Professional Documents
Culture Documents
OSMANLI TRKES
GRAMER-II
Yazar
Prof.Dr. Hayati DEVEL
Editrler
Prof.Dr. Musa DUMAN
Yrd.Do.Dr. Halit BLTEKN
ANADOLU NVERSTES
ISBN
978-975-06-1504-7
1. Bask
Bu kitap ANADOLU NVERSTES Web-Ofset Tesislerinde 20.000 adet baslmfltr.
ESKfiEHR, Ocak 2013
indekiler
Sunu
....
1. NTE
2
3
3
3
3
4
4
4
8
8
9
12
13
15
15
15
2. NTE
16
17
17
22
24
24
24
25
25
26
26
28
28
28
29
30
36
37
39
39
39
40
41
41
44
47
49
50
52
54
54
55
3. NTE
iii
4. NTE
5. NTE
Metinler
60
60
60
63
70
73
74
74
75
76
77
79
80
80
82
87
89
90
90
90
56
57
Metinler.... 91
Abdlhak Hmid-Merkad-i Ftihi Ziyaret .. 92
Abdurrahman eref Trh-i Devlet-i Osmniyyeden ... 95
Abdurrahman eref Tanzmt- Hayriyye: Tahlli ..... 99
Hlid Ziya Krk Hayatlardan .. 105
Hlid Ziya - Yallarn Hakk .. 107
Hseyin Chid - Ftih Cmiinde .... 112
Cenb ehbeddin Hac Yolundadan ....... 115
Ziya Paa Nut- erfe ... 118
Ziya Paa - Terkb-i Bendden . 119
Reczade Mahmud Ekrem - Erbb- Sanyi-i Nefse ..... 120
Reczade Mahmud Ekrem Pejmrdeden Son Bahr . 123
Nmk Keml - Cezmden .. 128
Evliya elebi Seyahatnamesinden .. 134
iv
SUNU
Trkiye Trkesinin 15-20. yzyllar arasndaki dnemine Osmanl Trkesi
ad verilmektedir. Bu dnemin en belirgin zellii ayn medeniyet iinde
bulunduklar Arapa ve Farsadan etkilenmesidir. Bu yzden Osmanl Trkesi
dneminde Arapa ve Farsadan hem sz varl hem de sz dizimi bakmndan
nemli alntlar yaplmtr.
Osmanl Trkesi dneminden gnmze muazzam bir kltr miras
(bilimsel ve edeb eserler, tarih belgeler vb.) kalmtr. Bu kltrel mirasmz
doru anlamak, yorumlamak, bunlardan gelecek ile ilgili dersler karabilmek,
tarihimizi, kltrmz, geleneklerimizi tanmak bunlarn doru okunmas ve
deerlendirilmesi ile mmkndr. Bu da Osmanl Trkesini bilen ve anlayan
aratrmaclar sayesinde olacaktr.
Osmanl Trkesinin yapsn renmek sizlere gemile ba kurma imkn
salamak yannda gnmz Trkesini doru yazma, okuma ve anlama
ynlerinde de katkda bulanacaktr. nk burada bir yabanc dilin kurallarn
deil, Trkiye Trkesinin bir dneminin kurallarn rendiinizi unutmaynz.
Elinizdeki bu kitapta Osmanl Trkesi iinde yer alan Farsa ve Arapa
unsurlar hakknda bilgiler verilmektedir. nitelere dikkat edildiinde birok
Farsa ve Arapa kelimenin anlamlarnn verildii grlecektir. Anlam
verilmemi, bilmediiniz kelimelerin anlamalarn da sizler szlklerden
renerek kelime daarcnza dhil edebilirsiniz.
Amac Osmanl Trkesinin dil zelliklerinin ortaya konulmasna, bu
dnemden kalan eserlerin, belgelerin okunup anlalmasna katkda bulunmak
olan kitabn hazrlanmasnda emei geen yazarmz Sayn Prof.Dr.Hayati
Develiye ve dizgi-basm srasnda yardmlarn esirgemeyen tm alanlara
teekkr ederiz.
Editrler
Prof.Dr. Musa Duman
Yrd.Do.Dr. Halit Biltekin
Amalarmz
Bu niteyi tamamladktan sonra;
erik Haritas
FARSA KELMELERN YAPISI
FARSADA YALIN SM VE SIFATLAR
FARSADA SAYI SMLER VE SIFATLARI
FARSADA KELME YAPIMI
Farsada Kelime
Yapm: simler, Sfatlar
FARSA KELMELERN YAPISI
Farsa, esas olarak eklemeli bir dil saylabilir; bu zellii asndan Trkeye
benzer. Farsada Trkeden farkl olarak yalnzca son ekler yoluyla deil, n
ekler yoluyla da kelimeler tretilebilir. Bunun yannda iki veya daha fazla
kelimenin bir araya gelmesiyle birleik kelimeler de yaplabilmektedir.
Bylece Farsada isimler, sfatlar ve zarflar yaln, tremi ve birleik olarak ele
alnabilirler. Kelime tretme ve birleik kelime yapma yollar renildiinde
Farsann olduka sade bir morfolojik yaps olduu grlecektir.
Farsada +lh , +en gibi yer isimleri yapan baz ekler daha vardr.
Bunlar Osmanl Trkesinde ok az kullanlmtr:
senglh "talk",
Bu ek sonu a/e okunan he () ile biten kelimelere getirildiinde araya bir [g]
sesi girer ve kelime sonundaki he () yazlmaz: sde sdeg
gzr
gzrgh
secde
...............................................
teferrc
...............................................
ikr
...............................................
taht
...............................................
cilve
...............................................
ceveln
...............................................
karr
...............................................
cedel
...............................................
...........................................
te
...............................................
kh
...............................................
...............................................
seng
...............................................
nemek
...............................................
rk
...............................................
mihnet
...............................................
mtem
...............................................
...............................................
tr
...............................................
gele
...............................................
zer
...............................................
kze
...............................................
rmi
...............................................
pln
...............................................
1. Okuma almas
ok -da/-de ekiyle karlarz: hem-asr asrda, ada, hemcins trde, homojen, hem-fikr fikirde, ayn fikirde olan,
hem-ehr hemehri, ayn yerli, hem-nefes arkada, hem-re
der-: Kelimelere Trkede "iinde, -da/-de" anlamlarn katar: dermiyn "ortada", der-niyam "knda, klfta", " elde, yakalama",
pr- "dolu, +l/li": Farsada daha ok zarf gibi kullanlan bu kelime bir
dnimend "bilgili"vs.
+nk ( +l/+li): derdnk "dertli", nemnk "nemli",
ermnk "utanga", gamnk "gaml" vs.
+vr ~ +ver ( +l/+li; gibi): mdvr "umutlu", hnerver
"hnerli", blblvr "blbl gibi", bendevr "kle gibi, kul gibi"
vs.
Bu ek ayn zamanda "yakr, lyk" anlamlarn da retir: h-vr
"ha lyk".
+gn ( +l/+li): gam-gn "gaml", hmgn "hml, fkeli",
merd
.............................................
muvfk
...............................................
puhte
...................................................
mtenh
...................................................
gnh
............................................
smn
............................................
edeb
............................................
bahne
............................................
behre
............................................
derd
............................................
hcet
............................................
rz
............................................
hatar
............................................
hm
............................................
zehr
............................................
