki
mekanizmann birlikte ilemesiyle yaylma olana bulmutur.
Cavalli-Sforza ve ekibi(l37) tarafndan gerekletirilen
molekler genetik dzeyindeki aratrmalar neolitik kltrn Anadolu zerinden Avrupa'ya doru yaylmasn
gndeme getirmektedir. Onlara gre, protein ve DNA
polimorfizmi demik difzyon modelini desteklemektedir.
Sz konusu aratrclarn elde ettii genetik kantlara baklrsa, neolitik yeniliklerin sahipleri olan Yakndou ve
Anadolu topluluklar Avrupa'ya doru yaylm ve oralarda yaamakta olan avc-toplayc topluluklarla genetik
ynden karmlardr. Bir baka deyile 9.000-10.000 yl
ncesinden itibaren Anadolu'dan Avrupa ilerine doru
bir gen ak (gene flow) olmutur. Aa yukar 4-5 binyl
devam eden bu g dalgas Balkanlardan balamak zere
tm Avrupa'ya Anadolu ve Yakndou kkenli genetik ve
kltrel unsurlarn yaylmasn olanakl klmtr. Genetik, arkeolojik ve inguistik aratrmalarn ortak verileri
bizi bu sonuca ulatrmaktadr.
137) Cavali-Sforza, L. L., P. Menozzi ve A. Piazza, 1994; The History and

Geography of Human Genes, Princeton, Nj: Princeton University Press.
KAYNAKLAR
203
Kaynaklar
Albcr S., 1980; La peinture prhistorique. Lmcaux ou la naissance de l'art,
Flammarion, France.
Alemseged, Z., F. Spoor, W. H. Kimbel, R, Bobe, D. Geraads, D. Reed and
J.G.Wunn, 2006; "A juvenile early h o m m i n skeleton from Dikika, Ethiopia", Nature, 443:296-301.
Alimen, H., 1965; Atlas de Prhistoire, Vol. I, Editions N. Boubee et Cie,
Paris.
Anati, E., 2003; Aux origines de l'art, 50 000 ans d'art prhistorique et tribal,
Fayard Yaynevi, Fransa.
Arsebk, G., 1995; nsan ve Evrim, Ege Yaynlan, 2. Bask, stanbul.
Arsuaga, JL L, ve !. Martinez, 2006; The chosen species, Blackwel Publishing.
Aurenche, C. ve ark., 1985; "L'architecture de Cafer Hyk", Rapport prliminaire, Cahiers de l'Euphrate, 4:11-33.
Beard, K.C. ve ark., 1996; "Earliest complete dentition of an Anthropoprimate from the late Eosene of Shanxi Province, China", Science, 272:82-85.
Binford L. R., 1985; " H u m a n ancestors: Changing views of their behavior",
Journal of Anthropological Archaeology, 4: 292-327.
Bogin, B., 1999; Patterns of Human Growth, Cambridge University Press.
Bonogofski, M., 2001; "Cranial modeling and Neolithic bone modification
at Ain Ghazal. New Interpretations", Paleorient 27/2, 141-146.
Bordes, F. ve D. de SonneviUc, 1972; La prhistoire moderne, 2. Bask, Pierre
Fanac, Fransa.
Bostanc, E. 1961; "Gney-Dogu Anadolu Aratrmalar. Dlk ve Kartaln
Cheleen ve Acheulleen Endstrileri", Amtoia, No.Vl, 87-162.
Buettner-januseh, J., 1966; Origins of Man, J o h n Wiley and Sons, Inc.
Cavali-Sforza, L. L., P. Menozzi ve A. Piazza, 1994; The History and Geography of Human Genes, Princeton, Nj: Princeton University Press.
204
Cauvin, J., 1977; "Les fouilles de Mureybet (1971-74) et leur signification

