HADSLER BY-PASS TEEBBS

smail Yurdakk
ismailyurdakok@gmail.com

NDEKLER

Sayfa

Orantsz G Kullanm, Eb Hureyre ve Buhrye Kar

10

Gvenilir Snaktr/Korugandr Sahih Hadisler, Bu Gnah Dolu Dnyada

10

Ozon Tabakasnn Delinmesinden Daha Tehlikeli, Hadislere

Kar Giriilen Saldr

10

Soykrm Hareketi Hadislere Kar

10

Humeyni Dman Eb Hureyreye, ttihat-Kemalist smail Habip Sevk de,

slm Dman talyan Kaytno da

11

Hz. merle Restlemesi, Eb Hureyrenin

11

Tarafsz Kald Sffnde, Eb Hureyre

11

Damad Sad b. Museyyeb, Eb Hureyrenin

12

Gecenin Sadece te Biri, Ayrlr Uykuya

12

Naklettii Btn Hadisler, Bin Alt Yze Ulamyor, Eb Hureyrenin

12

Test Ediliyor Hadis Bilgisi Eb Hureyrenin, Sahbler ve Tbiler Tarafndan

13

Hz. merin Bir Sre Sonra Eb Hureyreyi Hadis Nakletmede

Tamamen Serbest Brakmas

14

Abdullah b. mer ve Eb Hureyre

14

ilerin Tenkidi, Eb Hureyreyi

15

Oryantalistlerin (arqyatlarn/Msteriklerin/Dou Bilimcilerin) Eb

Hureyreye Tenkitleri. Buhryi Eletiriyor, slm Dman talyan Kaytno

15

Nargile iyor, Kaytn

16

Buhryi de, Eb Hureyreyi de Eletiren smail Habip Sevk

17

Yok Muydu Mekke Dneminde Namaz ?

17

Sev k, ok Sevildi Yeni Rejim Tarafndan

18

Kimlerle Ayn Kulvardadr, Hadisleri Bypass Etmek steyenler

18

Mahmd Eb Reyyenin Eletirileri

18

Yalan Senaryolar, Mahmd Eb Reyyeden

19

Hadislerin Kurna Arz Meselesi

20

Goldziher Neden nemli (Veya nemsiz)

20

Yahudlerin nce Hz. Peygamberi, Bin Yz Yl Sonra da

mmet-i Muhammedi Zehirlemeleri

20

Priestley, Kant ve Goethenin slmla lgileri

21

Thomas Jefferson Kurn Okuyor

22

Kuyumcu Yahudinin Torunu: Ignaz Goldziher (1850-1921), Yahudi

Vambery, Yahudi Geiger ve Yahudi Steinschneider Yetitiriyorlar,
Yahudi Goldziheri

23

Yahudi Steinschneider, Yahudi Goldziheri Eitiyor, Yahudi Moris

Ballag nn Ayor

23

nce stanbula Sonra Beyruta Gidiyor Goldziher, Oradan ama,

Kudse, Sonra da Kahireye

23

ABDye Gidiyor, Goldziher

23

Nasl Kandryor Baz Mslman limleri, Goldziher

24

Ae slm Direniinin Krlmasnda, C. S. Hurgron(je)nun Etkisi

25

Dozy ile Goldziher: Dokuz Ay Birlikte alyorlar, Pislik retimi in

25

Kimlerin smi Var, Hadislere Dmanln Soyktnde

25

Fuat Kprl, Zeki Veld Togan ve smail Hami Danimend

vyorlar, Goldziher

26

Zkir Kdir Ugan(1878-1954)n Goldziher Sevgisi

26

Kabul-Ahbr lnceye Kadar Humusta Yaam, Eb Hureyre ise Medinede

27

bn Teymiyye Nasl Eletirdi Buhryi

27

Goldzihera En Byk Muhaddis Diyor, Zkir Kdir

28

Ne Var Eb Hureyrenin Rivayet Ettii Hadislerde ?

29

Yats Namaz Hemen Klnmasa da Olur

31

slma m Hizmet Ediyor, Yahudilie mi Goldziher ?

31

Sib Ne Demiti, Goldziher Hakknda ?

31

Hristiyan Bilimine Tevik Dernei Yaynlyor, Goldzihern Hadisle

lgili almasn

32

Goldzihern Yazd slmla lgili Yedi Yz On Drt Makalenin,

slma/slmn Yaylmasna Bir Yarar Oldu mu ?

32

Yanllar Dolu, Goldzihern Kitabnn Asl ve Arapa Tercmesi

33

Bosna-Hersek Mslman Okullar in Arapa Kitab da Yazm,

Goldziher (Hiper Aktif Gizli slm Dman)

33

Goldzihern Trkeye evrilen Makaleleri ve evirenler

33

Eletirilere Kulak Asmaz, Ankara Okulu. Musa Bac Hi Oral

Olmuyor, On Bir Yl Sonra Bile

34

Mehmet Emin zafar da yle

34

Samimi ve Kat Bir Yahudiyim Ben

39

Yahudi Moses Freudenberg: Goldzihera Yahudilik uurunu Alayan Kii

39

dn Talarla Bina Kurmaya alm, Hz. Muhammed

40

Goldzihern Zrvalar. dl Ald Goldzihern Hocas, Muhammed

Yahudilikten Neler Ald ? Makalesi le

41

Mtevatir Hadislere Bile Uydurma Diyor, Goldziher

41

slm nanc Konusundaki Gr

42

Ahmed Naim Beyin Mukaddimesinden Baz Notlar

42

Snnetle Hadis E Anlamldr

44

Metin Tenkidi

44

Hadis Sarraflar

44

Hadisler Niin nemli Hkm karmak in ?

44

Bin Yz Sene nce (de) Soruldu, hd Haberlere (Haber-i Vhide)

Gvenilir mi ? Sorusu

44

Sahblerin ve Tbilerin Hadisleri Toplamaya Verdikleri nem

46

Ne Dedi Eb asya, Abdullah b. mer ?

47

Hz. merin Az m Rivyeti ?

47

Din Dmanlar=Hadis Dmanlar

48

Bir Adam ok Bilgili Diye Knanr m ?

50

Kimisi Ezberler, Bir Duyuta

50

Mahir zle Ferit Kamn Yarmas

50

Hayret Ediyor Abdullah b. mer, abnin Anlattklarna, Ama Hepsi Doru

51

Hi Unutmaz Pasta Tariflerini Ama

51

Grme zrl Qatde: Hi Demedi Bir Daha Tekrar Eder misiniz? Diye

52

Bu Kadar ok Hadis Olur mu ?

52

Hanmm Bo Olsun, Eb Zura ki Yz Bin Hadisi Ezbere Bilmiyorsa

53

Alt Altn Verilerek Tutulan Adam

54

Para Konusunda Gvenilir Ama Hadiste Gvenilmez

54

Kaytn Cenaplar. Kaytn-Krbaolu-Juynboll Hattn mha

Etmesi, Ahmed Naimin

55

Urve mi lk Kii, Hadisleri Kaydeden ?

57

bn shak m, lk Megz Yazar ?

57

Tarihe Hakarettir, Kaytnnun Grleri

58

Patenti Mslmanlara Ait

59

bn Mbarekin tiraz

59

Batda Metodolojinin Yazlmasndan Bin Sene nce

59

Farz- Kifyedir, snad lmini renmek

60

Henz Cenin Halindedir, Tarih Felsefesi

60

Hadis, Tradition Diye evrilemez: Ahmed Naim Bey de, Ondan

Otuz Yl Sonra Hodgson da Ayn eyi Sylyorlar

62

Tenkidin Bilimsel Kurallar

64

Telsiz Telefon kt, imdi de Telsiz Sinema (TV) in alyorlar, Hatta

Aya Bile Gidilebilir Diyenler Var

64

Bir Karlatrma: Eletirel Dncenin Tarihi

66

Dama Merdivensiz klmaz

71

Hayasz Uydurmaclar, Mutezile ve Kelmclarn ounun Yapt,

Hakka Uyma m, Arzusuna Uyma m ?

72

Eb Eyyb el-Ensr ile Mahmd b. Rab Arasndaki Anlamazlk

73

Haber-i Vhid, Hangi artlarda Reddolunabilir ? Metin Tenkidi

74

Eletiri Tarihinin Kurallar ve Akla Aykrlk Konusunda Felsef Anlamazlk

75

Muzaffer Cann Zdul-Med Tercme ve erhi: Yirminci Yzylda En

Verimli alma

76

Suytnin Yeni Mtevtir Hadisler Bulmas

76

Her Gn Be Vakit Namaz Kldrd, On Sene Hz. Peygamber, Bu Yetmiyor mu ?

77

mmetin limleri, stn m Ben srilin Peygamberlerinden ?

78

Elli Yl nce Yazd Talat Koyiit, lim inde de Olsa Alnz Uydurmadr, Diye

78

Nakleden mam Malik Bile Olsa, Kck Bir Hatas Kabul Edilmiyor

78

At Eti Yerdik

79

Senetteki (Zincirdeki) kesintinin (Munqat) nemli Olmad Durumlar

79

Libyann Batsndakiler ve Dousundakiler

81

ocuu Altn Sarraf Olsa m Sevinir, Hadis Sarraf Olsa m ?

81

Sarraf ile Muhaddis (Hadis limi) Arasndaki Benzerlik

82

Bir Gm Ake, Benim Bilmediim Hadisi Syleyene

82

Ancak Bidatlardr, Hadisilere Kar kanlar

83

Kyamete Kadar Sahih Hadisler Var Olacak

84

mam Mslim Neden Kzd Buhrye ? Hasedinden Kzar Ancak Buhrye Kzan

84

lk Defa Klnd Ay Tutulmas Namaz

84

Bir mr Verilen almalar

85

Hasen Hadisle Bile Amel Etmek, Kendi Grne Uymaktan yidir

85

Sahih Hadisin artlar

85

Tevik Etmeli shak b. Rhye Gibi

86

Seksen Hadisine Eletiri Geldi, Buhrnin

87

O krime, Bu krime mi ?

87

Konyak Juynboll

88

Yarm Saatte Hadisi Dinleyip Dnmyor Buhr

88

Tuzaa Dm Ava Benziyorlar, Ankara Okulu Mensuplar

88

Mslim de Eletriliyor Ama..

89

Toplam Hadislerin Says

89

Alt Yz Bin, Yedi Yz Bin Says Yalan m ? Yirmi Be Farkl Rv Zincirinden

Naklediliyor, Ayn Hadis

89

Kesin Bilgi mi, Zann Bilgi midir, Hadisler ?

90

Mceddid Hadisi

90

lim Dalglar, Birbirine Zt Grnen ki Hadis karsa, Nasl Bir Yol zlerler ?

91

Krk Hadis Hadisi

91

Hadisleri Haddeden Geirmek

92

bn Teymiyye: slm Tarihinin En Byk Eletirmeni, Ne Dedi Buhr Hakknda ?

92

Metin Tenkidi, Yaar Kandemirin Notlar

94

Goldzihern Pislikleri

94

k lrse ehit mi Olur ?

95

Subhi Slihin Metin Tenkidi Konusundaki Grleri

96

Bu Tarihlerin Hibirisi Tutmuyor Aliyyul-Qr

97

Neden Reddetti, Kandil Hadisini Zehebi ?

97

Goldzihern Uydurmalar

98

Hayreddin Karamann Metin Tenkidi Konusundaki Grleri

100

Krbaolunun Rehberi Daniel Brown Nasl Karanlk Bir Adam ?

100

Dededen Toruna Yz Elli Yldr Hadislerle lgilenen ! Bir Aile: Juynbollar

101

Uydurma Hadisin zellikleri

107

Hadislerin Faydas Ne ?

107

Hz. Peygamber Yanlm mdr ?

108

Hadislerin Hz. Peygamber Zamannda Yazlmas Konusu

108

Vali Bile Hadis Yazyor

108

Buhr, ok Byk Miktardaki almalar Hazr Buluyor

109

Rvler Fakih Deildi Diyerek, Mslmanlar Hadislerden Soutma Hedefi

109

Yazmn On Alt Ylda Tamamlad Buhr

110

Rakamlarla Eb Hureyre Meselesi

110

Eb Hureyreye Dil Uzatan Eski ve Yeni Mutezileciler

110

Her Sahbnin zerine Bir arp areti: Nazzmn (Mutezilenin Kurucusunun)

Yapt

111

Medinede Nesiller Boyu Ak Kalan Hadis Okullar

111

Klc Enseme Dayasanz, Kellem Kesilinceye Kadar Bile Hemen Bir Hadis
Naklederim

112

Sunen-i Hud, Sunen-i Zevid Meselesi

112

Be Vakit Namaz da Kabul Etmiyorlar

112

Kutluboa, Zeyla, Zeynuddn Irq Gibi Byk Hadis Eletirmenlerinin

almalarna Hi Bakmaz, Modernist Hadis Dmanlar

113

Ankara Okulu Dnya apnda Ka Hadisi Yetitirdi ?

113

Ankara Okulundaki Film Adamlar ve bn Hacerden Talat Koyiite

lim Adamlar

114

Osmanllarn Msr Hadis Okulunu kertmesi

Osmanllarn Gc Zayflaynca, Yine Byk Hadisiler Yetimeye Balad

114
115

Uygulamada Hadislerin Faydas

115

Hadis Okumak stemeyenler, Mnfk m ?

116

Chiliye Dnemi iirleri ve Sokratn, Konfysn Szleri Bize Ulayor Ama

Hz. Peygamberin Szleri Ulamyor, yle mi ?

116

Yalanc brahim Hakknn Mrifetnmesini Okuyup Duruyorlar Ama

Buhr Okumadan lp Gidiyorlar

117

Buhr Okumak: Hz. Peygamberin Huzurunda Onun Hadisini Dinlemek

Gibidir. Global Frtnalara Kar Hadisler, Gvenilir Snaklardr

117

Sakal Meselesi zerinden Bir Deneme

117

Hz. snn nmesi Meselesi

118

Elmall da, Kmil Mras da, mer Nashi Bilmen de,

Hadis nkrcs Olmadlar

119

Kim Syledi Hz. Peygamberin Mucizesi Yoktur Diye: Fransz

(Polonya Yahudisi) Kazimirski

119

Franszlar stemiyor Hadisleri

120

Fadlurrrahmanlarn, Yaar Nurilerin kacandan Emin(di) Franszlar, (Doksan

Sene nce)

120

Garaudy Dedi Diye

121

Yaayan Snneti Hangi Oryantalist Uydurdu ?

121

Hadislere Sadakat

122

eytann Mutfanda Alk Yapanlar

122

Namk Kemal ve Buhr

122

Ekler:
Mehmed Vehbi Efendinin Hulsatul-Beyn Tefsirinde Hadis-Snnet Konusunda
Notlar

125

Recim yeti Konusundaki Tavr

126

Snneti lmedi, Hz. Peygamber lse de

126

Hikmet, Peygamberin Snnetidir

126

Mervann Rivyeti Alnmaz

129

Elmall Tefsirinde Hadisle lgili Baz Notlar

131

efaat

131

Nesih yok Kurnda Diyenlere

131

Eb Hureyreye Dil Uzatmyor, Elmall

131

Haber-i Vhid Delil Olmaz m ?

132

mer Nashi Bilmenin Tefsirinde Hadis le lgili Notlar

132

Kabir Azab

136

Snnetleriyle Klnmal Be Vakit Namaz

136

Vahy-i Gayr-i Metlv

137

Bismillhirrahmnirrahiym. Serdar Demirelin ifadesiyle, modernistler, kendi kafalarndaki

dnceyi, Raslullha syletmek isterler. Bunu sylyorsa bir hadis, o hadisi kabul ederler,
sylemiyorsa o hadisi reddederler. Modernistlerin (yeni) usl-u hadis ilmi, ite bundan
ibarettir. Gnmzde, Ali Bulan tabiriyle, bedenin itah ve ehveti, nefsin (egonun)
aalk istek ve tutkularn, akl suistimal ederek aklletirmekte.(Bula, Yntem thal
Etmek, 2013)
Yusuf Kaplann 15 Nisan 2013teki Katar izlenimlerinden bir blm ise yle: Buradan
yle bir okuma yapmak abartl olmaz sanrm: Yarn, ok deil, 20-25 yl iinde, zellikle de
Amerikan popler kltrnn istilas altnda yetien gen kuaklar tarafndan araf da,
barts de ok hzl bir ekilde atlrsa hi armayn, derim. Bu kez, ba ama devrimi
yaanabilir Arap dnyasnda! Liberalizmin, tketimi din hline getiren, her eyi
tketen hayat tarz, beraberinde kltrel kodlar ve gndelik hayat biimlerini de getiriyor
nk. Bu tr (kltrel = zamansal) bir araf anlay ve alkanl, bu istilaya kolay kolay
direnemez. BU RUHSUZLUKLA NEREYE?..Akas, Dohadan ilk izlenimlerim, biraz
rahatsz edici Fazlasyla yapay, plastik bir ehir Doha Hi sevmedim Dohay. Ruh yok
bu ehirde, Doha, bu ruhsuzluuyla Arap dnyasnn geleceini sembolize ediyor olabilir
mi acaba?
ORANTISIZ G KULLANIMI, EB

HUREYRE VE BUHRYE KARI

te hadisler, insann arzularna gem vurmak iin etkili bir syleme sahip olduklarndan,
modernistler hadislere sava amlardr. Bu savata ilk hedef yz yldan fazla bir zamandan
beri Eb Hureyre ve Buhrdir. Eb Hureyre ve Buhrye kar Mslman ve Mslman
olmayan yazarlarca tabir cizse, orantsz g kullanlarak saldrlmakta, bu iki isim
zerinden, nce hadisler by-pass edilmekte, ardndan da operasyona devam edilerek, Allahn
yetlerinin, en gzel ve net aklamas olan hadislerin devre d braklmasyla, Kurnn
tabir cizse alt oyulmaya allmaktadr. Modernistlerin bu gayretleri beyhde olmakla
beraber, ortaya kan ada Mseylimetul Kezzblar, baz Mslmanlar da pelerine
takmaktadrlar. Mslmanlar olarak bu konuda biraz uyank olabilirsek, eytann bu tuzana
dmekten inaAllah kendimizi koruyabiliriz.
GVENLR SIINAKTIR/KORUGANDIR SAHH HADSLER, BU GNAH
DOLU DNYADA. Hz. demden beri herhalde insanlk hi bu kadar gnahlarla kirlenmi
bir atmosferde yaamamtr. te bu kirlenmi dnyada sahih hadisler, Mslmanlar iin
gvenilir bir snaktr, korugandr.
OZON TABAKASININ DELNMESNDEN DAHA TEHLKEL, HADSLERE
KARI GRLEN SALDIRI. Hadislere kar giriilen saldr ise, Mslmanlar iin, ozon
tabakasnn delinmesinden daha tehlikeli bir felakettir. Hadislere kar olan modernist dalga,
hi phesiz Mslmanlar iin AIDSden daha tehlikelidir.
SOYKIRIM HAREKET HADSLERE KARI. Ozon tabakasnn delinmesi ve AIDS
gibi bellar, sonuta bizim dnya hayatmz tehlikeye sokarlar. Ama belli evrelerce hadslere
kar giriilen bu kym/soykrm harekt bizim ebed haytmz/hiretimizi tehlikeye
drecek boyuttatr.

10

HUMEYN DMAN EBU HUREYREYE; TTHATI-KEMALST SMAL HABP

SEVK DE, SLAM DMANI TALYAN KAYTNO DA.
Gnein Kulunun Eb Hureyre Olmas. Hz. Peygamber, Abduems (gnein kulu)
olan ismini Abdurrahmn veya Abdullah olarak deitirmitir. Koyun otlatrken bulduu kedi
yavrularn, elbisesinin eteine koyup onlarla oynad iin, kendisine Eb
Hureyre(kediciklerin babas) denildii nakledilir. Yetim olarak bydn sylemesi,
babasn kk yata kaybettiini gstermektedir. Eb Hureyrenin hicr 7. (628 M.) yln
balarnda Mslman olmutur. Aralarnda Eb Hureyrenin de bulunduu Devs kabilesi, Hz.
Peygamberin Hayberde olduunu renince oraya gitmilerdir. Eb Hureyrenin. henz
fethedilmeyen baz Hayber kalelerinin fethine katld, kendi ifadesinden anlalmaktadr.
slmiyeti ge girdii iin, kaybettii yllarn telfi etmek amacyla, alktan baylacak dereceye geldii halde, (Hz. Peygamberin syleyecei bir sz karmamak iin) Mescid-i
Nebevideki Suffeden ayrlmazd.
HZ. MERLE RESTLEMES, EB HUREYRENN
Eb Hureyre, ksmen Hayberin fethine ama daha sonra yaplan savalarn hepsine katld.
Umret'l-kaz'da, Hz. Peygamberin kurbanlklarn Mekkeye gtrmekle grevli olanlar
arasnda idi. Hz. Peygamber'in, dmanlara kar oluturduu baz zel timlerde de grev ald.
Daha sonraki dnemde, onun Yermuk Savana ve Crcnn fethine katlmtr. Eb
Hureyre'nin Medineye geldii tarihten, Hz. Peygamber'in vefatna kadar drt yllk bir sre
gemekle beraber, Allahn Elisinin yannda yl kaldn bizzat sylediine gre, Al b.
Hadram bakanlnda Bahreyne gittii (8. hicr yl/629-30 M.) ve orada bulunduu sreyi
bu zamann dnda tuttuu anlalmaktadr. Hz. Eb Bekir irtidad olaylar srasnda Al b.
Hadramyi tekrar Bahreyn'e gnderirken, Eb Hureyreyi de onunla birlikte yollamtr. Daha
sonraki dnemde, Hz. mer, Qudme b. Maznu zekt ve vergi memuru olarak Bahreyne
gnderirken, Eb Hureyreyi de orada namaz kldrp, mahkeme ilerine bakmakla grevlendirdi. Daha sonra onu grev yapt Bahreyn'e iki defa vali olarak tayin etti. Eb
Hureyre valilikten ayrlp Medineye dnd zaman, halife mer btn valilerine uygulad
yntemi ona da uygulam ve Bahreynden ne getirdiini sormutur. Eb Hureyre 20.000
dirhem (gm ake) getirdiini, bunu da yapt ticaretten veya reyen atlarndan, biriken
maalarndan ve klesinin kazancndan elde ettiini sylemitir. Fakat mer, sermayesini ve
grev esnasnda harcad paray aldktan sonra, kalann beytlmle (hazineye) iade etmesini
emretti. Bu hesaplama nedeniyle, merle arasnda karlkl restleme meydana gelmi,
fakat Eb Hureyre'nin drstl ortaya knca, Hz. mer srarla onu tekrar vali tayin etmek
istemi, ama Eb Hureyre, zan altnda kalp rencide edilmek istenmediini belirterek bir daha
grev kabul etmemitir.
TARAFSIZ KALDI SIFFINDE, EB HUREYRE
Hz. Osmann hilfetini destekleyen Eb Hreyre, halifenin evi isyanclar tarafndan
kuatld zaman klcn alp onun yanna gitmitir. Hz. Ali ile Muviye arasnda kan
savalarda Sad b. Eb Vaqqas, Abdullah b. mer ve tannm dier sahbler gibi o da hibir
taraf tutmad. Zeheb, Muviye dneminde Eb Hureyre'nin zaman zaman Medine valilii
yaptn, Muaviyenin ondan memnun kalmad zaman kendisini grevden alp yerine
Mervni getirdiini, bazen de Mervn' azledip onu tayin ettiini sylemektedir. Bu bilgi dier kaynaklarda yer almamakla birlikte hicr 54-57 (674-677 M.) yllar arasnda Medine
valilii yapan Mervnn baz nedenlerle Medineden ayrldnda yerine, Eb Hureyreyi
vekil brakt kaydedilmekte, bu srada Eb Hureyrenin namazlar kldrp davalara bakt

11

ve cezalar uygulad belirtilmektedir.

DAMADI SAD B. MUSEYYEB
Bu dnemde Eb Hureyre, Hz. Peygamberin ortaya kacan haber verdii kt idarecilerden olmamas iin Mervn zaman zaman uyarmtr. Onun Mervndan dnyalk
bekledii yolundaki iddialarn hibiri salam rivayete dayanmamaktadr. Yine kendisine
zellikle iilerce yaplan iftiralardan kaynaklanan, Muviye kendisine bir eyler verdii
zaman sesini karmad, vermedii zamanlar ise ileri geri konutuu yolundaki rivayete
karlk onun, aln teriyle kazand bir dirhemi bakasndan gelecek yz binlerce dirheme tercih ettiini syledii bilinmektedir. Vefatndan bir sre nce hastalanm ve hicretin 58. (678)
ylnda yetmi sekiz yalarnda iken vefat etmitir. Eb Hureyre'nin drt olu ile bir kz
olduu sylenmektedir. Muharrer, Muharriz, Abdurrahman ve Bill adl oullarnn ilk az
da olsa hadis rivayetiyle megul olmulardr. Kz Sad b. Museyyeb ile evlenmitir.
GECENN SADECE TE BR AYRILIR UYKUYA
Sa ift rgl, sakalna kna yakt iin kzl sakall olan Eb Hureyre, bana siyah sark
sarard. Gecenin te birinde uyur, te birinde ibadet eder, te birinde de hadis mzakere
ederdi. Ona yedi defa misafir olduunu syleyen Eb Osman en-Nehd, Eb Hureyre ile
hanm ve hizmetisinin geceleyin srayla kalkp ibadet ettiklerini bildirmektedir.
Zaman zaman Hz. Peygamberin aleyhinde konuan annesi, Eb Hureyrenin gnln
yaralam, annesinin Mslman olmas iin, Allahn Elisinden dua etmesini istemi, kadn
Mslman olduktan sonra da kendisine hizmet etmek iin, annesi lnceye kadar nafile hac
yapmamtr. Hz. Peygamberin vefatndan sonra madd imkn dzeldii zaman, yeniden
elde ettii klelerin birounun hadis rivayet etmesi ise onlarn eitimiyle megul olduunu
ortaya koymaktadr.
Eb Hureyre bata Hz. Peygamber olmak zere Ubey b. Kb, (Hz.) Eb Bekir, (Hz.) mer,
Usme b. Zeyd, (Hz.) ie, Fazl b. Abbas b. Abdlmuttalib gibi sahblerden ve Kb elAhbr gibi tabilerden hadis rivayet etti. Kendisinden de saylan 800e varan pek ok sahb
ve tabi rivayette bulunmutur. Bu sahbler arasnda Enes b. Mlik, bn Abbas, bn mer,
Cbir b. Abdullah gibi en ok hadis rivayet eden kiileri, tabiler iinde ise Hasan- Basr,
ab, Arec diye bilinen Abdurrahman b. Hrmz, Muchid, bn rn, Hemmm b.
Mnebbih, Eb drs el-Havln gibi tannm limleri, olu Muharreri saymak mmkndr.
Eb HUreyreden hadis rivayet eden sahbler arasnda, ilerin deer verdii pek az
saydaki sahabeden biri olan Eb Eyyb el-Ensrnin de bulunmas nemlidir. Ondan
rivayette bulunan sahb ve tabilerden, rivayetleri Ktb-i Sittede yer alanlarn isimleri baz
tabakat kitaplarnda verilmitir. Eb Hureyreden hadis rivayet edenler arasnda Mekke,
Medine, Kfe, Basra, Dmak, Msr ve dier nemli beldelerde kadlk yapm olan tannm
otuz yedi ahsiyetin bulunmas, rencilerinin deeri hakknda fikir vermektedir.
NAKLETT
BTN
HUREYRENN

HADSLER

BN

ALTI

YZE

ULAMIYOR,

EB

Bir insann yl Hz. Peygamberin mescidinden hi ayrlmadan, Hz. Peygamberden

duyduu bin alt yz cmleyi nakletmesinde, hibir olaanstlk yoktur. Hadislerin ou
malum bir cmleden ibarettir. O nedenle Eb Hureyre bu kadar hadisleri nasl naklediyor
demenin mantik bir izah yoktur. Eb Hureyrenin fetvalarn Taqyyuddn es-Sbk Fetv
Eb Hurayra adyla bir araya getirmitir. Hz. Peygamber zamannda yaz yazmay bilmedii

12

kesin olan Eb Hureyre'nin, Ktb-i Sitte ile Msned'deki mkerrer olmayan

rivayetleri, M. Ziyrrahman el-A'zamnin tesbitine gre 1336 hadisten ibarettir.
Yirminci yzyln byk hadis bilginlerinden Msrl Ahmed Muhammed kir ise
Msned'deki tekrarsz rivayetlerinin 1579 olduunu sylemektedir. Dier sahblerin neden
kendisi kadar hadis rivayet etmediklerini soranlara syledii gibi, muhacirler arda ticaretle,
(Medinenin yerlileri olan) Ensar da mallar ve mlkleriyle megulken, Eb Hureyre ehl-i
Suffeden biri olarak, Hz. Peygamberin yanndan ayrlmam, dier sahblerin bulunmad
meclislerde bulunmu, onlarn duymad hadisleri duyup ezberlemi, ilmi yaymay emredip
onu gizlemeyi yasaklayan yetler karsnda, bildii hadisleri rivayet etmeye mecbur
olduunu dnmtr. Hz. Peygamberin en yakn iki sahbsinden Hz. Eb Bekir Mescid-i
Nebevye bir hayli uzak mesafede oturduu, Hz. mer de mescide ancak gn ar gelebildii
halde, Eb Hureyre'nin her zaman Allahn Elisinin yannda bulunmas, ona hadis
reniminde byk imkn salamtr. Hz. merin olu Abdullah b. merin Eb
Hureyreye hitaben, Hz. Peygamberin sohbetine en fazla devam edenimiz, onun hadislerini
en iyi ezberleyenimiz sensin demesi bu gerei vurgulamaktadr. Aere-i mbeereden
Talha b. Ubeydullah da onun bu ynn takdirle karlam, kendilerinin ile megul olduklar
iin Hz. Peygamberin yanna ancak sabah akam gelebildiklerini, Eb Hureyrenin ise her
zaman Hz. Peygamberle ile beraber bulunduunu, onlarn duymad eyleri Eb
Hureyrenin Allah'n Elisinden bizzat iittii konusunda hibir pheye dmediklerini
belirtmitir. Hz. mer de ticaretle uramasnn baz olaylar duymasna engel oluturduunu
itiraf etmitir. Eb Eyyb el-Ensr gibi nde gelen sahbler, Eb Hureyreden rivayette
bulunmular, Hz. Peygambere o kadar yakn olmalarna ramen, Eb Hureyreden hadis
rivayet etmelerini yadrgayanlara hak vermemilerdir.
TEST EDLYOR HADS
TBLER TARAFINDAN

BLGS, EB HUREYRENN SAHBLER

VE

Bunun yannda Eb Hureyrenin kuvvetli bir hafzaya sahip olduu, herkesin zerinde gr
birliine vard bir gerektir. Bu durum, Medine Valisi Mervn b. Hakemin yapt bir
denemeyle de anlalmtr. Mervn onun btn rivayetlerini yazmak istedii zaman, Eb
Hureyre kendisine bir ayrcalk tanmam, fakat vali olmas sfatyla daha sonra kendisini
huzuruna arp sorduu birok hadisi perde arkasnda saklanan ktibine yazdrm, bir yl
sonra bu hadisleri Eb Hureyreye sorduunda onun hadisleri aynen okuduunu tesbit
etmitir. Zehebnin de dedii gibi herhangi bir hadiste yanld bilinmemektedir. Eb
Hureyrenin gl bir hafzaya sahip olduunu gsteren olaylardan biri de tabin
muhaddislerinden Muhammed b. Umre b. Amr b. Hazmin tesbitidir. leri gelen on kadar
sahbnin yannda Eb Hreyrenin hadis rivayet ettii bir gn, baz sahbler onun naklettii
bir hadisi daha nce duymadklarn syleyerek itiraz etmiler, fakat aralarnda yaptklar
mzakereden sonra hadisi hatrlamlardr. Bu durumun orada birka defa tekrarlandn
gren Muhammed b. Umre, Eb Hureyrenin hafzas en gl sahb olduu sonucuna
varmtr. Eb Hureyrenin hadisleri iyi ezberlemesinin sebeplerinden bir dieri de, onlar
yazmad iin sk sk tekrarlamasidir. Kendisinden daha ok hadis bilen sahbnin Abdullah
b. Amr b. s olduunu, onun bu meziyetinin hadisleri yazmaktan ileri geldiini sylemesi de
bunu gstermektedir. Onun, Hz. Peygamber hayatta iken hi evlenmedii, dnya mal
biriktirmeyi ve baz imknlara sahip olmay hedeflemedii, siyas olaylara hi karmad,
ayrca rivayet ettii hadislerin ounun iki satr hacminde olduu dikkate alnrsa,
onun gibi hadis rivayetine kabiliyetli bir kiinin bu kadar (bin beyz) hadisi
ezberlemesi tabii grlr.
Duyduu hadisleri bakalarna retmeyi de i edinen Eb Hureyre, her frsatta hadis rivayet

13

etmeyi meslek haline getirmitir. Sahblerin bir araya geldii cuma gnleri imam mescide
girinceye kadar hadis rivayet etmesi, onun sahbler tarafndan hadis rivayetinde otorite kabul
edildiini gstermektedir. Bir baka konu da Eb Hureyrenin Hz. Peygamberden sonra
yaklak yarm asr kadar yaam olmasdr. Hz. Peygamberin salnda onun tarafndan
halledilen birok problemin zmn, vefatndan sonra bavuranlara anlatm, bylece
rivayetleri daha ok renilip yaylma imkn bulmutur.
HZ. MERN BR SRE SONRA EB HUREYREY HADS NAKLETMEDE
TAMAMEN SERBEST BIRAKMASI.
uras gerektir ki, Hz. mer sadece Eb Hureyre'nin deil, btn sahblerin ahkmla ilgili
olmayan hadisleri rivayet etmesine kar kmtr. Nitekim Hz. mer, Eb Ms el-Earnin
bir rivayetine de, Eb Sad el-Hudriyi ahit olarak dinleyene kadar itibar etmemitir. Fakat,
Hz. merin daha sonra Eb Hureyreyi hadis rivayetinde tamamen serbest brakmas, onun
ahsna kar zel bir tavr taknmadn gstermektedir. Ayrca merin Eb Hureyrenin
rivayetlerine gvendiine dair birok kant vardr. Nitekim Hassan b. Sabit, Mescid-i
Nebevde iir okumasn engellemek isteyen Hz. mere, kendisinin Hz. Peygamber
devrinde Mescitte iir okuduunu syleyip, Eb Hureyre de bunu dorulaynca
Halife mer Eb Hureyre'nin tanklna itiraz etmemitir. Drimnin syledii gibi Halife
mer'in Eb Hureyreyi idareci olarak atamas, sonra da valilikte kalmasn ondan srarla
istemesi kendisine gvendiini gstermektedir.
ABDULLAH B. MER VE EB HUREYRE
Hz. Aie ise, Eb Hureyreyi yanna ararak, grmedii ve duymad baz rivayetlerin
hesabn sormak istemi, Eb Hureyre de, Anacm! Ayna, srme ve gzel koku gibi eyler
beni oyalayp da, bu rivayetleri Hz. Peygamberden duymama engel olmad deyince, (Hz.)
ie, Belki de yledir diyerek kendisine hak verdiini ifade etmitir. Hz. ie'nin Eb
Hureyreyi ok hadis rivayet etmesi sebebiyle uyarmasn, onun aleyhinde yorumlamak doru
deildir. Zira ie annemiz, aralarnda drt halifenin de bulunduu baz sahbleri
rivayetlerindeki kusurlar sebebiyle eletirmitir. 1000den fazla hadis rivayet eden yedi sahb
arasnda yer alan Abdullah b. Abbasn sekiz, Abdullah b. mer ile Eb Hureyrenin on birer
rivayetini eletirmesi, bu eletirilerin zellikle onu hedef almadn gstermektedir. Ayrca
eletiri konusu olan hadisleri Eb Hreyre tek bana rivayet etmemi, mesel kediyi
hapseden kadnla ilgili hadisi Abdullah b. mer; lye alamann onun azap edilmesine sebep
olacana dair rivayeti Hz. mer, mrn b. Husayn ve yine Abdullah b. mer de rivayet
etmilerdir. Eb Hureyrenin rivayetini dzeltirken Hz. ie'nin, Allah Eb Hureyreye
merhamet etsin! diye son derece mfik davranmas, onun Eb Hureyreye kar olumsuz bir
tutum iinde olmadn gstermektedir. Sahbler, bildikleri hadisin aksine bir rivayetle
karlap onun rvisini eletirdiklerinde bile, o kimseyi yalanclkla itham etmeyi
dnmemiler, baz ifadeleriyle o rvinin yanlp hata edebileceini anlatmak istemilerdir.
Abdullah b. mer, lnn arkasndan alamann doru olmadn syledii zaman, kendisine
Eb Hureyrenin alamaya cevaz veren bir hadis rivayet ettii haber verilmi, bunun zerine
kanaatinden hemen vazgemitir. Yine Abdullah b. mer, avlanmak ve sry korumak
maksadyla kpek beslenebileceine dair hadisi okuyunca, kendisine, Eb Hreyrenin tarla
beklemek iin de kpek beslenebileceini syledii haber verilmi, o da tarlalar bulunan Eb
Hureyrenin konuyu daha iyi bileceini ifade etmek maksadyla, Eb Hreyrenin tarlas
var demitir. Fakat Eb Hureyreyi eletirenler, Abdullah b. merin bu szleriyle, Eb
Hureyreyi tarlas olduu iin byle bir hadisi uydurmakla itham ettiini ileri srmlerdir.

14

Eb Hureyre hakknda. O benden daha hayrldr, rivayet ettiklerini de daha iyi bilir diyen
ve sz edilen hadisi daha sonra tarla kpei ilvesiyle bizzat rivayet eden Abdullah b.
merin, Eb Hreyre'yi itham ettiini sylemek artcdr. Nitekim daha nce duymadklar
bir hadisi ilk defa Eb Hureyreden duyan Abdullah b. mer gibi baz sahblerin, o szn
Hz. Peygambere ait olduunu anladktan sonra Eb Hureyreyi takdir etmeleri, ashabn onu
itham etmeyi dnmediini ortaya koymaktadr.
Hanef mezhebi imam Eb Hanfenin fetvalarnda en ok bal kald limlerden biri olan
brahim en-Nehanin de, Ame-Eb Salih es-Semmn tarikiyle Eb Hureyreden hadis
rivayet etmesi, onu gvenilir bulduunu ve sadece kys- celiye aykr baz rivayetlerini
benimsemediini gstermektedir.
LERN TENKD, EB HUREYREY
Daha sonraki yzyllarda Eb Hureyreyi hedef alan iddialarn ilki, bilindii kadaryla
Mutezile limlerinden Nazzma {. 231 H./845 M.) dayanmaktadr. ilerle baz
oryantalistlerin ve onlarn paralelindeki baz ada yazarlarn, Eb Hureyre aleyhindeki
grlerinin dier dayanaklar i kelmcs Eb Cafer el-skf (. 240/854) ve immiyyeden FazI b. zn (. 260/874) gibi melliflerdir
yetullah (denilen) Humeynnin, Eb Hreyrenin Muviye gibi zalimlerin tekiltna
girdiini, onlarn yararna hadisler uydurmak suretiyle slm'a byk zarar verdiini
ileri srmesini anlamak gtr. i bilgini Abdlhseyin erefeddin el-Msevnin Eb
Hreyreyi karalamak maksadyla yazd Eb Hureyre adl kitab ise ilim adna ayr bir
talihsizliktir.
ORYANTALSTLERN
(ARKIYATI/MSTERK/DOUBLMCLERN)
EB
HUREYREYE TENKTLER. BUHRY ELETRYOR SLAM DMANI TALYAN
KAYTNO (CAETAN).
Baz oryantalistler ve onlarn grlerini benimseyen bir ksm ada yazarlar tannmayan
bir ahsiyet olarak nitelendirdikleri Eb Hureyreyi, sadece karnn doyurmak iin Hz.
Peygamberin peine taklm bir asalak saymlar, rivayet ettii hadisleri Hz. Peygambere
kar uydurulmu birer yalan ve iftira diye gstermilerdir. On ciltlik Osmanl Tarihinin
yazar olan ve Fl Suresindeki Ebbl kularna (ilk defa) iek mikrobu diyen ve bu gr
ondan alan Muhammed Abduh (1849-1905) ile Muhammed Esed(1900-1992)in de
yanlmalarna sebep olan Avusturyal oryantalist Hammer(1774-1856)in yetitirdii yine bir
Avusturyal Katolik olan Sprenger (1813-1893), Eb Hreyrenin dine hizmet maksadyla hadis uydurduunu sylemi, Yahudi Goldziher (1850-1921) ise muteber hadis kitaplarnda Eb
Hureyreye dayandrlan rivayetlerin ounun sonradan uydurulup ona izafe edildiini ileri
srmtr. stelik Goldziher, Batllarca hazrlanan ve projesini kendisinin yapt slam
Ansiklopedisine yazd maddede de ayn iddiasn tekrarlaynca, Eb Hureyre ile ilgili
iddialar, hem Bat dnyasnda hem de slam dnyasnda bilimsel veriler zan edilmitir. (A,
IV, 32). Baz uydurma hadislerle, hibir bilimsel deeri olmayan Vasiyyet'n-neb li-Eb
Hureyre gibi risalelerin ona izafe edilmesi, phesiz Eb Hureyrenin gvenilirliini
zedelemez. talyan Caetani (Keytni) (1869-1935) ise, Annali deli 'islam adl eserinde
Buhryi, Eb Hureyrenin rivayetlerine el-Cmiu's-Sahhinde ok yer verdii ve onu
eletirmedii iin eletiri dncesinden yoksun olmakla itham ettikten sonra, hayat
hakknda yeterli bilgi bulunmayan Eb Hureyrenin kelimenin tam anlamyla yalanc
olduunu, rivayetlerine tabiat st unsurlar ve hayal eyler kartrdn, ncilden cmleler

15

alarak bunlar Hz. Peygambere mal ettiini, kendisine nispet edilen hadisleri, ya kendisinin
veya kendisinden sonra gelen talebelerinin uydurduunu, Hz. Peygamberin yaayna dair
en kk ayrnty unutmam grnd halde, kendi adn bile bildirmediini, Mslman
limlerin de ondan geldii sylenen bunca hadisi onun rivayet ettiine insanlar inandrmak
iin, Eb Hureyrenin dnya malna nem vermeyip Hz. Peygamberden hi ayrlmad
eklinde bir yalan icat etmeye mecbur kaldklarn sylemektedir. Caetaninin hakaret dolu bir
slbu benimsemesi, Eb Hureyreye ve rivayetlerine deer verdikleri iin Buhr bata
olmak zere slm limlerini ar bir dille sulamas, phesiz onun slma kar olan
duygusal tutumunun Eb Hreyrenin ahsnda bir ifadesidir. Bu iddialar hadis kltrnden
yoksun baz kimseler tarafndan da tekrarlanmtr. Tabiat st unsurlar ihtiva eden
rivayetlerin sadece Eb Hureyreden kaynakland vehmini uyandrarak, onu yalanclkla
sulamak, talebelerini de ayn ekilde hadis uydurmakla itham etmek, Eb Hureyrenin
ncilden ald bilgileri Hz. Peygambere mal ettiini sylemek, bilimsel kymeti bulunmayan temelsiz iddialardr. Eb Hureyrenin hadis renmeye pek merakl olduu ve bunun iin
Hz. Peygamberin yanndan ayrlmad konusunda bizzat verdii bilgileri Mslman
limlerin yalan saymak, bylece slm limlerini de yalanclkla sulamak ise ar derecede
pein hkml olmann bir gstergesidir.
NARGLE YOR KAYTANO
(Leone Caetani (Keytani-Kaytano)(1869-1935), Arapay nce talyada renmi, sonra da
Msra giderek pekitirmitir. stanbul da dahil, Orta-Doudaki btn ilim merkezlerini
dolam, pek ok kitap satn almtr. 1888de, Msrda Arap kyafetiyle nargile ierken
ekilmi bir fotoraf, Arap-slam kltrn iyice renme istei iinde olduunu
gstermektedir. Batllarn tarihsel metod dedikleri usl, slm bilimlere uygulayan nc bir
isim olarak kabul edilir. talyanca asl on cilt olan Annali dellIslam, Hseyin Cahit Yaln
tarafndan Trkeye evrilmi ve 1924 ylnda eski harflerle stanbulda baslmtr. Kurnn
Allahdan indirilmi bir vahy olduuna inanmayan sradan bir msterik olan Caetani, 1921
ylnda hanmn talyada brakarak, Kanadaya yerlemi ve orada 1935de lmtr. Dier
oryantalistler gibi, slam vahye dayal bir dn saymayan Caetani, Hz. Peygamberi de btn
insanla gnderilmi ilh bir mesajn sahibi olarak kabul etmez. Riyzul-Hasan,
Caetaninin, dnemindeki felsef grlerin etkisinden kurtulup da, trihe tarafsz bir gzle
bakamadn vurgular. lk Mslman trihilerin hepsini gerei gizleme ustalar olarak
itham eden Caetaninin, birok slm kavram ve slm trihinde geen birok olay nd
(atmasyon) yorumlarla arpttn syleyen Ryzul-Hasan, Caetaninin yazlarn,
okuyucuda, slmn btn yapsnn bo bir abadan ibaret olduu intibn uyandracak
bir ekilde kaleme aldn belirtir.
slama, Kurna, Hz. Peygambere iftiralar ve hakaretlerle dolu olan Caetaninin kitabn
Trkeye eviren Hseyin Cahit Yaln (1875-1957), babasnn grevli olduu Balkesirde
dnyaya gelmitir. Mlkiyeyi (Siyasal Bilgiler) bitirdikten sonra, btn hayat boyunca
gazetecilik ynyle ne kmtr. 1908-1912 yllar arasnda Osmanl Meclisi Mebsnnda
milletvekili olarak bulunmu, ttihat Maliye Bakan Cvit Beyin tayin etmesiyle, 1911
ylndan 1922 ylna kadar Dyn-u Ummiye idaresinde ynetim kurulu yesi olarak, ok
yksek maala grev yapmtr. 1919-1921 arasnda ngilizlerce Maltaya srlm, ama
herhalde Duyn-u Ummiye yneticisi olduundan, Maltada bir otelde veya evde
kalabilecei, ilesini yanna getirebilecei kendisine bildirilmitir. 1922 yl ortalarnda
Trkiyeye gelmi, bundan sonra yaynclkla megul olmu, 1939-1954 yllar arasnda CHP
milletvekillii yapm, 1948den itibaren de CHPnin yayn organ olan Ulus Gazetesinde
bayazarlk yapmtr. 1957 sonbaharnda lnceye kadar, CHP yanls yazlarn srdrm,

16

bir ara 1954de Demokrat Partiye hakaretten hapse girmise de, Cumhurbakan Celal Bayar
tarfandan hemen affedilmi, o da kar kmaz Menderese hakaretlerini srdren yazlarna
devam etmitir. Ekim 1957 seimlerinde CHP milletvekili seildiini renemeden eceliyle
lmtr.
BUHRY DE EB HUREYREY DE ELETREN SMAL HABB SEVK
(CAETANIDEN ALINTILARLA)
Caetaninin Eb Hureyre hakknda ileri srd iddialar, hadis ve Peygamber aleyhtar baz
kimseler tarafndan, Batl ilim adamlarnn kefettii gerekler olarak kabul edilmitir.
Bunun Trkiyedeki rneklerinden biri, edebiyat tarihisi smail Habip Sevktr. smail
Habip Sevk (1892-1954), Avrupa Edebiyat ve Biz adl kitabnda bu konuyu ele almakta,
Caetaninin Hseyin Cahit Yaln tarafndan tercme edilip Arap harfleriyle yaymlanan ad
geen kitabnda iblyi ebl, Vehbi Veheb. Hemmm' Hmmm, Dneverdyi Dinnr,
Hafsa'y Hfsa, Hirre'yi Hrre, Suffe'yi Sffe okuyacak kadar din kltrden yoksun olduu
halde, tpk Caetani gibi Buhr'yi geveklik, safdillik ve eletiri dncesi bulunmayan bir
kii olarak sunarken, Eb Hureyreyi de yalanclkla itham etmekte ve ehl-i Suffe'den hi
birinin hadis rivayet etmediini, onlardan sadece Eb Hureyrenin buna cret ettiini
sylemektedir (1, 230-234). 1892 Balkesir-Edremit doumlu olan smail Habip Sevk, nce
ttihat sonra da Kemalist izgisiyle, nce 1914 ylnda Kastamonu Lisesinde greve
balam ve Kastamonu ttihat-Terakki Kulb Mdrln ve yerel ttihat gazetenin
idaresini stlenmitir. 1919da Balkesire gelerek, burada zmire Doru gazetesinin
kmasna yardmc olmu, daha sonra da Gereksz gazetesinde bayazlar kaleme almtr.
Bu gazeteler igale kar mcadele eden gazeteler olup, Hasan Basri antay da dahil farkl
kesimlerden isimlerin yazlarnn yaynland yayn organlardr.
YOK MUYDU, MEKKE DNEMNDE NAMAZ ?
Cumhuriyet kurulmadan nce ve cumhuriyetin ilanndan sonra laik eitimi savunan smail
Habip Sevk, nce Edirne Milli Eitim Mdrl yap(l)m, daha sonra eitli illerde
Maarif (Milli Eitim) Mdrlklerinde st dzeyde grev yaptktan sonra, Galatasaray Lisesi
Edebiyat retmenliine tayin edilmitir. Bu grevinde iken Avrupa Edebiyat ve Biz isimli
iki ciltlik almasn yaymlamtr (1940-1941). Bu kitabnda Mekke dneminde namaz
yoktu diyen Sevkn baz sama sapan cmleleri yledir: Mekkede namaz yoktu.
Sadece Muhammed klard. Ancak Medinede, dier Mslmanlar da klmaya balamlardr.
Yalnz Medinede de ka vakit klnaca yine belli deildir. Be vakit namaz Muhammed
slamlnda katiyyen yoktur. Bu, sonradan slam kelmclar tarafndan tesbit edilmitir.
Hatta Emevlerin son zamanlarnda bile, be vakit namazn vakitleri kat deildi. Sevkn
bu cmleleri Caitaniden ve Dozyden aktarlm cmlelerdir. te bu adamdr, Eb
Hureyreye amur atan. Eb Hureyreye amur atarken, hem Caitaninin, br yandan da
Abdullah Cevdet tarafndan tercme edilen Dozynin slam Tarihi isimli, yine slama
Kurna, Hz. Peygambere hakaretlerle dolu kitabnn da etkisinde kalmtr. Bu kitap ise,
Osmanl zamannda yasaklanm ve bulunabilen nshalar Galata Kprsnden denize
atlmtr.
(Mekke dneminde namaz konusunda, Kurnn Mekke dneminde inen yetlerini hi
grmemi/bakmam olduu anlalan smail Habip Sevk, Batl kafirlerin szlerini olduu
gibi nakletmitir. Bu Batclk gelenei yani Batdan her eyi olduu gibi/aynen/tpatp
kopyalama Cumhuriyetten sonra da Batllarca uygulanacak, Batnn kanunlar, detleri
aynen, kopyalanacaktr. Mekke dneminde sahblerin saatlerce ayakta durarak gece namaz
kldklarn, Batl yazarlar yazmadysa, smail Habip Sevk nerden bilecekti ?! i.y.)

17

SEV K, OK SEVLD YEN REJM TARAFINDAN

smail Habib Sevkn isminde olduu gibi, Habib sevgili demektir (herhalde SEV-k
soyadn da kendine ondan koymutur), artk bu yukardak, namazla Kurnla ilgili
cmlelerinden sonra rejim tarafndan ok sevilen bir isim olaca kesindi. Nitekim de yle
olmu ve 1943de CHPden (zaten baka partiye izin yok) Sinop milletvekili tayin edilmitir.
Bylece bir dnem milletvekillii yaparak, yazdklarnn dnyada mkftn almtr.
KMLERLE AYNI KULVARDADIR, HADSLER BY-PASS ETMEK STEYENLER
Hseyin Cahit Yalnn (da) CHPden milletvekili yaplmas ve smail Habib Sevkn de
CHPden milletvekili yaplmasn aklmzda tutarak, zaman elli be yl ileriye gtrrsek;
1972-1980 arasnda CHP Genel Bakanl yapan Blent Ecevitin daha sonra kurduu parti
olan DSPnin genel bakan olarak babakanlk yapt dnemde (1999-2002) Milli Eitim
Bakan yapt Prof. Metin Bostancolu da bakanl dneminde Seme Hadsler, 250 Hads
gibi Diyanetin hadslerle ilgili bast baz kitaplar yasaklamt. CHP zihniyetinin hads
dmanl ve yukarda grdmz Yahudilerin hads dmanl ile birlikte dnlnce,
hadsleri by-pass etmek isteyen Mslmanlar, kimlerle ayn kulvarda koturuyorlar, buna
birazck olsun dikkat etmelidirler.
MAHMD EB REYYENN ELETRLER.
Eb Hureyreyi tenkit eden ada Arap yazarlarnn nde geleni Mahmd Eb Reyye'dir.
Eb Reyye
Edv Ale's-Sunnetil-Muhammediyye
(Muhammed Snnet zerine
Projektrler) adl kitabnda (Trkeye Muhammed Snnetin Aydnlatlmas adyla tercme
edilmitir) hadis ve hadis ilmi etrafndaki eletirilerini ortaya koyarken, ok hadis rivayet
ettii iin Eb Hureyreyi ele alarak, Caetaninin dedii gibi onu kimlii belirsiz, yalan
sylemekten ve duymad eyleri Hz. Peygambere isnat etmekten saknmayan, Hz. mer ve
ie gibi tannm sahbler tarafndan rivayetleri kabul edilmeyen ve fkh bilmeyen bir
sahb olarak tantmaktadr. Eb Hureyrenin Hz. Peygamber ile birlikte sadece bir yl dokuz
ay kald iddiasn Mahmd Eb Reyyeden baka ileri sren hi kimse yoktur Eb
Hureyrenin Hz. Peygamberin yannda az kald iddias, onun bu kadar ksa zamanda
binlerce hadisi rivayet etmesinin mmkn olmad ve Allahn Elisinden duymadklarn
duymu gibi gsterdii (tedls) ithamlarna destek iin ileri srlmektedir. Hadisle ilgilenen
herkesin bildii gibi sahbler, Reslullah'n huzurunda bulunmadklar zaman sylenmi olan
hadisleri Hz. Peygamberden duyan dier sahblerden alp rivayet etmiler, fakat o devirde
kimse birbirinden phe etmedii, dolaysyla isnad sistemi henz balamad iin hadisi
kimden duyduklarn belirtmeye gerek grmemilerdir. Eb Hureyre de Allahn Elisinden
bizzat duymad baz hadisleri, onlar duyanlardan renmi ve ezberlemitir. Bylece Hz.
Eb Bekir, Hz. mer. Fazl b. Abbas, bey b. K'b, sme b. Zeyd ve Hz. ie gibi
sahblerin rivayetlerine de sahip olmutur. Sahblerin bu ekilde hadis rivayet etmesinin
yalanclk olmadn, dolaysyla bunun tedlsle bir ilgisi bulunmadn, grlerine
Mahmd Eb Reyyenin oka bavurduu bn Quteybe (213-276 H./ 828-889 M.) de
sylemektedir.
Eb Hureyrenin Asr- Sadet'ten sonraki kt idarecilerle ilgili olarak duyduu baz
rivayetleri kastederek, Reslullah'tan iki kap dolusu ilim rendim; bunlardan birini
akladm, eer dierini de aklasaydm boynum kesilirdi demesi de aleyhinde
deerlendirilmek istenmitir. Halbu ki onun hicr 60 (679 M.) yl balarnda meydana gelecek
fitnelerden, ehliyetsiz kiilerin idareyi ele geirmesinden Allah'a sndn sylerken bu

18

ifadeyle Yezd b. Muviyenin dnemini kastettii anlalmaktadr. Btn bunlar. Eb

Hureyrenin fitnelerle ilgili baz rivayetleri Hz. Peygamberden tek bana duyduunu
gstermektedir. Eb Hureyrenin Allahn Elisinden duyduu her hadisi rivayet etmediine
dair szn Hasan- Basr yorumlarken, Eer Kbe'nin yklacan veya yaklacan
(Emevler tarafndan Haccc ordusu ile), syleseydi kimse ona inanmazd diyerek bu kabil
hadislerin ierii konusunda fikir vermekte ve Eb Hureyrenin onlar rivayet etmemekte ne
kadar hakl olduunu ortaya koymaktadr.
YALAN

SENARYOLAR, MAHMD EB REYYEDEN

Mahmd Eb Reyye, Eb Hureyre aleyhinde yazd kitabna eyhul-Madre Eb Hreyre

adn vermitir. Ekimi stle yaplan orbaya madre dendii, bu orbay ok sevdii iin
Eb Hureyrenin eyhl-Madre diye anld iddias, Eb Mansr es-Selibye (. 429
H./ 1038 M.) dayandrlmaktadr. Selibnin bu rivayetinde Eb Hreyre'nin madreyi ok
sevdii, yemei Muviyenin sofrasnda yiyip, namaz Hz. Alinin arkasnda kld, bunun
sebebini soranlara, Muviye'nin madresinin daha yal, Alinin arkasnda namaz klmann ise
daha faziletli olduunu syledii, sened kaygs gdlmeden nakledilmektedir. Eb
Hureyrenin, Muviyenin sofrasnda bulunduktan sonra, Hz. Alinin arkasnda namaz klabilmesi iin Ali ile Muviye'nin ayn yerde olmalar gerekir. Onlarn sadece Sffnde birbirine
yakn bir meknda bulunduu, Eb Hureyrenin ise Sffne katlmad bilindiine gre, Eb
Reyyenin, kitabnn senaryosunu zerine kurduu olayn gerekle bir ilgisi olmad ortadadr. Th Hseyin de bu iddiay irkin bulmaktadr.
Onun ok hadis renmesinin sebebini aklarken, sadece karnn doyurmakla yetinip, Hz.
Peygamberin yanndan ayrlmadn sylemesini, Eb Reyye irkin bir ekilde saptrm, bu
sz, Eb Hureyrenin dier sahbler gibi sevgi ve hidayet iin deil, sadece karnn doyurmak iin Hz. Peygamberin yannda bulunmasnn ak itiraf olarak deerlendirmitir. Eb
Hureyrenin midesine dkn bir kii olduunu anlatmak iin, rivayet bakmndan salam
olmayan baz kitaplardan alntlar yapan Eb Reyye, Eb Nuaymin Hilyetl-Evliya da (c, 1/
382) midenin insana verdii zararlara dair Eb Hureyreden naklettii, Yazklar olsun u
karnma; doyurduumda beni sktrr, a braktmda bana fkelenir szn, onun
oburluuna kant olarak anmas da, anlalr gibi deildir. Eb Reyye ayrca, Eb Hureyrenin
helli haram, haram hell gstermemek artyla ok hadis rivayet etmekte saknca
grmediini ve bu kanaatini Hz. Peygamberden naklettii bir hadise dayandrdn
sylemektedir. Hatta daha da ileri giderek, uydurma olduu aka belli olan, Ben
sylemesem bile, Allah rzs iin rivayet edilen bir hadisi ben sylemi saylrm szn,
Hz. Peygamberden rivayet ettiini ileri srp Eb Hureyreyi sulamaktadr. Bu ekilde,
birtakm aslsz szleri Eb Hureyreye nisbet etmek, ona yaplan en byk hakszlklardan
biridir.
Yirminci yzylda Irakl Davud Selman el-Ubeydnin yazd Eb Hureyre: Raculun L
Yens isimli bir almas vardr ki, kitabn ismi (bile), Eb Hureyre ile ilgili uydurmalara
kar yeterli bir cevaptr. Evet, Eb Hureyre Raculun (yle bir adamdr ki) L Yens
(Unutmayan) Yani, onun Hz. Peygamberin duasyla (Raslullahdan duyduklarn)
unutmayan bir kii olmas, hadis bilimine byle byk bir hizmet yapmasna vesile olmutur.
Byle duyduunu unutmayan, yllar sonra da hatrlayp da aynen anlatan kiiler, evremizde
de, akrabalarmz, arkadalarmz arasnda da vardr.

19

HADSLERN KURNA ARZI MESELES

Gnmzde azlarda sakz yaplan bir konu da, hadsler ancak Kurna arz edildiinde,
Kurna aykr olmad anlalrsa salam olmu olur sylemidir. Bu sylem en azndan
gnmzden (2013den) geriye doru on be yl ncesinden beri tekrarlanan bir sylemdir.
Kulaa ho, kalbe de inandrc gelen bu ifadeyi dile getirenlere unu sormak acaba ayp olur
mu? Bu ekilde ka tane hadsi Kurna arz ettiniz de, bunlardan yzde ka Kurna ters
geldi ? Mesel Buhrdeki tekrarsz olarak yuvarlak olarak iki bin hads var dersek, bu iki bin
hadisden mesel ka tanesini Kurna aykr buldunuz? Yirmi tanesini mi, iki yz tanesini mi?
Ka tanesini? Diyelim iki yz tanesi bile Kurna aykr bulunsa (ki byle yksek bir orana
ulamak, mmkn deildir) yine de geride bin sekizyz hads kalyor. Yani, Alahn Elisinin
azndan km bin sekiz yz hads. Bize, gecemize gndzmze k tutan bin sekiz yz
hads. Bu kadar hadse nasl krmz kart gsterebiliyorsunuz? Esasnda krmz kart
gsterilmeyi siz hak etmisiniz.
GOLDZIHER NEDEN NEM.L (VEYA NEMSZ)
nk sahih hadislere amur atan pek ok ismi yetitiren Ankara Okulunun kurucusu
Mehmet Said Hatibolu, bu adamn hayrandr. (1984 yl ilkbaharnda, kendisini Ankara
lahiyatta ziyaret ettiimizde, hi alakas olmad halde, hemen konuyu Goldzihere getirmi
ve onun ne kadar byk lim olduunu uzun uzun anlatmt.) Yine Muhammed kitabnda
sahih hadisleri skalayan/ grmezden gelen Mustafa slamolu da, (Kurn Muhammed
derlemitir diyen) Goldzihern slamda Tefsir Ekolleri kitabn Trkeye tercme eden
kiidir. slamolu, bu kitab tercme ettikten sonra bozulmu ve bir daha kendine
gelememitir. Goldziher, ou Yahudi olan ve sahh hadslere saldran 19.yzyl Batl
oryantalistlerin rettikleri bir Yahudidir.
YAHUDLERN NCE HZ. PEYGAMBER, BN YZ YIL SONRA DA,
MMET- MUHAMMED ZEHRLEMELER
Nasl olduu konusunda, aada tabir caizse bin tane kant inaAllah greceksiniz: Hadslere
saldr ve hadsleri by-pass etme ii, Yahudilerce planlanm bir projedir. Bu proje ksmen de
olsa baarya ulam, ve 20. yzyln sonunda, Fasdan Endonezyaya kadar, bir ok
Mslman bu tuzaa dmtr. Yahudiler nasl ki, Hz. Peygamberi zehirlemilerdir. On
dokuzuncu yzylda balattklar, bu hadsleri devre d brakma projesiyle de, Hz.
Peygamberin mmetinin bir ksmn zehirlemilerdir. Zehirlenen bir kiinin nasl midesi
ykanyorsa, bu Yahudi projesiyle zehirlenen Mslman kardelerimizin de, bilgilerinin
ykanmas gerekmektedir. O Yahudinin zehirli yemeinden dilinin ucuyla ok az bir ey
tattndan, Allahn Elisinin ara-sra srtna ksa sreli sanc girdii ve can yanarak o
Yahudi kadn diyerek; bu sancnn Hz. Peygambere, o zehirlemeyi yapan Yahudi kadn
hatrlad/hatrlatt sahh hads kitaplarnda kaytldr. Yahudilerin hadslerle ilgili iki yz
yllk bu almas/zehirlemesi ise, Hz. Peygamberi zehirlemeden daha tehlikelidir. nk bu
zehirleme, Mslmann hem inancn, hem davranlarn etkileyen, Mslman takva
ynnden gerilere dren, manev kuvvetimizi/nfzumuzu azaltan ok tehlikeli bir
zehirleme faaliyetidir. 19. yzylda Yahudilerin bu faaliyete girimelerinin sebebi, 18. yzyln
ikinci yarsnda Avrupa ve ABDde youn bir unitarian (Tek Tanr) dnce patlamas
meydana gelmesidir. Unitarianizm yani Allah bir olarak kabul etme (tevhd) akm, hem
Avrupada, hem ABDde pek ok ilim adam ve aydn etkisi altna almt. Burada iki nemli
figr, oksijen ve daha bir ok elementi bulan Priestley(1733-1804) ve Goethedir.

20

Goethe(1749-1832)nin Mslman olduuna dair ok kuvvetli kantlar, Tahsin Grgnn

Diyanet slam Ansiklopedisine yazd Goethe maddesinde bulunmaktadr.
PRIESTLEY, KANT VE GOETHENN

SLMLA LGLER

Unitarianizmin dier nemli ismi Priestleyin ABDnin kurucular ile yapt mektuplamalar
ve sonunda ABDye yerlemek zorunda kalmas da hatrlanmaldr. ABDnin ilk bakanlarnn
Unitarian olduu webde tarama yapanlar tarafndan kolayca ulalabilecek bir bilgidir.
ABDnin ikinci bakan John Adams, ABDnin bamszlk bildirisini kaleme alan ve nc
bakan olan Thomas Jefferson, John Adamsn olu ve altnc ABD Bakan John Quincy
Adams bunlardandr. George Washington dahil ilk ABD bakanlarnn ve ABD bamszlk
bildirisini imzalayanlarn ounun deist olduu da, eitli kaynaklarca ve kuvvetli olarak
vurgulanmaktadr. 18. yzyln sonundaki ABD toplumunu dnrsek, o toplumda deist
olarak bilinmek de, esasnda onlarn Tek Tanrya inandklarnn bir baka ve gl kantdr.
te, bu kadar youn bir Unitarian (tek tanrc) akmn, sonuta slam gndeme getirecei
akt. O dnemde (Orta) Almanyada ilk cami alyordu. Schwetzingen Camiinin 1774
ylnda insna balanlm ve 1778de ibadete almt. (slam Mecmuasnn 1958 yl
Haziran ay saysnda bu trih cmide 1958 ylnda bayram namazlarnn klnabildii
bildirilmektedir. u anda klnmyor.) Yine bu dnemde yaayan, Almanyann ve hatta btn
Bat dnyasnn en byk filozofu kabul eden edilen Kantn (1724-1804) doktora tezinin
kapanda Arapa besmele yazyor olmas, o Aydnlanma dneminde slamn Batda tahmin
edilenden daha fazla etkili olduunu gstermektedir. Konuyu ilk defa (Prof.) hsan Sreyya
Srma, Haziran 1998de yaynlanan yazsnda dile getirmitir. Almanyann ve hele Kantn
seksen yllk mr boyunca hi ayrlmad Prusyann o dnemde ve sonrasnda, btn
Batnn bilgi jenaratr olduu hatrlanmaldr. Bremeni ziyareti srasnda, Almanya slam
Arivini ziyaret ettiini syleyen . Sreyya Srma, bu arivin 1927 ylnda Almanyaya gelen
Salim Abdullah tarafndan oluturulduunu ve bir ok trihinin bile bilmedii belgeleri
bulup arivleyen Salim Abdullah, Almanyada bulunan binlerce el yazmas kitab da ayn
zamanda evi olan ktphanesinde toplamtr dedikten sonra bu ariv hakknda u notlar
verir: 1739 ylndan bu yana Almanyada slamla ilgili btn belgeleri, resimleri, kitaplar
bnyesinde toplayan Almanya slam AriviKtphanesinde en dikkatimi eken belgelerden
bir tanesi, mehur Alman filozofu Emanuel Kantn, baslan doktora tezinin kapanda Arapa
olarak Besmelenin yer alyor olmasdr (Srma, 1998, 230) Bundan yl sonra Kpr
Dergisnin 2001 yl saysna Kantla ilgili (Bir Btn Olarak nsan gerei Asndan Kant
Ahlaknn Pratik Deeri) uzun bir makale yazan Tark . Nianc ise unlar yazar: Ahlak
sisteminde slam bak asyla eletirilecek pek ok nokta bulunsa da, mukayeseli bir ahlak
almas iin Bat ve slam gibi iki kategori belirlenecek olursa, slamn ahlak anlayna en
ok yaklaan herhalde filozof Kant olmutur. Kant, slam kaynaklaryla dorudan veya dolayl
bir ekilde tanm olmaldr. (Nianc, 2001) Bu yazdan da yl sonra, Turan Klak
Yeni afakta popler bir yaz kaleme alm ve Alman Filozofu Kant Mslman myd?
bal altnda unlar yazmtr: ..doktora diplomasnn zerindeki kendi el yazsyla yazd
belirtilen besmele herkesi artyor. Klak yazsnda, Descartesn ktphanesindeki
Mslman bilginlerin kitaplar ile ilgili olarak Mahmud Hamdi Zakzukun verdii ilgin
bilgiyi de, Bacon, Descartes, Spinoza, Kant ve Hegel zerindeki slamn etkisini de ksaca
vurguluyor. (Klak, 2004) Kantn almalarnda Mslman olduuna dair bir bilgi
olmad gibi, zaman zaman Ltervr tarzda slama ve Hz. Peygambere satamalar da
olduu grlmektedir. Ama bu cmleler onun da kar syledii szlerdir de, kendi i
leminde daha deiik eyler mi dnyordu, onu elbette bilmiyoruz. rencisi Herderin
Kanta yazd mektuplarda, onu slam konusunda dnmeye tevik ettii kesindir. (Filozof)
Herder, hem Kant hem de Goetheyi (belki baka nl isimleri de) slm aratrmalar

21

konusunda tevik etmi ve Goethenin slama yaklamas konusunda iyi bir netce
olumutur. Kantn ise daha geni bir perspektiften deerlendirilmesi ve mrnn son on be
ylnda meydana gelmi olan(1789-1804) Fransz ihtillinin meydana getirdii ok byk fikr
alkantlarn, Avrupada (ve ABDde) yol at dnce tsunamileri zerinde daha fazla
allmas gerekmektedir. Ian Almond, 2009 ylnda sata sunulan Alman Dncesinde
slamn Tarihi History of Islam in German Thought isimli almasnda o yllarda
Muhammed isminin (Fransz ihtilalinin nderlerinden) Robespierre ile birlikte anldn
syler. Bu konu elbette daha ok allacak bir konu olmasna ramen, en azndan Hz.
Peygamberin o yllarda Avrupada bir devrimci olarak grld kesindir. Oxford
niversitesi slam Aratrmalar Merkezinin web sitesine girildiinde Arapa, Oxfordda
drt yz yldan fazla sredir retiliyor ifadesini de gryoruz: Arabic has been taught at
Oxford for more than 400 years and.. (www.orinst.ox.ac.uk/iw) te slamn bu kadar youn
olarak gndeme geldii o dnemde, slam hakknda gvenilir bilgiye ihtiya duyuluyordu.
Hatta Goethenin dand Johann G. Heider (1744-1803), dier Kuran tercmelerinin deil
de George Sale(1697-1734)inkinin en gvenilir olduunu sylemi ve Goethe de bu
tercmeyi ABDden getirtmiti.
THOMAS JEFFERSON, KURN OKUYOR
George Salein bu Kurn tercmesinin ilk basks 1734 ylnda yaplmt. ABD Anayasasn
kaleme alan ve ABDnin 3. Bakan olan Thomas Jefferson (1743-1826) da, o dnemde
Kurn okuyanlardandr. 1801-1809 yllar arasnda ABD bakanl yapan Jefferson, 1764
ylnda baslan bir Kurn melini okuyordu. George Salein tercmesi olan Jeffersonun
okuduu bu Kurn tercmesi, Jefferson tarafndan daha sonra, ngilizlerin Amerikan Kongre
binas ve Kongre Ktphanesini bombalayp yakmalar zerine, Kongre Ktphanesine
balanmtr. (Amerikan Kongresine seilen ilk Mslman olan Keith Ellison, 2007 yl
Ocak aynda, Jeffersonn balad bu Kurn tercmesi zerine el basarak yemin etmitir).
Voltaire, George Salein yapt bu Kurn tercmesinden vgyle bahsetmitir. Her ne kadar
G. Sale de, Voltaire de Mslman olmamlarsa da, 18. yzyln ilk yarsnda, Avrupa ve
ABDdeki bu youn Kurn okuyular, Batllarn, Hristiyanla bak alarn tamamen ve
sratle deitirmi; hurafelerle dolu bu Hristiyanlkla yola devam edilemeyeciini, Batl
aydnlarn ou grmtr. Ve 18.yzyln son eyreindeki Batdaki byk dnsel devrim
bunun sonucunda gereklemi ve Amerikan Devrimi (1777), sonra da Fransz Devrimi
(1789) meydana gelmitir. te Yahudi hahamlar ve bunlarn etkiledii bir grup Hristiyan
okumu takm, bu srete slam karalamak iin ellerinden geleni yapmlardr. Art arda
yazdklar, bastklar kitaplarla, slamn vahy bir din olmadn, Muhammedin onu bir
ekilde uydurup rettiini, yalan/dolan/iftiralarla her trl yola bavurarak savundular. Bir
taraftan bu aslsz iftiralar/yorumlar yaparken, dier taraftan da, tam bir eliki ile hareket
ederek, Muhammedin sylediklerinin ou bizim Kutsal Kitabmzda var zaten. Muhammed
de, ondan nakil yapan Eb Hureyre de Kutsal Kitapdaki metinlerden aktarma yapmlardr
iddiasnda bulunuyorlard. Bunu sylemelerinin nedeni de, Mslman olmayn, slamn
syledikleri bizde var zaten mesajn vermekti. Bu projenin en mehur ismi olan
Goldzihern hayatn ve iddialarn/uydurmalarn/iftiralarn takip ederken, meselenin bu
arkaplann aklmzda tutmak faydal olacaktr.