10
............................................
fazlet
............................................
gam
............................................
nm
............................................
dni
............................................
nem
............................................
endh
............................................
erm
2. Okuma almas
11
zet
"iyi", bed "kt", sefd "beyaz", siyh "kara"
bzrg "byk", hb "gzel", kth "ksa",
teng "dar", zrek "zeki", vs. Trkede
olduu gibi bu kelimeler isim olarak kulanlabildikleri gibi isim olan birok kelime de
sz diziminde sfat deeri tayabilir. Tremi kelimeler ise n ve son eklerle oluturulmaktadr. Bu ekler sadece Farsa kelimelere
deil, Arapa kelimelere de eklenebilmektedir: Bu ekler arasnda yer ve zaman
bildiren +gh, +istn; sadece yer bildiren
+zr, +kede, +sr; let ismi yapan +dn;
meslek ismi yapan +bn, +vn; bir ii ok
yapan veya meslek bildiren kelimeler tren
+kr, +gr, +ger; kltme isimleri yapan
+e; let ismi veya olu isimleri yapan +
eklerini sayabiliriz.
12
Kendimizi Snayalm
1. Aadakilerden hangisi Farsa kelimelerin
zelliklerinden biri deildir?
a. Basit yapda olmas
b. Kelimelerin zel vezinlerle tretilmesi
c. Kelime tretilmesinde n eklerin kullanlmas
d. Kelimelerin son eklerle tretilmesi
e. Birleik yapda kelimelerin olmas
b.
c.
d.
e.
b.
b. mh "ay"
c.
c. germ "scak"
d.
d. serd "souk"
e.
e. sefd "siyah"
b.
b. deh
c.
c. bst
d.
d. heft
e.
e. ast
e. d-sad
5. Aadakilerin hangisinde ekin grevi yanltr?
a. +gh, yer bildiren kelimeler tretir.
b. +geh, zaman bildiren kelimeler tretir.
c. +kede, yer bildiren kelimeler tretir.
d. +dn, yer bildiren kelimeler tretir.
e. +lh, yer bildiren kelimeler tretir.
b. erzntern
c. mkilter
d. fakrne
e. bedter
13
Okuma Paras
Okuma almas - 2
evkiz ki dem-i blbl-i eydda nihnz
Hnuz ki dil-i gonce-i hamrda nihnz
Biz cism-i nizr zre dkp dne-i eki
n rite-i cn gevher-i manda nihnz
Olsak nola b-nm u nin hre-i lem
Biz dil gibi bir turfe muammda nihnz
Mahrem yine her hlimize bd- sabdr
Dim iken-i zlf-i dil-rda nihnz
Hem gl gibi rengn-i manyile zhir
Okuma almas - 1
14
Sra Sizde 2
Yararlanlan Kaynak
Develi, H. (2008). Osmanl Trkesi Klavuzu
1-2. stanbul. Kesit Yaynlar.
karrgh;
nemekdn;
mtemgh.
rmi; pln.
rmiger,
15
endhgn; ermgn.
hatarnk;
dnimend; nemnk;
rznk;
Sra Sizde 1
A) secdegh; teferrcgh;
cevelngeh;
derdmend,
Amalarmz
Bu niteyi tamamladktan sonra;
Farsa fiilleri tanyabilecek,
Fiillerden elde edilen tabanlar tanmlayabilecek,
Fiillerden kelime treten ekleri sralayabilecek,
Farsa birleik kelimelerin yaplarn tanyabileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
Farsa fiil
erik Haritas
FARSADA FL
FARSA FLDEN TREM KELMELER
FARSA BRLEK KELMELER
16
Fiilden
Tremi Kelimeler,
Farsada Birleik
Kelimeler
FARSADA FL
Farsada fiil tabanlarna birtakm ekler getirilerek yaplan isim ve sfatlar da
Osmanl Trkesinde ska kullanlmaktadr. Bu gibi kelimelerin anlamlarn
ve sz dizimi iindeki fonksiyonlarn bilebilmek iin yaplarn renmemiz
gerekmektedir. Aada Farsann fiilden isim ve sfat yapma yollarn ana
hatlaryla reneceiz.
Fiilleri kip, zaman ve ahs sz konusu olmakszn adlandrmak iin masdar
ekli ekilleri kullanlr. Trkede yaz-mak, gel-mek ekilleri masdardr. Bu
fiillerin ekime ve kelime tretmeye esas olan taban yaz- (yaz-d, yaz-g, yazar vs), gel- (gel-di, gel-ecek, gel-mi, gel-en vs.)dir. Trkede -mak/-mek
eklerinin grd ii Farsada -den , -ten ekleri grr ve fiiller buna gre
den'li masdarlar - ten'li masdarlar olarak iki grup hlinde incelenir.
17
18
halvet-gzn, vahdet-gzn
19
rz "dken": ek-rz,
hn-rz, gher-rz
/s/ ile biten fiillerde bu ses ya der veya /h/ , /y/ , /n/ , /nd/ ,
ya da /y/ harflerinden birine dnr:
hh "isteyen": bed-hh,
hayr-hh
rsten "sslemek" ry veya r "ssleyen":
belgat-pr, nazar-pr
20
if-yb
gften "sylemek" gy "syleyen": mu'cizegy (Osmanl Trkeside kullanlan baz Farsa fiiller ve
gvdeleri iin Tablo 1i inceleyiniz.)
emir
Farsa fiillerde gemi zaman gvdesi fiillerin sonunda bulunan /n/ sesinin (
harfi) atlmasyla elde edilir. Fiilin gemi zaman gvdesi grlen gemi
zaman teklik 3. ahsn ifade eder. Bu gvde ayn zamanda hafifletilmi masdar
denilen fiil ismini de tekil etmektedir :
meden "gelmek"
reften "gitmek"
frhten "satmak"
frht "sat"
ikesten "krmak"
ikest krma
rmden "dinlenmek"
mhten "retmek"
vhten "asmak"
efnden "samak"
perestden "tapmak"
prsten "sslemek"
hsten "istemek"
hnden "okumak"
dten "tutmak"
dnisten "bilmek"
rbden "kapmak"
22
rhten "dkmek"
sitden "almak"
shten "yapmak"
ikften "yarmak"
inhten "tanmak"
frhten "satmak"
firften "aldatmak"
gdhten "eritmek"
gzeten "gemek"
giriften "tutmak"
nviten "yazmak"
nevhten "okamak"
yften "bulmak"
1. Okuma almas
1. Aadaki rubaileri okuyup yeni harflere aktarnz.
23
24
(<tften) vs.
-n : Fiilin emir gvdesinde getirilen bu ek hem sfat-fiil, hem de zarf-fiil
"koymak, brakmak"
25
ki simden Oluanlar
Bunlar ekil olarak izafet kesresi kaldrlm bir isim tamlamas veya
tamlayanla tamlanann yer deitirdii bir isim tamlamas gibidir; ancak bizim
iin bunlarn oluum sreleri o kadar nemli deildir. nemli olan bunlarn
bir nesne veya kavramn ad olmalardr. Metinleri doru okumak iin bunlarn
isim tamlamas olmadn bilmeli ve izafet kesresi olmadan okumalyz.
