Professional Documents
Culture Documents
milli ..
, urtulus tar1h1
kutuphaneci - eskikitaplarim.com
DOGAN AVCIOGLU
Milli KURTUlU$
TARiHi
1838'den 1995'e
iKiNCi KiTAP
<O~iincii Bas1m)
TEKiN YAYINEVi
Kapak:
SAID MADEN
YAYLACIK MATBAASI
iSTANBUL -1978
IKiNCi KiTAP
SOVYET DEVRiMi KAR$ISINDA
TURK DEVRiMi
0C0NC0
BOLOM
I -
II -
Ill -
IV -
V -
VI -
VII -
Bol9eviklik suclamalan
VIII -
AtatUrk ve korni.inizm
IX -
ERMENiSTAN OLMAKTANSA,
OLMAK !
BOL~EV!K
Amerikan mandas1 alma umutlan, 1920 y1h balarmda, ABD'nin isteksizligi iyice belli olunca son bulur.
Gozler, bu kez, Kafkaslar'a dogru ilerleyen Boleviklere
i;evrilir. Boleviklerle, 1920 bahannda, Dogu'da karadan
baglanti kurabilme olas1hgmm ortaya i;1kmas1, Bolevik
destek ve yard1m1m aratlrma egilimini gui;lendirir.
Daha onceleri, Kafkaslar'da ingiltere ve !ngiltere'nin uydusu Gurcistan ve Ermenistan htiktimetleri, Turkiye ile Bolevik Rusya arasma bir duvar gekmiti. Karadeniz'de ise, Mtittefik Donanmas1 tam egemendi. Rusya'daki ii; savR1 kimin kazanacag1 belli degildi. Boleviklerin 1919 yilmda ii; savRtaki baanlan ve Kafkaslar'a dogru ilerlemeleri uzerine, durum degimi ve onlar bir kurtanc1 olarak goriilmeye balanm1tlr.
Dogu'daki bu yeni gelimeler kar1smda, Amerikan
mandas1 yanhlanndan !ngiliz hayram Rauf Orbay dahi, bir tehdit niyetiyle bile olsa, Bati'ya karl Bolevik
427
kozunu kullanmaya koyulur. Rauf Bey, 2 Mart 1920 gunii Istanbul'da Amiral Bristol ile yaptig1 konumay1,
Atattirk'e bir telgrafht anlat1r. Konumada Bristol,
ABD kamuoyunun onceleri Wilson .ilkelerini destekIedig;ini, fakat sonradan Wilson'u b1rakt1g1m, bu ilkelere bel baglamakhg1m1zm yarar saglayamayacagmI
soyler. Rauf Bey, U kar1hg1 verir :
cc- Amerika ie karimaz ve Avrupalilar da bizi
mahvetmekteki kararlarindan donmeyecek olurlarsa,
dayanak noktasim ister istemez Dogu'da arayacagiz)) *1
428
mas1'm yapanlar ve daima bizi savaa silriiklemi olanlar, 93 Sava1'm (1877) a<;anlar ve hiristiyan unsurlan
bize karl ayaga kaldmp bagnns1zhga kavuturmak isteyenler yine bunlardir. Bunun i<;in biribirimizi aldatm1yahm ve (musli.i.man-hiristiyan) unsurlarm anlamas1 gibi anlam1 olmayan sozleri soylemeyelim ... Oralan Rusya'ya smir komusudur ve Bolevikligin girmesi igin bir gelime alam vardir. jyice bilsinler ki, orada bulunan mii.slUmanlar, eger onlar bOyle bireye (Ermenistan yapmaya) kalkzirlarsa, Rus Boleviklerinin
oncii.leri bile
olurlar))~.
((Mustafa Kemal Paa'mn o gilnlerdeki kadar yorgun ve bazen de ilmitsiz oldugunu gormil degilim.
430
Refik (Koraltan) - Halk, d1tan, bir yard1mc1 kuvvet gelip gelmeyeceg'ini soruyor. Rusya'daki Bolevik
Ye:;iil Ordu'nun gelmesi bekleniyor. Bir an once gelmesi ic;in Hiikiimetin giriimlerde bulunmas1 gerekir 11
14 Agustos 1920 glinlii Meclis oturumunda ismail
Suphi Soysall1 (Burdur), Mustafa Kemal'den Bolevik
kuvvetlerinin c;ag1nlmasm1 ac;1kc;a ister ve aralarmda
~u konuma gec;er:
ismail Suphi - Paa Hazretleri. .. Bizim kuvntlerin Rus kuvvetleriyle ittifak edeli hayli zaman olmm~
tur. O zamandan beri o kuvvetlerin buraya c;ag1nlmas1
diliiniilmii miidi.i.r, boyle bir giriime gerek var m1d1r?
Mustafa Kemal -- Neden dolay1 boyle bir giriim
yapahm? Boyle giriim var m1d1r? Ne sebep vard1r
efendim? K1z1l Ordulan bizim memleketimize c;aguma
giriiminin bizce diiiiniildiigii hakkmda bir bilginiz mi
vard1r?
!smail Suphi - Soruyorum efendim ...
Mustafa Kemal - Yaptm1z m1, yapmad1mz mi diye soruyorsunuz, rica ederim. Boyle bir soru sorabilmek
ic;in durumu c;ok iyi diiiiniiniiz, c;oziimleyiniz; ondan
sonra Genel Kurul oni.i.nde soru sorunuz. Biz bOyle birey diiiinmedik ve diiiinmek de istemiyoruz 7
ORDU, ANKARA'DA
bir edebiyattan ibaret kahr. Fakat daha once kurtuluU Amerikan mandasmdan bekleyenlerden c;ogu, bir
si.ire de Bolevik taburlan umuduyla yaarlar.
BOL~EViK
Ote yandan, Bolevik 1htilali, bi.iti.in mazlum iilkelerde milli kurtulu umudunu atelemi, bagims1zhk
mi.icadelelerine h1z kazandirmitlr.
Emperyalistler, bata Lloyd George ve Churchill olmak i.izere, Ti.irkiye Bogazlar'dan 1ngiliz ve Frans1z donanmasm1 gec;irmedigi ic;in Qarhk Rusyas1'i11n yard1mma gidemediklerini, Bolevik ihtilali'nin bu yiizden
patlak verdigini ileri si.irmekte ve bunu Ti.irkiye'yi cezaland1rma gerekc;elerinden biri saymaktadirlar. Atati.irk'i.in biiyi.ik katk1s1 bulunan Qanakkale Zaferi, emperyalistlerce, diinya c;apmda emperyalizme indirilmi bi.iyiik bir darbe olarak goriilmektedir.
Ti.irk milliyetc;ilerine de Bolevik ihtilali, Qarllk
Rusyasl'mn ingiltere, Fransa ve italya ile birlikte Ti.irkiye'yi yak etme planlarmm beklenmedik bir mucizeyle yok olmas1 bic;iminde goziikmektedir: Anadolu'nun
Rus igali, Bolevik ihtilali ile son bulmutur. Bolevikler, 'I'iirkiye'yi paylama anlamalanm yirtmilar, her
~iirlii imtiyazlarmdan vazgec;milerdir. Yusuf Kemal
Tengirenk, Bolevik ihtilali'nin Tiirkiye ic;in ne anlama geldigini U sozlerle anlat1r :
Biiyiik Harp'te Ruslar Refahiye'ye kadar gelmilerdi. 1htilal Rus Ordusu'nu geri gotiirdi.i. ihtilal olmasa idi, Ordu kolay kolay oradan c;1kar m1yd1?
. Rusya'da oteden beri bizim gerqek dilmanimiz <;arlikla Ortodoks Kilisesi idi. Ayasofya'nin hiltilini indirip
yerine har;i koyrnak, bu kilisenin en buyuk emeli idi.
Lenin bu iki kurumu, yani iki buyuk dilmamm1z1 yikmaya ahdetmi ve yikm1tlr1a.
Askeri incelemeleriyle tanman Sedat Paa da Y1ldmm'm Ak1beti adh kitabmda durumu tamamen askeri ac;1dan 12oyle degerlendirir :
435
1917'de Rus cepheleri 9ozillmeseydi, Kafkas Cephesi'ndeki ikinci ve U9iincii Ordulanm1zla, Anadolu'nun
ortiiliip korunabilecegine kesinlikle giivenilemezdi a.
Falih R1fk1 Atay .ise, Bolevik ihtilali'nin o gunlerde Tiirkiye'nin gelecegi bak1mmdan onemini, kendine
ozgii 9arp1c1 iislubuyla dile getirir :
Tuhaf kader cilveleri vardir. Eger Lenin <;;arltgt
yikmasaydz ve Rusya zafer gunune erise idi, Istanbul
Rus olacalctz. insanzn acaba bir Istanbul kOesine Lenin'in bilstunu koysak mz, diyecegi gelir 15
ccYa <;ar Rusya's1 1917'de y1kllmam1 olsayd1? Miittefikler'le aralarmdaki anlamaya gore Istanbul, Sakarya k1y1larma kadar Ruslann miHkii olacaktI. 1918'in o haftalarmda Rus Ordulan Komutam, <;ar Nikola'y1 Dolmabah9e Saray1'111n nht1mmda kar1layacakt1.
Daha neye ugrad1gm1 bilmeden, Dogu'dan Giiney'e dogru, Adana'ya kadar uzayan bir Ermenistan kurulacaktI. Lenin, <;arhgi devirdigi sirada, Rus ordula_nnm nerede ise S1vas kap1larma dayanm1 oldugunu unutuyorduk16.
Mart 1917'de <;arhk devrildikten sonra, yerini alan
burjuva hiikiimetler, <;arhk politikasm1 siirdilrmiilerdir. DIileri Bakam Prof. Miliukov. 18 Mart 1917'de,
du~andaki Rus sefirlerine, Tiirkiye'yi par9alayan gizli
anlamalann yiiriirliikte bulundugunu bildirmitir. An18.malarm y1rt1lmas1m yalmzca Bolevikler isterler.
Petrograd Sovyeti, milletlerin kaderlerini tayin hakkm1 savunur ve toprak ilhak1 olmadan ban 9agnsmda bulunur. Tiirkiye'den pay almak isteyen Miliukov,
1917'de Boleviklerin buna karI 91kl1 yiiziinden istifa
zorunda kahr.
Kas1m 1917'de iktidart ele almca, Bolevikler, bu
gorillerini uygulamaya koyulurlar ve Rus toprak agaIanna ve kapitalistlerine kfl.r ve imtiyaz saghyor>l dedikleri gizli anlamalan yirtarlar. O giinlerde ingiliz
Proletaryas1 ise, 28 Arallk 1917 tarihli karanyla, Tiirk
436
itilaf Devletleri'nin boyunduruguna kar1 Almanya'y1 koruma ve savunabilmenin tek yolu, Alman i<;;ilerini Almanya'mn Efendisi yapmaktir... itilat Devletleri lordlarmm en c;ok korktuklan ey, ordulannm ne
istediklerini bilen i<;ilerle temasa gelmesidir.
KurtulUU Almanya'da proleter ihtilalinin gerc;ekletirilmesinde goren Radek, Alman milliyetc;i subaylannm arad1g1 adam haline gelir. Almanya'ya kac;an Talat
ve Enver Paalar, cezaevinde Radek'in ilk ziyaretc;ileri
arasmdad1rlar. Enver Paa, bu temaslar sonucu, islam
Dtinyas1'm tngiliz emperyalizmine karl ayaklandirmak
ic;in Moskova'ya gidecektir. Enver Paa, yakmdan tamdlg1 Alman subaylanm Boleviklere yonelmeye tevik
eder. Yeni kurulan Alman Ordusu Reichswehr'in ballla gelen Von Seeckt, Enver'in yakm1dir ve Diinya Sava1'mn son giinlerinde Enver Paa'nm Kurmay Bakanhgm1 yapm1tlr. Seeckt, itilaf Devletleri'ne karl
Boleviklerle ittifak yapma politikasmm ampiyonlugunu yi.iklenir. Moskova'da Troc;ki'nin yard1mc1s1yla konuan Enver Paa, 26 Agustos 1920'de Boleviklerle iliki kurmas1m istedigi Alman Ordusu'nun bama Unlan yazar:
Burada gerc;ek iktidan elinde tutan bir grup var.
Almanya ile anlamadan yana olan Troc;ki, bu grubun
ic;inde. Bu grup 1914 Almanya smmm tamyabilecektir. Diinyamn halen ic;inde bulundugu kaostan c;1k1m
tek yolu olarak, bunlar, Almanya ve Ti.irkiye ile ibirligini gormekteler. Grubun mevkiini gi.i9lendinnek ve
butiin Sovyet Hiikiimeti'ni davaya kazanmak ic;in, resm'i olmayan yollardan Sovyetlere yard1m yap1lamaz m1?
Miimkiinse silah sat1lamaz m1? ... Almanya'nm durumuna ac;1khk ve kesinlik kazand1rmak ic;in, Boleviklerin
temsilcileriyle bir anlamaya varmamzm onemli oldugu kamsmdaynn. Ruslara yard1m amac1yla, Koridor'da,
ya da baka uygun bir yerde bir goniillii ordusu kurulabilir ve bir ayaklanma hareketi balatilabilir>> rn.
Seeckt'in kurmay heyetinden olan ve Enver'in de
yaklm bulunan General Kostring ile Emekli General
440
Reibnitz, Alman subaylan ve Radek arasmdaki temasIan ha.zirlarlar. Reibnitz, koyu anti-bolevik olan Ludendorff'un eski bir yakm1dir. Fakat cezaevinden g1kmca Radek'i evinde ag1rlayan Reibnitz, Boleviklige sempati duymaktadir. Bu emekli general, Bolevik Radek'e,
subay arkadalanna yalmz Sovyetlerle ittifak yapmay1 degil, fakat bir cins ban<;l ihtilal yapmay1 orgutledigini soylemektedir..
Radek'in cezaevindeki devamh ziyaretgilerinden
olan Ludendorff'un eski istihbarat bakam Albay Max
Bauer ise, i~i sinzfz ile subay sznzfi ittifakz))m onermektedir. Albay'a gore, bu, Sag'm iktidan ele ge9irmesi, i<;ilerin burjuva demokrasisinden hayal kmkllgma
ugramalan ve Almanya'da i<;i diktatorltigtini.in, subay sm1f1 ile i<;i sm1f1 arasmda bir anlamayla ancak
miimki.in olabilecegi sonucuna varmalanyla gergekleebilecektir. istihbarat91 Albay Bauer, 1920 Nisanmda,
kuvvetli adam gereksinmesini duyabilmesi i<;in Almanya.'ya once tam Boleviklik gelmelidir)) demektedir. Ra.dek, istihl:larat91 albay i<;in Oyle konumaktad1r:
Bana anlatt1 ki, bu temel tizerinde, subaylar, Komtinist Partisi ve Sovyetler Birligi ile bir pazarhga giriebilirler. Bizim dize getirilemiyecegimizi ve itilaf
Devletleri ile mi.icadelede Almanlarm muttefiki oldugumuzu anlam1lard1n> 20
1918 yazmda klsa bir sure Dlileri Bakanhgi yapan Amiral Hintze de, c<itilaf Devletleri'nin Almanya'YI bogazlamasm1 engellemek i9in)) Bat1'da zamanmda
bir Di.inya ihtilali'nden ya.nadir. Hatta iinlii AEG firmasmm kurucusu Walter Rathenau bile Radek'in cezaevi ziyaret<;ileri arasmdad1r. Kapitalizme art1k doniilemiyecegini belirtmekte ve yap1c1 bir sosyalizmden
soz etmektedir.
!te bOyle bir ortamda Almanya'da Milli Boleviklik)) aklm1 gelimitir. Unli.i ingiliz bilim adam1 Carr,
bu ortam1 oyle anlatmaktadir :
Yenik Almanya'da Rus ihtilali, Bolevik ihtilali'ne sempati besleyen dar 9evrelerin 9ok otesinde bir c;:e441
kicilik kazand1. Ihtilal, komi.inist solu da, milliyetc,;i sag1 da etkiledi. Subaylar da dahil, geleneksel olarak tamamen sagda bulunan birgok Alman ic;;in 1919 y1lmda
Almanya'mn tek kurtulu yolu, ihtilal olarak gozukmekteydi. Bu y1kma gi:irlii.inde, tam umutsuzluk havasmm pay1 bi.iyiiktu: Alman Samson'u, yenilgi ve kuc;;uk
di.ime saatinde, galip Filistinlileri aldatmak ve tap1nagm slitunlanm y1kmak ic;;in, Bolevikligin karanllk
guc;;lerini yard1mma c;;agirabiliyordu. Fakat bu goriilin,
Rus ihtilali'nin amac;;lanyla c;;at1mas1 mutlaka gerekmeyen olumlu yanlan da vard1: Darbe, Bat1'ya ve liberal demokrasiye kar1 yoneltilebilecekti. Otoriter olacakti, ama ehir proleteryasmm yeni gliclinli tamyacakt1. Amac;;, Alman milli askeri guci.iniln canland1nlmas1yd1. Boylece, Milliyetc;;i Almanya ve Bolevik Rusya arasmda, Bati devletleriyle olan ortak g1kar c,;at1malan ve ideolojik nefretle belirlenen bir ittifaka giri~ile
bilirdiJJ 2 1.
Ludendorff gibi bagnaz bir anti-bolevik olan Hoffman'm yazd1gma gore, bu Boleviklerle ibirligi goruil, gene;; subaylar, ogretmenler ve genc,;lik arasmda geni taraftar bulmutur. Laufenberg ve Wolffheim gibi
sol liderler, Milli Boleviklik gorillinii ortaya atm1lardir. Bunlar, Alman komunistlerini Versay Antlamas1'na karI devrimci bir halk savaI ilan etmeye ve boylece proleterya ihtilali ic,;in Alman milliyetc;;ilerinin destegini kazanmaya c;;agmmlardir.
Burjuva milliyetc;;iler ile komiinistlerin ibirligi, Lenin ve Radek gi bi Bolevik liderler tarafmdan reddedilmi:;;se de, Kiz1l Ordu 1920 yazmda Polonya ic;;lerinde
h1zla ilerlerken, Alman milliyetc;;i c;;evrelerinde Bohjeviklige baglanan umutlar iyice artm1t1r: itilaf Devletleri'nin yi:inetimindeki Serbest Danzig ehrincle Alman liman ic;;ileri greve gitmiler ve Polonya'ya yard1m getiren itilaf Devletleri gemilerini boaltmay1 reddetmilerdir. Qok sayida Alman gi:intmusli, KlZll Ordu'ya katilm1tlr. Milliyetgi Alman sag1, Bolevik ittifakm1 ac;;ik442
<;a istemitir. Alman Milliyetc;;i Partisi'nin yaym orgaru, proleteryayi kolelik zincirlerine baglayan itilaf
Devletleri'ne, i<;i sm1fmm gerc;;ek dtimanlarma karl
kampanya ac;1lmasm1 istemitir. Lenin, alrI sagc1 siyah yi.izler ile Boleviklerin olagandIl bir blok tekil
ettig'ini ileri surmti, <cAlmanya'da herkes, hatta en kara gericiler ve kraicilar dahi, bizi Bolevikler kurtaracak diyor sozleriyle durumu saptam1tir22
Demek ki, 1920 yilmda en sagc1 Alman c;evreleri ve
444
BOL~EViK.
AYAKLANMASI
Bu umutlar ger<;eklemez. K1z1l Ordu, Polonya birlikleri 6niinde yenilgiye ugrar ve geri <;ekilir. Fakat bu
yenilgi, Komintern'in Almanya ve Avrupa'da ihtilal
umutlanm zay1flatmaz. Zinoviev, 1920 y1h sonlanna
dogru Almanya'da Komintern'e ve ihtilale bagh 350 bin
ilyeli biiyilk bir Birleik Alman Komilnist Partisi kurmay1 ba~anr. Bu parti oncii.lilgilnde ihtilal denenecektir. Fransa'da da Arahk 1920'de Sosyalist Partisi <;ogunlugu Komintern'e baglanacak ve Frans1z Komilnist
Partisi ad1m alacaktir. Norve<;, Bulgaristan ve <;ekoslovakya'da Komintern'e bagh bii.yilk komilnist partileri
ortaya <;1kacakhr. S1rp-Hirvat-Sloven Komtinist Partisi
h1zh gelime gosterecektir. ite bu ortamda, Mart 1921'de Komintern yoneticilerinin de itmesiyle, Birleik Alman Komilnist Partisi ihtilale kalk1acaktir. Parti, Alman proleteryasm1 tarihsel gorevini yerine getirmeye
ve proleterya ihtilalini Dogu'dan Bati'ya taimaya>> c;;agiracaktir. Ne var ki, iki hafta kadar silren ayaklanma
bastmlacak, boylece Dilnya ihtilali umutlan son bulacaktir. Fakat 1921 y1lmm ilk aylarma kadar, Dogu'da
ve Bat1'da Dilnya ihtilali umutlan gilc;;lil kalacaktir.
Bah emperyalizmine karl amans1z bir sava veren
Anadolu'nun milliyetc;;i ihtilalcileri, Dilnya ihtilali'nin
baansm1 yiirekten isteyeceklerdir. Nitekim Kiz1l Ordu'nun Polonya i<;inde h1zla ilerledig'i giinlerde, 14
Agustos 1920'de, Atatii.rk Meclis'te 6yle konuur:
Bolevikler... biltii.n dii.nyanm emperyalistlerine
karI dii.manhk ve sava ilan etmekten <;ekinmediler.
445
imdi, insanhg1n kurtulUU yolunda mi.icadeleye gmmi olan Rus milletinin bu ugurda katland1gi gi.i~li.ik
lerin degerini takdir etmektedir.
Ben ki, benim fikirlerim biiti.in arkadalanmca payla1lmaktadir, bir yandan Bati'nm i~i sm1f1, Cite yandan Asya ve Afrika'nm ki::ileletirilmi halkla:h, milletleraras1 sermayenin kendilerini y1kmak ve efendilerine
bi.iyi.ik ~1karlar saglamak ic_;in kale durumuna getirmek
istedigini anlad1g1 ve somiirge politikasmm iledigi sue;,
diinya i~ilerince kavrand1g1 gi.in, burjuvazinin kuvveti
sona erecektir. Ben buna inamyorum.
Sovyet Sosyalist i;;uralan Birligi Hi.ikilmeti'nin Avrupa ic_;ileri i.izerindeki yuksek manevi otoritesi ve gerekse islam Diinyas1'nm Ti.irklere karI duydugu sevgi
ve guven1 iki devlet arasmdaki ibirliginin, Bati emperyalistlerine bilerek ya da bilmeyerek katlananlan
birletirmeye yetecektir, umudundayim 26
Gi::iriildi.igi.i i.izere, di.inyanm kurtulUU, biri Bat1
proleteryas1, oteki ise mazlum Ulkeler i.izerinde etkili
olan iki ihtilalci hi.iki.imetin ibirlig'inden beklenmektedir. ite ooyle bir Di.inya ihtilali f1rtmas1 i~inde, feodal ilikilerin hi.iklim si.irdi.igu ve proleteryanm hemen
hemen mevcut olmad1g1 Anadolu'da bir Boleviklik modas1 salgm halinde geliecektir! Ankara'da kirm1z1 kalpak, kirm1z1 kravat ve k1rm1zi mendil bi~iminde bir
kirm1z1 modas1 yay1lacaktir. ilk Meclis iiyelerinden
Damar Ankoglu'na gore:
((Baz1 meb'us arkadalann komi.inizmin ilan edilmemesinden i::iti.iri.i canlan s1klhyordu ...... Komi.inizmin
iareti sayilan kizil renk, moda haline gelmiti. Bilerek
bilmeyerek bu rengi kalpaklarmda ta1yanlar ~oktu.
Kravatlan kirm1zi olanlar az degildi 27
Qerkez Etem'in bir mi.ifrezesi, kirm1z1 tepeli kalpaklar ve yeil bayraklarla Ankara'da dolair. Hatta
Tevfik Riitii Aras'm kmmz1 kadife kalpagi, Meclis'te
0nemli bir tart1ma konusu olur.
447
448
durmadlm, imdiki haberler Ankara'da bir is18.m Bolevik yonetim kurulacag1 bi~iminde idi, yeil renk 1slam11gi, kirm1z1 Bolevikligi gosteriyormu.
Uak kar1smdaki !slamkoy'de bulundugum s1ralarda bir alay suvari ve Kurmay Ytizba1 !zzet Bey'le
(Aksalur) yamma gelen Refet Bey'in (Bele) filamasmm
yeil ve klrm1z1 renkte olUl}U dikkatimi ~ekti, Kolordu
Karargah1 binasma girerken kap1daki filamarmzm klrm1z1 ve beyaz oluunu kendisine gostererek :
- Kusura bakmaym1z, bu yeil-klrm1zi rengi Osman Bey'in filamasmda da gormtittim, ast oldugu i~in
aldlrmachm. Fakat siz tisttimtin de bu renkleri ta1dlg;In.1z1 g0rtince artik benim filamamm da rengini degitirmem zorunlu oldu ... n
Birgtin de Emir Subayim Top~u Ytizba1 Sabri'nin terini silmek i~in bir cebinden klrm1zi, bir cebinden de yeil mendil ~ikarmas1 dikkatimi ~ekti. Yeil
ve kirm1z1 ne demekti? .. Yeil, 'Yeil Ordu'nun belirtisiydi. Rus Bolevikleri ile dost oldugumuzdan bizim de
onlara uyan bir yonetim bi~imine girmekligimiz gibi
haberler yayihyordu)).29
Fahrettin Altay'a gore, Boleviklik taslayan Qerkez
Etem'le yakm ilikiler kuran ve Kuva-yi Milllye gerillac11Igm1 benimseyen Bati Cephesi Komutam Ali Fuad
Cebesoy Paa, subaylarla erlerin birlikte yemek yemelerini kararlatlnr ve gtinltik bir emirname kaleme alarak, bunu btittin birJiklere duyurur. Er - Subay farkl
boylece kald1nlacaktirao.
Dogu Cephesi Komutam Kaz1m Karabekir Paa ise,
Bolevik ordularda yak diye, kendi birlik1erindeki subaylarm rtitbe iaretlerini sokttirtir ve Genelkurmay
Bakam ismet inonti'den sert bir uyan ahr. Karabekir'in Genelkurmay Bakanllgma kar1 bu konuda yapt1g1 27 Agustos 1920 tarihli savunma ilgin~tir :
BOlevik Ordulanmn Azerbeycan'a giriinden ve
ozellikle Nahc1van'da ordular temasa geldikten sonra
apo1etlerden genel bir nefret dogdu ve apoleti olanlar
449
da takmamaya balad1. Nedeni de Baku'daki Islam soylevlerinde ve gazetelerde hedefin hep subay apoleti ve
sirma olUU idi. Boleviklerin erleri subaylara karl k1yam ettirecekleri ve apoletleri koparacaklari saylentisi,
ingiliz ajanlarmm bu milthi propagandalan esaretten
donen, ya da vaktiyle Azerbeycan Ordusu hizmetine girmi olup da bu kez donen subaylar tarafmdan getirilmekte oldugundan, ilk temasta bulunan ve nisbeten
uzak bir yerde olan ve Edirne'de erlerin isyanmdan gozii yildlgmdan bu dedikodular karlsmda dahi biraz
bocalayan Onbirinci Tilmen Komutam Cavit Bey'in birliklerinde, subaylann Bolevik alametler tak1verdiklerini ve erlerin de balarma Bolevikler gibi y1ld1z taktirdlklanm haber ald1m))a 1
Karabekir, bunun uzerine apoletten vazgec;tigini
savunmasmda ileri surer.
TYRK YOLDA$LAR
Boleviklik modas1 o kadar alm1 yi.iri.imtitilr ki,
okullarda Bolevik marlan soylenmektedir :
Anadolu $uralar Htiki.imeti var olsun
l<;ilerin emegi ozlerine yar olsun
Uyan mihnetle c;ahan c;1plak hemehri
ink1laba katII diinyanm htir renc;beri. .. :1 ~
9ura, Sovyet kal'.1hgi kullamlmakta ve bir Anadolu Sovyetler Hi.ikiimeti'nden soz edilmektedir. Rasih
Nuri ileri'ye gore, bir ((Turk ~uralar Cumhuriyeti Anayasas1)) resmi olarak bastinlm1tlr33 Buraya kadar gidilmese bile, Mustafa Kemal Paa, Mustafa Suphi'ye yazd1g1 13 Eyliil 1920 tarihli mektupta, koyden balayip
balk tarafmdan sec;ilmi orgiitleriyle piramit bic;iminde
yukselerek BU.yuk Miilet Meclisi'ne dayanan hiikilmet
sistemini, Sovyet sisteminden farks1z saymaktadu34
Kirm1z1 kravat, k1rm1z1 kalpak gibi Yolda sozii
de moda olmutur. 4 Ekim 1920 tarihli Hakimiyet-i Mil450
((Bolevik Elgilik Kurulu'nun di.in gelen ilk kafilesini sayg1 ve dostlukla selamlamay1 ilk gorev biliriz.
Azerbeycan dili, Bolevikligin ilk ve son riitbesi, tek
unvan ve lakab1 olan bir kelime kullamyor: Yolda.
Bu kelimeyi aynen kabul ediyor ve gelenleri Yolda olarak tamyoruz. Gelenler, dostlanm1z ve yoldalanm1zchr. Aym yolda yiiriiyen, ayn1 amaca dogru giden yoldalar !
Biitiin Rus yoldalardan, biitiin Ti.irk yoldalara
uzun yollardan hararetli selamlar getirmi olan yoldalar ... 3"
Kurtulu Sava.1 liderlerinin biribirlerine yolda diye seslenmeleri yaygmlair. Ornegin Mustafa Kemal
Paa, Bat1 Cephesi Komutan1 Ali Fuad Cebesoy'a 26
Ekim 1920 giinii, rcSevgili Yolda! Dogrudan dogruya
Ugiinci.i. Enternasyonal'e bagh ve esas programma dayanan bir Tiirk Komiinist Partisi kurulmutur diye
yazar. Dogu Cephesi Komutam Karabekir ic;in, art1k
kendisinin eski Ordu Komutam Halil Paa (Kut), Yolda Halil Paadir. Karabekir, bayram tebrik kartlarmda dahi ((islam ve Rus milletleri, ingiliz, Frans1z ve Yunan c;apulculanm kovacaklar)) demekten kendini alamaz. _Erzurum'a gelen Bolevik diplomat! A. Upmal, Albayrak gazetesinde yaymlanan soylevinde c<Yaasm Ti.i.rkiye'nin K1z1I Ordu'su!)) deyimini kullanma cesaretini
bulur3 6 .
Bu ortamda, Rusya Tiirkleri gibi Anadolu Tiirkleri
de Bolevik ihtilali'nin baans1 ic;in ugramI, didinmi
ve Anadolu'nun kurtuluunu bu baanya baglt g0nniilerdir. Tengirenk'e gore, Karadeniz takac1lan Boleviklerle c;allm1lard1r :
ccMoskova'da bizim Karadeniz takac1larmdan Hamit admda biriyle dost olduk. Hamit'in Boleviklerin yamnda mevkii vardi. Bizim Karadeniz takac1lan olsun,
451
savata esir clilmii baka Tiirkler olswi firsat bulduk~a c;arhga karI savaan Boleviklere hizmet etmiler.
Hele takac1lar, Karadeniz'in o zaman tek hakimi ge~in
dikleri i~in takac1hkla bu miicadelede epey i gormiiler. Bolevikler bunlara hizmetlerine gore payeler, ellerine kag1tlar vermiler 37
AZERBEYCAN'IN BOLl?EViKLE~TiRiLMESi
Turk komutanlan, Bolevik zaferlerini kendi zaferleri gibi cokunlukla izlemiler, iki Ordunun ibirligini
aram1lar ve ortak hareket diiii.nmillerdir. Karabekir
Paa, daha 18 Temmuz 1919'da Kolordu Karargahmda
Bolevik zaferlerinin nas1l sevin<;;le izlendigini belirtmektedir:
c<Kolordu gazinoswida ziyafet ve milzik miisameresi verdim. Bugiin Genelkurmay'dan ve ozel gelen bilgiden herkes honut: Bolevikler Dobruca'ya girmi. 1ki
Frans1z tiimeni Boleviklere kat1ld1gmdan oteki askeri
geri ~ekmiler. italyanlar da yenilmiler ... Amiral Kol~ak yenik diimil, bir~ok esir vermi. Yilzde 50 noksamna dahi olsa, herhalde lehimize bir hareket gelimekte diye sevinmemek miimkiin degih> 38 .
Mustafa Kemal Paa, Karabekir'in Bolevik baanlanm bildiren telgrafm1, biz bir zafer kazanmIlZ gibi, Tann'ya iikurler olsun'' diyerek karIlamaktadir :
Boleviklerin baanlarma dair yollanan bilgilere
iikran arzolunur. Ger~ekten durum elhamdiililliih lehimize gelimektedir 311
Karabekir Paa, Boleviklere askeri yard1mlarda da
bulunur. Karabekir, Trabzon'daki Tilmen Komutam
(Dada) Ri.itii Bey'e direktif vererek, Batum'daki Boleviklere yard1m edilmesini ister. Tumen Komutarn,
Trabzon'daki ateleme makinasm1 Batum Boleviklerine gonderir, bununla kopril u~urulur 40
Istanbul'un igali ilzerine, Karabekir Paa, Mustafa Kemal'e Batum'da Boleviklik ilan etmeyi, Bolevik452
ligi Kars, Ardahan ve Artvin'e, Giircistan ve Azerbeycan'a yaymayi onerir. Bunun Bolevik Ordularmm hareketini h1zlandiracagm1 ileri surer. Mustafa Kemal,
Batum ve bOlgesindeki Boleviklik ilam konusundaki
yilks2k gorti.lerinize tamamen katllmz kar1ligm1 verir41.
26 Nisan 1920'de Mustaf Kemal, Baku'ya gonderilen askeli kurulumuza, emperyalizme kar1 Bolevikle.rle <ci ve eylem birligini kabul ettig"imizi bildirir ve
Azerbeycan Hilktimeti'ni, belli koullarda, Bolevik devletler grubuna katma yilkumltiltigiinii ald1g1m1z1 soyler42.
Nitekim Azerbeycan'da Bolevik yonetim, bizim
katklm1zla kurulacaktir. XI. K1z1l Ordu'nun Baku'ya
davetini ve 28 Nisan'da Baku'ya giriini, Ankara'nm
direktifiyle Halil Paa (Kut) saglar.
ilkbahar ve yaz balarmda, Polonya olaylan dolay1siyle, K1z1l Ordu'nun Kafkasya'da ilerlemesi gecikecek, fakat bu ordunun bir an once gelmesi beklenecektir. Sagc1 bir gorii~e sahip bulunan Karabekir Paa'nm
o giinlerde yazd1klan ilgirn;tir. 10 Mart 1920'de Karabekir Paa, Boleviklerin bir an once Kafkaslar'1 Giineye amas1m saglamak i~in kendilerini bir miinci (kurtanc1) gibi bekleyen milyonla balk oldugunu Boleviklere anlatmayi en onemli ilerden biri saymaktad1r43
Ankara'y1 birak1p Istanbul'a baglanan Onikinci
Kolordu Komutan1 Fahrettin Altay'a maneviyat vermek i~in, Karabekir, K1z1l Ordu'nun yolda oldugunu
bHdirir:
((Kafkas daglarma kadar dayanan ve ~ogunu islamlarm tekli ettigi halaskar (kurtanc1) ordularla bir
ay sonra baglanti kurmamiz kesindir 44
Karabekir, yine morali artirmak amac1yla, 18 Nisan 1920 gtini.1 buttin Onbeinci Kolordu birliklerine
<cKafkaslardan gelen kurtaric1 ordular temasm1 ileyen U genelgeyi gonderir :
453
Karabekir, 23 Nisan 1920'de Azerbeycan'm bolevikletirilmesinin islam Di.inyas1'nm gelecegi i~in gerekli bulundugunu ileri siirdi.ikten sonra, Mustafa Kemal'e Bolevik ordularla elele vermeyi onerir:
Bugiin Anadolu'nun halas1 (kurtuluu) ii;;in Bolevik ordulanyla elele vererek hareketten baka. g!remiz kalmam1tlr 4 7
Karabekir, Yolda Halil Paa'ya (Kut) bahkll
454
bulu:~madan
de Biitiin erlerin oniinde subaylar tarafmdan okunacak ve parqa parr;a aqzklanacak ve dinleyen erlerden
birisi tarafzndan topluluga tekrar edilerek anlatilacakn
terieiligimiz, etkimiz ve hizmetimiz sayesinde, kolaylikla Kuzey Kafkasya'yi ge<;tiler ve Azerbeycan'a girdiler ... n
... 1 Agustos tarihinde Rus Bolevik Hti.ktimeti"nin
K1:nl Ordu'suyla BU.yuk Millet Meclisi'nin Ordusu Nahc1van'da biribirleriyle nesnel olarak birlemi oldu. (Alk1lar). Oraya giden kuvvetlerimiz, K1zil Kuvvetler tarafmdan ozel toren ve ti.stun saygilarla kabul edilmilerdir. Burada birleen iki hukti.met kuvvetleri, oteki
kuvvetler gelinceye kadar orada ortak tedbirler almakta bug1in dahi devam etmektedirler.
CELAL BAYAR KOYLULERE BOL~EViKLIGi
ANLATIYOR. ..
Btitti.n bunlara bakmca, Anadolu'nun neredeys~
komtinist olacagma hiikmetmek gerekecektir. Fakat bu
gorti.nii, ileride incelenecegi tizere, yamltic1dir. Bununla birlikte, 1920 yilmda Anadolu'da bir Boleviklik rilzgan esmektedir. Bu rti.zgar koylerde bile esmekte ve
Boleviklik merak edilmektedir. Galip Hoca (Celal Bayar) Ege koyliileri ile Boleviklik konusundaki gori.1mesini amlannda 6yle anlat1r :
Bir iki gti.n i<;inde koyliilerle .biribirimize 1smm1tik. Ak1llanna gelen her konudan soz ediyorlardl. Bana
Bolevikligin ne oldugunu sordular. Boleviklerin Rus
<;arhgm1 kokiinden yiktiklan herkes<;e biliniyordu. tlkeleri hakkmda dogru yanll bir<;ok soylentiler ortada
dola1yordu. Bunlar, bizim koyHilerin de kulaklanna
erimiti. Karl Marx'm teorilerini bir yana biraktim.
Bizim anlad1g1m1z anlamdaki toprak politikas1 (reforme
agraire) hakkmda ne diiiindti.klerini anlamak istedim. 6teden beri bOyle bir f1rsat aramakta idim. Sultan Abdiilhamit'in Merutiyet inkllftb1'ndan sonra, Maliye'ye birakmak zorunda k.ald1g1 Torbah Qiftligi'nin
h;inde oturan halka dag1t1lmas1 i<;in gahInl, tttihat ve
Terakki Genel Merkez Kurulu'nun arac1hg-tyla zama-457:
458
II - MiLLiYET<;iLERDE SOLLASMA:
TORKCULUK, HALKCILIK VE KOYCULUK
l\filliyetc;ilerin hizla sola kay1larmda Sovyet ihtilali'nin payi biiyti.ktiir. Fakat bu sola kayi, 1908 Hareketi'nden itibaren balam1tlr. 1908'de bir Anayasa ile
ozgiirliikleri geri getirmek ve Osmanh imparatorlugunu tekil eden c;eitli milliyetleri e9it ve karde ilan etmek imparatorlugu kurtarmaya yetmeyince, Ti.i.rk;;iiliik
akmu gi.ic; kazanm1tlr. Tiirkc;i.iliik, Turanc1l1k hayallerinin yam s1ra, milliyetc;i aydmlarm goziinii. Anadolu
halkma ve koylli.siine c;evirtmitir. Yiizy1llar boyunca
ezilen ve <<etrak-1 bii.drak)) diye horlanan Tiirkiye halk1m artik milletc;e kurtuluun temeli olarak gormeye yonelinmitir. Ziya Gokalp, evrensel nitelikteki uygarhg1
t8.1yan aydmm halka gidip ona uygarhk gotiinnesi,
milli nitelikteki kiilttire sahip halktan ise aydmm milli kUltiirti edinmesi goriilerini gelitinnitir. Halka
dogru eylemi bOylece ortaya c;1kmlt1r. Anadolu halkrmn perianhg1, ezikligi, millet aamasmda degil, fakat hala bir cins feodaln aamada bulunuu ve bunu
degitinne istegi, halkc;1hga toplumsal bir oz kazand1r1mtlr. Bir milli devrimin yani s1ra, bir sosyal devrim-
den konuulmaya balanm1tlr. 1908'den sonra kurulan
ittihat ve Terakki Kuliipleri, Turk Ocag1, Turk Yurdu,
Halka Dogru vb. gibi dernekler bu fikirlerin oluturuldugu merkezler olmutur. 190 Askeri T1bbiyelinin giriimiyle Turk Ocag1 kurulmutur. Bu genc;ler, 190 Tlbbiyeli Turk evlad1 imzah mektuplanyla, Turk Milletini yok olmaya goti.iren yaant1ya karI <;Ikmllar,
tarzm, ticaret ve sanayi ile kazanilmt bir toplumsa),
egeriienligi, kuru bir siyasal egemenlige yeg tuttukl,arznii> belirtmiler ve milli ve toplumsal bir devrimi gerr;ekl,etirme ozlemlerini cUie getinnilerdir55
459
Ziya Gokalp ve Turk Yurdu c;evrelerinin kattlmas1yla giic;lenen Turk Ocaklan'nda toplumsal kurtulu
rec;eteleri aratlnlnn ve tartl1lnnt1r. Yurt dlmda da,
ozellikle isvigre ve Fransa'da, Turk Yurtlan kurulmutur. Turk Yurtlan, Tilrkliilcte toplumsal devrimcilik
konusunu ilemilerdir.
Ti.'trkc;;Uliik ve onun devami. olan halkphk, igeride
bir toplumsal devrim goriiiine dogTu yol ahrken, ekonominin bi.itiin kilit noktalannm yabanc1lar ile onlann
koruyuculugu altmdaki Rum ve Ermenilere ait olmas1, bu milliyetgilige ekonomik planda antiemperyalist
bir nitelik kazandirm1tlr. Bolevik ibtilali ve baka c;1kar yol goremeyi, bu egilimi 111zlandirmu~ ve c;;eit c;;eit solcu kurtulu formiUleri aratlnlnrn~ ve ge~ekle~
tirilmeye c;;ah1lm1tir.
ANADOLU DEVRiMi'NIN NiTELiGi
Moskova ile temas1 sagla mak igin gonderdigimiz ilk
resmi temsilcimiz eski Turk Ocakc;;1 Dr. Fuad Sabit,
Sovyetlere verdigi 24 May1s 1920 tarihli <<Anadolu :ink1lap Hareketinin Seciyesi ballkh raporunda, milliyeti;ilerin bu sollama>)sm1 olduk<;a iyi belirtmektedir:
Halkl ezen ve gelimesini durduran nedenlerden
biri de kiiltiiriin din etkisinden kurtulamamt olmas1d1r. Eski Arap ve Acem kiilttiriiniin etkisi altmda olan
Ulema, yeni yaantmm yeni fikirlerini kabul ic;;in elverili davranm1yorlardi. Kiiltiirii Arap ve Acem gibi yabanc1 etkilerden kurtarmak ic;;in i;allan dililniirlerin
c;;abas1, Turk geleneklerine dayanmak, balk ve koylU
yaantlsm1 incelemek, yani ktiltiirii milliletirmek
kesinde toplan1yordu. Bunda.n Tiirkc;;Uliik, y~ kUltiirde milliyetc;ilik dogdu. Bu ac;1klamadan anlaihr ki, sanayi ve ticaret nas1l yabanc1lar ve Ermeni-Rumlar elinde ise hiikiimet ve kiiltilr de c;;ogunlukla yerli halkla
iliigi ilpheli yabanc1lar elinde idi. Bunun ic;in sennayeye kar1 mticadele, sm1fsal niteliginden c;1klp milli bir
n-
460
Bu satirlan yazan Tilrk Ocag1 yoneticisi Dr. Fuad Sabit, bu sollamada en a1nhga gidenlerden biridir.
Komi.inist Partisi kurucusu ve lideri Mustafa Suphi dahi, Tiirkc;:ii ve milliyetc;:i c;:evreler ic;:inden c;:1km1tlr.
Paris'te Siyasal Bilgiler Okulu'nu bitiren Mustafa Suphi, Tilrkc;:i.ili.ik ak1mmm ampiyonlarmdan Milli Me461
rutiyet -ve sonraki Milli Tiirk- Partisi'nin yaym orgaru !fham gazetesinin yaz1 ileri miidiirliigiinil yiiklenmitir. Bu partiler, Tiirkc;;iiliik ve Milli iktisat savunuculugu yapm1lardir. Mustafa Suphi'nin, italyanlar
Trablusgarb'a saldmnca kaleme ald1g1 Vazife-i Temdinn adh eseri, Mete Tuncay'm da belirttigi ilzere, solcu
bilinc;;ten uzak bir antiemperyalist tepkidir. Kitap, Osmanh toprak bi.itiinli.igiiniin zedelenmesinden dogan
vatanseverce bir iiziintiiniin liberal ekonomi-politik terimleriyle ifadesi olarak goriinmektedirn 57 Sinop'ta birlikte siirgiin hayati yaad1g;1 arkadaJ. Ahmet Bedevi
Kuran'm yazd1gma gore, Mustafa Suphi, !ttiha~1larm
milletleraras1 masonluguna karI milli masonluk kurmaya yonelmitir" 8 Sinop zindamndan Rusya'ya bu
amac;;la kac;;m1, Bolevikligi ihtilalden sonra Rusya'da
benimsemitir. O gunlerde Rusya'da Mustafa Suphi ile
yakm arkadahk eden Zeki Velidi amlannda, onun komiinistlig"inde dahi milliyetc;;i egilimler gosterdigini ve
bu yi.izden Bolevik liderlerince tutulmad1gm1 yazmaktadir. Prof. Zeki Velidi'nin goriiii oyledir :
Baku'da Ttirkiyeli komiinist Mustafa Suphi'nin
evinde kald1m. Onu Moskova'dan tan1yordum. 0 komiinist ise de Ruslann Dogu politikasm1 begenmiyordu,
ozellikle sava esili .olan Turkiyelilerden bazilanru geri;;ek komiinist sayip kendini kenarda b1rakmak istemelerinden dolay1 Stalin ve arkadalarma ktiskiindU. 58
Mustafa Suphi'nin yakm c;;allma arkadal Ethem
Nejat, eski ve koyu bir Turkc;;u idi*. Bursa Ogretmen
'' Egitim Mii.diiru iken Ethem Nejat, milliyetgiligi okullarda
canlandirmak igin calI:;;m1:;;, cevre gezileri ve izcilik call:;;malan yapm1:;;, Turk Ocaklan'nda gorev alm1:;;, Rumlara kar:;;1 uygulanan ah-Veri:;; boykotunun ytirtittilmesinde on planda rol
oynam1:;;t1r. 1912-1914'te izmir'deyken Ethem Nejat, Kurtulu:;;
Sava:;;1'nm milliyetcileri Vas1f ve Necati Beylerle cok yakm
ili:;;kiler kurmu:;;tur. Tongue;, Ethem Nejat'm egitbilimsel di.ilincelerinden c;ok etkilendigini soyler (Engin Tongu~, Devrim Ac1smdan Koy Enstitiileri ve Tongue, s. 61-65). Cumhuriyetin ilk y1llarmda Egitim Bakanllg1 Mtistearhg1 yapan Nafi Atuf Kansu da sol milliyetcilerdendir.
462
da milliyet<;i bir ogretmendir. Turanc1 amar;larla Kafkasya'dadir. Orada komilnist olur. Erzurum Kongresi'nin unutulmaz gen<; milliyetr;ilerinden Cevat Dursunoglu, bir yil sonra Kafkasya'da komtinizmi benimser.
Z1Y A GOKALP'1N SOLA
KAYI~I
Tilrkr;Uluk hareketinin lideri olan Ziya Gokalp, h1zla sola kayar. Gokalp, s1mf karIthgmm uzlamazllg1m
ve proleterya diktatorltigilntin zorunlulugunu_ oneren
Marksist-Leninist gorilil kabul etmez. Fakat ccyapay>>
dedigi eitsizliklerin kaldmlmasm1 ve geni bir halk<;1hk programmm uygulanmasm1 isteyerek oldukr;a ileri
bir sol gorilil benimser. Ziya Gokalp, Kurtulu Sava!
gilnlerinde Oyle yazmaktad1r :
cc1nsanlar arasmdaki eitsizlikleri inceleyiniz. GOreceksiniz ki, bunlann r;ogu yapay (sun'i) eitsizliklerdir, dogal eitsizlikler degillerdir. Bir esirin efendisine,
bir yancmm agasma, bir i<;inin patronuna, okul gormemi bir cahil kiinin bilgili bir kiiye eit olmamas1
dogal eitsizlikler midir? Yoksa insanlann yapay olarak
meydana getirdikleri esirlik, serflik, millkiyet, miras
gibi toplumsal kurumlann sonuglan rmd1r?
Bu soruya hayir cevab1m veren Ziya Gokalp, Sosyal Adalet>> deyimini kullamr ve herkese f1rsat eitligi
tamnmas1m ister :
ccHalkg1hgm en bilyilk odevi, bu yapay eitsizlikleri
ortadan kaldlrmaktir . .insanlar, dtinyaya gelir gelmez
eit haklara malik olmalld1rlar. Hi<;bir c;ocuk dunyaya
esir olarak, ya da serf olarak gelmemelidir. Hic;bir <;ocuk
yaammm ilk <;aglannda sutsuz, ya da bak1ms1z, ikinci
doneminde okulsuz ve egitimsiz kalmamalld1r. Kim bilir fakir c;ocuklar arasmda ileride bir dahi olmak yeteneginde nice yetenekli bireyler vardir. iyi beslenmemek, ogretim ve egitim gormemek yuztinden, toplum
bunlann feyizli dehalanndan yoksun kallyor. Oysa zenginlerin <;ocuklan arasmda da yeteneksiz, geri zekah,
465
tembel olanlar c,;oktur. Bunlar kuvvetli gtdalarla beslenerek, okullarda aksatmadan devamll ogretim ve egitim gorerek toplumun yonetici sm1flari arasmda onemli mevkiler elde ediyorlar. Zeki bireyleri ren<;perlik eden
ve geri zekali bireyleri en onemli kurumlarm baina
ger;en bir toplum hi<; uygarlikta ve duzenlilikte yukselebilir mi?
Halkc,;1hk, bu eitsizlikleri dilzeltecektir. Halk<;tlik donemi, toplumlann siyasal gelimelerinde ulatiklan en son ve en yilksek m;amadm> diyen Ziya Gokalp,
toplumun tic,; c;eit nimetinden herkesin aym 61<,;ilde yararlandmlmasm1 ister. Bunlarm ilki, eit siyasal haklardir. ikincisi, eit egitim ve killtilr olanakland1r.
Uc,;ilncilsil, ilretim arac,;Ian millkiyetindeki eitliktir. Ziya Gokalp bunu 6yle ac,;1klamaktad1r :
Uc,;fuicilsil, ekonomik arac,;lar ve tekniklerdir. Bu
arac,;larla tekniklere sahip olanlar, buyiik servetleri kazanabilirler.
ite dilnyaya gelen biltiin insan yavrulan, toplum
tarafmdan bu lie,; bi:ililm toplumsal kuvvetlerle eit olc,;ude donat1lmahdirlar. Bir sm1fa bunlardan baz1sm1 verip de, i:itekilere vermemek toplumsal uyumu bozar.
Uretim arac,;larmm paylatlmasmda eitlik isteyen
Ziya Gokalp'in o gilnku Turkiye'nin koul~armda dikkatini, dogal olarak, en c,;ok toprak dag1lnnmdaki eitsizlik c,;ekmektedir. Toprak reformundan yana olan Ziya Gokalp, bu alanda eitlige buyuk onem vermekte
ve ekonomik eitlik saglanmad1kc,;a, siyasal eitligin
lafta kalacag1m ileri siirmektedir :
Ornegin butun kOyliller gibi bir karz tarlasi bile
olmayan yarici ve renr;perlere, koyliilere de Milli Meclis'e se<;mek ve se<)ilmek gibi siyasal egemenlik haklarzni vermiiz. Oysa tarlalarz olmayan bu zavallzlar bir
koy agasinzn tutsagidir. Btizi yerlerde bunlar, evlerini
bulunduklarz koyden baka koye taimak hakkzndan
bile yoksundurlar. <;;iinkil koy agasz, onlarz bitmez tukenmez bir bore; ile sonu gelmez bigimde kendi koyilne
baglamitir. Ekonomik bakimdan herhangibir bireyin
466
Siyasal eitlik gibi, ekonomik eitligi de zorunlu goren Ziya Gokalp, c;alImamn herkes ic;in bir yiikiimliiliik olmas1, eit ie eit Ucret odenmesi gibi Lenin Rusyasmda benimsenen bir sosyalist ilkeye sahip c;1kmaktadir:
c<Toplum ic;inde yaayan her birey mutlaka toplum
ic;in faydah bir bic;imde herhangibir ile ugramaya
borc;ludur. Ve her bireyin toplumsal degeri, yerine getirdigi toplumsa1 hizmetle Olc;i.ilmelidir.
Demek ki, gerc;ek eitlik, her hizmete eit bedelini
vermektir r.o.
CELAL BAYAR'IN SOLCULUGU
Goriiliiyor lti, ittihatc;1larm, daha dogrusu Tilrk
milliyetc;iliginin teorisyeni olan Ziya Gokalp, Marksist
olmamakla birlikte, hayli ileri bir solculuk c;izgisine
ulamttlr. Ziya Gokalp gibi, c;ogu ittihatc;1 olan ve ilk
Meclis'te Atatiirk'iin yakm c;evresini tekil eden birc;ok
milliyetc;i, en a1n olc;i.ilere bile gidebilen bir sol c;izgide klimelenmilerdir. bmegin, gene; 1ttihatc;1larm on
planda kiilerinden Celal Bayar, partinin izmir sorumlusu olarak, milli ekonomi tezini uygulam1, memleket
ekonomisini Rum, Ermeni ve yabanc1lann elinden kurtararak Tilrk egemenligine vermek ic;in c;aba gostermitir. izmir'de Halka Dog-run derneginin kurulmasmda
rol oynam1tlr. Mondros Miitarekesi'nden sonra, izmir'de bannma olanagm1 yitirip Kuva-y1 Milliye giic;lerine
katilan Celal Bayar, sola kaym1tlr. Bayar, bir cins islam komiinizmi gelitirmeye c;ahan Yeil Ordu'nun kuruculan arasmdadir*. Yeil Ordu orgiitiine giren <;er CeHl.l Bayar, 53 y1l sonra kend!ni soyle savunmu~tur: 0
zaman memleketin durumu degisikti. Memleketi'.mize emperyalistler saldirm1st1. Emperyalizme kars1 sava~nyorduk. 1k1 ihtllal vard1 diinyada, birisi Rusya'da olmustu, birisini biz yapm1st1k. Ruslarla balay1 gtinleri ya1yorduk. O zaman boyle bir
niyetleri yoktu ... l> (Mehmed Kemal, Gun gazetesi, 15 Temmuz
1973, CeHi.l Bayar konuuyor).
467
((Bolevikler dogal milttefikimiz olur. Bat1 milletlerinin i~i ve sosyalist partileri, ic;:ten yandalllllZ olur 6 \
Atatilrk'iln en yakmlarmdan biri durumuna girecek olan Hikmet Bayur ise, Halide Edip'in yazd1gma go~
re, Ankara'mn ateli Marksistlerindendir :
ccBugunlerde Istanbul'dan gelen Hikmet (Bayur)
Bey de, Sorbonne'da okumu, Frans1zcas1 olagani.lstl.i,
ozellikle matematigi kuvvetli, boleviklige fikren taraftar bir adamdi... 0 geldikten sonra, D1ileri Bakanllg1,
onun yetenegi sayesinde nomial bir bic;rim almaya bi;tladi. 192.0 y1h Agustosunun sonunda Sevr Antlamas1,
Tilrkiye'nin yok edilmesini isteyen bigimde imzaland1ktan sonra bu adam c;;ok hizmet etti. Kendisi komtinist
fikirlerden yana olmakla birlikte, Tilrkiye'nin her iki
tarafa karI da bag1ms1z kalmasm1 isteyenlerdendir 6 <i.
Yine Ataturk'i.in yak1111 gen<; Ti.irkgiilerden Mahmut Esat Bozkurt, ilk Meclis'in sol milletvekilleri arasmdadlr. Mesleki temsili, ileri sol ve halkc;;1 bir siyasal
rejim diye savunan Bozkurt, Yenigiln gazetesinde
Ti.irkc;rilliik ile komi.inizmi bagdatiran yaz1lar yazmaktadir:
ccKomilnizm Tiirkler i<;in bir iilki.i. degil, bir aragtir. Tiirklerin iilkiisii, Turk milletinin birligidir11n".
TURK OCAKQI Dr. Rm~iT GALiP'iN KOYCULUGU
Turk Ocaklarmdan yetime Dr. Reit Galip ise, koyciiltik fikrinin ampiyonlugunu yapmaktadir. Dr. Reit
Galip, Dr. Hasan Ferit (Cansever) ve daha baka doktorlarla birlikte koye uygarhk gotilrme, koyii uyandirma ve kalkmdirma bi<;iminde koyci.il uk gallmalanm
TaVanh'da balatnrn~tir. Koyltiler arasmda gegirilmi
birbuguk y1lhk yaantidan sonra Dr. Reit Galip'in Ekim
1920'de yazd1g1 ccKi:iyciiltik notlan, Turkgiiliik, halk91hk ve solculuk a<_;1smdan ilging bir belgedir.
Yaz1, C<Anadolu'yu, l"Turki.i. kurtaracak yol nedir?
sorusuyla balamaktadir. Bu soruya Dr. Reit Galip'in
470
ccHerhalde Una kesinlikle inamlmahd1r ki, hiikiimet ile k6ylii arasmda, ilerleme ve egitim diiiincesiyle biltiin giicil.nii bilgisizlik ve yobazhktan alan zorbahk arasmda duran bu agalar sznifi kaldzkqa, hi<;bir ciddi uyarma qabasinzn koylU halka kadar varmaszna olanak yoktur. Hereyden once aradaki Qin duvar1 yikll-
471
472
Sola kayan bu milliyetc;i aydmlar, ilk Millet Meclisi'nde bir toplumsal devrim program1 kabul ettirmeye
onem vereceklerdir. Bu amac;la, macerac1 say1labilecek
kiileri de aralanna alarak Yeil Ordu gtinlerinde Halk
Ziimresi adh bir grup kuracaklard1r. Bu hareketin onciilerinden Yunus Nadi Abahoglu, amac;lanm 16 EylUl
1920 ta1ihli Yenigtin gazetesinde ~1klamu~t1r:
((Halk Ztimresi ad1 altmda meydana gelen yeni bir
kurulu, Biiyiik Millet Meclisi ic;inde gittikc;e artan bir
iddetle duyulan bir gereksinmeyi belirtmektedir. Halk
Ziimresi, Biiyi.ik Millet Meclisi ic;inde bir parti degi1,
belki bizzat Biiyiik Millet Meclisi'nin varhk nedeni ile
hareket c;izgisini saptamasmdan ibarettir. Meclis'in
amac;lan, Diinya'nm gec;irmekte oldugu Devrim'e gore
daima yetersiz goriinmekten kabil degil, kurtulamamu1tir. Dikkat edilince derhal farkediyoruz ki, Dtinya bi.iyiik bir Devrim ic;inde, biz de o Devrim'in tam ortasmda bulunuyoruz ...
Bu kasirgadir ki, oteki gordiigii ve daha gorecegi
birc;ok biiyiik iler arasmda bizim Bi.iyiik Millet Meclisi'ni de dogurmutur. O zaman pek farkmda m1ydlk, bilemiyoruz. Fakat imdi anhyoruz ki, emperyalizmin ei
goriilmedik alc;akc;a saldmlan karismda Turk milletini
birletiren kuvvet, g6riiniite pek dogal bir isyan ve
korunma duygusu ise, gerc;ekte evrensel bir Devrim'in
dtinyayi kucaklayan ve kapsayan bir Devrim'in dalgalandlr. Ve biz, ite imdi bu Devrim'in ic;indeyiz.
Bir Devrim ki, niteligi ve anlam1 sec;ildikc;e bizi ar473
si.ilukler gibi kanlarirmz1 ve iliklerimizi emmekte devam eylemek istiyorlar. Biz gahacag1z, onlar yaaya. caklar. 0 halde? O halde, pek dogal bir sonu~ olarak
kahrolsun Avrupa'nm sermayesi ve yerin dibine ge~sin
onlarm g1karlan>'.
Bizim sermayemiz emektir. Biz bu emekle kendimiz ym;amalc istiyoruz. Dogu, bakalarinzn zevk ve keyfine hizmet etmekten sonsuza dek kurtulmaya kesin
kararlzdzr. 0, artzlc kendi galzacak ve galzmalarznzn
ilrilnunii kendi yaama mutluluguna ayzracaktir. Dogu 'nun bu yeni zihniyetine gore, yaamamn en bilyiik
erdemi <:;alimalctan ibarettir. Bundan otilril en bilyilk
ve hatta biricik defier, galzmaktzr, emektir. Genel yaantzyz, dzannzn zorbalzgzndan sonsuza dek koruyacak,
ozgilr ve mutlu kzlan bir 9alzma uyumu : ite programn61.
Yeil Ordu'nun Meclis iginde bir devam1 say1labilecek olan Halk Zi.i.mresi, bir toplumsal devrim programmm kabulilni.i. istemitir*. Hiiki.i.met, vaatlerle oyalama. yoluna sapmca, Halk Ziimresi Program1, Meclis'e
verilir.
Bunun ilzerinedir ki, Halk Ziimresi Program1'na
~ok benzByen 13 Eyli.il 1920 tarihli bir Hi.ikiimet Program1, Mustafa Kemal Paa'nm imzas1yla Meclis'.e sunu" 8 Eyli.il 1920 tarihli Yeniglin gazetesinde Halk Zi.imresl,
programm1 yaymlam1t1r. f,lura sistemi tingorlilen programda
bir Islam Sosyalizmh> savunulmaktad1r. Programda yer alan
baz1 gtiriller Oyledir: Kafa ve kol emegi esastir. DI boq;lar
ve yabanc1 imtiyazlar, halk i<;in en haks1z bir zalim yiildlir.
Se<;me yat 18'dir. Sava, ancak emperyalizme kar1 merudur.
Okul, paras1z, zorunlu ve yat1hd1r. Arazi devlete aittir, topraks1zlara devlet paras1z arazi verir. Eczahane ve hastahaneler
devlet yonetimindedir. 16 yama kadar fakir cocuklar, hilkii474
lur. Mustafa Kemal'in SUllU yaz1smda, ccBakanlar Kurulu'nun siyasal, toplumsal, askeri ve idari gorlilerini
ozetleyen ve idare orglitli. hakkmdaki kararlanm kapsayan program1 denilir. Programdaki ilkelere dayanarak haz1rlanmas1 gereken kanun tasanlarmm dahi sunulmak i.lzere oldugu belirtilir.
Halk<;;1hk Program1 ad1 verilen bu hukiimet programmm ccmaksat ve meslek ba:;ihkh ilk dort maddesinde, halk<;;1hgm temel ilkeleri dile getirilir :
- Tlirkiye Biiyuk Millet Meclisi Hukiimeti, halkm
yaam ve bag1ms1zllgm1 kurtarmay1 tek maksa t ve
ama<;; bilir.
- Bu amaca, halk1, emperyalizm ve kapitalizmin
zorba egemenliginden ve zulmiinden kurtararak yonetim ve egemenligin geri;;ek sahibi kilmakla eri:;iilecegine inamr.
- Turkiye BU.yuk Millet Meclisi Hi.i.klimeti, milletin yaam ve bag1ms1zhgma suikast eden emperyalist
ve kapitalist dlimanlarm saldmlanna kal'ljl savunma
ve di dii.manlarla ibirligi edip milleti ayartmaya ve
bozmaya i;;all:;ian i<;;erdeki hainleri cezalandirma ic;in Ordu'yu gli<;;lendirmeyi ve onu milletin bag1ms1zhgmm
dayanag1 bilmeyi odev bilir. (Ordu, emperyalist ve !capitalist dilmanlar ile onlann i<;erideki ibirlikqilerine
kart millet ozgurliigilniin dayanagz olmaktadzr.)
475
Demek ki, ger9ek bir halk iktidanm saglamak ilzere antiemperyalist, hatta antikapitalist bir devrim program1 soz konusudur. Bunun i9in bata toprak duzeni
olmak iizere koklil bir yeniletirme ve dilzen _degiiklig-ine gidilecektir. Gerekli kanunlar hemen 91kart1lacak-tir. Ne var ki, bir kanunun maddeleri halinde sunulan
bu temel ilkeler, Meclis <;ogunlugu tutucu oldugu igin,
bir tarihsel am olarak kallr. Meclis'te toplumsal devrim
isteyenlerin iyice azmhkta oldugunu bilen Atatilrk de
devrimlerin zaferden sonraya birakllmasmdan yanad1r.
Program, esas itibariyle, Halk Ziimresi grubunun ilerici
bir programla kazamlmas1m ve Hi.ikiimet etrafmda
toplanmasm1 saglama amacm1 giitmektedir. Bunu saglar, ama orada kahmr. Nitekim Halk<;1hk Program1'm
inceleyen Meclis Komisyonu, haz1rlad1gi 21 Ekim 1920
tarihli gerek9ede, bunu once Meclis'in toplumsal ve siyasal goriilerini bir biitiin halinde dile getiren bir Buyiik Millet Meclisi Program1 olarak yaymlamayi ve ilan
etmeyi ve bu ilkeleri ger<;ekletirecek kanunlan biribiri
ard1 sira <;1kartmay1 diiilndi.iklerini, daha sonra bundan vazgei;tiklerini yazmaktadir. Gerek<;eye gore, bir
Meclis'te bi.itiin iiyelerin goril ve inanlanm (i<;tihat)
bir nokta ve iislupta toplamak milmkiin degildir ve fikir ve inanda fedakarhk da caiz bulunmamaktad1r. Bu
nedenle bir partinin bilttin uyelerince kabul edilmi bir
program bi9iminde Bi.iyiik Millet Meclisi'nin bir programmm ortaya atilmas1 olanaks1z goriilmiitiir. Boylece bir<;ok gereksiz tartlmalara da meydan verilmemitir. Halkumz ise, imdiye kadar vaatlerin hep tutulmad1g1m gordilgiinden vaatlere kan~1 gilvensizdir. O ha.Ide, temel ilkeleri a~1klamaya ve bunlarm gerektirdigi
kanunlann hemen ~1kartllacagm1 vaadetmeye gerek
yoktur.
476
* Ordu lle ilgili maddede de, emperyalist ve kapitalist dilmanlarla <dbirligi eden... icerdeki hainlen> ibaresi kaldmlmI, Ordu'ya emir ve komuta yetkisinin BUyUk Millet Meclisi'nin manevi ki~iliginde oldugu> cUmlesi eklenmitir.
477
1y1z. Emperyalizm nereclen gelirse gelsin. Kendimiz em'.peryalist degiliz ve emperyalistlerin arac1 da olmay1z.
Kapitalizm sorununa gelince, kapitalizm zulmu nerede
goriiltirse goriilsiin, karIsmdayiz.
Bu konuyu 3 Ocak 1921 gi.inu Meclis'te l!l>nuan
D1ileri Bakan Vekili Muhtar Bey aydmllga kavuturacaktir:
Bizim Rusya ile beraberligimiz, yalmzca emperyalizme karI birlikte milcadele etmekten ibarettir. Bu
amag bak1mmdan her zaman onlarla beraberiz ... Hatta kapitalizm miicadelesinde bile Ruslann kabul etmi
olduklan ilkeleri kabul edemeyiz, uygulayamay1z. Qfulkli bunlarm iilkemizde uygulama yeri yoktur *.
KALPAK, FESE YENiLiYOR ...
Gergekten ilk Meclis'te 1920 yilmm Bolevik edebiyatma ragmen, tutucular ezici gogunluktad1rlar. Sola
kayan milliyetgiler azmbktad1r. Daha Meclis'in ilk gfullerinde goriilen fes-kalpak gatlmas1, bunu gostermeye yeterlidir. Kurtulu SavaI gunlerinde fes tutuculugun, kalpak ilericiligin simgesidir. 29 Nisan 1920 giinii
baz1 milletvekilleri bir onerge vererek, fes yerine kalpak
giyilmesini isterler. Mahmut Gologlu'nun BU.yuk Millet Meclisi'ndeki ilk devrimci davram belgesi dedigi
onerge, son derece gergekgi ekonomik nedenlere dayand1nlm1tlr :
"' Atattirk, Halk(;1llk Program1'ndan bir y1I sonra, 1 Arahk
192l'de Meclis'te halkc1hk ilkesini yeniden dile getirecektir:
Biz, hayatm1, bagrms1zllgm1 kurtarmak icin callsan emekcileriz. Zavalll bir halk1z! Ne oldugumuzu bilelim, kurtulrnak, yasamak icin ...... call:;;an ve call:;;mak zorunda olan bir halk1z!
Bundan dolay1 herbirimizin hakk1 vard1r, yetkisi vard1r. Fakat
callsmakla bir hakk1 elde edebiliriz. Yoksa arka 1istti yatmak
ve hayatm1 callsmadan gecirmek isteyen insanlarm. bizim topIumumuzda yeri yoktur, hakk1 yoktur! 0 halde soyleyiniz Efendiler! Halkc1llk, toplumsal dtizenini emegine, hukukuna dayand1rmak isteyen bir toplumsal doktrindir. E!endiler! Biz bu
hakk1m1z1 korumak, bag1ms1zhglffilZ1 gtiven altmda bulundurabilmek icin toptan, milletce bizi mahvetmek isteyen emper-
478
Uzun sava y1llarmm dogurdugu bir<;ok bunahmlar arasmda, iilkemiz i<;in bir de fes s1kmtls1 meydana
<;1ktI. Savatan onceki yillarda yalmz Avusturya'dan
yilda ald1g1m1z feslerin paras1 altm olarak be milyon
Iiraya varmakta idi. bteki yabanc1 iilkelerden getirilen
fes paralanm da hesaba katarsak, her y1l yedi-sekiz
milyon lirahk bir varhgm d1anya gittigi goriiliir ki,
bunun kag1t para kar1hgi, ortalama kirk milyon lira.
demektir. ite yoksul iilkemiz i<:;in <;ok biiyiik olan paranm yurt i<;inde kalmas1m saglamak iizere ve aslmda
ikinci Sultan Mahmut zamanmda Adah Rumlan taklit
ederek serpu olmak iizere kabul edilmi bulunan fesin
bir milli bahk niteliginde olmadlg1 da goz oniine ahnarak oteden beri bir<;ok Dogulu ve miisliiman milletlerin serpu diye ta1d1klan ve U son giinlerde herkesin de seve seve giymeye balad1g1 kalpak'm milli bahk olarak kabullenilmesini ve ilan edilmesini oneririzn.