pour les origines de la sedentarisation au Proche-Orient", Annais of the American school of Oriental Research, 44:19-48.
Cohen, M. N. ve G. J. Armelagos, 1984; Paleopathology at the origins of
Agriculture, Editors Summation, 585-601, Academic Press.
Combier, J., 1996; "Les grottes ornees de i'Ardeche", In I'Art Prehistorique,
209:66-85.
Coppens, Y., 1981; "L'Origine du genre Homo", in D. Ferembach (Editor),
Les Processus de L'homimsation, Editions du CNRS, Paris.
Culotta, E., 1995a; "Asian Anthropoids Strike Back", Science, 270:918.
ambel, H., 1996; "Archaeology in Turkey: A conspectus of recent evidence
on the prehistoric and early historic periods", In . Demirci; A. M. zer ve
G. D. Summers (Editrler), Archeometry 94: 337-350, TBTAK Yaynlan,
Ankara.
Dahlberg, A. A., 1971; Dental Morphology and Evolution, The University of
Chicago.
d'Errico, C. ve ark., 1998; "Neandertal Acculturation in Western Europe?
A critical Review of the Evidence and Its Interpretation", Current Anthropology, 39:1-44.
Dorozynski, A. ve A. Anderson, 1991; "Collagen: A new Probe into Prehistoric Diet", Science, 25 October, 1991, 520-521.
Eimerl, S. ve 1. De Vore, 1969; Les Primates, Collections Time-Life, Le m o n de Vivant, Fransa.
Erek, C. M., 2009; "18000 Yanda Bir Toprak Ana", NTV Tarih, Eyll says, s. 13.
Esin, U., 1984; "Ergani Bakr Analizlerinin Arkeolojik Adan nemi", Arheometri nitesi Bilimsel Toplant Bildirileri IV.
Esin, U, 1992; "1990 Akh Hyk Kazs (Kzlkaya Ky Aksaray ili)",
Xm. Kaz Sonular Toplants I, 131-153.
Esin, U 1993; "1992 Akl Hyk Kurtarma Kazs.", XV. Kaz Sonular
Toplants I, Ankara, 77-89.
Esin, IX, 1996; "Turkish archaeometry in Anatolian archaeology with a bibliographical appendix", In Archaeometry 94 (Editrler: . Demirci; A. M.
zer ve G. D. Summers), TBTAK Yaynlan, ss.335-364.
Folk, D., C. Hildebolt, K. Smith, W. Jungers, S. Larson, M. Morwood, T.
Sutikna, J. E. W . S a p t o m o , F. Prior, 2009; "Brief communication: 'Pathological Deformation in the Skull of LB1, the Type Specimen of Homo flresiensis'", American Journal of Physical Anthropology, 140: 52-63.
Franklin, C., 1993; "Three-way split for our ape ancestors", Science, 14.
Genet-Varein, E., 1969; A la Recherche du Primate Ancetre de I'Homme, Edit i o n s Boubee et Cie, Paris.
Gibbons, A., 1997; "Ancient Island Tools Suggest Homo erektus was a Seafarer", Science, 279:1635-1637.
KAYNAKLAR
205
Goodall, J., 1965; "Chimpanzees of the Gmbe Stream Reserve", In Primate Behavior, Edited by I. De Vore, 425-473, New York; Holt, Rinehart
Winston.
Greenfield, Haskel j . , 1988; "The Origins of Milk and Wool Production in
the Old W o r l d " , Current Anthropology, V o l 29,4:573-594.
Gutin, J. C., 1995; "Remains in Spain n o w reign as oldest Europeans", Science, 269:754-755.
Gven, B., 1991; insan ve Kltr, Remzi Yaynevi.
Harrison, G. A. ve ark., 1970; Human Biology, Oxford At The Clarendon
Press.
Heim, J. L., 1986a; " H o m o erektus". In L'Homme, son evolution, sa diversite;
Ed. D. Ferembach, C. Susanne, M.C. Chamla; CNRS Yaynlar, Paris, 181199.
Heim, J. L., 1986b; "Les h o m m e s de Neandertal", In L'Homme, son evolution,
sa diversite; Ed. D. Ferembach, C. Susanne, M.C, Chamla; CNRS Yaynlar,
Paris, 201-216.
Howell. F. C., 1969; L'homme prehistorique, Collections Time-Life, Le M o n de, Vivant.
Isaac, G., 1978; "The food-sharing behavior of p r o t o h u m a n hominids", Scientific American, 238, 4:90-108,
J a n u s , C. G. ve W. Brashler, 1975; L'homme e Pekin, Seghers Document.
j e l i n e k , J., 1975; Encyclopedic Uustree e l'homme Prehistorique, Grund, Paris.
Kortlandt, A., 1986; "The use of stone tools by wild-living chimpanzees a n d
earliest hominids", Journal of Human Evolution, 15:77-132.
Kottak, C. P., 1997; Anthropology, The exploration of the human diversity,
McGraw-Hill, Inc.
Larrick, R. ve Russell L. Ciochon, 1996; "The African Emergence and Early
Asian Dispersals of the Genus Homo", American Scientist, Vol. 84, ss.538-551.
Leakey, L.S.B., 1988; nsnm Atalar, ev. Gven Arsebk, Trk Tarih Kur u m u Yaynlar, X.Dizi, 2. Bask,
Lewin, R,, 1991; "Look who's talking now", New Scientist, 49-51.
Lewin, R,, 2005; Human Evolution, Blackwell Publishing.
Lewin, R. ve R. A. Foley, 2004; Principles of Human Evolution, 2. Bask,
Lieberman, P., 1975; "On the origins of language", An Introduction to the
Evolution of Human Speech, Macmillan Publishing Co.
Xoy,.T. H. ve Av R. W o o d , 1989; "Blood residue analysis at ayn-Tepesi";"
Journal of Field Archaeology, 16:451-460.
Martinon-Torres, M., J. M. B e n n u d e z de Castro, A. Gomez-Roles, A.
Margvelahvili, L. Prado, D. Lordkipanidze, A. Vekua, 2008; "Dental Rem a i n s from Dmanisi (Republic of Georgia): Morphological analysis and
comparative study", Journal of Human Evolution, 55: 249-273.
206
Mayr, E., 1974; Populations, Especes et Evolution, ngilizceden ev. Yves

