BUHR TECRD- SARHTE KTSAT-TCARET NOTLARI

smail Yurdakk
ismailyurdakok@gmail.com
NDEKLER
Hrsa Gerek Yok, Rzk in

slm ncesinde ve slmn lk Gnlerinde Yoksullara Yardm

Parfm ve Kozmetik Sanayi: Geleneksel Bir Endstriyel ve Ticari Sektr

Olarak, slm ktisat Tarihinde

Zararl/Yasaklanan Tketim ve Hz. Peygamberin Uyars

10

pek Giyemez Erkekler. Dinsiz de Olsa Kardee Yardm Edilir/Hediye Verilir

11

Gm ve Altn Kap/Kacak Kullanmak Haramdr

12

Niin Girmedi Hz. Peygamber, O Eve

14

Makam deneini Kullanmyor

14

Giyside Harcamalara Dikkat

16

Gzel Pahal Giysi Kibre Yol Aarsa, Giyilmemeli

16

Habbabn Uyars

17

Sslenmesi Yasak Erkein

17

Mekruhtur Camilerin Sslenmesi

17

Duvarlarda Hal ve Portreler

19

Lks Hayata ve Elenceye Hayr

20

Gereksiz ve Bidat Harcamalar

21

ok Yiyen Yoksul Ve Abdullah b. mer: Haddinden Fazla Yemek de

Yasaklanmtr

22

Fukarann Hakkn Vermeyenler

23

Alarn Gzlerinin Eritici Etkisi Vardr, Zenginlerin Mallarnda

23

Ahlak, Ml, Sosyal Etkileri, Zektn

24

Zekt Baka ehre Gnderilir/Gnderilmez Diyenler

25

Sava lan: Zekt Vermeyenlere

26

Komnist miydi, Eb Zer?

26

Srlmese Olmaz myd, Eb Zer?

27

Buhrnin Kenz ile lgili Gr

27

St Datmak, Fakirlere

28

ok Zengin Olacak, Yoksullar

29

Faydal Harcama

30

Elbisesi ile Kefenlendi

32

Buhur Yakmayn Cenazemde

32

El lerini Satarak Yoksullara Yardm Eden Hz. Zeyneb

33

Dier Zeynebin El leri

33

Serveti Korur, Yoksulu da Dnr Zekt

34

len Annesi in Sadaka Vermek

34

Arap Yarmadasnn nl Fuarlar

34

ftar Yemeini Yemeyip Kalkp Gitti

35

Ne Kadar Su ile Abdest ve Boy Abdesti Alyor, Hz. Peyagmber?

35

Vejateryen Deil, Hz. Peygamber

36

mkan Varsa Cimrilik Yapmamak

37

Korkaklk ve radesizlik Giriimcilie Engel Olur

37

Boyasna Sidik Kartrlan Yemen Kumalar: Korumacln Bilinmedii

Serbest Ticaret

38

thal Giysiler, Ummandan

38

Kandrmaca Yok Bak! Tketici Haklar 1400 Yl nce

39

Ver Hastalkl Deveyi Geri!

40

Mteri Aldanmasn nlyor, Satcnn

40

Mslman Olmayan Ustalarn na Etmesi, Medine Mescidini

42

Ne eit kence Yaplacak Cehennemde, Fizcilere

42

Yedi Byk Gnahtan Biri: Fiz Yemek

42

Yoktur Kaskat Kalbinde Fizcinin Zerre Kadar Erdem ve Dayanma

43

Zir Yaamda (Tarmda) Sahbler

44

Ticr Hayatta Sahbler

44

Borlulara Tolerans

45

Mslmana Yasak Sektrler

45

Hell Olmayan Mal: Fitne

46

Ktlk Zamannda Zenginlerin Ek Grevleri

47

arda Odun Satmalar Sahblerin

47

Hangisidir, En Saygn/Temiz/Hell ?

48

Fizyokrat Okulun ncs m, Mverd ?

48

Yol Yapmak, Bu Hadisin Kapsamndadr

52

ki Hazine Genel Sekreteri/Gelirler Genel Mdr

52

Namazda Bortan Allaha Snmak

53

Neden Acele Odasna Gitti, Hz. Peygamber ?

54

ehir: Her eit Sanatkrn Bulunduu Yerleim Birimi

54

Vergilerin Ar Olmamas Gerektii

55

Gl Dayanma

57

kier kier Yemeyin Hurmay

60

Bala O Baheyi Akrabalarna

61

Zeynel-bidn Hazretlerinin Gz Kamatran Bir Davran

62

Gayesi Gsteri Olan Zengin Tipi

63

Zayflar Yznden Rzklandrlsnz

63

Yamur Duas: Dnya ile hiretin -elii

64

Kmil Mirasn slmda Para Tarihi Konusunda Gzel

Bir Aratrmas

65

Byk Bunalm: Bin Krk Be Yl nce

70

Bakr Heykel Eritilip Para Olarak Baslyor

71

Birgivnin Gr: Parann Deerinin Korunmas Gerektii

73

Datalarn Kullanm: Klasik slm Makro ve Mikro Ekonomisinde

76

Ailenin Yllk ve Gnlk Gda Giderinin Hesaplanmas

76

erata Gre Zenginliin Dereceleri

77

Deiik Kesimlere Deiik Miktarlarda Yardm: Devletin Zekt Btesinden

79

Ortalama Sermayesi Bir Tccarn, Hz. Peygamber Zamannda

79

plikiler ve Kad reyh: rfn Karlkl Ticaretteki nemi

79

Haram Parayla Yoksullara Yardm, Kabul Edilmez

81

Btn Bir Koyunu Yoksula Vermek

81

Byk ehre G Etmi Ailelere, Krsal Blgelerden Zekt Yardm

82

Bir Yl Yetecek Erzak Olanlara da Zekt Verilebilir

83

Toplumsal Ayrma Fakirlerle Zenginler Arasnda

84

Hkmete Vermek, Sadaka-i Ftr

89

Kayt D Ekonomi Yok, Hz. Peygamberin Ynetiminde

90

Zehirli Otu Yiyince Karn ier Hayvann: Haram Servet...

90

Vatandalara Mali Destek

92

Ar ve Karncann Kenz Yapmas

93

Ktlk/Kriz Yllarnda Zekt demeyi Erteleme veya Zekt

Zamanndan Evvel Pein deme

93

(Yksek) Vergi Mahkemesi

94

Zenginlik mi Fakirlik mi, Hangisi yi?

94

Byk Barajn k

95

Arabistanda slm ncesi Ticr/Ekonomik Hayat

95

Antik Toplumlarda Refah ve Kalknma

96

Maddi Yardm ve Klelere zgrlk: Batdan On ki Yzyl nce

97

Bakalarna Yardmda Orta Yol

97

Doum Kontrol ve ocuk Drmeye Hayr!

97

Dnya Hayatnn nemi/nemsizlii (slm ktisat Felesefesi)

97

Mekkenin Bankerleri ve Veda Haccnda Fiz Kart Sylem

98

Toprak Reformu ve Komnizm Neden lemedi, Afganistanda?

98

Mslmanlar Gelmeden nce Medinede Ticari Hayat

99

Bar: Mutlak Gerekli Hayat in

100

Haset Yok: aln

101

slm ktisat Felsefesi in Baz arpc rnekler

101

Prof. Mehmet S. Aydnn slm ktisad Konusundaki Grleri

103

Aile Vakflar: Farkl Bir Sosyal Gvenlik Kurumlar

105

Tasarruf, Harcama ve Vasiyet

106

Drtte Biri Gememek mi Lazm, Vasiyette?

107

Urvenin ok Baarl Hayat

109

Mslman Olmayan i altrmak

110

Sol ve Muzur Ekonomik deolojiler

111

Yemedi Yedi Yl Koyun Eti

111

Salk Ekonomisi in Dk Vergi Oran

112

Dvlerek Pazardan Uzaklatrlanlar

113

Haysiyetli Kii Karmaz Bakalarnn Alveriine

114

Asm Molla ve Gnmz Reklamcl

115

Son Be Yz Senede mi Medenileti, nsanlk?

