T.C.

ANKARA NVERSTES
SOSYAL BLMLER ENSTTS
DOU DLLER VE EDEBYATLARI (ARAP DL VE EDEBYATI)
ANABLM DALI

BN ARABNN MUVAAHALARI

Yksek Lisans Tezi

Osman Dzgn

Ankara-2006

T.C.
ANKARA NVERSTES
SOSYAL BLMLER ENSTTS
DOU DLLER VE EDEBYATLARI (ARAP DL VE EDEBYATI)
ANABLM DALI

BN ARABNN MUVAAHALARI

Yksek Lisans Tezi

Osman Dzgn

Tez Danman
Prof.Dr.M. Faruk Toprak

Ankara-2006

T.C.
ANKARA NVERSTES
SOSYAL BLMLER ENSTTS
DOU DLLER VE EDEBYATLARI (ARAP DL VE EDEBYATI)
ANABLM DALI

BN ARABNN MUVAAHALARI

Yksek Lisans Tezi

Tez Danman : Prof. Dr. M. Faruk Toprak

Tez Jrisi yeleri

Ad ve Soyad

mzas

Prof. Dr. M. Faruk TOPRAK

........................................

Do. Dr. Nurettin CEVZ

........................................

Do. Dr. Hicabi KIRLANGI

........................................

Tez Snav Tarihi :

17.08.2006

NDEKLER
KISALTMALAR....IV
NSZ....V

GR
Muvaaha Nedir?....................................................................................................2
Bu Adn Verili Nedeni3
Ortaya k 4
Muvaahann Geliimi ..9
Muvaahann Yaps......13
Muvaahann Unsurlar.15
Muvaahada Kullanlan Temalar..23
Muvaahann nde Gelen airleri....25
Muvaaha Terimlerinin bir Muvaahada Gsterilmesi.......26

I. BLM
BN ARABNN DVANINDAK MUVAAHALARIN YAPI
BAKIMINDAN NCELENMES
bn Arabnin Hayatna Ksa bir Bak........... ...30
I.DVANDAK MUVAAHALARIN YAPI BAKIMINDAN NCELENMES.....32

I.1. MATLA KUFL..............32

I.1.1.Matla ve Kufllerindeki Cz ve Uyak Dzeni.... 33
I.2. SIMT....... 35
MUVAAHA RNEKLER.... 38
I.2.1. Mfred Czl Olan Smtlar:......... 38
I.2.1.1. III Mfred Czden Oluan Smt. ...............................38
1. Muvaaha.........38
5. Muvaaha.............41
6. Muvaaha.... 44
8. Muvaaha.... 47
15. Muvaaha.. 50
16. Muvaaha.. 53
17. Muvaaha.......56
19. Muvaaha...60
20. Muvaaha.......62
21. Muvaaha...65

23. Muvaaha...68
24. Muvaaha.... 71
25. Muvaaha...74
26. Muvaaha:......76
27. Muvaaha:......78
I.2.1.2. IV Mfred Czden Oluan Smt ...............80
18. Muvaaha...80
I.2.2. Mrekkeb Czl Olan Smtlar......84
1.2.2.1. II Fkra ve III Czden Oluan Smt......84
4. Muvaaha.....84
7. Muvaaha.....88
9. Muvaaha.....91
11. Muvaaha...93
12. Muvaaha.......96
13. Muvaaha.... 101
14. Muvaaha.....104
22. Muvaaha.109
1.2.2.2. II Fkra ve III Cz + III Fkra ve III Czden Oluan Silsileli Smt.....112
10. Muvaaha.....112
1.2.2.3. III Fkra ve III Czden Oluan Smt........... 117
3. Muvaaha..... .117
1.2.2.4. IV Fkra ve III Czden Oluan Smt........... 121
2. Muvaaha.......121
I.3. HARCE.....124
I.4. BEYT SAYISI. .126

II. BLM
BN ARABNN DVANINDAK MUVAAHALARIN ERK
BAKIMINDAN NCELENMES
II. DVANDAK MUVAAHALARIN ERKLER.. .128
SONU....... 140
KAYNAKA....... ...142
TEZ ZET........ ...147
ABSTRACT................147

KISALTMALAR

a.e.

: Ayn eser

a.g.e.

: Ad geen eser

a.g.mad.

: Ad geen madde

b.

: Bin (Olu)

bkz.

: Baknz

b.t.y.

: Basm tarihi yok

b.y.y.

: Basm yeri yok

c.

: Cilt

: oul

ev.

: eviren

h.

: Hicr

Hz.

: Hazreti

M.

: Milad

mad.

: Maddesi

M.E.B.

: Milli Eitim Bakanl

l.

: lm

s.

: Sayfa

Tah.

: Tahkik

Tas.

: Tassavvuf

NSZ

bn Arab, tasavvuf tarihi ve slam dnce hayatndaki yeri itibariyle ne

kan ahsiyetlerden biridir. Ayn zamanda dourgan bir yazar olan eyhul-Ekberin
tekrara dmeksizin ok sayda be yz kadar- eser ortaya koyduu bilinmektedir.
bn Arabnin iirleri ve dier yaptlarnn hepsi kendi sylemine gre- ilh
ilhamdan kaynaklanmtr. Kurann simgeleriyle rldr. iirlerinde devaml ilh
aktan bahsetmektedir. Bu nedenle iirlerinde grlen ak, evk, coku vb. kesinlikle
dnyevi ak ile karlatrlmamaldr. Bununla birlikte yazarn, Tercmnul-Evk
adl eserine yazd n sznde, kitab yazmaya balama sebebine dair bir eyhin
gzel bir kzna ak olmas olarak aklanmsa da, bu onun, gerek ak bulmasna
yardm edebilecek bir aktan teye gitmemitir.
Tezimizin Giri blmnde, genel olarak Endlste ortaya kan ve burada
doruk noktasna ulaan muvaaha iir trn ele aldk. Burada, ortaya kndan,
isimlendirilmesinden, kavramlarndan, ilenilen ieriklerinden ve ne kan
airlerinden bahsettik.
Birinci

blm

ise,

bn

Arabnin

muvaahalarn

yap

olarak

snflandrdktan sonra, ilgili muvaahalarn Arapa ve Trke evirilerini, gerektii

yerlerde dipnot koyarak oluturduk.

kinci blmde ise, airin kendine has slubundan bahsettikten sonra,

muvaahalarnn konular hakknda bilgi verdik. erik konusunun geni bir ekilde
ele alnabilmesi iin bu trde muvaaha sylemi yazarlarn temalarn aktarmakta
da fayda grdk.
Burada, tezin hazrlanmasnda, ayrd deerli vaktinden ve katklarndan
dolay, sayn Hocalarm Prof. Dr. M. Faruk Topraka ve r. Gv. Dr. Kemal
Tuzcuya sayg ve kranlarm sunuyorum.

Osman DZGN

GR
MUVAAHA NEDR?

MUVAAHA NEDR?
Muvaah, muvaaha veya tevh de denilen iir tr "veeha"
kknden tretilmitir. Fakat bu
"veeha"

(    
 )

(  )

(  ) "veeha" kk kullanlmadndan (  )

"itteeha" ve "teveaha" sls mezd fiiller

kullanlagelmitir. Bunlardan "veeha" sls mezd fiili" (kemer, kuak vb.)

giydirmek" manasnda kullanlrken "tteeha" ve "teveaha" sls mezd fiilleri ise
yine "kemer, kuak veya kl iin kuanmak, zerine almak ve omzuna atmak"
manasnda kullanlmaktadr.

( 

  )

"tevh . tevh", muvaahann

dier bir addr ve bu mecaz olarak kullanlan bir isimdir. iirin bu trnde sz ile
ssleme sanat had safhaya ulat iin byle bir ad verilmitir.1 Bununla birlikte I.
Abbasa gre muvaahann asl manas; orijinal renginden farkl bir renkle (ya da
izgili desenle) nitelenen, veya nakedilmi atk veyahut ssl giyim eyasdr.2

( 
    


  ):

kelimeleri "kadnlarn omuzlarna apraz

olarak baladklar kuak, al, boyun atks, kay" vb. gibi anlamlara gelmektedir3.

( ! " #$&% ' (

 &)
    )

denildii zaman hatip hutbesini yetlerle

ssledi demektir.

Hann el- Fhr, Trhul-Edebil-Arab, 3. Bask, b.y.y., 1960, s. 806. Ayrca bkz. Muhammed
Rdvn ed-Dye, Fi Edebil-Endels, Drul-Fikr, Dmak 2000, s. 178.
2
G. Schoeler, The Encyclopedia of Islam, New Edition, Newyork 1993, c. VII, s. 809, Muwashshah
mad.
3
Ayrca bkz. bn Hazm, Gvercin Gerdanl, ev. Mahmut Kank, nsan Yaynlar, stanbul 1995, s.
20.

10

bn Sen el-Mulk4 muvaahay tarif ederken:

(786

*+ ,-. /012 /34 5)

yani Muvaaha zel bir vezin zerine bina edilmi manzum bir szdr

demektedir. el-Mulkun bu tarifinde bir nebze olsun kavram basite indirgedii

grlse de, Drut-Trz fi Amelil- Muvaaht adl kitab bu konuda en nemli
kaynak saylmaktadr.

BU ADIN VERL NEDEN

Kabul edilen gre gre "Muvvaaha" lafz vihul mer'a

(9:5 
   ) dan

yani kadn alna benzetme yoluyla tretilmitir. Bu al kadnlarn giyindii byk

bir bez parasnn addr. kisinin arasndaki benzerlik ise, bu edebi trde kufllerin
ve gusunlarn aln zerindeki inciler gibi sralanm olmasdr.6
M. zdemir bu konuya yle deinmektedir:

"Muvaaha" lirik iir tr Endlste kadnlarn omuzdan kalaya

doru gen biimde takndklar, eitli ve renkli incilerle ssl, atk gibi bir
eit kuak denilebilecek vih kknden kyasla tretilmitir"7

Hayat iin bkz. Corci Zeydn, Trhu dbil-Lugatil-Arabyye, tah. evki Dayf, Drul Hill,
Kahire 1798, c. III, s. 15.
5
bn Sen el-Mulk, Drut-Trz fi Amelil- Muvaaht, Dmak 1949, s. 25.
6
Ali Diyb, Fil-Edebil-Arab el-Endels vel-Magrib, Dmak 2002, s. 301.; Abdulazz Atk, elEdebl-Arab fil-Endels, Drun-Nahdatil-Arabyye, Beyrut 1976, s. 341.
7
Mehmet zdemir, Endls Mslmanlar, Trkiye Diyanet Vakf Yaynlar, Ankara 1997, s. 94.

11

Muvaaha kelimesinin Endls isminin kullanld her yerle bir ilikisi

vardr. Bu durum, bu iir trnn orada ortaya kp, gelimesinden ve yine orada
tamamlanmasndan dolaydr. nk Mark bu yeni sanat tr ile, tpk Zecel'de8
olduu gibi, Endlste ortaya kmasndan uzun bir sre sonra tanmtr. Her ne
kadar zecel'in muvaaha'dan ayrlan kendisine ait birtakm zellikleri olsa da
muvaaha ve zecel iki kardetirler.9

ORTAYA IKII
Aratrmaclar muvaahann kkeni, olutuu evre ve bu trde ilk rn
ortaya koyan air hakknda gr ayrlna sahiptirler.10 Bazlar onun Mark
kkenli olup lde ortaya kt ve bunun Abdullah bin Mutezze dayand
grndedirler11 ve bu savlarn desteklemek iin de, bn-i Zuhre ait olan mehur

(;<= > *  ?@.A BC

DE#5 FG DC=G H)

muvaahay ona

Endls'te ortaya kan, iraba uyulmayan, avam dilinin ve yabanc kelimelerin de kullanld bir iir
trdr. nde gelen temsilcisi de Eb Bekr b. Kuzmn'dr. (. 555/1160). (Hayat ve eserleri iin bkz.
Ebl-Hasen Al b. Bessm e-entern, ez-Zehra fi Mehsini Ehlil-Cezra, tah. Salim Mustafa elBedr, Drul-Ktbil-lmiyye, Beyrut, b.t.y., c. II, s. 458-465.)
9
Angel Gonzalez Palencia, Trhul-Fikril-Endels, ev. Huseyn Munis, Mektebetun-NahdatilMsriyye, Kahire 1955, s. 142.
10
Geni bilgi iin bkz. ed-Dye, a.g.e., s. 178.; el- Fhr, a.g.e., s. 812.; Diyb, a.g.e., s. 296-300.;
Mustafa Sdk er-Rfi, Trhu dbil-Arabyye, Drul-Kitabil-Arab, Beyrut, b.t.y., c. III, s.
160-162.; Palencia, a.g.e., s. 142-143.; Seyyid Abdulazz Slim, Kurtuba Hdratul-Hilfe filEndels, skenderiyye, s. 184.; Abdulazz Atk, a.g.e., s. 339-340.; Mustafa e-ika, el-EdeblEndels, Mevdtuhu ve Funnuhu, Drul-lm lil-Melyn, Beyrut 1975, 3. Bask, s. 371-374, 383385.
11
W. Montogomery Watt, A History of Islamic Spain, Edinburgh at the University Press, 1977, s. 120.

12

nisbet ederler.
bni Bessm ez-Zehrasnda "Bana ulaan bilgiye gre bu tr ilk ortaya
koyan Muhammed b. Mahmud el-Kabr ed-Darr'dir. Kendisi iir atrlarnn aruzlar
zerine muvaaha yazyor ancak ounlukla kullanlmayan vezinleri kullanyordu.
Halk dilindeki anlalmas g szleri alyor onlara merkez diyor ve muvaahasn
bunlar zere bina ediyordu" demektedir.12
bni Haldun Mukaddimesinde bu iir trnn douuna iaret ederek
Endls diyarnda iir fazla geliip, birtakm tarzlar ve trleri dzenli bir hal alarak
sanat itibari ile son haddine ulanca, sonraki Endls airleri yeni bir iir tr icat
etmiler ve bu iir trne Muvaaha adn vermilerdir demektedir.13
Baka bir grup da bu trn Endlste doduunu ve buradan Marka
gittiini ne srer. Her ne kadar muvaahada Mark kkenli etkiler olsa bile, o
ortaya kp geliebilecei bir zemini sadece Endlste bulmu, miladi IX.y.y.'da
ortaya kp be yzyl boyunca geerliliini korumu ve Markta da Maribdeki14
gibi kabul grmtr. zelikle de son dnem Mehcer airleri bu tr benimsemi ve
12

Schoeler, a.g.e., a.g.mad., c. VII, s. 811.; Palencia, a.g.e., s. 153.; Slim, a.g.e., s. 186.; Maria Rosa
Menocal, R. P. Scheindlin, M. Sells, The Literature of al-Andalus, Cambridge University Press, b.t.y.,
s. 168.
13
bni Haldn, Mukaddime, ev. Zakir Kadir Ugan, M.E.B. Yaynlar, stanbul 1991, c. III, s. 288.,
bni Hazm, a.g.e., s. 20.
14
slam dnyasnn bat ksmn (Marib) tekil eden Kuzey Afrika ve Endlste yaayan
Mslmanlara Megribe, dou ksmnda (Mark) yaayanlara da Merika (Marikler)
denilmektedir. Ancak slam corafyaclar Maribin snrlarnn tesbiti konusunda gr birliine
varamamtr. Bu konudaki farkl rivyet deerlendirildiinde slam corafyaclarnn Msrn
batsnda kalan blgelere Marib adn verdii anlalmaktadr. Kuzey Afrika tarihileri, bu iki blgeyi
ayran snr olarak genellikle Libyann Trablusgarp ehrini kabul etmilerdir. (smail Yiit, slam
Ansiklopedisi, Ankara 2004, C. XXIX, s. 377, Merikler mad.)

13

edebi adan deerli kabul edilebilecek rnler ortaya koymulardr.15

Muvaaha hakknda Endls ve Mark kkenli kaynaklar:
a) Endlste ortaya km, gelimi ve orada son noktasna ulam
edebi bir trdr,
b) cat edenler Endlsllerdir,
c) Mzik eliinde, ark formunda icra edilmitir,16 demektedir.
Ayrca edebiyat tarihileri arasnda muvaaha isminin, bu trn ortaya
kndan itibaren kullanld veya tr ortaya ktktan ok ksa bir sre sonra bu
isim ile anld konusunda grler sz konusudur.
Bu konuda ilk kabul edilen isim, Mukaddem b. Muf el-Kabr elEndelsdir17. Muvaahann vezin ve ekli onun almalar sonucunda olumutur.
Mukaddem b. Mufnn lm, h. 299 yl civarndadr. Bu yzden
muvaaha trnn, h. III. y.yn ikinci yarsnda Kabre veya Kurtuba yaknlarnda
ortaya kt kabul edilmektedir.
Yukarda bahsedildii gibi, edebiyat tarihileri muvaahann kkeni

15

Muhammed Mehdi el-Basr, el-Muvaah fil-Endels ve fil-Mark, Matbaatu el-Marif, 1948, s.

74-82, 98-99.
16
Abdullah b. Ali ez-Zrn, el-Endels Kurn minet-Takallubt, Matbtu Mektebetil-Melik
Abdulaziz el- mme, 1996, s. 431.
17
Kurtubaya 30 mil uzaklkta bulunan Kabre ehrine nispet edilmitir. Methiyeleri ile mehur olan bu
air Emir Abdullah ve Said b. Cudyi methedenler arasnda yer alr. Ancak ona nispet edilen
muvaahalardan hibirisi elimize ulamamtr. (Ahmed Muhammed el-Makkar et-Tilimsn,
Nefhut-Tb min Gusnil-Endelsir-Rtb, tah. Muhammed Muhyiddn Abdulhamd, b.y.y., b.t.y., c.
IX, s. 220.; zdemir, a.g.e., s. 95.; S. M. Imamuddin, Muslim Spain 711-1492 A.D., Leiden 1981, s.
148.; Montogomery, a.g.e., s. 120.; e-ika, a.g.e., s. 373.

14

hakknda byk gr ayrlna sahiptirler. Her gr sahibinin kendilerini

destekleyen delilleri bulunsa da, aralarndaki bu ayrlk ciddi saylabilecek
boyuttadr.18

1. Grup: Muvaaha, Endls'te ortaya kmasndan nce klasik edebiyatta

bulunan ve bilinen iir trlerinin biraz gelimi eklidir grn benimser. Bunlara
gre Endlsllerin rol, bu yeni forma verdikleri dzenden teye gitmemektedir.
Bu grtekiler, muvaahann Mark kkenli olduunu savunurken Dk elCinn el-Hmsnin aada bulunan birka beytini rnek gsterip biraz daha ileri
giderek mruul-Kaysa ait byle bir iirin olduunu da ileri srerler.19

/15 B1. DMNO2 P2

IJ1 FK&G LC

Siluetine syle uyuduum zaman yatamdan uzak olsun

/0MG R STU V@

DK&1#Q /@ ,=MQ

Belki bu ekilde uyurum da kemiklerimdeki sevgi atei sner

/Y[ P2 \:Q ,-.

W4X "$-Y ZB=T

Hasta yatanda olan bedenimi senin ellerin evirip eviriyor

18

ed-Dye, a.g.e., s. 181-182.; Palencia, a.g.e., s. 155.

Muhammed b. Cheneb, Tam. A. Ate, slam Ansiklopedisi, Maarif Basmevi, stanbul 1960, c.
VIII, s. 867, Muvaaha mad.
19

15

20

/A P2 F-^G _HQ

]
 <-. <EQ @ 2

Bildiin gibi ben ayn benim (hala senin sevdanda), Sana ulamaya bir yol
var m?

Grld gibi bu iirin muvaaha ile uzaktan veya yakndan herhangi bir
ilgisi yoktur.

2. Grup: Muvaahalarn spanyolca arklarn etkisiyle ortaya ktn

savunurlar. Oryantalist Ribera'nn grne gre; spanyal kadnlar Araplarn evinde
bu iki kavmin evlilikle karmas sonucu - dnlerde, merasimlerde hatta
ocuklarn ninnisinde ve gnlk alma saatlerinde bile bu arklar sylerlerdi.
Bu gruba, muvaahann Arap olmayanlara ait olduunu syleyenler de
katlr. Ayrca muvaahalarn Provance blgesinde bulunan Troubadur ve
Conklirlerden alndn syleyenler de vardr.21 Muvaahann oradaki Araplardan
alnd gr daha isabetli grnmektedir. nk bu tr, spanyal gezginlerden
yaklak olarak iki yzyl nce ortaya kmt ve bu trde iirler ortaya konuyordu.
ez-Zecel fil-Endels kitabnn yazar Dr. Abdlaziz el-Ehvninin gr ise
bu konuda en muteber olandr. Buna gre muvaahalar Endlste, oradaki
mziksel eilimin bir sonucu olarak ve Endlsllerin yerel halk dilinde syledikleri

20

ed-Dye, a.g.e., s. 180.

Imamuddin, a.g.e., s. 147.; Reynold A. Ncholson, A Literary History of the Arabs, Cambridge at
the University Press, 1956, s. 416.
21

16

arklaryla bir kaynama sonucu ortaya kmtr.

Dr. Ehvaninin bu gr, yalnzca muvaahann deil ayn zamanda zecelin
de ortaya kn aydnlatmaktadr. Yani muvaaha ve zecelin oraya kndaki
temel esas halk diliyle sylenen arklar olup nce muvaaha syleyenler ve
sonrasnda da zecel syleyenler bu halk arklarndan yararlanmlardr.

MUVAAHANIN GELM
nceden beri Endls edebiyat tarihileri muvaahann ortaya kp
geliiminde, daha dorusu kufullere ve gusunlara blnmesinde isimden
bahsetmilerdir.22
1. Edebi bir tr olarak muvaahay ilk ortaya koyan kiinin Mukaddem b.
Muf el-Kabr olduu kabul edilir. Merkez veya kufulleri halk diliyle oluturmu
ve sylemitir. lk muvaaha airi harcesini yerel Endls dili ile sylemi ve dier
muvaahalarn buna binaen fasih Arapa ile oluturmutur. lk muvaaha dil
asndan basit olup bni Bessmn belirttii gibi o zaman muvaahalar, klasik
kasidede

kullanlan aruz llerine gre deil, kullanlmayan llere gre

yazlmlardr.23
Fakat bu dnemden gnmze muvaaha rnekleri ulamamtr.
2. Mukaddem b. Muf el-Kabrden sonra yine onun izinden giden Yusuf b.

22
23

ed-Dye, a.g.e., s.182-184.

bni Bessm, a.g.e., c. II, s. 365.

17

Hrun er-Ramddir (. h. 403)24. Yetenekli bir airdir ve muvaaha trnde de

rn ortaya koymutur. Muvaahann atrlara, czlere ve kufllere blnmesine
nclk eden ilk kiidir.
3. Ubde b. Mais-Semadr.25 Muvaahalarn gusunlarn oaltmasyla
muvaahann genel yaps tamamlanmtr.
Endlsl muvaaha airleri, klasik iirde kullanlmayan aruz vezinlerini
kullanmlar ve zel bir beeniye ve zevke dayanan, ritimsel bir yol izlemilerdir.
Muvaahadaki bu serbestlik tamamen airin beenisine ve zevkine kald iin
muvaahalarn ritimlerini belirlemek zordur. Muvaaha airi iin nemli olan
ortaya koyduu muvaahann vezninin nameler iinde uyumlu olmasdr.
Aada bulunan el-Am et-Tutl'nin muvaahasnn matla beyti buna
rnektir:

Vb B ! P . : Q[

*b <T P . F
 c d

Sevgilinin yz gld zaman inci gibidir dileri, yz de dolunay,

26

ZVB ^
 h c 

*e 2f G " 1. g

 d

Zamana smaz ve kaplar gnlm o.

24

Hayat iin bkz. Clment Huart, Arab ve slam Edebiyat, ev. Cemal Sezgin, b.y.y., b.t.y., s. 130.
Hayat ve eserleri iin bkz. Muhammed b. akir b. Ahmed el-Mekn, Fevtul-Vefeyt, b.y.y., b.t.y.,
s. 199-201.; bni Bessm, a.g.e., c. I, s. 293-299.; Ebi Abdillah Muhammed b. Futh b. Abdillah elHumeyd, Cezvetul-Muktebes fi Zikri Vltil-Endels, tah. Muhammed b. Tvt et-Tabh, Kahire,
b.t.y., s. 274-275.
26
bn Sen, a.g.e., s. 5.; ed-Dye, a.g.e., s. 184.; el-Makkar, a.g.e., c. VII, s. 7.; Hamdi AbdulMnim Muhammed Huseyn, Trhul-Magrib vel-Endels fi Asrl-Murbitn, skenderiye 1986, s.
392.; Atk, a.g.e., s. 366.
25

18

et-Tutl'nin bu beyitlerinin vezinleri, kullanlan aruz llerinin hi birine

uymamakta, bilakis airin kendi beenisini ortaya koymaktadr. air semi olduu
bu vezin zerine muvaahasn oluturmutur.
Bu

noktada

bni

Bessm

Birok

muvaahann

vezni

Araplarn

kullanageldikleri vezinler dndadr. Yani Hall b. Ahmedin bahirleri ve vezinleri

dnda baka vezinler kullanmlardr demektedir.27
Bunun yan sra muvaaha, Hall b. Ahmedin ortaya koymu olduu
bahirlerden biri zerine de ina edilebilir ve muvaahay syleyen air baz para ve
atrlara bir veya daha fazla kelime ekleyebilir. Bu ekliyle muvaaha ir
muvaaha

(Z:M 2) olmaktan kar ve gayri ir (Z:M jk 2) olur.

bn-i Baknin muvaahas buna rnektir:

28

! D@K4 D!qp M 2 . D@:N

 n  _&<-% G _% Ce o G  . D@MGl < : $8
 G  
 : $^


Sabrettim, sabretmek saygn insanlarn sfatdr. Mutile benden vazgetiini

sylemedim. Sevgilim, yeter bana verdiin ac!

Beytin sonuna yet

27
28

(D@K4 D!qp M 2 ) szckleri eklenmemi olsa idi, bu beyit

bni Bessm, a.g.e., c. II, s. 366.

ed-Dye, a.g.e., s. 185.

19

Mnserih29 bahrinden olacakt.

Bununla beraber muvaaha airi eserini olutururken vezni ir ile gayri
iryi bir muvaahada birletirebilmektedir. bn-i Hatime el-Ensrinin bir
muvaahasnn matla buna rnektir:

;!:G u$#C v

;CV t-! D2

P . /1G P2 ]s$n

lkbahar karlamak iin, uyku kat gzmden, ge bir bakn imasyla

* x ^  _e 8KG 

* 2sfG Dc ]
 CwV

Zaman inceldi ey dostum! Mevsim ikinci baharken

Buradaki kufl bilinen hibir vezne uymaz iken gusn Mctess30 bahrindendir.
Kufuller kendi arasnda vezin, cz ve uyak ynnden bir olaca gibi
gusunler arasnda cz ve vezin bir olsa bile uyak, muvaaha airinin zevk ve
beenisine gre deiebilir. rnek:
Matla beyti:

u BMyyyyyyy oyG  z:y2 b y2e R

DyyyG P 2

Kim bir milletin hkmdar olur ve adil hkmetmezse

_ yyy4X Uyyy:G {yyy| }

u fyyyyyM

Azledilir, srmeli gzl ceylan hari

29

Mnserih Bahri: Mstefiln, Mefltu, Mstefilun

Mstefilun, Mefltu, Mstefilun
(Cell el-Hanef, el-Ard Tezhbuh ve detu Tenvnih, Matbatul-n, 1978, s. 56.)
30
Mctess Bahri: Mstefiln, Filtun,
Mstefiln, Filtun, (ayn eser, s. 53.)

20

Gusnu:

~
 :y=2 yy Dyy-#C R F
 yy<Ec

R
 : yyyT

Ey arya kaan! Bana lm hkm vermekle de arya katn,

W
 yy815 W
 yyy81 * (
 yyTQ

W
 8yy@yQ

nsaf et nk hakk gzetene insaf yakr.

31

~
 :yy } gyyG qyyn *w yyQ

~
 V

Ac! nk bu hasret bana hi acmyor.

Muvaaha hakknda Endls ve Mark kkenli kaynaklar incelendiinde,

bu trn Endls'te ortaya kmasna ramen, bu alanda ortaya konulan eserlerin
dou kkenli eserlere nazaran azl dikkati ekmektedir. Bu ise dounun bu tre
verdii nemi gstermektedir.

MUVAAHANIN YAPISI
Genel olarak muvaaha 5 gusnu takip eden 6 kuflden oluur. Fakat
muvaaha airleri buna bal kalmayp ksaltarak 4 gusun ile birlikte 5 kufl veya 4
veya 6 gusun ile yetinmeyip 7 gusun veya daha fazla saylardaki gusunlarla
muvaahalarn oluturmulardr. Lisanud-Dn b. el-Hatbin muvaahas buna
rnektir:32

31
32

ed-Dye, a.g.e., s. 185.; Diyb, a.g.e., s. 310-311.; Atk, a.g.e., s. 364.

Hayat iin bkz. bni Hazm, a.g.e., s. 29-30.

21


 yyGB@Xy! _yyy^G * 2+ 

,
e G 
e G ? A yT

ise ise yad zaman yamur ne bereketli idi, Ey Endlsteki

kavuma vakti!

33

 -#5 =-'  :EG R

yyy<-c }w  F-yy^ PE oyG

Sana ulamak, uykuda iken grlen bir dten veya alnm bir
frsattan ibaret oldu

Fakat gusun ve kufullerin vezin ve kafiyeleri, muvaahay ortaya koyan aire

baldr. Bu ekilde muvaahada bir d eitliin veya uyumun olmas gerekmeyip
buradaki temel lt daima airin zevki ve beenisi olmutur.
Bununla birlikte muvaaha airinin baka bir aire ait olan yapy alp
kullanmas da hor karlanmaz. zellikle harcelerde bu durum gze arpar. rnein,
Lisanud-Dn b. el-Hatb harcesini, bn Sehl el-bilnin matlandan almtr.34 bn
Arab de muvaahalarnda farkl airlerden, 7 harce alnts yapmtr.

33

Bu muvaahann tm iin bkz. el-Makkar, a.g.e., c. IX, s. 225-227.; Kmil Keyln, Nazart fi
Trhil-Edebil-Endels, Matbaati Mektebetit-Ticriyye, 1924, s. 234-236.
34
Atk, a.g.e., s. 375-378.

22

MUVAAHANIN UNSURLARI
Kaynaklarda, bu trn terminolojisi ile ilgili maddeler aada yer almaktadr.
Elimizde bu isimlendirmelerin, kimin tarafndan-ne zaman yapld noktasnda net
bir bilgi yoktur fakat h. IV. yzyln ortalarna doru net bir hal ald
ngrlmektedir. Terimler srasyla aadaki gibidir.35
1- MATLA (
): Muvaahada bulunan ilk kufuldr. Muvaahann temel
unsurlarndan deildir. Matla bulunursa muvaaha Tm, yoksa Akra

olarak

adlandrlr.
2- DEVR (): Devr matladan hemen sonra gelen smtlar grubudur. Fakat
bu, bn Arabde hem smt grubunu hem de sonraki gelen kufl iermektedir.
3- SIMT ( ): Devri oluturan her bir ksma smt ad verilir.
4- KUFL ( ): Muvaahann ilk beyti veya birka beyitten oluan giri
ksmdr. Her beyitten nce tekrarland iin el-Lzime (2+3G) ad da verilmitir.
Kufllerde uyaa, vezne, czlere ve iirdeki beyit saysna dikkat edilmesi
gerekir. Kufl II czden aa olmayaca gibi bazen cz saysnn VIIye veya IXa
ulat olduka nadir olmakla birlikte cz saysnn X'u bulduu da grlr.

35

Terimler ve ngrler hakknda bkz. el-Fhr, a.g.e., s. 807-811.; ed-Dye, a.g.e., s.187-190.;
Atk, a.g.e., s. 345-358.; Schoeler, a.g.e., c. VII, s. 809-810, Muwashshah mad.; M. R. Menocal, R.
P. Scheindlin, M. Sells, a.g.e., a.g.mad., s. 167-169.; e-ika, a.g.e., s. 375-379.

23

1- II czden oluan Kufl:36

 B@  
 V

VB! ]@VC

Dolunayla boy len bir gne; arap ve bir iki arkada

2- III czden oluan Kufl:

B' Q

V1G 9 V + 

V&2X B  ]
 -c

Ey dostum, dokundu yamurun eli, ieklerin tomurcuklarna

3- IV czden oluan Kufl:

A  G ,O#C <4

w3
e  :O#[  B TG  ,=1
 4 1G V A 

Dolandr bize arap kadehlerini, iki arkadalarn davet et, dostluun

gerektirdii gibi

4- V czden oluan Kufl:

ZVY#Q D ,-.

_e
 $  A T P2 

Ey kendisine cmert olduum! Benim fakirliime ve yoksulluuma kar

cimrilikle davranan!