Guy, H e r m a n n .
McElroy, W. D. C. P. Swanson, 1973; The Natural History of Man, PrinticiHail Inc.
Mellaart, J., 1971; Earliest civilisations of the Near East, London, Thames
and Hudson.
Mollist, M., 1986; "Les structures de combustion au Proche-Orient. Neolithique", These de Doctoral, niversite de Lyon 2.
Napier, J., 1971; The Roots of Mankind, London: George Allen Unwin
LTD.
Otte, M., L996; "Origine de l'art paleolithique", Tecime, No.3.
zbek, M., 1988; "Culte des cranes humains a ayn", Anatolica, XV: 127137.
zbek, M., 1989; "Son Buluntularn Inda ayn Neolitik nsanlar", V.
Arkeometri Sonular Toplants : 161-172, T.C. Kltr ve Turizm Bakanl
Eski Eserler ve Mzeler Genel Mdrl Yaynlar, Ankara.
zbek, M., 25; "Neolitik Toplumlarnda Ba ya da Tm Bedeni Allama Gelenei: Anadolu ve Yakndou'dan Baz rnekler", TC/BA-AR, 8:127136.
Pape, G.G., 1989; "Bamboo and h u m a n evolution", Natural History, 60:4856.
Patte, E., 1955; Les Neanderiens, Masson Cie, Editeurs, Paris.
Picq, P., 1999; Les origines de I'homme, Tallandier, Historia, Paris.
Reed, C. A., 1959; "Animal domestication in the prehistoric Near East",
Science, 130:1-11.
Relethford, J., 1990; The human species. An introduction to biological anthropology, Mayfield Publishing Company.
Richard, A. F., 1985; Primates in Nature, W. H. Freeman and Company,
New York.
Rightmire, G. P., 1991; The evolution of Homo erektus, Cambridge University PresS, New York.
Romer, A.S., 1971; The Vertebrate History, The University of Chicago.
Rosenberg, M., 1994; "The Hallan emi excavation, 1993", XVI. Kaz Sonulan Toplants I, 79-83.
Rosen, S. I., 1974; Introduction to the Primates. Living and Fosil, London:
Prentice-Hall International, Inc.
Schmidt, K., 2000; "Gbekli Tepe and the Rock An of the Near East",
TUBA-AR, Trkiye Bilimler Akademisi Arkeoloji Dergisi, Say:3.
Schultz, A., 1972; Les Primates, Bordas, Fransa.
Shreeve, J., 1994; "'Lucy', Crucial early h u m a n ancestor finally gets a head",
Science, 34-35.
Simons, M., 1992; "Stone age art shows penguins at Mediterranean", New
York Times, 20 Oct. 1992.