122

irketleme Kltr, slmn lk Dneminde

125

ki Yz Ortak Olsa..

126

ktisadi Dehas Eb Hanfenin

126

Timur Kurana Cevap, slmda irket Kltr Hakknda

127

Timur Kurana Bir Dier Susturucu Cevap

128

me b. Abdlazizin ktisat Politikas

132

Buhryi Trkeye tercme eden ve bu tercmeyi yaparken hemen btn Buhr erhleri ile
Nevevnin Mslim erhi, Hattab nin Eb Davd erhinden Hkimin Mstedrekine,
Tabrnye kadar, Ktb- Sitte ve hemen btn hadis klliyyetn gzden geiren, konusuna
gre ilgili fkh (slm hukuku) ve slm tarihi kitaplarndaki bilgileri de gzden geirip
ekleyen Ahmed Naim Bey ve Kamil Miras, 1925den 1947 ylna kadar sren bu ilmi
faaliyetleri sonucu, bilimsel ynden yeterli ve doyurucu bir alma ortaya koymulardr.
almann Trke olmas, slam dnyasnda tannamamasnn en byk nedenidir. 20.
Yzylda slam dnyasnda yaplan bu boyuttaki almalar dndmzde de, bu alma
dolu dolu bir alma olarak gz kamatrmaktadr. 28 ubattan (1997) sonra lhan Arsel adl
ABDde ikamet eden Kemalist yazarn, bu Buhr tercmesindeki baz hadisler dolaysyla
eletiriler yapmas ve generallere ikayet etmesinden tr, Diyanet leri Bakanlnn
Sahh-i Buhr Muhtasar Tecrd-i Sarh Tercemesi ve erhi isimli bu on iki ciltlik klliyat
artk basmad, basmaktan korktuu eklinde baz haberler kmtr. Bu haberler de genel
olarak Diyanete yalanlanmamtr. Diyanetten isim vermeyen baz grevliler
Sadeletirilerek yaynlanabilir dediler ise de, yeni basksnn artk yaplmad
grlmektedir.
Daha nce webe koyduumuz Kamil Miras: Cumhuriyetin Duasn Yapan Adam balkl
almann giriindeki birka paragraf buraya koymak, herhalde konuya giri asndan
yararl olacaktr:
T.B.M.M.nin 29 Ekim 1923 gn yapt toplantda Cumhuriyete geilmesine karar
vermesinden sonra, Bozok (Yozgat) milletvekili Avni Beyin: -Bir dua yaplsn ! sesi
duyulmu, bunu evet, dua edilsin sesleri takip etmi ve krsye gelen Afyon milletvekili
Hoca Kmil Efendinin yapt duay mteakip, Meclis ertesi gn toplanmak zere
dalmtr. (Mftolu, 1988, 21-22)
Duay yapan, Mrasoullar sllesinden olan Kmil Mras 1874de Afyonda domutu.
slam ilimleri grdkten ve ilk ve orta renimini Afyonda tamamladktan sonra, stanbul
Drul-funn lahiyat Fakltesinde ayrca Medresetul- Mutehasssnde (yksek

ihtisas/doktora okulu), ve Medresetul-Viznde uzun mddet retimle megul olmutu. Bu

yksek retim kurumlarnda, Fkh (slam Hukuku) ve Fkh Tarihi ile Usl-u Fkh (slam
Hukuku Metodolojisi) bata olmak zere eitli dersler okutmutu. Osmanl dneminde kinci
Mertiyetin ilnndan sonra (I. Dnem) Afyon milletvekli seilmiti (1908-1912). III.
Dnem de de (1914-1918) Afyom milletvekili olarak grev yapt. Daha sonra da, T.B.M.M.
ikinci dnem (1923-1927) milletvekili olarak, Meclisin almaya balad ilk gnde
Mecliste Kuran okumu ve bir dua yapmt. Kmil Miras Ankarann bakent olmasna dair
kanuna da, ilk imza koyanlardandr. Cumhuriyet Halk Frkasndan milletvekili seildikten bir
sre sonra, Terakkiperver Cumhuriyet Frkasnn kurulmasndan sonra bu partiye katld. Bu
partinin kapatlmasndan sonra, stiklal Mahkemesinde yarglandysa da, susuz bulundu.
(Yazc, 2005). Meclis almalar esnasnda, Kuran Kermin Trkeye tercme ve tefsr
edilmesi ve Hz. Peygamberin sz ve uygulamalarn ieren en salam kaynak olan Sahh-i
Buhrnin Trkeye tercmesi konusunda meclis bakanlna bir kanun teklfi vermiti. Bu
teklif, TBMMnin oy birlii ile kabul edilmi (Ertan-Kk, 1976, 88-89) ve Kuran
tercmesi iin Mehmet kifle, tefsri iin Elmall Hamdi Efendiyle (Yazr), Buhr
tercmesi iin de Ahmed Naimle anlama yaplmt.
VEFAT EDYOR AHMED NAM, 1934DE. Ahmed Naim (1872-1934), on yla yakn
Buhr tercmesi zerinde altktan sonra vefat edecektir. Naim bu tercmeye balarken
yle demektedir: Diynet leri Riyseti (bakanl), Byk Millet Meclisince mttehaz
(alnan) bir karar infzen(yerine getirerek), (Yemenli bilgin) Zebd(812-893 H./ 1410-1488
M.)nin bu (Tecrdus-Sarh li-Ehdisil-Cmiis-Sahh) (Buhr) muhtasarn (fazlalklarn
atlarak yaplan biraz ksaltlm metni) Trkeye terceme etmek vzfesini (bu) rkmulhurfa (harfleri yazan bu kiiye) emretti. Hadd-i tkatimi (gcmn snrn) pek ziyde (ok)
tecvz eden (aan), bu hizmet-i mebrrenin (makbul, hayrl hizmetin) uhdesinden gelmek
g olduunu bile bile (Tecrd, 1976, I/2) Ahmed Naim, (vefatndan sonra Kmil Mrasn
da belirttii gibi) ark ve garb ilimleriyle tanm ve selef-i slihn sretinde yaam yksek
bir fazlet enmzeci (rnei) idi. (Tecrd, III/404) (Ahmed Naim, 1928 ylnda lahiyat
Fakltesi hocalarnca yaynlanan ve cmilere sralar ve musik aletleri konulmasn da ieren
slamiyeti slah projesine imza koymayan iki profesrden birisidir (dieri Ferid Kamdr)
(Mftolu, 189-190) Bu ve dier sebeplerle Nam, 1933 ylndaki niversite reformunda !
iine son verilenlerdendir.) Ahmed Naim, Cumhuriyetten nce de bu konularda net
tavrlaryla bilinen bir ahsiyettir. 1919 ylnda Drul-Fnn Umum Mdr (stanbul
niversitesi Rektr) iken, kz rencilerin renim grd ns Drul-Fnnu(Kzlar
niversitesi)nun kapatlp, kzlarla erkeklerin beraber ders grmesi ynnde Batc stanbul
basnnn kkrtmas ile balayan gelimede, bu istee kar km, daha sonra niversite
senatosunda yaplan oylamada, profesrlerin ounluunun kzlarn erkeklerle beraber ders
grmeleri ynnde oy kullanmalar zerine, Naim Bey, ben bu uygulamaya arac olamam
diyerek, grevinden istifa etmitir.
Mehmet Akifin: Ashabdan sonra en ok sevdiim kiidir dedii Ahmed Naim,
meziyetlerini gizleme, dmannn bile deeri varsa o deeri tanma, dostlarn onlarn
gyabnda da sevme meziyetlerine sahipti. Sormazsan bilgisini sylemeyen, dinlemesini
bilen, sz senet tekil eden gvenilir adam, zellikleriyle Mehmed kifin byk
gvenini kazanan Ahmed Naim, slma ball tannmt. Mehmet Akif gibi mmeti
olan Naim, slm birlii ve kardelii konusunda ok titiz ve dikkatli olup bu birlie zarar
verme ihtimali bulunan her harekete kar kmtr. Milliyetilii, slmn varl iin
kanser kadar tehlikeli bulmu, milliyetilii yabanc bir bidat, Frenk
hastal olarak nitelendirmitir. (akan, 1991)