ZV4sA  DC H12

9A+ ZB1.  ?n

Seviyorum seni fakat (sevgimden) daha ok sana olan zlemim ve seni

hatrlamam var

36

Bu rneklere ulalan kaynaklar: bn Sen, a.g.e., s. 26-27.; el- Fhr, a.g.e., s. 807-808.

24

5- SLSLE (): bn Sen el-Mulk, muvaahann dier btn

unsurlarndan bahsetmi fakat, sonradan ilave edilmi olan bu unsura deinmemitir.
Yaptmz btn taramalarda, sadece Muhammed Mehdi el-Basrin, el-Muvaah
fil-Endels ve fil-Mark adl kitabnda gerekli aklama bulunmutur.37 Silsile,
muvaahada smt grubundan sonra, kuflden nce yer alr. Btn silsilelerde ayn
uyaa ve cz saysna uyulmak zorundadr. Bu ynyle kufle benzer. Fakat bn
Arabnin silsileli bu muvaahasnda uyak dzeni aadaki gibidir:

6- GUSN (): Kufln her bir parasna verilen addr. Eer iki paradan
oluuyorsa, bir uyak zere olaca gibi ikisi farkl uyak zere de olabilirler. Eer
paradan oluuyorsa, de ayn uyak zere olabilecei gibi, kendi arasnda ikisi
ayn uyak zere olup biri farkl uyak zere olabilir. Eer drt paradan oluuyorsa,
drd de ayn uyak zere olabilecei gibi bir veya ikisi bir uyak zere olabilir.
Veya her biri ayr uyak zere olabilir.

37

el-Basr, a.g.e., s. 22.

25

7- BEYT (): ki kufl arasnda bulunan Smtlardr. Beyt, Gusn ad verilen

paralardan oluur ve bu paralarn says airin beenisine kalmtr. Genellikle 3
paradan oluurken 2 veya 3,5 olduu da grlr. Btn beyitler vezin ve cz
bakmndan bir olmak zorundadr, fakat uyaklarnn her beyte gre farkllk arz
etmesi daha iyi karlanr.
8- HARCE (): Muvaahadaki son kufl olup en nemli blmdr.
Fakat onun nkteli olmas ve halk dilinde sylenmi olmas beklenir.38 Eer
muvaaha methiye temasn iliyor ve harcesinde de vlen kiinin ismi yer alyorsa
o zaman fasih dilde de oluturulabilir.
Muvaaha airine gre harcenin konumu, klasik kasidedeki matla ile ayn
olduundan, harceye ok itina gsterilir. Bu neme iaret olarak bn Sen el-Mulk
Drut-Trzda unlar sylemitir:

39

"...h1.  "E=2  h:wE[  "-% 2  5 Vf! T:)"

Harce muvaahann ekirdei, tuzu-ekeri, miski ve anberidir

Harcenin zellikleri ise u ekildedir:

- Harce -daha ncede belirttiimiz gibi- fasih Arapa ile oluturulmu
olabilecei gibi yerel veya yabanc dilde oluturulmu olabilir. Fakat yabanc dilde
38
39

Montogomery, a.g.e., s. 119.

bn Sen, a.g.e., s. 32.

26

veya yerel halk dilinde oluturulmu olan muvaahalarn says artnca bn heyd,
kendi asrndaki fasih olmayan harceleri eletirerek bu konuya ne Sibeveyhin ne de
Ferhd zm getirebilir40 demitir.
- Sadelii ile ne kar. rnek:

:ZA@e ]
 -% 0 Q

ZAc :^


ZAK! U@

Kalbime bir hzn kt, sevgili brakt beni tek bama, srekli
armaktaym:

! :ys$^


:Q=yy2 Dyy!$

Sevgilim yolcu (gidiyor), sabr verin bana!

- Harceden nce ,1k B
 @ A@ vb. gibi musiki deeri olan ifadeler
bulunabilir. Muvaahann, ark ile ayn ortamda ortaya ktn kantlayan
delillerden bir tanesi, harcesinden nce bu ve benzeri fiillerin kullanlmas
saylabilir.41 Yukardaki muvaahada bu grlmektedir.
- Ayn harce hem muvaahada hem de zecelde bulunabilir.
- Genellikle harcelerdeki konular Endls evresinden seilir. rnek:
Yolculuk, gurbet, savaa k ve dmanla mcadele gibi.42
- Harcelerin gen kzlarn veya sarholarn azndan sylenmesi de sz

40

el- Fhr, a.g.e., s. 807-808.

Atk, a.g.e., s. 368.; M. R. Menocal, R. P. Scheindlin, M. Sells, a.g.e., s. 167-169.
42
Schoeler, a.g.e., a.g.mad., c. VII, s. 810.
41

27

konusudur.
- Harce genellikle 3 ekilde karmza kar:
a) el-Harcetul-Murebe: Fasih Arapa ile oluturulmu olan harcedir.
b) el-Harcetul-mmiyye: Halk dili ile oluturulmu olan harcedir.
c) el-Harcetul-Acemiyye: Roman dilleri ile yani Latin kkenli diller
(Franszca, talyanca ve spanyolca) ile oluturulmu olan harcedir.
Markl muvaaha airleri harcelerini, birok kiinin anlayabildii dillerde
de oluturmulardr. Fakat bn Sen el-Mulk, bu harcelerde farkl bir dil kullanmay
harcenin bir gerei olarak grmtr. Bir bakma Endlslleri yanl anlayan bn
Sen el-Mulk bunu bir gereksinim olarak grm ve hem kendisine ait hem de
derledii muvaahalarn ki 108 adettir- 6 tanesinin iinde Trke ve Farsa
kelimeler bulunan harceleri kulland veya derledii grlmektedir. Oysa
Endlsteki halk, tabiat gerei birok dil biliyor ve konuuyor olduundan
harcelerde bulunan Acemi ifadeler, o blgede birok kii tarafndan anlalyordu.43
Harcelerinde az da olsa Trke ve Farsa kelimeler kullanan Mark kkenli
iki air, bn Sen el-Mulk ve es-Salhud-Dn b. Aybek es-Safeddir.
bn Sen el-Mulke gre harcenin fasih bir dil ile oluturulmu olmasnn iki
gereklilii vard. Birincisi, muvaahann temasnn methiye olmas ve harcesinde
vlen kiinin ismi bulunmasyd. Dieri ise harcenin fasihlii, onun dilinin basitlii

43

ez-Zrn, a.g.e., s. 438-439.

28

ile ne kan, gazelsel bir ifade ile oluturulmasdr. Fakat bn Sen el-Mulkun
belirtmesine gre, bu ekilde kabul edilebilecek harce saysnn 2 veya 3
gemediidir.44
el-Am et-Tutlnin harcesi Endlsl muvaaha airleri arasnda ok
beeni kazanm olup adalar onun iin yle seslenmilerdir :

! yyyy-%  }

LyyMG hByN
 2 R

B  : 2

Ahmedin kimsenin yakalayamaca byk yceliini grmyor musun?

45

!g
 :2 yy

"yyy-J2 yyy@VUQ

 :5 " M-% 

Magrib yaratt onu! Gster bize onun gibisini ey Dou !

Farsa ile oluturulan bu harceye rnek:

oHKyyy oyG ,yy1My2

Anlalmayan bir mana,

oc:yyyyy oyG O2
Aman vermeyen bir bitkinlik

D<NyyyyyMG! ,yy1k
Yabanc bir dilde yle syledi:

I :Nn

5

IE!

*T 

Ey katilim! Beni terk edersen, sonucuna katlanrsn

44
45

bn Sen, a.g.e., s. 31.

el-Makkar, a.g.e., c. VII, s. 13.

29

Trke ile oluturulan bu harceye rnek:

IM! :0@

$c ,-. o-[

Z:-G ]-^ 

Rey vadisine vardn zaman, sevgilime selam syle ve ona benim gzmle
bak

Z D4:#G! VB$G 

Z  = :01

46

Onlardan (gzlerden) birini gne, dierini ay (bedr) olarak grrsn, ve

bedr Trkede aydr

Yukarda anlatlan terimler aadaki ema zerinde gsterilmitir.47

;-&5

P8k

P8k

VA

_KC

46
47

P8k

P8k

bn Sen, a.g.e., s. 165.; ez-Zrn, a.g.e.,. 440-441.

Bu tabloda beyt ile gsterilen ksm bn Arabnin divannda devr olarak gsterilmitir.

30

]!

MUVAAHADA KULLANILAN TEMALAR

Hi phesiz muvaaha, basit bir dille ve ark amacyla ortaya konulmu
manzum bir trdr. Her ne kadar bn Sen el-Mlk, muvaahann hemen btn
klasik iir temalarnda (Agrdu'-ir) gazel, methiye, ris, hic ve zhd konu
edindiini sylese de, muvaahann tabiat gerei, basit ve ak ifadelerden olutuu
iin nceleri sadece gazel, ve tabiat tasviri konusunu ileyen rnler ortaya
konulmutur
nceleri muvaaha gazel, tabiat tasviri, hamriyat ve methiye konularn
ilerken hic, ris, tasavvuf ve sava tasviri gibi konular ele almaktan geri kalmtr.
nk bu konularn ele alnmas, dil bakmndan daha karmak ifadeler ve sz
sanatlar gerektirmekteydi. Muvaahann dili klasik kasideninkine nazaran olduka
basitti.
Tabiat ve iki meclisini tasvirde dilin gl olmas gerekmiyordu. Bu yzden
bu temalar gazel ile birlikte kullanlyordu. airi etkisi altna alan en byk etkenin
evre olduu gz nnde alndnda Endls'te ortaya konulan muvaahalarn ana
temasnn tabiat tasviri ve gazel olmas yadsnamaz.
Muvaahada kullanlan temalar, kullanm oranlarna gre sraladmzda:
1. Gazel
2. Tabiat tasviri
3. Methiye

31

4 .Zhd-tasavvuf
5. Ris (ok azdr)
olduunu grrz.48
Dikkate deer bir konu ise Markllarn bu tr Endlsllerden ald
zaman, tabiat tasviri dnda btn temalarda rn ortaya koymu olmalardr. Bunun
temel nedeni ise, Markllarn Endlsllere gre, doa gzelliinden nispeten
yoksun olmalar eklinde aklanabilir. Tasavvuf ve zhd konulu muvaahalar,
nceleri Hz. Peygambere methiye yazanlar tarafndan ilense de bu tema
Muvahhidler dneminde Muhyiddn bn Arab ile dorua ulamtr.49
Muvaahann temalarnn hem Markta hem de Endlste farkllk arz
etmemesi, onun dilinin her iki tarafta da birbirine olan benzerliinden
kaynaklanmtr.

48

ed-Dye, a.g.e., s. 190. Ayrca bkz. el- Fhr, a.g.e., s. 813.; ez-Zrn, a.g.e., s. 422-436.; Diyb,
a.g.e., s. 308-310.; Atk, a.g.e., s. 363-394.; e-ika, a.g.e., s. 405-443.
49
e-ika, a.g.e., s. 440-443.

32

MUVAAHANIN NDE GELEN ARLER

Bunlardan Yusuf b. Hrun er-Remd (.h. 403), Ubde b. Mis-Sem (.h.
419), Meriye ehri hakimi Mutasm b. Sumdihin airi Muhammed b. Ubde elKazzz (.h. 488)50, bni Bak (. 1145)51, el-Ebyad lakabyla tannan Eb Bekr
Muhammed b. Ahmed el-Ensar (.h. 525)52, Eb Bekr b. el-Lebbne (.h. 507), elAm et-Tutl53 , Ahmed b. Abdillah b. Hreyre el-Kays (.h. 525), Ebl-Ksm elMen (.h. 557), Eb mir b. Yennk (.h. 547), ve el-Hafd olarak bilinen Eb
Bekr Muhammed b. Abdillah b. Zuhr (.h. 525), bni Bce, bni Sehl el-srail (.
1251), bni Hatb (. 1374)54, bni Nubte55 ve bni Zemrek56 saylabilir.57

50

Hayat ve muvaahalar iin bkz. evki Dayf, el-Mugrib fi Hulel-Magrib, Drul-Marif, 3.

Bask, c. II, s. 134-137.; bni Bessm, a.g.e., c. I, s. 500-502.
51
Hayat ve muvaahhalar iin bkz. Dayf, a.g.e., c. II, s. 25.; bni Bessm, a.g.e., c. II, s. 363-375.;
Keyln, a.g.e., s. 240-241.
52
Muvaahas iin bkz. Keyln, a.g.e., s. 237.
53
Hayat ve eserleri iin bakz. Huart, a.g.e., s. 130.; Feth b. Hkn, Kalidul-Ikyn, b.y.y., b.t.y., s.
273-279.
54
Muvaahalar iin bkz. el-Makkar, a.g.e., c. VII., s. 65-68.
55
el-Makkar, a.g.e., c. VII., s. 86-88.
56
el-Makkar, Ezhrur-Riyd fi Ahbri Iyd, b.y.y., b.t.y., c. II, s. 176-206.; Bu airin ad, bn
Zumruk eklinde de telaffuz edilir.
57
Schoeler, a.g.e., a.g.mad., c. VII, s. 811-812. Ayrca bkz. el- Fhr, a.g.e., s. 812.; ed-Dye, a.g.e.,
s. 192.; er-Rfi, a.g.e., c. III, s. 164-166.; zdemir, a.g.e., s. 96.; Cheneb, a.g.e., a.g.mad., c. VIII,
s. 867-868.

33

MUVAAHA TERMLERNN BR MUVAAHADA GSTERLMES

( ' )  !"  #$%

EL-HAFD OLARAK BLNEN BN ZHRN MUVAAHASI

(;-&2)

; yy<= > *  ?@.A BC

(P8k)

(VA)

(_KC)

()
()

"y : yek R ]
 b B@ 
"#cV P2 s:G ]
 !: 

()

" :E[ P2 t
 Y#[ <w-4

; !V R zM!V Y[ 

(P8k)

(VA)

(_KC)

yEyy   "G gsfG

 qT
(P8k)

() #[
e c P2 u2 *b ! P8ke
() y :Q P2 h H P2 !
() yYG * n 2  cX  K '
! ; Y  > 5 DE$ " 
(P8k)

(VA)

(_KC)

,E#<eG FG DC=G Hyyy

(P8k)

,E! P $G R :EQ <-4

(P8k)

()  :y0s1G! ]
 
 . IyMG 2
() :y<YG
 d
 ?BM! 
 : E@
() Z:$' ;
 Q ]
 % 2  
DM2 DOM! ,-. DOM! ,E! 
(P8k)
34

E$G u  P2 Z
 1. ]
 .
(P8k)

() B -T v }  : $^ L
 G
() BH#T  :Nn /b YG 

(VA)

()
(_KC)

B yT s ZE :E@

; <&G u e 
 UG B < 4
(P8k)

,E#
  * "Yc Lc D-J2 *
(P8k)

() W
 E  DM2A  : c B $4
(VA)

()

~
 :#M }  (
 @qG ~
 :M

()

W
 y^ <.
 :M5 Hs

(T:') D.B2 Ds@ (

| R _% Ye  }

4+  ZB1. F$c  BC

(P8k)

(P8k)

evirisi:
Ey Ski sana ikyetimiz var, seni ardk ama sen bizi duymadn
Alnndaki gzel beyazlkla megul olduum kii dosttu
El ayasndan arap itiim,
Her uyand zaman sarholuundan
Dayand ve ekti krbay kendine, yapt bana drt drtlk skilik
Bn aacnn dal, bulunduu yerden eildi
Onu ar derecede sevenin yreinde ak acs kald
i titreyerek, gsz ve zayf bir ekilde
Alad her ayrl dnd zaman. Vaylar ona ki, alyor bana gelmedii ey
iin.

35

Gzlerime ne oldu ki bulank grmeye balad?

Senden sonra da ay n reddetti
stersen dinle benimle ilgili haberleri
Bulank grmeye balad gzlerim sana ok alamaktan
Alad yreim de benimle birlikte...
Artk dayanacak ne gcm kald ne de kuvvetim
yle bir kavim ki, her zaman beni terk etti ve (buna) aba gsterdi
Ettiler ektiim acnn ikyetini de ret,
Benim gibi olann ikyeti yerinde bulunur, zntl bir kalple ve arzular tkenmi
bir ekilde.
Yanyor cierim, akyor gzyam
Suunu biliyor ne var ki itiraf etmiyor
Ey tasvir ettiim duygulara kar kan!
Yreimde sevgin byd ve artt, iddia ettiim sevdadan vazgeme!..

36

I. BLM
BN ARABNN DVANINDAK
MUVAAHALARIN YAPI BAKIMINDAN
NCELENMES

37

I. BLM
BN ARABNN DVANINDAK MUVAAHALARIN YAPI
BAKIMINDAN NCELENMES
bn Arabnin Hayatna Ksa bir Bak

Tam ad Muhyiddn Eb Abdillah Muhammed b. Al b. Muhammed b.

Ahmed b. Al b. Arab el-Htem et-T el-Endlsdir. bni Surk -yada Serk-,
Muhyiddn bn Arab, eyh-i Ekber ve bn Arab diye de anlr.58 Hicr 543de
Fasda len nl bilgin Eb Bekr ibnl-Arab ile kartrlmamas iin, ad harf-i
tarifsiz olarak bn Arab diye kullanlagelmitir.
7 Austos 1165 Cumartesi gn (Hicri 27 Ramazan 560), Endlsn
Mursiye (Murcia) ehrinde dnyaya gelmitir. Babasnn ismi Alidir. bn Arab
soylu, kltrl, maddi ve manevi dereceleri yksek olan bir ailenin tek erkek
ocuuydu. Sekiz yanda ilim tahsili iin bliyyeye gitmitir. Yirmi yanda
tasavvuf yoluna girmitir ve hayatnn sonuna kadar 500e yakn eser
oluturmutur.59

58

Muhyiddn bn Arab, Rhul-Kuds, ev. Vahdettin nce, Kitsan Yaynlar, stanbul, b.t.y., s. 17.,
bn Arab, Resailu bnu'l-Arab (Nurlar risalesi), ev. Mahmut Kank, nsan Yaynlar, stanbul
2004, s. 4.; Muhyiddn bni Arab, Meleklerin Ruh leminden Madde lemine nii, ev. Selhaddin
Alpay, Esma Yaynlar, stanbul, b.t.y., s. 6.; Ahmed Fik Arslantrkolu, Muhyiddn bn-i Arab ve
Ftht- Mekkiyeden Tavsiyeler, Yasin Yaynevi, stanbul 2004, s. 14.; bn Arab, Tercumnu'lEvk (Arzularn Tercman), s. 7.; Muhyiddn bnul-Arab, Nurlar Hazinesi, ev. Mehmet
Demirci, z Yaynclk, stanbul 2004, s. 45.
59
Muhiddin-i Arab, Lbbl-Lbb (zn z), ev. smail Hakk Bursev, Sad. Abdlkdir Akiek,
Bahar Yaynlar, stanbul 2000, s. 20.; Arslantrkolu, a.g.e., s. 16., bn Arab, Hakikat ve Tefekkr,
ev. Mahmut Kank, Hece Yaynlar, Ankara 2003, s. 1.

38

bn Arab daha sonra Douya seyahate kmtr. Kuzey Afrika, Tunus, ve

Msra urayarak Mekkeye gitmi, oradan Badat ve Musula uram, oradan da
Anadoluya gemitir. Konyaya yerlemi ve burada Sadreddn Konevnin dul
annesiyle evlenmi, Sadreddn Konevyi (.h. 672) yetitirmitir.60 Sonra
Malatyaya uramtr, burada tekrar evlenmitir. Olu Sadeddin burada domutur.
Daha sonra ama gitmitir ve Hicri 638de, Miladi 16 Kasm 1240da amda vefat
etmitir. amn Slihiyye blgesinde, Ksiyn da eteine defnedilmitir.61 Olu
Muhammed Sadeddin (H. 617- 656) ve Muhammed mmuddn (: H.667) ve kz
Zeyneb ayn yerde yatmaktadr.62

60

Muhiddin-i Arab, Lbbl-Lbb (zn z), s. 20.; Ahmed Fik Arslantrkolu, a.g.e., s. 15.; bn
Arab, Hakikat ve Tefekkr, s. 1.
61
Muhyiddn bnul-Arab, Nurlar Hazinesi, s. 45.; Muhiddin-i Arab, Lbbl-Lbb (zn z), s.
20.
62
bn Arab, Tercumnu'l-Evk (Arzularn Tercman), s. 8.

39

DVANDAK MUVAAHALARIN YAPI BAKIMINDAN

NCELENMES
bn Arabnin muvaahalar, 1. Matla Kufllerine gre, 2. Smtlarna gre,
3. Harcelerine gre ve 4. Beyt saylarna gre olmak zere, drt ana balk altnda ele
alnmtr.

I. 1- MATLA KUFL:
Bu snflandrma sonucunda bn Arabnin, ortaya koymu olduu 27
muvaahasndan be tanesini, matla beyti olmadan oluturduu ortaya kmtr.
Bu ekliyle bn Sen el-Mulkun snflandrmasyla, Akra muvaahadr. Ksacas
muvaaha bir kuflle deil, -yerine gre de beyt ad verilen- bir smt grubuyla
balamaktadr. Bununla birlikte, geriye kalan 27 muvaahasnn giri ksmnda bir
matla beyt oluturmutur.
Bu snflandrmaya kitab tahkik eden, Muhammed Rukab er-Reid
Muhammed dikkati ekmi, Akra olan muvaahalarn bazlarn, Akra olarak
isimlendirirken, bazlarn isimlendirmemitir. Yine matla dizelerin bazlarn zuMinkl,

lehu

Minkl,

Murees,

z-Ras

olarak

isimlendirmi,

fakat

bu

isimlendirmeyi yalnzca be muvaaha zerinde gstermitir. Bu, bir bakma erReidnin, kitab tahkik ederken izledii dzenli bir metodunun olmayyla

40

aklanabilir. Bu snflandrmay kendisinin oluturmu olduu ise, her muvaahann

banda bulunan giri ksmnda #G

o0@ O uC (yine muvaaha dzeninde

syledi) diyerek belirtmesinden anlalmaktadr.

I. 1.1.Matla ve Kufllerindeki Cz ve Uyak Dzeni

bn Arab, btn matla ve kufllerini 14 farkl uyak zerine

[] )

(Z * / u g ~ V A   oluturmutur. Bunlar
kullanm sklna gre (*)-19, ()-9, (V)-8, (u)-8, ()-6, ()-6, (g)-6, ()-4,

(/)-3, (Z)-3, ()-2, (A)-1, ()-1 ve (~)-1 olarak sralanmaktadr.

bn Arabde matla ve kufl dizesi, cz saylar bakmndan farkllk
gstermektedir. II, III, IV ve V czden oluan matla ve kufllerde air, bn Sen elMulkn Drut-Trzyla bir paralellik ifade ederken, ayn eserde bulunan fakat bn
Arabnin muvaahalarnda gremediimiz czler de vardr. Bunlar; V, VIII, X ve
XI czden oluan matla ve kufllerdir.63 Yine ayn eserde zeylindeki 2 Farsa
harceli muvaaha dahil- bulunan 71 muvaahadan 17si Tm, 54 Akra olarak
tespit edilmitir.
63

Geni bilgi iin bkz. bn Sen, a.g.e., s.26-27.

41

Bununla birlikte bni Hacer el-Askaln, divannda oluturmu olduu VII

muvaahasnn hepsine, II, III ve IV czden oluan bir matla beytiyle balam ve
bunlardaki uyak beenisi ise

()-4, (V)-3, (*)-3, ()-2, (A)-1, (g)-1ve (?)-1

olmak zere 7 farkl revi olmutur.64

Safiyyud-Dn

el-Hill,

divanna

ald

11

muvaahasnn

7sine

matla koymu ve bunlar el-Askaln gibi - II, III ve IV czden oluturmutur.

Uyak dzeni ise

()-6, (A)-4, ()-2, (V)-2, ()-2, (g)-2, (*)- 2 ve (h)-2 olmak

zere 8 farkl revi olmutur.65

bn Arabnin bu blmdeki rnekleri sonraki blmde gsterilecektir.

64

Tah. Subhi Red Abdul-Kerm, Dvnul-Hfiz bni Hacer el-Askaln, Drus-Sahbe LitTrs, b.t.y., s. 243-258.
65
Tah. Kerem el-Bustn, Dvnu Safiyyud-Dn el-Hill, Dru Sdr, Beyrut, b.t.y., s.125-128, 131133, 194-197, 213-217, 452-460, 672-673.

42

I.2. SIMT:
bn Arabnin muvaahalarn, smtlar bakmndan ele aldmzda bunlarn,
temelde iki ana balk altnda incelenebileceini grrz. Bunlar bn Sen elMulkun Drut-Trzda yapt snflandrmasna gre;
a) Mfred (ayr) Czl

()  *+ , ):

Bunlar czlerin birbiriyle anlam ve

ekil (uyak) ynnden birbirinden bamsz olan smtlardr,

b) Mrekkeb (bitiik) Czl

(-. *+ , ): Bunlar czlerin birbiriyle anlam

ve ekil (uyak) ynnden birbirine bal olan smtlardr, bu ayrm ise fkra olarak
belirtilir.
Bu iki trn rnekleri de aada gsterilecektir.66

A) Mfred Czl smttan oluan beytler67 cz says bakmndan ikiye ayrlr.

1. III czden oluan smt (bu trde 15 adet muvaahaya rastlanmtr).

2. IV czden oluan smt (bu trde 1 adet muvaaha bulunmaktadr).

B) Mrekkeb Czl smttan oluan beytler fkra ve cz says ynnden drde

ayrlr:

66

Ayrca bkz. Atk, a.g.e., s. 357-358.

Burada beyt anlam, klasik kasidede kullanlan beyt anlamnda olmayp, aratrma konumuz olan
muvaahadaki beyt anlamndadr. Yani iki kufl arasnda bulunan smt grubuna verilen addr.

67

43

1. II fkra ve III czden oluan smt (bu trde 8 adet muvaaha vardr),

2. II fkra ve III cz + III fkra ve III czden oluan silsileli smt (bu trde 1
adet muvaaha bulunmaktadr)

3. III fkra ve III czden oluan smt (bu snfta 1 adet muvaaha vardr)

4. IV fkra ve III czden oluan smt (bu trde 1 adet muvaaha

bulunmaktadr)

bn Arabnin yapt yukardaki bu gruplandrma, btnyle bn Sen elMulkun yapt snflandrmaya uymamaktadr. Bundan ayrlan ksm ise mrekkeb
czl smtn, II fkra, III cz + III fkra ve III czden oluan silsileli smt DrutTrzla farkllk arz etmektedir. nk bu silsileli ksm bn Sen el-Mulkten sonra
ortaya konulmu ve nadir de olsa kullanlmtr.68
Bununla birlikte bn Sen el-Mulkun Drut-Trzda belirttii, fakat bn
Arabnin bu ekilde rn ortaya koymad yedi kadar form toplam 13- vardr.69
Drut-Trzn bir derleme muvaahalar kitab olduu gz nne alnrsa, bu kadar
formun fazla oluu yadsnamayacaktr. Bu formlar:

68
69

el-Basr, a.g.e., s. 22.

Geni bilgi iin bkz: bn Sen, a.g.e., s. 27-30.

44

Mrekkeb Czl:
1. 2 fkra ve 2 czden oluan smt,

2. 2 fkra ve 3,5 czden oluan smt,

3. 2 fkra ve 4 czden oluan smt,

4. 2 fkra ve 5 czden oluan smt,

5. 3 fkra ve 2 czden oluan smt,

Mfred Czl:
1. 5 cz mfred olan smt.

bni Hacer el-Askalnnin, yazm olduu muvaahalar, smt bakmndan

deerlendirildiklerinde onlarn smt formlarnn, be tanesinin bn Arab ile paralellik
gsterdii, fakat dier II formun IV fkra ve II cz, II fkra ve IV czn- farkllk
gsterdii grlr.
Safiyyud-Dn el-Hill ise divanna alm olduu 11 muvaahasnn, 10
tanesinin form olarak bn Arab ile ayn olduunu, bir tanesinin ise IV fkra ve IV
cz- farkl bir ekilde olduu grlr.

45

Divanda bulunan 27 muvaahann matlalarna, smtlarna, kufllerine,

harcelerine ve beyt saylarna gre snflandrlarak, ayn snflardaki muvaahalarn
hem Arapa hem de Trke metinlerinin alt alta verilmesini uygun grdk.

MUVAAHA RNEKLER
I.2.1. Mfred Czl Olan Smtlar:

I.2.1.1. III Mfred czden oluan smt (divanda bu trden, 1., 5., 6., 8., 15.,
16., 17., 19., 20., 21., 23., 24., 25., 26. ve 27. olmak zere toplam 15 adet
muvaahaya rastlanmtr, bunlar srasyla aadadr).

1. Muvaaha:

(VA)

V$ R ]2 

hVy^ _4 R V^ |
hV[ _4 Py2 -<=! _J<4
hV[ 1G :c B1. 2C
Dc ! @Q VVqG ~3#'

D-. 1!  1

Hak70 her trl grntsnde yaratt beni

Her sresinde Besmele gibi

70

(
) Hak: Hak yaratan, halk yaratlandr; Hak Allah, halk masivadr; Hak gerektir, kart batldr.
Kul, maa'l Hak bi'l Hak li'l Hak'tr, yani Allah'la beraber, Allah ile ve Allah iin bulunur. (Sleyman
Uluda, Tasavvuf Terimleri Szl, Kabalc Yaynevi, stanbul 2002, s. 152, Hak mad.) EsmlHsnda ise Varl hi deimeden duran demektir. (Ali Osman Tatlsu, Esml-Hsn erhi, Seha
Neriyat, 12. Bask, stanbul 1993. s. 145.)

46

Beni insanlarn toplandnda71 kendi kalesine oturttu

Bahe ve meskende, soyu sopu ne olursa olsun insanlarn arasnda, ne lym ne
diri72

(VA)
"1. q' qG qn * G
"12  I2 L } 2 _4 P2
"14 | AT v *4 2
VB5 G _MQ ,  :@ ! VVBG j[ _J<4 V=! ]=-Q :[
Bundan ve ondan bana grnen her eyden aldm bu ise
Hakkn mevcudiyetinde benim hibir gerekliim yoktu
Yryorum ama yryor deilim, tpk gkyznn ak ve gizli yerlerinde
yrngesinden km yldzlar gibi

(VA)
(45 od ZqG /2} @
(4yEG ! B! VB! _J<4
(JEG ,-. (#EG ,2V
V$EG 9A=G

,s _=@ P2 @

V@A , ]<C 

VJ! q' c

Grup ve cemaatleri birletiren lider benim

Tpk yldzlar arasnda grnen dolunay73 gibi

71

Hair ve Hair alan iin bkz: bn Arab, Futhat- Mekkiye, ev. Selahaddin Alpay, H. Mustafa
Varl, Esma Yaynlar, stanbul 2005, s. 476-482.
72
( )
 l-Diri, Eanlamls: Konuan-Susan (mtekellim-samit). l-diri insann
Berzah'taki halidir. nsann bedeni kabirde dnyadaki insanlara gre l, Hz. Peygamber'in
hadislerinde zikredildii zere kabir azab veya Mnker ve Nekir meleklerinin sorularna muhatap
olmas asndan diridir. (Suad el-Hakm, bnl-Arab Szl, ev. Ekrem Demirli, Kabalc
Yaynevi, stanbul 2004, s. 510, l-Diri mad.)

47

Taburlar beni kumullara74 attlar

Bylece intikamm aldm, mahremimi korudum. Ben Tayn nde gelenlerinin
soyundanm.

(VA)

V=G ,Tf 9Bk

~:M *E qG ($| A.

~:yy. 2 AT! "@ 
~:y.  uTV /2 
,s . PE > VVBG [  V:=G AT }G

Tannm hale gelen sevgili dnd

O benim varlma benden daha ok vakftr
Allah75 erleri arasnda gzel kokudur
Il l parlayan yldzlar ve gzel cariyeler olmasayd, kafilenin yola kt zaman
nutkum tutulmazd.

73

( ) bn Arab'nin tecell, nur ve hilafet grlerinin bir ynn aklamak iin yararland
benzetmelerden bir tanesidir. Buna gre n kayna olan gne ayda ortaya kp onu btnyle
aydnlatt ve belirlediinde ay Bedr diye isimlendirilir. Allah da isim ve hkmleriyle halifenin zat
zerindeki en kmil tecellsinde "Ebdr" (en parlak), halife ise "Bedir" dir. (el-Hakm, a.g.e., s. 162,
Dolunay mad.) Ayrca bkz. bn Arab, Tercumnu'l-Evk (Arzularn Tercman), s. 95.
74
( ) Kesb, Adn Cennetindeki bir mekann ismidir, orada Hak tecell eder ve btn mutlu
kullarn onlar Cennetteki yerlerine yerlemilerdir kendisini grmeye davet eder. Buras Hakk'n
menzilidir. nsanlar oraya yerleemez, kendi cennetlerine iner. (el-Hakm, a.g.e., s. 418, Kesib Cenneti
mad.)
Geni bilgi iin bkz. Mzemmil 14, bn Arab, Tercumnu'l-Evk, s. 26, 32, 64, 67, 69.; bn Arab,
Resailu bnu'l-Arab (Nurlar risalesi), s. 13.; bn Arab, Futhat- Mekkiye, s. 491-493.
75
() Allah: Ulhiyyete mahsus sfatlarn hepsini kendinde toplam bulunan Zt- Vcibul-Vcda
delalet eden lemdir ve gzel isimlerinin (Esml-Hsn) iinde sm-i Azamdr. (Tatlsu, a.g.e., s.
19.)