Bu saglam ve hakh gerek<;e, Meclis'te iddetli iti,.
razlara yol a<;ar :
Haim Bey (Qorum) - Hay1r, hayir, olmaz!
yalizme karI ve bizi yutmak isteyen kapitalizme kars1 milletce savasmay1 uygun gtiren bir doktrin izleyen insanlanz.
Kamm1zca, burada yalmzca emekcinin degil, giriim sahibi
sermayedarm emegini de kapsayan bir emek ve emek<;ilik anIay11 stiz konusudur. Kapitalizm de, emperyalist dl kapitalizmdir. bte yandan c;ok uzun bir konusmanm ufak bir bi:ililmilnil tekil eden bu stizler, c;ok ozel bir durumda stiylenmitir:
Muhalifler, Mustafa Kemal'in diktattirlilge gittigi ve Cumhuriyete ytineldigi kamsmdadirlar. Mustafa Kemal'in yetkilerlni
k1smak ve Saltanat'1 garanti altma almak icin meruti sistemi tingtiren bir kanun teklifi yapm1lard1r. Bilyilk Millet Meclisi Hilkilmeti'nin bic;im ve durumunun karanllk ve mechul
bulundugunu, yeryilzilnde btiyle bir hiikiimet bic;imi olmad1g1m, merutiyete dtintilmesi gerektigini ilerl siirmekte ve etkili
olmaktad1rlar. Cumhuriyet, daha dogmadan ti!me tehlikesiyle
kar1kars1yad1r. Atatilrk, bin dereden bin kamt getirerek, kuvvetler birligine dayalI sistemi savunur, bunun bir halk hilkfimeti oldugunu, halkc;1llk doktrinine dayand1gm1 stiyler. Arna
hemen ardmdan da halkc1 halk hfikilmetinin ne demokratlk.
ne de sosyalist hilkilmet say1labilecegini ekler.
479
481
milliyet<;ilige kayan Birgen ve arkadalan, askeri hareketle birlikte bir toplumsal devrimi yilriitme umudunu ta1yarak Anadolu'ya ge<;milerdir. Birgen, Ankara
Hiikiimeti'nin ilk Basm ve Haberleme Genel Miidiirii
olmutur. Bir yil kadar bu gorevde kalan Birgen, toplumsal deviim ertelenince, hayal klrikllgma kap1larak
Tiflis'e gider. Oradan Karabekir Paa'ya yazdlgi bir
mektupla, bu eski ittihat<;t, toplumsal devrimin ertelenmesini eletirir :
Ben komiinist degilim. Belki duygumla komiinist
olabilirim, fakat di.iiince bakmnndan bizim memlekette heniiz boyle bir toplum diizeninin kurulabilecegine
inanamam. Ancak Ulla iman etmitim ki, Anadolu miicadelesinin baar1yla sonu<;lanabilmesi, askeri harekatm aym zamanda kesinlikle, bir toplumsal devrimle
birlikte yonetilmesine baglld1r. Ankara'ya bazi arkadalarla bu diiiinceyi savunmak iizere geldik, bir yll
ugratik ... JJ
Toplumsal devrim yanhlan ... hayal peinde kOmuyorlar, ger<;ekle kar1kar1ya bulunduklanm samyorlardl. Bundan baka, toplumsal devrim di.iiincesi, Rusya'dan getirilmi iipheli birey degil, onii<; yilhk kutsal bir ugramamn tek meyvas1 olarak Istanbul'dan tatmp getirilmi milli bireydi>J.
Toplumsal devrimden yana olanlar, ekonomik yaam1 ve politikayi bilimsel anlayila ele alanlar, on yil
i<;inde ne zaman Istanbul Merkez-i Umumi'sine bavurarak davalanm anlatm1larsa, hep '~imdi zamam m1?
Girit sorunu var' cevabm1 alm1lardl. 1920'de Ankara.
Merkez-i Umumi'si de aym cevab1 verdi. ~u degiiklik ile ki, Istanbul Merkez-i Umumi'si a<;1k ve kesin
bir sertlikle soylerken, Ankara Merkez-i Umumi'si dr.-la1k soyledi ve eski Bab1ali politikasmm en son ve en
giizel ornegini verdi. Bugiin s~nu<; meydandadlr. Son
bir savala, Yunanlilari denize dokmeyi baarsak, as-zl
o zaman balayacak olan milcadeleyi hatta nereden tut-
482
mak gerekecegi hakkinda ne bir dilii.nce, ne de bir hazirliktan eser vardir. Hatta Ankara'yi <;ok iyi tammak
" Karabekir'in 7 Arahk 1921'de Atatiirk'e gonderdigi bir raporda, Tiflis'teki ittihatc1Iarm diistinceleri soyle ac1klanmaktad1r: Mustafa Kemal Pasa Htikiimeti, Anadolu'ya siyasal bag1ms1zllk getirecek bir bans yapmcaya kadar .iktidarda kalabilir. Fakat Anadolu, bans imzaland1ktan sonra toplumsal ve
temelden bir devrim gecirmedikce, gercek bir kurtulusa kavusamaz. iste biz Anadolu'da bOyle d1i5iinsel ve toplumsal blr
devrimin meydana gelmesi icin her yoldan call5acak ve hatta
bomba da kullanacag1z. Ve Anadolu'nun halk1 ezen simdiki
idari ve politik kurumlanm herhalde y1kacag1z (Kazun Karabekir, istiklal Harbimizde Enver Pasa, s. 275).
483
m-
485
ve biltiln sosyalist ve i<;i gruplarmm milletleraras1 desteginden ve Tilrk mtislilman alemlnin ytirelinden ve maksadm1 kabul eden her blrey ve orglitfin yard1mmda11 allri>.
brgilttin yonetmenliginde, bit Milli Ordu kuruldugu, Bakomutam, Ordu ve Kolordu komutanlari sec;lldigi, ama gizli
tutuldugu belirtilmektedir. Orgilt, Enver Paa ile baglantllld1r.
Fakat Atatilrk'iln Mildafaa-i Hukuk orgiltlinil de Istanbul'da
Karakol kurucular1 temsil etmektedir.
486
lamanm Hsahtekarhk oldugunu belirtir. Yerine getiremiyecegimiz yiikumlillilkler almchguu ileri surer. Kara Vas1f'a yazchgi mektupta da Vas1f ve arkadalar1m
yalniz.ca Anadolu ve Rumeli Miidafaa-i Hukuk Derneg:i'nin Istanbul Merkez Kurulu olarak tamd1klarm1,
yetkilerini amamalan gerektigini hat1rlatir73
iTTiHATQILARIN KOMUNiST PARTiSi
Ne var ki, Baku'daki Baha Sait ve arll:adalan,
kendilerini Rus Bolevik Yonetimi'nin tek muhatab1
olarak gormektedirler. Ankara, Moskova ile ancak onlarm arac1hg1yla iliki kurabilecektir. Bu amagla 1920
bahannda Baku'da Turk Komiinist Partisi'ni kuracakIardir. Ankara'mn Boleviklerle baglanti kurmak ic;in
gonderdigi t~msilcisi Dr. Fuad Sabit ve kendinden benzer bir gorev beklenen Enver Paa'mn amcas1 Halil Pa~a (Kut) ile Ki.ic;uk Talat, Komi.inist Partisi'nin kuruculan arasmdadir. Bunlann hepsi, tanmmI ittihatc;1lardir.
ittihatc;1larm Baku'da kurduklan bu Komi.inist
Partisi, Mustafa Kemal'e Tiirk Komi.inist Partisi imzas1yla U uyanda bulunur :
(.Burada, Ibrahim Efendi'nin (kuriye) size soyleyecegi kiilerden bir Merkez Kurulu tekil edildi. Bu
kuruL Bolevik Merkez Kurulu ile ibirligi yaparak,
onun bir Ubesi gibi c;ahmaya koyuldu. Buradaki Tiirkleri birletirmeye c;ahacak ve bundan boyle sizinle Bol~evikler
Bu nedenle, askeri, politik ve oteki konulara ilikin bli.tiin yaz1lanmzda da bundan boyle kurulun muhatap
tutulmas1 uygun olur11.
5 Nisan 1920 tarthli bu yaz1da, aynca Heyet-i Temsiliye'nin Turk Komilnist Partisi katmda tam yetkili
bit delege bulundurmas1 istenmektedir.
Partinin kuruculanndan Baha Sait ise, 8 Nisan tarihli ve Mustafa Kemal'e bildirilmek uzere gonderdigi
mekt.ubunda biittln giiciin kendi elinde oldugunu ya-
zar:
487
Kmmz1 Ordu'nun btittin Kafkas ileri imdilik benim kaderime baglanmI durumdadir... Artik burada
Halil ve falan paalar yoktur. Halil'in de i<;inde bulundugu genel i:irgtit vardlr. Onun arac1s1 da benim. Onun
i<;in haberlemeyi buna gore dtizenlesin. Turk Komtin1st Partisi adma olacaktir... iktisadi yard1m i<;in bir
hafta scnraya kadar, yani telgraf haberlemesi duzenleninceye kadar sabretmek gerekir. istenildigi kadar
yard1m yap1lacaktm> 74
0 giiniin koullan i:iyledir ki, Ankara, bu tepeden
konuan ittihat<;1 Komiinist Partisi'nin arac1hk teklifini kabul etmi gi:iziikmektedir. Turkiye Btiyiik Millet
ME.clisi'nin Moskova Sovyet Hiikiimeti'ne yaptig1 27 Nisan 1920 tarihli ilk oneride, bu partinin arac11Igmdan
yararlamhr. Bob}evik Ruslarla i ve eylem birligini
kabul ettigimizi belirten ve 5 milyon altm yard1m isteyen bu oneri, Baku'daki Komiinist Partisi'ne gonderilir. Karabekir Paa, U sozlerle Ttirk Komiinist Partisi'nden ricac1 olur :
<(Biiyiik Millet Meclisi'nden saygideger kurulunuza
ve arac11Igm1zla Moskova'ya acele ulatinlmak i.izere
ifreli telgrafnameyle gelen onaylanmI oneri taslagi
ekli olarak ozel bir yolla Yiiksek Kurulunuza gonderildi. ibU onerinin durum ve zamamnm olaganiistii deger ve i:inemi dolayisiyle bir an once tam yetkiye sahip
Bolevik karargahma ulatlnlarak, kararlatlnlacak
sonu<;lardan ve ozellikle Boleviklerin harekat zamamndan bizi acele haberdar etmekliginiz ve Bolevik kar1-onerisinin en k1sa ve giivenli yollarla bize ulatlnlnas1m saglamamz ozellikle rica olunur.
0 s1ralarda Buyiik Meclis a<;Ilm1 ve hiiklimet kurulmutur, fakat Biiyilk Millet Meclisi Hiikiimeti'nin
be paras1 yoktur. Para bulmak i<;in bu Komiinist Partisi'ne giivenilmektedir. Biiytik Millet Meclisi Bakam
Mustafa Kemal, 3 Mayis 1920 giinti Karabekir'e U ifreyi gonderir :
((Elde be para bulunmadlgi malum-u devletleridir.
~imdilik i~eride bir kaynak da bulunmuyor. B~ka ta488
BOL~EViKLERiN
490
i~gal
((KU.<;;ilklii buyiiklii miisltiman devletleri kolele9tirmek i<;;in fetih yolu :ingiltere'ye a<;1kbr. Halen ingiltere.
iran'da, Afganistan'da, Kafkasya'da ve sizin iilkenizde
i9leri keyfince yiirii.tiiyor. HiikUmetiniz Bogazlar'1 ingiltere'ye teslim ettigi giinden beri, artik ne bag1ms1z
bir Tiirkiye, ne Avrupa kltasmdaki tarihsel Turk 9ehri Istanbul, ne de bag1ms1z Osmanh milleti kalm19tlr)).
<;i<;;erin, satihk egemen sm1flarm once Almanya'ya,
sonra itilaf Devletleri'ne yamanarak Turk iS,Gilerine ihanet ettiklerini anlatir ve Sovyet Rusya Hiikiimeti iS,<;i
ve koylliierinden Tiirkiye iS,<;;i ve koyliilerine>J, Avrupall
haydutlan kovmak ve iilke i<;;inde servetlerini i<;;ilerin
felaketi iizerine bina etmeye alls.mis. kis.ilerin ortak bir
eylemle etkisiz k1lmak ve yok etmek i<;in karde<;e el
uzat1ld1g-Im belirtir.
Fischer, iinlil Baku Kongresi'ne egemen 0 1 an bn
yonelii s.oyle dile getirir :
(<Komintern'in politikas1 1 Eyliil gecesi Zinoviev tarafmdan <;;izildi. Zinoviev'in konus.mast dramatik bir
havaya btiriindi.i.gii zaman, saat geceyans1m gei;;iyordu:
'Kom:jj,nist Enternasyonal, bugiln Dogu halklarzna donmekte ve onlara seslenmektedir: Kardeler, sizleri ingiliz emperyalizmine kari kutsal bir savaa <;agirmaktayiz'. Delegeler, bu seslenis.i 'Cihat, cihat' hayk1m1Ia-
nyla kars.1Iad1lar. Herkes ayaktaydi. Kamalar ve kihi;lar kmlanndan s1yrllm1s., tabancalar k1hflanndan i;;1kanlm1s. ve havaya kaldmlmItl. Delegeler hayk1nyordu:
And i<;;iyoruz, and i<;;iyoruz .. ll1s
is.te boyle bir ortamda*, Diinya Savas.1 yenilgisi iizerine Almanya'ya ka<;;an ve orada gizlenen ittihat<;;1 liderler, ingilizlerle hi<;;bir uzlas.ma olanagi kalmaymca,
Dogu'ya donerler. Cerna! Paa, Talat Pas.a'ya yazchgi
27 Kas1m 1919 tarihli mektupta, Enver ile Moskova'ya
'' Deniki.11 yenilgisinden sonra ingilizlerin, isliim-Bolsevik ittifakmdan cok kayg1land1klan anlastlmaktad1r. 25 Arallk 1919
t.arihli Deniz Yarbay1 Luke'un raporu, bu bakundan ilglnctir:
~Bolsevik basanlarmm, islam D1inyas1'm ingiliz imaparatorlugu'na kars1 cevirmek bicimindeki en onemli Bol1,Jevik amac-
491
492
Seeckt'in Kurmaymdan General Kostring arac1hgiyla 1919 Ekim bamda Enver'in Moskova'ya uc;mas1
i~in haz1rhk yap1hr. Yeni bir Junker u~agryla ve bu
* Brest-Litvosk'da galip Tiirkiye ve Almanya, yenik Sbvyet
Rusya'ya c;ok ag1r bir antlama imzalatm1lard1. Bolevik delegeler, basta Troc;ki, antlamaya karl idiler. Ancak Lenin,
bir<;ok ugraml'.tdan ve istifa tehditlerinden sonra, oteki Bolsevik liderlere bu ag1r antlamayi kabul ettirebilmitir.
493
firmanm bir direktoriiyle ve bir Ti.irk arkadaiyla birlikte Enver Moskova'ya gidecektir. ikisi de Turk K1zilay1'nm temsilcileri olarak sahte adla yola ~1karlar. Enver'in ans1 iyi gitmez. U\!ak, Kovno yakmmda mecburi ini yapar. Enver'in kimligi anla1lamazsa da casusluk kukusuyla tutuklarur ve iki ay hapiste kahr. Bu
baans1z balang1~tan sonra, Enver, y1lm sonuna dogru Berlin'e doner. Orada ikinci bir yolculuk planlarur.
Bu kez, cezaevinden yeni \!lkan Radek, onunla birlikte
gelecektir. Arna Radek, Polonya'dan bir g~i iznini zamanmda elde edemez. Enver'in ans1 yine iyi gitmez.
Riga'da tekrar tutuklamr ve bir sure Wolmar'da hapis
yatar 81
Enver, Seeckt ve Kostring'in yard1mlar1yla hapisten kurtulur ve sonunda Moskova'ya ul3.1r. Enver, ancak 14 Agustos 1920'de Moskova'ya gelebilecektir. Enver'in hapisten kurtard1g1 Radek ve Cemal Paa, \!Ok
daha once Moskova'ya varm1lardlr.
CEMAL PA~A,. BOL~EViKLERLE ANLA~IYOR
Cemal Paa, yurtlanna donen Rus esirlerinin arasma kanarak 27 May1s 1920'de Moskova'ya gelir ve
Moskova'da Bolevik liderlerle hem kendilerinin, hem
de Ankara Hukumeti'nin bir temsilcisiymi gibi ittifak
goriimelerine girimeye kalkIir. Cerna! Paa, Mustafa
Kemal'e yazd1g1 3 Haziran tarihli bir mektupta, Ruslarla ittifaka arac1hk etmelerinin Talat ve Mustafa Kemal
arasmdaki yazimalarda kararlatlnldlg1m ileri surer.
Sovyet DIileri Komiserliginin Cemal Paa'ya verdigi
fotografh kimlik ve gorev belgesinde Anadolu - Tiirkiye ihtilalci Hukiimeti'nin Temsilcisi yazihd1r8 2
Kendini Ankara adma da konumaya yetkili goren
Cemal Paa, Hindistan ihtilali peindedir. Moskova'da
Bolevik liderlere U oneride bulunur :
HBiz ingilizlerin elinde esir olan Dogu milletlerini
kurtarmak istiyoruz. Sizce de ingilizler, kapitalist ale494
min lideridir. ingiliz politikas1, diinyadaki milletleri tutsak etmek amac1m giidiiyor. Sizler ise, dilnyadaki milletleri, herhangibir milletin tutsakhgmdan kurtarmak
istiyorsunuz. Ve biitiin it;ileri, iverenlerin zulmilnden
kurtarmaya ~htyorsunuz. 0 halde aramzda Olilm-kahm miicadelesi var. Biz de aym amar;la oliim-kahm
miicadelesine r;1ktlk. Tilrkiye'de bu miicadelelere yillarca onciiliik etmi bir orgiitiin sozii ger;en iiyelerindeniz. Bu yiizden Dogu'da ve Dogu miisliimanlan arasmda kiisel aguhk kazannn1zd1r. Bu kiisel ag1rllklanm1zdan yararlanarak, ingiliz zulmii altmda inleyen
Dogu milletlerini kurtarmaya r;al1acag1z. Omegin Halil Paa, iran'm kurtuluuna aynlacak orgiit ve giriimlerin balna gec;erse, ben de Hindistan'm kurtanlmas1yla ilgili giriimlere onciiliik ederim 83
Ta Temurof adm1 alan Cemal Paa, 11 Haziran'da
Mustafa Kemal'e gonderdigi ikinci bir mektupla, Sovyet Hiikiimeti ile anlat1guu bildirir: Afganistan'a gidecektir. Orada Tiirkistan, Afganistan ve Hindist an ileriyle ugraacakt1r. Cemal Paa Hint ihtilali dillerini
uygulamaya koyamasa da, Afganistan Ordusu'nu diizenler, bu iilkenin ingiltere'ye baglanmaktan kar;m1p
Sovyetlere yakmlamasmda olumlu rol oynar*.
* Cemal Paa, 1921 sonbaharmda Afganistan'dan ayr1lmak zorunda kalacaktir. Sovyet Rusya Mart 192l'de ingilizlerle yapt1g1 bir Ticaret Antlamas1'ndan sonra, Dogu'da degil ihtilal.
ac;1kc;a ihtilal propagandas1 yapmaktan dahi vazgec;mitir. Ne
var ki, Cemal Paa hala Hindistan ihtilali planlan yapar. Kas1m 1921'de Qic;erin'e, Mustafa Kemal ve Afgan Krah'na da
gonderdigi bir Hindistan ihtilali Raporui> sunar. Bu ilginc rapor, ana cizgileriyle oyledir: Dilnya Devrimi'nin kilidi Hindistan'd1r. Hindistan giderse, ingiltere'de devrim olur. Afganistan, Hindistan Devrimi icin merkez yap1lmahd1r. Orta Asya'daki Turk ve milslilmanlardan kurulu bir orduyla ve Tilrk subaylanyla gilc;lendirilen Afganistan, Hindistan'm istilasma koyulmahd1r. Enver, Buhara'da ilslenerek iran ihtilali'ni yapmahd1r. Silahlan Ruslar saglamahd1r. Yeni Dilnya Sava1, bitkac y1l icinde kac;mllmazd1r.
Raporun okundugu bile :;;ilphelidir. Bununla birlikte Cemal
Paa'nm Afganistan'daki faaliyetleri ingllizleri c;ok ku:;;kulan49f>
BAKU~!
Enver Paa, Tiirkiye'nin bu gergek temsilcisi pozunu sonuna kadar surdi.irecektir. Moskova ise, o giinlerde Tiirkiye milli kurtulu hareketini desteklemekle
birlikte, Enver ve Mustafa Kemal arasmda henilz kesin bir segim yapmI degildir. Frans1zlarla 1920 bahannda mi.itareke yapan Ankara Hiiklimeti'nin Emperrtirm1t1r, onu Sovyetlerin adarm> diye gostermeye kalk1m1lard1r. 7 Eyl111 1921 tarihli New York Times gazetesi, Cemal,
bir Sovyet aja01d1r diye yazmaktadu-.
496
yalist Bati ile uzlama yolunda oldugu kukusu, Bolevik liderler c;evresinde yaygmd1r. Avrupa burjuvazisi
kadar Avrupa proleteryasmm da Ermeni sorununu dava edinmesi, Rus Boleviklerinin bu Avrupa basktsmm
agirhgmdan etkilenmesi ve Milli Misak'la baglt Ankara'nm Ermeni sorununda odiin v.ermez tutumu, Avrupa'da ihtilal bekleyen Sovyet Hiikiimeti'nin gerc;ek<;i bir
Dogu politikas1 olmay11 1920 y1lmda Ankara-Moskova
ilikilerinin tereddiitsiiz ilemesini engelleyecektir.
MUSTAFA SUPHi - ENVER
QATI~MASI
0 giinlerde Dogu ihtilalleri, ingiliz emperyalizmine kar1 bir propagandadan ibaret bile kalsa Sovyetlerin gilndemindedir. Arna Bolevikler, devletten devlete
ilikiler i<;in henilz haz1r degillerdir. Ankara Hiikiimeti, Sovyet Hilklimeti ile askeri ittifak istemekte, Moskova ittifak1 kesinlikle reddetmektedir. Bu nedenle 1920
Agustosunda, Mustafa Kemal'in yetkili delegeleri dahi,
Moskova'ya Turk ve islam Diinyas1'mn lideri pozunda
gelen Enver Paa'dan ve hatta Haziran 1920'de Baku'da kurulan Mustafa Suphi'nin bir yonetici kadrodan
ibaret Komiinist Partisi'nden medet ummaktadlrlar.
Yetkili delegemiz Yusuf Kemal, amlannda Mustafa
Suphi'nin destegini nas1l aratird1gm1 U sozlerle ac;1klamaktadir :
Suphi'yi ben Paris'teki ogrenimimiz zamanmdan
iyi tanmm. Moskova'ya gelince arad1m, bulamad1m. Baku'ya gitmiti. Baku'ya bir mektup yazd1m. Turk r;ocuklanmn, Turk kadmlarmm yik1lm1 evlerinin duvarlan dibinde inlemekte olduklanm kendisine haber vererek, Moskova'ya gelerek bizimle bunlar i<;in c;altmas1m eski bir arkada diliyle kendisinden rica ettim. Bizimle gelip gahmak Oyle dursun, mektubuma cevap
bile vermedi 86
O glinlerde Mustafa Suphi'nin grubu, daha ~ok Enver Paa ve !ttihatc;1larla meguldiirler. Mustafa Sup-
497
hi'nin b~kanhgma getirildigi Ti.irkiye Komi.inist Partisi'nin ittihat<;1lardan annmas1 ve Enver Paa'mn etkisinin kmlmas1, bu grup i<;in on planda bir sorun tekil etmektedir. Nitekim Komintern'in Temmuz 1920'deki ikinci Kongresi'nde, Mustafa Suphi grubu, Panislamist Enver'e karI, Panislamizm aleyhinde bir karar
ald1rmayi baarm1tlr. tkinci Kongre'ye Lenin'in getirdigi. tezlere, Mustafa Suphi grubunun c;;abas1yla, Panislamizme karI g1kan bir ek yap1llmtlr. Carr, bu degiikligi 6yle ag1klamaktadlr:
Oteki onemli ctegiiklikler, h1ristiyan misyonlannm ve benzer unsurlarm misyonerliginin gerici ve Orta~ag kalmtlSl etkilerine kar1 mi.icadele ile tslam Birligi
ve Asya Birligi hareketleri ve benzer egilirriler ile mucadele i.izerinde durmaktaydi. Bu ekler, Tiirk Delegasyonu'nun isranyla yap1lmu~a benzemektedir. Bu delegasyon, Bati emperyalizmine karI Turk milli ayaklanmasmm, hain Enver'in o sirada yaptig1 bir;;imde Panislamist hareketlere dogru gene! bir sempatiye doniiiip
yozlamasm1 desteklemeyi istememekteydi 81
ENVER'iN BOL!;?EViK YONET!Ci:LERLE
iL!~KiLERi
Bununla birlikte, Enver ve Mustafa Kemal arasmda henilz kesin bir ser;;im yapmayan ve tngiliz emperyalizmine ka1"1 her turlli destegi ve propaganda olanag-Im aratlran Sovyet Hi.iki.imeti, o gi.inlerde Enver'e deger vermektedir. Ankara Hi.ikiimeti'nin delegelerinin
dahi, kendilerini Mustafa Kemal'in kesin direktifleriyle bagh sayd1klanm soylemek giir;;tur. Bu nedenle, Enver, Agustos ortasmda kansma Moskova'dan U sozleri yazabilmektedir:
Bugi.in DIileri Komiseri'nin Yard1mc1Sl Karahana, Bekir Sarni Bey'i de birlikte alarak ve Hayreti Bey
ile Ziya Bey'i konukevinde b1rakarak gittik. Maksad1m,
delegasyonun bana karI durumunu gostermek, Mustafa Kemal'le aram1zda birey olmad1gm1 anlatmakti. Bekir Sarni Bey, her ne emredersem yapmaya hazir oldu498
501
6te yandan ingiliz emperyalizmine karl bir Diinya ihtilali sava1 a~an Bolevik liderlerin, ingiltere ile
savauken Turk ve !slam Dfmyas1'nda Almanya'mn
kurdugu geni ihtilal ve haber alma orgiitiinden yararlanmak istedikleri diitini.Uebilir. Nitekim Karahan'm
istegi iizerine Halil Paa, 16 Ocak 1921'de Berlin'deki
Enver'e Unu yazmItlr :
Karahan, Almanlann vaktiyle Dogu'da iyi orgute
sahip bulunduklarmdan, ingilter~'nin butiin Dogu'daki emellerini zamanmda anlay1p bildiklerini ve hala bu
yolda ~ahmakta olduklarma gore, Dogu'da ne yapmak
istediklerini elbette anlamilardlr.
Bu konuda bilgi verirlerse, Sovyet Hiikumeti de buna gore, ingilizlerin bu konudaki planlar1m uygulamaya koymalanm onleyecek tedbirler almak istiyor 96
Kisaca, Enver kukusuz c;ok daha baka kanallar
bulunmakla birlikte, Almanya'nm askeri c;evreleri ile
ilikilerde bir arac1dir. Bundan baka Sultan ve Halife'nin damad1 Enver Paa, Turk ve islam Dunyas1'nda
iinlli bir kiidir, tamnmaktad1r. Buda Moskova'nm yads1yam1yacag1 onemli bir kozdur. Nitekim Moskova'ya
ilk geldiginde Tatarlarm verdigi bir ziyafette Enver
Paa'ya yap1lan sayg1 gi:isterisini, delegemiz Yusuf Kemal Tengirenk amlannda anlatir :
Moskova'da Tatarlar yiyecek konusunda darda
degildiler. Misafirlerin ileri gelenleri uzU11 bir sofrada
oturmutu. Bu soframn ortasmda bizim delegasyonun
bin tufek vesaire isteyince, bunu, o giinkU ihtlya<;lanm Polonya Cephesl'nden ge<;erken gordilgilm Ruslarm veremiyerek,
gene i;1in silrilncemede kalmas1 dil;;ilncesiyle, Ruslara ne verirlerse kabul edecegimizi stiyleyerek ~i maddiyata dtikmeye
r;alltlm. Ve boylece bir miktar altm para ile 15 bin tilfek vesairenin saglanmas1 ba;1anldi. Yalmz Ruslar, bu s1rada Almanya'ya glderek oradan silah vesaire almay1 baanrsam, o vakit
Anadolu'ya daha fazla vereceklerini stiylediklerinden, gezideki
tehlike ve gilr;lilkler hususunda arkada:;;larm kuruntularma bakm1yarak Berlin'e gittim. Fakat o sirada Polonya bar1;;1 oldugundan Ruslarm oradan sllah almaya gerek kalmad1gm1 soylemeleri ilzerine gerl dtindilm,.,
502
bakam (Bekir Sarni) ile o zaman Moskova'da bulunan Enver Paa varc:h. Ben serbest olayim ve iyi goreyim diye sofranm ucunda oturdum. Yammda Mosk"
va'da tan1tlg1m1z ve biribirimizi pek ~ok sevdigimiz
Azerbeycanh Behbud ~tantinski varc:h. Behbud bir
ara bana:
- Bak sana garip bir manzara g0stereyim, cledi.
Ufak ufak masalarm etrafmda oturmu olanlardan birine gitti. Bunlar samnm Buharahlarc:h. Balannda koca kova kavuklar vardl.. Behbud onlara biqey
ler soyledi. Dinlediler. Sonra hep birden ayaga kalkt1lar. Bekir Sarni Bey'e ve Enver Paa'ya dondiiler. Ellerini kavuturdular. Gozlerinden yalar akltarak, ibadet
eder gibi bir hal ald1lar. Dudaklar k1m1ld1yordu. Galiba
dua ettiler. Oturdular. Behbud onlarm yanmdan ayr1llp benim yamma gelince :
- Hali gordiin ya.. Hadi sen de birkag soz soyle,
dedi 91
Enver, Diinya SaVal s1rasmda !slam Diinyas1'nda
ingiliz emperyalizmine karl Cihat agmltlr. Almanlara paralel olarak, islam iilkelerinde, tinlii Tekilat-1
Mahsusa gergevesinde ihtilal orgutleri kurmutUr. 0 tarihlerde BolevikJerin destegi ile iran'm Kuzeyinde Ret
ve Enzeli'de bir Bolevik hiiki.i.meti kurmu bulunan
Kii<;uk Han, Enver'le <;ahIDl bir feodaldir. Enver'in
amcas1 Halil Paa, iran ve Azerbeycan ihtilalcisidir.
Diinya Sava1 sona ererken, Enver'in kardei Nuri (Killigil) bir islam Ordusu bamda Hazer Denizi'ni al}J
Ttirkistan'a dog-ru ilerlerken, Enver'in amcas1 Hali! Paa da !ran iizerinden Tiirkistan'a dogru yol alm1tlr. SaVatan sonra Nuri Paa ingilizlerin oyununa gelirken,
Halil Paa Nisan 1920'de Azerbeycan'da Bolevik yi:inetim kurulmasmda etkili olmutur. Revue du Monde Musulman ile Sultan Galiev'in izvestia'da o tarihlerde
yazd1gma gore, Azerbeycan'da Bolevik yi:inetimin kurulmasmda Halil Paa ve Azerbeycan birliklerine komuta eden Ti.irk subaylan on planda rol oynam1lard1r98
503
Enver Paa, 1918'de Istanbul'dan aynhrken Tekilat-1 Mahsusa yoneticisi Albay Hilsamettin'e, Istanbul'claki islam ihtilalcilerini koruma ve hayatlanm kurtarma gorevi verir. Tekilat-1 Mahsusa bunlan ingilizlerin
eline di.imeden yurt d1ma ka<;1nr. Bunlar Avrupa'da
Enver Paa'mn etrafmda klimelenirler. Enver, bu islam
ihtilalcilerinin baId1r. Nitekim Moskova'da c<islam ihtilal Cemiyetleri ittihad1 adm1 verdigi merkezin bakam olarak Boleviklerle ibirligi aratiracaktir. Bu birligi, merkezi Moskova'da olmak uzere kurmak konusunda Boleviklerle anlaacakt1r. Medine Kahramam
Fahri Paa'nm da katild1g1 !slam ihtilali Cemiyetleri
Kongresi'ni, biraz ge<; olarak Moskova'da 1921 y1lmda
toplayacak ve kendisi bakan se<;ilecektir*. ite Komintern'in Ikinci Kongre'sinin Panturanizme ve Panislamizme karI olumsuz tutum takmmasma ve Enver'in
Panislamizmine karI kukU duyulmasma ragmen, ingiliz emperyalizmine kari bir islam ihtiltlli lideri olarak, Moskova, Enver'e bir sure onem vermitir.
Ote yandan, daha sonra gorecegimiz uzere, Moskova, Mustafa Kemal hareketinin ingiliz ve Frans1zlarla bir uzlamaya gideceginden ve hatta Boleviklere kar1 ingiliz ve Frans1zlarm gudi.imiinde savaa tutuacagmdan bamdan beri kukuludur. May1s 1920'de
Frans1zlarla yap1lan k1sa siireli bir mi.itareke dahi, Moskova'da ccemperyalistlerle uzlama)) diye yorumlamr.
Diileri Bakam Bekir Sami'nin 1921 balarmda Londra'da Lloyd George'a ingilizlerin gudiimiinde Boleviklere kar1 savama onerisi yaptig1 Moskova'da duyulunca, kukular daha da bi.iyi.ir. 1921 sonbaharmda Frans1zlarla imzalanan Ankara Antlamas1, Frans1zlann, Ro* 0 gunlerde Bol9evikler ingiltere ile Tlcaret Ania9mas1 imzalam1slar, acikl;a ihtilal propagandas1 yapmaktan dahi vazgecmi9lerdi. Bu nedenle Enver'in girlsimi tilil dogacakt1r. Fakat 16 Ocak 1921 tarihinde dahi, Karahan'm Ha.lil Pa[ia'ya
Genel Merkez'ln neden hala Moskova'ya. gelmectigini sormas1, Bol9eviklerin giri[iimle ilgilendiklerini gi:istermektedir (Ali
Fuad Cebesoy, Moskova Hatiralan, s. 171).
504
505
herhalde Ruslarla bifey yapmak gerektigini, Anadolu'nun yalmz kendi kaynaklanyla daha bir y1l devam
ederse de sonra iin sonecegini ve bu nedenle, Ruslarla
olmazsa, o zaman belki !ngiliz ve Frans1zlarla anlaarak, hatta gerekirse Ruslara karI yuri.imenin daha iyi
olacagm1 soyluyordu. Fakat Ruslardan son derece iimitsiz olmazsak, bu yola bavurmak imdilik tehlikelidir 100
Krnaca, Mustafa Kemal ile Enver Pru;?a arasmda kesin bir se<;im yapmayan ve ingilizin emperyalizmine kar1 oli.im-kalnn sava1 veren Bolevik liderler igin Enver Paa degerli bir koz olarak gori.ilmi1 ve belli smirlar i<;;inde desteklenmitir.
ENVER'IN MOSKOV A'DAN BEKLED!KLERI
Enver de Boleviklerle anlamas1m kendi ac;1smdan
Ali Fuad Paa'ya anlatir :
ccBerlin'de ve Moskova'da yapm1 oldugumuz gori.imelerde Anadolu milli hareketine ve bag11ns1z Turk
hiikumetine yard1m etme konusu konumalarumzm daima temelini tekil etmiti. Once ha tmm1za insan ve
silah yard1m1 gelmiti. Azerbeycanhlardan kurulacak
ve silahlandmlacak piyade kuvvetleri ve Dag1stanhlardan kurulacak si.ivari kuvvetleriyle Anadolu'ya yard1nn dtii.inmi.iti.ik. Bu onerimi kabul eder gibi gori.indtiler. Fakat bir ti.irli.i gerc;;ekletirilemedi. Bundan sonra, dunyaya zorbahkla hukmetmeye balayan ingiliz
emperyalizmi ortak diiman olarak kabul edildi. Bu
emperyalizm, bir yandan Dogu'nun bekc;isi olan Tiirkiye'yi yok etmek igin saldmya gec;;miti, ote yandan
Dogu milletlerini ve islam memleketlerini esaret altmda inletmeye devam etmek istiyordu. ingiliz empcryalizmi, yeni Rus rejiminin amans1z diimam olarak saptanmltl. Bu ortak di.imana karl, temelli bir bi~imde
harekete gegmek fikrinden Islam ihtilalleri Cemiyetleri orgiitil dogdu ve bunda anlatlk. Her tilrlii ciddi
yard1mm yap1lacag1 vaadi almd1 ve sag'landi. Islam ihtilal Cemiyetleri'ne paralel olarak her Dogu ve mushi506
itilat Devletleri'ne kar1 yoresel bazi hareketlerin balachgm1 gormil, bir orgiite bagh olmamakla birlikte,.
maddi yard1mlardan da yoksun bulunan bu islam hareketlerini birletirmeyi dilimmil, arkadalarla gorUerek birlemesine karar vermitik. Bu islam memleketlerinin Avrupa'da bulunan delegeleriyle ve ozellikle
Hintli Muhammed Ali ile iliki kuruldu. Gorumeler
sonucu, bu hareketlerin bir merkezden yonetimi ilkesini kendileri de kabul ederek, her yanm delegelerini biraraya getiren bir dernek kuruldu. Daha sonra bu dernegin Rusya ii;inde ~ahmasmm, ~abalan daha verimli
kllacag1m dtiUnerek Moskova'ya vard1g1mda goriltiigum D1ileri Komiseri, bu onerimi kabul ettiginden
dernek iiyelerinin buraya gelmesini yazd1ml) *.
Ruslarm askeri durumunu saglam goruyorum. Bati'da Polonya Ordusu imdiki durumunu koruyabilir.
Giineydeki Wrangel olay1 dahi yakmda etkislz k1hmr.
Rus Sovyet Hukiimeti'ne gerekli olan silah ve oteki ihtiyaglarm Almanya'dan getirtilmesine arac1hk edildi vegiriildi. Oradan gelecek silah vesaireden Sovyet Hiikumeti'nin size vaadettigi yard1mm daha h1zll yerine getirilmesi miimkiin olacaktir. Bundan baka, paras1 Ruslarca odenmek iizere, italya'dan da silah vesaire satm
almmasma giriildi..n io:i
508
ENVER PM;iA
ite Boleviklerle elele Tiirkiye'yi ve biittin :i:slam
Diinyas1'm kurtarma hayalleri ic;;inde, Enver Paa, Baku'da Boleviklerin diizenledi.gi Dogu Milletleri Kurultayi'na hareket eder. Radek ve Bela Kun ile birlikte Komintern'i temsil eden Zinoviev'in bakanhgmdaki Kurultay'da 1891 delege vardir. Bunlarm 235'i Ti.irk, 192'si iranh, 8'i <;inli, 8'i Kurt ve 3'i.1 Araptir. Geri kalanm
157'si Ermeni ve 100'-U Gilrcildilr. Delegelerin ih_:te iki-
509
si kendilerini komi.inist olarak tamtirlar. Otekiler Do~u milliyet~ileridir. Kongre'de Mustafa Suphi'nin Komi.inist Partisi'nin temsilcileri, Ti.irkiye illerinden, ornegin Istanbul, Erzurum ve Trabzon'dan temsilciler>
Enver Paa ve arkadalan, Ankara Hi.ikiimeti'nin temsilcisi ibrahim Tali Ongoren vardir.
R.us~a, Azerbeycan Ti.irk~esi ve Farsc;a'mn resmi
dil olarak kabul edildigi ve ingiliz emperyalizmine ka:r1 Cihat seslerinin s1k s1k iitildigi Kurultay'da, Diinya
ihtilali ampiyonu olarak Enver Paa'nm varllgm1 delegelerin hepsine kabul ettirmek kolay degildir. Enver
Paa, Fas, Cezayir, Trmus, Trablusgarb, MISir, Arabistan ve Hindistan ihtilal Orgi.itleri Birligi'nin temsilciligi iddiasmdadir, ama Ermeniler onu Ermeni klr1mv>ndan sorumlu tutmaktad1r. Ankara, Enver'den ku:~
kuludur. Mustafa Suphi, Enver'i devrimci degil, karIdevrimci saymaktadlr. Nihayet Enver, Alman emperyalizmi ile ibirligi yaprnl bir kiidir. Tepkilerle karllamas1 dogaldlr !
Kurultay'da bulunan ~evket Sureyya Aydemir, Enver'e karI bu tepkiyi Oyle anlatir :
Soylevler okunurken bir arahk Enver Paa, locasmdan kalktL Sahnede gortindti. Sahnede kalaballk bir
Prezidyum Kurulu yer alm1tl. Zinoviev oradaydi. Enver Paa biraz gekingen ilerledi. Omuzu i.izerinden Zinoviev ile klsa bireyler konutu. Konuma sonunda
elindeki kag1tlan Znioviev'e brrakti. Qekildi, locaya dondi.i. Arna kendi nutkunu kendisi okuyamad1. Reis, vakti gelip, nutkun okunacagm1 ag1klaymca, Ti.irk Komtinistleri sirasmdan iddetli direni ve protesto gosterileri geldi:
- Kurultay'a degil, Halk Mahkemesi'ne..n 1 0 5
Kurultay'da Enver Paa'y1 savunmak, Komiinist
Enternasyonal'in ve Kurultay'm bakam Zinoviev'e di.ier. Bu savunma da bir cins eski yanlllan di.izeltme
uyans1)) bigimindedir. Zinoviev, Gegmite Tiirk koylii
ve i<;ilerini bir emperyalist grubun g1karlan ugruna
510
kmma ugratan liderleri eletirir ve bu liderleri emek<;i halkm hizmetinde eyleme girierek eski hfttftlanmn
kefaretini odemeyen <;agJ.nr106.
ENVER PAA, SOL 1HTiLALCiL1GiN1
ANLATIYOR. ..
Mustafa Suphi, kafilesiyle Trabzon'da oltime do~
ru giderken, Erzurum'da Karabekir Paa tarafmdan kafileden ay1rt1hp kurtanlan Ti.irk Komi.inist Partisi'nden
Mehmet Emin tarafmdan okunan konumasmda, Enver Paa ozeletirisini yapar ve devrimciligini savunur:
Yoldalar, Ti.irkiye savaa girdigi zaman Di.inya iki
gruba aynlnn bulunuyordu. Birincisi kapitalistler ve
emperyalist Qarhk Rusyas1 ile onun muttefikleri idi.
ikincisinde Almanya ile mi.ittefikleri vard1 ki, bunlarhem emperyalist ve hem de kapitalist idiler. Biz bu iki
zi.imreden Qarhk Rusyas1 ile ingiltere ve bunlarm dostlanndan ibaret olanlara kaI'l sava yaptik. Qi.inkil bunlann maksatlan bizi tamamiyle bogup vticudumuzu
yeryilzi.inden kaldirmakti. Biz Almanya tarafina ge<;tik. ()ilnkil Almanya hi<; olmazsa, varlzgzmzzz bize bagzlamaya razz olmutU>>.
512
513
s1zhga ugram1 ve yoksul klsmt olan k~yltiden ahyorduk. Eger bizim r;oki;a fabrikalanmiz ve i<;ilerimiz olsaydI, once onlan anardim. Koyli.iler, bizim devrimciler
ile birlikte idiler. imdi de ooyledirler.
Yoldalar! Biz halkm istegine saygi gosterdigimiz
ir;in, kaderinin kendi eline verilmesinden yanayiz. Onlar ki, bizimle yaamak istemiyorlar, biz kendi kaderlerini kendilerine b1rakmak istiyoruz, milliyet sorununda bizim diii.incemiz budur. Biz savaa kartytz. iktidar ve hlrs ir;in insanlann biribirlerini bogmalanna
kaf1yiz. Daima banI gerr;ekletirmek i~in Ur;iincu Enternasyonal ile birlikte yiiriiyoruz. Ve ancak bunun i<;indir ki, biittin engelleri aarak kanh savaa imdiye kadar devam ettik ve edecegiz. Biz ~ahan snnfm mutlulugunu istiyoruz. fster yerli, ister yabanc1 olsun, bakalanmn kazancmdan hile ile, zor ile pay almaya ve
alanlara kar1yiz. Onlara kar1 pervas1z ve merhametsiz davranmahd1r101
ENVER'iN SULTANLI VE HALiFELt
isl.AM BOL~EViKLiGt .
feli bir isldm. Bol9evikligini ongoren Parti Program1m yaymlar. Program ilgirn;tir:
- Milli egemenlik en alt basamaktan en iist basamaga kadar, yaamlanm emekleriyle kazanan sm1ftan
halkm elinde bulunacak; zararh ve asalak yaanti sahiplerinin segme ve sec;ilme hakk1 olmayacakt1r.
~ Sec;me ve sec;ilme hakkma sahip olmayanlar
Unlard1r:
Tef~lik ve karaborsac1hk yoluyla g~inen kiiler
Topluma yararh bir hizmet yapmadan iratlar1yla g~inenler
Hizmette bulunduklan silrece, atanmayla gelen
memur ve askerler.
- Savatan kesinlikle kac;1mlacaktlr. Fakat insanhg1 asalak yaantldan kurtarmak ve ozellikle asalak
yaantmm yaratt1g1 emperyalizm belasm1 biitiln diinyadan kaldlrmak ic;in savaIlabilecektir.
- Kapitalizm, artik c;ag-Im tamamlam1tlr. Toplumsal koullarm degitirilmesi bir zorunluluktur .
. Emekc;iler ve koyliiler, kapitalizmin iicretli esirleri
oltnaktan kurtanlacaktir.
- Her basamakta uralar (Sovyetler) kurulacaktir. En alt basamakta ki:iyde, rengber, koylil ve ic;iden
sec;ilmi be kiilik bir lira vardir.
- Memur, polis, jandarma vb.'den kurulu burokrasi, egemen s1mflarm bask! ve zorbahk arac1dir. Bunu
i:inlemek ic;in yargic;lar, polis ve jandarma komutanlanm ve memurlan halk sec;ecektir.
- Osmanh Hanedam'ndan olan Zat-1 f}ahane i:slamm Halifesi ve Tiirkiye'nin Hiikiimdand1r. Zat-1 $ahane, hilafet gorevini i:slam Meclisi'nin sec;tigi $eyhiilislam eliyle yiiriitiir. Yalmzca din ileriyle ugraan $eyhiilislam, islam Meclisi'ne kar1 sorumludur.
- Zat-1 $ahane'nin hiikiimdarhk gorevi, genel oyla ve Genel $flra (Sovyet) tarafmdan sec;ilmi Bakanlar Kurulu eliyle yiiriitiiliir. Gene! $lira, yasama ve yiiriitme yetkisine tam sahiptir.
515
516
Goriildti.gii iizere, Enver Paa'nm programmda Sultanh-Halifeli bir cins Bolevik diizenin kurulmas1 6ng6ri.ilmektedir*. Enver Paa, bu partiyi Tiirkiye'de ve
biitiin islam Ulkelerinde kuracaktir. Fakat Enver Paa'nm ger~ek niyeti, Anadolu'ya gelmek ve Mustafa Kemal'in balatt1g1 mill! kurtulu hareketinin liderligini
ele almaktir. Oteki Ulkelerde islam ihtilalleri koriiklenecek bile olsa, once Anadolu'da, anavatanda saglam
bigimde yerlemek gereklidir. Bu nedenle Enver'in akh,
hereyden ve Turan'dan once Anadolu'dadir.
siiz, sermayesiz ve bireyleri yeti$memi$ iilkemizde a$1n mergerektiren bol15evikligin komiin ya$ammm olanaks1zhg1111 belirtmektedir. Bu program da Padi::;ahll, Halifeli bir
cins Islam Sosyalizmil> ongormektedir: Arazi Hazine'ye aittir. Arazi koyltiye dag1t1lacak ve toprak ahm-sat1m1 yasaklanacakt1r. Tanmda imece usulil yaygmla::;t1nlacak ve arazinin
ortak i:;;letilmesi ic;in ciftc;i birlikleri kurulacakt1r. Kooperatif.
sendika ve ii:;c;i derneklerini ilgilendirecek bic;imde, in::;aat ve
ta::;1ma alanlarmda devletce kay1nlan milli ::;irketler te:;;kil ediIecektir. Yabanc1 bankalar kald1nlacak, devlet bankas1 kurulacakt1r. Emek, korunacakt1r. Daimi Ordu, halk milisi haline
getirilecektir. Memurlan halkm kontroliine koyacak <;e:;;itli tedbirler almacakt1r vb... <Mete Tuncay, Mesai, s. 41-82).
"' Enver'in Sultanh ve Halifeli bol:sevik programma, i:SCi ve
i:;;vereni birlikte ve zorla orgiitlendiren Gene! Esnaf Birligi
Dernegi goril:;;il, korporatif bir renk vermek:tedir. Karabekir Pa~a bol::;eviklik dedigi bu parti programmm halk ve ordu arasmda tutulmas1111 onlemek ic;in, antibol::;evik propaganda yaptmr ve Ordu'ya genelgeler yaymlar. Bu propagandaya gore.
bol15evik olan Enver'in dinden c;1karak kadmlarla erkekleri birlikte ac;1k g_ezdirecegi halka soylenir. Ordu'ya genelgede de
:soyle denllmektedir : Maksat ac;1kt1r : Huktimeti halk eline
vererek bozacaklar, Ordu'yu milis yapacag1z dlye dag1tacaklar.
sonunda cok parayla Enver Pa:;;a'ya capulculardan kurulu bir
KlZll Ordu te::;kil edeceklerdir ...
Saltanatl1 yerlerinden sefalete dii:;;enlerin Anadolu K1z1l
Devrimciliglni ustlendikleri ve i::;e halkc;1hk diyerek bir<;ok saf
ki:siyi de avlamaya cah:;;t1klan anla$1hyor <Kaz1m Karabekir,
istikliil Harbimizde Enver Pa::;a, s. 138-147).
keziyet~iligi
517
nir. Sovyet Hiiki.imeti, 23 Kasun 1920'de yabanc1 kapitalistlere geni ayncahklar tamyan bir Yabanc1 Sermaye Kararnamesi yaymlar. Krasin, yaz aylanm bo
gei;;irmez, hi.ikiimet i.izerinde etkili biiyi.ik ingiliz firmalanm tath karlarla sat1 vaadleriyle kazamr. Bu firmalar, ekonomik bunahmm ve isizligin h1zla artt1gi bir
donemde, hiiki.imeti Rusya ile ticaret anlamas1 imzalamaya zorlarlar. Ekim 1920'de goriimeler i<;in zernin
yeniden hazirdir. Fakat cdngiltere'nin arti, Anadolu'da, Kafkasya'da, Hindistan ve Afganistan'da Sovyetlerin ingiltere aleyhtari propagandaya son vermesidir.
Rusya, bunu kabul edecektir. Anlama, 16 Mart 192l'de
imzalanacaksa da, Sovyet Hiikiimeti, Baku Kurultay1'ndan hemen sonra, ac;;1kc;;a ingiltere aleyhine eylem ve
propagandadan kac;;mmaya yi:inelecektir. Bi:iylece Baku
Kurultay1'nm COkun kararlan, daha mi.irekkebi kurumadan solacak, islam ihtilallerine verilen onem azalacaktir. Kukusuz, eylem ve propagandadan vazgec;;me,
mi.icadeleye sol'l. verme anlamma gelmemektedir, Fakat
ingiltere'ye kar1 ac;;1kc;;a eylemlere ve propagandaya girimekten kac;;mmayi ic;;ermektedir.
Bolevikler, bu durumlarm1 saklamam1lard1r. Nitekim Ankara adma Boleviklerle ilk gi:iriimeleri yapan Enver Paa'mn amcas1 Halil Paa, 3 Agustos 1920
tarihinde Mustafa Kemal'e ve Karabekir'e gi:inderdigi
ccYolda Halil imzall bir raporda Ruslann bu durumunu belirtmitir:
ccEn onemli sorunlardan biri de y1llardan beri Rusya'da kaq1-devrimcilerin tahrip ettikleri OmBndofer
malzemesinin (lokomotif) yerine yenisinin konulamamas1 yiiziinden Rusya'daki ta1ma giii;;liikleridir. Moskova'dan 200 kilometrede ekmegin kilosu 10 kuru ise,
Moskova'da 100-150 kurutur. Halk, hatta i$<;i bile pek
sevinc;;li degildir. Londra'daki Bolevik. temsllcisi Krasin, ingilizlerle goriimekte idi. Sovyet Rusya'mn tanmmas1, ablukamn ac;;1lmas1 i<;in c;;ok c;;aba harcanmak isteniyor. Galiba ingilizler, temel maddeler arasmda TUr520
3 - Ancak bu tiimen, iranhlarm yanh anlama1anna meydan vermemek i~in benim taraf1mdan Tiirkistan, B~kurdistan, Kazak, Kafkas Tiirklerinden se-<;ilecektir. Bu durum, iran'm bir istilas1 tedirginligini
onlemi olacaktir.
Ruslar, ilke olarak bunu kabul ettiler ve hemen
hazirhga ghimerni istediler, ancak aradan bir~ giin
ge<;tikten sonra bu kararlanndan ka~maya b~lad1k
lanm gordiim. Arkasmdan Qin yonetimi altmda ~ok kotii koullar i<;inde bulunan Dogu Tiirkistan'1 bal?;lms1z
hale getirebilmek i<;in K~gar'a gitmek istedigimi bil<lirdim, kabul ettiler ve vakit gei;irmeden Tiirkistan'm
bakent.i Ta~ent'e hareket ettim.
Ne var ki, orada da Rusya'nm Takent temsilcisi
Grobnev arac1hg1yla gonderilen bir ifreyle, Halil Paa'nm Dogu Tiirkistan ve K~gar hareketinden vaz,gegmesi istenir112
Halil Paa, Ekim 1920'de gittigi Tiirkistan'dan 1920
Kas1m sonlarma dogru Moskova'ya doner. Bu doniiii,
Ankara'mn adam1 ibrahim Tali Ongoren, K~gar'a giderek ihtilal yapmaya karar veren Hali! Paa ve Nairn Cevat Bey, Takent ve Baktl'da herhangibir destek
goremediklerinden Moskova'ya geldiler>J diye Ankara'ya
bildirirm.
Halil P~a, 11 Ocak 192l'de Moskova'da Karahana
bu kez ccSizden hi<;bir yardnn istemiyorum. Yalmzca
Almanya'dan getirecegim silahlarm Rusya'dan gegrne.sini engellemeyin)) diye bir oneride bulunur. Karahan,
uYine Kagar sorunu mu?ll der ve ooyle bir giriime.
1ngiliz, Arnerikan ve Japon rniid.ahalesine yol a~abile
cegi igin karI <;1ktiklanm belirtir114
Bu durumda Halil Paa, Berlin'deki Enver'e, Moskova'ya gelmek iizere bulunan islarn ihtilal Orgiitleri
temsilciJ.erinin pek iyi kar1lanm1yacag1m 10 ::?ubat 1921
tarihli mektubuyla bildirmek zorunda kallr:
Ruslann ingilizlerle yaptigi antlamadaki Dogu' ya ait yiikiimlliliiklere U s1ralarda baghhk gostermek
.522
istedikleri durum ve hareketlerinden anlaIllyor. Bu duruma gore, Berlin'den gonderilecek propaganda kurulunun burada limit eclildigi bi<;imde iyi kabul gorecegini tahmin etmiyorumi> 115 .
Cerna! Paa'nm Afganistan'daki smirh ;ahmas1
dahi, Ruslann kukusu ve ingilizlerin Moskova ve Kabil'deki mudahalesi sonucu yar1da kalacaktir. Lord Curzon, 7 Eyliil 1921 tarihli bir notayla, Ruslarm Ingiltere
aleyhine eylem ve propagandadan ka<;mma sozunii tutmadlg1m ileri siirecektir. Notada Cemal Paa, Sovyet
Hiikumeti'nin aleti gibi gosterilmektedir. Cemal Paa.
bunun iizerine Moskova'ya geri doner. Qi<;erin, ona ingiliz notasm1 gosterir. Ta Temirof takma ad1yla Hindistan fethine heveslenen Cemal Paa, bu kez Lord Curzon'a c<Ruslardan hi<;bir destek gormedigini, Afganistan'daki faaliyet iddialannm da yanh oldugunw> yazma durumunda kahr 1 rn.
ENVER'iN RUS DESTEGIYLE ANADOLU'YA
GEQME QABALARI
K1saca, Enver Paa ve arkadalannm, ingiliz emperyalizmine kar1 Bolevik Rusya destegiyle ihtilaller
duzenleme olanaklan, Polonya yenilgisinden sonra ortadan kalkmI gibidir. Esasen Enver Paa'nm gozii, hereyden once Turkiye'ye <;evriktir. Tilrkiye d1mda <;allma olanagmm. azahI, hatta kalmayII, onun Anado1u'ya ge<;me istegini daha da artmr. Nitekim Agustos
1920'de buyuk umitlerle Moskova'ya gelen Enver Paga,
adeta isiz kalm1t1r. Berlin'e donmti ve sonug vermeyen silah satm alma ileriyle ugraIDItlr. Enver, Ruslatcfan Halil Paa arac11Ig1yla, Anadolu'ya gegmek ic;in
silah ve kuvvet ister. 4 ve 5 Kas1m 1920'de Halil Paa'ya Berlin'den Unlan yazar :
... !Ikbaharda bir kuvvet ile Anadolu'ya gec;mek
gerekecektir. Ruslar, ilkbaharda hareket etmek ve s1rf
benim komutam altmda olmak iizere bir~ siivari tiimeni verecekler mi, ya da bizim taraf1m1zdan kurul-
523
Ne var ki, Ruslar, kuvvet vermeye kesinlikle yanamaz1ar. Halil Paa bunu 12 Ocak 1921 giinii Berlin'deki Enver'e bildirir :
Karahan, Rusya Sovyetler Hilkiimeti adma olarak
arzu buyurulan islam kuvvetlerinin verilemiyeceg'ini
kesinlikle belirtti.
Bununla birlikte Sovyetler, Enver'i bir koz olarak
elde bulundurmaktadirlar. Nitekim Enver'i Moskova'ya
resmen davet etmeyi ve kuvvet vermeyi reddeden Sovyet Hiikiimeti, aym giinlerde Enver'e 500 bin Mark gondermitir. Karahan, Enver'in Ankara Hilkiimeti ile yap1lan dostluk anla.malan goriimelerinde haz1r bulunmas1m istemitir. Karahan, Halil Paa'ya Oyle der:
Enver Paa'mn Moskova'ya gelmesi son derece iyi
olacaktir. Qiinki.i pek yakmda Anadolu'dan Fuad (Cebesoy) Paa'nm bakanhgmdaki kurul, Moskova'ya ulaacaktir. Anadolu'nun en son durumunu bu kuruldan
anlamak, ogrenmek miimkiin olabilecegi gibi, bu kurul
524
ile Rusya Sovyetler Hiikiimeti arasmda yap1lacak goriimelerde bazi sorunlar ortaya c;1kacakt1r ki, Enver
Paa'mn da arz ve nzasmm eklenmesi yararh olacaktirn ns.
Enver, bu <;agnya uyarak Moskova'ya gelir ve kendi iddiasma gore, Halil Paa ile Karahan ve <;ii;erin
lizerinde ozel bask1 yaparak toprak sorunlarmm lehimize <;ozlilmesini saglar. Komintern'e girmek isteyen
Atatiirk'iin emriyle kurulmu resmi Turk Komiinist
Partisi'ne Moskova'dan mektup yazarak, bu partiyi Komintern ile anlat1racag1m soyler :
((Avrupa kapitalizm ve emperyalizmine kar1 miicadelede sebata azmettim. Tevfik Riitii'niin (Aras) i;ahmalanm kolaylatirmaya yard1mc1 olarak U9iincti
Enternasyonal ile anlamamza <;ahacagnm arzeylerin1 lrn.
ENVER, MOSKOVA'NIN MUSTAFA KEMAL'i
BIRAKMASINI iSTiYOR. ..
Klsaca, 1921 Martmda Enver Paa'mn Tiirk-Sovyet
Dostluk Antlamas1'mn yap1lmasmda rol oynad1g1 ve
Qic;erin'in istegiyle arabuluculuga bile giritigi gorUlmektedir. Demek ki, 16 Mart 1921 Antlamas1 ile Ankara ~esmen muhatap tanmd1g1 halde, Moskova'da Envere hala bir deger verilmektedir. Enver'in amac1, Bol~e
viklerin Mustafa Kemal'i birak1p kendisini desteklemesidir. Sovyetler ise, goriiniie gore, daha c;ok Mustafa
Kemal ile Enver'i uzlatlrma eg'ilimindedirler. Bu mi.imki.in olmad1g1 takdirde, fiilen ibamda bulunan Mustafa Kemal'i tutmayi gerc;ek<;i bulmaktad1rlar. Enver'in
Anadolu'da bir ikilik c;1kartmasmdan gekinmektedirler.
Arna Mustafa Kemal, itilaf Devletleri ve Istanbul Hlikiimeti ile Sovyetler aleyhine uzlaIr, ya da savata kesin
yenilgiye ug-rarsa, Enver'e ans tanmabilecektir. Nitekirn 1921 yilbamda Halil Paa, Mustafa Kemal yerine
Enver'in desteklenmesini Karahan'dan ister ve bunun
ikilik yaratm1yacagm1, Mustafa Kemal'in, Enver'in em525
526
527
Eski yaver Yenibahi;;eli ~ilkrii Trabzon'da orgiit1enmeye koyulur. Enver Paa, ,eski Tekilat-1 Mahsusa'c1lardan Yenibahi;;eli ~iikrii'ye, Halil Paa'ya yazd1g1
28 Ocak 1921 tarihli rnektuba gore, U direktifi vermitir:
~iikrii'ye yazd1g1rn direktif, mernleket ii;;inde dogrudan dogruya bize bagh arkadalar arasmda bir parti
orgiitil kurmak ve bunu gereginde memlekette duruma
egcmen olacak bii;;imde silahh olarak hazirlamaktlr.
Istanbul'da da orgiitlendik. Sami'ye* liitfen, hemen siir'atle Rusya'ya gei;;tigimi ve kendisinin artik
memlekette kalarak dedigim orgiitii y.apmalanm ve
bana durum hakkmda goriilerini yazmalanm bilclirinizn123.
Orgiitlenme amac1yla iinlil ittihat~1lardan Kili;;iik
Talat, Yenibahi;;eli ~ilkrii'niin kardei Nail, Kurmay
Binba1 Nairn Cevat, Anadolu'ya gei;;erler. Halil Paa
da Trabzon'a yerl'eir.
Enver Paa, 4 Mart 1921 giinii Mustafa Kemal'e bir
mektup yazarak partisini Anadolu'da kurmak istedigini bildirir :
e<l Ben islam ihtilal Cemiyetleri ittihad1 ile
bata ingiltere olmak iizere, Avrupa emperyalizmine ve
bizi ezmek isteyecek olan kapitalizme karI miicadeleye
devam edecegim .
2 - Bu konuda Tilrkiye'de gahmak ilzere bir sol
partinin bulunmas1 gereklidir.
3 - islam ihtilal Cemiyetleri ittihad1, komiinist
olmayacak, fakat yok .edecekleri hedefin ortak olmas1
dolay1siyle diinya komiinistleri ile i;;ahmalanm birletirecektini 124
Enver Paa ve arkadalan, Tilrkiye'de partilerini
kurma. isteklerini daha sonra U gerek~eye dayandlra.caklard1r :
*
.528
KAR~I
<1Du~anda yap1lan propagandalann ugursuz etkisini gidermek amac1yla, Kongre'nin, ittihat ve Terakki
i;1kan, ya da bu orguttin canlandlnlmas1 amac1yla gaba.
harcamad1gm1 kamuoyuna kamtlamak ic;in yukanda
belirtilen yemin bic;imi c;erc;evesinde saym iiyelerin and
ic;;meleri Komisyonumuzca uygun gorillmtittir.
Oneri Komisyonu Bakam
Mustafa Kemah>.
S1vas Kongresi'nde ittihatg1lar gogunlukta olduklan halde, bu oneri kabul edilmitir. Bazi iiyeler, ittihat
ve Terakki adlm gec;irmeksizin, S1vas Kongresi'nin bii.tiin partilerden bag1ms1z oldugunu belirtmekle yetinilmesini istemilerdir. Atattirk, ittihat ve Terakkl'nin ad1
soylenerek kmanmasmda 1srarh gorunmtitii.r. Bu yolda tartu~ma ac;Ilm1, daha sonra Diileri Bakanllgt'na
getirilecek olan Bekir Sarni, Oyle konumUtur :
<cittihat ve Terakki'nin yeniden canland1nlmasma
c;ah1lm1yacagma dair bir kayit eklenmesi herhalde gereklidir. Kamuoyu, eger siz bize ittihatg1hgi canlanchrm1yacag1mz hususunda giivence verebilirseniz, biz de
sizinle beraber oluruz, diyor, o halde bu kotii samyi
herhalde kaldlrmallyiz12r.
Tartlmalar sonunda, ittihatc;1hgm ac;1kc;a kmanmas1 ve ittihatc;1hktan kac;mllmas1 kabul edilmitir.
1919 Kas1mmda da Mustafa Kemal, Istanbul Hti-
ki.imeti'nin temsilcisi Salih Paa ile birlikte Amasya
Protokolu'nu imzalam1 ve ittihatc;1hktan kesinlikle kac;1mlmas1 protokolun ilk maddesi olarak benimsenmitir:
d - ittihatc;1hg1n, ittihat ve Terakki fikrinin
memlekette tekrar uyanmas1, hatta baz1 belirtilerin gorillmesi siyasal ac;1dan c;ok zararhdir. Qi.inki.i biitiin itilaf Devletleri ile mi.islUman olmayan uyruk, bu gorii
ve bu di.ii.inceye kar1d1rlar ve bunun vatan ic;in felakete yol agacagm1 ve Ban Konferans1'na kotii etki yapacag1m (itilaf Devletleri) temsilcileri dilbirligi ile belirtmektedirler. Qevre ve zaman, kotti yorumlanmaya
530
533
Daha sonra. Erzurum ile1i gelenleri, Miidafaa-i Hukuk'a karl ayn bir tutucu orgiit kuracaklardlr. Klsaca, Trabzon'dan sonra Erzurum'da da Enverciler i~in
uygun bir zemin bulundugundan Ankara kukU duymaktad1r. Bu kukU yiiziindendir ki, 24 Mayis 192l'de
Atatiirk'tin direktifiyle, Fevzi Qakmak ve ismet inonii,
Karabekir Paa'ya sert uyanlar gonderirler. Fevzi Paa Oyle der :
Enver Pa~a'nm, Boleviklerle Dogu'daki Bolevik
diizen ve giriimlerine kar1 tedbirler almmasm1 daha
once rica etmitim. Enver Paa'nm yaveri ve imdi emrh1izde Cephe Kurmay Bakam bulunan Kaz1m Bey
(Orbay) ile eski istihbarat ::}ubesi Miidiirii Kurmay
Yarbay Seyfi Bey'in Enver Paa'ya ka1"1 baghhklannm
devam etmesi dogaldir. Bunlann imdiki gorevlerinden
ve Dogu Cephesi'nden uygun bic;imde uzaklatmlmalan
ve yerlerine saglam karakterli kiilerin atanmasm1 uygun gori.iyorum.
Genelkurmay Bakam Fevzi Paa (Qakmak), daha
da ileri giderek, komiinistlik yaranna giriimlerde bulunan Enver Paa'mn tutuklanmas1m ister:
((Enver Paa'nm da komiinistlik yararma baz1 giri~imlerde bulundugu ve kendisinin Moskova'dan kayboldugu anla1lm1tir. Gerek kendi adma kly1lanm1za
ve..kara smirlanm1za gelecek kiilerin ve gerekse kendi
gelirse bizzat Enver'in tutuklanarak, s1kl inzibat tedbirleri altmda dogruca ve gozeticilerle birlikte Ankara'renme olanag1 b!rakm.1dan yapmali. Yoksa ii;erisi zay1flar, dil~
man kuvvet bulur. Milli dava suya dii~er. Karabekir'le gorii~iirsiiniiz. Rtza giisterirse, komutanlan elde eder. Mustafa Kemal'in i;ekilmesini her yandan isterler. Biz de, ne care i;ekil.
deriz. Olur. Yok Karabekir istemezse, bir~eye siz de girismeyin"
dedim. Ben, Mustafa Kemal'i asla istemiyordum (Rtza Nur' un Amlar1, Cilt III, s. 668).
Celalettin Arif, Erzurum'da bir iilc;i.iye kadar Karabekir'in
de destekledigi, Ankara'y1 hice sayan bir surii taskmhklarda
bulunur. Arna sonra Karabekir'i de kendi aleyhine cevirir. Bir
sure sonra Ankara'ya donmek zorunda kahr. Fakat 1921 y1Imda Ankara'da, Trabzon gibi bir Erzurum korkusu da vard1r.
534
muzdan balarlar. Bizim Bati Cephesi'ndeki harekat1m1z <_;ok uzun siirecegind.en, Dogu'da uzun sure serbest
kahrlar. Kisaca, ittihatg1lar, Ruslar, Erzurum'un bilinen fesatg1lan ile, herbiri baka amac;; ic;;in, Dogu Ordumuza hiicum edeceklerdir. Bu hucumlann topuna
Engel olacak yalmz sensin. Ac;;1k tedbir ve hiicumdan
c;;ekinmeyiniz. Kendine c;;ok saglam bir c;;evre saglamah
ve son derece kukulu olmasm. Kurmay Bakam Kaz1m Bey (Orbay), Enver Paa ailesinin iradesine inarnlmaz olc;;i.ide tutsak oldugu ic;;in, sana vefah olrnas1
~i.iphelidir. K1rmadan onu ayirrnak kesinlikle gereklidir.