Ahmed Naim, Buhrnin Hastann Namaz blmn tercme ederken vefat etmiti. Kamil
Miras bu ilgin tesdfe dikkat ekmektedir: Mtercim Ahmed Naim, Buhrnin Hastann
Namaz lmnndeki Hz. ienin nakline gre Hz. Peygamber gece namaznn ikinci
rekatnda da aynen yapard diye tercmeyi yazm, ve 1934 senesi Austos aynn 14.
pazartesi gn le namazn klarken ikinci rekatte secdede ruhunu teslim etmiti ki, zaten
bir seneden fazla bir zamandan beri hasta idi. (Mras, Tecrd, III/402, 574 nolu hadisin
dipnotu)
Kmil Mras, bylece, Diyanet leri Bakanl tarafndan grevlendirilmesiyle, Buhrnin
geriye kalan, kendi ifadesiyle bk (geride) kalan drtte nn tercmesine, 1937 ylndan
itibaren balayacaktr. Bylece Buhr tercmesi iine yl ara verildii anlalyor.
Herhalde, Ahmed Naimin yerini tutacak bir lim iin epey aratrma yaplm, bulunamam,
sonunda Kmil Mirasn zerinde karar klnmtr. Kmil Mrasn tercih edilmesinin belki en
nemli nedenlerinden birisi de, onun da Ahmed Naim gibi Bhr iczetine ship olmasdr.
Hz. Peygamberin azndan kan hadis, on drt asr sonra, aradaki 17 rvden sonra Kmil
Mrasa ulamtr. Bu orijinal durumunu K. Mras bir dipnotta yle aklar:
KAML MRASIN BUHR CZET. Muharrir-i cizin (bu satrlar yazan ciz
yazarn=K. Mrasn kendisi) meyihi (hocalar) cmlesinden olan Alay Mfts Ankaral
Muhammed kr Efendi Rahmetullahi Aleyhin Sahh-i Buhr rivyetine dir cizlerine
(bana) verdii iczetnmede: Bana eyhim (hocam) Trablusgarb mderrisi Mehmed Kmil
merhumun verdii iczetnmede kendisi ile mam Buhr arasnda 12 vsta (rv=rivyet
eden=hadisi nakleden) bulunduunu bildirmitir. Binenaleyh benimle de Buhr arasnda 13
vsta bulunuyor. Sonra Buhrnin Slsiyyt vardr. Bu itibar ile benimle Rasulullah (Hz.
Peygamber) arasnda 16 vsta bulunmu olur demitir. (Ben) 1325 hicr trihinde (1908 yl)
mucz olduuma (iczet aldma) gre, bu on ksur asrlk bir zaman zarfnda cizleri
(Kmil Mras) ile Rasulullah Efendimiz arasnda 17 rv tavassut etmi bulunuyor demektir
ki, rivyet hussunda bu isnd (zincir), en ksa bir tarktir (yoldur). Uslu hadis (hads
metodolojisi) stlhnda (literatrnde) buna isnd- l (yksek isnd) denilir. Halbuki dier
iczetnmelerimden birisinde silsile-i isnd, 11 vsta ile Hfz bn Hacere (lm 1449
mld/852 hicr), 21 vsta ile de mam Buhrye Vsl olmaktadr (ulamaktadr). (c.5/143)
Ahmed Naim, gerek bilimsel gerekse siys adan ok kritik ve alkantl bir dnemden
(1926-1934) geilmesine ramen, Buhr tercmesinde, tamamen objektif davranm ve
almasna kimsenin mdahalesine izin vermemitir. Bylece Buhrnin ilk cildi
gerekten ok ndde ve hrika bir tercme olarak, okuyucunun karsna kmtr. Kmil
Miras, sonradan Ahmed Namin, fi mezhebinden olduundan yorumlarnda bu mezhebe
biraz meyilli olduunu sylese de bu iddias doru deildir. Fakat buna kar, Kmil Mras,
maalesef az da olsa, kendisi biraz Hanefcilik yapmtr. Bunun da tesinde, tercmesini
yapt blmlerde ndiren de olsa, bazen gereksiz yere, gnlk siys havadan etkilendii
cmleler grlebilmektedir. Bunda, o zamanki (CHP) iktidarn(n) basksndan ziyade, Kmil
Mrasn kendisinin, (hem Osmanl zamannda, hem de Cumhuriyet dneminde politika ile
uram, hem imparatorluk hem Cumhuriyet dneminde milletvekillii yapm) eski bir
siyaseti olmas dolaysyla, iinde bulunduu eski siyaseti psikolojisinin etkileri vardr.
Halbuki bu psikolojisini de gemleyebilir ve bu birka cmleyi de kurmaybilirdi. Buna ramen
Kamil Miras, fevkalde denilebilecek bir gayretle tercme ve erhini yapt dokuz cildin
tamamnda hissedilen yksek ilm gcyle; Ahmed Naimin uslubunu ve usulunu izleyerek
srdrd Buhr tercmesini baaryla bitirmitir.

HIRSA GEREK YOK, RIZIK N (ECON PHILOSOPHY).

Vahyin ikinci mertebesi: uyank iken grevli melek, Hz. Peygambere grnmeksizin, kalb-i
erfine o vahyi koyard ki, bunun, (Hz. Peygamberin) kalbine gelen bir ilhamdan ibaret
olmayp, vahy-i ilahi olduuna Hak Tel ayrca kalbinde kesin bir bilgi yaratrd. nne
Rhal Kudusi nefese f r len-temte nefsun hatt testekmile rizkah fet-tequllhe ve
ecmil fit-talebi= phesiz Rhul-Kuds Cebrl aleyhisselm kalbime u sz nefs ve nefh
etti: Hibir nefis, btn rzkn tamam olarak almadka lmez. yle ise
Allahtan saknnz da, rzknz gzel, mer, mrevvete layk yollardan araynz. hadsi
erfi, vahyin bu mertebesine bir rnektir. (Tecrd-i Sarh, cilt, I, sayfa, 3; ilk cildin
Ahmed Naim, sonraki ciltlerin Kamil Miras tarafndan tercme ve erhedildii bir kez daha
hatrlanarak, bundan sonra parantez iinde Romen rakamyla girilecek rakam Tecrd-i Srhin
cilt numarasn, daha sonraki rakam da sayfasn gsterecektir. Bazen genelde paragraflarn
sonunda i.y. olarak yaptmz ilaveler bize aittir: smail Yurdakk.)
Hz. Ebu Bekir, vefatna yakn saatlerde yanna girip de: Bize bir nasihat edin ki gereini
yapalm diyen Selmn- Fris ile dier baz sahblere unu demiti: Yaknda size pek ok
rzk kaplar alacak. Birka gnlk mre aldanp da (rzknz salamak iin doru olmayan
yollara sapp da i.y.), yarn Allahn huzurunda mahcup olmaynz(Ahmet Cevdet Paa,
1966, 333)
SLM NCESNDE VE SLMIN LK GNLERNDE YOKSULLARA
YARDIM.
(CHARITY IN THE EARLY DAYS OF ISLAM (CHARITY
BEFORE ISLAM).
..Hz. Peygamber (maaradaki ilk vahyin geldii anlar) Hz. Haticeye naklederek:
Kendimden korktum dedi. Hatice (R.A): yle deme, Allaha yemin ederim ki, Allah hibir
zaman seni utandrmaz. nk sen akrabana bakarsn, iini grmekten aciz
olanlarn arln yklenirsin, fakire verir, kimsenin kazandramayacan
kazandrrsn, misafiri arlarsn, Hak yolunda ortaya kan olaylar ve nemli ilerde
(halka) yardm edersin dedi ve Hz. Peygamberi alp, amcasnn olu Varakaya
gtrd.(Tecrid Sarh Tercmesi, I/12)
PARFM VE KOZMETK SANAY: GELENEKSEL BR ENDSTRYEL VE
TCR SEKTR OLARAK SLAM KTSAT TARHNDE.
(PARFUME&COSMETICS INDUSTRY AS A CLASSICAL INDUSTRY IN
ISLAMIC ECONOMICS HISTORY).
Eb Sad-i Hudr yle nakleder: Hz. Peygamberin: Bla ermi olan her kiiye, Cuma
gn gusletmek ve misvak kullanmak ve gzel koku srnmek vaciptir. dediine tanklk
ederim. Mslimin naklinde: ve-en-yemesse minet-tybi m-yeqduru aleyhi: bulabildii
ho kokulu bir eyi srnmek diye geerken, dier bir notta da ve-lev min-tybil-mereti:
kadnlara zel kokudan da olsa srnsn denilmitir. Rengi belli ve kokusu hafif
koku kullanmak kadnlara zg olup, bunlar kullanmak erkeklere mekruh olduu halde,
baka koku bulamad takdirde, bu eit koku srnmeyi emretmek, ter kokusunu
giderme emrinin ne kadar nemli olduunu gstermektedir..zetle, bu hadiste emredilen
gusl, misvaklanma ve koku srnmenin de cemaate bedenin kt kokusuyla eziyet
vermemek sebebiyle olduu.. Hatta Abdullah b. mer, Abdullah b. Abbas, Eb Sad-i Hudr,
Abdullah b. Mugaffel gibi sahblerin bu eyle yetinmeyip, giysilerini ho kokularla