KUYUMCU YAHUDNN

TORUNU:

IGNAZ GOLDZIHER (1850-1921)

22

YAHUD VAMBERY, YAHUD GEIGER VE YAHUD STEINSCHNEIDER

YETTRYORLAR, YAHUD GOLDZIHERI
Goldziher, 1850de Sigetvar'da dodu. Dedeleri spanyadan Almanyaya, oradan da
Macaristana g etmi kuyumculukla uraan Yahudilerdi. Goldziher de zaten kelime
olarak Altn eken anlamna geliyordu. Ignaz (Ignace Isaac Jehuda) koyu Yahudi bir din
evrede byd. Drt yanda iken brnce okumay rendi, be yandan itibaren de Tevrat
dersleri almaya balad. Budapete niversitesine yl dinleyici sfatyla devam eden
Goldziher, on alt yanda iken orada mehur Orta Asya seyyah ve Trkiyat Blm'nn
kurucusu Yahudi Arminius Vmbery(1832-1913)nin ilk talebesi oldu. Onun yannda Trke,
Farsa ve Arapa rendi. Ana dili brnicenin dnda ok iyi derecede Almanca, Rusa ve
dier baz Avrupa dillerini de biliyordu. Yahudiliin slma tesiri konusunda doktora tezi
yazm olan reformist Yahudi teologu (din bilgini) Abraham Geiger (1810-1874) ve slmiyetYahudilik ilikisi uzman olan Moritz Steinschneider ile tanarak onun eserlerini inceledi.
Moritz Steinschneider (1816-1907) de bir Yahudi idi. Soyad olan Steinschneider kymetli ta
(mcevher, elmas gibi) kesen anlamna geliyordu ki, onun atalar da ayn Goldzihern atalar
gibi kymetli metal ii ile uramlard. Moritz Steinschneider, iyi bir eitim grm,
Almanyann eitli eyaletleri, (imdiki) ek Cumhuriyeti ve Viyanada eitli okul ve bilim
merkezlerini takip edip, Arapa, Almanca, talyanca, Franszca, Ltince dillerini ok iyi bir
ekilde renmi ve hayat boyunca da bu dillerde yazlar ve kitaplar yaynlamt.
YAHUD STEINSCHNEIDER, YAHUD
MORS BALLAGI NN AIYOR

GOLDZIHERI ETYOR, YAHUD

Yahudi felsefesinin ve Yahudi ilahiyatna dair Arapa yazlm eserlerin mahiyetini

Steinschneider'in derslerinde kavradn syleyen Goldziher, doktora tezi konusunu
Steinschneiderin tavsiyesi zerine seti ve almasn Leipzig'e gitmeden bitirdi. 1869
ylnda, Goldziher gibi yine bir Yahudi olan Maurus Ballagi (1815-1891) , Goldziheri ark
kltrnn Yahudi kkenlerini konu edinen bir yazsyla Macar Akademisine takdim etti.
NCE STANBULA SONRA BEYRUTA GDYOR GOLDZIHER, ORADAN
AMA KUDSE, SONRA DA KAHREYE
Kitb- Mukaddesin XIII. yzylda Arapa yazlm bir tefsiri zerinde doktorasn veren
Goldziher, stanbul zerinden Beyruta gitti, oradan da ama geti. amda aralarnda Thir
el-Cezirnin de bulunduu baz limlerle tant. Daha sonra Kudse ve Kahireye gitti.
Kahirede Ezher hocalarnn derslerini takip etti ve Ezher talebesi cbbesini giyen ilk gayri
Mslim Avrupal oldu. Cemleddn Efgn (1839-1897) ile de gren Goldziher, seyahati
boyunca Macar limler Akademisi Ktphanesi iin Arapa yazma ve basl kitaplar satn ald.
ABDYE GDYOR, GOLDZIHER
1904 ylnda Budapete niversitesi Sm Dilleri Krss'ne ordinarys profesr olarak tayin
edilen Goldziher, ayn yl Amerika'ya giderek son otuz senede slmolojideki gelimeler
konusunda bir konferans verdi. Goldziher 1910'da Macar Krall saray maviri oldu. 19141915 ders ylnda Hukuk ve Siyas limler Fakltesi'nde slm kurumlan ve hukuku zerine
dersler verdi. Ancak bu dersler hemen hemen hi ilgi toplamad ve Goldziher dnem sonunda
talebe yokluu sebebiyle dersleri brakt. 1917-1918 ders ylnda Felsefe Fakltesi dekanl
grevini yrtt. Son konferansn verdikten gn sonra 13 Kasm 1921 tarihinde Rotlauf'da

23

ld ve Budapete Yahudi Mezarlna gmld. Geride brakt ok zengin ktphanesi

daha sonra Kuds'teki bran niversitesine baland.
NASIL KANDIRIYOR

BAZI MSLMAN ALMLER

GOLDZIHER

Goldziher kendisini samimi ve kat bir Yahudi olarak niteler. Onun Yahudilii. kendi
ifadesiyle Yahudi peygamberlerinin retilerinde ifadesini bulan bir dindir. Bu din
monoteist (Tek Tanrc) olup irkin her trlsn reddeder. Zaten bu gzel grleri, slam
dnyasndaki baz ilim erbabnn, onun hayli zehirli dier dncelerine kanmalarna sebep
olmutur. inde yaad mnafklk ve sahtekrlkla dolu Yahudi cemaatini materyalist ve
gizli ateist olarak grmekle birlikte, bu cemaatin menfaatlerini her zaman savunmutur.
TARTIILMAZ STADI ORYANTALSTLERN: GOLDZIHER
1899'da uzun yllardan beri Alman Julius Wellhausen (1844-1918) ve Hollandal oryantalist
Christian Snouck Hurgron (1857-1936) ile birlikte bamsz bir aratrma alan olarak
Batdaki slm incelemelerin kurucusu olmu ve Bat slmoloji evrelerinde yeni
slmiyatlarn manev babas saylmtr. Louis Massignon(1883-1962), Goldziherin
arkiyatlarn (msterik=oryantalist=doubilimcilerin) gznde slm aratrmalarn
tartlmaz stad olduunu ve kendilerinin zerinde geni apta etkilerinin bulunduunu sylemi, Theodor Nldeke (1836-1930) onu Wellhausen ile birlikte deha olarak kabul etmi,
Arap ilahiyat ve felsefesi alannda rakibinin bulunmadn ileri srmtr. Bu ifadeler
elbette bozacnn ahidi racdr hkmnce deerlendirilmelidir. Oryantalist, oryantalisti
vecektir, elbette. Bu venlerden Julius Wellhausen (1844-1918) Protestan bir Almandr.
Papaz olu papazdr. Babas da papazd. Kendisi de Tevrat profesr olmutur. Louis
Massignon Katolik bir Franszdr. Theodor Nldeke ise yine Alman bir oryantalist olup,
Kurn tarihi konusunda yapt The Origins of the Koran adl almas, 1859 ylnda
Fransz Akademisi dln kazanmtr. Kurnn Kkeni/Kkleri isimli bu almada,
uydurma bir ok bilgi bulunmaktadr. Daha almasnn (uydurmalarnn) ilk pararafnda
Kurn, Muhammedin retimidir (it is the work of Muhammad) diyerek vahyi inkr eden
Nldeke, ilerleyen sayfalarda, srekli uydurmalar yapar, mesela Muhammed Arabistann
dn pek bilmediinden Msrn pek yamur yamayan bir lke olduunu, ancak Nilin
tamasyla beslendiini bilmez ve bu sebepten Yusuf ksasnda yanllar yapar diyerek
bilgilik taslar ve Hz. Peygamberi itham eder: (in his ignorance of everything outside
Arabia, he makes the fertility of Egypt - where rain is almost never seen and never missed depend on rain instead of the inundations of the Nile)
Nldeke, Kurndaki Zulkarneyn kssasnn ise, bir Suriyeli tarafndan yazlm bir hikaye
olduunu
(The strange tale of the Horned (i.e., Alexander the Great, xviii. 82 sqq.) reflects, as has
been lately discovered, a rather absurd story, written by a Syrian in the beginning of the sixth
century; we may believe that the substance of it was related to the Prophet by some Christian)
iddia ederek, bu yalan/iftira ve zrva zincirini almasnn sonuna kadar srdrr.

AE SLM DRENNN KIRILMASINDA, C. S. HURGRON(JE)NUN ETKS

24

Christian Snouck Hurgron (1857-1936) ise, Mslman(Endonezyal)lara hayli zararl olmu

oryantalistlerden biridir. Hollandal olan C.S. Hurgron, Arap lkelerinde Arapay ok iyi
renmi, hatta Ciddede kalarak slami kltrn hemen btn unsurlarna tamamen vakf
olmutur. Hollandann Cidde konsolosluunda grev yaparken, hacca gelen Endonezyal
haclar izlemi, onlarn kimlerle temas kurduklarn ve hacdan sonra bu Mslmanlarda
meydana gelen deiiklii gzlemlemitir. 19. yzyl sonlarnda hacca gelen Endonezyal
haclar, kafalar hurafelerle dolu olarak geldikleri halde, kutsal beldelerden ayrlrken, uurlu
birer Mslman olarak memleketlerine dnmektedirler.1889da Leiden niversitesi
profesrlne tayin edilen C.S. Hurgron, bu arada Endonezyay igal altnda tutan
Hollanda hkmetine de, bu blgedeki faaliyetler konusunda danmanlk yapmtr. Aedeki
syan dolaysyla ilerin sarpa sarmas zerine, Prof. Hurgron, Hollanda Hkmeti tarafndan,
Aeye gnderilmitir. Hurgron, ok iyi Arapa bildiinden, burada kendisini Hac
Abdulgaffar olarak tantm ve Hollanda igalinin srmesi iin mnafka iler yapmtr.
Malaycann (ndonezya dili) btn lehelerini renmi ve Aelilere, Hollandann
idaresinde kalmalarnn kendilerine ok fayda salayacan sylemitir. slam kltr ok iyi
bilmesi sebebiyle, Ae direniinin krlmasnda byk etkisi olmutur. Hadislere kar giriilen
hareketin arkasnda bulunan, bu harekete destek veren kiilerin hayatlar ve yaptklar
faaliyetler, en azndan, onlarn Mslmanlarn zerinde yaptklar almalar kadar, allacak
bir konudur.
DOZY LE GOLDZIHER: DOKUZ AY BRLKTE
RETM N

ALIIYORLAR,

PSLK

Bu arada Goldziher, 1870de Leibzigde doktorasn bitirdikten sonra, doktora sonras

almalar iin 1871 yl Nisan aynda Hollandaya, Leiden kentine gider. Orada dokuz ay
boyunca, en ok sohbet ettii kii Reinhardt P. Dozydir. slam dman mehur Dozy (18201883). Ns suresindeki belirtilen Minel cinneti ve-n ns dan, insan eytanlarndan olan
bu ikili (Goldziher ve Dozy), bu dokuz ay boyunca, bundan sonraki (Goldziher elli yl daha
yaamtr) mrlerinde slama kar ne gibi eytanlklar retebileceklerini
dnmler ve fikir alveriinde bulunmulardr.
KMLERN SM VAR, HADSLERE DMANLIIN SOY KTNDE
Fransz kkenli Hollanda vatanda olan R. P. Dozy, Leidende domu, Arap dili ve edebiyat
hocal yapmtr. Yazm olduu slama, Kurna ve Hz. Peygambere hakaretlerle dolu
slam Tarihi kitab Trkeye Abdullah Cevdet tarafndan tercme edilmitir. Kimsenin cenaze
namazn klmak/kldrmak istememesi zerine, Peyami Safann ne olur klverin diye rica
etmesi zerine -be kiinin cenaze namazn klmasndan sonra, belediye temizlik iileri
tarafndan Merkez Efendi mezarlna gtrlp gmlen Abdullah Cevdet ise, 1895te
Tbbyeyi bitirdikten sonra, kolera salgnnn kt Diyarbakrda grevlendirilmitir.
Hadislere dmanln soy ktnde kimlerin bulunduuna iyi baklmaldr. 1932 ylnda
lnceye kadar, yetmie yakn eseri yazan ve tercme eden ttihat Terakknin be
kurucusundan biri olan Abdullah Cevdet, ttihat Terakk 1918 Sonbaharnda Osmanl
mparatorluunu batrnca, bir sre Krtlk yapm, daha sonra ise Ankara hareketini
destekleyerek tekrar Trkle dnm, Trkiyeye en ok zarar vermi ithal dncelerden
biri olan milliyetilik ithalatnn acenteliini ve distribtrln yapmtr. Abdullah Cevdet,
Diyarbakrda iken Ziya Gkalpin intihar giriimine ilk mdahaleyi yapan doktor olmu,
onun yaamasna vesile olmutur. nsan eytanlarndan iki tanesi de bylece Diyarbakrda
karmza kmaktadr. kisi de Krt asll olan bu iki mrikin dnceleri zerinde

25

ykselecektir, ilerleyen yllarda kurulacak yeni devlet. Abdullah Cevdet kendisi gibi doktor
olan be tbbyeli ile kurduu ve daha sonra ismini ttihat ve Terakk Cemiyeti olarak
deitirecek olan ttihd- Osmn Cemiyetine, Ziya Gkalpin de girmesini salar. Bu ikili,
ilerleyen yllarda tihat Terakknin dnce jenaratrleri olarak vazife greceklerdir.
Dozynin slam Tarihi Kurn- Kerm ve Hz. Peygamber hakknda aalayc ifadeler ve
iftiralarla doludur. Abdullah Cevdet ise tercmenin nsznde Dozynin dile getirdii
gereklerin, hibir banazla dlmeden kabul edilmesini isteyerek, bugn Mslmanlar
iin, Dozynin Tarih-i slmiyesinden daha faydal bir kitap yoktur demitir. Bu kitap
yaynlandktan sonra, Manastrl smail Hakk (1846-1912) bata olmak zere, birok yazar,
kitabn piyasaya kmasndan ksa bir sre sonra, yaynladklar kitap ve makaleleriyle,
Dozynin iftiralarn rtmler, tabir caizse rezil etmilerdir.
FUAT KPRL, ZEK VELD TOGAN VE SMAL HAM DANMENT
VYORLAR, GOLDZIHERI
Goldziher ven, Zkir Kdir (Ugan) (1878-1954), M. Fuad Kprl (1890-1966) ve smail
Hami Danimend (1899-1967) gibi baz ilim adamlar da, onun slm aratrmalar alannda
yksek bir mevkiye sahip bulunduunu ifade etmilerdir. Ama bu isim de, slam alimi
deildirler. Hele ilk ikisi Ugan ve Kprl slam konusunda nyargl kiilerdir ve slam
konusunda pek ok yanl fikirler retmilerdir. (Trk) Zeki Velidi Togan da (1890-1970),
Goldziherin slm ilimler alannda mstesn bir yere sahip olduunu syler. Zeki Veld
Togan bununla da kalmaz, Trkiyedeki dini yksek retim kurumlarnda, Goldzihern
tefsir ve hadsle ilgili eserlerinin okutulmasn ister.
ZKR KDR UGAN(1878-1954)IN GOLDZIHER SEVGS
Zkir Kdir Ugann Goldziher sevgisi, Abdullah Cevdetin Dozynin slam Tarihi
tercmesinin etkisinde kalmasndan ileri gelmektedir. Bunun sonucu Zkir Kdir sadece Eb
Hureyreye deil, dier sahblere de amur atarken, Goldziheri, Dozyyi ve vahye
inanmayan dier msterikleri ise yceltmektedir. Ubey b. Kab Radyallhu Anhin hads
icd (uydurmas) yaptn iddia eden Z. Kdir, Eb Hureyre ve Kabul Ahbr gibi garib
hads rivayet edenlere kar, Hz. ienin eletirilerinin bulunduunu syler. Bunlar hep
Batl msteriklerin laflardr ve Hads usl kitaplarnda, Z.Kdrden ve msteriklerden
asrlarca nce yer alm ve cevaplandrlm konulardr; ama Z. Kdir gibilerin kaynaklar
sadece msteriklerin kitaplar olduundan, bu bilgilerden haberleri yoktur. Z. Kdr, Eb
Hureyre ve Kabul Ahbrn hadis olarak naklettikleri szlerin, Tevrat ve Talmudun birer
kopyas olduunu iddia eder. Ayrca Eb Hureyrenin Tevratn en ince noktalarna vakf
olduuna phem yok der. Acaba Zkir Kdir, hakikaten Tevrat en ince noktalarna kadar
biliyor da, o nedenle mi bu eletiriyi yapabiliyor; yoksa Tevrat en ince noktalarna kadar
gerekten bilen bir Yahudinin (Goldziherin) iddialarn m tekrarlyor? Z. Kdirnin
ocukluunda ve genliinde Orta Asyada iken iyi bir medrese tahsili ald kesin ama u da
kesindir ki, Tevrattaki baz olaylar ve ibareler Kurnda da geer; bu da zaten Kurnn sk
sk tekrarlad, bu Kitabn daha nce inen (kutsal) kitaplar tasdikleyici (dorulayc)
olduunun bir kantdr. Kurn elbette Yahudilerin ve Hristiyanlarn kutsal kitaplarna
kattklar yakksz ifadeleri onaylamaz, ama sonuta evrenin alt gnde yaratlmas, demin
yaratl ve cennetin kovuluu, Nuh tufan, srail oullarna verilen helva ve bldrcn kuu,
Adn cennetleri ve daha pek ok olay Kurnda da, Tevratta da gemektedir. Cebrail
(Aleyhisselm), srafil (Aleyhissellm), Srun frl, Cennet, Cehennem, On Emir, Musa
Aleyhisselmn denizi yarmas, Tlt-Clt olay, ve Kurnda geen peygamberlerin ou,

26

Tevratta da gemektedir. Bu konular Hz. Peygamber tarafndan ayrca daha ayrntl olarak
hadislerde de anlatlmtr. Bu hadisleri nakleden de sadece Eb Hureyre (Radyallhu Anh)
deildir. Bu hadislere bakp da, ite Eb Hureyre Tevrattan naklediyor demek, Kurn da,
Hz. Peygamberin sylemini de bilmemek demektir. Bu hataya zamanmzdaki baz
Mslmanlar da dmektedir. Eski mmetlerle ilgili sahih hadislerde anlatlan olaylar, hemen
sriliyt deyip reddetme yoluna gitmek, bilimsel bir davran deildir. Kurnn genel
prensiplerine aykr olmad srece, bunlar nakletmekte bir saknca yoktur ki, benzer bir
anlatm eklini, Kurn da Hz. Peygamber de benimsemilerdir ve bu konudaki rnekleri
bizzat Kurnda ve sahih hadislerde grrz.
KABUL-AHBR LNCEYE KADAR
HUREYRE SE MEDNEDE

HUMUSTA YAAMI, EB

Kabul Ahbr, Hz. mer dneminde hicr 12. ylda Mslman olmu, aslen Yemenli olan bir
Yahudidir. Babasnn da Yemendeki Yahudi bilginlerinden olduu sylenmitir. Mslman
olup Medneye gelmi, fakat o srada Hz. mer Kudsde olduundan, onu grmek iin
oraya gitmitir. Zhid el-Kevsernin, bni Sadn Tabaktndan yapt alntya gre, am ve
Humusda yaam ve hicr 32 ylnda vefat edinceye kadar, Suriye blgesinde kalmtr. bni
Sad da onu am blgesi tabinlerinden saymaktadr. Gerek bu olduu halde, gerek
msterikler, gerekse Z. Kdir gibiler, sanki Kab yllarca Mednede kalm, Eb Hureyre de
yllarca Kab ile sohbet etmi gibi bir sylem kurgulayp, Eb Hureyrenin Kabdan binlerce
sriliytla ile ilgili bilgi renip, bunlar naklettii havasn vermektedirler ki tamamen
hayal mahsl bir dezenformasyondur. Dier taraftan, Kabul Ahbr ismi verilerek Kara
Dvut gibi, Altparmak Peygamberler Tarihi gibi menkbe kitaplarnda nakledilen
haberler/olaylar ise, zaten ounun uydurma olduu, daha okurken her Mslman tarafndan
anlalabilecek rivayetlerdir. Bu uydurma rivayetleri rnek gsterip, ite hadis kitaplarndaki
hadsleri, biz bu sebepten reddediyoruz demek ise, bilimsellie de Mslmanl da
yakmayan bir tavrdr.
BN TEYMYYE NASIL ELETRD

BUHRY ?

Z. Kdir Ugan yine, Akl ve mantk llere gre incelenecek olsa Buhr ve Mslimdeki
birok hadsin bile eletirilmesi gerekir demektedir. Halbuki Z. Kdir ve zamanmzda da bu
gr tekrarlayanlar, eer Buhr ve Mslimi batan sona okumu olsalard, akla ve
manta aykr bir ok hads deil de, akla ve manta aykr birka hads demeleri
gerekirdi. unu da unutmamak gerekir ki ne Z. Kdir, ne de zamanmzdaki modernistlerin
hi biri, bni Teymiyyenin ilm gcnde ve cesaretinde eletirmenler deildirler. Fakat slam
tarihinin bu en cesur ve sert dilli aratrmacs olan bni Teymiyye (vefat: 1328) bile
Buhrde ancak 19 veya 20 tane skntl hads olduunu tesbit etmitir. Ondan bir asr
sonrasnn byk limi bni Hacer (1372-1449 M.) ise bni Teymiyyenin bu almasn
tekrar gzden geirmi ve Buhrde ancak be tane skntl hads olduunu sylemitir. bni
Hacerin hads ilmindeki deerini herhalde hi kimse inkr edemez. Ve belki de bni Hacer
1400 yllk slam tarihinin en gl hadisisidir desek mbalaa etmi olmayz. Sonu olarak
be veya yirmi hadis skntl diye, Buhrdeki (tekrarlar karrsak) Hz. Peygamberin iki
bine yakn hadisini terk etmek, bilimsel bir davran olur mu? Bir Buhryi, batan sona
kadar okumak zahmetine katlanmam hads profesrleri, kulaktan dolma diyebileceimiz
bilgilerle, Buhr zerine, hads/usl- hads zerine konuabilmektedirler. bni Hacerin
sadece Buhrye erh olarak yazd Fethul Bryi onbe senede yazd (1414-1428)
yllar arasnda) unutulmamaldr. Burada Knalzde Ali Efendi(1511-1584)nin
Ebussuud(1490-1574)a syledii bir sz hatrlanmaldr. Malm, Arapada bb kelimesi

27

hem kap anlamna gelmekte, hem de kitaplardaki blmlere de bb denilmektedir.

Knalzde, o srada Rumeli kazaskeri olan Ebussuudu ziyaret etmi ve meslekdalarmz,
bblar (stanbuldaki devlet adamlarn(n kaplarn) dolaarak(torpille), makamlar elde
ettiler, biz ise (kitaplardaki) bblar dolamaktan bir makama gelemedik diyerek ikayette
bulunmutu. imdiki ilahiyatlar da, bblar (fakltedeki odalar) dolap ay-kahve iip,
tasavvuf musiksi dinleyip, televizyon seyretmekten, hads kitaplarndaki bblar dolamay
frsat bulamamaktadrlar. lahiyatlarn dili, slmn dili deildir diyen Ali Bulan
Nisan 2013de yazd yazdan bir pararaf burada alntlyoruz:
u sorulabilir: slamn, (Bat) sosyal bilimlerin(in) yntemiyle okunmasnn ne gibi
mahzurlar var? Mahzurlar yle sralamak mmkn:.. Bunun gzlemlenebilir sonucu
ilahiyatlarda veya dindar akademisyenlerde mahade edilmektedir. Sz konusu
evrelerin eserlerine ve retoriklerine baktmz zaman, kullandklar st dilin sekler dil
olduunu gryoruz. lahiyatlarn dili, dinin dili, slamn dili deildir. Bilgi ve
dnce retme yntemleri de, slam fkhnn veya kelamnn usul deil, bilimsel ve
akademik yntemdir. Bu zaman ierisinde, dilin ve yntemin, dini seklerletirmesi sonucu
olur. Gnmzde, yntem (usl) zerinden seklerletirilmekte olan bir din telakkisinin
ekillenmekte olduunu gzlemleyebiliyoruz. Kuran vahyinde yer alm bulunan hkmleri
akli melekelerimizi son snrna kadar kullanarak anlamaya ve hikmetlerini bulup ortaya
karmaya alalm. ster aklayabilelim, ister aciz kalalm. Bu hkm deitirmez. Hkm
Haktan ve hakikatten neet etmitir, o bizden bamszdr. (te) Modern Mslman zihin,
hkm hikmete indirgedi; hikmetini aklayabildii, pozitiviste anlayabildii hkm kabul
eder, edemedii hkmleri iptal etmeye yeltenir, bunu da eitli yollar ve yntemler
kullanarak yapmaya alr. Mesela tarihselci veya hermnetik okuma, hadislerin
hkm-teri koyma zelliklerini ortadan kaldrma vs
GOLDZIHERA EN BYK MUHADDS DYOR, ZKR KDR
Z. Kdir-Eb Hureyre meselesine devam edersek: Z.Kdr Ugan, Batl msteriklerin Eb
Hureyre (Radyallhu Anh) hakkndaki iddialarn da, hi aratrmaya gerek duymadan
ylece tekrarlamaktadr:
Eb Hureyre hakknda slm kaynaklarda daha fazla bilgi sahibi olmak mmkndr Ancak
biz bu konuda daha fazla aklamada bulunmayacaz. (bulunamazsn zaten i.y.) Yalnzca
batl limlerden hadsle megul olan ve bu sahada ok gzel eserler yazan mehur yazarlarn
Eb Hureyreye baklarnn menf (olumsuz) ve son derece eletirel olduuna iaret etmekle
yetineceiz. Mesela, en byk muhaddislerden biri olan muhterem Goldziher, Sprenger, de
Quie, Dozy, Baron Kremer (1828-1889) ve bunlar takip eden Rus limlerinden Kreckaviski,
Schmidt ve Grimski gibi isimleri zikredebiliriz. Goldziher ve Sprenger, Eb Hureyre
hakknda slm kaynaklarda mevcut olan btn haberleri ve kendisinin rivayet etmi olduu
hadisleri bir araya toplamlar ve kendi bak alarna gre baz sonular karmlardr.
Bunlarn dncesine gre, Eb Hureyrenin rivayetleri kesinlikle makbul deildir.
Zkir Kdr, grld gibi bu cmlelerle artk iyice zrvalamaktadr: ..en byk
muhaddislerden olan Goldziher, Sprenger, Dozy.. demesi ise artk iyice komiktir. lim mi
yapyor, yoksa doksan sene sonra bile insan gldren komedi mi sergiliyor? slam dman
bu isimlere en byk muhaddis (hadis bilgini) demek kadar komik bir ey, herhalde
olamaz. Bir kere, bir kiinin muhaddis unvann alabilmesi iin Mslman olmas lazmdr.
Kurnn Allahtan gelen bir vahy olduuna inanmayan, Hz. Peygamber Efendimizin de
Allahn Elisi olduuna inanmayan bu kfirler, acaba nasl muhaddis olabilmiler ? Z.

28

Kdirye gre, Eb Hureyre olsun Ubey b. Kab hazretleri olsun onlar yalancdr, ama
Goldziher, Dozy, Sprenger, Kremer gibileri drst! adamlar. Bunlarn da drstlkleri
kendilerinden (biri birlerinden) menkuldr. Mesela, Goldzihera gre: Baron Alfred von
Kremerin eserleriyle, slamn ele alnmasnda yeni bir dnem balamtr.
Halbuki, mesel Reid Rza(1865-1935), Bir Misyonerin Eb Hureyre Hakkndaki Baz
ddialar balyla yazd makalesinde, msteriklerin Eb Hureyre hakkndaki iddialarn
rtmtr. Osman Gner de, Zkir Kdir Ugann 1926 ylnda yazd, Drul Fnn
(stanbul niversitesi), lahiyat Fakltesi Mecmuasnda (s:4) yaynlanan makalesini ve
dt yanlglar, aklamal ve tenkitli notlar ilavesiyle bir kitap halinde Dini ve Gayri
Dini Rivayet lminin Tarihesi (Drus-Snne Yaynlar, Samsun: 2000) ismiyle yaynlamtr.
Gner ayn konuda Zkir Kdir Ugann Hads Sistematiine Ynelik Eletirilerinin Tahlil
ve Tenkdi balyla bir makale de yaynlamtr. Makaleye webde ulalabilmektedir.
Osman Gnerin ayrca Eb Hureyreye Ynelik Eletiriler (nsan Yay. stanbul: 2001 (ikinci
bask:2008) adl bir almas da, konumuz asndan ok faydaldr.
NE VAR EB HUREYRENN RVYET ETT BU HADSLERDE.
Eb Hureyrenin rivayet ettii baz hadislere bakalm:
Kulun Rabbine en yakn olduu an, secdede bulunduu zamandr. (O nedenle) Secdede iken
duay okca yapn (Mslim, Eb Dvd) Her namazn farzndan sonra okunacak 33
Subhnallah, 33 Elhamdulillh, 33 Allhu Ekber (Buhar, Mslim), Gecenin son te
birinde yaplan duann Allah katnda kabul edileceine ilkin.. (Buhr, Mslim), Ramazan
gecelerinin ibadetle geirenin gemi gnahlarnn balanacana dair.. (Buhr, Mslim),
eytan kii uyuduunda ensesine dm atar. Uyanp Allah andnda bir dm, abdest
aldnda ikinci dm, sabah namazn klnca da nc dmn zlp, huzur iinde o
gn sabaha ereceine dair.. (Buhr, Mslim), cenazenin bir an evvel topraa verilmesiyle
alakal.. (Buhr, Mslim); Oru cehennem ateine kar bir kalkandr, orulu kimse kt
sz sylemesin.. (Buhr, Mslim), ramazan ve kurban bayram gnlerinde oru tutmay,
Hz. Pygamberin yasakladna dair.. (Buhr, Mslim); mal getiren kylnn, ehir dnda
karlanp malnn (ucuza) alnmasnn yasaklanmas(Buhr, Mslim); ok yemek yiyen
bir kfirin, Mslman olduktan sonra az yemekle yetinmesi.. (Buhr, Mslim); Hastay
ziyaret, cenazeye itirak etmenin veteviki (Buhr, Mslim); Eyada uursuzluk
yoktur.. (Buhr, Mslim); ..(Esas) Kuvvetli kimse fkesine hkim olandr. (Buhr,
Mslim); Eer mminlere (yahut mmetime) zorluk vermi olmasaydm, her namaz iin
misvak kulllanmalarn mutlaka emrederdim (Buhr, Mslim)
Hadslerin Mslmanlar iin, hatta btn insanlk iin ne kadar yararl mesajlar ierdiini
vurgulamak asndan, bu son hadsle ilgili olarak, BBCde 28 Mays 2010 gn kan bir
haberi okumakta herhalde fayda vardr:
28 Mays 2010 - TS 14:15 Gnde ki Defa Di Fralamak Kalp Krizini 'nlyor'
Emma Wilkinson BBC Salk Muhabiri
skoya'da yaplan bir aratrmaya gre, dilerini gnde iki kez fralamayanlarn kalp
hastal geirme riski artyor. Sekiz yl sren aratrmaya 11 bin kii katld. 11 bin yetikin
zerinde yaplan almadan alnan sonular, di eti hastalklaryla kalp sorunlar arasnda
iliki kuran gemiteki aratrmalar destekliyor. Aratrmaclar kt az salnn dorudan
kalp hastalna m yol atn, yoksa riske iaret eden bir bulgu mu olduunu anlamak iin

29

daha fazla alma yaplmas gerektiini sylyor. Az ve dietleri de dahil olmak zere
vcuttaki iltihaplanmalarn, kalp krizine yol aabilecek kalp tkanmalarna neden olduu
biliniyordu. Ancak bu almada ilk kez, di fralama sklnn kalp hastalklar zerindeki
etkisi aratrld. ngiliz Tp Dergisi'nde yaynlanan aratrmada katlmclara sigara iip
imedikleri, egzersiz alkanlklar ve az sal konusunda neler yaptklar soruldu.
Katlmclara ayrca di hekimine ne sklkta gittikleri ve di fralama alkanlklaryla ilgili
sorular yneltildi. Daha sonra tbbi gemileri ve ailelerindeki kalp hastalklaryla ilgili
sorular soruldu, kan rnekleri alnd ve tansiyonlar lld. Toplamda her 10 kiiden alts
her alt ayda bir di hekimine gittiklerini, 10 kiiden yedisi de gnde iki kez dilerini
fraladklarn syledi. Sekiz yl sren aratrmada 555 kalp rahatszl vakasyla karlald
ve 170'i lmle sonuland.
Neden-Sonu likisi. Aratrmaclar, kalp hastal oluumuna yol aan sosyal snf, obezite,
sigara alkanl ve aile gemileri gibi unsurlar da hesaba kattklarnda dilerini
gnde iki kezden daha az fralayanlarda kalp hastal grlmesi riskinin yzde 70
artt sonucuna vard. Ayrca az sal kt olan katlmclarn kan rneklerinde
iltihaplanmaya iaret eden proteinler bulundu. ngiliz Di Hekimleri Birlii'nden
Profesr Damien Walmsley, az salyla kalp hastalklar arasnda dorudan bir
neden sonu ilikisi bulunup bulunmadnn hala belirsiz olduunu syledi. Ancak
Walmsley, 'Yine de gnde iki kez dilerini fralayan, dzenli olarak di hekimine
grnen, sadece yemek zamanlarnda ekerli yiyecekler tketen insanlarn di ve dieti
salnda nemli bir mesafe kat ettiklerini kesinlikle syleyebiliriz' diye de ekledi.
(bbcturkish.com)
Yukardaki hadsdeki bir ayrnt da, hadslerin naklinde ne kadar zen gsterildiini, akca
ortaya koymaktadr. Eb Hureyre (R.A.) hadsi naklederken, Hz. Peygamberin mminlere
veya mmetime dediini, ama hangisini kesin olarak sylediini hatrlayamadndan
ikisini de yahut diyerek nakletmitir. Hal buki, son derece nemsiz bir ayrnt olduu halde,
hads naklinde ilk nesillerin bu kadar hassasiyet gstermeleri, onlar hakknda iftiralar uyduran
Batllarn ve onlara kanan Mslmanlarn ne kadar yanldklarn gstermektedir. Ayrca,
dier pek ok konuda olduu gibi misvakla ilgili hadsi (de) sadece Eb Hureyre
nakletmemekte, Hz. ie de, Eb Musa el-Ear de, Huzeyfe (R.A.) de misvakla ilgili tevik
edici/Hz. Peygamberin misvaka verdii nemi vurgulayc hadsler nakletmektedirler.
Hadslerin nakli ilgili olarak sahblerin ve ondan sonraki nesil olan tbin neslinin gsterdii
hassasiyete bir rnek de, Buhr ve Mslimin naklettikleri u hadsde gzlenir: Seyyr ibni
Selme yle dedi: Ben ve babam, Eb Berze el-Eslemnin yanna girdik ve ona (be vakit)
namazn vakitlerini sorduk. yle dedi: Neb (SAV), le namazn gne tam tepeden batya
doru meylettiinde klard. kindi namazn kldrdnda(n sonra), (herhangi) bir kii,
Medinenin en uzak yerine gider ve gne (henz) rengini ve scakln kaybetmemi olurdu.
Akam namaz hakknda ne dediini unuttum. Yats namazn gecenin ilk te birine
kadar geciktirmekte bir saknca grmezdi. Yats namazndan nce uyumaktan ve yatsdan
sonra konumaktan da holanmazd. Sabah namazn kldrdnda ise, kii selam verdiinde
(mescitte herhengi bir aydnlanma arac olmad halde) yanndakini (havann artk
aydnlanm olduundan dolay) tanrd. (Sabah namaznn) ki rekatnda veya ikisinden
birinde altm yetten yz yete kadar okurdu.
Bu hadsin naklinde grld gibi, tbinden Seyyr, akam namaz konusunda
dinledii eyi unuttuunu ak ak sylemektedir. Ayrca yine, sabah namaznda Hz.

30

Peygamberin bir rekatda m, yoksa iki rekatn tamamnda m altmla yz yet arasnda
okuduundan phe etmi ve veya kelimesini kullamtr.
YATSI NAMAZI HEMEN KILINMASA DA OLUR
Hadsdeki bir ayrnt da, son yllarda baz Mslmanlarn iddia ettii, yatsnn vaktinin birbirbuuk saat olduu ve abuk getii ile ilgili olarak, sahbnin grdr. Sahb Eb
Berze, hadsin metninde L Yubl ifdesini kullanm ki aldr etmez demektir, yani Hz.
Peygamber, yatsy klmay gecenin te birine kadar tehir etmeye aldr etmezdi dediine
gre, bu ifadeden yats namaz iin hemen klnmas gibi bir emrin olmad, akca
anlalmaktadr.
SLMA MI HZMET EDYOR, YAHUDLE M, GOLDZIHER
Konumuza devam edersek, Goldziher 1899 ylnda, yllardr bekledii haham okulu
hocalna tayinini byk bir sevinle karlamtr. Bu okul ky hahamlar yetitiren bir
okuldu. Gldziher hem onlarn yetitirilmesiyle megul olmu, hem de Yahudilikle ilgili din
derslerinin, yaamn srdrd (Buda)Petedeki btn Yahudi ocuklarna
yaygnlatrlmas iin youn bir gayret sarfetmitir. Macaristann bakenti Buda(ve)Pete,
esasnda Tunann iki yannda karlkl iki ehir olduundan ve Yahudi nfus daha ok
Petede bulunduundan, Goldziherin btn gayreti bunlar zerinde younlamtr.
Dolaysyla, btn hedefi Yahudilie hizmet etmek olan bir adamn, baz Mslmanlarca
slama hizmet ediyormu gibi gsterilmesi, son derece byk bir yanlg idi.
SB

NE DEMT

GOLDZIHER HAKKINDA ?

Msrda Goldziherin iki kitab ile baz makalelerinin Arapa'ya evrilmesi ve Batya ak
baz aydnlarn eserlerinde Goldzihere scak bakmalar, er ilimlerde yetimi limlerin
iddetli tenkitlerine sebep olmutur. Bunlardan Humuslu lim Mustafa es-Sib'(19151964)ye gre, hadis dalnda oryantalistlerin en tehlikelisi, tesiri en geni ve en ok
ifsat edicisi Goldziherdir. Sib, 1956 ylndaki bir Avrupa seyahati esnasnda grt
Manchester niversitesi Arapa profesr James Robsona, Goldziherin bilimsel
yanllarndan bahsetmi, Robson da bu asnn msteriklerinin slm kaynaklara
Goldziherden daha iyi vkf bulunduklarn, zira onun zamannda bilinmeyen baz slm
eserlerin bugn yaymlanm olduunu syleyerek, Goldziheri savunmaya almtr. Yeni
yaplan baz almalar da, Goidziher'in pek ok yerde duygularna yenildiini, haksz ve
yanl sonulara vardn gstermektedir.
Goldziherin bazen kendisini otorite sayanlar mahcup edecek durumlara dmesi, onun
slmiyete dair kanaatlerini bilimsel belgeler ve tarih gereklerle yeterince
destekleyememesinden kaynaklanmaktadr. Bunun arpc rneklerinden biri, hadis tarihinin
en byk ahsiyetlerinden olan bn ihb ez-Zhrye ynelttii ithamdr.(Bu itham
stanbuldaki baz arkadalar da halen yapyorlar (2012-2013 miladi yllarnda); Gya Zuhr,
Emev sarayna oturmu, orada hadisleri (Emevilerin istedii dorultuda) yazp durmu).
Hadislerin siyas gayelere hizmet iin kullanldna inanan Goldzihere gre Emev Halifesi
Abdlmelik b. Mervn (685-705), Mekke'de hkm sren Abdullah b. Zbeyrin oraya
gidecek Suriyelilerden biat alabileceini dnerek hacca gitmeyi yasaklamtr. Kar bir
tedbir olarak da, hacc Kudsteki Kubbets-Sahrya evirmenin arelerini aram ve Kbe
etrafnda yaplan tavafla, Kudsn mukaddes meknnda yaplacak tavafn eriata gre ayn
derecede makbul saylabileceine dair bir karar karmtr. Zhr de Kudsle ilgili bir hadis
uydurarak, siyas sebeplerin gerektirdii bu reformu hakl karma isini zerine almtr. Bu

31

hadise gre haccn Mekke, Medine ve Kudste olmak zere makbul olduu mescid vardr.
HIRSTYAN
BLMNE TEVK
HADSLE LGL ALIMASINI

DERNE

YAYINLIYOR,

GOLDZIHERIN

Byle bir dncenin Abdlmelik b. Mervn'a nisbetinin gereklik derecesi bir yana, bu
teebbste Zhr'nin herhangi bir rolnn bulunmas tarih bakmndan mmkn deildir.
Muhammedanische Studien adl almasnn zellikle hadise ayrlan ikinci cildin esas ksm
L. Bercher tarafndan Etudes sur la tradition islamique adyla Franszca'ya evrilmi, bu eviriden Mehmet Said Hatibolu'nun yapt tercme ise henz baslmamtr. Goldziherin
dier nemli almas ise Vrlesungen ber den slamdr. Eserin Arapa tercmesi el-Aqde
ve era fil slm, eserin Franszca tercmesinden yaplm olduu grnmektedir.
Mehmet Said Hatibolu'nun bu kitabn Franszca ve Arapa evirilerinden gerekletirdii
Trke tercmesi henz baslmamtr. Bu kitabn en nemli zellii, bandan sonuna kadar,
slamn dier dinlerle olan alveriine byk arlk vermesidir. Goldzihern gayesi,
slamn orijinal vahy bir din olmayp, Muhammedin ve arkadalarnn biraz
Hristiyanlktan, ama ounlukla da Yahudilikten derledikleri bilgilerle bu dinin olutuunu
ispat etmeye almasdr. Goldzihern hayat hikyesini yazan Joseph Somogyinin de dedii
gibi: Goldzihern balangtan beri en sevdii aratrma, slamn dier din ve kltrlerle
olan mnsebetiydi. Almanca olarak 1910 ylnda yaynlanan Vorlesungen ber den Islam,
Goldzihern en yaygn almas olup, 1911de Rusaya, 1912de Macarcaya, 1917de
ngilizceye, 1920de Franszcaya, (1947de Arapaya) evrilmitir. sve Protestan ba
papaznn arsyla gittii Upsalada verdii slamda Tefsir Ekoleri (Die Richtungen der
islamischen Koranauslegung) konulu konferans, 1920 ylnda Almanca olarak yaynlanm,
sveeye de evrilip, Stokholmde baslmtr. Hallede 1889-1890da yaynlanan, iki ciltlik
Muhammedanische Studien isimli almasnn, ikinci cildinin sonundaki hadslerle ilgili
Hadis und Neues Testament blm, (daha) 1902de Society for Promoting Christian
Knowledge (Hristiyan Bilimini Tevik Dernei) tarafndan ngilizce olarak yaynlanmtr.
Goldziher, bu almasnda da yalan yanl rivayetleri kant olarak kullanr.
GOLDZIHERIN
YAZDII
SLMLA
LGL
YED YZ ON DRT
MAKALENN, SLMA/SLMIN YAYILMASINA BR YARARI OLDU MU?
Goldzihern yazd slamla ilgili 714 makale, bildiri ve kitabn Batllarca bu kadar eitli
dillere evrilmesi herhalde slama hizmet iin deildir. Tam tersine, slama darbe
indirebilmek iindir. Goldzihern slam hakkndaki bu kadar eserinin bu kadar dile tercme
edilmesi, slamn birazck bile olsun, Avrupada Amerikada yaylmasna vesile olmu
mudur? diye bir soruyu, otuz yldan fazla Goldzihern dncelerinin sponsorluunu yapan
Ankara Okulu ve Ankara lahiyattaki hocalarn kendilerine sormas lazm deil midir?
ABDdeki Yahudi kurulular veya sve Protestan ba papaz, slam konusunda konferans
vermek zere bu Yahudi Goldziher ne diye arrlar ki? 1901-1906 yllar arasnda New
Yorkta yaynlanan Yahudi Ansikopedisine (The Jewish Encyclopedia) yazd slam
maddesinde, Goldziher nelerden bahsetmitir?

32

YANLILAR DOLU,
TERCMESNDE

GOLDZIHERN

KTABININ

ASLI

VE

ARAPA

Die Richtungen der Islamischen Koranausiegung, Louis Massignon(1883-1962)un

Goldziher'in aheseri dedii bu eser (bozacnn ahidi rac), 1944de Ali Hasan
Abdlkdir'in yapt ksm Arapa tercme ile Kahirede yaynlanm, daha sonra da tamam
Abdlhalm en-Neccr tarafndan tercme edilmitir. El-Mezhibul slmiyye F Tefsril
Kurn ismiyle yaynlanan bu eviri, bilimsel ciddiyetten uzak grnmektedir. Nitekim
Goldziher'in atfta bulunduu Arapa kaynaklara bavurulmad iin, onun yapt
yanllar dzeltilmemi, bunun yan sra ok sayda yanl ve eksik eviri yaplmtr.
BOSNA HERSEK MSLMAN OKULLARI N ARAPA KTABI DA YAZMI,
GOLDZIHER (HPER AKTF GZL SLM DMANI)
Bosna-Hersek, Avusturya-Macaristan mparatorluu igalinde olduundan, Goldziher'in
1908lerde Bosna-Hersek Mslman okullannda okutulmak zere Macarca kaleme ald Az
arab irodalom rvid trtenete adl kitap Hrvata'ya evrilmi, ardndan Joseph de Somogyi
tarafndan ngilizce'ye tercme edilmi, daha sonra da A Short History of Classical Arabic
Literature adyla kitap haline getirilmitir. Eser bu tercmesinden Trkeye evrilmitir.
Goldziherin 22 Haziran 1890 tarihinden itibaren Almanca olarak yazmaya balad, 1 Eyll
1919a kadar devam eden gnl (Tagebuch) Macar Yahudisi Alexander Scheiber tarafndan
neredilmitir. Bunlarn dnda Goldziherin zengin bir makaleler klliyat mevcuttur. Onun
1870'ten balayarak eitli dillerde yazd incelemeleri son rencisi Somogyi tarafndan alt
cilt halinde yaymlanmtr.
GOLDZIHERIN TRKEYE EVRLEN MAKALELER VE EVRENLER
Trkeye evrilen makaleleri ise unlardr: Cihad Tun, slmda Hadisin Yeri Etrafnda
Mcdeleler; Hayran Altnta, slmiyetin lk Zamanlarnda Zhd; Mehmed Said
Hatipolu, Mslmanlarda Sekine Kavram; smail Hakk nal spanya Araplar ve
slm; M. Emin zafar (2015 yl itibariyle sekiz yldr Diyanet leri Bakan Yardmcsdr
ve Ankara lahiyatta hadis ! hocasdr), (Prof.) Mehmet Grmez ve (Prof.) Bnyamin Erul,
slmda Eitim; mer zsoy, Hadiste Yeni Efltuncu ve Gnostik Unsurlar. (Prof. mer
zsoy, Kurnn ierii konusunda son derece sapk dncelere sahip olup, Diyanet leri
Bakanl tarafndan Almanyada bir niversitede ders vermek zere grevlendirilmitir)
(Bnyamin Erul, Ankara lahiyatta hocadr; sahbiler kendi yorumlarn hadis diye
nakletmilerdir diyerek bir pislik ortaya atm, kendisine sahbilerin de, tabinin de bu
yorumlar (idrc-mdrec meselesi) ok net bir ekilde nasl ayrdklar.. pek ok kii
tarafndan sylenildii halde, cevaplara hi kulak asmamtr). Cihat Tun, u anda Kayseri
lahiyatta hocadr. Goldzihern 1884de Leipzigde baslan Zahirler isimli eserini de
Trkeye evirmitir. Bu tercme de Mehmet Said Hatibolu ve o zamanki dekan Prof.
Hseyin Atayn tevikiyle olmutur. Tercmenin nsznde Cihat Tun, Msrl lim M.
Yusuf Musann Goldziher iin allme tbirini kullandn belirtip, kendisinin de o nedenle
Goldzihere allme dediini kaydeder. Bir adamn bir baka adama allme demesiyle o kii
allme olur mu? diye sorulsa ayp olur mu acaba? Ayrca M. Yusuf Musa, zaten Goldziherin
almasn Arapaya evirip yaynlayan kiidir. Cihat Tunun vd, o zamanki Dekan
Prof. Hseyin Atay da, geen yl Yaar Nuri ztrk tarafndan byk allme olarak takdm
edilmitir. Yaar Nuri, hastalnda kendisini ziyarete gelen Hseyin Atayn Trkiye iin ok
byk deer olduunu da kaydetmitir. (Kerametleri biri birlerinden menkul) Goldziherden
yaplan bu tercme, Atatrkn 100. doum yldnmne armaan edilerek 1982de

33

yaynlanmtr.
ELETRLERE KULAK ASMAZ, ANKARA OKULU.
MUSA BACI H ORALI OLMUYOR, ON BR YIL SONRA BLE
Hadisleri by-pass teebbsne katlanlarn bir zellii de, kendilerine yaplan eletirilere
kulak tkamalardr. Yani kendileri en nazik konuda, Batl oryantalistlerin grlerini
nasm gibi kabul ederek, sahblere ve slmn ilk yzyllarndaki alimlere eletiri ad
altnda amur atarlarken, kendilerine yaplan eletirilere kapaldrlar. Mesela bunlardan Prof.
Musa Bac 2004 ylnda Bursadaki bir seminerde sunduu Snnet ve Hadislerin
Anlalmasnda Ehl-i Hadisin Beerst Peygamber Tasavvurunun Etkisi balkl teblide
sunduu iddialarnn esasen ehl-i hadisle bir alakasnn olmad, tebliin mzakerecisi (Do.)
Erdin Ahatl tarafndan: Ehl-i hadis kavramna izdii erevedeki tutarszlk ve seilen
rneklerdeki isabetsizlik asndan, Bac tarafndan yeniden gzden geirilmeye muhta
grnmektedir denilerek, ortaya konulduu halde, Prof. Bac hi oral olmakszn, ayn
teblii, on bir yl sonra websitesinde hala aynen yaynlayabilmektedir. (Karacabey (edt.),
2005, 67-93)
MEHMET EMN ZAFAR DA YLE
deolojik Hadisilik isimli kitab hala (2015 itibariyle), din grevlilerinin takip ettii
sitelerde reklam yaplan Diyanet Bakan Yardmcs (Prof.) Mehmet Emin zafar da, bu
kitab on alt yl nce ok ayrntl bir eletirmeye tabi tutulmasna ve pek ok yanlnn
ortaya konulmasna ramen, hi oral olmakszn, kitabn piyasadan ekme gibi eyleri aklna
bile getirmemektedir. Mjdat Uluamn 1999 ylnda bu kitapla ilgili eletiri yazsn buraya
alyoruz:
deolojik Hadisiliin Tarihi Arka Plan: Mihne Olay ve Haeviyye Olgusu. Mehmet Emin
zafar, Ankara Okulu Yaynlar, Ankara 1999, 175 sayfa. Halkul-Kuran inancn bask
yoluyla benimsetme teebbs olarak tarihe geen Mihne politikas, slam dnce tarihiyle
megul olan pek ok aratrmac tarafndan incelenmitir. M. Emin zafar da bu
almasnda sz konusu sreci hadis ilmiyle ilgisi ve hadis tarihi asndan
deerlendirmektedir. Eser, nsz, Giri ve iki bolmden olumaktadr. nszde Mihne
hadisesi ile Haeviyye olgusu arasndaki ilikiye iaret eden yazar, bu iki fenomenin hadis
tarihindeki etkisine dikkat ekmek ve Mihne olayyla hadis ve hadisiliin sosyal tarihine,
Haeviyye olgusuyla da onun ideolojik tarihine vurgu yapmay amaladn ifade etmektedir.
Yazar giri ksmnda hadis tarihi yazm zerinde duran ve kapsaml bir hadis tarihine ihtiya
bulunduunu oysa, sistematik bir hadis tarihinin yazlmadn, bunun ise ilim tarihi
kavramnn klasik kltre yabanc olmasndan kaynaklandn belirtmektedir. Ayrca zafar,
hadis tarihinin hfz, kitabet, tedvin ve tasnif' eklinde dnemlere ayrlarak
incelenmesini yeterli grmemekte ve ilk dnemle ilgili problemlere girilmemesini de
eletirmektedir (s. 11). Ona gre, hadis tarihi, Oluum Dnemi, Geliim Dnemi, Alm
Dnemi, Daralma ve Bunalm dnemi, Dnm Dnemi-Yeni Dnem eklinde tasnif
edilerek yazlmal, ayrca tasnif sistemlerini etkileyen unsurlar zerinde hassasiyetle
durulmal, ideolojik kamplamalarn hadisileri nasl etkiledii ve bu etkinin almalara nasl
aksettii sorgulanmaldr (s. 14). Yazar Mihneyi, Siyasal otoritenin, devletin gvenlii
gerekesiyle muhalif dncelere kar balatt sistematik bir sorgulama, caydrma ve imha
politikas olarak tanmlamaktadr (s. 23). Haviyye veya Haeviyye sfatnn bir zmreyi ya
da frkay nitelernek zere, ilk defa ne zaman ve kimin tarafndan kullanld konusunda
farkl kanaatler ileri srldne dikkat eken yazar, bu hususu ilgili ksmda inceleyeceini

34

(s. 23-25) belirtmesine ramen, kitabn ilerleyen sayfalarnda buna temas

etmemekte, konuyla ilgili olarak sadece iki rnek verebilmektedir. Fakat aktarlan metinlerde
Haeviyye kelimesi bir sfat olarak kullanlmad gibi, bu kelimeyle belirli bir zmre de
kastedilmemektedir. Zira birinci rnekte hav kelimesi bir eserin ieriine ynelik olarak
kullanlrken, ikinci rnekte bir kii hakknda kullanlmtr. bn Teymiyyenin Haviyye
tabirini ilk defa, Abdullah b. merin havi olduunu iddia eden Amr b. Ubeydin (.
200/815 ?) kulland eklindeki gr bilinmesine ramen, yazar buna ve Haeviyye ile
ilgili dier gr ve dncelere temas etmemitir. Ayrca bu kelimenin kltr dzeyi
dk, entelektel birikimden yoksun kalabalk halk ynlar ve zellikle de toplumun alt
katmanna mensup kalabalklar (s. 2 7) ifade ettii iddias da ciddi bir kanta
dayanmamaktadr. zafara gre hicr ikinci yzyldan itibaren, zellikle ikinci yzyln
ikinci yarsnda, hadisilik cereyan muazzam derecede kitlesellemitir. Bu ise hadis
rivayetiyle megul olan kesimlerin halkla i ie ve halk tipi bir alim prototipine sahip
olduklarn gstermektedir. Bu itibarla daha ikinci asrda, ravilerin diyar diyar dolap hadis
toplamalarna, topladklar hadislerin ieriinden ok, muhtelif trden senetleriyle ilgilenip,
onlar biriktirmelerine, ravilerin fkh, kelam gibi entelektel alt yapdan yoksun
bulunmalarna ve kalabalk halk ynlarnn etraflarnda toplanmalarna baklarak Hadis
rivayetleriyle megul olanlarn geneline bu ad, yani Haevi ad verilmi gibi gzkmektedir
(s. 28) diyen yazarn bu hkme ve genellemeye ulamak iin hangi metodu
kullandm tespit etmek mmkn deildir. nk nakledilen metinlerde ve zikredilen
rneklerde ravllerin hadislerin ieriinden ok, senetleriyle ilgilendii, fkh, kelam gibi
entelektel alt yapdan yoksun bulunduklarn gsteren hi bir delil ve dayanak bulunmad
gibi, Haeviyye nitelemesinin hangi saiklerle ortaya atldn bildiren herhangi bir iaret
de yoktur. Bir kimsenin kltr ve bilgi seviyesini tespit etmek iin, o kiinin
etrafnda kalabalk halk ynlarnn olup olmamas ilmi bir kriter kabul edilemez.
Bununla birlikte yazar eserin ilerleyen sayfalarnda hadis rivayetiyle megul olanlarn
geneline Haevi ad verildii genellemesinden vazgemekte; Hanbeli baz hadis evrelerinin
kendi doktrinleri konusundaki tavizsiz tutumlarna ve avam tabakasna dayanmalarna
baklarak, birtakm evrelerin onlar Haevi olarak nitelediini (s. 81) belirtmekte, Haevi
nitelemesinin odaklat ekoln Hanbelilik olduunu (s. 87) iddia etmektedir. Sonu
ksmnda ise Kavramn daha ok Hanbeli hadisilerin aktivist kanadn niteledii
sylenebilir. Farkl ekollerden, zellikle afii ekolnden kimi hadisilerin de bu kapsamda
grld vakidir (s. 153-154) szleriyle btn Hanbelilerin deil, Hanbeli hadisilerin
aktivist kanadnn kastedildiini sylemek suretiyle, daha nceki iddiasndan ve bu kavramn
Hanbelilikle zdeletii savndan vazgemekte, son olarak Hanbelilerin aktivist kanadnda
karar klmaktadr. Hanbelilerin aktivist kanadndan kimlerin kastedildiini ise,
ayrca incelemek gerekmektedir. slam hukuk tarihi, kelam ve mezhepler tarihi ile
ilgili eserlerde Hanbeli mezhebinin aktivist bir kanad bulunduuna dair bir
bilginin bulunduunu zannetmiyoruz. Mevcut bilgilerimize gre Kuran ve snnete dayal
olan yaygn ulhiyet anlayna aykr eitli inan ve telakkileri benimseyenler hakknda
kullanlan haeviyye tabiri, tarihi sre iinde Allaha sfat nispet etmekte arla denler,
bu konuyla ilgili dini metinleri tebih ve tecsim anlayyla yorumlayanlar eklinde bir anlam
kazanm, kullanld dneme ve evreye, ayrca yneltildii ve yerilmesi amalanan kart
gruba gre, kendisine yklenen sbjektif deerlendirmeler sebebiyle tarih boyunca farkl
ekillerde tanmlanmtr. Bu sebeple haviyye olarak nitelenen bir grubun kimliini her
zaman tam anlamyla belli, deyip tanmlamak gtr (geni bilgi iin bk. Metin Yurdagr,
Haviyye, DA, XVI, 426-427). Dolaysyla kavramn Hanbelilikle zdeletii eklindeki
bir deerlendirme temelsiz bir iddiadan ibarettir. Eserin ilk blmnde Mihne olay
ncesinde slam toplumunda yaanan siyasi ve sosyal olaylarn genel bir panoramas verilmi,
bu olaylarla onlarn dourduu dnce akmlar arasndaki sebep-sonu ilikisine dikkat

35

ekilmeye allmtr. Yazara gre Halife Mehdi dneminde halk dini bakmdan enforme
etmede zellikle hadisilerden yararlanlm, devlet nezdindeki kredibilitesi son derece
artan hadisiler de bunu muhalifleri iin bir bask unsuru olarak kullanmaya kalkmlardr
(s. 38). Peygambere nispet edilen hadislerle, slami renge brndrlen ncil ve Tevrat
kssalaryla halk dini bakmdan enforme etmiler, bylece bir halk slami vcuda gelmi
(s. 39), hadisilerin avam kesiminin etkinliini arttrd bu dnemde gittike glenen ve
younluk kazanan halk slamnda kadim ran kltr ve dinlerinin Mslman toplumu
tehdit eden heretik izlerini sezen Mutezili alimler ve ynetime geen Memun ( 198-218/813833) kendi entelektel birikimi ile fark ettii bu duruma mdahale etmek istemi, devletin ali
menfaatleri de bunu gerekli klmtr. Kelami konularda Mutezili yorumu benimseyen ilim
adamlar da kendisini buna tevik etmi, sonunda slam tarihinin ilk kitlesel engizisyon
hadisesi yaanmtr. Memun, ncelikle halk zerinde etkili olan ilim adamlarn, zellikle
hadisileri Kur'ann mahluk olduu fikrini benimsemeye zorlam, halkn tevhid inancn
ve devletin yksek karlarn koruma adna anlamsz bir bask politikas izlemitir.
Halku'l-Kuran meselesinin teorik ve teolojik tartmasna girmek istemeyen zafar, bu
hususu kelam tarihilerine havale etmektedir (s. 39-40). Oysa bu tartmalarla ilgili olarak,
halk dini bakmdan bilgilendirmede hadisilerden yararlanan devlet, niin ani bir politika
deiiklii ile hadis ehlini kitlesel engizisyona tabi tutmaya girimitir? ayet Memun
entelektel birikimiyle ve etrafndaki hr dnceli ilim adamlarnn tevikiyle duruma
mdahale etme ihtiyac hissetmi ve bununla halkn tevhid inancn ve devletin karlarn
korumay amalam ise, neden bu politika anlamsz bir bask politikas olarak nitelensin?
Niin kitlesel bir engizisyon olarak tavsif edilsin? Memunun amac ve gayesi yazarn iddia
ettii gibi tevhid inancn korumak ise ve halkn tevhid inanc hadisilerin aslsz ve uydurma
haberleri ile bozulmu ise, neden bu tr haberlerin rivayetine engel olunmam ve bu tr
rivayetler yasaklanmam da, halkul-Kuran inanc zorla benimsetilmeye allmtr? Bu
hususlarn yazar tarafndan daha detayl ve gerekeli olarak izah edilmesi gerekirdi. HalkulKuran anlaynn ve buna bal olarak Mihne olaynn ncelikle teolojik endielerden
kaynaklandn (s. 4 ) belirten yazar, daha sonra bir devlet politikas olan Mihnenin siyasal
bir perspektifle yorumlanmas gerektiini, bu politikann tek gerekesinin ise devletin
gvenlik sorunu olduunu ifade etmektedir (s. 43). Halbuki bu srecin halkn tevhid inancn
korumak gayesiyle balatld ileri srlmt (s. 39). Dolaysyla elikili gzken bu
ifadeler sebebiyle Mihne politikasnn temel gerekesinin ne olduu tespit edilememektedir.
Yazar, Abbasi topraklarnda eitli gerekelerle ba gsteren isyanlarn, Memunu Mihne
srecini balatmaya, kanl bir ekilde de olsa btn topraklarda hakimiyetini salamaya
mecbur kaldn ifade etmektedir (s. 46-47). Zira yazara gre hadisilerin dnemin siyasal
ve sosyal muhalefet hareketleri ile yakn ilikisi mevcuttur (s. 50). Sz konusu dnemde
devlete kar isyanlar vardr ve bu isyanlarn banda hadisiler yer almaktadr; dolaysyla
cezalandrlmalar bir grev olmutur! ayet bu iddia doru ise, devletin Halkul-Kuran
meselesini ortaya atp onlar snamasna gerek yoktur. Devlete isyan ettikleri aikar olan hadis
ehlini, devlete isyan suuyla yarglayp cezalandrmak en mantkl yoldur. Hatta halk buna
inandrmak daha kolay iken, devlet bu yolu tercih etmemi; hadis ehline kar da devlete isyan
ettikleri ihtarnda bulunulmamtr. Memunun ani bir kararla i imamlarndan Ali b.
Musay kendisine halef yapp, ona er-Rza lakabn vererek veliaht ilan etmesi, Abbasilerin
sembol olan siyah giysiyi yasaklayp, ilerin sembol olan yeil elbise giymeyi zorunlu
klmas hangi gerekeyle izah edilecektir? Devlet kendisine srekli olarak isyan eden, ileri
cezalandrmayp, aksine onlar memnun edecek bir politika izlerken, bu tavr neden dier
gruplardan esirgenmitir? syan ettikleri iin birilerinin cezalandrlmas gerekiyorsa, bunlarn
banda iilerin yer almas gerekmez miydi? Memunun ulema konseyini toplayp, kendisine
danman setii on kii arasnda Ahmed b. Duad ( 159-239/776-854) ve Bir el-Merisi gibi
Mutezilenin ileri gelenlerinin yannda, hadisilere yaknlyla bilinen Yahya b. Eksemin

36

(242/856) de bulunmas, Basra ve Badat kadlklarndan sonra Kadl-kudat makamna terfi

edip, Memun tarafndan lke ynetimi kendisine tevdi edildikten sonra aniden grevinden
azledilmesi de ikna edici tarzda izah edilmemi, mphem braklmtr. Yazarn, Aslnda
Memun yetime tarz itibariyle hadise merakl olan, hatta kendisi bizzat hadis rivayet eden
bir kimsedir (s. 52) cmlesini aktarmas, yazarn Memunu aklama giriimi olarak
yorumlanabilecei gibi, onu da Haeviyye zmresine dahil etmek istedii eklinde de
anlalabilir. Hatta onun Haeviyye tanmna gre Me'mun da hadis rivayetiyle megul
olduundan Haeviyyeden saylabilir. Yazar'n Kuran mahluktur diyenlerin Kurann
kymetini azaltma, yahut onu nemsememe gibi bir tavr iinde olduklarn dnmenin g
olduunu savunmasn, buna kant olarak ise Memunun Kuran hafz olduunu ve bu olayda
rol alan fakih ve kadlarn hemen hepsinin dini ilimlerde yetkin kimselerden olutuunu ileri
srmesini (s. 57) de Mihne srecini uygulayanlar aklama giriimi kapsamnda
deerlendirmek mmkndr. zafara gre Mtevekkilin Mihne srecine son vermesi
tesadfi deildir. Zaten bu srecin tarihi, sosyal ve stratejik gerekeleri oktan ortadan
kalkmtr. Mtevekkil hicr 234 (848 M.) ylnda fiilen durdurduu bu sreci, hicr 237de
(851 M.) resmen yrrlkten kaldrm, ardndan srecin ba aktrlerini grevlerinden
uzaklatrp, Mihnenin madurlarn yanna almak suretiyle askeri brokraside alan gedii
kapatmaya almtr (s. 56). Bu srecin tarihi, sosyal ve stratejik gerekeleri gerekten
ortadan kalkm mdr? Devlete kar isyan giriimlerinde bulunan(!) hadisi evreler, devlete
isyan etmeyeceklerine dair bir taahhtte mi bulunmulardr ki bu gerekeler ortadan kalkm
olsun? Bu srecin gerekesi yazarn iddia ettii gibi devletin gvenlii ise, neden bundan
vazgeilmi ve Mihnenin madurlarn yanda yapma ihtiyac hissedilmi olsun? Hadisiler
askeri baarlar elde etmi silahl gruplar mdr ki, siyasi otorite onlar memnun ederek ve
yanda klarak, askeri brokraside alan gedii kapatmaya alsn? Hadisiler hangi askeri
grevleri stlenmilerdir? Ayrca Cabirinin konuyla ilgili yorumunu tercih ederek, Abbasiler
devrinde Kuran mahluk deildir fikrinin, Abbasi ynetimine kar muhalefetin sembol
haline geldiini ve bunu Emevi dnemine scak bakan hadis evrelerinin dile getirdiini (s. 5
7-58) ifade eden yazar, mam Eari ve Matridinin ve daha pek ok kelam bilgininin de Kur'
an mahluk deildir dncesini savunmasn nasl aklayacaktr? Yoksa tarih boyunca Ehl-i
Snnete mensup olan btn Mslmanlar, Emevi dnemine scak bakmak ve zlem
duymakla m sulayacaktr? Yazara gre, Mtevekkilin fakih ve muhaddislere ltuf ve
ihsanlarda bulunup, onlara devlet kademelerinde grev vermesi, hadis ehlinin Mutezile ve
Cehmiyye aleyhinde veya ryetullah konusuyla ilgili hadisler rivayet etmelerine zaman
hazrlam, hatta Mtevekkil dnemi bu tr rivayetlerin mebzl (bol) miktarda nakledildii
bir dnem olmutur. (s. 64). Hanbel b. shakn (273/886) Zikru Mihnetil-mam Ahmed b.
Hanbel adl eserinde siyasi otoriteye ball ifade eden yirmi be hadise yer vermesini,
Mtevekkil'in yumuama politikasna karlk olarak hadisilerin gvence vermeleri eklinde
yorumlayan zafar, Ahmed b. Hanbelin siyasal otoriteye kar tavr taknmay tevik eden
hadislerin, Msnedinden kartlmasn emrettiini iddia etmekte ve bundan hareketle
hadisilerin siyasal otoriteyle uzlama arzularnn had safhada olduunu (s. 64)
vurgulamaktadr. Oysa sadece bir rnekten yola karak genellemelerde bulunmak, ilmi bir
yaklam olmad gibi, delil olarak zikredilen rivayette siyasi otoriteye kar tavr taknmay
tevik eden ak bir konu bulunmamaktadr. Daha da nemlisi zafarn iddiasnn
aksine Msnedde zalim sultann zulmne engel olmay tevik eden, zalim sultan
huzurunda hakk sylemenin en stn cihad olduunu belirten pek ok rivayet
bulunmaktadr (mesela bk. Msned, I, 7; III, 19, 22, 55, 61; IV, 314, 315; V, 251, 256). Mihne
sonrasnda yaanan olaylara da deinen yazar, bu safhada Ahmed b. Hanbelin kiiliinin ve
ilmi ahsiyetinin ok fazla abartldn, mihne ncesinde bn Main, Ali b. el-Medini gibi nde
gelen fakat asla bir numara olmayan Ahmed b. Hanbelin, Mihne patlak verdikten sonra
hepsinin nne getiini (s. 66), bir simge, bir sembol haline geldiini, onu sevenlerin snnet