Bana gonderebili.rsinn 1a 1
BOLf?EVIKLERLE SAVA:? KORKUSU
Enver Paa gibi, 1921 May1smda Ankara'da Boleviklerden de kukU duyulmaktadir. Martta Moskova
Antlamas1 imzalanm1 fakat bu antlarnanm ek protokollerle ongordiigi.i yard1m, umulan bic;;imde gelmemitir. May1s 1921 lJamda, Moskova Bi.iyiikelc;;ilimiz Ali
Fuad Cebesoy Paa ve delegemiz R1za Nur ve onlara
dayanarak Genelkurmay Bakam Fevzi <;;:akmak Paa,
Boleviklerin bize sava ac;;acagmdan kukuludurlar.
Boleviklerin, Enver Paa'y1 tuttugundan kuruntuludurlar. Karabekir Paa, May1s 192l'de Ermeni ve Gurcilleri perde ederek giriilecegini sand1g1 bir Rus sald1nsma karI, Hac1 Halil Dagi - U~ler Tepesi - Kars Tabyalan - <;;:alkavur hattmda savunma dtizeni haz1rlar.
535
HAZIRLANIYOR ...
Bu siralarda biiyiik Yunan saldms1 beklenmektedir. Kral Konstantin, sald1n emrini 5 Temmuz 1921'de
verir. 15 Temmuz'da :inonii, Atatiirk'itn uyans1 ile, geri c;ekilme emrini yaymlar. 17 Temmuz'da Kiitahya dii~er. Biiyiik Millet Meclisi'nin gizli toplantismda evrakm
Ankara'dan Kayseri'ye tammas1 kararlatmhr. 19
Temmuz'da Eskiehir diier. Fevzi Qakmak, 24 Temmuz'da Meclis gizli oturumunda c<Belki Ankara boalt1labilir)) diye konuur.
Boyle bir ortamda, TalM Paa'mn olfunitnden sonra, Talat Paa yanhs1 ittihat<;1lan da saflarmda toplamak i<;in Berlin'e giden ve bunu ger<;ekletiren Enver,
Moskova'ya doner. Gorfuliie gore, Enver Paa, artik
kendi giiniinitn geldigine inamr. Kiigiik Talat'tan ve
Halil Paa'dan gelen haberler cesaret vericidir. Kiigiik
Talat, kanll bir devrimden soz etmektedir:
Kardeim, artik bu heriflere (yani Ankara milliyetc;ilerine) hi<; merhamet yok. Tam anlam1yla bir devrime, kanh bir devrime haz1rlanahm)).
Kii<;iik Talat, dtinya devrimi istemekte ve Mustafa
Kemal'in Miidafaa-i Hukuk orgiititnii i<;inden fethetmeyi onermektedir :
<<Boleviklere karI mevkiimin tamamen giiven altma almmas1 gerektigine gore, Yolda Ali (Enver Paa) tarafmdan diinya toplumsal devrimine tamamiyle
yanda ve Mustafa Kemal Partisi'ne iddetle kar1t olduguma dair ciddi telgraflar verdirilsin ...
537
538
den, baka adlarla gi:iri.inmektense, oldugu gibi meydana c;1kmas1 -bu zamana kadar bize kar1t olanlara verilen propaganda firsatma da son verilmi olacag1 du~i.in.cesiyle- uygun gori.ildugi.inil, gerek di ve gerek i<;;teki orgiltilmilzle bu orgtitlerdeki birc;ok kardelerin bavunnalarmdan anlad1k.
Onun ic;in, Dilnya Savaz'ndan sonra biitun dunyada ortaya c;ikan yonetimsel ve toplumsal devrimler goz
onilnde tutularak, ger<;ekten ezilen halka dayanan ve
halkm refahim saglayacak v.e ilk ittihat ve Terakki
D1anda kalmanm, gene! amac1m1z olan bata Turkiye olmak i.izere kurtarmaya gahtlg1m1z Islam Alemi
i<;in faydas1z ve belki de tehlikeli o~dugunu gordilglimflz
anda memlekete gelecegiz. Ite o kadar mu.
iNGiLTERE, ENVER'E KAR$! KEMAL':i:
EHVEN-:i: ::?ER11 BULUYOR ...
Enver Paa, Mustafa Kemal'e bu meydan okuma
mektubundan sonra, 28 Temmuz'da Qic;erin ile acele ve
gizlice gorillir. 30 Temmuz'da Moskova'dan ayr1hp Batum'a gider. Bu gezi, Ankara'da Anadolu'ya g~i hazirhg1 bi.giminde degerlendirilir. Moskova Bi.iyiikelc;iligimiz, Enver'in Batum'a gidiini Oyle yorumlar :
Sovyet Rusya Hilkumeti, Yunan baans1 iizerine,
Ankara'nm dag1hp dag1lmayacagmdan <;ok kukulanm1 ve dagJ.ld1gi takdirde Anadolu milli yonetiminin
Enver Paa ve arkadalanyla yeniden kurulabilmesi
ic;in hemen Enver Paa He anlaarak onu sur'atle Batum'a gondermitir. Arkadan onemlice mi.i.slilman kuvvetleriyle Enver Paa'y1 takviye edecegi vaadinde bulunmutur 13 '.
Ankara'nm temsilcileri Enver Paa - Bolevik ibirligi kukusu i<;inde bulunurken, :i:ngiliz Hilkumeti de
aym kukulan beslemektedir. Bilal ~imir'in ac;1klad1gi
:i:ngiliz belgelerine gore, Istanbul'daki Milttefik Ordulan Bakomutam, 5 Agustos 1921'de Londra'ya Enver tehlikesini bildirir :
19 ila 21 Temmuz arasmda, Tilrk gekilmesinin ilk
haberleri Ankara'ya ulatig1 sirada, genel moral bozuldu ve Mustafa Kemal, Fevzi (Paa) ve Genelkurmay d1mda herkes Bolevik kuvvetleriyle Enver Paa'nm donmesini yaygarayla istemeye baladi. ingiliz yard1nn olmaks1zm Yunanhlann bu kadar geni c,;apta bir ~aba
gostermeleri ihtimaline Turklerin inanmamalan, bu istekleri iddetlendirdi 1as.
Istanbul'daki ingiliz Yuksek Komiser Vekili Rat540
tingan da, 24 Temmuz tarihli telgrafmda, ccKemalistlerin yenilgisi ger<,;ekten kesin ise, Anadolu'da antikemalist bir hareket g1kmas1 olas1hg1 biiyilktiir demekte
ve ccBolevikler ile Enver Paa'mn Anadolu'ya girmelerinden kaygi duydugunu ve Bab1ali'ye gore, ccAnkara
Hilkilmeti'nin Bolevik askerlerden yardim istedigini
belirtmektedir 1 '11'.
ingilizler i<,;in Mustafa Kemal de diimand1r, Enver de diimand1r. Rattingan'a gore, Enver ccBolevik
ajanidlr. Fakat 8 Temmuz 1921 tarihli telgrafma gore
Kemalist Hiikilmet de tamamen Boleviklerin avucunun igindedir.
ingilizler balang1~ta, kendi deyimleriyle, Enveristlere karI, Kemalistleri kullanmayi denerler. 11 i;>ubat
1920 giinii Karabekir Paa'y1 gormeye gelen Rawlinson,
Boleviklerin Enver Paa ile birlikte bir stirii orduyla
Kafkasya'dan Giiney'e indiklerini, bu ordulann ya da
ordulardan birinin komutanhg1m Enver Paa'mn yapt1grm soyler. Rawlinson, Enver, bir islam ordusuyla s1mrimza dayamrsa ne yaparsm? sorusunu yoneltir ve
Musul'dan Karadeniz'e kadar Tiirkler ve Musul'dan Gtiney'e de ingilizler cephe kurarlarsa, Enver ve Bol~vik
ileriemesinin durdurulabilecegini belirtir* 140
Karabekir, oneriyi Hiikl'1metim bilir diye ge~iti
rir. ingilizler, o sirada Istanbul'un igaliyle Anadolu'-
* Dilnya Sava!)1'ndan sonra, Istanbul'da, Enver Pa;;a'nm Bol!ievik Turk ve miisli.iman kuvvet.lerle Kafkaslardan inecegi
soylentisi yaygmdir. Ornegin, ABD Yi.iksek Komiseri Amiral
Bristol, Enver'in Bol~evik mi.isliiman kuvvetlerin ba~ma gei;tigini, Kuva-y1 Milliyecilerin Kafkas smmm a~arak Ermenilere sald1rd1g1111. Enver ile Mustafa Kemal arasmda haberle~me
ler oldugunu Bab1ali'ye bildirir (Belgelerle Ti.irk Tarihi, saYI: 12).
19 Eyli.il 1919'da ingiltere DIileri Bakanhg1'nda Mustafa
Kemal i<;in oyle bir not dii~i.ilmi.i: <1:Mustafa Kemal, bana ge1;enlercle bir Ti.irk Lenin'i, fakat Lenin'den daha geri;ekci olarak
tamt1ldi. Birllklerine askeri coskunluk a1lamaktaki gi.iclt, Enver'inkine benziyor. Arna ondan i;ok daha iyi beyne sahip:>
<Bilal N. Simir, !ngiliz Belgelerinde Atati.irk, Cilt I, s. 109).
541
yu dize getirebilecekle1i karnsmdad1rlar. Enver Paa ittihatg1hg1yla Ataturk milliyetgiligi arasmda ciddi bir
ayinm yaptiklan Uphelidir. Ancak Mustafa Kemal'in
i:kinci !nonii Zaferi'nden ve Enver Paa'mn Anadolu'ya
gei;;i tasanlarmm belirginlemesinden sonra, ingilizlerde Enver'e gore Mustafa Kemal'i cdki kotiiden daha
az kotii olam bii;;iminde gorme egilimi belirir. !ngiliz
belgelerinde yer alan bu yeni gorii bi<;;imini, Bilal ~im
ir oyle ozetlemektedir :
Anadolu'ya 'Bolevik sizmasi' ile dogrudan dogruya bagh olarak, !ttihati;;1larm faaliyetleri de kayg1 yaratmaktaydi. Turkiye'deki ingiliz temsilcilerinin gori.i-
line gore, Anadolu'da Kemalistler ile Enveristler, yani
ittihati;;1lar, iktidar igin garp11yorlard1. Bu i;;arpIma,
Anadolu'yu ele gegirme i;;arp1mas1ydi. Her ikisinin de
arkasmda Bolevikler vard1, ama ittihatg1lar daha tehlikeliydi. c;unku ittihati;;1larm, Birinci Diinya Sava111'ndan 'sicilleri bozuk' idi, bu yiizden Boleviklere kopmamacasma baglanabilirlerdi. Bat1'da temize g1kma umutlan yoktu. ingiliz Yiiksek Komiserligi, Enver ve Cemal
Paalan o giinlerde 'fiilen Bolevik ajanlari' olarak gormekteydi. Bunlar, Ankara'da iktidan ele gei;;irirlerse
ve Sovyetlerle ittifak yaparlarsa, bu ittif ak 'ebedi' olurdu. Kemalistler ise, BatI'nm goziinde 'lekeli' kimseler
olmad1klan igin, gtigliikleri atlatt1ktan ve tatmin edildikten sonra, Boleviklerle yapml olduklan ittifakl bir
kenara birak1p Bat1'ya donebilirlerdi*14 1
Istanbul'daki Bakomutan Harington ise, Kemalistleri Enveristlere ag1kga yeg tutmaktad1r :
Ankara'nm Boleviklere teslim oldugunu g0steren
herhangibir belirti yoktur. Ankara'mn arzusu Yunanlilarla savamak igin Ruslardan silah ve cephane almaktir ... Gergek milliyetgi grubun Boleviklerle ibir'' Enver Pa:;;a bir y1l sonra Orta Asya'da Bol~eviklerle c;arp11maya ba:;;Iaymca, Istanbul'daki ingiliz Yliksek Komisuligi 11
Temmuz 1922 tarihli raporunda, Enver Paa'y1 Mustafa Kemal'i yikabilecek arac; diye bagrma bas1yordu (Bilal N. $imir, Sakarya'dan izmir'e, s. 399).
542
543
ingiltere Diileri Bakanhg1, Mustafa Kemal ad1na yap1ld1g1 ileri siirillen bu oneriyi, <<Mustafa Kemal
artik Milliyet<;i Hilkilmete egemen degilse, onunla ban gorilmesine girmek faydaszzdzr diye geri c;evirir ve
* Enver Paa, Turkistan'da bekledigini bulam1yacakt1r. Basmac1lardan Buhara Emiri'nin adam1 ibrahim Lakay, modernlemeden yana diye Enver Paa'y1 tutsak edecektir. Buhara Emiri, Enver Paa'ya yazd1g1 mektupta, Siz Turkiyelisiniz, memleketiniz duman istilas1 altmdad1r, askeri gill; ve kudretinizi
kendi vatammz1 kurtarmak igin harcasamz daha iyi olun>
der.
Tiirkistan'da ilericiler de Enver Pa!}a'y1 tutmaz. Zeki Velidi, amlarmda Oyle yazar: Bana Enver Paa'nm Ttirkistan'a
gelmek fikrinde oldugunu bildirdiler. Biz de durumu komitemizde goriltilk. Buraya gelmeyip kenardan bize yard1m etse
546
Anadolu'ya gec;me umudu ic;inde Batum'da toplanan ittihat ve Terakki Kongresi'nde, ittihat ve Terakki'nin islam ihtiJal Cemiyetleri ittihad1'mn Tiirkiye
temsilcisi oldugu kararlatlnhr ve kongre kararlannda
ozetle U gi:iriiler yer alir :
- Mevcut yonetim, hala Tanzimatc;1 kafas1yla hareket etmektedir. Yi:inetici sm1fm halk tabakalan zararma i:irgiitlenmesi demek olan bu sistem, kesinlikle iflas
etmitir. Geni halk tabakalarmm yi:inetime gerc;ekten
kat1lmas1m saglayan halkc;1hk sistemi kurulmahdir.
- Kanunlan c;igneyip, giderek kiisel diktati:irliige yonelen ve halkm ve memleketin gerc;ek c;1karlanyla
bagdamayan hareketlere yol ac;an mevcut yonetime
karI imdiye kadar sava durumu yiiziinden sessiz kahnmitlr. 24 Temmuz 1908'de balayan tarihsel ve milli odevini yerine getirmek amac1yla, ittihat ve Terakki,
artik U nedenlerle faaliyete gec;ecektir :
a) En uygun koullarla barn~ imzalayabilmek ic;in,
halkm mucadele gucunu ve birligini saglayacak en etkin ve guvenli yi:inetim sistemini kurmak ve ooylece
cephe gerisini her an giic;IU tutmak gereklidir.
b) ~imdiye kadar belli ve yerlemi bir politik ve
idari gi:irilii olmad!gi c;eitli vesilelerle ortaya c;1kan,
silahh guce dayanarak dililn i:izgiirlilgunu ve Merutiyet ruhunu darbeleyip amac;tan aynlan, Millet Meedaha iyi olur, diye cevap verdik (Hat1ralar, s. 385).
Zeki Velidi, Buhara'da Enver Pasa ile konusmasmda ona,
Boleviklerle mucadelelerinin Rusya'mn bir ic; mticadelesi olarak baslad1gm1, Sovyetlerle tekrar banabileceklerini, Panisiamizm ve Panttirkizmin Ttirkistan'da tutulmad1gm1, Sovyetler-'
den isteklerinin Milli K1z1I Ordu'ya dayanan Milli Ttirkistan
Sovyet Htiktimeti oldugunui> soyler (Hatiralar, s. 386-388).
547
Sakarya Zaferi kazamlmasa, Bolevikzler Anadolu'da Enver Paa'ya yeil llk yakacaklar m1yd1? Kesin
birey soylenemez*, fakat Ankara'nm Enver Paa'ya
yeil lIk yak1lacagma inand1gma kuku, yoktur. Ali
Fuad Pa a, Sakarya Zaferi'nden sonra c.~!i<;erin ile aralannda U konuma ge<;tigini yazar:
Cebesoy - Temmuz aymda Yunan Ordusu'nun yenilgisinin hissedilir bir duruma gelmesi ilzerine, Enver
Paa ve arkadalan ile dagilacagm1 sandlgm1z hiiki.imetimin ve Ti.irkiye Bi.iyi.ik Millet Meclisi'nin yerine,
* Sovyetlerin yaymlad1klan diplomatik belgelere bak1hrsa, Sakarya Zaferi'nden hemen onceki en karanllk giinlerde dahi,
Moskova, Ankara'y1 dcsteklemekte devam etmi:;;tir. Nitekim
Frunze'nin Ankara'ya gonderilmesi Agust.osta kararla:;;t1nlm1:;;t1r. <;:i<;erin, 13 Agustos 1921 tarihli bir telgrafla bunu Anadolu'daki temsilci Natseranus'a bildirmii}tir. Telgrafta !}oyle denilmektedir: Frunze'nin atanmas1, Sovyet Cumhuriyetleri ile
Ttirkiye arasmdaki yakm baglan belirtir. Ankara'ya boyle on
planda, tistelik Ba:;;komutan olan bir ki!}inin, yenilgi s1rasmdaki gezlsi, bir etki yaratmal1d1r.
Mali felaket raporunuzu gozontinde tutarak, geri kalan 5
milyon altm rubleyi :;;imdi gonderme olanaklanm ara:;;tmyorum. Kendlmiz gti<;liik i<;inde bulundugumuzdan bu kolay degilse de, elimden geleni yap1yoruml).
Qi<;erin, 14 Agustos 1921'de Natseranus'a Ttirk milli hareketinin glictine inand1g1m yazmaktad1r: Ukrayna Ba:;;komutam lt"'runze'nin Ukrayna-Tlirkiye Antla:;;mas1'm imzalamak i<;in
Ankara'ya gidecegini size daha once blldirmi:;;tim. Bu ziyaret,
Sovyet Cumhuriyeti ve Tiirkiye arasmdaki yakm dostlugu, tistelik yenilgi sirasmda, simgelemeli ve belirtmelidir. Bir kez
daha tekrarlar1m ki, kendimizi ge4;ici durumlara degiJ, stirekli
taribsel gtic;lere da.yanclmyoruz. Bu nedenledir ki, yenilgi s1rasmda, Tiirkiye ile yakm ili:;;kileri gevetmek :;;oyle dursun,
tam tersine onlan gii<;lendiriyoruz. Tiirk Milleti yok olmayacakt1r, milliyetc;i hareket, hatta liderler imar Devletleri'ne ara
sira teslimiyet gosterseler de, sonunda kazanacak kadar gtic:;ltidtir. Onun i<;indir ki, burjuva milliyetci hareketin stirekli etkenini gozoniincle tutuyoruz ve liderlerin bazen duraksamalarma ve baans1zl1klar olmasma onem vermiyoruz. $imdi eskisinden daha cok dostlugumuzu belirtmeye onem vermeliyizl)
<Frunze's Mission to Tur!{ey, Belgeler, International Affaires
1960, say1: 7).
549
551
c1ya far kvard1r. Enver, ingiltere'den iddetle nefret etmekteydi. !ngiltere, Ti.irk imparatorlugu'nu yok etmiti. Tiirkiye'nin Arabistan'daki bir kls1m topraklanm ilhak eylemiti. Dil.nya Sava1'nda Ttirk Ordulanm yenilgiye ugratan, esas itibariyle, ingiltere idi. Aynca ingiltere, bu 'insanhktan uzak' Tiirkleri, Avrupa'dan kovmak istemekteydi. Bolevikler 6nce Kemal ile Enver'i
uzlatirmayz denediler. Bunda baarzszzliga ugradzlar.
Bu durumda, Cemal'den oldugu gibi Enver'den de yararlanabileceklerini dililnduler. Enver, Ruslarm ingil-
ve kendini Turkiye'nin gerc;:ek temsilcisi durumuna koymay1 denedi. 'Mustafa Kemal zayzftir' dedi. 'Onu, ne
Tiirkiye'de, ne de dzarida tanzrlar. Benim ise, biitiin
Tiirkiye'de ve Avrupa'da iiniim var. islam Dunyasz'nda
dogan her r;ocuk Enver Paa'nzn adznz bilir'.
Bolevikler, kendisine kar1 herhalde tam bir gtiven beslemediklerinden, Enver'in sozlerini dinlemediler.
Kemal'den yana idiler. Moskova ve Ankara gittik<;e
daha c;ok yakmlamaktaydl. Sovyetler ile Anadolu arasmda, 16 Mart 1921 Ant1amas1 imzalanmca, Enver,
Boleviklerin yard1m1yla Mustafa Kemal'in yerini alma yolundaki bii.ti.in umutlarm yok oldugunu anladl.
Bu nedenle, 1921 yaz1 balarmda Kafkasya'ya gitmek istedigini bildirdi. Enver, Rusya'da Sovyet Hukiimeti'nin bir davetlisi olarak yaamaktaydl. istedigi yere gitme ozgurlligu, reddedilemezdi. Enver Paa'y1 Guneye goturmek i.izere bir vagon - salon aynldl. Fakat
Giineye hareket etmeden once, Enver, 9i<;erin'e Kemal'e kari <;alimzyacagzna ve Tilrkiye'deki dostlarzyla temasa ger;meyecegine dair kiisel olarak soz verdi.
Enver'in yandm;lari Turk sznzrina bitil}ik Batum'da
onu gormeye geldiler. Enver'in Turk Ordusu'nda, Ulema arasznda -Kemal, Panisltimizm ve Sultan'zn ar;zkr;a
karzsindaydi- ve yiiksek sznzflarda- hala nilfuzu vardz. Batum'da Enver~in partisinin bir kongresi toplanch Rus istihbaratina gore, Kemal Hilkilmeti'ne karz
bir darbe planlandz. Kemal, Boleviklere bir protesto
gonderdi. Enver, Parti Kongresi'nden hemen sonra Tilrkiye'ye ger;meyi denerken, Sovyet makamlarz tarafzndan
kuvvet zoruyla durduruldu.
Enver, c;ok bozulmu ve intikam almaya yemin etmiti. Fakat gortintite, Rusya ile dostluk ilikilerini stirdiirdii. Bununla birlikte, hemen Moskova'ya donmeyecegini, Kabil'den donen Cemal Paa ile bulumak tizere Ttirkistan'da yaayacag1m bildirdi. Ayr1ca Buhara'da avlanmak istemekteydi, ama bunu soylemedi. Buhara'da ingiliz temsilcilerine resmen kendini gosterdi.
553
554
IV -
YE~iL
555
lamakta memleket i<;in biiyiik bir kurtulu umudu gormiitUm. Miislilman Alemi'nde Rus Devrirni'ni degiiklige ugratarak' meydana getirilecek bir sosyalist birligi
fikrine baglzydzrn. Bu fikrimi Mustafa Kemal Paa'ya
da agm1tim. Paa, taraftar goriinmil.tii. Memleket iginde Rus Bolevizmi'ne paralel bir ak1m haz1rlamaya balam1tlk. Heyet-i Temsiliye'de hiikiimet ileriyle ugramak gorevini iizerine ald1g1m zaman, bir yandan bu
inanc1ma deger kazandirmaya <;allirken, ote yandan
da dItan fikirleri hazn-lamak iizere gizli bir orgiit kurmutUk..
Gizli olarak kurdugumuz orgiitiin ad1 Yeil Ordu
idi. Aym zamanda Tiirkistan'da, iran'da, Azerbeycan'da baka bir<;ok kurulularm varhgm1 haber alm1tlk.
Oralarda faaliyette bulunan arkadalanm1zla haberleerek, onlann gahmalanndan da yararlanmak ve s1mrlanm1z d1mdaki orgiitii memleket igine bagfamak
istedik*. Boylece bir yandan yeni kabul edecekleri sosyalist politikay1 korumay1, ote yandan bizi butiin bu islam kiitleleriyle birlikte hareket eder gibi gostererek
giiglendirmeyi diiiindiik. Eger biz politikam1zda baanya ulairsak, Ruslar, musliiman memleketleriyle ayn
ayn politika yapacaklan yerde bizimle politika yapacaklar, ya da bizi tutmakla biiti.in islam Alemi'ni tutacaklanna inanacaklardi. Bu davram1m1zla baka bir
onemli noktaya da <;ozil.m getirecektik. D1anda <;ahan
arkadalanm1z, bu mE:mleketin bizim kadar hak sahibi
evlatlanydi. Di.imanlanm1zm kovuturma ve bask1lan
yi.iziinden kagma zorunda kalm1 kiilerdi. Memlekete
donemedikleri bir zamanda kendilerine az gok yard1m
olanagm1 saglam1 olacak ve onlan daha bil.yiik bir istekle bulunduklan gevrede gahbracaktlkn 154
Demek ki, merkezi Turkiye'de olan, Boleviklerle
ibirligi haliride ve d1andaki ittihat<;1larla birlikte islam iilkelerinde <;ah9may1 amaglayan bir orgut soz ko"' Si:iz konusu d1i:; faaliyetler, Enver Pai.;a'mn ve oteki yurt d1i.;mdaki ittihat<;1Iarm i;;ahi.;maland1r.
556
nusudur. Program1 itibariyle de bu brgi.it, Enver Paa'nm Halk f?uralar Partisi gibi bir cins ((islam Bolevikligi>mi ongbrmektedir. Buna giivenerek, Yeil Ordu Dernegi, Komi.inist Enternasyonal'e kat1lmak isterse de,
Komintern cevap bile vermez* 10 r..
Yeil Ordu, bir bildiriyle varhgm1 duyurur. Bildiri,
eski diinyanm gokti.igiinii, ccYeni Diinya kuruldugunu
belirtir :
Eski di.inya, birkar; zenginin milyonlarca insanlan esir gibi galu~tirarak, bu milyonlarca insamn aghk ve
sefaletine kar1 kendi rahatlannm saglanmasmdan baka birey degildir.
ccEy kbyliiler, fukaralar, ey gahkan gift~iler, namuslu irgatlar ve igiler, gbzlerinizi ag1mz, ~evrenize
dikkatle bakm1z. Qevrenizde bulunan beyler, agalar kimlerdir, bilir misiniz? Onlar da sizin gibi insandir. Allah'm gozi.inde ararnzda higbir fark yoktur. Allah insanlan
hep eit yaratmu~tir. Sizi fukara yapan, cahil yapan bu
zalim adamlarm kotuliiklerinden kurtulmak igin baInIZl biraz kaldmmz, sesinizi yiikseltiniz, onlardan korkmay1mz! Onlar kendi kendilerine size birey yapamazlar. Rusya'dan gelen haberlerden, Rusya'da giftgi ve askerlerin yaptiklan ileri herkes yava yava ogreniyor.
Onlar yeni bir diinya yap1yorlar. Eski yonetimleri, eski
hiikiimetleri tam.amen degitirmiler, yeni yonetim, yeni hiikiimetler yap1yorlar. Yeni diinya, bambaka oluyor. Yeni diinyada hi.ikiimet hep fukaramn eline gegti. Hiikiimet adamlanm fukara segiyor ...
Mal miilk sahibi olmak da yasak oldugu igin ri.'tvet, anafor, h1rs1zhk, yalanc1llk, doland1nc1hk tamamen ortadan kalkmItlr. Herkes insanllgm1 anlam1,
herkes biribirine eit olmu. Biz de boyle olacag1z, biz
* Enver Pa~a denemesl sona erdikten i;onra, 1922 Kas1m111daki Dordilncii Komintern Kongresi'nde, Tilrkiye'de Ye~il Ordu Partisi'nce Panturanizme verilen komiinist renk, proleteryay1 kendl sm1! orgiltilnil kurma gorevinden sapt1rma amac1
gilttilgii ic;in kmanacakt1r (Mete Tuncay, Tiirkive'de Sol Ak1mlar, s. 79-80).
557
de bu yola gidiyoruz1u6,
Bu bildirinin yam sira, Yeil Ordu Yonetmeligi ve
Yeil Ordu tiizi.igl't adh belgelerde, islam Bolevikligi'nin ilke ve ama<_;lan a<_;1klamr. Bu ilke ve ama<_;lar Ciyle
ozetlenebilir :
- Avrupa'mn zevk ve eglence diikilnli.igii ile bozmak istedigi Asya'mn saf ve temiz ahlak1m korumak
i~in bir birlik kurmaya <_;ahanlarm orgiitline Yeil Ordu ad1 verilmitir.
- Yeil Ordu, Avrupa emperyalizmini Asya'dan
kovmak iizere kurulmu bir mucadele orgutildur.
- Bir Asya Halk Birligi (ittihadl) kurulmahd1r.
Yeil Ordu'nun yeil Cihat Bayragma U soz nakedilmitir: Asya, Asyahlanndir. Asya art1k kapllanm sava,
sermaye, vurgunculuk belalanna sonsuza dek kapam1tir.
- :;?ehirlerde, kasabalarda oturup, koylerde koyltileri <_;ahtlrarak arazi ve degirmen iletenler ve boylece
koyli.iyti ortak<;1hk ve tefecilik yollanyla ezmeye al1mI
kiilere Yeil Ordu'da yer yoktur. Btiyiik tilccardan ko- .
misyonculuk, tellalhk, sarrafhk yollanyla iiretici ve tuketici arasmda vurgunculuga alImI~ kiiler de Yeil
Ordu saflarmda bulunamaz.
- Yeil Ordu, dlinyada balayan sosyalist ve ozellikle Bolevik hareketle1in, yanh olarak bir haydutluk
ve yagmac1hk gibi gosterilmesinden <_;1kacak karIIkliklann online ge<_;ecektir.
- Yeil Ordu, Tiirkiye i<;inde dahi her ~eit emperyalizm ak1mlanm ve sermayenin haks1z zorballg1m
kaldirmakla yi.ikiimliidtir.
- Topraktan ve buti.in kaynaklardan herkes <5ahmas1 ve yetenegi oramnda yararlamr.
- Su, hava, IIk ve 1s1 gibi oldugundan toprak,
devletindir. Toprak, halkm kollektif ~alImasma paras1z olarak verilir.
- Yeil Ordu, toplum yaantismda halk hukiimetini ve tam bir kollektif ~ahma usuliinii kabul eder.
558
kez gori.ildi.i. Gerc;ekten birc;ok yerde Ordu erleri, asilerle c;arp1mad1klan glbi, tersine silahlanm b1rakarak
koylerine, memleketlerine savuuyorlardi. Milli miifrezelerin devrim amacm1 daha kolay anlad1klan ve asilerin ayartmalarma kap1lmad1klan anla1lm1h. Bu nedenle Osmanh Ordnsu'nun kalmtls1 denilebilecek olan
o tarihlerdeki yorgun ve bezgin ve yeni devrim iilki.isiine gore yetitirilmemi Ordu birlikleriyle devrimi baarmadaki gi.ic;Hlkler hissedilir bir derecedeydi. Orduyu yeni anlay1a gore bilinc;li bir duruma getirmenin, o giinkii koullar ic;inde pek guc; olacag1 samhyordu. Bunun
ic;in, istenilen nitelikte, bilinc;li kimselerden sec;kin ve
devrim igin gtivenilir bir orgiit kurma dtiiincesi, kimi
kiilerin kafasmda yer etmeye balad1. Biribirini izleyen
ve kanh, oldi.iructl durumlar gosteren ig ayaklanmalar
kar1smda, bu bildirdigim diiilnce ve egilim kuvvetlendi. Sonunda kimi kiiler boyle bir orgiit kurmak iizere
ie giritiler 158
Ataturk'e gore, demek ki, dtizenli ordunun etkisiz
kald1g1 donemde, kurtulu devriminin amaglanm daha
iyi kavrayan milli kuvvetler haz1rlanmas1 ic;in Yeil Ordu orgii.tti kurulmu~tur. Ali Fuad P2.a da, Milli Mi.icadele amlannda, Yeil Ordu orgtitil. ile ic; isyanlarm bastmlacag-Iru belirtmektedir109
Yeil Ordu'nun kurulrn~ ainac1 bOylece duyurulmm~
tur*. Gerc;ekte orgiit daha geni bir amac; gutmekte, Enveristlerle ibirligi halinde !slam Dtinyas1'nda bir Y
il Komtinizm kurma di.ileri gormektedir. Ne var ki,
Enverist sayilabilecek :0rgiit, Yozgat isyam sirasmda
Ankara'ya gelen, o gtinlerin tek etkin askeri gi.ictiniin
* istiklal Mahkemesi'ndeki savunmasmda kuurculardan Naz1m,
-Yesil Ordu'nun Moskova'ya giden delegasyonumuzun etkisiyle,
Ankara'nm da toplumsal devrimden yana oldugunu kamtlamak ic;in kuurldugunu soylemistir. ilk ifadelerinde de, Yesil
Ordu'nun Atatilrk'tln onay1 ile d1sta1~ gelecek devrim seli'nin
tahriplerinden 11lkeyi korumak amac1yla~ kuruldugunu ileri
stlrmilstilr.
560
561
562
c1 ~i\kril'nUn* arac1hg1yla Yeil Ordu'cularla ve muhalif milletvekilleriyle tamir. Amlannda yazd1gma gore, bu milletvekillerinden ~ogu Mustafa Kemal Paa'nm durumundan yakmirlar. Etem, bu ilk Ankara gezisinde tilkii arkadalan buldugunu yazar:
((Evet, An_kara'da birt;ok i<;ten Ulku arkadalari da
bulmutum ki, elverili bir zamanin gelmesini can ve
gonulden istiyorlar ve dua ediyorlardi 162
Bu ti.lkU arkadalan, Yeil Ordu'cula:r ve Ankara'nm bir iki aydir ortaya <;1kan Bolevikleridir. <;erkez
Etem'de Boleviklik egilimi bi:iylece dogar ve bu Yozgat isyam gidi gelii arasmda Qerkez Etem, Ankara'da Yeil Ordu'ya girer.
Etem, Yozgat isyamm klsa surede bast1nr. Refet
Bele ve K11Ig Ali miifrezelerinin isyanc1lar karIsmda
baans1zhgm1 goriiii, kendine giivenini iyice artmr.
Etem, Yozgat'ta isyandan sorumlulan yarg1lamak uzere bir Harp Divam kurar. Harp Divam, isyanm elebaI Qapanogullan'm zamanmda Yozgat'tan uzaklattrmayan, hatta onlan koruyan Ankara Vall Vekili Yahya Galip'i su~lu bulur. Hatta su~luluk, Yahya Galip'i
koruyan Mustafa Kemal'e kadar uzatihrl Etem, Yahya
Galip'i Yozgat'ta yargilayip asmak ister. Mustafa Kemal, Yahya'y1 yollamaz. Etem, bu yargilama iinden,
ancak Bursa'dan acele ~agnlan agabeyi Reit'in israr11 arac1hg1yla vazge~er. Baz1 Yozgat milletvekilleri,
Etem ile ilgili bir dedikoduyu Mustafa Kemal'in kulagma ulatlnrlar :
Ankara'ya di:inuumde, BU.yuk Millet Meclisi Bakam'm Meclis i:inunde asacag1mn.
* Binbas1 Haci $ilkrU Bey, Aydm Cephesi'nde dogiien ilk Kuva-y1 Milliye'cilerdendir. Demirci Efe, Istanbul ve ingilizlerle
uzlasma egilimi gosterene kadar, onunla birlikte c;;ahsm1t1r.
Cesur, at1lgan, fakat olc;;Usiiz bir kisidir. 0 gilnlerde Demirci
Efe'nin yanmda Hac1 $Ukrii ile beraber clan Celal Bayar, amlarmda, Hac1 $iikrii'niin Aydm'1 zapteder etmez Cumhuriyet'i
ilan edecegim!> dedigini yazmaktad1r <Ben de Yazd1m, cilt:
VII, s. 2264).
563
tan yararlanan Yunan Ordusu, biri Uak, i:iteki Bahkesir olmak iizere iki yi:inde saldmya devam etmi, 28
Haziran'a kadar Salihli ve Alaehir'i almt, Bahkesir'e
yaklanntI>l 163
Bu durumda yine Yozgat'taki <;erkez Etem'den baka dayamlacak bir giic; goriilmemektedir. 3 Temmuz
1920'de Genelkurmay Bakam ismet inoni.i, Etem'e U
c;agn telgrafm1 gondermek zorunda kahr :
ccGenelkurmay'a gelen son sava raporlarma gore,
hic;bir tarafta ciddi direnme gostermeyen Ordu birlilcleri ve milis kuvvetlerimiz, dilman ilerledikfe erimeicte ve dagilmakta, savunmayi zay1f bulan diiman ordu-
dogald1r. Bundan ~1kacak fenahgm ve tehlikenin oniinii. almak U durum i~inde bizler ic;in sonradan mum564
kiln olmayacaktir. Heni.iz yeni ortadan kald1nlm1 tehlikeler (i<; isyanlar gibi) kukusuz yeniden canlanacaktir.
Boyle bir direnii, boyle onemli bir gorevi i.izerine
ahp baarabilecek olan kuvvet, ancak sizin morali k1nlmam1 mufrezelerinizdir u;.i.
c;erkez Etem, acele Bati Cephesi'ne doner ve Yunan ilerlemesine kar1 tek baany1, Demirci'de Qerkez
Etem kazamr. 30 Ternmuz ve 18 Agustos arasmda i;at1malarda ustiin Yunan kuvvetlerini durdurur ve gec;ici bir sure ic;in de olsa, Yunanhlan piisktirti.ir. Mustafa Kemal, 21 Agustos giinu Meclis'te c;erkez Etem'in
baansm.i over :
17-18 Agustos gecesi Etem Bey kuvvetleri gok
degerli kararlar verdi. D-i.1.mana kendini toplamaya vakit birakmaks1z111, diiman iizerine sabaha kar1 baskm
bigiminde bir saldm yapti. Bu sald1n sonucunda biitiin
dilman kuvvetleri tamamen yenilmi ve bozulmu olarak Demirci'nin G-Uneyine at1lm1tir. (~iddetli alkllar) .
Meclis'te <;erkez Etem'in prestiji en yiiksek, muntazarn O~"Clu birliklerinin prestiji en diiiik noktadad!r.
Etem'in biraz hasta oldugu duyulunca, Y-Uce Meclis
21 Agustos 1920 giinu Etem'e derhal bir ((teessiirname
telgrafl s;ekme karan ahr :
S1rn Bey (Izmit - Yeil Ordu kurucularmdan)
- Etem bizim s1kmtih zamamm1zda yetierek bize pek
ferahh gi.inler verdi. Onun boyle hasta oldugunu iittigimiz zaman i.izi.ildiigiimiiziin Meclis adma Etem Bey
kardeimize bir teessurname ile bildirilmesini oneriyorum. (Uygun sesleri).
Bakan (Mustafa Kemal Paa) - Efendim, Etem
Bey kardeimizin rahats1zhgmdan dolayi bendeniz de o
iiziintuyu duydum ve zaten Meclis Bakanhg1'ndan kendilerine bildirdim. Bununla birlikte, uygun goriirseniz,
Genel Kurul adma da yeniden kardei arac1hg1yla yazanz. (Hay hay sesleri) .
565
Kudretli Etem, Mec!is'e tezkere yaz1p milletvekillerine izin bile alabilmektedir. 6n1egin Etem, 21 Temmuz 1920 tarihli yaz1s1yla Yeil Ordu kurucularmdan
izmit Milletvekili Fuad Bey'in izin siiresini (<gorevi izin
si.iresinde ger<;ekletirilemiyecegii) i<;in Meclis'e bavurarak uzattirm1tir. Meclis, 31 Temmuz'da bu istegi cylaml ve olumlu sonucu Etem Bey'e bildirmitirm.
MiLLET MECLiSi'NDE SUBAY DU~MANLIGI
566
Mustafa Kemal Paa - Ben soz ald1m, soz soylemek hakk1 benimdir.
EfGndiler, Bekir Sarni Bey, Bursa'yi birakmam1tir
ve ben kendi imzam altmda, Bursa igal edilmeden once emir verdim. Askerlik biliminin g~rektirdigi hareke-'
tin dogrusu Bursa'y1 b1rakmak idi.
Nafiz Bey (Sinop) - $u halde siz de sorumlusunuz/166
Mustafa Kemal, Bii.yilk Nutuk'ta bu Meclis takmhklanm anlatir: Bursa igali iizerine, sonradan <;erkez
Etem'le ibirligi sw;undan yarg1lanan Afyon Milletvekili Mehmet :;?U.krii, 18 Temmuz 1920 gi.inii Genelkunnay
Bakam ismet inonii i<;in, yenilgilerden sorumlu sayd1g1 Bursa Komutam Bekir Sarni ile Alaehir Komutam
Air (Ath) Beylerin neden mahkemeye verilmedikle1i
gerek<;esiyle bir gensoru onergesi vermitir. Atatiirk'iin
Nutuk'ta belirttigine gore, Mehmet :;JU.kri.i'niin onergesini Sinop Milletvekili Hakkl. Hami Bey'in de ivedilikle
cezalandirrria konusunda iistelemesi, Meclis'te Bravo
sesleriyle kar1lanm1tir. Mehmet l;)ukrii, ccBiz cezaland1nlmasm1 gormek istiyoruz)) deyince gensoru kabul
edilrnitir. Atatiirk, bu gensoru hikayesini 6yle a<;1kIar:
Gensoru giinii olarak saptanan 14 Agustos 1920'de Genelkurmay Bakam bu soruya karIhk verdi. Arna
bir tiirlii. inamlm1yor ve Meclis'te cokU yatlmiyordu.
Karahisar (Afyon) Milletvekili :;?iikril Bey, Meclis soruturmas1 istiyor. Baka bir milletvekili kimi subay
ve komutanlarm cezalandmlmalan gerektiginden soz
ederek bir<;ok ornekler say1yor. Baka bir milletvekili,
geri <;ekilirken bir komutanm otuzalt1 deve eya gotiirmil oldug-unu soylilyor. Bir baka milletvekili de Yunan Ordusu'nun k1sa bir silre i<;inde Akhisar'dan Marmara k1yilanna vanncaya deg;in biittin ehir ve koyleri y1ldmm <;abukluguyla ele ge<;irdiginden soz ederek,
Bursa bozgunu dolay1siyle ugramI oldugumuz korkung
zarann, diinya milletlerinde 'Anadolu'da savunma de567
men hepsi, pek sayg1deger arkada1m 9eyh Servet Efendi Hazretleri'nin buyurduklan gibi, (Hazret-i Muhammed donemindeki) mutluluk yuzy1lmm (asr-1 saadet)
ortak yaantls1 ic;inde bulunduklanm duyarak, ya ehit ya gazi diye canlanm feda edercesine dogtitiyorIar. Aralarmda bey, efendi, aga, zengin, fakir fark1 gormuyorlar. Ortada mal diye ne varsa, hepsinin ortak
mah ... Ve bunun bOyle olacagm1, boyle gidecegini bilerek bu ugurda milcadele ediyorlar. Duzenli Ordu erleri dediklerimiz ise, gozlerimle gordilm, siz de pek ala
biliyorsunuz ki, kac;ak stiri.ileri halinde daglarda, ormanlarda dolaiyorlar. Gergek budur ve yaz1k ki bundan ibarettir. Bu da gosteriyor ki, bugiln Ordu dedigimiz dilzenli kuvvetlerle i gormek artzk mumkiln degildir, zaman ve artlar gok degimitir. Y1llarca silren
bitmez tilkenmez savalardan bezgin 91kmu~ olan insanlar, artik Unun bunun komutas1 ile atee at1Irmyorlar. Bu riedenle, yapmak istedig'imiz devrimin anlam1m kavrayabilecek insanlarla elele vererek yepyeni
bir orgut iginde c;ahmazsak, inanm Yunanhlarla degil,
hatta yer yer patlak veren ig isyanlar ile bile baa c;1kamay1z ... Nitekim Ankara kap1larma kadar gelen isyan dalgalanm durdurup yok edenlerin kimler oldugunu gorduniiz .. >i 168
Mustafa Kemal, Bat1'da Yunan ilerlemesi, Dogu'da karars1zhk, i.ilkede ig isyanlar ve Sovyetlerle ilikilerde belirsizligin egemen oldugu Temmuz ve Agustos
aylarmda Meclis'te bu eletirileri goguslemeye gahIr.
Orduyu ve komutanlan savunur. ccSubay Birlikleri
kurmanm bir israf oldugunu, ikiytizelli subaylI bir subay ooltigtintin onemsiz bir kuvvet tekil edecegini. subay taburlarm1 yalmzca Bob~eviklerin, erler subaylan
oldiirdtigii h;in kurduklanm anlatll'. Hac1 $ilkru'niin
kurmay subay di.imanllgm1, kotu niyetlilikle suc;lar.
Gerilla sava1mn zaten verildigini soyler. Azerbeycan'dan kuvvet geleceg"ini anlatll', Sovyetlerin silah, top,
para vaadettiklerini ag1klar ve Halk Hiikiimeti kurulmasm1 one1ir 169
569
Gorilldiigi.i. i.izere, 1920 yill ortalarmda, Ordu ve komutanlann y1ld1z1 soni.ikti.lr. Mustafa Kemal, Meclis'i
kontrolde bi.iyiik giigliik gekmektedir. Qerkez Etem'in
y1ld~zi parlam1tir.
KOMUNiSTLER, UMUTLARINI ETEM'E
BAGLIYORLAR
Etem, Yeil Ordu orgtitiine girerek, giiciinii bir cins
islam Bolevikligini gergekle:;itirme amac1 giiden Ye::}il
Ordu'nun siyasal gi.icl't ile birletirir.
Yeil Ordu'cular ile Yeil Ordu orgi.ltiiniin Ankara
ve Eskiehir il kurulularmda egemenlik saglayan komi.inistler ve baz1 Sovyet temsilcileri, Qerkez Etem'i bir
sosyal ihtilal lideri gibi gormeye ve gostermeye gallirlar. Bakurt Cumhuriyeti adma 24 May1s 1920'de Anka.ra'ya gelen ilk resmi Sovyet temsilcisi ~erif Manatof,
temsilciligi bir yana b1rak1p Anadolu'da ihtilalcilige koyuJmutur. Ankara Hilkiimeti igileri Bakanhg1'nm gizli odeneginden ayda 100 lira maaa baglandig1 ileri siiri.ilen 1?e1if Manatof'un onayak olmas1yla, Ye:;iil Ordu
gevresinde ki.imelenen Tokat Milletvekili Naz1m ve Baytar BinbaI Salih Hac10g1u gibi kiiler, 1920 yazmda
gizli bir komi.inist partisi kurmu:;ilardJr170 Bunlar, Mustaf~ Suphi'nin Komintern'e bagh Baku'daki Komi.inist
F "isi ile de Anadolu'ya gelen temsilci Si.ileyman Sarni
L...ac1hg1yla temasa gegmiler ve igeride de Qerkez Etem
kuvvetle1iyle gii<;lenmeye i;ahffillard1r. Bunlarm yam
s1ra, Hac1 i.ikri.i ve Re:;iit gibi Ye:;iil Ordu kuruculan,
Etem giici.iyle hiiki.imete el koyma di.ileri gormektedirler.
Anadolu'da komi.inizmin lideri durumunda goziiken Tokat Milletvekili Naz1m'm di.ilerini, Hasan izzet
Dinamo, Kurtulu Sava1m1z1 romanlatlran Kutsal
isyannda anlatJr. Romanda Naz1m, Ankara'da Hac1
~i.ikrii arac1hg1yla tamt1g1 Etem'le Dyle konu:;iturulur:
570
<cYeni orduyu neden ornegin, sizin kiiliginiz c;ergevesinde kurmak istemiyorlar da, yetenekleri ve gilgleri ustiine hie; kimsenin birey bilmedigi eski Osmanll
Ordusu'nun general ve albaylan c;ergevesinde yaratmak
istiyorlar? ic; ve di dilmanlara ilk doyurucu yumrugu
indiren sizsiniz. ~imdiye dek yenilgi nedir bilmediniz.
Elinizin altmdaki guc;, art1k bir c;ete deg;ildir. Bunu
bi.itun dunya anlamu~tir. Bunun igin de Meclisi' s1k1t1rarak sizin giiglerinize Kuva-y1 Seyyare denmesi igin
kanun g1karttik. Sizin gezgin gilciinilz, tam orgutlii bir
ordunun gekirdeg'inden baka nedir ki? Bunun kadrolanm genileterek ve bu orgutu yaygm bir duruma getirip devletin tam kontrohi. altma verirsek istedigimiz
ordu meydana gelmez mi? Bugiln iicretli asker kullamrsm1z da, yarm da ii yava yava ilcretsize dokersiniz. Sovyet Rusya'da koskoca gerici c;;ar yanlzsz, emperyalist devletler beslemesi ordularz oniine katzp kovalayan komutanlar, hep halkzn i<;inden fzkirmi sizin gibi
komutanlardzr. Hi<;bir c;;arlik generali halktan yana,
devrimden yana qzkmamz, qzlcamami'{}tzr, Bizim Osm?.n-
Mustafa Kernal Paa, salt bir siyasal gii<;;, emperyalizme karl savam bir sembolU olar'ak biliniyorsa da, elinde asker gi.icil olmadlgmdan sahip olmas1 gereken gilciin yansm1 yitirmektedir. Yalmz, gordiigiimi.ize gore,
Mustafa Kemal'in gittigi yol, tam anlam1yla bir cliktatorliik yoludur in.
ETEM'iN MOSKOVA YOLDA$LARI
Dogaldir ki, Nazun ile <;erkez Etem arasmda tamamen boyle bir konumamn gegip gegmedigini saptayabilecek durumda degiliz. Fakat Yozgat isyanmdan sonraki tutumu, Etem'in devamh yukandakine benzer telkinler altmda tutuldugunu gostermektedir: Etem, Yeil Ordu orgiiti.iniin eylemce komutam olarak selamlanmitir. Boleviklerin onu Mustafa Kemal'e yeg tutacagma ve Bolevikligin kagm1lmaz olduguna Etem inandmlmIhr. Boylece Yeil Ordu'ya giren Etem, Bolevikligini ilan etmitir. Bir Sovyet yazanna gore, Etem,
art1k 6yle konumaktadir :
c<Boleviklik biiti.in diinyaya egemen olacak. Eger
biz onu uygun duygularla iyi karIlarsak, millet, her
durumda mutluluga ulaIr. Dinginlik (siikun) sagland1g1 takdirde, Boleviklik, gelecegimiz igin gok faydall
ve verimli olacaktir. $imdi Boleviklik memleketi kurtanyor, gelecekte halk1m1zm yaam ve mutlulugunu da
koruyacaktir 17!!.
Etem, amlannda da Moskova Yoldalarvmm onu
Mustafa Kemal'e yeg tuttuklanm yazar :
C<Rus Sovyet merkezinin maddi ve politik gok ciddi ve i<;;ten gori.inen yard1mlanm elde ediyorduk. Ankara'm1zm Moskova ihtilal Merkezi ile dostluk ilikileri
572
gilnden gi.ine arbyordu. Boleviklerin onemli, hatta parasal yard1mlar1 gizli ve ag1k, bizi tutan dostluklan yadsmam1yacak kadar meydanda idi. Gerc:;i o zamanlar
dostluk her iki taraf igin zorunlu idi. Bu yonleri hepimiz degerlendirmekle birlikte, Moslcova Yoldalari, T'iirk
ihtildl ileri gelenleri arasinda daha i;olc beni giivenilir
buluyorlardi ve bu kanzlarim ar;;zk<;;a ortaya koyn1,1l5tu-
bestisine ait yi..i.ksek ve i;ekici ilkeler, yine onlar tarafmdan yakalanmcaya kadar ben Sovyet dostlugunun
ateli ve ii;ten yandalarmdan bulunuyordumm.
Bolevikligi benimseyen Eteni, Dinamo'ya gore, Ankara'nm solcu c:;evrelerinde artlk babUg>i diye c:;agnlmakta, hakkmda marlar diizenlenmektedir :
Gi..i.ne, ay gibi i.Ukeyi parlatti
Kahraman Etem, Cihadm. senin
Garb1, ciham yerinden oynatti
Kahraman Etem, nejadm senin.
Bolevik Etem, Anadolu'nun en iyi matbaasm1 satm ahp qir islam . Bolevik gazetesi ~1kartmaya koyulur. 1920 Agustosunun sonlarma dogTu c:;1kan gazetenin ad1 ((Seyyare-i Yeni Diinyandir. Gazetenin bamda o giinlerin boleviklerinden gazeteci Arif Oruc:; vardir. ((Seyyaren sozi..i. bir yandan Etem'in Kuva-y1 Seyyaresini hatirlatmakta, ote yandan da Yeni Diinya'ya
.(Sovyet Di..i.nyas1'na) bagh bulundugunu belirtmeY-:tedir. Aynca Yeni Di.inya, Mustafa Suphi'nin yurt d1mda c:;1karttig1 gazetenin ad1d1r. -Etem'in gazetesinin bamda, ((Dilnyanm Fukara-i Kasibesi (proleterleri) Birleiniz ! sozii yer almaktadir. Gazete, islamc1 Bolevik
bir i;izgi izlemitir.
573
Bir Sovyet yazanna gore, Yeni Diinya'da c;1kan yaz1lar, Komiinizmin, ona bir islam ahlak1 yilkleyen ilkel ve bilisiz (cahil), fakat oldukc;a diiriist yorumlanm
temsil etmektedir174 Ornegin Yeil Ordu'nun Eskiehir
orgi.itilnden ve gizli Komunist Partisi'nden Mustafa Nuri, Yeni Dilnya'da bir yandan ((Biitiin i.iretimin tek
kaynagi olan kahraman Anadolu'daki emekc;i halk1
ezen, onu tutsak eden biitiin o eski toplumsal sozlemeler kendiliginden yuriirliikten kalkmah ve salt paranm, sermayenin hakkm1 tamyan kanunlar tamamen
yikllmah ve yakllmahdm> demekte, fakat ote yandan,
Anadolu, Halife'nin bir dakika bile tutsakhgma raz1
olamaz buyurmaktad1r.
Etem ve oteki Yeil Ordu'cular, gazetelerini Ordu'ya yayarlar ve orgiitlerini Ordu ic;inde geniletmeye c;abalarlar. Fahrettin Altay, amlarmda Ankara'dan Afyona karayag1z yak11kh bir delikanlmm geldigini, saygis1z ve serbest bir tavirla selam verip yanmdaki koltuga
oturdugunu ve masa iizerine bir mektup b1rakt1giru anlatlr. Etem'in Milletvekili agabeyi Reit'ten g~len mektup Oyledir :
Fahrettin Beyefendiye,
Bilmem kl Bolevik olacak m1sm? Olmazsamz bile
herhalde bir Bolevik gazetesi olan Yeni Diinya'nm yaymm1 saglamak ic;in abone olarak yardlmm1zi dilerim
efendim.
Mektubu okuyan Kolordu Komutam Fahrettin Altay, Yeni Dunya'c1 gence U kar1llg1. verir:
1<- Biz
askerler, siyasal ilerden anlamad1g1m1z
ic;in Boleviklik hakkmda bir fikrimiz yoktur. Ankara'nm bilecegi bir itir. Arna gazetenize birkac; abone yazdmnz. Bizim iimiz kar1m1zdaki Yunan dilmanlanm1z1 yenmege c;allmaktlrn.
Yeni Diinya'c1 gene;, hemen Iat1 keser ve sorguya
balar:
11- Bu husustaki tedbirlerinizi ogrenebilir miyim? .
Delikanh, cevap bile beklemeden propagandaya gi574
rIIr, Kolordu Komutam Altay'a askerlerimizin ordudan kac;;1 nedenlerini aratlnp aratlrmad1gm1n sorar.
Yeni Dtinya'c1 gene; yukandan, Fahrettin Altay aag1dan ahr. Altay, yalmz kalmca olayi Oyle yorumlar :
Olay beni diiilndilrdii. Reit itibarli bir milletvekilidir. Bolevik olmu. Tabii kardei Etem de ondan
ayrzlamaz. Demek Ankara'da esasli bir Bolevik orgutil
meydana gelmi, bir de gazete ~zkarzyorlarn m.
575
tim. Bu sirada iran ve Kurt as.iretleriyle olan c;:arp1malarda hizmet ve. yararhg1 gorulmli.tiir. Oradaki gorevim sona erince, kendilerini zaten bagll bulunduklan
-bas.komutanhk (Enver Pa.'}a) emrindeki- Tekilat-1
Mahsusa'ya katilmak uzere Istanbul'a gondermitim.
Di.inya Savas.1'nm son siralannda, ittihatc;1lar henuz iktidarda iken, Etem savas. meydanlarmda degil,
Bandirma bolgesinde zorbahk ve ekiyallkla ugras.maktadir. izzet Paa Hti.kumeti kurulup, ittihatc;:1 Fethi Okyar ic;is.leri Bakanhg1'na gelince, Etem'in es.kiyahklarma kars.1 Banchrma bolgesine miifrezeler gondermek
ister. Konuyu Hl.ikumet'e getirir. Etem'in es.kiyahklanm b6ylece ogTenen Deniz Bakarn Rauf Orbay, bu ii
bans.c;1 yoldan c;ozecegini bildirir. Hikayenin gerisini
Rauf Bey'den dinleyelim :
ccBandirmada oldug;unu bildigim Etem Bey'in bli.yiik kardei Reit Bey'e, ora Liman Bakam arac1hg1yla bir telgraf c;:ektim. Kardes.i Etem Bey'in yapt1klanm
haber ald1g1m1, bunlarm vatan ve millet c;:1karlarma
son derece aykm hareketler oldugunu anlattim. Bu
yolda devam ederse hakkmda iddetli davramlacag1m,
sonucun da mutlaka aleyhlerinde c;:1kacagm1 bilmelerini
belirttim. Derhal kardeini bularak uygunsuzluklarma
son verdinnesi uyansm1 yaptim ve giriiminin sonucunu bana bildirmesini ekledim.
Reit Bey'in cevab1 gelmeden, Miitareke gorils.meleriyle gorevli olarak Istanbul'dan aynld1g1m zaman,
tuhaf bir raslantiyla yolum Bandirma'dan gec;:iyordu.
Oraya vard1g1mda Reit Bey'i iskelede beni bekler buldum. Telgraf1mdakileri kardeine anlattig1m ve onun
kis.isel gocunmalar etkisiyle yaptigi ilerden vazgec;:tigini ve art1k bu gibi hareketlerde bulunmayacagm1 ga.;
ranti etti 17 B.
Bu soziinil ne olc;:ilde tuttugu bilinemez, fakat bundan sonra Etem'in adm1, izmir'in ittihatc;:1 Valisi Rahmi Bey'in ogfonu, Yunan igalinden once 12 f?ubat
1919'da daga kaldmnca is.itiyoruz. Etem, Vali'nin c;:o. 576
* 0 giinlerde Demirci Mehmet Efe de, 5 bin lira fidye kar1llg1 Dervi~ Aga'nm oglu Ali'yi daga kaldmr. 334 bin altm ve
35 be~ibiryerde gonderilir. Efe, bu kadar paraya cocugu vermez, 1948 altm daha bulunup yollamr, cocuk kurtanllr. Demirci Efe, Bozdogan'da Ziraaf Bankas1'm da soyar.
577
iin daha ilgin<; yam, Etem gibi bir Tekilat-1 Mahsusa'c1 ve ittihatc;1 olan ve izmir'de Yunan'a ilk kurUnu s1kan gazeteci Hasan Tahsin'in fidye olaymda Etem'in savunmasm1 yapmas1du*.
Hasan Tchsin, <;erkez Etem'in irkmm ingilizlere
olan baghhk ve saygis1m gostermek ic;in ittihatc;1 Vali'nin oglunu kac;ird1g1m ileri siirmektedir. Gazeteciye
gore, Dtinya Sava1 s1rasmda Btiyiikada'da esir tutulan
ingiliz Generali Townshend'i kurtarmayi planlamilar,
fakat general kac;mayi reddetmitir. Boylece, <;erkezleri
Sultan Mecit gtinlerinden beri her f1rsatta koruyan ve
basmmda uzun yillardir Qerkezlerin ozgtirliigtinii ve yaam1m savunan Ytiksek ingiltere Devleti'ne oviinc; verici bir hizmette bulunmay1 ve Qerkezler ile miisliimanlann en ic;ten koruyucusu olan Btiyiik Britanya'ya manevi baghhk ve saygi duygulanm gostermeyi baaramayan Etem Bey, ingilizlerin tutuklad1klan Vali'nin oglunu kac;irarak, !ngilizlere saygi gosterisinde bulunmaktadir.
Hasan Tahsin, Oyle devam etmektedir :
... <;erkez Etem Bey ve arkadalan, Rahmi'nin bi.ikiilmez kolu milyonlarca altmlarla ittihat ve Terakki'nin her zaman ic;in, vatana ve itilaf Devletleri'ne tehlike oldugunu gozoniinde tutarak bu miithi kuvveti.
"' $ehlt gazeteci Hasan Tahsln, ittlhat ve Terakki'nin Avrupa'ya gonderdigi ogrencilerdendir. Paris'te sosyalizan fikirleri
benimser. Etem ailesinln de bagh bulundugu Te~kilat-1 Mahsusa liderlerinden Kucubal Eref arac1llg1yla bu orgiltle iliki
kurar. ingiliz istihbarat Servisi'nin Romanya'y1 Tilrkiye'ye
karI savaa sokmakla gorevlendirdigi Boxton kardeleri, Bilkre~;;'te Oldilrmekle gorevlendirilir. Hasan Tahsin. bu ki9ileri yaralar. Biikre9'te bir siire cezaevinde kald1ktan sonra Istanbul'a
doner. Fakat zamanla, gerekli ilgiyi gormedigi diliincesiyle,
ittihatc1Iarm aleyhine doner. As1l ad1 Osman Nevres'tir. Boxton kardelerl oldilrmeye giderken Hasan Tahsin adm1 alm1t1r. Gercek Hasan Tahsin, Selanik'te Silah gazetesini c1kartan
ve Silahc1 diye amlan bir anarist idi. Tekilat-1 Mahsusa'da
cahan Hasan Tahsin, 1914'te gorevle gonderildigi Bulgaristan'dan izinsiz dondMil icin bogdurulmu9tur <Nurdogan Tacalan, Ege'de Kurtulll Sa\18.lil BBlarken, s. 127-142).
578
Rahmi'nin ittihat ve Terakki orgiitii ugruna kullanacagi bu altm bombayi elinden alarak, kazas1z ve anzas1z
bir bi<;imde U zavalh vatanm selamet ve ilerlemesine
gii<;leri Ol<;iisiinde hizmeti diiiinmtilerdir ... 179 Bu hizmet dtiiincesiyle, Vali'nin oglu daga kaldmlmltlr.
<;erkez Etem'in Kurtulu Sava1 ile ilgilenmesi, Rauf Orbay'm Mustafa Kemal'le bulumak tizere Anadolu'ya ge<;mesiyle balar. Ege'yi dolaarak yola koyulan
Rauf Bey, Etem'i KugubaI Eref'in giftligine gag1r1r
ve milli miicadeleye kat1lmas1m ister. Etem, Salihli cephesinde gahmaya balar.
Etem, gok sert ve ac1mas1zdlr. K1sa bir si.irede kuvvetlerini btiyiittir. Bunda getecilige yatkmllg1 kadar, kulland1g1 metodlann da pay1 vard1r. ismet Paa, muntazam Ordu birliklerinin, askerden' kag1lar dolayisiyle
~oztiliip dag1hma kar1hk Etem birliklerinin say1ca
art1 ve giigleniini goriince, bunun nedenini, Etem'in
agabeyi Reit'e sorar:
- Siz gittiginiz yerde vuruyorsunuz, klr1yorsunuz,
yagma ediyorsunuz, sonra da bu halkm ic;inden bu halkln ~ocuklanm ahyorsunuz ve bunlar sizin sadlk adamlanmz oluyor. Nas1l yapabiliyorsunuz bunu? Giildii:
- UsulU vard1r onun, dedi. Ben:
- Nedir, nas1l bir usuldiir, dedim. Reit Bey anlatmaya balad1 :
- Gidersin, dedi, iin geregini yaparsm, sonra da
orada goziine kestirdigin adamlan ahrsm, onlan sug
ortag1 yaparsm. Kendilerine talan yaptmrsm, diimaru
olanlara dtimanlanm vurdurtursun. Su<;a bulaml
olurlar. Artik bunlar koylerine gidip de vatandalan ile
dogal ilikiye giremez duruma gelirler. Biitiin yaamlan boyunca, kurtululan size baghhktadlr.
Reit Bey bana kendi usullerini anlattigi zaman
sordu:
- Bunlan yapabilir misiniz? Ben:
- Sizin yaptlklanruzm higbirini yapamayiz, dedim. Oda:
579
* Etem kuvvetlerinin resmi ad1. Etem, yurt d1smda silrgilndeyken saptanan bir konusmasmda soyle der: Nizamiye askeri
gibi zapt-il rapta sokmak gibi s1k1ya getirirsen vetecilik yapamazsm. Ben de astlarimm istedigim gibi dogilsmelerini saglamak ic;in savas d1smdaki her hareketlerini serbest b1rakm1t1m. Qetecilikte bu sartt1r. Hele ganimet, vurup kiranmdir
(Kandemir, Atatlirk'e 11 Suikast, ~. 27).
580
581
Kiitahya'ya Ordu birlikleri girerken, onlan bir kurtanc1 olarak kar1lar. Bu savalara katilan bir gen<; subay
Oyle yazar :
Az kuvvetimize ragmen, ehir halkmm o giinki.i
heyecamm hig unutmam. Sokaklara flrlamI erkel~l:r
bize yalvanyordu :
- Aman bu ekiyalar Yunan gavurundan daha
zalimdir, aman bizi bunlardan koruyun.
Aynca ehir halkmm silahlanm1, evlerini, goluk
gocuklanm Etem'in getelerine kar1 savunmaya azmetmi oldugunu gorerek igimiz rahat etti.
Daha sabahtan itibaren ehirliler bize yiyecek getirmeye balad1lar. Gelenler :
- Etem, getelerine demi ki, Kiitahya'y1 ele gegirirseniz bi.ltun mallar, eyalar sizin olacak. Aman kurtann bizi diye yalvanyorlar>> 187
ite ccBolevikn Etem'in halk ordusu bu Olgiide
halka kar1dir. Bu <;erkez Beyi'nin antiemperyalist tutumu dahi hayli kuku gottiri.ir. Qerkez Etem'le yakmllk kuran Ali Fuad Cebesoy'un ag1klad1gma gore, Etem,
1920 baharmda hi<; kimseye haber vermeden, Adapazan'ndaki ingiliz temsilcisi arac1llg1yla itilaf Devletleri
Bakomutam'na, Sultan Vahdettin'e ve Damat Ferit
Paa'ya mektuplar yollam1tlr. Cebesoy, "Evet, Etem
Bey. Yanh ve hem de gok zararh bir i yapt1111zl) diye
uyarmca, Etem'in yola geldigini ileri siirmektedir188
Bununla birlikte, o gi.inler, ingilizlerin ve Damat
Ferit'in Kuva-y1 Milliye'yi gokertmek ve Sevr tipi bir
antlamay1 empoze edebilmek igin yogun gaba harcad1klan bir donemdir. Nitekim bu gabalar, Aydm Cephesi'nde Demirci Efe ftzerinde etkili olmu:~tur. Celal Bayar ve Hac1 l?iikrii gibi ittihatg1lan yanmdan uzaklatiran Efe, ibirlikgi damma_nlar bulmutur. Celal Bayar'm yazd1klarma gore, Damat Ferit, yola gelen Efe'yi Aydm'daki milli kuvvetleri toplay1p Mustafa Kemal'e
saldirtmay1 bile diiiinmi1ti.1r. Damat Ferit, bu nok-
582
Ekiyahktan Boleviklige, Boleviklikten Yunan ibirlikc;iligine bir i;;irp1da gec;iveren Et.em, Meclis'teki toplumsal devrim yanhlannm umudu olur. Yeil Ordu'cular ve gizli Komi.inist Partisi i.iyeleri, Yeil Komi.inizml)in askeri lideri olarak <;erkez Etem'in etrafmda ki'tmelenirler_
Etem'in Yeil Ordu'ya girii ve Yozgat isyamm bastirarak bir kurtaric1 gibi Ankara'ya doniiii, Mselis't~
giic;li.i bir Etemist Grupi> yarat1r. Onlarda Anadolu ih584
585
Atatiirk'iln aday1 Refet Bey'i yenerek Ankara komllnistlerinin liderlerinden Yeil Ordu kurucusu Tokat Milletvekili Naz1m'm 89'a karI 98 oyla se<;ilmesi, Meclis'
te muhaliflerin ve Etemcilerin gi.iciinii ortaya koymu~
ve Atati.irk ii;in tehlike yanlan i;alm1t1r. Mustafa Kemal, cckimi yabanc1 c;evrelerle ilikili sayct1gi I<;ileri
Bakarn Naz1m Bey'i huzuruna kabul etmez ve onu istifaya zorlar. Qerkez Etem, amlarmda, Ataturk'i.in Meclis'in sec;tigi bir kiiyi istifaya zorlayabilmek i<;in, kendisinin arac1llgmdan yararland1g-Im yazar. Etem'e gore,
Nazun'm se<;ilii i.izerine Atatiirk, hemen Etem'in kald1g1 eve gelir. Etem'e anlatillr ki :
Eger Naz1111 Bey'e bir selam gonderirse, onun istifa etmesi miimkiindiir.
Geceyans1 Hac1 ~i.ikrii, bu mesaj1 Naz1m'a iletir ve
istifa mektubunu Etem'e getilir* 197
ATATURK'UN <cHALKCILIK PROGRAMININ
NEDENi
Fakat Atatiirk i<;in as1l tehlike, art1k Etem'dir. <;erkez Etem'in Yeil Ordu'ya giriini ogTenince, yakm arkadalan olan kuruculardan Yeil Ordu'nun faaliyetine
son verilmesini ister. Arna Atatiirk biiti.i.n kuruculara
soziinii gec;iremez. Hatta Maliye ve :i:<;ileri Bakanhklan yapan giivendigi Hakk1 Behi<;'in dahi itirazlanyla
karilaIr. Bu direni, Nutuk'ta belirtilir:
<< Gizli dernek iizerinde incelemelerde bulundum.