tecmr ettikleri yani ttsledikleri nakledilir. (Sahblerden sonraki ikinci nesil olan)
Tbilerden Muaviye b. Qurra, Muzeyne kabilesinden byle giysilerine tts yapan
otuz kiiye yetitiini sylerdi. Cuma gn gusle (ykanmaya), ilk dnem Mslmanlar o
kadar nem vermilerdi ki hatta Sahblerden Abdullah b. Hris ile, Tbinden Talq b. Habb,
Eb Cafer Muhammed el-Bkr, Talha b. Musarrif sefere (ehir dna) gidildiinde de
ykanlmaldr, demilerdir. mam fi ile mam Eb Sevre gre de bu mstahabdr. Hatta
mam fi: Cuma gn gusl suyun tenekesi bir dnar (altn) karlnda da
satn almak lazm gelse- yine de ne memleketimde iken de, seferde iken de terk etmi
deilim demitir. Hanefler, seferde Cuma gn mstahab olmaz demilerdir.(III/9-13)
Selman- Frisnin naklettii bir hadiste de bu koku srnmek konusu vurgulanmtr:
Selman yle demitir: Hz. Peygamber buyurdu ki: Hibir kimse yoktur ki, Cuma gn
gusledip, elinden geldii kadar temizlendikten sonra ve ..yeddehinu min duhnih.. (san
ve sakaln tarayp kulland) yandan yalandktan sonra, ..ev yemessu min
tb-i beytih.. yahut evindeki kokudan srndkten sonra, (evinden mescide)
ksn, yan yana oturan iki kimsenin arasn amasn, daha sonra (Hak Tel tarafndan ona
takdir edildii kadar namaz klsn, daha sonra da imam sze balaynca (namaz bitinceye
kadar) sesini kessin de, o Cuma ile (geen) Cumadan beri iledii gnahlar
balanmasn(III/17)
Hz. Peygamber: Yahd ve Hristiyanlar (ak salarn ve sakallarn) boyamazlar. Siz onlara
aykr hareket ediniz. Bu emir, vcb (uyulmas zorunlu) olmayp, nedibtir ve boyamak
mendubtur (istee baldr). Hz. Peygamberin boyayp boyamadklar hakkndaki haberler
farkldr. mam Malik (93-179 H./ 712-795 M.) Muvattanda bu haberleri naklettikten sonra
yle demitir: Ne Hz. Peygamber, ne de Hz. Ali, Ubey b. Kab, Sad b. Mseyyeb, Saib b.
Yezd (vefat: 82 H./ 701 M.) sa, sakal boyamamlardr. Bu konuda en kuvvetli kant da Hz.
ienin szdr ki: (Babam) Eb Bekir sakaln boyard demesidir. Eer Hz. Peygamber
boyam olsayd, ilk nce onun ismini sylerdi.(Buhr, Kitbu Ahdsul-Enbiya, Bbu M
Zukira an Ben srl)(IX/192) HZ. PEYGAMBERN SAINDAK KIRMIZILIK.
Tbn dnemi byk alimlerinden Rabatur-Rey (vefat: 70- 136 H./ 689-753 M.): Ben
Hz. Peygamberin sann bir telini grdm, krmz idi. (Sahb) Enes b. Mlike sordum:
Hz. Peygamber, san boyad m ki, bu grdm sa krmzdr dedim. Enes: Hayr,
boyamad. O krmzlk, sana srd kokudandr dedi. Bu sa telini mer b. Abdulaziz de
grm. O da Enes b. Mlike sormu, Hz. Enes ona da ayn cevab vermi ve Hz.
Peygamber sana koku srmek adeti idi, o sebeple kzarmtr demitir.(IX/267)

ZARARLI/YASAKLANAN TKETM VE HZ. PEYGAMBERN UYARISI.

(HARMFUL/WICKED CONSUMPTION, WARNING OF THE PROPHET.
Hz. Peygamber buyurdu: ..Dnyada nice giyinik kadnlar vardr ki, ahirette plaktrlar ..bu
kadnlar, ya giyinik ama dar elbise giydikleri iin lanete urayan kadnlardr veya gzelce
rtl giyinmekle beraber, giyim konusunda israf yapan kadnlardr. (Ahmed
Naim Beyin orijinal ifadesi: ..mtesettire olmakla beraber, libsnda iltizm- isrf ve tebzr
edecek nice kadnlarn zuhur edeceini de, (Hz. Peygamber) haber veriyor(I/113)

10

PEK GYEMEZ ERKEKLER.

EDLR/HEDYE VERLR.