37

kampna, ona ilienlerin ise zndklar ya da fasklarn kampna mensup addedildiini (s. 6 7),
hatta bu ar vg ve takdir neticesinde Ahmed b. Hanbelin te'lif etmesi dnlemeyecek
olan eserlerin ona nispet edildiini ifade etmektedir. Zira Ahmed b. Hanbelin kelam ilmine
kar tavr esas alndnda, onun er-Redd alez-Zendqa vel-Cehmiyye adl eseri yazmas
mmkn deildir. Ancak o Mihneden sonra bir sembol haline geldiinden, onun bu
konularda bir eyler yazm olmas deil, bir eylerin ona nisbet edilmesi nemlidir(s. 68).
Yazarn dikkat ektii bir dier konu ise, slam kltr tarihinin erken dneminde yaanlan bu
kltr travmas sonucunda, hem siyasi arenada hem de kltrel zeminde hadisiliin karl
km olmasdr. Ancak bu travmann oku onlar arasnda da ayrlk rzgarlar estirmi, krk
yllk dostlar birbirine dm, hoca talebesine dman olmutur. Hadisiler siyasi sahada bir
devri sabk balatamamlar, rvan ancak kltrel engizisyonla almak istemilerdir.
Hukuka yarglatp idam edemediklerini, kaleme yarglatp ilmi kiiliklerini yok etmek
suretiyle idama mahkum etmilerdir. nsanlar Mihnedeki
tavrlarna gre kritik edilmi, ilikiler ona gre yeniden dzenlenmitir (s. 70-71). (Mesel)
Zhli, kullarn lafzlarnn yaratlm olduunu sylemenin veya bu konuda tevakkuf etmenin
bir nevi kfre benzeyeceini, bu gr sahibinin bidati olup kendisiyle asla bir mecliste
oturulamayacan belirtmi ve bundan sonra her kim bu gr savunan Buharnin yanna
giderse onun da thmet altna alnmas gerektiini cemaatna deklare etmi, onun derhal
Nisaburu terketmesini istemi, eitli blge emirlerine mektuplar yazarak Buhar aleyhine
kampanya balatmtr. Neticede bu mektuplardan etkilenen Ebu Hatim ve Ebu Zra, Buhar
den hadis rivayet etmekten vazgemilerdir (s. 76-77). Mtevvekkil dneminde devletin
desteini kazanan hadis evreleri, kendileri gibi dnmeyenlere kar mezhep, merep
ayrm yapmakszn sosyal bask uygulamaya balamlar (s. 79) bylece Haevilik boy
salmtr. zafarn kitabnn ikinci blm, Kevserinin bn Asakirin Tebyin KezibilMfteri adl eserine yazd mukaddimenin evirisinden ibarettir. Kevseri bu mukaddimesinde
baz hadisilerin Hanefi alimlerine ynelik tenkitlerine cevap vermekte, Hasan b. Ziyad ve
Muhammed b. uca es-Seki gibi mezhebin ileri gelenlerini savunmaktadr. zafarn sz
konusu mukaddimeye bu eserinde yer vermesinin sebebi, Kevserinin Mihne olay ve sonras
ile ilgili deerlendirmeleri yannda, hadis ehline ynelik eletirilerini ieriyor olmas
olmaldr. Yazar sonu ksmnda ise, Mihne nin Haeviye olgusuna vcut vererek
perinlendiini, Haeviliin Haricilik gibi toplumsal ve duygusal oluumu niteleyen bir sfat
olduunu vurgulam, Haeviliin Hanbeli hadisilerin aktivist kanadn nitelediini, fakat
zellikle afii ekolnden kimi hadisilerin de bu kapsamda grldn belirterek szlerini
noktalarmtr (s. 153-154). Kitabn btn dikkatle okunduunda resmedilen manzara udur:
Hadis ehli, Mihne ncesi devlet tarafndan desteklenen ve devletin halk enforme etmede
kulland, entelektel birikimi olmayan, vulgarize slam savunan, tevhid inancn bozan fikir
ve dnceleri halk arasnda nereden, halk tipi alimler olduklar iin geni halk kitlelerinin
desteini kazanan ve bu byk destek sebebiyle de devlete kafa tutacak noktalara gelen bir
kesimdir. Bu durumu entelektel birikimi ile fark eden Memun ve etrafndaki sekin aydnlar
grubu, halkn tevhid inancn korumak ve devletin gvenliini salamak gayesiyle Mihne
srecini balatmay gerekli grmlerdir. Ancak uzun yllar sren Mihne neticesinde zafer
hadisilerin olmu, Mtevekkilin desteini kazanan hadis ehli, tekrar devlet kademelerindeki
grevlerine getirilmi, bunun karlnda da devlete itaati emreden rivayetleri nakletmeye
balam, siyasal otoriteye isyan emreden rivayetleri ise eserlerinden karp atmlardr.
Ayrca Ehl-i hadis bununla da yetinmeyip kltrel engizisyona girimi ve kendileri gibi
dnmeyenlere kar sosyal bask ve iddet uygulamaya balamlardr. Bunun zerine pek
ok evrede de hakl olarak onlara toplumun aa, baya, deersiz kimseleri anlamnda
Haeviyye nitelemesi uygun grlmtr. Mihne srecini balatan ve destekleyen kesimler ise
entelektel birikimi yksek, aslnda hadise ve hadis ilmine merakl, Kurann nemini ve
deerini bilen, sekin ve yetkin kimselerdir. Halkn tevhid inancn korumak ve devletin

38

gvenliini salamak amacyla bu operasyonu yapmak zorunda kalmlardr. Resmedilen bu

manzarann hadis tarihine katks, Mihne srecini balatan ve acmaszca srdren Memun,
Mutasm ve Vask gibi halifelerle, Mutezile bilginlerinin aslnda hadis ilmine merakl, Kuran
hafz sekin ve yetkin kimseler olduunun tespit edilmesinden ibarettir. almada ideolojik
hadisilik yapmakla itham edilen zmrelerin ideolojisinin mahiyeti ve bu ideolojinin politik,
hukuki, bilimsel, felsefi, dini, moral ve estetik zeminde hangi dnce ve hayat tarzn
savunduuna dair herhangi bir bilgi sunulmamtr. Bilindii gibi cerh ve tadil ilminde, ayn
dnemde yaayanlarn ve akranlarn birbirleri hakkndaki deerlendirmelerine itibar edilmez.
nk, Buhari ve Zhli arasnda cereyan eden olaylarda grld gibi, ou zaman sbjektif
yaklamlar sz konusu olabilir. Fakat asl yanl olan, daha sonra da ayn sbjektif tutumun
srdrlmesidir. bn Teymiyyenin belirttii gibi, bir gr ve temsilcileri bulunan bir itikadi
zmreyi ifade etmekten ziyade, karalama ve kmseme amacyla kullanlan, kendisine
yklenen sbjektif anlamlar sebebiyle tarih boyunca farkl ekillerde tanmlanan bir kavram
esas alarak sistematik bir hadis tarihinin yazlmas ve hadis literatrnn bu bak asna gre
deerlendirilmesi mmkn deildir.(Uluam, 1999, 300-307)
SAMM VE KATI BR YAHUDYM BEN
Ankara Okulunun manevi kurucusu olan Goldziherdan devam edersek: Hayat boyunca
vatannn ve dininin kendisine yol gsterdiini, samimi kat bir Yahudi olduunu ifade eden
Goldziher, slmiyeti Mekkenin Yahudiletirilmi din detleri olarak grr. Onun bu
bak btn almalarn ynlendirmi, ancak kendisinin de ifade ettii gibi,
aratrmalarnn ardnda yatan gerek faktr gizleyerek amacn gerekletirmek iin
her trl vastay kullanmtr.
YAHUD MOSES FREUDENBERG: GOLDZIHERA YAHUDLK UURUNU
AILAYAN K
Goldziherin metodu ocukluundan itibaren zellikle hocas Yahudi Moses Wolf
Freudenbergden ald Tevrat Talmud ve Yahudi din felsefesi derslerine egemen olan Yahudilik uuruna dayanr. Bu temel anlaya, kendi yaad dnemde efsaneleri anlamak iin
kullanlan tekniklerin, Yahudilik ile Hristiyanl konu alan dinler tarihi aratrmalarnda
ulalan sonularn ve zellikle Yahudiliin slm zerindeki etkisi konusunda doktora tezi
yapm olup nce Frankfurt, daha sonra da Berlin bahahamlnda bulunan reformist yahudi
din bilgini Abraham Geiger(1810-1874)e ait eserlerin tesirlerini de eklemek gerekir
Goldziherin aksiyom olarak kulland ama, slmiyetin birka yzyl devam eden
bir sre iinde birok faktrn katlmyla olumu, kken olarak gayri mtecanis
(heterojen) bir yapya sahip olmakla birlikte, sonuta Mslmanlarn gayretleriyle nisbeten
mtecanis (homojen) bir ekle girmi bir din olduunu ortaya koymaktr. Hz. Muhammedin
vahiy aldn da kabul etmediinden, Hz. Peygamberin tevhid (Allahn birlii)
konusunda Yahudilikten, dier konularda da Hristiyanlktan etkilenerek din bir reform
hareketi balatmak istedii iddiasna temel hazrlamaya almaktadr. Mesel namaz bu
ekilde temellendirmektedir. Goldzihere gre, slmiyet Mekke'nin Yahudiletirilmi din
detleridir, ancak Yahudiliin kendisi deildir. Eserlerinde iddialarna esas kabul ederek
genellemelere gittii yerlerde dayand rivayet -sahih olup olmamas bir yana- ya
tek bir olay ifade etmekte, yahut ayr zamanlarda veya yerlerde gerekleen
olaylarla ilgili olduu iin, yapt bu genellemeleri hakl karmaya imkn
vermemektedir. Mesel Goldziher, bulduu birka iiri yorumlayarak Chiliye dnemi
hakknda genellemeler yapmakta, hicr I. yzylda slmn henz tamamlanmam olduuna
dair iddiasn da byle birka rivayeti zikrederek kantlamaya almaktadr. Bu arada

39

malzeme seerken lnn aksiyomuna uymasna dikkat etmi ve mesel Emev dnemiyle,
bu dnemdeki oluumlar tespit ederken i temayll Yaqb ile Eb'l-Ferec el-sfahnye
ait eserleri tercih etmitir. Goldziher ayrca, tarih malzemede aksiyomunu destekleyecek
rivayetler bulamad durumlarda, ind (kafadan uydurma) yorumlara bavurmaktadr.
Kudsn faziletiyle ilgili rivayetleri deerlendiri biimi, bu durumun en ak rneklerinden
birini tekil eder. Bu tr yorumlarda benimsedii yntem ise kendince tespit ettii o zamann
eilimlerini ne srerek speklasyonlara girmektir
Goldziher, hem bilimsel malzemenin belirlenmesinde, hem de bu malzemenin yorumunda
olduka semeci davranp, gya o zamann eilimlerini tespit eder ve bundan hareketle iine
yarayabilecek btn rivayetleri dinler tarihi alannda belirledii ablon erevesinde uygun
yerlere yerletirir. Bu tavr hadisle ilgili aratrmalarnda ak bir ekilde grnd gibi,
efsane ile ilgili almasnda da efsane alannda ulalan sonulan Yahudi geleneinde
aramaya sevk eder. Eer rivayetlerde aksiyomunun aksini gsteren bir aklama varsa, bu
aklamann ortaya k nedenini gstermesi asndan, kendi iddiasn desteklediini ileri
srerek, (tam bir bilimsel kalpazanlk yaparak i.y.) bu tip rivayetleri de kendi aksiyomu
erevesinde mtalaa eder. Mesel Hz. Peygamber adna yalan sylemeyi yasaklayan rivayeti,
onun adna yalan sylendiinin, dier bir ifade ile hadis uydurulduunun gl bir kant
olarak yorumlar. Goldziher, Abbslerin slmiyeti devlet dini haline getirdiklerini ileri
srerken, slm tarihi ve kltrne tamamen yabanc bir kavram olan devlet kilisesi
(staatskirche) tabirini kullanmaktadr. Onun bavurduu yntemler srasyla: Yahudi gelenei,
efsane aratrmalar, dinler tarihi almalar ve tarih flolojik metottan ibarettir. Genliinde
ald Yahudi gelenei derslerinden etkilenen Goldziher, zellikle Moses Wolf
Freudenbergden her eyi Kutsal Kitap bak asndan grp deerlendirmeyi renmi, bu
bak as btn davranlarn ynlendirmi, ahlk ve ilm hayatnn temelini oluturmutur
DN TALARLA BNA KURMAYA ALIMI, HZ. MUHAMMED
Goldziher, daha ok Chiliye iirini aklamak suretiyle o dnemin inanlarn amacna
uyacak ekilde izah ederken bavurmaktadr. Bu bak asyla onun, rivayetleri dolayl bir
ekilde gerekle ilgili olarak grd ve ancak birka defa yorumlandktan sonra gizli olan
ifa ettiklerini esas ald dnlecek olursa, metodunun rivayetleri daha iin banda
uydurma kabul etmekten ibaret olduu ortaya kar. Bu nokta fark edilmedii takdirde,
Goldziher'in en byk metodolojik hatasn, hipotezle aksiyomu birbirine kartrmak
suretiyle, hipotez olarak kullanlmas gereken iddialar aksiyom olarak kullanmas konusunun
oluturduu grlemez. Goldzihern iddialarna gre. Hz. Muhammedin tebliiyle balayan
slmiyet onun vefatndan hemen nce tamamlanm bir din olmayp, yz yl kadar
devam eden bir sre iinde heterojen unsurlardan oluturulmu bir toplum, bir siyas
dzen, bir akde, bir hukuk ve ahlk sistemidir. Bundan dolay slmiyet hakknda sadece
Kurana dayanlarak hkm verilemez; Kur'andan hareketle ancak slm tebliin ilk iki on
yl hakknda sz sylenebilir ve bu dnem Goldziher slmnn oluum srecinin sadece
balangcn temsil eder. Ksaca, ona gre, Hz. Muhammed, tanma imknna sahip olduu
Yahudilik ve Hristiyanlktan rastgele derleyip bir araya getirdii esaslarla toplumunda bir
reform yapmak iin ortaya kmtr ve etrafndaki dinlerden dn alnm talarla bir bina
kurmaya almtr.

40

GOLDZIHERIN ZIRVALARI
DL ALDI GOLDZIHERIN HOCASI, MUHAMMED YAHUDLKTEN NELER
ALDI MAKALES LE
Kuran konusunda tamamen kendi uydurmalarn bilgi gibi sunan Goldzihern aklamalar
zrvalarla doludur. Kur'an' vahiy eseri olarak kabul etmeyen Goldziher, bu kitaba Hz.
Peygamberin Yahudilik ve Hristiyanlk'tan rastgele derledii baz dokmanlarn yan sra,
olup biten olaylara kar tavrn gsteren tarih bir malzeme gzyle bakar. lmnden nce
yaymlad Die Richtungen der islamischen Koranauslegung adl eserinde, Kurann Hz.
Muhammed'in vefat esnasnda henz tamamlanmadn, daha sonraki nesiller tarafndan
byk gayretlerle oluturulduunu iddia ederek, Mslman olan ve olmayan birok lim ve
aratrmacnn kabul ettii bir gerei, Kurann bugnk haliyle Hz. Peygamberden
zamanmza tevatr yoluyla ulat gereini inkr etmitir. Goldziher, Kurann bandan
beri hem yaz ile hem de ezberlenerek nakledildiini grmezlikten gelmitir. Goldziherin
mushafn ortaya kyla ilgili grleri, hocas (Yahudi hahamnn ocuu olup, kendisi de
haham olan) Abraham Geigerin Kutsal Kitapn asl metni konusundaki almasnda ulat
sonulan esas almaktadr. Abraham Geiger (1810-1874), 19. yzyldaki mehur Yahudi
hahamlarndandr. zellikle Bonna geldikten sonra, youn olarak Arapa ve Kurn almaya
balam ve Muhammed Yahudilikten neler ald? isimli bir makalesi ile dl kazanarak,
Alman ilim evrelerinde adn duyurmutur. Daha sonra Marburg niversitesinde bir doktora
yapm ve Kurn ile Tevrat ve Ben srilin kltr ve edebiyatnda ayn olan kavram ve
konular gstermitir. Bu konu Batda o zaman aknlk ve hayretle karlansa da, byle bir
konu Mslmanlar iin artc deildir. nk zaten Kurn pek ok ayetinde, musaddik
(eski mmetlere gnderilen ve bozulmam baz emir ve yasaklar tasdk edici/dorulayc
hatta bazen aynen devam ettirici) olduunu bildirmektedir. Namaz, oru, zekat gibi emirlerle,
adam ldrme, hrszlk, zina, faiz yasa gibi yasaklarn btn eriatlarda var olduuna,
Mslmanlar her zaman inanmlardr.
MTEVTR HADSLERE BLE UYDURMA DYOR,

GOLDZIHER

Goldzihere gre hadis olarak kitaplarda rivayet edilen haberlerin Hz. Muhammedle
dorudan bir ilgisi yoktur; bu rivayetler, slm'n birka asr devam eden oluum sreci iinde
bu srece katlan siyas, itima, iktisad vb. birok faktrn belgeleridir. Hadise ayrd
Muhammedanische Studien'm II. cildi yaymlandktan sonra Goldziher kanaatlerini u ekilde
zetler: Bu eserde uyguladm metot Abraham Geigerin genliimin ilk dnemlerinden
beri gayretli bir ekilde incelediim eserlerinin tesiriyle ortaya kt... o zamandan beri slm
rivayetleri, neticede mtecanis bir dinde mevcut bulunan fikir akmlar ve birbirleriyle atan
gruplarla ilgisini kurmadan deerlendirmedim. Rivayetlerin kendileri atmalardan
domutur ve bu bak asna gre onlarn ortaya kn gstermek benim hadis
aratrmalarmn arlk noktasn tekil etmitir. Goldziher, hadis kitaplarnda Hz.
Peygamber'den rivayet edilen haberlerin onunla dorudan ilikisi olmad kanaatine, yapt
aratrmalar sonucunda ulam deildir. Onun hadislere bak genelde slm'a bak
asnn bir uzantsdr. Hicri ilk asrdaki gelimeleri slmn oluum dnemi olarak gren
Goldziher iin hadisler, bu dnemde yaayan Mslmanlarn ortaya kan meseleler
karsnda takndklar tavr ifade eden, zaman iinde tamamlanacak olan slm messeseleri
olutururken yaptklar katky belirleyen ve Mslmanlarn bu dnemde slm olan eyden
ne anladklarn gsteren ok deerli tarih belgelerdi. Dolaysyla onun iddiasna gre,
hadsler, esasnda hads deildi, sonraki nesillerin ortaya koyduu (uydurulmu) dncelerdi.
Goldziher, kendi temel aksiyomu gerei Kuranda Peygambere itaatin gerektiine ve onda en

41

gzel rnein bulunduuna iaret eden yetleri de yok sayarak Mslmanlarn nce Hz.
Muhammedin davranlarna ilk dnemdeki retinin aksine zel bir konum verdiklerini ve
daha sonra bunu sonuna kadar kullandklarn (istismr ettikleirni) syler. Ona gre Hz.
Muhammed hayatta iken kendisini hibir zaman en gzel rnek olarak sunmamtr. Zira
Peygamber, ahit, mjdeci ve uyarc olarak gnderildiinden bahsetmi, kendisinin
Allah'n izniyle daveti ve nur saan bir kandil olduunu belirtmi, fakat rnek olduunu
sylememitir. Onun davranlarna rnek niteliinin verilmesi, Mslmanlarn slma
sonradan katt bir retidir.( Bylelerine Raslullahda sizin iin en gzel rnek vardr
ayeti var, deseniz, o ayeti Mslmanlar, sonradan uydurmutur diyeceklerdir. nk
Hristiyan ve Yahudiler, bu ekilde, Allahtan korkmadan, kutsal kitaplarna ilaveler
yapabildikleri iin, Mslman toplumun da yle olduunu dnyorlard. i.y.)
Goldziher, rivayetler hakknda genel bir hkm vermek amacyla, onlar arasndan
belli bir oranda kendisini destekler gibi grnenleri seer ve onlar kant olarak kullanr. Bu
arada hadis limlerinin rical kitaplarnda zikrettikleri kriterlere hemen hemen hi itibar etmez;
hatta mtevtir olarak rivayet edilmi haberleri bile teknik adan uydurulmu rivayetler
arasnda zikredebilir.
SLAM

NANCI

KONUSUNDAK

GR

Goldziherin slam inanc(akde) konusuna bak, onun genel slm anlaynn bir parasn
oluturur. Ona gre, Hz. Muhammed bu alanda da dzenden mahrum ve birbiriyle elien bir
dizi ifade brakarak dnyadan ayrlm, bu ifadeler daha sonra kendilerini onun eserinin
yorumcular olarak takdim eden baz kiiler tarafndan, ok defa hayal bile edemeyecei
eyler kendisine nisbet edilerek yorumlanm, bylece mtecanis ve dzenli bir slm akidesi
vcuda getirilmitir. Goldzihere gre slm inancnn oluumu, hadislerin uydurulmas ile
balayan slmn oluum sreci iinde fkh ve siyas yaplanmaya paralel bir ekilde
gereklemitir. nan her ne kadar Kur'anla ilgili olarak ortaya kmsa da, Kuran temeli
zerine kurulmamtr. Kuran, eitli meselelerle ilgili birbiriyle elien birok yaklam
eklini meru gsterebilecek ifadelerle dolu olduu iin, herhangi bir kii kendi kanaatini
merlatracak birok kant Kuranda bulabilmektedir. nancn Kuranla ilgisi, onda bulunup
da Peygamber tarafndan keyf ve sistemden uzak bir ekilde ifade edilen konularn eliki
ierdiinin fark edilmesi noktasnda younlar. slm inancnn oluum sreci, elikilerin
uzlatrlmas gayretleriyle balar ve birok faktrn katlmyla ortaya kan sorulara aranan
cevaplarla yeni ierikler kazanr. Grld gibi Goldzihern bu konudaki grleri de
tamamen uydurmadr ve kendi kafasnda eytann yardmyla oluturduu dncelerin yazya
dklm halidir.
AHMED NAMN BEYN MUKADDMESNDEN BAZI NOTLAR
Galatasaray Lisesini, daha sonra da Mlkiye Mektebini (Siyasal Bilgiler Fakltesi) bitiren
Ahmed Naim Bey, bir sre 1919 ylnda stanbul niversitesi (Drul-Funn) Rektrl de
yapm, niversite senatosunda kz rencilerle erkek rencilerin birlikte ayn snflarda ders
grmesiyle ilgili oylamada, kendisinin buna kar kmasna ramen, sonucun kabul ynnde
kmas zerine grevinden istifa etmi, fakat niversite de 1933 ylnda vazfesine son
verilinceye hoca olarak grevini srdrmtr. Grevine son verilmesinin nedeni, slamc
dncelerinden vazgememesidir. II. Merutiyetten sonra, eitli gazete ve dergilerde
(Mehmed kifle beraber Seblur-Red ve Srt- Mustakm de dahil) yazlar
yaynlanmtr. O zamanlar moda olan ulus devlet anlayna kar, srarla mmetilii
savunmutur.

42

Sahabeden sonra en ok sevdiim insan dediine gre Mehmet kifin; Ahmed Naim
Beyde hangi zellikler vardr ki, Mehmet kifin bu kadar sevgi ve saygsn kazanmtr?
Ahmed Naim (1872-1934), Trklk akmlarna kar olduu gibi, slam birlii asndan
sakncal bulduu Arap ttihat Kulbnn isim ve kuruluunu da tenkit etmitir. (Her
Mslmann da byle olmas lazmdr. Trk Ocana da kar, Arap Ocana da kar
olunmaldr i.y.) Ahmed Naim, kavmiyet ve cinsiyet (milliyetilik/ulusuluk ve rklk)
davas gtmeyi, slamn varl iin kanser kadar tehlikeli bulmu ve milliyetilii>yabanc
bir badat ve Frenk (Bat) hastal olarak nitelendirmi, milliyetiliin zararl ynlerini
Kurn ve Snnete dayanarak izah etmitir. Ahmed Naimin ifadesini formlletirirsek
Milliyetilik/Ulusalclk=yabanc ithal mal bir bidattr
Milliyetilik/Ulusalclk=bat hastaldr
Milliyetilik/Ulusalclk=kanserden, aidsten daha tehlikelidir
Mlkiyeyi bitirdikten sonra, Osmanl Dileri Bakanl Tercme Brosuna giren Ahmed
Naim Bey, 1911de Marif (Eitim) Bakanl Yksek retim Genel Mdrlne
getirilmitir. Bu yllarda Galatasaray Lisesinde Arapa retmenlii de yapan Naim Bey, ok
iyi derecede Arapa, Farsa ve Franszca bilmekte idi. Bir Fransz bilgininin psikoloji ile ilgili
bir eserini Mebdi-i Felsefeden lmun Nefs adyla evirmi, kitaba ilave ettii pek ok
dipnotla, psikoloji sahasnda ok kymetli bir eser ortaya kmtr. 1915de Drul Fnn
(stanbul niversitesi) Edebiyat Fakltesine felsefe, mantk, ruhiyat ve ahlak dersleri
mderrisi (profesr) olarak atanm ve 1933de iine son verilinceye kadar bu grevini
srdrmtr. TBMMnin 21 ubat 1925de Kurnn Trke meali, tefsiri ve Buhrnin
Trkeye tercmesinin yaplmasna karar vermesinden sonra, Buhryi tercme ii Ahmed
Nim Beye verilmi, o da bu ii 1934 ylnda vefat edinceye kadar srdrm, ilk cildin
tercmesini bitirmitir. Be yz sayfalk usl-u hadsle ilgili bir mukaddime de, bu almann
balangc olarak Ahmed Naim Bey tarafndan yazlmtr. Ahmed Naim Beyin yz yl nce
felsefe iin syledii eyi, bugn hadis (ve usl- hads) ilmi iin syleyebiliriz:
Hadis ilmi iin yaplacak ey vaz cedd (yeni bir ey ortaya koymak deil), kef-i kadmdir
(eskimeyeni ortaya karmak)
lm-i hads: Rasllah SAVin aqvl (szleri) ve eflini(fiillerini, davranlarn) bildiren
ilimdir. Raslullahn akvlinden (szlerinden) kast Kurn -yani Vahy-i Metlv- olmayarak
buyurduklar szlerdir. (Vahy-i gayr-i metlv kabul ettiini daha ilk sayfada aklam m
oluyor Ahmed Naim Bey bylece? i.y.) Eflinden (fillerinden) kast da, Hz. Peygamberin
yapt ilerdir ki, bunlarn bir takmlarna ittib (uyma) ile memruz (emrolunmuuz).
Taban, yahut hssa-i nebeviyyeleri olmak zere kendilerinden meydana gelmi hareketlere
ittib ile memr olmadmz iler de Efl-i Nebeviyedendir. lm-i Fkhda bu ikinci eit
fiiller mevz- bahis deilse de, ilm-i hadsde mevz- bahistir.(s. 5) .Muhaddisne gre
Hadis, Hz. Peygamber SAV Efendimiz Hazretlerinin aqvl ve efl ve ahvlidir. Usl-i Fkh
ulemsnn tarifine gre ise aleyhis-saltu vesselam Efendimizin aqvl ve eflidir.(Naim,
Mukaddime, s. 6)

43

SNNETLE

HADS E ANLAMLIDIR

Snnete gelince alelekser (ounluk olarak) Aleyhissalatu Vesselam Efendimize izafe

olunan qavil ve fiil ve taqrre denir ki Usl-i Fkh ulemsna gre Hadis mrdifidir (e
anlamlsdr). Hadis lafzn yalnz Aqvl-i erfeyi Nebeviyyeye ve ahds-i merfaya tahss
eden muhaddisne gre ise, ondan eamdr (daha kapsamldr). Yani her hadis snnettir. Lakin
her snnet hadis deildir.(Naim, Mukaddime, s. 8)
METN TENKD.
Ktb-i lelden maksat, gerek metnin gerek senedin deme muhaddise zhir olamayan
ayplar hakknda yazlm kitaplardr. (Naim, Mukaddime, s. 9,dipnot, 1)
HADS SARRAFLARI. Rvleri tenkitte, hads rvlerinin her biri hfz (hadsi zihninde
salam olarak muhafaza) ve adalet (hadisi nakledenlerin gvenilir kiiler olmas) ynlerinden
hangilerinin nakline ne dereceye kadar gvenilebilir olduu, isndlarn (rv zincirlerinin)
kuvvetlilik ve zayflk dereceleri bildirilir. Ama tall, yani lel-i hadsin aklanmas ise,
bunlardan daha da mhimdir. Baz hadslerin senetlerindeki isimlerin tamam da gvenilir
olduklar iin, birok muhaddis tarafndan kabul edildikleri halde, herkesin gremeyecei bir
illeti kdiha (ktleyici bir illet) ile bu hadislerin durumu skntl olmu olabilir. te hadisi
toplamadan daha byk bir dikkat ve basrete muhta olan bu nemli ie, ancak hads
sarraflar mertebesine erimi, tenkitte imamlk ve hadste hfzlk derecesine ulam alimler
el atabilmilerdir.(Naim, Mukaddime, s.52)
Metin tenkdi (ile esas uraan) fukah (fkhlar, slam hukukular) ve onlarn banda da
mtehidler (gelir). Bir muhaddis (bazen ayn zamanda) fakih de olabilir. Nitekim bu kabilden
zl-cenheyn din imamlar da oktur. (s. 10)
HADSLER NN NEML HKM IKARMAK N ?
l ykayan bir kadn, bir gn ilerinde byk muhaddislerden Yahya b. Man, Eb
Hayseme gibi alimlerin de olduu bir toplulua: adet gren kadn, ly ykayabilir mi?
diye sormu. Onlar sorunun cevabn, o srada ieri giren byk fakih Eb Sevre brakmlar.
O da: Evet ykayabilir. nk, Hz. ie, hayzl iken, tara slatp Hz. Peygamberin
mbarek salarn taramtr. det gren kii, dirinin ban ykayp tarayabilirse, lnnkn
hayli hayli ykar demitir. (s.11)
BN YZ SENE NCE (DE) SORULDU, HAD HABERLERE (HABER-
VHDE) GVENLR M SORUSU.
Zamanmzdaki insanlarn bir hastal da, baz eyleri sanki ilk defa kendileri dnyormu
iddiasyla ortaya kmalardr. Bu durum ksmen (kaynaklar okumadklarndan) bilgisizlikten,
ksmen de kibirden, kendilerini btn zamanlarn en byk alimi grme heveslerinden
kaynaklanmaktadr. Halbuki, had haberlerin gvenilirlii meselesini, 1926 ylnda, Ahmed
Naim Bey, Mukaddimesinin banda aka yazm ve cevabn da yle vermitir:
Snnet (=hadis ilmi. Sadece Cumhuriyet Tarihi itibariyle deil, bin senedir Anadoluda
yetien en byk hadis aratrmaclarndan biri olan Ahmed Naim Bey (de), snnet(le hadisi,
mterdif=e anlaml olarak kullanr) ise, Hz. Peygamberin zamannda, Kurn Kerm
derecesinde her sahbnin mtevtiren (btn hadisleri tek tek) bildii bir konu olmadndan,
Allahn Elisinin szleri, davranlar ve onaylamalarnn ou, had haberlerle (haber-i

44

vhid) ahlfa (sonraki nesillere) naklolunmu olduu iin, hemen sonra (da) bu had
haberlere ne dereceye kadar inanacaz? meselesi olumu ve daha Tbin asrnda, nakd-i
ricle (adamlar (ravleri) tenkde), pek ziyade ehemmiyet verilerek, esnd-i (senetleri, rv
zincirlerini) intikd (tenkd) etmek (eletirmek), rvlerin ne derece timda yn olduklarn
renmek, hadislerin salamlarn sakmlerinden (hastalkllarndan) ayrt etmek meseleleri,
Hadis ilminin en mhim ubesi olmu ve bu intikd (tenkd/eletiri metodu) giderek Tefsre,
Siyere, Ahbra yani Tarihe de uyguland gibi, zaman ilerledike, ulem arasnda bu lfet
(aratrmaclk sevgisi) kkleerek en sonunda iire, hatta lgatla (szlk bilimi) alakal
rivyetlere bile yaygnlatrlm ki, bundan da zarr olarak, lm-i Usl Hads veya lm-i
snd ismiyle, (btn) intikd trihi (eletiri tarihi) artlarn (bnyesinde) toplayan ve o ilme
cidden rnek alnmaya layk yeni bir ilim domutur. (s.38)
Daha slamn ilk yzylnda hadislerin hzla yazlmas ilemine giriilmiti. Arap gelenei bir
sz ezberden nakletmenin daha faziletli bir i olduunu sylese de, gerek sahbler, gerekse
tbin, hadisleri kayda geirmeye balamlard bile. Tbinden Eb Melh el-Huzel (vefat
hicr 98 veya 108) yle diyordu: bu adamlar ilmi yazp bir araya topladmzdan dolay bizi
ayplyorlar, ama Hak Tel ve Tekaddes Hazretleri lmuh nde rabb fi kitb l yadllu
Rabbi vel yens..(Th Suresi, ayet:52) buyurmutur. (41) limler arasnda yazmalar
da bu dnemde balamt. Tbinin byk limi Hasan Basrnin hadis konusunda bir sorusu
olursa (Basradan), yine Tbinin ulularndan olan Said b. El-Mseyyebe (v.93 h.)
(Medineye) mektup yazarak sorduunu, Qatade naklediyordu.(s. 42) Bu limlerin hadisleri
hzla yazya geirmelerinde, Hz. Peygamberin, sahabi Abdullah b. Amr teviki de
dnlebilir. Abdullah b. Amr, Hz. Peygamberden ne iitirse yazmay tiyad (alkanlk)
haline getirmiti. Hz. Peygamber, onun yazmasna engel olmuyordu fakat baz
sahbler(zellikle Kureyli (Mekkeli) olan yal sahabiler) onu uyardlar ve (bu kadar)
yazma; sen her eyi yazyorsun. Hz. Peygamber ise bir insandr. Rza halinde de (morali iyi
iken), gazap (fke) halinde de sz syler. Onlarn bu tenbihleri zerine bir sre yazmay
brakan Abdullah b. Amr, daha sonra bu ii Hz. Peygambere bizzat sormu, o da Yaz. Canm
kudret elinde olan Allaha yemin ederim ki, buradan( azndan) hak szden bakas kmaz
demitir. (s.43)
Cbir b. Abdillah de, hadisleri yazan sahabilerdendi ve yazd bu hadislerin topland
S a h f esi, Tbin devrinde de mehurdu. Hemmm b. Mnebbihin (vefat hicr 132),
yazd hadisleri toplad S a h f esi ise Eb Hureyreden rivyet ettii hadisleri ieriyordu.
Yine Tbinden Hlid b. Madni Kil (v.103) hadis ilmine ok nem veren kimse idi.
Yazdklarn, dmelerle, kulplarla bal bir Mushaf (sahifeler, dosyalar) iinde idi. (S. 44)
Eb Kilbe de (v. 104), lm deinde iken (yazd) btn defterlerinin Eyub Sahtiyn (66131)ye verilmesini vasiyet etmiti. Bu defterler yarm deve yk olarak, Eyub Sahtiynye
teslim edilmiti. (s.45) (Muhammed b. ihb) ez-Zuhr de elinde katlarla (dosyalarla)
bilginlerin ders meclislerini dolar, her ne duyarsa yazard. Bu suretle, Zuhrnin kaydettii
bilgiler, birka hayvan yk tutmutu. Hz. Eb Bekirn halifelii dneminde, Enes b. Mliki
Bahreyne gnderirken eline verdii, zekat oranlarna dair mektubu da, ilk dnemde yazma
ileminin gerekletiinin kantlarndandr. Ahmed Naim Bey, hadislerin yazm konusunda
daha fazla rnekler de verdikten sonra, konuyu ok nemli bir sonula balar: Eer
sahbnin hfzas gl ise ve/veya yazs irkin ve bozuk (ileride yanl
okunabilecek ekilde) ise, Hz. Peygamber, onun yazmasna izin vermemitir. Buna
karn, sahbnin, ezberleme yetenei zayf ve/veya yazs da gzel ve okunakl ise,
onun yazmasna izin verilmitir. (s. 45)
SAHBLERN VE TBLERN HADSLER TOPLAMAYA VERDKLER NEM

45

Msteriklerin (oryantalistlerin) ve onlarn yolunda giden slam lkelerindeki taklitilerinin

iddialar > hadislerin ok sonraki devirlerde toplanlmaya baland iddiasdr. Ahmed Naim
Bey, bu konuda da 75 yl nce unlar sylemektedir: Sudr-u sahbede (sahablerin
zihinlerinde) mahfz olan (korunan) hadisleri, ziyadan (kaybolmaktan) kurtarmak arzusu ile
mmknse Snnetin tammn cem etmek (toplamak) iin Tbin hazretleri diyr diyr gezip
Sahblerin ayr ayr mlumlar olan Snnetleri toplamay dn bir vazfe bildiler. te bu
srada a ile Nevsib, Hricler ile Rfzler ve Kaderiye gibi frkalarn meydana kmasndan
sonra bir ok cretli kii de kendi siyeset ve inanlarn kuvvetlendirici rivyetler karmaktan
(uydurmaktan) geri kalmyorlard. Bu sebeplerin her biri, (gerek) Snnet-i Nebeviyyeyi
dier dedikodu(denilebilecek rivayetlerden)dan, o ona kadar muhafaza edilmi olan salam
rivayetleri de, unutulmaktan kurtarmak ihtiyacn hissettirmeye balamt. (O devirde) Gerek
Sahbiler ve Tbin (onlardan hadis alan (onlara tb olan(uyan) ikinci nesil), gerekse de
onlarn peinden mmetin limlerince, en byk eref ve meziyet, -Kurnn hfzndan sonraSnnet-i Seniyyenin hfz (korunmas) ve neri (yaylmas) sayldndan, bir kiinin dier
insanlar arasndaki kymeti, iittii ve ezberledii hadislerin miktaryla llrd.(te bu
yzden ilk devir Mslmanlar hadislerin toplanmasna ok nem vermilerdir ki,
oryantalistlerin kavrayamadklar/kavrayamayacaklar bir konudur, bu. i.y.)
te, bazen bir hadsi sika (gvenilir, salam) bir zattan almak, yahut bazen de kendisinin
bildii bir hadisi, bir baka alimin azndan dinlemek ve bylece kendi rivayetini takviye
etmek iin, slam memleketlerinin dousundan batsna kadar sefer etmek ii (rhle), bylece
balam oluyordu. (Eb Hureyrenin damad byk alim) Sad el-Mseyyebin: Tek bir
hadsi aramak iin gnlerce yol alrdm dediini, mam- Mlik nakleder. Sahbilerden Cbir
b. Abdillh Radyallhu Anhum, tek bir hadis iin, Abdullah b Uneys Radyallhu Anhu
dinlemek iin, o zamanlar bir aylk yol olan ama sefer etmitir. Yine Eyub Sultan dediimiz,
Eb Eyyb el-Ensr, bir tek hadisi dinlemek (bir mminin aybn saklayan kimseye, Hak
Telnn kyamet gnnde verecei mkftla ilgili), yine bir sahb olan Ukbe b. mir elChennin yanna, (Medneden) Msra gitmitir. Eb Eyyb, Msra varnca, Msr vlsi
Seleme b. Mahled vastasyla Ukbeyi acele buldurmu, sarldktan sonra hemen soracan
sormu ve Bunu ben de biliyordum, fakat biraz yanlm vard. Bu ekilde rivayet etmek
istemedim demi ve hemen devesine binip dnmtr. (A.Naim, 46-47)
Bu ekilde byk ciddiyet ve sabrla toplanan hadisleri ilk tedvn edenin bni ihb ez-Zuhr
olduunda hadisilerin hemen hemen ittifak vardr. bni ihb ez-Zhrnin vefat hicr 124
yl olduuna gre, slamn ilk asrnn sonuna doru, hadislerin yazlmas iinin ok yaygn
olduu ikrdr. Ayn dnemde hadisleri bu ekilde toplayan isimler arasnda, Kfede
Sufyn- Sevr (77-161), amda Evza (vefat, 157), Mekkede Abdulmelik b. Cureyc (vefat
150), Yemende Mamer b. Rid (vefat 153), Horasanda Abdullah b. Mbarek (vefat 181)
ve Medinede mam Malik b. Enes (v. 179) de vardr. Bunlardan mam Malik b. Enesin
Muvatta isimli almas, dnemindeki btn hadisilerin gr birliiyle en sahh hadis
kitab idi. mam Malik, btn Hicaz bilginlerinin kuvvetli olan rivayetlerini toplam ve bazen
sahbler ile tbinin fetvalarn da bu kitaba koymutu.(Naim, 48-49)
Ahmed Naim Bey Rivyet-i Hadste Tesebbt diye bir balk atm ve dipnotta bu konuyu
yle aklamtr: Teseebbt, (nakledilen hads) rivyet(i) sbit oluncaya kadar, teenn ile
(ar) davranp, kalbe itminn gelmedike (hads) nakline tasadd etmemek
(girimemek/teebbs etmemek)tir (s. 53) A. Naim Beyin bu konuda verdii rneklerden
birka tanesini burada nakletmek faydal olacaktr. Sahblerden Eb Musa el-Ear, Hz.
meri ziyarete gelmi, (o devirde Medinede evlerde kap olmadndan) defa kapnn

46

nnde durup (bararak) selam vermi, fakat ieriden bir ses gelmeyince dnp gitmiti. Hz.
mer, daha sonra arkasndan adam koturup artm ve niye dndn gittin? diye biraz da
kzmt. Eb Musa ise: Allahn Elisinin, biriniz kere selam verdikten sonra, cevap
almazsa, dnsn buyurduunu iittim. demiti. Hz. mer, Ya bu dediin(sz)i bir kant ile
ispat edersin, yahut sana yapacam ben bilirim diyerek, Eb Musay tehdit etmiti. Eb
Musann bunun zerine rengi atarak, sahblerin yanna gelmi, sahbler: ne oldu sana
byle? dediklerinde, durumu anlatp, iinizde bunu benden baka Allahn Elisinden
iitmi olan var m? demi, onlarn hepsi, biz bunu hepimiz biliyoruz demiler ve
ilerinden birini Eb Musann yanna katp, Hz. merin yanna gndermilerdi. Hz. mer
bunun zerine: ben seni yalan sylyorsun diye itham etmemitim. Lkin, rastgele herkes
Hz. Peygambere dayandrarak bir sz uydururlar diye korktum buyurmutur. Yine Hz.
merin byle bir tenkidi de, Ftma binti Qaysn naklettii bir habere kar olmutur. Bu
sahb hanm bir beyyine ikme edemedii iin (bir kant getiremedii iin)- nakli kabul
edilmemi ve Hz. mer: htimal ki, iittiini unutmu bir bayann szyle Rabbimizin
Kitabndan ve Peygamberimizin Snnetinden mlumumuz olan (bildiimiz) bir hkm terk
edemeyiz demitir. (Naim, 55-56) Burada Hz. mer, imdiki hadis dmanlarnn iddias
gibi, hadis kabul etmemezlik yapmam, aksine Hz. Peygamberden (genel olarak) bildikleri
uygulama, bu hanmn rivayetinin tersi olduundan, bir nevi daha kuvvetli hadisi uygulama
yoluna gitmitir. Fakat bu iki rnek de, hadislerin kritiinin sahabe zamanndan beri
yapldn, zamanmzdaki hadis dmanlarnn iddia ettikleri gibi, bu konunun sadece bu
modern allmelerin! aklna gelmi yeni bir konu olmadn gstermektedir.
NE DED EB ASYA, ABDULLAH B.

MER

Ahmed Naim Beyin tbin nesli iin verdii rneklerden ise ikisini nakledeceiz: Bir
seferinde Kabeyi tavaf esnasnda, (sahb) Abdullah b. mer R.A, Eb asya (vefat: 93
veya 103 hicr) rast gelmi ve ona: bak sen Basrann fukahasndansn. Elbette senden fetva
isterler. Kantn: Kurn ve kat snnet olmadka sakn fetva vermeyesin. Byle hareket
etmezsen, hem sen helak olursun, hem bakalarn helak edersin demitir ki, daha o devirde
bile demek ki snnetin limlerce bilinen ve kat olann ararlarm. Eb Davdun Sneninde
de u kayda rast geliyoruz: Eb Yezd (vefat: 128) bir hadsi iittiin zaman, o hadsi dier
hadisler arasnda, kayp deveni dier develer arasnda nasl (dikkatle) ararsan yle ara. Eer
(herkese) bilinen bir hadisse al; yok byle deilse alma(s.57)
HZ. MERN AZ MI RVYET?
Ahmed Naim Bey, iki binli yllarda hads dmanlarnca tekrar stlarak (yeni bir eymi
gibi) tedvle sokulan bu konuya da deinir:
Bununla beraber, Sahblerin hads naklinde bu kadar ihtiyat gstermesi, drt byk
halfenin ok fazla rivyeti ho grmemeleri, Hz. merin Eb Hureyre ve Abdullah b.
Mesd Radyallhu Anhumy kesret-i rivyetlerinden (ok hads nakletmelerinden) dolay
(dikkatli olmalar iin) tenbh edii ile beraber, yine de sahbilerden tbin nesline bir ok
(hads) rivyeti intikal etmitir. Bu konuda en ok dikkat ve itin gsteren sahbler bile, sras
gelince hads nakletmekten kendilerini men edememilerdir. nk, Kitap ve Snneti
ner( yaymak) iin Hz. Peygamberin bu kadar teviklerine ilveten, Ved Haccnda
Liyubellig E-hidul Gibe (u anda hid olan (burada bulunan), gib olana (burada
olmayana) tebli etsin (bu bilgileri ulatrsn) buyrulmutu. (Orada bulunan) Herkes de, Hz.
Peygambere itati, Allaha itat biliyordu. Hatta Hz. mer R.A. den nakledilen hadsler, Hz.
Peygamberden sonra on seneden fazla yaamad halde, be yze ulamtr. (Eb
Hureyre iin verilen rakamn (tekrarlar atldnda) en fazla bin be yz olduunu

47

hatrlayalm). Hz. merin bu rakam unu da ifade eder ki, Hz. merden fazla hads rivayet
eden ancak on-onbe sahb vardr. Onlar da muammerndan (uzun mrl) olan sahblerden
olmalar nedeniyledir. (Naim, s. 58) Bunlar uzun mrleri nedeniyle, yeni yetien tbin
nesline (onlarn Hz. Peygamberi sormalar sonucu) daha ok hads rivyet etmilerdir: en ok
hads rivayet eden sahbilerin hepsi uzun mrl olanlardr: Hz. ie, Allahn Elisinden
sonra 47 yl yaamtr; Eb Hureyre 49 yl, Abdullah b. Abbas 58 yl, Abdullah b. mer 64
yl, Eb Sad-i Hudr 64 yl, Cbir b. Abdillah 70 yl daha yaamlardr.
(SADECE) ATICILIKTA BAARILI ANKARA OKULU
Grld gibi ve dier rneklerde de inaAllah greceimiz gibi, hadsleri by-pass
etme/hadsleri devre d brakma operasyonunun Trkiye ubesi olarak faaliyet gsteren
Ankara Okulu, esasnda Ankara (Spor) Okulu olarak almaktadr. Baarl olduklar spor
dalnn da, (sadece) atclk olduu grlyor. Ankara Okulu, serbest atclkta hayli mhirler.
ampiyonluklar kimseye brakmyorlar. At martini Debreli Hasan, Dalar inlesin!
DN DMANLARI=HADS DMANLARI.
Ahmed Naim Bey, sahh hadsler konusunda pheler ortaya atanlar konusunda ok ar
konumakta, onlarn dn dman olduklarn sylemektedir. Bu mnsebetle dy- dnimiz
(dinimizin dmanlar) tarafndan neredilip (yaylp), son zamanlarda diyrmzda da
(lkemizde de) maalesef rev bulan phelerden birini zikredebiliriz. (A. Naim Beyin
1926da hads usln yazmaya baladn hatrlarsak, bu satrlaryla, o yllarda(n nce),
yukarda isimleri gemi olan Caetani ve Dozynin tercmelerinin yaynlanmas ve Zkir
Kdirnin 1926 ylnda yaynlanan makalesine cevap vermi olduu ortadadr) Bu ar
ifdeden sonra A.Naim Bey yle devam ediyor: Deniliyor ki Allahn Elisi ile bir arada ok
bulunmu olan Aere-i Mbeere gibi, Hulef-i Ridn gibi byk sahbiler, neden
mukllnden (az rivyet edenlerden) de, Hz. Peygamberle az bir arada bulunan dier baz
sahbiler mksirndan (ok rivyet edenlerden) dr? (Bunu syleyenler) ddialarn
srdrerek, demek ki (nakledilen) bir ok hads, byk sahblerce bilinmiyor. te bunlar
sonradan uydurulmutur. Halbuki azck dnlse, bu pheyi ortaya atanlarn, ya hadsle
hi megul olmam veya birazck megul olsa bile, rivyetin ne demek olduunu hi
kavrayamam, s-i niyyet (kt niyet) erbb (sahipleri) tarafndan ortaya atlm olduunda
phe yoktur. Bir defa dorudan doruya (direkt=aracsz olarak) Hz. Peygamberin feyz dolu
terbiyesinden istifade eden Sahblerin, peygamber ne demek olduunu gayet iyi bilen ve
Vahyin taptaze tebliini henz gnllerinde hisseden Tabaka-i l (ilk-birinci tabaka)
riclinin, dnyada ve hirette veliyy-i nimetleri bildikleri, mucizelerini bizzat grdkleri,
Kurn Kerm gibi bir ebed mucizesini (ise) okuyup durduklar Nebiyy-i
Mkerremlerinin azndan yalan uydurup bunu da yaymalar akla gelmez. zellikle yalann,
hele kizb aler-Raslin (Hz. Peygamber hakknda yalan uydurmann) vahm kbeti
hakkndaki ayet-i kermeler ile yine Kurn gibi- tevtren mmete bizzat tebli ettikleri
Men Kezebe Aleyye..Kim bana kasden yalan uydurursa, cehennemdeki yerini hazrlasn
Hads-i erfinin bildirdii byk cezya, gs germee cesaret edemiyecekleri
phesizdir. (Tecrd, I/59) Burada Hayri Krbaolu ve ballarnn ok deer verdiklerini
syledikleri, ama esasnda hemen hi kle almadklar Ahmed Nam Beyin, mucizelerle ilgili
gr de dikkatimizi ekiyor. Krbaolu ve tifesi Peygamberin Kurn dnda bir
mucizesi yoktur derken, A. Nam Bey, Mslmanlarn binde dokuz yz doksan dokuzunun
kabul ettii gibi, Kurn dnda da, Hz. Peygamberin (ndiren de olsa) Allahn kudretiyle)
mucize gsterdiini kabul ediyor.

48

Ahmed Nam Bey devamla unlar sylyor: kinci olarak, Zubeyr b. Avvm, Sad b. Zeyd,
Zeyd b. Erkam gibi byk (ve yal ve Mekke dneminde Mslman olan sbiknu evveln)
sahblerin (Radyallhu Anhum) az rivyet etmeleri, yanlmaktan ok korktuklar iindir.
Byle yanlmaktan korkmayan ama yine de sessiz kalmay terch eden sahbler de vardr.
Mesela, Allahn Elisinin baz srlarn kendisine syledii Huzeyfe b. Yemn otuz altnc
hicr seneye kadar yaad halde, kendisinden ancak yz kadar hads rivyet edilebilmitir.
Eb Hureyre (Radyallhu Anh) de, Buhr de geen bir sznde: Hz. Peygamberden iki
kap dolusu ilim rendim. Bunlardan birini size satm. Dierine gelince, onu ortaya
karacak olsam, u boazm kesilir. demitir. Sahblerin bir ksm Hicretin daha ilk
senelerinde, bir ksm daha sonra ama Hz. Peygamberin hayatnda, bir ksm ise Raslulahn
vefatndan birka yl sonra(ki ksa srede)vefat etmi veya ehd olmulardr. Bu sahblerin
zaten mksirndan (ok hads rivyet edenlerden)olmalar mmkn deildir. Bu sebeple,
Raslulahdan iki yl sonra vefat ettiinden, Hz. Eb Bekir Efendimizden ancak 142 hads
bize kadar ulamtr. Byk, yal sahblerden Hz. Eb Ubeydeden (Hz. mer dneminde
vefat ettii halde) ancak 14, Hlid b. Veldden de yalnzca 18 hads bize ulamtr. Bu iki
sahbnin de, Hz. Peygamberden sonra tamamen cihatla meguliyetleri, kendilerinin fazla
hads rivayet etmelerini engellemitir. Hz. merden 500, Hz. Osmandan 146, Hz. Aliden de
586 hadis rivayet edilmitir. Yalnz, bu drt halfe ve Mekkeden beri slam davasn
omuzlayan byk sahbler, ou zaman Hz. Peygamber byle buyurdu demeden de bir
i/hareket yaptklar oluyordu ki, bu davranlarnn ou da, esasnda Hz. Peygamberin
onlara rettii slamn bir paras idi. Geri bu sahbler, peygamberler gibi masm
(gnahsz) deildiler. Bazen hata ettikleri de olmutur. Fakat hat ettiklerinde, dn iinde
hatra gnle bakmay byk gnah saydklarndan, her kim olursa olsun doruyu syleyip
uyardklarndan, sahblerde grlen uygulamann, Snnet-i Raslullaha uygun olduu kabul
edilmitir. Ayrca, -sahabe olsun tabinden olsun- o dnem insanlarnn kolay kolay
konumadklar da hatrlanlmaldr. Mesel Tbinden (ve Haneflerin Sahbeye uzanan
zincirindeki byk imamlardan) brahin Nehanin (hicr 47-96 ylar arasnda yaamtr),
kendisinden sorulmadka hads, fetv ve tefsre dir azn hi amad mehurdur. mm-
Mlik ile o devirdeki Medne ulems, kendilerine sorulan sorudaki olayn gerekten meydana
geldiine dir kalplerinde kesin inan meydana gelmedike, o soruyu cevaplandrmadklar
bilinir. Yine brahim Neha: Vaktiyle bir araya geldikleri zaman (sahbe yahut tbin nesli)
bildikleri gzel ve ho eyleri kendiliklerden ortaya dkmekten (sylemekten)
holanmazlard derdi. (Tezkiratul-Huffz, Zeheb, c.I/6-61den)
Bu rnekleri verdikten sonra Ahmed Naim Bey, Eb Hureyre hakkndaki pheleri de giderici
tarzda sonucu yle balyor: (te dier sahbler byle az konutuklarndan; Mslman
olduktan sonra btn gcn) Hz. Peygamberin szlerini ve davranlarn tkibe harcayan
Eb Hureyre ile, dier sahblerin bilmeleri mmkn olmayan mahrem konular bata olmak
zere, bildiklerini yeni nesle anlatmak isteyen mminlerin annesi Hz. ie ve hakknda Hz.
Peygamberin Allahm onu dnde (ok) anlayl yap ve ona Kitab ret duas yapt
Abdullah b. Abbs ve bu gibi birka sahabe, insanlara bu dni retmee pek hrsl
olduklarndan, slam topraklarnn her tarafndaki, (hads) ilim(i) renmek isteyen rencileri
kendilerine cezp etmiler (kendiliinden ekmiler) ve o sebeple de bu sahblerin hads
rivyetleri ok olmutur. ok hads rivyet eden bu sahblerin muammernden (uzun
mrllerden) olduklar da unutulmamaldr.(Tecrd, I/60-61)

BR ADAM OK BLGL DYE KINANIR MI?

49

A. Naim Bey vurucu cmlelerine yle devam ediyor: Allahn Elisine mlzemetleri
(yanna ok girip kmalar) ok olanlarn da, Hz. Peygamberin her hadsini duyup bilmeleri
lazm gelmez. Mesel Eb Bekir es-Sddk, ninenin mirastaki hissesini bilmiyordu
(duymamt, Hz. Peygamberden) da bunu Muhammed b. Meslemeden renmiti. Abdullah
b. mer de (muhtemelen gen olup, ayaklar donmadndan/ ilgi duymadndan) mestler
zerine mesh hadsini bilmiyordu da, bunu kendisinden pek az hads nakledilmi olan Sad b.
Eb Vakksdan renmiti. Her halde her hangi bir rivyeti, rivyet eden rvden daha efdal
(stn) olan filan kimse bilmiyor, yahut haber vermemi diye reddetmek, doru dnen bir
akla uygun deildir. Sonra ashbn nde gelenlerinden rivyet edilen bir hads, tasnf shibi
olan muhaddisler nesline ulancaya kadar kesintisiz senetle ula mdr? Ona da baklmtr.
Tbin ve Tebe-i Tbin hadisileri, hads alrken/ezberlerken/kaydederken baka artlara da
dikkat etmilerdir. Mesela sahabeden Abdullah b. Amr b. sn naklettikleri tek tek
incelenerek zerinde ok youn bir metin tenkdi almas yapldktan sonra rivyet
edilmitir. Abdullah b. Amrn hads bilgisi, hem ezberleyip hem de yazd iin Eb
Hureyreden ok ok fazla idi. Fakat ara sra Ehl-i Kitbn da kitaplarn okuduu iin,
Tbinden ok hadisiler, sriliyt karabilir korkusuyla, ondan pek rivyet etmek
istememiler ve bu sebeple rivyet ettii hadsler, ancak yedi yz rakamnda kalmtr. (Sonu
olarak, Eb Hureyre, Hz. e, Cbir b. Abdullah gibi ok hads rivyet etmi olan sahbler
konusunda) Filn kimse niin ok bilgi renmi, bildiklerini niin ok yaym/ anlatm/
retmi diye onu sorguya ekmek/knamak/itham etmek de bilimsel bir yol deildir; veya
byle kiiler iin ite onun fazla bilgisi yalan sylediinin ispatdr demek de bilimsellie
yakmaz. (Tecrd, (Mukaddime), I/62-63)
KMS EZBERLER, BR DUYUTA
O dnemdeki ilim tliblilerinin/merakllarnn ezberleme gc ile, imdiki neslin ezberleme
gc de ayn deildir. Hadsde Emrul-Mminn lakabn kazanm olan ab (18-103 hicr)
yle demitir: Hi kimse bana bir hads sylememi olsun ki onu ezberlememi olaym.
stelik, ikinci bir defa tekrar edilmesini bile istememiimdir. (Bu durum tamamen merakla
ilgili bir konu deil midir? Hepimiz bizi ok alakadar eden/edecek olan bir eyi
duyduumuzda o kiinin bize syledii sz hayatmz boyunca unutmayz. Hz.
Peygamberin her bir sz de, bu muhaddisler iin dnyadaki her eyden daha deerli idi.)
ab ezberledii iirler konusunda bile yle der: iire dir nakledebileceim de bundan
eksik deildir. stesem hibir beyti tekrar etmeksizin size bir ay iir syleyebilirim (eitli
airlerin, ezberimde o kadar binlerce iiri var.) (Tecrd,I/64)
MAHR ZLE FERD KAMIN YARIMASI
Bu da anormal bir ey deildir ve Osmanlnn son Cumhuriyetin ilk nesli olan baz kiilerin
ezberlerinde bile byle binlerce beyit vard. Mesel Mhir z bey (1895-1974, Yllarn zi
isimli htratnda, bir keresinde Ferid Kamla (1864-1944) Sirkeciden ehir Hatlar
vapuruyla skdara geerken, birisinin okuduu beytin son harfiyle balayan bir beyti
dierinin ilk harfi o beyitle balamak zere sylemesi artyla, tbir cizse bir yarma
yaptklarn, geminin skdara yanamasna ramen, ikisinin de beyit sylemeye devam
ettiklerini anlatr. Zamanmzda ise son krk yldr, nce radyo sonra televizyon, daha sonra da
bilgisayar ve internetin etkisi, plaklk ve dier gnahlar, sabah saatlerinde uyuma gibi
nedenlerle insanlar ezberleme yeteneini byk lde yitirmilerdir. Yukarda ad geen
mam abnin hafza gc, (mam) bni brme (72-144/692-761)tarafndan yine byk

50

hads hafz/bilgini shak b. Rhyeye (161-238 H/778-853 M) ok nemli zannedilerek

nakledilince, o byk imam buna u cevab vermitir: Sen buna m ayorsun? Ben de iitip
de ezberlemediim, hibir ey bilmiyorum. Kitaplarmdaki hadslerden sanki yetmi bini
sanki gzmn nnde okuyormuum gibi ezberimdedir demitir. slam toplumu iin bu
durum anormal bir ey deildir. nk her devirde alt yz sayfalk (iinde alt binden fazla
ayet bulunan) Kurn, yeryznn her tarafnda yz binlerce Mslman tarafndan
ezberlenmektedir.
HAYRET EDYOR ABDULLAH B. MER, ABNN ANLATTIKLARINA,
AMA DORU HEPS
Abdullah b. merin yukarda ad mam ab ile ilgili enteresan bir ehadeti de trih bir
kanttr: Bir gn abnin slam trihinin Medne dnemini anlatt bir konumasn/dersini
oradan gemekte olan Abdullah b. mer de (bir sre) dinlemi. Daha sonra giderken unu
sylemi: Bu bahsettii kiilerle beraber, savalarda bizzat bulundum. Byle iken bu adam
benden daha fazlasn hafzasna alm. O gnleri benden daha gzel biliyor (Tecrd, I/ 65)
Nur Verginin ifadesiyle bilimin kayna sevgidir. nsan sevdii alana ynelir: Beer
(sosyal) bilimlerin epistemolojik temellerini deiyorduk (Erol Gngrle beraber)..: Sevginin
bilgi edinme srecindeki arlkl yeri. Sevmediimizi merak etmez, onu renmez, bilemeyiz
diyordum.. (Gngr, 11, 1984)
H UNUTMAZ PASTA TARFLERN AMA.
Hi unutmadm, otuz sene evvel Hatice teyze sylemiti, bu kurabiye tarifini diyen yal,
orta yal Mslman hanmlar oktur. nsanlar nem verdikleri konular can kula ile
dinlerler ve bunama veya ar depresyon halleri, byk dertler/skntlar geirenlerin dnda
hemen ou insan duyduu/dinledii szlerin ounu hi unutmaz. Ustasnn/patronunun
rettii bir incelii/kolayl bir sanatkar/esnaf elli yl sonra bile unutur mu? nk o konu
ona ok lazmdr ve dinlerken o uurla dinlemitir. Sahbler de, ayn (ve hatta daha yksek
bir) uurla Hz. Peygamberi dinlemilerdir. Hatta dememiz gerekir ki, btn benlikleriyle
Allahn Elisinin azndan kacak sze, yapt/yapaca/gsterecei davrana kilitlenerek
dinlemiler/takip etmilerdir. Tbin de ayn uurla sahbleri dinlemilerdir..Yahut askerde
komutannn syledii bir sz yahut avuun syledii bir sz, elli sene sonra aynen
tekrarlayanlar grrz. Hi unutmad/unutmuyor pasta tariflerini ama, ezberledii/ duyduu/
okuduu btn hadsleri unuttu. Hi unutmad Metin Oktayn elli yl nce Mithatpaa
(nn) stadnda att gol ama hocalardan duyduu btn hadsleri unuttu. Kii bilin altna
unutmamas eklinde bir inan/komut yerletirirse, o cmleyi/konuyu hemen hi
unutmamaktadr. Hadsler de, kendilerine en ok deer veren kiilerce/muhaddislerce hi
unutulmamtr.
Unutma meselesine girmiken, u da aklmzda kalmaldr. Hadse hayatlarn adayan bu
insanlarn hemen hepsi, kk yalarda hads dinleme/toplama/ezberleme iine balamlardr.
Bu sebeple, aynen bir rak gibi, o hads(ler), kalplerine, zihinlerine bir defa yerlemi ve bir
daha hi kmamtr. Bu doal gerek (kk yalarda hafzann kaydetme yeteneinin ok
yksek olmas), ayn zamanda, hadsler hakknda yaplan bir ithmn da cevab olmaktadr.
Oryantalistlerin ve onlarn iddialarn aynen/veya byk lde kabullenen Mslman
modernistlerin, hadsler konusundaki iddialarndan biri de, neden Hz. Eb Bekir, Hz. mer,
Hz. Osman, Hz. Ali, Abdurrahman b. Avf gibi byk sahblerin hads rivyeti az da, Eb
Hureyrenin, Abdullah b. Amr b. sn, Hz. ienin, Abdullah b. Abbsn.. hads rivyetleri
neden ok? (Buna yukarda Ahmed Naim Bey cevap vermise de, konumuzla ilgili olarak)

51

Hads rivyeti az olan sahbiler, genelde yal sahblerdir. Hz. Eb Bekir; mer; Ali, Osman,
Abdurrahman, Sad b. Eb Vakks, Sad b. Zeyd, Eb Ubeyde, Talha, Zubeyir, Bill gibi
sahbler, Mekkede tebliin (slmn) ilk ylnda Mslman olmu, Mekkede on yl
boyunca ok ar basklar altnda kalmlar, Medneye hicret edince de, nce yokluk, gn
psikolojik sknts, sonra da btn savalara katlarak, Hz. Peygamberin vefatna kadar yirmi
yl boyunca, hem Mekkede hem de Mednede defalarca lmle burun buruna gelmi, ok
byk skntlara uram insanlardr. Hepimizin bildii bir gerektir ki, (ar)
dertler/musibetler, insanda (az veya ok) unutkanlk meydana getirir, byle ar skntlardan
geen insanlar en azndan olaylarn ayrntsn unuturlar. Hads kitaplarnda, on yllk
Mekke dnemiyle ilgili ok az bilgi olmasnn bir nedeni de budur. Ama bir Eb Hureyrenin,
Abdullah b. Abbsn, Hz. ienin, Abdullah b. merin hayatlar, byk/yal sahblerin
hayatlar kadar skntl/meakkatli/dertlerle dolu olarak gememitir. Hadslerin ok byk
ksmn bize nakleden bu gen sahbler, Allahn Elisini gen iken grmenin/dinlemenin
avantajyla, duyduklarn/grdklerini/ona sorduklar sorulara aldklar cevaplar hayatlarnn
sonuna kadar anlatmlardr.
GRME ZRL QATDE: BR DAHA TEKRAR EDER MSNZ? DEMED
H
te hadse ve slm bilimleri renmeye olan bu sevgi, dnya (eitim) trihindeki en parlak
tablolarn olumasna vesle olmutur. Ahmed Naim Beyin o ilk dnem bilginleri ile ilgili
ilgin notlar yle devam eder: Zhr (50-124 hicr) de ezberlemede abden geri kalmaz.
O da Kurn sekiz gnde ezberlemi (Tezkiratul Huffz, I/95), ve yle demitir: Kalbime
tevd ettiim ilimlerden hi birisini unutmammdr. Hibir sz bir limin azndan
dinledikten sonra bir daha tekrar ettirmedim. Hayatmda bir defa, ezberlediim bir hadsden
phe edecek oldum. Onu da rvsine (tekrar) sordum, aynen ilk ezberlediim gibi imi.
Emev hkmdr Hiam, Zhrden ocuklarndan birine hds yazdrmasn istemi. Zhr
de ezberden drt yz hads yazdrm. Denemek iin bir ay sonra Hiam: o yazlar kayboldu
ama yeniden ayn hadsleri yazdrabilir misin? demi. Yazdrd yeni nsha ile elindeki eski
nshay karlatrdnda, eksik bir kelime deil, eksik bir harf bile olmad grlmtr.
Her ikisi de m olan hads hafzlarndan Qatde bin Dime (61-117/680-735) ile Amr b.
Murre (v.116) de ezberlemede birer hrika idiler. Qatde hads ald hibir muhaddise:
Aman, bir daha tekrar et dememi, kulaklar her ne iitmi ise, hemen ezberine yerletiini
sylermi. Onun bu iddiasn hads imamlar da dorulamtr. bn Srn: Qatde, Basrann
hafzas en kuvvetli limidir derken, Ahmed b. Hanbel de: Qatde, her ne iitirse hemen
ezberler. Bir gn kendisine Cbir b. Abdillh(R.Anhumn)n sahfesi yani Kitbul-Menseki
yalnz bir defa okunmu, derhal ezberine ald grlmtr diyor. (Tecrd I/65) m olarak
domu olan Qatde, Basrada on iki yl Hasan Basrden ilim renmi, ayrca sahb Hz.
Enes (b. Mlik) ile tbinden Sad b. Mseyyeb, bni Srn, At bata olmak zere pek ok
bilginden ders alarak ilmini geniletmitir. (DA, Katade b. Diame)
BU KADAR OK HADS OLUR MU?
Buhrnin (hicr 194-256/ 810-870 M.): yz bin sahh, ikiyz bin de gayr-i sahh hads
ezberimdedir demesini de anormal karlamamak lazmdr. ncelikle burada Ahmed Naim
Beyin dipnot olarak iaret ettii bir gerei tekrarlamak gerekir. gayr-i sahh demek,
aslsz=yalan rivyetler demek deildir. leride grlecei zere, gayr-i sahh=sahh namn
alan rivyetlerin kuvvetini hiz olamayanlar demektir ki, esasnda her zaman kabul edip
kullandmz (dier) trih rivyetlerin yzde doksanndan herhalde daha kuvvetli olanlar da
oktur. (Tecrd I/66) Ahmed Naim burada dier nl hads bilginlerinin gl hafzalarndan

52

rnekler verirken, Buhrden iki asr sonra yaam olan ibni Mekly da hatrlatr: lmi
ve idrecilii kendisinde birletirmi olan mehur (hads) hfz() Eb Nasr bin Mekl (421487), hads ezberlemedeki derecesini gstermek iin bir gn limlerden Hibetullh bin
Revkye: iki cz (hadslerin) yazl olduu kitap/defter al da, birindeki metinleri
dierindeki isnadlarla (rvlerin isim zinciri) kartr. Ben de yanllar dorultup, (o)
rivyetleri eski ekline dndreyim diyerek, Buhryi taklit ederek, kendini imtihan
ettirmitir. (Tecrd, I/68)
Senedlerdeki isimleri eletiriye tb tutan nakd-i ricl bilginleri, hadsi nakleden kii, ezber
olarak m nakletmidir? Yoksa yazd kitabndan(defterinden) mi (hads) ders(ini)
okutmutur? Ezberinden nakledenlerin hangilerinin hfzalar kuvvetli, hangilerinin zayf,
hatta hangilerinin hangi yalarnda hfzalar kuvvetli iken bir hastalk yhut ihtiyarlama
dolaysyla ezber yeteneinin zayfladn, balangta ellerindeki yazl metinlerden hads
nakledenlerden hangilerinin, sonradan bu defterlerini kaybederek ezberden nakletmeye
baladklarn, ok gvenilir rvlerin de o hrikulde ezberleriyle beraber- nerelerde
yanldklarn uzun uzadya aratrmlar, bakalar yararlamsn diye buna dair pek ok
ayrntl kitaplar yazmlar ve hads zincirlerinde ismi geen bilginlere derece derece kimine
yalnz muhaddis, kimisine huccet, kimine de hkim unvann vermilerdir. Bu unvanlar ezbere
ve (birilerine) gnl holuu olsun (onore edilsin, lf olsun) diye deil, (pek ok) aratrma ve
denemelerden sonra ve genelde btn hads bilginlerinde olumu genel bir kanaat olarak ve
hibir resm sfat tamayan ve sadece birbirlerinin hads rivyetleriyle ilgili ayplarn (ve
sadece) dne hizmet gayesiyle ortaya koyan, hads bilimine hrsla bal limler tarafndan
verildiklerinden, sonuta her birisi baka baka diyarlarda yaayan bunca ehl-i nakd (tenkd
ehli=hads eletirmenleri) tarafndan ezberine gven konusunda gr birliine varlm olan
rvlerin gerekten ehl-i hfz (duyduunu/yazdn laykyla zihninde/yazsnda korumu)
olduklarna, bu (hads) ili(i)m(in)de mmresesi (ustal, mahareti, uzmanl) olanlarn
elbette phesi kalmaz.
HANIMIM BO OLSUN EB ZURA K YZ BN HADS EZBERE
BLMYORSA.
Hads rvlerinin hayat hikyelerinde, ezberledikleri hadslerin miktar belirtilirken,
aklanan saylar bugnk alkanlmza gre ok mblagal grnrler. diyen Ahmet
Naimin, nce verdii rneklerden ikisini nakledelim: Mesel Eb Zra er-Rznin (194264/809-878) kendisine: bir kimse Eb Zra iki yz bin hads ezberlemitir diye talka
(boamaya) yemn etse, acaba hanm boanm olur mu? diye sorulmu, hayr dedikten
sonra, zaten yz bin hadsi Kul Huvallhu Ahad sresini ezbere bilir gibi biliyorum.
Mzkere suretiyle syleyebileceim de yz bin hads vardr cevbn vermitir.(Tecrd,
I/67) Eb Zrann iki yz bin rivyeti ihls suresi gibi ezbere bildiini belirten,
zamanmz hads bilginlerinden Suudlu Sadi el-Himnin Eb Zra hakknda, stanbul
Kprl Ktphanesindeki dnyada tek olan bir almasn da ortaya kararak kaleme
ald ciltlik Eb Zura er-Rz ve cuhduh Fi-s-Sunnetin-Nebeviyye (Ebu Zra ve
Onun Peygamberi Snnet Konusundaki Gayretleri) adl almas 1989 ylnda baslmtr.
Eb Zra, hemen btn byk hadis bilginlerinin yetitii (ve eser verdii) dnemin (hicr
nc, mild dokuzuncu yzyln) (zaten) en byk isimlerindendir ki, mam Mslim (bile)
mehur eseri el-Cmius-Sahhini yazdktan sonra Eb Zrann onayna sunmu ve onun
uygun grmedii hadsleri kitabna almamtr.(DA, Eb Zra er-Rz)
ALTI ALTIN VERLEREK TUTULAN ADAM.