48

(VA)
yy-. ,YG P BT on
yyG Dy12 ,  3
z Yx }C
Vf5 s @A ,-.
imde olup ta

ys$c^  "y! "1y2 .

,s  "@B G V[ @ !

VVBG h3c VB!

(benden bana gelen) bir eye ve bana ar sz syleyen o

karlatm kiiye tutuldum

Ey dostlarm! ondan yine ona snrm
Sinemde parlak yldzlarn ssledii bir dolunay var, ziyaret vaktinin yaklamasna
ramen onu bana yaklatran hi bir ey yok.

5. Muvaaha:

(;-&2)
(yCV  uy. :=yQ

-YG K1G ,-. ]n

Kalpler nefislere kar byklendi, knayan76 ve gzetleyen sevindi.

(VA)
D-.} F!V o[ s$[
3yyT  fQ n+ P8k
,-y /y|4 hy[
:c ?1n ]-M
G h ]<<Q
Ala sresinde77 yle bir dal, kol var ki ok grkemli

76

Arapa metinde ( )Rakb ifadesi yer almaktadr. Bu kelime ise tasavvufta Dnya ve eytan
anlamna gelmektedir. (Uluda, a.g.e., s. 287. Rakip mad.)

49

Onu ssl bir gvercin78 haline getirdi

Onu gayblara yneltti ve orada savalar ateledi.

(VA)
AyQ . V V&G
Ay@ "yy-. u+ o-yQ
Ay<#5 ?:yNn *1d
($| ,K8G H 
(:C u^G v uYQ
Tr79 sresinde80 gnlm benden ayrld
Hala armaktaym seni
Srekli benden kan beni tketti
Dedi ki bana vuslat81 yakndr. Ey sekin sevgili!

77

Kurnn 87. sresidir. Allah'n "Yce" anlamndaki adyla balad iin "el-A'l" denilen bu sure
19 yet olup, Mekke'de inen ilk surelerdendir. Cenab- Allah bu surede kinatn Esrrn, oluunu,
ileyiini zl bir anlatmla ifade etmitir.
78
Gvercin, drt kutan (Anka, Gvercin, Kartal ve Karga) birisidir. Gvercin Kartal'n (ilk mertebe)
kart olarak, ikinci varlk mertebesine iaret eder. Bu ilk Akl'n kart Kll Nefs; Yce Klem'in
kart Korunmu Levha; dem'in kart Havva mertebesidir. (el-Hakm, a.g.e., s. 217. Gvercin
mad.)
79
(V) Tr: 1. Sina lnde Hz. Musa'nn lh hitab iittii da. 2. tas. Nefs, Tr insan nefsinin batl
olup bu da lh hakikatten ibarettir. Gazali'ye gre Tr-i Sina sinedeki trdur; tr ise feyz ve marifet
sularnn menba ve fkrd kaynaktr. Sular dadan fkrd gibi marifet ve feyz de trdan
kaynaklanr. (Uluda, a.g.e., s. 355. Tr mad.)
80
Kurn'n 52. sresidir. Mekke'de inmitir. 49 yettir. Adn, birinci yette geen ve zerinde Hz.
Musa'ya Tevrat'n indii, bylece onun ilhi hitaba mazhar olduu Tr dandan almtr.
81
( )Vuslat: tas. Hakk'a ermek, kemale ermek, olgunlamak; seyr ve sluku tamamlamak.
(Uluda, a.g.e., s. 375. Vuslat mad.)

50

(VA)
yyE-2 \:MG v ^ oN1G
yEy-2  :yHC hq' _yC 
Eyy-2  By$. "Q ]y<YQ
(& :n+ h P2 
8 :n+ h P<Q
Necm sresinde82 tahtn kralnn ben olduum doru oldu
Denildi ki al bunu fakat tamas zordur
Bende hem kle, hem kral olarak bu ie giritim
Kim onu brakrsa o solan bir iektir, kim de onu arzu ederse iektir o ho kokulu.

(VA)
v
w  B$. :Nc :N| R
,s - oy-. V@ :y[ P.
} yG My$[ +yQ
(8  9V 8
( HQ  B! H12
Hicr sresinde83 tecell eden bilginin nurunun srrndan yz eviren 784 cehennem
kapsndan bakasn kazanmaz
Oradan kt ve orada kayboldu. Bazen isabet eder bazen de edilir.

82

Kurnn 53. sresidir. Mekke'de inmitir. 62 yettir. Yalnz 32. yeti Medine'de nzil olmutur.
Kurnn 15. sresidir. 99 yet olup 87'si Medine'de, dierleri Mekke'de inmitir. Hicr, bir yer
addr. 80-84. yetlerde Hicr'den bahsedildii iin sureye bu ad verilmitir.
84
Surenin 44. yetinde cehennemin 7 kapsnn olduundan bahsedilmekte ve 87. yetinde de 7
mesani'den (fatiha sresinden) bahsedilmektedir.

83

51

(VA)
uy[:G   PE >
_yy$=G  3Q
_yGA ?qy! v *4 
(  "=K1G .B
(N. :[ ATG *
Beyyine sresinde85 resul geldi bana
Yzde yol gzkt
Bunda apak bir delil vardr bana
Varlkta86 ok garip bir sr vardr ki kendisini arp cevap87 veriyor.

6. Muvaaha:

(;-&2)
Y z:s ! Bk P2

y1[ B +c

Allahtan ekinip iyilik ileyen kii yce bir eref elde eder.

85

Kurnn 98. sresidir. Ak delil manasna gelen ve birinci yette geen "beyyine" kelimesi sureye
ad olmutur. Talk sresinden sonra Medine'de inmitir, 8 yettir. Bu surede kfirlerden ve
mriklerden sz edilmi, onlarn baz davranlar anlatlm, inanan ve iyi iler yapanlarn kurtulua
erecei ifade edilmitir.
86
(AyT) Vcd: Elde edilebilen bir makamdr ve bunun elde edilmesi de "var olanlar" anlamnda
mevcuda, baka bir ifadeyle Hakk'n dndaki her eyden uzak durmaktr. bn'l-Arab varl
bireyleriyle gereklik kazanan ve onlarn dnda bulunan bir cins saymam, bilakis varl cinsin
zdd yapmtr. Cins, birlii greceli, okluu gerek olandr. Bunun yan sra cins, bireylerin dnda
bulunmaz. Halbuki varlk, birlii gerek, okluu greceli olandr; varl da ahslarn varl
sayesinde gereklemez. (el-Hakm, a.g.e., s. 690-694, Vcd mad.)
87
(y!T) cbet: tas. Kulun Hak ile olan ahd ve peyman. Hak ile sohbet iki kelimeyle zetlenir: cbet
ve istikmet. cbet ahittir, istikmet ahde vefa etmektir. cbet eriattr, istikmet hakikattr. (Uluda,
a.g.e., s. 179, cbet mad.)

52

(VA)
y1MG oyBY!
"y}G uyT:G
"B Vy@ }
E!  BN[ :' c

yQ y }

Velyet88 ehlinin eskiden beri sre gelen nyeti89 sayesinde Hidyet90 nuru gzkt
Alayarak secdeye kapandklarnda91, yava yava ortaya kt.

(VA)
y-YG :y12 
yG y<!
(y$| yK@
s - | jQ

y-. vy#

Ey gayblarn gneiyle kalpleri92 aydnlatan, sevgilinin ho kokular ard arda bana

geliyor, bunun da gereini aklkla gsteriyor.

88

(y}) Velyet: Velilik, ermilik, Hakk'n kulunu, kulun Mevl'sn dost edinmesi, Allah ile kulu

arasndaki karlkl sevgi ve dostluk; Allah'n kulun (ibadet, taat gibi) ileri kendi zerine almas;
Allah'n kulun, kulun da Allah'n velisi (vekili) olmasdr. (Uluda, a.g.e., s. 371. Velyet mad.) ayrca
bkz: el-Hakm, a.g.e., s. 675-682. (Veli / Velyet mad.)
89
(1.) nyet: tas. Allah'n kulunu kayrmas (Uluda, a.g.e., s. 184, nyet mad.)
90

Hidyet: Hidyet kulun hayret mertebesine ulamasdr. "Hd, insann hayret mertebesine
ulamasdr. Bu mertebeye ulatnda, iin hayret olduunu renir. Hayret telalanma ve hareket
demektir; hareket ise hayattr" (el-Hakm, a.g.e., s. 308, Hd mad.)
91
air, Meryem sresi 58. yetten "te bunlar, Allah'n kendilerine nimetler verdii peygamberlerden,
dem'in soyundan ve gemide Nuh ile beraber tadklarmzn neslinden, brahim ve srail'in
soyundan, Hidyete erdirdiimiz ve setiimiz kimselerdir. Kendilerine Rahmn (olan Allah)n
yetleri okunduu zaman alayarak secdeye kapanrlard," iktibas yapmtr.
92
((y-C) Kalp: tas. A) lh hitabn mahalli ve muhatab. B) Marifet ve irfan denilen tasavvuf bilginin
kayna, kef ve ilham mahalli. C) lh genilik mahalli; Allah'n evi, yere gre smayan Allah'n
iine sd yer D) Tecell aynas, lh isim ve sfatlarn en mkemmel ekilde tecell ettii yer.
(Uluda, a.g.e., s. 203, Kalp mad.) Sfiler kalbi keif ve ilham mahalli, bilme vastas, gaybn
anlamlarnn yansd ve hikmetlerin indii bir ayna saymada, Kurnn yolunda yrmlerdir. (elHakm, a.g.e., s. 400, Kalp mad.) Ayrca bn Arab "nsanda kalbin yeri, Keif ve ilham mahalli

53

(VA)
,s=c V ]GfG+
,=yK@ . Dy1Q
,= Vy@ By!
y DyGM#5 j$E-G

yc :G Bk 

His dnyam sarsld

Ruhumun gz kapand
Gneimin da ortaya kt
Ruh93 canland, Yce94 ve Byk95 olanla fsldat

(VA)
,1Q P. y1KG
A:G :s y[ By$
1=G  y1=G 
y1k Dd -) ; P.

yB2:[ B<y^

Bolukta (fenada96) yce ve ldayan elbisenin srr ortaya kt

anlamnda kalp, lh genilik mahalli anlamnda, yilik ve ktlklerin defteri anlamnda, Tecell
aynas anlamnda kalbin yz, kalp gz olarak" olmak zere eitli balklar altnda konuya
deinmitir. (el-Hakm, a.g.e., s. 399-402, Kalp mad.)
93
(V) Ruh: Paul Nwyia, "Exegese Coranique" adl kitabnda Kuran- Kerim'de ruh kelimesini nceki
sfilerden kiinin grleri erevesinde aratrmtr. Bu sfi, Mukatil, Tirmizi ve Harraz'dr.
Sz konusu sfilerin grlerini u hususlarla zetleyebiliriz: Ruh= Cebrail (Kuds). Ruh=Vahiy.
Ruhullah= Allah'n rahmeti. Ruh= Yaratmann balangc, peygamberlik, Kuran- Kerim ve Vahiy.
Ruh= Bedene hayat veren ey. bn'l-Arab'ye gre ruh, dzenlenmi surette ebed ve ezeli daimi
lh tecellyi kabul istidadnn gereklemesidir. Bylece ruh, tek tecelldeki farkllklarn kayna ve
pek ok tecell suretinin bulunmasnn nedenidir. Ruh hkm ynnden hayattan ayrlr: Hayat, btn
var olanlara nfuz etmitir ve hkm daimdir; ruhun ise hkm sreksizdir. Ayrca tasavvufta ruh,
"mcerret insan latifesi, insandaki bilen ve idrak eden latife olup emr leminden inmi (insandaki)
hayvani ruha (cana) binmitir, knhn idrak mmkn deildir" demektir. (el-Hakm, a.g.e., s. 539,
Ruh mad., Uluda, a.g.e., s. 294, Ruh mad.) Bize gre buradaki manas ise Hz. Cebrail'dir.
94
(LyM#5) el-Mtel: Yaratlmlar hakknda akln mmkn grd her eyden, her hal ve tavrdan
pek yce. (Tatlsu, a.g.e., s. 200.)
95
(j$EG) el-Kebr: Pek byk. (Tatlsu, a.g.e., s. 110.)

54

Hibir eye ihtiyac olmayp97, zatyla kim ebed bir ekilde ortaya kt.

(VA)
(y4 (y8G Py2
(yy:k /yyH#=2
y-YG y ,.B
-. ' 2 ]-C

y ! Bc

Kalplerin gnei olarak adlandrlan, aktan dolay akl bandan gitmi garip kiinin
sevdasna kim var are bulacak!
Bunlar arasnda yalnz birisi, dedim ki: Beni bana anlatn!

8. Muvaaha:

(;-&5)
:[ P2 v _n

$^} GQ AT ]GU[

Sabahlar aydnlatan98 rabbin cmertliine sordum, benim iin bir yol-kurtulu var
m?

96

(y1Q) Fena: tas. Kulun fiilini grmemesi hali. Bu mertebede bulunanlar "L file illallh" derler.

(Uluda, a.g.e., s. 134. Fena mad., ayrca bkz. Fena, Beka mad.)
97
(B<y8G) es-Samed: Hcetlerin giderilmesi, zdraplarn dindirilmesi iin tek merci. (Tatlsu, a.g.e., s.
180.)
98
bn Arab burada iktibas yapmtr. Metinde geen " "   Enm sresinin 96. yetinde
"Karanl yarp tanyerini aartan O'dur. Geceyi, dinlenmek iin; Gne'i, Ay' (vakitlerinizi)
hesaplamak iin yaratmtr. te bu, her eye galip gelen ve her eyi bilen Allah'n takdiridir"
eklinde gemektedir.

55

(VA)
uy-M2 Fy@Q } uYQ
u=2 FE-2 V2 P. 
uy$Y2 n _C _4 2
:yG ,M=
V}  /= T BC
Bana hayr dedi, nk sen hastasn
Ve tebann yaptklarndan da sorumlusun
Her syleyenin sz makbul deildir
Bedenler ve ruhlar geldiler, koarak ve yryerek.

(VA)
hyY- _!Y#G! uC P2
hC} oy8) .:! 
hyC 2 "-J2 *4 P2
K1G  d
$} hqHQ "G 1-C
Kim iddia etti eden bulur diye
Rakibinin stnlnde onu grr
Kim onun gibi ise ondan korunmaz
Ona syledik, grdn bu siluetler bir sklma ve bir rahatlktr.

(VA)
_YMG! *A P2 B1G G
_yY1G! *A P2 B1G *
v _yC L uC <-4 uC
:OG ]$G
BC} WK^  "G32
Dost (nedim) akln kullanan deildir

56

Bilakis her ii nakil ile olandr

Bana her bir ey anlattnda "bana syle!" diyorum
Ona bardaklar doldurdu ve dizdi durh99 evde.

(VA)
,c^  :G cV :G
y8Q yGY2 y _yYyQ
y8
s @  yGy. ! y2
y1T Py2 "yQ
:G V D-. 2 
Ey dostum, arapta ruhun bir rahatl vardr
Knayan ve nasihat edenler arasnda ak bir sz syle!
Allaha yemin olsun arap iene hibir gnah yoktur.

(VA)
$ ~:. P2 B1G Q
y-&2 "12 B!2 *4 
k:2  12  ]8Q
 v _<.  T
K#G ]-4 * $c
Sevgilimin kokusundan iler yayld
steim ey ortaya ktnda
Ey arzum, ey dileim diye bardm
Sevgilim eer o elmadan100 yediysen gel ve bana bir pimanlk ah ek!

99

(:OG ]$G) el-Beytu'd-Durh: Firuzabadi "el-Kamus el-Muhit"inde ( )     yani

"Gn 4. katnda bulunan ma'mur ev" demektedir. Bu ise tasavvuf terminolojide yle geer: "lh
sureti kabul edip vcudi tecellye mazhar olmas itibariyle kul, Hakk iine almas ve sdrmas
itibariyle mminin kalbi. 'Yerlere ve gklere smadm ama mmin kulumun kalbine sdm', kuds
hadisiyle bu eve iaret edilmitir; el-Beyt'l-Mamur da budur" (Uluda, a.g.e., s. 75. Beyt mad.)
Ayrca bkz: bn Arab, Fthat- Mekkiye, s. 468-475.

57

15. Muvaaha:

oM@

(;-&2)
G :s =! ]d

-YG * ^ 

Ey dostum, gerekten kalpler, gayblarn gizemiyle bir refah iinde olur.

(VA)

oC }

qG } B1. 2
qy2:#G "GC BC
qy$H >yM-G
@ P2 } "G
  2  

Tirmizi'nin byk bir alime dediinden baka bir ey yok elimde

Tevbe ettiimde ona, deildi bu ilediim gnahlardan101 dolay

oY#=2

(VA)
C 2 VB >
y@ qG }
y2 _Y 3Q
(N. ;B! P2
($| :s =G HQ

Onun dediini bilen tek kiiydi ki ona mazhar olan

Nedir diye sorma

100

Bir bakma, Hz. Adem gibi bir gnah ilediysen.

Buradaki tvbe, stlah anlamda kullanlmamtr. Bu dn varlk vastasyla dnmektir: Kul
btn varlyla Hakk'a dner. "Allah'a dnd" anlamndaki "Tbe lellh"n anlam ister isyan ister
itaat olsun, her durumda Hakk'a dnmek demektir. O halde bn'l-Arab tvbeyi gnaha balamaz,
tvbe her halukrda Hakk'a dnmektir. (S. El-Hakm, a.g.e., s. 630-631. Tvbe mad.)
101

58

Orada ahane, acayip ve dosdoru bir yaratcdan sevgili bir sr vardr.

/<MG R

(VA)
y- y !
-$C v ]14 *
- P2 ]@Q
(85 "Q ]@Q
(8 "-. _<.Q

Allaha and olsun ey glgem102

yet kblem sensen, benden bir parasn
Ona doru abala, elde edersin onu, nk sen genelde baarl olansn.

(VA)

YG

:y A8G *
103
:KG qn ~T
:y#Q Py2 "Q 2
(V} ($-G B1.

( 2 "@Q

Kimse onun eline su dkemez, iftiradan uzakl noktasnda

Anlayl, zeki ve drst olan kii hayal krklna uramaz.

102

(w_) Zill: tas. A) Mdmttan ibaret olan a'yn- mmkinenin taayynleri ile zhir olan izafi varlk.

B) Perde arkasnda ferahlama. Bir eyle onun glgesi ayr ayr eyler olmakla beraber glge ahsa
baldr; onsuz olmaz. Vahdet-i vcudu izah iin lemin Allah'n glgesi mesabesinde olduu
sylenir. (Uluda, a.g.e., s. 384-385, Zll mad.). bn'l-Arab bir eyin suretini, ve glge veya
glgelerini mecaz olarak alr ve bu unsur ile unlar yorumlar: 1) Yaratma ve oalma 2) Hak ve
yaratklar arasndaki iliki 3) Fiilin birlii. Glge, bn'l-Arab'de, kendine zg bir anlama sahip
deildir. Glge, bn'l-Arab'nin mahzarlarda oalan tek varla dair dncesini anlalr klmak iin
benzetme olarak kulland kelimedir. (el-Hakm, a.g.e., s. 214, Glge mad.)
103
:K G ~
  T R B 8
 G _ 4e (Btn avlar yaban eeinin karnnda) Kimse onun eline su dkemez
anlamnda bir Arap atasz. (Ebl-Fazl Ahmed b. Muhammed b. Ahmed b. brhm en-Nibr elMeydn, Mecmaul-Emsl, tah. Muhammed Muhyiddn Abdulhamd, Drul-Fikr, c. II, s. 136.)

59

(VA)
B! VBy! * G
B[ 4:y# >
B1G 

B#! yT
(A} qk "Q
(:k M2 _E!

Dolunay grnseydi
Beni beyhude brakmayp ezele gtrecekti
Btn tuhaf anlamlarda sadk kiinin104 ve dostun gdas105 vardr.

oYG!

(VA)
G -YG *
]G B P.
-2 P2 ,n 2
(:YG h.A 5
:G B1. :

Doru yoldan yz eviren kalpler benim mmetim deildir

Gn batmnda gidenler, her eyden yakn olan deerlerine ardnda

BYG
104

(VA)
Byy! Vy@
A:G  B :5
By#n vG "y!
($| h.A 
(5 4 "!$

(A(yA) Edeb - Edib: tas. Kiideki bir meleke olup onu kt hal ve hareketlerden vazgeirir.

Tasavvuf tmyle edepten ibarettir. Edep kurallara uymay ve resmi olmay gerektirir. Oysa sevgi ve
dostluk tam olursa edebe uymak art olmaktan kar. Edep gzetene edepli (edb), gzetmeyene
edepsiz denir. (Uluda, a.g.e., s. 116, Edep mad.)
105
Gdalarn gdas: lk gda. Hayat ve beslenmenin nce kendisiyle balamas ynnden Mutlak
Zt'tr. Mutlak Zt, lh isimlerden ncedir (yaratlmn varlnn beslenmesi) ve ayn zamanda
yaratmadan da ncedir (isimlerin gdas). Zt, en yksek makam ve btn gdalarn en ulvisidir. (elHakm, a.g.e., s. 213, Gdalarn Gdas mad.)

60

Allah akna! Grnen nur ne de hotur

Hrkada ve ona brnende106
Veli107 kii onunla yol bulur
Onun genlii ihtiyarl gibidir108, ezeli sevgilisi olan Allah onu ardnda

(VA)
"y$ P2 "G <Q
"y$1G o-MG B1.
o<|4

"Q
w :c BC
(:2 F jk P2
(JEG B1. hV

Sekin, alim kiinin katnda onun bir benzeri yoktur

ap kaldm benim ve onun haline
Onu kum tepesinde grrm, hi phesi olmayan candan arkada gibi

16. Muvaaha:

(;-&2)
V:[} WE } Hn

V:[}! o-MG (G 

Ey srlar109 dnyasnn kapsn amaya alan! Boa urap ortaya karma!110

106
107

Bkz. Hrka mad.

(L) Veli: 1. Dost, yr, sevgili, eren, ermi. 2. tas. Hakk'n dostu ve sevgili kulu. "Allah bir kulunu

sevdimi onun gren gz, iiten kula; tutan eli, yryen aya olur. Bu kul Allah'tan bir ey dilese
dilei kabul edilir. Allah'a sndnda da Allah onu korur. Allah, velisine dman olan kimselere
harp ilan eder" (Buhari, Rekaik 38). Veli masum deildir, ama mahfuzdur, yani Hak onlar gnaha
dmekten deilse bile, dtkleri gnahta srar etmekten korur. Veli keramet izhar etmez, ama
keramet veliden zuhur eder. Gayr-i ihtiyari kendisinden keramet zuhur edince de, bunun bir mekr-i
lh olmas ihtimalini gz nne alarak, endie eder. (Uluda, a.g.e., s. 372, Veli mad.) Ayrca bkz.
(el-Hakm, a.g.e., s. 675-682, Veli/Velyet mad.)
108
(!" # $ #% & * ("! !" "($ #% & * "! ,) "Genlerinizin hayrl olan (gnahlara
girmemede) yallara benzeyendir, ve yallarnzn erli olan ise (gnahlara girmede) genlerinize
benzeyendir" (Abdur-Raf el-Munv, Feyzul-Kadr Lil-cizil-Fakr, Msr h. 1356, c. III., s.
487.) Hadisine iaret vardr.

61

(VA)
:yAfYG qy' P5 }
j=4} "  VA
:8#G  MG (-YG
V8!} H4VB G
V8!} qG - =
Kalay alan adam hari, iksiri111 kendi znde harmanlayan
zn ve eklini deitirmek iin
O, basiret sahipleri iin parlayan bir gnetir; dier gzler ona eriemez.

(VA)
:G /Y2 P. ,-[ 
- Vy1G ,nO _n
@ _$[ ]Bn F-[
V@} "G ]- c
V@}! ;G u+2

109

(V:y[) Esrr: 1. Srlar, gizemler. 2. tas. Slikin Hak'ta ve Hakk'a erdii noktada, "Benim Allah'la

yle bir vaktim var ki, o vakitteyken ne bir resul ne de bir melekle ilgilenebilirim" sznn hkmyle
incelmesi ve erimesi. (Uluda, a.g.e., s. 127, Esrr mad.)
110
(Wy4) Kef: 1. Aa karma, perdenin almas. rtl olan ama, gizli olan meydana karma,
sezme, tahmin etme. 2. tas. A) Sfilere gre, maddi ve duyulur lemden gelen tesir, kir ve pas kalbin
gayb lemini grmesine engel olan bir perde (hicab) oluturur. Riyazet ve tasfiye ile bu perde kalknca
gayb ayan-beyan grlr. Bu perdenin almasna, yani kalp gznn almasna kef denir. Kef,
perdenin tesindeki gaybi hususlara ve hakiki eylere, bunlar yaayarak ve temaa ederek vakf
olmaktr. Mkefe, beden ve his perdesinin kalkmas ve ruh leminin seyredilmesi. B) lham.
Dorudan ve aracsz Allah'tan alnan bilgi. Bu bilgi ya lh hitab iitmek ve dinlemek veya gayb
lemini grmek suretiyle elde edilir. C) bn Arab'ye gre veliler bilgileri peygamberlere vahiy getiren
melein ald kaynaktan dorudan alrlar. (Uluda, a.g.e., s. 210-211, Kef mad.) Ayrca bkz. (elHakm, a.g.e., s. 484-487, Mahede mad.)
111
(jy=4) ksir: 1. Bakr altna dntrdne inanlan bir madde. 2. tas. Hakk'n eyadaki vechi
(tecellsi) hakkndaki bilgi veya her mevcut iin sz konusu olan zel lh vecih (tecell) hakkndaki
bilgi. Buna ariflerin iksiri denir. Nasl iksir bakr deitirip onu altn mertebesine, yani kemaline
ulatryorsa, tasavvuf anlamdaki iksir de insann tabiatn deitirerek onu kemal mertebesine
ulatrr. (Uluda, a.g.e., s. 182, ksir mad.)

62

Ey ruhun makamn bana soran! Gne yla kendini bir mi tutarsn?

Nuh'un112 yolundan git; umulur ki kurtulua erersin
Srekli nurlara dalar, nurlar ona tecell edinceye kadar.

(VA)
y=VA  ]V 5
,y=. 1G! "y#H$
,[2 h'  B8G
V:!} "! "H# 2
V:!} u2 v BH
Hz. dris'i orada grdmde, onu Hz. sa'ya benzettim
Czamlya ve kardei Musa'ya113 hayat veren
Salihlerin114 istedikleri eyleri yine onlarn makamna gtrr.

(VA)
@}! ]YY 5
n}! ]$.3 BC
}! _MKG (.3
VJ} ]&. 2 ]<-.
VJ}! ]YY 5
Yldzlarla uratm zaman
Tutkularla oynadm, fiillerin isimlerle115 oynat gibi
112

Kuran Kermde 27 defa ismi bulunmaktadr. 1050 yllk mre sahip Ulu'l-Azm
peygamberlerdendir. Kendisine inanmayan kavmine lh azap gelecei iin Allah (c.c.)n emriyle
gemi ina edip, kendisine inananlar, tm hayvan iftlerinden de birer ift olmak zere yanna almtr.
Beeriyetin ikinci babas olarak bilinen "kinci Adem" lakabdr. Halkna 950 sene tebli yapmtr.
113
Kendisine drt byk kitaptan Tevrat verilmitir. Beni srail peygamberlerindendir. Firavunun
saraynda bymtr. Asas ile 15.000 sihirbaz dize getirmitir. Tru Sina danda Allah (C.C.) ile
konutuu iin lakab "Kelamullah"tr.
114
(uyy2) Menzil: Makam, konak, durak, mertebe, seyr ve slk esnasnda varlan ve geilen
konaklama yerleri. (Uluda, a.g.e., s. 241, Menzil mad.)

63

lh iradeden116 emin olduumda, alametlerin bana braktn rendim.

(VA)
o= tc P ,-[ 
o[:G {0c P2 "cV
oy[} "0c v uYQ
VEQ} "$-&2 Vc
VEQ}! o-MG ,#$ P2
Ey bana varlklar leminde ruhun ve cismin bedenin neresindedir diye soran!
Ve bana dedi ki: "Onun bedendeki hissesi isimdedir"
Ey ilmi dnceyle arayanlar! Onu aramakla akna dndler.

17. Muvaaha:

(#4 

(;-&2)
1G ]28G @ 2 _J2

[G j1G @ @

Ben parlayan aym117, konutuunda suskun118 olup yazan kii gibi.

115

(oy[) sim: tas. A) lim ve kudret gibi subut, kudds ve selam gibi selb sfatlar bulunmas

itibariyle zat. Tasavvufta nemli olan msemmadr. Fakat zta delalet etmesi ve delil olmas itibariyle
isim de ok nemlidir. B) Belli bir zamanda kula hakim olan ve onu etkisi altnda tutan lh isim.
simden maksat msemma ve zattr. (Uluda, a.g.e., s. 188-189, sim mad.). smin iki delaleti vardr:
birincisi msemmaya (isimlendirilen), dieri kendi hakikatine delalet. Her ismin kendisini dier
isimlerden ayrt eden bir hakikati vardr. Bu yzden lh isimler, sayca ok olsalar bile, aralarnda
eanlamls yoktur. (el-Hakm, a.g.e., s. 378, sim mad.)
116
(VJ) sr: tas. Bir insann, fayda salama ve zarardan korunma konusunda kendisinden ok
bakalarn, zellikle dostlarn ve din kardelerini dnmesi. Diergamlk. (Uluda, a.g.e., s. 188,
sr mad.). Kerem, isteyince vermektir. Cd (cmertlik), istemeden vermektir. Seha, gerektii kadar
vermektir. sr verirken cmertliin en stndr- veya gelecekte muhta olacan eyi vermektir.
Her ikramn bir lh ismi vardr, isrn ise yoktur. Allah el-Vehhab, el-Kerim, el-Cevad ve esSahiy'dir. Ancak onun iin el-Msir (bakasn tercih eden) denilemez. (el-Hakm, a.g.e., s. 376, sr
mad.)
117
Bkz. Ay peygamberlii-gne peygamberlii mad.
118
Bkz. l-diri mad.

64

(VA)
,- P2
w qG! ]
,-yT} :8$G "! @
(kV qG

,-c} AV5 @ 2 _J2

MG o "! "@
gV&G 9NQ P2 ~' }

Bende tecell eden eyden dolay kaybettim kendimi

Halbuki onu en ak ekilde gren benim
Kaynaklarn en tatls ben olduum gibi
Gece gelen ziyaretinin119 anszn kndan korkmuyorum, muhakkak o akndan
dolay kendini kaybetmi, bu yzden arzuluyorum.

(VA)
hB1. P2 T AV
s V
hBy$. P2 @2} (-&
(-&5 P2

hBH. P2 *4  QG

@:G ,s ,Y#G

!=G A ,&#2

Onun adna gelen120 niceleri vardr

119

(gVy) Trk: Geceleyin gelen, iddetlice vuran, kap alan demektir. Trk sresinde geen "trk"

ise gece fazla k saan yldza denir ki, bu, sabah yldzdr. Mecz olarak da nl kiiye denir.
Chiliye devri-belki kendisinden nceki zaman- geceye, o devirde gelen Hz. Peygamber-ya da
kendisi- de geceyi aydnlatan ve sabah mjdeleyen sabah yldzna benzetilmi olabilir.
120
(AV) Vrid: 1. Gelen, varan, inen. 2. tas. Kulun kast olmakszn gaybten (Hak'tan) kalbe gelen
manalar. Allah'tan gelen vride (ilhama, feyze) vrid-i Hak, ilimden (eriattan) gelen vride vrid-i
ilim denir. Baz vridler nee ve sevin, bazlar hzn ve sknt tesiri yapar. (Uluda, a.g.e., s. 667,
Vrid mad.) Vrid, her lh isimden kulun kalbine gelip, bir ilim verdikten sonra ayrlan ey
demektir. Bu tanm, genellii nedeniyle, tanmdan beklenen nemini yitirir. Bu nedenle, bn'l-Arab
ona, mertebelerine veya geli tarzna veya ieriine veya gcne gre, kendisine zg nitelikler verir.
Bu zel anlamyla vrid, bevdih (tas. Gayb leminden aniden kalbe gelen tatl ya da ac bir etki
meydana getiren hal, his -Uluda, a.g.e., s. 74, Bevdih mad.) veya hcum gibi eitli isimler kazanr

65

Kendi kulundan Emneti121 ve vefay122 isteyerek

Ki onu daha nce hakkyla yerine getirdi
nde giden ata bindi ve onlarn arad grkemli genci buldu.

(VA)
v3T : ,H#

(nq5 P2

vy _8K 2B1.

vG (1G FG @
[KG "! qG 
gA8G P2 qEG ~:.