Bunlarn byk ksm zaten bitiik yazlr:
ecz-hne
2. Okuma almas
27
oluurlar.
28
hne-harb "hnesi harab", dil-d "gnl sevinli", sergerdn "ba dnm, akn" vs.
Bazlarnda ise sfat nce, isim sonra gelir: l-nihd "yksek
ahlkl, ahlk yksek", rn-zebn "tatl dilli, dili tatl",
girn-bah "pahas ar, pahal", ho-b "gzel kokulu, kokusu gzel",
29
"kazaya uram"
ikeste (ikesten " krmak" fiilinden) = dil-ikeste "gnl
krlm, dargn"; gerdn-ikeste "talihsiz";
amak
incitmek fiilinden) =
gcenik" vs.
3) Sfat-fiil eki olan -n ile yaplan birleik sfatlar: Bu yolla yaplan
birleik sfatlarda isim nce sfat sonra gelir:
30
3. Okuma almas
Tablo 2.1
Osmanl Trkesinde
Kullanlan Baz
Farsa Fiiller ve Emir
Gvdeleri
Fiil
Emir Gvdesi
rmden dinlenmek
rm
rsten sslemek
r veya ry
zrden incitmek
zr
zmden denemek
zm veya zmy
sden dinlenmek
s veya sy
mden imek
ften kartrmak
zden balamak
ferden yaratmak
fern
genden doldurmak
gen
lden bulatrmak
ly
meden gelmek
mhten retmek
mz
mhten kartrmak
mz
verden getirmek
ver
31
vhten asmak
vz
ftden dmek
ft
efrz
ykseltmek
efrhten parlatmak
efrz
efzden arttrmak
efnden samak
efn
efrden skmak
efr
enbten doldurmak
enbr
endden dnmek
end
endhten kazanmak
endz
enghten koparmak
engz
st
bhten oynamak
bz
bften dokumak
bf
byesten gerekmek
by
bahden balamak
bahden balamak
bah
brden gtrmek
ber
besten balamak
bend
bendden balamak
bend
bsden pmek
bs
byden koklamak
by
dden grmek
bn
pden samak
puhten piirmek
pez
pezr
perdhten dzenlemek
perdz
perestden tapmak
perest
perverden beslemek
perver
32
perden umak
per
pesendden beenmek
pesend
penhden snmak
penh
prsten sslemek
pr veya pry
peyvesten ulamak
peyvend
peymden lmek
tbden aydnlatmak
tb
trden yontmak
tr
csten aramak
c veya cy
cesten sramak
ceh
cden kaynamak
eden tatmak
den toplamak
hyden inemek
hy
hz
hrden trmalamak
hr
hsten istemek
hh
hnden okumak
hn
horden yemek
hor veya hr
dden vermek
dih
dr
dhten dikmek
dz
dnisten bilmek
dn
rbden kapmak
rb veya rby
rn
ry
resten kurtulmak
res
resden erimek
res
reften gitmek
rev
renc
33
rhten dkmek
rz
rden yaralanmak
zden domak
z veya zy
zen
shten yapmak
sz
s ve sy
sitn
sahten tartmak
senc
sencden tartmak
senc
shten yakmak
sz
sten ykamak
ikften yarmak
ikf
ikesten krmak
iken
mrden saymak
mr
inhten tanmak
ins
rden kartrmak
nden iitmek
inev
fermden buyurmak
frhten satmak
fr
firften aldatmak
firb
fzden artrmak
keden ekmek
ke
kten ldrmek
kenden kazmak
ken
kb
gdhten eritmek
gdz
gzr
gzeten gemek
gzer
geten dnmek
gerd
34
gerdden dnmek
gerd
grhten kamak
grz
gzden semek
gzn
gsr
gster
gften sylemek
g veya gy
gden amak
g veya gy
lsden yalamak
ls
mlden srmek
ml
mnden kalmak
mn
mrden lmek
mr
niesten oturmak
nin
nigr
nmden gstermek
nm veya nmy
nvhten okamak
nvz
nviten yazmak
nvs
nden imek
nihden koymak
nih
yften bulmak
yb
35
zet
gvdelerine getirilen -gr ekleri ise fiilden
hardr,
36
zrde,
zrde-dil "gnl
Kendimizi Snayalm
1. Farsa fiiller ile ilgili aadaki ifadelerden
hangisi yanltr?
a. Farsada fiiller, -den'li masdarlar ve -ten'li
masdarlar olarak iki gruba ayrlr.
b. Fiillerde emir gvdesi ve gemi zaman
gvdesi adyla iki taban vardr.
c. Fiilin emir gvdesi Farsada emir 2. tekil
ahs ifade eder.
d. Fiilin gemi zaman gvdesi grlen
gemi zaman 3. tekil ahs ifade eder.
e. Emir gvdeleri fiilin sonundaki nn harfinin atlmasyla elde edilir.
b.
a. gerden
c.
b. gevden
d.
c. hten
e.
d. hnden
e. bisten
a.
b.
c.
a. gden gy
d.
b. fermden ferm
e.
c. nihden nihy
d. efzden efz
e. perverden perver
a.
b.
a. pesendden pesend
c.
b. ikften ikb
d.
c. nmden nmd
e.
d. gzrden gzer
e. ferden ferd
37
1. Okuma Paras
Rbler
Terch
Hazn
mr
3. Okuma Paras
Gazel-i Nect
2. Okuma Paras
Blbl
38
Sra Sizde 2
1. e Cevabnz
doru
deilse,
kitabnzn
Farsada Fiil blmn yeniden okuyunuz.
2. d Cevabnz
doru
deilse,
kitabnzn
Farsada Fiil blmn yeniden okuyunuz.
3. c Cevabnz doru deilse, kitabnzn Farsa
Fiillerde Emir Gvdesi ksmn yeniden
okuyunuz.
4. a Cevabnz doru deilse, kitabnzn Farsa
Fiillerde Emir Gvdesi ksmn yeniden
okuyunuz.
5. b Cevabnz
doru
deilse,
kitabnzn
Farsada Fiil blmn yeniden okuyunuz.
6. b Cevabnz doru deilse, kitabnzn Farsa
Fiillerde Gemi Zaman Gvdesi ksmn
yeniden okuyunuz.
7. c Cevabnz doru deilse, kitabnzn Fiilden
Tremi simler ksmn yeniden okuyunuz.
8. d Cevabnz doru deilse, kitabnzn Fiilden
Tremi Sfatlar ksmn yeniden okuyunuz.
9. a Cevabnz doru deilse, kitabnzn Fiilden
Tremi Sfatlar ksmn yeniden okuyunuz.
10. b Cevabnz doru deilse, kitabnzn Farsa
Birleik Kelimeler blmn yeniden okuyunuz.
nihd+e nihde.
Sra Sizde 3
gonca-leb: ki isimden oluan birleik sfat; dildr: bir isim ve fiilin emir gvdesiyle oluan
birleik sfat; serv-kadd: ki isimden oluan
birleik sfat; lle-had: ki isimden oluan
birleik sfat; semen-ber: ki isimden oluan
birleik sfat; haste-dil: bir sfat ve bir isimle
yaplan birleik sfat; bel-ke: bir isim ve fiilin
emir gvdesiyle oluan birleik sfat; ddr:
Fiilin gemi zaman gvdesine - r eki
getirilerek yaplm bir kelime; ber-dr: ber- n
ekiyle yaplm bir kelime.