Bu dernegin zararh bir bi<;im ve nitelik ald1g1 inancma
vard1m. Hemen kapatilmasm1 diiilndiim. Tamdlg1m
arkadalan aydmlatt1m. Goriliimil soyledim, geregini
yaptilar. Arna Genel Sekreter olan Hakkt Behii; Bey,
den1eg'in kapat1lmas1yla ilgili onerimin kabul edilemiyecegini ve uygulanam1yacagm1 soyledi. Ben : 'Kapat" Ertesi gun Refet Bele se9ilir. Meclis'te bu konu konuf;ulurken Naz1m, Etem'i ziyarete gelir. Qerkez Etem, bu ziyareti amlarmda oyle ozetler: <.:Benim saf ve temiz kalbimden soz etti. Uzun uzun konu~tuk (s. 106).
586
tmnm' dedim. Bunun da olam1yacag1111, 9iinkii dernegin diiiintilenden daha biiyilk ve daha gli9lii oldugunu ve bu dernegi kuranlann sonuna kadar ama9larmdan aynlmayacaklan iizerine biribirlerine soz vermi
olduklanm ozel bir durum takmarak soyledi* 19 8,
AtatUrk, bu direnii yenebilmek i9in toplumsal
devrimcilerin daha once soziinii ettigimiz Halk Ziimresin bi9iminde Meclis'te gruplamalanm onaylam1 ve
Halk Zi.imresi Progra1m'na benzer bi9imde bir Halk91hk Program1'111 Meclis'e sunarak toplumsal devrimcileri kendi etrafmda toplamaya 9allmIt1r. !stiklal Mah1-::emesi tutanaklanna gore, Atatiirk, kendisini gormeye
gelen Yunus Nadi ve Naz1m ile komiinizm - bolevizm
konusunda soyleide bulunmu ve onlara :
Biz bunlardan higbiri olamay1z. Ancak bir halk
orgi.iti.i yapmahy1z ki, halk yararlans1n demi ve onceden hazirlad1g1 Halk91hk Program1'm onlara gostermitirn rn 9
Halk1 emperyalizm ve kapitalizmin bask1 ve zulmiinden kurtararak yonetim ve egemenligin ger<;ek sahibi kilmayv> amag edinen ve Ordu'ya c<emperyalist ve
kapitalist dlimanlann sald1nlarma karl savunma ve
dt cli.imanlarla ibirlig'i yap1p milleti bozmaya ve aldatmaya ~alIan i~ dtimanlan ortadan kald1rma gorevi
yi.ikleyen Halkg11Ik Program1, Mustafa Kemal'in imzas1yla bir Hi.ikumet Bildirisi olarak Meclis'e 13 EylUI
* istiklii.l Mahkemesi tutanaklarma gore, Yunus Nadi ve Adnan Adrvar, Atatilrk'iin yaz aylarmda faaliyete son verin~
uyans1 iizerine, Ye~il Ordu'ya kesinlikle son verildigini si:iyIerler. Naz1m ise, bu uyan tizerine, gec;ici olarak faaliyetin
durduruldugunu, sonra Atatiirk ile gorllerek faaliyete devam
izni almd1gm1 ve Eyliil'e kadar c;ah$1Id1gm1 ileri surer. Ye$il
Ordu'yu temsilen Yunus Nacti ve Naz1m, Ataturk'Ie iki kez gorii$mii$lerdir. Birinde Hakk1 Behii:; de bulunmutur. Atatilrk,
Halk Zilmresb olarak orglitlenmelerine izin vermitir. Boylece Atatlirk'lin onay1 ile Halk Zilmresinin kurulmas1 kararla$m1 ve Halk Ziimresi'nin programm1 bizzat Yunus Nadi yazm1~t1r (Kandemir, Atatiirk'iln Kurdugu Tilrkiye Komiinist Partisi, s. 138-147).
587
589
c.;ok kii bulundugu stirece, <;atlmalar1 engellemiyecektir. Bu nedenle, bir ara Ekim sonundaki Gediz baans1zllgi iizerine Bati Cephesi Komutanhg1'ndan alman ve
Moskova Btiytikel<;iligi'ne atanan Ali Fuad Paa ile birlikte Etem'in de Moskova'ya gonderilmesi diltiniiltir.
Fakat Etem'in dostlan buna iddetle kar1 pkarlar. Ha' c1 ukru, Komutan ve Milletvekili imzas1yla Mustafa
Kemal'e U sert telgraf1 ~eker:
Etem Bey'in Ali Fuad Paa ile birlikte Rusya'ya
gidecegi haberleri cephe ve cephe gerisindeki halk arasmda dedikoduya yol a<;rm ve bu gibi kimselerin <_;evremizden uzaklatlnlmasmdan sonra diktatOrlilk ilan
edeceginiz kams1m meydana getirmitir. Taraf1mzdan
boyle bir onerinin yapllm1yacag1m, affm1za s1gmarak
soranlara bildiriyorum2os.
Etem kahr ve <;atlma giderek su ytiztine <;1kar.
Etem, balayan bu <;atlma s1rasmda Atatti.rk'e Ankara'da ilk kez suikast duzenlemeye kalk11r. ilk kez Atatilrk'e hasta yatagmda bir baskm dener, Ataturk'Un
uyamkl1g1 kar1smda baskm baiu1s1z kalmca, Atatilrk'il Tahan'a <;agmp vurmay1 planlar. Ataturk, tuzaga dtimez204 .
Atatilrk de Arahk bamda Etem'i i:smet Paa'nm
kuvvet y1gd1g1 Bilecik'e trenle ve gerekirse zorla gottirmek i<;in her tilrlti tedbiri ald!gm1 Nutuk'ta a<_;1klar :
Etem Bey'in benimle birlikte gitmekten ~ekinece
gini kestiriyordum. Oysa, ne olursa olsun, Etem Bey'i
birlikte ahp gottirmek bence gerekliydi. Bunun i<;in, istese de istemese de, Etem Bey'i birlikte gotilrmek, gitmemekte direnirse ona gore davramlmak ilzere gereken
tedbirlerin almmas1 buyrugunu da vermitim 205 Etem
uyanhr ve Eskiehir'e gelince trenden iner. Eskiehir'deki adamlanndan yararlanarak, trendeki Mustafa Kemal'e karI baskm haz1rlar. Etem, amlarmda <cAmac1m, Mustafa Kemal'i kapana sokmaktin der. Mustafa
Kemal, kapana girmez, treni acele yUri.i.tiir. Bu kez,
Etem'e Kiitahya'ya <;ekilmek diier. Reit, Atatiirk'e
590
591
Atatiirk'iin hayli giivendigi milletvekili aikadalan dahi, ona baghllklanm sfirdiirmekle birlikte, dikkat
c;ekici bir Etemist egmm gostermilerdir. Ornegin, 14
Arahkta Kiitahya'ya gitmek i1zere yola g1kan ve 15
Arahk'ta Eskiehir'de Albay ismet inoni.i ile goriien
Albay Kf.~zun Ozalp, Etem'in Kuvve-i Seyyare'si ile eskiden kornutanhg1m yapt1g1 61. Tiimen kendi emrine
verilmesi kouluyla, Kolordu Komutanhg1'm yine kabul
E:decegini soylemitir. Bunu ogrenince, gerek Mustafa
Kemal, gerekse Savunma Bakam Fevzi Qakmak, Bat1
Cephesi Kcmutam :i:smet inonll'ye, Albay Kaz1m Oza~p'e
boyle bir gorev verilmemesini Kazun Ozalp'e gUvensizlik diye yorumlanabilecek bir dille kesin olarak bildirirler208 ..
Etem, istedigi sonucu Meclis'e dayanarak almaya
-<;ahir. 18 Arahk'ta Ankara'daki kardei Reit'e, Meclis
karan ile komutanlan <;;ektiriniZ>l direktifini verir ve
c-:patlatacag1 bombalan ta ingilizlerin iitecegini ve bunun patlamasmm pek yakm oldugunu)) s6yler~ n.
0
592
rulmamahdir' istekleri ortaya at1ldI. 29 Arallk gununiin biitiin oturumlanm ve 30 Arahk giini.iniin birkag
gizli oturumunu ac;1klamalar yapmakla gec;irdirn 215
29 Arahk giinti Atattirk'ii Meclis'te bir yenilgiye
ugTainaktan, belki de aym giin Etem'in Genelkurmaya sunulmak tizere Btiyiik Millet Meclisi'ne c;ektigi U
budalaca telgraf kurtanr :
{(Bu israflar ic;inde milletin savaa devam olanagi
kalm1yor. Bir yildan beri devar.nll toplant1 halinde bulundugunuz halde, bu sure ic;inde yapt1gm1z en btiyiik
i, kendi maalarm1z1 300-400 liraya c;1karmak olmutur...... Herhalde aylardan beri Ordu arasma sokulan
fitneden haberdar edildiginiz halde, bir gizli oturum
ile bunlan giderme ve onleme yiirekliligini gosteremediniz.... .. Hiiktimet iiyelerinin herbirine dalkavukluk
ederek kutsal gorevinizi kiisel c;1karlanmza feda etmi
g6rtintiyorsunuz 216
Etem, Meclis'e giivendig'i halde Meclis'i kar1sma
alan bu budalaca telgmfml, Saray ve ingilizler ile uzlamayi saglamak ic;in Anadolu'ya gelen izzet Paa Kurulu'nun serbest birakilmas1 onerisiyle tamamlar.
Atatiirk, Meclis'e hakaret eden bu telgraf1 gerektigi
gibi degerlendirmeyi bilir. Nitekim Etem dahi amlarmda bu budalahgm1 kabul eder :
O zaman M eclis iki gruba ayrzlmz. Bir kzsmz bizi
tutmaktadzr. ismet Bey, Ordusu ile uzerimize atzldzgz
gunlerde, Millet Meclisi'ne qekmi oldugum telgrafz,
Mustafa Kemal Paa Meclis'te ok'umu, iki oy farkla
taraftar kazanmz.
Telgrafzmz eline alan Mustafa Kemal Paa, 'Etem
Bey, i'te U telgrafzyla Genel Kurulunuzu a<;zkr;a aagzlzyor ve tehdit ediyor. Kutsal meruiyetinize saldzrzyor. isyan durumuna ger;mi, Batz Ordusu Komutam
ismet Bey, birlikleriyle savaa tutumU bulunuyor' demitir. Gerr;ekten bu telgrafzmla son ve yeni bir siltih
verrriitim. Boylece (Meclis'ten) bekledigim mildahale
de boa <;t.kmztt. 211.
595
596
Oru<;, Bolevik lider Etem ugruna, Eskiehir proleteryasmm ayaklanmasm1 oneren bir bildiri yaymlar. Bildiri, Eskiehir'e ulamadan toplatillr.
Ne var ki, o tarihte Etem, guvenligi Eskiehir proleteryasmda degil, Yunan Komutanhgmda ve Istanbul'da arayacaktir. Ankara'da Etem i<;in proleter bildiriler
yaymlamrken, Etem, <;oktan Yunanhlarla iliki kurmu
ve Istanbul'da Yuce Sadrazamhga bahg1yla 2 Ocak
1921'de U telgraf1 gondermitir:
Millet Meclisi'nin karanyla saldmya ug-ram1 bulunuyorum. Kuvvetim yalmz savunmaya degil, sald1nya bile yetecek kertededir. Kar1mda ve yanlar1mda
Yunanhlar bulundugundan nas1l bir yol tutulacag1 konusunda Yunan Komutanhgi ile anlamaya varllmI ise
de, yiiksek onaym1zm da almmasm1 her bak1mdan gerekli gordtimn.
Etem, Yunan'a ve Saray'a s1gmmadan once, YiirUk Ali, Demirci Efe, San Edip gibi biitiin milis gii<;lerini Ankara'ya karI ayakland1rmaya kalkar. 22 Arahkta Demirci Efe'ye, YiirUk Ali'ye ve San Edip'e Oyle
telgraflar <;eker :
Ankara Hiikiimeti birkac; muhterisin aleti olmaktan kurtulamamakta... Onlar ne vakit olsa ba1m1za
beladir. Harcad1gim1z emeklerin boa gitmemesi i<;in
biribirimize sarilmahyJZ.
Ankara, biittin bunlardan bilgilidir. KarI tedbirlerle, okamalar ve bask1larla Etem'in <;abalanm boa
<;1karmaya <;ahmaktad1r. Ornegin Diizce'deki San Edip
Efe, askerlerine Etem kuvvetleri kadar iicret istemekte ve Etem'e katilmas1, Mustafa Kemal'in Edip
Bey kardeirne diye balayip ccKahraman kardeirn
diye biten telgraflanyla onlenmektedir219 Demirci Efe
ise, 15/16 Arahk gecesi Refet Bele'nin tgdecik koyiine
bir baskm1yla etkisiz klhmr. Efe, <;ok sonra s1gmarak
bagrlanacaktir.
Biitlin bunlan, Meclis'in ve Bayar ile arkadalannm bilmesi gerekirken, Arahk sonunda hala Etemcilik
597
Baylar, bu dililnceleri uygun goriip, ona gore davranma sonucunun, emirerliginden gelen ve aslmda daha yiiksek bir dililnce yetenegi bulunmayan Etem'in,
koskoca Turk Yurdu'nda cliktatorlilgilnil benimsemeye
ve onaylamaya varacagini anlamak gil<; mu idi? 22o
higbir direktif verilmemi, bir telkin ve tavsiyede bulunulmamu~tir. Ya da Celal Bayar'm bunlardan haberi
yoktur.
2 - Kurul, Klitahya'da bulundugu giinler i<;inde
Etem ile hig goriittirtilmemitir. Goriimeler, Reit ile
yapilmItlr. Yalmz Kiitahya'dan aynlacaklan giin Etemi ayakiistii gormiiler ve veda etmilerdir.
3 - 30 Arahk 1920 giinii gizli oturum yap11Irken,
Ordu'nun 29 Arahk giinii Etem iizerine yiirtiyiie gegtigi ve Kiitahya'ya girdigini Celal Bayar bilmemektedir 221.
Qerkez Etem ise, amlannda ismet inonii'niln Kiitahya'yi ablukaya almak iizere geceden harekete gegecegini anlaymca, bunu kurula bildirdigini ve c<Gidiniz,
Ankara'daki giivendiginiz arkadalanmz1 uyarm1z, yasama gorevinizi de ona gore yap11:11z>> diyerek onlan
Ankara'ya geri yollad1gm1 yazar. Etem'e gore, kurulda
ccdurumlardan gergekten Etem kadar ilzUlen ve gergegi
geg anlamaktan baka gtinah1 olmayan kiiler bulunmaktad1r222.
Millet Meclisi, Ancak 6 Ocak'ta Yunan saldms1 balad1g;1 ve 8 Ocak'ta Qerkez Etem Gediz'deki birliklerimize sald1rd1gi bir sirada, Etem'e karI tutum alacak ve 8
Ocak gizli oturumunda Reit'in dokunulmazhgmm kaldmlmasm1 kararlatiracakt1r. Etem'i isyana yoneltenlerden Yeil Ordu kurucusu Hac1 9iikrti'niln dokunulmazhgmm kaldmlmas1 ise reddedilecektir. Oysa 8 Ocak
oturumunda, Ataturk, Hac1 9iikrti'yil oyle suglayacakt1r :
ccHac1 9tikrii Bey, Etem ve Tevfik'i ihanete yoneltenlerden birisidir.
Hac1 9ilkrti Bey'in dahi Yiiksek Meclis'iniz iginde
bulunmu olmas1, Yiiksek Meclis'inize eref vermez.
Hac1 ~iikrii Bey'in art1k bu Yiiksek Meclis'te yeri
yoktur 223
Meclis'in Hac1 ~iikrli'niln dokunulmazhgm1 reddettigi 8 Ocak giinli, Etem kuvvetleri Gediz'de saldmya
599
Iamu~lardir.
601
V -
ANKARA KOMUNiSTLERi
Parti temsilcileri, Yeil Ordu'nun Ankara ve Eskiehir orgutlerinde agirhk kazanm1lar ve d1andaki
Mustafa Suphi'nin Kom"iinist Partisi ile iliki kurmular, para yard1m1 istemilerdir.
Yeil Ordu'nun kapanmas1, Atati.irk'iln resmi bir
Komilnist Partisi kurmas1 ve ~erif Manatof'un yurt d1ma atilmas1yla da, bunlar faaliyetlerini durdurmamlJar, hatta ai;:1k bir Kom"iinist Partisi kurmaya yonelmilerdir. Gizli Komiinist Partisi ile Yeil Ordu'nun birleerek, Rusya Komiinist Bolevik Partisi programm1 benimsediklerini ve Halk itirakiyun ve Bolevik Partisi ad1m ald1klanm belirten bir bildiri yaymlam1lard1r.
T.C.B.M.M. Arivi istiklal Mahkemesi dosyalarmda bulunan bu bildirinin altmda, Yeil Ordu Genel Merkez
miihiiru ile Gene! Sekreter Naz1m ve mumessil Salih
Hac1 Ali (Baytar BinbaI Salih Hac10glu) imzalan vardir*221.
Bildiride, partilerinin Atati.irk'i.in kurdugu Komi.inist
Partisi ile hi<;:bir ilikisi bulunmad1g1 ozellikle be!irti!mi ve ~urasm1 iyi bilmeJidir ki, yiirekten gelmeyen
gosteri gorilniiler altmda sakh h1rs1zlar daima felaket
getirir ve hi<;:bir zaman verimli olmaz. Ozellikle devrim
ve kurtulu fikriyle bi.iyuk bir alay olun> denilmitir.
Bi.iti.in yaz1malarm Genel Sekreter Naz1m ile yap1lmas1
istenmitir.
Bu i;:abalar sonunda 7 Arahk 1920'de Tiirkiye Halk
itirakiyun Partisin resmen kurulur. Bu tarih, art1k
Etem'in ai;:1ki;:a bakald1rct1gi, Ki.itahya'da karargahma
i;:ekildigi ve Kaz1m 6zalp arac1hgi ile Konya ve Ankara uzerine yi.iriiyecegi tehditlerini savurdugu giinlere
rastlamaktadir.
Parti programma, Yeil Ordu ve Enver'in Halk ~u
ralar Partisi orneklerinde goriildugii iizere islam'.i. bir
1enk verilmitir.
" Bu bildiriyi yaymlayan Kandemir, bildirinin altmda Nazun'm yerine <;erkez Etem'in imzasmm bulundugunu yazm1~t1r.
Bu, daha sonraki yanll~ degerlendirmelerin kaynag1 olmu~
tur.
604
605
Istanbul degil, Ankara Huktimeti oldugunu itilaf Devletleri'ne kabul ettirme c;abasmdadir. Saltanatc;1 milletvekilleri ise, ters yoldadir. Ne var ki, i:inergenin altmda
Turk Halk itirakiyun Partisi'nin iki kurucusu Naz1m
ile Afyon Milletvekili gazeteci Mehmet ~tikrii'ntin imzas1 vardir !
Atati.irk, bu i:inergenin okumasma bile karidir.
Onergeciler direnince, Atatiirk, U sert c;1kII yapar:
- ic;imizde hafiye vardir, efendiler. En gizli oturumumuzda konuulan millet ve memleket yaam1yla
ilgili en gizli noktalar yabanc1lara raporla verilmitir...... Bu i:inergeye imza koyanlar ic;inde hafiye. vardirn.
Atati.irk, isim vermezse de o an kastettigi hafiye,
Halk itirakiyun Partisi kurucusu Naz1m'dir. Bu iddia
hakkmda birey diyebilecek durumda degiliz. Arna Naz1m Bey'in en kartIk kiilerle si:izde solcu kombinezonlara giritigi kesindir. 1922 y1lmda Ankara'da Sovyet
Elc;isi olan Aralof'un amlan da bunu dogrulamaktadir.
Aralof'a gore, Temmuz 1922'de yap1lan hiikiimet sei;;imlerinde Naz1m Bey, Rus taraftan bir kabine kurulmas1
ic;in Elc;i'nin yard1mu11 istemi ve kendi grubunilll Meclis'te 120 oy toplayabilecegini iddia etmitir. Bu oneriyi kukuyla kar1layan Aralof, Naz1m'111 niyetlerini Huktimet'e haber vermitir 231 Nazim'm Benim grubum
dedigi, Rauf Orbay'm perde arkas1 liderliginde toplanm1 c<ikinci Gruptur. Bu grup, Bi.iyiik Taarruz'a inanmamakta ve Milli Misak'tan vazgec;ip ingilizlerle uzlamak istemektedir. Rus yanhs1 degil, tam tersine ingiliz
ve Saray yanhs1dir. Bunlar, Temmuz 1922'de Meclis'te
Atattirk'e kafa tutacak kadar guc;ltidiirler. Nitekim 8
Temmuz 1922 tarihli kanunla, Bakanlar Kurulu Bakam'nm dogrudan dogruya Meclis'c;e gizli oyla sec;ilmesini sag-lamIlardir. Atati.irk'tin Nutuk'ta da belirttigi
i.izere, bi:iylece Atatiirk, Bakanlar Kurulu Bakanllg1'ndan uzaklatmhmtir. Ayr1ca bakanlarm Atatiirk'iln
gi:isterecegi adaylar arasmdan sec;ilmesi hiikmu de kal-
606
d1nlm1tir. Rauf Bey, Atatiirk'e ragmen Babakan sec;;ilmi ve hilktimetini kurmutur. Rauf Bey'in ilk yapt1g1 i, Naz1m'm Turk Halk itirakiyun Partisi'ni ka-
patmak olmutur! ite macera adam1 goziiken Naz1m;.
Sovyet El<;isi'nin destegiyle, boyle bir hi.ikiimeti ibalna getirmeye kalk1m1tir !
1921 y1lmda, parti kurucularmdan ~eyh Servet ve
Mehmet ~ilkrii gibi milletvekilleriyle birlikte !stiklal
Mahkemesi'ne verildiginde de Naz1m'm konumalan
pek tutarh olmamitir. Mustafa Kemal'in Komi.inist
Partisi'ne girmeyip THiP'yi kuruunu Naz1m U gerekc;;eyle baglam1tir :
Iki yerden ald1g1m1z mektuplardan komiinizm deyiminden iirkiildiigil anlaillyordu... Benim kurdugum
Halk itirakiyun Partisi programmm birinci maddesinde, 'Hazret-i Muhammed doneminin mutluluk 9agmm
ortak yaantlSlm geri getirecek ve canlandiracak ve bo
ve yanh inanc;;larla mi.icadele edecektir' yaz1hd1r. Bunda biz, biiytik bir devrimle beraber, tutuculugu da yegledik.
Baka bir maddede de 'Aile hukuku, eriat 9er9evesinde korunur ve nikah sayg1degerdir' demitik. Komiinist Partisi ise bunlan tammaz, sonra komiinist ad1
da, memleketin kabul etmeyecegi bir isimdir. Ben program1m1Z! resmen verip de izin almak i9in i<;ileri Bakanhgma gittigim zaman, Adnan (Ad1var) Bey :
- Komiinist Partisi varken, neden siz de aym ilkelerle bir parti daha kuruyorsunuz? Onunla birlikte 9ahsamz daha iyi olmaz m1? demi ti.
Qna da aym eyleri soyledimi)232.
Naz1m'm faaliyetten vazgec;,:i gerekc;esi de ilginctir. ingilizler, Ttirkiye'yi Londra Konferans1'na c;;agirmca, Naz1m, partisinin gorevinin son buldugunu ac;,:1klar:
ccitilaf Devletleri'nin, son konferansa Ankara Milli
Hilkiimeti'ni gagirmalan ilzerine, Anadolu'da komilnizm
aklmlarmm artik durmas1, durdurulmas1 politik bakim607
Sovyet Elgisi Aralof'a gore ise, eyh Servet, k1kirt1c1 bir ajand1r. Aralof, amlarmda U sert yarg1ya vanr:
<cEmperyalistlerin ve dayanaklan olan Osmanh imparatorlugu yanhlarmm, degil yalmz biitiin Anadolu'd.a, ama Turk Hiikiimeti iginde bile parah paras1z birc;ok ajanlan vardi. Bunlar Meclis'te, hatta Mustafa Kema'lin yandalan arasmda bile eksik degillerdi. Bunlann birc;oklan Sovyet Rusya'ya kaq1 dostluk maskesi altmda gizleniyorlardi. Diimanlanm1z, Sovyet El9iligi'ni
yakmak, parlamentodaki muhalefetle ilikimiz olduguna dair yalan soylentiler yaymak, nihayet Mustafa Kemal'in otoritesini sarsmaya yoneltilmi, ash esas1 olmayan 'Bolevik suikastleri' ile korku salmak gibi en igreni; metodlara ba:;ivurmakta idiler.
Baz1 makamlarm tevikiyle 'para yard1m1 ve ayhk'
isteyerek Eli;iligimize ba:;ivuran komi.inist maskesi takm1:;i kik1rtic1 ajanlar da eksik olmuyordu. Biz, bu ajanlarm foyasm1 meydana vuruyor ve Eli;ilikten kovuyorduk.
Yine boyle klklrt1c1hkla ilgili giihi.11.<; bir olay1 hatirhyorum.
Ankara'ya geliimden k1sa bir sure sonra idi. Ziyaretime Bursa Milletvekili $eyh Servet Efendi geldi. Bu
yeil sankh, kir kaba sakalh bir zatti. ~eyh kendisini
inanm1 bir komiinist olarak tamtti. Oturmasm1 onerdim. Kendisine kahve ikram ettim. Gozlerimin i<;;ine
bakiyor ve yaranmaya i;ahan bir tavirla konuuyordu.
Tiirkiye'nin durumundan soz ettik. Servet Efendi, emperyalizmle savamak ve gii9lii bir komunist partisi
kurmak gereklilig'inden soz etti. ingilizleri 9ekitirdi.
Ben, susuyordum. Birdenbire ~yh ayaga kalkti. Elini
sangma gotiirdii. $ruJkm akm ona bak1yordum. $eyh:
- Bi.lyuk diinya lideri Marks'1 selamhyorum, dedi.
Sizde Marks'm resmini ancak :;iimdi gordiim. Ona d<?rin
sayg1lanm1 sunanm.
609
Gergekten de c;ahma odamda, masada Marks'm kuc;uk bir bustu vardi. ~eyh Servet, bir sure baI oniine
egik bir halde, hareketsiz olarak bustiin ontinde durdU>>23n.
610
ISTANBUL KOMUNiSTLERi
Istanbul'da ise, marksizmi ve komi.inizmi bilen efik Htisnii'niin on planda goziikttigii bir aydmlar grubu, Kurtulu ve Aydmhk dergilerini yaymlamIlar ve
Turkiye it;;i ve Qiftt;;i Sosyalist Partisi'ni 1919 yihnda
kurmulardir. 0 siralarda Istanbul'da bir de biiyi.ik bir
it;;i gosterisi diizenlemeyi baaran itirakt;;i Hilmi'nin
ibirlikt;;i Sosyalist Parti'si vardir. Bu partiyi efik Hiisnii, ubat 1923'te yazd1g1 bir yaz1da 6yle tamt1r:
Miitarekeden once it;;i sm1fmda bir kaynama oldu. Aczi ve miskinligi onceden belli olmu eski kadrolar yeniden it;;inin kar1sma c;1kanld1. Bu szralarda Hilrriyet ve ltilaf Partisi'ne ve ingiliz Sevenler Dernegi'ne
yaranmak moda olmutu. Gegenlerde olen itirakt;i Hilmi Efendi, bu gerici partilere ve bizzat ingiliz igal kuvvetlerine dayanarak, Tilrkiye'de o zamana kadar ei gorillmemi bilyilklilkte bir it;i Partisi ortaya gikarmztz.
KO~ULLARI
$efik Hi.lsnii'niin Kurtulu Saval gi.inlerindeki yaz1lan ilgingtir. Umutla umutsuzluk ve gr~rgekle hayal
arasmdaki bunahmlan yans1tir. f?efik Hiisnii, bi.r toplumsal devrim zorunluluguna inanmaktadir. Ote yandan da Tiirkiye'de bir toplumsal devrimin kOullanm gorememektedir. ~fik Hiisnti, Sakarya Zaferi'nden
sonra, 1 Ekim 192l'de, Tilrkiye'de devrim geregi bahkh yaz1smda, Gene de devrim diyerek Unlan yazar:
<cKurtulu ve Aydmhk dergilerinin bundan onceki
say1larmda ileri surdiigilmiiz ve kamtlad1g1m1z gibi,
Ti1rkiye'de halkm ylizde 90'1 fakir koylil ve i~<;iden
-yani emegi kaq1hg1 ald1g1 iicretle geginenlerdenolumaktadir. Ve sm1flann kaldmlmasma, kollektif
mtilkiyete ve emegin emegenligine dayanan bir devrimden, i.Ukemizde zarar gormesi ve honutsuzluk gostermesi olas1hg1 bulunanlar, gormezlikten gelinebilecek
kadar s1111rh bir halktir. Ne var ki, daha onceden de
belirttigimiz gibi, proleterya diyebilecegimiz emekgilerimiz arasmda henuz bir dayamma duygusu, bir s1mf
bilinci uyanmam1tir. Zaten bizde Marks'm devrim i<;in
gerekli gordiigu nesnel koullar da heniiz gergeklememitir. Buna dayanarak, Tilrkiye'nin balzbaina bir
sosyalist devrim yapmasmi miimlciin sanrnak ve bunu
anermek olsa olsa bir cinnet eseri, ya da hamhayalcilik
olur. Bir sosyalist toplum, mutlaka bir btiyiik sanayii
f}efik Htisnti, devrim yapma zorunlulugunu, Sovyetler Birligi ile Yugoslavya, Bulgaristan ve Yunanistan'daki sosyalist gelimelere bakarak ileri sUrmi.lti.ir.
Tfu'kiye'ye bakmca, devrimi olanaks1z bulmakta::hr.
1925 y1lmm ilk giinlerinde de $efik Hiisnii, ((Turk Koyhi S1mfmm KurtulUU incelem.esinde, i<;i ve koyltintin
k1pirdamad1g1m ileri stirmektedir :
Son onbe y1l ic;inde Tiirkiye'de biri;ok toplumsal
hareketler oldu. Bu hareketlere aymaz bir age olarak
ic;i s1mf1 da bazen katildi. Fakat Turk koyliisi.i, bugtine
degin yerinden bile k1mlldamadI. Bi.itiin olaylar, butUn
devrirnler, toplumumuzun tek saglam dayanagi olan
koylil smifmzn bilgisi ve yardimi dimda oldu. Koylii,
yalmz camndan ve cam kadar sevdigi parasmdan ozveride bulunmas1 gerektigi zam.an harekete geliyordun 23s.
CHP'NiN GELECEG!. ..
ic;i ve koyliinlin orgi.ltsiiz ve bilinc;siz olUU nedeniyle hareketin d1mda kahrnI tiziilerek belirten ~efik
Hiisnti, bi1yiik kredi ac;t1g1 kiic;tik burjuvazinin de eninde sonunda nefret ettigi ibirlikc;i biiyuk burjuvazinin
kollanna diiecegini aym yaz1da belirtmektedir :
((Bizde hentiz ki.ic;iik Anadolu burjuvazisi duruma
egemendir. Ve himayecilik ve tekelcilik koyltiniin oldugu kadar onun da c;1kanna elveriyor. Ne var ki, ii;inde
yaad1gim1z kapitalist danemde, orta smiflann uzun silre iktidar makamlarini ellerinde tutmalari r;ok gil<;tiir.
Boyle bir parti iktidarda kalsa bile, sonunda mutlaka
buyilk sanayi ve ticaret burjuvazisinin istedigi politika-
613
yz uygular. Bizde ittihat ve Terakki boyle yapmztz. Yarzn Halk Partisi aym degiime ugrayacaldir.
Bak1mz bu degiim ne yoldan oluyor: Hiiki.imet talllda olmamn verdigi gi.ir,; ve yetki ile -zaten dogal
amac1 daima daha yiiksek basamaklara erimek olankii<;iik ve orta sermaye sahiplerinin bir k1sm1 ci.lr'etli i5lere atihr, hizh ve bi.iyi.ik bir mali giir,; kazamrlar. Artik
onlarm r,;1kan, ekonominin kay1t ve artlardan uzak olmas1dir, 6zel teebhiisr,;iiliiktur. Bunlar, onemli bir rol
oynayabilmek igin, mutlak bir bir,;imde yabanc1 sermaye ile ibirligine giderler. Bu durumda bulunan yerli
kapitalistlerin gereksinmeleri, dilekleri, istekleri yabanc1 kapitalistlerinkiyle birleir. Hiikiimet, kendi yandalarmm bask1s1yla kar1lair .. Tekelcilikten (Devletr,;ilikten) vazger,;mek, emperyalist devletlerle milletin zaranna olarak birlemek zorunda kahr.
Bugi.inden bi.iyuk ehirlerimizdeki zengin burjuvazi, bu durum ve eg;ilimdedir. Bu nedenle, kurduklan Terakkiperver Cumhuriyet Partisi'nin yoneticileri, koylii
ve i<;i s1mflarm1 tehdit eden, ozel teebbiisten yana,
devletr,;ilige kar1 bir program 9er9evesinde bir miicadeleye atilmaktan. r,;ekinmiyor. Halk Partisi de bu ini
iizerindedir. Cokun halkg1lardan bir<;ogunun bugiinkli
durumuna bak1hrsa, ir,;tikleri devrim arabma epey su
katilmI oldugundan duraksanamaz. Bu ki.ir,;ilk burjuva
partisine ilye olan sozii geger kiilerin sermayeleri arttig1 oranda devrimcilig;i azalacak, hamlecilige son vermek, yabanc1 sermayeyle uzlamak, eski ekonomik usullere donmek igin gok gilzel bahaneler bulunacak, bugi.in biribirine yumruk sallayan iki burjuva partisi biribirinin kucagma atilacaktm> 239
i<;i ve koyliiniln k1pirdamay11 ve kiigilk burjuvazinin beklenen oynakhg1 kar1smda umutsuzlugun verdigi bir kotilmserlikle, ya da enternasyonal inan9la, f)efik Hiisnil'niin kurtuluu bazen d1andan bekledigj gorillmektedir :
Ozel giriim ve serbest rekabet yollarmda, Tl'lrk
614
nm1zm c;1kan, yaay1 ve dtii.lntil.i bu emperyalist kapitalistlerle ortaktir. Onlarm (Ti.irkiye'yi) istila emellerini yeglemeye ve ad1mlanm yabanc1 kapitalistlerin
ad1mlarma uydurmaya yerli kapitalistler zorunludur.
Tara erafl bunun farkmdadir. Bu da hentiz ic;te ekonomi konusunda himayeci bir politika izlemek dCineminde bulunan Halk91lar yararma bir usttinltikttir.
ite aym zamanda tinsel ve nesnel bu etkenlerin
altmda Halk Partisi, halen kanIk bir gortintie sahiptir. Ornegin yoksul koyltintin siyasal gelimesini ve tarihsel bir rol oynayacag1m mtijdeleyen Mahmut Esat
(Bozkurt) Bey gibi ic;ten bir devrimci ile Dogu illeri
derebeylerinin temsilcisi sayilan Fevzi Bey'i* aym kabinede yanyana gormekle pek amiyoruz. Ulkemizin
9ok degiik toplumsal koullarmdan dogan bu durum,
bir sure daha devam etmeye zorunlu gori.intiyor>>m.
l:}EFiK HUSNU, 1921 ANAYASASINI SAVUNUYOR ...
Anadolu eraf ve ktic;tik burjuvazisine dayah bir
Meclis'ten ::]efik Hilsnu, ((i<;i ve ki:iylil geni halk kitle-
* Pirin<;ogullari'ndan, ittihatg1 ve Baymd1rhk Bakam. ingilizler tarafmdan Ermeni k1nmmdan sorumlu tutularak Malta'ya
si.irillmti~t1.i. Chester Projesi'nin a.te~li savunucularmdandir.
616
meruti hiiki.imdarhktan ate gec;memektedir. Bunun nedenini biz, Tiirk burjuvazisinin bu yilksek tabakasmm,
bugiin arhk kesin bir bic;imde Avrupa kapitalizmi ile
uzlamI ve c;1karlan Avrupa'mnkilerle ayirdedilemiyecek denli kanmI ve birarada erimi olmasmda goriiyoruz. Yabanc1 kapitalizmin c;1kan ise, milletin milmkiln oldugu kadar yava uyanmasmda, tilrlil maddi yol1arla elde edilmesi kolay bir Sultan'a bagh olmasmdadir. Halkm cehaletini siirdilren ve ses c;1karmadan somilrii.y.e boyun egen hac1lar ve hocalar zilmresinin iUkede sozil gec;er olmasm1 Batihlarm iddetle arzu ettigi
herkesin bildigi bir gerc;ektir.
Millet ve yurt sevgisi duygularma yabanc1 bir kozmopolit zihniyetledir ki, bugiln zengin burjuvazi --s1k1lmadan yurtseverlik ortiisilne biiriinerek-, karldevrim bayrag1 altmda milli devrime kar1 dliman bir
cephe ac;m1tlr::? 44
KEMALIZM i<;iN EN BUYUK TEHLiKE
Bu miicadelede ~efik Hilsnii, ccAnadolu'nun gene;
burjuvazisi ile birlikte Kemalist devrimin sonuc;lanm
savunmaktadir. Kemalist yonetim ic;in en bilyilk tehlikeyi, biiyilk burjuvazinin, bagnazlik duygularzndan yararlanarak, yoksul koylilyil peinde silrilklerriesinde gormektedir. ccBi.iyilk ehirlerdeki, Avrupa kapitalistlerine
giriilmesini i:ingorlir*. Ozel teebbiisgiUiik yerine, sosyalizmi deg'il, devletgiligi ve devJ.et kapitalizmini savunur, bag1ms1zl!g1m1zm ancak bu yoldan korunacagm1
soyler:
Kaynaklarzmiz, milletin ortak mali olaralc devlet
tarafzndan iletildiginde, Avrupa kapitalizminin istila
emellerine set <;elcildiginden baka geni halk kitleleri* Bulgaristan'la ilikilerl olan ve oraya gidip gelen $efik Htisnii'niin istanbuliski liderligindeki KtiyHi Birligi tipinde bir partiyi tinerdigi diitintilebilir. 1919'dan beri iktidarda bulunan
I\:tiylti Birligi'nin 1923'te oyu 500 bindir, komiinistler 210 bindir. Burjuva partilerinin oyu tinemsizdir. Fakat Haziran 1923'te fa~ist bir darbe ile istanbuliski devrilmi~ ve tildiirii.lmtitilr.
Darbeye seyirci kalan Komiinist Partisi, Eylii.l 1923'te ayaklanmaya kalk1:;;m1:;; ve ezilmitir. Bu s1ralarda Moskova'da da bir
Kaylil Enternasyonali fikri dogar.
619
Mete Tuncay'm yazd1gma gore, bu goriiler Komintem'de ho karIlanmam1 ve Uc;;i.incti Enternasyonal'in 17 Haziran - 8 Temmuz 1924 tarihli Beinci Kongre'sinde eletirilmitir. Manuilski, Istanbul'daki KomUnist Partisi'nin orgam olarak niteledigi Aydmhk'm pro~
letcrya ve burjuvazi arasmda s1mfsal ibirligi yap1lmasm1 savunuuna c;;atm1tlr. Ozellikle, Istanbul komiinistlerinin, yabanc1larm ekonomik niHuzlarma kaq1 tir silah olarak milli kapitalizmin gelimesini tutmalarnn
eletirmitir. Komintern onderlerinin gori.ilerini dile
getirdigi anlailan Manuilski'ye gore, Aydmhk'm yanh1 c<Ikinci Enternasyonal'in sosyal-patriyotik ideolojisinden kaynak almakt1r. Bu milliyetc;;ilik suglamalanna kar1, Tlirk delegesi, emperyalizme ve Halifelik gibi feodalite kalmhlanna karI koymak igin yalmzca
devrimci milliyet9ilik))!e ibirligt yapt1klanm one surmlitur241.
Fakat o gunlerde, partiler iize1inde Komintern'in
diktatorli.igii vardJr, partiler ccemir kulUdur ve Komintern'in Ubeleri niteligindedir. Komintern ise, Sovyet
yoneticilerinin egemenligindedir. Milliyet~i Turkiye
i<;in, d1a bagh ve d1ardan direktif alan her kurulu,
tehlike say1lmaktad1r ve bu, kukuyla kar1lanmak i~in
yeterlidir. Bunun en c;;arp1c1 ornegini Mustafa Suphi
olayi tekil etmektedir.
620
VI -
621
sorunu, art1k Tilrkiye'ye ge~mek ve Tiirkiye'de komiinizm yolunda ~ahmaktir. Bu ama~la Mustafa Kemal'e
temsiiciler ve mektuplar gonderir. Mustafa Suphi'nin
bu giriimlerinde, Sovyetlerle ilikilerde tekel sahibiymi gibi konw~mas1 dikkat ~ekicidir. Mustafa Suphi'nin
15 Haziran 1920 tarihli mektubuyla Anadolu'ya gelen
partinin Sava ve Politika Komiseri Stileyman Sarni,
Ankara Hiikiimeti ile Sovyetler Birligi adma ve ~ok yukandan konuur :
- TKP, Tiirkiye'de komiinist devrimi ger~ekle
tirmek iizere 1918'de Moskova'da kurulmut.ur., Sovyet
Rusya Hiikiimeti, Tiirkiye ileri i~in bu orgiitle ilikide
bulunmaktadir. Bolevikler, butiin yarcb.m1 bu orgiit
arac1hg1yla yapacaklardir. Orgiit, Tiirkiye'ye gotiirlilmek iizere Bak(1'da 50 top, 70 makinahtiifek, 17 bin tiifek ve yeteri kadar cephane hazirlam1tir. Rus Sovyet
Hiikumeti, gereken parayi saglayacaktir.
- Orgiitiin amac1, memleketin kurtuluudur. Boleviklerle ibirligi ve Ti.irkiye'de Bolevik devrimi yapma konusunda Biiyiik Millet Meclisi ne diliinmektedi r.?
ler
kurmw~tur 2M.
623
dugunu belirtmektedirler. Tegmen ~erif'in Salih Zeki Karabekir konumasmdan iki hafta kadar sonra verdigi 15 Agustos 1920 tarihli raporu, Mustafa Suphi hakkmda U bilgiyi getirir :
Tiirkiye Komunist brgutu Bakam Mustafa Suphi Yolda'la gortitu.m. iittiklerime gore, ozellikle Lenin'in giivenini kazanm1 olan bu kii, Ruslarm kendilerine giiveni nedeniyle Dogu Diinyas1'nda da oldukga
nufuz sahibi. Boyle soyleniyor. Moskova Hukiimetince
saglanm1 ve harcanmas1 dogruca kendisine ait olan
dolgunca bir biit<;;esi varmupi ~~~
MUSTAFA SUPHi'NiN ANKARA'DAN
iSTEDiKLERI
Mustafa Suphi'nin Komiinist Partisi, iddiasma gore, Ankara'dan izin almadan 1920 yazmda Istanbul,
Zonguldak, Trabzon, Rize ve Karadeniz klyilarmda libeler ac;m1, buralara partili yoldalar gondermitir.
Yollad1gi 34 ajanla Turkiye'den bilgi toplam1, Turkiye'de bin;ok bildiri dag1tm1t1r. Azerbeycan'da bir
Turk K1z1l Alay1 hazirlatm1tlr.
624
Mustafa Suphi, 10 Eylti.l 1920'de, Baku Kurultay1'ndan hemen sonra, Birinci ve Genel Tiirk Komiinistleri
Kongresi>>ni toplar. Kongre'ye Anadolu'dan ve Istanbul'dan gitmi komiinistler de vardir. Cevat Dursunoglu ve Ethem Nejat bunlardandir. Kongreye katilan
74 delegenin 32'si kesin oya sahiptir. Kongre, faaliyet
merkezinin Anadolu'ya tammas1 karanm ahr*.
Mustafa Suphi, Tiirkiye'ye hareketinden once Mustafa Kemal'e yine Komintern'in ve Sovyetler Birligi' nh1 temsilcisi pozunda bir mektup yollar. Mektupta,
((daha guc;lii ilikiler kurmak iizere Merdivani bakanhgmda bir Sovyet kurulunun yolland1g1, Ankara'nm
Azerbeycan temsilcisi Memduh flevket'in Stalin ile tamtlnld1g1, yard1mm gelecegi, Ankara istemiyorsa Enver Paa'ya yard1mdan vazgegilecegi, Ermenilerle savaan partiye bagh Turk K1z1l Alayi'mn baan sagladigi>) belirtilir, Azerbeycan Hiikiimeti'nden 4 milyon ruble istenmesi kmamr ve Tiirkiye'ye gelinecegi bildirilir:
Tiirkiye'de de her tarafta ve hemen kendilitfinden
do{jmaya balayan komiinist orgiitlerin yasal bir bi~i
me sok'ulmasi gerekir. Gerek bu hususu saglamak ve
625
Mustafa Suphi,-TKP, Buyiik Millet Meclisi Hti.kiimeti'ni antiemperyalist devletlerle savat1g1 sure boyunca biitiln giicuyle desteklemeye kararhdlr cliy.:3rek, destegi savala sm1rlamakta ve <thalk sinesinde
zulme ve gasba kar1 mticadele duygularm1 derinletirmek i<;inn yasal yoldan parti faaliyetine hemen ge~
meyi istemektedir253 TKP, millicileri desteklese de, Komintern karanna gore, orgtitiin bag1ms1zhg1m kesinlikle koruyacaktir. Nitekim 10 - 15 Eyliil tarihli Parti
Kongresi'nde ccTtirkiye i<;ilerine yaymlanan bildiride
bunun belirtilmesine dikkat edilmitir :
Komiinist Partisi, devrim hareketinin yeni girdigi az gelimi tilkelerde, emperyalizme karl varhgun
savunan milU kuvvetleri desteklemekle birlikte, bu arada genellikle kapitalistler yonetimine karz smzfsal saVa duygusunun iqi halk iqinde derinlemesine ait mii.cadelede bulunmalz ve herhalde orgii.tiin bagimsizligmz
korumalzdzr.
Mete Tuncay'm, Mustafa Suphi partisine ait bulundugunu ileri stirdiigii bir bildiriye baklllrsa, ittihatc;;1 dilmam Mustafa Suphi, c<maskeli Ittihat<;l saydlg1
Kemalistlerden de kukuludur, onlarm milliye~ilikleri
ni klnamaktadir :
Memleketin demokratik burjuva sm1fma dayanarak, milliyet<;ilerin Mustafa Kemal Pa a etrafmda toplanarak meydana getirdikleri ccKuva-yi Milliye Hiikfunetine gelince, bu htikiimet de iki yanli bir kandzrma politikasina girimitir: Bir yandan yorgun halkl canland1rmak, onlara yeni bir ruh vermek ve ozellikle dayanak noktas1 gostererek morali yukseltmek gerektigin
i<;in, kapitalist htikiimetleri yikmaya ve biitiln- dtinyada toplumsal devrimi yapmaya azimli Rus Sovyet htikumetleriyle birletigini ilan ederken, ote yandan milliyet<;ilikten aynlamadigznz aylardir eski yonetimi surdurrnekle ve ozellikle komilnizm akimlanna fiili mudahalelerle kanztladigz gibi, aldatma politikasini elden birakmadzginz da Rusya Sovyet Hilkilmeti'ne ve hatta
626
Vc;.uncu Enternasyonal Kongre'ye maskeli milliyett;;i politikacilari delege olarak gandermekle gostermitir.
Sonuc; olarak TKP, zorba>>, ingiliz politikasma
alet olan Hiirriyet ve itilaf<;1larinn Istanbul Hlikiimeti
ile de, aldat1c1, maske ile ortaya <;1kan eski !ttihat<;1lar>nn Ankara Hiikiimeti ile de hi<;bir ilgisi bulunmad1g1111 ilan eder21H.
KUQUX BURJUVA MiLLiYETQiLiGi
KAR~ISINDA KOMiNTERN
Ankara da Mustafa Suphi'den kukuludur. Daha
dogrusu Ankara, Mustafa Suphi'den c;ok, Sovyet Rusya'dan ve Komintern'den km:?kuludur*. Ankara Hiikii'' Baku Kongresi'nden sonra. kongrede bulunan 1ttihatc1 Kiic;iik Talii.t ve Nail, Atatiirk'e bir rapor gtindermilerdir. Raporda, proleterya diktattirliigii olmadan boleviklik uygulanamaz.
Bu diktattirlligiin iki arac1 da Sovyet sistemi ve proleteryadan
kurulu Kiz1l Ordu'dur1.> dendikten sonra U gtiriii;; ileri siiriilmektedlr: Tiirkiye'nin bugiinkii bunahm ve miicadele amnda
ne sm1fsal sava$ ac;maya, ne de yeni bir Kiz1l Ordu kurmaya
olanak vard1r. Memleketin gorecell de olsa, birligini ve toplumsal dengesini bozacak berhangibir ic; c;atI$ma ve s1nlf kavgasmdan zorunlu olarak dogacak vatanda$ saV8$IDID Tiirkiye' nin yok olmsma yol ac;acag1 kesindir ...
Tiirkiye yoneticileri ve aydmlan, farz-1 muhal, bolevik ilkelerini uygulamaya yonelerek Sovyet kurmak isteseler dahi,
bu, ancak Uc;iincii Enternasyonal ya da Rusya Komiinist Partisi Gene! Merkezi tarafmdan giivenilen ve bir goriie gore bu
kurululara itaatli olan kisi ya da siyasal orgiit eliyle, yani
Tiirkiye Komfinist Partisi eliyle yapdabilir ve bOyle olmas1 da
<;ok dogaldrr. Bu noktanm son derece onemle gozoniinde tutulmas1 gerekir. Baku'da sonradan kongresini yaparak parti haline gecen Ttirkiye Komiinist Orgiitii iiye ve ileri gelenleri ise.
diltin ve ahlak nitelikleri itibariyle, insam derin derin diisiirldiirecek bir manzara gostermektedir. S1ras1 gelmiken unu da
belirtiriz ki, giivenilir bir kaynaktan ald1g1m1z bilgiye gore,
Ankara Elc;isi !lyava'mn Moskova'dan doniliinden sonra Tiirkiye Komiinist Partisi Ankara'ya hareket edecektir. Alt1 ayllk
ya da bir y1lhk biitcesini diizenlemi ve odenegini Azerbeycan
Merkez Komitesi'nden alm1st1r. Azerbeycan Merkez Komitesi, !:Ok onemlidir; Sovyet Rusya'da Moskova'dan sonra ikinci
derecede giil:lii bir merkezdin <Kaz1m Karabeklr, istiklal Harbimizde Enver Pasa, s. 44-45).
627
meti'nin temsilcileri Bekir Sami ve Yusuf Kemal, Temmuz ve Agustos 1920'de Moskova'da Sovyet yetkilileri
ile gorilmeler yapm1lard1r. Ruslar, bir miktar para
ve silah yardlm1 yapmakla birlikte, askeri ittifak onerimizi reddetmilerdir, Ermeniler i~in Tilrkiye'den toprak
istemilerdir. 1920 yilmda Ruslarla bir anlamaya vanhp vanlam1yacag1 belli degildir.
Komintern, bir Dtinya ihtilali'nin sarholugu ic;indedir: Almanya'da ve Avrupa'da kesinlikle ihtilal beklenmektedir. BatI'da komtinist ihtilal olunca, bu ihtilal
Dogu'yu kurtaracaktir. Mart 1919'da Komintern'in ilk
kongresinde, emperyalizmin boyundurugu altmdaki Asya ve Afrika iilkelerine gosterilen kurtulU regetesin
Udur:
A vrupa'da proleterya diktatorliigtintin saati, sizin
de kurtulu saatiniz olarak galacaktir.
Somiirge ya da yan-somiirge illkelerin, yalmzca
kendi gabalanyla kurtulUU>>na inamlmamaktad1r. ic;
sava 1919 yllmda bir ingiliz emperyalizmi ile sava
durumuna gelince, Sovyetler Birligi biitiin mazlum iilkeler halklanm emperyalizme ve ozellikle ingiliz emperyalizmine karl miicadeleye c;agirm1tlr. Fakat bu
yolda milliyet<;;i burjuva hiikiimetlerle ibirligi yap1lacak m1dir? 1920 y1h ortalannda dahi bu sorun c;oziilmii degildir. Tiirkiye'de milli miicadele balam1t1r, 81vas Kongresi yap1lm1, bir cins hiiktimet bigiminde Heyet-i Temsiliye kurulmutur. Fakat Sovyet Dlileri Komiseri Qic;erin, 13 Eyliil 1919 tarihli Ti.irkiye ile ilgili bildirisinde Heyet-i Temsiliye'ye degil, Sovyet Rusya i<;i
ve Kaylil Hiikumeti olarak, Turk ic;i ve Koylilsii'ne seslenmekte, onlan ingiliz emperyalizmine kar1 mucadeleye i;agumaktadlr. Sovyetlerle ittifak1, 26 Nisan 1920
tarihli bir yaz1yla Ankara Htikumeti aratiracaktir. Euna Qii;erin'in 2 Haziran 1920 tarihli cevab1, Ermenistan
ve iran smirlannm saptanmasmda bir arabuluculuk
yapmaktan ibaret kalacaktir. Ancak Bakurt ~erif Manatof, gayn resmi temsilci olarak gonderilecektir. Ko628
mintern'i.n Temmuz 1920'de Baku Kurultay1 c;agns1 dahi, Bliyiik Millet Meclisi'ne ya da Htiktimeti'ne degildir. iran, Ermenistan ve Ttirkiye'nin ezilen balk kitlelerineHdir. Nitekim Atattirk, 14 Agustos 1920 tarihinde
(<Bizim ilkelerimiz Bolevik ilkeleri degildir. Bolevik
ilkelerini imdiye kadar memleketimizde kabul ettirmek igin hie; dlitinmedik ve giriimde bulunmadlkn
sozlerini kapsayan Meclis konrn~masmda, bundan duydugu honutsuzlugu belirtir :
Efendiler, biz her yandan, d1tan ve dim etkisiyle
ic;eriden sonsuz sald1nlara, hticumlara ugramaktay1z.
Bu durumda bizim igin esas, sessizce birligi korumakt1r. Bu birligi boyle bireysel giriimlerle bozdugumuz
gtin, o bireysel giriimler ne parlak baanh sonuglara
ulasalar da, toplumumuzu kurtarma yeteginden yok. sun kahr. Bu nedenle, falan yerde falan, ve filan ve filan yerlerde yapllan kongrelere filan, filan, filan kendi bama c;agnhrlar ve bunlar oraya gider ve orada soz
konusu olan ilkeleri benimseyip, memleket iginde uygulamaya balarsa, dogru bir yon tutulmu olmaz. Biz
kongrelere de gideriz, her yana gideriz, hereye kat1hnz. Yalmz biz ederiz. Millet gider, yani yalmz milletin
temsilcilerinden kurulu olan Meclis gider 20 n.
Burjuva milliyetc;ilerle ibirligi sorunu, Komintern'in ikinci Kongresi'nde, Temmuz 1920 sonlanna dogTu
eie ahmr. Bu kongrede Hintli Roy ile Lenin'in tezleri
<;arplIr. Roy, Dogu iilkelerinde iki hareketin bulundugunu ileri surer. Bunlardan ilki, kapitalist sistem
iginde politik bag1ms1zhg1 saglamaya gal1an burjuva
demokratik milliyetc;i hareketleridir. ikincisi ise, topraks1z koyltintin her ttirlti somtirtiye kar1 mticadelesidir. Komintern, bu ikinci hareketlerin birinciye bag1mh
k1lmmas1 giriimlerine kesinlikle karl g1kmahdlr. Hemen yap1lmas1 gereken i, i<;i ve koylti komtinist orgtitleri kurmaktir. Azgelimi l.Ukelerde ic;i ve koyliiler
komtinizme, kapitalist gelime yoluyla degil, s1mf bilincini gelitirme yoluyla kazamlabilir. Boylece, kurtulu
629
630
KOM1NTERN'iN 21 MADDESi
Ote yandan Komintern'in ikinci Kongre'si, iilkeleri i~inde kesinlikle bag1ms1z kalmalanm istedigi komi.inist partilerini, tam bir merkeziyet<;i yonetime baglam1tlr. Komintern'e girebilmek ic;in, komiinist partileri, 21 art1 yerine getirmek zorundadirlar. Lenin, ikinci Kongre'de, 19 maddelik bir Komintern'e giri taslag1
ortaya koymutur. Bu taslak, oyle ozetlenebilir :
- Her i.iye parti, proleterya ihtilali ve proleterya
diktatorli.igii lehine propaganda yapacak, parti basm
ve yaymmdan sorumlu olacaktir.
~ ic;i hareketi ic;inde iiyelerin sorumlu mevkilere
gelmesine, reformistlerin ve merkezcilerin uzaklatmlmasma c;ahacaktir.
--"- Yasal ve yasal olmayan eylemleri denkletirecek ve yaklaan ic; savaa hazir olmak iizere bir yeralt1
orgiit.ti kuracaktir.
- Orduda ve k1rsal bolgelerde propaganda diizenleyecektir.
~ Reformistlerle her ti.irlii ilikiyi kesecektir.
'-- Somi.irge yagmasma, ozellikle kendi iilkesi hi.i.~
ktimetinin somiiriisiine karI c;1kacaktlr.
631
- Sendikalarda, kooperatiflerde ve oteki i~i orgutlerinde dogrudan dogruya partiye sorumlu komiinist hucreler kuracaktir.
- Amsterdam'daki San Sendika Enternasyonali'ne kar1 g1kacak ve yeni K1z1l Sendika Enternasyonali'ni destekleyecektir.
- Demir bir disiplinle ve belli sfueli tasfiyelerle
demokratik merkeziyetgilik ilkesine gore kendini diizenleyecektir.
- KarI - devrimci kuvvetlere karl milcadelesinde
her Sovyet Cumhuriyeti'ni butiln gucuyle destekleye--
cektir.
- Parti programmz Komintern ilkelerine giire degitirecek ve Komintern Kongresi'nin ya da Yil.riltme
Kurulu'nun onayma sunacaktzr.
- Komintern'in bil.til.n kararlarmi baglayicz olarak kabul edecektir.
633
rine getirilmesi beklenir. KIkll'tmalann hedefinin ozellikle Dogu Ordusu olacagma kukU yoktur. Biitiln Dogu
Ordusu komutanlanmn dikkat ve uyamkhg1 bu noktaya onemle gekilmelidir. Bizim kurtuluumuzun, kari1iklz koUllar altinda Sovyetler Birligi ile ittifakta bulundugu, yoksa komunist devrimi perdesi altmda Sovyet tutsaklzgznin utanzlacak bir fewket oldugu ve bu
nedenle ordu igine k1kmc1hk ve bozgunculuk girmesini, her ne olursa olsun kesinlikle engellemek gerektigi
iyice anl8.91lmahdir>> 25u.
GoriUdiigu ii.zere, Ankara, illkenin kurtuluunu
Sovyetlerle ittifakta gormektedir. Arna bu, iki bagims1z devletin ittifak1 olacaktir. Komiinist devrim perdesi
altmda ise, Sovyet tutsakhg1 gelebilir. Buna kaIl Ankara kukuludur.
634
... Baz1 tehlikeli giriimler dU.tiniilmu:r Erzurum'da bir balk hukiimeti kurulmas1 ! Bu hususta Erzurum
Mtidafaa-i Hukuk'undaki gen<;ler Ordu'da giriimlere de
balam1lar. Nitekim 8 Agustos'ta yeni Egitim Mudiirti
Mithat Bey (Albayrak gazetesi sahibi, OgTetmen Okulu
Mi.idilrii), Cevat (Dursunoglu) Bey, Kolordu Kurmay
Bakam Binba1 Mustafa Bey Hasankale'de yamma geldiler ve halk hi.i.ktimeti kurma zorunlulugunu ozellikle
Mithat Bey anlatti. Zaten Orduma bu hususta emirler
vermitim. Kendilerine de buna kesinlikle izin vermeyecegimi ve Ankara Milli Htikiimet kanunlan dlIndaki
her giriimi ezecegimi anlattim. Erzurum'daki akrmlan
ogrenince, zaten 3 Agustos'ta ast komutanlanma sozlii
ve yazih U emri vermitim :
- Baku'daki Ttirkiye Komtinist Partisi'nin memleketimiz i<;in Millet Meclisi'nin haberi olmadan ufak
riltbelilerle ya da halk ile orgut yaparak eyleme kalklmas1 felaket olur. Btitiln gticilmilzu harcayarak hel'eyin Millet Meclisi'nde yukardan aag1 yap1lmasm1 saglamak gorevimizdir. Eger komtinizm kabul edilmek gerekirse, bunu ancak Millet Meclisi kabul edebilir, Birtak1m istekler ve ihtilalcilerle olamaz. Bunu Bakll'ya
da bildirdim ve baka turlil birey yapmalanna meydan verilmeyecegini anlatt1mn 2 :> 8
K1saca, Upmal'm Erzurum'dan ge~mesiyle orada
bir 1cHalk Hilkilmetin sorunu ortaya ~1km1tlr*. Genelkurmay Harp Tarihi Dairesi'nce yaymlanan Tfuk istiklal Harbi incelemesinde ise, Upmal'in <;erkez Etem'le de
636
baglantl kurdugu yaz1lmaktad1r. Bu incelemede ccBakU'dan Dogu oolgesine gelen baz1 Turk komiinist unsurlann ve Ankara'ya varm1 bulunan Rus Elc;ilik Kurulu Bakatibi Upmal ve arkadalanmn kIk1.rt1c1 propagandalara, yaymlara ve gizli orgiitlere yeltenrneleri
ve el altmdan <;erkez Etem'le baglanti kurmalar1 .sOz
konusu edihnektedir 5~.
ilk Rus Biiyiikelc;isi Budi Midivani de, 1920 y11I
sonlannda Kars'a, Mustafa Suphi kurulu ile birlikte bu
kuku ve giivensizlik ortammda gelir. Karabekir Pa.a,
Kars'ta 24 giin oturan Midivani'nin Malakanlarm felaketine yol ac;t1gm1 belirtir :
Midivani Kars'ta bulundugu 24 giin kadar konukJugunda bo durmadi. Yi:iredeki Malakan koylerinde gizli bolevik i:irgti.tii yapti. Mustafa Suphi kurulunu yi:inetti, yola c;1kardi. Bir elc;inin Kars'ta bu kadar uzun
siire oturmas1 ve yoredeki koylerde dolamas1 pek ay1p
ve kaba bir hareketti. Kendi hallerinde c;ahi;ikan bir top2
637
kolu olan ve parti olarak bag1ms1z varllg1m koruma yukiimliiliigiinde bulunan Komti.nist Partisi, Millet Meclisi'ne bagh olarak nasil gahabilecektir? Bunun olanaks1zhg1m Mustafa Kemal de, Mustafa Suphi de bllirler.
Nitekim 13 Eyltil'de bunlan yazarken, Cebesoy Paa'nm bir gti.n sonraki 14 Eyliil tarihli yaz1sma Ataturk.
U karIhgt verir :
Aqiklamamdan anlatlmtttr ki, kayitsiz artsiz
Rus bagimliligi demek olan i<;erideki komilnizm orgiitii, amll(} olarak tamamen bize karzttir. Gizli komilnist
orgiitilnil her yolda durdurmak ve uzaklatirmak zorundayiz.
Mustafa Kemal, aym yazismda komiinist eylemlerle Rusfann Tiirkiye'yi ele gegirmesinden duydugu kukuyu belirtir ve Kurtulu Sava1'mn stratejisini gizer ~
<clngilizler nasil it; propaganda ile memleketimizi
kismen ellerine get;irmiler ve geqirmek istiyorlarsa,
Ruslar da hereyden Once iqeriden patlamalarla memleketimizi ellerine ge<;irmek istiyorlar. Gerek Bati'ya
639
'340
641
Atatiirk, olay1 izler ve orneg'in 25 Ocak tarihli telgrafla Vali Hamit'ten kurulun kag kii oldugunu, onlarm da Mustafa Suphi ile bi.rlikte Erzurum'dan yola <;,:1kanhp {!1kanlmad1gm1 sorar. Konuyu tamklara dayanarak aydmlatmay1 deneyen Mahmut Golog'lu'na gore,
Mustafa Suphi'nin kans1yla birlikte ondokuz kii eden
kurulunun iki iiyesi ~ Sti.leyman Sarni ile Mehmet
Emin- milliyet{!i kiilerdir diye korunur ve Erzurum'da kafileden aynhr. Bayburt'ta da Samsun'lu Yftzbal
Nedim Agah ile Ytizba1 Yakup, hasta diye b1raktir1hr.
Trabzon'da da Veteriner Yiizba1 Abdti.lkadir, davavekili Mehmet Efendi'nin kardei oldugundan bir raslant1
sonucu Mustafa Suphi'nin ak1betinden kurtulur. Mehmet Efendi, Kay1kg1lar Kahyas1 Yahya'nm genel vekilidir ve Veteriner YiizbaI Abdiilkadir'in yegeni eski
Trabzon ve Yalova Noteri Salih <;agatay'a gore, Yah643
644
metin tedbir aldig1 yalandi. Bizim giivenilir kaynaklardan ald1g1m1z haberlere gore, polisler, halk1 diikkanlan
kapamaya tevik ettikleri gibi, savunrnas1z kalm1 olan
yoldalanm1z1 talarnak ic;in halk1 k1k1rtnnlard1r ..
Rusya ~uralar Cumhuriyeti temsilcisi, yolda1rn1z1
karllamak istemi, fakat Vali buna engel olarak temsilcinin evinden c;1kmamasm1 ernretmi, aksi halde halk
tarafmdan parc;alanacag1m bildirmitir. Rus temsilcisinin, olay1 Moskova ve Ankara'ya haber vermesi ve
bizim yoldalann cellatlar elinden almmasma c;ahmas1 gerekti...
Burada (Rusya'da) ise, bu soruna dair henuz bir
haber ahnmam1tlr. Fakat artik susmak da olanak d11dir. En iyi ve cesur arkadalanm1zdan onalti ya da
onyedisini yitirdik. Bizimle hemfikir olup o cellatlarm
cezaland1nlmasm1 istemelisiniz 266
MUSTAFA SUPHi OLAYI,
ETKiLEMEDi
iLi~KiLERi
Oysa, Mustafa Suphi olay1, Tiirk-Sovyet ilikiJ.:!rini hie; etkilemiyecektir. Hatta Sovyet yoneticileri, o giinIere kadar Ankara ile bir antla.ma imzalamaktan kac,;1mrlarken, Lenin ve Stalin, 1920 y1h sonlarma dogrn,
anlama ic;in delege gondermemizi istemilerdir. Mustafa Suphi Kurulu'nun Karadeniz sularmda kaybolduklan gecenin sabah1 Baku'ya varan kurulumuz, orada
Orzenikitze, iliyeva gibi on planda komiinist yoneticiler tarafmdan buyilk torenle kar1lanm1lardir. ikinci
kez Rusya yolunu tutan delegemiz Yusuf Kemal Tengifenk, bu tutum degiikligini an1larmda ozenle belirtir:
(ll:?ubat'm altmc1 giinii Moskova'ya dogru Baku'dan
- Azeri deyiiyle - deprendik. Her yanda kar vardi.
Hatta bazi yerlerde kar demiryolunu kapatmib. 6rnegin Bilgorad istasyonunda epeyce bekledik. Sovyet
topraklarmdaki bu ikinci gezjmiz, birinci yolculugumuz
645
gibi s1kmt1h deg;ildi. Bize kar1 davram degimiti. Alti yedi ay onceki gidiimizde adeta yuzilmiize bakan
yoktu. Bu kez gece vakti istasyonda kompart1manm
kap1s1 vuruluyor :
- K1z1l Ordu'll.llar diarda, Tilrkiye Kurulu'nu gormek istiyorlar, deniliyordu. Elbisemi giyiyor, dlan c;;1k1yordum. Asker adma soylenen sozleri dinliyor, ben
de onlara cevap veriyordum. Sonra, Hurrraaa ! .. sesleri
arasmda tren hareket ediyordu.
1921 ~ubatmm onsekizinde Moskova'ya vard1k. Birinci gidiimizde onceden haber verdigimiz halde bir
kiicik olsun bizi kar1lamaya gelmemiti. Bu kez askeri torenle kaq1land1kl' ~r..
Gezi, bir Dostluk Antlamas1n ile sonuc;;lamr. iki
Ulke arasmda ig ilere kanmayan, devletten devlete
Ilikiler kurulur. Sovyet Devleti, Ti.irkiye'de komilnizmin ve Komiinist Parti'nin kaderiyle ilgilenmez bir tutuma yonelir. Nitekim komunist hareketin Anadolu'da iyice zayiflad1g1 ve sondiigil 1921 ve 1922 y1llarmda,
i:izellikle Frunze'nin geliinden sonra Turk - Sovyet dostlugu en ytiksek noktalara edir.
KOMiNTERN'DE ELE9TiRiLER
Bununla birlikte, Dtinya ihtilali gerc;;eklemediginden, gittikc;;e i:inemini yitiren Komintern'de Ankara ffi:tkumeti s1k s1k eletirilecektir. Komintern yoneticisi
Pavlovic;;, Mustafa Suphi'nin oldilriiliiti ic;;in, Turk burjuvazisinden intikam almacagim yazar. Komintern'de
Ankara Hiikiimeti hem kmamr, hem desteklenir. Hazjran 1921'de Komintern'in Uc;;ilncii Kongresi'nde TKP
delegesi Stileyman Nuri 6yle konUUr:
... Ankara Hilktimeti, bir yandan itilaf Devletleri'ne kar1 Tilrkiye'nin bag1ms1zhg1 ic;;in silahh bir miicadele yaparken, ate yandan da biittin komtinist hareketine kar1 savamaktad1r. Suphi Yolda'm bainda bulundugu yoldalanm1zm yak edilmeleri ve yoldaianmi646
Qi<;;erin'e komi.inist tutuklamalannm, tutuklananlar komiinist olduklan i<;in degil, durmadan agir taktik yanhhklan iledikleri ve U anda Turk halkmm kesinlikle
istemedigi zamans1z bir toplumsal devrime kalk1arak
Ti.irk cephesini zay1flattiklan i<;in yap1ld1gim soyler271 .
Cebesoy, Ankara Hiiki.imeti'nin i:kinci i:noni.i Zaferi'nden sonra komi.inizme karI tuturnunu, amlanna
gore oyle a<;;1klar :
Benim ve hi.ikiimetimin goriii.i, sizinle ger<;;ek dost
ve miittefik olmaktir. Di.irnanlanm1za karI birlik olarak hareket etmektir. Bizden kukulanrnan1z i<;in hi<;;bir
neden yoktur. Emperyalist cephesinde kazanacagimlz
baarz, i<;;eride herhangibir toplumsal hareketten ve
devrimden sakinmamiza baglz olacaktir 12
649
Ataturk de 6 ~ubat 192l'de Hakimiyet-i Milliye gazetesinin bir sorusuna verdigi cevapta Rus dostlugu
He komiinistligi kesinlikle aymr :
Hakimiyet-i Milliye - Komiinizm ile Rus dostlugu esaslan arasmda bir iliki var m1d1r?