Onun bana sayg gstermesini arzuluyorum

Benim btnlm bozduunda123
Ben senin yerine geen vekilinim
Ben doru insanlardan yalanc olanlarn ayrrm; gnahkar da gittii yoldan
bilirim.

veya kahr vridi veya bast vridi gibi aklayc anlamlar ona eklenir. (el-Hakm, a.g.e., s. 667, Vrid
mad.)
121
(y@2) Emnet: tas. "Klu Bel"da ve elest bezminde Allah'a verilen ahit ve bunun getirdii
sorumluluk, Allah'n nerdii ve insann kabullendii sorumluluk. (Uluda, a.g.e., s. 67, Br- Emnet
mad.) Emnet, Allah'n insann kalbine, ruhuna veya nefsine yerletirdii bir g, nitelik veya inantr.
Fakat bn'l-Arab mahalden hale geer. Baka bir ifadeyle mahalli (kalp, ruh, nefs) insann stlendii
Emnet sayar. Emnet Allah'n Adem zerinde yaratt surettir. Adem bu sayede halife olma hakkn
elde etmitir. Buna gre insann halifelii asl deil, dntr. (el-Hakm, a.g.e., s. 171, Emnet mad.)
122
(y
yQ) Vefa: tas. A) Ruhu gaflet uykusundan uyandrmak, zihni dnya dadaasyla megul
etmemek. Szde samimi olma, ruhun drstlk iinde bulunmas. B) Ezelde, bezm-i elestte Allah'a
verilen sze, misaka bal kalmak. C) nsanlara verilen ahdi korumak. D) Ezel nyet. Avam ibadet
iin, aydnlar ubdiyet iin, sekinler ubdet iin Hakk'a sz vermilerdir. (Uluda, a.g.e., s. 370, Vefa
mad.)
123
(_8Q) Fasl: 1. Ayrlma, kopma. 2. tas. Akn sevgiliden umduu eyi elden karmas, ayr dmesi.
Tasavvufta, vasln hazz fasln elemiyle, ermenin zevki ve ayrlmann acsyla kark olarak bulunur.
Vaslsz fasl, faslsz vasl olmaz. (Uluda, a.g.e., s. 133, Fasl mad.)

66

(VA)
"! ,^ *4 q-G ]-C
"!y8@! ]E=@ 2B1.
"!y^U! ]Tf2 h-c
gVQ P2 "Q @ qG!

(- ,=.

gVK5 vG @

Ona bir ey yapmasn salk verene dedim

Ben sevdiimden alakam kesince124
Ben ayrlan dostlaym, ayrla125 aina olsam da, galip gelmesi durumunda.

(VA)
:y2 :c BYG :2

(V}!

VB^ oEQ n P2 gd

:y y1[ ,-y. ,-MQ
Q15 :! F ,n
G3=G  u) _[V

Ey amirim! halime amm

Size olan akm kalbime smyor
Benim halim, slubum zeredir
At ve tazlar gnder ki senin iin mnafn ve hnerli kiinin kellesini getirsin

124

(Fy=@) Nsk: Zhd. tas. A) Ahirete ynelmek iin dnyadan el etek ekmek. B) Hakk'a ynelmek

iin dnyadan da ahiretten de el etek ekmek. C) Elde mevcut olsa bile gnlde mal ve mlk sevgisine
yer vermemek. D) Fuzli ve lzumsuz olan terk etmek. E) Zaruri olmayan her eyi terk etmek. F)
Helal ve mbahn ihtiyatan fazla olan ksmn terk etmek. (Uluda, a.g.e., s. 389, Zhd mad.). Zhd,
kulun geiken olmayan bir ahlakdr ve kemali de insann iindedir. Zhd lm vaktine kadar kulun
vasfland makamlardan birisidir. (el-Hakm, a.g.e., s. 730, Zhd mad.)
125
(g:yQ) Firk: 1. Hicran, ayrlk. 2. tas. Vahdet makamndan uzak kalmak. Visal halinde olmamak.
Sfiler "el-firk el-firk" der ve hicrandan yaknrlar. Slikin asli vatan olan gayb ve ruhlar leminden
ayrlp bu leme gelmesi firak, bu lemden o leme gitmesi ise visal'dir. (Uluda, a.g.e., s. 138, Firk
mad.)

67

19. Muvaaha:

(VA)
yK BC u<y! oy#2
K[}  "Q BH=G ,&#2 BC
yKC "G ,H#@ y2  c
}[ 3< hsB' gQ "M2A
3)  AH=G   E
Gzellie126 tutulmu, kara sevdal bir adam vard
Bu yzden uykudan ve kederden ok ekti
Gzellik ona geldiinde yakasn brakmad, kara sevdann
Uykusuzluun ve gururun ikyeti
Yalar boanrken yanandan127

(VA)
}f@ BC /30G  "1=c 
3H#$2 ($| #4 -#
}2

3y<H12 }f } "M2A

3cV BC /30G  "--!
}8  "c$^ 2  c

Ne gzeldi 128, o karanlk ktnde

Sevgilinin kitabn okudu yakararak
Ve yalar boand dinmeksizin

126

(uy) Ceml: 1. Gzellik. 2. tas. An srarl istek ve arzusu zerine maukun kemalleri izhar

etmesi. Allah'n ltuf ve rahmet nedeni olan vasflar. (Uluda, a.g.e., s. 87, Ceml mad.)
127

(B') Had: tas. Mlahaza mahalli; temaa edilecek yer. (Uluda, a.g.e., s. 151, Had mad.)

128

(Py=c) Hsn: 1. Gzellik. 2. tas. Zattaki kemal ki, Hak'tan bakasnda bulunmaz. lh gzellik.

lemdeki btn gzellikler ve gzeller O'nun gzelliindendir. Gzel de ak da O'dur. (Uluda,

a.g.e., s. 176, Hsn mad.)

68

Karanlk kalkt ve gitti, gndz kavuana dek gecesiyle.129

}k

(VA)
B$4  Bk v Vq. }
B-) ($| ]yYG 
B<EG !$^ Ey ]@
3^  "Q  P2 _4 
}  "G C q >

Ey kalbim! Sen ak acsndan yaknrken, ebedyette seninle karlaacak olursam bu

gidiimin bir zr olmaz
Sen ona olan hasretinden dolay erimedin. Ona ulatnda, eriyen her kii de
bedelini dedi.

(VA)

}^

B<4 P2  .G P2 ]$N.

B- C P2  A1. P2 
By-) W BC "! P2 
}8  P<H5! P2 _EQ
3^ * AQ  "! _8Q

akna dndm kederimden, zdrabmdan

nadmdan, tahamml gcmden
Ve dncemi igal eden, tutkun olduum kiiden
Ona balan ey kalbim!130 Eer o ltfederse. Her kim ki, O ilmiyle kuatana
balanrsa muzafferdir.
129

Gece ve gndz, bn'l-Arab'nin sklkla kulland (gece-gndz, gayb-ehadet, batllk-zuhur,

cisim-ruh) ve her eit hakikat ve olgunun iki yn yapt ift terimlerden birisidir. Gece bat
demektir, bu durumda, u ekli alr: ya gecenin batyla zdd ortaya kar (bilhassa kavram ve
dncelerde gerekleir: adaletin gecesi = zulm); veya gecenin bat, karanla bakmakszn
bilinmezlik anlamn korur. (el-Hakm, a.g.e., s. 207-208, Gece mad.)

69

(VA)
/y# ! B! } *4 *
/-M5! /-MG u8  =c
}}

/: B , jT M<#[Q

3cV BC  hBM! v ^ }
3$' "1! / .A

Eer taktir edilenden kanlmazsa

Bilimlerin bilinene balanmas bana yeter
Dinleyin komular mahrum adamn arksn:
"Onun ayrlk gn beni deliye evirdi, onsuz bana sabr yok! yok!"

20. Muvaaha:

(;-&2)
,C: n 2 ?=.

C:&G P<H5 v

Btn varlklar kontrol altna tutana131 yollar a, gn gelir oraya ykselirsin.

(VA)
]G BC *=@} 9ff.
]-c BC uc} :4=.
]y-T BC V:[} -n
YQ nVB$G ,M-d
C: "G -C j^
130

(AyQ) Fud: 1. Kalp, gnl. 2. tas. A) lh, tecellleri temaa ve seyretme mahalli olup atvar-

seb'a'nn [yedi tavr: tab (tabiat), nefs, kalp, ruh, sr, hf, ahf] ncsdr. B) Kalbin ii, kalp zar.
(Uluda, a.g.e., s. 139, Fud mad.)
131
(P<H5) el-Mheymin: Btn varlklar ilmiyle gzetici ve koruyucu. (Tatlsu, a.g.e., s. 55.)

70

nsann yce erefi kk dt132

Hallerin askerleri133 kamp kurdu
Gizemlerin hilali ykseldi
Kalbimi ona bir gndoumu yapt, kaburgam da dolunayna bir ufuk.

(VA)
o@  | K[ g:'
o4y| F@ 23k _#C
/Ay -G PE }
Y V H<=T ,dV V
Y#Q ,-MG  #Q
Ey uyuyan kii! his gemisini batr, ldr ocuu, yetkili olan sensin134
Duvar ykan olma! cennetin perdelerini arala!
Onun topraklarn a135 ve gkyzne yksel!

(VA)
HC:' =c} 1K[
yHYx *&G 9:.
yHY- *=@} 9V^
YQV  YQV hA@
Y. "   on
Duyularn gemilerini batr!
132

(u) Zll: 1. Zillet. 2. tas. Hak katnda izzet bulmak iin halkn nnde zelil olmay tercih etmek,

ebed izzet iin geici zillete katlanmak. (Uluda, a.g.e., s. 389, Zl mad.)
133
bn'l-Arab askerler kelimesini, cnd (asker) anlamnda kullanr. Asker, tamamlama yapld
eylere gre, farkl anlam kazanr. Bu askerlik, genellikle, belirli bir gl fiilin varlna baldr.
Sfiler Askir (askerler) kelimesini kullanrlar ve bununla bazen amellerin, niyetlerin ve
mcahedelerin skntlarn kastederler. (el-Hakm, a.g.e., s. 81, Askerler mad.)
134
Kehf sresi 60-82. yetlerde geen Hz. Hzr ve Hz. Musa arasnda geen olaya iaret vardr.
135
(y V) Retk: 1. Bitiik olmak. 2. tas. Mutlak ve en byk unsur denilen vahdaniyet mad.nin zeti. Bu
madde yer ve gkler yaratlmadan nce bitiik, yaratldktan sonra ayrktr. (Uluda, a.g.e., s.290, Retk
mad.)

71

eytann ipini bala!

Nefsin suretini136 serbest brak!
Onun zn sevdike sev ve ona kibarca seslen.

(VA)
3yT ByC Py:G K-'
3c BC PN=G! : * P.
v  "1y. :y!By2 
,Y  u * _NQ
Y-) "!  oEc BC
Yce grnd Rahman'n137 elisi,138 hapiste bulunmaktan veya kaar gzkmekten
Allah onu mkemmel bir ekilde yaratt, O ac ekmek iin veya deimek iin
olduka mkemmeldi.

(VA)
_ 2 "14 P. ,-[ 
_< uf > v2 (c P2
ufy@ <4 hB ]<YQ
,YG 2 "14 P. _= 3C
,YG 2 (-YG! Z ,YG
Ey z bana soran, ne de gzel!

136

(9Vy^) Suret: 1. ekil, biim. 2. tas. nsan- kmil. Allah insan kendi suretinde yarattndan, kmil

insan Hakk'n suretidir. nk Hak, btn isim ve sfatlaryla en mkemmel biimde onda tecell
etmitir. Yine bu yzden o, yeryznde Allah'n halifesi (nibi, vekili) olmutur. (Uluda, a.g.e., s.
319, Suret mad.) bn'l-Arab suret kelimesini ieren ifade kullanmtr: A) Suret (tekil ve tamlama
olarak) zel anlamn genellikle tamlamasndan alr. B) Hakk'n sureti (genellikle tamlama olmakszn,
es-Suret eklinde geer.) C) lemin sureti. (el-Hakm, a.g.e., s. 571-572, Suret mad.)
137
(P:yG) er-Rahmn: Ezelde btn yaratlmlar hakknda hayr ve rahmet irade buyuran, sevdiini,
sevmediini ayrt etmeyerek btn mahlukatn saysz nimetlere boan. (Tatlsu, a.g.e., s. 29.)
(yK-') Halife: nsan- kmil, hakiki mrit. Allah'n btn isim ve sfatlarna mazhar olan veli.

138

(Uluda, a.g.e., s. 155, Halife mad.). Allah'n halifesi olmak, bn'l-Arab'nin szlnde insan-
kmil'in lemde lh isim ve sfatlarla zuhur etmesidir. (el-Hakm, a.g.e., s. 247, Halife mad.)

72

Mevlnn sevgisi uruna hala katlanyor

Kalktm ve syledim (kalbime) ineni:
"Arzuyu kalbe brakacan brakt, onun brakt, hissettiim eyin zn sormaz."

21. Muvaaha:

(;-&2)
, ! oG ,[2 _8c

, [1! , n} VB

lh ynm139 beeri ynme140 zrh olarak brnd ve denizdeki Hz. Musa

tabutumu (sandm)141 elde etti.

(VA)
B$MG @ . uC P<Q
A:KG F-5  ^ BC
By h:k o-. :Q
YG P. ,H \:. ,-.
$J  FQ , f. :0@Q
Kim benim hakkmda bana kul derse
Benim tek ve btn mevcudatn gerek sahibi142 olduum doru olmutur
nkarn ayartt nice bilge kiiler var!

139

(yn}) Lht: Eyaya siryet eden bir hayat olup bunun mahalli Nst'dur. Saf vahdete de lht

denir. (Uluda, a.g.e., s. 224, Lht mad.)

140
([@) Nst: Genellikle Hakk'a ve insann lh, ruhi, manevi, batini ynne lht; Hika (madde)
ve insann maddi, beeri, bedensel, zhir ynne nst ad verilir. (Uluda, a.g.e., s. 268, Nst mad.)
141
Tabut insan bedeninin simgesidir. Sfiler ona lht'un (ruh) karlnda nst demilerdir. Aslnda
tabut bir simge olmaktan ok bir benzetme kalbdr. nk o, dnrlerin ruhun bedenle ilikisini
akladklar benzetme kalplarndan birisidir. bn'l-Arab ise tabutu, ierdii meakkatlerle kulun
kalbinde manevi olarak; uzuvlarnda ise duyusal bir ekilde ortaya kan lh ykmllklere iaret
eder. (el-Hakm, a.g.e., s. 592, Tabut mad.)
142
(F-5) el-Melik: Btn kainatn sahibi ve mutlak surette hkmdar. (Tatlsu, a.g.e., s. 39.)

73

Sendeki erefime ve sebatma bak; nk ben gdadan143 feragat edebilecek bir

konumdaym.144

(VA)
V8 ]14 Y-' ]14 G
VHY2 ]14 B$. ]14 G
V&K2 *} ,-. ]14 
12 V "Q ,cV
$E2 o=T oEQ ,<=NQ
Mahluk olsaydm kstlamalara maruz kalrdm
Eer kul olsaydm boyun eerdim ve inanma ftratl olurdum
Benim cismim sizde sindirilmi bir cisim olurdu, ruhun ise yontulmu bir ruh.

(VA)
,c!  K@  ,<#4Q }
:yG ;2 o= ]$x BYQ
y-G oC:G $x @.
, n} fN. B$ FG1n
##!  oEc *Q
Ey ruh ister saklan ister ortaya k!
Beden ruhla kimdir

143

(yC) Kt: 1. Gda; rzk. 2. tas. An gdas, ezeli varln gzelliini temaa etmektir. (Uluda,

a.g.e., s. 220, Kt mad.)

144
(\:.) Ar: 1. Feleklerin felei, en byk felek, taht, mlk, hkimiyet, ihta, zuhur, tecell. 2. tas. A)
Azamet mazhar, tecell mahalli, ztn hususiyeti, cism-i kll. B) Allah'n mukayyet isimlerinin
istikrr mahalli. C) Kll cisim, mutlak varln bedeni. D) Ar, zerine Allah'n istiv ettii bir
varlktr. Yerlere, gklere smayan Allah, mmin kulunun kalbine sdndan, onun esas ar ve
istiv ettii varlk insan- kmilin kalbidir. (Uluda, a.g.e., s. 46, Ar mad.). Bu kelime bn'l-Arab'de
belirli ve belirsiz olarak geer. Belirli anlamda ar, "Rahman, ar zerinde istiv etti" yetinde iaret
edilen Rahman'n Ar'dr. Bu bir varlk mertebesidir ve yaratl leminin ilkidir; ardndan krs gelir.
Belirsiz anlamda ar, zel bir zt gsteren, kendine zg bir anlama sahip deildir. Bu anlamda ar,
anlamn tamamlad eyden alr. (el-Hakm, a.g.e., s. 76, Ar mad.)

74

Levh'te145 yazl olduu gibi

Eer Allah benim dalmama karar verecekse, lh ynmn aczi orada ortaya kar.

(VA)
F-J2 @ jk uC *Q
F- @Q :. ]14 *
F-y! @Q :y&C A 
, 2  FG ,-. ,MQ
n  n ,=K1G uC
Biri benim sana benzediimi sylerse
Sen sultansan (taht) ben de glgenim
Eer sen yamur isen ben de saanam
Kendime sylerim, gel yada getir, bu ekilde yaa veya l!

(VA)
]y$G !  ,<-M >
5 "2BH 2 :[ 2
KG "@fc "-. ,Y$
|  !#G ! o4 
Y  {-2 $G oEQ
Bilmedin mi! Bir ev146 ina edilirse ok gemeden lm147 onu ykar
Onun znts ona kalr

145

(yG) Levh: Belli bir sreyle snrlanm yaz ve takdir. Kitab- mbin, kll nefs. (Uluda, a.g.e., s.

227, Levh mad.)

146
Bkz. Ev mad.
147
(y2) lm: tas. Tasavvufta tabii ve ihtiyari, yani iradi olmak zere iki lm vardr. "lmeden
evvel lmek," deyimi iradi lm, dieri ise tabii lmdr. (Uluda, a.g.e., s. 280, lm mad.). lm
ile e anlaml terim, dostu mahadedir. lmden sz etmek sadece sfilere tatl gelir. Bu balamda
onlar, lme arzu, zlem ve i huzuru ile bakan neredeyse yegane gruptur. bn'l-Arab, hemen hemen
bu tasavvuf izginin dna kmam, bununla birlikte, cokun iirsel ifadelerle bu izginin
zenginlemesine katk salamtr. (el-Hakm, a.g.e., s. 461, Mevt mad.)

75

Beenilen ve nefret edilen arasnda nice mesafe vardr

Tabut ve balk arasnda da148

(VA)
y  B@f u+ y-Q
: (-YG  uYG
y#K ?:y[ y#KG
,  2  :YG "1M2
,  P2 tc} 2 ]0c}
Eer biterse szdeki ac ve kalpteki yaralar
indeki gizem aldka alrd
Onun yakinen elde ettii gr149 onun elde ettii gibi edeceksin.

23. Muvaaha:150

(;-&2)
,M2 *4 q-G C ]!

E#5 MG } 2B1.

Dost meclisi gzme gzktnde, benimle olana zlemimden dolay eridim.

(VA)
~:y5 #MG ]$G Hs
~:=5 WOG B$MG ?T
~Vqy C ;2BG! "1.
148
149

Hz. Musa ile Hz. Yunus kast ediliyor

(y1M2) Muyene: 1. Gzle grme. 2. tas. Hakk'n eitli mertebelerdeki tecelllerini temaa etme,

kalp gzyle grme. Bir eyi btn zellik ve nitelikleriyle pheye yer brakmayacak ekilde aka
bilmek. Hakk' apak grmek. (Uluda, a.g.e., s. 250, Muayene mad.)
150
Bu muvaahann harcesini air bni Zuhrden alp tazmin yapm ve yap bakmndan ona
benzetmitir.

76

;K1 >  A< G

E$GQ :E2  "12 !:k

Ey erefli eski ev!151 (Ey anl Ka'be!)

Zayf ve savurgan kulun sana geldi
Gzyalar da hasretten dklp duruyor
Gurbetten, iledii gnahlardan alyor
Alamak kr etmezse onun vlecek bir taraf yok.

(VA)
,yG uC "Q AsB. <-4
,y- _! qn G
,-! BC (-C oEc VU[
f E o-. @
E BC J#=2 n
Ona gzel sfatlar verdiim zaman
Bu (sylediklerin) bende deil, ancak Rabbimdedir dedi
Greceim, kalbinin hkmnn eskidiini
Ona tutulan ikyet etti ve ben ac ekenin halini bilirim.

(VA)
]C: 2 "G ]C:
]yC:y   ny1:Q
]C:! 2  ([ B.V
;T2 :2} } ,E! 2
,E! c "@ 1<-MQ
Ona parlayan gne, daha nce kimse iin parlamad
Onu gnein parlaklnda grdk
151

(y#MG ]y!) Beyt'l-Atk: 1. Kabe. nsanlar iin yaplan ilk ev olduu iin bu ad verilmitir. Hakk'

iine alan arif kulun kalbine el-beytu'l-Atik denir. (Uluda, a.g.e., s. 75, Beyt mad.)

77

Gk grledi fakat imek akmad

rendik ki, onun alamas ok ac bir olay iindir.

(VA)
y G -G :s 2
H--T BC $8G  :'
yH--c H2:c qG
;T: > O2  ,O2 
,E   ,-^  (-& B#@
Sonu olmayan sabahn aziz kld bir gece ura bana
Onu haram klan helal da klmtr
Gelip bana kavumay istedi ve yaylp oturdu. imek152 aktnda gitti ve geri
dnmedi.

(VA)
_ U } 1Y[ ,C=G H
vqy. :K4 (M  BY-Q
v _yC 2 hB@ BYG 
;K1 >  EG ].d
,E#5 FG ,C=G H
Ey Ski, arap ver bana ve kusur etme!
Bizi knayanlar zihnimi yordular
Bana syleneni terennm ediyorum:
"Ey Ski! ikyet sanadr; faydal olmayacaksa ikyetin anlam yok."

152

imek: Slike ilk olarak grlen ve onu seyr fillh (Allah'ta seyr) etmesi iin Mevl'ya yaknlk
makamna davet eden parlak klar. (Uluda, a.g.e., s. 73, Berk mad.)

78

24. Muvaaha:

(;-&2)
VB } n  M&C "VA 

VB^ "<d P2 U! }

Barma bastm, beni bilmedii halde iyi tandm kii,

(VA)
oy=C   o=C BYG
oy-M@ PE@ > 2 1<-.
o BC *4 2 v d 
:Nc B1. . ]$xQ
: G!  ;KG! o=CQ
Allah yemin ettii gibi yemin etti
Ve bize bilmediklerimizi retti
Karmak olan bana aklad
Tekin ve iftin153 zerine yemin etti
Akl sahipleri nezdinde154 benim varlmda karar kld.

(VA)
"! ]14 P2 v ^ BYG
"yK@  yy#C "y#$x
"y& T BC P5 ]-C
:= *EG :=. G
:=  _-G :2 BYG
Arzuladm kii bana mnasip geldi
Kimi zaman kabul, kimi zaman inkar ederim
Gelip de onu azdran kiiye dedim ki:
153
154

Fecr sresinin 3. yetinde "tek ve iftin" zerine yemin edilmitir.

Ayn surenin 5. yetinde "akl sahiplerine" atfda bulunulmutur.

79

Gece yrrken, kainatn155 zor durumundan kolaylkla geti.

(VA)
yMG :y0@ "yG :0@
4 ,O#Y W^ _<4!
*8G AV "K4 
VBYG 9V[ qG VBC P2
VB qG :2}! ' BC
Kendi gzlerimle grdm onu
Benliimin gerektirdii en mkemmel nitelikle
Onun aa kmasnda iffet rtleri var
Kadir sresinde156 olan biteni takdir eden, senin o bildiin yazgy da takdir etmitir.

(VA)
yy$^  2 VBC -G
y#KG  :81G HQ u
:G "#M@ B$. (-C ,-.
:NKG ;-&2 v :G 
:2} >. HQ u
Kadir gecesinin sabah yok!
O gece yardm ve zafer iner
erh sresinde157 niteledii insann kalbine

155

(*y4) Kevn: 1. Olu, olmak. 2. tas. Tm varlklar, kainat, lem, kn (ol!) emriyle oluan varlklar.

(Uluda, a.g.e., s. 212, Kevn mad.)

156
Kadir gecesinden sz ettii iin bu ad almtr. Abese sresinden sonra Mekke'de inmitir. 5
yettir. Surede, Kadir gecesinden, onun faziletinden, o gecede meleklerin yeryzne iniinden
bahsedilir.
157
nirh almak, genilemek, sevinmek manalarna gelir. Duh sresinden sonra Mekke'de
inmitir. 8 (sekiz) yettir. Bu surede Peygamberin, ocukluunda risalete hazrlamak zere kalbinin
alp artlmasndan sz edilmektedir. Ayrca, onun getirdii dindeki kolaylklara dikkat ekilerek
Allah'a kretmeye tevik edilmektedir.

80

afak sknceye kadar emirler ve ruhlar lemi iner.

(VA)
:H BH qG * G
:y2} *UyG "#&.
:y#=G P2 V&G qG -
:[} O$C hj^
VB qG V1G o-4 2
Aikar bir ekilde bize gsterdiin
Ve her konuda ona verdiin
Tr sahibine (Hz. Musaya) perde arkasndan grnseydi
Bildiin o atete158 konuamazd
Ve onu esaretin penceresine brakrd.

(VA)
"y1 ] ! VT
"1M  jG v ,2 
"y1M } ,y#$ 2
159
:EG! :E=G F12 _^Q
:s T  ,- :s T
Nice cariyeler geceyi ark syleyerek geirir
Bir dierine el iareti ederek
Fakat onun istei, onun zor bir duruma dmesi
Eteimi srerim istediim gibi (mecaz: her istediimi yaparm), birletiririm senin
iin iki sarholuu da (Sekr160 ve kr161 halini).
158

(V@) Ate: 1. Od, cehennem. 2. tas. Ak, sevgi harareti, muhabbet alevi, ak atei. (Uluda, a.g.e., s.

51, Ate mad.) Ate, cennet ve onun yolunun kart olarak, ahiretteki iki konaklama yerinden birisidir.
O, insann grnr ve grnmeyen amellerinin ateidir. (el-Hakm, a.g.e., s. 82, Ate mad.)
159
bni Bcenin bir matlann hepsini alarak, air tazmin yapmtr. (el-Makkar, a.g.e., c. II, s. 209.;
ez-Zrn, a.g.e., s. 455.; Huseyn, a.g.e., s. 393.)

81

25. Muvaaha:

(;-&2)
g3) :EG! Q:.

g} *:

Arzularn tercman162, Kerem sahibi163 ve ok Yaratc164 olan tantt bana.

(VA)
y| "G3G
$=G
gB8G u
gV} ].A qG qn
gY#[! _1 >
Hak olan ilahma and olsun ki
Gayretim doruluun svarileriyle hep ileriye gitmektir
Sayfalar arasnda kaybolan ey hakkettiini elde edemedi.

160

(:Ey[) Sekr: 1. Sarholuk, mest olmak, kendini kaybetmek. 2. tas. A) Zhir ve batini kaytlar bir

yana brakp Hakka ynelmek. B) Kuvvetli bir vrid (tecell) ile kendinden geip ruhi bir haz ve
zevke erme. C) Zekr vecd haline hastr. Kul cemal tecellsini temaa edince sekr haline gelir, ruh haz
alr, kalp sermest olur. (Uluda, a.g.e., s. 306, Sekr mad.)
161
(:Ey) kr: 1. Teekkr, nimeti dile getirme. 2. tas. A) Yaplan iyiliin makbule getiini dile
getirme, iyilii yapan vme. Kul, Allahn lfut ve nimetlerini dile getirir ve onu verse, kretmi
olur. B) Nankr olmamaktr. kr, nimetten evvel onu vereni (munimi) grmektir, nimet iinde,
nimeti vereni dnmektir. kr szlanmamaktr. kr sevap, ekva gnahtr. (Uluda, a.g.e., s.
334, kr mad.)
162
Yazarn, Tercumn'l-Evk ad altnda telif ettii kitabna iarettir
163
(:EG) el-Kerm: Keremi bol (Tatlsu, a.g.e., s. 123.)
164

(g3y)Gy)) el-Hlk el-Hallk: Her eyin varln ve varl boyunca grp geirecei halleri,

hdiseleri tayin ve tesbit eden ve ona gre yaratan, yoktan var eden. (Tatlsu, a.g.e., s. 62.)

82

(VA)
]-T /-c P2
]-^ -C
]G nn P.
gK P2 nB1. qG }
g32}! _1 >
Dua eden kalplerdeki yce varlklar, bo arzulardan yz evirirler
Fakirliinden dolay sadece onda bir kayg165

(VA)
"y12 _OQ n
"y1. @q' BC
h:4 n PE *
g3) :EG "G} ,-.

g+V} B<#.

Ondan aldmz onun ltfudur, sevilmeyen bir ey olsa da

Rzkta yalnzca kerem sahibi, yaratc olan Allah'a gven.

(VA)
y-) "yG 
$#[ ]GB. *
y ,yQ @Q
g32 P2 @B1. 2 VBY!
gK@}! BN#-Q
Ey mevcudatn Rabbi olan Allah! Adilsen koru beni
Zira zayf bir durumdayz

165

(gKy) sfk: 1. Esirgemek, yazklamak, kayglanmak. 2. tas. Acma duygusu ile srekli saknma

halinde olmak. (Uluda, a.g.e., s. 194, fk mad.)

83

Bizdeki fakirlik miktarnca bize cmert ol!

(VA)
VnBG <Ec
V P2 :H
Vy1G BYQ B1.
g:3G <Ec :H2
gK} oEc }G
Karanln hikmeti belirdi Tr dandan
Nurun kaybolma vaktinde
Merhametin hkm olmasayd aydnln166 hikmeti kalmazd.

26. Muvaaha:

(;-&2)
: }! ]$n AV *

:Q} AV

Sevin bir geldi mi zntleri ortadan kaldrr.

(VA)
,=K@ P. ,-[
y@ P2  _n
ByYG V *
V} /-. P2 hB1.2

V} Q@

Ey benim nefsimi soran!

Acaba yakn bir dost var m bana?

166

(g:y) rk: 1. Aydnlatmak, aydnlanmak. 2. tas. Ruhun eitilmesi ve olgunlatrlmas, kalbin

arndrlmas ve temizlenmesi neticesinde insann iini aydnlanmas suretiyle manevi, ezeli ve ebed
gerein kavranmas. (Uluda, a.g.e., s. 195, rk mad.)

84

Ruhu'l Kuds167 ruhlara fledi, kendi ervah bilimlerini.

(VA)
(-YG :G _C
(y-YG 91C P.
,y$-C v *
BYG A@+ P2 nV@

BC 9:

Kalbin efendisine syle kalbin en derinliklerinden:

Gerekten kalbimde var ielerde bir arap
Onun akmaktann kvlcm gibidir.

(VA)
v _C $c 
v P2 :Nn *
,y-T P2 _Y#-Q
$ P2 : 1 E2

$85 V@ ]@

Ey sevgilim syle bana, eer beni terk ederseniz kim bana tevecch eder?!
Benim adma syle:
Eer beni brakrsan, sen bir lamba sn duvarda glgesiz.168

(VA)
A:yKG "yG}!
BM! P2 oEG P2
ByM! :yC *
:G "#!: :x P2
 : K1G

167
168

Hz. Cebrailin dier ismidir.

( $y $) ebh - Ebh: 1. Ceset, csse, cisim, ahs, karalt. 2. tas. lem-i ebah veya cinah-

ebah. Mcerret varlklarla maddi varlklar arasndaki bir lem. (Uluda, a.g.e., s. 127, Ebah mad.)

85

Tek olan Allah'a hamd olsun

Benden sonra size kim tevecch eder?
Benim yaknlm uzaklmdr
Canlar huzur bulur, itii araptan sonra.

(VA)
. , 3[
2 ,0| P
,y1. hy-!
2V} _&! BMG K
N NG
Bana baklarmn nereye yneldiini soran
Benden ona unu iletin:
O cesur kahraman dman yok eder uzun mzraklarla.

27. Muvaaha:

(;-&2)
V y| v

V} "! ] qG *

Gerekten de ruhlarn Hakk'a ycelttii ey araptr.

(VA)
By8G > ,E# ]G+2
BM! "G *E P2 ]2 *
B1. qG ? "12 B1.
! gG 
$^} GQ  BT !

86

Hala yz evirmemin acsn ekiyorum

Ben ldkten sonra kim ona tevecch eder?
Ondan bana geriye kalan ite budur
Hasret kendini gsterdiinde Ey sabah yaran ne olursun ihsan eyle!

(VA)
BTG 9B P2 "Q ]! P2
Byc "! 1. V:C BYG
Byy . /:G! ]
<=G _n P2
:Q}! A qG B1.
Vecdin iddetinden dolay kendisinde eridiim kii
Yalnz onda huzura erdim
hsan sahibi olup sevinleri ihsan eden kiinin nezdinde ak aa vurma faydal
oldu.