Yararlanlan Kaynak
nevz; yb.
39
Amalarmz
Bu niteyi tamamladktan sonra;
Anahtar Kavramlar
Farsa tamlama
sim Tamlamas
Sfat Tamlamas
Tamlayan
Tamlanan
Tekil
Eril
Diil
oul
erik Haritas
FARSA YAPILI SM VE SIFAT TAMLAMALARI
FARSA YAPILI TAMLAMALARDA UYUM
40
Farsa Kelime
Gruplar: sim ve Sfat
Tamlamalar
FARSA YAPILI SM VE SIFAT TAMLAMALARI
Farsada Tamlama
Farsa yapl tamlamalarn kuruluunu, zellikle iki ve kelimeden oluan
isim ve sfat tamlamasnn nasl oluturulduunu Osmanl Trkesine Giri II
kitabnzda grmtnz. ki ve kelimeden oluan tamlamalar kurulular
ve anlamlar bakmndan renmitiniz. Trke isim ve sfat tamlamasnn tam
tersine olarak Farsa tamlamada tamlanan unsur (tn) bata bulunuyor, sonraki
kelimeler de onun arkasndan sralanyordu:
devlet-i
41
, , , ,
, , , ,
42
Farsa yapl sfat tamlamalarnda birden fazla sfatn bir tek kelimeyi
niteleyebileceini renmitik. Bu durumda aslnda sfat says kadar tamlama
kurulmu olur. Ancak, Trkede de olduu gibi, bunlarn ortak unsurlar tekrar
edilmeyip tek bir yap iinde toplanr. Mesel "Gzel ocuk, akll ocuk,
alkan ocuk" yerine "gzel, akll ve alkan ocuk" denir. Aadaki
rnekte iki sfat ve bir mevsuf vardr. Bu durumda sfatlar tamlanan kelimeyi
ayr ayr nitelemektedirler:
43
arb- leb-i lal, fikr-i zlf-i dil-ber, iftihr- dni-i ecdd, hsrev-i
mlk-i hner...
Grld gibi burada ncelikle Ravza-i mutahhara tamlamas sz konusudur. Bu sfat tamlamas isim deerinde olup mhade kelimesiyle tamlama
kurar: mhade-i (tn) Ravza-i mutahhara (ty). Artk bu tamlama bir isim
tamlamasdr. Bu kelimelik isim tamlamas tamlayan olarak evk kelimesini
tamlar ve ortaya drt kelimeden oluan Farsa bir isim tamlamas kar:
evk-i (tn) mhade-i Ravza-i mutahhara (ty).
(Ravza-i mutahhara (Hz. Peygamberin kabrini)-nn mahede-si-nin evk-i)
44
Grld gibi burada Hlk- (tn) yekt (ty) ve Habb-i (tn) nzenn (ty)
tamlamalar ayr ayr kurulmutur. Bunlarn ikisi de sfat tamlamas olup isim
deerindedir. Hlk- yekt grubu tamlayan olarak birinci grubu tamlar ve
ortaya drt kelimelik bir isim tamlamas km olur:
Habb-i nzende-i (tn) Hlk- yekt (ty).
(Bir (olan) Yaratc-nn nazl sevgili-si)
Buraya kadar grdmz drt kelimelik tamlamalar hep isim tamlamas
idi; zra iki kelime bir tamlama kurduunda ortaya kan kelime grubu
dilbilgisel olarak yaln isim deerini tayor ve bu grubun katld tamlama da
isim tamlamas oluyordu.
imdi de aadaki drt kelimelik sfat tamlamasnn kuruluunu inceleyelim:
45
'
46
tt-i pk-lehe-i ekeristn- snht- gaybiyye
Burada say olarak alt kelime olsa da, pk-lehe Farsa yapl bir birleik
sfat olup tek kelime deerindedir. Bu gibi birleik sfatlarn kurulularn nceki nitelerde renmitik. Tamlamalarda kullanllar zerinde nmzdeki
nitelerde daha ayrntl olarak duracaz. Birleik sfatlar da basit sfatlar gibi
47
48
dn-i mbn
mmin-i kmil
hikye-i garbe
belde-i tayyibe
hdise-i messife
vaka-i messire
Tamlanan +t eki ile okluk veya vezne bal okluk (cem-i mkesser)
olursa sfat ile diil yaplr:
uar-y Osmniyye
memlik-i slmiyye
rivyt- kadme
vzer-y fihm
ulem-y kirm
musannifn-i mteahhirn
mverrihn-i muhakkikn
49
zet
Farsa sim ve Sfat Tamlamalarnn Yaplarn Tanmak.
50
51
ile
Kendimizi Snayalm
5. tamlamas ile ilgili
aadaki ifadelerden hangisi yanltr?
a. evk-i mhede ksm tamamlanandr.
b. ravza-i mutahhara mhede kelimesinin tamlayandr.
c. ravza-i mutahhara Hz. Muhammedin
mezar anlamndadr.
d. Tamlama Trke sz dizimine gre
ravza-i mutahhara-nn mhede-sinin
evk-i eklinde sralanr.
e. evk-i ksm mhede-i ravza-i
mutahharann tamlanandr.
c.
d.
e.
3. zafet esresi ile ilgili aadaki ifadelerden
hangisi yanltr?
a. zafet esresi iki kelime arasnda tamlama
ilgisi olduunu gsterir.
b. Tamlanan kelime nsz harfle bitiyorsa
izafet esresi gsterilmez.
c. Tamlanan kelime // okunan vav ile
bitiyorsa izafet esresi ye ile gsterilir.
d. Tamlanan kelime /a/ veya /e/ okunan gzel
he ile bitiyorsa izafet esresi hemze ile
gsterilir.
e. Tamlanan kelime // okunan elif ile
bitiyorsa izafet esresi hemze ile gsterilir.
7. tamlamas ile
ilgili aadaki ifadelerden hangisi yanltr?
a. Tamlamann okunuu nemka-i kalem-i
gevher-br- Hazret-i Haydar- Kerrrdr.
b. nemka-i kalem-i gevher-br ksmnn
Trke sralan gevher-br kalem-in
nemka-s eklindedir.
c. kalem-i gevher-br ksm Farsa yapl
bir sfat tamlamasdr.
d. nemka-i kalem tamlamann tamlayandr.
e. nemka-i kalem ksm Farsa yapl bir
isim tamlamasdr.
52
53
derd-i ak,
dn-i slm,
tfn-
54
Yararlanlan Kaynak
Develi, H. (2008). Osmanl Trkesi Klavuzu 12. stanbul. Kesit Yaynlar.