Mustafa Kemal Paa - Komiinizm, toplumsal bir
sorundur. Memleketimizin durumu, memleketimizin
toplumsal koullan, dini ve milli geleneklerin kuvveti,
Rusya'daki komiinizmin bizce uygulanmaya elverili
0lmad1g1 kamsm1 dog-rular niteliktedir. Son zamanlarda memlekethnizde komiinizm ilkeleri iizerine kurulan
partner de bu gerc;eg'i denemeyle anlayarak faaliyetlerine son vermeyi gerekli bulmulardir. Hatta bizzat
Ruslann diitiniirleri dahi bizim ic;in bu gerc;egin meydana i;1ktigma inamyorlar. Bu nedenle bizim Ruslarla
ilikilerimiz ve dostlugumuz, ancak iki bag1ms1z devletin birlik ve ittifak ilkeleriyle ilgilidir 273
650
VII -
BOL~EViKLiK
SUCLA..\ L\LARI
1
Ankara'da 1920 y1lmda bir Bolevik modas1 siirerken, Istanbul, Kemalist hareketi Boleviklik sm;lamalanyla gozden dilftrmeye ve y1kmaya gahmaktadir.
651
yilma.ktadir. Batl kamuoyunda hemen mahkum ettirebilmek i9in, milliyet9i harekete ittihat91hk damgas1
yap1tlnlmaktadlr. Ustelik hiristiyan-kapitalist dunyarun temellerini sarsan ve en buyuk tehlike sayilan Boleviklik, ittihat91hgm kuyruguna eklenmitir. Bir Bol~evik-islam ittihad1, hiristiyan-kapitalist dtinyamn kabusudur. Bu nedenle, ingilizler ve Frans1zlar, bir i:ttihat91hk ve Boleviklik suglama kampanyas1 balatirlar. Vahdettin ve Damat Ferit de, Anadolu'daki Bolevik ve ittihat91lan ezelim diye bu kampanyamn go,.
nullu korukleyicileri olurlar. Hiristiyanhg1
ccbarbar
Turklerden kurtarma iddiasmdaki Venizelos, bu kez
Boleviklikten kurtarmak igin Anadolu'daki Rumlugun
yerlemesini istemeye yonelir. Venizelos, Ermenistan ve
Gurcistan'la ibirligi yapacak olan bir Fontus Devleti'nin kurulmasm1, Boleviklige set tekil edecegi gerekc;esiyJ.e savunur. Pontus Devleti'ni kurma c;abasmdaki
H1risantos, Ban Konferans1'na sundugu muht1rada,
Trabzon'da yonetim elindeyken Boleviklere karI nas1l mucadele ettigini anlatarak, Boleviklige kar1 Pontus Devleti kurulmas1m onerir. Dunya Sava1'nda ittihat91lan ccgaVUf>J lukla suglay1p lngiliz hizmetine giren
~erif Huseyin'in oglu Emir Faysal, bu kez Turk milliyetc;ilerini Boleviklikle suc;lay1p ingiliz hizmetinde bu lundugunu a91klamay1 karh sayar :
<t- Boleviklerle birleen Tiirklere karI, Diinya
Sava~1'nda oldugu gibi, ingilizlere yard1m edecegimn 2 0 .
EMPERYALiZMiN MiLLiYETQi: - BOL~EViK
iTTiFAKINDAN KORKUSU
Turk - Bolevik ibirlig'inden ingilizlerin de c;ok
Urkti.ikleri, bunu onlemek ic;in her 9eit oyunlara giritikleri ingiliz belgelerinden anlaIlmaktadir. Ornegin
3 Ocak 1920'de Wardrop, Tiflis'ten Londra'ya U oneriyi yapmaktadir :
((iki guruhun (yani Bolevik ve Kemalist) birlemesine ingiltere engel olmahd1r.
653
Yine Tiflis'ten Stokes, Arahk 1920'de Tiirk - Bolsevik plamm bozmak i<;in her c;areye bavurulmasm1
Lord Curzon'dan diler:
Bugiin Fuad Bey ve Sait ::?amil ile goriitiim. KuzE:y Kafkasya'da antibolevik hareket ic;:in para istediler. Bana kahrsa, Tiirk - Bolevik planma engel olacak
heqeyi desteklemeliyiz.
Amiral de Robeck ise, 10 Kas1m 1920'de Lord Curzon'dan, Boleviklerden destek goren Kemalistlere boyun egdirmek igin Yunan Ordusu'nu yiiriitmesini bekler:
Kemalist - Bolevik baansmdan soma milliyetc;iler Sevr Antlamas1'm biisbiitiin kabul etmeyeceklerdir. Yunan Ordusu'nu tam anlam1yla harekete gegirmek
gerek~idir. Bolevikler, Kemalistlere yardnn ediyorlar ... n
1921 y1lmdaki hedefi Ankara olan biiyiik Yunan
ilerlemesinden once de, ingiliz Hf1klimeti, General Harington arac1hg1yla Mustafa Kemal'e ozel olarak U
tehdidi savurmay1 kararlatlnr :
- Ya Bolevikleri, ya da bizleri seqersiniz. Bolev~klerle
Batzlzlar arasinda orta yol tanimiyoruz. Bolevikleri seqerse Ankara hillcumeti surup giden sava durumuna katlanmak zorundadzr ... 279
Fakat Yunan'1 Ankara'ya siirmeden once, ingilizler, Vahdettin ve Ferit ile s1k1 ibirligi yaparak, ii; isyanlarla Kemalist hareketi GOkertmek istemilerdir. ::i:c;
isyanian koriikleme yolunda, bahca propaganda sila111 Boleviklik olmutur. ic;te ve d1ta, Anadolu milliyet(;ilerinin komiinistligi yolunda geni bir ka:rnpanya yi.iriitUlmiitur.
BATI BASININDAKi BOL~EViKn ANKARA!
Bat1 basmmda Anadolu milliyetgilerinden israrla
komi.inistn diye soz edilmitir. Amerika'nm i.tnlii ve i;ok
ciddi tanman New York Times gazetesi, 5 ~ubat 1920
giinii, C10smanh k1z1llan, Geng Tiirk K1z1l Ordusu
gibi deyimler kullanmaktadll'. 7 Ocak 1921'de New-York
654
ki yabanc1lara ait kasalann zorla ag1lmas1, Istanbul'da itilaf c;evrelerinde pek uzticu bir etki yaratmltlr.
Turkiye'de komlinist bir yonetim mi kurmak istiyorsunuz?))2>12
Yabanc1 basmm bu komunistlik suc;lamalanna, ibirlikc;i basm gonullu olarak kat1hr. 22 ubat 1920'de
Ac;1k Soz, K1z1l Tehlike bahg1m atar. 26 ubat 1920
tarihli Alemdar, ::}eyhulislam'dan Bolevizme karI bir
fetva istendi haberini yayar. 31 Mart 1920 tarihli Peyam-1 Sabah gazetesi, Kurt Yi.lkselme Dernegi'nin U
bildirisini yaymlar :
Millici orgUte a~danmaym1z! Boleviklerin kafa:s1111 ta1yan yurtsuz serserilerdir.J>
17 ubat 1920 tarihli
Dernegi'nin bildirisine yer
yin ve toplumun yaam ve
mada c;igneyen Boleviklik,
bagdaamaz))*
656
Ferit Pa9a'mn bilinen yaz1smdan sonra Merzifon'dan <;orum'a un saglamaya giden sekiz kiilik bir
siivari miifrezesine kar91, Bo1evikler geliyor diye Qorum'da bulunan piyade mitralyoz birlikleri ve oraya ozel
amac;la gitmi olan Ankara Valisi Muhittin Pa9a'nm
tevikiyle olacak, halk derhal _silaha sanlarak Merzifon yolu iizerinde mevziler ahnm1 ve gelenlerin atele
kar1!anmas1 haz1I'hg1 yap1lm1hr. Bu durum baz1 tedbirlerle onlenmiti. Taraflarm biribirinden haberi olmaks1zm gatima olacaktl. ingilizler, Merzifon'da bulunan kuvvetlerini tamamen Samsun'a ta1m11?lard1r.
Ora h1ristiyan halk1, ingilizlerin tevikiyle, Bolevikligi
ileri siirerek herhangibir olay c;1karabilirler. Uluk1la ci660
vannda ingiliz askerleri, baz1 rnevkilerde siperler kazarak, rnitralyozler yerletirerek Bolevik birliklerin hareketlerine en gel olmaya haz1rlamyorlar)) ~Hi.
1920 yazmda Nahc1van'da K1z1l Ordu ile ortak askeri ey!em yapma karan almmca, Karabekir'in bir k1s1m yiiksek subaylan bu temastan urkmiilerdir. Beyaz1t'daki tilmen komutam Cavit Bey, kendi elimizle at~
e atihyoruz)) diye bu ortak eyleme karI ~1kmu~tir. Kazim Karabekir Paa, durumu Ciyle ozetler :
BOleVikler hakkmda O kadar ki:itu soylentiler yay1lm1tl ki, bunlann gegtigi yerde hereyin yamp ktil
olacagi karns1 ki:ikleiyordu. iginde bulundugumuz ag1r
durumun sonu bile unutulmutu ... Durmadan giinu gilnune haber ahyorum. Bolevik birlikleri ile temas1m1z
elzemdir. Para, cephane, ozellikle Bat1 Ordusum1 her
<_;eit silah ancak Rusya'dan almabilecektir. Boleviklere kar1 olan propagandalara kap1hrsak, birka<; ay sonra paras1zhktan ordular dag1labilecek ve Ermeni-Yunan
Ordusu bile Anadolu'da Ttirkliigii bogabilecektir>i 292 .
DAMAT FERiT'!N ANTiKOMUNiST MANiFESTOSU !
ite bir yandan Boleviklik edebiyati yap1llrken ve
Ankara'da Besim Atalay gibi tutucu milletvekilleri dahi Bolevikligi bize Allah gi:inderdin diye Boleviklik
taslarken, Anadolu'da irz, namus ve servet dtimam diye gosterilen Boleviklere karI iddetli bir tepki olumaktad1r. Bunu bilen Damat Ferit, Ttirkiye'nin sonu
demek olan Sevr Antlamas1'm Istanbul Htikumeti'nin
kabullendigini bildiren 4 Agustos 1920 tarihli bildirisinde dahi, milliyetgileri komtinistlikle suglay1p Sevr'i savunabilmektedir :
isyancilar, Boleviklerden yardim istiyorlar. Osmanli milletine bundan biiyilk saygisizlik olamaz. Gilzel ve erdemli ahlti.ki ile dilnyanm en bilyilk bir devletini kurrnu ve yilzyillarca siirdilrmil olan narnuslu ve
edepli, uysal ve soylu, islam kurallanna saygili Tilrk
kavmi, hakki ve ger<;egi inktir eden, mallarm ve elerin
661
tarihli antikomi.inist manifestosu, Damat Ferit'inkinden parlaktir. Bu ti.iri.in en gelimi bir ornegidir. Subay dtimanhg1, ittihati;1hk, ekiyahk, Moskofluk, gavurluk, Boleviklik temalarmm hepsi, uygun bi<;imde
biribirine kantmlm1tir. Bildiri, Kemalistlere yoneltilen btitiin sui;lamalan ozetler:
Ey Padiah'a, dine, devlete beyi.iz y1ld1r bagllllg1
ile dtinyay1 hayrette birakml olan gerc;ek miisliimanlar ! Boleviklik ad1 altmda dortyiiz yill1k din ve devlet
diimanumz olan Moskoflardan c;1km1, eriata karI ve
kanuna aykm bir goriie kap1lan birtaklm ekiya, vatam kurtaracag1z diye Anadolu'nun siz saf ve diiri.ist
halk1m aldatarak Padiah1'na, miislilmanlarm Halifesine isyan bayrag1 i;ekmilerdir. Boleviklik, paranm,
malm, emlak ve arazinin ayaktak1m1, yersiz, yurtsuz
birtak1m haydutlar tarafmdan yagma edilerek, bu haylaz, tembel, cani herifler arasmda payla1lmas1, hi<;
kimsenin nikahh k.ans1 olmayip, her kopugun her kad1rn istedigi gibi kullanmas1, <;ocuklar iki yama kadar
analarmm kucagmda kaldlktan sonra alm1p genelevlerde beslenerek anas1z babas1z yetitirilmesidir ki, ne
bir babanm <;ocugunu, ne bir evladm ana ve babas1m
tammamas1 demektir. Bu, dinimiz olan islama kars.1
oldugu gibi, aile yaamma, insanhga, hen~eye aykm oldug;u igin miishiman memleketlerinde sokemez. Qiinku
gavur icad1 olan bu goriie uyarak mahm, karis1m feda
ecllp Rusya'da sokaklar ortasmda hayvan benzeri yas.ayan adamlar gibi serserice bir yaam1 hi<;bir musliiman,
higbir insan, hi<;bir vicdan kabul edemez. Ancak memleketimizde otedenberi haydutluk ve soygunculuga al1m1, seferberlik devam ettigi surece vurgun vurarak
kanunun usti.inde bir list gibi bulunduklan yerlerde
zorbacasma hareket ve rahat bir yaama, i~ki ve eglence
662
rezaletini adet edinmi birtaklm subaylar Ue hapishaneden kagrm ya da her nas1lsa imdlye kadar yakas1m
kanunun pengesine vermemi olanlar vardlr ki, bunlar milletin ezildigini, mahvoldugunu, koylerin harap,
kadmlann dul, gocuklann yetim kaldlguu diiiinmek
istemezler. Am~lan, her ne ad altmda olursa olsun,
vurgunculuk donemini siirdiirmektir. Diiriist kiilerin
s1g1ndiklan kanunu, hukiimeti, Padiah'1 tamm1yorlar.
Vatam kurtaracagiz diye biitfin Anadolu'yu kas1p kavuruyorlar. Padiahim1z tutsaktir, kurtaracagiz diye
zorla para topluyorlar.
Bir y1ldir Anadolu'da yakmadtk koy, oldiirmedik
adam, yapmad1k cinayet b1rakmad1lar. Oysa Yunanhlan tzmir'den gikaracag-Iz dediler, aksine igalin genilemesine yol a~tilar, ban:;i kOullanm hafifletecegiz dediler, aksine daha gok arttirdllar. Din karde:;iiyiz diyorlar,
koylerimizi soyuyorlar, zorla asker yap1p din kardeinize, hem de miislfimanlann Halifesi Efendimizin meru
h i.iki.imetine karl silah kullanmaya zorluyorlar ... ))
VAHDETTiN'iN ANTiKOMUNiSTLiGi
Dtizce-Bolu isyanlan sirasmda Mutasarnf Osman
Kadri, milliyetgileri komiinistlikle suglamanm unutulmaz orneklerini verirken, Sultan Vahdettin de, ingilizlerin Ankara Hlikiimeti ile uzlamalarmdan kukuludur. Sultan istemektedir ki, Yunan gekilsin, fakat boaltilan arazi, Vahdettin'in hiikilmetine teslim edilsin,
Ankara Hi.ikiimeti'ne verilmesin ... Bu teze bir gegerlik
kazandirabilmek igin, Sultan, memleketten i:ngiliz z1rhhs1yla kagmak zorunda kalacag1 gune kadar, KemalistleriD. ittihatg1 ve Bolevik olduklanm, halkga tutulmad1klanm i:ngilizlere ISrarla soylemitir. Bunu ingiliz
belgelerinde gormekteyiz. Sultan Vahdettin, 21 Mart
1921 giinti Sir Horace Rumbold'a Kema.listler hakkmda Dyle konuur :
c<Mustafa Kemal, kokeni belli olmayan bir Makedonya ihtilalcisidir. Bulgar, Yunan, S1rp kanmda.n ola663
Vahdettin, bu sozleriyle, Anadolu'yu komi.i.nistlerden temizleme bahanesiyle ingilizleri, Kemalistleri ezmeye cesaretlendirmektedir. Nitekim 23 May1s'ta Vahdettin, Rumbold ile Ryan'1, Bolevikligi Kafkasya otesine surmeye Gag1nr :
ccYunanhlar, halk1 yok etme politikas1 izliyorlar.
Ankara liderleri kiisel amac;larma bagh olarak fesatc;1hg1 destekliyorlar. Masum halk, her ikisinin kurbamdll' ...
Kemalistler, BOlevik yard1mma giiveniyorlar. Once giidillecek politika, Tiirkiye'yi ve sonra da diinya ban1m tehdit eden tehlikeyi onlemek amac1yla BolevikIeri Kafkasya otesine atmak olmah ... n
Vahdettin, Sir Horace Rumbold'a 6 Nisan 1922'de
de, Kemalistlerin milliyetc;iliginin bir maske oldti.gunu
soyler:
c<Ankara'daki askeri ihtilal orgiltii, eski ittihat ve
Terakki 'nin yeniden diriliinden baka birey degildir.
Yunan istilas1mn yaratt1g1 duygulan somiiriip halkln
goziinii boyayabilmek ic;in milliyetc;ilik maskesi altmda
gizleniyorlar.
Vahdettin, illkeden kac;ima pek az bir sure kald1g1 ve Biiyiik Zafer'in yaklat1g1 7 Agustos 1922 tarihinde, oyunu kaybettigini sezdiginden iyice ofkelidir.
Rumbold'a Kemalistlerin hic;bir ey degil, fakat komUnist olduklanm anlatir:
cc . Milliyetc;i liderler, bir hiikiimet degildir, bir isyanc1 ve ihtilalci toplulugudur. ittihat ve Terakki'nin
yeniden diriliidir. Onlar, <;eitli adlar altmda, ozel c;i664
karlan ic;in tilkenin bama gec;meye c;al11yorlar. 'Milliyetqiler', en son kullandiklari addir. Masum halktn
vatanseverligini ve iyiniyetini somilrdiller. izledikleri
politika ve inanc;larz bakimindan onlar, Boleviklerden
baka birey olamazlar .. .203
((CUMHURiYET, KOMUNiSTLiK GETiRiR!ll
Goriilii.yor ki, milliyetc;ileri ve devrimcileri, halkm
goziinde lekelemek ve etkisiz k1lmak ic;in komiinistlik
suc;lamalarma bavurulmas1, Kurtulu Sava.1 y1llarmda balamu~tir. Emperyalistler, milliyetc;ilere komiinist
damgas1m vurmular, emperyalist devletlerin hizmetindeki ibirlikc;iler, bata Vahdettin ve Damat Ferit olmak iizere, bu komiinistlik silahma dort elle sanlm11~
lardir. Boylece Kurtulu Sava.1 y1llarmda, komiinistlik
suc;lamalan, vatan hainlerinin vatanseverlere karl kulland1g-I bir silah olmutur.
MiLLiCiLER ARASINDA KOMUNiSTLiK
SUQLAMALARI
Bu yogun propagandanm tutucu eraf c;ogunluguna dayah milliyetc;i saflarda etkisiz kalmas1 beklenemezdi. Erzurum olaylan, bunun c;arp1c1 bir ornegidir.
1920 sonbahannda Erzurum'da Sovyetlerinkine benzer
bic;imde bir Halk Hiikiimeti kurmaktan soz edilmektedir. Albayrak gazetesi, bu goriiiin ampiyonlugunu yapmakta ve Boleviklik taslamaktad1r. Ordu ic;inde bu
gi:iriiii propaganda etmektedir. Gerc;i Celalettin Arif ve
Htiseyin Avni gibi tutucularm da bu Halk Hiikiimeti
isteyenler kafilesine kat1lmas1, halkc;1hk iddialannm bir
yald1zdan ibaret kalabilecegini, bunun tutucu ve oolticii bir eylemi maskelemekte kullamldlgm1 diiiindiirebilir*. Fakat Halk Hiikiimeti, o giinlerin ileri slogamd1r.
* Karabekir Paa'ya gore, Albayrak'c1 Mithat'm Halk Hilkilmeti:I> projesi bir ingiliz oyunudur. Nitekim 15 Mart 1921'de
Karabekir, Genelkurmay Bakanllgl'na Unu yazar: BU kiinin Ordu ile bu kadar ugramasmda Ordu ile halk ve hilkilmet ve aynca Ordu arasmda bozuukluk ve ihtilal cikarmaya
665
.Enver Paa, Sovyet tipi bir Halk Hii.kiimeti kurma iddiasmdadlr. Mustafa Kemal, 1921 Anayasas1'nm kabulilnii Halk Hi.i.kiimeti ilkelerinin saptanmas1 diye ~1k
lamaktadir. ite Kurtulu Sava1m1z1 balatan Erzurum
Miidafaa-i Hukuk'unda, Halk Hi.iki.i.meti isteklerinden
sonra, imdi Halk Hiikiimetine kar1 tepki vardlr. Karabekir Paa'ya gore, 1920 yaz ve sonbaharmda Boleviklik taslayan, Mustafa Suphi c;evresiyle ilikilere giren ve Halk Hiikiimeti kuracaklanm ilan eden Erzurum'un az sayidaki ilerici aydmlan artik Erzurum'a
dahi girememektedir. Karabekir Paa, bunlan Mustafa
Kemal'e yazd1g1 11 Temmuz 1921 tarihli bir yaz.ida ac;1klar:
Anayasa kanunundaki ura (Sovyet) usuli.i. devlet
bi<;imi uygulama ilkin baanh bile olsa, her tarafta ibama gec;eceklerin onemli bir c;ogunlukla tutuculardan
ibaret olacagvi diiilniilmelidir.
Bunlarm en yakm iki ornegi Erzurum ve Trabzon'daki Miidafaa-i Hukuk ve Belediye sec;imlerinde goriilebilir. Halkm serbest oyu, ibu kurullarm bama tutuculan gec;irmi ve az zaman once yeni fikirleri yayinlar goriinen ve Erzurum'un aydm say1lan genc;leri. ..
taraf1mdan korundugu halde dahi bir daha Erzurum'a
giremez olmutur'.!9 4
Bu ortamda Karabekir Paa ve Ordu bile Boleviklikle su<;lanmaktadlr:
Enver'in Anadolu'ya girme c;ahmasma Erzurum
ve Trabzon'da miithi c;aba harcand1gm1 ve Halk Hiikiimeti kurulmas1yla buna yard!m edildigini goriiyorum.
Benim Bolevik oldugum, Ordu Bolevik oluyor propa.r,:all~masmda bir ingiliz tei?viki bulundugu ve bilerek ve isWe-
yerek buna alet oldugu hissedilmektedir. Ozellikle daha Istanbul Hilkii.meti zamanlarmda ingiliz temsllcisi Rawlinson bana,
Bol~eviklere kar1 korsam ingllizlerin Dogu'ya yard1D1 edeceklerini ve izmir ve Adana gibi Batt llleriyle ugramamam1z1
onerdigine gore, Erzurum'da uygun yuzlerle baz1 oyunlar yap.t1gma ku~ku kalm1yor (Kaz1m Karabekir, tstiklill Harbimiz,
s. 873).
666
gandalan da bunun i~in ve aym zamanda halk goztinde dui.irtilmekligim igin, Ankara'dan dahi geliyordu>J ~29u.
Fakat as1l tepki, Atati.irk'iin 1921 Anayasas1'na ve
ccHalk Hii.ki.imeti g6riitine karl, Erzurum Kongresi'nde millicilerin bamda gelen Heyet-i Temsiliye iiyesi
Hoca Raif Efendi oncilliigiinde Erzurum Miidafaa-i Hukuk'undan gelmitir. Bunlar Mudafaa-i Hukuk'u, Muhafaza-i Mukaddesat (kutsal eylerin korunmas1) orgi.iti.i
ha.Iine getirmiler ve padiahc;1hg1 savunmm~lardir. Hoca Raif Efendi'ye gore, Atati.irk, 1921 Anayasas1 ile Meclis'te Mi.idafaa-i Hukuk grubu kunnakla Cumhuriyet'e
dogru gitmektedir. Cumhuriyet ise, iilkede yaratacag1
kan1klarla komiinistligi getirebilir. Hoca Raif ve arkadalanmn Karabekir Paa arac11Ig1yla Mustafa Kemal'e
iletilen gori.ileri 6yledir :
((Bilti.in bu giriimlerden ve Ankara basmmm yaymlanndan dogan ve onemli ve yaamsal kuku, hi.iki.imet yonetim bic;imini saptayan Hilafet ve Saltanat'm Cumhuriyetc;ilige donilmesi tehlikesidir. izlenen tutumlann devam1 halinde bir oldu bitti bic;iminde gerc;eklemesinden korkulan bu tehlike, maazallah, yaam
ve bag1ms1zhg1m1zi bir kargaahk tufam ic;inde bogar.
Ve bu degiiklikten ilk yararlanacak, yine di.imanla.n1ruz olur. Apag1ktir ki, devletin bi.iti.inli.igii ve bag1ms1z1Igm1 politik nedenlerle onaylayacak ve kabul edecek
olan itilaf Devletleri ile ate yanda BoleVikler, bantan
sonra illkemizde yap1lacak saltanat devrimini, ic; kan~1klarla bizi c;okertebilecek en kuvvetli bir b6lme ve parc;alanma. vesilesi olarak kazanacaklardm>29a.
'' i:;;in gtiHinc yam. Bol:;;eviklikle suclanan Karabekir Pa:;;a, Atatiirk'tin Sultan olmak istedigini, bunu ba:;;aramaymca mfith~
solcu oldugunu amlarmda yazar: Mustafa Kemal Pa:;;a, bir
zaman hocalardan bagnaz bicimde hutbe ve soylevlerle Hilafet ve Saltanat1 almaya ugra:;;ti. Ba:;;aramaymca mttthi:;; sola
!mydi. Dinsel ve geleneksel varhklan kanla y1kth> (K~z1m Karabekir, istikial Harbimiz, s. 917).
667
it.e cumhuriyetgilig"in ve komiinistligin bu tehlikelerini onlemek igin <cMuhafaza-i Mukaddesat kuruluUna gidilir, tilziigi.i hazirlamr, oteki illere, ozellikle Dogu illerine bildiriler yollamr. Tiizilkte toplumsal devrim
fikri kesinlikle reddedilmekte ve orgiltiln kurulU riede~
ni 6yle ag1klanmaktadu:
ccBe-alti y1ldir felaketin her geidine ugray1p sonunda biltunlUk, vatllk ve bag;1ms1zhk hakk1 d1tan darbeler indirilerek parga parga tutsakhk altma almmak
istenilmesi yoluyla zaten d1tan gelen siyasal sald1nlardan dolayi hukukunu savunmak igin 91rpmmakta olan
zavalh millet ve memleket, bu kez de toplumsal devrim
ad1 altmda but.Un kutsal eyleri, dinsel yiiceliklerL ahlak, gorenek ve usulleri, milli gelenegi hor gorlililp ayaklar altma almarak, milleti, tek dayanag1 olan dinsel
inancmdan ve manevi gi.ici.inden yoksun k1lmaya ve bi.ittin hak ve hukuktan kopmu bir hayvan si.iriisii durumuna diiiirmeye c;aluplmaktadir. Milleti boylece hevesler oyuncag1 ve 91kar arac1 yapma hain niyetiyle ve
(Bolevik) komi.inistlik ve halk91 itirakiyun gibi birtak1m adlarla biiytik olgtide dianda ve d1aridakilere
uydu olarak boli.im boliim de memleket iginde din ve
millete karI birtaknn zararh 6rgiitler ve tehlikeli giriimler yapild1g1 ve hatta bunlardan baz1 hain sersetilerin diizenli bi<;imde 6rgiit altmda serbest<;e du~andan
memlekete gelmekte oldugu haber almmca, Erzurum
halkmm kat1Imas1yla yap1lan genel bir toplant1da kanuna ve dine aykm bu gibi mel'unca giriimleri engellemek ve beliren tehlikelerin 6ni.ine gegmek igin gerekli
her ttirli.i giriimde bulunmak iizere, yirmi kiilik bir
kurul segilmitir. Bu kurul, baglI ilgeler Mi.idafaa-i Hukuk orgi.itlerinin ve belediyelerin onayim almca Muhafaza-i Mukaddesat orgtitti ortaya 91krmt1rn.
Kurulu nedenini, ttizugtin ikinci maddesi olarak
668
670
sm;lar:
((Mehmet ~ukrii - Osmanh hukiLrnet yofietiminin
temelleri uzerine yeni bir hukumet kurduk ... Biz memleketin ihtiyacma gore bir yonetim bic;imi bulmak ve
kurmak zorunlulugunday1z ...
Maliye Bakam - Mehmet $U.krft Bey, kim bilir ne
gibi bir yonetim bigimi dililnmektedir. Kendileri Rus
Komilnist Partisi'nden olduklan igin o yonetim bigimini kabul ediyorlar.
Mehmet $iikrii - Rus Komiinist Partisi'nden degil, Ti.irk Halk itirakiyun Partisi'ndenim. Dilzeltiniz.
Maliye Bakan1 --- fic;ftncft Entemasyonal'e bagh ve
imzalarm1 ta1yan azil yaz1s1, utanc; vericidir :
... Mustafa Kemal Paa'mn gorev bOlgesi ic;inde bulunan
miislfiman halk1 obiir unsurlara ve yabanc1lara karl kl:;;kirtma yollll}daki davram~larmdan dolay1 Istanbul'a getirilmesinin ingiltere Yiiksek Komiserligi'nden israrla istenmesi ve adr
gec;enin bu k1k1rtmalan sonucu olarak asayi:;;i bozucu durumlar meydana gelecek yerlere asker gonderilmesi zorunlugunun
dogacagmm onemle ileri siir1ilmesi ilzerine kendisine durumun
onem ve inceligi Sava Bakanhg1'nca birc;ok kez telgrafla ac;lklamp gorevinden istifa ile Istanbul'a donmesi ogiitlenmi ve
bildirilmi oldugu halde, bunlan yerine getirmeyip k1:;;k1rtmalara devam etrnekte oldugu, her giin yerlerinden alman resmi bildirmelerden ve bizzat kendisi tarafmdan gelen telgraflardan anla:;;1ld1gmdan ve bugiin hala Ordu Miifetti~i s1fat.1yla etrafa tehlikeli emirler verdigi ve 5 Temmuz'da Samsun'a c;1kanlan ve bir i:;;gal niteliginde olmad1g1 O:;;galci devletler) temsilcileri tarafmdan garanti olunan ingiliz birligine
kar:;;1 adeta savunma durumunun almmasm1 ast komutanlara
emrederek, ibu Mustafa Kemal Pa:;;a sorununun, fngiltere Devleti ile onemli anla!)mazhklarm c;1kmasma yol ac;acak Olc;iide
tehlikeli sonuc;lara dogru gittigi goriildiigiinden bu miifetti!!likten azli ... .
Bu yazmm altmda, Kurdistan Cemiyeti adh bir kurulula
Hiirriyet ve itilaf Partisi Genel Merkezi adma vatan parc;alay1c1 bir anla:;;maya imza koyan ingilizci Mustafa Sabri ile 31
Mart\:1 Hoca Vasfi Efendi'lerin lmzalan yamnda, Ttirkc;ti ve
millici bakan Ferit Tek'in imzas1 vard1r. Ferit Tek, Amasya
kararlan kendisine duyurulunca da harekete gec;meyi zamans1z buldugunu, Mustafa Kemal Pa:;;a'nm yanma gelemiyecegini yaznu:;;t1r.
611
Bu milletvekiline anlatil:tr ki, mondiyal (milletleraras1) kapitalizm ile, yani emperyalizm ile miicadelede
beraber olmak, illke ic;inde de kapitalizme kaq1 olmak
anlamma gelmez. Rusya, illke ic;inde de kapitalizme karld.ir, Turkiye degildir ve buna ne Rusya, ne de oteki
hic;bir devlet kanamaz.
CELAL BAYAR, KOMUNiSTL!KLE SUQLANIYOR!
K1saca, 1921 yilmda c;ogunlugu tutucu olan Meclis'te, 1920'nin modas1 Boleviklik edebiyatma art1k yer
yoktur. Erzurum Milletvekili Hiiseyin Avni, 29 Arahk
192l'de yaptig1 konumada bunu iyi dile getirir :
<c- Gec;en yil hepiniz Boleviklikle oviiniiyordunuz,
imdi ne oldu?~
Ha1a komfulizmden ku~ku vardir. Cumhuriyet'e
yonelinmesinden ve bunun komfulistlik getirmesinden
korkulmaktadlr. Bu arada di c;1kar c;evreleri gibi, ic; c;1kar c;evreleri de, c;1kar saglamak ve c;1karlanm korumak
ic;in komilnistlik antajmdan yararlanmayi ogrenmilerdir. Ornegin 24 ~ubat 1921'de Eskiehir'in ilnlii toprak
agas1, tticcar ve miiteahhidi Emin Sazak*, herhalde ticari ilerinde kolayhk saglamad1g1 ic;in, Celal Bayar'm
~mda bulundugu Ekonomi Bakanhg1'm, hatta Hi.ikiimet'i komilnist yagmac1Jann eline diimekle suc;layacaktir. Sazak'm bugiin de gec;erli olan ilginc; srn;lamas1
08
673
Oyledir:
- Milletvekilligi demek, millet ne ise o olmak,
millete benzemek ve milletin haklanm korumak demektir. Memleketimizin gogu giftgi ve hayvanc1dir. Hiikilmet ilemlerini, programlarm1 ad1m ad1m izliyorum.
Bir aralik bunaldik. Hukumet Bolevik mi oluyor, dedik. Komiinist yagmacilar mi oluyor, dedik ... Miiteahhitsin; onun iqin Ekonomi Balcanligi'na dilmanszn deniyor. Herkesin namusu ile oynanmaszn .. .)>
Degerli og-retmenler,
Bugun Ttirkiyemizin durumu, Almanya'mn istilaya ugrad1g1 giinlerdeki durmnun eidir. Cermen illerini
bilim ve silah kurtard1. Silah, bilirnle, alg1 ve zeka ile
675
Turk milleti ve biitiin Tiirkiyeliler, herkesin teslim oldug;u bir giinde, insanhk giicilniin i.istiinde bir beceriklilik ve ozveriyle bi.itiln ceberut dilnyaya karI, yaam
haklanm savunmak ic;;in batanbaa ayakland1lar. Tarihi tamk tutarak, ozgiirW.k ve bag1ms1zhklan yolunda
can veriyorlar. Kadm-erkek Turk ogretmenlerinin onlan anarak yilrilyecekleri giln gelip c;;atti. Ti.irk tarihi,
kadm-erkek ogretmenlerden harekete gec;;melerini bekliyor. Kadm-erkek ogretmen kafilesi harekete gec;;tigi
giindiir ki, Ti.irkiye Yirminci Yilzy1la yaraIr gec;;miini tamamlayacak, milli devrim ve Kurtulu:;i SavaI bir
kez daha kuvvet bulacaktir. Uzun zamanlar ai;1k, esir676
bahyan bu yaam, kadm-erkek ogretmenlerin ellerinde ytirtiyecek, yi.irtirken bi.iyi.iyecek, bi.iyi.irken glmdi yabanc1 elleriyle bir harabe, bir yikmti haline donen, fakat bizce bi.iytik tarihin a<;1ld1g1 ve yaad1g1 degerli ve
kutsal bir harabe olan bu gtizel ve her zamandan biiyiik
677
Onursal Bakanhgumzda Mustafa Kemal Paa Hazretleri bulunan Buyiik OgTetmenler Kongresi'nln. toplantisma kadar Ankara'da bu amagla kurulmu ve sei;;ilmi olan Birlik Gegici Yonetim Kurulu, kadm-erkc;lc
butiln Turkiyeli ogretmenleri birlilc ve beraberlige, Milti, Milcadele'yi destekleme yolunda eyleme, vatanin bu
Degerli ogretmenler,
irfan kilrsillerimiz 0nilnde yetien Turk Milleti ozgilrlilk istiyor. Efendi olarak dogan bu millet, bu halk
efendi olarak yaamak istiyor. Butun dunya halkzm da
efendi gormek istiyor.
Degerli kardalar,
Gei;;en Diinya Savai'nda Tilrkiyeiniz ii;;in olen ve
sevine sevine yaamlanm feda eden ehit ogretmenl.:!rimizi U anda sayg1 ile anarken, hepinizi davam1zm
bilimsel savunmasma, yeni balayan Ttirkiye Devrim
ve Yilkselme Sava1'ndaki bilyilk odevin bama 9agu1yoruz.
DEVRiMCiLiK SUQLANIYOR. ..
Gortildilgil uzere, Atatilrk'i;;il dogrultuda, Atatilrk'iln rahathkla altma imza koyacagi bir gagn soz konusudur. Ne var ki, bu i;;agn, bir k1s1m milletvekilleri ve
Rauf Orbay Hiikilmeti tarafmdan hie; de olumlu karIlanmaz. Va1zhktan gelme ikinci Grup'tan Afyon Milletvekili ismail f?ilkril, 1 Temmuz gtinii bir soru oner-
678
menler Birligi.'nin yasalara uygun kuruldugunu belirtmekle yetinir, Htikiimet'in Devrim'den yana olup olmad1g1m belirtmekten kac:;1mr. Bummla birlikte kadm ve
erkek ogretmenlerin birlikte c:;ahmalarma kar1 oldugunu soyleyerek, Ogretmenler Birligi'nin c:;abalanm Hi.iktimet'in olumsuz kar1lad1g1m belli eder. Bakan, ((Muallime ve muallimlerin birarada, bir dernekte beraber
c:;ahmalan gerek Egitim Bakanhg1'nca ve gerekse Ankara Valiligi'nce uygun gorUlmedigi gibi, kanunda buna izin veren ac:;1k htiki.im bulunmadlgrn karIhg1m verir.
Atati.irk'i.in yakm arkada.larmm kurdugu ve yonettigi bir dernek ve <_;.agdalama devriminden yana
6gretmenler, bOylece, Htikiimet tarafmdan dahi kukuyla kar1lanmakta ve komi.inistlik suc:;lamalanna ac:;1k
birak1lmaktadir.
QIKARCILARIN KOMUNiSTLiK f;?ANT AJI
Cumhuriyet'ten sonra da <;1kar c:;evreleri, milli <;1karlar ugruna ozel c:;1karlanna dokunulunca, komi.inistlik antajma bavurmulard1r. Devlet ntifuzundan yararlanarak milyoner olan Cumhuriyet zenginleri kisa
si.irede tiiremi ve eletirileri komiinistlik suc:;lamalanyla gogtislemeye yonelmilerdir. Ornegin bunlardan bir
grup, pancar ekimini ve yeni eker fabrikalan kurulmas1m engelleyip eker ithal tekelini elinde tutmakta ve
oturdugu yerden mtithi karlar saglamaktadir. Kadro
dergisinde bu oyun ac:;1klanmca, cevap cckom'iinistlik
olur. Ba.bakan tsmet Paa, bu vurgunculara karl elinden geldigince mi.icadeleye kalkllllCa, ozel teebbi.ise
di.iman say1hr. Olaylarm ic:;inde yaayan Falih R1fk1
Atay, Qankayada vurguncularm antikomi.inistligini
anlatir:
Kurtulu doneminin ni.ifuz ticareti kamuoyu i.izerinde kotii etki yapti. ccHtiktimette ve partide tehlikeyi
gorenler, ellerinden geldigi kadar direnc:; gostermekte
680
681
682
tilerini yalanlamay1 bir genelge ile parti orgiitilne duCHP Genel Sekreterlig'i'nin 7 May1s 1932
tarihli bu ilgili<; genelgesi 6yledir :
Bavekil Paa Hazretleri'nin gezileri dolay1s1yle
memleketimizde Boleviklik ilan edileceg'ine dair kaynag1 d1anda olan birtak1m zararh propagandalarm etkisiz k1lmmas1 i<;in orgiltilmilziln uyamk ve etkin bulunacagma gilvenliyim. Ancak kamuoyundaki tereddii<lil gidermek i<;in ne rejim, ne de yonetim sistemimizde
bir degiiklik olmayacagma ve bu soylentinin anlams1z
ve mantiks1z bir dedikodu niteliginde kald1gma dair
dagdagas1z bir bigimde kesinlikle karihk verilmesini ve
bu hususta en kil<;ilk kademelere kadar uyanlarda btilunulrnas1m rica ederim>) 3ot.
yurmm~tur.
684
Kemalist rejim, devamh bir komunizme kayma kukusu altmda tutulmutur. brnegin, 1930 yillannda Turk
gen<;ligi kat1ks1z milliyet<;idir, tam bag1ms1zhkta titizdir ve antiemperyalisttir. Bu Atatiirk milliyet<;isi gen<;lik, ABD Bilyilkel<;isi Grew'e gore komi.inisttir! Bilyilkel<;i Grew, 3 Arahk 1930 tarihinde ABD Diileri Bakam Stirnson'a sundugu raporda bunu yazabilmi ve raporunu yirmi y1l kadar sonra yaymladlg1 amlanna da
ald1gma gore, bu goril:;iiini.i si.irdi.irmil:;iti.ir :
Gen<; lcuagm komilnizm egilimlerinden kulcu duyulmaktadir. KUkudan daha ote, bana temin edildi ki,
Istanbul Universitesi'ndeki genqlerin yilzde 75'i ko-munizan egilimlere sahiptir. Gen<; kuak, milliyet<;iligin dar
ve diiz yoluna geri getirilmelidirn:303 Dogaldir ki, soz
1rkg1 ve eriatg1 ak1mlar, ABD ve egemen s1mflar tarafmdan benimsenen McCarthy'cilik alma sanlarak yeniden sahneye i;;1km1lar ve bu yoldan meruiyet kazanmIla.rd.Ir. Bir igileri Bakam, Mareal Fevzi <;akmak'1
komtinistlerin aleti olmakla su~larmtlr. Atati.irk'tin
kurdugu Ulus gazetesi, Mareal'in resmini So!culara
selam yolluyor diye basarak bu ifaati degerlendirmitir. Celal Bayar ve Adnan Menderes, solcu Gortiler>>dergisine yaz1 gondermeyi vaad ettikleri ii;;in, komtinistlik kukusu altmda birakllrmlardir. Bayar'm, Atattirk
doneminden kalma bir ahkanhkla Ttirk-Sovyet dostlugu konusunda sCiyledigi bir nezaket ctimlesi, sui;;lamalara yol ai;;mibr. iin ilgini;; yam, bu iftiralara ugrayanlarm, McCarthy'cilig'i reddedecek yerde, aym silaha bavurarak savunma ve saldlnya gei;;meleridir. Bayar ve
Menderes'in Demokrat Parti'si, solcularm dernek kurmasma izin verdi diye Htikiimeti solculukla sui;;lam1tir. Mareal Fevzi Qakmak ise, ((bir milli egitim bakarnm bakanhktaki komlinistleri ve komtinist sempatizanlanm koruyor diye k1z1la boyam1br. Hasan Ali Yucel'in BU bakan kim? Ben mi?ll diye sorma cesaretipi
gostermesi iizerine, DP Istanbul il Bakam Kenan Oner
eveti yap1tlrm1tlr. Ai;;1lan dava Kenan Oner'i kah:raman yapm1, Hasan Ali Yticel'in ise Ulus gazetesinde
bile yaz1 yazmas1 yasaklanm1tlr!
Estirilen hava o kadar korkungtur ki, Tiirkiye'yi
Bat1 ittifakv>na sokmak ii;;in: ugraan d1ileri bakan".'
larmdan Necmettin Sadak, 8 Mart 1947 tarihli Akam'da U uyany1 yapmaktan kendini alamamitlr :
Bu manzara, yani sol denilen her tiirlii fikirlere
dtiman koyu sagc1hk, demokrasi ve ozgiirliik gibi en
basit, en genel kavramlara uymad1g1 gibi, memleketin
ilerleyii baklmmdan, memleket igin komunistlikten daha hafif bir tehlike degildirn.
Geri;;ekten, bu antikemalist tutum, Ttirkiye'nin fikir ve dtitin yaam1Ill bir gOle ~evirmitir. Kafalann
686
687
VIII -
ATATORK VE KOMUNiZM
Atatiirk'iin sonradan kar1sma gegen yakm arkadalan, ccvatan kurtaran aslan>> iishlbuyla, Ataturk' iin komiinist olmaya karar verdigini, kendileri bunu
onleyerek vatam kurtard1klanm iddia etmilerdir. Ornegin Karabekir Paa'ya gore, Mustafa Kemal; daha
Miitareke giinlerinde Istanbul'da Bolevik olmaya karar
vermi ve ancak bu yoldan kurtulacagim1za inannntlr.
Anadolu'ya gegip fullii Amasya Kararlan ahmrken,
Bolevik olma goriiiinii miicadele arkadalanna da benimsetmitir. Bereket, Karabekir Paa durumu daha onceden kavrayarak, 17 Haziran 1919'da Amasya'ya goriilerini iletmi ve Bolevik olma tehdidini bir koz
olarak kullanmay1 onermi, sonunda bu goril kabul
edilerek tehlike onlenmitir.
AMASYA'DA KOMUNiSTLiK KARARI
Karabekir Paa, iddiasma kamt olarak, U<;iincu Ordu Miifettii Mustafa Kemal'in 23 Haziran 1919'da
Amasya'dan ona gonderdigi bir ifreyi vermektedir:
Bolevizmin kabulii ve gergekleme bi<;imi dahi
goriiillerek, zaten Kazan; Orenburg, Kmm vb. gibi islam halk1 bunu kabul ederek din, gelenek gibi ilerle
(Boleviklik) zaten ilgili olmad1gmdan, bunun memleket i<;in bir sakmcas1 olam1yacagi diiiinilldii. Yalmz
17 Haziran 1919 tarihli numaras1z ifrenizdeki yuksek
goriileriniz etrafmda dilfuli.ilerek, ger<;ekten Boleviklerin daha etkili bir duruma girmeleri halinde tarafs1z
gorunmek karanyla itilaf Devletleri'ni, memleketimizden uzaklamaya zorlamak ve uzaklamadlklan takdirde vatamm1zm B~levik istilas1 altmda kalma tehlike-
689
690
heniiz Boleviklik hakkmda bilgileri yoktur. Bolevikligi, din ve gelenek gibi eylerle ilgisiz saymaktachrlar.
((Kazan, Klnm ve Orenburg'ta islam halk Bolevikligi
kabul ettigine ve oralarda Boleviklik uygulanabilir olduguna gore, Anadolu islam halk1 da gerekirse Bolevikligi bir sakmca olmadan kabul edebilir ve uygulayabilir)) diye diii.iniilmektedir. Fakat liderler, bilmedikleri
Boleviklikten yine de iirkmekte, Boleviklerin Ti.irkiye
ic;ine c;ok sayida ve kuvvetle girmesini engelleme ve
onlan 1<smirda tutma yollanm aratlrmaktadirlar.
Bolevik olmaktan c;ok, Boleviklerden para, silah, cephane ,arac; ve hatta gerekirse insan saglama c;abasmdadirlar ve Bolevikligi itilaf Devletleri'ne kaq1 bir koz
olarak kullanma niyetindedirler. itilaf Devletleri'ne diyeceklerdir ki, igal ettiginiz topraklanm1z1 terkeder-
seniz, Boleviklerle savaamzda tarafs1z kalmz. igali
siirdfuiirseniz, bizi Bolevik olmak zorunda b1rak1rs1n1z.
Demek ki, soz konusu edilen, bir toplumsal sistemin kabuHi. degil, vatan1 kurtarmak igin, gerekirse ve
sakmcalan yoksa ve uygulanabilirse liderlerin bilmedikleri Bolevikligi bile kabul eyleyebilecekleridir. O gUnlerde ismet Paa, Istanbul'dan Karabekir Paa'ya yazd1g1 mektupta, tan1d1klarmm c;ogunun kurtulUU Amerikan mandas1 olmakta gordi.iklerini belirtmektedir.
BAGIMSIZLIK iQiN BOLi:)EViKLiK
tic;uncii Ordu Miifettii Mustafa Kemal'in istihbarat subayi olarak yanmda getirdigi Hiisrev Gerede'nin Havza'dan Karabekir Paa'ya yollachgi 7 Haziran
1919 tarihli mektup, Atatilrk'iin gori.ilerini yans1t1yor
rny1labilir. Mektup, belki de Karabekir'in goriilerini
ogrenme bak1mmdan bir zemin yoklamas1 bile olabilir. Bu mektupta da c;eitli olas1bklar s1ralanmakta ve
bir olas1hk olarak heniiz bilinmeyen Bolevikligin, gelenek ve inarn~lanm1za zarar vermiyorsa kabulii soz
691
konusu edilmektedir. Yalmz bunun ic;;in de, igalci devletlere kar1 sava1rmzda Sovyet yard1m1 saglanacagmm
daha onceden ccsaglam kaz1ga baglanmasu> gereklidir.
Gerede'nin mektubu ozetle Oyledir:
ingiliz himayesi isteyen Hilkfunet'ten ve Htirriyet
ve itilaf Partisi'nden baka kimse yok. Rauf Ahmet,
Milletler Cemiyeti'nin denetimi altmda manda istiyor.
Amerika gibi tarafs1z ve ilkelerine bagll bir hilkiimetin
gildilmii degil, fakat denetimi bii;;iminde mandasm1 ileri siiriiyor. Kotiilerin en az kotiisii olan bu usuliin millete ne derece faydas1 dokunacagm1 kestiremiyorum.
Fakat ihtimal ki, bu fikir, en son bir kurtulu i;;aresi
olabilir. Yalmz idam hilkmiimiizii Avrupa cellatlan tam
bir al<;akhk ve iddetle uygulamaya devam ederl{en dinleyen olur mu? ite buras1 en onemli bir sorudur. Gerek Avrupa haberleri, gerekse sizin degerli bilgileriniz
Bolevikligin giic;;lii oldugunu, Almanlann da bu, barll
kesinlikle kabul etmeyece~ini mutuluyor ... Boleviklik -Bulgar ve Macarlann da kat1lmas1yla-* bugiin
itilaf Devletleri'nin emperyalist istilasma, a<;gozliik ve
doymazhgma, ac1mazhk ve haks1zllgma kar1 bir birlik
nedeni oldu. Milletlerin, gorenek ve killtilriine gore,
(Bolevikligin) pek c;;ok degiikligi gerektiren yiiksek
ilkelerini bir yana biraklrsak, inallah en biiyiik ve saglam bir millet olan Almanlarm da bu yana -zalim bir
barnj1 kabul etmemek i<;in- egilim gostermeleri, bizler
a<;1smdan pek bilyiik yarar saglayacaktir. Fakat biz ne
olacag1z? ... Bilyuk bir savatan c;;1km1, beli biikillmii.
elindeki avucundakini vermi, ordusuz, silahs1z bir milletin tek vucut, dilzenli bir orgilte de sahip olsa, varhgm1 korumasm1 bugiin ii;;in kukulu goriiyorum. Diliiniiniiz ki, Ermenistan sorununun uygulanmas1 yonilne
* 21 Mart 1919'da Maca-ristan'da Sovyet Cumhuriyeti ilan edilmitir. Bu Cumhuriyet, ic; kanIkllklar ve :i:tilaf Devletleri'nin
gtidtimundeki Romanya birliklerinin mtidahalesiyle Agustos
1920'de c;okmtittir. Bulgaristan'da ise, 1919 yllmda, komilnist
olmayan, fakat solcu Koylii Birligi Partisi iktidara gelmitir.
Komtinistler, tutucu partiler kadar oy al:tn.Itlr.
692
kabul eyledik, Halifelik makam1, salt bir kutsal ve yiice yer olarak kalacak, hukiimet halk eline ge<;ti demekle, ingiliz, Rum, italyan kurunlanna siper bulamayiz. Yalmz Rus Bolevikleri, ilkelerine U kadar milyon Ti.lrk daha katilm1 diye sevinir. Oysa Ruslarin
Kafkasya'yz tamamen ele ger;;irmeleti ve bizimle elele
vermeleri ancak bizim i<;;in ilkenin (Bo"levikli{jin) kabulii olanagini yaratabilecektir. Segkin kiHiginiz, ha-
len bulundugunuz mevkiiniz, bu yolda millete en biiyiik hizmeti yerine getirmekte inallah sizi baarih k1lacaktirn301l.
Hiisrev Gerede'nin bu gorillerini Atatiirk'iln de
paylatlg1 kabul edilse dahi, Ti.irk ve milsli.l.man gelenek ve inan<;larma dokunmamak kouluyla, Turk ve islama uydurulmu bir Boleviklik, bizi yok etmek isteyen
Bati emperyalizmine karI milcadelemizde Sovyetler
Birligi bize tam destek saglad1g1 takdirde kabul edile693
Rauf Orbay, Amasya toplant1smdaki ruhsal durumlanm, sonradan bir cins savunma bic;;iminde oyle
ac;;1klar:
((Dogrusunu soylemek gerekirse, Bolevizmin ne oldugunu hic;;birimiz heniiz lay1k1 ile bilmiyorduk. Bunu
bilmeye de olanak yoktu. Qiinkii Rusya'y1 allak bullak
eden, <;arhgm yik1lmas1yla ortaya c;;1kan Bolevizm, h:o:ni.iz durulma, yani gen;ek yiiziinii belli edecek bir yerlemilik ve oturmuluk donemine girmemiti. imdiki
durumda, davramlanyla kendilerini nas1l tamtmak istiyorlarsa, bizim de oyle 'emperyalizm diimam, bi.itiin
emperyalist Avrupa'ya karI amans1z bir miicadeleye
girimi ve bi.itiin mazlum milletlerin dostu' olarak; tammam1z gerekiyordu. Yann durum degiirse, biz de
ona gore davram1m1z1 degitirebilirdik. Daha fazlas1m diiiinecek durumda degildik.
Bu diiiincelerle, Yeni Rusya'dan yararlamp yararlamlam1yacagi Atatfuk, Orbay, Cebesoy ve (Qolak) Se-
694
la.hattin P~a vb. arasmda Amasya toplanttlarmda tartl1lm1tlr ve Rauf Orbay'a gore olumlu sonuca var1lmItlr :
~<Ali Fuad Paa ile birlikte 19 Haziran gtinii Amasya'ya vanp Mustafa Kemal Paa ile bulumUtuk. 0
gtintin akam1 da g~ vakitlere kadar siiren ilk toplant1m1zi yapm1t1k.
Ugiincii Kolordu Komutam Albay Selahattin Bey'in
de katlld1g1 bu toplant1m1zda once ben, Istanbul ve Anadolu'daki gozlem ve temaslanm hakkmdaki izlenimlerimi aynntilanyla anlatttktan sonra, bunlara dayanarak memleketin genel durumunu hep birlikte gozden
gei;irirken iizerinde onemle durdugumuz sorun, balanacak olan milli miicadelenin o giinkii kOullar iginde, hangi kaynak ve olanaklara, hangi kuvvetlere dayamlarak nas1l yilriitiilebilecegi sorunu olmu ve bu
konuda akla gelen gareler, tedbirler arasmda ozellikle,
Anadolu'nun iginde bulundugu olanaks1zllklar kartsmda, komumuz Rusya'nm devrim.le ald1g1 yepyeni durumdan yararlamp yararlamlam1yacagim dtitinmiiti.ik.
Ben, Istanbul'da iken -Oteden beri vatanseverliklerini, karthk beklemeksizin gahmalanm takdir ile devamh temasta bulundugum Karakol Orgutu kuruculan- Kara Vas1f Bey'le arkadalanmn da Bolevizmin
ne oldugunu inceledikten sonra, devrimci Ruslardan yararlanmak i;arelerini arad.Iklarrm ve bu amagla gizlice
baz1 giriimlere gegmi olduklarm1 anlatm1, Mustafa
Kemal Paa da Anadolu'ya geldiginden beri, gerek Kazim Karabekir Paa'dan, gerek oteki yerlerden edindigi
bilgiyle, Bolevikler hakkmdaki duuncesinin kendilerinden yararlanilabilecegi merkezinde oldugunu belirtmi ve bunun iizerine oldukga uzun siiren goriime ve
tart1malanm1z sonunda vard1g1m1z sonucu ve bu sonuca gore neler yapmak istedigimizi saptayarak ... Kaz1m Karabekir Paa'ya ifre ile bildirmitik>i 30 .
Bu ifre, yukanda soz konusu ettigimiz 23 Haziran
695
1919 tarihli yaz1dlr. Rauf Orbay'a gore, Amasya'dakiler Bolevikligi benimseme konusunda, Karabekir Paa'dan <;;ok daha ileri gitmiler, Karabekir Paa'nm uyanlanyla daha ol<;;tilii bir tutumu benimsemilerdir. Bu
tutumun ne oldugunu da yukanda belirttik. Sorun, Bolevik olma sorunu degil, igalci devletlerle antiemperyalist miicadelede, Bolevik de olsa, antiemperyalist bir
devletin destegini saglamaktir. Gerisi, gilnlin kOullannm yarattig1 duraksama, bilgisizlik, umutsuzluk, hayalcilik vb. sonucu olan bir Boleviklik edebiyat1dir.
- Arkadalar! Biliyorsunuz gok zamand1r Komiinist brgiitii ile ugra1yorum, hereyini yapt1k. Yetkin
IJir gii~ olarak Yeil Ordu'yu kurduk. Bu memleket ancak Boleviklikle kurtulur. Art1k zamam gelmitir. Karanmz1 verin. Tiirkiye'nin Bolevik ve komiinist oldugunu diinyaya resmen ilan edecegim, dedi.
Yeil Ordu dedigi Etem'in kuvvetleri. Hig ses yok. ..
Bir sure sonra Fevzi'ye (<;akmak) oyunu sordu. Qakmak, 'uygun' dedi. H1zla bakalanna soruyor. Kimse
birey demiyor. 'Demek karar verildi' dedi.
Derhal, 'Hayir verilmedi, beni dinleyin' dedim.
Muthi teia. iginde baladlm:
- Komiinistlik bu millete gelmez. Hangi patron,
hangi servet ve fabrika var ki bunu yapacag1z? Kii~i.ik
burjuva sm1f1 nerede, nedir? Yiiz, ikiyi.iz lira sermaye
sahipleri mi? Hem millet Bolevikligi dinsizlik diye tamm1tlr. Di.imanla sanllyiz. Zaten millet kar1m1zda.
byle bir durumda boyle bir devrim pek tehlikelidir. Boyle bir ilan ile millet, toptan kar1m1za kalkar. Belay1
ba1miza kendimiz almayahm. Hem de ingilizler, Bolevikligin iddetli di.imam. ::}imdiye kadar kaq1m1za
dogrudan dogruya ordu gondermeyen ingilizler, biz komi.inist olunca, mutlaka gondereceklerdir. Yunan Ordusu'nun, Halife Ordusu'nun yamna bir iki tfunen de
ingiliz askeri gelirse, iimiz derhal dumand1r... Eger
Han etmekte diretirseniz, sizinle gahmtyorum. Sorunu.
Millet Meclisi'nin hakemligine gotiirmek kanun a~1sm
dan gereklidir. Siz gotiirmezseniz, ben imdi Meclis'e
gidiyorum. Meclis'i ayakland1racag1m... Bil.ti.in milleti
size kart kaldlracag1m, dedim.
Arkamdan Refet (Bele, i<;ileri Bakam) ayaga kalkb. ~iddetle :
- Riza Nur'u onayhyorum. Sozleri dogrudur. Ttirkiye'yi Bolevik yapamazs1mz dedi.
Bunun i.izerine Mustafa Kemal 'Kalsm!' dedi 30 ~.
Bu iddialara inanmak giic;tiir. Riza Nu~un tarihsiz toplantISmm, anlatilan olaylara gore, 1920 sonba697
hannda yapllml olmas1 gerekir. 1920 sonbahan, Atati.irk'iin komiinistlige karl -daha onceki ooliimlerden
.az <;ok anla1ld1gi iizere- en gok kukulu oldugu donemdir. Bolevik olmak degil, kontrol dlma ka<;an Bolevikligi onlemek gabasmdad1r. Tiirkiye ile ittifaka yanamayan ve Ermeni isteklerini destekler gibi goziiken
Sovyetler Birligi'nin, Mustafa Suphi'ler ya da bakalan
arac11Ig1yla Tiirkiye'de komiinistlik kurmaya kalk1masmdan kukuludur. Bolevikligi getirme degil, durdurma gabasmdaki Mustafa Kemal, komutanlara gonderdigi gizli yaz1larda bu kukulanm en ag1k bigimde belirtmitir. Mustafa Kemal, 16 Eyliil 1920'de Ali Fuad
Paa'ya yolladlg1 ozel bir yaz1da, Sovyet Rusya ya da
itilaf Devletleri ile l<belli bir sonuca varmadan devrimlerden kac;inmak geregini belirtmektedir. Once hiiki.imetten hiikiimete bir yard1m ve ittifak antlamas1 saglanacak, bu baar1hrsa s1ra toplumsal devrimlere gelecektir. Atatiirk'iin goziinde hiiklimetten hiikiimete pazarhkta, toplumsal devrim sorunu bile bir 'koz olarak
gozi.ikmekteydi. Sovyetlerin, Mustafa Suphi arac1llg-Iyla bu kozu bedelsiz elimizden alacagiru ve Bat1lllarla
uz!amada koz diye kullanacag1m, toplumsal sistem sorununu hi<;e sayan ve satrang tahtasmda biribirine benzer devletlerin aralanndaki miicadeleyi esas alan bir
hesapla ve kUkU i<;inde Cebesoy Paa'ya belirtmektedir:
((Boleviklerin ... Batilllarla hemen uyumak fikrinde bulunduklan sonucuna vard1k... Bolevikler, aym
zamanda, memleketimizde Bolevik Orgiitii meydana
getirmek i<;in olaganiistii <;aba gostermeye balamilardir. Baku'ya gonderdikleri Mustafa Suphi arac1llg1yla,
Tiirkiye Komiinist Genel Merkezi'ni kurdurdular. Tamamen Bolevik goriilerine kazamlan temiz ve temiz
olmayan adamlardan sahilin her noktasma g1kardlkl~
n gibi, i<;eride de Eskiehir'e ve Ankara'ya kadar gondermilerdir. Bunlarm amaglan memlekette bir toplumsal tj.evrim yapmakt1r. Bu durumda memleket, ~ogru
dan dogruya Ugiincii Enternasyonal'e, yani Rusya'ya
698
meden ve (Tiirkiye'ye) yard1ma gerek kalmaks1zm bizi kendilerine bagh bir duruma getirmi ve Bat1lllarla
politik pazarliklarmda daha giic;lti. bir durum elde etmi olacaklardir. Memleketimizde fikir ve devrim yanhs1 oLan, ya da bu perde altmda tiirlO. turlii maksat
peinde koan adamlan da bu tehlikeyi gormeksizin,
Bolevikler Orgiitu'nu kolaylat1rmaktad1rlar 309
Demek ki, Boleviklik Oyle dursun, Sovyetler Birligi ile Ttirkiye'deki Boleviklere ve Boleviklik taslayanlara karg1 derin bir kuku vard1r. Ote yandan, Milli Misak'1 gerc;ekletirme ac;1smdan Sovyetler'le ittifakl
zorunlu bulan Mustafa Kemal, Qic;erin'in Ermeniler ic;in
Milli Misak s1mrlanm hic;e sayar bic;imde arazi istemesi tizerine, en zayif ve yalmz oldugumuz bir sirada
dahi en sert tepkiyi gostermitir. Atatiirk'iln 16 Ekim
1920'de Moskova'daki delegasyonumuza. gonderdigi,
Sovyet Rusya Du~ileri Bakanhg1'nm tutumunu emperyalistlik>J sayan ifreli direktifinde U sozler vard.Ir:
... Bir Ermeni azmhgma anavatandan aynlacak
bir arazi parc;asmm birak1Imas1 istegi, Sovyet Sosyalist
Cumhuriyeti'nden gelse dahi, emperyalist bir fikrin
i.irilnti olmak lekesinden hic;bir bak1ma kurtulamaz ve
hic;bir zorlama yorum ile kabul olunamazll 310
Mustafa Kemal, Boleviklige ve Sovyetler Birligi'ne karI boyle kukulu ve sert bir tutum ic;indeyken
Riza Nur'un Mustafa Kemal Boleviklige karar vermiti bic;imindeki iddias1, her tiirlti inand1nc1hktan
uzak kalmaktadir. Olsa o!sa Atatiirk, Bakanlar Kurulu'nda 'resmi bir Komiinist Partisi kurma niyetinden,
bir soylei ve zemin yoklama havas1 ic;inde, gayri resmi olarak soz etmitir. Bu gortie kar1 c;1kan Riza Nur,
olay1 sonradan muhayyilesinde gelitirmitir.
ENVER PA~A'NIN ANKARA'DA KOMUNiST
DiKTATORLtJGU iDDiASI
Bunun gibi, Ttirkiye'ye gelmesi engellenen ve planlan ad.Im ad1m bozulan Enver Paa'mn ofkeyle yaptlg1
699
su<;lamalan da ciddiye almak gti<;ti.ir. Sovyetler Birligi'ne yaslanarak ve Sovyet Rusya'mn saglayacagi mi.isltiman K1z1l Ordu'larla Ttirkiye'de bir cins islam Bolevikligi kurmaya heveslenen Enver Paa, 16 Temmuz
192l'de Mustafa Kemal'e Moskova'dan gonderdigi bir
mektupla, onu Bolevik diktatOrltigii kurmaya kalk1makla suc;lam1tir. Enver Paa, Oyle yazar:
Ruslar, heniiz gortimeye bile balamamilardi.
Qiinkii Yusuf Kemal Bey kardeimiz:
- Bunlar Anadolu'nun. komiinist olmasm1 isteyecekler, biz de olmaya karar verdik. 0 halde gene neden
miizakere olmuyor? diyorlar ve sabirs1zlamyorlardi.
Ben ozel olarak, Berlin'de hapishanede tamtlgtrruz
Radek ve oteki ileri gelenlerle iin bir an once ~oziimii
ne c;ahtim. Sonunda miizakere balad1 ve Yusuf Kemal Bey kardeimizin sand1g1 gibi Boleviklik de onerilmedi.
Baku'ya geldigimde de degil yalmz Tiirkiye'de, fakat biitiin islam memleketlerinde derhal ters etkisi gbrUlecegine ve boylece ingilizlere yard1m edilecegine inand1g1m ic;in, Tiirkiye ve Dogu'da komiinizm yanhs1 olmad1F;lm1 ac;1kc;a Baku Kongresi'nde soyledigim gibi,
Anadolu halkmm c;1karma daha uygun ve gerc;ekten
ezilen halk1 diiilnilr yonetim ilkesine dayal1 bir programla (Kiic;iik) Talat Bey ve bir iki arkadam Anadolu'ya gitmesine karar verdik. O zaman Kaz1m Karabekir Paa ve yiiksek kiiliginizle siz komiinist esas1m kabul eder gibi goriinmii oldugunuzdan, dogaldir ki, bu
konuda yaptigm1z1 degil, yalmz size fikrimi yazmakla
yetinmitim. Daha sonra Ankara'dan aldIF;lm mektuptan ve buraya Uc;iincii Enternasyonal'e gelen delegelerden zatialiniz diktatorleri olmak ilzere, Qerkez Etem ve
oteki baz1 arkadalarm Ankara'da Komiinist Partisi'ni
tekil buyurdugunuzu anlad1m. Burada Tevfik Rtitil
(Arns) Bey kardeimize, komiinistligin memleketimizin
toplumsal ve ekonomik durumu a<;1smdan milmkiln olmad1g1m bilmekle birlikte, dilnyaya kart gfilfulg duruma girilmemek i.i.zere, hie; olmazsa komunist gariin700
((U<; yil once, mill'i bolevizm tehlikesi, bizim. aramzzda bir ara qok buyulctU... O gunlerde milliyetqi ve
benzeri qevrelerde, bir umutsuzluk tutumu sik stk gorillmekteydi: Hiqbir kaqi yolu yoktur, Bolevik olacagiz. Boleviklik geliyor. Biz, Bolevikligi Almanya'da
milllletirmeye qaliacagiz ve Bolevikligin yardimzyla
Almanya'yi kurtaracagiz. Bu dalga imdi ge9mitir 31 :1..
Fakat Dtinya SavaI'nda yanyana savatig1m1z faist zihniyetli, tutucu ve aristokrat Alman subaylannm, agir yenilginin verdigi am umutsuzluk i~inde,
tek kurtulu yolunu milli komtinizmde gordtikleri kesindir. Almanya'daki gU.~lti milli komtinizm akunmm,
Tilrk aydmlanm ve subaylanm etkiledigi a~1kt1r.
1919-1920 y1llarmda Boleviklik, oniine ge~ilmesi
olanaks1z, smir tarnmayan ve karI g1kam silip siiptiren ka~1mlmaz bir istila dalgas1 olarak gori.ilmekted.ir.
21 Mart 1919'da Macaristan'da Sovyet Cumhuriyeti ilan
edilmektedir. Nisan 19i9'da Mtinih'te Sovyet Cumhuriyeti kurulmaktadir. Paris'teki Ban Konferans1, komilnizmin btittin dtinyayi istila etmesinin korkusunu
dile getirmektedir. ABD Temsilcisi House, 22 Mart
1919'da bu korkuyu Oyle a~1klamaktadir:
Bolevizm heryerde ilerliyor. Macaristan, yeni komtinizme diltii. A~1k bir barut deposunun iistfulde
oturmaktay1z. Bu barut deposunu, bir giln, bir kiv1lc1m ateleyebilir~ .
Ban Konferans1'nda Lloyd George da kUkulu konuur:
(fBiitiln Avrupa ihtilal ruhuyla dolu. i~iler arasmda sava oncesi koullara kar1 yalmzca honutsuzluk
degil, ki:iklil bir i:ifke ve isyan duygusu var. Btittin mevcut diizen, politik, toplumsal ve ekonomik yi:inleriyle.
Avrupa'mn bir ucundan i:iteki ucuna kadar halk kitleleri tarafmdan reddedilmektedir.
13
Avrupa'da esen bu havanm yamsira, Dogu'da miislilman Sovyet Cumhuriyetleri'nin kurulmas1 ve K1z1l
702
Ordu'nun Kafkasya i<;lerinde ilerlemesi uzerine, Boleviklik dalgasmm smir tammadan Ttirkiye'ye de girecegi, bunun onlenemiyecegi dfo~tincesi yay1lmaktad1r.