(VA)
:EG P2 BG qG *
(y| > P2 ,C} 2
"$c P2 ]OC BYG
 V jk P2
 V P2 ]V _n ^ 
Gerekten ektiim sknt ve ak acs beni ldrd
Ey dostlar endieli bir ekilde rahata ereni grdnz m?

(VA)
,[2 "Gc ]xV 5
,=. B#H5 hBM! T
,[ 1n _-. on uYQ
:=G BC P2
$} V@ 1K1!

87

Hz. Musa'y o haliyle vris aldmda

Ve ondan sonra Hz. sa "burada tedavi edilecek bir hasta var m?" diyerek geldiinde
Nefesimizle glgeler ldad zgrln kelepesinden.

(VA)
yqM FGy2 ]V 5
(qG FG2 P. "12 ]G[
:E2 t| C@ u[
169
1 78Y2
V P2 o#5 2  _^
Azabmn sahibini grdmde
Ona kurdun sahibi kim? diye sordum170
Bahtsz bir adamn sorduu gibi
Ey aklarn arzusu! kanad krk olann arap arzusunu gider.

I.2.1.2. IV Mfred czden oluan smt (divanda bu trden sadece 18.

muvaaha olmak zere 1 adet bulunmaktadr. Bu ise aadadr).

18. Muvaaha:

(VA)
Fy-5 V :YG Yc
Fy-5 P<H5 Nc n
K1G (Hk F1. ,- 
BYG dV P2 ~:. (n 
P| 3!
*| ]@Q
PJ > 
*x} ,-.
169

air, bni Kazzzn bir muvaahasnn kufln tamamen alp, harce olarak kullanarak tazmin
yapm. Bkz. Dayf, a.ge., c. II s. 137.
170
Hz. Yusuf'a iarettir. Yusuf sresinde 13-14 ve 17. yetlerde kurdun ve Hz. Yusuf'un bahsi
gemektedir.

88

Yaknln hakikatleri171 Allah' grmektir172

O, btn mevcudatn gerek sahibi ve onlar kontrol altnda tutann bir perdesidir
Ruhun derinlikleri sana grnnce
Kutsal baheden mis gibi bir koku esti
Sen kusur etmeden putlara efkat gsteren ve bunu aksatmayan birisin.

(VA)
C: ZqG W&G H 
Y-' 2 (<-G 1G ]G
ycf#@ "y$$c 2  HQ
 "y=@} Q: :
KT $n
*yy' Q
B ,=.
*-=G :4
Ey gece kp gelen yolcu!
Keke ayrlk seven iin yaratlmasayd
Sevgilisi gurbette olduunda, isyan eden bir dostunu dize getirir
Ey kardeler!173 gz kapaklarm indirin, teselli uykusundaki; belki beni ona
yaklatrr.

171

(yYc  yYYc) Hakikat: tas. A) Hakk'n slikten vasflarn alarak yerine kendi vasflarn koymas.

(ittisaf bi-evsfillah). Zira kul ile kulda ve kuldan faaliyette bulunan O'dur.. ondan baka hakiki fail
yoktur. B) Hz. dem'den kyamete kadar deimeyen hkmler. (Uluda, a.g.e., s. 152-153, Hakikat
mad.) bn'l-Arab, hakikat terimiyle filozoflarn mahiyet, zt terimiyle kastettikleri eyi kasteder.
Hakikatler bakalamaz, deimez, kendi aralarnda bir stnlk sz konusu deildir. Hakikat,
varln birliinin bilgisidir. (el-Hakm, a.g.e., s. 224, Hakikat mad.)
172
( yV) R'yetu'llah: tas. A) Ahirette-cennette Allah' grmek. B) Ryetullah, Allah'n grlmesi.
lh tecellleri bu dnyada temaa etmek. C) lh tecellleri ruh leminde kalp gzyle temaa etmek.
Zt- Bri'nin dnyada, bataki gzle grlemeyeceini ifade eden sfiler bunun dndaki ryet
ekillerini kabul ederler. (Uluda, a.g.e., s. 297, Ryet mad.)
173
(*y') hvn: tas. Belli bir tarikata ve eyhe bal olanlar birbirinin kardei (ihvan), bunun dnda
kalanlar ecnebi, ayr; dierandr (bakalar). Baz hallerde yabanclarn tarikat ayinlerine alnmalar,

89

(VA)
_N. ,-. ,2 B$.
_$#Y2 D2 [C YG
"Y- /30G 1T 
"Y=k <Q x B :2
PTBG P2
*<#4 ,-.
2 :y
*w y5 _MG
Ne gzel bir kuldur o, aceleyle giden
Kab- kavseyn'e174 kendinden emin bir ekilde yrr
Karanln175 kasvetini gidiiyle yaryor
Zifiri karanlk siyah bir elbise giyiyor
Gece karanlnn mahreminde, cmert olan Allah belki cmertliini gsterir.

(VA)
B-)  P2 | A@
By=T ,-y. "Q :M >
yT15! (y-YG c:Q 
y!G! yK1G 9:=c
E P<4
*! P2 _HQ
*} P.
P:G P.
eyhin zel sohbetine katlmalar hibir tarikatta uygun grlmemitir. (Uluda, a.g.e., s. 181, hvan
mad.)
174
(& ) Kab- Kavseyn: 1. ki yay aral kadar; ok ksa bir mesafe. Hz. Peygamberin Mira
gecesi Allah'a ok yaklatn anlatan bir ifade. 2. tas. Varlk dairesi ad verilen emr-i lhde isimler
arasndaki mtekabiliyet itibariyle ism (esm) yaknlk makam. Hak ile ittihad ve ittisal. (Uluda,
a.g.e., s. 198, Kbe Kavseyn Ev Edna mad.)
175
(/3) Zalm: 1. Karanlk. 2. tas. A) Madde. Zulmani lem, maddi lem. B) Gnah. C) Karanlk, nur
mukabili. D) Zat hakknda bilgi. Zat varken baka hibir ey grlmedii iin bu ad almtr. lh
Zata kar insan krdr. (Uluda, a.g.e., s. 388, Zulmet mad.). bn'l-Arab'de karanlk, baz
tasavvurlarla ilikili bir terimdir. Karanlk, doay gsterir ve nur ile gsterilen ruhun kartdr. (elHakm, a.g.e., s. 403, Karanln Olu mad.)

90

Hakikat bana aklmn dolambal yerlerinden seslendi, bedenimin iinden gemeden

Ey mnacatlarla176 kalbin ferahl olan, gayptan seslenen nefsin zlemi!
Knyesini ve ismini Rahman'dan alan daha ak adl birisi var m?

(VA)
y$ yc  @
-&5  3&G  G
Ey#n BC  9jk P2 B@
Ey#n 2 :G o=@ 2
B.[ oC
*fG A. 
177
Py5
*2:G 
Ben kendimin sevgilisiyim ve sevileniyim
Kendimi arayanm178, arananm ve istenilenim
Ben kskanlktan aranp duruyorum
Bahelerin esintisi179 bende yakp ykacan ykt
"Ey kayn aacndan yaplan ud! Yardmma ko! Narlar lezzetlidir toplayan iin180"

176

(yT12) Mnct: 1. Fsldamak, gizlice sylemek. 2. tas. Kulun yce Mevl'sna yalvarmas

(dua), yakarmas (niyaz). Dileklerini ona arzetmesi, onu vmesi ve balln bildirmesi. Bu konudaki
iir ve dz yazlar. (Uluda, a.g.e., s. 258, Mnct mad.)
177
Bu harceye, bn Sen el-Mulke ait olan ad geen kitapta, 31. muvaahann harcesinde
rastlanmtr. Fakat bn Sen el-Mulk derledii muvaahalarn kimlere ait olduu noktasna bir
aklk getirmedii iin bu muvaahann, air tarafndan bir tazmin mi yapld yoksa airin bu
harcesinin baka biri tarafndan m tazmin yapld aklk kazanamamtr. Bkz. bn Sen, a.g.e., s.
81.
178
(y-&2 (yG) Tlip: tas. Matlbu bulmak ve murada nail olmak iin O'nu aratrma. Matlp
(aranan) olmak talip (arayan) olmaktan iyi olmakla beraber talep iyidir. Talebi olmayann matlubu
yoktur demektir. Hak Teala, Hz. Davud'a "Bir talibi grdn m ona hizmet et" buyurmutur. Talipten
maksat talib-i Hak veya talib-i tarik-i Hak'tr. Talip, Hakk' sevgiyle arayan deil, ibadet yoluyla
arayan kiidir. (Uluda, a.g.e., s. 337, Tlip mad.)
179
(oy=@) Nesm: 1. Meltem, latif ve ho bir ekilde esen rzgar. 2. tas. lh nyet ynnden esen
rzgar, lh cemalin tecell etmesi, kesintisiz rahmet, rahmani nefes. (Uluda, a.g.e., s. 272, Nesm
mad.)

91

I.1.2.2. Mrekkeb Czl Olan Smtlar:

I.1.2.2.1 II fkra ve III czden oluan smt (divanda bu trden, 4., 7., 9., 11.,
12., 13., 14. ve 22. olmak zere, toplam 8 adet muvaahaya rastlanmtr,
bunlar srasyla aadadr).

4. Muvaaha:

(;-&2)
us} VB8G R o= V
ufyM ,s yyyG 

*By. 1T P. Bs .
;Q:  =YG K

Adn181 cennetlerinden sz etmeyi brak, ba kede ol!

Kah alalp kah ykseliyorsun, kah greve getirip kah azlediyorsun

(VA)
(y:k IM2 !

W: M2 !

G "Q ]$Nc

(yy82 "Q "V
_yTV :s yk ,&#2
uf.} ?<y=G "#

WyJ4 ]! "#!

W&G "Q "<Ec
Ps yy Wy-' _y&!
:y V} v3#5 :y#Q

Benim kapm182 erefli ve garip bir anlam tar

Onun evi183 youn bir evdi, iine gayblarn gizlendii

180

Nar cennet meyvesi olduu iin -(/0  &  2 34%  6 8"! 9 & 9 )  & Sizde hibir
nar yoktur ki cennetteki nardan dllenmi olmasn (smil b. Muhammed el-Aln el-Cerrh,
Keful-Haf, Beyrut h.1405, 4. Bask, Tah. Ahmed el-Kall,)- bir bakma "cennet ne gzeldir, ona
(ibadetle) ulamaya alanlar iin" demektir.
181
(:; / )Adn Cenneti: En stn amel cennetidir. Allah onu eliyle yaratmtr, Tuba aacn eliyle
oraya dikmitir. Bu cennet sekinlere aittir ve sradan insanlar oraya giremez. (el-Hakm, a.g.e., s. 4849. Adn Cenneti mad.)
182
( )Kap: tas. nsann derununa alan kap (Uluda, a.g.e., s. 66. Bap mad.)
183
(  )Ev: tas. A. Beyt kelimesi ya Allah'n evi (beytullah) gibi bir isim veya mamur beyt (elBeyt'l-Mamur ilgili dipnota baknz-) gibi sfat tamlamas halinde kullanlr. B. lh sureti kabul

92

Hkm incedir, gr de isabetli

Kalkann arkasndaki kahraman beyaz ata bindi
Baak yldznn bile o parlayan eyin altnda kaldn grrsnz.

(VA)
,y1<#5 (k K@
K1G _YMG :H
K G F-2 ,n 
:G F-5 HQ
yM5 T Q:c
=) o BT
uBy$  } y@ 
uB.} /2} h:2

. ?q! . 
A  hK'

yi akl, arzulanan eyin zn ortaya kard

O en byk kraldr ve onun krall hi tkenmez!
Aalk topluluk harflerin184 bir manaya geldiini buldu
Ve bununla beni kast etti, fakat ben deimem
Sonra onu gizleyip kendi iini en adil imama Emnet etti.

1QVMG -Y!
y1EG=-G 1#Q

(VA)
M5 ]C:
J5 V ]Q:

y1:1G *MG
ufy1 5 hV@
_<H G uJ

Dy@J5 :s y[ B! 
y4 :@ R ,K' 
;y&= yG :=G

edip vcudi tecellye mazhar olmas itibariyle kul, Hakk iine almas ve sdrmas itibariyle
mminin kalbi. "Yerlere ve gklere smadm ama mmin kulumun kalbine sdm," kuds hadisiyle
bu eve iaret edilmitir. (Uluda, a.g.e., s. 75. Beyt mad.)
184
() : tas. Harf Hakk'n sylenmi kelamnn paralardr. Harf herhangi bir lemdeki tikel
hakikattir. Sz konusu hakikat sbut leminde "grnmez harf", d varlk leminde ise " harici harf"
diye isimlendirilir. Bu hakikatlerin birleimiyle kelimeler ortaya kar: buna gre insan sz gelii
zatnda eitli hakikatleri toplamas ynnden bir kelimedir. (el-Hakm, a.g.e., s. 257. Harf mad.)

93

Manalarn185 gnei ariflerimizin186 kalbinde parlad

Sureler lemi Sliklerimiz187 iin ldar oldu
yetlerin188 srlar gren kiiler iin apak oldu
Onun nuru189 indii zaman benim dnyamn iinde kaybolur gider
inde benzeri hibir eyin yanmad ktr dolan.

(VA)
y1xVG /Y2 
yy1!V-G 9qG
1Y FG "-M

P+ ,s -MG 9:Oc

PyM2  uBT
$5 $8G DHQ

_&G  _!G Y! ;2

_y 9H5 1[ P2

PTA _4 - ,n 
;QV} : G n1=Q

185

(B/ )Mn: tas. Hakikat, sr, marifet. Bir eyin sahtesi ve taklidine dava, hakikatine ve ruhuna
mn denir. (Uluda, a.g.e., s. 233. Mana mad.)
186
( );Arif: tas. Allah Teala'nn kendi zatn, sfatlarn, isimlerini ve fiillerini mahede ettirdii
kimse. Mahede ve Temaadan hasl olan bilgiye marifet, bu bilgiye sahip olan ahsa da arif denir.
Arif, kendisi sustuu halde diliyle Hakk'n konutuu kimsedir. Arif su gibidir, iinde bulunduu
eyin rengini ve eklini alr. Arif Allah'a cehennemden kurtulmak veya cennete girmek iin deil,
Cenab- Allah'n hakk olduu iin ona ibadet eder. bn Arab arifin d lemde "eyler" (eya)
yaratma gcne sahip olduunu ve bu gcn onun himmeti olduunu syler. (Uluda, a.g.e., s. 45.
Arif mad.)
187
(?-y[ FG[) Slik Slk: tas. A) Allah'a giden yolu tutana seyr halinde bulunduu srece mritle
mntehi (vsl, eren) arasndaki mutavassite slik denir. B) Menzil-i maksuda varma azmine sahip,
hedefe ulama kararyla tasavvuf yolunu tutan, bu yolun gerektirdii hususlar maddi ihtiyalardan
nce tutan, tasavvufu meslek edinen insanlar. bn'l-Arab slk iin iki kk dikkate alr: katlmak ve
intikal (makamlar zerinde yrmek). Burada sz konusu olan, mana, suret ve bilgide bir yerden
baka bir yere intikaldir. Bu nedenle bn'l-Arab'nin metinleri her iki anlamla snrldr. bn'l-Arab
slikleri Allah' bilme derecelerine gre drt ksma ayrr: nefsiyle slk eden, Rabbiyle slk eden,
her ikisiyle slk eden, slik olmayan slik. (Uluda, a.g.e., s. 302, Slik mad., el-Hakm, a.g.e.,
s.546-547, Slik mad.)
188
Arapa metinde "9C "kelimesi gemektedir. Bu Fatiha sresine verilen bir addr. (Eb Bekr
Ahmed b. Huseyn el-Beyhak, abul-mn, Tah. Muhammed Said Besyn Zagll, Drul-Kutubillmiyye, Beyrut 1410, c. II, s. 442.)
189
(9) Nur: tas. Allah'n isimlerinden biri, Allah'n zhir ismiyle tecell etmesi, yani tm eyann
suretlerinde kendini gsteren lh varlk. bn Arab onu grne gre a) Yaratmann veya taayynn
ilkesi b) drak veya varla yaylm akln ilkesi sayar. Buna gre varlklarn zerine yaylan nur,
varln ve mahedenin nurunun asldr. (Uluda, a.g.e., s. 277 Nur mad.; el-Hakm, a.g.e., s. 495
Nur mad.)

94

Ulvi, yce olann makam salih kullar iin ereftir

Akan ve ienler iin zevk veren bir rmaktr
pheyi geree eviren ak bir sabahtr
Her karanlkta zerinde saanayla , isintisiyle parlar
Onun en ulvi basamaktadr, gnein nda bile.

(VA)
EG :0@ V

Ay$MG! yK&G 

E-. :2} BYM

E:1G ]K#GQ
_<4} :y=G *E
ufy1 :2} :2Uy 

A _4 P. u+ uC
Ay15 jk @ 2
2 ]@  } W4
;<= | ;<=$Q

Ey kullarna kar Ltuf190 sahibi olan! Bana grn ki bakaym sana

Btn vadilerden191 in (bulunduun her yerden kop gel), bu i sonra zor olur
Ben seslendiinizden baka bir ey deilim, sana bakana bak!
Nasl olmaz, sen bendensin, sen en mkemmel sr192 konumundasn
Hakkn kulayla duyarsn, emredersin iner.

190

(W&-G) el-Latf: En ince ilerin btn inceliklerini bilen, nasl yapldna nfz edilemeyen, en ince

eyleri yapan, ince ve sezilmez yollardan kullarna eitli faydalar ulatran. (Tatlsu, a.g.e., s. 96.)
191
( )Vadi: tas. Nebilerin, velilerin, alimlerin kalpleri. Tr Da'ndan, yani feyz menbandan
fkran marifet sular ve nefis mkaefe halleri bu vadilerde akar. (Uluda, a.g.e., s. 363, Vadi mad.)
192
( )Sr: A) Mana itibariyle mevcut olan var-yok aras kapallk. B) Hakk'n gaib hale getirip halka
bildirmedii ey. C) Ruh gibi insan bedenine tevdi edilen bir latife. Kalp, ruh ve sr sralamasnda sr
ruhtan sonra gelir ve ondan daha latiftir. Kalp marifet, ruh muhabbet, sr temaa mahallidir. (Uluda,
a.g.e., s. 313, Sr mad.)

95

7. Muvaaha:

(;-&2)
P:1-G

1G  ]fG

YG ,-.

_GBG .

Gerei, bakanlarn gzne gsteren delil, ya ve lambadr.

(VA)
h:y#[
(yy1G "y@}
h:yK4
(yG "Bn 
*1Q ,-.

h:yy
4} ~VM2

(8G "<H[ 
-Qk y

uC Yc

Karanlkta onun yardmna yetien

Bir insan yoldan kt zaman ona doru yolu gsteren gizli bir Hidyetidir
Ve onun boynuna saplanan bir ok gibidir
Ey gafiller!193 doruyu sylyorum, Aklllarn bilgisi (merif)194 trl trldr

(VA)

-[:5

193

gq5 oM
g=5 B1.
g=  D-.
G "@4

Dy-c 2
D-.} :015!
,y-# "y 
$2 $^

_ _G

(y-Kk _yQk) Gafil Gaflet: tas. Nefsin arzularna uymak, zaman boa geirmek, nemli bir eyin

nemini kavrayamamak, deerli bir eyin kymetini takdir edememek. Kalbin Hak'tan gafil olmas,
O'nun zikrinden mahrum kalmas. Gaflet derin bir uykudur. Gaflette olan kiilere gafil ve ehl-i gaflet
denir. (Uluda, a.g.e., s. 141, Gaflet mad.)
194
(~VyM2 Q:M2) Marifet Marif: tas. Sfilerin ruhani halleri yaayarak, manevi ve lh hakikatleri
tadarak (i tecrbeyle vastasz olarak) elde ettikleri bilgi, irfan. Hz. Eb Bekir marifeti "Slikin O'nun
hakknda marifet sahibi olmaktan aciz olduunu idrak etmesidir" diye aklamtr. Bu yoldan Hakk'a
dair elde edilen bilgiye marifetullah, buna sahip olan kiiye de rif-i billah denir. (Uluda, a.g.e., s.
234. Marifet mad.)

96

Allah akna arabn195 tad ne gzel! seyirdeki en ulvi manzarada

Ard arda yetleri okunur
Ak bir sabah iin uzun bir gece, eliler arasnda Hz. lyas196 gibidir.

(VA)
d:. 
ds:2 2
OYG ;2
P:YG ;2

=VA * G
,[ "--.
=. hT

3Q} -. P2

@} B$

_$=G ,-.

Eer Hz. drisin197 hastal arttnda biri ona gelip teselli verseydi, o hasta olmazd
Son areyi Hz. sa198 getirdi
Arkada olmamasndan getirdii sknty ak ak ifade etti.
195

(V : gq2) Mezk, arb, Rh: Tasavvufta arap ak, sevgiyi, evki ve vecdi temsil eder. arap

gibi ak da insan kendinden geirir, akln, mantn ve uurunu kullanmasna engel olur. Akla
ayyan d grnleri birok ynden birbirine benzer. bn'l-Arab, onu ienin halini deitirmesi
zelliiyle arabn insan zerindeki etkisinden yararlanm ve onu hallere iaret iin kullanmtr.
(Uluda, a.g.e., s. 323. arap mad., el-Hakm, a.g.e., s. 579. arap Nehri mad.)
54
Kur'an- Kerm'de ismi geen peygamberlerden biri. Hz. Musa'dan sonra Allah'a isyan ederek haddi
aan bir Benu srail kabilesine Hz. lyas (a.s)'n gnderildii rivyet edilmektedir. Rivyete gre
kavminin imanszlna kzan lyas (a.s), Allahu Tel'dan kendisini gkyzne kaldrmas iin dua
etmi, bunun zerine belirlenen bir yerde yannda Elyas'a (a.s) da varken gkten gelen ate gibi bir ata
binip havalanm, nbvvet simgesi olarak da aada kalan Elyas'a hrkasn atm ve semya
refedilmitir. Hz. lyas (a.s)'n, Hzr (a.s) ile ylda bir kez bulutuuna inanlr, halk arasnda bu
buluma Hzr lyas (Hdrellez) eklinde simgelenmitir.
197

Kur'an- Kerm'de ad geen peygamberlerden biri. lk kez astronomi ve hesap ilmini, gemi
zamanlarn ilimlerini renen dris (a.s)'dr. Rivyete gre, ilk defa yaz yazan ve elbise dikip giyen
odur. dris (a.s) hakknda indirilen yetlerden onun; peygamber, dosdoru, yce bir mevkie
ykseltilmi, sabrl, Allah'n rahmetine kavumu ve iyilerden olmak gibi niteliklere sahip olduu
grlmektedir. Hz. Peygamber (s.a.v) Mirac gecesinde semada Hz. dris ile karlam, Cebrail (a.s)'a
"bu kimdir" diye sormu. Cebrail (a.s) "Bu dris (a.s)'dr. Ona selam ver" deyince, Hz. Peygamber ona
selm vermitir. Hz. dris selama mukabele ederek "ho geldin safa geldin salih karde salih
peygamber" diyerek hayr dua etmitir (Muhammed b. sml Eb Abdillah el-Buhr el-Cuf,
Sahhul-Buhr, Beyrut 1987, 3. Bask, Tah. Mustafa Deyyib el-Bag, c. III, s. 1173.)
198

Kur'an- Kerm'de ad geen ve srailoullarna gnderilen peygamberlerden. Kur'an- Kerm'e gre

Hz. sa (a.s)'n annesi Hz. Meryem'dir. sa (a.s) ldrlmeden ge ykseltilmitir. Mezar dnyada
deildir. Ayrca Mi'rac'da, peygamberimiz kendisini grmtr. Hz. s slm limlerinin
ounluuna gre cisim ve ruhuyla ge ykseltilmitir.

97

(VA)

*10G B1.

"<-M! }C P2
"y<Ec Py2

uyC BC
}y@ "@U!

"y<.+ ,yQ
1) [

}+2 "1.
10G n 

uY q4

Syleyen kii ilmine dayanarak syledi

Onun bilgisini ele geirdi
Hala o kendi grnde
Kendisini nasl zannediyorsa ona gre sylyor, zannedilen zamanda-eyde- eytann
vesvesesi gibi.

(VA)
3s2 2 uMG V 5

*#n ;2A

199

3[ qn _=-G uC 

3-.  _Y-G B@
EG HTf2
*NG }

u<G v2

Knayan kii mit ettii eyi grp

Soran bu avuntur dediinde
Ben de Ski200 bana arap sunduunda yle dedim:
Kederden, hznden ieceim tek ey araptr; o arabn karm da boalan
gzyalardr

199

air bu harceyi, bn-i Baknin bir matlan tamamiyle alarak tazmin yapmtr. Bkz. bn Sen,
a.g.e., s. 67, el-Makarr et-Tilimsn, a.g.e.,c. VII, s. 95.
200
Ski: 1. su veren, sulayan, iki sunan. 2. tas. A) Feyyaz- mutlak, btn feyz ve sevginin kayna
olan Allah. B) Mrid-i Kmil, Pir-i tarikat. (Uluda, a.g.e., s. 301. Ski / Saka mad.)

98

9. Muvaaha:

(;-&5)
A:yKG oy-MG Py2

$2 Q! } 2 ]V

Ak ufukta parlayan eyi grdm, Tek olan Allah'n lim sfatyla.

(VA)
,-J5 9AG!
,-.} Q}!
,-c} AV5!
By8YG! ,y<-MyG

By V 5 
By! u3yn
B ]<M
10G! "#C <Q @ 2

stn hrkay201 giydiimde

Yksek ufukta bir hilal gzknce
Hidyeti en tatl kaynandan aldm
Merebimden202 dolay thmet altnda kalan ben deilim, muradm bildiim iin.

201

(9AyG) Hrka: tas. Bir mrit aday belli bir deneme ve hazrlk dneminden sonra tarikata ehil ve

eyhe layk grlrse ona tekkede yaplan bir trenle hrka giydirilir. Hrka giyen talip artk bundan
byle eyhin mridi, tarikat mensubu ve dier mritlerin kardeidir. Tarikatn kural ve ilkelerine
uymak, kendisine verilen grevleri seve seve yerine getirmek zorundadr. Hrka giymek, mrit adayn
eyhin kabul ettiinin, dolaysyla Hakk'n da kendisini kabul ettiinin simgesidir. Hrka giyen talip
artk belli bir dernein yesidir. (Uluda, a.g.e., s. 166. Hrka mad.)
202
(g+) Zevk: tas. A) lh tecelllerin u vermesi; vecd. B) tecelllerin balangc, hallerin balangc.
C) Hakk'n tecellsiyle evliyann kalplerine att irfan nuru. Evliya, herhangi bir kitaba ve metne
dayanmadan hak ile batl bu nur sayesinde bir birinden ayrt eder. D) Hakk'n Hak'la temaa edildii
derecelerin ilki. Bu durumda lh tecelller art arda akan imekler gibi ok az kalc olur. Bu durum
biraz ilerlerse ona rb (ime), son snrna dayanrsa ona da reyy (kanma) denir. Bu durum ruhun,
masivadan arnmasna gre farkllk gsterir (Uluda. a.g.e., s. 384. Zevk mad.) Basitliine ramen
zevk tasavvuf bilginin yapsnda byk bir neme sahiptir, nk: 1) Zevk sufilerle yaplan btn
tartmalarda ayrm noktasn temsil eder. Bu anlamda zevk, tasavvuf tecrbeyle, hatta ortak
olunamayan her ey ile yakndan ilgilidir. Sfiler, zevkten tasavvuf tecrbeyi tatmayan kimseye kar
bir set meydana getirerek, zel dnme tarzlaryla sfi olmayanlardan bu sayede ayrlrlar. 2)
Sfilere gre zevk bilgi yntemidir. Zevk yoluyla elde edilen bir ey, ancak zevk vastasyla
renilebilir, bu ilimden nasiplenmek sadece tadana mahsustur. Zevk bn'l-Arab'de bir hal ve
makamdr. (el-Hakm, a.g.e., s. 724-726. Zevk mad.)

99

(VA)
1[ V P2

By8G ;

:y+ y5
y$@ y$1
B.-G gB8G P2

B^ B1.
B8G uYQ
c BM! "! ]T 2 o-MG

Tr-i Sin'daki yanky iittim

Bende akan bir su sesi var
Yank haber verir, yle dedi,
Bir ara, getirdiim va'din doru olduu bilinsin diye.

(VA)
! BH

* ]y1

,nT "! *
,n$@! '
B1. <EG 

P<-. > 
Py5 ]-YQ
2} j$) :G o-. BYG

Temennim Allah' grmektir

Makammn orada olduunu da hi bilemedim
Benim uyarmaya memur edilene dedim ki:
Gvenilir ve iyi bilen ruh benim size beslediimi bilir.

(VA)
y@2+ BHMG!

oEG ]Q

@4 qG ?
y@  CB^
BHMG!  P<Q

oE! *4 
oE#-C 2 
* o4n ,-J2 *4 

100

Nice zaman szme bal kaldm203

Bu nceden olan zaten sizinleydi
Size sylediim doruluunuz204 ve imannz iindir
Benim gibi birisi size olan szde ihanet ederse, kim var sz yerine getirecek.

(VA)
A: 1G 
BMy!  uC
By1. q-G
B8G! q.

}^ TV
}8  ]$-
}c B@UQ
c oE12 }^G TV c

Bir kavuma istedim ama ayrlk bunu yere ald

Kavumak istedim, benden uzak ol! dedi
Yanmda olana da bu durumu syledim
ltifat edilmeme, reddedilme azabna m maruz kalyorum!

11. Muvaaha:

(;-&2)
 P2 4

2 :=G

Sr bendendir, sanki ben benden var olmuum.

203

(y
yQ) Vef: tas. A) Ruhu gaflet uykusundan uyandrmak, zihni dnya dadaasyla megul

etmemek. Szde samimi olma, ruhun drstlk iinde bulunmas. B) Ezelde, bezm-i elestte Allah'a
verilen sze, misaka bal kalmak. C) nsanlara verilen ahdi korumak. (Uluda, a.g.e., s. 370. Vef
mad.)
204
(gB^) Sdk: tas. A) mahvolmann sz konusu olduu yerlerde bile hak olan sylemek. B) yalandan
baka bir eyin insan kurtaramayaca hallerde dahi doruluktan ayrlmamak. C) zn sze uymas
(Uluda, a.g.e., s. 312, Sdk mad.) Ayrca bkz: (el-Hakm, a.g.e., s. 553-555, Sdk mad.)

101

(VA)
Dy-T} :015!
,y-c} V<-G

,y!V ]yV
^ .A

,-J5 9V8G
J  }

,y$-yC hV
J <Q

Yce Allah' en ak-seik ekilde grdm.

Ben arkadalarm205 o en tatl pnara ardm
Kalbim onu en yce ve yksek bir ekilde grd
Gnlm, onun azameti karsnda eilip bkld zaman vlr O.

(VA)
DC I#.A
(JEG v
gy#2 .A
gV P2 L _n
*B. FG

($| 
Dy$$ Q
q' uYQ

zlemlerim206 ve arzularm beni llere207 srd

Sevgilinin yolunda, (onu) zleyenin ars208 gibi
Hekimime209 syledim var m beni tedavi edecek ? (muska veya tlsm ile)
Sevgilim dedi ki "Kurtuluun Adn cennetlerindedir."

205

((y^ (cy^) Shib Sahb: tas. A) Sohbete katlan, mrit, dervi B) Yolda, musahip. C) Ehl

D)Bir beldeyi veya ehri manen koruyan ve ona bekilik eden veli veya yatr; rn. Konya'nn sahibi
Hz. Mevlna'dr. (Uluda, a.g.e., s. 301, Sahib mad.)
206
(g#y gy gy) evk Evk tiyk: zlem tas. Gnln sevgiyle buluma arzusu. Allah'a
kavuma zlemi (Uluda, a.g.e., s. 329. evk tiyk mad.)
207
Metinde kum tepesi, kumul ((J4) olarak gemekte fakat burada l olarak evirdik.
208

(y.A) Dua: tas. Kulun Hakk'a yakar. Halkn duas lisanla, zahitlerinki fiille, ariflerinki hal

diliyledir. Dua sevgiliye zlem duymaktr. Dua Hakk'n huzuruna utanarak kmaktr. (Uluda, a.g.e.,
s. 111. Dua mad.)
209
(($) Tabb: tas. Mrit, pir, kmil insan (Uluda, a.g.e., s. 335, Tabb mad.)

102

(VA)
,y@4 "$-& ^ ]V
,y@. "! *
! [ "1.
IJ  ]-C

,y1. uC
,y1! G
Px uYQ

Grdm ki iffetim, benliim korunmam istiyor

Ve gzm210 (nefsim) dedi ki: Onda benim kurtuluum var
Ondan uzak olan sadece benim
Dedi ki: Sen versen ben verim.

(VA)
3! v P2
, q! v P2
3} oEc
^U! uC
4  :4qG!