DNSZ DE OLSA KARDE, ONA YARDIM

Buhr: Giyilmesi Mekruh ve Haram Olan eyi Hediye Etmek Uygun Olur Mu? balyla
at bir alt blmde aadaki hadisi nakleder ki, bunda hibir saknca olmadnn kantdr:
Abdullah b. mer anlatr: Bir defasnda (Hz.) mer, mescidin kapsnda (Utarid b. Hcibin
satt) ipekten, gzel kymetli bir elbise grd de, Ey Allahn Elisi, (keke) bunu satn
alsan da Cuma gnleri ve huzuruna (Arabistann deiik yerlerinden) heyetler geldiinde
giysen dedi. Hz. Peygamber: Bunu olsa olsa hiretten nasibi olmayan kimseler giyer
buyurdu (..nnem yelbesu hzih men l-khalka leh fil-hkirati.. (Daha) Sonra (ise, bir
defasnda) Hz. Peygambere (ipek) giysiler gelmiti. Hz. Peygamber de bunlardan bir tanesini
Hz. mere verdi. Hz. mer: Ey Allahn Elisi, bunu bana veriyorsun ama Utaridin
(satt) giysi iin ne demitin? diye sorunca Hz. Peygamber cevap olarak: Bunu ben sana
giyesin diye vermedim ki buyurdu. Bunun zerine mer de onu, Mekkede mrik olan
kardeine gnderdi. (VIII/40) Utarid, Irak, Kuzey Irak ve rana srekli gidip
gelen, gzel konuan bir tccar (uluslar aras i yapan bir i adam) idi.
Medne arsna sk sk hulleler (giysiler) karp satard. Hadisin zhnda Kmil
Mras u notu dmtr: (Bu hadiste yasaklanm olan) Seyr tipi giysiyi, Qms
mtercimi sm Efendi (1755-1819 M./ 1169-1235 H.) yle aklamtr: Bir eit krmz
kumatr ki, yol yol sar kalemli ve ubuklu olur. Ve dokumasnda bol bol ipek kark
bulunur. Bol ipekli olduu iin, Hz. Peygamber bu giysiyi yasaklamtr. Demek ki, ipei az
olan kuman kullanlmasnda bir saknca yoktur. Kumataki ipein azl veya okluu
konusunda Hanef bilginleri kuman atksyla zgsn, fi bilginleri ise, arln l
olarak kabul etmilerdir. Haneflere gre, bir kuman zgs ibriim (ipek), atks (enine
atlan iplik; arga) pamuk veya keten veya yn olursa, o kumatan yaplan elbiseyi giymekte
bir saknca yoktur. Dnimiz bize en iyi giysi olarak pamuk, keten, yn elbiseleri tavsiye
ediyor. Hem de bunlarn ne yle kibir ve gurura vesile olacak derecede nefis olmalar, ne de
grenlerin kk grnesine ve hakaretine sebep olacak ekilde olmalar, istenilmiyor. te bu
bir zarr giyim tarzdr. Bunun bir de mstehab ksm vardr. O da Allahn (kiinin
zerindeki) nimetlerini gstermek iin tezeyyndr. (Arf sresi, 31. yet ise bu konuyu
ifade etmektedir: Y Ben deme khuz znetekum nde kulli mescidin..: Ey dem
oullar! Mescide her gidiinizde znetinizi taknnz. Yiyiniz, iiniz. Fakat israf etmeyiniz.
Cenb- Hak israf edenleri sevmez. (Ey Peygamberim) Syle (onlara): Allahn, kullarnn
zneti iin yaratt eyleri (yiyecek ve iecekleri) kim haram edebilir? Hz. Peygamber
Efendimiz de nnellhe yuhibbu en-yer esere niamih al abdih: Cenb- Hak,
kullarna verdii nimetlerin eserini/izini, kullarnn zerinde grmekten holanr. derdi.
Giyim konusunda bir de mubah derecesi vardr ki: o da Cumalarda, bayramlarda, halk
toplantlarnda gzel elbise giyilmesidir. Bunun da gurur vesilesi olmamas arttr. Hz.
Peygamber evinden dar ktnda bin dirhem deerinde bir elbise ile karlard. Fakat
namaz drt bin dirhem kymetinde bir elbise klarlard. Kibir iin giyinmek (ise) kerahet
vardr Hz. Peygamber Mikdd b. Madkerbe kibretmeyerek ye, i, giy
buyurmulard.(III/29-34)
(Hz. Peygamberin giydii elbisenin fiyat konusunda verilen rakam, sanki biraz mbalaal
gibi duruyor. Geri Mednede dokumaclk hi yaplmadndan, giysi fiyatlar pahal idi,
fakat bir koyun, iri ve yanda bir koyun bile en fazla on dirheme alnabiliyordu. O nedenle
elbise fiyatnn bin ve hatta drt bin dirhem olarak ifadesi biraz mbalagal gibi duruyor.
Dier ifadeyi: Kibir iin giyinmek de, kerahet vardr ifadesini ise biraz daha vurgulamak ve
kibir iin giyinmek haramdr demek, herhalde daha uygun olur. nk kibir de haramdr, bu
nedenle giyilen giysiye denen para da israftr ki, israf da haramdr. i.y.)

11

Sahblerden Ber (Radyallhu anh) dedi ki, yine Peygamber (SAV) bize: gm kap
kullanmay, altn yzk takmay, harr, db, kssy ve istebrak denilen ipekli
kumalar kullanmay yasaklad.(IV/276)
GM VE ALTIN KAP/KACAK KULLANMAK HARAMDIR
Gm kap kullanmak haramdr. Altn kap kullanmak da yine byle
haramdr. Belki bundaki haramlk daha da iddetlidir. Hanef imamlarna (byk
bilginlerine) gre, altn ve gm kap kullanm, erkekleri de kadnlar da
kapsar. nk bu konudaki hadisi Huzeyfe (Radyallhu Anh) yle nakletmitir: (Hz.
Peygamber buyurdu) : Ey Sahblerim! Siz gm ve altn bardaktan su imeyiniz, bunlardan
yaplm tabaklarda da yemek yemeyiniz. (ve-l-terab f niyetiz-zehebi vel-fiddati ve-ltekul f-shfih, btn hadis kitaplarnda gemektedir) Buhurdan, misk kutusu, kak ve
bunun gibi aletlerin, altn ve gm eyann kullanm, kadn erkek istisnasz herkese
haramdr. nk hadisteki yasaklama kesindir, geneldir. Gerek altn ve gm kap ve ev
eyas kullanmnn, gerek ipekli kumalardan imal edilmi giysilerin haram olduu
hakkndaki hadislerden en nemlisi Buhrnin eitli blmlerinde Huzeyfe Hazretlerinden
nakledilen hadistir: Tbin dneminin bilginlerinden bn-i Eb Leyl (17-83 H./ 638-702 M.)
anlatr ki: Huzeyfe Hazretleri Medyinde (vali olarak) bulunduu srada, bir sohbet esnasnda
su imek istemi. Medyinin ileri gelenlerinden bir Mecs (atee tapanlardan) gm bir
bardakla su getirmi. Hz. Huzeyfe bu barda alp getirene frlatm ve: (Daha nce) Seni bu
bardakla su getirmekten ka defa yasaklam olmasaydm, imdi bunu (sana bu kaba
grlecek hareketi) yapmazdm. Ben Hz. Peygamberden iittim ki: Harr ve dbc
isimleriyle bilinen ipekli kumalardan imal edilmi elbise giymeyiniz. Altn ve gm
bardaklardan da su imeyiniz. Bunlardan yaplm anak ve tabaklar iine konulmu
yemekleri de yemeyiniz. Bunlar dnyada kfirlere ait (onlarn kulland) ss eyalardr.
hirette de bizim kullanacamz eyalar olacaklardr. demiti.
Kmil Mras daha sonra konuyu aklayc u notlar ilave ediyor: Medyin, Dicle zerinde
(sonradan kurulacak olan) Badatn biraz kuzeyinde yer alan o devrin en byk ehri idi. ran
hkmdarlarnn mehur byk saray bu kentte bulunuyordu. Hz. mer zamannda Sad b.
Eb Vakkas tarafndan fethedilmiti. Huzeyfe Hazretleri de bu (ran) fetihler(i) srasnda
Nihvent kentinde kumandanlk yapm ve Hemedan, Rey ve Dnever kentlerini fethetmiti.
Hem Hz. mer, hem de Hz. Osman dnemlerinde Medyin valilii yapan Huzeyfenin bu
grevi btn ran kapsyordu ve bir nevi ran Umm (Genel) Vlsi idi. Hi phesiz ki,
ran batanbaa fethedilmekle beraber, ran medeniyetinin ileler arasndaki ve kkler
iindeki debdebe ve ihtiam devam ediyordu. Kim bilir, Huzeyfe Hazretlerine, o gnn rn
Umm Vlsi olmas dolaysyla, (davet edildii o kkte) nasl mzeyyen (ssl) bir
bardakla su verilmiti.
Halbuki slm dni, insanlar iin sade bir hayat (ve herkesin ynetime katlabildii)
demokratik bir medeniyet kurmak, aniynn ve sfehnn (zenginlerin ve mirasyedilerin)
ipekli kumalarla ve sm ve zerden evnlerle (gm ve altndan kap-kaaklarla) fukaraya
kar tefhrn (vnp bbrlenmeyi), ortadan kaldrmak istiyor. nsanlara sde ve
mmkn olduu kadar msv (eit) bir hayat yolu gsteriyordu. Son Peygamberin istihdf
ettii (hedefledii) bu ahlk ve itim (toplumsal) gaye ile beraber ikinci ve iktisd bir
gayeleri (hedefleri) de, halk israftan, elenceye dknlkten yasaklamak ve bu konuda
uyarmak idi. Nice hnumnlar (ile ocaklarn) sndren ve muazzam medeniyet ve
saltanatlar trrakalarla (gmbrtlerle) ykan, bu israf ve elence-zevk dknln