53

Mehur hadisi Eb Dvdun olu Abdullahn (230-316) hfzas da hayretleri ekecek bir
derecede imi. Bir defa Badattan Sicistana gitmi. Kendisine bize hads yazdr diye rica
ettiklerinde, (hads) defterlerim yanmda yok diye zr beyan etmi. Ne demek! (koskoca)
Eb Dvdun olunun o defterlere ne ihtiyac olacak, sen anlat diyerek srar etmiler. Onun
zerine ezberinden otuz bin kadar hads yazdrm. Ona haset eden Badat limleri bunu
duyunca onu rezil etmek iin, alt dnra (altna) birini tutup Sicistana gndermiler ve
Abdullahn orada yazdrd otuz bin hadsin bir kopyasn aldrp getittirmiler. Uzun
uzadya karlatrldktan sonra Abdullahn ancak be-alt hadste yanld ortaya knca, o
hasetiler rezil olmular. te bu rakamlar bugnk lfetimize (anlaymza) pek
mblagal grnrler diyen Naim Bey yle devam eder: Ve Aleyhissalt ves-Selm
Efendimizden rivyet edilmi bu kadar hads var mdr? diye (insana) bir phe gelebilir.
Halbuki bu byk saylarn, bir stlh- mahssa (zel terminolojiye) gre sylenildiini
dnrsek, bu hads imamlarnn hfzasna hayran olmakla beraber, akl diresinden kacak
gibi olan hayretimizin epeyce hafifleyecei grlecektir. imdi daha nce grdmz gibi
hads ile haberi e anlaml kabul eden limlerimiz vardr. Bunlar hads deyince ahbr-
merfay da sahabe ve Tbine ve Tebe-i Tbine nisbet olunan szleri ve fetvlar da
kastederler. Ayrca, muhaddisler, ayr ayr iki isnd (zincir) ile nakledilen hadsi de, iki hads
sayarlar. Halbuki, birok tarklerden (ayr yollarla/zincirlerle) nakledilmi nice nice hadsler
vardr. Mesel Ameller (davranlar/ibadetler) niyetlere gredir hadsini Hfz Eb sml-i
Ensr Herev (396-481 H./ 1006-1089 M.) yalnz (tbin dnemi hadis alimi) Yahy bin
Sad-i Ensr (70-143 H./ 689-760 M.) ashbna varmak zere yedi yz tarkten kayt ve zabt
etmitir. Yahy b. Sadin eyhleri (hadsi ald kiiler/rvler) olan Tbin ile Sahabenin her
birine varan tarkler de buna ilve edilecek olursa, bu Hadsin tarkleri kaa ulaaca bir kere
tasaavur edilsin. Niaburlu byk hadisi Muhammed Cevzaq (306-388 H./ 918-998 M.) de,
Sahhayn hadsleri zerine tertp ettii Mstahrecinde hadslerden her biri iin gsterilen
tarklerden ayrca baka tarkler daha gstermi ve bu tarklerin toplam 25480i bulmutur.
te bu stlaha gre, zaman uzadka hadslerin yollar da (zincirleri de) oalm ve hads
hfzlarnn toplamaya mecbur olduklar hadslerin yeknu (toplam) daha kabark
grlmtr. (Tecrd, I/69-70)
PARA KONUSUNDA GVENLR AMA HADSTE GVENLMEZ
Hads biliminin temel dayana isnddr (rivyet zinciridir).Abdullah b. Mbrekin (118181) dedii gibi isnd dndendir. Yni dnin kurallarnn bir parasdr. Tabi bu ar bir
szdr. nk insanlarn dne bir ey ilve etmeye haklar ve yetkileri yoktur. Peki bu sz
nasl ve niin sylenmitir? snd olmasa her nne gelen, dilediini (dnden diyerek)
nakleder. Halbuki bazen insan, bir sikadan (gvenilir bir rvden) ilim alr, ama onun eyhi (o
bilgiyi ald kii) sika olmayabilir. Bazen de sika olmayan birinden bir hads dinler ama,
onun eyhi sikadr. Bu rivyetlerin ikisi de yaramaz. (Sadece) Sikadan nakletmi olan sikann
rivyetini almak lazmdr. Sahh-i Mslimde tbin dnemi hadis alimlerinden Ebz-Zind
Abdullah b. Zekvnn (v. 130) yle bir sz vardr: Medinede ben her birinin hline
baklnca emniyet edilir (belki en az) yz kimseye ulatm ki, hadis ehli deildirler diye,
onlardan hads alnmazd. Bir defasnda Abdullah b. Mbrek, Sufyn Sevrye gelip, u
Abbd b. Kesr ne mbarek zattr, bilirsin. Byle iken hads naklettii zaman akl almayacak
i yapyor. nsanlara: ondan hads almaynz demek istiyorum. Ne dersin? diye sormu, o
da: hay hay cevabn vermi. Bu fetvay aldktan sonra Abdullah b. Mbrek: bundan sonra
bulunduum herhangi bir toplulukta Abbdn ismi geince, onun dindarl hakknda
vglerde bulunurdum, sonra da: sakn ondan hads almaynz derdim demitir. Eyyb
Sahtiyn de (68-131 H./ 687-749 M.), bir komusunun pek ok erdemi olduunu syledikten

54

sonra: byle iken iki hurma (miktar kadar) bile olsa, onun bir olayda hitliini kabul
etmem demitir. Hads konusunda o devirlerde kimsenin hatr gnlne baklmad ile
ilgili bir iki rnek daha yledir: smil b. Uleyye(110-193 H./ 728-809 M.)nin yannda bir
kii bir bakasndan hads rivyet etmi. Orada bulunan Affn b. Mslim: o kii sebt yani
szne gvenilir kimse deildir demi. Hadsi rivyet eden kii: gybet (dedikodu) ettin
deyince, smil b. Uleyye sze karp: Hayr, gybet etmedi, yalnzca onun sebt olmadna
hkmetti demitir. Affn b. Mslim (vefat: 220 H./ 835 M.) mam Buhrinin ve mam
Ahmed b. Hanbelin hocalarndandr. Ahmed b. Hanbel, Affn tandktan sonra, yirmi yl
yanndan hi ayrlmadn ve byle bir muhaddisin rivyetini destekleyecek baka hads
aramaya gerek olmadn sylemitir. Devrin iki nemli hadsisi (Emrul-Muminn filHads) Yahy b. Man (158-233 H./ 775-848 M.) ve (mmul-Muhaddisn) Yahy b. Sad elKattn (120-198 H./ 738-813 M.) da, Affann onaylamad hadsleri nakletmezlerdi.
Affnn rencileri, onun bir harfinde bile tereddt ettii bir hadsi kimseye nakletmediini
sylemilerdir.( DA, Affan b. Mslim) Eb shak Fezr, Zekeriy b. Adiyye: Baqyye b.
Veldi dinlerken, yalnzca marf kimselerden naklettii hadsleri yaz. smil b. Ayyn ise
marf kimselerden rivyet ettiklerini de yazma diye tenbih etmitir. Baqyye b. Veld (v. 197)
sadk ise de, Abdullah b. Mbarekin dedii gibi nne gelenden hads alrm. O nedenle
ondan yaplacak rivyetlerde ihtiyatl olmak tavsiye edilmi. mam Mlik (93-179): bu ilim
yani ilm-i hads, dndir. Artk dninizi kimlerden aldnza dikkat ediniz. u (Medne
mescidinin) direklerin(in) dibinde Qle Raslullh SAV..(Allahn Elisi yle
buyurmutur..) diyenlerden yetmi zat grdm ki, hangisine Beytul-Mli (devlet haznesini)
teslim etseniz, edebilirsiniz (gvenilirdirler) Byle iken onlarn hi birinden hads almadm.
nk bu iin (hads iinin) ehli deildiler. Sonra memleketimize (Medneye) bnu ihb ezZuhr (51-124 H./ 671-742 M.) gelince, hepimiz onun kapsna koup st ste ylrdk.
demitir. ube b. Haccc (v. 160/776) da hads konusunda ok seici olanlardan biri idi.
ubenin u sz mehurdur: Herkesden kendisi erdemli bir kii bile olsa- hads yazlmaz.
Hadsler, Allahn Elisinden gelen haberlerdir ki, ehli olmayandan dinlenilmemelidir. te
bu szlerden sonra artk kendilerinden hads alnabilen zatlarn ne kratta kiiler olduklar
dnlmeli. (Tecrd I/71-72)
KAYTANO CENAPLARI. KAYTN-KIRBAOLU-JUYNBOLL HATTINI MHA
ETMES, AHMED NAMN
Ahmed Naim Bey devam ediyor: lmi hadsin medr- kvm (dayanak noktas ve temeli)
rivyet ve isnd olduundan rvlerin durumlar ile rivyet edilen metinler ve rivyetin nasl
olduu/olacana it kurallar ve stlahlar (terminolojiyi) aklamka iin hadsilerin Usl-i
Hads ve Mustalahu Ehli-Eser ismiyle kurduklar ilimden de bir para bahsetmek gerekli idi.
Ancak bundan nce yeni km bir pheyi gz nne almak mecburiyetinde bulunuyoruz.
Bu phe bilindikten sonra, -hadisilerin tevsk- nukl (nakledilen hadisleri belgelemek) iin
ne hatra hayle gelmez almalar yaptklarn ve onlarn ittifak (grbirlii) ile sahh
dediklerine itimad etmemek iin inattan baka elde bir kant bulunmadn gsteren- bu
ilme it kurallarn ve stlhtn hi olmazsa en mhimlerini anmann vcip olduu
kendiliinden ortaya kar. Rivyete dayanan dn hkmlerimizi kknden baltalamak iin
memleketimizde yeniden yeniye yaygnlaan bir sze gre isnd vaktiyle yokmu. Leon
Kaytano(Caetani, 1869-1935)nun Trh-i slm tercmesine baklacak olursa (C. I/72 ve
devam) Peygamberin szlerinin ve hareketlerinin htras, (gya) ifhen (szle) nakil
edilememi ve bu htrt nakleden kimselerin isimlerini aklda tutmak usl, Peygamber
veft ettii zaman yokmu. Kaytanonun bu konudaki btn kant da Hz. Peygamberin
hayatn zet olarak yazan Urve b. Ez-Zubeyrin (29-62) Emev hkmdar Abdlmelik b.
Mervna bu gnderdii almada Haddesen Fulnun (Filn bana bunu anlatt) veya

55

Ahbaran fulnun (Filn bana bunu haber verdi) dememi olmas ve ayrca en eski Sret
yazar olan Muhammed b. shakn da 151 hicr senesinde vefat etmi olmasdr. Kaytano:
Bu kaynaklar bize gsteriyor ki, isnd (zincirleri), hadslerin teekkln (yani bizim
tbirimizle tedvnini) takip ediyor ve sahh hadslerin ounluunda isnd, eski bir hads
metnine sonradan yaplm bir ilveden ibarettir. diyor. (Burada Kaytanonun bu
uydurmasnn Ahmed Naimin vefatndan sonra ortaya kan oryantalistlerin yazlarnda da
aynen tekrarlandn hatrlayalm. Mesel, Ankara Okulunun (Mehmed Said Hatipolundan
sonraki) yeni teknik direktr Hayri Krbaolunun ve Ankara Okulunun favorisi olan
isimlerden Juynboll de ayn iddiay 1983de baslan ve Krbaolunun sk sk alnt yapt
kitabnn 75. sayfasnda (yani A. Naimden elli be sene sonra) tekrar etmektedir. Bu kitab
Cambridge niversitesi basmtr; basmaz m! Ankara Okulu da bu kitab Salih zere
tercme ettirip Hadis Tarihinin Yeniden nas ismiyle 2002 ylnda yaynlamtr. Ankara
Okulu Juynboll (1935-2010) denilen bu cenbet herifin dier kitabn da Trkeye
tercme ettirip yaynlamtr.) Ahmed Naim Bey, bu adam dedii Kaytano ve onun
dncelerini papaan gibi tekrar eden bu oryantalistleri, yerin dibine geirici cevaplar
veriyor. Fakat eski (ve dosdoru) ifadeyle, taharet almasn bilmeyen bu cenbet
heriflere, Krbaolu, Ankara Okulu ve slamiyat evresi ilgi gstermeye devam
ediyor. A. Naim Bey cevabna yle balyor:
Bundan maksat maklt ve menklttan ibaret olan dnimizin iki mhim direinden birini t
temelinden sarsmak, rivyet yoluyla sbit olmu bir ok haberlerin rkln ve tabiatyla
inancmzla dnimizdeki hkmlerin bir ounun, sonraki limler tarafndan sonradan
uydurulmu aslsz eylerden olduu vhimesini (kuruntusunu) kalplere sokmaktr. Bu adam
(Kaytano), bir kere, hadsi hfz ve cem etmeyi (toplamay) tedvn manasna alarak safsatasn
yrtyor ki -hadsin cem ve tedvni blmnde ilendii gibi- hadsler tedvn edilmezden
evvel gslerde (ezberde) mahfz idi (korunmu/muhafaza edilmidi). Hepsinin de senedleri
vard. Ashb ve Tbin, hadsleri birbirlerine senedi ile rivyet ettikleri iin, vasta ile
aldklarn belgelemek iin, hadsin asl rvsine gidip sormak detleri idi. Bildiini kitaba
(deftere/kada) yazmamak, bilmemek demek deildir. Yukardaki (31. sayfadaki) olayda
grld gibi, ab, Abdullah b. mer hazretlerinin katld savalarn ayrntsn ondan
daha iyi biliyormu. nk konutuu sahblerden bu konuda (epeyce ok) bilgi toplam.
Abdullah b. mer de bilemedii/hatrlayamad ayrntlarda da onu dorulam. ab bu
kadar ayrnty, senedlerini aklamadan, yani hangi sahbden duyduunu haber vermeden,
bunlar nakledebilir mi? Dier bir nokta da, bir hadsin bir yere yazlmam olmas o hadsin
rk olduu anlamna gelmez. (O devirde) Asl itibr ifh (szl) rivyete idi. Bu rivyetin
muteber olabilmesi iin de bir yere yazlm bile olsa- onu rivyet edenden (bizzat)
dinlemek gerekiyordu. nk ( o zamann anlayna gre) yazya, tahrft (harf hats) ve
tashft (hareke hats) girebilir. (Sonra, okuyan kii) Elfz (lafzlar), yazann dinlemesine
aykr bir ekilde okuyabilir, veya yazan kii tam dinledii gibi yazamam olabilir. (Tecrd
I/75)

URVE M LK K, HADSLER KAYDEDEN ?

56

Sonra duyduunu kayd etmek ve yazmak Urve ile balam da deildir. T, Hz. Peygamber
zamannda bile Abdullah b. Amr (b. s) Radyallhu Anhn, Allahn Elisinden iittii
mbarek szleri yazd, Cbir b. Abdillh Radyallhu Anhumnn da bir Kitbul-Mensek
yazd bilinmektedir. Yalnz bu sahblerin yazdklar hadsler, sadece kendi duyduklar
hadsler olduundan, yazya gemi hadsler, deiik sahblerin elinde idi; yazya gememi
hadsler de, ylece hafzalarda korunuyordu. te, mer b. Abdulazz hazretlerinin emri, bu
dank halde bulunanlar toplamaya ve btn rivyetleri imknlar lsnde yazl olarak bir
araya getirmeye, zetle tedvne it idi. Urvenin, Abdulmelike yazd Trh zet de, o
zamana kadar senedsiz hads rivyet edildiini kesinlikle gstermez. Zaten Urvenin bu
rivyeti sahh hads kitaplarnn hadslerinden bile deildir. O mektup, sahblerden ayr
senedlerle toplanm rivyetlerin bir zeti olarak kendi tarafndan yazlan mleffak bir kelm
mevkfdur (Hz. Peygambere ulamayan zayf hads statsndedir). Urvenin, Kaytano
cenblarnca o kadar makbule geen byle bir rivyeti, haber-i nakletme konusunda ok
inceleme yapmayan bir tarihiye fazlasyla yeterse de, hkm (karmak isteyen) arayan bir
fakh (slam hukukusu) ve muhaddis (hads bilgini) iin kant olmaya layk bile deildir. Yani
yle bir rivyet ki, belgelenmi baka sened(rv zincirlerleriyle)lerle baka yollardan da
geliyorsa (ancak o zaman) kabul edilir. Zaten Urveden bunu nakledenler, senedi ancak
Urveye kadar uzanan bir haber olarak nakletmilerdir. Halbuki br tarafta Urvenin kendi
pederinden, vlidesinden, teyzesi Mminlerin Annesi Hz. ie ile Hz. Aliden, Muhammed b.
Meslemeden ve Eb Hureyreden sahh hads kitaplarnda yer alan bir yn (sahh/salam)
rivyeti vardr. Bu rivyetler sonradan uydurulmutur, senedler de rastgele oluturulup bu
hads metinlerinin bana geirilmi de diyemeyiz. Zira, yukardaki (Abdullah b. mer,
ab, brhim Neha rneklerinden anlald zere Snnet-i Mdiye denilip herkesce bilinen
ve zerinde mecmuan aleyh (grbirliine varlm) hadsler bulunduu gibi, herkesce
bilinmeyen garib-i hads de varm. Urvenin yetitii zaman iinde yaam ve hadsleri
sahh hads kitaplarna gemi yz yedi sahbnin ve birinci tabaka Tbinin byklerinin ve
(ecille-i sikttan) gvenilir byk mehur altm alt zatn biyografilerini Hafz Zeheb
Tezkirasinde verdikten sonra yle der: bu erdemli nesil iinde ilim ehlinden, itihad
imamlarndan, deiik blgelerdeki cihad kahramanlarndan ve ok ibadete dkn isimlerden
birok kimseler vardr. Fakat bunun yannda isimlerini yazmadklarmzn iinde, yaam
yklerini verdiklerimizden daha yce ve daha lim olanlar da vard. (c. I/60) Byle bir
tertemiz bir mmet iinde phe ekenlerin ve yalanclan, siktdan (gvenilirlerden)
saylverecei hatra bile gelmez.
BN SHAK MI LK MEGZ YAZARI ?
Eldeki en eski kitabn Muhammed b. shaqn (80-151 H./ 699-768 M.) Megzsi
olmasndan da, senedlerin dzenlenmesinin o zaman balad anlamn karabilmek iin, ne
kadar acip bir ruh hlinde bulunmak gerektiini tayin edemem. Bir defa, bn shaq ilk
Megz kitabn yazm kimse deildir. Ondan evvel daha biroklar tarafndan Megz
yazlmtr. Mesel, Zuhrnin (50-124) ve Mus b. Uqbe el-Quranin (v.141) de Megzleri
vardr. mam Ahmed b. Hanbel: Size Musa b. Uqbenin Megzsini tavsiye ederim. Zira
sikadr (gvenilirdir) dedii gibi, mam Mlik o kitap iin: Megznin esahhdr (en
sahhidir); mam fi de: bu kitap hem kk, hem de baka kitaplarda olmayan bilgileri
ierdii iin Megz iinde ondan sahhi yoktur demitir. Demek ki bnu shaqtan evvel
Musa b. Uqbe ile daha bir ok kimselerin Megzleri varm. (byk mezheb) imamn(n),
bu kitabn dierlerinden daha salam olduuna gr birlii ile ehdet etmeleri de, ellerinde
salkl bir lek bulunduuna, bu kitabn isnadlarn, dier kitaplarn isnadlarndan daha

57

salam bulduklarna, zetle slm limlerinin evvel ve hir (t ilk dnemlerden balayarak)
ileri sened aratrmak olup, senedsiz sz kabul etmediklerine ak olarak iaret eder.
Bir de, yukarlarda gsterdiimiz nakillerden, byk hadsilerin rivyet konusunda Snnet-i
Mdiyeyi yani (herkesce) bilinen ve ve mehur olanlar aratrp (terch edip), garib olanlar
nakletmekten kandklar anlalyor. Hal buki hadsilerin t evvelden beri naklettikleri
hadslerin kimlere arz olunduklar bilinmedike, hadsin garbini mtevtir ve mehurundan
ayrmaya, hangilerinin rivyeti gvenilir rvlerin grbirlii ile malum olduunu bilmeye
nasl imkn bulunabilir? Demek ki, isnd evvelden beri var imi ve sonradan mal edilmemi.
Hem o kadar ml edilmemi ki, vaktiyle hadsiler biri birinin ilm derecesini denemek iin
Buhr ve Ukaylnin bana geldii gibi- hads-i maklb ile imtihan bile ederlermi. (Tecrd
I/75-77)
Allahn Elisinin sylemedii bir sz syleme/ Hz. Peygamber zerine yalan
sylemek/Kizb aler-Rasl gibi en byk cinayeti ilemi olmamak iin, t Sahbe devrinden
itibaren, rvlerin gsterdii itina ile rivyetleri dinleyenlerin kimlerden (hads) almak lazm
geleceini aratrmada ne kadar mutabassr (ileri grl, basretli) olduklar artk
renilmitir sanrm. (Mesel) Hz. Peygamberden bir hads nakledenleri yemin ettirmek,
Hz. Ali Radyallhu Anh hazretlerinin deti idi.
TRHE HAKARETTR KAYTANONUN GRLER.
(Gelelim tekrar Kaytanoya) Kaytano bir de, isndn sonradan uydurulmu olduunu
aklamak iin unlar sylyor: snd (anlatlan tarihi olay kiilerle belgeleme), yeni
medeniyetin(iyetimizin) ihtiyalarnn sonularndan biri oldu. (Mslmanlarn) Bu
isnd(n)da deta bir krtasiyecilik damgas, det bilimsel bir grn vardr ki,
(bu)Arabistan llerinin usuz bucaksz tenh arzilerinden deil, Arabistan dndaki
ehirlerin yaamndan emnet alnmtr. sndn zellikleri, o yar vah, chil, her hangi bir
usl ve kide altna girmekten kanan, her trl kentsel ve meden detlerden nefret eden
ilkel Arablarn bir trl gelimek/kalknmak istemeyen doalarna tamamyla zttr.
(Grld gibi Kaytanonun) Ve btn kant, meden olmay, bilimsel kbiliyeti
Mslmanlara yaktramamaktan ibaret oluyor. Halbuki bugnk Avrupa medeniyetini
douran eyin, Mslmanlarn o byk ve parlak medeniyeti olduunda, Avrupa tarihileri de
grbirlii iinde olduklarndan, Kaytanonun bu derece tarafl dnmesi Mslmanlardan
ok trihe hakrettir. yi bir eyi, yabanc bir toplumdan almak ayp sebebi olmak yle
dursun, pek gzel ve kabul eden iin vnmeye sebep bir olgudur. Fakat, zerinde
krtasiyecilik damgas grp de, fethettii lkelerin halklarndan almlar dedii isndn
acaba o trihlerde, hatta -daha ileriye gidiyorum- bugnk medeniyet asrnda hangi toplumda
var olduunu bri haber verseydi, meraktan azck kurtulurduk. ranllarda m? Yahdlerde
mi? Hristiyan milletlerde mi? Fakat bunlarn hepsinin trihlerinde, hatta dn kitaplarnda
olan rivyetler ve hkmlerin hi biri bir sened-i muttasl (kesintisiz bir nakil zinciri) ile sbit
olmu deildir. Hepsi de yalnz rvleri mteselsilen (zincirleme) belirsiz kimseler tarafndan
naklolunan rivyetlerle snrl ve en nemli trih kiileri olan dni ortaya koyanlarn bile
gerek doum tarihleri, ortaya k trihleri gerekse syledikleri ve yaptklar trih ilminin
bak asndan sbit deildir. Ve bunlarla ilgili bilgiler hep diyorlar ki ve demiler ki den
ibrettir. (Ama) Kim demi belli deil.

58

PATENT MSLMANLARA T.
Muhakkak olan bir ey varsa, o da isndn mmet-i Muhammede it bir stnlk deeri ve
Mslmanlarn cdnn eseri olan rivyet ilminin yine Mslmanlarn elinde en st seviyeye
ulap, ondan sonra da trih olaylar kayd ve koruyabilmek iin rnek alnacak en salam
metod ve kurallar toplam olduudur. Yine muhakkak olan bir ey varsa, isndn ve nakli
yapan rvlerin eletirisinin balangcnn da, ne Buhrnin ne de Muhammed b. shakn
dneminde olmayp, daha nceleri olduudur.
BN MBAREKN TRZI.
Bir gn, Abdullah b. Mbrekin (118-181 H./ 736-797 M.) yannda bulunan Eb shak
Tlekn, anne-babaya iyilikle ilgili ve onlarn hesabna (ruhuna) namaz klp oru tutmakla
ilgili bir hads nakletmi. Ve bunun zerine aralarnda yle bir tartma olmu. Abdullah b.
Mbarek: Ey Eb shak, bu hadsi kimden iittin? -ihb b. Hrdan. Tamam, o sikadr
(gvenilirdir). Peki o kimden iitmi? Haccc b. Dnrdan Tamam, o da sikadr. Peki o
kimden? Allahn Elisinden Ey Eb shak, Haccc b. Dnr ile Allahn Elisi arasnda
almaz ller var (Haccc sahb deil ki, nasl iitecek Hz. Peygamberden). (O nedenle
senin dediin) Namaz, oru olmaz. Fakat ana-babann ruhuna sadaka vermekte bir problem
yoktur (sadaka olur). in dorusu Haccc b. Dnrn en ok dersine devam ettii tb
Muaviye b. Kurre (36-113 H.) olup, (dolaysyla Haccc) etb- tbindendir. (Ve Hacccn)
Hz. Peygamberi deil, herhangi bir sahabeyi grd bile vk deildir (nasl Allahn
Elisinden hads nakledecek?) imdi, kimlerin kimlerle grt, kimin kimden hads
nakledebilecei t batan beri bilinmese, bu hadsin senedine Abdullah b. Mbrek itiraz
edebilir miydi? (Tecrd, I/78-80)
BATIDA METODOLOJNN YAZILMASINDAN BN SENE NCE.
Yakasn brakmyor Kaytanonun, Ahmed Naim Bey: Kaytanonun att vesveseden dolay
atmz bu konuyu daha fazla uzatmak istemeyiz. Ancak hadsilerin bu ideki ciddiyetini
daha ikr olarak anlatmak iin, yazacamz hads terimlerinin ne kadar bilimsel olduunu
gstermek iin, yeni ilim anlaynn en nemli nokta olarak tavsiye ettii trhi eletirme
kurallarn mukayaseye imkan olsun diye- ilk nce anmay gerekli gryorum ki,
muhaddsler (hadsiler) denilen bilginler snfnn pek yksek kadru kymetleri anlalsn.
Muhaddisler, dnin bir rkn- azmi (dn binasn tayan ana kolonlardan biri) olan Snnetin
kaydedilip korunmasn, bu rivyetlerin kuvvetlilik ve zayfln eletirerek yalan ve hatadan
uzak kalmalarn salam iini yklendikleri iin, bugnk bilimsel anlamda tbirimiz garb
grlmesin- dnin gerek trihileridirler. Bu bilginler, olaylar nakledenleri tanmada, bu
kiileri (cbnda) reddetme veya (hatalarn) dzeltmede, kitaplar(defterleri) ve yazlm
notlar belgelemede, (trihte) hibir trihi snfnn gsterememi olduu kbiliyet ve
mahreti (uzmanl) o derece ileri gtrmlerdir ki, bir kuyumcu hassaslyla
yaptklar mesleri Avrupallarca tamamen bilinse hi korkmadan diyebiliriz ki- Eletiri
Trihi adn verdikleri o konuya daha fazla genilik verir/gelitirir ve bu da bundan sonra
olsun, trih kitaplarn belgeleme ve daha gvebilir olma zelliine daha ok yaklatrr.
Hadsilerin tab (doal) bir ynelme ve dne sevgiden tr takib ettikleri bu bilimsel yol
yani metod, gerekte trih renmek merakyla meydana gelmi deildir. Hadsilerin derdi
ve gayesi yalnzca taraf- rden (erat koyucudan) geliyor diye kendilerine ulaan
szlerin, hangilerine ne dereceye kadar inanmak lazm geleceini tayin etmekten ibaretti.
Tbin neslinin imamlarndan (nder limlerinden) Muhammed b. Srn (33-110 H.) de, aynen

59

mam Mlik gibi, bu ilim yani ilm-i hads, dndir. yle ise dninizi kimden aldnza
(dinlediiniz kiilere, okuduunuz yazlara) dikkat ediniz. der idi.
FARZ-I KFYEDR, SNAD LMN RENMEK
Tebe-i Tbinden Abdullah b. Mbrekin: bence isnd dndendir. snd olmasayd, her rast
gelen diledii sz sylerdi. te bylesine (byle rast gele konuanlara), bunu sana kim
syledi? denirse, kala kalr demitir. snd, mmet-i Muhammedin zelliklerinden biridir.
Hatta isnd (isnd(lar) bilmeyi/bilimini) farz- kifyeden sayanlar da vardr. te, byle bir
dni abann eseri olan hads ilmi, metin tenkidleri ve isnd tenkidleri sayesinde, dni
yalanclarn veya rivyete ehliyeti az olanlarn iftir veya kartrmalarndan kurtard gibi,
bir de mevzu hricinde (hads biliminin dnda), trihyazclarna belgeleri(n) ve
tanklklar(n) (gerekliklerini) aratrmada en salam yolu gstermi oluyor. Hem de
(Batda) metodolojinin yazlmasndan bin bu kadar sene evvel. (Tecrd, I/80-81)
HENZ CENN HLNDEDR, TRH FELSEFES
Doksan yl nce Ahmed Naim Bey, trih ilmi hakknda ok enteresan eyler sylemektedir.
Bunlardan birisi aada grlecei zere- gemi olaylarn olu tarzndan, gelecekteki
olaylar zebilecek/tahmin edbilecek, deimez kanunlar karmak: Qavnn-i sbite ve
zarriyeyi kefetmek, dieri de trih felsefesi ile ilgili syledikleri:
Bilindii gibi son yzyllarn bilimsel kltrnn bir rn olup, btn bilimleri aratrma ve
bilimsel gerekleri deiik konularna gre farkllaan yolar ile- kefi ve aklamay kendine
konu edinen ve mantk- tatbk adn alan metodoloji yani (btn) gereklerin yollarn
aacak genel kurallar ilmi (kavid-i klliye ilmi), trih ilmi iin de baz kurallar ve hkmler
koymutur. te bu kurallar ve hkmleri burada ksaca aklayp, slm bilginlerinin gerek
dnlerine, gerekse trih olaylarla ilgili nakledilen bilgileri bu ilim domazdan evvel l-akal
(en az) on asr evvel- bu kurallara ve hkmlere ne derece uyguladklarn gstermek isterim.
nsanln gemi gnlerine it olaylar ilmi olan trihin anlamazlk konusu olan bilimsellii
meselesini bir tarafa braktktan sonra- gelimesinin son safhas olan tabi (doal=fen)
bilimler(i) seviyesini bulmak, dier ifdeyle dnceler, tepkiler, istekler ve insan
davranlarnn rn olan gemi olaylarn akndan sonular kararak ispatlanm ve kesin
kanunlar ortaya kefetmektir ki, bu kanunlar sayesinde yalnz u andaki olaylar deil, olmu
ve olacak olaylar tpk bir fizik ve kimya kanunu sayesinde olduu gibi- anlamaya yol
bulunsun.
Olaylarn kendisi > trihin, olaylarn sebepleri ve kanunlar da > trih felsefesinin
konulardr. lk yaplabilecek ey, trihi gzlem yaplabilen bilimler seviyesine ykseltmektir.
Bir Fransz trihinin ifdesiyle, gemi yaam yalnz yzeysel olarak deil, en derin
kurumlarna kadar btn ayrntlar ile birlikte diriltmek, bizi deta o gemi devirde aynen
yaatm olmak; ikinci safhada trihin ulamas gereken zirve ise, deneysel bilimler arasna
girmek ve bizde timiyyt ismini alan sosyolojiye temel olma hakkn kazanmaktr.
(Tecrd, I/82)
Ancak trih ilmi ismini alan btn bilgiler, olgunluk (rt) dnemini henz bulmu deildir.
Olaylarn naklinden ibret olan birinci dnemde ocukluk ana ulamu saylsa bile, trih
felsefesi adn alan ikinci dneminde o aal, gsterili iddialarna ramen- ocukluk ana
bile ulaamamtr. O, henz domadan, insann hayalinde (sadece) ad konulmu bir cenndir.
nk genelde gzlem ve deney(sel) bilimleri gz nnde olan ve duyularla ilgili olan

60

olaylar gzlemleyip, aratrp sonra da snflandrdktan sonra, sebeplerini ve sebeplerin

dnm tarzlarn dier tbirle- kanunlarn arayp bulmaya alrlar. Trih olaylar ise,
mziye dnm ve duyularla gzlenlenme imknlar kalmam l olaylardr (vakyii
meyyite). Gemi kimselerce bilinen bu olaylar kefetme leti bizzat kendi duyularmz deil,
dier kimselerin ya dorudan doruya, yahut bir vsta ile rendiimiz szleri ve eserleridir.
Hal buki bu olaylarn, rivyet olunduu gibi meydana gelip gelmediklerini anlamak iin,
onlar aynen ideye imkan olmad gibi, duyularmza sunmak zere rneklerini de kendi
arzumuzla ideye yol bulamayz. Bunlar birer defa olmu ve geip gitmitir. Bizim
gzmzn nnde canlanmalar iin, bakalarnn duyu ve hfzalarn istihdm etmekten
baka aremiz yoktur. te bundan dolay, (gemi) olaylar nakletme anlamnda trih,
mantklara gre gzlem/deney bilimleri seviyesine kamyor. Tekrar mmkn olmayan bu
(gemi) olaylar zerine kantlarn bina eden trih felsefesinin, (bunun sonucu) bize sunaca
hkmlerin ne kymette olaca, zellikle kanun diye ortaya atabilecei hipotez iddialarnn
ne dereceye kadar doru kabul edilmek lazm gelecei ise, az bir dnme ile akla gelecektir.
Bir gerek sabit olduktan sonra, (bir de) trihilerin olaylar naklederken de, ihtiya
hissettike kendi edeb, dn, siys grlerine gre bir kant ortaya koymaya luzum
grmeksizin- tenkid/eletiri ismini vererek, bol bol ifde ettikleri, uzak ihtimallere dayal farz
edilen olaylara dayal yorumlarna ne demeli?
Bununla beraber, bu skntlar grerek, trih olaylara inanmak kesinlikle doru deildir
grne kaplmak da, u bir grtr. lmin tavsiyelerine uymak, kurallarna riyet artyla,
gz nnde olmam birok eylerin olmu olduuna hkmetmek, hem mmkn hem de
dorudur. Kiisel gzlemler ile yetinerek, (dier) insanlarn tanklklarn inkr etmek ess
kabl edilirse, trih ile beraber hemen hemen btn ilemler ve insanlk bilgisi alt st olur. Biz
ilemlerimizin yzde doksan dokuzunda rivyetlere ve bakalarnn gzlemleri zerine hkm
ina ediyoruz ve ok defa da bunlarda isbet ediyoruz. Mahkemeler huzurunda haklarmz,
tanklarn olumlu ve(ya) olumsuz ifdeleri ile red veya kabul edilir. Hatta gzleme dayal fen
bilimleri teorileri kanunlar bile, ounlukla o bilimlerle uraanlarn tanklklarna gre kabul
edilip dorulanmaktadr. Bir fizik veya kimya bilgini, bu ilimlerin konularna dhil btn
eylerin ve olaylarn yalnz pek az ksmn bizzat gzlem ve aratrma frsatn bulabilir.
Geride kalanlar ise, baka bilginlerin incelemesinden gemi bulunur ki, onlarn tanklklarn
kabul sayesinde, o lim aratrma ufkunu hesap edilemeyecek derecede geniletmi olur. Her
eyi ve her olay her limin bizzat gzlem ve deneyden geirmesi lazm gelse, btn fen/doa
bilimleri, ilkel fakat zeki bir adamn ard arda grd izlere ramen, yine de hi artmayan
ilim miktarndan daha fazla genilie ulaamaz. zetle, bir bilgin dier bir bilginin tankl
ile hareket eder. Bir tabib: ben bir ila kefettim ve u hastala kar ifa verdiini yeterli
olacak sayda hasta zerinde denedim dedikten sonra, artk dier doktorlar o ilac
kullanmakta tereddt gstermezler. Yeter ki o tabb (iinde) uzman olsun ve yalan
grlmemi bulunsun (Tecrd, I/83-84)
Sonu olarak, yalan, bilgisizlik ve hatas olmayan bir rivyetin(naklin), tankln ve haber
vermenin bilimsel yanlmayalm, deneysel bilimler de dhil her bilim adamna gre
bilimsel- bir kymeti vardr. Byle bir tanklk ve haber vermenin kabul edilmesi ve dorudan
doruya duyular yerine geirilmesi (duyularla elde edilmi gibi kabul), mantk ilmince hem
limm (a priori), hem de inn (a posteriori) bir kantla, hem talle(tmdengelim), hem de
istikrya (tmevarma) dayanan bir istidll-i hafye (gizli kanta) dayanr. Dell-i limm (a
priori kant) udur: filn rvnin, tann verdii haber, yalan veya cehil ve hat tasavvurunu
olumsuzlayacak ekildedir. Byle olan her rivyet, her tanklk da nakledilen eyin, mehdun
bihin varlnn gerekliine, yahut olduunun gerekletiine kanttr. yle ise bu rivyet, bu
tanklk da mehdun bihin varlnn veya olduunun gerek olduuna kanttr.

61

Dell-i inn de (a posteriori kant), doal bilimlerde kullanlan eserden messire intikl
eklinde olur. Mesel meydana gelmi bir olayn haber verilmesini gz nne aldmzda,
verilen haberin baz zelliklerinden, haberi nakledenin ve tann ehliyeti ile doruluuna ve
onun bu iki zelliinden de, haberin salkllna, rivyet edilen (haber verilen ve grlen)
haberin ve olayn, kesin gereklemi olduu gereine intikal edilir.
Demek i yalnz haberlerin yalan m doru mu olduunu, haberi verenin de sika dier
tbirle adalet ve zabt yani haberi dkmeden salkl ekilde nakledecek ehliyette olup
olmadn aratrmaya, nakledilen bilgilerin makbl olanlarn, reddedilip kabul edilmemi
olanlarndan ayrmaya kalyor ki, bu da metodolojinin Mthode historique=Menheci
trih unvan altnda ina ettii kavid-i klliyeye (genel kurallara), rivyetle bize ulaan
haberleri bilimsel bir tarzda eletirmek, ondan sonra da haberlerin ve belgelerin iaret ettii
olaylar canlandrp sebeplerini aratrmakla kolaylar. (Tecrd, I/84-85) (Bu konuda,
Mantk-i tatbknin yerini metodolojiye brakmas ve trih biliminin konumu konusunda, bkz.:
Dcne Cndiolunun, 9 Mays 2004 tarihli Yeni afaktaki yazs)
HADS TRADITION DYE EVRLEMEZ: AHMED NAM BEY DE,
ONDAN OTUZ YIL SONRA HODGSON DA AYNI EY SYLYORLAR
Ahmet Naim Bey, asl tarihin ne olduuna geliyor: Eletiri (tenkd/intikd) devresi(nde
yaplmas gereken i) tahll (zmleme, unsurlarna ayrma, analiz) dir. Ve asl trih odur.
Sebepleri aratrma devresi ise terkbdir (sentezdir=farkl eyleri bir araya getirerek, yeni
bir dnce ortaya karmadr). Bu ise trihden ok, felsefedir. Ve ounlukla ind mlhazt
(kiisel yorumlar) ile maalesef dolu bulunur. te gnmzde byle kiisel yorumlarla
dopdolu olan trih felsefesini bir tarafa brakalm da, asl trih, intikd trihi (eletiri trihi)
hakknda ilmin son zetini syliyelim:
Trihin kayna vardr ve eletiri de bunlarla ilgilidir: Merviyyt (rivyet edilenler,
anlatlanlar) (Traditions), bidt (bideler) (Monuments), Mektbt (yazl belgeler) (Ecrits).
bidt bizim konumuzun dnda olduundan onlarla ilgili bilgileri brakyoruz. Franszca
Tradition kelimesi Yeni Larousse Ansiklopedisinde: Uzun sre boyunca azdan aza geen
doru veya yanl olarak nakledilenler diye tarf ediliyor. Bu kelimeyi bizde kh Anane
ile, kh hads ile tercme ediyorlarsa da, bu tarfe gre, her ikisi de yanltr. (Ahmed Naim
Beyin dikkat ektii bu yanl, otuz yl sonra M.G.S. Hodgson da fark edecektir. Hodgson
vefatndan sonra 1974de yaynlanan, Trkesi 1993de piyasaya kan almasnda,
hadslerle ilgili ok nemli u cmleleri ifde edecektir: Hads(kelimesin)i tercme etmek
iin, genelde tradition/gelenek kelimesi kullanlr, fakat ondan daha uygunsuz bir yanltercme rnei bulmak gtr. ou balamlarda ve sklkla can alc olanlarndan, hads,
ngilizce tradition kelimesinin m ettiinin hemen hemen zdd mnya gelir. Hads
rivyetleri dkmanterdi (yazlyd), anonim (nakledenin isminin bilinmedii) deildi;
ikrd ve yazlyd; azdan, zaman bilinmeyecek kadar eski ve kesinlikten uzak deildi; ve
ou kere uygulanmakta olan rf ve detlere ztt (Hodgson, slamn Serveni, I/204
(dipnot: 6) Hodgsonun, Trkiyedeki ve dnyadaki (kendisine Mslmanm diyenler de
dahil) pek ok oryantalist afyonu yutmu ilim (mi film mi oras pek belli deil) adamndan bin
kat daha insafl ve doru olan bu ifadelerinin orijinalini, ilgilileri iin buraya koyuyoruz:
It has been common usage to translate hadith by the word tradition, but a more
mischievous case of mistranslation would be hard to find. In many contexts, and often in
crucial ones, hadith means just the opposite of what is implied in the English word tradition.
The hadith report was documented, not anonymous; it was explicit and written, not oral,

62

immemorial, and imprecise; it was very often just contrary to custom as practiced. Compare
the discussion in the section on usage in Islamics studies in the Introduction. (daha fazla
ayrnt iin, kitabn birinci cildinin orijinalinin 76-79. sayfalarna baklabilir: Hadith report,
Tradition alt bal altnda)
Hodgsonun burada not ettii kendi grlerinden birka cmleyi de nakledelim: Belki
bizzat Kurn muhafaza kadar merkez olmayan (devletin Hz. Eb Bekirin kurduu Kurn
komisyonu gibi dorudan mdhil olmad) , fakat uzun vdede deiik kltrel sonularn
en verimlisi olan ey, peygamberlere ve zellikle Hz. Muhammede dir bilgilerin
toplanmasyd. Halk, onun ne yapt veya ne syledii ile ilgili, hads yani haber denilen
anekdotlar (hayatndan notlar) paylaacak ve saylar gittike artan bylesi hads rivyetleri,
Peygamberin ve ashbnn ne yaptna veya ne syledii ile ilgili dindrca bir hayata rnek
olmaya elverili rivyetler- dilden dile dolamaya balayacakt. Muhtemelen, Hz.
Muhammedin ashbndan bir ksm, kendi devirlerinde az veya ok onun yaptklarn
nakleden insanlar olarak tannmlard; ki bunlar dindr, yurtsever, veya en azndan merakl
bir kesim iinde, bir dinleyici kitlesi bulurlard. (Hodgson, 1995, I/204) Hodgsonun,
yukardaki metinde, gnmzden elli yl nce; bugnlerde okca kullanlan model olma
ifadesini kullanmas ve (Hz.) Peygamber ve sahblerinin sylediklerinin ve yaptklarnn,
dindrne bir yaam iin model olma ile ilgili olduklarn.. vurgulamas, ok ho bir ifadedir.
Ahmed Naim Beyin hads kelimesi yerine yanl olarak kullanlan tradition ile ilgili notlar
yle devam ediyor: Anane (Arapada an kelimesinin den, dan anlamna geldiini
anane derken de, iki tane an kelimesi kullandmz, bununla da u kiiden, ondan da
u kiinin nakletmesi yani nesillerin biri birinden naklettii olaylar/haberleri/ gelenei/
detleri kasdettiimizi hatrlayalm), rv veya rvlerin isimlerini anarak, u kadar ki
rv veya rvlerin haberi bizzat iitildiine dellet eder bir lafz kullanmayarak,
yalnzca an Arapa lafz ile yaplan nakil ve isndn addr ki, bu eit rivyetin
hadsilerce zel hkm vardr. Hads de evvelce geen tarflerden bilindii gibi- Hz.
Peygamberin szleri, davranlar ve onaylarnn bir isndla (nakledenler zinciri ile) nakil ve
rivyeti iin tayin edilmi bir terminolojidir /vaz olunmu bir stlahtr. Ve (hads bazen)
Tbinin szlerine ve fetvalarn da kapsasa bile, yine ananede olduu gibi senedlidir. Ve
rvlerin isimleri (mutlaka) sylenir. Tradition kelimesi ise yukardaki tarfin delletiylervlerin (nakledenlerin) bilinmemesi manasn da ierir. Hatt, rvleri bilinen rivyetler
hakknda, (Batllar) bu kelimeyi kullanmazlar. Bir de traditionda uzun mddet
gemesi, nakil iin art olduu halde, byle an lafzlar ile nakledilen bir hadste byle bir
art yoktur. te (hads kelimesini Bat dillerine tercme iin kullanlan) bu tercmeler
yanltr. Buna merviyyyt- qadme veya menqlt- qadme desek daha yakn bir tabir ile
ifde etmi oluruz. Geri Kilise Trihi terminolojisinde dnle ilgili olan davranlarn ve
inanlarn gerek szl ve gerekse yazl nakledilmesine de Tradition deniliyor. Bu zel
terminolojiye gre hadsin de bu ekilde tercme olunabilecei akla gelirse de, yine de o
kelime bunun tam kart deildir. Zira, hads msned (senedli: hem metni hem o metni her
nesilde nakledenlerin isimleri Hz. Peygambere veya sahbye dayanan/ulaan) olan bir
rivyet olduu halde, kilisenin anladmz mnca msned bir rivyeti yoktur. (Tecrd, I/8586)

63

TENKDN BLMSEL KURALLARI.

Bunlar bilindikten sonra, rivyet edilenler ile yazl metinleri tenkd iin konulan bilimsel
kurallar aklamaya balayalm:
Tenkd, ya olaylarn kendisini veyahut olaylarn rvleri (nakledenleri) hakknda hadsilerin
tbiriyle sylersek- ya metin, ya sened hakknda olur. Olaylarn kendisi konusunda,
ncelikle byle bir olayn mmkn olup olmad, mebd-i akliye (akln temel prensipleri) ile
bilimin kanunlarna (qavnn-i ilme) uyup uymadklarna (derece-i tevfuk ve mnftlarna)
baklr. Ve imknsz olan olaylar reddolunur (Muhl olan olaylar reddolunur). Mesel n-i
Fafrnin (in mparatorunun) ibnus-sem (Gn olu) ve Mikadonun bnu-ems
(Gnein olu) olduuna, Romallarn Romulus kssasna it masallar bu eitten olarak,
vehle-i lda (ilk anda) reddedilecek rivyetlerdendir. Baz rivyetler de akla aykr olmaz,
fakat kaynaklar ortada yoktur. Bu eitten senedsiz, sepetsiz, nerelerden terauh (szdklar)
ettikleri belirsiz rivyetlerin gsterdii olaylar ne kadar eski, meydana geldikleri zaman ile
tesbit edilip kaydedildikleri arasnda ne kadar ok sre gemi ise, o kadar (daha) az gvenilir
saylrlar. Mesel Araplarn Tasm, Ceds, Amlika, d, Semd gibi yok olmu nesilleri
hakkndaki rivyetlerini bu snfa sokmaldr. Bu snf rivyetler, daha gvenilir dier
kaynaklardan gelen rivyetler ile gzden geirilmezlerse, hangi taraflar doru, hangi
ksmlarnn hayl olduu anlalamaz. Yalnz u var ki, bunlar ayrntlar ve nakledilme
tarzlar itibriyle- pheli olmakla beraber yine balangta her hangi bir eyin var olduu ve
(anlatlan) olayn sonradan olduuna iret ettikleri gibi, bazen hangi topluma it ise o
topluma it baz ahlk ve tabiatlarn ve nakledilen olay zamanndaki genel ruh hli veya
toplumsal rh hlinin belirtilerinden olmas itibariyle, pek ok nem ifade etmeleri
mmkndr. Fakat her halde bunlar trih rivyetler arasna sokmak uygun olmaz.
TELSZ TELEFON IKTI, MD DE TELSZ SNEMA (TV) N
ALIIYORLAR, HATTA AYA GDLEBLR BLE DYENLER VAR
Akla uygunluk konusunda da, nakledilen olaylarn ne dereceye kadar ihtiml dhilinde
veya ok uzak ihtiml olduunu hesaba katmak ve dorulamakla inkr etmek arasndaki
hkm verme derecelerini ona gre belirlemek gerekir. Ancak bu takdirde de ada
filozoflardan Thomasn okullar iin yazd felsefe kitabnda dedii gibi- aratrma meselesi
zellikle pek nazik ve pek zor bir ekil alr. Balangta uzak ve hatta imkansz olduuna
hkmedilmi nice iler ve olaylar vardr ki, sonradan geree uygun grlmlerdir. Geen
yzylda Romal trihi Tit-liv (Titus Livius)un bahsettii kan yamurlarna, gkyznden ta
indiine, da tepelerinde deniz sedefleri bulunabileceine inanmak, ocuka dnceler
saylyordu. Bu olaylar bugn zah ediliyor ve nedenleri sylenebiliyor. Bundan yz sene
evvel fonograf ile telefonun mmkn olacan syleyen bir fizik bilginini dnelim. Byle
bir kii elbette karsnda yalnzca kendisini yalanlayanlar bulacakt. Thomasn kitab
yaynland zaman (1923) telsiz telefon henz yok idi. Bugn ne kadar yaygnlat ise
ortadadr. (Ahmed Naim Beyin vefatnn 1934 olduunu hatrlayalm) Bugn hatta telsiz
sinema (Telvision)un uygulamasn gerekletirmeye alyorlar. Aya seyahati bile aklna
sardranlar var. (Anlalan, Batdaki bilimsel gelimeleri (Franszca gazete ve dergilerden)
gn gnne takip eden (ve o sralarda stanbul niversitesinde hocalk yapan Ahmed Naim
Bey bile 1920lerin sonuna doru, aya gidileceine pek inanmyor. Oysa bu satrlarndan krk
yl sonra insanolu aya ayak basyordu) Buhar ile alan ulam aralar, havada yolculuk,
telsiz telgraf, havagaz ve elektrikle aydnlatma, gne nlarnn kullanm gibi eyler, hep
imkn alanlarnn zannedildiinden ne kadar geni olduunu, gzlerimize ispat eden insanlk
hrikalardr. te, gereklemesi (ok) uzak ihtimal saydmz eyleri reddetmek bilime
aykrdr.(Tecrd, I/87-88)

64

te, ..u olayn rneine daha nce veya zamanmzda (hi) tesdf etmedik, yahut bunu
aklm(z) almyor demekten baka kanta dayanmakszn, (daha nce) tanklk ve (yaptklar)
rivyetlere (hi) eletiri gelmemi insanlarn grdklerini ve naklettiklerini reddetmek,
bilimsel gerek bak asndan cidd saylamaz. Mesel Telepati (Tlpathie) ve Telekinezi
(Tlkinsie) ve Ektoplasm (Ectoplasme) gibi metapsiik olaylar, yakn zamanlara kadar
doal (fen) bilimciler tarafndan iddetle red ve inkr edildikleri halde, en sonunda bu red ve
inkrn belirli bir bilimsel inanca kar taassup eseri (ar ballk) sonucu olduu meydana
knca, bugn ileri gelen birok bilginler tarafndan aratrmaya deer eyler olduklarna
hkmediliyor. O halde yaplacak ey, ilk nce tanklarn ve rvlerin durumlarn aratrma,
tanklklara gre olmas kesin veya kesine yakn olan fillerle olaylar kabul, sonra da
(bunlarn) sebeplerini aratrma, vstal da olsa- gzleme, his ve tecrbeye dayal bir ilim
olmaya ynelen trihin, (takip etmesi gereken) aratrma yolunun gereidir. Bir defa genel bir
kural olarak uras kesindir ki, bir olay akla, daha dorusu alk olunan duruma ne kadar
aykr dnlrse, hitlerdeki ve rvlerdeki sdk (doruluk) ve o haberi tama ehliyetini o
kadar sk artrmak cp eder. Nakledenlerin bu sfatlar olmas gerekenden ne kadar dkse,
nakledilen rivyetin de derece derece zayfl artar. Sonra hidlik ve rivyet: 1) ya doruya
2) ya yalana 3) ya da anlatlan olay/sz iine bir miktar bilinmezlik ve hata karm olarak,
zan ve pheye yakn olur. te (yaplan) hidlik ve (nakledilen) rivyet, ikinci ve nc
ihtimllere gre gzlem altna alnr. Haberi getirenin/nakledenin yalancl alkanlk haline
getirmediine, nakledilen olayda da yalan sylemediine, yine nakledenin (rvnin) her
duyduuna inanr, her grdn gzelce anlamaya gerek grmeden nakleden, (her eye)
kaplgan bir kimse olmadna kesin kanaat oluursa, yalnz sdk (doruluk) ihtimli (geriye)
kalr ki, ite byle rvye sadk denilir. (Tecrd, I/88)
Haber veren ya bir kii olur veya birka kii. Bir kii olursa sz dorulardan olup
olmadna, akl zeks ve anlay haber verdii eyi olduu gibi aktarmaya yeterli olup
olmadna baklr ki bu da ahlkn ve rh hlini (psikolojisini) gzelce bilmeye vbestedir
(baldr). Yni rv yalan sylemeye alk m deil mi? Bu (hadsin nakedildii) konuda
yalan sylemekde bir yarar var m yok mu? Zek mi, ahmak m? Haber verdii olay bizzat
kendisince grlm m, yoksa kendisi de bakasndan m naklediyor? Her iki ihtimle gre
de, hfzas kuvvetli mi, zayf m? Tabi (doal olarak) bu gibi sorularn hepsine, her trl
pheleri ve ibhm (kapall) giderecek, salamlk veya zayflnn ne derecede olduunu
az-ok yakn olarak ifade edecek cevaplar bulmak da her zaman kolay olmaz. Bundan dolay
da haber-i vhid her zaman kesinlik ifade etmez. Hkimin huzrunda en az iki hidin kant
saylmas da, ite bundan ileri gelir. Bununla beraber, haber-i vhidin kesinlik ifade
etmeyecei hakkndaki hkmn gerek trihte, gerekse mahkemelerde, mutlak bir kymetinin
olmadn -biraz evvel ismi geen- yazar Thomas hatrlatmay gerekli gryor. Bu istisnnn
bakasnn hakkn ilgilendirmesi dolaysyla- mahkemelerde gz nne alnmas cy-
teemml ise de, trihde i biraz bakalar. yle rv bulunur ki, bal bana bir kesin kant
saylabilir. Yine rv bazen yle bir ey haber verir ki, rivyet edilen eyin tarz ve ayruntlar
salamln kant saylabilir. te (bu nedenlerle) adalet ve zabt shibi olan bir tek rvnin
rivyeti, pek de kymetsiz deildir.
Haber veren birden ok olursa, her biri bldaki (yukardaki) ekilde ayr ayr aratrlr.
Daha sonra da szlerine baklr. (Ayn haberi haber verenlerin hepsinin)Szleri ya (biri birine)
uygun, ya (da) biri birine zt olur. Birinci duruma gre, eer ayn eyi nakletmelerinin sebebi,
aralarnda daha nceden yaptklar gizli bir anlama deilse, veya hepsini birden ayn yalan
sylemeye ynlendirecek veya hepsini birden bir yanla/pheye drecek bir ortak durum

65

yoksa, verdikleri haberin doru olmasndan baka bir ihtimal yoktur. Ve bu haber kesinlie
yakn bir zan eder. Hele -Avrupa mantklarnca hi zerinde durulmayan, ama bizim
ulemmzca pek byk bir nemle aratrlarak zerinde allan- haber, mtevtir yni
yalan ve phe zerine ittifaklar aklen imkansz olan bir ok kii tarafndan rivyet edilmi
ise ona inanmamak, mahssde mkbere derecesinde akln knunlarna aykr der. kinci
duruma gre ise, ncekisi gibi kuvvetli bir zan hsl olamaz. Ancak salamlk ihtimli nerede
daha ok ise, o yn terch olunur. Bunun iin rvlerin saysna, zellikle kymetlerine baklr.
Ve hangi tarafda ehliyet ve gvenilirlik belirtisi daha ok ise taraf sayca daha az da olsalardier tarafa terch edilirler. (Tecrd, I/89)
Trihin kaynaklarndan ncs olan yazl kaynaklara gelince: trihilerce en ok
bavurulan kaynaklar bunlardr. Ve bu nedenle byk nemleri vardr. Yazl belgelerde ilk
nce yaz aratrlr. Yaz kime ittir deniliyorsa, gerekten ona it midir? Yoksa Apocryphe
yni asl ve kkeninde bilinmezlik var mdr? yn aratrlr ki bu, senedi eletiri=intiqd-
sened demektir. Yazara it olduu kesinletikten sonra, ieriine yani metne geilir. Eser
(yapt) shibinin naklettii eyler, akla yakn eylerden midir? Szleri arasnda kapallk ve
eliki var mdr? Yoksa ifdeleri ak ve biri birlerini destekleyici midir? ona baklr. Eser
eletirinin bu evresinden de geirildikten sonra, yaznn sahibinin kendisi eletirilir ki, bu da
rvnin cerh ve tadlidir. Yaz yazan kimse, olay veyahut olaylar tanklardan m
naklediyor? Yoksa asl hitler kendi adalar olup da, o onlardan m naklediyor?
Kendisinin rivyete (nakletmeye) ehliyet derecesi nedir? Sadk mudur? Akl banda bir
kimse midir? Hfzas kuvvetli midir? Olay hemen meydana gelmesi sonrasnda m
kaydetmi? Arada bir arac varsa, bu araclar kimlerdir? Ve ne deerde adamlardr? te
bunlarn hepsi aratrlmadka, yazl bir haberin gvenilirlik derecesi hakknda tam bir bilgi
oluamaz. Olutuktan sonra da, haber-i vhidden ileri bir dzeyi bulamaz. (Tecrd, I/90)
BR KARILATIRMA : ELETREL DNCENN TRH
Eletiri trihi, bir bilimsel sonuca ulaabilmek iin, rivyet edilenleri ve nakledilenleri byle
ayrntl bir aratrma srecinden geirmek gerektiini gsteriyor. Medeniyet lemince kabul
edilen ve piyasada dolaan saylmas mmkn olmayan- bunca trih kitaplarnn acaba ka
bu llere gre bilimsel saylabilir? Belgeleri insanlarn nne bu tarzda sunarak trih
yazmak, ncelikle mz (gemi) hakknda insanln bilgisinin pek az olduunu itirf demek
olaca iin, o koca koca ciltleri de pek aza indirmeye rz olmak demektir. kincisi, byle
eserler, mz hakknda ok eyler bilmeye hrsl olan okuyucularn merkn tatmn
edemiyecekleri iin, rhlarn da hayliden hayliye skar. Bu sakncay giderebilmek iin
yazarlar, hem nakil ve rivyeti bir edeb ekle sokmaya, hem de gereken belgelerle ortaya
kmayp, eksik kalan ayrntlar da srf olaylarn akn kesmemek ve aralarndaki irtibat
gstermek hrsyla- hayallerden yararlanarak doldurmaya, ondan sonra da bu hayl olaylar ile
gerek olaylar karm zerine gy felsef, birok uzun uzadya sebepler bin etmeye
kalkarlar. Tpk bir romann olaylar arasndaki irtibat ve ilgiyi aklamak iin uydurulan
ikincil olaylar gibi. Eldeki trihlerin gerekten ispatl olan pek az ksm istisn edildikten
sonra ihtiyatla sylyorum- yzde doksan byledir. (Bugn 2013de, Ahmed Naim Bey in
bu satrlar yazmasnn zerinden seksen be yl getikten sonra, trihin kaynaklarnn
salamlnn bu denli dk olmadn gryoruz. Trih, kendisine yaplan eletirilerden
ders alarak, tavsiyelere kulak vermi, ve belgelere dayal almann oran btn dnyada
hayli ykselmitir. Ama, A.Naim Beyin syledii ind (yanl, kiisel) yorumlar, trih felsefesi
olarak hl bol miktarda yaplmaktadr. i.y.) Kim ne derse desin, en cidd bildiimiz trih
kitaplarnn (anlattklar) ou olaylar bilimsel bir ispata dayanmad iin hayl; bu gibi
olaylar zerine kurulan trih kantlardan kan sonular da son derece olumlu dnmeye

66

alarak sylyorum- ihtimldir (olaslktr/kesin deildir). Belgeli trihler yalnzca

belgelere ve tanklklara dayal olaylar nakledenlerdir. ounluu oluturan dierlerine
dorudur diye itibr ediimiz, srf yazarlarna hsn- zan ettiimizdendir. Bvech (nedensiz)
bir hsn- zannn ise bilimde pek o kadar yeri yoktur. Bilim adamlarna: Btn bilimler
iinde, salkllk ihtimlinden en az nasbi olan bilim, trihtir dedirten, ite budur. (Tecrd,
I/91)
Bununla beraber, bu kadarla da yetinecek deiliz. Bugn slam dnini kabul etmi olanlarn
dnda, dnyada hibir dnin mensuplar yoktur ki, dnlerini ortaya koyanlarn ayrntl
hayatlarn, bunlarn rettikleri hkmleri, her trl pheden ve zanlardan uzak olarak
bilsin. Ve uyduklar Kitaplarn ilk teblicilerine (ln eden/anlatanlarna) it olduklarna ve
noksan ve fazlala ve deimeye uramadklarna tam bir gvenleri olsun. nk kendileri
ile ilk dindalar arasnda sened-i muttasl (kesintisiz sened/ba) yoktur. Senedin kesintiye
uramasndan dolay da, dn konusunda en byk tandklar ztn dnine, kendileri hakkaten
mensup mudurlar? Yaptklar ameller ve yinler gerekten, onlarn (ilk dnemdekilerin)
rettikleri amellerle yinler midir? Yoksa inanlar dn ve yinleri, mehul (bilinemeyen
baz) kimselerin o dnlerle oynamalarnn bir eseri midir? Bunlardan phe etmemek, elden
gelmez. Ve pheleri giderecek hibir kant da gsterilemez.
ZNK VE DENZL KONSLLERNDEK

OYLAMALAR

Mesel Yahd ve Hristiyanlarn ortaklaa ellerinde bulunan Ahd-i Atk ile yalnz
Hristiyanlarn uyduklar Ahd-i Cedd kitaplar hakkndaki anlamazlklar gerekten fecdir.
Ahd-i Atkin 47 kitabndan Smirlerce ki Yahdlerin bir mezhebidir- yalnz yedisi
muteberdir. Bu yedi kitabn da ellerindeki brnce nshaya uymayan- dier Yahd
mezheplerinin elindeki brnce nshay, Smirler tanmazlar. Hristiyanlarca da Ahd-i
Atkin (Tevratn), ilk zamanlarda yalnz 38 kitab tannm iken, dier 9 kitab, 325, 364,
397 sinn-i Meshiyyesinde (Hristiyan senelerinde/mld yllarnda) gerekletirilmi olan
znik, Laodise (Denizli) ve Kartaca konsillerinde yani meclis-i ruhbniyesinde (rhibler
meclislerinde/toplantlarnda) derece derece papazlarn kararyla Mukaddes Kitaplar arasna
katlmlardr. Nasl ho deil mi? Bir kitabn vahy-i mnzel (Allahn indirdii) olup
olmamas durumu, binlerce sene sonra gelen birka papazn olumlu oy verivermesiyle
gerekleiyor. Ve (bunlar) vahiy deil iken, niden vahiy saylyor!
Ahd-i Ceddi (ncili) oluturan 27 kitabn da balangta yalnz 20si vahiy saylp,
sonradan 364 ve 397 senelerinde gerekletirilen Laodise ve Kartaca konsillerinde dier
yedisi uyulacak kitaplar seviyesine terf etmilerdir. Her iki Ahdin dnda olarak
Yhdlerin bazlarnca Mus Aleyhisselma it denilen Mhedt, Tekvn-i Sagr, Mirc,
Esrr, Vesy, tirflar isimleriyle alt, zeyir Aleyhisselma it denilen bir, y
Aleyhisselma it denilen iki, rmiy (bu peygambere Frenkler Jrmie derler)
Aleyhisselma it denilen bir, ki toplam olarak on kitap ile Habekk Aleyhisselma it
denilen kelimt, Sleyman Aleyhisselma it denilen dier mezmr (mezmurlar, Zebr
sreleri) Yahdlerin ounluu ile Hristiyanlarca reddolunduu gibi, Ahd-i Ceddin dnda
olarak da s ve Meryem (Aleyhims-salt ves-selm) ile Havrler ve Etb-u Havriyyna
(Havrleri grenlere) it denilen yetmi ksr kitap daha var ki, Hristiyanlarca Apokrif yani
gayr-i sbit saylyor. Bunun dnda Hristiyanlarca kabul edilen yukardaki kitaplar hakknda
dou Ortodokslar ile Katolikler ve Protestanlar arasnda da byk anlamazlklar vardr.
Okuyucularmz bu konuda Rahmetullhi Hind (1818-1891) Rahmetullahi Aleyhin zhrulHaknda hayli fazla ayrnt bulabilirler. Bu kitap Arapadan Trkeye tercme edildii gibi
Franszcaya da tercme edilmitir. (Tecrd, I/92-93)

67

Rahmetullah Kayranv (Kairanami) (1818-1891) Hindistan Utar Pradeli slam limidir.