,yy  
,yy ]-YQ
. ?

Kim var yardmc olacak kendimi tanmama!

lmmde reddedilmez bir karar var
Geliyorum dedim, bana sfatlarnla211 gel dedi
te knyesiyle ardm zaman seni kastediyorum.

210

(y.) Ayn: 1. Gz, z, kaynak, eme, halis, mal, zihnin dndaki varlk 2. tas. Bir eyin Allah'n

ilmindeki sureti (Uluda, a.g.e., s. 58. Ayn mad.)

211
(~y^ Wy^) Vasf, Evsf: tas. Niteleyen kiinin niteledii zatn fiillerinden, hkmlerinden ve
ahlakndan bahsetmesi. Vasf ksa, naat geni olarak tasvir edilenden sz etmektedir. Kulun Allah'n
vasflaryla vasflanmasna ittisaf bi-evsafillah denir. Halkn zati vasf, zat itibariyle mmkn ve fakir
(muhta) olmasdr. (Uluda, a.g.e., s. 367. Vasf mad.)

103

(VA)
,y-$ }  ,y-$
,y-n P2 Fy@

,-J2 *4 P2
,yy-4 uYQ

,-E P2 G P2
P=| $M4 

,y-$C uC BC
]K-'

Benim gibi olan snanr212, zorluklara katlanr ve gzden dmez

Benim btn213 varlm ve benliim "sen bendensin" dedi
Benden olmayan benden nce sylemiti:
"Hayal krklna urattn beni, Ey gzelliklerin oda!214"

12. Muvaaha:

(;-&5)
/-M5 qEn
/y#E2 :s [

VByC  yOY!  _y4

:01G oEc "! ,OY qG

Her ey bir kaza215 ve kader zerinedir, bu bilinir

212

Metinde "y-$ ,-!" denemek, snamak anlamndaki slasi fiil gemektedir. Bunun mastar ise (3y!)

Bel'dr. Bu ise tas. Hakk'n kulunu denemesi, kendisinde mevcut olan iyi hallere gerekte sahip olup
olmadn ona fiilen gstermesi, bu amala onu skntya sokmas ve azap ektirmesi. Kulun Hakk'a
yaknl, ondan gelen eza ve cezalara samimi bir ekilde katlanmas nispetinde olur. Onun iin
hadiste, "En iddetli belalara duar olanlar peygamberlerdir, sonra da veliler," buyrulmutur. (Uluda,
a.g.e., s. 71. Bel mad.)
213
(_y4) Kll: tas. A) Kul, Allah'tan bakasna az ya da ok baml olduu srece Hakk'a btnyle
(kllyen) kll olamaz. B) simleri kendisinde toplayan lh birlik (vahidiyet) mertebesi itibariyle
Hakk'n ismi. Bu itibarla ona Bizatihi tek, isim ve sfatlarla kll de denilmitir. (Uluda, a.g.e., s. 211.
Kll mad.)
214
Metinde "y
y$M4" Kbe gemektedir. Bu ise; vuslat makam, gnln Hakk'a, kalbin sevgiliye
ynelmesi demektir. Bu makamda akn sevgilisine ermesi iin ihrama girmesi icap eder. Haclar
Kbe'ye giderken, aklar dostlarna giderken ihrama girerler. Haclar Kbe'yi, Kabe Hak aklarn
tavaf ve ziyaret eder. Zahirdeki Kbe ibadet, batndaki Kbe temaa iindir. ki Kbe (Beytullah)
vardr: Mekke'deki bina ve gnl (kalp, dil). Sfilere gre gnl Kbe'si daha nemlidir. (Uluda,
a.g.e., s. 198. Kbe mad.)

104

Hkmn neye gre verildii ise bir srdr.

(VA)
oy-M "!V
oHK } "1.
oHK } n 

VBYG :s [ hBH P2 _4
:H "Q qG oE|! *
:$G ]M@ "G P<Q $N.

/c:5 HQ
/: FG

:y<YG V@ hBH qG

:s =#[  "1. (k qG

Bildiim tek ey, kaderin srrn216 Allahn bildiidir

Kendisinin tecell ettii o yargda (yine) O zatn kendisi hkm verir
Benim diyen insana217 arrm ki, (bu kader srrn) anlamaz!
Ayn nn218 kuatt kii rahmete kavumutur
Nur kimden ayrysa o mahrum olmutur.

215

Kaza Hakk'a aittir (Allah una hkmeder gibi) ve kazasn belirli l anlamnda kader ile
mmkne indirir. Bu balamda kaza deitirilemeyecei halde, kader artma ve eksilme kabul eder.
(el-Hakm, a.g.e., s. 398. Kader Srr mad.)
216
(VByYG :y[) Kader Srr: Kader srr. Hakk'n ezeldeki aynlar (eyler) ve bu aynlarn d lemde
gereklemeleri durumunda sahip olacaklar haller hakkndaki ilmi. Allah bir ayn hakknda ne
biliyorsa, ayn zerine ancak onunla hkmedilir. bn Arab'ye gre her mevcudun ezelde bir ayn-i
sabitesi vardr. Mevcut, bu ayn-i sabitenin gerektirdii biimde d lemde gerekleir. Neyin neyi
gerektirdiini yalnzca Allah bilir. (Uluda, a.g.e., s. 313, Srr Kader mad.)
217
(:y!) Beer: nsan beer adn Tanr'nn kendisini iki eliyle yaratmasndan almtr. O halde iki
nokta beer cinsinin dier yaratklardan ayrmasn temin eder: Birincisi Tanr'nn onu dorudan
yaratmas; ikincisi yaratmann Tanr'nn iki eliyle (Sd sresi, 75. yetine iaret "Ey iblis, o Benim iki
elimle (kudretimle) yarattma secde etmene sana ne engel oldu? Kibirlenmek mi istedin? Yoksa
ycelerden mi bulunuyorsun?" dedi.) gereklemesidir. Bunun bn'l-Arab'nin diliyle ifadesi, Hakk'n
isim ve sfatlarnn btn kemallerini beer cinsinde ortaya koymu olmasdr. Bu sayede beer cinsi
Tanr'nn suretine gre var olmay hak etmitir. (el-Hakm, a.g.e., s. 118. Beer mad.)
218
Ay Peygamberlii Gne peygamberlii: bn'l-Arab peygamberlerin ve peygamberlere varis
olan vekilin peygamberliini anlatmak iin gne ve ayn rneini kullanmtr. Veli ve varisin
peygamberliini, n gne konumundaki peygamberlikten almas ynnden, aya benzer, mstakil
deildir. (el-Hakm, a.g.e., s. 84. Ay Peygamberlii Gne Peygamberlii mad.)

105

(VA)
,yc "!
 :E12
 h:4
/-02 >
/YG! ]<C

jc qG _Y1G Bn

,y@j^ BC _YMG _GA
,y@j' 2By1. :#Q
:y$'  _yY. Py! y@Q
:EKG PN[ P2 ]cs:[ Q

Beni hayrete dren, sayesinde yaadm varl bir gr!

Aklla yola kmak219 beni baz eyleri inkar eder hale getirdi
Beni muhayyer brakt zaman da hayattan220 zevk almadm grrsn
Ben akl ve haber arasnda bir durumdaym, (akl kullandm zaman) hem ktlk
yapan hem de gren konumunda olurum
Fakat bundan kurtulursam, Kayym221 olan Allah'n sayesinde yn bulurum, doru
olan yaparm.

219

Mutasavvflar lh, ezeli ve ebed gereklerin akl yoluyla kavranamayacan belirtir, nazari akl
reddeder ve kef ve marifet anlaylaryla uyuan farkl bir akl anlay ileri srerler. Akln ulat
son nokta hayret, hayretin sonucu sekrdir, yani slik rububiyeti temaa edince akln kaybeder.
(Uluda, a.g.e., s. 34. Akl mad.)
220
(yc) Hayat: tas. Sliki dnya balarndan ve nefsani arzulardan koparan kutsal ve lh nurun
tecell etmesi. Hak ile hayatta olmak iin halk ile yaama haline son verilmesi lazmdr. Kt hal ve
hareketlerin sona ermesi lm, iyi hal ve hareketlerin edinilmesi hayattr. "Gerek sfi, lmeden nce
lr ve hakiki hayata kavuur" (Uluda, a.g.e., s. 162. Hayat mad.) Varolan ey, canl (insan, hayvan
ve bitki gibi) denilsin veya denilmesin (cemad, donuklar) bn'l-Arab'ye gre diridir. bn'l-Arab'nin
her eyde hayat bulunduunu teyit iin kulland kyas udur: Birinci ncl: Her ey Allah' tespih
eder (sr sresinin 44. yetine iaret vardr "Yedi gk, yer ve bunlarn iinde bulunanlar, Allah'
tesbih ederler. O'nu hamd ile tesbih etmeyen hibir varlk yoktur. Fakat siz, onlarn tesbihlerini iyi
anlamazsnz. phesiz O, halimdir ok balayandr.") kinci ncl: Tespih eden her ey canldr. Bu
iki nclden kan netice: Her ey canldr. (el-Hakm, a.g.e., s. 266. Hayat mad.)
221
Gkleri, yeri ve btn mahlukat ayakta tutan.

106

(VA)
,y-Y. Q
v _C v uC
v P2  2
/HK5! ]-C
/[:5 ,K#1

"! ]-C vB#G ,-N#G!

"! "12 ,-#G ,-N#G
"$#@Q ,- . 2 ]@
:8$G oEc D-.:2} :T *
MG oEc ,-. :2} Z:T 

Onun yukardan aaya inerek belireceini222 sanyordum ancak aklm bunu reddetti
Onun grnmesi ondan gelen bir takm sslerledir, bana "Syle!" dedi
Sen bendensin benim glgemin aynssn, uyan!223 Benim olann elencesi yoktur
Eer iler gzn karar verdii ekliyle ise, makul olan savunurum
Fakat hikmetin hkm geerli ise, varsaymlar rr.

(VA)
: 2 _4 
A$MG * P2 2 * G
VA P. PE=
ABG g$&G ;$=G! *E
:y2} (c8G
/n2 "@ 
o1= "Tf2
222

A:y2 ,y$sG *4 qG *

:yK0G _yT P2 v 8G
:=G ]C B1. YcV :Q

(Dy-) Tecell: tas. Gaybten gelen ve kalbe zhir olan nurlar. Grnmeyenin kalplerde grnr hale

gelmesi. Tecell kavramnda daima bir gaypten uhda, karanlktan aydnla, bilinmezlikten
bilinirlie, belirsizlikten belirlilie gei vardr. Tecell slike cezbe, bazen skn verir. (Uluda,
a.g.e., s. 341. Tecell mad.) Tecell ibn'l-Arab'nin dnce yapsnn her ynne siryet eder ve
btn teorileriyle i ie girer. Hatta tecell bn'l-Arab'nin vahdet-i vcut teorisinin zerine kurulduu
dayanaktr. nk yaratma, varlk oalmakszn okluun birlikten kmas ve tasavvuf bilgi ancak
tecellyle yorumlanabilir. kiye ayrlr: varlk tecellsi ve mahede tecellsi veya ilmi-irfani tecell.
Varlk tecellsi: Btn lem ez-Zhir (Zuhur eden) ismi ynnden lh tecellnin suretidir. Hak
eyada tecell eder, yani onlarda zuhur eder ve bu tecellyle eyaya varlk verir. uhudi tecell veya
ilmi-irfani mahede: bu anlamda tecell kefin bir tr olmas ynnden marifetle birleir ve
tecellgah silip (fena) bilgi kazandrr. bn'l-Arab'ye gre Allah'a dair bilgi ancak bu yolla olabilir.
(el-Hakm, a.g.e., s. 608. Tecell mad.)
223
(/y@) Uyku: Tasavvufta az uyumak (kllet-i menam, taklil-i menam) esastr. Uyku ile geen zaman
boa gider. Zira uyku lmn kardeidir. (Uluda, a.g.e., s. 273. Nevm mad.)

107

Kullarn ileri ve btn olup biten her ey yedi kat gkte olsayd, oradaki her ey
hareketi brakrd
Bir ihtiyaca cevap verecek kii imdi i bandadr
Sabr224 bana daha layktr, ekilen bunca meakkatlerden sonra
Seher vaktinde keskin arab225 i ki, iinde cennette, odalarn zerinden akan
rmaklarn suyundan226 vardr.

(VA)
HG ]G+2 G ]V
Hy! ! ,y#-y$C

:y$G _c=!
: K1-G ]-YQ

H& ? - P.
/  I! 
/:yG A3y$G

:y$ By@Q

:$G  ,-. _2V #G
:[ ;-& q2 . : 

Deniz227 kysnda halen ihmal etmekte olduum sevgiliyi grdm

224

(y^) Sabr: tas. Baa gelen musibetlerden dolay Allah'tan baka kimseye ikyeti olmamak,

szlanmamak, yaknmamak, kendini acndrmamak. Kul, karlat sknt ve belalarn verdii

znty yalnzca Allah'a arz eder ve onun nyetini ister. Fakirin sabrl, zenginin kr ehli olmas
lazmdr. Sabr, musibetle karlalan ilk anda bahis konusu olur. Sabr, haramlardan uzak kalmada ve
dini emirlere uymada bahis konusu olur. (Uluda, a.g.e., s. 298. Sabr mad.) Sabr nefsi hapsetmektir.
Kul nefsini Hakk'n emriyle hakikatinin gerektirdii yeme ve imeden al koymutur. (el-Hakm,
a.g.e., s. 543. Sabr mad.)
225
(ycV) Rahk: Keskin arap. Tas. Cennette bulunan erbet. Gyet latif bir erbettir ve ifaldr.
Kokusu misktendir. (Muhyiddn bn Arab, Drr Meknn (nci Dizileri), ev. evket Grel, Esma
Yaynlar, stanbul, b.t.y., s. 42) Bu kelime, Mutaffifn sresinin 25. yetinde "Onlara mhrlenmi
halis bir ikiden sunulur," eklinde gemektedir.
226
(o1y
y= ) Tesnm: Mutaffifin sresinin 27. yetinde "Karm Tesnim'dendir (En stn cennet
arabndandr,)" eklinde bulunmaktadr. Ayrca "Tesnim'den daha latif bir erbet yoktur. Onun
acayibi budur ki; bir kadeh isen boalr, fakat kudret tarafndan yine dopdolu olur," ibaresi bn
Arab'nin ad geen eserinde yer almaktadr. (bn Arab, a.g.e., s. 42.)
227
(:y) Bahr: Deniz. Tas. A) Hakk'n sonsuz olan sfat ve zat makam ki, btn eya ve varlklar bu
sonsuz ummann dalgalardr. B) Kll varlk lemi. Vahdet (birlik) umman, kesret (okluk) bunun
dalgalardr. Sfiler genellikle varln tek olduunu, okluun grnrde kaldn anlatmak iin
deniz rneini kullanrlar (Uluda, a.g.e., s. 65. Bahr mad.) bn'l-Arab bahr grnr ve bedensel
olan berrin (kara) kart olarak grnmeyen ve manevi olan anlatmak iin kullanr. Bazen de bahrn

108

Seyrimi, kblemi228 gren nefsime dedim ki, istediim, peinden kotuum Allah'tr
Benden haber vererek yle dedi, ki bu onu azdryor
Ey olum, keke deniz kysnda bir kum olsam ya da bir deniz hayvan
Seher229 gnei doduktan bu yana gzm Rum topraklarn230 grr.

13. Muvaaha:

KE *4 G

(;-&5)
*G o-.

*EG :[

Keke yetseydi bana, varln ve mevcudatn srr.

(VA)
hAfG ,$
s:[ PEG
9A$. ,n 
:y2} P.
9AyQ} "12
:y2} 
*n ]G+2
c _4

B$ *Q

Fakat srrm, benliim daha ok istiyor, ibadet de231 budur

genilik, kapsam ve ihata gibi zelliklerini benzetme olarak kullanr. Bahr esin kayna olan
balamlarndan yararlanlan tasavvuf simgelerden birisidir ve ibn'l-Arab ondan btn dnce
yapsnda yararlanmaya alr. Byle bn'l-Arab'de bahr bilgi ve srlar ierdii iin genellikle
marifet ve ilimle ilgili balamlarda tekrarlanr. (el-Hakm, a.g.e., s. 101-102. Bahr mad.)
228
(-$C) Kble: tas. Sevgili, Hak, Hak dostu olan mrit. Avamn kblesi Kbe, havassn kblesi gkteki
ar, havassu'l-havasn kblesi kmillerin gnl, ariflerin candr. (Uluda, a.g.e., s. 212. Kble mad.)
229
(:y[) Seher: Tan yeri aardktan sonra balayan ve gnein domasna ksa bir sre kalmasna
kadar sren zaman. Seher vakti yaplan dua ve ibadetlerin kabul ans ok fazladr. Veliler seher
vaktini ganimet sayar. (Uluda, a.g.e., s. 306. Seher Vakti mad.)
230
(/:yG A3y!) Biladu'r-Rum: Bugnk Anadolu topraklar. Geni bilgi iin bkz. Ykt el-Hamev,
Mucemul-Buldn, Dr Sdr, Beyrut, b.t.y., c. III, s. 97-100.
231
(9Ay$.) badet: tas. Slikin gsterdii aba. badet maksat iin yaplr: cehennem korkusu ve
cennete girme midi iin; Allah emrettii iin ki, bunlar ibadeti bir eref sayarlar. (Uluda, a.g.e., s.
178. badet mad.) bn'l-Arab ibadeti varlk hakikatinin iki yn arasnda karlkl bir eylem sayar.
Varlk hakikatinin iki yn, Hak ve halktr. Bu durum, baz bn'l-Arab yorumcularnn tepkisine yol

109

Beyan emir sahibinden gelir

Eer her an grnecek olsa rahatlarm.

(VA)
,yK  #C

B$ PEG

,Kc *4 P2
BM 2
,yQ} s yG
A:KG HQ
PE _4 P.
! K@ 

h3

Fakat bir grnr bir kaybolur

Yaln ayak olan koamaz232
Tektir, Birrdir233 ve sznde duran Odur
Ey nefis! Onun tecellsinde btn yaratlmtan ayr dur.

(VA)
o-. *4 P2 y1G j'
o#E *4 G ,y[[
oM@ | 2 ,[[ P.
f _4 P2
Y 
-C ,-.
nsanlarn en iyisi daha ok bilenidir234
Keke kuruntular235 kuruntudan korunsa idi

am ve bilhassa Eb'l-Al Aff'yi memnuniyetsizliini gstermeye ve Hak iin ibadet kelimesini

kullanmann naho bir ey olduunu aklamaya sevk etmitir. (el-Hakm, a.g.e., s. 310. badet mad.)
232
Bir bakma "etimiz budumuz ne bizim" demektir.
233
(G) el-Birr: Kullar hakknda msait bulunan yilii ve bahii ok olan. (Tatlsu, a.g.e., s. 202.)
234

(>y.) Alim: tas. A) Yce Allah'n, kendi zatn, sfatlarn, fiillerini ve isimlerini, yani bunlarn

tecelllerini yakin yolu (ilme'l-yakin) ile temaa etme mertebesine kard kimseler. Sz konusu
hususlar mahede yoluyla temaa edenlere arif denir. B) Zhir hkmleri ve er'i hususlar bilip de
tasavvufa yabanc kalan bilginlere de alim denir. (Uluda, a.g.e., s. 38. Alim mad.)

110

Gerek benim vesveselerimin stesinden gelemedi

Kalp her trl sslemeye kar beni korudu.

(VA)
jyYQ 

:2} _T

jJ4 j'
:YKG 
VK :E2
:QG 
A qG }
*EG B1.
VB 2
in asl bu ki ben muhtacm236
Fakirlikte bir ok hayr vardr;
Zenginlikte ise tap kaynayan bir hilekarlk237
Bendeki gizli halleri, yalnzca benden aadakiler bilir.

(VA)
ATG }
c 2
Byf5 }
,y@1.
ByV 
1k BC
A ,-. n P2
Y#- 
:K
235

(y[[) Vesvese: tas. eytan'n ilka, kt bir iin yaplmas, iyi bir iin terk edilmesi veya

geciktirilmesi veya eksik yaplmas iin eytan'n insan kkrtmas, akln elmesi, nefsin aa
arzularna uymaya tevik etmesi. Vesveseyi ilhamdan ayrt etmenin ve bu ikisini birbirine
kartrmamann yolu helal lokmadr. (Uluda, a.g.e., s. 374. Vesvese mad.)
236
(jyYQ) Fakr: tas. Slikin Hak'ta fani olmas ve kendini ona muhta bilmesi. "Ey insanlar sizler
fakirsiniz, Allah'a muhtasnz" (Ftr, 15). Kibir ifade eden "ben" sz yerine tevazu gsterip "fakir",
"sen" yerine de hrmeten "nazirim" denir. (Uluda, a.g.e., s. 131. Fakr mad.)
237
(:yyE2) Mekr: tas. Allah'n emirlerini dinlemeyen bir kuluna nimet zerine nimet vermesi,
edepsizliine ramen durumunu olduu gibi brakmas ve olaanst hususlar baarmay ona nasip
etmesi. Bu anlamda mekr, istidracdr. Bu yzden sfiler kendilerinden zuhur eden kerametlerin mekr-i
lh olmasndan endie ederler. Tanr katndan gelen tuzaa iaret iin tasavvuf metinlerin byk
ksmnda kullanlm bir terimdir. Mekr, itaatsizliine ramen Tanr'nn ihsanlarnn kuluna ulamas,
edepsizlik yapmasna ramen halinin srekli klnmas, gayret ve hakk olmakszn kerametleri izhar
etmesidir. Mekr, deneme ve imtihan niyetiyle, kul iin lh bir tuzaktr. Bu deneme ve imtihan,
slikin olgunlamasnda eitici bir ileve ve role sahiptir. (el-Hakm, a.g.e., s. 454. Mekr mad.)

111

Beni sadece varlk238 diriltti

okluk beni skntya drd
stediimi bana verdi239
Benim dinimden240 olan kii benimle sevinir241 ve bir araya gelir.242

14. Muvaaha:

}f@
}MQ

(;-&2)
$5 ,cG P2 V
*E * }C }c

:=G B1. ]V

:y2 (y-C ,-.

Seher vakti grdm ak vahyin243 ryasn244

238

(AyyT) Vcud: tas. A) En mkemmel anlamdaki vecd hali; Hakk' bulma, erme. Slik,

beeriyetinden tam olarak fani olunca Hakk' bulur. Zira hakikat sultan tecell edince, benlikten eser
kalmaz. B) Varlk, insann kendine bir varlk grmesi; kibir. "Senin vcudun yle bir gnahtr ki,
baka hibir gnah onunla mukayese edilemez" zira gerek varlk, Hakk'n varldr. Bizimki ireti
(mustear), hatta hayalidir. (Uluda, a.g.e., s. 375-376. Vcut mad.) Vcud elde edilebilen bir
makamdr ve bunun elde edilmesi de "var olanlar" anlamnda mevcuda, baka bir ifadeyle, Hakk'n
dndaki her eyden uzak durmaktr. Vcud, ilk defa tutarl ve mantkl bir slupla bn'l-Arab
tarafndan dile getirilmitir. bn'l-Arab varl bireyleriyle gereklik kazanan veya onlarn dnda
bulunan bir cins saymam, bilakis varl cinsin zdd yapmtr. Cins, birlii greceli, okluu gerek
olandr. Bunun yan sra cins, bireylerinin dnda bulunmaz. Halbuki varlk, birlii gerek, okluu
greceli olandr; varl da ahslarnn varl sayesinde gereklemez. (el-Hakm, a.g.e., s. 690-691.
Vcud mad.)
239
(y1k) Gna': tas. Tam ve kmil mlkiyet. Mutlak olarak gani (zengin) Allah'tr; nk her eyin zat
onundur. Hak ile kendini zengin bilen (istinga bi'l-Hak) ondan bakasna muhta olmaz; zira Hakk'a
sahip olan, her eye sahip olur. (Uluda, a.g.e., s. 146, Gna mad.)
240
(PyA) Din: 1. Tefrika makamnda meydana kan itikat 2. Ak, sevgi. Mutasavvflar belli kural ve
biimlerden oluan resmi ve genel bir dinin stnde samimi ve zel bir din anlayndan, yani sevgi
dininden (dinu'l-hub) bahsederler. (Uluda, a.g.e., s. 108. Din mad.) bn'l-Arab'nin dine bak iki
ynldr: Szlk anlamyla, ve eri anlamyla din. Szlk anlamndan ise kavram kartr: Buna
gre din ceza (karlk ve amelin sahibine dnmesine), boyun eme ve adettir. bn'l-Arab eri
adan iki ksma ayrr: Allah katnda din ve yaratklarn katnda din. (el-Hakm, a.g.e., s. 150-151.
Din mad.)
241
(:yQ) Ferah: tas. Sevgiliye yakn olma halinin kalbe verdii haz, manevi nee. (Uluda, a.g.e., s.
135. Ferah mad.)
242
(YG) Lika: tas. Maukun aa zhir olmas. (Uluda, a.g.e., s. 228. Lika' mad.)

112

nerek kk bir kalbe, davran245 ve szle hkmedip, harekete gemesi iin.

(VA)
" :4 qG v
"#M qG ?
"#C BC oHC
}kA
}+2

y h.A 5
YG 2 Pn
1@ 4[ P2

2} *1G _J<4

yYG 1y P0yQ

:=Q BC "2@
) . VB >

Ak246 onu ardnda onu and eye

Daha nce duyduum ey ki gcm tketti
243

(Dyc) Vahy: tas. Hakk'n hitab, sfilere gelen ilham. bn Arab "Szlerimiz vahy-i kelam deildir,

ama vahy-i ilhamdr" der (Uluda, a.g.e., s. 365. Vahy mad.) Vahiy btn varlklara ynelik kapsaml
ve genel lh hitaptr. Hitabn kendisi, araya bir ayrm veya ifade girmeksizin, bu hitaba mazhar
olann onu anlamasnn ta kendisidir. Bu kapsaml ve genel hitab bn'l-Arab ki buna Kuran'dan
dayanak bulur arz vahiy (bu vahiy belirli vakitlerde gelir) karsnda zt vahiy diye isimlendirir.
lh vahiy, kapsaml ve geneldir. Zat vahiy, ftrdir, kazanlm deildir. (el-Hakm, a.g.e., s. 655656. Vahiy mad.)
244
(yV) Rya: tas. Rya eittir. Allah'tan olan rya, melekten olan rya, eytan'dan olan rya.
Birincisi ak olduundan yoruma ihtiya gstermez, ikincisi "rya-y sadka" olup yoruma muhtatr.
ncsn asl yoktur. Rya peygamberliin krkaltda biridir. Tasavvuf menkbelerin ou ryalara
dayanr. Bazen ryalara ar derecede nem verildiinden "ryay brak, r'yete bak" denilmitir.
(Uluda, a.g.e., s. 296. Rya mad.)
245
(uyc) Hal: tas. nsann iradesi ve abas olmadan srf Allah'n bir ltfu olmak zere kalbe gelen
manalar (feyz, bereket, marifet, his ve heyecan). imdiki zaman, iinde bulunulan vakit ve an. Hakk'n
rzasn ve sevgisini kazanan iyi kullara hal sahibi denir. Hal sahibi, veli ve ermi anlamna gelir.
Haller srf lh bir armaan ve bahi olmakla beraber bunlarn daha iyi, srekli olmasnda iyi amel
ve ibadetlerin etkisi vardr. Sfi bir halde aslandan korkmaz, dier halde keklikten bile korkar.
(Uluda, a.g.e., s. 154. Hal mad.) Hal aba ve gayret olmakszn kalbe gelen eydir. Bir eyin hal
olabilmesi, yok olmas ve saflancaya kadar benzerinin ardndan gelmesi artna baldr. Bazen
benzeri ardndan gelmez. Hal konusunda bn'l-Arab'nin genellikle benimsedii iki teoriye dayanarak
hal hakknda iki kaynak ileri srdn grmekteyiz. Birinci kk, hal teriminin aslnn halle (_w yc)
yerlemek olmasdr. Bunu hallerin pe pee gelen benzerler olduunu dikkate almadan, hallerin
sreklilii fikrini benimseyenler ileri srmtr. kinci teori ise "dnmek, dnmek" anlamnda hle
yehlu (uy uc) dur. Bunu ise makam sabit iken, hallerin kayboluunu dnenler ileri srmtr.
(el-Hakm, a.g.e., s. 240-241. Hal mad.)
246
(yn) Heva: tas. A) Nefsin tabiatn gereine meyletmesi, sfli cihete ynelip ulvi cihetten yz
evirmesi. eri llere bakmakszn nefsin houna giden eylere ynelmesi. B) Ak (Uluda, a.g.e.,
s. 164. Heva mad.)

113

Ninova247 yerlileri hakknda, onlarn vard tada varmtm

Uyurken karmak eyleri yorumlayan, emin olan Yunus (a.s) gibi
Gerek248 mevcut olduu halde, sadece zan yrtp iin znden haber veriyor.

(VA)
:yG "yG -C
:=G B1. "$-&!
:y[ BC "G 5
}T *
}syT

.A P2  !
,yM[ "G :2
.G oM@ *EQ

*85 :s =G -

$5 $8G "@4

:y$G *A h3.

VBYG  OYG n

Allah akna kendisini grmesi iin kalbimi aran ey kii!

Gece yolculuu srasnda ardna dt eyi bulmak iin
Kendisine akan eye ne gzel bir kapt249
O gizli sakl srlarla sslenerek, dier insanlarn ulaamad bir yere ulat
O bir kaza ve kaderdir, tpk ortal kaplayan ak bir sabah gibi.

247

Ninova: Yunus b. Metta (a.s.)'n halkna gnderildii Musul yaknlarndaki kyn ismi. Kabri de
burada bulunmaktadr.
248
(yY) Yakn: tas. A) Vakaya uygun baka trls imkansz ve deimeyen inan. B) Delille deil,

iman gcyle apak olarak grme. C) Saf kalple gayb temaa, fikri muhafazayla srr mlahaza
etmek. D) Bir eyin hakikati konusunda kalbin doyum halinde olmas. E) Her trl pheyi ortadan
kaldrp tasdik edilen gaybn hakikatine ermek. Yakn, gaib olan hakknda yle kesin bir bilgidir ki, o
gaib gzle grlse bu bilginin kesinliinde ve doruluunda herhangi bir deiiklik olmaz. Yakn
mahededir. Yakn ile insan atee girer, su zerinde yrr; yakin sahipleri katnda bela nimete,
rahatlk musibete dnr. (Uluda, a.g.e., s. 378. Yakin mad.) Ayrca bkz. (el-Hakm, a.g.e., s. 696700. Yakn mad.)
249
Bir bakma kalbe iarettir.

114

(VA)
yG Vy1G <H-.
<Ec :0@Q *sBd

<Ec *V5
y  <H1K

y- Py2 hV@ 
< BC <H-[
}M
*8G H12 ]12 BC
V: P2  * 2
}}A
y<yG Py2  *
MG V 
ki fitneci insan atee mahkum edildi ki bu onlar yok etti
nk zttlar birbirlerine, bak u hikmetime!
Onlarn sular250 tat, onun atei benim zmdendir
Onun kvlcm yoktur ve dallar, atein kendilerini tututurmayacana kar emin
oldular
Gzya pnarlarnda yemine kar bir tavr var.

(VA)
A:G V+} ,$

$G ,  5

B1G  B1G V
B! :G ,-. 
}3n
$ gQ P2 -
}E
c _4 ,&M h[

!Vn "! v
$Gk hNQ
VVBG hc 
:8$G V@ (nq

steyerek geldiinde, palto ve al251

iin ve arnn252 efendisi, uarak gtrr onu
Galip253 olarak geldi oraya, banda bir tala254

250

(_[) Seyl: tas. Cokun haller (galebe-i ahvl). (Uluda, a.g.e., s. 311. Seyl mad.)

251

Bkz. Hrka mad.

(By@) Nida: tas. Hakk'n kullarna nidas iki eittir: "alamet nidas" avam iin olup korkutma ve

252

uyarma niteliindedir; "keramet nidas" havas iin olup mjdeleme ve ereflendirme niteliindedir.
(Uluda, a.g.e., s. 274. Nida mad.)

115

Aln parlyordu incilerle255 dolu tala , hilal misali

Onun nuru kamatryor gzleri, her an sokuyordu onu ekilden ekle.