12

ortadan kaldrmak ve zengin ve fakir herkesi tutumlu, eit ve temiz bir

hayata kavuturmak istiyordu. Huzeyfe Hazretleri ki, Mekkedeki ar bask ve ikence
dneminde ilk Mslman olanlardan ve inancndan dnmeyen bahtiyarlardan ve Hz.
Peygamberin srlarn saklamakla mehur olan sekin bir sahb olarak, Hz. Peygamberin
vnme, bbrlenme ve israf arac olan bu eit eyalar kullanmaktan halk engellemek
istemesindeki sebepleri herkesten daha iyi biliyordu. Bu sebeple Huzeyfe Hazretleri eski
medeniyetin vnme arac olan (bu gm) barda tereddtsz frlatm ve
Hz. Peygamberin bu konudaki yasan kesin uygulamaya balamt. Bu bir sert davran da
saylmazd. nk (Mslmanlarn) rn vlisi olarak olarak, bulunduu ziyafetlerde tekrar
tekrar ve kesin bir dille uyararak, bu yasa ln ve ihtar etmi bulunuyordu. Bu halde hl
inat eder gibi, gm-altn karm bir bardakla su getirilmesi byk bir kabalk idi.
Sahblerden Huzeyfe (Radyallhu Anh) yle demitir: Hz. Peygamber
bize unlar yasaklad: Altn ve gm kap iinde su ve merubat imekten
ve bu eit kaplardan yemek yemekten; ipek elbise giymekten ve byle
ipekli kuma zerine oturmaktan.(XII/104)
Ber Hazretlerinin bildirdii: Hz. Peygamber bize yedi eyi yasaklad hadisi pek byk
iktisadi ve toplumsal neme sahiptir. Bu memnt-i seba (yedi yasak), hepsi ile
yalnz bir tek gaye hedeflenmitir ki: hayat ve maiette (geimde) israf ve vnme/
bbrlenmeye sebep olacak eylerden kanp, itidal (orta yol) ve tasarrufa
uyulmasdr. Hz. Peygamber tarafndan, gm yemek takm edinmek, erkeklerin altn
yzk ve ipekli elbise kullanmalar da yasaklanmtr.(VII/365)
Huzeyfe (Radyyallhu Anh) demiti ki: Hz. Peygamberin yle buyurduunu iittim:
(Atks ve zgs ipek olan) harr ve (yine atks ve zgs ipek olan) atlas elbise
giymeyiniz. Ve altn, gm kap(lardan) imeyiniz. Bu tr kaplardan yemek de yemeyiniz.
Bunlar, dnyada kfirlerin, hirette biz Mslmanlarndr.(Buhr, KitbulEtme)(XI/389)
Hz.Peygamberin hanm mm Selemeden: Hz. Peygamber yle buyurmutur: Hani u
gm kaptan bir ey ien kii yok mu? Muhakkak o kii karnna cehennem ateini ierek
gnderir. Bu hadisi Buhr Gm Kap Kullanmann Hkm alt balyla at bir alt
blmde nakletmitir. Bundan nce de Altn Kap Kullanmann Hkm alt balyla bir alt
blmde ve bir nakli vardr ki o da udur: bn Eb Leyl (17-83 H./ 638-702 M.) der ki:
Huzeyfe Hazretleri ran fetihleri srasnda Medayinde iken su imek istemiti. Medayinin
ileri gelenlerinden biri ona gm bardakla su getirmiti. Huzeyfe kzarak bu barda frlatt
ve bu bardak ilk defa getirilmemi olsayd byle frlatp atmazdm (bu kabal yapmazdm,
ama kanc defadr ayn eyi yapyorsunuz). Bunu daha nce yasaklamtm, fakat bu adam
uyanmam. Hal buki Hz. Peygamber ipekli ve atlas giymeyi ve altn ve gm kaplardan bir
ey imeyi yasaklad ve bunlar dnyada kfirlerin, hirette de sizindir ey Mslmanlar
buyurmutu.(Buhr, Kitbul-Eribe) (XII/56)
Buhrnin yine bu blmde (Kitbul-Libs) naklettiine gre, Hz.
Peygamber bu yzn ilk nce altndan yaptrmt. Fakat bu altn
yz ancak bir gn takmlard. nk Hz. Peygamberin elinde
altn yzk gren her sahb, kuyumculara koarak hemen bir altn yzk
yaptrp parmana taktn grnce, ertesi gn yapt bir konumada:
Ben byle bir altn yzk yaptrmtm. Fakat kullanmay uygun

13

bulmuyorum diyerek karm, bunun zerine sahbler de karmlard.

Bundan sonra Hz. Peygamber gm yzk yaptrmt. Hz. Peygamberin
altn yz terk etmesi ve (daha sonra bildirilen hadislerle) erkeklere
haram olmasnn sebebine gelince: Asr- Sadette altn madeni Medinede
ok azd. Var olan da altnlar da, Msr yoluyla ark Roma (Bizans)
mparatorluundan geliyordu. Piyasada tedavlde olan bu az miktardaki
altn gitgide halkn parmana geerek, iktisd hayat zerinde cidd bir
olumsuz etki yapaca muhakkakt. (Medine) Piyasa(sn)daki bu darlk,
slm fetihlerinin genilemesi zamanna kadar devam edecektir.(XII/108)
(Fakat altn serbestti ve kadnlarn sahip olabilecei altn miktar iin hibir
st snr getirilmemiti. Ayrca altn sikkeler de tedvlde idi ve hatta hem
sikke olarak hem de kle olarak, zenginlerin ellerinde ok miktarda
(bazlarnn Hz. Abbas gibi kilolarca) altn bulunuyordu ve (yllk
krkta bir) zektlarn verdikleri srece, bunlara da hibir kstlama/st snr
getirilmemiti. Kmil Mirasn Mednede ok azd (bu yzden erkeklere
yasakland) aklamas, herhalde altnn erkeklere yasak olmasn zah
etmede yeterli bir zh deildir. Altnn erkeklere yasak olmasnn sebebi,
herhalde yirminci yzyln sonuna doru baz Mslman yazarlarn ifade
ettii gibi, fizyolojik/tbb sebeplerden trdr ve altn erkeklerin
vcudunda henz bilemediimiz/kefolunmam zararlar yaptndan
yasaklanmtr. i.y.)
NN GRMED HZ. PEYGAMBER, O EVE.
Bir defasnda Hz. Peygamber, kz Ftmann evine gelmiti de, ieri girmemiti. Bir sre
sonra Hz. Ali geldi (ve Ftmy kederli grd). Ftm durumu anlatt. Hz. Ali, Hz.
Peygambere: Ey Allahn Elisi, evimize gelip de, Ftmnn yanna girmemeniz, Ftmy
kederlendirmi diye, durumu anlatt. Hz. Peygamber: Gerekten ben (geldim, fakat) onun
kapsnda trl renklerle nakl bir perde grdm dedikten sonra Benimle, (bu znetli)
dnya arasnda ne ilgi var? buyurdu. Hz. Ali, durumu Ftmya anlatnca, Ftm dedi ki:
Hz. Peygamber bu perde hakknda ne dilerse, onu bana emretsin. Onun zerine, Hz.
Peygamber: trsil bih il fulnin ehl-i beytin bihim hcetun Bu perdeyi muhta bir aile
sahibi olan filancaya gndersin buyurdu. (VIII/39)
Yemek yeme konusunda da Mslmanlar zararl harcama(harmful consumption)dan uzak
duruyorlard. Hz. ienin: o zaman kadnlar hafif (zayf) idi. Ar vcutlu
deillerdi. Az yemek yerlerdi sz bunu aka gstermektedir (ve knen-nis iz zke
khiffen lem-yesqulne ve-lem-yaehnnel-lahmu ve-innem yeklnel-ulqate minettami)(VIII/74) .
MAKAM DENEN KULLANMIYOR.
Kamil Miras canl bir rnekle sahblerin dnyaya baklarn/aldanmaylarn yle
anlatyor: Huzeyfe Hazretlerine it yine bir baka fkray (notu) da bildirmeden
geemeyeceim : Hazreti mer, yeni fethedilen rn eyaletlerinin Beytl-Ml emnine
(Hazne Sekreterine/Bakanna) gnderdii bir fermanda, (ran genel valisi) Huzeyfe
(Hazretleri) ne isterse, merkezden (Medneden) izin istemeye gerek olmadan, hemen deme
yapnz diyerek, Huzeyfe iin geni bir bte fasl amt. Buna ramen Huzeyfe,
kendi yiyecei ile atnn yeminden baka Beytl-Mlden bir kuru para almamt. Huzeyfe
bir ara bakente geldiinde, meslektann hi deimediini ve kendisiyle ayn ideallere bal
14