Hindistan Hristiyan yapmak iin byk mitlerle gnderilmi olan K.G. Pfander ile Agrada
1854 ylnda yapt halka ak mehur tartmalar sonucu, Pfander byk bir yenilgiye
urayarak, tartmalardan ekilmek zorunda kalmtr. Rahmetullhn bu konumalarnda
kulland metinler temel olmak zere Arapa olarak yazd Izhrul-Hak daha sonra alt
cilt halinde Urducaya tercme edilmi, bir cilt halindeki zeti de ngilizce olarak baslmtr.
1857 ylnda ngilizlere kar byk isyana Rahmetullah da katldndan, ngilizlerin
takibinden cann zor kurtarm, Bombaydan bindii bir gemiyle Arabistan sahillerine
ulam, daha sonra yayan olarak Mekkeye gelmi ve burada Savletiyye Medresesini
kurarak eitim-retim faaliyetini srdrmtr.
(Hristiyanlarn elikileri) Bu kadarla da kalmaz. Bu kitaplardan her birinin Vahy olup
olmamas hakknda her iki tarafca var olan anlamazlklarn dnda, her birinin it olduu
iddia edilen o peygamberler tarafndan yazld da ispatlanm deildir. Aksine, o
peygamberlerin o kitaplar yazmam olduklar, o kitaplarndan metinlerinden karlan ve
Yahd ve Hristiyan bilginlerinin ak veya/bazen de gizli ikrarlar, bazen de iddialarndan
karlarak, ispat ediliyor. zet olarak, Ahd-i Atk ile Ahd-i Cedd kitaplarn kat kat saran
phe ve karanlk perdeleri o kadar kalndr ki, biz Mslmanlarn, Alahn indirdiine
kalpten inandmz Kurn olmasa, Mus ve s Aleyhims-saltu ves-selm hazretlerinin
birer erefli peygamber olup, kendilerine Tevrt ve ncl isminde iki kitap ve erat indirilmi
bulunduuna, hatta bu isimde iki kadri byk ztn dnyay ereflendirdiklerine, Yahdlerin
ve Hristiyanlarn ellerinde nakledilen kantlara bakarak sylememize imkan bulunmaz.
Avrupallardan peygamberlie inanc olmayanlar Tevrtn Asurlulardan geldiini, s
aleyhis-selmn hayl bir kii olup, Hristiyan inancnn bilmem hangi Yunan felsefesinin
rn olduunu iddiaya kadar ii gtrmyorlar m? Acaba neden? Hi phesiz, Yahdler
ile Hristiyanlar eskiden beri dnlerine laykyla sahip kp, anl peygamberlerinden
kendilerine ulaan inan ve hkmleri korumada ihmal gsterdiklerinden, kesintisiz isndn
anlamn ve nemini zamannda dnerek, bunun kesintiye uramasndaki sakncalar
nemsemediklerinden. Hal buki, (hayat) Hz. Peygamber SAV kadar bilinen ve hakknda o
derece salam belgeler toplanm bir yaratlm fert gelmemitir. mmet-i Muhammedin
bugn yeryznde hibir millete nasb olmayan en byk erefidir ki, dnlerinin hkmlerini,
Peygamberlerinin durumunu ve szlerini ve davranlarn hi deiiklie uratmakszn bu
na gelinceye kadar on buuk asrdan fazla korumay baarm, ve bundan sonra da Allah
diledii srece buna devam edecek olmalardr. Mslmanlarn hangi meselede aralarnda
anlamazlk ksa, mracaat olunacak yer Allaha hamd olsun korunmu olan- Kitap
(Kurn) ve Snnettir. Dn olan bu belgeler, bir taraftan da, baka yerde benzeri grlmeyen
en salam trh belegelerdir. Gerek dn, gerekse slm olaylar hi deilse slamn ilk
dneminde olmu olan olaylar- yazmak isteyen trihi, tarafsz olmak artyla, slm ile
Mslmanlarn mzsini olduu gibi gstermede hi zorlua dmez. te bu konu bilindikten
sonra, mmet-i Muhammed arasnda rivyete dayanan t ilk dnemlerden gnmze ulaan
szlere (hadslere) ve haberlere sz getirelim.(Tecrd, I/93-94)
Hz. Peygamberin zaman ile, Hayru-qurn (asrlarn en hayrllar) diye inandmz,
Ashb ile Tbin ve Tebe-i Tbin asrlarndan beri bize ulaan nakiller, kant olmaya elverili
olma ynnden -bn-i Hazm-i Zhirnin taksmne gre- alt derecedir:
Birinci dereceye Kitbullhn (Kurnn) tevtr yoluyla bize ulam nazm, shipdir ki
dnyada kelimeleri tartmasz olarak bu kadar bilinen ve korunmu ve hi deimemi, hibir
sz, hibir kitap yoktur ve olmayacaktr. kinci derecedeki nakiller ayrntlar halk
tarafndan bilinmedii halde- ilim adamlarnn tamamnn, ilim adamlarnn tamamna asrdan

68

asra naklettii eylerdir ki, (Hz. Peygamberin) mucizelerin(in) birou ve mensik-i Hacc
(Hacc srasnda yaplacak eyler) ile Zekt hkmlerinin bazlar bu snfa girer. nc
derecedeki nakiller hepsinin de kiilii, durumu, adleti, iinde bulunduklar zaman ve yer
belli olan ve her birisi rivyet ederken, kendisini bu bilgiyi verenin ismini, kimin ocuu
olduunu bildirerek siktn sikta (gvenilir kiilerin gvenilir kiilere) bildirdii eylerdir ki,
bu ekilde olan nakillerin bir oklar da, ya birok Sahb tarklerinden (yollarndan,
zincirlerinden) Allahn Elisine, ya Sahbye yahut Tbiye, yahut da Tbiden alan
imama, kffenin kffeye (hepsinin hepsine) nakli ile sabittir. te nakledilen bilgilerin bu
derecesinden dn hkmlerin alnacanda tereddt eden yoktur.
Drdnc derecedeki nakiller, yle nakillerdir ki yine kffeden kffeye, yahut sikadan sikaya
ulamak zere rivyet olunurlar da, silsile-i isnd (rvler=nakledenler zinciri), kendisi ile Hz.
Peygamber arasnda bir tek vasta kalan bir kiiye dayanr. Ve o kii, haberi kimin araclyla
rendiini bildirmemi bulunur. te bu eit nakiller, Mslmanlardan bazlarnca
mamlun bih (kendisiyle amel edilir=uygulanr) olursa da, biroklar bunlarla amel etmezler.
nk, zincirde ismi zikredilmeyen kiinin, sika(gvenilir) olmama ihtimali vardr. Beinci
derecedeki nakiller yine kffeden kffeye, yahut sikadan sikaya nakledilmi ve rv zinciri
Allahn Elisine dayanm, yalnz bu rivyet yolunda yalan yahut gaflet ithamlarndan birine
maruz kalm, yahut da byle bir itham olmasa da- durumunda bilinmezlik olan bir kii
bulunan nakillerdir ki, bu gibi rivyetler (bu) haberi kuvvetlendirecek baka bir kant
bulunduu takdirde, baz Mslmanlarca bir dereceye kadar makbul saylrsa da, dierlerince
aleltlak (genel olarak) reddolunur. Altnc derecedeki nakiller yine kffenin kffeye, yahut
sikann sikaya haber vermesiyle- Hz. Peygambere (kadar) ulamakszn, filan sahb, yahut
Tbinin, yahut daha sonraki bir (hads) imamn(n) yle byle dediine, yahut yle byle
hkmettiine dir olan nakillerdir ki, bunlarn da kabul, Mslmanlar arasnda
tartmaldr.(Tecrd, I/95-96)
Dier bir snflamaya gre, slmi nakillerin en banda Kurn Kerm gelir. Nakillerin
ikinci snf, Hz. Peygamberin snnet-i seniyyesini anlatan kitaplardr ki, onlarla megul olan
Muhaddislerin byk topluluudur. nc snf Tefsrdir. Kurn Kermin dorudan
doruya Arapasndan anlalan manalarnn dnda, esbb- nzl (yetlerin ini sebepleri),
ve anlamlar ve kapsamlar geni olan baz Kurn kelimelerin, (o yette) bir (tek) manada
kullanlm olduu konusu gibi ki, her halde nakil ve rivyet bilgisine ihtiya duyulan ve
yalnzca (Arap) dili(ni) bilmekle bilinemeyecek birok eyler vardr ki, bunlar Kurnn inii
srasnda orada bulunan Ashabn fakhlerinden veya onlarn sohbetlerine uzun mddet devam
etmi olan Tbinden alnmak zarureti vardr. te bu gibi haberler de hadstir. Ve bunlardan
lm-i hads kurallarnca makbl olanlar alnr, olmayanlar reddolunur. Tefsr kitaplarna
Tbinden Kbul-Ahbr (v. 32/652), Vehb b. Mnebbih (34-114/654-732) ve dierleri gibi
Ehl-i Kitbn kitaplarn okuyan kiilere ulam baz rivyetler de karmtr. srliyyt
denilen bu rivyetler, ehl-i Kitbn azndan yahut ele geen Ehl-i Kitb kitaplarndan
nakledilirdi. srliyyt rivyet etmekte, vk (geri) bir beis (saknca)
grlmemitir. nk, bu rivyetler gemi Kitaplarda u sylenmi, bu yazlm demek
anlamna geldii gibi, Tirmiznin hasen sahh) kaydiyle Abdullah b. Amr b. s Radyallhu
Anhden rivyet ettii (Hz. Peygamberin) : Benim tarafmdan bir yet olsun (insanlara)
tebli ediniz (syleyiniz/dni ulatrnz) sril Oullar da yle diyor, byle diyor diyerek
rivyet edebilirsiniz. Ve l haraca.. Bunda bir (harac) beis (saknca) yoktur. Benden (bir sz)
rivyete ederken her kim benim azmdan kasten yalan uydurursa, Cehennemdeki durana
hazrlansn hads-i merfu delletiyle de, bu(nu nakletmek), mubah (sakncasz) grlmtr.
Lakin bu eit rivyetler hakkndaki hkm durmaktan ibarettir. Yani, bu gibi nakiller, akla
hi de aykr olmasalar da, yine de dorulanmalar veya yalanlanmalar konusunda durulur/bir

69

gr sylenmez. Ama akla, Kitaba (Kurna) ve Snnete aykr olanlar herhalde

reddolunurlar. Uygun olanlarnn da uydurma olma ihtimalleri olduu gibi, senedi(zincirinde)
kesik(lik) (ve fakat) salam rivyetlerden olma ihtimalleri de vardr. Kitab ve Snnetin
bunlara ihtiyac olmadndan, doruya yanl, yanla doru demi olmamak iin, i hkm
vermee gelince tevakkuf etmek (durmak/sesini karmamak/gr aklamamak) gerekir.
Zaten Buhrde de merfan nakledildii gibi, Hz. Peygamberin salnda, ehl-i Kitabdan
(Yahudilerden) baz kiilerin Tevrt okuyup Arapaya tercme ettiklerini Hz. Peygamber
duyunca yle buyurmutur: Ehl-i Kitb dorulamaynz da, yalanlamaynz da. (Onlara u
yeti okuyunuz) Ehl-i Kitba deyiniz ki: Biz Allaha ve bize indirilen Kitab- Kerme man
ettiimiz gibi brhm, smil, shk, Yakb ve Esbta (onlarn torunlar olan
peygamberlere) indirilenlere de, yine Msya, sya ve btn peygamberlere Rableri
tarafndan kendilerine verilen Kitablara mn ettik. Hibirini dierlerinden ayrt etmeyiz. Ve
biz Allaha itaat etmi ve boyun emiiz.
Baz dn imamlarnn (byk bilginlerin) mesel, Ahmed b. Hanbelin: eit kitabn asl
yoktur: Megz, Melhim (Asr- Sadetteki savalar, meydan muharebeleri), (ve) Tefsr
sz, ihtiyatl olmak iin sylenmitir. Bunlara aslsz denilmesi, bunlar tamamen yalan ve
itibardan dk anlamna deildir. (nk) Baz (srelerin) tefsirler(i) vardr ki, (bu bilgilerin)
Hz. Peygamberden geldii kesindir. Ve phesiz makbuldr. Sahblerin bilginleri (fakhleri)
ile Tbinin kelimeleri belgeli olan limlerine dayanan rivyetler de byledir. Yoksa mam
Ahmed b. Hanbelin maksad, bu kitaplardaki rivyetlerden biroklar kesintisiz sahh
senedlerle sbit olmad iin, onlardaki her rivyete aratrmadan kaplmann doru
olmadn anlatmaktr. mam Ahmed, hads kitaplarnda sbit olmu bunca tefsrleri
reddetmeye elbette tarafdar deildir. Nasl olsun ki, kendi Msnedine bile tefsre it hadsler
almtr. (Tecrd, I/96-98)
slm nakillerin drdnc eidi Siyer ve Megz ve Melhim ile genel olarak Ahbr ismi
verilen, srf trh rivyetlere it kitaplardr. Megz : Hz. Peygamberin gazevt
(gazveleri=savalar) ve Asr- Sadetteki seriyyelerle (aknlarla) ilgili haberlerdir. Melhim,
savan fiilen gerekletii muharebelerdir. Sret-i Nebeviye ise, Hz. Peygambere it
bugnk tbir ile- terceme-i hl(biyografi)dir ki ounlukla Megz ve Melhimi de iine alr.
Ahbr da bunlarn dnda olan olaylarla ilgili nakillerdir ki, Trh dediimiz eydir. Bizim
bugn mverrih (trihi) dediimize, o zamanlar Ahbr denilirdi. Ahbriyynun naklettikleri
olaylar, slm olabildii gibi, gayr- slm de olabilir. Eyym- Arab dedikleri, (slm ncesi)
Chiliye zamanndaki muharebeler, Acemin yani Arab toplumlarnn dndaki toplumlarn
trihleri de bu snfa girer. mam Ahmedin biraz evvel naklettiimiz- Megz ve Melhim
hakkndaki sz de tefsr iin sylediimiz gibi- genele ynelik deildir. Nasl olur ki,
(mesel) Ms b. Ukbenin Megzsini: Megznin en salamdr (esahhdr) diyerek
tavsiye ettii daha nce gemiti. Onun yukardaki szyle, salam rivyetler ile salam
olmayanlar ieren dier Megzyi okumaktan sakndrmak iindir demek olur.
Bu snfa giren kitaplarn Mslmanlarca en az muteber olanlar Ktb-i Ahbrdr. nk
Ahbriyyn, slm olmayan (ok eski) olaylar, bir zayf senedle olsun belgelemeye imkan
bulamamlardr. Syledikleri rivyetler ya senedsizdir, ya senedleri varsa (bile)kesintilidir
(munkat). Onun iin bunlara kant getirmeye uygun olmayan, sradan rivyetler, olarak
baklr. Siyer ve Megz ve Melhim haberleri ise dim msneddir (senedlidir). Yani rvleri
(nakledenler), olayn olmasndan trihi yazan mellife (yazara) varncaya kadar, hepsinin ismi
anlr (kaytldr). Kymetleri de, muhaddisnin (hads bilginlerin) usl ve kurallarna uyularak
eletirildikten sonraki kymeti(ne ise o)dir. Bunlarn derece derece sahh olanlar ok olduu

70

gibi, derece derece zayf olanlar da pek oktur. Bunlarn bugn aratrma yerleri hads
kitaplardr.
Bir de Ahmed b. Hanbel ile dier baz imamlar: Hell ve harmla ilgili bize bir ey rivyet
edilirse iddet (gsteririz, ok aratrrz), fezil-i aml (ibadetlerin/davranlarn
fazletleri/sevaplar) hakkndaki rivyetlerde ise teshl (kolaylk/birazck ihmlkr)
gsteririz. demilerdir. nk ikincilerine, evvelkileri gibi bir er hkm uygulanmaz. Bu
gibi rivyetler genel olarak, insan yle yle yaparsa daha byk sevap ve fzlete kavuur
konusundadrlar. Bundan dolay ilimle uraanlarn byk ksm reqiqa yani zhdle (dnya
mal/yiyecek/giyecek ynnden en azla yetinme) ilgili rivyetler ile kendilerine bir hkm
dmeyen Megz nakilleri hakknda da ruhsat yani eletiriyi iddetlendirmeme ynne
gitmilerdir. Bu gibi rivyetleri mevz (uydurma) olmamak artyla- nakletmekte bir
saknca grmezler. Yalnz Megznin hkmler ifde eden rivyetleri ise, eri erfin
(erefli eratn) nemli bir ksm olduundan, bunlar hakknda nakr ve ktmir(en ince
ayrntsna kadar) aratrmaya koyulmay vcip grmlerdir. Nitekim, mam Eb Ysufun
(113-182/731-798) Kitbul-Harac ile mam Muhammedin Siyer-i Kebri, Siyerin (slmi
uluslar aras ilikiler hukukunun) ahkmla (hkmlerle) ilgili ksm hakknda fkh
aratrmalardr. (Tecrd, I/98-100)
DAMA MERDVENSZ IKILMAZ
Ahmed Naim Beyin (trih ve hads) metodoloji(si) ile ilgili baz aklamalar da, snd- l
ve Nzil blmnde gemektedir: snd (hadsi nakledenlerin isimlerinin zinciri), mmet-i
Muhammediyyenin baka hibir mmette rast gelinmeyen bir stn zellii olup, hads
naklinde isnd bir Snnet-i bliga-i mekkede saylmtr. Abdullah b. Mbrek (118-181 H./
736-797 M.) ile dier baz imamlarn isndn nemi hakkndaki szleri yukarda gemiti.
Sufyn b. Uyeyne (107-198 H./ 725-814 M.) de, Zhrye (50-124 H./ 671-742 M.) bir gn
bir hads naklederken: bunu isndsz syle(yiver) deyince, Zhrnin: dama merdivensiz
kabilir misin? dediini najkleder. Sufyn- Sevr (97-161 H./ 715-778 M.) de: Mminin
silah isnddr demitir. Metodoloji kurallarna gre, rivyet edilenlerin meydana geldii
zaman ile, bu olaylarn kayda getii ve rivyet edildii zaman arasnda ne kadar (uzun)
mddet gemi ise, o kadar az gvenilebilecei yukarda sylenilmiti. slm bilginleri, bu
nemli noktay da asla unutmamlar ve haberi kaynana ulatran aralarn hangisi hangi
yolda daha az ise, onu dier yollara terch etmiler ve senette rvler silsilesi (zinciri) says az
olmasna, haberin kestirme yoldan kaynana ulamasna uluvv-i isnd ve aksine de nzl-i
isnd; kesdirme isnda isnd- l, zddna da isnd- nzil ismini vermilerdir. Hadste isnd
aramak snnet olduu gibi, Mslmanlarca uluvv-i isnd aramak da snnettir. Ahmed b.
Hanbel (164-241 H./ 780-855 M.): snd- l aramak, bize Selefden kalma bir snnettir
(Sahabe ve Tbin dneminden kalma bir uygulamadr). Abdulla b. Mesdun ashb
(rencileri), mer Radyallhu Anhden ilim renmek ve hads dinlemek iin t Kfeden
Medneye giderlerdi dedii gibi, Muhammed b. Eslem-i Ts (vefat hicr 242) de: Kurb-i
isnd (hads naklederken en ksa zinciri bulmak (iin almak), Allaha yaknlktr demitir.
(nk sonuta bunun iin alan kii, dnin emirlerinin en doru eklini/Allahn Elisinin
azndan nasl ktysa o ekilde renmek iin en youn abay harcamaktadr). Hads
renmek iin rhletin (kentler ve lkeler aras yolculuun) mstehab olmas bundandr. lk
devir ve sonraki hads imamlarnn hepsi isnd- l ile hads rivyet eden kiinin bulunduu
yere kadar sefer etmenin gerekli olduunda gr birlii iinde olmulardr. (Tecrd, I/190191)

71

HAYASIZ UYDURMACILAR, MUTEZLE VE KELMCILARIN OUNUN

YAPTII, HAKKA UYMA MI, ARZUSUNA UYMA MI?
Propagandist Olan/Olmayan Rvler. Ahmed Naim Bey hadsleri nakleden kiilerin
(naqale-i hads) zelliklerini anlatt blmde, u ayrnty da verir: Altnc tabaka Ehl-i
Bidat ki bunlar da iki ksmdr: 1) Bidatlarndan dolay tekfr olunanlar (kfir olmutur
denilenler). Bunlarn rivyetleri bilittifak (limlerin grbirlii ile) merdddur (kabul
edilmez, rededolunur) 2) Bidatlar kfr derecesine varmayanlar. Bunlar hakkndaki
hkmde ihtilf vardr: Bazlar bunlar fsklarndan dolay aleltlak (istisnsz) reddederler.
Ve bidatlarnn kbil-i tevl olmasn (bir ekilde olumluya yorumlanabilmesini) gz nne
almazlar. Dier baz bilginler de, bylelerinin rivyetlerini dt (propagandist)
olsunlar/olmasnlar- kendi mezheblerine ve mezheblerinden olanlara yardm iin yalan hell
grmeyenlerden iseler istisnsz kabul ederler. Nitekim mam finin bu hususda nakledilen
grnn bu olduu anlalyor ki, kendisinin yle bir sz vardr: Rfzlerin (iann)
Hattbiye gurubunun dnda, hev ehlinin (arzularna, akllarna yatana uyan: slma
btncl olarak bakmayan gruplarn) hidliklerini kabul ederim. Hattbiye ise, kendi
mezheblerine uygun olanlar iin, yalan ehdete bavururlar. slm bilginlerinin ounluu
ise, nakli yapan kiinin zellikleri zerinde (biraz daha) ayrntl alrlar. Onlara gre eer
bidat, kendi mezhebine adam sokmaya uraan dtdan (propagandac tip) ise (rivyeti)
reddedilir. Deil ise, -dier btn rvlerde aranan artlara (doru, adalet sahibi, zabt sahibi
olmak) uymak artyla, rivyeti kabul edilir. Sonu olarak bir hadsin kabul veya reddinde
rvlerin durumlarn dikkatle dnmek pek esasl ve nemli noktadr. (Tecrd, I/275)
Nakledilen rivyetleri kant kabul etme ve onlara amel edilebilir (mamlun-bih) gzyle
bakabilmek iin, slm bilginlerinin ekol vardr:
Bir grup, en byk nemi isnda verir. Bunlar eer isnd kesintisiz olarak bulur, zincirdeki
rvleri de gvenilir grrse (mevskun bih), artk baka bir ey aramakszn hemen hadsin
salam olduuna hkmeder. O derecede ki, bazlar rvleri daha kuvvetli olan dier bir hadse
aykr olsa bile, yine salamlana hkmedip, ona Sahh, isnd ercah olanna esah derler. Hal
buki bazen, bu iki zt hadsin arasn bulmak ve birletirerek izah imkn bulunmaz. Bu
bilimin en ileri gelen cehbizesi (bilgili diryetli ve tecrbeli limleri ise): isndn salaml
mutlaka metnin (hadsin) de salam olduu anlamna gelmez derler. Rvde hata ve(ya)
mana ile rivyet sebebiyle, riin (erat ortaya koyan/bildiren: Allah ve Peygamberinin)
tam maksadn ifde edememe ihtimali, tamamen ortadan kaldrlm olmaz. te ehil olmayan
kimseye, bir hadsin srf isndn salam bulmakla, hemen metnin de salam olduuna
hkmedip, ona gre hareket doru olmaz. nk isnd salam olan bir hadsin, gizli bir
tenkid sebebi olabilir. Bu, sika (gvenilir) rvlerin hafzasna (genelde) iyi niyet besleme
ekol olup, bu okulun mensuplar bazen mbalaa ve ifrat, temelsiz ve zayf olan hadsleri
(bile) kabule kadar ii gtrmlerdir.
Bir grup da, senede o kadar bakmaz da, btn nemi hadsin kendine (metne) verir. Ve bu
hads houna gider, mezheb ve ekolne uyarsa (hemen) kabul eder ve hatta isnd konusunda
dedikodu edilmi bile olsa, Allahn Elisi yle buyurdu: de(yip naklet)mekte bir
saknca grmez. Hatta zayf, belki de mevz (uydurma) nice hadsler vardr ki, ibareleri fash
(dzgn, gzel Arapa), anlamlar da salamdr. Bununla beraber hibirinin Allahn
Elisinin azndan km deildir. Mslimin Mukaddimesinde akland gibi, Eb Cafer
Him Medn (grnte ve mantk olarak) doru olan birtakm szler, hikmetler uydururdu
ki, bunlar Hz. Peygamberin hadsleri deilken hadstir diye nakledermi. Hatta vezzn
(uydurucular) iinde hayaszlkta o kadar ileri gidenler olmu ki, bunlardan biri: bir
sz gzel olduktan sonra, ona bir isnd (rvler zinciri) uydurmakta bir saknca yoktur

72

demeye kadar ii vardrmtr. (Fakat bu kiilerin de, isimlerinin de, hads olarak
uydurduklar szlerin de, hads limlerince tek tek ayklandn, hatrlayalm. Zaten
hads metodolojisinin (bin yz yldan fazla bir gemii olan bir bilimin de) bunun iin var
olduunu unutmamak gerekir i.y.). Ahmed Naim Bey bundan sonra, son yllarda Trkiyede
ve dnyada baz ilhiyatlarca kk sulanarak tekrar diriltilmek istenilen Mutezile ve
kelmclarn hadsleri nasl istismar ettiklerini konusunda da unlar syler: Mutezile ve
ou kelamc mezhepler de, kendi mezheblerine uygun dmeyen hadsleri senedleri
sapasalam olsa bile- tersi akla daha uygundur deyip, (o salam hadsi nakleden rvlere bir
kusur uydurup, mezheblerine uygun gelen hadsi ise zayf da olsa kabul ediverip Allahn
Elisi byle buyurmutur demeyi, kendilerine meslek edinmilerdir. Bu da kendi kant bulma
yollarna gereinden ok gvenmelerinden meydana gelmi bir marazdr(hastalktr).
Bunlarn arasnda orta yolcu nc bir grup daha vardr ki, gzlemi ne metinle ne de
senedle kstlamayp, eratn maksatlarn her iki yne bakmakla aratrmak yolunu
tutmulardr. Bunlar, meseleye hakkyla gz atp ve gerek isnda, gerek metne bakp
hak (gerek) ne ynde tecell ederse onu kabul ederler. Bunlar, hads metni sonuta zanlar
zerine ina edilmi- (kendi) grlerinin aksinedir diye o hadsin rvlerine hata ithamnda
bulunmadklar gibi, rvleri hatadan unutmadan msumdur diye de inanmazlar. te bu
grubun bakyla, hads konusunda ikinci grubun reddettii birok hadslerin shhati
(salaml) sbit olduu gibi, birinci grubun kabul ettii birok hadsin de salksz olduu
sbit olmutur. Hakka ittibay- (doruya uymay), hevya ittibaya (arzusuna, nefsine
uymaya) terch edenlere yakan yol da bu olup, mmetin en hayrllarnn tedenberi bu
yolda olduklar grlmtr. (Tecrd, I/275-277)
EB EYYB EL-ENSR LE
ANLAMAZLIK

MAHMD B. RAB ARASINDAK

Sonuta sikann (gvenilir rvnin) her sz masm olmad iin- (gvenilir/sika de olsa,
sonuta ismet (gnahsz/gnah ilemez) sfatn tayor deildir) kabul edilmez. Nitekim
kitabmzdaki (Tecrd-i Sarh) 268. hadsde, Mahmd b. er-Reb Ensr Radyallhu Anhn
Itbn b. Mlik Radyallhu Anhden uzunca bir rivyeti vardr ki, sonunda Hz. Peygamber
Efendimizin ..Allah (sadece) kendi rzasn arzulayarak- L ilhe illallh diyene cehennemi
haram klmtr buyurduklarn naklediyor. Bu hads Buhrde dier bir zincirle daha rivyet
edilmitir ki, bu rivyette Mahmd b. er-Reb hads hakknda u bilgiyi de veriyor: Eb
Eyyb el-Ensrnin Yezd b. Muviye kumandas altnda diyr- Rma (Anadoluya) gittii
ve orada vefat ettii son savanda ben bu hadsi ilerinde Eb Eyybun da bulunduu- baz
kimselere rivyet ettim. Eb Eyyb bunun zerine benim bu szm inkr ile vallhi hi
zannetmem ki Allahn Elisi senin bu dediini buyurmu olsun dedi. Onun bu inkr bana
pek ar geldi. O savatan memlekete dnnceye kadar, Allah bana selmet nasb eder de
Itbn b. Maliki kablesinin mescidinde hayatta bulursam, bunu tekrar ona sormaya, Allaha
kar ahdettim. O savatan dnp, ya Hac, ya Umre, niyet ederek Medneye vardm. Ben
Slim yurduna geldim. Baktm ki Itbn ihtiyarlam, gzleri grmez olmu, (fakat) kavmine
namaz kldryor. Namazdan selam verince, kendisine selam verip, kim olduumu haber
verdim. Ve o hadsi sordum. lk defasnda bana nasl sylediyse, yine yle syledi. Eb
Eyyb hazretlerinin bu inkr, gerekte ne Mahmd b. Rebi ne de hadsi ona syleyen Itbn
b. Mliki yalanlamak maksadyla olmamtr. O, onlarn her ikisinin de doru insanlar
olduklarn biliyordu. Fakat, byk gnah ileyen ama Allahn birliine de inanm kiilerin
hi azap grmeyeceini dndrten bu sz, bildii birok yet-i kerme ve hadslere aykr
bulmann yannda, kendisi de ok nceleri (Hicretten nce Akabeye gelerek) Mslman
olmu bir kii olduu halde, Hz. Peygamberin azndan buna benzer bir sz hi duymam

73

olduunu da dnerek salam olmas halinde sahbler arasnda yaygn ekilde

bilenmesinin gerekeceini de dnerek- bu rivyetin salam olmad konusunda kuvvetli
bir zanna sahip olduundan, bu rivyeti yeminle inkr etmitir ki, onun inancna gre bu
hadsi manasyla (e anlaml kelimelerle) rivyet eden rv, anlam tam olarak ifade edecek
kelimeleri bulamadndan, (kendi inancna gre) bu sebeplerle inanmamtr. Demek ki
teden beri (sahbler dneminden beri), rvlerin srf dosdoru insanlar olmalar,
rivyetin salamlna yeterli kant saylmam, anlamn da salam olmasna
baklmtr. (Tecrd,I/277-278) te, Buhr gibi hads kitaplarndaki hadsler, daha sahabe
dneminden itibaren bu ekilde eletiriye tb tutulduktan sonra o kitaplara girebilen
hadslerdir.
HABER- VHD HANG ARTLARLA REDDOLUNABLR ? METN TENKD
Haber-i vhidin reddi ya hadsin metnine ait bir sebebe, yahut senede dnk bir ithma
dayal olur. Senedi drt drtlk, rvleri de hep sikt (gvenilir) olan bir haber-i vhid
aadaki sebeplerle reddolunabilir:
1) Akln gereklerine aykr olmakla (Mcibt- ukle muhlif olmakla).
Akln zarreti, duyularn zarreti ve gzlemle, haber-i mtevtir ile zdd (herkesce)
bilinen (bir) haberin rvleri dosdoru insanlar da olsalar- bo/geersiz olacanda
phe yoktur. nk apak Muhammed erat akllarn uygun grrnedii eylerle
gelmemitir.
2) Kitbullhn (Kurnn), kesin hkmne, mtevtie snnete, icm mmete aykr
olmakla.
Byle bir haber Allah, Peygamberini, btn mmeti yalanlad iin, ya hi asl
olmadna, yahut da asl varsa (da), mensh (hkmnn kalkm) olduuna
hkmolunur. Mensh olmad halde, btn mmetin grne aykr olmu olmas
lazm gelir ki, bu da aklen dorulanamaz.
3) Herkesin (Kffenin) bilmesi vcip olan bir eyi, yalnz bir rvnin nakletmi olmasyla.
te bu da o rivyetin asl olmadna dellet eder. Zira (bu) rivyet, kffenin bilmesi
lzm gelen eylerden iken, binlerce halk iinde yalnz bir rvnin ondan haberdr
olmas aklen mmkn deildir.
4) Mtevtiren nakli adetten olan bir hussu nakletmekte, bir rvnin mnferid (tek)
kalmasyla.
Msrl Mlik hukuku ihbud-Dn Ahmed b. drs el-Qarf (626-684/1229-1285) bir
haberin yalan olduuna iaret eden eyleri aadaki ekilde zetliyor ki, yaklak olarak
ncekiler gibidir:
1) Zarreten, yahut nazaran yani kesin kantla bilinene aykr olmas
2) Mtevtir olmas lazm gelen eylerden iken, mtevtir olmamas
3) Herkesce bilinen erefli eratn kurallarna aykr gelmesi
4) Akla da, erata da aykr olmas
5) Rvlerin szl veya yazl rivyetleri iinde, tam tmevarmdan sonra bulunmadnn
aa kmas.

74

ELETR TRHNN KURALLARI VE AKLA AYKIRILIK KONUSUNDA

FELSEF ANLAMAZLIK.
zetle, Mslmanlarca nakledilen bir haberin, (1) sarh aklla (saf: bozulmam aklla, pure
reason) -yorum kabul etmiyecek ekilde- eliik, (2) Kurnn hkmne aykr olmas, (3)
mtevtir Snnete aykr olmas, (4) mmetin kesin icmsna aykr olmas, red sebebi
saylyor ki, eletiri tarihi kurallarnn (intikd trihi kavidinin) en nemli safhas budur.
Yalnz, akla aykrlk konusunda bizimle Avrupal (Batl) dou-bilim(leri, oryantalistlerin)
uzmanlarnn (ulm- arkyye mtehassslar) daha ok genelletirelim, ulm- asriyye
(ada bilimler) ismi verilen bilimleri kendilerine her konuda rehber edinenler- arasnda
nemli bir anlamazlk vardr ki, bu anlamazln kayna, akln uzak grd eylerin
derecelerini ve snrlarn belirleme meselesidir. Bu ise trh olmaktan ok felsef bir konudur.
Msteriklerle (oryantalistlerle) dierleri, slm (rivyet yoluyla gelen) nakl bilgilerden
bahsederlerken, tesdf ettikleri sahh(salam) ve mevsk (belgeli) rivyetler yet mucizeler
gibi Hz. Peygamberin peygamberlik davasn yahut vahiy, nbvvet (peygamberlik) ,
meleklerin varl, ahiretteki olacaklarla ilgili olanlar gibi fen kitaplarnda yeri olmayp,
slm inanlar ierisinde bulunan bir maddeyi (kendi) arzu ve beklentilerine aykr olarakvurgular biimde bulurlarsa, derhal hafife alc bir alay ve dalga geirici szler ve
davranlarla deerini lmek isterler. nsan zihnini srekli gcklamaya devam ettii halde,
fen (doa) bilimlerinin srf ciz kalmas sebebiyle- kendi sahasndan kard ve olumlu ve
olumsuz bir sz etmedii, felsefecilerin de insan akln bazen dorulama bazen de inkr
denizlerinde bocalatp kendilerine ucu-buca bulunmaz bir tartma meydan edindikleri
metafizik meselesinin ve Allahn birlii, peygemberlik ve hiret hayat konularnn tartma
yeri, byle bir kitabn mukaddimesi olmad iin, bu gibilerinin bu inkarlarna kar imdilik
biz de hafif bir tebessm ile yetiniriz. Bu mukaddime ne kelm, ne felsefe kitabdr.
Kartlarmzla olan bu anlamazlmz ise fra deil, usle ittir (ayrntda deil,
aslda/kkende/k noktasndadr. Yalnz onlar: biz bu rivyete inanmyoruz dedikleri
zaman, kendilerinden unu istemek hakkmzdr ki, mesel Hz. Peygamberin gstermi
olduklar mucizeleri kffenin kffeye tevtren rivyeti ( o mucizeyi gren yzlerce kiinin
grmemi olan yzlerce kiiye nakletmesi) ile ilm-i icml (toplu, z (kesin) bilgi) meydana
gelmi iken, filn mucizenin ayrntlarna it hadslerin nakli srasnda akla uzak kant! le
yetinmesinler de, baka ynlerden bu nakli yalanlamayla ilgili kantlar varsa, onlar ortaya
koysunlar. Byle bir kant gsterememezlerse, yine itirazlarn holarna gitsin, gitmesinhkmsz sayacaz. nk kantlar: rvler yalancdr. Zr akla aykr bir olaya tanklk
ediyorlar. Olayn da asl yoktur. Zr yalanclarn nakil ve haber vermesiyle bize ulamtr
tarznda bir ksrdngdr ve kendi istedikleri sonucu elde etmeye ynelik bir kurgudur.
Halbu ki gfil ve kaplgan olmayan, doru szl olan gvenilir rvlerin birok tanklklaryla
haber verilen olaylar olaanst de olsa- olmu saylmak lazm gelmez mi? nk normal
olaylarla olaanst olaylarn snrn, fen bilimlerinin belirlemesi imkansz olduu gibi,
evrende olaanst ve doa olaylar dnda bir olay meydana gelmesi imkanszdr hkm
de, aratrlmadan kabul edilmi birok kiilerce tartma konusu olan- bir konudan baka bir
ey deildir. Aklen uzak gibi (imknsz demiyorum, nk imknsz her zaman imknszdr)
grnen nice eylerin, sonradan doruland hatta sebeblerinin ortaya konulduunun
rnekleri yukarda Tomadan naklen gsterilmiti. te, metodolojinin metod ve bilimsel
kurallar diresinde kesinlemi duyuya dayanan ve biri birini takviye eden rivyetler
karsnda bulunan kimsenin sebebi bence bilinmiyor. Olayn meydana gelmesini aklm
almyor demesi, kibirden ve akla gvensizlikten baka bir ey deildir. Akln temel
prensiplerine gvenmeyen kimsenin de, akl kantlarla bakasn mat etmeye almas gln
olur. Rivyet olunan olaanst olay, aklen imknsz deil, rvleri de doruluk ve
gvenilirlikle bilinen hatadan uzak kimseler ise, herhalde (nce) bu haberi dorulamal, sonra

75

da haberin ayrntlar zerinde aratrmaya girimelidir. Btn deneysel bilimler, bu

safhalardan gemitir, bundan sonra da hep byle olacaktr. (Tecrd, I/278-281)
MUZAFFER CANIN ZDUL-MED TERCME VE ERH: YRMNC
YZYILDA EN VERML ALIMA
Ahmed Naim Beyin, mtevtir hadsler konusunu ilerken verdii bir iki rnek de,
hadsilerin trih boyunca hads nakli iinde nasl kl krk yararak altklarn, bir konuda
esasl alma yapm bir hads bilgininin almas zerinde daha sonraki yzyllarda yeniden
almalar yapldn, btn bu almalarn tekrar gzden geirilerek yeni almalar
retildiini; nceki almay yapm bir limin, isterse ok mehur bir muhaddis olsun, bir
kk yanl bile bulunduunda gznn yana baklmadan en ar biimde eletirildiini
grrz. Hads bilimi bu ynyle fkh ve tefsr ilimlerinden farkldr. Fkh ve tefsrde
genelde eski dnceler (asrlarca) pek eletirilmeden tekrar edildii halde, hadis alannda
eletirel dnce zamanmza kadar hi kesilmeden devam etmitir. Osmanllarn Suriye ve
Msr ele geirmesinden sonra buralarda ken hads okullar, daha sonraki asrlarda
Yemende iek am ve son yz ylda Yemende ok byk hadsiler yetimitir.
Eletirel hads okulunun Anadoluda hemen hemen bin yldr en nemli bir ismi de, asrmzda
yaayan Muzaffer Candr. Muzaffer Can, Zadul-Med tercmesinde, bazen bu kitab
derleyen bnul-Qayyima, ou zaman da yine 20.asrda bnul-Qayyim zerinde alan
(uayb ve Abdulqdir) Arnavud kardelere ar bilimsel eletiriler getirmektedir.
Zamanmzdaki birka bilgi Mslman-Mslman olmayan kiilerin ortaya att
dnceleri, eski bilginlerin ok nceden dnp, (ikembeden atarak deil de, hadsler
zerinde gece-gndz ve yllarca alarak nasl) zmler rettiklerini grmek asndan
Ahmed Naim Beyin Mukaddime boyunca yapt tahlller bu yzden ok nemlidir ki, bu
nedenle onun Tecrde yazd Muqaddimesinden biraz daha alntlar yapacaz:
SUYTNN YEN MTEVTR

HADSLER BULMASI

Hfz Celluddn-i Suyt (849-911 H./ 1445-1505 M.) trklerini (rivyet zincirlerini)
aratra aratra- tevtrne hkmettii bir ok hadsler daha bulmutur ki, bunlar elEzhrul-Mtensra fil-Ahbril-Mutevtira ismindeki kitabnda toplamtr. Tevtrn
isbat ettii hadsleri, bblara (blmlerine) ayrarak tertiplemi, her birinin isndlarn (rv
zincirlerini), tahrc eden (hadslerin kaynaklarn bulan) hafzlarn (byk hads bilginlerinin)
kitaplarn ve isndlarn deiik zincirlerini bu kitabna yazdktan sonra, hadslerin yalnz
muharrilerini (tahrc edenleri) gsterip, isndlar ve zincirlerini koymayarak (bu defa da)
kitabn Katful-Ezhr ismiyle ksalrmtr. Bu kitabn birinci Ameller
(davranlar/ibadetler) niyetlere gredir hadsi, Drequtn ile, Ebul-Qsm b. Mendenin
tahrclerine bakarak, otuz sahbden nakledildiine baklarak, biroklarnca mtevtir
zannedilmi ise de, hadsilerin koyduklar kurallara gre sahh denilebilecek yalnz mer
Radyallhu Anh rivyeti olup, ondan yalnz Alqame, Alqameden yalnz Muhammed b.
brhim, ondan da yalnz Yahya b. Sad tarkinden (yolundan/zinciriyle) gelen rivyet sahh
olduundan, bu hads sahh olmakla beraber mtevtir deil, had haberdir. Mestler zerine
mesh hadsi de altmtan fazla sahbden nakledildii gibi, Havz(-kevser) hadsi elliden fazla
sahbden nakledilmi mtevtir-i lafz bir hadsdir. Yine. Benim bir szm iitip de onu
yayann/anlatann Allah yzn aartsn hadsini otuz yedi, Kurn yedi harf zerine
inmitir hadsini de, yirmi yedi sahb nakletmilerdir.
Haber-i mtevtir, tam bir kesinlik ile sahh olup, esasen isnd ilminin konularnn
dndadr. Tevtr iin sened aranmaz. Zir, isnd ilminde rvlerin sfat, yani adalet ve hfz

76

ile kullandklar ve rivyet ederken kullandklar kelimelerden, bir hadsin salamlk veya
zayflndan ve bu sebeple o hadsle amel etmek (uygulamak) veya uygulamamak
lazmgeleceinden bahsedilir. Haber-i mtevtir ise nakledenler iyi kiiler olsun veya
kfir olsunlar- kesin bilgi ifde ettiinden, artk rvlerinin durumundan
bahsetmeye ihtiya kalmakszn, onunla amel etmek (o hadse uygun davranmak)
vcip olur. te, muhaddislerin grevi, ilk nce had haber olarak bildikleri
hadslerin isndlar ile megul olup, bu isndlarn okluu, o hadsin mtevtir
olduunu isbata yetecek mertebeye ularsa, o hadsin mtevtir olduuna
hkmetmektir. Rvlerin adedi, tevtre hkmettiremeyecek derecede ise muhaddis, sened
zincirindeki isimlere ve dier iaretlere bakarak bu hads tevtr derecesine kabilir mi,
kamaz m? diye bakar. Bu artlar kazananlara mtevtir, kazanamayanlara mstefz, mehr
ve dier unvanlarn verir.
HER GN BE VAKT NAMAZ KILDIRDI ON SENE HZ. PEYGAMBER, BU
YETMYOR MU?
Herhalde Snnette lafz mtevtir pek azdr. Mnev mtevtir ile sbit olmu snnetler ise
pek oktur. Mesel namazlarn gnde be vakit klnmas, rekat adetleri gibi snnet ile sbit
dnin hkmleri byledir. Bu sebeple: hani Kurnda be vakit namaz var m? sorusunu
dillerine dolayan inat namazszlarn, ortala phe yayma abalar bounadr. Bunlar on
sene Hz. Peygamber Efendimiz tarafndan bilinen belirli vakitlerde kldrlm namazlardr ki,
her biri baka lafzlarla bu manay ifde eden rivyetlerin says, Kurn yetlerinin tevtr
kadar kuvvetlidir. had haberlerin gvenilir rvlerinin nakilleriyle bildiimiz
Peygamberimizin mucizeleri de, mn ynnden mtevtir (mtevtir-i mnev) saylr.
Bunlarn ou byk topluluk (cemm-i gafr) diyebileceimiz, ok sayda insann nnde
grlm olduundan, kffeden kffeye nakledilmi olduklarnda phe yoktur. Kffenin
(herkesin) bildii bu nakillerin kitaplara geen senedlerinde, baz zayf kiilerin bulunmas
bile, bu rivyetleri kuvvetten drmez. Zira, mtevtir haberin dorulanmasnn gerekmesi
zaten rvleriyle ilgili deildir. Hkmlerin bu gibi olanlar da bu hkmdedir. Mesel,
Vrise vasiyet yoktur hadsi, Cbir Radyallhu Anhe dayanan bir hads-i mrsel olduu
halde, icm ile mcibince amel olunmu olmasndan, mtehidlerin hepsince kffenin
kffeye nakliyle sbit olduuna kant getirmekte glk ekilmez. (Tecrd, I/104-105)
Grld gibi, klasik usl denilebilecek bu yorucu almalarda muhaddisler, Hz.
Peygamberin bize Allahn rzasn kazanmamza yardmc olacak tavsiyelerini belirleyip,
mmet-i Muhammedi bunlardan haberdr etmek iin almlardr. Fakat, zellikle
zamanmzda ortaya kan ve kendi temelsiz grlerini slam yeniden yorumlama
misyonu olarak ifade eden modernistler, byle yorucu almalara girmektense, akamlarn
televizyon balarnda o kanaldan teki kanala atlayp vakit ldrrek geirdikten sonra,
gndzleri fakltedeki snflarda ve odalarnda, laf ebelii ile boa atp durmaktadrlar. Serdar
Demirelin ifadesiyle: Bu yeni misyon sahiplerinin niyeti, muhaddislerin yapt gibi, neyin
Hz. Peygambere it olduunu ve neyin olmadn tesbit etmek deildir. Onlarn derdi, Hz.
Peygamberin neyi deyip neyi diyemeyeceini belirlemektir. (Bunlarn ikide bir) Metin
tenkidine davetle metin tenkidi yaplsn deyip durmalarnn sebebi de budur. Ve bu
eletirilerini de, modern (Batl) deerleri esas alarak yapmaktadrlar. Metin tenkdi rgs
altnda, modern Batl deerlere ters den hadsler ayklanmakta, ters dmeyen hadsler ise,
ltfen kabul edilmektedir. Bunlarn: klasik uslde var olan metin tenkdi yeterli deildir
demelerinin sebebi de, ayn Batllam mantk yaplardr. Halbu ki klasik usl metin
tenkdinde yaplm olan, Hz. Peygamber Efendimize it olanla olmayan, tutarl bir

77

metodolojik erevede tesbit etmektir; yoksa Hz. Peygambere ne syleyip ne

sylemeyeceini retmek deildir.
MMETN LMLER, STN

M BEN SRLN PEYGAMBERLERNDEN

mmetimin limleri, Ben srilin peygamberleri gibidirler diye halk arasnda, sohbetlerde
ve bazen de krslerden sylenilen szn hads olmadn, A. Nam Bey, 1926-27 de ak
ak sylemitir (Tecrd,Mukaddime, s. 107) Yine Ahbib habiybeke havnen m..diye hads
diye nakledilen Dostunu biraz az sev, belki gnn birinde sana dman olur, dmanna da
biraz az fkelen, belki gnn birinde dostun olur sznn de Tirmiznin el-CmiusSahhnde gemesine ramen btn rvleri metrk olan, asl olmayan bir rivyet olduunu da
gsterir. (Tecrd, I/115) Byle iken, Ankara Okulu mensuplarnn ve modernistlerin, uydurma
olan bu hadsler konusunda toplumu sk sk uyarmalar gerekirken, bu uydurmalarla
uramayp da sahh hadsleri devre d brakmaya almalar, boa krek ekmek,
Mslmanlarn vakit ve enerjilerini boa harcamaktan baka bir ey deildir.
ELL YIL NCE YAZDI TALAT KOYT, LM NDE DE OLSA ALINIZ
UYDURMADIR, DYE
lim inde de olsa alnz sz hads diye hl camilerde, dni konumalarda,
konferanslarda, yazlarda kullanlmaktadr. Halbu ki bu szn hads olmadn elli yl nce
kendi hocalar Talat Koyiit yazd halde, bu bilgiyi bile topluma yayamamlardr.
Yetitirdikleri rencilerin bile ou bu sz hl hads diye her yerde sylemekte,
yazmaktadrlar.
Haber-i vhidin kabul edilenleri olduu gibi, reddedilenleri de vardr diyen Ahmed Naim
Bey : Cumhra (limlerin ok byk ounluuna) gre, makbl olan haber-i vhid ile amel
(onu uygulamak) vciptir (mutlaka gereklidir). ilvesini ekler. (Tecrd, I/112-113)
NAKLEDEN MAM MALK BLE OLSA, KCK
EDLMYOR

BR

HATASI

KABUL

Hads rivyetinde muhaddislerin en kk ayrntya bile dikkat ettikleri, mam Mlik gibi bu
iin slam Trihindeki en byk uzmanlarndan biri bile olsa, yanl grdkleri en kk
hatay bile affetmediklerine bir arpc rnek de yledir: mam Malik, Mslman kafire,
kafir de Mslmana miras ol(a)maz hadsini u senedle rivyet etmitir: Zhrden>(Zhr
tbidir. O da>) Hseyinin olu Aliden>Osmann olu merden>Usme b. Zeydden> Hz.
Peygamberden. mam Malik senedde Hz. Osmann olu merin ismini veriyorsa da,
hadsin btn gvenilir (sika) rvleri, Hz. Osmann dier ocuu Amrn ismini vererek
Osmann olu Amrdan zinciriyle hadsi nakletmilerdir, geri Hz. Osmann bu iki
ocuunun da sika rvler olduklar kesin ise de. Fakat mam Malik hadisin zincirindeki ismin
mer olduunda srar eder ve hatta hadsi rivyet ederken ..Osmann olu merden
derken, mer b. Osmann evine doru iaret de edermi (ite urada oturan Osmann olu
merden..diyerek). Fakat dier btn muhaddisler bu konuda mam Malikin grn
kabul etmemiler ve hadsi ..Amr b. Osmandan.. zinciriyle rivyet etmeye devam
etmilerdir. (Tecrd , I/124) Hadsin metnini iki taraf da ayn kelimelerle naklettikleri halde
(hads Mslimde nakledilen sahh bir hadsdir), hadsin zincirindeki bu kadarck hatay bile
mercek altna alarak inceliyorlar.

78

AT ET YERDK
Hads zinciri Hz. Peygambere dayanyorsa bu hadse merf hads, zincir sahbye
dayanyorsa bu hadse mevkf hads, zincir tbi veya tebe-i tbiye dayanyorsa, buna da
maqtu hads ad verilir. diyen Ahmed Naim Beyin, bu konuyla ilgili verdii bir ayrnt da
yledir: Hkmen merf olan bir sz, mesel srliyytdan ilim almam bir sahbnin,
nceki peygamberlerin zamanlarna it bilgilerle, (gelecekte (Hz. Peygamber dneminden
sonra) olacak (olduu hadslerde) bildirilen) savalar, byk felketler ve kyamete yakn
zamanda olacak olaylarla ilgili verdii bilgiler, ve yaplmasna sevb veya cez gerektirecek
eylerle ilgili bir haber verdiinde, Allahn Elisinden iittiini aklamasa da yine merf
hkmndedir. nk kiinin kendi gr (bilgi retimi) ve itihd olamayacak byle bir eyi
haber vermesi, o bilgiyi ya dorudan doruya Hz. Peygamberden rendiine veya Hz.
Peygamberden renmi baka bir sahbden rendiine iarettir. O sahb de, srliyyt
nakledicilerinden olmadna gre, bu haberin k kayna Hz. Peygamberdir. Hkmen
merf olan fiil (davran) ise, mesel Hz. Al Kerremellhu Veche hazretlerinin Salt-i
Ksfun (gne tutulduu zaman klnan namaz) her rekatnda iki defadan fazla rukua
gittii hads rivyeti gibidir ki, bu konuda da hi kimsenin itihad yapmaa (gr belirtmeye)
hakk olamaz. Hkmen merf takrr ise mesel bir sahbnin: Biz Hz. Peygamber
zamannda yle yle yapardk yahut unu yapmak snnettir gibi szler ile haber
vermesidir. Sahblerin dn iinde Hz. Peygambere sk sk soru sormaya hheker (istekli,
arzulu) olduklar, o devrin de vahiy devri olduu (yetlerin inmeye devam ettii) gz nne
alnrsa, srekli olarak yapmay alkanlk edindikleri eylerin, Hz. Peygamberin bilgisi
kapsamnda olmamas hatra gelemeyeceinden, Allahn Elisinin nakledilen sahabe
davranlarndan haberdr olduu halde yasaklamadna doal olarak hkmedilir. zetle,
sahbnin, tbinin yahut daha sonraki zatlarn Hz. Peygambere dayandrdklar her hads
isnd (zinciri) muttasl (kesintisiz) olsun olmasn- merfdur. (Tecrd, I/134) Merf
snnete bir rnek, Cbir radyallhu anhin Snen-i Nese ile Snen-i bn-i Mcedeki Biz,
Hz. Peygamber zamannda at eti yerdik hadsidir. (Tecrd I/136) Yine Hz. ienin:
Hrszn eli ald pek kk eylerden tr kesilmezdi hadsi de merf ise de, Hatb
Badd mevkf saymtr. (Tecrd, I/137) Sahblerin Umirn bikez: bu ekilde
emrolunduk veyahut nuhiyn an kez: onu yapmaktan yasaklandk (veya lem numer
bih: bununla emrolunmadk veya mines-sunneti kez: o snnettendir gibi szleri merf
hadstir. Fakat, Eb Bekir ile merin snneti (uygulamas) byle idi dediklerinde o merf
hads hkmnde deildir. (Tecrd, I/138)
SENETTEK (ZNCRDEK) KESNTNN (MUNKATI) NEML OLMADII
DURUMLAR
Sahbnin adn anmakszn, tbinden birisinin: Allahn Elisi yle buyurdu.. diyerek
naklettii hadse ise mrsel hads denilir. (Tecrd I/141) Ya byk olan (ve pek ok
sahbyi grm, sohbetlerini dinlemi) tbilerin bu ekilde naklettii hadslerle, ya kk
olan (mesel Zhri gibi ki, doum trihi 50. hicr yldr, geri o da pek ok sahbyi grm
ve dinlemitir) tbilerin naklettii mrsel hadslerin deeri konusu da, muhaddislerce
asrlarca zerinde allm, zerinde deiik grler retilmi bir konudur. Bazen de,
(zellikle nc nesilden sonra) hadsi rivyet eden rvnin, hadsi ald kiiyi (buna hads
terminolojisinde eyh denilmektedir) gizleyip de naklettii hadse de, mrsel hads
denilmektedir. Burada hads zincirinde bir kiinin gizlenmesinin sebebi, o kiinin adalet veya
zabt sfatlarndan birinde veya birkanda bozukluk olduundan, (btn) muhaddislerin de
onu tandklarndan, o kiinin zincirinde bulunduu hadsi, hadisilerin kabul etmeyecei
bilindiinden, o rk kiinin ismi atlanarak hads rivyet edilmektedir. Bunun irsl-i cel

79

denilenleri vardr ki, uzman olmayanlar bile o zincirdeki eksiklii fark edebilirler. Fakat bir de
irsl-i haf denilenleri de vardr ki, bu eit rivyetler ancak hads zincirlerine tam anlamyla
vkf ve isndlardaki sahtelikleri ok iyi bilen hzik (mhir=uzman) imamlarca ancak
bilinebilir. rsl-i celde rvnin eyhi diye gsterdii zt ile musr (ada)
bulunmamasnn, yahut musr ise bulumadklarnn, iczet ve vicdet gibi yollarla da
kendisnden rivyet etmeye izinli olmadnn hadsilerce bilinmesiyle hkmolunur ki, bu
yzden rvlerin doum ve vefat trihlerine, hads eitim ve retimiyle hangi yllarda megul
olduklarna, rhletin (hads renimi iin yaptklar yolculuklarn) zamanlar, ve o hadsi
nakleden bn hads rvlerinin biyografilerine (riclin tercim-i ahvline) pek ok nem
verilmi ve kendilerini hads nakli iin eyhlerinin izin vermedii pek ok iddial (hads
nakleden kiinin, bu durumlar ortaya karlarak) bed-nm (kt nmlar) ilan edilmitir.
(Tecrd I/147-148) Bylece bu kiileri hadsle megul olan herkes tanyarak, hads kitaplarna
ve erhlerine bu kiilerin durumlar not olarak dlm, ayrca bilindii gibi, sadece hadsleri
nakleden rvlerin hangisine gvenilip hangisine gvenilemeyeceini renmek iin, ricl
(adamlar, rvler) kitaplar yazlmtr. te hadsle megul olanlar, bu kitaplara bakarak,
nnda o hads hakknda karar verme imkanna kavumulardr. Mesel Buhr, brhim
Nehnin (v.95) Eb Sad-i Hudr(v.74)den naklettii hads iin Mrsel demektedir. nk
brhim Nehaden Eb Sad-i Hudr Radyallhu Anhden hads dinlememitir.(Tecrd, I/142)
(Fakat, bu hadsin uydurma olduu anlamna gelmez. nk Eb Sad-i Hudrden Abdullah
b. mer, Cbir b. Abdullah, Enes b. Mlik gibi sahbler ile hanm Zeyneb binti Kab,
ocuklar mir ve Abdurrahman hads dinleyip, bu hadsleri de bakalarna naklettikleri gibi,
yine Eb Sad-i Hudrnin azndan direkt olarak Abdullah b. merin azadls Nf, Sad b.
Mseyyeb, At b. Yesr, Sad b. Cbeyr ve Hasan- Basrnin de aralarnda olduu pek ok
tabin de hads dinlemilerdir. Dolaysyla (sahblerin birbirlerinden nakletmesi de dahil) bir
(tek) hads pek ok kanaldan tbi ve nc nesil olan tebe-i tbin nesline gvenilir bir
ekilde ulamaktadr.) Mrsellerin ounluu Mednelilerden naklediliyorsa Sad b. elMseyyebden, Mekkelilerden ise At b. Eb Rabahdan, Basrallardan ise Hasan- Basrden,
Kfelilerden ise brhim Nahaden, Msrllardan ise Hillden, amllardan ise
Mekhldendir. Bu isimlerin hepsi btn muhaddislere gre son derece gvenilir ve
haklarnda hi olumsuz sz sylenmemi kiilerdir. Hkimin Ulmul-Hadsde aklad
gibi, bunlarn en sahhi de Sad b. Mseyyebin mrselleridir ki, kendisi sahabe evld olup,
Hz. Eb Bekir dnda btn yal sahblerle grm, Hiczn fakihi ve mfts denilen
ve mam Mlikin ifadesiyle, icmlar (bir konu zerinde gr birliine varmalar) btn
insanlarn icm kadar kuvvetli olan Fukahy- Sebann (yedi byk fakh (slam
hukukusu, bilgini) birincisidir. (Tecrd, I/146-147) Bu konuya ek olarak tek bir misl daha
verecek olursak, mesel mam Mlikin Abdullah b. merden.. diyerek naklettii hadslere
munkat (kesik) hads denilmitir. Bunun nedeni, mam Mlikin tebe-i tbinden olup
Abdullah b. meri grmemesidir. Halbu ki mam Mlik, Abdullah b. meri grm ve
ondan hads dinlemi olan yzlerce tbini grm ve onlardan bu hadsleri (ayn hadsi ou
zaman defalarca ve ayr ayr tbilerden) alarak kaydetmitir. Bir hadsin bu sebeple munqat
olarak iret edilmi olmas, sonuta pratikte o hadsin deerini hi drmeyebilir ve ok
byk ihtimlle bu hads bize, Allahn Elisinin azndan kt gibi aynen ve hatta
ounlukla ayn kelimelerle ulamaktadr.

80

LBYANIN BATISINDAKLER VE DOUSUNDAKLER.

Hads ilimlerinde, szn gerekten Hz. Peygambere it olup olmadnn tesbiti iin, o kadar
ayrntya girilmitir ki, bu konularda ilk devirlerde yaanm olan baz tartmalar, imdi bize
garip bile gelmektedir. Mesel hads rivyetinde kullanlan an (den, dan, filn kiiden)
kelimesi nerede kullanlabilir ve neyi anlatr konusunda ..merika ile megribe farkl gre
sahiptirler. Msrn batsndan itibaren t Bahr-i Muhte (Atlas Okyanusuna) ve (oradan da)
Endlse kadar olan lkeler halklarna Megribe (Batllar), Msr ile Msrn dousundaki
lkelerin halklarna da Merka (Doulular) derler. (Tecrd, I/153) Yine hads naklinde
kullanlan enne ile an arasnda bir fark olup olmad mam Ahmed b. Hanbel ile mam
Mlik arasndaki anlamazlk da hads usl kitaplarnda uzun uzadya nakledilir. (Tecrd,
I/153-156) Bu arada sz Endlse gelmiken Ahmed Naim Beyin bir dipnot ile bahsettii
Endlsl byk hadisi Humeyd hakknda da bir iki sz etmek, gen arkadalar hads
bilimine tevik iin daydal olacaktr. Humeyd bugn turizm ve plaklk ile akla gelen
spanyann Majorka adasnda zamanmzdan bin yl nce dnyaya geldi. Hicr 420-488
yllar arasnda yaad kaydedilen Humeydnin vefat mild 1095 yldr. Hafzln
Majorkada tamamlayan Humeydnin ilim renmeye balad yllarda, ok az kiiye
nasip olacak bir frsat eline geti. Bu frsat, Mlik mezhebi bilginlerinin basklarndan
bunalm olan bn-i Hazmn (384-456 H./ 994-1064 M.) Mayorka adasna gelmesi oldu. bn-i
Hazm 1038-1048 yllar (430-440 h.) arasnda bulunduu bu adada dncelerini serbeste
aklama frsat bulurken, Humeyd de on yl sreyle gece gndz, Majorka valisi Ahmed b.
Rekin davetiyle bu adaya gelen bn-i Hazmdan eitli dersler ald. bn-i Hazmn adadan
ayrlmasndan sonra da, btn slam merkezlerini dolaarak ilmini artrd. Sahh-i Buhr ile
Mslimi bir araya toplayarak El-Cemu Beyns-Sahhayn adyla ok gzel bir alma yapan
Humeyd, Buhr ve Mslimde bulunmayan baz sahh hadsleri de bu almasna eklemi,
hadislerdeki baz garib kelimeleri aklamtr. Bu alma bir Riyadda be cilt halinde olmak
zere iki defa baslmtr. Humeyd ayrca, rvleri iyi tanyan, hadslerin illetlerine
(eletirildii konulara) vakf, gvenilir bir muhaddisti. (DA, Humeyd)
OCUU ALTIN SARRAFI OLSA MI SEVNR, HADS SARRAFI OLSA MI?
(Byk hads bilgini) Hkim (321-405 H./ 933-1014 M.): bir hadsin durumu birok
ynlerden aratrlabilir. Ve bu ekilde aratrmaya tb tutulan hadsin rvsi, (bu aratrma
soruturmalarla/tenqidle) yaralanm (itham edilmi) olmaz. derken, Tebe-i Tbin
dneminin byk hadis ve fkh bilgini (Abdurrahman) bn-i Mehd (135-198 H./ 752-814
M.) de: bir tek hadsin illetini renmek, benim bilmediim yirmi hadsi yazmaktan daha ok
houma gider demitir. Bu aratrmay yapan kii (lim), dirhem ve dnr (gm ake ve
altn liray) kontrol etmeyi sanat haline getirmi sarrafa benzer. O adam para sarraf, bu kii de
hadslerin ve haberlerin sarrafdr. bn-i Mehd yine yle demitir: Hads ilmini bilmek bir
ilhamdr. Hadslerin illetlerini (kk kusurlarn) bilen bir kimseye filan sz neye gre
sylyorsun? diyecek olursan, o seni ikna edecek bir hccet (kant) bulamaz. Halbu ki ayn
kii, nice muhaddislerin vkf olamadklar illete vkf olmutur. demitir.

81

SARRAF LE MUHADDS

(HADS

LM)

ARASINDAK BENZERLK

Yine bn-i Mehd ile bir itirazc arasnda yle bir konuma gemi: sen u hads sahhdir, bu
hads sbit deil diyorsun. Bunlar neye gre sylyorsun? bn-i Mehd: sen (maden altn
ve gm) paralarn kontrol iin bir sarrafa gtrsen, o da u para iyidir, bu para gemez
dese, acaba sarrafa neden byle sylyorsun mu dersin, yoksa onun dediine kantsz inanr
msn? dediine inanrm bn-i Mehd: ite, bu i de byledir. Sarrafda, (ok) el
alkanlndan tr yle olduu gibi, hadsiler de bu konuda ilgili kiilerle uzun mddet
oturup grm, uzun boylu tartmalar yapm ve bu konuda byk bir tecrbe ve rsh
shibi ( o ilimde geni bilgi, sahibi olup, anahatlarna vakf) olmulardr. demitir. Yine o
trihlerde Rey ehrinde buna benzer bir tartma yaanm. Mehur hads bilgini Eb Zura erRz ders verirken, Muhammed b. Slih el-Kiyln adnda birisi ona: siz, filan hadsin gizli
bir kusuru var der durursunuz. Kantnz nedir? diye sormu. Eb Zura kantmz udur ki,
byle kusuru olan bir hadsi sen bana sorarsn. Ben de sana onun illetini (o kk kusurunu)
sylerim. Sonra (Muhammed b. Mslim) bn-i Vreye gidersin, bana sorduunu
sylemeksizin ona da sorarsn. O da sana diyeceini der. Sonra Eb Htim(er-Rzy)e
gidersin. Ona hadsi sana tall eder. Sonra o hads hakknda mzn de sylediimiz
szleri karlatrrsn. Eer aramzda aykr grler bulursan, anla ki her birimiz kendi
keyfince sz sylemi. Szlerimizde ittifak (gr birlii) bulursan, anlarsn ki bu (hads)
ilmin(in) bir hakkat (salam gerekeleri/gerekleri olan bir bilimdir) vardr. cevbn
vermi. Soru soran Muhammed b. Slih de o tecrbeyi yapm, bilgini de denemi, ve
nn de szlerinin ayn olduunu grnce: bu ilmin ilhm olduuna ben ehdet ederim
demitir. (Tecrd, I/179) Bu rnekten anlalyor ki, hads ilmi yaklak bin iki yz yl nce
oturmu/salam/deimeyen verilere sahipti ve btn slam dnyasnda hads nakleden
kiilerin biyografileri en ince ayrntlarna kadar biliniyordu. Ahmed Naim Bey, bu hatray
anlattktan sonra bir dipnot dyor ve adlar geen hads bilgininden bahsederek: Eb
Htim, Eb Zura, bn-i Vre. O asrlardaki ilm berekete bakn ki, yalnz bir ehirde, yalnz
Rey ehrinde, (hads) hfz(), hem de hfz nuqqd ve muallil (eletirmen), muasr
(ada) olarak bulunuyormu. Bu da Snnet (hads) ilminin niin ve nasl yaygn (olarak
eitiminin yapld) ve mahfz (korunduu) hakknda bir fikir verebilir diyor.
BR GM AKE,

BENM BLMEDM HADS SYLEYENE.

O bilginden biri olan bn-i Vre (190-270 H./ 806-884 M.) Reyde dodu. Mehur
muhaddisler Ali b. el-Medn (161-234 H./ 777-848 M.), Eb Zra er-Rz (200-264 H./
815-878 M.), Eb Htim er-Rz (195-277 H./ 811-890 M.), Nese (215-303 H./ 830-915 M.)
ve Buhr (194-256 H./ 810-870 M.) ondan ilim renmilerdir. bn-i Vre Eb Zray
ziyarete gittiinde, Eb Zra onu kendi yerine oturtarak ona hrmet ederdi. Dier byk
bilgin Eb Hatim er-Rz de Reyde domutur. On drt yanda Reyde hads renimine
balad. Daha sonra eitli slm merkezlerini Badattan Tarsusa ve Antakyaya, Mekkeden
Bahreyne ve Msra yedi yl dolaarak ok eitli bilginlerden hads rendi. Bir yl kalmak
zere geldii Basrada paras bitince elbiselerini satt ve sekiz ay sonra oradan ayrlmak
zorunda kald. Yaklak otuz yl sonra ayn merkezleri 856-859 yllar arasnda bir
daha dolaarak ilim adamlaryla bulutu ve bilgi alveriinde bulundu. EmrulMninn Fil-Hads (hadste btn mminlerin ba) unvanna sahip olan Eb Hatim er-Rz,
btn rvleri btn nleriyle tanr, rivyetlerdeki ince kusurlar (illet) hemen fark ederdi.
Ashabn ihtilaf ettii konular, tbinin ve daha sonraki nesillerin fkh grlerini de iyi
bilirdi. Titiz bir mnekkit (tenkdi=eletirmen) olduu iin, onun gvenilir kabul ettii
ahslarn rivyetinde tereddt edilmemi, fakat zayf sayd kiiler hakkndaki kanaatnn,
dier mnekkitlerin grlerine bavurulduktan sonra dikkate alnmas tavsiye edilmitir.

82

Tbin devrinin tannm muhaddisi bn-i ihb ez-Zuhrnin rivyetleri zerinde ihtisas
yapm olan hads hfz Muhammed b. Yahy ez-Zuhl (172-258 H./ 789-872 M.) Rey
ehrine geldiinde, Eb Htim ona Zuhrnin rivyetlerinden on n okumu, Zuhl
bunlardan on tanesini bilmediini itiraf etmitir. Yine hads hfz Ebul-Veld et-Taylis(133204 H./ 750-819 M.)nin ilim meclisine katld bir gn orada bulunanlara benim
duymadm bir hadsi syleyene bir dirhem (gm para) vaat etmi, ancak kimse
onun bilmedii bir hads rivyet edememitir.
ANCAK BDATILARDIR,

HADSLERE KARI IKANLAR

Hocas olan hads hfz Yunus b. Abdul-al, Eb Htim ve Eb Zurann Horasann iki
byk imam olduklarn belirtir ve hayatta bulunmalarnn Mslmanlara Allahn rahmeti
olduunu sylerdi. ocuu olan (Abdurrahman) bn-i Eb Htim de ok byk bir hads
limidir. Eb Htim akid (inan essalar) konularnda sadece nakle (yet ve hadste ne
bildirilmise onunla yetinilme) bal kalnmas gerektiini savunmu ve bidat kabul ettii
kelm ilmine kar kmtr. lh isimler ve sfatlar, mnn trifi ve mhiyeti, hiret halleri
ve ashbn stnl konularnda mam fi, mam Ahmed b. Hanbel, mam shak b.
Rhye, Eb Ubeyd (Ksm b. Selm), mam Buhr gibi selef limlerinin grlerine
uymutur. Kendisi de Selefiyeye mensuptur. Eb Htime gre, ehl-i bidatn almeti ehl-i
hadsin grlerine kar kmaktr.
Ayn dnemdeki nc byk hadsi Eb Zura (194-264/810-878) da hads hfz,
mnekkidi (eletirmeni) ve slm trihindeki byk muhaddislerden biridir. Amcalar smail
ve Muhammed ve babas Abdlkerim de hads okuyan ve hads okutan kimselerdi. Kk bir
ocukken babas tarafndan hads meclislerine gtrlen ve babasndan hads ve hads rvleri
konusunda eitli bilgiler renen Eb Zura, o devrin nemli bir ilim merkezi olan Reydeki
muhaddislerden ve Reye gelen otuz kadar limden faydalanmtr. lk ezberledii hads kitab
mam Mlikin Muvatta olmutur. On yanda dier slam lkelerindeki limlerden hads
renmek maksadyla seyahatlere balayarak nce Kfeye gitti ve burada sekiz ay kald.
Hocas Eb Nuaym Fazl b. Dkeynden bu srada okumu olmaldr. Bu trihten yirmi yl
sonra ikinci rihlete (hads limlerini ziyaret, onlarla hdis mzkeresinde bulunma, hads
alma/verme) km, bu seyahati de be yl (227-232/842-847) srmtr. Bu
seyahatinin sonunda Msra iki ylda orada kalp mehur fi bilgini Reb b. Sleymandan
mam finin btn eserlerini okumutur. nc seyahati ise drt buuk yl srm
ve am, Irak ve Msrdaki hads bilginlerini bir kez daha dolamtr. Defalarca gittii
Badatta hep Ahmed b. Hanbelle grrd. mam Ahmed b. Hanbel salaml konusunda
tereddt ettii eitli hadsleri onunla mzakere ederek grlerinden yararlanrd. Otuz iki
yanda hads okutmaya balayan Eb Zura, her gn mescidde iki veya grup talebeye
hads dersleri verirdi. Kendisinden mam Mslim, mam Tirmizi, mam Nese, mam Taber,
bn-i Vre, Eb Htim er-Rz ve olu bn-i Eb Htim, Ahmed b. Hanbelin olu Abdullah ve
daha birok hads ilminde mehur imamlar ders almlardr. ok basit yaayan ve zhd
hayatn terch eden Eb Zurann vefat esnasnda yannda Reyin dier iki byk
limi Eb Htim ile bn-i Vre bata olmak zere devrin limleri bulunuyordu. Yanndakiler
ona herhangi bir kimse gibi telknde bulunmak yerine, son sz L ilhe illallh olann
cennete gideceini mjdeleyen hadsin senedinden birka isim okumulard. Arkadalarnn
kendisine telknde bulunmak istediklerini anlayan Eb Zura, hadsi senediyle birlikte
okumaya balam ve hadsin kimin son sz L ilhe ilallh olursa.. ksmn okurken
ruhunu teslim etmitir. (DA, Eb Zura er-Rz)

83

KIYAMETE KADAR SAHH HADSLER VAR OLACAK.

Mdem ki yet-i kermede mminler arasnda bir problem ktnda bir konuda
anlamazla derseniz o konuyu Alaha (Kurna) ve Peygamberine (Hadslere) dndrn
(sorun/bakn) buyuruluyorsa, ve kyamet kopuncaya kadar da yeryznde az veya ok
mminler bulunacana gre, Kurn kyamete kadar bk olacak, Hz. Peygamberin sahh
hadsleri de (mminler problemlerini halletsin diye) kyamete kadar var ve geerli
olacaktr. te hadsilerin yapt btn bu yorucu almalarn sebebi, Allahn bu
emrine, problemlerin Kurnda bulunamayan cevaplarn hadslerde bulmak ve
mmetin dertlerini zmek hedefine ynelmeleridir.
MAM MSLM NEDEN KIZDI BUHRYE
HASEDNDEN KIZAR ANCAK, BUHRYE KIZAN
Zamanmzda mam Buhr hakknda ileri geri konuan akademisyen ve retmen
arkadalarla, bunlardan etkilenerek Buhr aleyhine yazan/konuan kardelerimizi duyuyoruz.
Konuyla ilgili olarak Ahmed Naim Bey, mam Mslimin bir defasnda Buhrye iyice
sinirlenmesi ile ilgili olarak yle bir hatray nakleder. Olay Nisaburda gemektedir.
(Yzyllar boyu hads eitim-retiminin dnyadaki merkezlerinden biri olan Nisabur
(Niabur), bugn i ideolojisinin dayatmasyla gnde vakit ezan okunan bir bidatlar kenti
halindedir.) mam Mslimin doduu kent olan Nisaburda, mam Mslim, mam Buhr ve
dier byk hads bilginleri ve rencilerinin bir toplantsnda, bir kii bir hads sorar: Kul
meclisten (bir toplantdan) ayrlrken Subhneke Allhmme ve bihamdike. Ehedu en l
ilhe ill ente.. Estafiruke ve etbu ileyke derse, orada otururken iledii gnahlar silinir
hadsinin Haccc b. Muhammed zinciriyle salam/doru olup olamdn sormu. mam
Mslim hemen: dnyada bundan salam isnd m var? demi. (nk, Tirmiz bu senedle
bu hadsi hasen olarak naklettii gibi, bn-i Hbbn ile Hkim de sahh olarak rivyet
etmilerdir.) Fakat, gzlerin kendisine dnd Buhr ar ar: evet ama, malldr (kk
kusurlar var) deyince, mam Mslimi sinirinden bir titreme alp, kzgnlkla: L ilhe
illalh ! bakalm, kusur neresinde, syle bana demi. Buhr nce sylemek istememi, fakat
Mslimin srar zerine, baka (ve ok salam) bir zincirle ayn hadsi nakletmi. Bunun
zerine mam Mslim: Sana fkelenen ancak hasedinden fkelenir. Dnyada senin bir
dengin olmadna ehdet ederim demitir.
LK DEFA KILINDI AY TUTULMASI NAMAZI.
Bu yl (2013) bahar aylarnda meydana gelen ay tutulmas srasnda, baz Mslmanlarn
husf (ay tutulmas) namaz kldklarn duyduk. Bu elbette ok sevindirici bir haberdir. te
hads eitim-retiminin/hadslerle megul olmann/Buhr okumann faydas budur. nsan
namaza/ibadete/kullua ynlendirir. Bunun kime ne zarar var? Herkes televizyon
seyrederken, boa vakit geirirken, kimileri hal sahada, kimileri ma seyrederken, Allahn
huzuruna durabilmek, bu dnyann geici olarak iki- gn kalnan bir otelden baka bir
ey olmadn hatrlayp, abdest alp (ay tutulmas) namaz(n)a durabilmekten daha gzel ne
olabilir ki? Allahn yardm ancak, gzel ve ar ar namaz klanlarn zerine inmeyecek mi?
Namazdan baka snacamz korunakl bir maara/snak var m, u gnahlarla dolu
dnyada?

84

BR

MR VERLEN ALIMALAR.