55
Amalarmz
Bu niteyi tamamladktan sonra;
belirleyebilecek,
Farsa birleik isimlerin tamlamalardaki kullann tespit edebilecek,
Farsa birleik sfatlarn Trke yardmc fiillerle kullanmn Trke sz
dizimine gre zmleyebileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
sim Tamlamas
Sfat Tamlamas
Sz Dizimi
Cmle gesi
Birleik Kelime
Birleik Sfat
Yardmc Fiil
erik Haritas
FARSA YAPILI SM VE SIFAT TAMLAMALARININ TRKE SZ
DZMNDE KULLANILMASI
FARSA BRLEK KELMELERN TAMLAMALARDA KULLANILII
56
Farsa Tamlama ve
Birleik Kelimelerin
Trke Sz
Diziminde Kullanm
57
58
gark- b olmak
gark- b, bir isim tamlamasdr. Olmak yardmc fiili, anlamca tamlamann
asl unsuru olan gark masdarna baldr: gark olmak "batmak, boulmak".
Gark olmak, geisizdir, bundan dolay b kelimesini nesne deil baka bir
tamlayc olarak deerlendiririz. Burada yer tamlaycs grevindedir: ba gark
olmak "suya batmak, boulmak".
Tamlama ka kelimeden oluursa olusun, tamlanan masdar ise, dier
kelimeler masdarn, yani fiil unsurunun gerektirdii tamlayclar hlinde
tamlamaya katlr ve buna gre Trke yapya aktarlr:
ref'-i liv-i tuyn eden
ref'-i liv-i tuyn, Farsa yapl isim tamlamasdr. Trke etmek yardmc
fiiliyle kullanldnda bu yardmc fiil dorudan ref' masdarna balanr: ref'
etmek "kaldrmak". Ref' etmek, geilidir, bundan dolay liv-i tuyan "isyn
bayra" bu fiilin nesnesi olur: liv-i tuyn ref' etmek "isyan bayran
kaldrmak".
Tamlamann dier kelimelerinin tamlayan unsura nasl katlacan tespit
ederken u duruma dikkat edilmelidir. Sz konusu tamlama Trke sz diziminde daha byk bir kelime grubunun iinde bulunabilir ve baz tamlayclar
daha nceden gemi olabilir. Aadaki rnei inceleyelim:
"... cevblar Res'l-kttb Efendi tarafndan sebt-i sahfe-i dikkat...
olunup..."
sebt-i sahfe-i dikkt, Farsa isim tamlamasdr. Bu tamlama, uzunca bir
cmlede olunmak yardmc fiiline balanr: sebt olunmak "yazlmak,
kaydedilmek". Sebt olunmak, geili olup bir nesne gerekir. Oysa sebt-i sahfe-i
dikkat tamlamasndaki dier unsurlar, yani sahfe-i dikkat, bu fiilin nesnesi
deil, yer tamlaycsdr: "dikkat sayfasna sebt olunup". Bu fiilin nesnesi
cmlede daha nce gemi olan... "cevblar" kelimesidir.
"b- Nl... gabr-y Kahire'yi mestr- dmen-i himmet ettii..."
mestr- dmen-i himmet, Farsa isim tamlamasdr; etmek yardmc fiili bu
tamlamayla birlikte kullanldnda, dorudan mestr masdarna balanr:
mestr etmek "rtmek". Bu fiil geili olup, nesnesi cmlede daha nce
gemitir; bu yzden dier kelimeler burada zarf tamlaycs grevindedir: "...
dmen-i himmet ile mestr ettii "himmet eteiyle rtt".
Sz konusu masdar, Farsa da olabilir: pesendde-i lem oldu. pesenddei lem, Farsa isim tamlamasdr. Olmak yardmc fiili pesendde beenilmi
masdarna balanr: pesendde olmak "beenilmek". Tamlamann dier unsuru
olan lem kelimesi bu fiil grubunun zarf tamlaycsdr: Herkes
tarafndan/herkese beenildi.
Aadaki kelime gruplarn okuyunuz, bu gruplarn yapsn tahlil ediniz.
1
- - - - -
59
birleik
isimler
tamlanan
(muzf)
olarak
60
61
62
63
Grld gibi bu yapda nce bah ile olmak arasnda bir anlam grubu
olumakta, sonra ferah kelimesi bu gruba tamlayan olarak katlmaktadr.
Bah, bahden "balamak, bahetmek" fiilinin emir gvdesidir ve
"baheden, balayan" anlamlarn tar. Trke yardmc fiil olmadan da fiil
anlamn iinde tamaktadr. Ferah ise bu fiilin nesnesi durumundadr. Bunun
yerine baka bir kelime de geebilir (Mesel at-bah). Ferah-bah veya atbah, birleik sfat olarak "ferah veren, at veren" demek olur. Bunu Trke
yardmc fiille, mesel "oldu" ile, birlikte kullandmzda "ferah verdi, at
verdi" eklinde yklemletirmi oluruz. Ferah veya at kelimeleri bu birleik
fiilin nesnesi olur. Aadaki beyitlerde geen rnekleri inceleyiniz:
Olup nazm- pki Nizm-misl
Ferah-bah ola cna Cm-misl
At-bah olup sana feyz-i Hud
Ne kim istesen eyler ol dem at
At-bah olanlar olur b-heml
Kalr nm dehr ire Htem-misl
u rneklerde de durum ayndr: ziynet-bah olmak, hayret-bah olmak,
dni-pezr olmak, feryd-res olmak, gevher-fen olmak, gher-rz olmak,
peymn-iken olmak, behre-yb olmak, km-yb olmak, vuk'-yfte olmak vs.
Farsa birleik sfatn tamlanan olduu bir kelime grubu Trke bir
yardmc fiille birlikte kullanlrsa, anlam yine birleik sfat oluturan sfatfiilin zerine odaklanr. Dier kelimeler bu fiil eklinin eitli tamlayclar
olur:
64
65
Altrma
Kelime:
Arapa/Fara
Eski harfli
yazl
Mertib
Mensb
Mebd
Terakk
til
Sret-gr
66
Yap zellii
Teesss
Msdif
M-ikfne
sniknh
Haby
Umr
Mdakkkn
Mverrihn
Bd
hy
tihr
Seyf
Nfiz
ne
Hme
Mkil-g
Turre
Muaddalt
Ahvl
Hall
T
Ser-tz
Khirne
Bedyi
re
Yukardaki kelimelerin anlamlarn rendikten sonra metni yeniden
anlamak iin okuyalm. Metinde anlamn bilmediimiz kelime kalmad
hlde bazlarmz iin yine de anlayamadmz yerler olabilir. Anlalmayan
bu yerlerin tamlamalarla ilgili olduunu hemen fark etmisinizdir.
imdi de tamlamalara bakalm. nce kelimelerin sralamasn Trke
yapya uygun duruma getirelim, sonra kelimelerin karlklarn verip isim veya
sfat tamlamas oluuna gre anlamlarn yazalm:
Tamlamalarda, sona gelen Trke eklerin, eklendii kelimeye deil
tamlamann tamamna ait olduunu hatrlayalm.
Metindeki ebedil-itihr terkibinin Arapa lafz izafet, bedyirakamn ise Farsa birleik sfat olduunu hatrlaynz. Bunlarn,
Trkedeki boyu ksa veya ksa boylu gibi, hreti ebedi,
yazmas gzellik olan eklinde iki dildeki birbirinin karl
olduunu biliyorsunuz.