olarak, alakgnll yaantsn srdrdn gren Hz. mer, Huzeyfenin boynuna sarlm
ve Ente eh ve ene ehke: Sen benim kardeimsin, ben de senin diyerek, memnuniyetini
ortaya koymutu. zetle: Bu hadis, ipekli giysi kullanmann, altn ve gm
bardaktan su imenin, altn ve gm tabaklardan yemek yemenin haram
olduuna kesin olarak iaret eder. Eb Hanfe, fi, Mlik ve Ahmed b. Hanbel de bu
ynde, yani hadisteki bu yasaklarn haramlk ifade ettii ynnde gr
bildirmilerdir.
Hadiste geen harr ipekten dokunmu kumatr. Harrden ml edilmi giysilerin kullanm
erkekler iin haramdr, kadnlar iin deil. pekli kuman kadnlar iin mubah (hell)
olduuna iaret eden, pek ok hadis nakledilmektedir. Eb Dvdun ve bn-i Mcenin Hz.
Aliden naklettikleri bir hadise gre, Hz. Peygamber bir defasnda ipekli bir kuma alarak sa
tarafna koymu, bir altn paras alarak onu da sol tarafna koymu, sonra bunlara iaret
ederek: ite bunlarn ikisi de mmetimin erkeklerine haramdr, buyurmutur. bn-i Mcenin
naklinde: mmetimin kadnlarna helldr ilvesi de vardr. Kadnlarn ipekli giyme
yasandan istisna tutulduklar konusundaki hadisleri u sahblerden u kitaplarda
nakledilmitir:.. Dbce ise atks da zgs de ipek olan kumatr. Trkemizde db
diye kullanlr. Kasy ise ketenle kark ipekli kuman addr. stebraq ise kaln ipekli
kumatr. Hz. Peygamber zamannda ipekli olarak bu kumalar kullanlm ve her biri de ya
dokunduklar yere, yahut dokunu tarzna gre birer isim alm ipeklilerdir. Bunlarn genel
ismi harrdir.
Giyim konusunda slmiyetin istihdf ettii (hedefledii) gayeler unlardr: Giyilen eyin
temiz olmas, israf ve lks ve kibir ve gurura arac olmamas gerekir. Bu nedenle slmiyet,
bir taraftan gerek vcudun ve gerekse giyilen elbisenin nezfetine (temizliine) ehemmiyet
(nem) vermi, bir taraftan da ipekli giyilmesini yasaklamtr. slm dni, insanlk tarihinin
her dneminde insanlar iin birer gurur, kibir ve bbrlenme vesilesi olan olan ve bu uurda
yaplan ar masraflarla fertlerin ve sonuta toplumlarn servet ve huzurlarn
mahveden ipekli giyim dknlne ve altn ile gm gibi maden
cevherleri ile sslenme dknlne kar koyduu ahlk ve toplumsal
kurallar erevesinde mcadele etmi ve insanlara orta halli ve son derecede akl ve insan
bir giyim ve geim yolu gstermitir. Bu gn bir tarafta ahlklarn, itimyytlarn
(sosyologlarn) ve btn mtefekkir muharrirlerin (dnr yazarlarn) demokrasi
prensiplerine dayanarak, dier ynden de hkmetlerin mill serveti korumak ve toplum
huzurunu devam ettirmek gayesini takip ederek, halk tidl ve tasarrufa (orta halli bir yaam
srme ve tasarruf etme) altrmak konusundaki gayretlerine, slm dni (1937den) on asr
evvel balamtr. Dnimiz bize giymek iin yn, keten, pamuk elbise tavsiye
ediyor. Bunlar da ne gurur kibire arac olacak lde lks olmal ve ne de
bakalarnn hafif grmesine sebep olacak derecede berbat olmal. te bu
l, zarr ve det zere gndelik bir giyim tarzdr. Bunun bir de mstehap
ekli vardr ki oda (bir miktar) sslenme ve kendi st-banda, Allahn verdii nimeti ortaya
koymaktr. Cenb- Hak Kurn- Kermde eitli ayetlerde: Ey dem Oullar! Mescide her
gittiinizde znetinizi taknnz(znetli, gzel elbiseler giyiniz), (temiz giyininiz) (rf sresi,
31. yet, 7:31); (Ey insanlar) yiyiniz, iiniz, fakat israf etmeyiniz. Allah israf eden
kullarndan holanmaz (rf sresi, 31. yet, 7:31); Allahn sana verdiinden (Onun
yolunda harcayarak) hiret yurdunu gzet; ama dnyadan da nasibini unutma. Allahn sana
ihsan ettii (verdii) gibi, sen de (insanlara) iyilik et. (Kasas sresi, 77. yet, 28:77); Ey
Peygamberim! Elerinin rzasn gzeterek Allahn sana hell kld eyi niin kendine
haram ediyorsun?(Tahrm sresi, 1. yet, 66:1) buyrulmutur. Hz. Peygamber (SAV) de:
Allah, kullarna verdii nimetlerinin eserini kulu zerinde grmekten holanr (nnellhe

15

yuhibbu en-yer esera niamih al abdih) buyurmutur. Allahn Elisi, sahblerin

Mescide i elbiseleriyle gelmelerinden holanmazd. Giyim konusunda bir de mubah derecesi
vardr ki, o da cumalarda, bayramlarda, halk toplantlarnda gzel elbise giyilmesidir. Yine
bunun da gurura vesile olmamas arttr.(IV/284-291)

GYSDE HARCAMALARA DKKAT (CONSUMPTION

(CLOTHES/GARMENTS).
Buhrnin Kitbul-Libs (Giyecekler Kitab) blm, giyilecek elbiselerin
eitleri ve bu konudaki hkmlerle ilgili hadisleri iermektedir. Buhr bu
blmde nce rf sresi 31. yeti not eder: Ey dem oullar! Mescide
her gidiinizde znetli elbiseler giyinin; yiyin, iin fakat israf etmeyin; nk
Allah israf edenleri sevmez.(Kurn: 7:31) Bu yetten sonra da Buhr, Hz.
Peygamberin yle buyurduunu nakleder: Ey Mminler! Yiyiniz, iiniz,
giyiniz, sadaka veriniz fakat, israf ederek, kibirlenerek deil. Abdlltif
Badd (557-629 H./ 1162-1231 M.): bu hadis, insann nefsine ait rh ve
beden olarak almas gereken tedbirleri ierir demitir. Nasl ki yukardaki
yet hakknda da tbbn yarsn iermektedir denilmitir. Tp ilmi,
yukarda bahsettiimiz gibi, bir taraftan tedv, br tarfatan da tahaffuz
(korunma) kurallarn rettiine gre de, israfsz yemek ve
imek hfz- shha(sal koruma)nn tamam, tbbn da
yarsdr. slm mtefekkirlerinden Muhammed Abduh Hazretleri(18491905)ne baz msterikler (orientalistler): Kurnda tp ile ilgili bir ey var
mdr? diye sormular, o da: yarm yet vardr diye cevap verip, yetin:
Yiyiniz, iiniz, israf etmeyiniz ksmn okumutur.(XII/99)
PEK YASAK, ERKEKLERE

(NO SILK FOR MEN).