(VA)
B :5 ?V VB
,<. ,<MG :
B! DcG "! <Q
y<HK#=2 T
By12  B@
< 2 ]d
}[V
y5MG ,yQ "#V
:y@ "yG} 
}[V
<G ^ T
jG oEc u+
Karanlktaki256 karanln denizi, ona brnen bilir
Oraya, vahyin balad yere sorarak geldi
Kapal olan akladn, dua edenin ve yakarann diliyle
Yayd Tanr lemler257 zerine rahmetini ard arda

253

(y$-k) Galebe: tas. Sliki tesiri ve hakimiyeti altna alan bir hal olup, slik bu hal iinde bulunduu

srece sebebi dnemez, edebe uyamaz, karlat eyleri birbirinden ayrt edemez; bazen caiz
olmayan eyler de yapar. (Uluda, a.g.e., s. 141. Galebe mad.)
254
(y ) Tac: tas. A) Tarikat eyhlerinin, ruhani saltanat ve manevi devlet simgesi olarak giydikleri
klah. B) Sonsuzluk. Sonsuz olan Zatn mahiyeti (Uluda, a.g.e., s. 335. Tac mad.)
255
(VVA VA) Drr-Drer: tas. A) taat etmek, boyun emek. B) Hz. Peygamber, insan- kmil, insan
ruhu (Uluda, a.g.e., s. 112. Drr mad.)
256
(y<.) Am: tas. Ahadiyet mertebesi. Bu mertebede ululuk perdesinde bulunan Allah' ondan
bakas ne bilir, ne de tanr. Cneyd'in "Allah' Allah'tan bakas bilmez ve tanmaz" sz bu
mertebeyi anlatr. "Allah halk yaratmadan evvel neredeydi?" sorusuna Hz. Peygamber, "Am'da idi,
bunun ne altnda ne de stnde hava vard" buyurmulard. Kelimeler, konuann nefesinde vcuda
geldii gibi Allah hari her ey de am'da vcuda gelir. (Uluda, a.g.e., s. 40. Am mad.) Ama' Nefesi Rahmani'nin ismidir. Bu isimlendirmenin nedeni udur. Tanr bilinmeyen gizli bir hazineyken,
bilinmek istemi ve bu istekle teneffs etmi, Nefes-i Rahman (lemin yaratlyla ilgili olduu iin
rahmete nispet) ortaya kmtr. Bu nefesin sureti Ama' idi; nk bulut anlamndaki ama', buhardan
meydana gelir ve Nefes-i Rahmani de Rahmani bir buhardr. O halde Nefes'in ald ilk suret Ama'dr,
hatta Ama' Nefes-i Rahmani'nin ta kendisidir. (el-Hakm, a.g.e., s. 67. Ama' mad.)
257
(>.) lem: Tasavvufta ok eitli lem kavramlar ve tanmlar vardr (bkz: el-Hakm, a.g.e., s. 4953. lemin asl, lemin babas, lemin btn, lemin hakikatlerinin hazinesi, lemin mizan, lemin
zeti, lemin ruhu, lemin sureti, lemin toplam, lemin yce byk anas maddeleri).
Mutasavvflarn ilk sfilerde rastlanmayan lem kavram hakkndaki grlerinin kayna geni
lde felsefe, zellikle Yeni Platonculuk (bu felsefede, Platonun idealist idealar kuram, maddi

116

Bakaln hkmn kaldrd ortadan ve geldi gruplar halinde "Ashbu'l-Yemn."258

22. Muvaaha:

(;-&2)
~V. _4

uC 2 VB

u8 hB$.

vM#5!

Onun kulu Yce olanla zafer bulur, her arif benim ne dediimi bilir.

(VA)
:[ "<Ec ATG .

_y-T H$&'

:y=G y-G AT _E!

:y$@ "$^ AHG 
WyC2 v
_$[ 1G _n

u3 

Varln znn kural geerli oldu

Mira259 gecesinde btn akl ile

dnyann manevi ilk eden doduu stne gizemci bir reti biimini alm, idealizm teosofi
dzeyine inmitir. Gerek Hristiyan, gerekse Mslman lkelerde, feodal toplumda felsefenin
gelimesi zerine byk etki brakmtr. [van Frolov, Felsefe Szl, ev. Aziz allar, Cem
Yaynevi, stanbul 1997, s. 532. Ayrca bkz. Ahmet Cevizci, Paradigma Felsefe Terimleri Szl,
Paradigma Yaynlar, stanbul 2000, s. 369],)'tur. Allah hari btn mmkn ve yaratlm varlklara
mmkint-mahlukt msivallah'a lem denir. Kuran'da ift lem fikri vardr; bu fikir eitli ekillerde
ortaya konulmutur: inde yaanlan u lem dnyadr; lmden sonra yaanlacak olan br lem
ahirettir. (Uluda, a.g.e., s. 36. lem mad.)
258

(<yG y^) Ashbu'l-Yemn: tas. Kalplerini kt huylardan ve sfli arzulardan arndrm, lh

nyetle ibadet etmeye muvaffak olan, ama srekli mrakabe hal ve makamna henz ulamam
olanlar. Bu mertebeye ulaanlara Mukarreb denir. (Uluda, a.g.e., s. 48. Ashab- Yemin mad.)
Kuran'da 4 yette bulunmaktadr (Mddesir 39, Vaka 27-90-91). Yaplan Kuran tercmelerinde ise
"amel defteri sadan verilenler, san adamlar" olarak evrilmitir. Fakat Elmal'l M. Hamdi Yazr,
tefsirinde bu konuya yle deyinmitir: "Ashab- yeminden maksat melekler, ihlasl mminler,
mslmanlarn kk ocuklar, yaratl szlemesinde, sa tarafta bulunanlar, yani unlar cennet
iin yarattm, nem vermem, unlar da cehennem iin yarattm, yine nem vermem, kudsi hadisinde
cennet iin yaratlm olanlardr." (Mddesir Sresi, 39. yet, Elmall M. Hamdi Yazr, Hak Dini
Kuran Dili, Feza Gazetecilik, stanbul, c. VII., s. 428.

117

Onun grnmnde260 aydnl ortaya kt

Ey Celal sahibi Allah! Konumu ar olan mevkilere bizim yolumuz decek mi?

(VA)
[ A: > B$.

uY qG!

-G _< BH. h 

1G :<J As  ^
WG5 ,-.
u8 VQ

u^-G 

Ne mkemmeldir o kul, sanca tad devrann kendisine bahedilmesinden baka

bir ey istemedi
Bereketi arttran bir sevgi esastr
Ah! kavuma gn, atl bir valye saldryor muhalife szyle.

(VA)
_-G oA oY[ (-C

_GA "G2

u (^ /N[ ;2

_y-MG y-. /B 2
WG P2
_ "V

v5 ]!

Srekli susuzluk eken yank hasta bir kalp

Hastann hastal da devam etmiyor
Byklerin evlerinin izleri de silinir
Bana itiraz edenin de bir kant yoktur.

259

(:yM2) Mira: 1. Hz. Peygamber'in Allah'la grmesi olay. 2. tas. Bayezid Bistami'den itibaren

sfiler de mira yaadklarn sylemilerdir. bn Arab de benzeri bir miratan bahseder. Bundan
sonra byk sfilerin ouna dair mira olay anlatlr. Mira genellikle ruhun ykselii ve manevi
yolculuk eklinde tasvir edilir. (Uluda, a.g.e., s. 247. Mira mad.)
260
(AHy) uhd: 1. Grme. 2. tas. Hakk' Hak ile grme. lh tecellleri temaa, mana lemlerini
seyretme. (Uluda, a.g.e., s. 332. uhd mad.)

118

(VA)
:$G ,K#@Q AM$G _c
:y$' o2 A! _EG
:yH 2 jk A:5 G
_G "$-C W' _4 2
_ 2B1.

v<-G _C

Kaderde ayrlk var, insanlar dald

Herkes kayboldu ama haberleri yok
Grnenden baka arzulanacak bir ey yok
Efendinin nnde eildiin zaman de ki: Korkan herkes zelil deildir.

(VA)

u8 Y.

hc 2 _4 @M P2

h[ Y. gVK5 G
h' B12 . _4
~A8 P2
u-2 -5 

v^ ]5

Ey sahip olduu her eyi kucaklayan kii

Ayrlan kii kendisinden bakasn sevmez
Her ak da kardeini aracak deil
Kavumam ekemedin, gzel nazldr. Kim var muradn elde edecek!

119

I.2.2.2. II fkra ve III cz + III fkra ve III czden oluan silsileli smt.
Yaplan taramalar sonucunda, byle bir tre baka kaynaklarda rastlanmad gibi,
silsileli smtn aklamasna sadece bir kaynakta rastlanmtr.261 (Divanda bu trden,
sadece 10. muvaaha bulunmaktadr, bu aadadr).

10. Muvaaha:

(VA)
,yG "y! ,<-.
,yG2 By[ P2

/MG ATG qn

/yMy@ "y@}

LB  <G
/y. P2 "2
:y$G ,&M
:y8@ 3!
j8$G :
<=G [
yK^ 3!
 &.
} By1. Py2
,-J2 9:Oc P2

v} 2
/-MG ,&M

L Q
,-.} BcG AT :8$

Btn varlklar, ben daha iyi bilirim

Zira o, Yce olan Efendinin nimetlerindendir
Gne nn tecell ettii yl, onun bir gndr262
Basiretli263 olan kiiyi grrsn, yardmsz, insana bir takm alametlerden baka
sfatlar olmayan bir z verir
Yokluktan birinci snana kalk yr!

261
262

el-Basr, a.g.e., s. 22.

(/y) Gn: Sfilere gre zaman hale baldr. Bu nedenle saat ve saniyelerle deil, halin deimesi

veya sabitliiyle llr. Buna gre zaman, lh tecelllerden etkileniiyle derunun hareketiyle
hareket eder. Gn tasavvuftaki zaman mefhumuna baldr. Bylece gn, vakte veya hale bal bir
birlik oluturarak, ona gre ksalr ve uzar. Bu hal, bazen ksalr ve nefesi bile amayabilir. Bu en ksa
gndr. Bazen ise uzar ve zamansal mr dnyann mr kadar olur. Bu, dnyann gndr. Bazen
ise hkim olan hale gre ok uzun olur. (el-Hakm, a.g.e., s. 216. Gn mad.)
263
(9jy8!) Basiret: tas. Kudsyet nuruyla aydnlanm kalbin bir gcdr ve onun sayesinde nesnelerin
hakikati ve iyz grlr. Nefse gre nesnelerin ekillerini ve dyzn gren gz ne ise, kalbe gre
basiret de odur. (Uluda, a.g.e., s.67. Basiret mad.)

120

Yce ve Bir olan Allah'n varln grrsn, en ideal mevkiden sana bilgiler verir.

(VA)
:nfG h:4qG
:xBG hC P2
:y'} @}

,-#

(y$[ 3!
B=G 
KG .


[C@ U@
[2@ ]c
,=. P4 >

(=@ qG
B8G P2
yK. 
/[:G qn ,-$ } 

:OG -c
B8G c
,K&8<-G
,-$ 2 _4 P2

Onun yce ansna bir an264 kurdum

Onun dalm kabrinden yeni bir yol265 ihya ettim
Hz. sa da olmadm, nk ben bir bakasym
O nesep266 sahibine sebepsiz bir yere beyaz bal267 gibi tatl oldum
Sekin kiinin (Mustafa'nn) eskiyen her eyin izi silindiinde ona ifa veren bir sr
vardr, fakat bu izler silinmez ve okunur

264

(Cy@) Nks: tas. A) Cem makam. B) Slikin tevbe edip ibadete ve zhde ynelmesini salayan

bir uyan (intibah). C) Slike Hak'tan haber veren, onu nefsinden kurtaran, ibadete ve kanaate davet
eden saik. Esasen sliki gaflet uykusundan uyandran, avarelik sarholuundan kurtulup kendine
gelmesini temin eden her ey hak cezbesidir, lh bir davetidir. (Uluda, a.g.e., s. 267. Nks mad.)
265
(2y@) Namus: tas. Kullarnn uymalar ve uygulamalar iin Allah tarafndan konulan kanun ve
hkmler; eriat (Uluda, a.g.e., s. 268. Namus mad.)
266
((y=@) Neseb: tas. Mridin kendisini manevi olarak eyhinin soyundan bilmesi ve onun evlad
saymas; eyhin de kendisini manen onun babasi bilmesi, onu ocuu saymas. Mrit iki kere doar.
lk doua, tabii veladet (doum) denir; eyhe intisab etmeye ise manevi veladet denir. eyhe intisap
eden bir mrit, onun bir paras olmu saylr. (Uluda, a.g.e., s. 272. Neseb mad.)
267
(uy!) Bal: Tas. Kalbin ilim ve irfanla cilalanmas ve nurlandrlmas. Bal bn'l-Arab'de doru
yorumdur. Onun bal arya, vahye baldr. Bu konuda da "Rabbin arya vahyetti" (66/68) yetinden
etkilenmitir. te yandan ar, bal verir. Bylece vahyin simgesi olmutur. (Uluda, a.g.e., s. 66. Bal
mad. el-Hakm, a.g.e., s. 104. Bal Nehri mad.)

121

(VA)
Vy<d :[
V#[ W-' P2

 v B!
n "! V@

VByY2 *VB
oH<-My!
oH<Ec 
yy@ }
y@ y2
u .
uy *
,-.} $[ P2
/HKG P

n! "! /C

oH<.+
y@ ,y@
uc _E!
v}! uY P5 _YQ

Allah bana iimin derinliklerinde bir nur gsterdi ki, perde268 arkasndakiler onunla
kaybolur
Benim kim olduumu bilen bir grup onunla kendilerinden getiler
ddialarnda, kararlarnda ve bilimlerinde269 benim kymetimi bilen bir grup
Benim ben! Ben benden baka bir ey deilim!270
Her halkarda yokluk yokluun271 bizzat kendisidir
En gzeli sylediini iddia edene de ki:
Ala sresini anlayn272 nerede? (Yce olan Rabb'n tespihindeki anlayn
nerede?)

268

(hA:y) Perde: fars. tas. Hak ile kulu arasndaki engel; a maukundan ayran hususlar. Hak ile kul

arasnda kimi zulmetten (karanlk), kimi nurdan (k) binlerce perde vardr. Madde, menfaat, mal,
mlk, nefs ve ehvet zulmani perdeler olup Hakk' grmeye ve ona ermeye engeldir. (Uluda, a.g.e., s.
281. Perde mad. Ayrca bkz. el-Hakm, a.g.e., s. 287-289, Hicab mad.)
269
(oy-.) lim: tas. Marifet, irfan, kendini bilmek, slikin kendini bilmesi. (Uluda, a.g.e., s. 182. lim
mad.)
270
(y@ 3y! y@) Ene bil ene: Bensiz ben. tas. Kulun kendi fiillerinde yine kendi fiillerinden arnmas,
fiilinde fiilinden fani olmas, iyi iler yapmas ama bunu Hak'tan bilmesi. (Uluda, a.g.e., s. 122. Ene
Bil Ene mad.)
271
Yokluun yokluu: Yokluun yokluu varlktr; nk o yokluk nispetinin ortadan kaldrlmas
demektir. bn'l-Arab bunu, lemin meydana geldii mmknlerin sabit hakikatlerini ieren Allah'n
ilmi iin kullanr. (el-Hakm, a.g.e., s. 706-707. Yokluun Yokluu mad.)
272
(oyHQ) Fehm: tas. Allah'n kelamn ve hitabn anlama ve bunun gereini yerine getirme. Kef ve
zevk yoluyla elde edilen bilgi. (Uluda, a.g.e., s. 133. Fehm mad.)

122

(VA)
hBy! y|
n 2 _Y@ > 

1-C qG qn

@By.  5

hy2 ]G=Q
Py<-MyG
PyyE! }
VEG P2
VB8G B1.
,-MG A
,yG :8c
v} N|!
o-MG v

@f5 _[V
PyE >
V2} *
3! :
vA qG } : <Q

te onun gsterip de bizim haktr dediimiz budur

Verince bir daha istedik, o nedir diye sormadk
Yamur tayan bir bulut yollad sularn akp boaltt
Bilsinler ki yalnzca ol demesiyle olur273
Kalplerdeki byk iler ekr olan (rzas iin yaplan ileri bol sevapla karlayan)
Allah'tandr
Ycelikler vadisine engelsiz bir ekilde akarlar
Bilen kiiye ilk delili gsteren kiiden baka bir ey gremezsin.

(VA)
:G n <4

By$MG @ 

(@qG  :YKG

BH. q! v 

:yC hBM! 
ByM! "!:C P2
: 2
:y :y0@Q
VG ,<.
V:[ D-.
:y0y@ Py5
:y$MG :
}
N| W-'
NMG B$
,-c} AV5!
B1G 4
,-  } B1G B1.
273

Yasin sresinin 82. yetine iaret vardr " O'nun emri, bir eyi dileyince ona sadece "Ol!" demektir.
O da hemen oluverir."

123

phesiz O Rabb olduu gibi bende kulum!

Benim byle bir devranm vardr, bazen Allah'a olan ihtiyata274 bazen de gnah
ilemede
Onun yaknl275 bana o kadar uzak ki, uzakl276 da o kadar yakn
nsanlarn en krym, bak grlen ne ise onu grrsn!
Srlar dnyasna bakan kiiden ibretler277 grrsn
Perdelerin arkasndan o sana acayiplikler gsterir
ki arkadann kadehi278 o en tatl sudan dolmadka arya cevap verilmez.

274

(:yYQ) Fakr: tas. A) Dervilik, slikin hibir eye malik ve sahip olmadnn uurunda olmas, her

eyin gerek malik ve sahibinin Allah olduunu idrak etmesi. nsan Allah'n kulu olduundan; insan
da, ona nispet edilen dier eyler de hakikatte onun mevls olan Allah'ndr. B) Slikin kendisini
daima Allah'a muhta bilmesi, Allah'n hibir eye ihtiyac olmadn kavramas. (Uluda, a.g.e., s.
131. Fakr mad., Ayrca bkz. el-Hakm, a.g.e., s. 185-188. Fakirlik mad.)
275
(:yC) Kurb: tas. A) Allah'n ibadet ve taatine yakn olmak. B) Hakk'n tevfikine ve nyetine yakn
olmak: C) Kulla Hakk'n arasnda aralarn bulunmamas veyha az olmas. D) Kulun, Hak ile
arasndaki ezeli ahde vefa etmesi, kl belda verdii szde durmas. Kul Rabb'ine yakn olduu gibi
Rab de kuluna yakn olur. Yaknlk karlkldr. Kul ile Hak arasndaki yaknlk, zaman ve mesafe
itibariyle deildir. O kuluna sevgisiyle, nyetiyle, rzasyla, ltfuyla ve ihsanyla yakndr. (Uluda,
a.g.e., s. 218-219. Kurb mad.) Kurbet (yaknlk) makam sdk ve peygamber arasnda deil, sddklk
ve peygamberlik arasndaki bir makamdr. Sz konusu peygamberlik makam eriat getiren terii
nbvvet deil, genel peygamberliktir. bn'l-Arab'nin bu makama dair Kitabu'l-Makami'l-Kurbet
adl zel bir risale yazmtr. Bu kitab yazmasnn temel nedeni ise nceki sufilerin bu meseleye iaret
etmeyileri, stelik Gazli gibi bazlarnn onun inkar etmi olmalardr. (el-Hakm, a.g.e., s. 694-695.
Yaknlk Makam mad.)
276
(ByM!) Bud: tas. Kulun Allah'n emir ve yasaklarna uymamas hali. Tevfik ve tahkikten uzak
kalmas, nefsin sfatlar ve bedenin hazlar ile bal olmas. nsan Hak'tan uzak kald lde halka,
halktan uzak kald lde Hakk'a yakn olur. Allah'tan uzak kalanlara Bid denir. (Uluda, a.g.e., s.
80. Bud mad.)
277
(9y.) bret: Hzr gaib olarak grmek ibret, gaybi hzr olarak grmek fikirdir (Uluda, a.g.e., s.
179. bret mad.)
278
(ByC  U4) Ke's, Kadeh: tas. Manevi hal, ruhi haz, evk, cezbe, vecd. (Uluda, a.g.e., s. 199. Kadeh
mad.)

124

I.2.2.3. III fkra ve III czden oluan smt (divanda bu trden, sadece 3.
muvaaha bulunmaktadr, bu aadadr).

3. Muvaaha:

Py:1-G
@} B$

(;-&2)
*4} _. ]c}
*:y R ? P2

*y.} ::[
*jG MG

Grebilenler iin ermilerin srr btn kainata ayan oldu

Kskan ak bundan dolay skntda inleyip duruyor.

hjc BC
hjk P2
hj' BC
Py5MG
1OG ]@

(VA)
BH=G  h1d
BM! P2 VA >
A:KG BcG
*3.} :s =G 
*yx} B!. 

BTG  uC
ByM$G @A 5
By$MG os n 
*<#EG  $G R
*yyBG n y@

yle bir sz ki vecdi279 ve uykusuzluu onu ypratt ve aresiz brakt

Ayrlk yaklatnda kim deitirdi diye bilemedim
Kul280 ard Vahid281 ve Esiz olan Rabb onu muhayyer brakt

279

(ByT) Vecd: 1. Bulma, varolma, hasl olma, bulu 2. A. Kulun herhangi bir kasd ve abas

olmadan, onun kalbine tesadf eden ey (ilham, his, feyz, varid). Vecd iki trldr: Vecd-i Mlk,
Vecd-i Lik. Sliki bulan ve ona hakim olan her vecd mlk vecdi, Slikin bulduu vecd ise lik
(karlama) vecdidir B. Vecd bir msadefedir (karlama, yz yze gelme, buluma). Kalbin
karlat hzn ve nee gibi eylerin hepsi birer vecddir. C. Hakk'tan gelen mkaefeler / Tecelller.
(Uluda, a.g.e., s. 369. Vecd mad.)
280
(By$.) Abd: bn Arab'de Abd kelimesinin anlam, Allah'n yaratm olduu melek, insan, canlcansz her eyi ierir. Abd, Allah'n yaratm olduu her ey, tasavvuf ifadesiyle masivallah, yani
Allah'tan baka her eydir (el-Hakm, a.g.e., s. 35. Abd mad.)
281
(BycG) el-Vhid: Tek Ztnda, sfatlarnda, ilerinde, isimlerinde, hkmlerinde asla erk
orta- veya nazr -benzeri- dengi bulunmayan (Tatlsu, a.g.e., s. 177.)

125

Aklkta-kapallkta, srda ilanda ve lemlerde

Ey putlara282 tapan! Dindar benim, pheli283 olan sensin!

N| u

(VA)
E qG ,-.

(M^  _4

$G B1.
#5  UQ
Pfc 
M2 } 

4fy "y@ G
FyQ "yy1EG
*y12  :s ! 
*A ($c } 

(-yC "G P2 y

:G "yy!s:yC
*yV  A@ 
*:N 1d

Hicabn284 zilletinden ikyet285 eden herkes iin sevgi zordur

Ey kalbi olan, genliinde keke arnsayd
Rabb onu yaklatrd fakat o iftiradr (batl bir aktr), tevbeye286 gelin!
Ey Rahman, Ey Birr ve Mennn (pek ok nimet veren), ben zgnm diye seslen
Hicran287 bitirdi beni, ne yakn bir sevgili var ne de bir yardmc.
282

( )Bt: tas. Nefs, nefs-i emare. Herkesin putu kendi heva, hevesi ve nefsidir. Hakikati idrak
etmek iin Hz. brahim'in putu krmas gibi nefs putunu krmak gerekir. (Uluda, a.g.e., s. 81-82. Bt
mad.)
283
Orijinal metinde "1yd" Danin gemekte, bu kelimeyi szlk anlam olan cimri olarak almayp,
putlarla ilgili olarak pheli anlamnda aldk. Kur'an'da geii ie u ekildedir "O, gayb hakknda
cimri de deildir." (Tekvir, 24)
284
(yNc) Hicab: Slik ile murad arasnda giren engel, a sevgilisinden ayran perde. Sufiler,
maddi kirlerden ve nefsani pisliklerden arnan kalbin gayb leminin baz hususlarna vakf olacana
inanrlar. Bu pas ve pisliklere hicab ve perde adn verirler. (Uluda, a.g.e., s. 168. Hicab mad.) Hicab
bn'l-Arab'nin etkin-olumlu tavryla ele alnncaya kadar sfilerin ekindikleri ve gzlerinden rak
tuttuklar olumsuzlukla dolu bir terim olagelmitir. bn'l-Arab ile birlikte perde, perdelenene
ulatran bir kap ve yol haline gelmitir. Bu yzden perdelenmie ancak perdeden ulalabilir. O halde
perde engelleyen deil kavuturan bir ayrcdr. (el-Hakm, a.g.e., s. 288. Hicab mad.)
285
(E E) ikyet ekv: 1. Yaknma, szlanma, iini dkme. 2. tas. Hakk'a sitemde bulunma,
kaderin cilvelerinden yaknma. (Uluda, a.g.e., s. 331. ikyet - ekv mad.)
286
bn'l-Arab tvbeyi szlk, yani dnmek anlamnda kullanr. Fakat tvbe bn'l-Arab'den nceki
bilginlerin dndkleri gibi bir halden baka bir hale, sz gelii Hakk'a isyan ve gnah ilemek
halinden itaat haline dnmek deildir. Bu dn varlk vastasyla dnmektir: Kul btn varlyla
Hakk'a dner. "Allah'a dnd" anlamndaki "Tabe lellah"n anlam ister isyan ister itaat olsun, her
durumda Hakk'a dnmek demektir. O halde bn'l-Arab tvbeyi gnaha balamaz, tvbe her
halukarda Hakk'a dnmektir. (S. El-Hakm, a.g.e., s. 630-631, tvbe mad.)

126

(VA)
"@4 P2 PyMG h:y <.
"y1! R P} P ]^ 
"y1M! Py yC ]1.
P:!G R
*4 BC P2  C 
PyA h1Q
*y=@}! _y[ *

y! ]y1Q
h WC2 R
,n[  uYQ
*3yk : y2
*&-[  GC

Allaha and olsun ki yok oldum288 makam289 namna gze arpan her eyden ve
ayldm (kendime geldim) onun yokluunda ben neredeyim diye
Kays, Gaylan ve onlar gibi geride kalanlar grmez misin?
Ak290 insana hkmeder, insana bulatnda din onu yok eder.

287

@ n P2

(VA)
yn qG @

}yC 9s:y2 o4

y1KG }

E V } 

}yc V 3Q

 BM!
yQVM-G
*E } 

yH qG P.
*yy#H$G n qn
*:G 9:Oc P.

}2 P<4 ]=G

*-=G! *A 
*4 2 on-[

(*:Nn) Hicran: tas. Zahiren veya batinen Hak'tan bakasna iltifat etme, Akn sevgilisinden ayr ve

uzak dmesi ki, son derece ac ve dayanlmas g bir haldir. (Uluda, a.g.e., s. 168. Hicran mad.)
288
(,yY!  yQ) Fena ve Beka: tas. A. Kt huylarn davranlarnn yok olmas Fena, yerlerini gzel
huylarn ve iyi davranlarn almas Beka'dr. B. Kulun kendi (nefsani) sfat ve niteliklerinden syrlp
kmasna Fena, Allah'n sfat ve nitelikleriyle sslenmesine Beka denir. (Uluda, a.g.e., s. 70, Beka
mad.) Ayrca bkz. el-Hakm, a.g.e., s. 109-111. Beka mad.
289
(hyy WyyC2) Makam: tas. Slikin faaliyetle ulat, skntlara katlanarak azimli bir ekilde
gerekletirdii merhale. Haller Allah'n Slike badr. Makam ise iradeyle allarak kazanlr.
Haller gelip geici, makamlar ise kalc ve sreklidir. (Uluda, a.g.e., s. 232. Makam mad.)
290
(y.) Ak: tas. Sevginin son mertebesi; sevginin insan tam olarak hkm altna almas, varln
asl ve yaratl sebebi. Sevgi ile ak arasndaki fark udur: nsan kalbindeki sevgiye hakim olur,
kalbindeki ak ise onun hakimiyeti altna girer, iradesi elden gider. Sfiler sevgiyi ve ak genellikle
eitli ekilde sralarlar bn Arab'nin sralamas yledir: hubb, vdd, ak, heva. Tasavvufta ak yakc
zellii itibariyle atee (ate-i ak), sarho edici zellii itibariyle araba (mey-i ak, bade-i ak) ve
ldrtc zellii itibariyle delilie (cinnet-i ak) benzetilir. (Uluda, a.g.e., s. 50. Ak mad.) Ayrca
bkz. el-Hakm, a.g.e., s. 300-304. Hub mad.

127

Defalarca dedi kendim olan seven benim diye

Fena'dan baka ne bir ikyet ne de bir sknt var
Devirmeden sonra sevdiinden yz eviren gibi deilim
Teselliye sarld, arifler iin iftira budur
Allah huzurunda ne oldu ne olmad diye onlara bir sor!

(VA)
"y=1E5 :YG  @}
"[B1[ R (N. P2 u#
"=- R (y8G (&2
G
YM-G

*#=! ]-'A
*y:G L /YQ
*y=@  n @

*#=$G P2 T
*y:G 2:

*1T Q *1T

*:G _-c 

Dostluk ve yaknlk bana291 girdim, oray derleme iin

pek elbiseleri iinde kibirle yryerek ho bir koku bana yle kalkt
te benim ey insan! Kendi meclisinde gzel kokan292
Bahe ne gzel bahe, orada yasemin deviriyorum
Aklar reyhan293 elbiselerini Allahn ltfuyla giydiler.

291

(*#y=!) Bostan: tas. ster genel ister zel olsun ak mahal, fetih makam. (Uluda, a.g.e., s. 79,

Bostan mad.)
292
Koku: tas. Sufilere gre veliler misk gibi ho bir koku saarlar. Bu koku, kullandklar eyaya da
siner. Velilerin naalar ve gml olduklar topraklar da buram buram kokar. Bu koku Hz. Yakup'un
Hz. Yusuf'un kokusunu Msr'dan almasna, Hz. Peygamber'in Veysel Karan'nin kokusunu
Yemen'den almasna imkan veren manevi bir kokudur. (Uluda, a.g.e., s. 217. Koku mad.)
293
(*yV): 1. Fesleen, rahiyas gzel olan bitki, rzk, rahmet, etkin yapra. 2. tas. A. Tasfiye ve
riyazetin neticesinde kalpte meydana gelen nur. B. Slikte peyda olan riyazetin eserleri. (Uluda,
a.g.e., s. 291. Reyhan mad.,) Kuran'da, Rahman sresinin 12. yetinde "gzel kokulu bitki" anlamnda
kullanlrken, Vaka sresinin 89. yetinde ise "rzk" anlamnda kullanlarak toplam olarak 2 defa yer
almtr.

128

I.2.2.4. IV fkra ve III czden oluan smt (divanda bu trden, sadece 2.

muvaaha bulunmaktadr, bu aadadr).

2. Muvaaha:

1-[V
@
1-$[
]!1G ".:KG }

(VA)
yM$  y1G uC P5 _C
yMQB1 y1! * P<-.
.: * @ uC P2fGQ
uC P2 u<#[  ]@YG ,-. VBC 3. P5 uMG

Bize elimize tabi olun! diyene syle ki,

Eer biz gidersek bizi takip ederler
Eer yolumuza girerlerse zaman bizim szmz dorular
Ycelik-eref itaatkar olan kiiye kar daha stn olan kii iindir. Yeni biten dala
hayr diyeni kendine brakt.

(VA)
-c oyEQ:. qy2:#G , A[
- oy4j^ qyG AT , AC
! oEG o-. Z _4 P2 , A.
]2 uMG P2 
u@ P2
]28-G ]-C 2 ,-. o#@ u2 
Efendim Tirmizi294 benim aremi size bildirdi
O, hepinizi benim maiyetim haline getiren ncm

294

air Eb sa et-Tirmizi hakknda Tercumnu'l-Evk adl kitabnda unlar syler:

"Biz Eb sa Et-Tirmiz'nin hadis konusundaki kitabn, ayrca daha baka kitaplar,
erdemli kiilerden oluan bir topluluk halinde ondan dinleyerek okuduk
Tirmiz'nin hadis kitabn okudum ben Meknddin'den
O, insanlarn imam, en nde gelenidir yle bir ehirde ki uzaktr tehlikelerden" (bn
Arab, a.g.e., s. 20-21.)

129

Benim huyum her akl sahibinden sizi arzulamaktr

Ey Efendiler siz dediim zere susan295 iin ihsan kaynasnz, ineleyerek konuup
azarlayan iin bir uyarcsnz.

;G&G h:H
;2&G h:H02
;!&G h:#=
]KG _^|

(VA)
y2 yM-G
,2BG P=c
y2 (-&

,-. Ps n uG R

By! BC
B V 
By#!
]!x _4 ,-c Ps n

u3' P2

Gze yalnzca kaderin gsterdii grlr

Ben oyuncak bebekler gibi ssl-psl giyinirim, beni bu ekilde ssleyen isteklidir
Arayp gizlenmi olan aryor
Elinden gitmi olan eylere alayan her gencin zellii gecede kalmtr.

(VA)
,Y :5 "#-' P2 $-& ,  o4

]2^  @ 32

yY-G "y#-' !q Dy#KG

,Y#G "y#2B' I$N ,y#2
W-' u R ]n! P. :
3&G uc

u30G

Yce ahlakndan nice defa geldi beni arad

Gencin dostluu da beni bulumaya aryor
Ona hizmet etmek arama bir perde olarak girdii zaman

295

(]<^ ]2^) Smit, Samt: tas. Tasavvufta skut etmek ve bir mecburiyet olmadka konumamak,

konuunca da gerektii kadar konumak esastr. Samt iki trldr: zhir skut, lisann
konumamasdr; btini skut, zihin ve kalbin konumamasdr. Dil skut ettii halde zihin masiva ile
megul ise bu susma makbul deildir. (Uluda, a.g.e., s. 302. Samt mad.) Ayrca bkz. el-Hakm,
a.g.e., s. 548-549. Samt mad.