Tamlamalarn Trke karlanmas, kelimelerin anlamlarnn
yerletirilmesiyle her zaman ak ve mmkn olmayabilir. Mesel t-i
ser-tz tamlamasn kelimelerin srasn deitirip anlamn yazdmzda kolayca karlayabiliriz. Ancak bd-i ihy gibi pek ok tamlamada
67
Trke kelime
sras
Trke karl
mebd-i
terakk ve
itil-s
itil ve terakk
mebd-si
ykselme ve ilerleme
belirtileri
sret-gr-i
teesss
bulun-d
teesss sret-gr
(bulun-)
istiknh-
haby-y
umr
umr haby
istiknh
ilerin gizliliklerinin
gereklerinin aratrlmas
mdakkikn-i
mverrihn
mverrihn
mdakkkn
Tarihi aratrclar
bd-i ihy-s
ihy bd-si
canlandrlmasnn sebebi,
hayat bulmasn salayc olan
eref-i ebedilitihr-
eref ebedilitihr-
ne-i hme-i
mkil-gsyla
mkil-g hme
ne siyle
turre-i
muaddalt-
ahvl-in
ahvl muaddalt
turre-nin
durumlarn dzeltilmi
peremi(nin)
t- ser-tz-in
ser-tz t-in
keskin kl(n)
kuvve-i
khirne-sine
khirne kuvve
sine
kahredici kuvvet(ine)
kalem-i
bedyirakam-n
bedyi-rakam
kalem-in
kudret-i
hrika-i
mhirne-sini
mhirne hrika
kudret-ini
maharetli ve olaan st
gc(n)
Daha fazla bilgi iin baknz Musa Duman, Arapa ve Farsa Tamlamalarn
Trke Cmleye Katlma ekilleri, .. Edebiyat Fakltesi Trk Dili ve
Edebiyat Dergisi, c.XXIX, stanbul 2000, s. 35-66.
68
Okuma Paras
69
zet
Farsa Yapl sim ve Sfat
Tamlamalarnn Yapsn Tanmak.
Farsada isim ve sfat tamlamalar tamlanan unsurun masdar olup olmamasyla iki
gruba ayrlr: a) Tamlanan unsuru hareket,
olu veya kl ifade etmeyen, yani masdar
olmayan bir kelimeden oluan tamlamalarda unsurlar birbirine geriden ne doru
balayan bir sra iinde balanarak bir
btn olutururlar. Bu btn Trke ek
veya edatlar alarak herhangi bir cmle
unsuru gibi kullanlabilir.
70
mesre-i Kd-hne.
Farsa Birleik Sfatlarn Trke Yardmc
Fiillerle Kullanmn Trke Sz Dizimine
Gre zmlemek.
Farsa yapl birleik sfatlar Trke sz
diziminde yardmc fiillerle birleerek ana
cmlenin veya yan cmlenin yklemini
tekil edebilmektedir. Bu durumda da
birleik sfatlarn yapsna bal olarak iki tr
gramatikal iliki kurulur: a) Bir sfat ve bir
ismin yan yana gelmesiyle kurulan birleik
sfatlar, Trke bir yardmc fiille birleebilirler. Trkede bir isim ile bir yardmc
fiilden kurulan birleik fiillerde olduu gibi,
anlam birleik sfatn btnnn zerindedir.
Yardmc fiil, bu anlam fiilletirir: girnkadr olmak gibi. Bu, sk kullanlan bir yap
deildir. b) Farsa sfat-fiil yaplaryla kurulan birleik sfatlar ise Osmanl Trkesinde
yksek bir kullanm sklna sahiptir. Daha
sk olarak Trke birleik yap tekilinde
kullanlrlar. Zaten hareket ve olu anlam
tayan fiil gvdeleri, Trke bir yardmc
fiille kolayca yklemleebilmektedir. Bu
gibi yaplarda yardmc fiille isim unsurunun
birlemesi ise biraz daha kark bir yolla
gerekleir. Byle yaplarda Trke yardmc fiille asl birleen ve anlamn odan
oluturan unsur, Farsa sfat-fiildir. sim
unsuru ise, bu birleik fiil eklinin nesnesi
veya baka bir tamlaycs grevinde olur:
ferah-bah olmak. Grld gibi bu
yapda nce bah ile olmak arasnda bir
anlam grubu olumakta, sonra ferah kelimesi
bu gruba tamlayan olarak katlmaktadr.
Farsa birleik sfatn tamlanan olduu bir
kelime grubu Trke bir yardmc fiille
birlikte kullanlrsa, anlam yine birleik sfat
oluturan sfat-fiilin zerine odaklanr. Dier
kelimeler bu fiil eklinin eitli tamlayclar
olur: kibet-bn-i umr ol-mak. Bu kelime
grubunda anlam odan -bn ve ol-mak
yardmc fiili tekil eder. -bn, dden fiilinin
emir gvdesi olup "gren" demektir. -bn
olmak "gren olmak", yani "grmek"
72
Kendimizi Snayalm
6. Aadaki birleik sfatlardan hangisi iki
isimden kurulmutur?
a.
b.
c.
d.
e.
7. Aadaki birleik sfatlardan hangisi bir isim
ve bir sfat-fiilden olumamtr?
a.
b.
c.
d.
e.
8. p-nihde-i medric-i zhur olup
rneinde olmak fiili, anlam bakmndan
aadaki kelimelerden hangisine balanmaldr?
a. p-nihde-i medric olmak
b. medric olmak
c. medric-i zhur olmak
d. zhur olmak
e. p-nihde olmak
73
Okuma Paras
Tevhd
Allah
Ey meli direng-ver-i hayl; ey zt- pki berteri her fikr her mel; ey b-zevl rahmeti glzr-
ftrata revnak-dih-i keml olan Allh- Zlcell!... Ey mbdi-i yegne! Senin hikmetinledir,
hkmnledir ki lemde bu hayt, haytda bu
fyzt r-nmdr.
Ey Sni-i b-bahne! Tecelliyyt- avlim-frz-
azametin akla - o senin bizlere aaa-dr
ihsnn olan- cevher-i derrke hayret-bahdr.
Ey Hlikl-kevn! Btn bu mkevvent, brgh kibriy-penh- rubbiyyetine yek-vzne il-y
heng-i mnct eder, zerrtdan msa kadar hep
bu kint tebcl-i nm- cellinle iln- mbht
eyler.
Bir subh- dil-pezrde gl, blbl, fitb; bir leyle-i
mnrde ecrm- b-hisb, evk-i bahr, hzn-i
hazn, pertev ve zalm, seng ve nebt, bahr ve ber,
zerre ve hevm hep kudret-i bedan tezkre lebg; hep kibriy-y ztn tehr iin -cehr ve
kalb- name-prdr.
Bu ulv srd- ummnin aks-i ebediyyetpeyvesti miynnda bir sad -gh peyd ve gh npeyd- tarab-sery- Lem-yezelye doru szlr
gider, bu sad, bir ir-i ll cezbe-drn
zemzeme-i tevhdi, bir blbl-i zr u b-karrn
feryd- saf-peddidir.