Mustafa Kemal, 5 f?ubat 1920'de bilttin Kolordu Komutanlanna gonderdigi, Boleviklerle ittifakm zorunlulugunu bildiren bir telgrafmda, Bolevikler sm1ra ulamca, ya ona silahla kar1 koymak, ya da toplumsal devrim seline kap1lmak durumunda kalmacagm1 belirtmektedir:
Boleviklerle temas eden her millet, toplumsal ya
da siyasal bir eylem birligine girmek, ya da onun seline silahla kar1 <;1kmak zorunda kalmItlrll 314
Karabekir Paa, 5 Mart 1920'de Bolevikligin bulaIc1hl?;l konusunda daha kesin konUUr :
BOlevizmin bula1c1 olan gticu ve eylemleri, ozellikle :itilaf Devletleri'nin bize kar1 bask1lan bu bi~im
de ortaya ~1ktik<;a, ergeg memleketimizi dahi stirtikleyecek, tek kurtulu olarak o kuvvetle birlikte kader birligi yap1lmasm1 gerektirecektirll 3 15.
Karabekir Paa, 13 Nisan 1920 tarihli, Kaz1m Dirik
ve oteki kurmay subaylannm da goriltinil yans1tan bir
yaz1smda, Bolevikligin ne oldugunu iyi bilmediklerini.
fakat islam halkm Bolevikligi iyi kar1layacagm1 bildiklerini yazmaktadir :
$imdiye kadar Boleviklerin ger<;ek programlanm
ve aynca Islam Dunyas1 igindeki programlarm1 okumad1k. Son zamanda, Trabzon'a Rusga bir program geldi, Ttirk<;eye gevrilmektedir. Almmca oldugu gibi ve ifreyle sunulacaktir. Bununla birlikte, bu konudaki gortilerimiz Oyledir: Memleketimiz kapitalist degildir ...
Kur'an-1 Kerim, fakirler, igiler ve oteki emekgilerle
ilgi!i bizce bilinebilen ne kadar Bolevik ilkeleri varsa.
hepsini kaps1yor. Bu nedenle, milsliimanlar Bol:;ievikligi kolay ve iyi kar1lamaktadmi 316
Millet Meclisi'nin Boleviklik konusundaki goriii.inu apklamasm1 11 Mayis 1920 tarihli oturumda isteyen Tiirk~ii Hamdullah Suphi, Bolevikligin sm1n aacagm1 cOkunlukla soylemekte ve hatta Meclis'ge Bol703
K1saca, bilinmeyen bir Bolevikligin, istense de istenmese de, s1mn aabilecegi olas1hg1 ilzerinde Ankara'd~ bazen korkuyla, bazen de umutla durulrnaktadir.
Bu nedenledir ki, 1920 yazmda Ankara'da Mustafa Kemal, kurmay ahkanhg1 ile ve bir olas11Ik olarak Boleviklik sorununu incelernitir. 0 gfullerde Mustafa Kemal'in yanmda buluna.n Halide Edip, onun komilnistlikle ilgilenrnesini Oyle degerlendirir :
Mustafa Kemal Paa da, bugunlerde Sovyet sistemini merakla izlemesine ragmen, ondaki bu duygu, bir
ulkilden <;ok, her <;eit olaszligi incelemeye dayaniyordU.
Halide Edip'e gore, Mustafa Kemal o gunlerde komfulist sisternini de adeta bir harita halinde saptayan
bir aratirmayla ugrarnaktayaia20.
KOMUN:i:ZMiN KABiLiYET-i TATBiKiYES1 !
Bolevik!ik sorununu, her olas1hg1 gozontinde tutan bir kurrnay dikkatiyle inceleyen Mustafa Kemal'in
ilk yonelttigi soru, Tilrkiye'de komunizrnin uygulama
koullarmm olup olmad1g1dir. Mustafa Kernal'in deyimiyle, Ttirkiye'de korntinizmin e<kabiliyet-i tatbikiyesi
var rn1dir?
Kuvvet hesaplanm iyi bilen gerc;eki;;i Mustafa Kemal, Turkiye'de komunizmin uygulama kouilarmm olrnad1g1 sonucuna varmakta gilc;Hik c;ekmemitir. 0 gfullerde olaylarm i<;inde yaayan gazeteci Kandemir'in
yazd1gma gore, Mustafa Kemal, Hakk1 Behii;;'le birlikte
kaleme al&gi 13 Ekirn 1920 tarihli Hakimiyet-i Milliye'de g1kan bir yaz1da Rusya'daki ihtilal koullarmm Tilrkiye'de bulunmad1g1m belirtmektedir. <(Rusya'da bolevizmin kullandzgz devrim usullerini, burada, yani Turkiye'de uygulamak istemek kadar devrirncilikten haberdar olmayz diiiinulemez ... Hereyde korukorune taklit<;ilik kotildur, ozellikle devrimcilikte sonucuna va-
708
709
sonra <;ankaya'da gay ii;erken, Aralof'a bu gergegi anlatir. Aralarmda U konuma gec;er :
ccMustafa Kemal - Tiirkiye'de s1mflar yok, Tiirkiye'de igi s1mf1 yok, <;iinkii gelimi bir sanayi yok.
Bizim burjuvazimizi ise, heni.iz burjuva s1mf1 haline getirmek gerekiyor. 'ricaretimiz c;ok cl11z, giinkil sermayemiz yok. Yabanc1lar bizi eziyor. Benim amac1m, milli
ticareti kalkmdlrmak, fabrikalar ac;mak, yeralt1 zenginliklerini meydana g1karmak, Anadolu tiiccanna yard1m etmek, zenginlemesini saglamaktir. Bunlar, devletin onfulde duran ilerdir. Biz bunlan kanunlatiracag1z! ...
Aralof - Ya koyliHer?
Mustafa Kemal - Onlara yard1m edecegiz. Aan
kaldiracag1z.
Aralof _____: Siz koyliiye yard1m edene kadar derebeyleri, tefeciler, hoca1ar onu busbiitiin koleletireceklerdir. Onlann beklemeye hi<; niyeti yok, bizim diii.incemize gore, si.zin dayanagm1z koylillerdir. Onlan kalkmd1nmz, onlara toprak veriniz! Onlan vergilerden, tefecilerin elinden kurtanmz! Sizde i<;i sm1f1 gok zay1f,
orast 6yle. Ama i<;ileriniz az olmakla birlikte gi.igHi,
saglam ve bilinglidirler. Onlar hem size destek olur,
hem koyliilerin kalkmmasma yard1m eder. Bizde Rusya'da igilerle koyliiler, bir daha geri gelmemek iizere
Rusya'y1 derebeylerinden kurtarmIlardir.
Mustafa Kemal ~ Rusya'da i bakadir. Rusya'yi
Tiirkiye ile karIlatlramazsm1z! Rusya'da i<;i sm1f1
daha ihtilalden once orgi.itlenmiti. Yiiksek bir biling
duzeyine erimiti. Sizde dinin, halkm iizerinde, bizde
oldugu kadar biiyi.ik bir etkisi yoktur, bagnazhk yoktur. Bunu hesaba katmak gerek 321i.
Ger~ekten Aralof, Rusya modelini go'loniinde tutarak, Tilrkiye'yi tammadan ezbere konumaktadir.
Toplumsal gilc; hesaplanm, bir meydan savaI yonetircesine iyi bilen ve giic;Ieri iyi olc;en komutan Atatilrk,
eyhlere, agalara, airet bakanlarma, Anadolu tiiccar,
tefeci ve erafma, yani feodal, ya da yan-feodal gii<;711
712
fistelik daha Bolevikligin Rusyada dahi cckabiliyet-i tatbikiyesi olup olmad1g1 anla1lm1 degildir. Lenin, 192l'de clevlet kapitalizmini onermekte, ozel giriime Odi.inler vermekte ve yabanc1 sermayeyi illkeye <;ekebilmek i<;in <;aba gostermektedir. Atati.lrk bunun farkmdadir. Nitekim daha 31 Ekim 1920'de Ali Fuad Paa'ya yazd1g1 ifrede bunu belirtmektedir :
((Komiinistlig'in memleketimizde degil, henuz Rusya'da bile kabiliyet-i tatbikiyesi hakkmda a<;1k kamlar
belirmedigi anla-1lmaktadir>> s2s.
Bu gori.iilnii 6 ~ubat 192l'de Hakimiyet-i Milliye
ya ertelenecektir; ya da Hindistan'da oldugu gibi. feodal toprak sa.hipleri, emperyalist haydutlarla ittifak halindedir, bu
takdirde ezilen koyliilerin toplumsal mucadelesi, milli kurtulu$ mtlcadelesiyle birlikte yuruyecektir (Carr, The Bolshevik
Revolution III, s. 477).
Atattirk Devrimi Sosyolojisi, yazan Steinhaus ise, Tilrk
Devrimi ile Hindistan ve Qin gibi tilkelerdeki milli demokratik
devrimin ozellikleri ac1smdan ilginc bir ba9ka gori1$ ileri siirmektedir. Steinhaus'a gore, Osmanh yonetiminde geli$t;ruen
idari ve askeri temeller. gerek kurum ve gerekse ki$1ler olarak, burjuva-demokratik devrime yatkmd1r. Asker ve sivil idarenin yap1s1, asker ve sivil kadro, yeni yonetimin gereklerini
karllamaktad1r. Bu nedenle yeni bir idare yap1s1 kurmak ilzere, kitleleri bilinclendirme, onlarla birlikte 9alu1ma ve onlan
yeniden orgiitlendirme geregi Turk Kurtulw1 Saval)1'nda ortaya
c1kmam1t1r.
Qin'de ise, eyaletlerin cogu feodal nitelikteki ozerk ai>keri
diktatorliiklerin egemenligi altmdad1r. Mill! devlet kurma yoIunda verilen savalarda bu askeri diktatorliiklerin memur ve
subaylarma dayanma olanag1 yoktur. Kuomintang hareketi,
halkla dogrudan dogruya iliki kurmak ve cumhuriyet oncesi
donemin egemenlik bii;imlerini ve asker! diktatOrliikleri y1kmak, stirekli olarak kitleleri orgutlemek ve eyleme gecmek
(sendikalar, grev, Iokavt) yoluyla kendi alt yap1s1m oluturmak zorunda kalm1$t1r. Gerekli kadroyu yeti9tirmek amac1yla,
siyasal ve askeri ozel egitim merkezleri kurulmutur. Bu okulIan bitirenler, Ordu ara,smda ve halk 19inde egitmen ve politikac1 olarak cah11mu;lard1r. Kuomintang hareketi, ancak bu
ve benzeri girl11imlerle, alt tabakalan ve yeti$tit1lmekte olan
saval)Cl gii<:leri devrimciler safma alarak askeri diktatorliikler
egemenligine son verebilmi, devlet birligini saglamu,1t1r (Steinhaus, Ataturk Devrimi Sosyolojisl, s. 93-94).
713
gazetesinde, daha once de sazilni.i ettigimiz i.izere, kesin bir dille belirtir :
Komi.inizm, toplumsal bir sorundur. Memleketimizin durumu, toplumsal koullan, din'i ve mill'i geleneklerinin kuvveti, Rusya'daki komi.inizmin bizce uygulanmaya elverili olmad1gi kamsm1 dogrular bir niteliktedir. Son zamanlarda memleketimizde komi.inizm ilkeleri iizerine kurulan partiler de bu ger<;egi deneme
sonucu kavrayarak i;ahmalarma son verme geregine
inanm1lard1r. Hatta bizzat Ruslarm diiiiniirleri dahi,
bizim i<;in bu gergegin meydana i;1ktigina inamyorlar.
ATATURK. NEDEN KOMUNIST PARTISi KURDU?
0 glinlerde Rusya'da bile cckabiliyet-i tatbikiyesi
kukulu bulunan Boleviklik, Ti.irkiye'de bir ig gelimeyle degil, ancak Sovyet Rusya Devleti'nin dltan zorlamas1yla ve Kiz1l Ordu'nun baskis1yla gelebilirdi. Nitekim Ti.irkistan'da komiinizm, Turk proleteryasmm
degil, Rus proleteryasmm eseridir. Bu konuda Lenin'in
durumu yerinde incelemek i.izere Tiirkistan'a gonderdi 7
gi Safarov, U gdzlemi yapar:
Tilrkistan'daki Rus devriminin koloniyalist olmasz kac;inilmazdi. Tilrkistan igi sinzfz sayzca azdt, lidersiz ve programszzdz. Bir partiden ve devrimci gelenekten yoksundu. Bu nedenle koloniyalist somilruye kari
<;zkabilecek durumda degildi. Qarlzk koloniyalizminde,
Tilrkistan'da sanayi iQisi olmak, Ruslarin bir ayricaligz idi. Onun i<;indir ki, burada proleterya diktatorlilgil,
tipik bir koloniyalist nitelik kazandi 321
Azerbeycan'da ve tum Kafkasya'da Boleviklik aym bic:;imde kurulmutur. Bunda KlZll Ordu'nun oynadlg;1 rol ai;1ktir.
Anadolu'da ise, igalci itilaf Devletleri ordulanm
ve Yunan Ordusu'nu Ti.irkiye'den kovmak i<;in Atatiirk'iln liderliginde bir milli miicadele yap1lmaktad1r. Atatlirk ic:;in, proleterya devleti - burjuva devleti diye bir
aymm yoktur. Dli:;ii.ince yap1sma gore, dilnya satrang
714
masasmda, bi.iti.in devletler, kendi ozel g1karlarma gOre davramrlar. Bu nedenle yabanc1 bir devlet ve yabanc1 bir ordu eliyle toplumsal bir devrim yapmak, Anadolu milliyetgilerinin di.ifulebilecekleri ve kabul edebilecekleri birey degildir. Boyle birey, milli miicadeleden
vazgegmekle e anlamhd1r. Nitekim Atatiirk, igalci
burjuva devletleri gibi emperyalist istila emelleri besleyebilecegini di.ii.indi.igi.i proleterya devletinin, Mustafa
Suphi'ler, Etem'ler, ve Enver'ler arac1hg1yla Tiirkiye'yi
ele gegirmek isteyebileceginden en gok Boleviklik edebiyati yap1lan gi.inlerde en bi.iyiik kukuyu duymutur.
16 Eyli.U 1920'de Ali Fuad Paa'ya gonderdigi bir ifrede, nas1l :i:ngilizler Vahdettin ve Damat Ferit'i kullanarak, milliyetgileri dinsizlik ve komiinistlikle suglay1p i<;
isyanlan koriikleyerek iilkenin bir k1smm1 ele gegirdilerse, Ruslarm da Mustafa Suphi arac1hg1yla, topluU1sal devrim adma igeride hareketler yaratarak iilkeyi ele
gegirmelerinden duydugu kukuyu belirtir :
<<:i:ngilizler, nas1l ig propaganda ile memleketimlzi
k1smen ele gegirmiler ve gegirmek istiyorlarsa, Ruslar
da hereyden once, ig darbeler ile memleketimizi ellerine gegirmek istiyorlars2 s.
Komiinizmin Tiirkiye'de kabiliyet-i tatbikiyesi
yoktur, ama bu tehlike vardir. Nitekim Ali Fuad Paa'ya yazd1g1 31 Ekim 1920 tarihli ifrede Rusya'da bile kabiliyet-i tatbikiyesi belli degil dedikten sonra oyle devam etmektedir :
Bununla birlikte igten ve dltan geitli amaglarla
bu aknnm memleketimize girmekte oldugu gorilli.iyor;
buna karI akla uygun tedbir almmad1g1 takdirde, milletin pek gok muhtag oldugu birlik ve dinginligi bozucu
durumlan> ortaya <;1kabilir.
Akla uygun tedbirler nelerdir? Atati.irk'e gore, bu
tedbirlerin bamda akh bamda arkadalardan, hiiki.imetin kontroliinde bir Komiinist Partisi kurmak gel715
mektedir*.
En akla uygun ve dogal tedbir olarak akli bainda arkadalara hiikiimetin bilgisi altinda bir Tilrkiye
KOMUNiSTLiK
Demek ki, milli milcadeleye komli.nizmin verebilecegi zararlan onlemek igin Ataturk bir Komunist Partisi kurdurmutur. Fevzi <;akmak, Ali Fuad Cebesoy,
Kazim Ozalp, Refet Bele ve ismet inonii gibi giivenilir ve akh bamda)) kiiler gizlice Komilnist Partisi'ne
~ Karabekir Pa:;;a'nm bulabildigi tedbir, bula:;;1c1 ve Ulkeye girmesi kac;1mlmaz say1lan komiinizmin Erzurum kap1smdan girmesidir. Erzurum kap1s1, Karabekir Paa'nm kontroHi altmdadir ve Karabekir Pa:;;a, komtinizmin bu yoldan milli mucadeleyc zarar vermesini onleyebilecegi inancmdadir. Karabekir, 5 Mart 1920'de Atatlirk'e U gori.il)ti yazm1l)tir: Bol:;;evizmin bula1c1 olan giic; ve eylemleri... ergec; iilkemizi dahi sti-
716
717
Bolevik:erin gayretkeliginin kendi giriimleriyle oldugu anla1lmaktadir. Nitekim Sovyetlerle Dostluk Antla.mas1'm imzalamak i~in Rusya'da bulunan Yusuf Ke~
mal Tengirenk, 26 ~ubat 192l'de Moskova'dan 11.'Iustafa Kemal'e gonderdig'i raporda tmlari yazmaktadir:
c;ic;erin, goriimelerimizde Tiirkiye'nin komiinist
olmaszni asla istemediklerini, yoresel durum ve koullarzn buna elverili olmadigmz pek iyi bildiklerini. genr.;,
tecriibesiz komiinistlerin bdzz milsliiman memleketlerde gayretkelik gosterme yoluyla yaptzlclari lcotiiliilclade, Merkezz Hiilciimet'in asla etJcisi bulunmadigmi soyledi4..~1.
720
ni
721
723
Ne var ki, Halk Zumresi ile i bitmemektedir. YeOrdu, AtatUrk'iln kapatma istegine ragmen, faaliyetini siirdilrmtitur. Tokat Milletvekili Naz1m gibi macerac1 kiiler, <;erkez Etem'e yaslanarak, 6rglitlenmeye
il
724
devam etmilerdir. Mustafa Suphi bunlarla iliki kurmu ve Anadolu'da orgiitlenmeye c;allmIbr. Ustelik
Ye~il Ordu'cular, Atati.irk'iin istegiyle komti.nistlik yaptiklanm etrafa yayarak gii(!lenmeye yonelmilerdir.
Atati.irk, Cebesoy'a yaz1smda bunu onaylamad1gm1 belirtir:
<<Gizli komti.nizm orgiitunii her yolla durdurmak ve
uzaklatlrmak zorunday1z ...... Hac1 i.ikrii Bey gibi birc;ok arkadalar, gizli bir bic;imde balad1klan Yeil Ordu orgiitu ile oynad1lar. Bunu durdurmalan igin kendilerini uyard1m. Kendi isteklerini kolayhkla benimsetmek isteyen birtaklm kiiler, hileye sap1p, komti.nizm
ve baka orgiitlere taraftar oldugumu daima yayiyorlar. Fakat yanhbr. Durum, ac;1klad1grm gibi. Dogu, ya
da Bat1 ile belli bir sonuca varmadan devrimlerden ka(!mmak ... ve ne yap1Iacaksa Hiikiimet arac11Ig1yla yapmaktir>l.
Mustafa Kemal, bu yazidan ii<; giin once, 13 Eyliil I920'de, Mustafa Suphi'ye gonderdigi mektupta da,
Millet Meclisi'nin Sovyet sistemine benzedigini, Komiinist Partisi ile Ankara Hukfuneti'nin goriileri arasmda
amac; ve ilke yonti.nden tam bir birlik bulundugunu))
belirterek, Millet Meclisi dtmda ayn bir gabanm liizumsuzluguna Mustafa Suphi'yi inand1rmaya galllr
ve emperyalistlerle sava ile i<; isyanlan hatirlatarak
bunun tehlikelerini belirtir :
Milletin birlik ve direncini bozabilecek zamansiz
ve gereksiz giriimlerden <;;ekinmek, milletimizin kurtuluU yanilnden zorunludur.
O halde Komintem'e bagll olan ve onun kararlanna kesinlikle uyma durumunda. bulunan Mustafa Suphi 'nin Komti.nist Partisi dahi, Turkiye'de ne yapacaksa
ancak Meclis Bakanhg1, yani Atattirk arac1hg1yla yapmahd1r:
... Orgiitti.niizun yalmzca Bi.iyi.ik Millet Meclisi
Bakanhgr ile baglant1 kurmas1 ve surdiirmesi gerekir.
Tiirkiye i~inde uygulanacak her ~eit i:irgiitler ve dev725
Benzer uyanlar Qerkez Etem'e de yap1lmu;itir. Qerkez Etem'e, Hakk1 Behi<; ve Mustafa Kemal'in imzas1yla yazilmitir ki, artik gizli Yeil Ordu orgtittine gerek
yoktur, zira bir Komtinist Partisi kurulmu ve Yeil
Ordu bu partiye doniimiitti.r. Bundan sonra; onllne
gelen komtinistlik taslayam1yacaktir, ancak resmi Komilnist Partisi'nin fotografll kimlik karti ve yetki belgesini ta1yanlar komiinistlik yapabilecektir. Bu duyuru ilgini;tir ve Komi.inist Partisi'nin kurulu amacuu
ai;1ki;a ortaya koymaktad1r :
<cSevgili Yolda! Dogrudan dogruya U<;ilncti. Enternasyonal'e bagh* ve onun temel programma dayah bir
Ti.irk Komtinist Partisi kurularak ...... Hiikiimet'i;e de
onaylanm1tlr... Parti re5men kurulmu o'.up, i;alImalanm di.izenledigine ve onceden gizlice kurulmu bulunan gizli Yeil Ordu orgiitu dahi partiye doniitiigi.ine gore, artik Bolgevizm, komi.inizin fikir ve ilkeleri
iizerinde hi<;bir dernek, ya da kurulun, fotografh kimlik
karti ve yetki belgesi olmaks1zm kim olursa olsun bir
kiinin faaliyette bulunmasma da izin verilmeyecektir.
Durum i<;ileri Bakan1Ig1'na bildirilmitirm.
Nitekim Erzurum Valisi Hamit, 2 Ocak 1921 tarihinde Dogu Cephesi Komutanhg1'na yazd1g1 yaz1da, bu
goriie dayanarak, Mustafa Suphi ve arkadalarmm s1rnrdl1 edilmesini istemitir. Vali Hamit, resmi parti dltndaki kiilerin giriim ve eylemleri, memlekette uygun
goriilen komilnistlik bi<;imine aykin diltilgunden ve
* U<;iincil Enternasyonal'e bagl1llk iddias1, bir niyet belirtisinden ibarettir. Zira bu konuda karar, Enternasyonal'e aittir.
726
1<nifale<;;i ve ihtildlci amar;lara yonelmi~ sayilmasi gerektiginden Mustafa Suphi'ye karl harekete ge<;mi-
tir.
<;erkez Etem'e de Ataturk bir mektup yazarak kendisinin, <;erkez Etem'in ve Refet Bele'nin Ankara'da Komiinist Partisi Merkez Kurulu iiyeleri. se<;ildiklerini, Eskiehir'deki Yeni Diinya gazetesinin Komiinist Partisi'nin yaym orgam yap1ld1gm1, bu nedenle Ankara'ya getirilmesi gerektigini bildirmitir. Nitekim gazete Ankara'ya getirilmi, Yeil Ordu'ya son verilmitir. Hala. Yeil Ordu'yu siirdiirmek isteyenler ile isyana yonelen
<;erkez Etem'e karI iddet yoluna bavurulmutur. <;erkez Etem ve Mustafa Suphi sorunlan biilnen bi<;imde
i;:oziiliince, resmi Komiinist Partisi'nin bir ilevi kalmam1, kendiliginden unutulup gitmitir.
Biitiin bunlar, Komiinist Partisi'nden amacm komiinist ak1mlan kontrol altma almak, 01mn milli miicadeleyi bi:iliicii ve zay1flatic1 etkilerinoen korunmak
oldugunu gostermektedir. Nitekim Komtlnist Partisi'nin Genel Sekr~teri Hakkl. Behig de KomUnist Partisi'nin neden kuruldugu sorusuna verdigi cevapta bu
g.J~ ~-~ft dcgrularnaktadir :
Rus El~iligi'nin el altmdan yi:inettigi ziimreler
vard1. Yeil Ordu'nun faaliyetine son vermek karanm
kabul etmeyen iiyeleri vard1. Qerkez Etem'in milli kuvvetleri etrafmda di:inen bilir bilmez Bolevik akl.mlan
vardi. Bunlann hepsini toplamak, akla uygun ve saghkh yollara sokmak ...... onemli bir i olacaktln 342
MiLLET MECLiSi'NDE
ANAR~i
Daha genel planda da Mustafa Kemal millici giigleri Milli Misak hedeflerine yoneltmekte, Yunanla savatan gok daha biiyiik gii~liik gekmitir. Qeitli gruplamalar, Meclis'i yonetilemez bir duruma getirmitir.
Atatiirk, Nutuk'ta bundan yakmir :
Erzurum ve S1vas Kongresi'nde saptanan ilkeler,
son Istanbul Millet Meclisi'nce kabul edilip berkitile727
Milli Misak'm halk egemenligi ilkesine uygun di.ien bu haz1rhklarm yap1lacagmm ac;1klanmas1 dahi, Padiahc;1 tutucu muhalefetin ac;1ga g1kmasma yetmitir.
Karabekir, Cebesoy, Bele gibi Kurtulu Savai'nm liderleri olan paalarla Rauf Orbay'm da, Atattirk'iln giriimine c;eitli bic;ilnlerde olumsuz tutum takmmalan, tutucu ve Padiahc;1 muhalefeti bir hayli giic;lendirmitir.
Sakarya Zaferi'nden sonra azalmas1 gerekirken,
gittikc;e artan ve giic;lenen bu muhalefetin arkasmda,
ingiliz resmi belgelerine de dayanarak Birinci Kitap'ta
uzun uzun ac;1klad1g1m1z iizere, Saray ve ingilizler var-.
dir. Miidafaa-i Hukuk Grubu'nun kurulmas1, bu muhalefetin giic;lenmesini onlemeye yetmemitir. Muhalef.ete, Tiirk Ordusu'nun Yunam yerletigi mevzilerden
puskilrtme olanag1 yoktur. ingilizler birtaknn odiinler
vermeye hazird1r. Istanbul'da da Ankara'ya sempati duyan Tevfik Paa gibi ihmh kiiler hiikiimetin bamdadir. Milli Misak'tan odiinler vererek ban yapmall ve
Saltanat etrafmda tekrar birleilmelidir goriiii, tngiltere ve Saray tarafmdan telkin edilmitir! Boylece Milli Miicadele'nin tasfiyesi soz konusu olmaktadir. Ankara'da bu hareketin perde arkasmdan liderligini de Rauf
Orbay yapmaktad1r. Yani Atatiirk'iin Milli Misak etrafmda Medis'in biiyiik c;ogunlugunu toplamak ic;in
kurdugu Miidafaa-i Hukuk Grubu'nun ic;inde de, dImda oldugu gibi, ingiltere ve Saray'm etkisiyle, muhalefet giic;lenmektedir. Bahane olarak da AtatUrk'iln
cumhuriyete, ya da diktatorlii.ge gitmesi kukusu ileri
siiriilmektedir. Kukular da Miidafaa-i Hukuk Grubu'nun ccAnayasa'ya gore devletin ve milletin orgiitlerini
hazirlama gorevini yiiklenmesine dayat1lmaktad1r. Ka730
rabekir Paa, buna itiraz etmitir. Ali Fuad Paa, Moskova'dan doniince, Atatiirk'e birlik ve beraberligi bozacak boyle bir yola neden gidildigini sormu ve bunun
c;1kartacag1 ikiligin Ordu'ya ve sava alanma s1grayabilecegini soylemitir.
Demelc oluyor ki, <;;ok daha bilyilk bOlilnmeler ve
par<;alanmalar yaratacak olan toplumsal devnm sorunu Dyle dursun, Ankara'daki ((Halk Hukumetinin
organlarinzn yavw; yava hazzrlanmak istenmesinin ilani dahi, milliyet<;i saflarda ciddi bir bolUnme yaratmztzr.
731
732
insanlar1z.
Atatiirk, Bati'nm rneruti sistemini ve onun takli733
dogaya ve
735
Bu bask1 a!tmda belki de Saray ve !ngilizlerle Milli Misak"tan ozverilerde bulunarak uzlamak wrunlu-
tir! Kurtulu Sava1'nm ortasmda, Atati.irk"iin deyimiyle, Ordu Meclis'in oyu belli oldugu dakikadan sonra komutanszz kalmztir!. Bu durum iizerine Genelkurmay Bakam Fevzi Qakmak ve Milli Savunma Bakam Kaz1m Ozalp, istifaya kalkm1lardir. Atatiirk, bu
durumu komutanlara ve c;ok mahrem)) kaydlyla Karabekir Paa'ya hemen bildirir ve U sozlerle Millet
Meclisi'nden yakm1r :
Cephede bulunmak yiiziinden yokluguma rastlayan Meclis'in son bir iki ay zarfmdaki tutuinunda, dikkate ayan bir hal gori.ilmektedir. Yine Meclis tarafmdan yap1lm1 kanun geregince, baz1 bakanhklar ic;in
gosterilen adaylara oy vermeyerek, i.iyelerden onemli
bir k1smmm c;ekimser kalmas1, bo bakanhklara bakan
sec;ilmesini zorlatlrmakta ve hi.iki.imet gorevini verimsizlige mahkum eylemektedir. Ozellikle, Ordu'ya ait gorevlere kanmaya, Ordu'yu i.izecek kararlar almaya istek ve egilim goriilmektedir. Bunun sonucu hi.ikiinietsizlige ve Ordu'nun iizi.ilmesine yol ac;acak istidatta bulunan bu tutumun kismen bazi di c;evrelerden esinlenmi oldugu da kuvvetle hissedilmektedir. Genel bir bic;imde ac;1klanan bu durumun son kez gori.ilen onemli
bir belirtisini sunuyorum : May1sm 5'inde son bulacak
olan Bakomutanhk Kanunu'nun yenilenmesi Pel'embe (4 May1s) giini.i Meclis Genel Kurulu'nda gori.ii;ii.ilmi.itilr. Bizzat haz1r bulunamadlg1m bu gori.imelerin,
gizli ve hazirhk olarak yap1lan kismmda yetmiiki kii;iilik biiyiik bir zi.imre, kanunda mevcut yetkilerin kald1nlmasm1 istemilerdir)). Ac;1k oturumda da kanunun
yeterii oy toplamas1m engellemilerdir34 s.
Durumu bOylece komutanlara duyuran Atati.irk, 6
May1s gi.inlii gizli oturumda uzun bir konuma yaparak, Bakomutanhgi. birakm1yacag1m bildirir ve boylece gerekli yetkiyi elde edebilir :
Bakomutanhk, iki giindur ne olacag1 belirsiz bir
durumda ask1da bulunuyor. Bu dakikada Ordu, korriutans1zdir. Eger ben, Ordu'nun komutasm1 biraknuyor737
sam, kanuna ayk1n olarak komuta ediyorum. Meclis'te beliren oylara gore, hemen komutadan el c;ekmek isterdim. Bakomutanhg1mm sona erdigini Hi.ikiimete
l:!ildirdim de. Arna onlenemiyecek bir kotiili.ige yol ac;mamak zorunlugu karismda kald1m. Dilman karisinda bulunan Ordu'muz, basiz birakilamazd1. Bunun
i<;in birakmadim, ve birakamiyacagim349.
kacak Bakanlar Kurulu'na yeri birakmak iizere, Bakanlar Kurulu birden istifalanm vermilerdir.
2 - ikibuc;uk y1la yakm bir sureden beri herbiri
c;eitli iklimlerden,. c;eitli yerlerden gelmi c;eitli ve c;eliik karakter ve egilimlere sahip bulunan 350 iiyeden
kurulu BU.yuk Millet Meclisi'ni belli ve kutsal amru; etrafmda yonetmeye c;ahan acizleri ic;in de, gec;en zamanm butiin izlenimlerini gozaniinde tutarak, gerek
kabul edilmi olan kanun ve gerekse baz1 noktalann
tarti1lmas1 ve ozellikle Bakomutanhk yetkisinin soz
konusu olmas1 dolay1siyle baz1 milletvekillerince soylenen sozleri gozoniine alarak ve aym zamanda kutsal
amac1, oz.el onemle belirterek, Meclis'in kesin fikrini
saptamas1 ve ortaya koymas1 ic;in, bilinen kesin fikir
ve gortileri ayrmtilanyla ac;1klayarak Meclis Bakan1Ig1'ndan ve Bakomutanhktan istifa edecegim>i 350
Atatiirk, istifa etmez; ama 12 Temmuz giinii Rauf
Orbay, 203 mevcut iiyenin 197'sinin oyunu alarak Bakanlar Kurulu Bakanhgi'na sec;ilir. Atatiirk, Orbay'm
se(!iliini hie; istemedigi halde, kendisine ragmen sec;ilecegini di1ii...vidiigii ic;in, bu sec;imi kemlisi de istiyormu gibi davranmay1 uygun bulur. Fakat Atatiirk'e
ragmen sec;ilen yeni hiikiimete, sicilli Atatiirk diimanlan da girer. Riza Nur ile anlaarak Atatiirk'ii dev]rmek iizere Karabekir Paa'y1 raz1 etmeye giden ve orada da Ankara'dan ayn bir Dogu Devleti kurmaya kalk1an bOliicii Celalettin Arif, Rauf Orbay'm Adalet Bakam olurr Egitim Bakanhg1'na da iinlii muhaliflerden
Bahkesir Milletvekili Vehbi Bey getirilir. Meclis ikinci
Ba~kanhg1'na Rauf Orbay'a yakm Adnan Ad1var sec;ilir.
Milli Savunma Bakanhg1'na Atatiirk'iin aday1 olan Kazim Ozalp, ancak 204 iiyenin 105'inin oyunu alarak gelebilir.
Muhalefet, bir zafer sarholugu ic;indedir. Bakanlar Kurulu gorev ve yetkileri kanun tasansiyla muhalefet, Rauf Orbay'1, Meclis Bakam ve Bakomutan Atattirk'ten bag1ms1z ve kendi gorillerinde bir lider du739
rumuna getirme gabasmdadir. Ali Fuad Cebesoy, muhalefetin cokunlugunu 6yle anlatir :
Yeni kanuna gore, Bakanlar Kurulu'nun segimi
tamamlanm1 ve bakanlar g6revlerine balamu1lardi.
Fakat Meclis'te havanm sakin olacagm1 diiiinmek giigtii. Bir iki giin sonra, Bakanlar Kurulu'nun gorev ve
yetkilerine dair kanun tasans1, ikinci kez Meclis Genel
Kurulu'na gelecek, her iki grup yeniden biribirlerine girecekti. Bu havanm esintileri daha o gfulden belli olmutu.
O akam goriitiigiim milletvekillerinden biri :
- Miicadele pek ciddi olacakt1r, demiti.
Sonucun ne olacag1 sorusuna da :
- ikinci Grup agir basacaktir, kar1llg1m vermiti.
Tasannm kanunlamas1 giigliikle engellenir. Ali
Fuad Cebesoy'un yazd1gma gore, bu vesileyle, Birinci
ve ikinci Grup'ta da temsilcileri bulunan iigiincu bir
kesim olarak, c<~eriat91 Kesim kendini belli eder:
15 Temmuz'da balayan ve gece de siiren getin tartlmalardan, sonra, iki grup karI karIya gelmi, sonunda tasan reddolunmutU. Olaym en ilging ve dikkat
gekici yam, her iki grupta da bulunan hocalann, bir
anlama zemini bulmak igin birlei:neleri idi. Hocalar,
egemenligin millete degil, eriata b1rak1lmas1m istiyorlardln351.
ANADOLU'DA KOMUNiSTLiGE PAYDOS! ..
Rauf Orbay, kendisini ingiltere'nin kabine sistemine gore tam yetkili ve Atatiirk'ten de gii~IU yapacak
kanun tasans1m gegirememekle birlikte, Meclis'in dogrudan dogruya ve aslmda Atatiirk'e ragmen se~tigi bir
Bakanlar Kurulu Bakam olarak, bir giig ve yetki kazanmitlr*. Bakanlar Kurulu Bakam Rauf Orbay'm ilk
* Rauf Orbay, amlarmda Atatiirk'iin hicbir miidahalesi olma'dan ba~bakanllk yapt1gm1 ~oyle anlat1r: ... Hemen bUtiin milletvekilleri, yeni hUkiimetin benim tarafundan kurulmas1m is-
740
741
Orbay - Bele - Cebesoy - Tiirlii soylentilerin c;1kanlU giinlerde, Meclis gerek kendiniz ve gerekse memleket hakkmdaki gelecege ait igten diiiincelerinizi ogrenecek olursa, pek az1 d1mda biitiin milletvekillerini
ve hatta herkesi eskisinden daha c;ok etrafm1zda bulacaksm1z. Bundan kuku duymaym1z.
Orbay - Bel~ ve Cebesoy iic;liisii, Bakomutanhk Kanunu siiresinin uzatilmasmda tam bir oy birligini sag1.amak ic;in nas1l davmmas1 gerektigini Atatfuk'e aynntilanyla anlatirlar. Gazi soz verir. Ve uykusuz gegen
bir geceden sonra Meclis'te, Mareal iiniformas1 sirtmda olarak Orbay - Bele - Cebesoy iic;liisiiniin ogiltlerine
uygun bir konuma yapar:
<<- Efendiler! Milli egemenligin kay1ts1z arts1z
millette oldugunu saptayan ve ac;1klayan Anayasa ge1 egince bugilnkii Bakomutanhk makam1 dahi gec;iciclir. Bakomutanhk san ve yetkisi dogrudan dogruya
Yi.ice Meclis'inizin manevi kiiligi ic;indedir. Boyle bir
makamm, olaylar gerektirdigi igin gec;ici olarak meydana getirdiginiz bu makamm sfuesi olsa olsa Milli Misak'1m1zm temel ruhuna uygun kesin sonuca ulaacag1m1z giine degin surer. (Tabii sesleri). Y'iice Meclis'inizin ilk toplanti giinlerinde kabul ettigi bir ilke vardir ki, o ilke, milli gelenekleri ve dinsel kutsal varlzklarz tamamen korur. ~imdiye kadar oldugu gibi, bundan
sonra da o ilkeye uygun davranarak, mutlu sonuca giivenle eliecegimize kukU yoktur. (inallah sesleri). O
gun degerli izmir'imiz, giizel Bursa'm1z, Hilafet ve Saltanat merkezi olan Istanbul'umuz, Trakya'm1z anavatana katilm1 olacaktir. {inallah seslert). 0 mutlu giin
gelince, biitiin milletle birlikte Yiice Kurulunuz ve ben
de, Ytice Kurulunuz ii;inde bir birey ve bir iiye olarak
en biiyiik mutluluklan yaamakla ereflenecegiz.
((Efendiler, bakanhk makamm1zda bulunmakla
oviin~ duyan acizleri, 0 giin iki kere mutlu olacag-Im.
ikinci mutlulugumu saglayacak olan husus, benim bundan iig y1l once, kutsal sava1m1za balad1g-Irmz gun
d1j~1
743
n gergekletirmeye kalklmak, milli miicadeleyi baans1zhga gotiirebilirdi. K1saca, Kurtulu SavaI kOullarmda, toplumsal devrimciligin Tiirkiye'de kendi i~ gu<;;leriyle kabiliyet-i tatbikiyensi yoktur..
SOVYET DOSTLUGU VE KOMUNiZM
Bununla birlikte, Atatiirk, milli mi.icadeleyi baanya ulatlrmak igin Sovyet Rusya Devleti ile dostluga
biiyiik ,onem vermitir. Sovyet Rusya Devleti ve Komin744
Lem ise, di..i.nyada komi.inist ihtilalini gerc;;ekletirme iHkUsi.ini.i gi.itmektedir. Tiirkiye'de ise, komi.inizmin ((kabiliyet-i tatbikiyesi yoktur. Macerac1 egilimler gosternn komi.inist orgi..i.tlerin milli davaya zarar vermesini
ilnlemek gereklidir. 0 halde Sovyet dostlugu ile, ic;eride
komi..i.nist orgiitleri yasaklama geregi nas1l bagdatmlacaktir? Bu sorunun Atatiirk'ii diiiindiirdiigii anla1lmaktad1r. Buldugu formiili.i, Mustafa Suphi'nin Anadolu'da <;ahmasm1 onlemeyi ve Qerkez Etem'le savamayi kararlatlrd!g1 bir sirada, 3 Ocak 1921 gfmi.i Meclis'te ac;1klar. Komunist ilkeleri millete anlatmz, <;ogunluk benimserse yapanz, kabiliyet-i tatbikiyesi yoksa
yapmay1z diyen Atatiirk, komi.inizmin kabiliyet-i tatbikiyesi yoksa takm1lacak tutumu oyle anlat1r :
Ancak bu ger<;ege kar1 da, uygulama olanag1 olmad1gma gore ve hatta uygulamaya kalklanlara karI
hiiki.imet her tilrlli araglan kullanmada kendisini i;ok
meru goriini.
Bolevik Rusya ile ilikiler, bu c;erc;evede yiiri..i.tiilecektir:
Bizim Ruslarla ilikilerimizde esas olarak, kapitalizme karI, yani komi..i.nizm ilkelerine deginilmemitir
bile. Goriiebillnek ic;in komi..i.nist olunuz, ya da olmak
zorundasm1z diye kimse bize birey demedigi gibi, sizinle dost olabilmek i<;in komiinist olmaya karar verdik, dememiizdir. Boyle bir ilke yoktur. Yalmz Rus.
Bolevik Hiikiimeti komiinisttir. Ve as1l amac1 budur.
Biitiin milletlere bu fikri, bu temel toplumsal kurah
uygulamak ister. ~unu anlatmak isterim ki, biz buna
engel olacag1z, ya da bunu yapmayacaksm1z demek,
Rusya Bolevik Hiikiimeti'nin varhgm1 tammamak ve
onu reddetmek demektir ki, bunu da yapamay1z. Yalmz memleketimize ve milletimize zarar verebilecek bic;imde gelmesine kar1 kesin tedbirler almak zorundayiz ve bu tedbirleri almam1zda onlar elbette bize kar1 olamaz. Yalmz hiiki.imet bakadir, hiiki.imetin resmi
kiileri bakad1r. Bir de genel olarak, millet ic;inde bu-
745
1unan demeklerin giriimleri bakadir. Bildiginiz il.zere, Rus Hiikiimeti yetkilileriyle olan ilikilerimizde baka tiirlii soyleide bulunuldugu halde, ote yandan sorumsuz birtakJ.m insanlar tamemen Rus komiinistligini memlekete sokmak ic;;in giriimlerde bulunabilirler.
Bundan dolay1 bu topjumsal bir sorundur. Biz burada
toplumsal devrimden soz etmiyoruz. 0, milletin gelimesine ve yetenegine baghdm> 354
Demek ki, hilkilmetten hilkilmete ilikilerde komiinistlik soz konusu degiZdir. Fakat Komintern gibi orgiltler, komilnizmi gerqekletirme yolunda qaba gosterebilirler. Buna bir diyecegimiz olamaz. Fakat biz bu
qabalara kari gereken tedbirleri almz. Buna da Bolevik Hilkilmeti birey diyemez. Atatilrk'iln Sovyetler
Birligi ve komilnizme kart tutumu bu olmutur.
Sovyet Hiikiimeti, 1921 yilmda Diinya ihtilali'n.cten vazgec;;ip hiikiimetten hiikiimete ilikilere giriince,
Ulkelerin ic;; ilerine kanmamaya yonelmitir. Komintem'de Turk Hiikiimeti'nin komiinistlere kar1 tutumu
s1k srk eletirilmi, fakat bunun Sovyet Hiikiimeti'nin
politikasma herhangibir etkisi olmam1t1r. Tiirkiye'deki Sovyet temsilcilerinin sorumsuz tutumlanna son verilmitir. Lenin, Atatiirk'le yakln ilikiler kuran Aralof'u, amlannda yazd1gma gore, U direktifle Tiirkiye'ye gondermitir :
((<;arhk Rusyas1, yiizyil boyunca Tiirkiye ile savam1tlr. Bu, dogal ki, Rusya'mn Tiirkiye'nin amans1z
dtimam olduguna dair yap1lan propagandalarla halkm belleginde derin izler birakm1tlr. Biitiin bunlar,
Turk koyliisiinde, kiic;;tik ve orta mal sahiplerinde, tuccarlarda, aydmlarda ve yonetici c;;evrelerde, Ruslara
karl dostc;;a olmayan duygular ve gtivensizlik uyandirmitir. Bilirsiniz ki, giivensizlik agir gec;;er. Bunun ic;;in
sabirh, dikkatli, ihtiyath bir c;;ahma gerekmektedir.
Eski <;arhk Rusyas1 ile Sovyet Rusya arasmdaki ayinm1, s0zle degil, ile gostermek ve anlatmak gerekmektedir. Bu, bizim Odevirnizdir. Siz de bir elc;;i olarak, Sov'746
yetler Birligi'nin Tiirkiye'nin ilerine kanmamak polltikasmm ve halklanm1z arasmda ii;;ten bir dostlugun
savunucusu olmak zorundasm1z. Tiirkiye, bir koylU, bir
kiir;;iik burjuva iilkesidir. Sanayii c;ok azdir. Olam da
Avrupa kapitalistlerinin elindedir. l<;isi i;;ok azdir. Bunu dikkate almak gerekmektedir. Bir kez daha tekrar
ediyorum, dikkatli ve sabirh olunuz! Hiikiimet temsilcileriyle, halkla konumalanruzda her zaman nazik ve
gtileryiizlii olunuz! Allah sizi buyukliik taslamaktan,
kendini begenmilikten korusun !
En onemlisi, halka saygi gostermektir. Emperyalistlerin yagmac1, istilac1 politikalanna karIhk, bizim
hii;;bir <;ikara dayanmayan dostluk ve memleketin ii;;
yaamma kanmama durumumuzu ai;;1klaym1z! ite sizin odeviniz !))
747
i,
IX -
BOU~EViKLERLE
HUKUMETTEN
HUKUMETE iLi$KiLER
Mustafa Kemal'in gozu Doguda'd1r ve
dilmam Rusya'dir. Tarihte Tilrkler,
Ruslarla milcadeleye giritiklerinde
daima Bat1hlarm yardunma bavurmulard1r. Mustafa Kemal de bir Dogulu'dur ve ona gore islem gormelidir.
3.12.1920
LLOYD GEORGE
Sovyetler ile ittifak1, israrla Atatilrk istemitir. Atati.irk'iin bu israrh istegi, gok aceledirJJ kayd1yla 5 ~u
bat 1920'de biltiin komutanlara gonderdigi ve cevap
istedigi durum muhakemesine dayamr.
Istanbul, henuz resmen igal edilmi degildir. itiIaf Devletleri'nin, Istanbul'u igal ederek, Anadolu'da
ic;; isyanlan korilkleyerek ve Meclis'i dagitip Damat Ferit gibi kukla hilktimetleri ibama getirerek Tiirkiye'nin idam fermam demek olan Sevr gibi bir antlamay1
zorla kabul ettirmeye kalk1acaklan, Tilrkiye'de heniiz
bilinmemektedir. Istanbul'da, Anadolu ile gorilnli.te
.iyi ilikiler kurmu Ali R1za Paa Htikilmeti vardir. Milliciler, Istanbul Meclisi'nde, bata Rauf Orbay olmak
tizere iyimserlik iginded.ir. Hatta milliciler arasmda,
(!Artik Istanbul'da iyi bir huki.imet var, Meclis var, Heyet-i Temsiliye'ye liizum yok diyenler agir basmaktadir. Karabekir Paa dahi bu gori.ileri paylamaktadir.
ATATURK'UN DURUM MUHAKEMESi
Boyle bir aytnazllk ortammda, Atattirk, durumu
tarn bir ac1 gerc;;ekgilikle oldugu gibi gorebilen ender
749
Ii,,
halen, Adalar Denizi ve Karadeniz kly1lannda ve Avrupa cephesinde giiglii bic;imde kuat1lmu,it1r. Suriye
Cephesi, Hicaz'dan iskenderun'a degin ingiltere ve
1'ransa tarafmdan kuvvetle, ihtiya<;la, bozgunculukla ve
halkm kaderine boyun egmesiyle gevrilmi sayilabilir.
Irak ve iran cephelerinin maddi olarak tam kapall bulunmayan yerleri, gabuk ve geni yararlanmalara, dogasal nedenlerle pek elverili degildir. Mesafe!er geni,
ula1ma kapah, milletler bilin<;siz ve memleket i<;i de
igal altmdadir. Tiirkiye'nin oteki cephesi, Kafkasya'dir ki, kabul edilemiyecek ban koullanna karl silahh direnme karanm, kendisine en <;ok saglayan cephe
oras1dir. Tiirkiye, Kafkasya'dan Bolevik istilas1m kolaylatirmak ve onunla eylem birligi yapmakla, Bat1'dan Dogu'ya dogru Anadolu, Suriye, Irak, iran ve Afganistan ve Hindistan kap1lanm miithi bi<;imde a<;mI
olacaktir. Bu ag1k kap1lan kapamak i<;in Milttefikler,
stratejik saldm harekatI yapacak kuvvetleri gabuk saglayamazlar. Gerekli harekat iislerine ise, dogasal nedenlerle sahip degillerdir. Boyle bir harekat, ancak Batum'da soz konusu olur ki, bu durumda dahi, Kafkasya
ile Hazer Denizi aras1m tikamak i<;in. Batum'dan bala750
rumda, itilat Devletleri'ne tam teslim olma durumunda, Ttirkler ic;in can vermekten kurtulmak garanti de-
gildir.
Bu nedenle, Kafkasya seddinin yapilmasini Tilrkiye"nfn kesin mahm projesi sayip, bu seddi ltildf Devletleri'ne yaptirmamak ir;i"n en son qarelere bllvurmak
ve bu ugurda her tilrlil tehlikeleri gaze almak zorundayzz.
Direnme nedenlerimizi yok edecek tedbirlerin ikincisi, fiilen var olan ortak yonetimden (Istanbul ve Ankara) yararlanarak, Ttirkiye'yi ic;erden oyarak c;okertmektir. Bu konuda tilke ic;inde var olan siyasal bozuUkluk, itilaf elinde en iyi bir arac;tir. itilftf Devletleri
bundan ve baz1 makamlann tam boyun egme egilimle751
Geri;;ekten, olaylar, Atati.irk'iin onceden gordiigii gibi gelimitir. Istanbul'u igal edip Meclis'i dagitan ve
19 isyanlarla milli hareketi c;akertip Sevr'i empozeye yonelen ingiltere, ate yandan Kafkas seddi 9abalanyla
Tiirkiye'yi kuatmaya, Bolevik-Kemalist baglant1smm
kurulmas1m engellemeye 9all:;im1tlr. Istanbul Hiiki.imeti'ni artik yok say1p, Ankara'da Mmet Mcclisi Hiiki.imeti'ni kuran Kemalistler ise, bir yandan ic; isyanlarla savair, Kuva-yi Milliye'yi geniletmeye ve giic;lendirmeye
t;.ahirken, ate yandan itilat Devletleri'nin Kafkas seddi planlanm bozmaya, Boleviklerle karadan baglant1
kurmaya ugramIlard1r. Azerbeycan'da Ankara Hiikiimeti'nin destegi ve hatta zorlamas1yla Bolevik yanetim
kurulmutur. Batum'da Boleviklik ilam, Mustafa Kemal ve Karabekir tarafmdan kararlatmlm1tlr. Kafkas seddine karI, Boleviklerle ortak askeri eylem, Karabekir tarafmdan anerilmi, Mustafa Kemal tarafmdan
gelitirilmitir. Baku'ya gonderilecek askeri kurula 26
Nisan 1920'de Millet Meclisi Bakanllg1'na sec;ilir sec;ilmez Mustafa Kemal U direktifi vermitir :
- Emperyalizme ka!'I eylemi ve emperyalizmin
boyundurugu altmda bulunan ezilen insanlann kurtuluunu isteyen Bolevik Ruslarla i ve eylem birligini
kabul ediyoruz.
- Bolevik birlik.leri Giircistan'a yi.iriir ya da izleyecegi politika, gosterecegi etki ve niifuzla Gtircistan'm Bolevik ittifakma girmesini ve ingiliz kuvvetle753
Saym Bakan,
... Biitiin gahmalanm1zi ve askeri harekat1m1z1 birletirme zorunlugunu kabul etmekteyiz. Boleviklerin
emperyalist hiikiimetlere kar1 savamay1 ve biitiin
mazlum milletleri emperyalizmin boyundurugundan
kurtarmayi amag edinmi olduklarma inamyoruz.
Aynca, iilkemizi igal eden emperyalist kuvvetleri
saf dlI birakmak, emperyalizme kart giriilen genel
saval siirdurebilmek amac1yla yurt igindeki guctimii-
754
dan daha ilerisi, Ruslarm Akdeniz tahkimatma tek balanna sahip olmalan, ya da Istanbul'a donanmalarm1
getirmekte serbest bulunmalandir ki, her iki bigim Istanbul'a sahipligimizi bozar. Ruslar igin Bogazlar'm
tam serbestisini, yalmzca antlama hiikiimleriyle saglamak, ya da Bogaz'm savunma ve desteklenmesini b"iitiin Karadeniz devletlerinin ortak sorunu saydirtmak,
dogaldl.r ki, daha elverili ve daha uygun goziim yolland1r.
5 - Ortak mucadelede baan igin, Turkiye, dinda ve irkdalar1 ilzerindeki biltiin moral giici.inden yararlanmayi saglayacaktir.
6 ___, Dttan yap1lacak yard1m: Para, sava araglar1, teknik geregler. Gerekirse, askeri birlikler.
__
7 - Ruslarla kader birligi yapmak ve yardl.mlanndan yararlanmak f1krasmdan gergek bir fayda saglayabilmemiz, bizimle onlar arasmdaki ula1mm engelsiz ve
kesinlikle giivenceli olmasma baglldir359
Bir direktifle 11 May1s'ta yola <;ikan Delegasyonumuz, ancak 18 Temmuz'da Moskova'ya vanr. Zira Rusya ile baglantim1z1 saglayan yollar, Ermenilerin elindedir. Ermeniler, bize yard1m gelmesi igin gerekli olan
yoldan, Delegasyonumuzun yararlanmasma dahi izin
vermezler. Yolu ya Ruslann ya da bizim savaarak ac;mam1z gereklidir. Yolun ag1lmas1, bizim ag1m1zdan en
biiyuk 6ncelige sahip yaamsal bir sonmdur. Ne var ki,
Delegasyonumuz daha yoldayken gelen haberler pek
umut verici degildir. Qii;erin'le Moskova'da gorilen Dr.
Fuad 8abit'in 3 Haziran 1920'de bildirdigine gore, Ruslar bir miktar silah ve altm vereceklerdir ama, giivensizdirler. <;i<;erin, Yann bu sildhlarzn bize kart kullanilmayacagzni bilmiyoruz der. Kafkasya'daki ortak askeri eylem 6nerimizi luzumsuz sayar. Ermeniler i<;in
756
757
geqme izni istemi, Bakanlar Kurulu 6 Haziran'da bunu onaylam1tlr. Fakat Bakanlar Kurulu, 23 Haziran'da
harekete geqmeye kesin kararlI bulunan Karabekir Paa'ya 21 Haziran'da cckararlatmlan hareketin kesinlikle ertelenmesi>>ni yazar. Mustafa Kemal, 20 Haziran tarihli cevabmda Qiqerin'e bunu bildirir. Qiqerin'in Ermeni sm1n qizme onerisini, yumuak ve diplomatik bir
dille gegitirir :
Ermenistan ve Acemistan ile smirlanm1z1 saptama igin Rusya Sovyet Cumhuriyeti'nin arabuluculugu nu honutlukla kar1lar, siyasal gorilmelerle mevcut
gti<;IUklerin goziilmesini yeg tutanz.
Ancak komulanm1zm hiqbir itiraza yer vermeyecek biqimde Turk olan araziyi y1klp bozduklarmdan ve
halk1 toptan oldiirdilklerinden ve Batt emperyalistlerine ozgii olan usullerle yapay kitleler ve gogunluklar
meydana getirmekte olduklanndan :;iiddetle ac1 duymakta ve yakmmaktay1z. Euna son verecek acele tedbirlerden olmak tizere Ug Sancak'taki (Kars, Batum,
Ardahan) baz1 yerleri igal ii:;in askeri harekata girimeye karar vermek zorunda birak1h111 iken, mektubunuz iizerine harekati erteledik. Halk1m1za kaq1 Ermenilerin sald1nlarmm durdurulmas1m ve arabuluculuk ic;;in ileri suriilecek onerilerin acele bildirilmesini
rica ederiz.
Rus Sovyet Cumhuriyeti katma olagantistii yetkiyle gonderilen delegelerimiz yolda ve halen Erzurum'da beklemektedir. Sovyet Cumhuriyeti ile devamh siyasal iliki kurmak ve gelecekteki ilikileri duzenlemek
gorevini alm1lardir. Komulanm1zm, Sovyet Cumhuriyeti ile ula1m1m1za engel olmalan nedeniyle, temas kurulmas1 gecikmektedir. Bir an once ba~lamasm1 tam
bir honutlukla istedigimiz bu temaslarm gergeklemesi ic;;in Sovyet Cumhuriyeti'nin de miimkiin kolayhklan
yerine getirmesini rica eder ve imdiden yetkili Sovyet
delegasyon ve kurullanrn bekleriz.
Mustafa Kemal, c;;ok yumuak ve diplomatik yazmaya dikkat ettigi bu cevabma, bir de uyan ekler. Ba758
tI emperyalistlerinin Tiirkiye'yi Rusya'ya karl kullanmak istediklerini, Ankara Hiikiimeti'nin buna engel oldugunu hatirlahr :
Biz, Batz emperyalistlerine kar"l yalmz kurtulu
ve bagimsizlzgimizi korumakla yetinmiyoruz. Ayni zamanda Batz emperyalistlerinin kuvvetleri ve bilinen her
<;eit olanaklariyla Turk milletini emperyalizmin araci
yapmak istemelerine engel oluyoruz. Boylece butUn insanliga hizmet ettigimiz inancindayiz. Turk ve Rus milletlerini birletirecek saglam dostluk ilkelerinin pratik
ve nesnel olarak semerelerini gostereceklerinden umutlu olmakla mutluyum>>ao 1
pip yaparak aramzzdaki engelin kirzlmaszni ve bize Doyolunun <J0lmaszm saglaymzz. Bu engel, yazzk ki,
en esaslz olarak yine kendi asker ve subaylarzmzzzn bat a Nuri Plla oldugu halde Karabag'da Boleviklere karZ savllmalarzyla meydana gelmitir. Biltun <;abalarimzza ve isteklerimize aykirz dilen bu ilzucil olaylardan
dolayz, BoleVikler katmda hakkzmzzda kUkU ve duraksama dogmamasmz saglamak ve kendileriyle bir gun
0nce birlememiz ~in her yerde bizi dililnmenizi ve
biltiln nilfuz ve gilcilnilzil kullanmanizz milletimizin
varlzk ve kalimi adzna yalvarirzm Paamn 36 ~.
gu
Mustafa Kemal de 14 Agustos 1920 gi.ini.i Meclis'te, Nuri Paa'mn !ngilizlerin hizmetindeki antibolevik
eylemlerini klnar. Boleviklerin Onuncu ve Onbirinci
Ordulanm bize yard1mc1 olmak i.izere Kafkasya'ya yollad1klanm, Polonya sald1ns1 i.izerine bunlan k1smen geri c;ekmek zorunda kald1klarn11 belirttikten sonra, Mustafa Kemal, Ciyle devam eder :
ite tam bu s1rada, ingilizlerin devamh c;abalan
ve k1kirtmalan sonucu olarak, !ngilizlere bendelik etmekten zevk alan Azerbeycan'm Eitlik Hi.iki.imeti ve
bu hi.iki.imetin hempalannm klkirtmalanyla, krn~kusuz
Gi.irci.ilerin ve Ermenilerin katilmas1yla ordunun, Bolevik Ordusu'nun tamamen gerilerine di.ien Gence bOlgesinde Azerbeycan'm karit giigleri tarafmdan bir kar1-devrim (irtica) meydana getirildi. Bu olay i.izerine,
Onbirinci Ordu'nun Komutam, Ermeni ve Giirci.i smirlarmda bulunan kuvvetlerin ti.imi.ini.i ~ekti ve bunlarla
c;atlmaya son verdi. Topladlg1 kuvvetlerle 22 Mayis'ta Gence'de isyan eden muhalif kuvvetlere kar1 hareket etti ve onlan tum cezalandird1 ve bozguna ugratti.
Nuri Paa, hepimizce bilinen bir kiidir. Onun komutas1 altmda iki-i.ic; bin kiiden kurulu bir Azeri kuvvet
vardi. Nuri Paa'y1 her nas1lsa ingilizler kandirmilar,
kendisiyle birlikte kuvvetini kendi yararlarma kullanm1lardi. Yani, Nuri Paa ve kuvvetleri dahi bu Kizil
Ordu'ya karI oteki irtica edenlerle birlikte hareket et760
rniti. Onun ic;in Onbirinci Ordu, Gence'deki asileri cezaland1rd.Iktan sonra, Akdam yoni..inde yilrildi.i. Akdam~
Gence'nin Giineydogusundadir. Orada, 9 Haziran tarihinde Nuri Paa kuvvetlerini de yendi ve peri~n etti.
Yenilen bu kuvvetler, Akdam'dan sonra Gi.ineye, !ran
i~lerine dogru c;ekildi.
Nuri Paa kuvveti, Akdam'dan sonra Hildaaferin'e
gelmitir ... Bu kuvvetler, Nuri Paa tarafmdan, dogrudan dogruya lngilizlerin emrine girmek ic;in direktif almiti. Fakat zamaninda haberdar olduk. Dogu 6rdumuz Komutanz, c;abuk sonu<; verici tedbirler aldi ve boylece bu kuvvetler aydinlatildi, dogru yol gosterildi ve
komutamiz altma alindi. (Teekkilr olunur sesleri). Hii-
Ne var ki, Sovyetlerin Ankara ile ittifaktan kac;m1mm nedeni, Nuri Paa kuvvetlerinin ve Kuzey Kafkasya'daki Ti.irk subaylanmn yarattig1 kuku ve gi.iven-
762
Bati'h emperyalist devletler, nas1I islam Diinyas1'nda ve biitiin Asya ve Afrika'da si:imiirgecilige kar1 milli kurtulu miicadelesinin oncti.lligtinti. yap1yor diye, son
Turk devletini her ttirlii i;areye bavurarak yok etmek
istemilerse, Bati'da kapitalizmi hem proleterya ih.tilalleriyle dogrudan dogruya, hem de milli kurtulu hareketlerini desteklemekle dolayh olarak tehdit eden Bolevik rejimi y1kmak i<;in ne miimktinse yapm1lardir..
Milliyeti;i Tlirkiye ile Bolevik Rusya'nm ittifakm1, kapitalizmin diinya egernenligi ac;1smdan, her ne pahas1na olursa olsun i:inlenmesi gerekli bir tehlike saymIlardir.
Bolevik ihtilali'nden hemen sonra, daha Rusya
resmen miittefik durumunda bulunurken, 23 Arahk
1917'de ingiltere ve Fransa, Clemenceau ile Lord Milner'in imzalanm ta1yan gizli bir anlama ile, Tiirkiye gibi Rusya'yi da paylamIlardir. Bu gizli anlamaya gore, Karadeniz'in Giineydogusunda Tiirklere kar1 eylemi ingiltere, Karadeniz'in Kuzeyinde ise diimana kaq1 eylemi Fransa yiiriitecektir. Kazak arazisi, Ermenistan, Gtircistan ve Kurdistan ingiliz, Basarabya,
Ukrayna ve K1nm Frans1z niifuz bolgesi olacakt1r366
Ayru gizli anlamaya gore, Frans1zlar Kmm'a, ingilizler Kafkasya'ya asker i;1karacaklar ve oralarda kukla hiiki.imetler arac1hg1yla yeriemeye i;allacaklardlr.
ingiltere, Tiirkiye ve Rusya arasmda Kafkas seddi kurarak, Atatiirk'iin ~ubat 1920 tarihli durum muhakemesinde belirttigi iizere, Tiirkiye'yi de dart yandan kuatarak bogma <;abasmdad1r.
Tiirkiye'ye ve Kemalist hiikiimete oldugu gibi, Bolevik rejime kar1 da bir Hac;h Seferi a<;an Churchill,
Ekim ihtilali'nden hemen sonra, Genelkurmay Bakam
Sir Henri Wilson'la birlikte, Almanya ile hemen ban
yap1p Dogu'da Almanya'y1 Boleviklere karl kullanmayi denemetir. Almanya, Bati'da Alsace-Lorraine gibi arazi kay1planna ugTayacak, fakat Dogu'da Rusya'764
dan alacag1 geni arazi ile bu kay1planm kat kat karIlayacaktir. Bolevikleri ihtilalin ilk aylarmda c;;ok iirkuten Alman-ingiliz uzlamas1 gerc;;eklemediyse de,
Miittefik Devletler, Ludendorf ve von der Goltz gibi Alman generallerini kazanarak, onlan Boleviklere karl
kullanm1lardJ.r. Von der Goltz'un diizensiz birlikleri,
Finlandiya, Letonya ve Litvanya'da Bolevik rejimleri
ezmi, antibolevik hiikiimetleri iktidara getirmitir.
Finlandiya'da antibolevik Qarhk generali Mannerheim'm egemenligini Alman birlikleri saglam1tlr.
Rusya'da bulunan 40 bin kiilik Qekoslovak kuvvetleri, ingiltere ve Fransa'nm ortak eylemiyle, Bolevik rejimi devirmek i<;in kullamlm1tlr. Qekoslovak birlikleri, Dogu'dan ilerleyerek, 6 Agustos 1918'de Kazan'1
ele gec;;irmilerdir. 8 Agustos'ta Samara'yi alan Qekoslovak birlikleri, Volga bOlgesinde mevzilenmi, ihtilal
merkezi Moskova'ya dogru ilerlemeye balamu~tir.
1918 YAZINDA BOL~EViKLiK YIKILMAK
UZEREYDi ...
Bu ilerleyi, genel bir planm parc;;as1dJ.r. Kuzey Denlzi'ne, Arhangelsk'e Miittefik g1kartmas1 planlanmItir. Arhangelsk-Moskova yolu iizerinde Yaroslov ve Ribinsk gibi ehirlerde, Frans1z El<;isi Moulens'in tertibiyle, Kerensky'nin Harbiye Bakaru Yard1mc1s1 Savinkov,
antibolevik ayaklanmalar diizenlemitir. Kazan-Moskova yolu iizerinde Murom ve Arzamasta'da Beyaz ayaklanmalar balat1lm1tir. Almanlan da Boleviklere kar1 harekete gec;;irebilmek ii;in Almanya'nm Moskova Elc;;isi Mirbach ve Ukrayna'daki Alman kuvvetleri komutam Eichorn oldiirttilmiitiir. Lenin, suikastten yarall
kurtulmutur. Ozetlersek, 1918 Agustosunda, Bolevikler, Moskova'da kw1atilmi bulumnaktadir. Moskova'nm diimesiyle Bolevik rejim de son bulacaktir. Louis
Fischer, Churchill'in ateli taraftan oldugu bu ilk Bol.evik r2jimi devirme plamm Oyle ag1klar :
<cArhangelsk'ten Moskova'ya Kuzey-Gilney yolu,
765
Miittefikler ve Almanya arasmda bir anlamadan korkmaktadir. Bat1'da biraz daha yumuak davranma kar~1hi?;i, Dogu'da Bolevikligi ezmek igin Alman Ordusu'nun kullamlmasmdan kukuludur. Tilrklerin de Miltteriklere hizmetlerini sundugu ileri siirillmektedir.
Lenin, Qigerin'e Diinya Sav8.1'nm son bulmasmm
artrrd1i?;l km~kulanm oyle ag1klar :
f?imdi milletleraras1 sermaye bize kan~1 harekete
ge~meye balayacakns6s.
BOLf?EViK RUSYA'YI KUf?ATMA PLANI
Gergekten, daha sava bitmeden 27 Ekim 1918'de
Clemenceau, General Franchet d'Espere'ye ccRusya'da:
Bolevizmin dilililnil saglamak amaciyla ekonomik
71.Uatma genel planinm gonderir. Euna gore, Rusya'mn
ekonomik ag1dan yaayabilmesi igin gerekli olan Ukrayna, Kafkasya ve Bati Sibirya b6lgeleri, Boleviklere
tamamen kapanacaktir. Buralarda antibolevik Rus
unsurlannm egemenligi saglanacktir. Asker! mildahale ve <;arhk generalleri eliyle bu gergekletirilecek ve:
Bol evizm devrilecektir.
c<Bolevizme karl milcadelesinde Rusya'ya getirilecek yard1mn konusunu tart1mak ilzere, antibolevik
biltiin unsurlar ve Beyaz Ruslar, 17 Kas1m 1918'de Romanya'ya Jassy Konferans1'na gai?;lnllrlar. Konferans,
ingiltere ve Fransa elgiliklerinde toplamr ve itilfi.f Devletleri'nin Rusya'ya 150 bin kiilik bir askeri kuvvet
gondermesi kararlatinhr. Rusya'da bir diktatorlilk kurulmas1 ve ibama Denikin'in getirilmesi i.izerinde birleilir.
Milttefik donanmas1, Bogazlar ve Istanbul ellerinde
767"
ve Lloyd George, ordu yollamak yerine, baka yollardan Bolevikligin devrilmesini onerirler. Lloyd George,
'768
askerlerin Boleviklere karl dogU.miyecegini, ayaklanacal?;lm ileri surer. 21 Ocak 1919 tarihli Ban Konferans1 toplant1smda, Lloyd George, Bakan Wilson ve
Clemenceau'ya Bolevizmle savamak ic;in kurulmas1
tasarlanan 150 bin kiilik orduya Fransa ve Amerika'nm katklsmm ne olacagim sorar. ikisi de hic;bir kuvvet veremiyeceklerini soylerler. Mareal Foch, Frans1zlarla degil, Amerikan, Rus, Polonyah ve Romanyah askerlerle Boleviklere karI savamay1 tasarlamaktadir.
italya da asker vermeyi reddeder.