130

Glgelerde, konuan yada susan imamn arkasndaki gzellikle solmu birine yere
kapanan bir parlaklk var.

(VA)
"<.+ R WCG "G 2 B! BC
"<Ec R W4MG "G@  Bk 
"<0@ R WG=G "GC 2 B12
296
]!JG hBH. P. } (| R u+ } ]!x P!

,-. WC

u<

Sznn eri olann ortaya koyduu iddia akt

Ancak onun azmiyle elde eden
nceki airin msrasnda dedii gibi syledi:
Yalnzca onun zamannda deil, sevgi sonsuz olduu iin gzellik, yalnzca bni
Sbit'in ceylanna ait oldu.

296

air, bu harcenin tamamn, Ubde el-Kazzzdan alnt yaparak, tazmin yapmtr. bn Sen, a.g.e.,
s. 66.

131

I.3. HARCE:
Muvaaha airine gre harcenin konumu, klasik kasidedeki matla ile ayn
olduundan, harceye ok itina gsterilir.
Onun bu konumundan kaynaklanarak, shhati iin bir takm kurallar bn Sen
el-Mulk tarafndan ortaya konmu, fakat bunlara ne ncekilerin ne de sonraki
gelenlerin dikkat ettii grlmtr.297 Hemen hemen bn Sen el-Mulkun karni
saylabilecek konumda olan bn Arab de, bn Sen el-Mulkun harce iin koyduu
kstaslara giriteki harce blmnde bahsi gemitir- dikkat etmemitir.298
rnein, bn Sen el-Mulke gre, harceden nceki beyitte  ! "# $# #)
(& gibi bir ifadenin bulunmas arttr. Buna her harceden nceki beyitte pek dikkat
etmedii grlen bn Arab, says 27 olan muvaahalarnn sadece 16snda buna
dikkat etmi, geriye kalan 9unda ise bu kurala uymamtr. Oysa yaklak olarak IV
farkl airin muvaahalarnn, matlandan, kuflnden veya harcesinden tazmin
yapacak kadar bu tr uzaktan-yakndan tanyan bir air iin, harce hakknda
bahsedilen gereklilikten haberi olmamasnn pek de imkan d olmad akla
gelmektedir.
Harcenin fasih bir dil ile oluturulabilecei durumlar, giri ksmndaki harce
blmnde akland zere, harce ya vg temasn ilemeli ve vlenin ismi ak

297

bn Sen, a.g.e., s. 30-33.

bn Arab ile bn Sen el-Mulkun arasnda 10 ya fark vardr. air, (1165-1240/ h. 560-640)
ylnda domu ve lm, bn Sen el-Mulk ise (1155-1211/ h. 550-608) ylnda domu ve lmtr.

298

132

bir ekilde harcede bulunmal, ya da basitlii ile ne kp, gazelsel bir ifade ile
oluturulmas gerekmektedir. Fakat bu kurala uyanlarn saysnn olduka az olduu
gze arpmaktadr. Bu gr, Drut-Trzdaki muvaahalarn sadece 4 tanesinin
harcesinin halk dili ile oluturulmu olmas glendirmektedir.
bn

Arabnin

harceleri

incelendiinde,

btnyle

fasih

bir

dilde

oluturulduu gze arpmaktadr. Bunlar gz nne alndnda, bn Arabnin bu

tutumunun isabetli bir davran olduu sylemek bir bakma doru olacaktr. airin
dilinin olduka yetkin oluu, muvaahalarnn her birinin harcesinde -7 tanesini
alnt yapmtr- bu yetkinliini gstermesine yardmc olmutur.
bni

Hacer

el-Askalnnin

harcelerine

baktmzda

ise,

airin

muvaahasndan 4nn harcesini halk diliyle oluturmu olduunu grmekteyiz.

Dier 3nn ise pek de basit bir dil ile oluturulduunu kabul etmek olduka
zordur.299 Dier taraftan, Safiyyud-Dn el-Hill ise harcelerinin 3nde halk dilini
kullanm, 8 tanesi ise yine olduka basit bir dille oluturulmutur.
Matla muvaahann ilk kufl, harce ise son kufl olduu iin 1. ksmda ele
alnan uyak dzenleri harce iin de geerlidir.

299

Bkz. Abdul-Kerm, a.g.e., s. 243-258.

133

I.4. BEYT SAYISI:

airin muvaahalar, beyt says bakmndan incelendiinde, 24nn V beyt
zerine olutuunu, geriye kalan 3nden 2sinin VI beyitten, 1inin ise VIII beyitten
olutuunu grmekteyiz.
bn Sen el-Mulk, eserinin giri ksmnda, Tm ve Akra muvaahadaki beyt
saysnn V olmas gerektiini sylemektedir.300 Bununla birlikte, derledii
muvaahalar incelendiinde, 4nn VI beyitten, 1inin IV beyitten, geriye kalan 66
tanesinin ise V beyitten olutuu grlmektedir.
bni Hacer el-Askalnnin muvaahalarnn ise, 6 tanesinin V beyitten,
dierinin ise IV beyitten olutuu grlrken, Safiyyud-Dn el-Hillnin, 11
muvaahasndan, 5 tanesinin, VII beyitten, 3 tanesinin V beyitten, ve dier 3nn
ise IX beyitten olutuu gze arpmaktadr.
Sonu olarak, muvaahalarn beyt saylar, yerine gre onu oluturan airin
beenisine kalmakla birlikte, yukardaki rakamlarn dna kp, 10 beytten oluan
daha uzun rnler ortaya konduuna Lisanud-Dn b. Hatbin, bni Sehl el-bilnin
bir muvaahasna karlk (muarada) olarak yazd mehur muvaahasnda
ahidiz.301

300
301

bn Sen, a.g.e., s.
Atk, a.g.e., s. 375-378.

134

II. BLM
BN ARABNN DVANINDAK
MUVAAHALARIN ERK
BAKIMINDAN NCELENMES

135

II. DVANDAK MUVAAHALARIN ERKLER

ncelikle sylemek gerekir ki, ele aldmz muvaahalarda tam olarak bir
konu btnlnden sz etmek olduka zordur. Bunun nedeni ise, airin bunlar sekr
halinde uyku ile uyanklk arasnda- yazm olmas, kendisine gelen ilhamdan
esinlenerek ortaya koymu olmas veya slubunun byle olmas olarak aklanabilir.
Buna iaret olarak Ebl-Al Aff, Fussul-Hikemi defalarca erhinden okuduktan
sonra, metinden bir ey anlamadn, tek bana ele alnan kelimelerin manasnn
ak olduunu, fakat cmlelerin ne ifade ettiinin kavranamamasndan yaknarak
yle sylemitir:
Arapa

yazlm

bir

kitab

anlamakta

ilk

defa

bu

kadar

zorlanyorum.302

Ayrca aire ait olan Tercmnul-Evk bata olmak zere, Hakikat ve

Tefekkr ve Nurlar Risalesindeki iirleri incelendiinde, bunlarn da yalnzca bir
tema btnlnden yoksun olduu grlecektir.
airin muvaahalarnn temalarn belirledikten sonra dier airlerle ait
temalarla birlikte karlatrarak aktarmakta fayda grdk.
Muvaahada ilenilen temalarn genel balklar u ekildedir:

302

Michel Chodkiewicz, Sahilsiz Bir Umman; Muhyiddn bn Arab, ev. Atilla Ataman, Kurti
Matbaas, stanbul 2003, 2. Bask, s. 18.

136

Doruluk, vuslat-hicran, seyru slk-slik, i dnyas, vnme, havf-rec,

sevgi(li), nur, sureler hakknda, marifet ve marifetullah, akl, arifler, fani olma, nefis,
salih kul, adn cennetleri, peygamberler, felah (kurtulu), sr, sabr, lednn bilim,
makam, ryetullah, kaza-kader, fakr-gn, vahiy, ilham, beden-ruh, eytan, kalp,
ilh ve beeri yn, arap, rzk, kbe.
Bu konular kullanm sklklarna gre ve kullanldklar muvaahalara gre
aadaki gibi sralanmaktadrlar:
Sevgi(li)si (16), vuslat-hicran (10), nefis (10), kalp (10), seyru slk-slik (9),
arap (8), nur (8), beden-ruh (8), akl (6), i dnyas (5), arifler (4), ryetullah (3),
peygamberler (3), marifet ve marifetullah (3), kaza-kader (3), havf-rec (3), fani
olma (3), fakr-gn (3), vahiy-ilham (2), eytan (2), sabr (2), vnme (2), makam
(2), doruluk (2), adn cennetleri (2), sureler (2), salih kul (1), rzk (1), lednn bilim
(1), kabe (1), ilh ve beeri yn (1), kurtulu (1).
bn Arab muvaahalarnda yukardaki konular ele alrken, bni Hacer elAskaln divanndaki 7 muvaahasnnda, Gazeli ilemitir. erikleri ise u
ekildedir:
1. Muvaahasnda: Sevgilisinin uzaklndan yaknmas ve hicran acs, ona
olan zlemi, bir araya geldiklerinde alaca zevk ve iyilik yapann elde edecei ecir,
2. Muvaahasnda: Sevgilisinin ulalamayacak bir yerde olduu, Onu ne
kadar vse de, onun hakkyla vlemeyecei, akndan deli-divane olduu ve bunu

137

sevgilisinin bilmesine ramen acsn dindirmedii, ona olan ak acsnda ok

alad, onsuz bir hayat dnemeyecei,
3. Muvaahasnda: Kavuma vaktinin yaklamasndan dolay sevinmesi,
sevgisinden dolay knanmas, Sevgilisinin kat kalpli oluundan yaknmas, nice
sefer akndan dolay alamas, ak olmadan nceki durumu, kendisini bu durumdan
kurtaracak birinin yardmna komasn istemesi,
4. Muvaahasnda: Sevgilisinden ayrldktan sonra kendi benliini
unuttuunu, akan gzyalarnn denize dndn, kendisine verdii nimetlerden
dolay Allaha kretmesi,
5. Muvaahasnda: Sevgilisiyle arasna girene seslenip muradna erdiini
bildirmesi, zlem duyduu kiiyi ziyaret etmesi, sevgilisinden iinde nsiyet
araplar bulunan kadehleri istemesi, onu ayn ondrdne benzetmesi,
6. Muvaahasnda: h. 802de amda bulunurken Sadrud-Dn Ali b. elEdmye yazd muvaahas ve ona nasihatlerde bulunmas,
7. Muvaahasnda: Sevgilisinden olan uzakln ona verdii ac,
sevgilisinin

bu

sebepsiz

yere

gidiini

anlamamas

ve

dnmeyeceinden

endielenmesi, tesellisini yalnzca Allahta bulduu, onun akyla annesinden ve

babasndan getiini ele almtr.

138

Safiyyud-Dn el-Hill ise divanndaki 11 muvaahasnnda ounlukla

vmeyi (Methiye) ileyen air, hikem ve zhd konularnda da muvaahalarn
oluturmutur. erikleri ise u ekildedir:
1. Muvaahasnda: Seher vaktinin tasviri, gn doarken grnen ieklerin
stndeki ilerin inci yapraklarna benzetilmesi, iki meclisinin tasviri, Kurandan
istiareler, Peygamberler ve anlatlar,
2. Muvaahasnda: Zaman iyi deerlendirme, nemli olanann uzun
yaamann deil, kedersiz olannn olduu, sevgilisinin le vakti gnee,
geceleyinde aya benzetmesi,
3. Muvaahasnda: Ramazan bayram, tutulan orutan sonra bu bayram ile
feraha erme, bu ay boyunca oru tutanlarn karln yeterli derecede alacaklar,
Halife bni Mansrun olunu vme,
4. Muvaahasnda: mamuddni vmesi, onu eli aklkta kimsenin
geemedii, ok cesaretli olduu ve aslanlarn onun iin bir av olduu,
5. Muvaahasnda: ki meclisinin tasviri, Allahn kader ve kazasna
boyun emesi, mrn temenni iinde boa harcad, kendisini koruyan sahibine
seslenii,
6. Muvaahasnda: Akn anlalmas zor durumu ve bunun kalbini yeyip
bitirmesi, byle bir kalbin bir ok durumda zorda kalaca, ou kez bu durumdan
dolay gz yalarn tutamad,

139

7. Muvaahasnda: Sevgilisinin yola kmas ve onun adna endielenmesi,

onunla karlat zaman utandn ve onun yzne baktnda eridii, o olmad
zaman kendisini, cehennem ateindeymi gibi hissetmesi,
8. Muvaahasnda: Sevgilisinin gzlerinden Allaha sndn ve daha
nce ondan baka bir kiiye ak olmadn, gzellik adna ok eyi olduu fakat
vefa adna ok eyden yoksun olduu, sevgilisini ona ektirdii aclardan dolay
katiline benzetmesi,
9. Muvaahasnda: Birbirine ak olan biri Trk (erkek) dieri Arap
(kadn) iki gencin sevdasndan bahsetme ve onlar ceylana benzetmesi, ikisinin de
birbirine olan sevdasnn kalplerini doldurmas ve aclarndan dolay alamalar,
10. Muvaahasnda: Savalardaki kllarn onu yaralamad fakat
sevgilisinin bir bakyla ld, baknn bir katile benzetmesi, ondan kendine
arap dolu bir kadeh sunmasn istemesi,
11. Muvaahasnda: Ak arabn itiini, duha vakti bu kadehin
glgesinin gzkt, bunun nefisler iin bir hediye olduu, bunun ak arabnn
olduunu ak olmayann fark edemeyecei, onu itikten sonra aklyla zorluklar
at ele alnmtr.
Hz. Peygamberi bir muvaahasnda ven bni Zemrek ise, bunda eski gnler
geri gelse bile Hz. Peygambere olan itiyak sndrmeyecei, genliin birgn elden
gidii ve bu gidi karsnda insann elinden bir eyin gelmedii, hayatn bir uykuya,

140

ahiretin de bir uyankla benzettiini ve insann bu ikisinin arasnda bir hayal

olduunu, mrn su gibi gelip getii ve Allahla bulumann yakn olduu, dnya
ve iindeki her eyi bir aldanma olduu, insanlarn hairde iken Hz. Peygamberin en
nde olaca vb. konular ele almtr.303
Kaynaklara bakldnda bn Arab gibi, muvaahada ierik olarak tasavvufu
kullanan iki airin ismi gemektedir. Bunlar, Ebl Hasen Ali b. Abdillah e-uster
divannn byk bir blmn, tasavvufa dair yazd muvaahalarnn yan sra
zecel de oluturmaktadr- ve Eb Abdillah Muhammed b. Ahmed b. es-Sabbg elCzmdir.
Ulaabildiimiz e-usternin bir muvaahas304, bn Arabnin muvaaha
slubuna benzemekte ve bu muvaahada onun kadar kapal ifadeler kullanlmasa da
onun byle bir sluptan az da olsa nasibini ald gze arpmaktadr. Akra olan bu
muvaahann Arapa metni ve anlam aadadr.

y@A 2 ,-. B y<|

,15e   1   V:=G P2
11! , \
b G _% yYQ
,y1e5 1-% @  _ y|
  _ ^
 

303
304

1MG u+  $G (n BC

el-Makkar, Ezhrur-Riyd fi Ahbri Iyd, s. 205-206.

Atk, a.g.e., s. 392-394.

141

Allaha, bize murad, afiyeti ve sevinci yaklatrdndan dolay hamd olsun

Aramzda haber gtrp getirene de ki:
Kader gitti, yorgunluk bitti. Dostluk geldi ve murada erdik.

****
Y " yG ]
 14 P2 V +
Y@2 "y! _e <G $^
CV2 z<M12 D=@e
 V
11! y2 _ ^G
 UyEG VA

Yp-G B1. 9e -) ]

 !

zlediim kii beni ziyaret etti

Onunla bir araya gelmek ho oldu
Dostluk ba meyveli ve yaprakldr
Buluma srasnda onunla yalnz kalmak ho oldu ve vuslat kaderi dndke dnd
aramzda.

****
D-2 BG BYe G 9:Oc R
D-y^2 D2Ay12 ZB[ 
u  X h :y<' Py2 L f
1!:eC @X
 :
 :

:L u yC :E[  c

Onun yce kudsyetine sndmda

(O) Benim efendim, dostum ve arkadamdr

142

lk arabndan sulandrp bana verir

Sarho olduumda da dostluk arabn yaknmzdan i! der.

****
B y

# P2 Z
 }2 :"G ]
 -C
B y#H  > 9:y<) h qy
B #!Q   } :L uYQ
@ :Vy&G ,-. ,[5 uC

qG uYQ DC=G P2 :]

 -C

Ona yle dedim: Efendim! Bu arapta arya kaan doru yolu bulamaz
O da bana: Hayr, bu aktr. Hadi bala! dedi
Dedim ki: Ski kim?, Trda Hz. Musaya benim diyen dedi.

****
 y3
w G 1=
 G! ]
 B #n  2
 y23
w G
 $#Y% < -% G V y1G 
 EG 9 :0@ 
 :0@ c
y@jyk v PyMG! : y01

D#=
  2...(
|
e  D.B 2 

Parlayan kla doru yolu bulmadn m?

Gz ucuyla grp, avucunla getirdiin atele
Krn bakyla baktn
Ey sevdiini ne sren, utanmyor musun? Bizden bakasna gzle bakmaya.

143

****
Y. L ]
 14 G...z@Q 
YGy) BcG }  : 8
 $ >
YQ , y#$2 z234 ; Q

y@ }  F
 y@. 
 :8! 2

CAy^ D.B <Q ]

 14 G

Ey Fn! Bana ak olsaydn,

Bir ve Yaratc olandan bakasn gremezdin
Dinlenmek istenen sz dinle!
ddianda doru olsaydn, gzlerin benden bakasn grmezdi.

****
,O2 2
 A   | ,-. _% $C
d:M 2 Pe4  -) P2
 U
OY Gy! : 8
 #@  @[ Ps<.
1y1! G (
 N
|
e  ; Q: 

d: G o M @ n  @dV _% 1 

Hakka gel, geip gideni brak!

nsanlardan midini kes!
Bizden bakasndan yz eviren olur ve kaderden yardm istersen,
Rzamza kavuursun, o ne gzel rzadr ve aramzdaki perdeler kalkar.

144

Yukardaki muvaahada e-uster, Allaha kendisine bahettii nimetlerden

dolay kretmesinden, zntden kurtulduklarndan, zerilerindeki arlklarn
kalktndan, muradlarna erdiklerinden, zlem duyduu kiinin onu ziyaret
ettiinden, dostlaryla buluunca kardelik kadehinin aralarnda dolandndan, kendi
bulunduu makamndan, nsiyet arab itiklerinden, Skinin kim olduunu
sormasndan ve cevabende Tr danda Hz. Musa ile konuan ben! cevabn
almasndan, fni olan insanlara Hidyeti gstererek seslenmesinden bahsetmektedir.
Burada e-uster, bn Arab ile baz tasavvuf iaretleri kullanmada onunla
paralel bir yol izlemitir. Bu noktalar,
1- Dostla (sevgiliyle) buluma vaktinin verdii ferahlk
2- arap kadehleri ve sonucunda sarho olma
3- Ak
4- Tr dandaki Hz. Musa
5- Fni olma
6- Allahn sfatlar
7- Ondan bakasndan yz evirme
8- Hicbtr.

Eb Abdillah Muhammed b. Ahmed b. es-Sabbg el-Czmnin Hz.

Peygamberi ven iki ve seher vaktinin nemini konu edinen bir muvaahasna el-

145

Makkarnin Ezhrur-Riyd fi Ahbri Iyd adl eserinde rastlanmtr. Hz.

Peygambere vg temasn iledii ilk muvaahasn incelediimizde airin,
sevgiliye ulaamamann verdii ac, ona olan akndan dolay eridii, uzun zamandr
onu arad ve bu yzden senelerce alad, ona kavuunca aclarnn dinecei, onun
bulunduu diyarlarn ok mbarek olduu ve onun kabrine bakanlarn bile ok
sevaplar kazanaca, onun tuttuu yolun doru olduunu ve bunun bizim iin bir
rnek olduu, dier insanlarn uykuda olduu ve onsuz hibir yol gstericinin
olmad, ona ak olup tutulan kiinin bahtnn ak olduu vb. gibi konular ele
aldn grmekteyiz.
kinci muvaahasnda ise air, Hz. Peygamberin bulunduu topraklarn ok
mbarek kabul edimesi gerektiini, ona olan itiyaknn devaml olarak
yenilendiini, onu her grdnde sevinen ve huzur bulan bir kalbinin olduunu,
bunun dnda ise devaml bir hzn iinde olduunu, sevgilisinden olan ayrln
onu yprattn, ac eken kalbinin bu acsnn ne zaman son bulacan, btn
emelinin sadece onunla bir arada olmak olduunu, bu hastalnn tek ifasnn Hz.
Peygamberin elinde olduunu, ona ulamak iin her yolu aradn belirtmitir.
nc muvaahasnda ise air, gece vakti kalkp Allaha niyaz etmenin
nemini, bu saatte uyank olmann affedilme nedeni olabileceini, seher vaktinin
nemini, kiinin sevgilisine sadece bu vakitte dualarla yaklaabileceini bunun

146

dnda vuslatn zor olduunu, kulun bu srada Allaha tvbe ederek seslenmesini ve
Onun rahmetine snp alayarak yakarmasn anlatmtr.

147

SONU
bn Arab, tasavvuf alanda yeni bir r aan dnr olarak kabul edilmi,
kendine zel slubuyla ortaya koymu olduu eserlerindeki fikirleri btn evrelerce
tartma konusu olmu bir bilgindir.
Muvaahalarn incelediimiz bu almada airin, bu tr iirdeki yetkinliini
ustaca gstererek baarl olduu ne kmakta, bu trde ortaya konan dier eserler
incelendiinde, bunlarn olduka farkl yanlarnn olduunun grlmesi bu savn
doruluunu ispatlamaktadr.
Muvaahann basit bir dille ve ark amacyla ortaya konan manzum bir tr
olduu gz nnde bulundurulduunda, bn Arabnin bu tr, tasavvuf bir ama
iin kullanlm olmas ona yeni bir boyut kazandrma olarak grlmtr.
Bununla birlikte air, muvaahalarn birok yap zerine oluturmu ve ok
sk rastlanmayan, olduka farkl ve karmak yaplarda da rn ortaya koyarak, bu
trdeki becerisini gstermitir. Bunlarda grlen dil becerisini hem klasik kaside
yapsndaki iirlerinde hem de lzmiyyt trndeki iirlerinde grmek mmkndr.
Muvaahalarnn harcelerinde ise, tazmin yapmaktan geri kalmayan air,
bunlarn tamamn fasih bir dil ile oluturmutur. Harcelerinde mahalli leheleri
kullanmamasnn yegane sebebi, ok seyehat edip farkl lehelere hakim olmas
eklinde aklanabilir.

148

airin, muvaahalarda beyt saysnda genel olarak klasik yapya ki bu V

beyttir- dikkat ettii grlrken yer yer bunun dna kt ve hem VI hem de VII
beytten oluan muvaahalar yazd gze arpmaktadr.
air

iirlerinde

tasavvuf

temalarn

bir

ounu

kullanm,

dier

muvaahalarn aksine, onlarda olduka kapal ifadeleri kullanarak muvaahay

allagelmi basit formunun dna karp onu, amacna ulamak iin bir ara olarak
kullanmtr.

149

KAYNAKA

Abdul-Kerm, Red, Tah., Dvnul-Hfiz bni Hacer el-Askaln, DrusSahbe Lit-Turs, b.t.y.
Arab, Muhyiddn bn, Drr Meknun (nci Dizileri), ev. evket Grel, Esma
Yaynlar, stanbul, b.t.y.
Arab, Muhyiddn bn, Futuht- Mekkiye, ev. Selahaddin Alpay, H. Mustafa
Varl, Esma Yaynlar, stanbul 2005.
Arab, Muhyiddn bn, Resailu bni'l-Arab (Nurlar risalesi), ev. Mahmut
Kank, nsan Yaynlar, stanbul 2004.
Arab, Muhyiddn bn, Tercumnu'l-Evk, ev. Mahmut Kank, z Yaynclk,
stanbul 2004.
Arslantrkolu, Ahmed Fik, Muhyiddn bn-i Arab ve Ftht- Mekkiyeden
Tavsiyeler, Yasin Yaynevi, stanbul 2004.
Atk, Abdulazz, el-Edebl-Arab fil-Endels, Drun-Nahdatil-Arabyye,
Beyrut 1976.
el-Basr, Muhammed Mehdi, el-Muvaah fil-Endels ve fil-Mark, Matbaatu
el-Marif, 1948.
el-Beyhak, Eb Bekr Ahmed b. Huseyn, abul-mn, Tah. Muhammed Said
Besyn Zagll, Drul-Kutubil-lmiyye, Beyrut h.1410.
el-Buhr, Muhammed b. sml Eb Abdillah el-Cuf, Sahhul-Buhr, Tah.
Mustafa Deyyib el-Bag, 3. Bask, Beyrut 1987.
el-Bustn, Kerem, Tah., Dvnu Safiyyud-Dn el-Hill, Dru Sdr, Beyrut,
b.t.y.

150

el-Cerrh, smil b. Muhammed el-Aln, Keful-Haf, Tah. Ahmed elKall 4. Bask, Beyrut h.1405.
Cevizci, Ahmet, Paradigma Felsefe Terimleri Szl, Paradigma Yaynlar,
stanbul 2000.
Chodkiewicz, Michel, Sahilsiz Bir Umman; Muhyiddn bn Arab, ev. Atilla
Ataman, Kurti Matbaas, 2. Bask, stanbul 2003.
ed-Dye, Muhammed Rdvn, Fi Edebil-Endels, Drul-Fikr, Dmak 2000.
Dayf, evki, el-Mugrib fi Hulel-Magrib, Drul-Marif, 3. Bask, b.y.y., b.t.y.
Diyb, Ali, Fil-Edebil-Arab el-Endels vel-Magrib, Dmek 2002.
el- Fhr, Hann, Trhul-Edebil-Arab, 3. Bask, b.y.y., 1960.
Frolov, van, Felsefe Szl, ev. Aziz allar, Cem Yaynevi, stanbul
1997.
Hkn, Feth b., Kalidul-Ikyn, b.y.y., b.t.y.
el-Hakm, Suad, bnl-Arab Szl, ev. Ekrem Demirli, Kabalc Yaynevi,
stanbul 2004.
Haldn, bni, Mukaddime, ev. Zakir Kadir Ugan, M.E.B. Yaynlar, stanbul
1991.
el-Hamev, Ykt, Mucemul-Buldn, Dr Sdr, Beyrut, b.t.y.
el-Hanef, Cell, el-Ard Tezhbuh ve detu Tenvnih, Matbatul-n,
1978.
Hazm, bn, Gvercin Gerdanl, ev. Mahmut Kank, nsan Yaynlar,
stanbul 1995.
Huart, Clment, Arab ve slam Edebiyat, ev. Cemal Sezgin, b.t.y., b.y.y.

151

el-Humeyd, Ebi Abdillah Muhammed b. Futh b. Abdillah, CezvetulMuktebes fi Zikri Vltil-Endels, tah. Muhammed b. Tvt et-Tabh, Kahire, b.t.y.
Huseyn, Hamdi Abdul-Mnim Muhammed, Trhul-Magrib vel-Endels fi
Asrl-Murbitn, skenderiye 1986.
Imamuddin, S. M., Muslim Spain 711-1492 A.D., Leiden 1981.
bn Arab, Hakikat ve Tefekkr, ev. Mahmut Kank, Hece Yaynlar, Ankara
2003.
bn Arab, Muhyiddn, Rhul-Kuds, ev. Vahdettin nce, Kitsan Yaynlar,
stanbul, b.t.y.
bn Arab, Resailu bnu'l-Arab (Nurlar risalesi), ev. Mahmut Kank, nsan
Yaynlar, stanbul 2004.
bni Arab, Muhyiddn, Meleklerin Ruh leminden Madde lemine nii, ev.
Selhaddin Alpay, Esma Yaynlar, stanbul, b.t.y.
bnul-Arab, Muhyiddn, Nurlar Hazinesi, ev. Mehmet Demirci, z
Yaynclk, stanbul 2004.
slam Ansiklopedisi, Maarif Basmevi, stanbul 1960.
Keyln, Kmil, Nazart fi Trhil-Edebil-Endels, Matbaati MektebetitTicriyye, 1924.
el-Mekn, Muhammed b. akir b. Ahmed, Fevtul-Vefeyt, b.y.y., b.t.y.
Menocal, Maria Rosa, R. P. Scheindlin, M. Sells, The Literature of al-Andalus,
Cambridge University Press.
el-Meydan, Ebl-Fazl Ahmed b. Muhammed b. Ahmed b. brahim enNibur, Mecmul-Emsl, Tah. Muhammed Muhyiddn Abdulhamid, Drul-Fikr,
b.t.y.

152

Muhiddin-i Arab, Lbbl-Lbb (zn z), ev. smail Hakk Bursev, Sad.
Abdlkdir Akiek, Bahar Yaynlar, stanbul 2000.
el-Mulk, bn Sen, Darut-Trz fi Amelil- Muvaaht, 1949 Dimek.
el-Munv, Abdur-Raf, Feyzul-Kadr Lil-cizil-Fakr, Msr h. 1356.
Ncholson, Reynold A., A Literary History of the Arabs, Cambridge at the
University Pres, 1956.
zdemir, Mehmet, Endls Mslmanlar, Trkiye Diyanet Vakf Yaynlar,
Ankara 1997.
Palencia, Angel Gonzalez, Trhul-Fikril-Endels, ev. Huseyn Munis,
Mektebetun-Nahdatil-Msriyye, Kahire 1955.
er-Rfi, Mustafa Sdk, Trhu dbil-Arabyye, Drul-Kitabil-Arab,
Beyrut, b.y.y.
Slim, Seyyid Abdulazz, Kurtuba Hdratul-Hilfe fil-Endels, skenderiye.
e-entern, Ebl-Hasen Al b. Bessm, ez-Zehra fi Mehsini Ehlil-Cezra,
tah. Salim Mustafa el-Bedr, Darul-Ktbl-lmiyye, Beyrut.
e-ika, Mustafa, el-Edebl-Endels, Mevdatuhu ve Funnuhu, Drul-lm
lil-Melyn, Beyrut 1975.
Tatlsu, Ali Osman, Esml-Hsn erhi, Seha Neriyat, 12. Bask, stanbul
1993.
The Encyclopedia of Islam, New Edition, Newyork 1993.
et-Tilimsn, Ahmed b. Muhammad el-Makkar, Ezhrur-Riyd fi Ahbri
Iyd, b.y.y., b.t.y.

153

et-Tilimsn, Ahmed b. Muhammed el-Makkar, Nefhut-Tb min GusnilEndels er-Ratb, Tahkik: hsan Abbas, Dru Sdr, Beyrut 1988.
Trkiye Diyanet Vakf slam Ansiklopedisi, Ankara 2004
Uluda, Sleyman, Tasavvuf Terimleri Szl, Kabalc Yaynevi, stanbul
2002.
Watt, W. Montogomery, A History of Islamic Spain, Edinburgh at the
University Pres, 1977.
Yazr, Elmall M. Hamdi, Hak Dini Kuran Dili, Feza Gazetecilik, stanbul.
Zeydn, Corci, Trhu dbil-Lugatil-Arabyye, tal. evki Dayf, Drul Hill,
Kahire 1798.
ez-Zrn, Abdullah b. Ali, el-Endels, Kurn minet-Takallubt, Matbt
Mektebeti el-Melik Abdulaziz el- mme, 1996.

154

TEZ ZET

Dzgn, Osman, bnArabnin Muvaahalar, Yksek Lisans Tezi,

Danman: Prof. Dr. M. Faruk Toprak, 147 s.
Tez, giri ve iki blmden ibarettir. Girite, Endlste ortaya km olan
muvaahalarn, kendilerine ait kavramlar, temalar ve ne kan airlerinden
bahsedilmitir.
Birinci

blmde,

yap

olarak

bn

Arabnin

muvaahalarnn

snflandrlmas ve bunlarn evirileri ele alnmtr.

kinci blmde ise, kendisine zg slubundan bahsettikten sonra, airin
muvaahalarnn

temalar

hakknda

bilgi

verilmi

ve

dierleri

ile

karlatrlmtr.

ABSTRACT
Dzgn, Osman, Muwashshahaat of Ibn Arab, Masters Thesis,
Advisor: Prof. Dr. M. Faruk Toprak, 147 p.
The thesis consists of an introduction and two chapters. In the
introduction, its stadet that, the muwashshah wich was revealed in Andalus, and
the concepts which are belongs to itself, themas and outsanding poets.
In the first chapter, the classification of the muwashshaat of Ibn Arab, and
the translations of those are dealt.
In the second chapter, after mentioning the linguistich method which is
special to himself and the themas of his muwashshahaat, were compared with the
others.

155