Tevfk Fikret
74
Sra Sizde 2
Sra Sizde 3
Okuma (kitab)mzn u nc ksmnn anszn
mevcudu tkenmi(tir). Derhal baslmasna
lzum grlmesi zerine hazrlanan szlkte
aceleye gelmesinden dolay olumu birtakm
eksiklikler varsa (bunlara) hogryle baklmas
rica olunur.
zellikle Seluk(lu) devletinin kurucusu saylacak derecelerde abalar ve kahramanlklar gs)termi olan Alp Arslan, (Nizaml-Mlkn
bilgi ve terbiye okulunda yetitiinden, Nizml-Mlk hem ba vezir, hem efkatli baba,
hem de edep retmeni olarak kabul ederdi.
.
.
Yararlanlan Kaynak
.
.
75
Amalarmz
Bu niteyi tamamladktan sonra;
Anahtar Kavramlar
Edat
Zarf
Dua
Beddua
Kalp Szler
Transkripsiyon
evriyaz
erik Haritas
ARAPA EDATLARIN KULLANILILARI
ARAPA SZ KALIPLARI
TRANSKRPSYON (EVRYAZI)
76
Arapa
Edatlar, Arapa
Sz Kalplar,
Transkripsiyon
(evriyaz)
l-edr "bilmem": Bu ibare yazar belli olmayan iirleri ifade etmek iin
kullanlmaktadr.
m- " O ey ki". Arapada geni bir kullanm ve deiik anlamlar olan
m- edat, Trkede daha ok "o ey ki" anlamndaki kalplarda kullanlmtr:
m-fevk "stte olan, stteki"; m-dn "altta olan, alttaki"; mkabl "n, nceki"; ma-ba'd "son, sonraki"; m-hasal "hsl olan,
meydana gelen ey, netice"; m-beyn "iki eyin aras, ara"; m-kne
"eskiden olduu gibi"; m-mez "geen ey, gemi zaman";
m-halaka'llh "Allah'n yaratt her ey";
Bu edat, baka edatlarla bir arada da kullanlr: m-bihi'l-hayt
77
keyfe " nasl" anlamnda soru edatdr. m- edatyla birlikte art anlam
istem d".
li- " iin" Bu edat daha nce de grmtk. Bu edat Arapa dilbilgisinde
"sebep tamlaycs" (el-mef'l li-eclihi) denilen zarf gruplarnn tekilinde de
ska kullanlr. Bu durumda, li- edatndan nce gelen kelime stnl tenvin ile
okunmaktadr. Aadaki rneklerde alt izili kelime gruplar bu yapdadr ve
Trke sz diziminde zarf olarak kullanlmlardr:
"...sir ukl tahrr her ne kadar hricl-bahs ise dahi teksren li'n-nef'
( ) ve ri'yeten li'l-istitrd ( ) rd olundu."
"... ehl-i Hayber'den birka nefer mte'ayyinn- Yehd Dar'l-hilfe'ye
vrd ve cizyeden mu'fiyetlerini m'ir b-hatt- Hazret-i Ali sened sretinde
bir varak-pre ibrz ve teyden li'l-mdde' ( )ashb- kirmdan
"... ve her devlet hasmnn edevtna mukbil edevt tedrk etmek esbb zhiriyye-i zafer ve galebeden olduuna binen mukbeleten li'l-hasm (
78
ARAPA SZ KALIPLARI
Arapa fiillerin ekimli ekilleri Trkede kullanlmam olmakla birlikte dua
cmleleri, Kur'an- Kerim ve hadislerden alntlar, atasz ve vecizeler ve kimi
kalplam kelime gruplar yer yer kullanlmtr. Ksa cmlecikler hlindeki
dualar, beddualar vs. ou zaman cmle d unsur gibi dururken bazen ismin
bir sfat gibi deerlendirilip zerine Trke ek ilve edilmitir. Mesel:
79
Kalplam fadeler
eben an-ceddin "babadan babaya, babadan dedeye",
eblau mine't-tasrh "son derece ak",
bi'smih te'l "Allah'n adyla",
bi-aynih, bi-aynih "ayniyle, olduu gibi",
bi-mennih "Allah'n ltfuyla",
subhneh "Onu tenzh ederim"; " yksek olsun" "..Allah subhneh
ve ta'l'nun irdet ve meiyyet-i ezeliyyesi...",
80
Halledallh "Allah daim etsin"; hallede'lllhu ta'l hilfeteh ilinkrzi'd-devrn "Allah hilfetini devrnn sonuna (kyamete) kadar dim
etsin"; halleda'llhu mlkeh "Allah mlkn dim etsin",
Dmet ma'lhim "erefleri srekli olsun" "... ve Defterdrlar dmet ma'lhim- cmle erkn- sa'det cem'iyyet ile gelp...",
81
Osmanl Trkesi metinlerinde kullanlan Arapa kalp ifadeler ve cmleler
iin u iki kaynak yararldr:
Recep Toparl - M. Sadi enli, Osmanlcada Kullanlan Arapa ve Farsa
Edat, Zarf, Deyim ve Terkipler, Atatrk ni. Fen-Edebiyat Fakltesi Yay.,
Erzurum 1990.
Mehmet Ylmaz, Edebiyatmzda slm Kaynakl Szler (Ansiklopedik Szlk),
Enderun Kitabevi, stanbul 1992.
TRANSKRPSYON (EVRYAZI)
Transkripsiyon, ksaca, herhangi bir alfabeyle yazlm bir metni baka bir
alfabeye evirmek demektir.
Bu tarife gre Osmanl harfleriyle yazlm bir metni Latin alfabesine
evirmek bir transkripsiyon ilemidir. Ancak bugnk alfabemizde Osmanl
alfabesindeki btn harfleri karlayacak kadar harf yoktur. Bu eksiklii
gidermek iin benzer harflere nokta veya izgi ilvesiyle yeni harfler oluturulmutur. Bu ilve iaretleri yalnzca bilimsel almalarda kullanrz.
Latin alfabesindeki bu eksikliin yannda Osmanl alfabesinde de nllerin
gsterilmesinde eksikler vardr. Mesel ben veya bir yazlrken nller yazlmaz. Biz dilin genel yapsnda bunlarn nl deerlerini bildiimiz iin (bn)
veya (br) deil, (ben) ve (bir) eklinde yazarz.
ml muhafazakr bir sistem olup kimi kalplam ekiller yzyllar boyunca deimeden yazldklar iin, kelimelerin sylenii deiir, ancak yazl
deimez. Bunlarn nasl okunacana bilim adamnn, bilimsel veriler dorultusunda karar vermesi gerekir.
Bazen bir harf birka sesi birden de gsterebilir: Mesel -up zarf-fiil eki,
Osmanl metinlerinde ou zaman eklinde yazlmtr. Ancak Trkede bu
zarf-fiil eki her zaman /p/ nsz ile olmutur. harfinin /p/ nszn
82
Transkripsiyon Alfabesi
( )
a,
( )
a, e, , i, u,
b, p
c,
k, g,
veya
v, u,, , o, ,
h, a, e
y, , i,
83
mbrek
muaam
til
dadaa
ass
Tar
tel
evb
avb
raman
izzet
ab
mr
cmi
malm
marib
orma snmez bu afalarda yzen al sanca
Snmeden yurdumu stnde tten e o oca
O benim milletimi yldzdr parlayaca
O benimdir, o benim milletimidir anca
Osmanl Trkesi metinlerini Latin harflerine bilimsel transkripsiyon
harfleriyle aktarrken, metnin yazld devrin dil zelliklerini dikkate
almalyz. Trkiye Trkesindeki eklerin nitelii 13. ve 19. yzylda ayn
deildir. 13.-16. yzyl metinleri Eski Trkiye Trkesi dediimiz dnemin dil
zelliklerine gre okurken, 19. veya 20. yzyln balarnda retilmi bir metni
daha eski devrin dil zelliklerine gre okumak doru olmaz.