Fransa, ekonomik ve askeri kuatma yoluyla, Polonya, Balt1k Devletleri, Romanya, Qekoslovakya'ya silah ve cephane saglayarak, mudahalelerini gerc;ekletirme peindedir. Hatta Turkiye'yi bile bu yolda kullanma egilimindedir. ingiltere ise, Denikin, Yudenic; ve
Kolc;ak ordulanyla Bolevikligi c;okertmek c;abasmdadir. Churchill'e gelince, Mareal Foch'un Napolyonvari
plamm benimseyerek, Sovyet Rusya'ya kar1 derhal buyuk askeri kuvvetlerin gonderilmesini istemektedir. Ne
var ki, savatan b1kkln Batih askerler, Boleviklerle
savaa isteksizdirler. Frans1zlarm Karadeniz filosunda
ayaklanmalar olur ve Ukrayna'mn fethine gelen Frans1z birlikleri 2 Nisan 1919'da geri c;ekilme emri ahr.
Fransa, bundan sonra Polonya ve Romanya'ya silah ve
cephane saglayarak, onlar arac1hl?;lyla Boleviklikle mucadeleye yonelecektir. ingiltere de, Kafkasya'da uzun
sure kuvvet barmdiram1yacak, c;ekilmek zorunda kalacaktir. Curzon'un 1srariyla ancak Batum'da 1920 yazina kadar ingiliz birlikleri kalacak, sonunda onlar da
gideceklerdir. Boylece ekonomik ve askeri kuatma ve
Beyaz Ordularla ic;eriden c;okertme, Bati'mn ortak po-1itikas1 olmaktad1r.
1919 baharinda kendisini ccRusya'nm Yiiksek f?efin ilan eden Amiral Kol~k'm Bolevik rejimi devirmesi beklenmektedir. ingilizlerin bask1s1yla Denikin,
Yudenic; ve Arhangelsk'teki <;ayakovski-Millet, Kolc;ak'm otoritesini tamrlar. Kolc;ak, Mart 1919 bamda Ural769
lar'a dogru ilerler. Bu~ada 112 bin kiilik Kolgak Ordusu, K1z1l Ordu'yu geriletir ve Volga'ya dogru yfuiiyi.ie geger. Art1k Moskova'mn diimesi beklenmektedir.
Fakat May1s balarmda Bolevikler, Kolgak'1 piiskilrtmeyi baanrlar.
Kolgak durdurulurken, Gilney'den Denikin'in 150
bin kiilik iyi donatilm1 ve iyi egitilmi ordusu, May1s'ta Moskova'ya dogru yiirilr. ingiltere, Denikin'e her
til.rlii yard1m1 yapm1tlr. 21 May1s 1919 tarihli Manchester Guardian'a gore, ingiltere, 250 bin kiilik bir orduyu donatacak silah ve topu Denikin'e saglam1tlr. iki
bin ingiliz subay1 Denikin'in yanmda bulunmaktadlr.
Denikin, Mart l919'dan Ekim 1919'a kadar ilerler. 14
Ekim'de Moskova'ya 245 mil uzakl1ktaki Orel ehrine
kadar gelir. Moskova Savunma Komitesi kurulur. lgiler, fabrikalan birakarak ehri savunmaya koarlar. Denikin, pilskiirtiililr. Kas1m 1919'da geri gekilmeye balayan Denikin, 1920 Martmda Kuzey Kafkasya'da direnmeye gahIr. Fakat orada da tutunamaz. Denikin'in
tank, ugak, lokomotif ve toplan Boleviklerin eline geger.
Denikin, May1s saldlnsma balarken, Yudenig
-Estonya askerleriyle birlikte-, Estonya'dan Petrograd'a ilerlemeye koyulur. Yudenig, May1s'tan Agustos'a kadar baanyla ilerler, Petrograd'a yaklaIr. Bir
ara gerilerse de, Yudenig'in tanklan Ekim 1919'da yine Petrograd kap1lanndad1r. Trogki, Petrograd'a koar,
sokak savalarma hazirlamr. Kas1m'da Yudenig durdurulur.
Ekim'de K1z1l Ordu U'rallar'1 aar, Kolgak'm bakenti Omsk'u ele gegirir, 100 bin tutsak ahmr. Kolgak,
Sibirya'daki Miittefik Kuvvetleri Komutam Frans1z
Generali Janin'e s1gmir. Durumunu nazik goren General Janin, Amiral Kolgak'1 Boleviklere teslim eder. Kolgak, 7 ~ubat 1920'de yargilamr ve idam edilir.
Boylece, ig sava geni~ ol<;ilde onlenmi olur. Bir
ingiliz resmi yaym1, miitarekeden Ekim 1919'a kadar
770
bu iler i~in 94 milyon ingiliz liras1 harcand1g1m belirtmektedir. u~ y1lda Japonya da 70-80 milyon ingiliz liras1 harcamitlr. Fransa, Polonya, Romanya ve
<;ekoslovakya'y1 antibolevik savalara suriiklemek igin
bir servet yitirmitir. Amerikan Hazinesi, Beyaz generallere 100 lokomotif saglamitlr.
POLONYA SALDIRISI
ingiltere giidiimiindeki Denikin, Yudenig ve Kolgak ordularmm 1919 y1lmda yenilgisi uzerine, Beyaz
generallerden uzak duran Polonya harekete geger. Polonya, Ukrayna ve Beyaz Rusya arazisini, f ederasyon
etiketi altmda, kendi arazisine katma i;aba~mdadir. PoIonya'mn arkasmda ingiltere'den <;ok Fransa vardir.
Fransa, Bolevik. rejimi devirmenin yam s1ra, buyuk
sermaye yatird1g1 Ukrayna'y1 Rusya'dan koparmak g~
basmdadir. Selanik, Istanbul ve Odesa'ya yerleen Fransa, Ukrayna'da Rusya'dan aynlma amacm1 guden Petliyura hareketini desteklemitir*. Polonya, Petliyura ile
ittifak yapm1tir.
Polonya birlikleri, 1920 y1lmda, Rusya'ya dogru hankete geger. 5 ~ubat 1920 tarihli New York Times, bu
ilerleyii Oyle yorumlar :
Miittefiklerin Moskova'ya bir Polonya Ordusu
gondermesini isteyen Mareal Foch'un savundugu teoriden Fransa vazgegmemektedir. Polonya ve Romanya birlikleriyle, Polonya'y1 korumak igin degil de, Sovyetleri ezmek igin bir sava diizenlemek istemektedir.
Fransa, yalmz Polonya ve Romanya'y1 degil, Macaristan'1 dahi Boleviklere karI yi.iri.itmek istemektedir. 100 bin Macar askerinin, Karpatlar'dan gegip PoIonya'ya katilmasma gahmaktad1r. Finlandiya aym
* Fransa, aynca Masonlardan yararlanarak Don bolgesinde
dahi antiliolevik eylemlere girimitir. Markotun'un yard1m1yla burada Mason localanm yaym1t1r. 1917 sonlarmda, Don
kazaklarmm Frans1zlarm yonetiminde giri!;tikleri antibolevik
eylemlerde Mason localan rol oynam1t1r.
771
DEVLETLER QEMBERI
ii;; sava ve Polonya sald1ns1 boylece son bulur. Fakat itilaf Devletleri, ozellikle Fransa, Bolevik Rusya'y1 bir diiman devletler i;;emberi ii;;inde tutmak ve onlan antibolevik bir savaa klklrtmak gabalanndan
vazgegmezler. Bu tutum, Bolevik liderleri devamh bir
kUkU, korku ve giivensizlik ii;;inde yaat1r. Kapitalist
devletlerin Bolevik rejimi devirmek igin her an bir
saldmya giriebilecekleri korkusunu onlarda kokletirir.
Gergekten, Fransa'rnn istegiyle 1921 baharmda Romanya, Polonya ile ittifak yapar. Boylece Fransa-Kiii;;iik
Antant-Polonya antibolevik ui;;geni tamamlamr. 13
Eyliil 1921'de Sovyet DIileri Bakanhl?;l, bu iii;;genin
Rusya'ya kar1 birlikte sava ilanma hazirland1g1m bir
bildiriyle ai;;1klar. Sava ilam geri;;eklemese de, Polonya ve Romanya, Makhno, Petliyura, Savinkov gibi antibolevik kuvvetlerin arazilerinde iislenmesine ve Rusya'da baskmlar ve ayaklanmalar diizenlemesine izin
verirler. Finlandiya topraklarmda da, Fin subaylannm yonetimindeki i;;eteler, Rusya'ya saldmlar diizenlerler. Stalin, Arahk 1921'de Pravda'da yazd1g1 bir yaz1da bu durumun yarattig1 .yeni bir sald1n korkusunu
Ciyle belirtir :
* Ali Fuad Cebesoy'un amlarmda yazd1gma gore, Sovyet Rusya'mn 7 Nisan 192l'de Wrangel Ordusu'nun askerlerini affetmesi ve Fransa'nm yard1m1 kesmesi iizerine, Ttirkiye'deki bu
askerler, Boleviklerin tarafma gegmitir. 21/22 Nisan 1921
gecesi Moskova'da Stalin, Cebesoy'a Anadolu Ordusu'nun Bogazlar'a yiiriimesini ve Wrangel kuvvetlerinin de Istanbul'daki
ingiliz ve Frans1z askerlerini arkadan vurmas1m onermitir.
Cebesoy'a gore, Enver Paa da Trakya'da Wrangel ile birllkte itilaf'a kar1 bir eylem tasarlarrut1r. Atatiirk, 10 May1s 1921
tarihli telgraf1yla, bu askerlerin silahlarmm almd1gm1, art1k
bunlarla ortak bir eylem diitiniilemiyecegini blldirir (Ali Fuad Cebesoy, Moskova Hat1ralari, s. 187).
773
774
smda, Rusya oteki bir devletin saldmsma ugradlg1 takdirde, Eomanya bir tiirlii tarafs1z kalma garantisini verememiti. Japonya, ingiltere, Amerika ve klsmen de
Fransa'mn uygun bulmas1yla Uzak Dogu Cumhuriyetimize saldmya baladI. Japonya, Sahalin'i kendi iilkesiymi gibi igal etti ...
28 Agustos 1921'de Rusya'da a<;hk kendini en feci
bic;imde gi:istermeye balad1gi zaman, biri Romanya ve
Polonya, oteki Finlandiya olmak iizere iki yonden ciddi bir saldm tehlikesine ugrad1k .. .
BanI Avrupahlar istemiyor ... Dzaridaki Rus go<;menlerinin ve bunlarm koruyucusu olan Fransa Hiikiimeti'nin her qeit davranzz gosteriyor ki, eger Sovyet
Rusya., Avrupa'nzn oteki devletleriyle bir bari yapmaya yaklaacak olursa, her neye mal olursa olsun, bunun
onii.ne ge<;menin ba amaqlarz oldugu anlazlzyor ...
niyetleri hakkmdaki Ruslarm kukusunu dogrulamaktaydi. Avrupa'da, <;in' de ve Rusya i<;inde bulunan Beyazlar, comUlar ve diplomatik ilikilerin kesilmesini,
Bolevik rejime karI iddetli hiicumlara girimek i<;in
f1rsat saym1lard1r. Beyaz Ordu'nun bir<;ok efi, iinlli
aristokratlar, bu tarihte gizlice Rusya'ya girmiler ve
May1s 1927'de Gepeu tarafmdan yakalarup oldiirlilmiilerdir. Yine o giinlerde kar1-devrimciler, resmi kiilere, fabrikalara, toplantilara kar1 terorist eylemlere girimilerdir. Voikoff, 1927 Haziran'mda gen<; bir Beyaz
Muhaf1z'm kurunlanyla can vermitir... Bolevikler,
bu eylemleri savaa on hazirhk saym1lardir.
Kukusuz, Bolevik devlet adamlan Rusya'ya bir
ingiliz Ordusu'nun saldms1m bekliyor degillerdi.
Rykoff:
- ingiliz diplomasisinin geleneklerine uygun biqimde, ingiltere, kendi savllmi yabanci ellere yaptiracaktir, demektedir.
Atatiirk, bu planlan hemen sezmi, yukanda .sO:ztinii ettig"imiz 5 :;>ubat 1920 tarihli durum muhakemesinde itilaf'm oyununu a~1klamu~tir :
((itilaf Devletleri, Bolevikler ile Tiirklerin aras1m
Kafkas milletleri arac1hg1yla kesmek plamm bulmulardirn.
Kemalist Ttirkiye ile Bolevik Rusya'nm ittifak1
kesinlikle onlenecektir. Fakat Ttirkiye'ye kar1 nas1l
bir politika izlenecektir? Bu konuda goriiler aynlmaktadir. Ttirkiye'yi zorla dize getirmek, par~alamak ve iyi.ce gu~siiz diiilrmek politikas1 Lloyd George tarafmdan
tenimsenmcktedir. Fransa ise, Tilrkiye'ye az ~ok odi.in
vererek onu kazanmak ve Boleviklere kaq1 kullanmak
<;abasmdadir. ingiltere'nin Kafkas seddi planmda Fransa, Ti.irkiye'ye de yer vermektedir, hatta Ti.irkiye'yi Dogu'nun Polonyasvi yapmak istemektedir. Amerikah prof esor Earle, bu Frans1z politikas1m 6yle degerlendirir :.
Naszl ki Almanya, Osmanlz gilcilnil Rusya'ya ve
ingiltere'ye kari kullandzysa, Fransa da, borr;;larzm
odemeyebilecek bir BoZevik Rusya'ya karz milliyet<;i
Tilrkiye'yi kullanabilirdia 71
<lBel<;ika-Polonya ittifakz, Kilc;ilk Antant, iskandinavya Toplulugu, Yugoslavya ve Bulgar dostlugu bir
silsfliesidir ki, Tilrkiye-Kafkasya dostluk politikasi, onun
bir halkasi olmak ilzere dililnillmektedir. Fransa-Polonya arasmda askeri ittifak vardir. Fransa-Kilc;uk An-
tant yakmlamas1, italya'yi Fransa'ya son derece ha.s1m kllm1tir. Frans1z politikasmm Tilrkiye lehinde olmas1, Tilrkiye'nin tasarlanan toplulukta gilc;lii bir etken olabilecegi dililncesine, ikinci olarak Suriye'nin,
ilc_;ilncil olarak Islam somilrgelerinin yonetimini kolaylELtlrmaya, dordilncil olarak Baku petrol madenlerine
sahip olma istegine dayanmaktadir. Franklin-Bouillon
da petrol sorununa ilgisi yilzilnden Tilrkiye davas1yla
ugraIDItir. Frans1zlar, Tilrkiye'nin baria kavumas1m, Tilrkiye ilerinin kendi uzman ve maliyecileri eliyle dtizenlenmesini dililnilyorlar a13.
Fransa bu yilzden Tilrkiye'ye karI daha dostc.;a
gorilniilii, Lloyd George ise dilmanca bir politika izlemitir. ingiltere, c;ok daha sonra, Frans1z politikasma
yaklaacaktir. Fakat ama~, t1pk1 Frans1z politikas1 gibi, Kemalist-Bolevik yakmlamas1m engellemektir.
Prof. Toynbee, bu politikay1 6yle tammlar:
Anadolu'daki Turk milliyetc;i hareketi ile Rusya'daki Bolevik Hilkumeti arasmda bir ittifakm tehlikeleri, btizen milliyetic;leri ezmek ic;in, btizen de onlara uzlazci davranmak ic;in bir gerekc;e olarak gosterildi 374
lar tarafmdan yonetilen hic;bir bOlgenin Yunan boyunduruguna birakllm1yacagma dair hiikilm konulmahdlr))s11.
Tii.rklerin amac1, eski Panturanizm politikasm1 izlemek, yani eski anavatanlan Tiirkistan'a dogru Dogu'ya yayilmaktir. izmir ve Trakya'yi diiiinmemektedirler.
Tilrkler, Dogu'daki iilkiileriyle aralarmda bir engel
tekil eden Bolevikleri en biiyiik diiman gorilyorlar.
Herey Mustafa Kemal'in ereginin Dogu'da oldugunu
781
gosteriyor. Mustafa Kemal, Ermenistan'i almittr, imdi izmir'den c;ok Batum'u almayi dililnmektedir. izmir
ve Trakya verilirse, elbette Mustafa Kemal bunu honutlukla kabul edecektir. Ama gergekte akli Dogu'dadir. Tam o Dogu'da ugrairken, dikkatini tekrar Bati'ya gekmek yersizdir.
783
0 gtinlerde ingiltere DIileri BakanhgI, ilk bOliimde gordiigiimiiz iizere. Mustafa Kemal'e boyun egdirmek ve onu devirmek ic;in bol say1da bask! planlar1
haztrlamaktadlr. ingiltere Devlet Aqivleri'nde bulunan
6 flubat 1922 tarihli bir belgeyi hat1rlamakta yarar
vard1r. Tiirkiye'ye karl bask! tedbirleri konulu belgede yald1zlanm1 bir Sevr'den baka birey olmayan
Ban Antlamas1'm Kemalistlere kabul ettirmek ic;in
:!?U bask1 tedbirlerinin gerc;ekletirilmesi istenmektedir :
1 - Ekonomik ve mali bak1mdan Tiirkiye'nin abluka altma almmas1.
2 - Yunanistan'a mali ve askeri yard1m yap1lma'SI.
Konferans1 toplamr. 192l'de ac;llk c;eken Rusya, Bati'da kapitalizme geri donil bic;iminde yorumlanan Nep
politikasma yonelmitir. ic; ve dl kapitalizme teslimiyet yolu ac;1ld1)) diilincesiyle, Batihlar, Rusya'y1 konferansa c;aginrlar. Qic;erin, Tiirklerin de c;agmlmasm1
ister. itilaf Devletleri, Turkiye Avrupalz degil, Asyalz
diye bu istegi reddederler.
1922 balannda Boleviklere, kapitalizme geri donii umuduyla, ah1lagelenin dimda hayli yumuak
davramhr. Lord Curzon, Shell adma Kafkasya'da petrol iletme tekeli kopartma ugramdad1r. Resmi bir yaz1da bunu Sovyetlere duyurmutur. Rusoaziyatik irketi bakam Urquhart, Ural ve Altay'daki zengin maden imtiyazlanm yeniden ele gec;irme c;abasmdad1r.
Hatta Sovyet Rusya i<;in bir Avrupa Konsorsiyumu kurulmas1 soz konusudur. Ne var ki, bu ancak kapitiilasyon kOullanyla olabi.lecektir. K1saca, 1922 balannda,
Avrupa'da Rusya'y1 tammaya ve anlamazllklan gidel'meye dogru bir egilim vardir. Bu amac;la, Rusya konferansa c;ag1nhr. Konferansta, Sovyetlerden Ankara
uzerine nufuzunu kullanarak, Tilrkiye'yi barza razz etmesi ve Ankara'yz desteklemekten vazger;mesi istenir!
0 giinlerde Avam Kamaras1'nda Hiikiimeti eletiren muhalif milletvekilleri ise, bir ad1m daha atarak
Kemalist-Bolevik dostlugunu bozduktan sonra, Ttirkiye'yi Orta Dogu'da tngiliz c;1karlarmm beki;isi yapmay1
'" Aralof, amlarmda, itilaf'm Cenova manev.rasm1 anlat1r: Cenova Konferans1'nda, Batl devletleri, Sovyet Rusya'dan bansm ve tarafs1zhgm kurulmas1 konusunda Yakm Dogu'ya etki yapmasm1 istediler. Qic;erin, Sovyet delegeleri adma, bu oneriden 5a5kmhk duydugunu belirtti. Qtinkil Turkiye'nin Cenova
Konferans1'na kat1Imasm1. isteyen Sovyetler Birligi degil mi
idi? Zira Ttirkiye'nin bu konferansa kat1lmas1, en yakm zamanda Ktlc;tik Asya'da bansm kurulmasm1 saglayabilirdi. Ttirkiye'de yapllmakta olan savasa kar51 tarafs1z davranmak ise,
milletleraras1 antla5malarm ve haklarm her devletten istedigi
bic;imde bir tarafs1z1Ik olmah idi.
Qic;erin'in bu konu5masm1 Mustafa Kemal'e bildirdigim zaman, Mustafa Kemal, Qic;erin'e te5ekkijr etmemi benden rica
etti (Aralof, Bir Sovyet Diploniatmm T'lirkiye Hatlralan, s.
133).
787
Temmuz 1920'de bir asker! ittifak yapma umuduyla Moskova'ya gelen Ti.irk Delegasyonu, gi.ivensizlikle
kar1lair. ittifak onerimiz reddedildigi gibi, Frans1zlarla mtitareke yapan Ankara'mn bir c<Dogu Polonyas1n
olmas1 kukusu belirtilir. Qi~erin, 24 Temmuz gtinii
delegasyonumuzla daha ilk konumasmda, Frans1zlarla
miltareke yap11m1zdan kw1kuya dti.tiiklerini sayler~ 8 ~.
Moskova gortimelerinden sonra Halil Paa, Ankara ve Erzurum'a Unlan yazar:
* Atatilrk'iln olilmilnden sonra, 1939'da, ingiltere, bizimle askeri ittlfak imzalad1ktan sonra bu politikaya donecektir. ingiltere, Ttirkiye'nln NATO'ya giriine, Orta Dogu'daki ingiliz <;1karlarm1 blr askeri pakt ile korumaya nza gtistermesi kou luyla, ancak evet demi;;tir. Bagdat Pakt1 ile bu ko11ul yerine
getirilmltir.
788
liderleri olan Mustafa Kemal Paa'nm ve Millet Meclisi'nde bulunan arkadalarm takdir edecekleri kar111hgim verdim. Yine farz-1 muhal, !ngiltere ile mi.icadele
olanag1 kalmayarak anlama donemi baladlgi anda,
devrim liderlerinin goriilerinden donmeyecek karakterde kiiler olduklan, ibamdan ~ekilerek Sovyet aleyhine donmeyecekleri giivencesini verdiml> 389
Ankara'nm itilaf Devletleri ile anlaacag1, Boleviklere karl t;;1kacag1 soylentisi, Kafkasya'da o kadar
yaygmdir ki, Ataturk, ingiliz propagandas1 sayd1g1 bu
soylentileri yalanlamak ve illerden yalanlamasm1 istemek geregini duyar. 10 Temmuz 1920'de Erzurum'a U
telgraf1 gonderir :
((Boleviklere karI ingilizlerle bir ittifak yapacag1m1z Azerbeycan'da yay1lmaktadir. Bu soylentiler, !ngiliz propagandasmdan baka birey degildir. Memleketimizi par~alamak ve yok etmek isteyen ingilizlerin
ozellikle Boleviklere karI olan bu soylentileri resmen
yalanlamr. Bu yalanlamanm Tiirkge ve miimkiin oldugu takdirde Frans1zca ve Rus~a olarak basm yoluyla
sm1r d1ma !ran, Kafkasya ve yabanc1 iilkelere ulama789
Stalin'in kukulan, ingilizlerin Kafkasya'daki l3izans entrikalan ve baz1 Turk resmi kiilerin ingiliz
oyunlarma kap1hlanyla beslense gerektir. Dogu Cep:hesi Komutam Karabekir Paa'mn amlarmda, bu eytanca entrikalarm pek gok 6rnekleri vard1r*. Birka~
6rnek, 1ngiliz oyunlanm gostermeye yeterlidir :
* ingiltere D1ileri Bakanllg1 belgelerinde de ingiliz ajanlarmm ilginc; boleviklik oyunlan goriilmektedir. 6rnegin b!r
ingiliz ajam, Sovyetler ile Milliye~iler arasmda ilikiler kurmak isteyen Istanbul'daki bir grubun arasma s1zm1 ve onlara,
bir arkada1yla birlikte temsilci olarak Anadolu'ya gitmesini
kabul ettirmi;;tir. Bu ingiliz ajanma, <tbolevik ajam diye bir
tamtma mektubu ve Mustafa Kemal'e ifreli bir mesaj verilmitir. Ajan, Ekim 1919'da Bahlrnsir'de 61. Ti.inien Komutam
Kaz1m 6zalp ve Kuva-y1 Milliye Kornutam Hacim Muhittin
(Qankh) ile ili:;>ki kurmutur. Ajan, Ozalp'e Istanbul Bol:;>evik
Komitesi adma Yolda11 Abraham imzah bir mek:tup sunmustur. Ajan, raporunda, Kaz1m 6zalp'in i;;u goriileri !leri si.irdilgi.in-U yazmaktadir: Ti.irk birliklerinin i:;>gali sirasmda Kafkasya'da iken, Rus siyasal partileriyle temasa geldim. Onlara i;:ok
yard1m1m oldu, hatta polisin arad1g1 ki!)ileri saklad1m. Ki:;iisel
olarak, bol;;;evik programma sernpatim var, ama bu fikirle'iin
propagandasm1 bizim ii;:in olanaks1z sayanm, zira peimize dii;;;illmesine, hatta bize sava ai;:1lmasma gereki;:e saglar. Her yandan di.imanlarla i;:evriliyiz... 6te yandan, Turk halkmm Bolevik Hareketi hakkmda en ufak fikri yoktur. TUrkler arasmda ancak dini ve milli planlarda baanll propaganda yap1labilir. Bu nedenle, her tilrlil boh;;evik propagandasmdan uzak
790
Miltarekeden sonra Azerbeycan Hllkilrneti, Istanbul'dan bir hayli subay alrnltlr. Dogu Cephesi'nden
dahi firarla Azerbeycan Ordusu'na gegenler vard1t. Bunlann oraya gitrnesine ingilizler engel olrnad1klan gibi
tevik propagandas1 da yaprn1lardir. Maksat, Boleviklerle savaa Azerilerin ciir'et edebilmesinin saglanmas1 idi... -Agustos 1919->>::o:i
c<Azerbeycan Hiikiirneti, ingilizlerin nilfuzu altmdadir. Bizde ge~en durum.la ilgileri yoktur. Aksine bizi zaafa ug-ratmak isteyen ingiliz rnemurlarmm etkidurmallyun ... Bolevik Komiteniz ile kar1hkll teknik yard1m
plamnda kiisel olarak ibirligi yapmaya hazmm: Sizin yard1mm1z para ve silah saglamak olabilir.
Onceleri Mustafa Kemal Paa ile devamll temasta degildim. Sonradan baglant1 kuruldu, radyo-telegram ile ve en
t.inemli haberleri yollad1g1m1z t.izel kuriyelerle muntazam haberleiyoruz. Onbe giln once Mustafa Kemal Paa'ya t.izel bir lfreyle (ajan onu da ald1) kuriye gt.inderdim. Bu ifre degimeli.
Bolevik maskeli ingiliz ajam, Bolevik Komitesi'nin mer:miyle birlikte i.lc bin ti.lfek saglayacagm1 vaadeder. Komite ile
baglant1 icin Fethi Bey gorevlendirilir. Bir kag1t parcas1 iki
p2.rc:wa yirt1larak biri ajana, t.itekisi Feth! Bey'e verilir. Kag1t
parcasm1 getiren kimseyle Fethi Bey ac1k konuacakt1r. Ajana
bir ifre de saglamr. Kaz1m bzalp, Bolevik Komitesi'nin mektubunun c;evirisini t.izel kuriye ile Mustafa Kemal'e yollar. Kuriye aynca Istanbul'dan boleviklerle iliki kurulmasu konusunda Ozalp'in raporunu goturi.lr. Gelecek cevab1 Feth! Bey
Bolevik Komitesi'ne iletecektir. ingilizlerin Mustafa Kemal'e
yollad1klan c;ok gizli bahkll mektup oyledir :
(::ok sayg1deger General,
Istanbul'daki Rus Sosyalist Federatif Sovyet Cumhuriyeti
Temsilciler Komitesi, sizi, mazlum Ti.lrkiye'nin milli bag1ms1zhgmm cesur ve ateli mlicadelecisi olarak selamlar ve ac; gt.izli.l itilaf emperyalistlerine ve Sultan biirokrasisine karl zafere ulasmamz1 ic;tenlikle diler.
Komite, amaclanm1zm benzer devrimci nitelikte olduguna
dikkatlnizi ceker.
Ozglirlilk milcadelenize besledigimiz dostca duygular, Istanbul'daki Komite ile kurmaym1z arasmdaki temaslarm clilzenlenmesi t.inerisinde bulunmam1za izin verir. Boylece, size
mlimkiln olan her yard1m1 yapabiliriz ve zamam gelince, ayak.lanmay1 aym anda baslatmay1 planlayabiliriz. Bu anm, pek
791
Elimizdeki belgelerde, bu ingiliz oyununun nas1l geli;stigine dair bilgl yoktur. Fakat baz1 yazarlarca ileri silrillen Boli;:eviklerle ilk temaslarm, bolsevik maskell ingiliz ajanlannm
tuzaklan olabilecegi, yukandaki belgeden anla51lmaktad1r.
Ajan, Mustafa Kemal'in Kafkaslardaki bolseviklerle iliskisi bulunup bulunmad1gm1 ogrenmeye ozellikle onem vermistir.
792
Rawlinson beni tevik etmekte, Boleviklcrin U<; Sancak'a (Kars, Ardahan, Batum) geldigi haberleriyle vakitsiz bir hareketi cesaretlendirmektedir. -Haziran
1919-))306,
Rawlinson, Bolevik Ordularma karI direnmemizi, bunun i<;in de gti<;lti bir savunma hatti olan ArasSankam1 hattim tutmanm gereginde israrh ve bunu
bir<;ok kez yetkili makama yazd1g1m i<;ten bir duru ile
s6yltiyor. -19 $ubat 1920-n:199 .
((Karabekir'e Kafkasya'dan gelen rapor: ingilizlerin amac1, Gtircu, Ermeni ve Azeri'den meydana getirilecek bir grupla Boleviklerin harekatm1 durdurmaktir ... U<; Sancak'm (Kars, Ardahan, Batum) kendi gu. diimii altmda Kafkas Federasyonu'na girmesi koE)uluna raz1 oldugunu ileri stiren Azerbeycan Hiiktimeti, bugiin Batum'un Gurcistan'a katilmas1m kabul ediyor. Ve
biitiln bunlar Azerbeyca11'1 y6neten Eitlik Partisi'nin
ingilizlerden emir almakta oldugunu gosteriyor. ingilizler, Kuzey Kafkasya'da da Boleviklere kar~1 hareket edilmesi i<;in k1k1rtmalarda bulunuyorlar... Azer793
beycan'm bu yoldaki onelisini Nuri (Killigil) Paa, kabul etmek zayifhgmda bulundu. -7 Mart 1920-->wo.
Baka bir rapor: Nuri Paa'nm emrinde bulunan
ve onun tutumundan cesaret alan assubayhktan yetime Tegmen <;erkez Kaz1m Efendi'nin Dag1stan Komuk
Ti.irklerinden bir Bolevik liderini oldi.irmesi ve Sovyeti dag1tmas1 ve i.iyelerden ileri gelenlerini oldi.irmek
i.izere tutuklamas1, Ti.irk subaylarmm Bolevik kaq1t1,
Denikin yanlls1 olduklan duygusunu vermi ve sonunda o bolgede birkac; Ti.irk subay1 halk tarafmdan karIhk olmak i.izern oldi.iri.ilmii ve bir k1sm1 da yarah ve
yaras1z Azerbeycan'a s1gmma zorunda kalm1 ve boylece Nuri Paa'nm oralardaki etki ve ni.ifuzu tamamen
kmlm1tir. -Nisan 1920- 401
ingilizlerin oyuncag1 durumuna diien Enver Paa'nm kardei ve 1918'in Kafkas islam Ordusu Komutam Nuri Paa, Polo1i.ya Saval dolay1siyle c;ok zayif
gi.ic;lerle Kafkasya'ya inen ve Karabekir ve Halil Paalann bir tertibiyle Azerbeycan'a davet edilen 10~ Kiz1l
Ordu'ya karI, daha once de belirttig'imiz uzere, Gence
bOlges]nde savaa giriecek, Sovyet birliklerinin gerisindeki koprtileri uc;uracak, kar1-devrim eylemlerine katilacaktir. Bolevikler, Giirci.i ve Ermeni ile sava1 b1rakarak Nuri Paa'nm Ti.irk subaylan yonetimindeki Azeri kuvvetleri uzerine yiiri.iyecekler ve 9 Haziran 1920
gi.inti onu Akdam'da bozguna ugratacaklardll'. Nuri Paa, iran i.izerinden Erzurum'a gelecektir. Bu sirada Lloyd
George Kafkasya'dan c;ekilme, Lord Curzon ise her ne
pahasma olursa olsun Kafkasya'da kalma ve dircnme
yanhs1dir. Zay1f kuvvetlerle Kafkasya'ya inen ve diren-.
me ile karilaan Bolevikler, Curzon tezinin kazanmasmdan urkerek, ingiltere gi.ldi.imiindeki Giircistan ile
anlama imzalarlar ve Ermenilerle gori.imelere balarlar. Nahc1van bolgesindeki smirh ortak eylem say1lmazsa, Ti.irkiye Biiyi.ik Millet Meclisi Hiikihneti'nin Kafkasya'da ortak askeri eylem onerisine yanamazlar. Mos-
794
1c;m zorda kahrlarsa, bize en az Olgude yard1mda btilunmak, fakat daha soma Batihlarla uyumak olanagm1 elde tutmak igin bizimle kesin anlamalara girmeme tutumunu gordi.ik.
Bolevikler aym zamanda memleketimizde Bolevik orgutu kurmak igin olagani.istu c;abalara girimilerdir ... Amac;lan memlekette bir toplumsal devrim
yapmaktir ... Bu durumda memleket, dogrudan dogruya
U<;uncu Enternasyonal'e, yani Rusya'ya bagh olacagmdan, Bolevikler, (bize karI) hi<;bir yuki.imliiliige girimelerine ve yard1mlarma gerek kalmaks1zm, bizi kendilerine baglam1 ve Batihlarla politik pazarhklarmda
daha guc;li.i bir mevki elde etmi olacaklardm> 404
Ti.irkiye Bi.iyi.ik Millet Meclisi Hiiki.imeti'nin Moskova'daki delegasyonumuza gonderdigi 2 Eyli.il 1920 tarihli direktif niteligindeki karar, daha sert bir dille Ankara'nm Boleviklerden duydugu krn~kuyu dile getirmektedir:
C<Bati devletleriyle anlama kariligmda Tilrkiye'nin terk ve f edasi olanagmi elde tutmak iQin, bize karZ kesin bir yilkilmlillilge girimemek, islfim milletlerini Tilrkiye'nin etkisine diliirrnemek i<;in aralarmda
baglanti kurulmasma engel olmak, Ermeniler nedeniyle Bati hiristiyan dilnyasinda Tilrkiye'ye kari yerleen zararli garilleri korilklemekten sakinmamak, kendilerine ve Bati devletlerine kari Tilrkiye'nin bagimsiz bir politika izleyebilmesini 0nleyebilmek i<;in BoMjevizmi Tilrkiye'ye bir oldu bitti olarak getirip Tilrkleri
baina buyruk uyuamiyacak bir duruma sokmak,
memleketin liderlerini ibaindan uzaklatirarak Turkiye kuvvetinfn yonetimini Moskova'ya baglamak.
miicadeleden vazgec;;ebilirler. ilk niifuz sahibi olan T'i.lrkiye'nin en i;ok c;1kan ise Bati'da ve Avrupa'nm bask1s1
altmdadir.
ite bu progra1m izleyen Bo1evikler, irndiye kadar hii;bir ozveri karIhgmda olmayarak, Ti.irkiye'nin
kendi ellerinde bulundugu propagandasm1 yapmilar
ve bu propaganday1 ingilizlerle pazarllkta degerli bir
degiim meta1 olarak kullanm1lar, Ti.irkiye'ye bir ku.ru vermeyerek onu avutabilmiler, Azerbeycan'1 kolayca igal edip somi.irmiiler, Tiirkiye'nin miisliimanlarla
baglantrnm1 fiilen engellemekle birlikte, Ermeni davas1m Ermeni yararma i;ozi.imleyebilecek bir durumcla olduklanm gerek Ermenilere ve gerek Bati Di.inyas1'na
gostermi ve kamtlam1lardir. Bu zaman zarfmda, umduklan gibi Polonya saldms1m . durdurur ve sonra
Wrangel'i bastlrarak ii; engelleri de ka1dmrlarsa, hi<;bir
yiikiimliiliikle bagh olmad1klan Ti.irkiye ve y1kmt1lan
iizerinde genel bir pazarhga giriebileceklerdirn.
iin dikkat i;ekici yam, Boleviklerin bu ol<;iide kotii niyetler ta1d1gm1 diiiinen Ankara'nm, Boleviklerle anlama geregine ve bunun geri;ekleebilecegine inanmas1dir:
Bu olas1hklar kar1smda bulunan Bolevikler, Tiirkiye'de komlinist devrimi viicuda getirmeyi ivedi ve
i;ozi.imi.i gerekli bir i;are saya.caklar, fakat bunda baanh olmad1klan, yani Ti.irk milletini bizim elimizden
alamad1klan takdirde, bizim isteklerimizle yetinerek,
geri;ek bir ittifak ilkesini saglamaya ve incelemeye girieceklerdir 405.
Ote yandan, Mustafa Kemal Paa, 22 Ekim'de Bekir Sami'ye i;ektigi bir telgrafla, Ermeni istekleriyle
Ruslarm 1ngilizlerin ekmeklerine yag siirdi.iklerinin anIat1lmasm1 ister. 1ngilizler, ic;; isyanlar, Halife Ordulan ve Yunan ilerlemesiyle Ankara'y1 dize getiremeyince,
Frans1zlarm da destegiyle, sozde milliyeti;ilerden yana
Tevfik Paa Hiiktimeti'ni ibama getirmilerdir. Toprak istekleri, Ankara Hilkiimeti'ni diliirebilecek, 1ti797
YE~iL I~IK
* Ermenilere karI Tiirk harekat1 s1rasmda, ingilizler ve oteki antibolevik kaynaklar, bunun Tanak Ermenistan ile Menevik Gtircistan'a kar1 yap1lm1 gizli bir Tlirk-Sovyet anlamasmm sonucu oldugunu yaym1lard1r. Sovyetler, bu iddiay1
yalanlam1lard1r. Qicerin, ates kesilmesini istemis ve arabuluculuk onerisini tekrarlam1t1r. Hatta Carr, Lenin'in 20 Kas1m'da Ttirklerle savama zorunda kalmacagmdan kayg1ll bir dille soz ettigini yazmaktadir <Carr, The Bolshevik Revolution
III, s. 296). Sovyetlerin, Sankam1s ve ~ahtaht1'rn isgalimizi
daha onceden onaylad1klari, fakat daha Herl gidilmesine kar~1 c1kt1klari anla~1lmaktad1.r.
799,
ti Giimrii Antlamas1'm tammay1 reddetmilerdir. Hatta Bolevik liderleri, Giimrii Antlamasi'nm beinci
maddesiyle komiinistlere kar91 Tanaklara silahh destek vaadinde bulundugumuzu diiiinmillerdir. Nitekim
<;igerin, Moskova'da Cebesoy Paa'ya bu iddiada bulunmur~tur10n.
* Sovyetlerin Tasnak'la i5birligi yapmam1z kuskusuna kars1llk, Ankara Hilkilmeti'nin D1sislerl Bakan Vekili Ahmet Muhtar, 3 Ocak 1921 gilnil Millet Mecllsi"nde fiOyle konusmaktadir: Ermenistan'da Bat1 ve ozelllkle ingiliz emperyalizminin
hizmetine girmis olan Tasnaklarm iktidardan dilsmelerini
TBMM Hlikilmeti, bilyilk bir hosnutlukla kars1lam1stir. Bunlarm yerine Tilrkiye ve Ermenistan milletleri arasmda ic;ten bir
bag gorevini gorecek partinin i5basma gelmesi ilzerine isbu
hosnutlugumuz bir kat daha artm1t1r. Bunun en bilyilk kamt1, Gilmril'ye girince, ora komilnistlerini daha Ermenistan'da
Tasnak Hilkilmeti dururken iktidara getirmis olmam1zd1r.
,800
ya, Fransa'ya karl olan borcunu tammad1, onu alacaklar. Bize ise bir faydas1 yok. Bizi beygir, katir gibi
kullanacaklar ...
Ruslar, Tiflis giriimini duymw~lar. inanmilar, telaa diimiiler. Sonra Bekir Sarni Avrupa'ya gitti, yine bu ie c;ahtl. Bu konuda Briand ile de miizakereler
yapti. Bunlar Ruslara i)yle bir etki yapti ki, r;ok zaman
bizim Fransa ile Rusya'ya kari gizli bir ittifak yaptzgzmizz sanzp, bize guvenemedilerJ> 410
BATUM SORUNU
Bu kar1hkh kukU ve giivensizligin yam s1ra, Tiirkiye ve Sovyet Rusya arasmda arazi anlamazhgi vardir. Ttirkiye, miittefiki Almanya ile birlikte Boleviklere Brestlitovsk Antlamas1'm empoze etmitir. Fakat
Enver Paa, ingiliz emperyalizmine karl verdigi Panturanist savata Brestlitovsk sm1rlariyla da yetinmeyip Kafkasya'da ileri harekatm1 siirdtirmii, Eyltil'de
Bakti'yu igal etmitir. Halil ve Nuri Paalar, Hazer Denizi'nin Gtiney ve Kuzeyinden Ttirkistan igaline koyulmrn~lardir. Miittefikimiz Almanya bu genilememize
kar1 t;;Ikrm, Tiirkiye'den korkan Giircistan, Alman himayesine s1gmm1tlr. Giircistan Hiikiimeti'nin davetiyle, Almanlar Kafkasya'ya asker c;;1karm1lar ve Baku
petrollerine el koymaya yonelmilerdir. Batum-TiflisBaku demiryolu iletmesini Almanlar alm1t1r. Bat1'da
durumu s1k1an Almanya 27 Agustos 1918'de Brestlitovsk'a ek bir anlamayla, Bag1ms1z Giircistan'1 tammasma karihk Baku'yu Ruslara geri venneyi kabul etmitir. Tiirklerin Eyliil'de Baku'yu igal edip daha da
ilerlemesi iizerine 20 Eyliil 1918'de Bolevikler, Tiirkiye'ye karI Brestlitovsk Antlamas1 hiiki.imleriyle bagll
olmadlklanm ilan etmilerdir. Turk ve Alman yenilgisi
iizerine, itilaf Devletleri de Brestlitovsk'u gec;ersiz sayIl1Ilardir. ingiltere, biittin Kafkasya'yi kendi giidiimiine alm1tlr. Giicu yetmeyince, bu antlamayla kazan801
i-
ruz ki, bu planlar, yarars1z ve sonur;;suzdur. Qiinki.i Tiirkiye Hiikiimeti ile Rusya arasmdaki r;;1karlar higbir vakit r;;at1amaz. Her an biiyiiyen dostluklanm bozamaz.
Bununla birlikte, Tiirkiye'nin bir ban yaamma kaVUarak, yedi y1ldan beri siiren nice savalarda ald1g1
yaralarm1 sarmaya elverili bigimde miicadeleyi sona
804
erdirecek onerileri de geri <_;evirmeye neden yoktur. Fakat dtitincemiz Udur ki, Ttirkiye Hi.ikumeti, hereyden once yap1lacak 6nerilerin ai;;1k ve resm'i olmasm1
ve bu oneriler sonunda Tilrkiye topraklarznm ve ozellikle bakentin, hangi milletten olursa olsun, yabanci
1cuvvetlerce derhal boaltzlmaszm istemelidir. Yapzlacak gorilmeler arasznda, Turkiye topraklarz iizerinde
yabancz askeri birliklerin bulunmasi, Hiikumeti elverisiz bir duruma dii:;urecek devamlz bir tehlike telt'il
eder>i.
Bu kar1hkh kukulara ragmen, her iki tilke arasmda yakmlamaya yonelinir. Ttirkiye'ye dogru yola
i;;1kan. fakat Ermeni harekat1m1z i.izerine aylarca Kafkasya'cla bekleyen Sovyetlerin Ankara Eli;;isi Mdivani,
Karabekir Paa'ya delegasyonumuzun bir ~politik, hatta askeri anlama i<;in Moskova'da beklendigini bildirir. Mdivani, daha sonra, 14 Ocak 1921'de kendisiyle
konw~an Cebesoy Paa'ya U yaz1h garantiyi verir :
((Ne ba.na verilmi olan direktifte ve ne de Yolda
Stalin ile yapml oldugum gortimede, Ermenistan'a
Ti.irk arazisinden herhangibir k1smm birak1labilecegi
hakkmda bir kelime bile yokturn.
Moskova'ya vannca da, delegasyonumuz, Qii;;erin'in
direnmelerine kaq1hk, en btiyiik yakmhg1 Stalin'den
gori.ir. Stalin, Ermeni sorununun konuulup konuulmayacag1 soru!unca, U gi.lven verici kaq1hg1 verir :
c<- Siz Ermenistan sorununu kendi kendinize i;;ozdi.inuz. Eger daha i;;ozeceginiz birey kalmI ise, onu da
i;-oztini.iz, fakat zamamm kesin olarak bize bildiriniz.
Stalin, asker! ittifak yapam1yacaklanrn, fakat para, silah ve hatta insan sag"layacaklanm delegasyonumuza belirtir :
- ittifak yapamay1z. Qtinkii ingilizlerle ticaret
anlamas1 yapa.cag1z... Fakat as1l amac1m1z olan mucadeleye, kapah ya da a~1k olarak, devam edecegiz. Biz
muhta<; bulundugumuz maddeleri ingiltere'den allr ve
itilaf Devletleri'nin birlig"ini parc;ala.rsak, 6nemli bir ba805
807
len Rusya'nm du~ politikasmdaki degiiklig-in sonucudur. 1921 y1lma kadar inamhyordu ki, Avrupa'da ihtiIal olmazsa, Rusya'da Boleviklik rejimi yaayamaz.
Avrupa ihtilali zorunludur. Avrupa'da ihtilal olunca da,
antiemperyalist miicadele veren, ezilen milletlerin kurtuluu kendiliginden gerc;;ekleebilecektir. Bu nedenle.
Bolevik yoneticiler ve Komintern, hi.ikiimetlere degil.
ezilen halklara c;;agnlarda bulunmakta ve komiinist
partileri ile iliki kurmakta, devletler arasmda antlamalar imzalamaktan kac;;mmaktaydi. Di.inya i:htilali
umutlan azahp ekonomik giic;;liikler ve ic;; sorunlar agirlik kazanmca, gi.ivenlik sorunu on plana gegmitir. Di.1~
man devletlerle ku~atilmak istenen Rusya, bu ku:~at
may1 boa gikarabilmek ic;;in sm1rlarmda gi.ivenilir dostlar edinme geregini duymutur. Hatta Polonya'ya ve
Baltik Devletleri'ne geni odi.inler vererek, onlarm Rusya'ya kar1 savama isteklerini frenlemeye c;;ahUUtlr.
Yalmz Ti.irkiye ile degil, iran ve Afganistan'la da Ti.i.rkiye'nin Dostluk Antlamas1'na benzer bic;;imde ve aym
gi.inlerde antlamalar imzalam1tlr. Komiinist partileri
artik kendi kaderlerine b1rak1lmakta, gilvenlik kayg1s1yla, Sovyet s1mrlannda ingiliz emperyalizminin sald1nlarma arac;; olrnayacak gi.ic;;li.i milliyetc;;i devletlerin kurulmas1 ve bu devletlerle dostc;;a ilikilerin geli.tililmesi goriiii ag1rhk kazanmaktadir. Bu baklmdan iran'da Riza Pehlevi'ye karI izlenen politika ozellikle ilginc;;tir. 27 Nisan 1920'de K1z1l Ordu Baku'ya girdikten
sonra, Raskolnikof, Hazer Denizi'nde Denikin donanmasm1 bozguna ugratir, Enzeli'de ingiliz mevzilerini bombalar. Bu baandan sonra Kiic;;i.ik Han, Boleviklerin
destegiyle, Gilan ve Ret'de Gilan Sovyet Cumhuriyeti 'ni kurar.
iRAN VE AFGANiSTAN'DA SOVYET POLiTiKASI
iran, Sovyetler Birligi ic;;in bi.iyi.ik bir tehdittir. ingiltere, 1919'da yalmz iran'm Gi.ineyi ile de yetinmiyerek, 1907 anlamasma gore Qarhk Rusyas1'mn ni.ifuz
808
ingilizler ise, 1921 balarmda, 1907 ingiliz-Rus anlamas1yla <;arhk Rusyas1'na b1rakllan Kuzey iran'da
Boleviklerin bir Kuzey iran Sovyet Devleti Han etmesini beklemilerdir. Bu takdirde ingilizler de bir Giiney
iran Konfederasyonu kunnayi kararlatlrmilar ve bu
amac;;la ajan E. Noel'i 1921 y1h balannda bOlgeye gondermilerdir. Bu ajan, 6 Temmuz 192l'de oyle yazmaktadlr:
Ocak 1921'de askerlerimizin gekilmesiyle, Bolevik ordularmm girmesi ve bir Sovyet Cumhuriyeti'nin
kurulmas1 ve bizim de Glineyde boylece hareket serbestisi kazanmam1z beklendigi bir s1rada, DIileri Bakanhjtl tarafmdan iran'a gonderilmitim. Tahminimiz ger809
-<;;eklemedi. Bolevikler ilerleyecekleri yerde, geri c;;ekildiler. Durumdan yararlanmanm mevsimsiz oldugunu
dlliindftler. Politikalan, iran'm birlik ve bi.itiinliigfuri.in
korunmas1dir. Bizim bir Gi.iney Federasyonu kurmam1za kesinlikle karIdirlar>i.
Nitekim Tahran'daki ingiliz Elc;isi Sir Percy Lorraine, Sovyet temsilcisi Rothstein'a 1907'de oldugu gibi iran'm ni.ifuz bOlgelerine payla1lmas1111 onerecektir.
Sovyetler reddedeceklerdir.
Rothstein, iran'm bolevikletirilmesine de kesinlikle kaq1 91km1tir:
c(Taraf1m1zdan iran'm herhangibir yerinde bir ihtiJal balatmak ic;in giriilecek her giriimin, iran'da
hemen ingilizlerin vatan kurtanc1 gibi kar1lanmasma
yol ac;acag1ndan emin olabilirsiniz>>.m.
Lenin, bu gori.ie katilacak ve bu tez kazanacaktir.
Louis Fischer, Moskova'mn bu tutumunu 6yle ac;;1klar:
Sovyetler, Tahran Hi.iki.imeti'ni gi.ic;lendirmeyi yeg
tuttular ve bu nedenle Ki.i<;i.ik Han ve Eskanullah Han'a
yard1m1 reddettiler. K1sa bir si.ire sonra Riza Han, Kti.<;i.ik'e karI bir ordu gondermi ve onu daglara r;ekilmek
zorunda birakm1tlr ... i>
Gilan olayi kamtlad1 ki, Bolevikler komU iilkelerde ihtilal mealesini gezdirmeye niyetli degillerdir.
Baz1 komi.inistler, Marks'm bayragm1 ate ve demirle,
zorla dikmek istemilerdir. Fakat Sovyet Hiiki.imeti'nin
politikas1m bu yone c;evirmeyi hic;;bir zaman baaramam1lardir. Moskova'mn milliyetc;i iran'm bag1ms1zllgm1
giic;lendirmekte bi.iyi.ik <;1kan vardm> .
iran'da ingiliz niifuzu tamamen silinmi degtldi.
ingilizler Gi.iney'de dinginlikle yerlemilerdi. Orada ingiliz Hiiki.imeti'nin yaratlg1 olan ingiliz-iran Petrol f}irketi, Olc;i.isilz degerlerde bir petrol imtiyazm1 iletmekteydi. Petrol irketinin odedigi vergiler, iran'm yilhk
harcamalarmm dortte bir ila i.ii;te birini kar1lamaktaydI.
810
tngiltere'nin ve oteki emperyalist devletlerin :i:ran topraklanm sald1n iissii olarak kull.anmasmm engellenmesidir. Rusya, bunun ba garantisini, modernlemeden
yana, kuvvetli, milliyetgi bir devletin varhgmda gormektedir. Kiigiik Han'm Sovyet Cumhuriyeti'ni bu yiizden feda etmi, ingilizlerle iran'1 paylamaya yanamamu~tir.
Boleviklerin tutumu, Afganistan'da da aym bi<;imde olmutur. ingilizlere karI sava veren Emanullah, Sovyetlerden 1919 bahannda yard1m istemitir. Lenin, Emanullah'a umut verici mektuplar yollam1tir.
Fakat ancak 28 :?ubat 192l'de bir dostluk antlamas1
imzalanabilmitir. Boleviklerin antlamadan amac1,
Afgan toprag1nm Rusya'ya karI saldm amac1yla kullarulrnasmm onlenmesidir. Nitekim dostluk antlamasmda, taraflann ii<;iincii bir devletle, taraflardan birine
karI bir asker! ve politik ittifaka girmiyecegi belirtilmitir. Rusya, iran'da oldugu gibi, Afganistan'da da
becerebildigi Olgiide kendine Ataturk'ii ornek alan Emanullah'm mill! bir ordu kurmaya ve tilkeyi modernletirmeye yonelen milliyetgi rejimini bu yolda garanti
saym1 ve Emanullah'1 giiglendirmeye gahqmItir. Bir
Turk askeri misyonu ve geitli alanlarda Tiirk teknisyenleri Afganistan'da Sovyetlerle aym yonde gaba!ar
gostermilerdir. Sovyetler, Afganistan'da Turk asker'!
misyonunun moden1 milli ordu kurma ugralanm iyi
kar1larken, ingiltere bundan biiyiik kukU duymutur.
Afganistan'a karI giiglii durumda bulunan ingiltere,
agir bask1larla Afganistan'1 bag-Ims1z ve tarafs1z politikadan vazgegirmeye gahmItir. 1923 Eyliiliinde Curzon, iki ingiliz subaymm smir airetleri tarafmdan 61diiriilmesini vesile ederek, Emanullah'1 Sovyetlerle di.plomatik ilikileri kesmeye zorlam1tir. Emanullah, Tiirk
ve Sovyet dostlugundan cesaret alarak direnmi, ingilizlerin Hindistan Hiikiimeti, Afganistan'1 sava agmakla tehdit etmitir. Tehdit, Curzon'un diimesi ve yerine McDonald'm gzlmesiyle atlat11m1tir.
813
Balkan Saval giinlerinde, Istanbul ve Bogazlar'm tehdit altma diitiigi.i bir s1rada, 23 Kas1m 1913'de <;ar'a
sunulan onemli bir rapor, Bogazlar'm dilman bir devIet eline gei;mesinin Rusya ag1smdan yaamsal bir sorun tekil ettigini belirtmektedir :
Bogazlar'zn gU'iflU bir devlet eline ge<;mesi, butun
Gilney Rusya'nzn ekonomik yaammzn o devletin egemenligi altzna girmesi demektiTl>.
BOGAZLARDA GERQEKQiLiK
Bu nedenledir ki, Qarhk Rusya's1, Bogazlan kontrolU altma almayi her zaman arzulam1tlr. Ne var ki,
ingiltere tarafmdan kendisine peke ~ekilmedik~e Bogazlan ele ge~irmeye giiciiniin yetmiyecegini de her
zaman gormiitlir. Hatta ingiltere, Ermeni kmmm1 vesile edip 1895'te Rusya'mn Istanbul'u igaline nza gosterdigi ve Rusya'y1 buna k1k1rttigi halde, Rusya aske
ri yetersizligi yi.iziinden k1pirdamaya cesaret edememitir. Qar'a sunulan rapor, bunu belirtmekte ve hatta
817
* 1915 y1lmda ingiliz, Frans1z ve italyanlar Akdeniz'den Bogazlar'a sald1rd1klan sirada, Rusya'nm da Karadeniz'den saldirmasm1 istemilerdir. Rusya k1p1rdayamam1t1r. Ancak inglliz-Rus ittifak1 sayesinde, diplomatik yoldan Bogazlar'1 ele gei;irmeye <;allm1t1r.
** Feridun Cemal Erkin, Qarhk Rusyas1'mn geleneksel politikasmm Bogazlar'a sahip olmak ans1 var olmad1kr;a, su yollarm1 Tiirklere birakmay1 yeg tutmak oldugunu, Bolevik Rusya'nm da bu tezi benimsedigini yazmaktadir (Feridun Cemal
Erkin, Tilrk-Sovyet ilikileri ve Bogazlar Meselesi, s. 56).
818
Bolevik Rusya ic;;in de en onemli sorun, bi.itful ernperyalizmlere karl koyabilecek ve Bogazlar'm emperyalist amac;;larla kullamlmasma izin vermeyecek gi.ic;;Hi, bagims1z ve dost bir Tiirkiye'nin Bogazlar'a ve Anadolu'ya tam egem2n olmas1dll'*.
Lozan'da Lord Curzon'un Bogazlar'm Turkiye'nin
kontrolfulde olmasmdan Rusya'mn gec;;mite c;;ok c;;ektigini, kuzu postuna buriinmii bir kurt rahathg1yla ileri
siirmesi iizerine, Qic;;erin 6yle karihk verir :
Tilrkiye'nin Bogazlar'daki mevkii yuzunden Rusya'nm ge<;rnite neler <;ektigine Lord Curzon'un dokunmasi <;ok hotur. Fakat ger<;ek odur ki, Rusya, 1919'dan
beri ingiltere'nin Bogazlar'daki mevkii yuzunden <;ok
daha fazla istirap <;ekmektedir)).
* General Nurettin Tilrsan, Sovyetler Birligi'ne saldm igin Titrkiye'nin milkemmel bir stratejik harekat ilssil oldugunu yazmaktad1r: Tilrkiye'nin Kuzeyinde tampon devletler yoktur.
Sovyetler igin gilvenlik pay1 da yoktur. Sadece gegilmesi zor
olmayan Karadeniz vard1r. ittifak gtic;leri (fiizeler, hava kuvvetleri, denizalt1lar, kara ve deniz kuvvetleri), Sovyetlerin endilstrice en zengin, savunmaca en zay1f b1r bolgesine en k1sa
mesafeden en az zamanda kolayca yoneltilebilir. Ukrayna'mn
zengin tanm alam, Azak Denizi Kuzey1ndeki Harkof ve Asag1
Don endilstri alanlan, ele gec;tigi takdirde Sovyet sava ekonomisini birdenbire sarsacak Qapta bilyilk endiistri bOlgeleridirler.
Turkiye btiyilk bir anfibi harekat ilssildtir. Normandiya g1karmas1 gapmda bir anfibi harekat alam Karadeniz bilyilk bir
819
820
Egemen Tti.rkiye, Bogazlar'1 biltiin sava gemilerine kapayabilmek ic;;in, <;ic;;erin'e gore, gilc;;lii ve modern
bir orduya ve en iyi silahlara sahip olmah ve Bogazlar
bolgesinde her tilrlii tahkimati yapabilmelidir :
Kzyzlarim tahkim etmek ve silahlandzrmak, bir
sava donanmaszna malik olmak ve Bogazlar'la Marmara Denizi'ni savunmak iqin, Tilrkiye'ye gilnilmuz savalarznin biltiln teknik ara<; ve gere<;lerini kullanmalc
hakk'-i agzk<;a tanznmalzdm> *.
821
tere ile i;ok onem verdikleri bir ticaret anlamas1 imzalad1klan ve bu anlamanm ba koullanndan birini
Tiirkiye'ye yard1mm durdurulmas1 tekil ettigi halde,
Ti.i.rkiye'ye gizlice yard1m1 kabul etmilerdir. Moskova
El<;imiz Cebesoy Paa, bizimle ittifak1 reddeden Rusya'nm yard1m1m Oyle degerlendirir :
i:ttifak antlamasmda 1sranm1zm nedeni, fazlaca
saglamayi diii.indiigiimiiz yard1m1 bir yilki.i.mlliliige
baglamak i<;indi. Bir hiiki.i.metin otekine yapacag1 yard1mm bir ittifak antlamasma yiiklenilmesinin, emperyalist bir devlete karI miicadele durumunda bulunan
her millete yap1lacak bir prensip yard1mmdan daha gi.i.venli olacag1 kukusuzdu. Qok getin miizakerelerden
sonra para, silah ve sava malzemesi bak1mmdan yap1lacak yard1mm Sovyet D1ileri Komiseri ile Ti.irk
Biiyiikel<;isi arasmda karIhkh olarak gizlice verilecek
mektuplarla saptanmas1 ve bu gizli mektuplann da
imzalanacak olan Dostluk Antlamasl'mn aynlmaz bir
pari;as1 say1lmas1 kararlatlnlmiti. Klsa zamanda, birkag taksitte verilmek kouluyla 10 milyon altm ruble
ile iki tiimeni tamamen silahlandirabilecek miktarda
tilfek, si.i.ngii, mitralyoz, top, cephane, koUm hayvanlan ve benzerleri saglanmItl. 0 tarihlerde Polonya yenilgisi iizerine, Polonyahlara 30 milyon ruble gibi onemli bir sava tazminat1 verilmesi yiiki.i.mHiliigii ve Kiz1l Ordu'nun Polonya SavaI'ndaki silah ve cephane
kayb1 gozoni.ine getililirse, bizim elde edebildigimiz para ve silah yard1mmm Ruslar igin buyilk bir ozveri
olacagmdan ilphe edilemezdin4 24
822
i$BiRL1G1
Bunlara karIhk Bolevikler, Tiirkiye'nin topraklarmm Batih emperyalist devletler tarafmdan Rusya'ya
karI kullamlmas1mn onlenmesini istemilerdir. Ruslar, Polonya ve Romanya'mn yapt1gi gibi, Turk topra~
lannda iislenmi silahh <;etecilerin, ornegin Menevik
Gtirciilerin, Tanak Ermenilerinin ve benzeri karI
devrimcilerin Kafkasya'da sald1nlara gegmesinden,
Rus topraklannda hak iddia eden siirgiin hiikiimetlerin Tiirkiye'de faaliyet gostermesinden kukuludurlar.
Dostluk Antlamas1'mn sekizinci maddesi, bu gibi orgi.i.tlere ve faaliyetlerine her iki tarafga da izin verilmemesini ongoriir. 6rnegin Menevik Giirciiler, Bolevik Giircii Hiikiimeti'ni devirmek i<;in Tiirkiye'de gaba
gosteremiyecektir. Tiirkiye, bunu onlemekle yiikiimliidur. 6te yandan Rusya da, diyelim, Kars ve Ardahan'i
bolevikletirip Gilrcistan'a katmayi amag edinen bir
&rgiltsel r;alzmayi yasaklayacaktir. Boylece, Tilrkiye'de
Bolevikligi yaymaktan da dolayli bir;imde vazger;ilmektedir. Bolevikler i<;in esas olan, Boleviklik ihrac1 de-
de koruyabilecektir. ingilizler ise, Amerikan mandasmda milletleraras1 bir Istanbul Devletin kurmakta baans1z kaldlktan sonra, Bogazlar'1 Tiirkiyenin kontroliinden g1karmayi milttefiklerine benimsetmilerdir.
Bogazlar'1 Tti.rkler degil, itilaf Devletleri askerleri koruyacaklardir. Bolevikler ise, giivenlikleri a~1smdan
yaamsal sayd1klan Bogazlar'm saldirgan am3.\!larla
kullamlmasm1 engellemfJkte kendi g1karlan ag1smdan
daha ileri bir gozilm yolunu hayalcilik sayd1klarmdan,
Milliyetgi Tilrkiye'ye giivenmek durumundad1rlar. Tiirkiye'den bekledikleri Bolevik olmasz degil, biiyiik devletlere karz bagzmszzlzgznz koruyabilecek giigte bulunmaszdzr. Bu nedenle, Mustafa Kemal'in Komintern'e
karI cephe almas1 ve Tiirkiye'deki komti.nist faaliyetleri yasaklamas1, Turk ve Sovyet hti.kiimetleri arasmdaki ilikileri hig etkilemez. O kadar ki, Komintern'in Dordti.ncii Kongresi'nde Kemalist hareketi destekleme karan ahmr. ikinci Kongre, milli burjuvazi ile g~ici bir
ittifakl onerirken, Dordti.ncti. Kongre, milli aristokrasi
ile ittifakl da buna ekler.
KARl?ILIKLI GUVENSiZLiK YILI
Tti.rk-Sovyet ilikileri, ger<;;ekgi bir tutumla tamamen karIhkh giiven olgiilerine bagh kahr. Ne var ki,
bu kar1hkl1 giivenin kurulmasma, 16 Mart 1921 TiirkSovyet Dostluk Antlamas1'mn imzalanmas1 yetmez.
Emperyalist manevralarla koriiklenen karIllkh gilvensizlik, 1922 yih balanna kadar surer.
Batum, emperyalist oyunlar yilzti.nden iki illke
arasmda neredeyse bir savaa yol agabilecek bir sorun
haline gelir. Lloyd George, 1920 yih sonlannda Mustafa Kemal de Doguludur. Bat1'mn yard1mma bavuracak. Ruslarla savaacakn derken, bu emperyalist oyunlara ve Atatilrk'ti.n Osmanh Paalan gibi davranacagina guvenmektedir. Emperyalistler, umutludurlar. Nitekim Genelkurmay Bakanhgi Harp Tarihi Dairesi'nin
yay1m, !tilaf Devletleri'nin 1920 sonlannda Tiirkiye ve
824
mal Tengirenk, bu telkinleri 20 Ocak 192l'de Ankara'ya bir raporla duyurur. Rapora gore, Gi.ircii yetkili'leri, Ermenilerle bile birlememlzi isterler :
Miittefikiniz olan Rusya'nm -ki bugiin onunla
miittefik olmakta hakhs1mz, giinkii ingiltere'ye katl
boyle davranmak gerekir, fakat gelecekte miittefik kalamazs1mz-- amac1 Basra Korfezi'ne inmektir. Bunun
gergeklemesi, sizin de, bizim de tutsak olmam1zd1r.
Biz ise, bir daha tutsak olmamak istiyoruz. Bunun igin
Iran, Azerbeycan, Kuzey Kafkasya, Tiirkistan ve hatta -kiigiik bir Ermenistan, ozetle biitiln Dogu m.illetlerini
kapsamak iizere sizinle bir ittifak yapmahy1z. Bu ittifak yalmz politik degil, ekonomik de olmah. Bu ittifak
yalmz Ruslara karI degil, ingiltere ve bizi tutsak etmek isteyen oteki buyiik devletlere de karI olur. f}u
kadar ki, A vrupa'mn mali yardunmdan vazgegemeyizn.
Gurcistan yetkilileri, ingilizler adma konuarak,
bu ittifaka karIhk, Sevr Antlamas1'mn zaman iginde
degitirilebilecegini soylemektedirler :
Tiflis ingiliz Miimessili Stokes'un da s6yledigi
uzere, ingiltere Sevr Antlamas1'm degltirecektir. Fakat bunu zamanla yapacaktir. Venizelos'un diimesi ve
Ermenilerin komiinist olmas1 ile ingiltere, Sevr'i degitirmeyi imdiden ongoriiyor. Fakat gene zamana blrak1yor samnmiJ.
EMPERYALiZMiN OYUNUNA GELiR GiBi
OLUYORUZ ...
Giirciilerin bu goriilerini Ankara ya ileten Delegasyon Bakamm1z, raporuna U yorumu ekler :
Giirciiler bizimle bir ittifak yapmayi ve Kuzey'e
kan1i bir Kafkas Konfederasyonu kurmayi pek <;ok istiyorlar. Tiflis'in itilaf Devletleri entrikalarmm odag1
yorlar*.
Buna pek atlm. <;ilnki.i Kaz1m (Dirik) Bey'e btzzat, Tiflis'e giderken, durum hakkmda geregi kadar
bilgi vermi ve Bolevik-Giirci.i savamda kesin tarafs1zhg1m1z1 koruyacag1m1z1, zira Ruslann yenilgisi halinde, Tilrkiye'yi kuatan !tilat Devletleri c;emberinin yeniden perc;inlenmi olacag1m anlatm1tlm. Bugi.in Glirci.i Mern~evik Hi.ikilmeti, itilat Devletleri'nin elindedir.
Nitekim Ruslarm saldms1 anlailmcaya kadar Ankara Hiikilmeti'ni tammam1lar ve Ermenilerle ban yaparken ses bile c;1karmam1lardi. Tiflis'te bizi Rusiarla
c;atlmaya yoneltenlerin kimler olduklan apac;1k bellidir. Kaz1m (Dirik) Bey, nas1l soylediklerimi dilfulemiyor da etki altmda kahyor. Buna aarken Genelkurmay Bakam Fevzi (Qakmak) Paa'dan da bir emir gelmez mi?
Antep'te Frans1zlarla savalarm baanyla devam
ettigi ve baanh bir huruc; yap1ld1gi haberi de gelmiti. Bati'da Yunanhlarla da aym halde idik. Bu durumda, ( Dogu Ordumuzun Dogu'ya dogru harekete hazir
bulunmasz emri geliyor), yani ben de Boleviklere saldzracagim, nedeni de Ankara Hukumeti karar vermi,
Kafkas Konfederasyonu yapacakmzf ..
828
S32
va:833
Batum'da Nasyonalist Demokrat Hiikiimet kurulmaz. Menevik Hukiimet, Giircii Boleviklerin koalisyon hiikumeti kurma onerisini de reddederek, 17 Mart
gecesi iilkeyi terkeder. Giircii Hiikiimeti aynlmca, 17 /
18 Mart gecesi Kaz1m Dirik, Batum'da Ti.irk Hiikiimeti kurar ve villi olarak ie balar. Batum'daki Giircti.
Alay1 Komutam da Boleviklik ilan edip ge<;ici hiikiimet kurar. Menevik Gilrciller de, Bolevik Gilrciller
de Batum'da Tilrk Hilkilmeti tekiline kari r;tkarlar!
<;arp1malar olur. Kiz1l Ordu Batum'a girer. 17/18 Mart
Oysa o tarihte Moskova'da Dostluk Antlamas1 itnzalanm1 bulunmaktad1r. Batum'da ise kanh <;arp1malar olmaktad1r.