50 Soruda İnsanın Tarih Öncesi Evrimi, Metin Özbek

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

50 Soruda İnsanın Tarih Öncesi Evrimi, Metin Özbek

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

insann

9) nsan ailesinin bilinen en eski cinsleri hangileridir? 66

15) nsan ailesine (horninid'lere) ait

23) Homo erektus kimdir? 99

27) nsan atei ne zaman kefetti?

30) Neandertal'ler bizim atamz myd? 120

34) Sslenme Neandertal'ierie mi balad?

35) Hastalarn tedavi eden ilk insan tr hangisiydi?

49) Neolitik ada rastlanan salk sorunlar nelerdi,

"50 Soruda../' dizisi

50 SORUDA NSANN TARHNCES EVRM

mu Jules Verne'e borluyum" diyen A. M. Celal engr.

50 SORUDA NSANN TARHNCES EVRM

dan kitaplar hazrlamalyz, dedik. Bunlar Trkiyeli bilim

50 SORUDA NSANN TARHNCES EVRM

Afar Timuin, "50 Soruda niversitesi", "Yazarlar!, 50 Soruda dizisi

Yaman rs, "Aydnlanma kartlarna kar savunma", "Yazarlar, 50

50 SORUDA NSANN TARHNCES EVRM

50 SORUDA NSANN TARHNCES EVRM

NSANI NASL TANIMLARIZ?

\ nsann evrimini hangi bilim dal

50 SORUDA NSANN TARHNCES EVRM

d? Hangi aletleri retip kullandlar? Ne tip konutlarda

NSANI NASL TANIMLARIZ?

50 SORUDA NSANN TARHNCES EVRM

erlidir. Tm canllarda olduu gibi, insann da biyolojik

NSANI NASL TANIMLARIZ?

lerini aklamaya, kendince yorumlamaya koyuldu. Bu

McElroy, W. D. C. P. Swansor, 1973; The Natura! Hislory of Man,

50 SORUDA NSANN TARHNCES EVRM

nsan canllar dnyasnn

NSANI NASL TANIMLARIZ?

dncedeki bilim adamlar, dnyay canllar ve canszlar

50 SORUDA NSANN TARHNCES EVRM

gnmz modern biyolojisi bir kaos iinde kalrd.

Buettner-Janusch, j., 1966; Origins of Man, J o h n Wiley and Sons, Inc.

Primat takmndaki canllarn

Eimerl, S. ve I. De Vore, 1969; Les Primates, Collections Time-Life, Le

50 SORUDA NSANN TARHNCES EVRM

50 SORUDA NSANN TARHNCES EVRM

Richard, A. F., 1985; Primates in Nature, W. H. Freeman a n d Comp an

sadece Bat Afrika'da, Ruanda snrlar iinde yaarlar. Bat

Resim 1. Goril ve yavrusu.

50 SORUDA NSANN TARHNCES EVRM

180 cm olsa da, 2 m'ye varan gorillere de rastlanmtr.

Dolaysyla, her gz ayr bir grnt alglar ve grme

50 SORUDA NSANN TARHNCES EVRM

sim salamtr. Bylece aalarda daldan dala atlayan

el gibi kullanr; kuyruklaryla dallara tutunur, bu arada

50 SORUDA NSANN TARHNCES EVRM

larda memeler tpk insandaki gibi gste kolayca fark

Schultz, A., 1972; Les Primates, Bordas, Fransa.

50 SORUDA NSANN TARHNCES EVRM

min yzde 90'na ulam saylr. Erikin insanda beyin

ken ya da kendilerini savunurken, iki ayaklar zerinde

50 SORUDA NSANN TARHNCES EVRM

oluturur. Geni anlamda dnecek olursak insann da

ile doar. Dier primatlarda bu ya dokusu bizdeki kadar

50 SORUDA NSANN TARHNCES EVRM

deyile, empanze menopoza girdii yalarda bir bakma

50 SORUDA NSANN TARHNCES EVRM

yaamsal bir alanlar yoktur. Goril ve orangutann da sabit

50 SORUDA NSANN TARHNCES EVRM

guniar. Yavru goriller anneleriyle beraber olduklarnda,