Aadaki metin 20. yzyln balarna aittir. Bu yzylda Trkenin
eklerinin ses deerleri bugnknden farkl deildir. Metni buna gre
transkribe edelim:
.
.
.
.
Muaddime
Manya mev olan laf delleti drl olur ki mubaat, taammun,
iltizmdr. nki laf mevunlehi olan mann tammna delleti
mubaat ve cz'ne delleti taammundur. Meel oa lafn drt dvr ile
84
.
Veft- Fma Suln
osan yedi senesi ehr-i Muarremini altnc gni adem-nihde-i lemi hd olan Fma Suln ibu bi iki yz senesi Muarremini onunc bzr
gicesi illet-i cederden rmn- emen-offa-i cinn old.
Ahmed Vsf Efendi, Mehsin'l-sr ve Hakiku'l-Ahbr, Yay.
Mcteb lgrel, st. 1978, s. 298.
. .
.
Ve cumde'l-ireni beinde amer mnasif olup mh- mnri bi'lklliye nr mestr old. Ve drt gn ems zl bar gibi uru cirmi gibi
dumandan ar grndi. Almet-i ayr ola. Ve mh- mezbru sekizinci
cuma gni zelzele old.
em'dnzde Fndkll Sleymn Efendi Trihi, Mr'it-Tevrh III,
Haz. Mnir Aktepe, st. 1981, s. 42.
85
Anonim Tevrh-i l-i Osmn -F. Giese Neri-, Haz. Nihat Azamat,
Marmara ni. Yay. stanbul 1992, s. 9-10
Trkiye Trkesinin eitli tarih devrelerindeki fonolojik zellikleri iin u
kaynaklara baklabilir:
Faruk K. Timurta, EskiTrkiye Trkesi, Enderun Yay. stanbul.
Hayati Develi, Evliya elebi Seyahatnamesine Gre 17. Yzyl Osmanl
Trkesinde Ses Benzemeleri ve Uyumlar, Trk Dil Kurumu, Ankara 1995.
Hayati Develi, "18. Yzyl Trkesi zerine", Dou Akdeniz ni. Trk Dili ve
Edebiyat Blm Dergisi, Gazimausa 1998, s. 27-36.
Mehmet Gmkl, "Osmanl Trkesi Metinlerinin Yeni Harflere
evrilmesinde Karlalan Problemler ve zm Yollar", Akademik
Aratrmalar Dergisi, say 4-5, stanbul 2000, s. 405-435.
86
zet
cell "cell sahibi, Allah", z-fnn
"fenler sahibi, bilgin". Bu edatn tamlamalardaki okluk ekli zevi'dir:
gibi
87
Arap Harfli Trke Bir Metni Transkripsiyon aretleri Kullanarak Latin Harflerine Aktarmak.
Transkripsiyon, ksaca, herhangi bir
alfabeyle yazlm bir metni baka bir
alfabeye evirmek demektir. Bu tarife gre
Osmanl harfleriyle yazlm bir metni
Latin alfabesine evirmek bir transkripsiyon ilemidir. Ancak bugnk alfabemizde Osmanl alfabesindeki btn harfleri
karlayacak kadar harf yoktur. Bu eksiklii gidermek iin benzer harflere nokta
veya izgi ilvesiyle yeni harfler oluturulmutur. Bu ilve iaretleri yalnzca bilimsel almalarda kullanrz. ml muhafazakr bir sistem olup kimi kalplam
ekiller yzyllar boyunca deimeden
yazldklar iin, kelimelerin sylenii
deiir, ancak yazl deimez. Bunlarn
nasl okunacana bilim adamnn, bilimsel
veriler dorultusunda karar vermesi gerekir. Bazen bir harf birka sesi birden de
gsterebilir: kef harfi /k/, /g/ ve // seslerini gsterebilmektedir. Bundan dolay
kelimesini keldim eklinde okuyamayz;
zira bu fiilin Trkiye Trkesinde gel-mek
eklinde olduunu bilmekteyiz. Osmanl
Trkesi dnemi metinlerini yeni harflere
aktarrken (transkribe ederken) bu genel
bilgilerin nda dikkat etmemiz gereken
baka hususlar da vardr: 1) Trke
kelimelerde nlleri gsteren harfler uzun
nl gibi gsterilmez. Mesela bu veya
88
Kendimizi Snayalm
6. f-kitbih (kitabnda, Kur'anda), ibaresinin Arap harfli yazm aadakilerden
hangisidir?
a.
b.
c.
b.
c.
d.
d.
e.
2. Aadakilerden
anlamndadr?
e.
hangisi
sahip,
+l/+li"
7. Aadakilerin hangisi dua cmlesidir?
a.
a.
b.
b.
c.
c.
d.
d.
e.
e.
a.
a.
b.
b.
c.
c.
d.
d.
e.
e.
9.
a.
evriyazl
ekli
aadakilerden hangisidir?
a. ass
b. hass
c. ass
d. a
e. asis
b.
c.
d.
e.
5. cmlesinin doru okunuu
aadakilerden hangisidir?
a. salli Allah aleyh ve sellem
b. sallullah aleyhi ve sellem
c. sallallhu ileyhi ve sellem
d. salli Allahu aleyhi ve selem
e. sallallhu aleyhi ve sellem
89
kelimesinin
Sra Sizde 2
Yararlanlan Kaynak
Develi, H. (2008). Osmanl Trkesi Klavuzu
1-2. stanbul. Kesit Yaynlar.
90
Ed-dny mezraatl-hireti
Metinler
Sevgili renciler, elinizdeki kitap Osmanl Trkesindeki Farsa ve Arapa
unsurlarn tannmasna ynelik hazrlanmtr.
Bu blmnde teorik olarak verilen bilgileri pekitirmeniz ve uygulamalar
yapabilmeniz iin konulara uygun metinlere yer verilmitir. Teorik bilgilerin
uygulamalarla kalc hle geleceini unutmaynz. Osmanl Trkesi bilgisinin
gelimesi iin bol metin okunmas gerektii hususunu da asla aklnzdan
karmaynz.
Okuyacanz metinlere baktnzda bunlarn iinde anlamlarn bilmediiniz
birok kelime bulunduunu greceksiniz. Anlamlar bilinmeyen bu kelimeler doal
olarak metinlerin anlalmasn zorlatracaktr. Bu yzden metinleri okurken szlk
kullanmay ihmal etmeyiniz. Kullandnz szlk ncelikle Arap harfli Trke
szlk olmaldr. Kelimeyi okuduktan sonra isterseniz dier szlklerden de
faydalanabilirsiniz.
91
92
93
94
95
96
97
98
99
100
101
102
103
104
105
106
107
108
109
110
111
112
113
114
115
116
117
118
119
120
121
122
123
124
125
126
127
128
129
130
131
132
133
134
135
136
137
138
139