Nakledilen hadslerdeki kapal kk kusurlar (ilel-i gmza) aratran kitaplar oktur

diyen Ahmed Naim Bey, bunlardan birka rnei ylece sayar: Ezcmle (balcalar),
Buhr ile Mslim ve Tirmiz ve Ahmed b. Hanbel ve Eb Bekr el-Esrem ve Eb Al enNsbr ve bn-i Eb Htim er-Rz ve Eb Abdillh el-Hkim ve Eb Bekr el-Halll ve Eb
Yahy es-Scnin Kitbul-lel isminde birer eserleri olduu gibi, Draqutnnin bunlarn
hepsinden daha geni on iki ciltlik bir lel
kitab vardr. Daha sonralar yazlan
bnul-Cevznin elIlelul-Mutenhiye Fl-Ahdsil-Vhiye isimli bir almas ile Hfz
bn-i Hacerin ez-Zehrul-Matll Fl-Haberil-Mall isimli almalar da anlmaldr.
(Tecrd, I/189)
HASEN HADSLE BLE AMEL ETMEK, KEND GRNE UYMAKTAN
DAHA YDR.
Haber-i vhid ya Makbl (kabul edilen) olur, ya Merdd (red edilen). Makbl haber de, ya
kabl sfatnn en yksek derecesine sahip olur, ya da olmaz. Eer o dereceye sahipse Sahh, o
mertebede deilse Hasendir. Makbl sfatna ship olmayan haber ise Merdd, Zaf veya
Sakm isimlerini alr. Ama, hads terimlerinin bu snflandrlmas, limler arasnda bugnk
ekliyle yerletikten sonradr. Yoksa Mtekaddimnin (ilk devir bilginlerinin) ounluu
hadsi (sadece) Sahh ve Zaf ksmlarna taksm ediyorlard. Bugn hasen denilen
hadslerin ise, kimisini sahhlerin iine, kimisini de zayflarn iine sokuyorlard. te
qudemnn (eski bilginlerin): Zayf hads ile amel etmek, rey ile (kendi gr/itihd ile)
amel etmekten hayrldr (daha iyidir). sznden maksatlar da, hkmler iin kant olmaya
elverili olan zayftr ki, mteahhirnin (sonraki dnem bilginlerinin) terminolojisine gre
hasen demektir.(Tecrd, I/201)
SAHH HADSN ARTLARI.
Bir hads u be art bnyesinde toplamaldr:
1) snd- muttasl (kesintisiz bir rvler zinciri) ile nakledilmi olmaldr. Bandan
sonuna kadar hadsi bize haber veren kiilerin hem isimleri tek tek bilinmeli, hem de
bu isimler hadsiler arasnda biliniyor olmaldr. Rvler silsilesinde kesinti (inkta)
olmamaldr.
2) Zincirdeki kiilerin hepsi, istisnsz adlet sahibi (ricl-i udl) olmaldrlar. Adilden
maksat, adleti bilinen kimsedir. Bu da hadsi nakleden kiinin yalanc olmamas,
yalanclkla itham edilmi kimse olmamas ve fsk olmamas gerekir. Fsk
kelimesinin kapsam konusunda deiik grler olmakla beraber, byk gnahlar
aktan ileyen kii ile, bidatlar fsk kapsamna girer. Dolaysyla kfir bir kiinin
naklettii bir hadsin hibir deeri yoktur. Adlet sfat hakknda bir bilgi bulunamayan
veyahut ahsiyeti tannmayan rvler de, sahh ricl (salam rv) saylmamlardr.
3) Bu adalet shibi kiilerin tamam, tmmuz-zabt yani rendiini eksiksiz, fazlasz
bellemi kimseler olmaldr. Yanlmas ok olan kimsenin naklettii hads, bu sebeple
sahh saylmamtr.
4) Hads z olmamaldr. z: makbl olan rvnin, kendisinden daha makbl olana
aykr olarak naklettii hadstir. Metindeki za bir rnek olarak Hz. Peygamberin:
Terk gnleri (kurban bayram gnleri) yeyip ime gnleridir hadsi btn
zincirlerde bu ekilde rivyet edilmiken, sadece bir rivyette: Arife gn ve
terikgnleri.. eklinde gelmitir ki, ite bu zdr. timd ncekinedir (nk Allahn

85

Elisi ayrca bir hadsinde: kurban bayramnn arifesi gn tutulan oru, bir yllk
oruca denktir buyurarak, o gnk orucu tevik etmitir.)
5) Hadsin illeti (kk kusurlar) olmamaldr.
te bu be artn hepsi bir hadste toplanmadka, bu hadse sahh hads denilmemitir. Yani
muhaddisler bir hadse sahh hads demise, ona hemen modern bilime aykr veya akla
aykr veya Kurn gereklere aykr diyerek krmz kart gstermek, son derece
aceleciliktir ve insan yanla gtren, Allahn Hz. Peygambere bahettii hikmetten
yoksun olmaya sebep olan bir durumdur.
Ahmed Naim Bey, bu be art saydktan sonra, bu be arttan her hangi birisi olmazsa, o
hads sahh (salam) saylmaz dedikten sonra, bununla beraber gsterilen bunca itin ve
dikkatlerden hatra gnle bakmakszn emr-i intikdda (tenkid=eletiri iinde) bazen
ifrata (haddi aan) vardrlan idetten sonra, yine de ilim sahiplerinin dindarlk ve
gvenilirlikleri sayesinde, shhati kesin olan hadslerin says binlere ulayor. (Tecrd,
I/203) Bu be artn dnda, gerekli olup olmadnda bilginler arasnda anlamazlk olan
birka art daha vardr: Hkimin Ulmul-Hadsinde sahh hadsin rvsi hadsle megul
olduu bilinen bir kii olmaldr der. Semn (Mansur b. Muhammed) (426-489 H./ 10351096 M.) Qavtul-Edillesinde, rvnin hadsiler ile uzun mddet mzakerelerde
bulunmu olmas lazmdr. demitir. bn-i Hacer, bu art koymaya lzum yok deyip
zhn da yaparsa da, Buhr ile Ali b. el-Medn gibi baz muhaddisler, rvnin hadsi ald
eyhi ile tl-i sohbetini (uzun mddet sohbetini) art komulardr. Buhrye gre, eyhinden
yazl rivyet deil, bizzat karlam olmas ve kulayla o hadsi dinlemi olmas arttr.
Baz muhaddisler de, bir hadsin sahh olabilmesi iin, nakleden kiinin, naklettii hadse
aykr bir davrannn olmamas gerekir demilerdir. Bazlar da bu arta gerek yok, zaten bu
nokta lel-i kdihadandr (o kiinin/o hadsin hadsiler arasnda knanp, bu haberin de
yaygnlamas) demilerdir. Mutezile bilginlerinden Al el-Cbb (235-303 H./850-916 M.)
dier artlar dnda, bir hads sahbler arasnda yaygn ve baz sahblerce uygulanm
olduu bilinmedike kabul edilmez demitir. Bunu sylemesinin sebebi, Mutezilenin
haber-i vhidi dell olarak kabul etmemesinden trdr. (Tecrd, I/205-206)
TEVK

ETMEL

SHAK B. RHYE GB.

Baka hibir eit hads kartrmakszn sadece sahh hadsleri bir kitapta toplayan ilk hfz
Buhr(194-256 H.))dir. Kendisi bu ie nasl niyetlendiini yle anlatr: Bir gn shak b.
Rhyenin yannda idik. Bana: Hz. Peygamberin snnetinden yalnzca sahh olanlarn bir
kitapda toplasanz dedi. te bu sz bana tesr etti. Ve Cmi-i Sahhi toplamaya baladm. Bu
kitab on ksur senede oluturdum diye sylemi. Buhrden evvel geri hadis toplayan
(hads) hfz(), (byk) imamlar pek oktur. Fakat onlarn kitaplarnda sahh olan hads,
hasen ve zayf olanlarla birlikte bulunuyor ve hadslerin salamln ancak senedlerine
bakarak- erbb olan ulem ayrabiliyordu. Buhr ile Mslimin ki muhaddisler arasnda
eyhayn (iki eyh) denilince kastedilen bu ikisidir- Sahhleri Allahn Kitbndan sonra
kitaplarn en sahhi (salam) olup, Buhrnin kitab da Mslimin kitabndan daha sahh ve
fkh ynden hkm karmada, hkmlerle ilgili nkteler ynnden faydas Mslimden
daha fazladr. mam finin: Yeryznde sevb (mam) Mlikin kitabndan ok olan
hibir kitap bilmiyorum demesi ve benzer bir ifadeyle: Allahn Kitbndan sonra Mlikin
Muvattandan daha sahh kitap yoktur demi olmasna gelince; ncelikle bu sz Sahhaynn
yazlmalarndan evvel sylenmitir. (mam fi ldnde, Buhr daha dokuz yandadr).
kinci olarak, mam Mlik Muvattana sadece sahh hadsleri almakla yetinmeyip, mrsel ve
munkat baz hadsleri de koymutur. Muvattta da Belagan an fulnin.. (Filnn yle

86

dedii bana ulat.. diyerek naklettii ok eyler vardr. Bununla beraber Hkimin (hadsleri
ald) eyhi Eb Al en-Nsbr Sahh-i Mslim iin giri blmnden sonra hibir insan
sz, Hz. Peygamberin szne karmadndan dolay- Gk kubbenin altnda Mslimin
kitabndan daha sahh kitap yoktur dedii gibi, Draqtnnin akrnndan saylan Mesleme
el-Qurtub (283-353 H.) de tertibinin gzel oluuna bakarak: Mslimin kitab gibisini
derlemi hibir kimse yoktur demitir. Marib limler (Tunustan ileriye Endls dhil) ve
zellikle bn-i Hazm-i Zhir de bu grtedirler. (Tecrd, I/216-218)
SEKSEN HADSNE ELETR GELD BUHRNN
Buhrnin seksen hadsine, Mslimin ise yz altm hadsine eletiri gelmitir (Tecrd,
I/218) Her iki kitabda (Buhr ve Mslimde) tenkde uram hadsleirn adedi 220 olup,
bunlardan Buhrye it olanlar 80den azdr. (I/219) Sahhaynde (Buhr ve Mslimde)
hads eletirmenlerince (ehl-i nakdi huffz), tenkde uram hadslerin toplam 220 olup,
bunlarn 32si her ikisinde, 78i yalnz Buhrde, 110u yalnz Mslimdedir. Fakat
itirazclarn zayf grd bu hadslerin hibiri, bir knayc kusurla knanm deildirler. Bu
sebeple bn-i Hacer Asqaln Buhr erhi Mukaddimesinde, Buhrdeki eletiriye urayan
bu hadslerin hepsini birer birer sayp, hepsinin de salam olduklarn ispat etmitir.
(Tecrd, I/235) Aada yine deinilecei gibi, eletirilen bu hadsler, asl yoktur anlamna
gelmemektedir. Bu eletiriler, hads bilginlerince yle ey olmaz, Buhrde eletirilecek
hibir hads yoktur diyerek reddedilmi de deildirler. Tam aksine, bu eletiriler ciddiye
alnm, eletiriye urayan hadsler inceden inceden aratrlm/tekrar tekrar gzden
geirilmi ve sonuta say bn-i Teymiyyenin tesbitiyle yirmiye, bn-i Hacerin
tesbitiyle bee dmtr.
O KRME, BU KRME M ?
Zamanmzda (2013) bilgisizce ve tamamen ikembeden atlarak Buhrye saldrlar
yaplmaktadr. Bunlardan biri de, Buhr de bol miktarda Eb Cehlin olu krimenin
rivyetlerinin olduu iddiasdr. Bir defa o krime, bu krime deildir ! Ebu Cehilin olu
krime, Mekke fethinden sonra Mslman olmu, Hz. Eb Bekir dneminde yalanc
peygamberlere kar yaplan savalara katlmtr. Daha sonra da Suriye ve Filistinin Bizans
egemenliinden kurtarlmas iin yaplan savalara katlm ve bu savalarn birinde
vcuduna yetmi yara alm olduu halde ehit dmtr. ehit dt yl, ya Hz. Eb
Bekirin son aylar veya Hz. merin devlet bakanlnn ilk yllardr. Dolaysyla zaten Hz.
Peygamberden sonra, fazla hads rivyet edecek bir mr olmamtr. Buhrnin hadslerini
yazd krime ise, (sahb) Abdullah b. Abbasn klesi olan krimedir ki doumu Hz.
Peygamberin vefatndan on yl sonra olan ve Kuzey-Bat Afrikal Berberlerden bir kle
olarak, Abdullah b. Abbas, Hz. Alinin Basra vlisi olarak grev yaparken, Husayn el-Anber
tarafndan Abdullah b. Abbasa hediye edilmitir. Sahblerin en bilginlerinden biri olan
Abdullah b. Abbas, Hz. merin de her zaman grlerine bavurduu danmalarndan biri
idi. te krime krk yl sreyle, Abdullah b. Abbasn yannda kalarak ondaki btn bilgileri
renmi, dier sahbilerden rendikleri ile de, byk bir ilim denizi haline gelmiti.
Abdullah b. Abbas, krimenin byk bir lim olduunu grnce, kendi salnda onun fetva
vermesine izin vermiti. Abdullah b. Abbasn vefatndan sonra Emevlere ok deerli bir
kle olarak ok yksek bir fiyata satld ise de, kendisinin beni onlara satmayn demesi
zerine, Abdullah b. Abbasn olu Ali, hem bu sat feshetmi, hem de krimeyi Allah rzas
iin bedava zgrlne kavuturmutur. krimenin, hayat boyunca Emevlerle aras
iyi olmamtr. Bu yzden son senelerini Medinede eitli evlerde saklanarak
geirmi ve cenazesine de, Emevlerden korkularndan kimse katlamamtr. krime

87

(21-105/642-723) hakkndaki iftira ve yalanlarn da, yalanc olduklar bilinen kiilerce

uydurulduu tesbit edilmitir. Bu sebeple de Buhr, Ahmed b. Hanbel, Nese, Eb Htim erRz onun hadslerini kitaplarnda nakletmiler, sadece mam Malik krimenin hadslerini
kullanmamtr. mam Malikin de onun hadslerini yazmamasnn sebebi, hakkndaki
iftiralardr ki, mam Malikin vefatndan sonraki yllarda bunlarn uydurma olduu ortaya
knca, Buhr ve dier btn bilginler krimenin rivyetlerini gvenilir olarak kabul
etmilerdir. (DA, krime b. Eb Cehil (Abdullah Aydnl) ve krime el-Berberi (Tayyar
Altkula) maddeleri).
KONYAKI JUYNBOLL
(Yahudilerin dilini bir Yahudi hahamdan renmi olan) Joseph Schacht (1902-1969) ve
G.A.H. Juynboll (1935-2010) gibi oryantalistlerin krimeye pislik atmaya almas da, bu
yarm yamalak bilgileri bulup hemen amata yapmalardr ki, zaten bu oryantalist kfirlerin
her zaman yaptklar budur. zc olan bu kfirlerin kitaplarn okuyan Trkiye ve dier baz
slam lkelerindeki ilhiyat-akademisyen-aydn olarak kendilerini takdm eden/takdim
edilen baz kiilerin de, hi aratrmadan bu yalanlara kanmalardr. Muhammed Mustafa
Azami, Joseph Schachtn yazdklarnn hepsinin yalan olduunu ortaya koymu ve onu rezil
etmitir fakat Bat niversitelerinde Schachtn kitab hala inatla ders kitab olarak
okutulmaktadr. Hadislerle savata, Bat akademisyenleri hayli aktif olarak almalarn (veya
propagandalarn demek daha doru olur), srdrmektedirler. Juynboll ise, Msrl yalanc
Mahmud Eb Reyyenin yalanlarn tekrarlayan ve bu yalanlara kendinden de yenilerini
ekleyen tipik bir oryantalisttir. Sonuta oryantalistlerin tipik birer Batl olduklar gzden uzak
tutulmamaldr. Mesela meslekda Maribel Fierronun anlatt gibi Juynboll, konyak imeyi
ve krmz parlak arabasyla gezmeyi ok seven bir Batl tiptir. Oryantalizm sonuta onlarn
mesleidir. Hadis ilmine hizmet ise, Mslman hadisiler (muhaddisler) iin; dini bir grev
ve karl (daha ok) hirette beklenen bir ameldi.
YARIM SAATTE

HADS

DNLEYP DNMYOR, BUHR

Buhrnin, baka hadsilerin haklarnda sz sylendii iin kitaplarna almadklar baz

rvlerin naklettikleri hadsleri kitabna alm olmasnn sebebi, o rvleri bizzat gidip
kontrol etmesindendir. Buhr hads ald kiilerle yarm saat grp hadsi alp dnm
deildir. Hadsi rivyet eden kiilerle uzun mddet grm, hallerini renmi, bu usle
uyarak toplad hadisleri de szgeten geirerek, toplad hadslerin ancak ok azn,
kitabna (Sahhine) yazmtr. mam Mslim, hadsi syleyen ile ondan dinleyenin, ayn
dnemde yaadklar kesinse, daha fazla aratrmaya gerek duymazken, Buhr nakleden ve
dinleyenin hem likasn hem semn, yani kar karya gelerek ve kulayla bizzat
duyduunun kesin (belgeli, kantl) olmasn art koar. (Tecrd, I/219)
TUZAA DM AVA BENZYORLAR, ANKARA OKULU MENSUPLARI
Bu iki byk imam(ve genelde muhaddislerin tamam), hadsle, ocuklarndan itibaren bir
mr boyu ve gece gndz megul olduklarndan, hadsleri kitaplarna almada, kendilerine
gre baz kurallar koymulardr. O kurallar da hads metodolojisinin kanunlar olarak, bu
bilimin temelinde yelerini almlardr. Elbette bu kurallara -zamanmzda (2000 li yllarda) ilk
defa ortaya kan bir bidat akmnn, (hads uslnde deiiklik yaplmasn isteyenlerin)
iddia ettii gibi- Allahn kanunlar olarak bakmyoruz. Fakat selefin bu almalarna stn
kr bir gz gzdirip, bunlar da neymi diyerek, farknda olarak veya olmayarak,
oryantalistlerin izdii plan dorultusunda yryen Mslmanlarn da, yanl yolda

88

olduklarnn ayan beyan ortada olduunu gryoruz. Yemek-imek ve uykudan daha ok, yani
insan yaamsal ihtiyalarndan daha fazla, hadsle megul olmu o nesillerin almalarn
kle almayan, ama abdestsiz-cenbet-mnafk oryantalistlerin hads almalarndan devaml
vg ile bahsedenler, Mslman bir ilim adam grntsnden ok, tuzaa dm bir av
grnts vermektedirler.
MSLM DE ELETRLYOR AMA
Mesel mam Mslim, yapt yllar sren hads toplama ve tasnf almalarndan sonra
kitabn yazmaya balarken kendisine yle bir kural edinmi: Sadece kendi llerime gre
sahh olan bir hadsi bu kitaba yazmadm. Ancak zerinde icm (grbirlii) olan rivyetleri
(temize) geirdim. Mslimin hadsin shhati iin arad icm o hadsin salam olduu
konusunda mam Ahmed b. Hanbel ile onun ada Yahya b. Man, Osman b. Eb eybe ve
Sad b. Mansr- Horasnnin grbirliine varmalardr. (Tecrd, I/221) Ama daha sonra
gelen hads bilginleri, Mslim madem hads iinde bu kadar sk davranm ve hads ilminin
temel direkleri olan bu drt byk imamn ittifak ettikleri hadsleri alm, artk bundan
sonra Mslim zerinde kimse lf sylememeli dememiler, aksine asrlar boyunca,
Mslimdeki hadsleri didik didik etmeye, zerinde yeni yeni almalar yapmaya devam
etmilerdir. Yukarda getii gibi Mslimdeki yz altm hadse eletiri yneltmilerdir. te
oryantalistler ve onlarn yolundan gidenler baz Mslmanlar ite bulduk diyerek, byle
eletiriye uram bir-iki hadsi dillerine dolayp, btn hadsleri devre d brakp, meydan
eytann akllarna soktuu dncelerle megul etme yoluna girmilerdir. Halbu ki Mslimin
kitabna ald bin hads iinden yz altmnn eletriye uramas gayet normaldir. Bu
yz altm tane hadsin de tamamnn uydurma olduu iddia edilmi deildir. Hatta,
muhtemelen o rakam belki on altya, belki daha da aaya da inecektir. Buna ramen yz
altm hadsin tamamn atsak bile, geriye iki bin sekiz yz elli hads kalyor. Yani yzde bei
skntl diyerek, yzde yzne leke atmak, bilimsel anlaya yakr m? Bu anlayn
sonucu olarak da, hikmetten ibaret olan Hz. Peygamberin sz ve davranlarndan yoksun
kalmak, Mslmann aklna firsetine ahret hesabna uygun mudur?
TOPLAM HADSLERN SAYISI
Ahmed Naim Bey, elli bin rakamn verir, sahh hadsler iin ama, bunlarn iinde herhalde
ok byk ksm, ayn hadsin deiik versiyonlardr veya farkl rv zincirleriyle
nakledilmeleridir: Lkin usl-i hamsede (be asl (kitap: Buhr, Mslim, Tirmiz, Eb
Dvd, Nese) tekrar edilen hadsleri de, mevkf ve makt olanlar da hesbn iine dhil
edersek yine de elli bini ancak bulur Burada, Buhrdeki yedi bin hadsin tekrarlar
karlnca iki bin beyze dtn hatrlamalyz.
ALTI YZ BN, YED YZ BN SAYISI YALAN MI?
YRM BE FARKLI RAV ZNCRNDEN DAHA NAKLEDLYOR, AYNI
HADS
Farkl senedlerle rivyet edilen ayn hadsi, muhaddisler, hadsin rivayet zincirine ok itina
gsterdiklerinden, ayr hads olarak kabul ettiklerinden, hadslerin says ok yksek olarak
ifade edilmitir. Mesel Ahmed Ahmed Naim Bey, byle farkl senedlerle, bir (ayn) hadsi
nakleden mstahrecler zerinde yapt almalar srasnda rastlad bir olguyu yle anlatr:
Buhrnin yalnz bir tarkdan rivyet ettii bir hadsin, dier yirmi be tarkdan (daha)
rivyet edilmi olduuna, esny- mtlada (aratrrken), bir kere de kendim msdif
(tesdf) olmutum. (Tecrd, I/227) Ahmed Naim Bey, Buhr dier btn hads kitaplar

89

zerine hayli altndan, mesel Buhrnin bir hadsi Kle: dedi diyerek nakletmesi ile
haddesen: hads olarak syledi demesi arasnda ne fark olduu konusunda fikir yrtr.
(Tecrd, I/232) Sonu itibariyle, Mstahrect (Mstahrec tipi hads kitaplar) sayesinde, sahh
hads kitaplar ile snen kitaplarnda yalnz bir veya iki tark (zincir) ile rivyet edilen
hadslerin rivyet yollarnn ne kadar ok olduu, pek ak grlr ve yedi sekiz bini
gemeyen Buhr hadslerinin altyz bin, yine o miktardaki Mslim hadslerinin yz bin
hadsin iinden seildii rivyetlerinin salamlna gven gelerek, bu kitaplar derleyenlerce
bilinen bunca hadslerin iinden, yalnzca en salam olanlarnn alnm olduuna kolayca
hkm verilir. (Tecrd, I/230)
KESN BLG M, ZANN BLG MDR, HADSLER ?
Buhr ve Mslimin naklettii hadsler, kesin bilgi ifde eder mi? diye bir soru soran
Ahmed Naim Bey yle devam eder: Yani (bu iki kitaptaki yazl) o sz, Hz. Peygamberin
azndan kmtr diye kesin bir yargya varlabilir mi? meselesi limler arasnda tartmal
bir konudur. Birok bilgince salaml kesin olduundan, ifde ettii bilgi de yakndir (kesin
bilgidir). Baz bilginler ise, mtevtir hadsler dnda kalanlar haber-i vhid olduklarndan,
tam kesin bilgi noktasna ulaamazlar. Fakat (yine de) kuvvetli bir zann- glip ifde edip,
kendileriyle amel, vcip olur. bnus-Salh, eletiri konusu olanlarn (toplam 220) zann
bilgi, dierlerinin kesin bilgi ifde ettiklerini sylemektedir.(Tecrd, I/234)
Hasen hadsin tarifi konusunda da grld zere, o devirlerin hadsileri gnlerinin byk
ksmn hadslerle har neir olarak geirdiklerinden, hadslerin durumunu tehis konusunda,
bu insanlarda, kendilinden bir meleke (alkanlk, yetenek) oluuyordu. Ahmed Naim Beyin
yle bir ifadesi dikkatimizi ekiyor: Sonu olarak haseni zerinde olan sahh ile altnda
olan zayfdan -gnl tatmin edecek bir ibare ile- tarf etmek mmkn olmayp, buna
ancak ilm-i hadsde meleke-i tmme sahibi olan nqd-i basr (tenkiti bak/gr
sahiplerinin) iine doup kisve-i tabre getiremedii sebepler ve gzel belirtilere bakarak
anlamak mmkn olur demeye kadar, varanlar vardr. (Tecrd, I/244)
MCEDDD

HADS

Hadsilerin bir zellii de, kendi naklettikleri hadsleri hi ekinmeden ve kimseden

utanmadan, yine kendilerinin tenkd etmeleridir. Fkhlardaki mezhebini ne olursa olsun
savunma anlayn hadsilerde bulamayz. Muhaddisler, bu ynyle de oto-kritik
yapabilme ynnden slam mmetinin en gvenilir limleridir. Ahmed Naim Bey, bu
konuda Eb Dvd, Buhr, Nese ve bn-i Huzeymeden rnekler verir: Slih tbiri her
ikisi de hkm karmada kant olarak kullanlmaya msaid olduundan- sahh hakknda da,
hasen hakknda da kullanlr. Bazen de, kendisiyle itibr olunmaya yni mtbi veya hid
olmaya uygun olan zayf hads hakknda da kullanlr ki, bu anlamda slih, hasenin
altnda olmakla beraber, zayf denilecek derecede dkn olmayan haber demektir. Mesel
mamul-Muhaddisn Eb Dvd: Snen ismindeki kitabmn iine vehn-i edd (ok zayf)
ile aypl olanlar akladm. Hakknda bir ey sylemediklerim ise, Slihdirler.
Bunlarn bazlar derece derece dierlerinden daha sahhdir. diyor. (Tecrd, I/249) Eb
Dvdun aypl olduunu haber verdii bu tip rivyetlerden biri mehur mceddid hadsidir.
mmetimin iinden, her yz senede bir.. diyerek nakledilen hadsi, Eb Dvd naklettikten
sonra eletirisini de yapar ve Ben bu hadsin Hz. Peygamberin azndan kacana
inanmyorum der. Nese rivyet ettii: Sahur (yemei) yiyiniz, nk sahurda bereket
vardr hadsi iin, bu bir mnker hadsdir. Lkin isnad hasendir diyor. Hkim de

90

Mstedrekinde isndna (rvler zincirinde) baklnca shhatine hkmedilecek baz hadsleri

yazmtr ki, metinleri skntldr. (Tecrd, I/250) bn-i Huzeymenin Sahhi hayli
kalitelidir. bn-i Huzeyme hads naklinde ok ihtiyatl olup, iddet-i taharr ashabndan (ok
titiz ve en kk bir skntda o hadsi reddedenler) olup, naklettii hadsin isnd hakknda
ayed skntl szler dolayor ise, bunu hemen vurgulayarak: n sebete kez: ayet sbit
ise, hads udur yahut n sahha el-haberu: eer haber sahh ise gibi bir ifade kullanr.
(Tecrd, I/257)
LM DALGILARI, BRBRNE ZIT GRNEN K HADS IKARSA,
NASIL BR YOL ZLERLER ?
Ayn konuda olup, biri birine zt grnen iki hadsi, imn- nazarla (ok dikkatli bir
aratrma ile) aralarnn nasl bulunaca hakknda yazlm kitaplar oktur. mam finin
Kitbu htilful-Hadsi ile, bn-i Quteybenin (213-276 H./ 828-889 M.), Eb Yahy esScnin (220-307 H./ 835-920 M.), Tabernin (224-310 H./ 839-923 M.) kitaplar, ve Eb
Cafer Tahvnin (239-321 H./ 853-933 M.) Mkilul-sr bunlardandr. Drim de (181255 H./ 798-869 M.) bu konuda byk bir eser yazmtr. Byle nemli bir ii
baarabilenlerin, ilimlerin ounda, zellikle hads, fkh, usl ve kelmda berat-i tmmesi
(kesin bir stnl) olan eimme-i alm(nder imamlar)dr ki, bunlar hads ile fkh
sanatlarn kendinde toplam, ince anlamlarn avclar ve ilim dalglardr. Eer
ayn konuda nakledilen her iki hads de kuvvetli olup, anlamlarn uzlatrma imkn da yoksa,
nesh aranr. Birinin nsih (eski hkm kaldran yeni emir), dierinin de mensh (hkm
kaldrlan) olduu ortaya karsa, nesheden alnr, mensh terk edilir. Hangisinin nesheden
olduuna yeterli kant bulunamazsa, kavid-i terche (terch kurallarna) mrcat olunup,
terch edilmeye en layk olana uygun hareket edilir. Saylar elliye ulaan terch
usllerini renmek isteyenler fkh usl kitaplarna mrcat edebilirler. Bununla beraber
mam finin: Hz. Peygamberden
huss ile umm, icml ile tefsr ynleri dnda birinin ispt ettiini, dieri olumsuzlar srette biri birine zt iki sahh hadsin nakledilmesi
mmkn deildir. Ancak nesih ynnden ola demesi ve mmul-eimme (imamlarn imm)
bn-i Huzeymenin de: Sahh isnd(zincir) ile Hz. Peygamberden nakledilmi biri birine zt
iki sahh hads bilmiyorum. Her kimde byle iki hads varsa bana getirsin de, aralarn
bulaym (zt gibi grnmelerine ramen yle olmadklarn zh edeyim) demesi, dikkatle
not edilmelidir. (Tecrd, I/251) Buhr de dim tenkid edilebilecek bir hads nakletti mi,
derhal bu hadsin eletirildiini aklayan szleri de nakletmitir.(Tecrd, I/256)
KIRK HADS HADS
Ahmed Naim Bey yukardaki konuyla alakal baka rnekler de verdikten sonra, konuyu yle
kapatyor. Lkin, hadsin zayfl (zincirdeki) bir rvnin fsk veya yalanla itham
edilmesinden veya hadsin z olmas gibi bir sebepden douyorsa, bu hads baka bir
kanaldan rivyet edilmi olmakla da giderilemez. Ve o hads zayf derecesinden hasen
derecesine kamaz: Her kim mmetime krk hads ezberleyiverirse Allah kyamet gnde
onu fakhlerle (limler) beraber diriltir hadsi gibi ki, dokuz sahbden deiik yollarla ve
deiik rivyetlerle nakledildii halde, yine de zayf olduunda, btn muhaddislerin
grbirlii vardr. (Tecrd, I/253)

91

HADSLER HADDEDEN GERMEK

(Bu hads iinin) Erbb, vaktiyle daha kitaplara yazlmazdan nce, hadslerin her birini
hdde-i tedkkden geirip (iyice aratrp) ve ricline (nakledenlere), senedinin kesintisiz veya
kesintili oluuna, gerek senette gerekse metinde gizli kusurlar, kurallara aykrlklar olup
olmadna, mtbi ve hidlerine yani dier zincirlerle kuvvet bulup bulmadna bakarak, o
hadsin makbl veya merdd (kabul olunmayacana) olduuna hkmetmilerdir. Fakat
mteahhirnin (u andakiler de dahil sonraki devir bilginlerinin) mtekaddimn (ilk dnem
hads bilginleri) hakknda bizzat ve vstasz bu gibi tedkkleri yapabilmelerine artk fiilen
imkn kalmam, selef (ilk dnem bilginleri) bilginleri de, diynet, emnet ve akllarn
altrmak suretiyle, nakr ve ktmr (en kk paralar/kelimeler/cmlecikler zerinde bile)
adm adm aratrma ile ilerleyerek, kendilerinden sonra gelecekleri byle ar bir klfetten
kalplere gven verecek bir sonula- kurtarm olduklarndan, bu hads limlerinin biri birleri
hakknda yazm olduklar tenkid kitaplarn aratrmakla yetinmek ve kant olarak
gsterebileceimiz hadsleri bu yolla semekten, daha salam bir yolumuz kalmamtr.
(Tecrd, I/254)
BN- TEYMYYE: SLAM TRHNN EN BYK ELETRMEN, NE DED
BUHR HAKKINDA.
Gnmzde Buhr ve dier sahh hadsler hakknda hibir salam kanta dayanmakszn,
sadece oryantalistlerin etkisinde kalarak -ou zaman bunu da fardemeyerek- eletirenlerin
hi biri phesiz, bn-i Teymiyyenin onda biri kadar bilgiye de sahip deildirler, bn-i
Teymiyyenin onda biri kadar cesarete de sahip deildirler. bn-i Teymiyye, problemleri
Kur'an yetleri nda zmeye ve ileri srd grleri, yet ve hadislerle
temellendirmeye zel bir nem verirdi. Hadis konusunda "hafz" derecesinde bir otorite
saylan bn Teymiyye, dnemine kadar oluan zengin hadis ve eser malzemesini gerek rivayet,
gerekse metin ve muhteva ynyle yakndan tanyacak geni bir hadis bilgisine de sahipti ve
slm dman evrelerle, bidat gruplarn yannda eitli gruplamalarn da uydurma
hadislerin ve sriliyatn hadis litaratrne girmesinde dahlinin bulunduu grndeydi.
Allahn Kitab ile Hz. Peygamberin snnetini er nas olarak hukuk deliller hiyerarisinin
birinci srasna yerletiren bn Teymiyyenin, Kur'ann teri (hkm koyma,
kanun/kanunlarn kayna olma) deerini zayflatc grlere kar, en kk bir tahamml
yoktur. Ayrca mctehid imamlardan hibirisinin Hz. Peygamberin herhangi bir snnetine
kasten aykr hareket etmediini belirterek, onlarn Hz. Peygamberin izinden gitmenin ve
ona daima uymann gereklilii, peygamber dndaki insanlarn szlerinin ise alnabilecei
gibi, terkedilebilecei hususunda ittifak ettiklerini sylemitir. bn Teymiyyeye gre
mctehid imamlarn sahih bir hadise aykr ictihatta bulunmas, ancak Hz. Peygamber'in o
sz sylediine inanmamalar veya bu hadisle sz konusu meseleyi kastetmediini
zannetmeleri ya da bu hkmn mensuh olduunu kabul etmeleri gibi hallerde, sz konusu
olabilir. bn Teymiyye (661-728 H./1263-1328 M.) mezhep taassubuna ve taklide saplanp
kalmam, herhangi bir konunun hkmn aratrrken, o hususta mezheplerin grnn ne
olduundan ziyade o hkmn dayanak ve delillerinin ne olduunu aratrmay tercih
etmi, sahip olduu zengin hadis ve eser malzemesi de bu konuda kendisine byk kolaylk
salamtr. Onun zaman zaman mezhebinin hatta dier mezheplerin genel kabullerinin
aksine, farkl grleri benimseyip savunmas, bu tutum ve izgisinin tabii sonucudur. Kuran
ve Snneti daha iyi anlamaya, bu iki kayna hayatn her alannda devreye sokmaya
ynelik abalar, dneminde iyice donuklamaya yz tutmu olan hukuk zihniyete yeni bir
perspektif getirmi ve ictihat fikrini yeniden canlandrmtr. (DA, bn Teymiyye,
Takyyddin)

92

Ahmed Naim Bey, bn-i Teymiyyenin Buhr eletirisi konusunda seksen be yl nce unlar
kaydediyor: eyhul-slm Taqyyud-Dn Ahmed b. Teymiyye(661-728 H./1263-1328
M.)nin Minhcs-Snnedeki u szlerini burada anmaktan kendimi alamyorum. Diyor ki:
Emr-i tashhde, yani bir hadsin Sahh olup olmadna hkmetmekte, eimme-i hads (hads
ilminin byk bilginleri) ne Buhryi, ne de Mslimi takld etmi deillerdir. Bu iki
aratrmacnn sahh saydklar hemen btn hadsler, kendilerinden evvel de hads
bilginlerince sahh saylp, sahh kabul edilmilerdi. Kendi asrlarnda da yle idi.
Kendilerinden sonra da, bu (hads) fennin(in) (bilimin(in) imamlar (nderleri), bu kitaplar
iyice gzden geirip, bu iki immn sahh dediklerine kendileri de sahh demekle onay
verdiler. Yalnz baz (hads) hafzlarn(n) eletirerek olumsuz hkm verdikleri, yaklak
yirmi hadslik az bir mikdarn, istisn etmek lazm gelir. Eletiriye urayan bu hadslerin
ou, Mslimdedir. Bu eletirilerden sonra da, baz hads otoriteleri Buhr ve Mslimden
yana, bazlar da eletirenlerden yana tavr almlardr. Fakat iin dorusu bu konuda,
ayrntlara bakarak hkm vermekle olur. Baz yerler vardr ki, gerekten eletirilmeye
uygundur. mm Habbe hadsi ile, Allah topra cumartesi gn yaratt hadsi ve veya
daha fazla rk ile salt- ksf (gne tutulmas) namaz bunlardandr. Buhrye yaplan
eletirilerin bazlar, hakl eletiriler deildir. Hakkyla eletirilmekten en uzak olan hads
kitab, Buhrdir. nk Buhrnin her zaman yapt bir ey vardr ki,
eletirilebilecek bir hads nakletti mi, derhal bunun eletiriye uradn bildiren
bir aklamay da oraya not etmitir. zetle bu yedi bin gm akeyi kontrol
edip de, iinden birka tanesinin, tamamen sahte deil, dk ayarl olmasna
benzer. Buhr, sanatnda imm (nder) olan bir zattr. Bu iki kitabn (Buhr, Mslim)
toplam hadsleri yedi bin bu kadardr. (Tekrarsz olarak, demek istiyor bn-i Teymiyye;
esasnda be bin be yz rakamn vermek herhalde daha uygun olur. i.y.) Bunu
sylemekten maksadmz, bu iki kitabn hadslerini kendilerinden evvel ve sonra birok
eimme-i cehbize(tecrbeli ve zek byk bilginler) eletirmilerdir. (Fakat bir sonu
alamamlardr) Bazlar zannederler ki, bu iki kitab yazanlar, yazdklarn tekrar gzden
geirmede, yalnz nakledenin zabtda, adlette, rv zincirindeki haline bakmakla yetinip,
baka bir eyi gz nne almamlardr. Halbu ki i zannettikleri gibi deildir. Buhr ve
Mslim, rvlerin kendi meyhlaryla (hadsi aldklar kiiler) mnasebet derecelerini de
aratrmlardr. Her rvnin, kendisinden rivyet ettii ztla bir arada bulunduu sre, az
mdr ok mudur? Onun memleketlisi olup, onun syledii hadsleri iyice bilmekte midir?
Yoksa yabanc bir memleketten gelip kendisiyle ksa bir sre bir arada olup, bu sohbet veya
sohbetlerde baz hadsleri ondan dinleyip savuup gitmi bir kimse midir? gibi, ancak hads
ilmi ile usl-i hadse (hads metodolojisine) tam bir hakimiyeti olmas yannda, son derece de
dikkatli davranmay alkanlk haline getirmi, bu ilmin byklerinin farkna varaca
zellikleri de dnerek, yazdklarn o kitaplara kaydetmilerdir. (Buhr ve Mslimin)
Kitaplarnn, Allahn Kitbndan sonra kitaplarn en sahhi olmas, ite bu gibi yksek
meziyetlere sahip olmakla gereklemitir. (Tecrd, I/255-256)

93

METN TENKD YAAR KANDEMRN NOTLARI

Yaar Kandemirin, 1970 ylnda yazd ve 1975 ylnda ilk basks yaplan Mevz
Hadisler isimli kitabndaki Metin Tenkidi balkl blmden notlar:
Ne var ki baz msterikler ve Mslman yazarlar, hadisilerin metin tenkidi yapmadklar
veya senet tenkidine gsterdikleri ihtimam, metin tenkidine gstermediklerini iddia
etmilerdir. Bu iddialardan birincisinin tamamen aslsz olduu, eitli rneklerle
gsterilecektir. kinci iddiay da ayet birincinin daha yumuak bir dille ifadesi olarak kabul
etmezsek, senet tenkidi imi gibi grnen birok hususlarn, aslnda metin tenkidi
olduunu izah etmek mmkn olacaktr. u noktay her eyden nce belirtmek gerekir ki,
birok aratrc, metin tenkidi szyle hadislerin msbet (ispatl) ilim llerine ve akl
prensiplerine vurulmasn kast etmektedir. Elbette bedh (apak) akl prensiplerine ve bilimin
kanunlarna aykr den haberleri (nakilleri), mevz (uydurma) saymak cp eder; fakat
henz ilmin kesin bir neticeye ulamad baz hususlarla badar grnmeyen hadisleri,
hemen mevz (uydurma) saymakta da acele etmemek lazmdr. Nitekim amzda, byk
ilm gelimelerin, daha nce doru kabul edilen nice inan ve kanatlar nasl deitirdii
grlmektedirnsan bilgisinin snrl olduu, bilmediklerinin bildikleri yannda kyas
kabul etmez derecede- ok bulunduu, felsefe ve bilim otoriteleri tarafndan (bile) ileri
srlm ve kabul edilmi bir gerektir. Modern bilim, gzlem ve tecrbe (deney) sahasna
giren olaylarn, (ancak) en yakn sebeplerini bularak kanunlara ykseliyor. Akl da bu kanun
ve sonular zerinde muhakeme yrterek, daha kll (genel) nazariyeler (teoriler) kuruyor.
lm, yaratl, lm sonras, ruh, Allahn sfatlar..gibi modern bilimin snrn aan
konularda, onlardan bilgi ve hkm beklemek, krden bir eyin rengini sormak gibidir.
Allah Tel, gnderdii peygamberlere btn insanlarda bulunmayan bir bilgi vastas
daha bahediyor: v a h y . Peygamberler bu sayede modern bilimin ve akln snrlarn aan
konularda (rek otunun faydalar gibi, sinein dier kanadndaki panzehir gibi i.y.),
insanlara gerein bilgisini verdikleri gibi, hayatn dier ynlerinde de onlara yol
gsteriyorlar. Vahyi gnderen de, insanlara akl verip kullanmalarn emreden de, tek (ayn)
Allah olduu iin, bu ikisi arasnda gerek bir elime olmamas gerekiyor.
GOLDZIHERIN PSLKLER
Muhaddislerin (hadis bilginlerinin) metin tenkidi yapmadklarn yksek sesle syleyen ve bu
iddiasyla hem Batdaki hem de slam dnyasndaki baz bilgili ve yazar takmn etkileyen
Alman msterik Goldzihere gre: isnad (hadisleri nakledenlerin isimlerini bildiren sened
zinciri) dzeni olduu mddete, Mslman tenkiti, en gze batar tarihi yanllar karsnda
bile duygusuz davranmaktadr Halbu ki gerek byle deildir. Hadislerin zayf ve uydurma
olanlarn ayrmak/elemek iin Mslmanlarn kurduu bu isnad bilimi dnda da, Mslman
eletirmenler, tarih boyunca, nice hadisleri dorudan metinlerine bakarak
reddetmilerdir.

94

IK LRSE EHT M OLUR ?

Mesela bnu Cevz (510-597 H./ 1116-1201 M.) yle der: Bazen isnadda (hadisin nakil
zincirinde) yer alan rvlerin (hadisi nakledenlerin) hepsi de sika (gvenilir) olmakla beraber,
hadis mevz (uydurma) olabilir. Ondan bir asr sonra yaam olan, 14. yzyln byk
bilgini bn Qayym el-Cevziyye de (691-751 H./ 1292-1350 M.), bir insan k olur, (ama)
iffetli olarak yaar ve sonra da lrse, ehid olur anlamndaki zayf hadisi, u szlerle tenkid
eder: Bu hadisin isnad, gne gibi bile olsa, o yine hat, yine vehim olurdu Yine mehur
bilgin bn Askr (499-571 H./ 1105-1175 M.), Trihinde (Trhu Medineti Dmeq), Hz.
Enes R.A.den rivayet edilen ve senedi de salam olan u hadisi nakleder: Allah Tel,
krmz gl mira gecesi Cebralin terinden, beyaz gl benim terimden, sar gl de
Burakn terinden yaratmtr. bn Askir sonra da bu hadisi u szlerle reddeder: Bu
uydurma bir hadistir. Chilin biri bunu uydurduktan sonra, salam bir senedi de ona eklemi
(ve bylece halk kandrmaya alm). Buna benzer bir reddiyeyi de bn Cevz Mevztnda
yapar: Mirata yedinci semya gelindii zaman Cebril, Hz. Peygambere burada dur,
Rabbin namaz klyor der. Hz. Peygamber: acaba ne okuyor? diye sorunca da, Cebril:
Subbhun Kuddsun Rabbul-meliketi ver-rh..der. bn Cevz, btn rvlerin sika
(gvenilir) olduu bu uydurmay reddeder.
Muhaddisler, grld gibi, senedin salam oluuna aldanmamlar, hadisin manasn bir de
akl prensiplerinin szgecinden geirmek zaruretini duymulardr. Yine bn Cevz, Allah at
yaratt, sonra koturdu..sonra da ondan kendi nefsini yaratt eklindeki uydurmay tenkid
ederek der ki: Biz de muhaddislerin detlerine uyarak, bu hadisi kimlerin uydurduunu
gstermek iin rvlerini tesbit ettik. Yoksa byle bir hadisin rvlerini aratrmaya ne hcet
var. Olmayacak bir eyi, sika(gvenilir) ahslar naklederek, (mesela) devenin inenin
deliinden getiini (hadis olarak) nakletseler, onlarn sikalklarna nem verilmez. Eer sen
bir hadisi, akla veya din prensiplerine aykr bulursan, anla ki o hadis uydurmadr.
bn Cevznin bu ak beyan, senedin muhaddisler iin bir gaye olmadn gstermektedir.
Zaten muhaddisler, senedine bakmadan (bile) bir hadisin mevz(uydurma) olduunu (her
zaman) ispat etmilerdir. Nitekim, bn Daqq el-Iyd (625-702 H./ 1228-1302 M.) de bunu u
szlerle ifade eder: Hadisiler ou zaman, rivayet edilen(nakledilen) hadisin lafzlarna
bakmak suretiyle onun mevz (uydurma) olduuna hkmederler; nk onlar Hz.
Peygamberin szleriyle devaml bir ekilde megul olduklarndan, ona ait olan ve olmayan
szleri biri birinden rahatlkla ayrabilecek bir ruh olgunluu ve kuvvetli bir meleke
kazanmlardr.
Bu konuda kendisine sorulan bir soruya cevap olarak, bn Qayyim el-Cevziyye yle demitir:
hadis-i eriflerle adeta onlar vcuduna sindirircesine megul olan bir insan, Hz.
Peygamberin snnetlerini, hayatn, emir ve yasaklarndaki ird usullerini, mmetine neleri
tavsiye ettiini, hangi eyleri sevip hangilerinden holanmadn anlayabilmek iin, salam
bir meleke ve kuvvetli bir ihtisas sahibi olur. Bylesi bir insan, sanki Hz. Peygamberle
oturup kalkm, ashab arasnda bulunmu gibidir. Muhaddislerin, senedine bakmakszn
hadislerin salamn rnden ayrabilmek konusunda sahip olduklar melekeye dikkat
eken mer Bulqn de (724-805 H./ 1324-1403 M.) yle der: Bir insan efendisine
senelerce hizmet etse, onun neyi sevip sevmediini renir. Bir bakas ortaya karak, o zatn
sevdii bir eyi sevmezdi diye iddia edecek olsa, emektar hizmeti bunu duyar duymaz o
kimseyi yalanlar; ite hadis mtehasss da byleder.

95

Bunun bir rneini de, Eb Hureyrenin merf olarak rivayet ettii iddia edilen uydurma bir
haber iin, Ibni Hibbnn (277-354 H./ 890-965 M.) yapt tenkidde gryoruz: Cebrail ile
Beytullahme uradk. Cebrail bana burada in ve iki rekat namaz kl; zira kardein s burada
dodu dedi. Sonra beni bir kayann yaknna gtrerek Rabbin semya buradan kt
dedi... bni Hibbn bu haberi reddederek demitir ki, Bunun mevz (uydurma) olduunu
ispat etmek iin gayret sarfetmeye ne lzum var; (bir) hadis mbtedsi (yeni balayan renci)
bile bunun uydurma olduunundan phe etmez Bu duruma iaret eden bn Cevz:
muhaddis, mnker bir hadis ile karlat zaman tyleri rperir, gnl nefretle dolar
demektedir.
SUBH SLHN

METN TENKD

KONUSUNDAK

GRLER

Yirminci yzyln byk hadisilerinden Lbnanl Subh Slih (1926-1986) ise yle der:
Muhaddislerin, metin tenkidine gereken nemi vermediklerini, buna karlk btn
meslerini sened aratrmasna evirdiklerini iddia edenlerin yanldklar bir nokta da, sened
zerinde yaplan aratrmalarn metin ile olan sk mnasebetlerini anlamak istemeyerek, her
birini bamsz birer alma zannetmeleridir. Halbuki muhaddisler, hadislerin tarih analizi
demek olan diryetul hads ilmi ile beraber yrmeyen metin tedkki ve rivyet
kitaplarnn ezberlenmesi ilerini pek nemli bulmamlardr. Zaten diryetul hads ile
uraanlarn yaptklar da, hem rvnin hem de rivyet edilen hadsin durumlarn
incelemektern baka bir ey deildir. Demek oluyor ki usl- hads ilmi, yalnz isnd
meseleleriyle deil, ayn zamanda metinle ilgili birtakm meselelerle de alkaldr. in sadece
grnne bakan bir aratrc, hads tenkitilerinin hads metninden ok, isnda nem
verdiklerini zanneder. Halbuki i byle deildir. (Kandemir, sayfa 124)
Metin Tenkdinde Bilinmesi Gereken Hususlar. Hadislerin senedleri zerinde tedkkler
(aratrmalar) yapacak olan bir muhaddisin bilmesi ve nazar- dikkate (gz nne) almas
gereken ilimler mahduddur (snrldr). (Ama) Metin tenkdi yapacak kimselerin durumu ise
bundan daha farkldr. Bu kiilerin derin ve geni slami kltrden baka, mevz
(uydurma) hadiste bulunan gecenin zifiri karanlna benzeyen zulmeti ve Hz.
Peygambere ait olan hadislerde bulunan gn na benzer nuru (bu tabir bn
Cevznindir) grp sezebilecek olan feraset ve basrete de sahip olmas cp
etmektedir. Tedkk edecei hadis metninin manasn iyice anlamak ve sahih olup olmadn
kontrol etmek iin, bir nuhaddisin az kullanlan kelimelerin manalarn bilmesi ve bu metnin,
aa yukar ayn manay ifade eden dier metinlerle olan alakasn renmesi gereklidir. Zira,
(ok az da olsa) Kurn Kermde olduu gibi, hadislerin de mecz manal, garib lugatl
(Arab dilinde nadir kullanlan kelimeler), muhtelif ifadeli olanlar, biri birini nesh edenleri
vardr. Btn bunlar gz nnde bulundurarak, hadisin sahih olup olmadna, slam
prensipleri ile badap badamadna dikkat etmek lazm gelir.
Metni tenkd edecek kiinin ayrca, tarih, corafya, psikoloji, sosyoloji...gibi ilimlerle
mcehhez (donanm) olarak, tenkd edecei haberleri mkemmel bir mantn szgecinden
geirmesi gerekmektedirMetin tenkdinde tarihten faydalanldna dair bir rnek yledir:

96

BU TARHLERN HBRS TUTMUYOR ALYYUL-QR

Habere gre, Hz. Peygamber, Sad b. Muazn (vefat 5 H./ 626 M.) tanklna gre,
Muaviyeye (vefat: 60 H./ 679 M.) bir vesika yazdrm ve bu vesikada (Yahudi) Hayber
halkn cizyeden muaf tuttuunu, onlardan cretsiz alma mecburiyetini kaldrdn
aklamtr. (Hadisi) Ali el-Qr (vefat: 1014 H./ 1605 M.) bu haberi yle tenkid eder:
Burada Sad b. Muazn tanklndan bahsediliyor; halbuki o (Hayber olayndan) ok
nceleri Hendek savanda vefat etmitir. Muaviyenin de katipliinden sz ediliyor; halbuki
o da (Hayberden) ok sonralar, Mekkenin fethi srasnda Mslman olmutur. Ayrca,
Hayberin fethinde, cizye hakkndaki ayetler henz inmemiti; cizye ayetleri Tebk seferinden
sonra nzil olmutur. Ayrca, Hz. Peygamberin yaad asrda, cretsiz i grdrme deti
yoktu ki Hayberliler bundan muaf olmu olsun. Ayrca, Hz. Peygamber, Hayber halk ile
byle bir anlama yapmad ki, onlardan cizyeyi kaldrm olsun. Cizye, zimmet ehlinden
mutlaka alnmas gereken bir vergidir. Ayrca, bu gibi meseleleri teden beri, birok rvnin
rivayet etmesi detken, acaba bunu neden sahabe, tbin ve muhaddisler deil de, sadece
Yahudiler rivayet ediyor? Yani bu iddia doru olsayd, ashab, tabin ve fukahann da yle
kabul etmesi gerekirdi. Halbu ki onlardan biri kp da Hayber halkndan cizye
alnmayacana dair bir ey sylemek yle dursun, aksine Yahudilerin ellerindeki vesikann
sahte ve uydurma olduunu beyan etmilerdir. Ayrca, Hayberliler cizyenin kaldrlmasn icab
ettirecek iyi bir hareket yapmak yle dursun, Hz. Peygambere harp ilan etmi, onu
zehirlemeye kalkm, slam dmanlarn korumu insanlardr. O halde mutlaka cizye
vermeleri gerekirdi. Ayrca, Hz. Peygamber, kendine dman olmayan ahliden bile cizye
almtr. Bunlarn ise dmanlklar apak olduuna gre, cizyelerinin kaldrlmas yle
dursun, artrlmas icap eder. Ayrca, Hayberliler, kendilerinden cizye kaldrlacak kadar iyi
insanlar olsalard, yurtlarndan karlmayp kendilerine gzel muamele edilmesi gerekirdi.
Halbu ki onlarn memleketlerinden srldklerini grmekteyiz. Yine bu iddia doru olsayd,
ashb, tbin ve fukahnn da yle kabul etmesi gerekirdi. Halbu ki onlardan biri kp da,
Hayber halkndan cizye alnmayacana dair bir ey sylemek yle dursun, aksine
Yahdlerin ellerindeki vaskann sahte ve uydurma olduunu aka sylemilerdir(Aliyyu-lQr, Mevzt, s. 119-120). (Kandemir, Mevz Hadisler, 125-128)
NEDEN

REDDETT, KANDL HADSN ZEHEB

Muhaddisler, Hz. Peygamberin yaad zamann sosyal durumunu da gz nnde

bulundurmulardr: Mescide bir kandil asan kimse iin, yetmi bin melein istifar edeceini,
mescide bir hasr seren kimseye ise, u kadar sevap yazlacan syleyen hadsi reddeden
(mam) Zeheb (673-748 H./ 1274-1348 M.), Hz. Peygamberin hayat boyunca, mescidinde
ne bir kandil yakldn ve ne de bir hasr serildiini syler (Zeheb, Mzn, c. 2/351)
Helvann insan kuvvetlendireceini ve cins kudreti artracan hads diye nakleden rvnin
helvac olduunu limler tesbit ederek yalann ortaya karmlardr (el-Kvkc, el-Luluul
Mars, s.27). Kandemir, Mevz Hadisler, 128-129)
nsan kendisi de, bir kitab okurken hads diye geen bir cmle zerinde biraz dnmeli,
hadsin getii konuya yakn yetleri, tarihi olaylar, bilimsel gerekleri, slamn genel
ruhunu, Hz. Peygamberin uslbunu gz nne getirmelidir. Mesel Mehmed Vehbi
Efendinin (1861-1949) Hulsatul-Beyn tefsirinde yle bir blm geer: Fahr-i Rz ve
Hznin aklamalarna gre, Kurey mriklerinden Eb Cehil gibi inat olanlar, Allahn
Elisinin Allahn Rahmn ismiyle dua ettiini iitince, Muhammed, iki tanrya dua ediyor.
Bunlardan Allah biliyoruz ama, Rahmn isminde bir ilah bilmiyoruz. Ancak Rahmn
isminde, Rahmnul-Yemme olan Mseylimetul-Kezzb biliriz demeleri zerine bu

97

yetin (Rad: 30) indii rivyet edilir. (Hulsatul-Beyn, VII/2642) Halbuki, az ok slam
tarihi okuyan bir kii, Mseylimenin, byle Mekke dneminde, Mekkedeki tartmalarda,
hemen akla gelecek bir isim olmadn bilir. Mseylime yalanc peygamber olarak ortaya
ktnda ise, Eb Cehil zaten oktan lm, (Bedir savanda ldrlm) bulunuyordu.
GOLDZIHERIN UYDURMALARI
Yaar Kandemir, krk be yl nce yazd Mevz Hadisler isimli almasnda, Yahudi
Goldziherin iddia ettii gibi, muteber slam bilginlerinin deil de, Goldzihern kendisinin
nasl uydurmalar yaptn ok gzel ortaya koymutur. Bunlardan bazlarna bir gz atmak,
hem Goldzihern ve dier oryantalistlerin zihniyetlerini tehis asndan faydal olacaktr.
Hem de, bu Batllarn yazdklarn bilimsel kabul edip, kitaplarnda, makalelerinde nakledip
sahh hadislere saldrya geen Ankara Okulu gibi akmlarn sylediklerini bilimsel zanneden
kardelerimize de faydal olacaktr:
Goldziher, en gvenilir rivyetleri, arzusuna uygun bir ekilde tefsre tb tutmaktadr.
Emevler devrinden bahsederken yle demektedir: Bataki iktidar hi de tembel tembel
oturmamtr. Herhangi bir dncesine, herkes tarafndan itibar gsterilmesini ve dindar
evrelerin muhalefetini susturmay istedii zaman, grlerini desteklemek zere, onun da
hads uslne bavurmas gerekirdi. Dmanlarnn yapyor olduklarn yapacak, yani hadsler
imal edecek ve ettirecekti. Nitekim bundan da geri kalmad. (bk. Goldziher,
Muhammedanische Studien, c.II, s.34) Goldziher bu iddiasna rnek olarak da Emev sultan
Abdlmelikin (ynetimi: 65-86 H./684-705 M.), Mekkeye hacca gitmeyi yasaklamak
kararn verdiini, bunun iin de, hacca bedel olmak zere, hacc, Kudsteki KubbetusSahrya evirme aresine bavurduunu sylemektedir. Szlerine devamla Goldziher,
Abdlmelikin bu arzusunu desteklemek maksadyla, Zhr (vefat: 51-124 H./ 671-741
M.)nin u hadsi uydurduunu iddia etmektedir: mescide gitme dnda denk balanmaz
(sefere klmaz): Mescid-i Haram (Kabe), Mescid-i Aks ve benim (Medine) mescidim.
Hads ilmine byk hizmetleri dokunmu olan ve son derece gvenilir bir rv olarak tannan
(bni ihb) Zhryi, Emev sultannn keyfince hareket eden bir hads uydurucusu olarak
ilan ederken, Goldziher, hibir veskaya dayanmamaktadr. stelik onun uydurma dedii
sahh hads, Sahh-i Buhr (c.II, s.58) ve Sahh-i Mslim(c.II, s.976 ve 1014)den baka dier
snenlerde de, sika (en gvenilir) hadisiler tarafndan rivyet edilmi olarak bulunmaktadr.
(Kandemir, s.39-40)
Goldziher, yukardaki palavrasndan on sayfa sonra ise, bu sefer tamamen ters ynde bir
uydurma yapmakta ve Abbsler dneminde hadisler tedvn edilirken, hkmetin tazyki
(basks) ile, Emevler lehine olan hadislerin mesel Buhr(vefat: 256 H./870 M.)nin
Sahhinde Muaviye ile hibir vc ifadenin konulmadn sylemektedir. Goldzihern
Eb Hureyreye yapt satamalarndan birini, Y. Kandemir, daha ayrntl bir bilgiyle
cevaplamaktadr: Golziher yine Muhammedanische Studien c.II/49da diyor ki: rvlerin
kasd olmakszn (ama) boboazlkta bulunabildikleri dncesini akla getiren bir hads (de),
bize bu sahada bizzat Mslmanlarn kendilerine ne imknlar tanyor olduklarn
gstermektedir. Goldziher bu kendi uydurduu ve hkmn batan verdii cmleyi, elbette
eytann yardmyla kurduktan sonra yle devam ediyor: El-Buhrnin bir hadsi ylece
ifade ediliyor: Peygamber, av kpekleriyle oban kpekleri mstesna, btn kpeklerin
ldrlmesini emretti. merin oluna (Goldziher, Abdullah b. meri kastediyor), Eb
Hureyrenin u szleri de rivyet ettii haber verilmitir: ve (ilave olarak) ziraat (tarla iin
beki) kpekleri hari O zaman merin olu unlar syler: Eb Hureyrenin tarlalar

98

var ! Yani, Peygamberin bu hkmn, Eb Hureyreye tarla kpeklerini de istisna ettirerek

rivyet ettiren ey, Eb Hureyrenin ahs yarardr.
Y. Kandemir, Goldzihern bu iddiasn yle cevaplandryor (tabi bu cevap ayn zamanda
Ankara Okulunun ba aktr Hayri Krbaoluna da cevap olmu oluyor. nk Krbaolu,
Goldzihern bu iddiasn, Goldzihern 1889-1890 da yaynlad bu kitabndan yz on sene
sonra, aynen tekrar etmektedir, Aralk 1999 ylnda ilk basks yaplan slam Dncesinde
Hadis Metodolojisi isimli kitabnn 194. sayfasnda. Haydi diyelim halk okuyamaz ama,
Yaar Kandemirin 1975de baslan eserini; fakat hadisi olan, hadis profesr olan
Krbaolu yine kendisi gibi bir hadis profesr olan Yaar Kandemirin -1999 tarihini
dnrsek- yirmi be sene evvel yazlm eserini okumas lazm deil mi? Kendi
branndaki kitaplar (bile) takip etmeyen bir kii nasl ilim adam olabilir? nk 2002 yl
Kasm aynda yaynlad, bir dier aslsz bilgilerle dolu kitabnn Sunu ksmnda her
ilim adam gibi benim de.. diyor, Krbaolu. Kendi iddiasna gre ilim adam ama, kendi
brannda yaynlanm kitaplar takip etmiyor. Neyse, Yaar Kandemir yle diyor 1970
ylnda, almasn bitirdiinde:)
Grld gibi Goldzihern buradaki itham birka ynldr. nce, Eb Hureyrenin veya
bir baka rvnin, kendine birtakm imknlar hazrlayabilmek iin hadse ilaveler yapm
olduunu sylyor. Bu Goldzihern bizzat yapt bir ithamdr.(Yani palavra ve iftiradr)
kinci olarak, Goldziher, Abdullah b. mer vastasyla Eb Hureyreye yaptrmak istedii
ithamdr ki, buna gre Abdullah b. mer, Eb Hureyrenin ahs yarar iin hadsin son
ksmn uydurduunu sylemi oluyor. Halbuki bu hadsi, Eb Hureyre dnda ayrca Sfyan
b. Eb Zuheyr Buhr de (Sahh, c.III, s. 67), Ebul-Hakem Mslimde(Mslim, Sahh, c.III, s.
1202), Abdullah b. Mugaffel de Tirmiz de (Sahh, c. IV, s. 80) rivayet etmektedirler, kelbe
zern (tarla kpei) ilavesiyle, ve ayn Eb Hureyre gibi. Hatta bu ilaveyle birlikte hadsi
Eb Hureyreyi itham ettii sylenilen- Abdullah b. mer de Mslimde (c. III, s. 1202)
rivyet etmektedir. Hadsin Buhrdeki bir versiyonu yledir: Sufyn b. Eb Zuheyr dedi:
Allahn Elisinden iittim, yle diyordu: Her kim, ekin (tarla) korumayan ve koyun kpei
(de) olmayan bir kpek edinirse, onun iyi amelinden her gn bir krat eksilir (M. Fuad
Abdulbk, el-Ll vel-Mercn (trc.) Had. 1014)
te bu sonuncu durum da gstermektedir ki, Abdullah b. mer, Eb Hureyreyi itham
etmemitir. Aksine ev kelbe zern (yahut da tarla kpei) ksmn, -belki de unutmu olmas
sebebiyle- Eb Hureyreden rendikten sonra tpk onun rivyet ettii gibi rivyet etmeye
balamtr. Abdullah b. merin Eb Hureyrenin tarlalar vard szn Nevevnin de
dedii gibi (bk. erhu Sahh-i Mslim, c. X, s. 236) tarlalar olduu iin hadsi daha iyi
aklnda tutmu olmaldr eklinde anlamak varken, bunun aksine itham manas karmak,
sahbenin biri biri hakkndaki hsn- niyetinden phe etmek ve bunun sonucu onlar yalanc
saymaktr ki, her insan kendi sfatn syler ifadesini hatra getirmekte, kendisi
yalan syledii iin herkesi de yalanc kabul eden Bat kafasn yanstmaktadr. (Y.
Kandemir, s. 100-101)

99

HAYREDDN KARAMANIN METN TENKD KONUSUNDAK GRLER

Karaman, konuya yle giriyor: Batl slam tarihilerinden bazlarnn ve zellikle
msteriklerin iddia ve zanlarna ramen, Hz. Peygamberin hayatnn nemli bir ksmn bize
nakleden haber ve hadslerin ou, bilimsel llere gre shhat (salkl) hkmne layk
vasftadrlar. Ayn zamanda, yine (bu evrelerin yayd) iddialara ramen, hadsler hicr
nc asra kadar yalnz ifh (szl) rivyetle gelmemi, daha Hz. Peygamber zamannda
yaz ile de tespit ii balamtr. (bu konuda Prof. Fuat Sezginin Buhrnin Kaynaklar
isimli almas, s. 3-11) (te mam Mlik gibi, Buhr gibi, Mslim, Ahmed b. Hanbel gibi
hicr ikinci ve nc asr musannifleri, hadsleri bablara blerek veya baka tertiplerle
yazarken, geni apta, kendilerinden nce meydana getirilmi yazl veskalara
dayanmlardr. (Buhrnin Kaynaklar, s. 68-108) (H. Karaman, s. 7) Hayreddin
Karamann 1966 ylnda ilk basks yaplan Hads Usl isimli kitabndaki Metin Tenkidi
balkl blm buraya alyoruz. (H. Karamann bu satrlar neredeyse elli yl nce yazlm
olmasna ramen, yukarda da deinildii gibi hadsleri by-pass etmek isteyenler, sadece
kendilerini (ve oryantalistleri) dinleyen, fazla aratrma yapmaya vakit ayrmayan ve sadece
kendi grlerinin toplumu aydnlatacak dnceler olarak kabul ettiklerinden, Yaar
Kandemirin kitabn okumadklar gibi, sanki H. Karaman hi byle bir alma yapmam
gibi, onu da es gemilerdir. Hadis kart modernistlerin, bu kendilerini dev aynasnda gren
kibirli tutumlarna kendi yazdklarndan bir-iki cmle ile rnek vermek faydal olacaktr.
KIRBAOLUNUN REHBER
ADAM ?

DANIEL BROWN NASIL KARANLIK BR

Mehmed Said Hatipolunun yalanmasndan sonra, hadisleri by-pass operasyonun ba

aktr olan M. Hayri Krbaolu, 1999 sonunda piyasaya kan slam Dncesinde Hads
Metodolojisi isimli kitabnn nsznde bu kitabnn ve kendi ekollerinin ne kadar nemli
olduunu, u ok iyi cillanm szlerle ifade ediyor:
slm dnyasn, iinde bulunduu bu atalet ve donukluktan, kat muhafazakrlktan,
taklitten, bunun sonucu olan dayatmaclk (entegrizm) ve baskclktan ki bunlar slma ve
Mslmanlara yakmayan niteliklerdir- kurtarp, gelimelere ak, dinamik, eletirel bir ilim
ve dnce geleneini in yolunda bu almamz etkili ve verimli olsun.
Krbaolu, 2002 ylnda piyasaya kan Alternatif Hadis Metodolojisi adndaki kitabnn ilk
sayfalarnda da (s. 13), sonuta bir kfir olan Daniel Brownun slam Dncesinde Snneti
Yeniden Dnmek adl kitabndan alnt yaparak: ada Mslmann bunalmnn en
nemli boyutunu, Snnet probleminin oluturduu tespitini nakleder ve kendisi de bu kfirin
tespitini benimser. ABDde niversite tarih hocas Daniel Brown slam Dnce Tarihi
zerinde alan bir kiidir. Bir sre Pakistan ve Msrda yaam, ada cihad ve
ehadet hareketleri konusunda bilgi toplam, Pakistanda niversite hocal yaparak bu
konudaki bilgilerini artrmaya alm birisidir. u anda baz ABD niversitelerinde slam
dersini seen rencilere, ders kitab olarak okutulan kitabnda, Hz. Peygamberin slamn
pek ok esasn, peygamberlikten nceki ticr seyahatleri esnasnda karlat/grt
Hristiyanlardan ald/etkilendii konusu da usturuplu bir ekilde ileyerek, okuyucu buna
ikna edilmeye allmaktadr. u anda baz Evanjeliklerin de destekledii Ortadouda
Din almas Enstits ismiyle bir tink-tank (dnce kurumu) kurmu ve bu
kurumun banda olarak faaliyetlerini yrtmektedir. Kurumun web sitesi, slam
lkelerindeki faaliyetleri yakndan takip etmekte, ksa aralklarla yenilenmektedir. Daniel
Brown baka Hristiyan rgtleri ile de balants olan bir ahstr ve bu sitelerden birinde
Brownn u anda (Nisan 2013) stanbulda almakta olduu (ne alyorsa !?) notu da

100

vardr. (www.new-wineskins.org) te Hayri Krbaolunun rehberlerinden biri bu adamdr.

Dier bir rehberi de (yukardaki konya ok sevdiinden konyak olduunu
sylediimiz) G.H.A. Juynboll(1935-2010)dur.
DEDEDEN TORUNA YZ ELL YILDIR HADSLERLE LGLENEN ! BR
ALE: JUYNBOLLAR
Juynbollun lmnden bir yl sonra onu anmak zere yaplacak olan konferansn ilan,
ABDde bulunan sapk Edip Ykselin de yneticilerinden olduu Hr Kafalar (freeminds.org) sitesinde duyurulmutur. Bu Juynboll btn mr boyunca hadsler zerinde
almtr. Hadisler hakknda yazd (uydurma) kitaplar Ankara Okulu tarafndan Trkeye
evrilmitir. (Bir de Endonezyada Malaycaya evrilmi, baka dillere bereket tercmeleri
yaplmamtr) Juynboll ilesi ayn zamanda, dededen toruna, hadslerle ilgilenen!
bir iledir, yz elli yldan beri. Juynboll gibi Mslman olmayan bir adam, bizim
Peygamberimizin hadsleri ve bu hadsleri bize nakleden ravler ve bu rv
zincirleri zerinde btn bir mr boyu neden alr ki? Btn mrn bu ie
vermesinin sebebi, Goldzihern ve dierlerinin yaptklarnn ayndr: hadsleri bypass etme. Juynboll, kitab(lar)nda Mslman bilginler, hadslerin metinleri
zerinde metin tenkdi almas yapmamlardr demitir ve Krbaolu gibiler de
hemen bu szleri kitaplarna almlardr. (Krbaolu: Alternatif Hadis Metodolojisi s.
19-20). Halbu ki metin tenkdi(yukarda grld gibi aada da grlecektir), slam
limlerince ilk asrlardan beridir yaplan bir almadr. Bunun yannda uydurma
hadisler de, ilk asrlardan beri karlalan bir problemdir ama uydurma hadislerin iln ve
bunlarn zellikleri konusunda da asrlardr pek ok alma yaplmtr.)
Hayreddin Karaman, konu hakknda elli yl nce unlar yazyordu:
..Buraya kadar grnte, daha ok senet zerinde slm muhaddislerinin senetle ilgili
almalar, incelemeleri ve tenkitleri zerinde durmu bulunuyoruz. Grnte dedik;
nk senet tenkit ve incelemesi, muhaddislerin asl gayeleri olmayp, asl gayenin, hads
metninin shhatini ok defa garantileyen vsta (ara) olmas bakmndandr. u halde senedi
incelemek, onu tenkit etmek, dolaysyla ve asl gaye olarak metni incelemek ve tenkit
etmek demektir. Fakat zellikle msteriklerin ve baz yeni Mslman aratrmaclarn metin
tenkidinden maksatlar udur: Hadsin senedini incelemekle yetinmeyip asl metnin; akl
prensipleri, ilgili yerlerde tarih, corafya ve msbet (ispat edilebilen) ilimlerin (saysal, fen
bilimlerinin) kaide ve verileri (donn) lsne vurulmas, buna gre kymet hkmne
varlmas Hayreddin Karaman burada bir dipnot dmektedir ki onu okumak da faydal
olacaktr: Dinlerin teblileri esnasnda, hkmleri, akllarndan ok hislerine bal kimselerin
kolayca imanlarn temin hikmetiyle, Allah, peygamberlerine mucizeler gsterme imkan
vermitir.. Bu mucizelerin ou, msbet ilimlerin kanunlaryla badaamaz. Ate, yanabilecek
eyleri yakar, yeni domu bebek konumaz, babasz ocuk olmazHalbuki bunlar mucize
olarak vuku bulmutur. Ancak biraz dnlrse grlr ki, msbet ilim bu konulardaki
kanunlarn, olaylar byle olagelirken, saysz defa grd iin tesbit etmitir. Yoksa akl,
bunlarn aksini kabul etmedii iin deil! u halde, tabiat kanunlarnn yaratc ve
dzenleyicisi olan Allahn, henz msbet ilmin ulaamad baz kanunlarla ve kendi
kudretiyle yaratt mucizeler de akla aykr deildir. Sadece msbet ilim henz onlarn
kanunlarn kefedememi, kendi prensipleri iinde bu hadsleri izah edememitir H.
Karamann bu izahyla beraber, rek otu hakkndaki hadsi ve buna benzer u anda
faydalarn bilemediimiz ama Hz. Peygamberin tavsiye ettii ve/veya yapt baz
davranlar da tekrar dnmemiz lazmdr. Akllarnn almad bir hadsi hemen bunlar o
zamanki Arap detleridir, snnet deildir diyerek reddedenler, bu konuda biraz ihtiyatla, eski

101

ifade ile teenn ile hareket etmeli, yarnlarda bilim bunlarn hikmetini bulduunda rezil
olmamak iin, bir hadsi reddetmek konusunda acele etmemelidirler. Hayreddin Karaman
metin tenkdi konusuna yle devam ediyor:
Sened konusunda esiz incelemeler yapan ve baar kazanan slam muhaddisleri, metin
tenkdine de gerekli yeri vermiler midir? Msterikler (oryantalistler) ve onlarn etkisinde
olan baz Mslman yazarlar, bu soruya menf (olumsuz) cevap vererek Mslmanlar metin
tenkdine gereken yeri vermemilerdir iddiasnda bulunuyorlar. Hayreddin Karaman burada
da bir not derek, Goldziher ve Zkir Kadrden bahsediyor: Mehur msterijk
Goldzihern bu iddias iin bak: el-Akde ve-era, s.54. Bir rnek olmak zere Zkir
Kadrnin iddialarn sadeletirerek zetleyelim (ki Z. Kdir unlar iddia ediyor) :
Yukardaki fasllardan anlaldna gre muhaddisler, hads ilimlerine nem vermekle
beraber, bugnk ilim gzyle bakld zaman, bir takm kusurlar gze arpmaktadr:..4Hadsin Kurna, selm fikir ve sahih akla uyup uymad gz nne alnmadan, yalnz
isnadn peyfambere ulamas bakmndan tedkk edilmesi hads ilminin nemini azaltr. 5Hads dirayet ilmine nem verilmediinden, hadsler akl ve kyas llerine
vurulmamtr..8-Hadsin metninden ok, isnd zincirlerine nem vermek, metin ve mana
cihetlerini ikinci dereceye indirmitir. (Drul-Fnn lahiyat Fak. Mecmuas, say: 4, s. 194)
Bu gr yukardaki faslda (biraz sonra) cevaplandrlm olacaktr. Hayreddin Karamann
yaklak elli yl nce, metin tenkidi yoktur iddialarna verdii cevap yle devam ediyor:
Akln ve msbet ilimlerin snrn ksaca tesbit ettikten sonra, muhaddislerin metin tenkidi
konusundaki almalarn grelim: nsan bilgisinin snrsz olmad, bilmediklerinin
bildiklerinin yannda kyas kabul etmez derecede- ok bulunduu, felsefe ve bilim otoriteleri
tarafndan ileri srlm ve kabul edilmi bir gerektir. (Fen) Bilimler(i ise ancak), gzlem ve
deney sahasna giren olaylarn, en yakn sebeplerini bularak, kanunlarn kurarlar. Akl, bu
kanun ve sonular zerinde muhakeme yrterek, daha genel teoriler kurar. lm, yaratl,
lm sonras, rh, Allahn sfatlar...gibi (fen) bilimler(in)in snrn aan konularda, onlardan
bilgi ve hkm beklemek, krden bir eyin rengini sormak gibidir. Allah ise, gnderdii
peygamberlere, btn insanlarda bulunmayan bir bilgi arac daha hediye ediyor:
Vahiy. Peygamberler bu sayede, bilimlerin ve akln snrlarn aan konularda, insanlara
gerein bilgisini verdikleri gibi, hayatn dier ynlerinde de onlara yol gsteriyorlar. Vahyi
gnderen de, insanlara akl verip kullanmalarn emreden de tek Allah olduu iin, bu ikisi
arasnda gerek bir elime olmamas gerekiyor. Nitekim slam, slim akln prensipleriyle,
sahh bir nakil arasnda elime olmayacan prensip olarak kabul etmitir.Yalnz burada
dikkat edilecek nokta, elme ile kavrama arasndaki farktr: bu dzenli ve muazzam evrenin
tesadf eseri olmayacan, mutlaka bir yaratcsnn bulunmas gerektiini, akl -elimesiz
ve zorunlu olarak- kabul eder. Fakat bu yaratcy kavrayp bilemez.
slam muhaddisleri ve fakihleri, akl ve ilmin yukarda zetlediimiz snrn gz nne
alarak, metin tenkidini yapmlar, bu konuda da ince ve kesin kaideler
koymulardr. (H. Karamann elli yl nce byle demesine karlk, Hayri Krbaolunun
2002 ylnda piyasaya kan kitabnda, Krbaolunun ok sevdii ve grlerini
benimsedii:
pek oklarna gre, makul ve mutedil birisi olarak nitelendirilebilecek olan oryantalist
Juynbollun tespitlerinden birisi olarak hads uslne ynelttii eletirilerden birisi de2Metin tenkidi olarak uygulanabilecek kriterler yoktur.