OZELE~TiRi
Bu sualarda Londra Konferans1 baans1zhkla sove 23 Mart 192l'de Yunan Ordusu Eskiehir'e dogru ileri yiiriiyue ge<;mitir. ingiltere, Yunan'-
nu<;lanmu~
834
m arkasmdad1r. Dogu'da ingilizl.:>1 :, ya1ayacak bir maceraya yer yoktur. Mart sonunda D0~u'dai{i Turk birlikleri, bugilnku sm1rlanm1za <;ekiliiler. Ankara'daki
k1sa siireli, fakat tehlikeli dalgalanma boylece son bulur. Karabekir Paa, 27 Ma:t 1921'de Kars'tan Mustafa
Kemal'e yazd1g1 bir yazida, Gurcistan olaylarmm bir
ozeletirisini yapar ve giiven verici bir politika izlemenin onemini belirtir. 11 Nisan tarihli cevabmda Ataturk tarafmdan da pek kuvvetli bulunan Karabekir'in onerdigi Dogu Politikas1 i:iyledir:
Londra Konferans1'mn i<;yuzilniln, Rus-Gil.tcii savamda Tilrkleri Kafkas emelleri peine silrilkleyip
Giirciilerle birlikte Ruslara karI sava ac;tirmak ve
boylece Ti.frkiye'yi ate c;emberi i<;inde eritmek, ya da
hi<; olmazsa Gurciilere kar1 Turkiye'nin Ruslarla birlikte hareket etmesini engellemek i<;in dilzenlenmi bir
oyun oldugu artik gi.in gibi ag1ga <;1kti. itilaf Devletleri'nin Kafkas oyununu c;oktan beri a<;1kga gorerek, tarih ve ozetleri yaz1mm sonunda bildirilen gortiler ileri siirmiitum ve bu gortiler 15 Arahk 1920'de Hukiimetimizce de kabul edilmiti. Durum bu iken, can c;:ekimekte olan Menevik Giircii Htiklimeti ile anlamaya
gidilmesini ve hatta Kafkas Konfederasyonu yapmaya
kadar vanlmas1111 ve Batum igalinin Millet Meclisi'nce
dahI pek gok alk1lanmasm1, Dogu'nun koullanm ve
Rusya'nm yaamsal <;1karlanm bilenlerimizin az olmasma kar1hk, bizi her yandan saran itilaf Devletleri
propagandasmm dehetine baghyorum. Onceden saptanan program1 birden degitirerek, Ahlska ve Batum'u
igal ve ilhak ettik. Boylece Gtircu Hilkiimeti'nin direniinin vaktinden once kmlmasma yol agtik. Bolevikler
de direnmeye ugramadan Batum'a indiler. Batum'un
kendi ellerinden <:;1ktigm1 gorilr gormez Gilrciller, ister
Menevik, ister Bolevik olsun, bize karI birletiler.
Giircii Ordusu bize silah vermedi, silah attI. Sonunda
ne Ruslan, ne de Giircilleri honut edebildik ...
Ruslar Kafkasya'da egemen bulundulclari surece,
835
zamamnda fabrika ve demiryollari tamamen Baku kaynaklarma gore yap1lm1 oldugundan, Rusya ne bic;ime
girerse girsin, Baku'siiz olmaz. Baku da Batum'suz olmaz. Bu iki onemli limam biribirine baglayan demiryolunu saglamak ic;in gerekli arazi de 4 Arahk 1920'de
sundugum ve Hilkilmetimizin dahi 15 Aralik 1920'de
kabul edip Moskova Delegasyonu'na bildirdigi ve bugiln de Antlama ile Ruslarla kararlagtmlan sznirdir.
Bu sznmn Kuzey'inden artik Ruslar kw;kulanmamalidzr. Bunun i<;in en once Baku, Tiflis ve baka yerlerdeki temsilcilerimiz kari-devrim komitelerinin yatagi
olmamalidzr. Temsilcilerimiz, Hiikiimetimizin de c;izdi-
gi politikadan kiisel duygularla, ya da baka etkilerle aykm diimeyecek kiiler olmah ve ellerinde ac;1k
direktif bulunmahdir. itilaf Devletleri, o kadar giic;lii
propaganda yap1yor ve o kadar harcamalara giriiyor
ki, bunlarm karismda a1rmamak ic;in biiyiik beceriklilik ve zeka ile birlikte pek de saglam bir ahl!ka
sahip olmak gereklidir. Aksi halde, itilaf Devletleri,
lcendi emellerini bizim memurlarimzza izletmekte devam edecekler ve Kafkasya'da kari-devrim hilcrelerini
bizim politik ilerle gorevli memurlarzmizzn <,;evresinde
kuracaklar ve Ruslarla aramizda sonsuza dek kuku
bulunduracaklardir. Bu ise, Ruslar kuvvetli oldugu silrece, bizim i<;in feUlketli bir politikadir>> 488 .
GUMRU OLAYI
Ne var ki, Atatiirk'9e de payla~1laa bu goriilere
ve Moskova Antlamas1'na ragmen, Giircistan olaylan,
iki illke arasmdaki kukulan ve karIhkh giivensizligi
artiracaktir. Giimrii'yii boaltmakta gecikmemiz ve Tanak Ermenileriyle ilikilerimiz bu kukulan koriikleyecektir.
Bu nedenledir ki, Moskova Elc;imiz Ali Fuad Cebe836
837
KAR~I...
Kafkasya olaylan kadar, Ruslar, Ttirk-Frans1z yakmlamasmdan da kukuludur. Bekir Sarni Antlarnas1, Millet Meclisi'nde reddedilmi ve <;igerin'in protestolan uzerine Bekir Sarni gorevinden aynlrn1tlr. Fakat Fransa, Ttirkiye'ye yakmhk politikasm1 stirdtirrnektedir. Franklin-Bouillon, Ankara ile bir anlamaya varmak igin gaba gostermektedir. Bu nedenle Ttirkiye'ye
yard1m konusunda Sovyet yoneticileri duraksamaya
dtimtilerdir. Louis Fischer'e gore, Lenin ve Trogki
Tti.rkiye'yi desteklemekten yanadlr. Stalin, Orjenikidze ve oteki baz1 bolevik liderleri, gtivensizlik duygulanyla, yard1rndan yana degillerdir.
Boleviklerin yard1rn konusunda gosterdikleri duraksama Ankara'da da kukular uyand1nr. Mart 1921'de ingilizlerle ticaret anlamas1 irnzalayan Rusya'mn,
ingiltere'nin goziine girmek igin Tiirkiye'ye yard1m1
durdurdug;u diiiiniiliir :
ccBir yandan Sovyet Dlileri Komiserligi, ate yandan Ugiincii Enternasyonal ingilizlere yaranabilrnek
igin aleyhimize o kadar gok donmiilerdi ki, bizleri ve
hatta Dogu milletlerini ingilizlerle gizli bir anlama
yapt1klan kukusuna diiiirmiilerdiHo.
Bu kukuyla, Moskova Biiyiikelgimiz Ali Fuad Paa, Nisan 1921'de Qigerin'e karI Oyle konuur :
Bugfmkii durumumuz ile Rusya'nm Giiney iilkesini biitiin anlam1yla dilmanlanna karI kap1yoruz ...
Eger Tiirkiye, ingiliz ernperyalizminin onciisii olan Yunan Ordusu'nu yenilgiye ugratarak istedigi barIl Bat1hlara kabul ettirirse, miittefikirniz Sovyet Rusya'nm
838
da onemi o olc;;iide Batihlar katmda yiikselecektir. Ekonomik yard1mlar o Olc;;ude artacaktir. Yoksa ingz"Uzlere
yaranmak i~in bizlere kari dostlugunuzu ve yardtmtnizi azaltacak ve bizden uzakla~acak olursamz, ingiliz
emperyalizmi her ikimizi de ayri ayri avlayacaktir. Ne
yaz1k ki, sizin tek tarafh hareketleriniz, onlara bu f1rsati verecektir. Biz davam1za baghy1z ve daima da bagh
kalacagiz. Benim ve hukumetimizin goriiii, sizinle gerc;ek dost ve miittefik olmaktir. Dilmanlar1m1za kar1
birlik olarak hareket etmektirn 441
ANKARA'DA BOL:;!EViK SALDIRISI BEKLENiYOR
Bununla birlikte, Sovyet yard1mlan yeniden ac;;1lmaz. Kukular devam eder. Enver Paa, Mustafa Kemal
itilaf Devletleri'yle Rusya'nm giivenligini tehlikeye
atacak bic;imde bir anlamaya varchg1 takdirde baVUrulacak bir koz olarak elde tutulur. Bu da Ankara'nm
kukulanm iyice artmr. O kadar ki, ingiliz propagandas1, Kral Konstantin'in Ankara'y1 igale hazirland1g1
gi.inlerde, Boleviklerin Kafkasya'dan Tilrkiye'ye sald1rabilecegine Ankara liderlerini inand1rmayi baarabilecektir ! Ornegin, Ali Fuad Paa, 26 May1s 1921'de Moskova'dan yollachg1 raporunda ozetle U gorilleri ileri
si.irer:
Bolevikler, i.ilkedeki gida ve uretim kaynaklan
bunahm1m gidermek ic;in ilkelerinden 6nemli bir klsm1111 feda etmek zorunda kalmu~larchr ...
ingiltere'de bugiln Rusya'nm sava sirasmda sipari ettigi birc;ok haz1r malzeme vardir ki, bunlar kolayca, istendigi anda Rusya'ya tamabilir. ic;te Rusya' daki i koullanm gerektirdigi bu durum, Rus di politikasmm da ingiltere'den yana egilimini dogurmutur ...
ingiltere'nin ... Rus-Tiirk yaklnlamasm1 parc;alamaya c;ahtlg1 kukusuzdur. Rusya, ic; durumunu d-Lizeltme ac;1smdan ingiltere'ye kar1 bag1mh durumda
kaldlg1 ic;in, ingiltere'nin bu ite baanh olacagi saml1r ...
839
Ruslar, bizi hi<; olmazsa 1914 s1mnnm gerisine atmakla, Kafkas demiryollanm tehditten kurtaracaklan
gibi, Islam Di.inyas1 i.izerinde son yillarda kazand1g1m1z
sozi.i ge~erliligi de azaltirlar. Bundan baka Aras gevresiyle Van ve Mu bOlgesini Ermenistan'a katarak da
ingiliz kamuoyunu kazamrlar 442
Atatiirk'iin dahi, Kafkasya'daki bir Bolevik sald1nsm1 olanaks1z saymad1g1 anlailmaktadir. Nitekim 10
Haziran 1921 tarihinde, Mustafa Kemal, Dogu Cephesi
Komutam'na oyle yazar :
<<Moskova Bilyilkelc;isi Ali Fuad Paa Hazretleri'nden 7 Haziran 1921 tarihinde gelen ayrintzli raporda
imdiye kadar ernperyalist ve kapitalist hilkumetlere
dilman olan Boleviklerin bu politikayi degitirdikleri, ozellikle fogilizlerle anlaarak Kafkasya yanilnde
bize hilcum eylemeleri olasi bulundugundan Dogu Ordumuzun her olaszliga karz olaganilstu uyanik ve hazir olmasi gerektigi onemle bildirilrnektedir.
1:>1:1:rn1
Bu kar1hkh kuku ve guvensizlik ortammda AnMoskova'ya gonderdigi notada, en sert antiemperyali.st tutumun ampiyonlugunu yapmakta, Bolevik
'i:~usya'yi emperyalist ingiltere'nin aldatmacalarma kar~1 uyarmaktad1r. Cebesoy'un ag1klad1gma gore,
14
A~~ustos 1921 tarihini ta1yan ve 13 Eyliil'de Lenin,
Tr0<;ki, Stalin ve Qigerin'e gonderilen ve Mao'cu say1labilecek goriileri de dile getiren notam1z bu bak1mdan.
1lgingtir:
Pek yakmda Dogu sorununu kesinlikle gozecek
bir ban konferansma gagnlacag1m1z1 gosterir kamtlar
vardir.
Kamm1za gore Dogu sorunuyla Rusya'daki Bolevik yonetimin tanmmas1 ve kabul edilmesi sorunu, biribirinden aynlmaz bir davadir. Moskova Antlamas1'nm
imzasmdan once Moskova'ya gonderdigimiz birinci delegasyonumuz ve Antlamayi imzalayan ikinci delegasyonumuzla biz bu inanc1m1z1 aynntilanyla bildirmitik.
Fakat o vakitler Rus DIileri Komiserligi, dunya ekonomik durumunun ve ozellikle Rusya'nm ekonomik durumunun yeniden kurulmas1 gerektigi ve Sovyetler
Cumhuriyeti ile kapitalist devletlerin ilkelerinden herhangibir ozveride bulunmadan yalmz ban imzalayacak olurlarsa, ekonomik ilikilerin kendiliginden kurulabilecegi, buna her iki tarafm da inand1g1, aksi takdirde her iki t raf igin de gokiintiiniin kesin oldugu,
eger Sovyet Cumhuriyetleri ekonomik durumlanm duzeltmezlerse, rejim miicadelesine devam edemiyecekleri, bunun igin de ag1k, ya da gizli birlikte hareketin
mtimkiin olam1yacag1, ancak biraz para ve sava malzemesiyle yard1m yap1lacagi bildirilerek, onerilerimiz
ka bul edilmemiti.
Aradan alt1 ay gegtigi halde, bu yila ait para yard1mmm ikinci taksiti almmad1gi gibi, sava malzeme~; u ra,
841
1uve'nin Bat1'ya kar'1 bag1ms1zll.k ve ozgtirliigiini.in sa\11mulmasm1 bu eylem birliginde gormektedir. Boleviklcr ise, bizim anlad1gnruz bii;;imde bir ittifaktan kai;;mmaktadlrlar. Nitekim <;ii;;erin, ittifak konusunda Cebe:1oy'a bir kez daha hayirn cevabm1 verir:
Notamzda tekrar ittifak sorunundan soz etmisinl z. Bunun ilkelerimize ayklri oldugunu ve fakat baz1 onemli sorunlarda ibirligi yapabilecegimizi daha
r>nce soylemitik. Bu fikrimizi degitirecek durumda
degiliz)) 445.
STALiN - CEBESOY KONU:~MASI
Bu sirada Sakarya Zaferi kazamhr. Enver Paa sorunu ortadan kalkar. Moskova'mn baskIS1yla Kafkas
Cumhuriyetleri, 16 Mart 1921 Antlamas1 ile i;izilen s1mrlan kabul ederler ve 13 Ekim'de Kars Antlamas1'm
imzalarlar. Ti.irk-Sovyet ilikileri iyiye yonelir*. Fakat
bu arada Tiirkiye, Fransa ile Ankara Antlamas1'm imzalama yolundadir. Bolevik Rusya'y1 kuatma politikasmm ampiyonlugunu yapan Fransa'nm Tiirkiye'ye
yakmlamas1 Moskova'da yine biiyiik kuku yaratir.
Ekim 192l'de Stalin ile Moskova Biiyiikeli;imiz Cebesoy
arasmda U ilgini; konuma gei;;er :
Stalin - Hepimizi telaa diliiren TUrk-Frans1z
anlamasmm geri;;ek anlam1 nedir?
Cebesoy - Tilrk-Frans1z anlamasmm geri;;ek anlam1, ortak cephemizde ve davam1zda iki kuvvetli diimandan birisini otekinden ay1rmaktan baka bireyle
yorumlanamaz. 1919'dan beri Bati ve Giiney cephemizdeki kuvvetli emperyalistlere karl saval kazanabilmek ii;;in biltiln iyi niyete ragmen, ihtiyac1m1z olan
save malzemesini vermemitiniz. Verdiklerinizin bir
* Curzon. 7 Eyltil 1921'de, Bol~eviklerin ingiliz-Sovyet ticaret
anlasmasmdaki propaganda yasag1 hi.ikmiinii (!igneyerek Hindistan, iran ve Afganistan'da faaliyet gosterdigini sert bir notayla ileri surer. Curzon'un bu sert tutwnu, ingiltere'ye odiln
vermenin yarars1zhgm1 gostererek, Sovyet yoneticilerlini Tiirkiye'ye ve i:iteki Dogu iilkelerine kar$I daha az ceklmser bir
politikaya itmi~ olabilir.
843
k1smm1 da onemsiz nedenlerle geciktirdiginiz igirl zamanmda yetiememiti. Boyle gok s1kl.1k bir durumda
sizinle aram1zdaki dostlugu bozm.adan Gtiney'de bulunan Frans1zlarla anlama olanagi dogarsa, nigin yapmayahm? Bu bir kusur degildir. Kald1 ki, bu anlamaya ait hereyi size gosterir ve kukularm1z1 giderirsek,
bunun imzalanmasmda bir sakmca olabilir mi? Bu anlamadan en biiyiik kazancmuz Gtiney Cephesi'nden
Ur; tiimenli ikinci Kolordumuzu Sakarya Meydan Savai'mn sol cenahma getirerek bu sava1 kazanmamIZl
saglam1 olmam1zd1r. Fransizlann sizinle olan dii.1nanltklanna devam ettiklerini biliyoruz. Fakat bizimle size kari bir hareket yapamiyacaklanni bildikleri in,
bize bu hususta hi<;;bir oneride bulunmamilardir. ite
h !.1 ki.imetimize bildirmeden birey soyleyemem cevab1n 1 ahyoruz. Aradan giinler, haftalar ve hatta aylar ge1:1 yor, higbir sonug 91krmyor ...
!ngilizlerle yaprm oldugunuz ticaret anlamas1n111 bir maddesi, her iki tarafm biribirine kar1 propa1.randay1 ve hareketi yasaklad1g1 halde, ingilizler, buJ.J:une kadar size karl olan giriimlerden vazgec;medigi
g'lbi, ticari ve ekonomik bak1mdan yapt1klan yollamalar
da bir hi<; olgusiindedir. Sizin de !ngilizler hakkmdaki
~~iriimlerinizden
vazgegemediginizi biliyoruz. Fakat
D1ileriniz, bize cevap verirken higbir eyden haberli
goriinmek istemiyor. Bu kadar iyi niyetimize ve U.9 y1ldan beri yllmadan emperyalist cephesinde edimsel olarak savamam1za ragmen bize giivenilmiyor ve yard1m
t."Clilmiyor. Bize daha fazla yardim yaparsamz, Yunan
Ordusu'nu pek yakmda yenebiliriz, emperyalistlerin bize karl 91karm1 olduklan son uydu ordu da boylece
ortadan kalkar. Bundan sonra ister istemez her tarafta bana yanaacaklardir. 0 zaman ekonomik durumumuzun ban yoluyla goziilmesi garesini, siz de, biz de
kolayhkla bulacag1z. Dogu'da boylece ban gergekle~ince, halklrmz honut olacak, ig durumlanm1z biitun
anlam1yla istikrar bulacak.
Stalin - Sizi gok s1kllm1 goriiyorum. Zaten anlamazhklanmzm onemli bir kisrmm Sakarya Sava1'm kazanmakla, Kars Antlamas1'm imzalamakla ve
aram1zdaki Dostluk Antlamas1'm onaylamakla 96zmu~
siinuz. Tiirk-Frans1z anlamasmdan dogan tela. da
azalmak iizeredir. ~imdi isteklerinizi ozetleyelim: Bizden gok para istiyorsunuz. Bunu verecek durumda degiliz. Eger her yll Odenmesi vaadini garanti ettigimiz
on milyon rubleyi y1h igerisinde verebilirsek, her iki
taraf igin de baan sayanm. Samrsam, bu yil taksidinden dort milyon altm ruble ka'm1tlr. Bunun hiikiimetinize teslim edilmek iizere yola g1kartild1gm1 haber ald1m. <;1kartllmam1 ise, derhal 91kartmz. Gelelim sava
malzemesi sorununa, ben kendi adima Franszzlarla birlikte bize duman olacaginzzi asla hatzrima getirmem
845
Cebesoy - Benim de zaten sizinle bir an once gori.imek istememin nedeni budur, boyle bir sonuca varmak i<;indir. Cevaplanmzdan hiikiimetim <;ok honut
kalacaktir. Arkadalanmzm kukusunu giderecek bir
yolu, ben size derhal bulacag1m. Hiikiimetim beni olagan memur kadrosundan alarak buraya Bi.iyi.ikel<;i gondermemitir. Ben, bugiinkii Turk Milli Htikilmeti'nin
temsilcilerinden biri sayilmm. Bunu siz de bilirsiniz.
Hi.iki.imetim beni buraya olaganiistu buyukelgi olarak
yollam1tlr. Bundan baka, iki memleket arasmda kurulan dostlugun yap1c1larmdan biriyim. Bunu da elbette bilirsiniz. f?imdi memleketini burada gi.i~lii bigimde temsil eden bir biiyiikel<;i size diyor ki: Elinizdeyim, ne ben ve ne de memleketim hi<;bir hak iddia
etmeyecektir. $tlyet Fransizlarla birlikte size kar't yilruyecek olursak, beni rehine olarak tutunuz ve istediginizi yap1mz. Arkadalarm1zm kukulanm bundan
daha iyi giderebilecek bir gozum yolu olabilir mi? 446
Gori.ildi.igu i.izere, iki i.ilke arasmdaki arazi sorunlan gozi.ilmii, Kafkasya Cumhuriyetleri ile antlama
imzalanmitir. Euna ragmen, Bolevik yoneticiler, Polonya, Romanya ve Finlandiya gibi, Turkiye'nin de
Frans1zlar tarafmdan Sovyet Rusya'ya kar1 kullamlabileceginden kuku duymaktadirlar. tngilizler. TiirkSovyet ilikilerini bozmak igin Ankara'nm Boleviklere karl Fransa ile gizli bir anlama imzaladlg1m yay'm1lar ve bunda hayli etkili olmulard1r. Guvensizlik
duygusu igindeki Bolevikler, bu kukunun giderilme* Louis Fischer, Fransa ile kurulan dostluk ilii;;kilerini, Ankara'nm, Fransa ve Rusya arasmda bir koprti kurma arac1 diye
kullanmay1 denedigini yazmaktadir (Louis Fischer, Les Soviets dans les affaires mondiales, s. 345)
846
sini istemekteler ve El~imiz Cebesoy Pa.8, garanti olarak kendini rehine sunmaktachrl
FRUNZE iLE BA~LAYAN TURK-SOVYET
DOSTLUGU
6 - Mustafa Kemal ve Yusuf Kemal, resmen Unu belirtmektedir : 'Tilrkiye, Rusya'ya yonelmitir ve
yonelecektir. Yapilmi olan ve gelecekte, yapilabilecek
olan milzakerelerde, Rusya ile ilikilerimize zarar verecek en ufak birey olmamitir ve olmayacaktzr. Rusya
ile hemen bir aqik ittifak antlamasi imzalamaya ve
bunu biltiln dilnyaya ilan etmeye hazmz. Baka bir yol
diliinemiyoruz. Dililnsek bile, halkimiz bunu anlamiyacaktzr'.
kullanma giriimi baans1z kalm1tlr. Yunanhlara saldmya giriemez, fakat bunun muhalef eti gii9lendirmesinden <;ekinmektedir. ingiltere ile bir anlama ise,
onun igin gergekletirilmesi gii9 bireydir. Bu neden~
ledir ki, biitiin umutlar bize <;evrilmitir.
9 - Geqen akam Kemal, Genelkurmay ileri gelenleriyle muzakere iqin geldi ve Ordu'nun durumuyla
ilgili butun belgeleri getirdi. Beslenmesi gerekli insan
miktarz, sahra topu, makinelitufek, tufek ve savaqz
sayui, askeri birliklerin yapisi ve sayisi hakkznda ger<;ek rakamlari aldzm. Yunan askeri birlikleri hakkinda
da a1J1tt bilgi bana verildi. Planlari ve cephe gerisi durumunu vb. ayrmtzlarzyla inceledim. Son olarak bana
diimana iistiinliik kazanmak ve onu Anadolu'dan kovmak i<;in gerekli (silah) rakamlan a<;1klandi. Rakamlar
6yledir: 100 bin tiifek, herbirine yiiz bin mermi eridiyle 600 makinelitiifek, 3.500 hafif makinelitiifek, 20
ag1r Hovitzer, 12 hafif Hovitzer, 84 sahra topu, 120 oteki &lAhlar, 60 bin mermi, 400 bin elbombas1, 100 ila
150 lin asker elbisesi. Bunlann toplam maliyeti 40 ila
50 milyon Ti.irk liras1dlr. Sonunda Kemal, Unlan soyledi : 'Bir<;ok milletvekiline bildirilmeyen eyleri size
bildirdim'. Zira milletvekillerinin gogu, zayif yaradlh-
h kiilerdir. ~imdi durumumuzu biliyorsunuz. isterseniz, size ek bilgi verilecektir. ilkbahara kadar iki ii<;
ay i<;inde bu silahlan elde edemezsek, diplomasi kanallanyla bir goziim yolu aramak zorunda kalacag1z. Bmm
arzu etm.iyorum. Biliyorum ki, Bati ile uyuma, Tiirkiyre'nin ka<;1mlmaz olarak kole'letirilmesi anlamma
gelecek. Fakat durum, bizim kontroliimiizden <;1kabilir.
BU.tun bunlan size soyledim, zira Rusya ile sonuna kadar i<;ten olmak ve Rusya'nm ne di.ii.indiigiinii bilmek
istiyorum. Para ve silah bak1mmdan da durumumuzun
kotii oldugu kar1hgJ.m verdim, fakat Moskova'y1 hereyden haberdar edecegimi ekledim. ~u am, Ti.irkiye ve
Tiirkiye'nin gelecekteki bizimle ilikileri i<;in <;ok onemli say1yorum... Gerek Kemal, gerekse Millet Meclisi,
849
halen yalmzca bize guvenmektedir. 1 - Turkiye'ye ge1i kalan 3,5 milyon altm Rubleyi hemen yollaym,
2 - Yeni yard1m saglamayi ve bu yard1mm, olas1 s1mrlar igindeki gergek rakamlanm gecikmeksizin ~1k
lamayi zorunlu g6rilyorum* 447
Louis Fischer ise, Frunze ile gorilmelerde en 8.1n olas1hklan dahi ongoren planlar yap1ld:lg1m ileri surmektedir:
Frunze'nin 53 giinliik ziyareti, Rus ag1r askeri
malzemesinin gonderilmesi igin gerekli tedbirlerin almmasma ve gerektigi takdirde Kiz1l Ordu subaylarmm
da kat1lacag1, Yunanhlara karl ayrmt1h sefer plam
hazirlanmasma harcanm1tlr 448
Frunze ile vanlan anlayi birlig'i, Ankara'da gok
cokun gosterilere yol agar. Millet Meclisi, Ukrayna
Cumhuriyeti Hi.ikumeti'ne Zafer kazanm1 Kiz1l Ordu'nun en degerli ve kahraman komutan1armdan biri
ve halen Ukrayna Ordulan Bakomutam olan Frunze'yi Ankara'ya gondermesini ve hele bu karan Sakarya Sava1'ndan he:men once, dlimanlanm1zm kesin
bozgunumuzun yakm bulundugunu ilan ettikleri bir zamanda bize bildirmesini oven bir telgraf yollar. Atati.irk, Sovyetler Birligi'ne karl en cokun konumalanm
Frunze ziyareti s1rasmda yapar :
850
(<Abilof Hazretleri buyurmulard1 ki, Bat1'da ezilenlere kar1 birtaknn gorilmeler yap1lmaktad1r. Bizde bir
atasozu vardir: Mazlumlarm ah1, zalimlere kalmaz. Onlar istedikleri gorlimeleri yapabilirler. Fakat hie; kuku etmemelidir ki, en sonunda ezilenlerin hakkm1 tammaktan ibaret olan dogru yola gelmek zorundadirlar.
Biitiin zuhim dilnyasma kar1 harekette baa gegen Rus
milletinin eref ve kadrini biiyiik takdir ile anarnn)).
ccTiirkiye'nin yaamsal kOUllan, en gok tehlikelerle sanh oldugu zamanda bile, Karadeniz'in obiir tarafmda sad1k dost ve milttefikleri bulundugunu hatirlayabilir diye kulland1gm1z ciimleyi (Frunze kullamyor) ,.
Turk halkl ve TBMM Hi:ikiimeti adma honutlukla ve
teekkiirle senet sayanm. Buna karI Qar boyundurugundan kurtulmm~ olan Rus ve Ukrayna milletlerinin
de her durumda TLi.rk milletinin sadakatine, sars1lmaz
dostluguna giivene bilecegini size garanti ederim>l.
Bu arada ger<;ekc;i Atatiirk, Rus yard1mma bil.yiik
onem vermekle birlikte, milli miicadeleye kendi giicilmiize dayanarak giritigimizi belirtmeyi unutmaz:
((Biz mucadelemize balarken, saldirgan di.i.manlan kendi glicilmiizle ve Hakkm iyiligine dayanarak
kovacag1m1zdan gilvenli idik. Bu gilvenimiz bugtin dahi
silrmektedirl).
Kendine gilvenmeyi esas sayan Ata.tilrk, Tilrkiye'851
Pek <;ogu, dostlugun g~ici oldugu ve koullarm zoruyla sagland1g1 konusunda bir inanca sa.hip olmulard1r. Hala da bu inan<;tadirlar. Fakat iki halkm hangi koullarda ve ne ol<;iiye kadar biribirlerini anlayip
sevdigini ve eski ka vgalarm, zalim yoneticilerin klk1rtmalanyla <;1km1 oldugunu, son savata subaylann biribirleriyle nas1l isteksizce savat1g1m gormii olanlar,
yeni durumun siirekli ve istikrarh oldugunu kabul etmekte gecikmeyeceklerdir.
Tiirkiye'nin rejim degitirmesi, Rusya'da oldugu
gibi, toplumsal bir devrimle ortaya ~1km1 olmayip yabanc1 devletlerin saldm ve egemenliklerine karl bir
bakaldirma turiinde oldugundan diinyam:n dikkatini
<;ekmemitir. Bu bakaldm, canll ve ger~ek olarak dile
getirilmemitir. Yiizeyden de olsa, Ulkemiz hakkmda
bir bilgiye sahip olanlar, 1918 Miitarekesi'nden; ozellikle 16 Mart 1920'den beri alman yolun ~ok uzun oldug;unu kabul edeceklerdir.
Yiizy1llardan beri hereyde efendilerine ve sarayh-
lara ve daha sonra oligariye bagh kalan Tiirk halk1,
1919 yazmda giriilen savagla, kendi kaderinin sahibi
olmayi baarm1tlr.
A<;1k konu:~uyorum. Erzurum ve S1vas Kongreleri'nde biraraya gelen delegeler, insanlarm kendi kaderlerinin kendilerince saptanmasm1 ongoren bir yarg1ya varmIlardL Siz, Sayin Bakan, daha Diinya SavaI'ndan
once bu hususu savunmaktayd1mz.
Bu kongrelerde kabul edilen kararlarla, Istanbul'un yetersiz ve yeteneksiz ellerindeki iktidan tasfiye edilecek ve yeni yoneticileri, bizzat milletin kendisi se9ecekti.
Bu biiyiik halk toplant1smda bulunan, Tiirkiyede yeni bir donemin balad1gm1 ve Turk halkmm art1k
kendi liderlerinin koruyuculugu altmda degil, kendi
kendini yonetecegini ilan ettiler.
16 Mart 1920'den sonra Ankara'da toplanan halk
temsilcileri, milletin iradesini ve kaderini bag1ms1z ve
854
egemen bir varhk olarak saptama arzusunu ilan ettiginden, bu istegin bi.itilnilyle ger~eklemesi, milli bir ama~
olmutu.
~imdi bi.iti.in bunlar gergeklemitir. Halk tarafmdan segilmi olan temsilciler, yalmzca yasama yetkisini degil, aym zamanda yi.iriitme gorevini de ellerinde
bulundurmaktadirlar. istisnai olarak, milletin bag1ms1zhk ve gilvenliginin soz konusu oldugu yerlerde, halk
temsilcileri yasama yetkisini de yerine getirmektedir.
Gori.ildiigu gibi, Bati'da lcapitalist smifm tum millet iizerinde egemenlik kurmasma benzer bir durum .
bugiln Turk illkesinde_ yoktur.
Bu bak1mdan biz, kapitalist sistemden otede, halk<;1l1.k sistemini gerc;ekletirmi bulunuyoruz.
855
Milletleraras1 politika alamnda, Tilrk-Frans1z anlamas1, Rus-ingiliz anlamas1 gibi, koullarm zoruyla
meydana gelmitir. Bu anlama gelecekte imzalayacag1m1z anlamalar gibi, dostluk anlay1lanm1z1 zedeleyemez. Size TBMM'nin Sovyet Rusya'ya karl izledigi
politikamn degimedigini, soylentilerin ger<;ege dayanmad1g1m belirtmek isterim.
Hukumetlerimizin, dolaylz, ya da dolaysiz olarak,
biribirlerine karZ bir anlamaya ve koalisyona girmeyeceklerine inanzyorum.
r1, fakat Boleviklerin ele gec;irdikleri silah, top ve ceplrnneyi Turk Ordusu'na vermilerdir.
Ataturk, Mart 1922'de Millet Meclisi'nin U9iincli
'l'oplanma Y1h'm a9arken, Frunze ve Aralof'u alkIlar
arasmda over, Turk-Sovyet ilikilerini uzun uzun anlatir ve Turk dI politikas1m 6yle tammlar :
it;; politikamzzda oldugu gibi, dz politikamizda da:
temel ilkemiz Milli Misak maddelerinden ibarettir. (Alku;lar). Milli Misak'z kabul ederek, maddi ve manevi
alanda tam bagzmszzlzgimzzz onaylayanlarz derhal dost
sayiyoruz. Tam ve gergek bagzmsizlzgzmizi a<;zk ve i<;ten olarak en once taniyip bize dostluk elini uzatan
Rus Sovyetler Cumhuriyeti ile karde<;e baglarzmizzn
pekitirilmesi, dz politikamizzn esasidzr. (Surekli ve
~iddetli
leri).
Bu esas, tam bagimszzlzgzmizz onaylayacak herhangibir devletle ilikilerimizi yenilememize elbette engel tekil etmez.
Efendiler, dz politikamzzda baka bir devletin haklarzna saldirz yoktur. Ancak hakkzmzzz, yaamzmzzi,
memleketimizi, namusumuzu savunuyoruz ve savunacagiz. (Hayhay sesleri ve iddetli alkIlar) 450
QALI~IYOR ...
Goriiliiyor ki, 1922 y1h balarmda giivensizlik buz~oztilmii goziikmektedir. Bu havada itilaf Devlet-
halefet, emperyalist devletlerin diplomatik temsilcileriyle ibirligi halinde gal1mItir. Arna Mustafa Kemal,
859
Sovyetler Birligi ile dostluk konusunda s1ms1k1 direnmi ve Rauf Bey'le bakalanmn Tlirkiye ile Sovyetler
Birligi'nin aralanm a<;mak <;abalanm daima suya dutirm tittir 404
Aralof, Albay Mougin'in her tilrlti kIkl.rt1c11Iga
bavurdugu kamsmdadir. Agustos 1922'de Ankara'da
Sovyet Btiyiikel<;iligini Mougin'in yaktird1g1, hatta Rauf Orbay'm dahi bu ite gizlice parmag1 bulundugu *
iddiasmdadir !m
Lozan Konferans1'ndaki Rus temsilcisi Vorovski,
Lozan'da oldiirtili.1r. Aralof, bunun emperyalistlerin direktifiyle yap1ld1gm1 ileri surer. Ali Naci Karacan, Bol.eviklerin, Lozan Konferans1 Gene! Sekreteri Massigli
tarafmdan bu cinayetin diizenlendigine inand1klanm
yazar! 456
Nisan 1922'de Moskova'daki Biiyiikel<;;iligimizin onde gelen dart kiisinin katild1g1 itilaf Devletleri yararma bir casusluk olay1 meydana <;;1kar. Ali Fuad Paa,
bu yiizden Moskova'y1 terkeder. Fakat buna benzer daha bir<;;ok olay ve <;;eitli ktkirtmalar, iki filke arasmda
gelien dostlugu bozmaz. Bu dostluk en biiyiik smav1
Lozan Konferans1'nda verecek, Konferansm ilikilerde
yaratt1g1 gerginlige ragmen, bunahm atlat1lacak ve giivenli ilikiler siirdiiriilecektir.
LOZAN'DAKi BUYUK SINAV
ingiltere ve Fransa, Lozan Konferans1'na Turk* Rauf Orbay, amlarmda Sovyet Elc;iligi'nin yaml hikayesini oyle anlat1r: 15 Agustos 1922 giinii Ankara'da biiyilk bir
yangm oldu. :Rus Elc;iligi binalarmdan birinden c;1kan yangm,
sondiirme arac;larmm yetersizligi ve susuzluk yuziinden genileyerek Kurunlu Cami'ye de s1c;radi. Zaten harap olan sehri biitiin biitun kill etme tehlikesini gosterdi. Mustafa Kemal
Pasa, h1zla ilerleyen yangmm mevcut suyla sondtirtl.lemiyecegi kamsma varmca, tahrip kallplari kullamlmasm1 emrederek
felaketi yirmi kilsur evle bir cami ve diikkamn yanmas1yla
durdurmay1 baard1~ <Yakm Tarihimiz, cilt III, s. 372).
860
Mustafa Kemal Paa, Sovyet Hiikiimeti'nin Bogazlar ytiziinden Tiirkiye ile bogumayacag-I, bunun onemli bir sorun olmakla birlikte, Sovyetler Birligi ile Tiirk.iye ve oteki Dogu'lu Ulkeler arasmdaki genel politik
biitiin ic;inde, ancak bir parc;a tekil ettigi noktasma
dayanmakta idi.
Mustafa Kemal, ingiltere ve Fransa'nm, Rusya ile
Tiirkiye'ye yaptiklan askeri miidahalelerde iyice canlanmn yand1g-Im, onlarm ic; politik durumlanndaki karars1zhgm, milletleraras1 politik ve ekonomik sorunlardaki anlamazhklarm, kamuoyunda savaa karI artan
honutsuzlugun itilaf Devletleri'ne, yakm bir tarihte
yeni bir askeri sald1nya izin vermeyecegini birc;ok sef erler ima etmiti.
Mustafa Kemal'e gore, bu sure, Tilrkiye ile Rusya'ya durumlarzni gil<;lendirmek, Bogazlar rejiminde degiiklik yapmak olanaklarzni verecektir*. Bogazlar reji-
864
mayi dilfultiyordu ~ 61
Ote yandan Balkan Sava91'ndan beri ag1r bir mi.icadelenin i<;inde bulunan Turkiye, gerc;ekten yorgundur
ve bana susam1br. Euna ragmen, :tngiltere ile Bogazlar i<;in sava91 goze ald1g1 takdirde, Rusya, Tiirkiye ile
birlikte savaa katilacak m1dir? Babakan Rauf Orbay, bu soruyu Rus Btiyi.ikel<;;isi'ne yoneltir :
<<~ Eger konf erans kesilirse, ingiltere bize karI
diimanca bir harekete ge<;;ecektir. Bu hareket, herhalde
ingiliz filosunun Karadeniz k1yilarma kar91 baz1 davramlan olarak ortaya <;;1kacaktlr. Bu takdirde Sovyetler Birligi a<;1k<;;a bizden yana, ingiltere'ye kar1 <;1kacak m1dir? ingiliz filosunun Karadeniz'e <;;1kmasma engel .olrnak i<;;in bizimle birlikte Bogazlar'1 savunacak
m1dir?n
Aralof, soruyu cevaps1z birakm1tlr462 ite bu ko~ullarda, Lozan'da Ttirkiye, Bogazlar sori.munda ingiltere'ye odun vermi, Sovyet dostlugundan aynhyormu
izlenimini yaratm1tlr.
LOZAN ONCESi KUl?KU BULUTLARI
Btiyiik Zafer'den hemen sonra, Ti.lrkiye, ban koUllanyla ilgili o1arak, itilaf Devletleri ile birtak1m goriimelere girmitir. Moskova Antlamas1, taraflarm bu
konularda biribirlerine bilgi vermesini gerektirdigi halde, bunun yap1lmad1g1 anla1lmaktad1r. Sovyet Htikiimeti, Mudanya Konferans1'nm a<;;1ld1g1 3 Ekim 1922 gi.inii bir nota vererek bu tutumdan yakmmu;itir:
<cSovyetler Birligi Hiiktimeti, Turk Hilktimeti Komutanhg~ temsilcileri ile itilaf Devletleri temsilcileri
arasmda bir konferans toplanacag1m, Turk Htiktimeti'nin Trakya'nm itilaf kuvvetlerince igaline raz1 oldtigunu, Bordeaux Radyosu'ndan ogrenmi bulunuyor.
Dost Sovyetler Birligi temsilcisine bu konuda onceden
bilgi verilmemitir.
Sovyetler Birligi Hiiki.imeti Yakm Dogu sorunlan
di politikasmda, ozellikle Bogazlar sorunu genel ka865
rarlannda, onceden kar1hkh gorti.ilp uyu~ma yti.kti.mlillti.gtinden soz eden Moskova Antlamas1'na oldugu
kadar, Diileri Bakam Yusuf Kemal Bey'in 4 Agustos
1921 tarihli, Ttirkiye'nin Moskova Bti.yiikelc;isi Ali Fuad Paa'nm 17 Eylill 1921 tarihli, aynca Sovyet Dlileri Bakam Qi<;erin'in 10 Ekim 1921 tarihli notasma
ve bundan sonraki bir s1ra notalara dayanarak, U anda kendi di politikasm1, Tiirkiye BU.yuk Millet Meclisi
HUkti.meti ile uyuarak yilriltmek <;abas1 i<;indedir.
Hukumetim, Turkiye Hukumeti'nin Sovyetler Birligi notaszm desteklemeyiine ve Mudanya Konferansz'na katilmayi kabul ediine, Trakya'nin ve ayrzca Bo-.
gazlar ile Istanbul'un igaline razz oldugunu haber vermeyiine olaganustu llmZ bulunuyor. Boylece d1 po-
866
sunda --o na -eek bama b1rakllm1 olarak- ban:~ konferansma ka.t1lahilecektir. Oteki sorunlarm goriliilmesinde, Rusya, katilmakta ISrarh olmasma ragmen, d1anda b1rak1lacaktir. ismet Paa, Aralof'a gore, bu tutumu 6yle ac;1klayacaktir :
- Sizsiz durumumuz daha zorlaacak, ama boyle olmas1 gerek. Biz bunu Mustafa Kemal'le konutuk.
Bu bizim ortaklaa goriii.imi.izdur. Siz Gazi Mustafa
Kemal'i bilirsiniz... 0 Sovyetler Birligi ile sonsuza dek
bir dostluk tarafhs1d1r. Biz moral bak1mmdan sizin bizimle oldugunuzu hissedecegiz... Beni anlamamzi rica
ederim 464
CURZON KAR~ISINDA <;i<;ERiN VE iSMET PA~A
Tiirkiye boylece, itilat Devletleri'nin kar1smda barI masasma tek bama oturacaktir. Bogazlar sorununu dahi Lord Curzon, Kemalist Turkiye ile Bolevik
Rusya'y1 biribirine diltirmek ic;in kullanacakt1r. Curzon'un taktigi ilginc;tir.
Konferans'ta Bogazlar sorunu ilk kez 4 Arahk
1922'de ele almd1gmda, Curzon; Turkiye'nin herkesten
once goriiilnil ac;1klamasm1 ister. ismet Paa bir iki genel ciimleyle bu istegi gec;itirir. Curzon, hic;bir ey
stiylemedi diye tsmet Paa'yi eletirir, ismet Paa konumayinca sozti. Qic;erin'e verir. Qic;erin, Turk Milli
Misak'mdaki Bogazlar goriiiinii benimsediklerini uzun
uzun anlatir. Ruslarm da kat1ld1gi Ti.irk goriiilni.in kabul edilmesini ister. Daha birkac; delegasyon konutuktan sonra Curzon soz ahr ve tutanaklara gore, ozetle
isu konu:~ma gec;er :
Curzon - Ti.irk Delegasyonu goriiilnii imdiden
bildirmek istememitir. Rus Delegasyonu Komisyona
ozenle hazirlanmu~ ve birtaklm onerileri de kapsayan
tam bir plan sunmutur: Butiin devletlerin gemileri
ii;;in, gerek ban, gerekse sava zamanmda, ticaret amac1yla gec;i serbestligi; Tiirkiye'den baka biitiin devlet-
867
yonu'nun goriilerine uygun kesin oneriler ileri siirmti oldugu cevab1m vermitir. Fakat Tlirk Delegasyonu, kendi hiiktimeti adma savunmak istedigi <;oziimu bildirmeye yanamam1tlr. Bu ytizden, Turk Delegasyonu'ndan, Rus Delegasyonu'nun gorlilerini benimseyip benimsemedigini, ya da Komisyon'a ileride Turk
Htikti.meti'nin gorti.tinu kapsayan ayn bir a<;1klama
yap1p yapamayacag1m sormak zorundaynn. ismet Paa'nm bu konuda vereceg'i cevab1 iittikten sonra, Komisyon'a <;ahmalanm nas1l bir usul i<;inde yurutmesi
gerektigi konusunda oneride bulunabilecegim.
ismet Paa - ileri suril.len onerileri ogrenmeden
ayrmtih a<;1klama1ara girimeyi gerekli gormiiyorum.
Komisyona sunulmu <;eitli formiiller arasmda, Rusya 'nm ileri surdiigii onerilerin Turk goriiiine uygun
gorundugiinii yeniden bildiririm.
Curzon - !smet Paa'nm cevabm1, Turk Delegasyonu'nun kendi gorulerini imdilik Komisyon'a bildirmek istemedigi bi<;iminde yorumluyorum. !smet Paa'nm vermek istedigi tek bilgi, ileri siiriilen gortiler arasmda Rus onerisinin Tiirkiye'nin gorulerine daha uygun diimekte oldugudur.
Turk Delegasyonu'nun verdigi bu cevapla, Konferans ile alay eder gibi gorilnmekte oldugunu soylemek
zorundayim. Konferans toplanah beri, bir<;ok gtinler
ge<;mitir. Konferansa sunulmu <;eitli sorunlarm <;oziimlenmesi i<;in ciddi <;abalar gosterilmitir. Konferans
en gii<; sorunu ele ald1g1 vakit, Turk Delegasyonu, goriilerini bildirmek durumunda, ya da isteginde olmad1g1m soylemektedir. Turk Delegasyonu, Rus Delegasyonu'nun onerisinin kendisine oteki onerilerden daha uygun geldigini soylemekle yetinmektedir.
Turk Delegasyonu, bu davraniiyla, Konferans'a
kart gereken gilven ve saygiyz gostermil olmmnaktadtr. Turk Delegasyonu'nun bu tutumu ogrenildigi Zaman, dilnyada gok olumsuz bir izlenim yaratacaktir.
GOrilme bu kOUllar altinda surilp gidemez. Du.rumun
869
Gorlildugu gibi, Lord Curzon, konferans1 diktatorce yonetmekte, delegeleri c;ocuk azarlar gibi paylamakta, tehdit etmekte, Qi<;erin'in Turkiye adma konutugunu belirtmekte ve 1srarla ismet Paa'y1 Rus tezine kar1 tutumunu a91klamaya zorlamaktadir. Harold Nicolson'a gore, Curzon, ismet'e Rusya ve Turkiye arasindaki yakm bagzn daha sonra qozillmesini saglayacak bir
gedik aqmittr 466
Konferans1 istegince yoneten Curzon, 6 Arahk gilnii Muttefik Devletler'in Bogazlar konusundaki gorillerini a91klar. Curzon, Qi<;erin'in Bog-azlar'da kesin Turk
870
bart~t
do_-
871
edilmi~
Curzon ve miittefikleri, sava gemilerinin silahs1zlandmlm1 Bogazlar'dan serbest<;e ge<;iinin yam s1ra,
el<;iliklerin emrindeki sava gemilerinin Istanbul'da
serbesti;;e bulunmasm1 isterler. Curzon, sava gemilerinin, Istanbul bir deniz ehri oldugu ii;;in, Kara Avrupa'smdaki eli;;iliklerin bulundurduklan binek otomobillerinden farks1z bii;;imde bir gezi motoru tekil ettigini
soyler! ismet Paa, daha sonraki toplantilarda buna
kesinlikle karI oldugunu belirtmekle yetinir. ABD Delegesi Grew dahi, toplantilarm birinde ismet Paa adJ.na oyle bir soylev verir :
- Eger stasyoner denen Ttirkiye'deki eli;;ilik sava
gemileri, Ekselanslarmm belirttigi bh;imde bir binek
arabasmdan farks1z ise, o halde Ekselanslannm bir liman olan Londra'da bir Turk stasyonerinin bulundurulmasma bir itiraz1 olmamas1 gerekir.
Grew, Ah, ismet boyle konusaydl, ne guzel bir
darbe olurdu Curzon'a der. Fakat ccfsmet ~ok sagir.
Olan biteni izleyebilmek i<;in sekreterinin i;;evirilerine
bag1mh. Hazircevaphkta usta Curzon'a karihk verebilme olanagma pek az sahip di ye kendini toparlar467
Curzon ise, Gei;;mite Bogazlar'1 koruyabildiler mi?
Rusya bu yuzden neler i;;ekti... diye Turkleri hafife ahr~
Curzon:
- Bu bolgelerin tarihi... Ttirkiye'nin Bogazlar'da
nas1l bek<;ilik yaptigm1 gosteren orneklerle doludur
diye Turkiye'nin yetersizligini ileri surer ve <;ii;;erin'in
tezini alay konusu yapar.
ismet Paa, Curzon'u.n itilaf Devletleri tezini ai;;1klamas1 kar1smda susar. inceleyecegimll demekle yetinir. Cevap vermek yine <;ii;;erin'e dtier. <;ii;;erin, daha.
once soztinii ettigimiz, Bogazlar'da mutlak Turk egemenligine dayah ccara duvan tezini gelitirir.
!smet Paa, nihayet 8 Arahk'ta konuur ve Turk
tezini a<;1klar. ismet Paa, itilaf Devletleri tezini, Bo-
872
j:\azlar, Istanbul ve Marmara Denizi'nin giivenligi ac;1smdan ileri siirdiigu yedi degiiklikle benimser. Cur-
zon, ismet Paa'ya ovgUler diizer. Tiirklerin, askerlikten
armdmlm1 bOlgeler kurulmas1, milletleraras1 bir ko-misyon tekili ve sava gemilerinin ge<;mesi gibi ilkelcri kabul ettikleri i<;in mutluluk duydugunu belirtir.
9a1ran Qi<;erin, Turk onerisini cevapland1rmaz, fakat.
ismet Paa'mn ilke olarak benimsedigi Muttefik tasans1m, Tiirkiye'nin bag1ms1zllgm1 kIS1thyor diye iddetle yerer. Qic;erin, ccara duvan tezini yeniden gelitfrir:
Eger ingiltere, 1833'te oldugu gibi, Rus donanmasnu Istanbul'da ve Rusya da K1nm SavaI s1rasmda
oldugu gibi ingiliz donanmasm1 Bogazlar'da gormek
istemiyorlarsa, Rus onerisi bu karihkh garantiyi saglamaktadir.
ideal c;oziim, biitlin deniz silahlarma, bi.itun denizlerde son vermek olacaktir. Ancak bugi.inki.i durumda
i;atian c;1karlar arasmda yap1lmas1 miimkfm tek uzlama, egemen Tiirkiye'ce Bogazlar'm sava gemilerine
kapatilmas1dir ...
Dzgilr ve ege:men bir Tilrkiye ... Bizim ic;in, Avrupa'nzn tam ortasznda isvic;re, ya da Bel<;ika gibi, bari-in vazge<;ilr,nez bir unsurudur _
Curzon ise, Tiirkiye ile Rusya arasmdaki gorl.1 aynhgm1 si:imiirmeye devam eder :
cc<;ic;erin'in konumas1, Turk Delegasyonu'nca ya-
p1lan konUmamn, Rus Delegasyonu'nu oteki delegasyonlar kadar airttigm1 gostermektedirn.
QiQERiN, DEVREDEN QIKARTILIYOR
Ti.irk tezini yeni ogrendigini si:iyleyen Qic;erin, bunun ayrmtilanyla bir altkomisyonda incelenmesini ister. Curzon, cc<;ic;erin, benim ve meslekdalanmm adalet duygusuna gilvenmelidir diye bu oneriyi reddeder.
Bundan sonra, Lozan'da Rusya'nm diarda biraklld1g1
ve habersiz tutuldugu bir uzmanlar c;ah:;imas1 balar.
873:
Tilrkiye ile itilaf Devletleri'nin goruleri uzlatlnlmaya c;;ah1hr. Rusya, protesto eder. Aralof, Babakan Rauf Bey'e 6yle konuur:
Delegemiz, itilaf Devletleri'nin uzmanlar komis_yonu iiyeleri Turk ilyelerini itilaf Devletleri'nin tasans1m Turk tasansma yaklatlrmak igin gizli ~ahirken
yakalarm. Delegasyonumuz olay1 yaz1h olarak protesto etmi. Arna bu protesto dikkate ahnmam1, eskisi
gibi bir kulis aras1 c;;ahmalar stiriip gidiyor. Sorun ac;;1k~a komisyonda ya da altkomisyonda gori.iillecegi yerde, bizim haberimiz olmadan gizlice pazarhga giriilecegi yolundaki kukulanmda ne kadar hakh imiim !
Hie;; de glizel olmayan bir durum g1km1 oluyor ortaya.
Dogrusunu isterseniz, bunu hie;; beklemiyorduk 46 s.
Bu protestolara ragmen, ozel c;;ahmalar devam
eder. Turk tezine baz1 6diinler saglamr. Fakat 18 Arahk'ta Mi.ittefikler, Bogazlar sorunundaki son onerilerini sunduklarmda, tezlerde hala onemli aynllklar vardir. Ozel gahmalann d1mda tutulan Rusya ise, Konferans'a bir kar1-tasan sunar ve itilaf Devletleri'nin
yeni tasansm1 iddetle eletirir. Tiirkiye'ye verilen bir
tak1m aldatic1 6di.inlerin, Rusya ve Tiirkiye'nin arasm1
ac;;mak amacm1 giittiigiinii ileri surer:
Bu ... tasanda, sald1rgan unsurlarm gene Rusya'ya yonelmekle birlikte, Tiirkiye'nin c;;1karlan ve giivenligi konusundaki -aslmda gerc;;ege dayanmayan- isteklerini yerine getirme giriimi de ac;;1kc;;a gorulm;;ktedir. Kukusuz, Tilrkiye'yi Rusya'dan ayzrmak ve Tilrkiye'de, Karadeniz'deki Turk kiyzlarznzn gilvenligi saglanmakszzzn, Rusya'yi Oteki devletlerden gelecek salclirzlann bi.dun agzrlzgz altina koymakla Tilrkiye'nin gilvenliginin saglanabilecegi yollu, yanlz bir sanz uyandzrmak istenmektedir. Yeni tasan, Ttirkiye'ye aldatic1
bir koruma sagfar gibi goriintirken, Rusya'ya karI bii.-
<<Qigerin, once Tlirkiye'ye verilen garantilerin aldat1c1 oldugunu soylemekle soze balamu~tir. Boyle bir
gortiti daha gok ismet Paa'mn one surmesi beklenebilir birey olurdu, fakat ismet Paa bu konuda higbir
.ey soylememitir; bu ytizden Turk ve Rus delegasyonlannm bu konuya ilikin tutumlan arasmdaki temel
.aynhg1 belirtmekle yetinirim.
CURZON ULTiMATOMUNA iNONU
BOYUN EGiYOR
lunmas1m ister.
ismet Paa sertlik gostermez. Turkiye'nin guveuligini en sert bi<;;imde savunmak yine <;igerin'e du:;ier :
Bogazlar'm k1yilan askerlikten armdlnlmakla,
buralarm gii.venlig'i hi<;;bir zaman garanti altma almm1:;i
olmamaktadir. Guvenligi saglayabilecek tek devlet,
Tiirkiye'nin kendisidir. Turkiye'nin elinden bu olanagi
almak, ger<;;ekte Bog-azlar'1 savunmas1z birakmak ve
Tiirkiye'yi eli ve ayag1 bagh olarak en kuvvetli devlete
teslim etmek demektir......
Lord Curzon'un buttin a<;1klamalan tek bir ama<;
gutmektedir: Bogazlar'm ve Istanbul'un savunmas1m
olanaks1z k1lmak ve Rusya'y1 buyiik donanmalarm sald1nsma kar1 a<;1k birakmak.
Curzon umursamaz. ismet Pa:;ia'ya Ya evet, ya haym>a benz.er bir ultimatom verir. Curzon, Bu son oturum olacaktl. Bir toplanti daha yapmay1 kabul ediyorum. Bu, kesinlikle son toplanti olacaktm> der. ismet
Paa'ya bu son toplantmm aym gun og;leden sonra m1,
yoksa ertesi gun mu yap1lmas1m segme hakk1 tamr.
Ismet Pa:;ia, iki giin sonra toplanahm, der. Curzon, hayirn der. !smet Paa tutanaga gore, Curzon'a duydugu sayg1yla ertesi gun toplamlmasm1 kabul eder.
ismet Paa ertesi gun (20 Arahk) yumuak konu:;iur:
Tiirkiye... Bogazlar'1 tahkim etmemeye raz1 olma
ozverisinde bulunmu:;itur. inangla belirtmek isterim ki;
hi<;bir millet, dtinya banl ugrunda buna benzer bir ozveride bulunmamitir.
Bir Ulkeyi, ba:;ikentini onceleri guvenilir ve iyice
savunulur bir durumda iken, :;iimdi karadan ve denizden gelebilecek her turlti tehlikelere kar1 a<;1k b1rakmaya, ancak i<;ten bir ban ve uzlama istegi raz1 edebilir ...
Oteki milletlerin isteklerini yerine getirmek ilzere,
savunma olanaklarzndan bu bi<;imde vazge<;mesinden
876
razmm Bogazlar Komisyonu'nun kontrol yetkisi oldugunu soyler. Curzon, ol<;illii ve uzlaICI diye tsmet
Paa'mn konumasmdan honutluk duydugunu ac;1kIar1011.
Amerikan Temsilcisi Grew, amlarmda bu 19 ve 20
.Arahk gilnle1ini Oyle anlatir :
19 Arahk 1922'de Curzon, ultimatom bic;iminde
bir Bogazlar onerisi sundu: Baka Odiln yok, ertesi giln
Cevap, diyordu. Daha sonra Curzon, (ABD Delegesi)
Child'a anlatti ki, bOyle davranmakla bi.iyi.ik riziko ahyordu. Curzon, objektif bir gorille kendisinin eglenceli
bir tasvirini de yapti: Turklere bart koU.llarmz dinlemek i<;in galiplerinin karzsma <;tkarzlan yenik bir dil:~
manmz gibi alayci bir tonla konumaktaydi. Curzon,
lsmet bir kafa tutucu cevap verse, Miittefikleri son derece gii<; duruma diliiriir, diyordu.
cti. .....
Japon delegesi, ozellikle beceriksiz bir kollUma
yapti. Curzon'un dtinkii ultimatomunu iitince, Konferans'm kesilmesinden korkmutU ......
0 akam bizimle yemek yiyen (Ingiliz Delegasyonu'ndan) Sir William Tyrell, (Japon Delegesi) Hayai'nin herkesin dikkatle agzma almaktan kac;md1g1 ultimatcm sozcilgunil kulland1gm1 iitince, soguk bir titremenin belkemig-inden aag1 yayild1gm1 anlattil)m,
877
Bundan sonra Bogazlar sorunu, Curzon'un belirttigi iizere, Konferans salonunun d1mda>J yti.riitiiliir.
Curzon, esas itibariyle Bog-azlar Komisyonu'nun yetkileri konusunda Tiirkiye'ye odiin verir. Tilrkiye de oteki noktalarda Miittefiklerin goriilerini kabullenir. Boylece Bogazlar sorunu, 1923 yilmm balannda, Rusya'nm d1mda <;6zillmi.i olur. Bogazlar sorununa ilikin
sozleme tasans1, Ocak ayi i~inde hazirdlr. Bu konuda
Komisyon 1 ~ubat 1923'de usulen toplamr. Curzon, sozii ismet Paa'ya verir. ismet Paa, bir iki noktaya dokunmakla birlikte, tasanya ciddi bir itirazda bulunmaz.
Qi<;erin i<;in ise, sozleme tasans1 bir siirprizdir :
ccBu, gizli gortimelerin uriiniidiir. Biz, bu goriimeleri kesin olarak yapllmam1 say1yoruz. Biz, Rusya, Uk...
rayna ve Giircistan katilmaks1zin haz1rlanmu~ Bogazlar'a ilikin bir sozleme tasans1yla ka!llaffil bulunuyoruz)).
Qi~erin, tasannm bir altkomisyonda goriiiilmesini
ister. Curzon, ccTasan, gizli kapakh haz1rlanmadi. Komisyonlarm ve altkomisyonlann ise art1k biitiin ~ah
malan sona ermitir kar1llgm1 verir. Bu f1rsattan yararlanarak, Turkiye'yi Rusya'ya kar1 oynama taktigini
bir kez daha degerlendirir :
Qi<;erin, sozleme tasansznm yalnzz Muttefiklerin
goriilerini yansittigzni soylemitir ... Tasari, yalnzz Miittefiklerin goriilerini yansitmak Dyle dursun, hemen
hemen her noktada Turk Delegasyonu'nun gorulerini
yansitmaktadir. Tasan yalnzz Muttefik delegasyonlarinca dilzenlenmi olsaydi, hi<; kukusuz, bunu bize tlk
soyleyecek Turk Delegasyonu olurdu. Fakat Turk Delegasyonu, bOyle bir gozlemde bulunmamitir... t;i<;erin,
bu metni imzalamak istemezse, bu karanndan ne kadar uzilntil duyarsak duyalim, bunu kabul etmek zorunda kalacagiz.
Sayin Ba!jkamn, tasanmn Tilrkiye'nin gorillerini yansittigina ilikin sozlerine geiince, bu gorillerin
Tilrkiye'ye ultimatomlar ve sava tehditleri ile zorla
nasil kabul ettirildigini bilmekteyiz. Antlamanm bize
Vorovski, stirekli olarak c<imza edeceg;inizi soyleyin, gelin>1 baskls1 altmda tutulur. ismet Paa bir toplantida, Ruslar da sozlemenin imzasmda hazir bulunmahd1rn deyince ingiliz Delegesi Rumbold, imza edeceklerse, elbette gelebilirleri1 buyurur. Ruslar ise, Siz
imdi bizi Konferans'a kabul edin, imza edip etmeyecegimizi imza gilnil soylerizn kar1hg1m verirler.
Vorovski, isvi~re Hilktimeti tarafmdan devamll
horlamr. isvi~re faistleri onu otelinde devamh rahats1z
ederler. Ve nihayet 10 May1s gilnil Vorovski, kald1g1
otelin yemek salonunda tabanca kurunuyla Oldilrilltir,
yarchmc1lan yaralamr. Yarah yard1mc1 Arens ile konuan Ali Naci Karacan Oyle yazar:
Yaralt Arens'in iddia ve suqlamalari agirdi. Cinayet etrafznda Konferans Genel Sekreteri'nin adz dolamaya balamiti. Massigli, gazetelere verdigi bildiride,
'Tilrkler tarafzndan kabul edilen Bogazlar Sozlemesi'ni irnza edeceklerini ac;zk<;a belirtmekten kw;mdzklari
i<;in Rus delegelerinin Konferans'a alznmadzklarznz'
ar;ikliyordu. Bu karar, isvi~re Hilkumeti'ne bildirilmi,
isvi~re Htiktimeti de Rus delegelerine olagan kiiler
gibi davranarak, oteki delegeler i~in alman koruma
tedbirlerinden onlan yoksun b1rakm1tl 472
Bogazlar Sozlemesi, Lozan Antlamas1'yla birlikte
24 Temmuz 1923'te Lozan'da imzalamr. Sovyet Temsilcisi imzada yoktur. Sozleme, ti~ hafta kadar sonra Roma'da, Vorovski'nin yerine gelen temsilci tarafmdan
Protestolarla imzalamr. Fakat Sovyet Hilktimeti, Bogazlar Sozlemesi'ni onaylamaz.
SONUQ
Lord Curzon'un Lozan'da iki iilk& arasmdaki ilikileri bozma yolunda hayli baanh olmasma ragmen,
bu dostluk, her iki taraf da ingiliz ve Frans1z emperyalizmlerinin ara bozma oyu11lanm ve amai;Ianm iyi
degerlendirdiklerinden, bozulmaz. Atatiirk doneminde,
Bogazlar ve Tilrkiye arazisi hi~bir zaman BatI emper881
Goriildugu uzere, kar1hkll guvenlige dayah ilikiIer soz konusudur: Bolevik Ru,sya, Kemalist Tiirkiye'den guvenligi ag1smdan kendisine bir zarar gelmeyecegine, Milliyet<;i Turkiye'nin Bat1 emperyalizmine alet
olmayacagma inanmak istemektedir. Turkiye'nin tarafs1zhk politikas1 izleyecegine, Bati emperyalizminin
politik, askeri, mali ve ekonomik <;eitli kombinezonlannm ve bloklama <;abalarmm d1mda kalacagma guvenmektedir. Ekonomik ve askeri bak1mdan guglendikc;e, Tiirkiye'nin bu kombinezonlara ve bloklamalara
karI direnme giicilnun artacag1m diiilnmektedir.
Kemalist Turkiye ise, gei;miten ders almItlr: 1838
Ticaret Antlamasl'ndan sonra, ingiltere, koruyucu ve
kurtanc1 olarak Tiirkiye'de egemen olmutur. Qarhk
Rusyas1 dilmandir; ingiltere ise bu dilmandan Tiirkiye'yi korumak i<;in yardlmma kOan dosttur. Ne var
ki, bu dostluk, aymm pengesinden korkan kuzunun
kurda s1gmmas1 bi<;iminde bir dostluk olmutur. Dii882
Bu <;er<;eve i<;inde, yeryiizunde ilk milli kurtulu sava1m baanya ulatlran Kemalist Tli.rkiye'nin yi.iriit-
883
tilgil, Yunanistan'la bile <liimanhga son veren herkesle dostluk politikas1, giivenligimizi en iyi bic;imde gerc;ekletirdigi gibi, u.lkeye di diinyada itibar ve sayg1
saglamu~tir. Bu bag1ms1z di politika, aym zamanda ic;eride bag1ms1z bir ekonomi politikas1 izleyebilme olanajpm vermitir.
Emperyalist yoriingede bir d.1 politika, ekonominin
somiirgelemesiyle birlikte gitmitir. Bag1ms1z bir du~
politika ise, gec;miten miras .sOmiirge ekonomisi koUllarnu tasfiy~ edip planh bir ekonomiye yonelme olanag1m, it; gelimeler el verdigi Olc;iide, getirmitir.
Kisaca, Kemalist Tiirkiye'nin bata gelen ozelliklerinden biri, izledigi bu yeni dt politika olmutur.
Ataturk'iin olUmiinden lwmen sonra, ingiltere ve Fransa ile mevsimsiz bir askert ittifaka giriip bu dz politikamn terkedilmesiyle, bagimszz kalkznma olanagi da
yitirilmitir. Tanzimat donemi ekonomi politikasma do-
nillmiitiir. Y1l, 1939'dur. Fakat bu konuyu daha iyi degerlendirebilmek igin, once Kurtulm~ Sava1m1z'm dayand1g1 toplumsal giic;lerin sm1fsal yap1s1m ve bu savam ozel koullanm bilmek gereklidir. Bu konuyu,
U~iincii Kitap'ta ele alacag1z.
884
885
38.
39.
40.
41.
42.
43.
44.
45.
46.
47.
48.
49.
50.
51.
52.
53.
54.
55.
56.
57.
58.
59.
60.
61.
62.
63.
64.
65.
66.
67.
68.
69.
70.
71.
72.
73.
74.
75.
76.
77.
78.
886
79.
80.
81.
82.
83.
84.
85.
86.
87.
88.
39.
90.
91.
92.
93.
94.
95.
96.
97.
98.
99.
100.
101.
102.
103.
l 04.
105.
106.
107.
108.
109.
llCF.
111.
112.
113.
114.
115.
116.
117.
118.
119.
120.
121.
122.
123.
124.
125.
887
126.
127.
128.
129.
130.
131.
132.
133.
134.
135.
136.
137.
138.
139.
140.
141.
142.
143.
144.
145.
146.
147.
148.
149.
150.
151.
152.
153.
154.
155.
156.
157.
158.
159.
160.
161.
162.
163.
164.
165.
88i
166.
167.
168.
169.
170.
171.
172.
173.
174.
175.
176.
177.
1'18.
179.
180.
181.
182.
183.
184.
185.
186.
187.
188.
189.
190.
191.
192.
Hl3.
194.
1~5.
196.
197.
198.
199.
200.
201.
202.
889
203.
204.
205.
206.
207.
208.
209.
210.
211.
212.
213.
214.
215.
216.
217.
218.
219.
220.
221.
222.
223.
224.
225.
226.
227.
228.
229.
230.
231.
232.
233.
234.
235.
890
891
276.
277.
278.
279.
280.
281.
282.
283.
284.
285.
286.
287.
238.
289.
290.
291.
292.
293.
294.
295.
296.
297.
298.
299.
300.
301.
302.
303.
304.
305.
306.
307.
308.
309.
310.
311.
312.
313.
314.
315.
316.
317.
318.
892
319.
32-0.
321.
322.
323.
324.
325.
326.
327.
328.
329.
330.
331.
332.
333.
334.
335.
336.
337.
338.
339.
340.
341.
342.
343.
344.
345.
346.
347.
348.
349.
350.
351.
352.
353.
354.
355.
356.
357.
358.
359.
360.
361.
362.
363.
364.
893
365.
366.
367.
368.
341-342
764
94
126
369. E. H. Can-, The Bolshevik Revolution, Cilt III, s. 349
370. Louis Fischer, Les Soviets dans les affaires mondiales,
s. 677
371. Earle, The Bagdad Railway, s. 322
372. Arnold J. Toynbee, The Western Question, s. 89
373 .. Kaz1m Karabekir, istiklal Harbimiz, s. 1004
374. Arnold J. Toynbee, The Western Que8tion, s. 23
375. Mazhar Mtifit Kansu, Atatiirk'le Beraber, s. 185
376. G. Jaeschke, ingiliz Belgeleri, s. 211
397.
398.
399.
400.
401.
894
4.02.
403.
404.
405.
406.
407.
408.
409.
410.
411.
412.
413.
414.
415.
416.
~119.
420.
~21.
422.
417.
Jl8.
311-312
s. 311 - 313
s. 329
423.
'124.
I 25.
.;!26.
427.
.J.28.
429.
130.
4;31,
L32.
.I 33.
rn4.
l35.
-t:rn.
437.
438.
439.
4.40.
441.
4.42.
4'13.
4-14.
445.
443.
447.
448.
461.
462.
463.
464.
449.
450.
451.
452.
453.
454.
455.
456.
457.
458.
459.
460.
182-183
193-194
151-152
465.
466.
467.
468.
469.
470.
471.
472.
896
60 Lira
Tekin Yoymevi - Ankara Cad. 51 , istonbul - Tel. : 27 69 69