102

denilmektedir. s. 19-20. H. Krbaolu, Juynbollun 1983de baslan eserini kaynak ve kant

olarak almakta ama, bu konulara (2002den otuz alt yl nce cevap veren) Hayreddin
Karaman ismi kitapta hi gememektedir.)
Hayreddin Karaman daha sonra Abdurrahman Malemden bir alnt yaparak yle devem
eder:
slm ilimlerin byk nderlerinin yapt bu almalar ve koyduklar kaideleri
zetleyerek nakledelim: Hads rvlerinin tarihine ve ilele (hadste tespit edilen gizli
kusurlara) dair kitaplar inceleyenler, bunlarda birok hadsler iin mnker, btl,
uydurmaya benzer (ibhul-mevz), mevz (uydurma) dediklerini, rvler hakknda da:
mnkerleri rivyet eder, mnkercidir gibi ifadeler kullandklarn grrler. Bunlar
inceleyenler anlayacaklardr ki, ou sened ynnden deil, metin ve mana bakmndan
tenkiddir. Muhaddisler, rvleri tevsk (gvenilir olduunu tesbit) iin rivyet ettikleri hads
metinlerine bakmay ve hadsi mnker olan rvyi cerhetmeyi det edindikleri iin, senedinde
mecrh (cerhedilmi) rv bulunmayan mnker hadse nerdeyse rastlanamaz. Bu sebeple hads
metnini inceleyip (tenkd edip) onu, koyduklar ve biraz sonra greceimiz kaidelere aykr
bulunca, senedine bakmlar ve ondaki kusuru sylemekle yetinerek, metnin durumunu ayrca
sylemeye ihtiya duymamlardr. bnul-Cevznin Mevztna bak; greceksin ki o , ancak
kusurlu bulduu metni ele almakta, fakat yalnz senedin kusurunu aklamakla yetinmektedir.
lel kitaplar da byledir. Kusurlu bulunan hadslerin ou, metin bakmndan kusurludur.
Fakat onlar, mnker demekle daha toplu bir ifade kullanm oluyorlard (Malem,
Envrul-Kife, s. 263)
Muhaddisler drt yerde daima akl kullanmlardr: Hadsi alrken, naklederken, rvler
hakknda hkm verirken ve hads hakknda -sahh olup olmadn tesbit edip- hkme
varrken. Bu ilmin titiz uzmanlar, akln kabul etmedii bir hadsi duyunca, onu ne yazar ne de
ezber ederlerdi. Eer alrlarsa ezber ederlerse- nakletmezlerdi. ayet naklinde fayda
grlrse, metin ve senedin kusurunu syleyerek naklederlerdi. Nitekim mam fi
Rislesinde yle der: Hadsin sahh olduuna veya olmadna; muhaddisin naklettii
hadsin akla veya gerei gsteren (Kurn, mtevtir snnetlergibi) daha kuvvetli delillere
aykr olmas veya olmamasyla da istidll edilir. (Risle, s. 399) Hatb Badd elKifyesinde u bal aar: Akln kabul etmediklerini ve mnker hadsleri karma bb (elKifye, s. 429. Malem, s.6)
H. Karaman daha sonra, mild 20. yzyln iki byk hads bilgini Ahmed Nam ve Subh
Slihden alntlar yapar: (Prof.) Ahmed Nam Tecrd Tercemesine yazd uzun
mukaddimesinde der ki: bu ilmin ileri gelenlerince isnadn sahh olmas, her durumda
metnin de sahh olmasn gerektirmez. Rvde Peygamberimizde deil- zhl ve hat
olabilecei gibi, mana yoluyla rivyette riin (Allahn Elisinin) maksadn tam ifade
edememek durumu da bulunabilir. Buna gre, ehil olmayan kimsenin, bir hadsin isndn
sahh bulmakla, hemen metninin de sahh olduuna hkmetmesi ciz olmaz. nk isnd
sahh olan bir hadsin gizli bir illeti kusuru- bulunabilir. Tek rvnin rivyet ettii haberin
(haber-i vhid) kabul edilmemesi, ya metne it bir illete veya senetle ilgili bir cerhe dayanr.
Senedi sz gtrmeyen, nakledenleri hep sika (gvenilir) olan byle bir haber, u sebeplerden
biriyle reddedilebilir: (Karaman burada da yle bir dip not dyor: Bu durumlarda hadsi
kabul etmemek demek, byle bir sz ve iin Peygamber Efendimiz SAVe it olmadn
tespit etmek demektir. Rvleri doru ve gvenilir kimseler olduuna gre, herhangi birisi ya
yanl anlad ya unuttu veya benzeri bir yanlma oldu demektir. nk Peygamberimize it
olduu phesiz bulunan bir hadsle, akl prensipleri elimez.)

103

1-Akln gerekli kld sonulara aykr olmakla. Akl, duygular ve gzlemin kesin sonularna
veya mtevtir habere aykr olduu anlalan haber rvleri doru kiiler olsa da- btl ve
aslsz kabul edilir. nk slam dini akllarn kabul etmedii eyi getirmemitir.
2-Kurn Kermin kesin nassna, mtevtir snnete veya mmetin icmna aykr olmakla.
Byle bir haber, Allah, Rasln veya btn mmeti tekzb ettii iin, ya tamamen
btl(aslsz)dr, veya menshtur.
3-Herkesin duyup bilmesi gereken bir eyi yalnz bir rvnin rivyet etmesiyle. nk
herkesin bilmesi gereken bir eyden, yalnz bir rvnin haberdr olmasn akl kabul etmez.
4-Tevtr halinde nakli mutd olan bir eyi, yalnz bir rvnin rivyet etmesiyle. H.Karaman
bu ksm Ahmed Naimin mukaddimesinden 269-274. sayfalardan zetlediini ifade ettikten
sonra, Lbnanl Prof. Subh Slihin incelemesini de yle zetliyor:
Msteriklerle, bilgileri (sadece) onlarn kanalndan renmek isteyen uydular, u iddiada
bulunurlar: slam muhaddisleri (hads bilginleri) ekille megul olmu, fakat mazmnu (i ve
d manay) ihmal etmilerdir. Yahut, senedle megul olmu, ona itina gstermi, fakat metme
aldr etmemilerdir. Dolaysyla; metinler incelenmeli, senet sahh de olsa, her metin kabul
edilmemelidir. demek isterler. Aadaki satrlarda, slam bilginleri hakkndaki bu aslsz
thmetin, onlarn eserleriyle nasl yklacan greceksiniz. Kiinin hidi, sz deil, idir.
Btn muhaddisler u hususta ittifak etmilerdir: Hadsleri ve senetleri okuyup ezberlemek;
hadslerin trh analizi demek olan diryet ilmi (hads usl) ile beraber yrmedike, byk
bir kymet ifde etmez. Hads usln inceleyenler grrler ki, bu zevtn orada inceledikleri
ey, rv ile mervnin halleridir. Rvden kasdettikleri, hadsi bize ulatran nkiller
(naklediciler) zincirinden bir halka (bir kii), mervden maksatlar ise dorudan doruya
metindir. u halde, isnd kadar metin zerinde durmak ve onu eitli ynlerden incelemek,
hads usl ilminin tabiat icbdr. Meselelere ku bak gz atan bir kimse, onlarn metinden
daha ok, senede yneldiklerini sanr. Ama bu zan ilm incelemeye dayanmayan, zayf bir
zandr. Onlarn incelemeleri daima senetle metin evresinde dolar. Bu ikisini, kable ayan
olup olmamalar bakmndan tedkk szgecinden geirirler. Makbul kategorisinde sahh ve
haseni; merdd ksmnda ise zayf ve mevzu (uydurma olan), incelerler. Istlahlarnda
daima, hem sened, hem de metni kapsayan ikili bir taksim grrz. Baz rnekler:
1-Sahh ve hasen ad hem senede hem de metne ayr ayr veya beraberce verilir. Yani bazen
sened sahh metin zayf, bazen metin sahh sened zayf, bazen de ikisi birden sahh veya zayf
hkmn giyer. Hasen de byledir.
2-Mtevtir hads incelenirken, her asrda yzlerce kiiyi bulan rvleri deil, bu rvlerin,
akl ve duyguya aykr olan bir metin zerinde, veya yalan zerinde sz birlii edip
edemiyecei incelenir.
3-Hasen hads, baz takviyelerle sahh li-gayrih derecesine knca, bunda da, sahhte olduu
gibi, zz ve illetin bulunmamas art koulur. zz: senet veya metnin, gvenilir bir rv
tarafndan, daha gvenilir bir rvye muhalif olarak nakli demektir. llet: senet veya metinde,
ancak mtehassslarn (uzmanlarn), ilimde derinlik ve ilh ilham sayesinde bulabilecekleri
bir kusur demektir. Dikkat edilirse her ikisinde de, hem sened, hem metin sz konusudur.
4-Sahbnin mrseli (Hz. Peygamberden deil de, bir baka sahbden duyduu,
fakat Raslullh buyurdu: diye naklettii hads), sened bakmndan munkat
(bir sahb senedde anlmam) olmasna ramen, makbul saylmtr. Bunun sebebi,
sahbnin hads olarak naklettii metnin, kendisi tarafndan uydurulmu olma ihtimalinin
mevcut bulunmamasdr. Fakat sril Oullar ile (ok) konuup, onlardan onlarn trihleriyle
ilgili bir bilgi alan sahbnin mrseli, dorudan doruya hads olarak kabul edilmez, incelenir.
Eer metin, Hz. Peygamberin hadslerine uygun gelirse, kabul edilir. Aksi halde, Ben sril

104

tarhine it bir nakil gibi kabul edilir ve Mslman olan ehl-i kitaptan bu sahblerin renip,
naklettiklerine hkmedilir.
5-Hadste illet (gizli kusur), ok defa senede arand halde, metin de ihmal edilmemi ve
senedi illetten slim bir hadse, sahh demeden nce, metne de dikkat etmek gerekir, zira
metinde de illet olabilir denilmitir (Nuhbe erhi, Aliyyul-Qr, s. 22den).
Muhaddisler, metinde illet iin birok rnek ileri srmlerdir (Tavzh, Sann (1099-1182 H./
1688-1768 M.), c.II/47den)
6-Maklb hadsi (kelime veya ahs isimlerinin yeri deiik olarak nakledilmi hads), metni
maklb ve senedi maklb diye iki ksma ayrmlardr.
7-Hadsi, sadece manay muhafaza ederek deil de, ayn zamanda, Hz. Peygamber tarafndan
ifade edilen szlerle rivyet etme hususunda gsterdikleri titizlik, senetten ok metinle
alakaldr.
8-Sahh, hasen ve zayf arasnda ortak terimler incelenirken yine metin, daima senedle beraber
ele alnm, incelenmitir.
Allahn Elisine it olduu sylenilen bir hads, eer gerekten ona itse, bu hadste her
Mslman gzn grecei ve kalbin hissedecei bir nur vardr, ona it deilse, bu nurun
yerini karanlk alr esas, yine muhaddislere ittir.
9-Mdrec (bir kelimenin veya ahs isminin fazla (ilave) olarak nakledildii hads) hads,
senette ve metinde olmak zere ikiye ayrld gibi, tashf (hadste hareke veya harf deimesi
konusu) de senedden ok metinde tesbt edilmitir.
10-Baz mselsel hadslerin (sened veya metinde ayn sz ve hareketlerin devaml tekrar ile
nakledilen hadsler), asl olmad tesbt edilirken, tekrar edilen metne dikkat edilmi, bu
metnin acip bir ekilde tekrar dikkat ekmitir.
11-ok kimse hadsler hakkndaki ferd ve garb terimlerini, yalnz senedle ilgili sanr.
Halbu ki, mehr, azz, mstefzeitlerinden hadslerin metinlerine, onlarn metni
muhalif olduunda, yani metinleri karlatrp bu sonuca varnca, muhaddisler onlar kabul
etmezler. Eer aralarnda muhalefet yoksa, o zaman kabul ederler.
12-hid: Metni takviye (kuvvetlendirilmek) edilmek istenen hadsin metni gibi olan hads.
Mtbi ise, metni ayn olmamakla beraber, ona yakn olan hads demektir. u halde, tek
rvli hadslerin takviyesi gerektii zaman, yine metin ele alnmakta ve incelenmektedir.
13-u da unutulmamaldr ki, slam limlerinin zellikle muhaddislerin- sened zerinde
durmalar ve rvleri teker teker incelemeleri, onlar namna kaydedilecek bir kusur ve ayp
deil, ilm eref ve pyedir. Zira, senedin incelenmesi:
a)Sahh hadsle uydurma olan biri birinden ayrmak,
b)Hadsleri kuvvetliden zayfa derecelendirmek, gayelerini gder.
Dn metinleri nakleden kimselerin bylesine bir incelemeye tb tutulmas, yalnz
slam mmetine has bir bulutur. (Yahud ve Hristiyan msteriklerin ise, byle
bir uygulama onlarn dnce tarihlerinde olmadndan, sened incelenmesi iini
anlamak istemeyerek, slm metinler zerinde trh metodu uygulayacaz
diyerek, bilimsel hibir deeri olmayan/asl astar bulunmayan iddialarla, hem
hadslere hem de Kurn ayetlerine saldrya gemeleri, kendi kltrlerinin rk
dayanaklarnn bilin altlarnda oluturduu psikolojik durumdan trdr. i.y.)
Msterikler, senedle metni srekli biri birinden ayr dnme yolunu tutmulardr. Halbu ki
sened, metnin shhatini garanti eder. Salam bir senedin ucunda ok defa sahh bir hads;
makl bir metnin arkasnda da, yine ok defa salam bir sened vardr. u hakde senedi
incelemek demek, metni incelemek demektir.
14-Hads usl (nazariyyt) ile megul olanlar bilirler ki, muhaddislerin,hads rivyet eden
rvde aradklar artlar ve bunun zerinde gsterdikleri titizlik, rivayet edilen hads
metninin shhatini temize karmak iindir. Bu artlar tam bir tarafszlkla tatbk edilmi,

105

hreti, ilmi, soyu..ne olursa olsun, bu sfatlar tamayanlarn rivyetleri kabul edilmemitir.
cbnda, sahb olan zat, tedls (vstay anmadan, hadsi Peygamberimizden duymu gibi
rivyet) ile ittiham edilmi, mam Mlikin tashfi (nokta hatas ile manann deimesine
sebep olmak) tesbit edilmi, Buhr ve Mslim gibi iki hads dhsinin eserlerinde, birka
zayf hads bulmak iin zorlanm, mam Ahmed b. Hanbelin Msnedi, ayn ekilde
taranm, baz zayf hadsler tesbit edilmitir.
15-Tek kiinin tek kiiye nakletmesiyle rivyet edilen (hd) hadslerin, kat veya zann
(kuvvetle muhtemel) hkm vermesi mnkaa edilmi, bazlar, hd yolla gelen hadslerin
Allahn Elisinden duyan zat tek olduu iin ve yanlma ihtimalinden dolay -zann hkme
temel olabileceini ileri srmlerdir.
(Grld gibi haber-i hd meselesi modernistlerin veya oryantalistlerin son zamanlarda
bulduu bir mesele deildir. Modernistler ve oryantalistler pek ok konuyu sanki yeni ve
kendileri kefetmi gibi piyasaya gururla sunarlar. Halbuki, haber-i had elli yl nce bu
satrlar yazan Hayredin Karaman tarafndan da, ve ondan da krk yl nce, Ahmed Nam Bey
tarafndan, onlardan da asrlar nce, Mslman hads aratrmaclar tarafndan akla gelmi,
zerinde fikirler yrtlm bir konudur. Fakat sonu olarak, Mslmanlarn ok byk
ounluu, haber-i had da olsa, bu hadisi tereddtsz kabul etmi, onunla tereddtsz amel
etmitir. nk sahblerin yzde doksan dokuzu, Mslman olmadan nceki hayatlar
itibariyle, hi bir dine inanmam kimselerdi. Dn sylem ve davran alarndan, kafalar
tamamen bir tablo rasa (bir sab ocuun zihni gibi bombotu) halinde idi. Eer onlar, slam
hakknda bir sz naklediyorlarsa veya davran sergiliyorlarsa bu sz ve iin Hz.
Peygamberden grdklerini syleseler de sylemeseler de- Allahn Elisinin retisine
dayand belliydi. i.y.)
16-Muhaddisler, sened aratrmasnda, zaman ve yer (tarih ve corafya) llerinden de
istifade etmilerdir. Baz rvlerin aslsz haberleri hads olarak ileri srmeleri karsnda
muhaddisler, rvlerin tabakalarn, durumlarn, lm ve doum trihlerini bilmeye byk
nem vermiler, hads rvlerinin, hadsi duyduklar yeri de haber vermelerini art
komulardr. Baz rvlerin, hadsi aldklar ahsn vefat tarihini bilmemeleri zerine, onlarn
naklettikleri hadsleri mdelles saymlardr. Trih gereklere uymayan haberleri uydurma
saydklar gibi, rvnin daha nce lm veya bir bakasna nisbetle- hadsi daha nce
stadndan duymu olmasn da tercih sebebi saymlardr.
17-Muhaddisler, psikolojik ve sosyolojik llere de bavurmulardr: ocuu, hocas
tarafndan dlnce: ocuklarnzn retmenleri en ktlerinizdir diye bir hads uyduran
Sad b. Tarfin yalancln; Hz. Peygamberin Cuhfede hamama girdiini ifade eden
haberin, o devirde hamam bulunmad gerei ile aslszln, ite bu yollarla tesbit
etmilerdir.
18-Bir defa yalancl tesbit edilmi kimseden, asla hads kabul etmemi, ok yanlan ve
hatasn tashh edemeyen rvyi, gayr- makbul saym; bir kiinin leh ve aleyhinde sylenen
szlerin aleyhte olanlar zerinde daha ok durmulardr. Bunlar, metnin shhatini garanti
etmek iin en gzel ara saydklar sened (rvler zinciri) zerindeki incelemeleridir. Bizzat
metne gelince:

106

UYDURMA HADSN ZELLKLER

19-Hadsin uydurma olduuna almet saydklar btn kant ve belirtiler, metinle ilgilidir:
a) gramer hatas ve slup bozukluu (Hz. Peygamber, hem Mekkenin yerlisi Kureyten bir
kii olarak, hem de ocukluundan itibaren hayat Arabistann deiik yerlerinde getiinden,
en gzel Arapa ile konuan ve Arapann btn lehelerini bilen birisi olarak, bozuk bir
Arapa ile konuacak/konuan bir kii deildir), b)Hadsin akl prensiplerine ve duygulara
aykrl, c) hads diye nakledilen szde, vad (mkft sz) veya vad (ceza tehddi)
konularnda lszlk varsa, d) hadsin, mezhepi usulclerin ifadelerine benzer, bilmecemsi
kapal ifadeler tamas, e) nakledilen szde, belirli bir ahs veya gruba yaranma arzusunun
hissedilmesibtn bunlar, metinle ilgili vasflardr ve Hz. Peygambere yakmad iin
uydurma almeti saylmtr. Biri biriyle uzlamas mmkn olmayan eliik szler de
bunlardandr. Btn bunlar bizi zarr bir sonuca gtryor: Muhaddisler, sened zerinde
mi, yoksa metin zerinde mi daha ok durmulardr sorusuna, phesiz metin
zerinde diye cevap vermemizi gerktiren sonu. Bunlara bir de, her asrda muteber rvlerin
takvalar (dnin emirlerini kendi nefislerinde inceden inceye uygulamalar), hads renme
yolunda ektikleri meakkat ve yaptklar seferler, hadsin kymeti (deeri) hakkndaki uur
(bilin) ve duygular, hadsleri dnin temeli saylar da eklenirse, diyebiliriz ki, bylesine bir
metod ve aratrma szgecinin trihte ei yoktur. Hayreddin Karamann Hads Usl isimli
kitabndaki Metin Tenkidi ile ilgili blmdeki notlar burada bitiyor. Hatta son pararaf
yazarken Hayreddin Karaman, Yusuf Ziya kavaknn tercme ettii ve 1967 ylnda
yaynlanan Zbeyir Sddqnin Hadis Edebiyat Tarihinden yararlanm. Ama Ankara
Okulunun hads konusunda serbest atlar yapan eyrek hadisilerinin bu
almalardan haberleri yok. Onlarn derdi, oryantalistlerin (yani resmen ve fiilen kfir olan
kiilerin) yazdklar hadislerle ilgili kitaplardan alntlar yapp, kendilerince orijinallik
sergilemek.
HADSLERN FAYDASI NE ?
Hadslerin Faydas Ne ? Hadisler bazen ayetten ne kast edildiini aklarlar: Namazn
rekatlarn, ayakta ve otururken veya rkda yahut secdede neler okunacan; zekatn
oranlarn gibi, ibadetlerle ilgilidirler. Bazen de hrszln cezasnn (Mide, 5/38) nasl
uygulanacan: sa el ve bilekten. Bazen genel (m) olan ayet ile zel bir manann
kastedildiini: Enm Suresi 82. ayetteki Onlar ki iman edip, imanlarn zulm ile
kartrmazlar, emniyete lyk olan onlardr ve onlar doru yol zeredirler zulm
kelimesinden sahablerin endieye kaplmas ve (zulmn gnah anlamn dnp) hangimiz
zulmetmeyiz ki? (hlimiz ok kt o zaman) diye sormalar zerine, Hz. Peygamberin:
maksat o (zulm) deildir, burada kast edilen irktir buyurmalar. Bazen de Bakara
187deki orula ilgili ayette olduu gibi snnet manadaki kapall giderir: (siyah iplik,
beyaz iplikten kast) Onlar, gecenin karanl ile, gndzn aydnldr. (H.Karaman, 14-15)
(Cenaze namaznn nasl klnaca, ka tekbir alnaca, Kurnda yoktur. Bayram namaznn
nasl klnaca, hutbe okunup okunmayaca, Cuma namaznn ka rekat olduu da Kurnda
yoktur. Ezan da Kurnda yoktur. Medine ye hicret edilince, Mescid-i Aksya doru namaz
klnmas konusunda da bir yet gelmi deildir. Sadaka-i ftrn ne kadar verilecei de,
Kurnda yoktur. Yani Kurnn dnda, baz eyler, Hz. Peygamberin kalbine bildirilmi, o
da bu emirleri yerine getirmitir ki, bunlar bulmak/renmek, ancak hadisleri renmekle
mmkndr. i.y.)

107

HZ. PEYGAMBER YANILMI MIDIR ?

Raslullah Yanlm mdr? Hz. Peygamberin baz itihadlar (ayet inmemi konularda,
kendi aklyla meseleleri zp hkme balamas) olmutur. Bunlarn ok ok aznda (ki bir
ksm Kurnda geer ve tamam da hads kitaplarnda kaydedilmitir) isbet etmedii Allah
tarafndan bildirilmi ve tashh edilmi (dzeltilmi)tir. te bu yzden baz kimseler, Hz.
Peygamberin her snnetinin vahye dayandna itiraz etmilerdir. Halbu ki:
*ctihat etme ve bazen bunda yanlmann dinde ciz olmas da, Hz. Peygamberin mmetine
tebli etmesi gereken eylerdendi ve bunu fiilen tebli etmi olmak iin yanlm olabilir
*Yapt yanlma, dn bir kaide olarak kalp, bize kadar intikal etmi deildir. Allahn
kontrol, bu hatalar derhal tashh etmi ve onun her snneti bylece vahyin szgecinden
gemitir. (H. Karaman, s. 18)
HADSLERN HZ. PEYGAMBER ZAMANINDA YAZILMASI KONUSU
Hayreddin Karaman, bu konudaki hemen btn rnekleri toplayan Lbnanl Subh Slihin
Ulmul-Hads kitabndan alnt yapar:
1-a) Hz. Peygamberin komu devlet bakanlarna gnderdii mektuplar.
b) Mekkede Allahn Elisini dinleyen Eb hn bu konumann kendisine yazl olarak
verilmesini istemesi zerine ktb Li-Eb hin (Eb h iin yaz(ver)n) demesi zerine
bir nsha yazlp verilmesi (Buhr, K. lm, Bb: 40).
c)Krts hadsi: Hz. Peygamberin vefat ettii son hastalnda: Bana bir kalemle kat
getirin de, size bir eyler yaz(dr)aym demesi.(Buhr, K. lm, Bb: 40)
2-Sad b. Ubdenin, toplad hadisleri kaydettii sahfe=rislesi. Bunu Tirmiz Cmi inde
nakletmitir (Kitbul-Ahkm, Bb: 13).
3-Abdullah b. Eb Evfnn, eliyle yazp talebesine okuttuu risle. Buhrye gre yukarda
ad geen sahfe bunun bir nshasdr.
4-Semura b. Cundubun yazp ocuklarna brakt hads mecmas
6-Abdullah b. Amrn es-Sahfetuu-Sdkas .Doru Sahfe adyla anlan bu hads mecmas
bin kadar hadsi iine almakta idi. Bu hadslerin byk bir ksmn Ahmed b. Hanbel
Musnedine almtr (c.II/157-226)
7-Medne Veskas diye anlan, slmn ilk anayasas olarak tantlan metn.(Uydurma
olduuna dair, Ahmet Arakann ve dier baz aratrma ehli bilginlerin grlerini
unutmamak gerekir).
8-Abdullah b. Abbs da, Allahn Elisinin snnet ve hayatnn nemli bir ksmn yazmt.
Vefatnda bu sahbnin bir deve yk kitap brakt mehurdur.
9-Hemmm b. Munebbihin sayfas.
VAL BLE HADS YAZIYOR
Hadsler erken dnemde yazlmamtr diyenler, Fuat Sezginin ifadesiyle tedvn ile tasnfi
biri birine kartranlardr. Hadsler, hz. Peygamber devrinden/salndan itibaren yazlm,
fakat bu yazlan hadslerin sahifelerden (kk mecmalardan), daha byk mecmalar iinde
toplanmas iine (tedvne) mer b. Abdulaziz devrinde balanlmtr. mer b. Abdulazizin
bu emri bata Medne Valisi olmak zere dier merkezlere ve valilerine de gnderilmiti.
Emir sonucu, ie ilk girien ve hadsin mdevvini (derleyeni) olarak tarih yerini alan zat
(Muhammed b. ihb ez-) Zuhr(v. 124 H./742 M.)dir. Zuhr, yazd hads
mecmualarn eitli ehirlere gnderirdi. Bu arada hadsle uraanlar da,
ellerindeki mecmalar getirirler, kendisinden onlar rivyet etmek zere izin

108

alrlard. Zuhr bunlar kontrol eder, gerekirse izin verirdi. Zuhr, bu konu ile o
kadar ok megul idi ki, evde devaml kitap (hads yazlm defterler) ynlar
arasnda idi (daha ayrntl bilgi iin Vefeytul-Ayn, Zuhr maddesi). H. Karaman, Fuat
Sezginin Buhrnin Kaynaklar (s.14) kitabndan naklettiine gre, bizzat Medne Vlsi
Amr b. Hazm da birka mecma yazmtr. Ahmed Nam Bey, vlnin ismini Eb Bekir b.
Hazm olarak veriyor ve vlnin bizat hads derlediine dair, hibir kayda muttali deilim
dese de (Tecrd,c.I/48), yine de, demek ki bu konuda baz bilgiler olduu anlalyor, hem de,
F. Sezginin aratrmas, A. Nam Beyin bu ifadesinden otuz sene sonra (1956) olduundan,
onun da dikkate alnmas gerekiyor. Fakat, sonuta vl bile hads yazdna gre, en
azndan yazd m/yazmad m tartmas yapldna gre, pek ok kiinin hads yazd
anlalyor ki bundan da oryantalistlerin ve modernistlerin hadsler ok ge yazlmaya
balanld iddialarnn geersiz olduu grlyor. bni ihb ez-Zuhrnin yan sra ayn
dnemde hads yazanlar arasnda, Kfede Sufyn- Sevr (77-161 hicr), amda mam Evza
(vefat hicr: 157), Yemende Mamer b. Rid (vefat hicr: 153), Mekkede Abdul-melik b.
Cureyc (vefat hicr: 150), Mednede Muhammed b. shak Muttalib (151) ve dier isimler de
bulunmaktadr.
BUHR, OK BYK MKTARDAK ALIMALARI, HAZIR

BULUYOR

Bu hadsilerin her birinin tedvn ve tasnfdeki ekolleri ayr idi ama phesiz bunlar iinde o
devirde en mehuru mam Mlikin (v. 179) Muvatta isimli kitbdr ki, btn hadisilerin
grbirlii ile, asrnda Kurndan sonra en sahh (salam) kitap kabul edilmiti. mam Mlik,
btn Hicaz bilginlerinin kuvvetli rivayetlerini ksaltarak, kitabnn iine Sahblerin szleri
ile, Tbin ve Tebe-i Tbinin fetvalarndan bazlarn da koymutu. (Tecrd, c.I/49) te
tedvn ve tasnf dneminden sonra Buhr gibi limler, hads konusunda hazr (ok byk) bir
malzeme bulmulard. (slam Tarihinin en byk hadsisi) bni Hacer, bu konuyu yle
vurgular: Buhr, bu musannef (tasnf edilmi) kitaplar grp, rivayetlerini aldktan ve iyice
hazmettikten sonra, onlar (yeniden) tasnf ederken, sahh gibi grnen birok zayf rivyetleri
de ilerine aldklarn grerek, srf pheden uzak olan rivyetleri bir araya getirme arzusunu
duydu (Buhrnin Kaynaklar, s. 45).
RVLER FAKH DELD DYEREK, MSLMANLARI HADSLERDEN
SOUTMA HEDEF
Zamanmzda hadislerle ilgili gndeme getirilen phelerden biri de, hadisleri nakleden
rvlerin ounun fakih olmad ile ilgili iddialardr. Rvlerin ou fakih deildi
dolaysyla, naklettikleri hadislerin kelime ve cmlelerinde kendi kafalarna gre ufak tefek de
olsa farkna varmadan/kastl olmadan deiikliklere gittiklerinde, bunun farknda bile
deildiler gibi iddialar, Mslmanlar hadislerden soutma hedefinde baarl bile
olmaktadr. Halbuki bu konuda ilk asrlardan beri limler son derece hassas davranmlardr.
Konu hakknda birka rnek, slam n ilk dneminden beri, bilginlerin ne kadar titiz
davrandn gstermeye yeter: mam Buhr(194-256 hicr)nin hocalarndan olan Eb
Nuaym el-Fadl b. Dukeyn (vefat: 218 hicr) yle anlatmtr: Eb Hanfe(70-150 hicr)nin
nde gelen talebelerinden Zufere (110-158) urardm. O elbisesine brnm bir halde bana:
sen akll bir adamsn, gel de hadislerini elekten geireyim derdi. Ben de iittiim hadisleri
ona gsterirdim, o da: bununla amel edilir, bununla edilmez; bu nsihtir, bu da mensuhtur..
derdi. Bu dorultuda mam Malik (95-179) de, kendilerinden hadis ald kiileri (dikkatle)
seerdi.. Rivayet ettii hadisi anlayan diryet ehlinden alabilmek iin, aralarnda seme
yapard. (Qad Iyazdan, Muhammed Avvme, s.45)

109

YAZIMINI ON ALTI YILDA TAMAMLADI, BUHR

(mam)Buhari, hadis-i eriflerin ravilerini ok inceler, dinin emirlerine uymayan,
edeplerini gzetmeyen, ahlknda bir kusur olanlarn rivayet ettii hadisleri
almazd. Hadisin metnini ezberledii gibi, o hadisi rivayet eden kimselerin, knyelerini,
doum ve lm tarihlerini, ahlk ve yaaylarn, kimden rivayette bulunduklarn, o
raviden baka kimlerin hadis aldn renir ve ezberlerdi. (Zamanmzda da, hadis
hocas, retim yesi ahlk iyi deilse, laubali, ok akac, ok glen, konumasna dikkat
etmeyen bir kii ise ondan hadis dersi almamak lazmdr i.y.) Buhr al-Cmiu-s Sahh
adl mehur almasn, Mescid-i Haramda yazm ve bu kitab on alt ylda tamamladm
demitir..Bu almann Ali al-Yunn tarafndan el yazmasyla oaltlan metni (en) muteber
saylmtr. Bu nshann asl Qahirede Akboa Medresesi Ktphanesindedir...Buhrnin
(kk) almalarndan biri Rafu-l Yedeyn Fi-s Salt ve Kitbu al-Qrati Khalfe almmdr.
(mam) Mslim, Niaburludur. Daha sonra hadis dinlemek iin Hicaz, Irak, am ve Msr
diyarlarn dolat. Oralarda Ahmed b. Hanbel, bn Eb eybe ve mam afinin
talebelerinden ve daha birok limden hadis dersi ald. Zamann hadis dersi vermekle
geiriyordu. Nafakasn karacak kadar da ticaret yapyordu. 261 Hicri ylnda (875 Miladi)
Niaburda vefat etmitir. Buhrye vgs. Mslim, Buhr ile Niaburda grm ve
bir sohbet srasnda: Ey Muhammed Buhr! Senin dnyada bir benzerin bulunmadna
ahadet ederim. Sana buz edenler, ancak hasetlerinden buuz ederler demi ve ona ok
iltifat etmitir. (Harun Yldrm, el-Ll ve-l Mercan trc. Giri, s. 8-9)
RAKAMLARLA EB HUREYRE MESELES
mam Nevev, Riyzus Slihni 670 hicr ylnda bitirmitir. Riyzus Slihinde 1894
hadis vardr. Bunlarn 392si Eb Hureyre (R.A.) tarafndan rivayet edilmitir. Yani
Eb Hureyrenin rivayet ettii hadisler, toplam Riyzus-Slihn hadislerinin %
20,5 udur. Geriye kalan %79,5 u, dier sahabiler tarafndan rivayet edilen
hadislerdir. Burada sorulmas gereken bir soru da, Ebu Hureyrenin rivayet
ettii hadislerin hepsi mi, akla manta aykr hadislerdir? Ebu Hureyreden,
Riyzus Slihnde rivayet edilen hadislerin ka tanesi akla manta aykrdr? On
tanesi mi, yoksa daha da az m? -be tane, hadis olarak rivayet edilen metinlerin
durumu skntl olabilir. Ama 1894 tane hadis arasnda, -be tanesi skntl diye, byle
byk hadis zenginliini/hadis bahesini terk etmek, Mslman aklna uygun mudur? Eb
Hureyrenin, Buhrde nakledilen hadislerdeki oran ise daha dktr. Buhrnin
orijinalindeki yedi bin ksr hadisin ancak 1011i Eb Hureyreden yaplan rivayetlerdendir.
Dolaysyla, yedi bin Buhr hadisinden, alt binini zaten Eb Hureyre nakletmi
deildir.
EB HUREYREYE DL UZATAN ESK VE YEN MUTEZLECLER
Trkiyede sahih hadislere amur atmaya alan ve ekirdeini Ankara lahiyattan baz
hocalarn oluturduu Ankara Okulu gibi akmlarla, dnyada bunun benzeri bidat batl
mezheplerin, 20.asrn son eyreinden itibaren hzla, yzyllar nce tarihe karm Mutezile
mezhebini diriltmeye almalarnn sebebi nedir? Bu kiilerin bu gayretlerinin sebebi,
hadisleri by-pass etme hedefi ve sonra da kendi kafalarna gre Kurn ayetlerine ters, eri
manalar verme emelleridir. Mutezile ne kadar abuk diriltilirse, hadisleri devre d brakma
da, o kadar abuk olacaktr. nk Mutezile denilen bu grup, haber-i hd eklinde

110

yaylan hadisleri kabul etmedikleri gibi, mtevtir hadislerin de, bazen yalan
olduunu iddia ederek, bunlarn dinde kant olarak alnamayacan ileri
srmlerdir.
HER SAHBNN ZERNE BR ARPI ARET: NAZZMIN
(MUTEZLENN KURUCUSUNUN) YAPTII
Mutezileyi sistemli bir mezhep haline getiren Nazzam ve onun days Ebul Huzeyl,
hadislerin kabul iin birtakm sama sapan kurallar koymular, dolaysyla
bunlara uymadndan hadislerin %90n reddetmilerdir. Bu ikisi sahabiler zerine de
objektif bir bak gelitirememiler, kendi grlerine uymayan herkese ondan hadis kabul
edilmez diyerek, zerine bir arp iareti atmlardr. Nazzam, hadisileri ve onlarn Eb
Hureyreden yaptklar rivayetleri ayplamtr; ona gre Eb Hureyre, insanlarn en
yalancsdr. Nazzam (vefat, hicr: 231), Hz. mere de dil uzatm, merin hem Hudeybiye
olay srasnda, hem de Hz. Peygamberin vefat srasnda pheye den bir kii olduunu,
hatta Hz. merin Hz. Fatmay dvp ona miras vermediini iddia edecek kadar, tamamen
hayal mahsul iddialarda bulunmutur. Nazzam, Abdullah b. Mesdu da ayn yarlmas
hadsini naklettiinden dolay knam, Nazzamn grlerinden tr ktlemedii
neredeyse bir tek sahabi bile kalmamtr. (daha ayrntl olarak: Talat Koyiit, Hadis Tarihi,
s.193-198)
MEDNEDE NESLLER

BOYU AIK KALAN HADS OKULLARI

Eb Hureyre, hem Mslman olduktan sonra Hz. Peygamberin yanndan hi

ayrlmadndan, hem annesine vefatna kadar her gn hizmet edip, annesi sa olduu iin
nafile hacca bile gitmediinden ve hem de hayvanlara kedilere yani Allahn yarattklarna
merhametle davrandndan, merhamet Peygamberinin hadislerini nakletme grevine nail
olmutur.
Eb Hureyreden en ok hadis rivayet edenlerden biri olan Hemmm b. Mnebbih, Eb
Hreyre gibi Yemenlidir. Yemenden Medineye gelince, hemen Eb Hreyreyi bulmu,
lnceye kadar da onun yanndan ayrlmam ve hatta Eb Hureyrenin syledii hadisleri
yazya geirmitir. Eb Hureyrenin daha salnda Hemmama yazdrd hadislerden
oluan alma, Prof. Muhammed Hamidullah tarafndan bulunmu, ve 1967 ylnda
Ankarada yaynlanmtr. Hemmmn yetitirdii mehur rencisi ise Mamer b. Riddir.
Vefat 153 hicr (770 M.) olan Mamer, kendisi de al-Cm isimli bir hadis kitab yazmtr.
(Prof.) Fuat Sezgin, neredeyse altm yl nce, Mamerin bu (erken dnemde) yazd kitapla
ilgili yapt almay ilim lemine tantmtr: Mamer b. Ridin Cmii (Trkiyat
Mecmuas, stanbul 1955, XII, 115-134) (Koyiit, s. 59-60)
Eb Hureyrenin anlatt hadislerin bu kadar ok olmasnn bir nedeni de, damadnn Said b.
Mseyyeb oluudur. Eb Hureyrenin kendisi Hz. Peygamberin yanndan hi ayrlmayp,
ondan her eyi rendii gibi, onun talebeleri ve talebelerinin talebeleri de, hocalarndan
yllarca ayrlmamlar, bylece Mednede yzlerce yl kapanmadan devem eden bir hadis
ekol/okulu varln srdrmtr.Tbinin en byk alimlerinden biri olan, uzun bir hayat
yaayan ve lnceye kadar da Medinede bulunan Said b. Mseyyeb, Medinede bulunmann
avantajyla, slam leminin her yanndan gelen hadis toplayclarna, bata kayn pederi Eb
Hreyre olmak zere, pek ok sahabiden bizzat duyduu binlerce hadisi nakletmitir. (DA,
Ebu Hureyre maddesi) Byk hadis bilgini bn ihb ez-Zuhr, yedi yl Said b. Mseyyebin
yannda hadis altn yle anlatr: Salebe b. Eb Suayrn ders halkasna devam etmeye

111

baladm. Bana: Gryorum ki sen ilmi seviyorsun dedi. Evet dedim. O zaman sana
Said b. Mseyyebi tavsiye ederim dedi. Gittim yedi sene Said b. Mseyyebe hizmet ettim
(akan, Hadis Usl, 52)
Eb Hureyrenin naklettii hadisler sadece damad Said b. Mseyyeb kanalyla deil,
Medinedeki dier hadis ekolleri/okullar tarafndan da yzlerce yl boyunca, staddantalebeye kesilmeyen bir eitim-retim zinciriyle nakledilmitir. Mesela bu ilim
zincirlerinden biri Rabatur Rey-mam- Malik(Malik) okuludur. mam- Mlikin
Muvattana baktmzda da Eb Hureyreden nakledilen pek ok hadis grrz.
KILICI ENSEME DAYASANIZ, KELLEM KESLNCEYE KADAR BLE HEMEN
BR HADS NAKLEDERM
Sadece Eb Hureyre deildir, hadis nakline nem veren sahb. Ahmed Naim Bey bu konuda
da unlar syler: Eb Zerri Gfr de, kendisini bildiklerini anlatmaktan engellemek
isteyenlere: Klc enseme dayasanz, ben de Allahn Elisinden duyduum bir sz bam
kesilinceye kadar (geecek ksa srede de) syleyebileceimi bilsem, o sz elbette size
yetitiririm demesi bu mmette (hadisi) tebli (bakalarna ulatrma) hrsnn ne derecelere
vardna nmnedir. Hz. Peygamberin, Hzr (burada) olanlarnz, gib olanlarnza
(burada olmayanlarnza) tebli etsinler. Zir olur ki hzr olannz, szn kendisinden daha
anlayl bir kimseye tebli etmi olur ve Benim szm iitip belledikten sonra, iittii gibi
bakasna eritirenin Allah yzn aartsn tarzndaki tevik edici szlerinden haberdr olan
mmet fertlerinden her birinin, ilmi ve gc yettii mertebede Hz. Peygamberin bu emrine
smsk yapaca tabii olduundan, ite sahabler ve tabin hazretleri, din ilmini layk olduu
vechile yaymaya ve ilana koyuldular. (Tecrid, Mukaddime 37)
SUNEN- HUD, SUNEN- ZEVD

MESELES

Modernistler/hadis dmanlar ilk olarak Sunen-i Hud, Sunen-i Zevid Meselesinden

girerek, hadisleri devre d brakma yolunu denediler. Halbu ki o konuda yeni bir knu deildi
ve yzlerce yl ncesinde slm alimlerince yazlm, ilenmi zerinde allm bir konu idi.
Geri imdilerde bu ayrm yapmay da braktlar, dorudan ve hi sklmadan oryantalistlerin
peine takldlar, bu oryantalisler hadisleri ok iyi biliyorlar diyerek. Dorudan snneti ak
ak reddetme/bundan hi ekinmeme mertebesine ulatlar. Eskiden uydurma hadis ok
diyorlard. imdi, sahih hadislere de birok kulp bulup reddine gidiyorlar.
BE VAKT NAMAZI DA KABUL ETMYORLAR
Hadsleri kabul etmeme sapkl, bu modernistleri, evvelce eletirdikleri ilerle yan yana
getirmitir. iler de vakit namaz klyor, bunlar da. Be vakit namaz Kurnda yok, bunda
da bir hikmet vardr deyip, namazlar vakite indiren bu kiiler, acaba bu vakti nerede
buluyorlar? Geri Hd sresi 114, yetinin, mfessirlerin zulef kelimesini ok gzel
aklamasyla, be vakite iaret ettii gayet net olarak grld halde, nefislerinin emrine
girmi, egolar imi bu insanlar, vakit yeter deyip kyorlar. Peki vakit geiyor mu
Kurnda? Hayr. Hz. Peygamberin Mednesinde gnde be defa ezan okundu ve gnde be
defa namaza duruldu. Hz. Peygamberin hayatnn son on yln geirdii Mednede, ezan
hibir gn defa okunmad. Namaz da, Allahn Elisi Mednede olsun olmasn, hibir gn
vakit klnmad, hep be vakit klnd.

112

KUTLUBOA, ZEYLA, ZEYNUDDN IRQ GB BYK HADS

ELETRMENLERNN ALIMALARINA H BAKMAZ, MODERNST HADS
DMANLARI
Fkh kitaplarndaki hadsler zerinde yaplan, bu hadislerin kaynaklarn bulma almalar
da; modernistler tarafndan sanki hi byle almalar yaplmam gibi grmezden
gelinmektedir. (Zeynuddn Qsm b.) Kutluboa da (mild 15. yzyl limi), Zeyla de
Hanef fkh kitaplarndaki hadslerin zayfl-salaml zerinde alm iki mehur
bilgindirler. Somalili lim Zeyla (720-762 H./ 1320-1360 M.) Nasbu- Rye(ti) Li-Tahrci
Ahdsi al-Hidye ismiyle yapt almasnda, Haneflerin (Hanef bilginlerinin) el kitab
olan Hidyedeki hadslerin salam-zayf olduklarn belirten bir alma yapmtr ki, bu tr
almalara tahrc almas denilmektedir. Khirede doan ve orada len Kutluboa (802879 H/1399-1474 M) da, hem Zeylanin bu almas zerine yeniden bir alma yapm,
hem de kendisi yine Hanef bilginlerinin ba ucu kitab olan htiyrdaki hadislerin durumunu
inceleyen bir alma yapmtr. Yine bu konuda her halde slam tarihindeki en mehur
alma, Zeynuddn Irknin, Gazzlnin hys zerine yapt almtr. slam tarihindeki
en ok okunan kitaplardan biri olan hyadaki hadislerin hangisinin salam hangisinin rk
olduunu bildiren bu alma, ou zaman hya ile birlikte baslmtr. Ahmet Serdarolunun
hy tercmesi de Irknin bu notlar ile birlikte baslmtr ki, okuyan kiinin, hadislerin
salaml ile ilgili olarak sadece sayfann altna bakmas yeterlidir. Irk (725-806 H./ 13251404 M.); bni Hacer ve Ayn bata olmak zere, slam tarihinin en byk
hadisilerini yetitirmi bir insandr.
ANKARA OKULU DNYA APINDA KA HADS YETTRD ?
Ankara Okulu ka hadisi yetitirdi? Ankara Okulu ve hatta btn Trkiyedeki dn
kurumlar, cematlar..bir Ahmed Muhammed akir, bir Muhammed Fuad Abdulbk
yetitirebilmiler midir? Cumhuriyetten sonra doanlar arasnda, eski limler ayarnda bir
hadisi olarak herhalde Muzaffer Can saymak lazmdr ki, Zdul Med tercmesi(ve tahkki
ve tahrci ve baz yerlerinde ok uzayan ama ok kymetli biligiler ieren erhi) gerekten ok
deerli bir hads almasdr. Muzaffer Cann dnda tahkk ehli bir hadisi yetitirilebilmi
midir? 14. mld yzyln hadsdeki byk ismi Irkye dnersek, Irknin bir de Ahmed b.
Hanbelin Musnedine bir eletirisi vardr ki, bu eletiri de, Ankara Okulundaki nsf- r
profesrlerin eletirileri gibi, serbest atla yaplm tenkitlerden deildir. Necip Fazln
cumhuriyet dnemi aydnlarna eyrek aydn demesi gibi diyecek olursak, bu profesrler,
eyrek lim de deil, belki ve ancak nsf- r (rn yars= %5) ilim adamlardr. Irk,
Ahmed b. Hanbelin Musnedini (otuz bine yakn hads) batan sona okuduktan sonra u
kanatini sylemitir: Musnedde yer alan her hadsin huccet olduu (artk tartlmasna
gerek yok=kesin), burada bulunmayanlarn da huccet olmad kasdedilmi ise, gerek u ki
Sahhaynde yer alan baz hadislere Musnedde rastlanlmamaktadr. Musnedde zayf
hadislerin var olduu ise muhakkaktr. Hatta Musnedde mevz (uydurma) hadisler bile vardr
ve bunlar bir czde (dosyada) toplam bulunuyorum. Ahmed b. Hanbelin olu Abdullah
tarafndan Musnede ilave edilmi hadisler arasnda zayf ve mevz olanlar da vardr.

113

ANKARA OKULUNDAK FLM ADAMLARI VE BN HACERDEN TALAT

KOYTE LM ADAMLARI
Irknin talebesi bni Hacer ise, hocasnn bu dosyasn incelemi ve bu dokuz hadisten
veya drt hadsin durumunun skntl olduunu sylemi ve bu veya drt hadis, ya
Ahmed b. Hanbel tarafndan zeri izilmesi emredildii halde unutulan, yahut da izildikten
sonra, tekrar yazlan hadislerden ibarettir demitir. Ankara Okulunun ba aktrleriyle ayn
okulda hocalk yapan, ama ilim adam hviyetini koruyup film adam olmaya teebbs
etmeyen Talat Koyiit (1927-2011), bu durumu yle deerlendirmitir: Netice itibariyle
Ahmed b. Hanbelin Musnedinde yer alan birka pheli hads, var olan hadslerin okluuna
oranla, almann btnne glge drecek mahiyette deildir. (Hadis Tarihi, s. 241-242)
lim adamna den de byle konumaktr. Deil dokuz tane, Musnedde yz on dokuz tane
tane uydurma hads bile olsa, Ahmed Muhammed kirin ifadesiyle otuz bine yakn hadsi
toplayan bu alma ihmal edilecek bir alma deildir. Hads kitaplar, Hz. Peygamberin
ibadetlerle, ahlakla, slm kltrle, hukukla, iktisatla, uluslar aras ilikilerle.. ilgili
tavsiyelerini renebileceimiz, ei bulunmaz kaynaklardr.
OSMANLILARIN MISIR HADS OKULUNU KERTMES
Osmanllarn 1517de Msr igali ile, ken ilim dallarnn en nemlisi, Msr hads
okuludur. Osmanllar, bin drt yz yllk slam tarihindeki belki de en gl hads okulu/ekol
olan Msr hads okulunu ykm oldular ki, bu ykmn slam lemine byk zarar olmutur.
Daha dorusu Osmanllarn Memlkleri ykmas ile, hem Dmek (am) hads okulu, hem de
Msr hads okulu ok ksa srede tarihe karmtr. Msrda ve Suriyede yzyllardr ok
bereketli hads almalar reten bu ilim silsileleri, Osmanllarn Suriye ve Msr ele
geirmesi ile km ve bir daha da, be yz sene kendine gelememitir. Hatta, Osmanllar
blgeye gelmeden nce hads dalnda hem 14. yzylda hem de 15. yzylda, bayan
muhaddisler bile vard Bulqn ilesi Kahireli bir ulem ilesi olup 14. ve 15. yzyllarda
pek ok hadisi yetitirmitir. mer b. Rasln Bulkn (724-805/1323-1403), Abdurrahman b.
mer Bulkn (763-824/1362-1421), Salih b. mer Bulkn (791-868/1389-1464). Taceddin
es-Subk ve Takyyuddn es-Subk ile bni Kesr ve mehur Zeynuddn Irk 14. yzyln ve
btn slam tarihinin byk bilginleridir. Yine Zeheb, zzeddn b. Cema, Birzl, Yusuf b.
Abdurrahman el-Mizz (654-742/1341) de amn; Moultay b. Kl (689-762/1290-1361),
bni Seyyidin Ns da Kahirenin 14. yzyldaki byk hadis bilginlerindendir..bni Hacerin
torunu Ebul- Mehsin Yusuf b. hin Osmanllar blgeye gelmeden nce Kahire ve
amn dnda, Hama, Humus, Kuds, Nablus, Balebek, skenderiye, Bilbis gibi kentler de
birer hads merkezi idiler. Fakat Osmanllarn ok yanl ilim zihniyeti, bu hads
merkezlerinin hepsini sndrmtr. Halbuki slam trihi boyunca Trklerden hads bilimine
hizmet eden ok byk limler kmt. Buhr,..Abdullah b. Mbrek.. yukarda isimleri
geen Zeheb, Moultay b. Kl hep Trk neslinden idiler. Alt yz yllk Osmanl trihinde
ise, bunlar gibi byle byk bir hads bilgini hi yetimemitir.

114

OSMANLILARIN GC ZAYIFLAYINCA, YNE BYK HADSLER

YETMEYE BALADI
Msrda Osmanl ynetiminin 1882de fiilen sona ermesinden sonra, yeniden balayan hads
almalar sonucu, Msr yirminci yzylda yine Muhammed Fuad Abdulbq (v. 1958) gibi,
Ahmed Muhammed kir (1892-1958) byk hadsiler yetitirmeye balamtr.
Osmanllarn bulunduu corafyada hadisi yetimemesinin sebebi, Osmanl idaresinin
eletirel dnceye at savatr. nk, hadisi Hz.Peygamberin sz ve davranlarn orta
yere koyar, kendisi bunlara uyar ve elbette (zmnen de olsa) bunlara uyulmasn ister.
Seluklu-Osmanl gelenei ise, herkesin koyun gibi olmasn, fetvaya uymasn ister. Son be
yz senedeki en gl hads okulu olan Yemendeki hads okulu da, Osmanllarn bu
blgedeki gcnn zayflamasndan sonra meyvalarn vermeye balamtr.
UYGULAMADA HADSLERN FAYDASI
Uygulamada Hadislerin Faydas. Akam namaznn farzndan sonra alt rekat snnet namaz
klnabileceine ilikin hadisin kime ne zarar vardr? Akam namaznn farzndan nce iki
rekat snnet namaz klnabileceine ilikin hadis de yledir. Bu hadisin de Mslmanlarn
din anlayna ne zarar vardr? Veya yine akam namazndan sonra (ve sabah namazndan
sonra) on defa L-ilhe illalhu vahdeh l eriyke leh Lehul mulku ve lehul hamdu ve Huve
Al Kulli eyin Kadiyr demenin, Mslmanlarn slam anlayna ne zarar vardr? Akam
namazndan sonra (ve sabah namazndan sonra) Huvallhullez (Har suresinin son ayeti)
okumann, yats namazndan sonra menerraslu (Bakara suresinin son iki ayeti) okumann,
gece (ve gndz) ayetl krs okumann, Mslmanlarn din anlayna ne zarar vardr? Sol
elle burnu temizlemenin, sol elle taharet yapmann, tuvalete, banyoya sol ayakla girmenin
Mslmanlarn din anlayna ne zarar vardr? Her gece defa Kul Huvallhu Ahad suresini
okumann, Mslmanlarn slam anlayna ne zarar vardr? Kt bir ruya grdkten sonra
Ezu besmele ekip, sol tarafna defa tkermenin, Mslmanlarn din anlayna ne zarar
vardr? Esnememenin, esnemenin eytandan olduunu bilmenin, Mslmanlarn din
anlayna ne zarar vardr? Gyabnda baka bir Mslman kardeine dua etmenin,
Mslmanlarn din anlayna ne zarar vardr? Hadis kitaplarnda geen hadisler bunlardr.
Buna benzer, Mslman ibadet ynnden, ahlak ynnden daha iyiye gtrmeyi amalayan,
Hz. Peygamberin tavsiyeleridir. Suyu yudumda imenin, yemee balarken besmele
ekmenin, sarmsak soan yiyenin camiye gitmemesini tleyen, az konumann nemini
vurgulayan, komuya bir tas orba vermekle.. ilgili hadisleri renmenin/ retmenin/
uygulamann kime/ne zarar vardr? Bo otururken bir (veya birka) Fatiha okumann; yz
defa Subhnallhi va bihamdih Subhnallhil Aziym demenin (ki sadece be-alt dakikamz
alacaktr) kime/ne zarar vardr? Bunlar yapnca Mslmanlar, irke mi kaym olurlar? Bu
hadisleri uygularlarsa Mslmanlar, uursuz Mslmanlar m olmu olurlar?
Esas olan hadsleri iml ettirmektir, ihml etmek deildir kural usl- hadsde temel
kidedir. Bir hads zayf da olsa, mmkn olduu lde doru kabul edilip, onunla amel
edilme yolu aranr. Zira, eer Allahn Elisinin azndan kmsa bu sz, o sz bizim iin
ok deerli, hatta btn dnyadan daha deerlidir. nk bazen sadece o sze uyarak/o szle
amel ederek/o sze gre hareket ederek cennete gitmek mmkndr veya tam tersi o sze
aykr hareket ederek cehenneme gitmek mmkndr. O nedenle o szn hads olma ihtimli
temel alnarak hareket edilir. Hemen btn selef alimlerinin kabul ettii temel gr, zayf da
115

olsa bir hads, reyden (mtehid de olsa her hangi bir limin grnden) ok daha stndr
ve uyulmaya layktr. Elbette ve ancak hads diye nakledilen szn uydurma olduu kesin ise,
o zaman terkedilir.
HADS OKUMAK STEMEYENLER MNFIK MI?
Nr Sresi 63. ayette: ..inizden biri birini siper ederek (savatan veya hutbeden) svp
kaytaranlar, Allah muhakkak biliyor. Bunun iin Peygamberin emrine aykr hareket edenler,
balarna bir bela inmekten, yahut kendilerine ackl bir azap isabet etmekten saknsnlar
buyurulur. yetin tefsrinde Mehmed Vehbi Efendi unlar syler: Yetesellelne azar azar
gizli srette biribirleri arkasndan kmaktr, livzen ise, bazs bazsnn arkasna saklanmak
ve gizlenmektir. nk, Allahn Elisine muhalefet eden mnfklar, mescitte Hz.
Peygamberin yannda sklrlar, birer ikier Mescid-i erften bir biri arkasna gizlenerek
karlard. u halde ayet onlar ve onlar gibi olanlar ktlyor ve bu gibi hareketlerini
knyor. (IX/3779) Eer biz de, hads okumaktan sklyorsak, bu yetin anlam zerinde
dnmeli, mnafk konumuna m dyoruz diye kendi kendimize sormal, ve zellikle
Buhr gibi bir sahh hads kitabn srekli ba ucumuzda bulundurarak, arasra bakmalyz.
Hadis okumamz istemeyen, phesiz eytandr. O nedenle, hadis okumak istediimizde
iimize bir sknt/isteksizlik gelirse, Ezu Besmele ekmelidir, yetel-Kurs de okunabilir.
CHLYE DEVR RLER VE SOKRATIN KONFYSN SZLER BZE
ULAIYOR AMA HZ. PEYGAMBERN SZLER ULAMIYOR, YLE M?
Hz. Peygamberden nceki dnemlere it olan ve kulaktan kulaa ezberden nakledilen
Chiliye Devri iirleri zamanmza ulamtr ve stelik yine bu oryantalistler tarafndan ou
Bat dillerine, kimisi yz sene evvel, kimisi daha nce olmak zere tercme edilmilerdir.
Muallaqt Seba mesela, herhalde yz seneyi gemitir, Avrupa dillerine evirisinin
yaplmasnn zerinden. Bu iirlerin zamanmza ulatn kabul ediyor bu kfirler ama, i
Raslulahn hadslerinin zamanmza ulamas meselesine gelince, onu inkr ediyorlar.
Habuki Chiliye devri iirlerini bize ulatranlar da, hadsleri bize ulatran sahblerdir. Ve
elbette sahbler, Allahn Elisinin szlerini, davranlarn, uygulamalarn naklederken,
Chiliye devrinin iirlerini nakilden, daha hassas davranmlardr.
Hz. Peygamberden neredeyse bin sene nce yaadklar halde, Yunan filozoflarnn
Sokratn, Efltunun (Platon), Aristonun eserleri okunup duruyor; (veya Konfysn
szlerini) bu kfirler, ve bu eserler konusunda hi phe ileri srmezler ama, Hz.
Peygamberin szleri (hadsler) konusunda iki yz senedir, yzlerce kitap ve makale
yaynlayp, hadslerin hemen tamamnn sonradan uydurulmu olduunu ve asllar olmadn
iddia ederler. Gayeleri, hadsleri devre d brakp, Kurn ayetlerine istedikleri gibi mana
vermektir. Bylece daha nceki kutsal kitaplar tahrf ettikleri gibi, Kurn da tahrf
edebilmeyi ummaktadrlar. Geri bu almalar rmcein almas/ina ettii evi gibi, bo
bir almadr ve kk bir sprge darbesiyle yklp gidecektir/yklp gider, onlarn son iki
yz senedir yapt bu almalar.

YALANCI BRAHM HAKKININ MARFETNMESN OKUYUP

DURUYORLAR AMA, BUHR OKUMADAN LP GDYORLAR
116

Dounun hikmeti diyerek i Molla Sadrann kitaplarn (ve ondan bol bol nakiller yapan
Seyyid Hseyin Nasr) tekrar tekrar okuyan Trkiyenin Mslman aydnlar ve
ilhiyatlar; (Erzurumlu) yalanc brahim Hakknn Mrifetnmeden ok Yalanname
olan kitabn tekrar tekrar okuyan Karadeniz veya Dou medrese(leri) mezunlar, bir Buhr
tercmesini batan sona bitiremeden, bu dnyadan ger giderler. Bir Buhryi, bir
Muvattay (1982de basld, iki ciltlik Trke tercmesi), batan sona bitirmeden, Hz.
Peygamber ve sahblerinin, slam gncel yaamda nasl uyguladklarn nasl bilebileceiz?
Bilemeyiz ve bunun sonucu da, Goldziher gibi, Juynboll gibi, Daniel Brown gibi
oryantalistlerin anlattklar, hadisler hakkndaki yalan dolan iddialar dnyasn, gerek
zannederiz.
BUHR OKUMAK: HZ. PEYGAMBERN HUZURUNDA ONUN HADSN
DNLEMEK GBDR
GLOBAL FIRTINALARA KARI HADSLER, GVENLR SIINAKLARDIR
Sahblerin ve tbinin naklettii bir hads, en kt ihtimalle hads olmasa bile, ok byk
ihtimalle, Hz. Peygamberden renilmi/grlm/duyulmu bir uygulamadr. Yani sahb
bunu, Raslulaha yalan isnad etmi olmayaym diye, hads olarak nakletmekten ekinmi,
fakat uygulama olarak kendisi yapmtr. Sahb toplumunun mm bir toplum olduu,
tuvalete oturma dbna kadar, onlara her eyi Raslulahn rettii bunu kendilerinin de
itiraf ettii- unutulmamaldr. Daha da ktsn dnrsek, bunlar hads olmasa bile, bu sz
ve davranlar/uygulamalar, en azndan Aristodan, Platondan, Konfystan yz bin kat
daha temiz, takva sahibi; Allahn Kurnda vd nesillerin uygulamasdr. Hint ve Yunan
felsefesinin slam dnyasna henz girmedii bir dnemde, sadece Kurn ve Raslulahn
retilerinden beslenmi bir sylemin bize aktarlmasdr. Byle bir sylemin glgesinin bile
ter temiz olduu kukusuzdur. unu da unutmamak lazmdr ki, mesel bir Buhrdeki
Allahn Elisinin sahh hadslerini okumak, Hz. Peygamberin huzurunda bulunmak gibidir,
Onun sohbeti erefinden istifde etmek gibidir. En azndan Mslmann hadsler karsndaki
konumu, budur. Byle bir konum da Mslman ve ilesini global dnce rzgrlarnn
/frtnalarnn/kasrgalarnn etkisinden koruyacaktr. Hadsler, kresel dnyada Mslman
koruyan gvenilir snaklardr.
SAKAL MESELES ZERNDEN BR DENEME
Hadisleri by-pass etmek isteyenlerin sk sk kullandklar rneklerden biri de sakal
meselesidir. Hz. Peygamber zamanndaki mrikler de sakall idi diyerek, hadslere olan
gveni sarsmak isteyen bu kiilerin bu iddialarn biraz mercek altna almakta fayda vardr.
ncelikle slmn bir emrinin baka bir sapk dn veya ideolji mensubu tarafndan da
uygulanmas, bizim iin bir l olamaz. Yani, baz Hristiyanlar da yoksullara yardm
yapyor diye, biz yardm yapmayacak myz? Diyelim ki masonlar yahut liberaller
insanlara kar ok gler yzl diye, biz ask suratl m olacaz? Hz. Peygamberin
bu konudaki hadsi olan gler yzl olmak, (Mslmana) sadaka (vermi gibi sevap
kazan)dr(r) hadsi imdi uygulanmaz m diyeceiz? Kald ki Hz. Peygamberin tavsiye
ettii pek ok davran, Hz. demden beri birok peygamber tarafndan da zaten tavsiye
edilmi ilerdendir. Tamamlamak kelimesine younlaarak, Hz. Peygamber Efendimizin:
ben gzel ahlak tamamlamak iin gnderildim szn tekrar dnelim. Allahn Elisi:
ben gzel ahlk getirdim dememitir. Tamamlamak iin.. buyurmutur. Yani zaten gzel
ahlkn pek ok ilkesi, nceki peygamberler tarafndan insanlara sylenilmitir. Hz.
Peygamber de bunlara yaplacak son ilaveleri yapmtr. Yani slamdan nce de, insanlarn

117

tamam ahlksz deildi. Ama, ahlk davran sahibi olanlarn saylar ok azalmt. Allahn
Elisi hem daha nceki toplumlarn hafzalarnda var olan geleneksel ahlk davranlar
diriltmek (ihy), hem de ilve/yeni/gerekli ahlk tavsiyeleri bunlara eklemek iin
gnderilmitir. Sakal da yledir. phesiz, Hz. Peygamber, insanlar sakal braksn diye
gnderilmemitir. Allahn Elisi de, daha nceki peygamberler de, insanlar Allaha doru
biimde kulluk etsinler diye, putuluktan kurtulsunlar diye gnderilmilerdir. nsanlk sakalla
ilk defa, Hz. Peygamberle tanm da deildir. Btn peygamberler sakall idi. Sakalsz bir
peygember duyulmu deildir. lk a Yunan filozoflarnn heykellerine baktmzda, onlarn
da sakall olduunu grrz. Uzun yzyllar boyunca sakalszlk herhalde anormal olan
durumdu. Binlerce yl nce Hz. brahim Aleyhisselmn eratnda sakal farzd. Allahn
Elisi de: On ey ftrattandr buyurmu ve bunlarn iinde sakal da saymt. Ftrattandr
yani insann tabiatna/doasna uygun olan eylerdendir, bu on ey. Sakal brakmak da, bu
hadsde getii gibi koltuk altlarndaki kllar gidermek de, ftrattandr Erkeklerin sakalsz
olmas (esasnda), insan doasna aykr bir eydir. Fakat sonuta sakal brakmayanlar (da,
dier snnetleri yapmayanlar da) knanmazlar, dedikodular da (gybetleri de) yaplmaz.
nk gybet kk gnah deil, byk gnahdr. Ahlk kitaplarmzda, ancak aktan bir
byk gnah ileyenlerin dedikodusunun yaplabilecei sylenilmitir ki, bylece dier
insanlar bu byk gnahn irkin bir ey olduunu bilsinler de ilemesinler. Bunu yaparken
de, topluma kt rnek olacak, o yerleim biriminde veya o lkede tannan kiilerin ancak,
dedikodusu yaplmaldr. Yoksa, kendi halinde bir (Mslman)kiinin, byk gnah ilemi de
olsa, dedikodusu(gybeti) yaplmamal, aksine o Mslmann o gnah gizlenmeli, kimseye
sylenilmemelidir. O Mslman yaplabiliyorsa, uyarlmal, kendisinin o gnahdan
kurtulmas iin mutlaka dua edilmelidir. Sakal konusuna dnersek; bir Msman, sakal
kendisi iin hayati tehlike tayan bir (Batl veya dikta ile ynetilen bir) lkede yayorsa, o
zaman sakal brakmaz. Ama, gnmzde Mslman olarak bilinen lkelerde (Trkiyeden,
Pakistana, Fasdan Endonezyaya kadar) yaayan Mslmanlarn sakal brakmalar lazmdr.
Ancak, iverenleri istemiyorsa, o durum bir mazeret olabilir. Bu Mslmanlar da, emekli
olunca brakrlar. unu da unutmamak lazmdr ki, sakalszlk Busha benzemektir, Putine
benzemektir. Sakalllk ise Hz. Peygambere benzemektir, Hz. brahime benzemektir, Hz.
Aliye, Hz. mere benzemektir.
HZ. SNIN NMES MESELES
Kurnda Hz. s Aleyhisselmn dnyadan ayrl konusunda u yeti kermeyi grrz:
Allah buyurdu ki: Ey s seni veft ettireceim, seni katma ykselteceim.. (l-i mrn:
55) Hz. snn bu yette bildirilen veft, Onun dnya hayatnn tamamen bitii midir, yoksa
geici bir vefat mdr? Bu yetteki vefat kelimesi teveff (vefat ettirme)olarak Kurnda
baka yerlerde de gemekte, fakat teveff sadece lm anlamna gelmemekte, rhun geici
olarak bedenden ayrlmas anlamna da gelmektedir. Enm sresi 60. yetteki vefat (teveff),
rhun uykuda bedeni terk etmesi anlamna gelmektedir: Geceleyin sizi ldren, gndzn
(ise) ne ilediinizi bilen; sonra belirlenmi sre tamamlansn diye gndzn sizi dirilten
(uykudan uyandran), Odur. Zmer sresi 42. terki anlamlarndadr: Allah, lenin lm
zaman gelince, lmeyenin de uykusunda ruhlar alr. Bu sretle, hakknda lmle hkmettii
(rhu) (kendi katnda) tutar, tekini belirli bir vakte kadar (bedene geri) salverir. Mehmed
Vehbi Efendi, Tefsrinde yle demektedir: ..Uyku halinde, grnen organlar ve be duyu
almadndan, uyku lmn yars gibidir. te, lmle uyku arasnda benzerlik vardr. u
halde mevte veft denildii gibi, uykuya da veft denilmitir. (IV/1441, Enm sresi
60. yetin tefsri) Hz. snn kyamete yakn yeryzne inii sahh hadslerde de
bulunduundan, Hz. snn rhunun geici olarak kabzedildiini sylemek, ok da
eletirilebilecek bir konu deildir. imize gelmeyen her konuya sriliyt damgasn

118

vurmak (ve hemen inkr/red etmek) da, bilimsel bir anlay deildir. sriliytn tamam
uydurma deildir. Aralarnda uydurma olanlarn ise, zaten az-ok Kurn ve hads kltr olan
her Mslman anlar. Hz. Peygamber, peygamberler zincirinin son halkasdr, ve ondan nceki
peygamberlerin szleri de davranlar da bizim iin hikmetin/bilginin/bilimin
kaynaklarndandr. Mesel, Hz. Peygamber: ben gzel ahlk tamamlamak iin gnderildim
buyurmutur. Buradaki tamamlamak kelimesine dikkat etmemiz herhalde faydal olacaktr.
Tamamlamak, yani Hz. Peygamber, sfrdan bir inaat yapmyor, yaplm olan
dzelterek, tamir ederek, tabir cizse bir iki kat daha karak, biny
mkemmelletiriyor. Dolaysyla, sriliyatn iinde bize ok faydal olacak
rivyetleri kullanmamak, Allah Telnn insanla bahettii nimetin bir ksmn
kullanmamak demek deil midir?
ELMALILI DA, KML MRAS DA, MER NASH BLMEN DE, HADS
NKRCISI OLMADILAR
Elmall gibi, mer Nashi Bilmen gibi, Kmil Miras gibi son devir slm bilginleri ayn
zamanda modern bilimlerdeki ve (Batdaki) dnce akmlarndaki gelimeleri de ok
yakndan takip ettikleri halde, s Aleyhisselmn tekrar yeryzne iniini veya Hz.
Peygamberin mucizelerini, imdiki modernistler ve onlardan etkilenen dier Mslman
kardelerimiz gibi inkr yoluna gitmemilerdir.
Kmil Mrasn Buhr tercmesinde verdii zh yledir: Allahn Elisi yle
buyurmutur: bni Meryem (s), gkten sizin yannza indii zaman, devlet resiniz
(bakannz) kendinizden, namazda immnz olduu (s da immnza iktid ettii(uyduu)
halde, bakalm nasl olursunuz (Tecrd-i Sarh, IX/181) Eb Hureyre Radyallhu Anhden,
Allahn Elisi yle buyurdu: Haytm yed(-i kudret)inde olan (Kudret Elinde olan) Allaha
yemin ederim ki, muhakkak yaknda (s) bni Meryem, Muhammed mmeti arasnda
(Muhammed) bir hkimi dil olarak (gkten yere) inecektir. (O=s) Salb-i (Nasry)
(Hristiyanlarn han) kracak, hnzr (domuzlar) katl(ldrme emr)edecek, (zimmlerden)
cizyeyi kaldracak, mal oalacak, hatta kimse mal kabul etmez olacak. Kmil Mrs
(Hadisin) zh bal altnda da unlar kaydediyor: Bu hadsi Buhr, Ahds-i Enbiy
bahsinde de nakletmitir. mam Mslim mnda, Tirmiz de Fiten blmnde
nakletmilerdir...Lisn- r den eref sdr olmu bu ert sat (kyamet almeti), haber-i
had ile nakledilmekle beraber, her mmin iin yorum yapmadan kabul ve inanlmas
gereken bir konudur (bil tevl kabl ve itikad edilmesi lazmdr) (Tecrd, VI/532)
KM SYLED HZ. PEYGAMBERN
KAZMRSK

MUCZES YOKTUR DYE: FRANSIZ

Fransz Kazimirski (1808-1887) Peygamberin mucizesinin bulunmadn, kendisine nisbet

edilen mucizelerin sonradan uydurulduunu sylemitir. Pariste ilk basks 1840 ylnda
baslan Le Koran, Kazimirskinin Kurn Franszcaya tercmesidir. Albert Kazimirski de
byk ihtimalle Polonya yahdlerinden olup, Fransaya yerlemi bir oryantalistti. Byk
bir Arapa-Franszca ve Farsa-Franszca szlkler de yazan Kazimirskinin Kurn tercmesi
genelde gvenilir deniliyorsa da, zerinde titiz bir alma yapan (Prof.) Suat Yldrm,
Kazimirskinin bu Kurn tercmesinin, gerek not derek yapt yorumlarda,
gerekse bu tercmeye yazd nsznde, slm ve Hz. Peygambere ilikin pek
ok asl esas olmayan bilgilere yer verdiini belirtir. (DA, Kazimirski maddesi)
Trkiyedeki modernistlerin ve farknda olarak veya bazen de olmayarak onlarn grlerini

119

tekrarlayan Mslman kardelerimizin son yirmi yldr dillendirdikleri Hz. Peygamberin

mucizesi yoktur, Onun tek mucizesi Kurndr sylemi de, Kazimirskinin seslendirdii bir
konudur. Kazimirskinin bu Franszca Kurn meli, yirminci asrdaki modernistlerin
ileri gelenlerinden (Cezayirli Berber sapk) Muhammed Arkounun (1928-2010)
nszyle de 1997de yeniden baslmtr. Elmall da, Kazimirskinin Kurn
Franszcaya tercmesini incelemi ve eletirmitir. (III/1742-1744) (Mide: 69 tefsri)
FRANSIZLAR STEMYOR HADSLER
Elmall, Franszlarn hadslere kar olan tutumunu da yle not ediyor: Franszca Kurn
Analize Tahll Edilmi (zmlenmi) Kurn isminde bir eser vardr ki, bu almada
Franszlar tarafndan Kurnn Kazmrski tercmesi esas alnarak, sreler, yetler eitli
konulara gre ayrlm ve altlarna ara sra msterikler (oryantalistler) tarafndan baz notlar
da konulmu ve giri blmnde bu kitab hazrlamaktan maksat, Mslmanlar zerine
(smrge topraklarnda) memur olacak Franszlara, Mslmanlar kitaplaryla
kandrabilmeleri iin Kurnn ieriini retmek ve zellikle Cezyir Mslmanlar
zerindeki Fransz siysetine bir hizmet etmek olduu da aka yazlmtr. (III/1743-44)
FAZLURRAHMANLARIN, YAAR NRLERN IKACAINDAN EMN(D)
FRANSIZLAR, (DOKSAN SENE NCE)
Bu eserde diyor Elmall: (Mide 69. yetle, ile dieri) bu iki yet tolerans yani
musmaha (hogr) konusu altnda toplanm ve zrinde (altnda) yle bir tahiye (not)
eklenerek denilmitir ki:
Eski Mslman mtehidleri bu sre-i Bakara yetinin, beinci sre olan Mide yeti ile
neshedilmi olmasn (hkmnn kalktn) sylyorlar. Bu ise mezhep taassubunu her
lnn stne karmaktr. brs yani Bakara sresindeki yet gibi dier bir yet de,
hogr konusunda daha yksek bir rh ile ispat ediyorlar ki, lekal (en azndan) dni olduu
kadar, siys bir kii olan (Hz.) Muhammed, durumun, zamann, yerin gereine uyuyordu.
Onun hadsini akladklarn iddia eden ilk mtehidler ise, ( o dnemdeki)
mminlerin asker zaferleriyle heyecan iinde olduklarndan, Kurnn insn
(insancl/humanitarian) olan donelerini (temel dnce/verilerini) ve balang(taki) ilkelerini
unuttular. Fakat hayli zamandan beri Batnn kazand stnlk, slmn en byk siys
merkezlerindeki gururlar sndrd ve phesiz, (gelecekte) dier imamlar, yani kanun
babalar (siys nderler, hukukular, limler) gelecek, bu ii itmm
edecekler(tamamlayacaklardr).. (III/1744) Bu cmlelerinde grdmz gibi igalci
Franszlar, bu ilere yani slmn aratrlmas, anlatlmas ilerine mtehidlerin yani slm
limlerinin karmasndan rahatsz oluyorlard; hadslerin aklanmasn istemiyorlard yani
hadslerin by-pass edilmesini istiyorlard. Elmallnn doksan sene nce yazd bu satrlara,
herhalde Fransz kfirlerinin istidrclar demek lazmdr. Sonuta, Franszlarn ynlendirmesi
ve tahmni tutmu ve slam topraklarnda, Kurn Franszlarn ve Batllarn istedii gibi
yorumlayan pek ok Fazlurrahman, Yaar Nuri, Hasan Hanef, Muhammed Arkoun, Edip
Yksel gibi adamlar ortal kaplamtr.

GARAUDY DED DYE

120

Son yllarda ortaya atlan hads kart dncelerden biri de, Hz. Havvnn, Hz. demin
kaburga kemiinden yaratld ile ilgili hadsi reddetmek modasdr. Bu rivayet kadnlar
aalyor denilerek, bu sahh hadse hemen uydurmadr damgas vurulmutur. Halbu ki
hadsin kadnlar aalama ile bir ilgisi yoktur. Bu durum, Allahn bir insan nasl yarataca
ile ilgili durumdur. Nasl ki bir erkei, Hz. sy, babasz olarak sadece bir kadndan Hz.
Meryemden yaratmtr, ayn ekilde Hz. Havvy da, sadece bir erkekten, Hz. demden
yaratmtr. Ol demi, olmutur. Hz. demin kaburga kemiinden yaratlmas, Hz. Havv
iin neden bir dklk olsun ki? Bu hadsi inkr edenlerin kayna ise, 69 yanda Mslman
olan Fransz Roger Garaudydir. Garaudy yle der: Kurna gre kadn, Hz. demin
kaburga kemiinden domamtr. O bir dii ikizdir. Zira Allah, her ey gibi insanl da
ift olarak yaratmtr. (Garaudy, 2010, 80) Garaudy, yazlarnda Bat uygarlna ve
kapitalizm ile sosyalizme ok esasl eletiriler getirmitir. Ama, slm konularda yanld
pek ok nokta da, almalarnda hemen fark edilir. Msr diktatr zalim, katil, ikenceci
Nsr, Bakan Nsr, zekatta, kurulacak slm sosyalizminin zgr niteliklerinden birini
gryordu (s. 74) diyerek verken, dier bir katil, ikenceci, zalim Kaddfyi de, Mesel,
Albay Kaddfnin; Snnetin yani Hz. Peygamberin sz ve davranlarnn hukuk kayna
olamayacan kabul ederek, baz geleneki Libyal hukukulara ters dmekten
ekinmemesi, son derece anlamldr. (s. 224) diyerek vmektedir. Fakat ee kemii ile ilgili
aklamas, esasnda Garaudynin kendi rettii bir fikir de deildir. Garaudy bu
dnceyi, bir baka Fransz olan Marcel Boisardn LHummanise de lIslam adl kitabnn
104. sayfasndan aktarmtr. Yani Marcel isimli bir Fransz yle dedi diye, sahh hadsi hemen
inkr etmek. Marcele ve Garaudyye ayp olmasn diye, sahh hadse uydurma demek,
sriliyttan gelmitir deyip inkr etmek. Bu durum, Mslman aklna, Mslman aydna
yakan bir durum mudur? Bu durum herhalde son zamanlarda ska tekrar edilen bir kavram
olan akl tutulmasndan baka bir ey deildir.
YAAYAN SNNET HANG ORYANTALST UYDURDU ?
Aada, mer Nashi Bilmenin konu ile ilgili notlarnda tekrar edilecei gibi, hadsleri bypass eden baz kardelerimizin ska tekrar ettii mhim olan yaayan snnettir, o da
Kurandr ifdesinin reticisi de, yaayan snnet (living tradition) kavramn uyduran
Joseph Schachttr. Schacht (1902-1969), Trkeye slm Hukukuna Giri ismiyle tercme
edilen almasnda da pek ok uydurmay, ilk defa ml eden yalanc bir oryantalisttir.
Konuyu Hodgson, slmn Serveninde dile getirir. Fakat Hodgsonun (I/64de) verdii bu
bilgi, bu ciltlik dev almann ilk 69 sayfas tercme edilmediinden, Trke baskda yer
almamaktadr. Geri Joseph Schachtn kitabn, 1977 ylnda Trkeye tercme edenler,
evirenlerin nsznde Bununla birlikte yazarmz, bu hkmlerin dayandn sandmz
aratrmalar kaynak olarak gstermemitir. Dolaysyla bu durum, bir lde, yazarn iaret
ettiimiz grleri karsnda ihtiyatl olmay telkin etmektedir deseler de, bu tarihten 15-20
yl sonra, byle uydurma dncelerle hzn artracak olan Ankara Okulu ve bu okulun
stanbuldaki ve Anadoludaki takipileri, J. Schachtn dncelerinden ok byk lde
etkilenecektir. Joseph Schacht, bir taraftan:
Bylece kkn Roma ve Bizans hukukundan, Dou Kiliseleri hukukundan,
Talmud ve Rabbaniler hukuku ile Sasaniler hukukundan alan kavram ve
kideler, hicr ikinci yzyln doktrinlerinde ortaya kmak zere, slamn
teekkl halindeki dn hukukuna kuluka devrinde iken szmtr (s.31)
diyerek, slm hukukunun kaynan, slm d kaynaklar olduu yalann ortaya atarken,
dier yandan da Trkiyede daha sk olarak ifade edilen, hadsler zerindeki Emev etkisini ilk
uyduranlardan biridir. Tabi, Schacht bu uydurmalar yaparken, bu dnceleri onun aklna

121

getirenin, eytan olabilecei unutulmamaldr. Schacht, iki yz sayfalk kitabnn balang

blmlerinde balad yalan ve uydurmaya dayal faaliyetine, almasnn sonuna kadar ara
vermeden devam eder. Peygamberin Snneti kavramnn, Hasan- Basr tarafndan
kartldn syleyen Schacht (s.29), hrszn ald eyin iki katn demekle sorumlu
bulunmas, slam hukukunda abucak terk edilmi eski bir grtr derken de (s. 32), hem bu
grne bir kaynak gstermez, ama bundan daha da nemlisi, bir konuda inen bir yetin,
Mslmanlar iin ne anlama geldiini bilmezden grnr. Schacht da, btn oryantalistler
gibi, esas olarak kendi dncelerini Mslman dnyasna empoze etmeyi hedeflemektedir.
HADSLERE SADAKAT
Hanifi Aknn ifadesiyle: Kurndan sonra hadislere uymamz, hadislere sadakattan hi
ayrlmamamz, hadisleri hayatmzn her alannda ne almamz gerekmektedir. Hadislerin
bize at alan benimsediimiz oranda, modern dnyann bize dayatt slam d modellere
kar koyabileceiz.. Hadislere dayal bir hayat tarznn uygulanabilirliini, herkese
gstermeliyiz. Bu da sahih hadislere olan gveni sarsmadan, hadislere dayal bir yaam
inasyla mmkndr. Hadisleri ve hadis eitim ve retimini diriltmek; slami dnceyi
diriltmektir; hayatmzn her alann slamn ilkelerini gre yeniden canlandrmaktr.
EYTANIN

MUTFAINDA AILIK YAPANLAR

* Hadisler konusunda cehl-i ind ve fikri ind iinde olan slmiyt/Ankara Okulu
mensublar ve benzerleri gibi oluumlarn rettikleri fikirlere itibr edilmemelidir.
*Eb Hureyreye, hadsleri nakleden dier sahblere ve tbine amur atanlar, sahh hadsler
konusunda phe uyandranlar, eytann mutfanda alk yapanlardr.
NAMIK KEML VE BUHR
Namk Keml (1840-1888), stanbulda yetm bir ocukken anneannesi ve dedesi ile kald
dnemde, on yanda iken bir gn, ondaki yksek dnce kbiliyetini gren muallim kir
Efendi tarafndan arlr. kir Efendi zaten Namk Kemle fazladan dersler de vermektedir.
Pdih Abdlmecd okulu ziyaret edeceinden, bir proram hazrlanacaktr. kir Efendi,
Pdihn huzurunda okunmak zere yetmi beyitlik bir kasde yazm ve okumak zere
Namk Kemali armtr. Ben bir okuyaym da dinle bakalm, okuyabilecek misin?
dedikten sonra, yetmi beyti ar ar okur. Daha sonra da Namk Kemlin yzne bakar.
Namk Keml ezberledim, isterseniz okuyaym der. (Ali Ekrem, 21, 1998) Yz krk
satrlk iiri (sadece) bir defa duyduu halde ezberine alan Namk Kemal, bin sene nce
yaam deildir. Yz elli yl ncesinin insandr. Buhr de, binlerce hadsi ezberlediinde,
Namk Keml gibi on yanda idi. Demek ki, insanlar veya gen nesiller bir konuya motive
edilirlerse, imdi bize imknsz gelecek miktarda metinlerin ezbere alnmas mmkndr.
Denilebilir ki, Namk Keml gibi veya Buhr gibi bir ocuk binde bir kar. Bu hem
dorudur, hem de binde bir deil, onbin de bir deil, yzbin de bir de deil, milyonda bir
ksn. Milyonda bir ocuk byle ksa/yetitirilse, mmet-i Muhammede o da yeter.
Yetmibe milyonda yetmi be Buhr yetmez mi? Hele her devirde/her nesilde, byle lim
karlr/yetitirilirse, o zaman slm bilimler btn dnyay aydnlatmaz m? te, ikinci ve
nc hicr asrlar da da byle olmu ve yetien/yetitirilen yzlerce limin , hem kendi
zamanlarn aydnlatm, hem de bizleri de hl aydnlatmaktadr. Deiik medeniyetlerde bu
toplumsal/kltrel/entelektel ykseli/patlama/srama, trih boyunca grlegelmitir. Alman
entelektel trihinde de izlendii zere 1740 ile 1840 arasnda Alman toplumlar dnya
apnda birok filozof/bilgin yetitirmitir. Bu retim bir sonraki yz senede daha da artm ve

122

1840 ile 1940 arasnda ise Almanya tbir cizse vardiya halinde filozof/bilgin yetitirmitir.
Bu mthi bilgi birikimi ile de, Almanya 1945de yerle bir olduu halde (sadece onbe sene
sonra) 1960da tekrar eski ekonomik gcne kavumu, yurt dndan ii almna balamtr.
Sekizinci ve dokuzuncu (mild) asrlar da, slam entelektel tarihinde bilginlerin vardiye
halinde yetitii dnemdir. Hads, tefsr, fkh ve kelmda ok byk/ bamsz/ orijinal
limler bu dnemde yetimilerdir. Ayn apta olmamakla beraber buna benzer byle bereketli
bir dnem daha sonra 13., 14 ve 15. (mild) yzyllarda da grlecektir.

Ahmed Naim, Sahh-i Buhr Muhtasar Tecrd-i Sarh Tercemesi. Drdnc Bask. Diyanet
leri Bakanl Yay. Ankara: 1976
Akn Hanifi(trc). Sahhi Mslim Muhtasar. Polen Yaynlar. stanbul: 2008
Ali Ekrem. Namk Kemal. Milli Eitim Bakanl Yaynlar. Ankara: 1998
Avvme Muhammed. mamlarn Fkh htilflarnda Hadislerin Rol. (ev. M. Hayri
Krbaolu) kinci Bask. Kayhan Yay. stanbul:1988
Birk Abdlhamit. Katade b. Diame. DA (Trkiye Diyanet Vakf slam Ansiklopedisi)
Bula Ali. Yntem thal Etmek.
www.dunyabulteni.net/?aType=yazarHaber&ArticleID=19013
akan smail Ltfi. Hadis Usl. Marmara lahiyat Vakf Yay. 15. Bask.stanbul: 2007
Goldziher Ignaz. Zhirler. (ev. Cihad Tun) Ankara niv. lahiyat Fak. Yay. Ankara: 1982
Garaudy Roger. slamn Vaadettikleri. Pnar yaynlar. 8. Basm. stanbul: 2010
Grgn Tahsin.Goldziher. DA
Gner Osman. Zakir Kdir Ugann Hads Sistematiine Ynelik Eletirilerinin Tahlil ve
Tenkidi. Ondokuz Mays niv. lahiyat Fak. Dergisi, Say:17, sayfa: 65-94, 2004
Gngr Erol. Dnden Bugnden Tarih-Kltr-Milliyetilik. tken Neriyat. stanbul: 1986
Hatipolu M. Said. Goldziher. DA
Hodgson Marshall G.S. The Venture of Islam. The University of Chicago Press. Chicago and
London: 1974
Hodgson M.G.S. slamn Serveni. I-III Yeni afak (z Yaynclk). stanbul: 1995
Kandemir Yaar. Ebu Hreyre. DA
Kaplan Yusuf. http://yenisafak.com.tr/yazarlar/Y
usufKaplan/arap-dunyasi-nereye-nicin-kostugunu-biliyor-mu-acaba-/37247

123

Kara smail. Babanzade Ahmet Naim Beyin Modern Felsefe Terimlerine Dair almalar.
(Mebdi-i Felsefeden lmun-Nefsden, Georges L. Fonsegrive) s. 5-7, Matbaa-i mire,
stanbul: 1331(1915). slam Aratrmalar Dergisi
Karacabey Salih(2005). Gnmzde Snnetin Anlalmas (Sempozyum Tebli ve
Mzakereleri) editr: S. Karacabey. Kurav Yaynlar, Bursa.
Karaman Hayreddin. Hadis Usl rfan Yaynevi. stanbul: 1973
Kevser Muhammed Zhid. Kabul-Ahbr ve sriliyt. (ev. Osman Gner). Dinbilimleri
Akademik Aratrma Dergisi IV(2004), Say:1, sh: 221-225
Krbaolu M. Hayri. slam Dncesinde Hadis Metodolojisi. Ankara Okulu Yay. Ankara:
2000
Krbaolu M. Hayri. Alternatif Hadis Metodolojisi. Kitbiyt Yay. Ankara: 2002
Klak Turan. www.yenisafak.com.tr/arsiv/2004/subat/21/
Koyiit Talat. Hadis Tarihi. Trkiye Diyanet Vakf Yaynlar. Ankara: 2009
Mehmed Vehbi Efendi, Hulsatul Beyn F Tefsril Kurn. I-XVI. Dal Neriyat.
stanbul: 1966
Nevev. Menhell Vridn erhu Riyazus Slihn. (erh Subhi Slih.) Pamuk Yaynlar.
stanbul, trs.
Nianc Tark . Bir Btn Olarak nsan Gerei Asndan Kant Ahlaknn Pratik Deeri
Kpr Dergisi, Yaz 2001, Say: 75.
Nldeke, Theodor. "The Qur'an," Sketches from Eastern History. Trans. J.S. Black. London:
Adam and Charles Black, 1892.
zalp M. Nazmi. mer Ferid Kam. (Knalzde-Ebussuud meselesi, s. 296). Milli eitim
Bakanl Yay. stanbul: 2000
Reid Rza Muhammed. Bir Msterikin Eb Hureyre Hakkndaki Baz ddialar. (trc.
Mcteb Uur). Diyanet lm Dergi, c.XXVIII, s. II, s.25
Schacht Joseph. slam Hukukuna Giri. (ev. Mehmet Da-Abdlkadir ener). Ankara
niversitesi lahiyat Fak. Yay. Ankara: 1977
Seyfullah brahim. Schwetzingen Camii. slam Aylk Mecmua. Say: 18. Haziran 1958.
Ankara
Srma hsan Sreyya. Yalan Dnyay Admlarken. Beyan Yaynlar. stanbul: 1998
Uluam Mjdat (1999). deolojik Hadisiliin Tarihi Arka Plan: Mihne Olay ve Haeviyye
Olgusu/Mehmet Emin zafar. slm Aratrmalar Dergisi, say, 3/300-307

124

Yldrm Harun(trc). El-Ll ve-l Mercn (Buhari ve Mslim ttifak Ettii Hadisler)
Muhammed Fuad Abdulbk. Salam Yaynevi. stanbul: 2011
Yldrm Suat. Kazimirski. DA

E K L E R:
Mehmet Vehbi Efendinin Hulsatul Beyn Tefsirinde Hadis-Snnet
Konusunda Notlar
Mehmet Vehbi Efendi (1861-1949), Konya Hdimli olup, nce Hdim medresesini bitirmi,
sonra Konya irvniye Medresesinden mezun olmu, 1888de ders okutmaya balamtr.
1899da Konya Mahmdiye Medresesine mderris olarak atanan Mehmed Vehbi Efendi,
1901 senesinde ise Konya Hukuk Mahkemesi yesi olmutur. ki yl sonra da Konyada alan
Hukuk Mektebide, Vasy (Vasiyetler) dersi hocalna tayin olunmutur. II. Merutiyet
ilan olunduktan sonra, 1908de Konya mebusu olarak Osmanl Meclisi Mebsnna katlm,
fakat hibir partiye katlmam, 1911 ylnda Meclisin dalmas zerine, Konyaya gelerek
talebe okutmaya devam etmi, bu arada Hulsatul Beyn F Tefsril Kurn adl eserini
yazmaya balam ve 1915 ylnda (on alt ciltlik) bu tefsiri bitirmitir. Fakat (Birinci) Dnya
Savann kmas nedeniyle tefsiri bastramam, bu sebeple 1923 ylna kadar, tefsirin baz
yerlerine ksa ksa da olsa ilave baz notlar dm ve 1923 ylnda eski harflerle tefsirini
bastrmtr. 23 Nisan 1920de Ankarada alan TBMMye de Konya mebusu olarak katlan
Mehmed Vehbi Efendi, bu arada bir sre eriye ve Evkf Bakanl da yapmtr. zmir
suikasdi (hhesi) zerine, hafta Konya ve Ankarada gz altnda tutuldu ise de, olayla bir
alakas grlmediinden, stiklal Mahkemesine sevk edilmeden serbest braklmtr.
Cumhuriyetten sonra yeni ynetim ona sayg gstermi, o da idareye muhalif bir tavr iine
girmemitir. CHPye kar bir tavrnn olmamas, Konya ve Orta Anadoluda kendisini
sevenler tarafndan ho karlanmam, eletirilmitir. Hocann olunun CHPde almas ve
hatta Hocann vefatndan sonra CHP l Bakanl yapmas (smet Paay evinde misafir
etmesi) da, bunun faturasnn Hocaya karlmasna sebep olmutur. Konyal olan Ali Ulvi
Kurucu da Hocann bu ynn eletirmitir. Fakat, Ali Ulvi Kurucunun babasnn, (Ali Ulvi
Kurucu da dahil) ocuklarn okutmak zere Medneye gitmeye karar vermesi zerine,
Konyadaki pek ok hocann buna kar kmasna ramen, Mehmed Vehbi Efendinin
Brakn gitsin de yavrularn okutsun. Benim iki olum, ikisi de (dn ilimlerde) cahil kald.
Birisi tccar oldu, birisi hukuk mezunu oldu. Kitaplarm hangi mezatta satlacak, onun gamn
ekiyorum demesini de, yine Ali Ulvi Kurucunun kendisi nakletmektedir. Mehmed Vehbi
Efendinin tefsirinde hadis-snnet ile ilgili baz notlar:

SNNET LMED, HZ. PEYGAMBER LSE DE

l-i mran 172. ayette Yaralandktan sonra, yine Allahn ve Peygamberin arsna
koanlar.. lafznda, geri Allaha ve Elisine (sava arsna) itaat edenler vlmtr.

125

Lkin, Allahn ve Peygamberinin meslek ve snnetine ittib etmek(uymak), her zaman

Allaha ve Raslne itaattir. Zira, Raslullah irtihal (vefat) ettiyse de snneti irtihal etmedi;
mmetiyle kald. (Mehmed Vehbi Efendi, Hulsatu-l Beyan, II/785)
HKMET, PEYGAMBERN SNNETDR
Hikmetle murad, snnet-i Raslulahtr (Bakara 231deki Hikmet kelimesini aklarken,
Hulsatul Beyn, I/414) Yahut, Kadnin (Kad Beyzv) beyan vechile kitapla kastedilen:
Kurn ve hikmetle kastedilen de: Snnet-i Rasulllahdr (II/774) (l-i mran, 164n
tefsirinde)
RECM AYET KONUSUNDA TAVRI
M.Vehbi Efendi de, Hulsatul Beynn deiik yerlerinde recim ayetinin varl konusunda
srar eder. Mide suresi 15. ayetteki [Ey ehl-i kitap! Size Bizim rasulumz geldi ve sizin
kendi kitabnzdan sakladnz birok hkmleri, rasulumz size haber verir..] aklarken
yle der: Bu yette ehl-i kitapla kast, Yahudiler ve Nasr (Hristiyanlar)dr. Rasul ile kast,
bizim peygamberimizdir. Kitap ismi cins olduundan Tevrat ve ncili kapsar. Sakladklar
meseleyle kast, hir zaman peygamberinin sfatlarna dair ayetler ve recim yetidir. nk
onlar saklamak istediler, fakat Hz. Perygamber bunlar Tevrattan bulmutur. Hz. Peygamber
okuyup yazmad halde, onlarn sakladklar yetleri haber vermesi gaipten haber
olduundan, Hz. Peygamberin mucizelerindendir. (III/1178)
Tefsr-i Hzinde aklandna gre, Peygamberin huzuruna gelmeyen kavm-i har (dier
bir kavim) ile kast, Hayber Yahudileridir. nk Yahudiler Tevratta recim yetinin
hkmn (fukaraya) fakirlere uygularlar ve aniy (zenginler) ile eraftan (ileri gelenlerden)
zina edenlere icr etmezlerdi (uygulamazlard). Hayberde iki Yahudi zina ettiler. Her ikisi de
(baka kiilerle) evli olduklarndan recim lazm gelirse de, icra etmek istemediklerinden, bu
iki suluyu bir toplulukla,Medinedeki Yahudilere gnderdiler ve meseleyi Hz.
Peygamberden sual ederek, recmin dnda bir hkm verirse raz olup, recim karar
verirse kabul etmemelerini tavsiye ettiler. Medineye gelen Hayberliler, (Yahudi) Ben
Qurayza (kabilesine) misafir oldular ve meseleyi anlattlar. Ben Qurayza, Hz. Peygamberin
recimle hkmedeceini sylediler ve gelerek meseleyi Efendimize arzettiler. Allahn Elisi
onlardan Tevrtn hkmn sordu ama onlar recmi inkar ettiler. Rasululah bunu grnce
Yahudi limlerinden birinin gelmesini istedi. Yahudi bilginlerinden bn-i Sry geldi.
Rasululah ona yemin verdirdi. O da doruyu syledi. Bunun zerine Allahn Elisi, Mescid-i
erfin kapsnn nnde zina edenleri recmettirdi. (III/1221)
RECM NN UYGULAMAZSINIZ ?
l-i mran 23. ayettin melini ve arkasndan da tefsirini yaparken, Vehbi Efendi yine ayn
konuyu vurgular: [Sen grmedin mi u kimselerin hallerini ki, onlara kitaptan bir miktar
nasip verildi. Aralarnda hkmetmek iin onlar bir kitabn hkmne davet olunurlar. Sonra
onlardan bir grup (bu arya) uymaz, Kitabn hkmn kabulden yz evirdikleri halde
(Kitabn hkmne) arkalarn dnerler]..Hz. Peygamber onlara: Tevratta recim vardr,
niin uygulamazsnz? buyurdu. Onlar Tevrattaki recmi inkar ettiler fakat sonra da Tevrat
getirmeye ve hkmne raz olmaya ve fakat Fedek denilen yerde ikamet eden Yahudilerin
mehur alimleri bni Suryann arlmasna karar verdiler. bni Surya geldi. Hz.
Peygamberin huzurunda toplanan bu mecliste, bni Surya Tevrat okurken recim ayetine
gelince eliyle recim yetini rtp, dier ayeti okumaya balamas zerine, (Tevrat ok iyi

126

bilen) Abdullah b. Selam: Ey Allahn Elisi! Recim yetini terk etti dedi. Ve bni
Suryann elini recim yetinin zerinden kaldrarak, kendisi recim yetini okudu.
Yahudiler rusv (rezil) oldular ve Hz. Peygamber de (hemen) zina etmi olanlara recmin
hkmn uygulad. (II/570)
Mide suresi 41. ayetin mel ve tefsirini de Vehbi Efendi yle yapar: [O Yahudiler, Alahn
kelimelerini, Allahn koyduu yerlerinden deitirirler. Tevratta recme ve senin sfatlarna
dair yetlerin lafzlarn deitirirlerve recme ait soruyu senden sormaya gnderdikleri
kimselere tenbih ederler derler ki, Eer recim hakkndaki sualinize, zina edene (evli olana)
denek vurulmak ve yzn karalamakla cevap verilirse, o cevab siz aln ve onunla amel
edin (uygulayn) ve eer arzunuza uygun cevap verilmezse, recim cevabn kabul etmeyip,
bunu uygulamayn demekle gnderdikleri kimselere vasiyetlerde bulundular] Tefsri Hzin
ve Taberde akland gibi, Allah Tel Tevratta farzn farz, hellini hell ve haramn
haram klp her biriyle ilgili yeti yerlerine koyarak, Yahudilere amel etmelerini emrettii
halde, Yahudilerin buna raz olmayarak emirleri deitirdikleri bu ayetle aklanmtr.
Mesela Tevratta zina cezs recim iken, eraf hakknda recmi denek(vuruverme) cezsna
ve yzn (mangal kmryle boyayp) karalayp eee ters bindirip dolatrmaya
evcirmilerdi. (III/1222-1224); Mide 42. ayetin izahnda hkm bundan evvelki yette
aklanan recim meselesi.. (III/1226); Mide 44. ayetin tefsirinde Allah Tel, Yahudilerin
Tevratn hkmlerinden rz ettiklerini (yz evirdiklerini) aklad gibi, recim hakkndaki
Tevrtn hkmne rza (gstermek) (kabul etmek) vcip olduunu dahi aklamak zere
(III/1228); Mide 45in tefsirinde Allah Tel, Tevratta znnin (zina edenin) hkm recim
olup, Yahdun (Yahudilerin) bunu tayr ettiklerini (deitirdiklerini) aklamak zere
Yahudiler recmi fukar grhuna icra edip, zenginlere gz yummakla.. (III/1231-1232);
Mide 46da Tevratn recim ve ksas gibi baz hkmlerini (III/1235); Mide 50.
ayette ..Yahudilerin arzular recmi celdeye (yz sopa cezasna) evirip, recim lazm gelen
yerde celdle yetinmek olduundannk evvelki hkm recme.. (III/1242-1243)
vurgularn yaptktan sonra Mide 49. ayetin tefsirinde ise u kesin hkm ifade eder: Bu
nedenle, daha nce inen semv kitaplardan nesholunmayan (hkm kaldrlmam)
hkmlerin bk olduuna Kurn ehadet edince, (bununla) amel vcip ve Kurnda (da ayn
lafzlar) zikrolduu (getii iin), onlar da erat- Muhammediye hkmlerinden olurlar.
(III/1239)
ERATI TESS (NA/KURMAK) PEYGAMBERE TAM TAATLEDR
Allahn btn hkmlerini kullarna anlatan Peygamberi olduundan, Hz. Peygambere
mmetin itaati vaciptir diyen Vehbi Efendi, l-i mran 32. ayetin tefsirinde yle der: Zira,
eriat tesis (bina) etmek, mmetin peygambere keml-i itaatlaryla (tam itaatle) olacandan,
Alah Tel, peygamberine itaati, kendisine itaata eit klmtr.Peygambere itaatin manas;
szn dinlemek ve dorulamak ve emrini tutmak ve snnetine uymak ve sret-i nebeviyesini
(peygamber yaamn) takip etmektir. nk, bu manaca itaat olmazsa, eriat tesis olunamaz.
Yoksa Hristiyanlarn batl (olarak saya) inanlar gibi, peygambere itaat, Allaha ibadet eder
gibi peygambere ibadet etmek manasna deildir. Zira, yaratlanlardan ne kadar byk bir kii
de olsa, hibir kimse mabud (kulluk edilen Tanr) olamaz. (II/582)
S ALEYHSSELMIN

NMES

HAKKINDA

Teveff, Fahr-i Rznin aklad gibi bir eyi, tamamyla kabzetmektir (almaktr). Burada,
insann idrkine medr olan (dnme/akletme duygularn salayan) ruhunun alnmasyla

127

(ekilmesiyle), kiinin idrakten (alglamadan) soyulmasdr ki, uyku demektir. nk uyku

sebebiyle ervhta (ruhlarda) tasarruf kalmadndan, uyku yar mevt (lm) mesbesindedir.
Zira ruh, uyku halinde zahirden batna (dtan ie) tesettr ettiinden, insan grnen organlar
ve (grnmeyen) be duyusu muattal (ilemez) olup, lmle de btn beden muattal
olduundan, uyku lmn yars gibidir. O nedenle lmle uyku arasnda benzerlik vardr.u
halde lme veft denildii gibi, (bu yette olduu gibi) uykuya da veft denilmitir. Bu
yetteki veft uyku manasna olunca, bas (dirilme) de uyanmak manasnadr. (IV/1441) (s
A.S. hakknda da yette nn Muteveffiyke (ben seni vefat ettiririm) buyuruluyor. Bu da
uyku gibi geici bir lm m? Hz. snn tekrar dneceine bir iret mi? i.y.) Hz.
snn hir zamanda semadan yeryzne ineceine baz yetler dellet ettii gibi, birok
hads-i erf de vardr. Hatta mam- Buhr ve Mslim hazretlerinin ittifaklar ile, Eb
Hureyre Radyallhu Anhin rivyeti ile Allahn Elisinin yle buyurduu nakledilir: Hz.
s arz- Mukaddese iner. Elinde bir harbe (ksa mzrak, sng) ile Deccl ldrr. Beyt-i
Mukaddese gelir. nsanlar sabah veyahut ikindi namaz klmaktadrlar. mam geri ekilir ve
s Aleyhisselm, erat Muhammediye zerine imam olur ve adalet zere hkmeder. Ha
krar, domuzu ldrr, cizyeyi kaldrr. te bu ve bunun gibi hads-i erfler, Hz. snn hir
zamanda ineceine ve adaletle hkmedeceine dellet etmektedir.(XIII/5228)
EFAAT HAKKINDA
Ynus Sresi 3. ayette: Allahn izni olmakszn hibir kimse bir eye efaat edemez, ill
izn-i ilh olursa efaat eder Bu yet, mutlaka efatin varlna dellet etmekle, mutlaka
efati inkr eden Mutezileyi reddettii gibi, Allahn izni olmaynca hi kimsenin efate
cret edemeyeceini aklar..(VI/2160) Bu yet (T H: 109), sler (gnahkrlar) iin
efatin cevzna (olabileceine) ve varlna iaret eder. u kadar ki, efat, izn-i ilhye
(Allahn iznine) muhta olduundan, Allah Tel kimin hakknda efat olunmaya izin
verirse, efat onun hakknda geerlidir, yoksa her s hakknda efatin kabul
olunmayacan, Cenb- Hak bu ayetle aklamtr.(VIII/3347)
SLEYMAN VE EYB PEYGAMBERLER HAKKINDAK UYDURMALAR
Baz kssaclarn, eytan, Sleyman peygamberin mhrn alp, Sleymann ekline
girerek, taht zerinde krk gn koca imparatorluu ynetti eklinde hikye ettikleri eyler,
her ynden reddedilecek ve asl esas olmayan birtakm yalanlardan ibaret eylerdir.
Byle eyler eratn hikmetine terstir ve bu gibi yalanlar bizim zamanmzda olduu gibi,
her zamanda var olan birtakm dinsizler dnleri tezyf (kltme, rezl etme) etmek maksadna
ynelik olarak, dn kitaplarn iine frsat bulduka sokuturmulardr.(XII/47974798) Eyyb Aleyhisselmn hastal hakknda baz kssaclarn hikyeleri ve yazdklar
eyler (de) yalandr. Zira, kavid-i eri erfe (erefli eratn kurallarna) ve akla ve manta
terstir. Zaten mmin olan kimse, bu gibi hikyeleri hem dinlemez hem de itibar etmez. Evet!
Eyyb peygamberin hastal vard, fakat sabr ve tahamml oktu. ikyeti eytandan
olup, hastalndan deildi.(XII/4803)

KABR AZBININ KURNDAN KANITI

Mmin Sresi 46. yeti, dier pek ok mfessir gibi Mehmed Vehbi Efendi de, kabir azbnn
varlna kant olarak vurgular: [ Firavun ve ona tb olanlar, akam ve sabah ate zerine

128

arzolunurlar. Kyamet koptuunda ise, zebnlere: Firavun hnednn azbn en iddetlisine

sokun denilir.] Yani kabirde bulunduklar sre zarfnda sabah ve akam, bu kt kiiler iin
hazrlanm olan atee onlar gsterilirler ve btn kfirlerin ruhlar kyamete kadar sabah ve
akam Cehennemdeki yerleri kendilerine gsterilip: ite kyamette sizin makamnz budur
denilerek, kendilerine azap olunaca rivyet edilir. Mslim ve Buhrnin ittifaklar ile
rivyet ettikleri bir hadsi erf de bu manay ifade eder. nk, bni mer Radyallhu Anh
Efendimizin rivyetine gre, Allahn Elisi (SAV) Efendimiz yle buyurmutur: Sizden
biriniz vefat ettiinde, o kimseye gnde iki defa ahiretteki yeri gsterilir. Eer cennet ehlinden
ise Cennetten, ate ehlinden ise Cehennemden gsterilir. Ve kyamete kadar kendine: ite u
senin yerindir denilir. Bu yet, rhun beksna (lmediine) ve azb- kabrin varlna
dellet eder. nk, ayetteki bundan sonraki ifadede, Firavun hnedannn kyamet gnnde
olacak azplarnn aklanmas, bu yette aklanan azbn kyametten evvel olmasn icp
ettirirBu yet, kabir azbna dellet eder. nk kyamette azbn en iddetlisine
gireceklerini aklamak, kyametten evvelki azbn daha hafif olduu anlamna
gelir ki, o da kabirdedir.(XII/4983-4984)
(Nh Sresi 25.ayetteki) Onlarn (Nh toplumunun, tfanda) boulduktan sonra sokulduklar
atele kast, k a b i r a z a b olduuna iaret iin, takbe (hemen olduuna) dellet eden
f lafz (harfi), bilmhletin (ara vermeksizin) takbe dellet ettiinden, tfanla boulmann
hemen sonrasnda kabir vardr. Onlarn boulmalaryla hiret arasnda, birok mesafe ve
mhlet olduundan, bu yetteki azbn hiret azb olmas ihtimali uzaktr. O nedenle bu yet,
kabir azbna dellet eder.(XV/6171)
MERVNIN RVYET ALINMAZ
Bu yetin (Ahkf: 17) Abdurrahman b. Ebbekir hakknda indiini iddia eden Emevlerin bu
szlerine karlk mfessirlerin ou, bu yetin bir kii hakknda olmayp, bu sfatlar tayan
kimseler hakknda indiini, Abdurrahman hakknda inmediini iki ynden ispat etmilerdir.
Birincisi, yetin sonundaki azapla tehdt, Abdurrahman hakknda olmadn ispat eder. nk
o slamla ereflenmi bir kiidir. kincisi, Mervan bu sz sylediinde, Hz. ie, perde
arkasndan, Mervann bu szn ret ve inkr etmitir ve bu ret ve inkrn mam Buhr de
aklamtr. u halde Hz. ie sikadan (gvenilirlerden) olup, Mervan zuafdan olduundan,
Mervann rivyetinin hkm yoktur.(XIII/5341)
YAIYORMU GB HRMET HZ. PEYGAMBERE
Bu yette (Hucurt: 2) Cenb- Hak, Peygamberinin sohbetini dinlerken sayg ve edebe son
derece uyulmasnn vacip olduunu tenbh ve tavsiye buyurmutur. Allahn Elisine
hayatnda ne kadar hrmet lazmsa, vefatndan sonra da o kadar hrmet lazm olduu gibi,
yaad srece Peygamberin szlerini dinlerken nasl itat lazmsa, vefatndan sonra da
Hz. Peygamberin hads erflerini dinlerken tam manasyla boyun eerek (itatla)
dinlemenin lazm olduunu, Kd Iyaz hazretleri, ifsnda aklad gibi, baz
mfessirler de, bu konuda bu yeti kant gsteriyorlar. (XIII/5482)

HADSLERE SRLYAT DEYP REDDEDENLERE

yet (Bakara: 44), her ne kadar Yahd bilginleri hakknda inmise de, syledii szleri
kendinde uygulamayan btn vizleri kapsamaktadr. Zir itibr, lafzlarn geneline

129

olup, zeline deildir. nk Kurnda nceki eratlarn hkmleri ile ilgili bildirilen
hkmler, bu mmet hakknda da ayn erat ve uyulmas gerekli olan hkmlerdendir.
(I/117, Bakara, 44. yetin tefsrinde)
NESH MESELES
Ehl-i Snnet d kabul edilmi olan Mutezle mezhebi Kurnda neshi kabul etmedii iin,
kendilerini Mutezl olarak ilan eden ada baz modernist ve benzerleri de, neshi inkr
ederler. Neshin (daha nce inen bir yetin hkmnn, kullarn yarar iin, Allah Tel
tarafndan kaldrlmasna Bakara sresi 106. yette iret deil, kesin ifade vardr. Mehmed
Vehbi Efendi bu konuda ise unlar syler: Nesih, aklen ciz (olabilir), naklen de
vki(gerektir)dir. nk (zaten), Hz. Peygambere inmi olan Kurn, nceki Kitaplarn
hepsini neshettii gibi; ncil, Tevratn ve Tevratta kendinden evvelki eratlarn birok
hkmlerini neshetmilerdir. Mesel Hz. demin eratnda mecburiyetten tr kardelerin
evlenmesi oluyor iken, daha sonraki dnemde buna ihtiya kalmadndan bu hkm
kaldrlm/yasaklanmtr. Hz. Nhun eratnda hayvanlarn her eidini yemek sakncasz
iken, Hz. Musann eriatnda birok hayvann etinin yenilmesi (artk) yasaklanmt. erat-
Muhammediye de, kendinden nceki eratlarn ibadet ve emir ve yasak ynlerinden baz
hkmlerinin hkmlerini deitirmiti. Fakat inan esaslarnda hi nesih olmam, btn
peygamberlerin eratlarnda inan esaslarnda bir deiiklik olmamtr. lm-i uslde
akland zere nesih eittir: ilki, o hkmn hem lafz hem de anlam neshedilir. kincisi,
yalnz anlam neshedilir, lafz aynen kalr. ncs, lafz neshedilir, anlam aynen kalr.
Kurndaki nesihlere bir rnek olarak: kocas vefat eden kadnn iddeti bir senede tamam
olaca ile ilgili olan yet, daha sonra inen ve bu kadnn drt ay on gnde iddetinin tamam
olacana dair olan yetle neshedilmitir. Yine, Hz. Peygamberin huzurunda fslt yapacak
kimse sadaka vermekle ykml iken, daha sonra bu hkm kaldrlmtr. Sava ile ilgili ilk
gelen emirde, bir mminin on kfire kar sabr ve sebat vacip iken, daha sonra bir mminin
(sadece) iki kfire kar sabr ve sebat vacip seviyesine drlmtr. u durum da herkesce
bilinen bir gerektir ki, bir zaman insann bnye ve mzcna uygun olan bir ilacn, baka bir
zamanda uygun olmamas gibi, bir devirde toplumun bnyesine uygun olan hkmlerin baka
bir dnemde uygun olmadndan, eski hkmn kaldrlmas ve yerine daha kolay ve pratik
hayata uygun bir hkmn konulmas gayet normaldir. te, bir yeti neshedersek, ondan daha
hayrlsn getiririz demek, kullar zerine gayet kolay ve yararda da daha ok ve sevapda da
daha ok bir hkm getiririzdemektir. Mesel teheccd namaz on yl kadar farz iken, sonra
bu hkm kaldrlmtr. Mekke dneminde 13 yl boyunca belirli gnlerde tutulan oru, daha
sonra btn Ramazan aynda olmak zere, farz klnmtr. Yine, Kudsteki Mescid-i Aksya
doru namaz klnyorken (16-17 ay), daha sonra gelen yetle, Kbeye doru namaz
klnmas emrolunmutur. (I/196-197)

ELMALILI TEFSRNDE HADSLE LGL BAZI NOTLAR

130

Hatta ehds-i nebeviyeyye bile kitap denilmez de, snnet tbir olunur (Elmall, Hak
Dni Kurn Dili, I/162) Yani hads fakl snnet farkl eylerdir deyip de, zihinleri
bulandranlara kar Elmall da hadsle snnet ayn eydir diyor.
EFAAT
Mutezile bu yete (Bakara: 48) dayanarak, hirette byk gnah ileyenlere efati inkr
etmilerdir. Fakat bu yette efatin kabul olunmamas, zellikle kfirler hakkndadr. Ve
hitap, inkrda srar edenleredir. Zira, sril Oullar, kendilerinin baba ve dedeleri olan
Peygamberlerin, mutlaka kendilerine efaat edeceklerine inanyorlard. Bu yet ise bunu
reddediyor. Yoksa dier yetler gelecektir ve hadsler de vardr ki, Allahn izniyle yine efat
olur. Yanl olan efat dncesi, herkesin kendiliinden ve Alahn iznine bal
olmakszn, olaca tasavvur olunan efatlerdir. te, kendiliklerinden efat edebilirler
iddiasyla, peygamberlere ve evliyya kulluk etmemeli, ancak Allah Telya
kulluk etmelidir ki, O, istediine her zaman efat ettirir. (I/345) efaate izin
verilenler, kendi dilediklerine deil, yine Allahn dilediklerine efaat imknn bulabilir
(II/851) Onun iin de, onlara efatilerin efati fayda vermez -nk mnsz gitmilerdir.
Demek ki o gn mminlere efat olacak. Bu kfirler de, yalanlamasalard, kfre
gitmeselerdi, belki ashb- yemnin onlara efati de mmkn olabilecekti. (VIII/5467)
(Mddessir sresi, 48. yetin tefsri)
KABR AZBI
Hasan- Basr Rahmetullahi Aleyh Hazretlerinden nakledilir ki: ehidler Allahn katnda
diridirler, rzklar ruhlarna arz olunur da, kendilerine revh-u ferh gelir; nitekim l-i
Firavuna sabah-akam ate arzolunur da, kendilerine elem ve veca gelir..Burada henz
lm takip eden kabir ve lemi berzah meselesine iaret buyurulmutur. (I/547)
(Bakara: 154 tefsri)
EB HUREYREYE DL UZATMIYOR ELMALILI
Bunun iin Eb Hureyre Hazrretlerine ok hads rivyet ettii sylendii zaman, Kurnda
iki yet ki biri bu (Bakara: 159), dieri iki sayfa sonra gelecek olan (Bakara: 174)- olmasa
idi, hibir hads nakletmezdim demi ve bu yetleri okumutur.(I/559)
NESH YOK KURNDA DYENLER, YZ SENE EVVEL DE VAR
Msr muharrirlerinden (yazarlarndan) bazlarnn da, buna (Eb Mslim Isfahnye) uymak
istediini grdmzden, yukarda bunun nassn zhirini inkr demek olduunu
kaydetmitik. Byle bir dnce, ilm-i uslde aklanan nas ile zhiri ayramamaktan doan
bir taassup olur.. Usl-i fkh kitaplarnda ve tefsrlerde grld zere, evvel ve hir
(gelmi-gemi) slam bilginleri iinde, bu ekilde neshi inkr eden Eb Mslim sfehnden
baka bir kimse yoktur. (I/617-618) (Bakara: 180-182. tefsri)
Bir Rsl tanmak, onun kendisini deil, gnderen mrsilini, efendisini tanmaktr. Rsl
tanmamak da efendiyi tanmamaktr. Mesel bir devletin elisini, memrunu reddeylemek, o
devleti ve kanunlarn reddeylemek olduu gibi, Allahn Rasln reddeylemek de, Allaha
kfr (inkr) ve kfrndr (nankrlktr). (II/1077)
HZ. SNIN NMES

131

Hz. snn lmedii ve nzl edecei hakknda vrid olan sahh hadslerin
anlamn, bilinen lmden (mevt-i mrftan) baka bir mnya yklemek
gerekecektir. (II/1194) (l-i mrn: 144)
s (A.S.) gerek doumu, gerek lleri diriltme mucizesi ile kymetin gerekleeceine bir
kant olduu gibi, nzl de (kyamete yakn yeryzne inii de) ert- satten
(kymet almetlerinden)dir. (VI/4281) (Zuhruf sresi 61. yet tefsri)
EFAT MESELES
[(Allahn) huzurunda efat fayda da vermez, ancak izin verdii kimseninki mstesna]
ancak, kendisine efaat iin izin verilmi olan kimse dnda ki evvel makam mahmdda
Muhammed Mustafa Sallallhu Aleyhi ve Selem, sonra da mertebelerine gre peygamberler,
melekler ve Salih kiiler [nihayet kalplerinden dehet giderildii zaman] yani izin
verdiklerinin efati de birdenbire oluvermez, mevkfde ok tevakkuf ederler, dehetli korku,
helecanlar iinde beklerler ki, sonunda kalplerinden o dehet ve helecan giderildii, yani
efate izin verildii zaman, efat bekleyenler, efat eden efatilerine derler: Rabbiniz ne
syledi? efatinizi kabul buyurdu mu? efatiler de cevaben hakk derler, yani hakk
syledi, hakk ne ise o olsun buyurdu derler, ite kfirlere efat olmayacaktr. efat
edecekler, yalnz Allahn raz olduu mminlere efat edeceklerdir (Vel yefene ill
limenirted yetinde de buna iret vardr) (VI/3962) (Sebe sresi, 23. yetin tefsri)
HABER- VHD DELL OLMAZ MI ?
Hucurt sresi 6. yetteki fskn getirdii haberin kabul meselesini tefsr ederken yle der,
Elmall: Bununla beraber fskn szn de bsbtn hie saymayp tahkk ve tebeyyn
(aratrlmas ve dorunun net olarak ortaya karlmas) emrolunmutur. Demek ki fsk
olmayp, adalet sahibi olacak olsa, haber-i vhid mesm olabilecek (kabul
edilebilecektir) Ayn srenin 2. yetinin tefsrinde de yle der: (Bu yet) Allah ve
Elisinin emir ve hkmn gzetmeden hibir emri kestirip atmayn demek olup, Kitap ve
Snnetin hkmlerini gz nne almakszn acele ile veya zorbalkla bir ie girimekten
yasaklamaktadr.(VI/4448-4456)
MER NASH BLMENN TEFSRNDE HADS LE LGL NOTLAR
EFAT
Bu yet-i kermedeki (Bakara: 48) efati inkr, kfirlerle ilgilidir. nk bu (yetlerdeki)
Kurn hitaplar onlara yneliktir. Ve izn-i ilh (Allahn izni) olmadka, kimsenin efatte
bulunamayacana iret eder. Yoksa Mslmanlar hakknda dn byklerinin ve bilhassa Hz.
Peygamber Efendimizin efatte bulunacaklar naklen sbittir. (I/49); Artk baz
mriklerin, putlarndan eft ummalar nasl doru olabilir? Bu yet-i celle ((Ynus:3), o
mriklere kar bir reddiyedir. Ancak Cenb- Hak slih kullar, Hak Telnn msadesi
artyla, baz gnahkrlar hakknda efata bulunabileceklerdir. Bu yet bunu da iret
etmektedir. efatin izn-i ilhi ile olacan gstermektedir.(III/1359) ; O gn o korkun
hallerin meydana gelecei kyamet kopunca, hibir kimseye efat fayda vermez hibir
kimsenin efati bakas hakknda kurtulmasna vesle olmaz Ancak Rahmn Kerm olan
Yce Yaratc kime hakknda efat edilmesi iin izin verirse msade ederse o kimse

132

mstesn, onun hakknda efat edilebilir. (IV/2107, T-H sresi, 109. yetin tefsri) ; Ve
Allahn o mkerrem kullar, Cenb- Hakkn rz olduundan bakasna ne dnyada ne de
hirette efat de edemezler Allah Telnn haklarnda efat edilmesine rz olduu
kimseler ise, ehl-i mndan bakas deildir. (IV/2140, Enbiy sresi, 28. yet) ; O gnde
emir, ancak Allaha mahsstur O kyamet gnnde kimse kimseyi himye edemez. lh
msade olmadka, byk makam sahipleri bile, dier mminler hakknda efaatte
bulunamazlar. (VIII/3985, nfitr sresi, 19. yetin tefsri)
RECM YET
Eski toplumlardan bazlar zellikle Yahdler, kendi kuruntularna gre baz eyler
yazmlar, bunlara (bir de) bir ilh Kitap ss vermek istemilerdir. Ve Tevrattaki
Peygamberimizin bildirilmi zelliklerini ve recm yetini deitirmilerdir. Maksatlarn
desteklemek iin de, bu yazdklarnn Allah katndan indiini iddia etmilerdir.(I/76, Bakara
79. yetin tefsri) O kimseler ki Bizim indirmi olduumuz beyyineleri (recm yeti gibi),
Hz. Peygamberin sfatlarnsaklarlar (halka bildirmezler) (I/152) (Bakara, 159. yetin
tefsri) Yahudilerden erefli bir leye mensup bir erkek ile bir kadn zinada bulunmulard.
Tevratn hkmne gre recmedilmeleri yani talanarak ldrlmeleri cap ediyordu. Bundan
kurtulmak midiyle Hz. Peygamber Efendimize mrcat ettiler. O da, bunlarn
recmedilmelerine hkmetti. Fakat onlar buna raz olmadlar ve byle bir hkm inkr ettiler.
Hz. Peygamber Efendimiz emretti, haydi Tevrat getiriniz, oradaki hkm de byledir diye
buyurdu. Tevrat getirdiler. Yahudilerden bni Surya, Tevrat okumaya balad. Recm yetine
gelince zerine elini koyup, onu okumadan geti. Orada buluna Abdullah b. Selm, bunu
haber verince, bni Surya elini ekti, recim yeti grnd. Hz. Peygamberi emriyle bu iki kii
recmedildi. (I/344) (l-i mrn sresi, 23, 24, 25. yetlerin tefsrinde) (Ehl-i Kitapdan bir
grup) Son Peygamberin (Hz. Peygamberin) sfatlaryle ve recm ile ilgili (Tevrattaki)
yetleri deitirirek naklederler (I/401, l-i mrn, 78. yetin tefsri) Mslmanlardan recmi
uygulamak istemeyenler bu halleriyle, Yahudilere benzemi olmuyorlar m? Muhakkak
size Elimiz (Muhammed) geldi, sizi dn-i slma dvet ediyor, Kitaptan Tevrat ile
ncildeki hkmlerden gizlemekte olduunuz bir ok eyleri zellikle Tevrattaki evli olup
da zina eden kiiler hakkndaki recm hkmn ve ncildeki Son Peygamberin zellikleini
ve dier gizlediiniz nice hkmleri size aklyor kanatbah olacak (ikn olacak ekilde)
zh ediyor (II/744) (Mide sresi, 15. yetin tefsri); recm (ayn vurgu) (II/769, Mide
sresi, 41. yetin tefsri); recm (tekrar vurgulama) (II/771, Mide, 43. yetin tefsri); recm
(tekrar vurgulama) (II/921, Enm, 91. yetin tefsri);
NESH MESELES
Cenb- Hak, er hkmlerden bazlarn neshetmitir. Bu da bir snneti ilhiyye ve
hikmet-i dniyye eseridir. te neshin olmadn iddia, bu ilh snnete ve Rabbn hikmete
aykr olacandan, asla iddia edilemez. Byle bir iddia, hem Kurnn, hem de btn
mtehidlerin icmna aykr, chilne bir iddiadan baka bir ey deildir. Hatta bu konuyla
ilgili bn-i Hazmn bir eseri de vardr. (I/104) (Bakara, 106. yetin tefsri) ; (Allah)
Kullarnn btn szlerini, ilerini, kalplerindeki dncelerini bilmektedir. Buna bal olarak,
Hz. Peygambere vahyettii eylerde ve onlardan bazlarnn neshedilmi olduu da, indallah
(Allah katnda) mlmdur (bilinir). (VIII/4017, l sresi, 7. yetin tefsri)
DETL KADIN

133

det gren bir Mslman kadn, namaz klamaz, oru tutamaz, Kurndan bir yet de olsa
okuyamaz. Yalnz du yetlerini du maksadyla okuyabilir.Ve tevhd ve tesbhte de
bulunabilir (mer Nashi Hocann bulunabilir ifadesi, tesbh ekebilecei ama bununla
ykml olmad anlamndadr) (I/227) (Bakara, 223. yetin tefsri)
HZ. SNIN N
..Bununla beraber, gelecee it bir ok olaylarn da zaman, insanlara bir hikmet iin
bildirilmemitir. Nitekim, kyametin ne zaman kopacan, gnein ne zaman Batdan
doacan, Deccln ne zaman kacan, Hz. snn da ne zaman yere ineceini,
Cenb- Hak kullarna bildirmemitir.(I/324, l-i mran sresi, 7. yetin tefsri); Yahya
Aleyhisselmn ldrl, Hz. snn semya kaldrlmasndan sonra meydana gelmitir.
(I/362, l-i mrn, 41. yetin tefsri); Khlet asl szlkte, kmil, tam demektir. nsann en
kmil zaman ise, otuz ile krk ya arasndadr. Hz. s ise otuz buuk yanda iken semaya
kaldrlmtr. yle de denilmektedir. Bu yet-i kerme, Hz. snn semaya ykseltildikten
sonra tekrar yeryzne inerek insanlar ile konuacann kantdr... (I/366, l-i mrn, 46.
yetin tefsri) ; Sahh-i Mslimdeki bir hads-i erfe gre, Hz. s (yeryzne) indikten
sonra yedi sene kalacaktr. Sonra veft edecek, zerine Mslmanlar cenaze namazn
klacaklardr..Buhr ile Mslimdeki bir hads-i erf de gsteriyor ki: Hz. s, kyamete yakn
yeryzne inecek, Peygamber Efendimizin eratyla hkmedecek, Deccal, hnzr
(domuzlar), ldrecek, ha kracak..(I/377, l-i mrn sresi, 55. yetin tefsri); Kyamet
almetleri ise unlardr:..Hz. snn semdan yeryzne inii ve bir mddet daha yaayp
erat- Muhammediye ile mil olmas (uygulamas)..Bu on almete Almt- kymet
denilmektedir. Bunlara dir kelm ilminde ayrnt vardr. Hepsi de kudretullha (Allahn
gcne) gre mmkndr, meydana gelecekleri de birok muteber hadsler ile kesindir. Artk
bunlar inkra veya ind bir srette tevle dnen msade edilmez (kendi yanl/yanl
dncesine gre baka trl yorumlamaa dnen izin verilmez) (II/984, Enm sresi, 158.
yetin tefsri) ; Hz. snn semaya kaldrlmasndan sonra sevler, seksen bir sene kadar dni slm zere bulunmular.. (III/1253, Tevbe sresi, 31. yetin tefsri) ; ..veya Hz. snn
yere inmesiyle, Mslmanlarn btn kfirler zerine nusret (ilh yardm) ve glibiyeti elde
etmesi nna kadar veyahut kyamet gnnn kopmasna dein.. (III/1651, Rad sresi, 31.
yetin tefsri)
HKMET SNNETTR
mer Nashi Bilmen de, hads ve snneti ayn anlamda kullanr. Btn slm Trihi
boyunca da, hads uslcleri ayn ekilde hareket etmilerdir. Modernistler ve onlara bilmeden
uyan baz Mslman kardelerimiz ise, hads ayr, snnet ayr diyerek nce usl hads
bilgilerine de aykr bir giriten sonra, bu yolla hadsleri by-pass etme/devre d brakma
yoluna girmilerdir. Halbuki bu dnceyi ilk ortaya atanlardan biri ve yaayan snnet
(living tradition) kavramn uyduran Joseph Schacht, zaten Trkeye slm Hukukuna Giri
ismiyle tercme edilen almasnda da pek ok uydurmay ilk defa ml eden yalanc bir
oryantalisttir. Konuyu Hodgson, slmn Serveninde dile getirir. Fakat Hodgsonun
(I/64de) verdii bu bilgi, bu ciltlik dev almann ilk 69 sayfas tercme edilmediinden,
Trke baskda yer almamaktadr. mer Nashi Hocann hadis-snnet aklamas yledir:
Ve (O Peygamber) onlara Kitap ve hikmet retiyor yani Kurn Kermi ve Snnet-i
Nebeviyyeyi retiyor (I/492) (l-i mrn sresi, 164. yetin tefsri) ; O mbarek
Peygamber, onlara kar yetlerini okur, ve onlar temizler o toplumu kt inanlarndan,
yanl davranlarndan temizlemeyi hedefler ve onlara Kitab ve hikmeti (bilimi) retir
onlara Kurn tlm eder (retir) ve bir nice hikmetleri, faydalar ieren mbrek

134

hadslerini, snnetlerini telkn buyurur. Onlar slm hkmlerin faydalarndan, ulv (yce)
gayelerinden haberdar etmeye alr. (VIII/3719, Cuma sresi, 2. yet)
PEYGAMBERN GNENN III OLMADAN OLMAZ
nsanlar ne kadar zek, ne kadar anlayl olsalar da, yine bir rehbere, bir muallime (retene)
muhtatrlar. Mesel: gzlerde bir grme duyusu vardr. Fakat karlarnda bir gne
parlamadka, bu gzler her taraf gremezler. Gzlerdeki nr, bu grme iin yeterli deildir.
te insan akl da, ne kadar parlak, aydnlk da olsa, karsnda bir nbvvet ve rislet
(peygamberlik) gneinin ziyy- ilhsi (ilh ) tecell etmedike, birok gerekleri
grmeyi baaramaz. (I/494) (l-i mrn sresi, 164. yetin tefsri)
SOL EE KEMNDEN, HZ. DEMN
Cenb- Hak, Hz. dem Aleyhisselm tek bir insan olarak topraktan yaratm, ona rh
flemitir..Sonra da Hz. dem uykuda iken onun sol ee kemiinden alarak, onun bir ei ve
hayat arkada olarak Hz. Havvy yaratmtr. (II/540); Nitekim Hz. Havvy da, dem
Aleyhisselmn kaburgas kemiinden yaratarak onun hayattaki ei (refka-i hayt) klmt.
(VI/2704, Rm sresi, 21. yetin tefsri)
HADSLERN KURNA ARZI MI, PROBLEMLERN HADSLERE ARZI MI
NEML?
Bir meseleyi Cenb- Hakka arzetmek, Kurn- Kerme mrcat sretiyle olur.
Peygamber-i Z-na arzetmek de, Onun snneti seniyyesine uymakla olur.(II/614) (Nis:
59. yetin tefsri)
HKMET=HADSLER
ve Allah Tel sana Ya Muhammed Aleyhisselm! Kitab Kurn ve hikmeti snneti seniyyeyi, erat ilmini, hakka uygun olan her hangi bir sz indirdi (II/666) (Nis
sresi, 113. yetin tefsri) (Snnet-i seniyye de sonuta hadslerden renileceinden,
hadslerin byk nemi ortaya kyor.)
AYIN YARILMASI MUCZES
nkrclar, bu gerekleri meydana gelmesinden sonra da srf inatlar, kibirlerinin etkisiyle
inkr edip duracaklard. Nitekim, ayn blnmesi mucizesi hakknda da byle demilerdir.
(II/859) (Enm sresi, 7. yetin tefsri) (Ayn yarlmas mucizesini inkr eden mealciler,
kimlerle ayn izgide bulunduklarn bir dnmelidirler. Mriklerle ayn izgiye dmek,
Kurnla gece gndz megul olan bir kii iin lyk deildir. O nedenle bu ve benzeri
dncelerden vazgeilmelidir. i.y.) ; Kamerin inikkn (ayn ikiye yarlmasn)
grdkleri zaman da (mrikler), bunu inkr etmi ve bir hayal sanmlard. (IV/1717, Hicr
sresi, 15. yetin tefsri) ; Evet..Onlar kendi kfirne kanaatlerinde srar eder dururlar Ve bir
mucize grdkleri vakit de inikk- kamer (ayn ikiye yarlmas) gibi bir hrika gzlerinin
nnde meydana geldii halde de yine mn etmezler, tebdl-i fikri (dncelerini
deitirmeyi) baaramazlar. (VI/2966, Sfft sresi, 14. yetin tefsri) ; nkk- kamer
(ayn yarlmas) mucizesi meydana gelmitir.. (VII/3395, Muhammed sresi, 18. yetin
tefsri)

135

KABR AZABI
Sahh hadste, Hz. Peygamberin hemen her gn Allahumme inn ezu bike min azbilkabri (Y Rabb kabir azbndan sana snrm) dedii kesin olduu halde, zamanmzda
(2013 yl) baz Mslman kardelerimiz, sriliyyt diyerek, kabir azabn inkr
etmektedirler. mer Nashi Hoca bu konuda yle diyor: Nitekim lp gidenler,
mezarlarnda da bir eit mkft (dl) veya mczt (cez) grecektir. Kabir kendileri iin
ya cennet bahelerinden bir bahe veya cehennem ukurlarndan bir ukur kesilecektir..
(I/516, l-i mrn sresi, 185. yetin tefsri) ; Ve Allah Tel tarafndan Ona (Yahyaya
selm olsun fiyet ve selmet iinde bulunsun. Doduu gnde eytn rzalardan ve
dier zarar verici eylerden gvende olarak dnyaya gelsin ve lecei gn de kabir
azbndan mahfz kalsn (korunsun) ve diri olarak kabrinden kaldrlaca gn de
selmete, kurtulu ve mutlulua kavusun. (IV/2009, Meryem sresi, 15. yetin tefsri)
HADSLER KABLDR, MMETN VAZFES
Hz. Peygamberin mbrek hadsleri, Kurnn baz mcmel hkmlerini aklayarak
bildirmektedirler. mmetin vazfesi de, bu hkmleri, Hz. Peygamberin bildirdii gibi kabul
etmektir. (IV/1783, Nahl sresi, 44. yetin tefsri)
CENNETTEN ND YERYZNE DEM VE HAVV
imdiki yar chil, eyrek lim-mfesirlerin uydurmas olan cennet, yeryznde idi gibi
samalklara girmez, mer Nashi Hoca: Sonra Hz. demin tevbesi kabul olunarak, ilh
hidyete kavutu ve refkasyla (eiyle) beraber, yeryzne inmekle ykml olduklarn ve
insan tr ile eytan arasndaki dmanln devam edeceini.. (IV/2114, T-H sresi, 120.
yetin tefsri)
MRC OLMUTUR
Trkiyedeki zibidi ilhiyatlar, Mirc kabl etmeseler de, mer Nashi Hoca, Mirc da
Buhryi de kabul eder: Bu be vakit namaz, Mekke-i Mkerremede hicretten evvel fazr
klnmtr. Mirc- Nebev hakkndaki hads-i erf de bunu gstermektedir. (VI/2703, Rm
sresi, 18. yetin tefsri); Velhasl bir gn iinde iki aylk bir mesfeyi katetmi oluyorlard,
Sleyman ve ordusu. Nitekim Hak Tel Hazretleri bizim Peygamberimize de Ahzb
savanda rzgrlar emrine vermiti, dmanlarn kuvvetleri rzgrlarn iddetli arpmalar
sonucunda mahvolmu, hezmete uramt. Bununla beraber Hz. Peygamber Efendimiz
Mirc gecesi az bir zaman iinde t semlara kadar ykselmiti. lh Kudrete gre bu gibi
olaanst eyler asla uzak ihtimal deildir.. (VI/2950, Sebe sresi, 12. yetin tefsri)
SNNETLERYLE KILINMALI BE VAKT NAMAZ
imdiki ilhiyatlara, (eytann etkisiyle) be vaktin farzlarn bile klmak zor geliyor da,
cem-i takdm cem-i tehr diyerek, stanbulun iinde bile vakit namaz klyorlar ve nursuz
suratlaryla ortalkta dolap, abuk sabuk konuuyorlar. mer Nashi Hoca, namaz dosdoru
klmann ancak snnetleriyle beraber klnmakla gerekleeceini bildiriyor: ve sen (Ey
Peygamberim!), namaz dosdoru klanlar korkutursun yani be vakitte klnmas farz
olan namazlar ve onlara tbi olan snnetleri, dbna uygun olarak klanlar ancak,
senin tavsiyelerini, ihtarlarn, kazlarn gzelce anlar ve kabul ederler. (VI/2897, Ftr
sresi, 18. yetin tefsri)

136

VAHY- GAYR- METLV

..Bu itibarla vahyler iki ksma ayrlr: Birisi vahy-i metldur ki, bu Kurn Azmdir. Bunu
Cebrl A.S. Allahtan getirip, Peygamberimize bildirmitir. Dieri de vahy-i gayr-i metldr
ki, bu da kuds hadslerdir. Bunlar da, Hz. Peygamberin kalbine vstasz (aracsz) olarak
Allah tarafndan ilhm olunmulardr. (VII/3257, r sresi, 52. yetin tefsri)
MMN AZBA URASA DA CENNETE GDECEKTR
mn ile hirete giden bir kul, gnahkr bulunsa da, hakknda ilh afvn tecellsi umulur.
Muazzeb olsa da (azba urasa da) bu geicidir, yine afv- ilhye ve cennete kavuacaktr.
(VII/3379, Ahkf sresi, 35. yetin tefsri)

137