Hz. Peygamber ipei (halis ipekli elbise giymeyi) yasaklamtr. Yalnz,

-ba parma yanndaki iki parmayla (ahdet ve orta parmaklaryla)
iaret ederek- u kadar istisnadr demitir. Hadisi Hz. merden nakleden
Eb Osman Nehd (vefat: 100 H./ 718 M.): Hz. Peygamber bu iaretiyle
(giysinin iki parmak miktar ipek) alametlerini (bu miktarn
yasaklanmadn) kasdetmitir. Gerek bu ve bundan nce geen baz
hadislere dayanarak, alimlerin ok byk ounluu ipek giysi giymenin
erkeklere haram olduuna hkmetmilerdir. pekli giymenin haramlnn
sebebine gelince: bunun erkekler iin israf ve gurur vesilesi ve kadnlara
benzemek gibi baz sebepleri vardr. Bu Hz. merden naklaedilen
hadisteki elbisede iki parmak miktar ipek alamet -ki, kumalarn
kenarna konulur ve saak tabir edilir- mstesnadr ve haram
deildir.(XII/103)
Hz. Peygambere bir defasnda (keydir tarafndan) ince bir atlas cbbe hediye edildi.
Hz. Peygamber ise, (erkeklerin) ipekli kullanmasn yasakladndan, halk Allahn Elisinin
bunu kabul etmesine hayret ettiler. Fakat Hz. Peygamber bunu daha sonra Hz. mere hediye
etmiti (o da bu cbbeyi Mekkedeki mrik kardeine gndermiti). Buhrnin Hbe
16

blmndeki bir bilgide de, Hz. Peygamber, Hz. Aliye de byle bir ipekli cbbe hediye
etmiti. Hz. Ali bunu bir defa giydiyse de, Hz. Peygamberin yznde olumsuz bir tavr
grmesi sebebiyle, bu giysiyi drde blm ve her bir parasn, hadisiler arasnda Fevtm
(Ftmalar) diye anlan, hanm (Ftma), kendi annesi (Ftma), Hz. Hamzann kz (Ftma)
ve halas Ftma(binti Abdulmuttalib)ya hediye etmitir.(Buhr, Kitbu BedilKhalq)(IX/45)
GZEL/PAHALI GYS KBRE YOL AARSA, GYLMEMEL
(NO PROUD IN CLOTH/IN FASHION. NOT TO FOLLOW NEW FASHIONS.
NO DEMONSRATION. Abdullah b. mer anlatmt ki: Bir defasnda Hz. Peygamber:
Kim ki giydii elbisesini kibirlenerek (ucunu yerde) srklerse, kyamet gnnde, Allah ona
rahmet nazaryla bakmaz. Hz. Eb Bekir: Ey Allahn Elisi! Benim iki tarafndan birisi
-dikkat etmezsem- yerde srnyor. diye sorunca, Hz. Peygamber: Sen onu kibirlenerek
yapmyorsun dedi.(Buhr, Kitbul-Menqb, Menqb- Eb Bekir)(IX/337)
HABBBIN UYARISI. ..Bir sre sonra (ilk Mslmanlardan) Habbb bir kez daha
ziyaret ettik. Habbb (o srada), evine bir duvar yaptryordu. Bize: Mslman (sadaka
olarak) harcad her iin ecrini (sevbn) alr. Yalnz u toprak (bina) iin sarfettii
mal (servet) iin bir sevap almaz. dedi.(Buhr, Kitbul-Merd) (XII/71)
Hz. Peygamber: izrn (izr denilen giysinin) topuktan aa sarkan atetedir.
buyurmutur. zr, Araplarn giydikleri bir giysidir ki, topuktan aa gereksiz
uzatlmas, kibirlilerin yapt bir eydi. Bu nedenle hadiste bunun (Allah katndaki)
ar cezas bildirilerek yasaklanmtr.(Buhr, Kitbul-Libs) (XII/99)
SSLENMES YASAK, ERKEN
MEN).

(NO DOLL ONESELF/NO PRINK FOR

Hz. Peygamber, erkein (sslenmek iin) zaferan (safran) srnmesini

yasaklad. Ahmed b. Hanbel ile Snenlerde nakledildiine gre Hz.
Peygamber: Hayatta sadelik, mndandr buyurduundan, erkekler iin
renkli eylerle yaplacak vcut ve yz tuvaleti mekrh ve irkin saylmtr.
Yalnz yeni evlenen genler mstesnadr.(Buhr, KitbulLibstan(XII/105)
MEKRUHTUR, CAMLERN SSLENMES.
Hz. ie demitir ki: Bir defasnda Hz. Peygamber, stnde damgalar
bulunan bir hamsa giymi olduu halde namaz klp, namaz srasnda bir
an giysisinin zerindeki damgalara bakmt. Namaz bitirince: u
hamsay Eb Cehme (geri) gtrn de Eb Cehmin enbicniyyesini bana
getirin. nk demin namazm(daki huzur)dan (az kalsn) beni
alkoy(acak)d. buyurdu. Hamsa yn yahut koyun veya kei klndan
dokunmu ince kumatr ki, drt keli, iki tarafna birer kuma para
geirilmi/dikilmi olan siyah abadr ki, yumuak olduundan Arabistann
scak iklimi iin ok iyi bir giysidir ve drnce pek az yer kaplad iin
tamas da kolaydr. Bu giysi, Hz. Peygambere Mekkeli Eb Cehm
17

tarafndan hediye edilmiti. Eb Cehm, Kureyin ileri gelenlerinden olup,

Mekkenin fethi gn Mslman olmutu. Hz. Peygamber onun bu
hediyesini kabul etmi, fakat daha sonra yukardaki durum ortaya knca,
hamsay ide ederken kalbi de krlmasn diye Eb Cehmden daha az
deerli dier giysiyi istemiti. Enbicn ise, nak ve nigr (ssleme, resim)
olmayan, yumuak fakat kaln yn abaya deniliyordu ki hamsa kadar fhir
(kymetli, gzel) kumalardan saylmazm. Ahmed Naim Bey hadsin
zahn be ekilde yaptktan sonra yle diyor: Hz. Peygamber yapt bu
uyar ile, Mslmanlarn em ve dllerini (gz ve gnllerini) oyalayacak
nak ve sslemeler olmayan ve (mmknse) tek renk ve sade bir giysi ile
namazlarn klmalarna iaret etmektedir. Bu hadsi gz nne alan
bilginler, tezvk-i mescidin yani mescitlerin mihraplaryla duvarlarnn
namaz klan megul edecek nak ve hatlarla tezyninin (sslenmesinin)
mekruh olduu hkmn karmlardr.(II/314-316)
Abdullah b. mer, Hz. Peygamberin Medne mescidinin temelden
inasna ve sonradan yaplan deiikliklere tank olmu bir kii olarak yle
anlatyordu: Mescit, Hz. Peygamber zamannda ham kerpi ile ina
edilmiti. (Kerpi: amuruna saman kartrlm, kalp halinde kesilip
gnete kurutulmu killi toprak.) (Mescidin) ats hurma dallarndan,
direkleri de hurma aalarnn gvdelerinden idi. Eb Bekir, (gerek
geniletme, gerekse ssleme ynnden Mescide) hibir ey ilave etmedi.
mer ise (yalnzca Mescidin enini ve boyunu) artrp, Hz. Peygamber
zamanndaki ina uslne gre (bu ilaveyi de yine) kerpi ve hurma
dallaryla yapt. Sonra (Hz.) Osman, Mescidi (genilik ve ssleme)
asndan deitirip, (hem) ok geniletti, (hem de) duvarlarn (kerpile
deil de) nakl talarla ve kirele ina etti. Ve direkleri de nakl
talardan, tavann da sac aacndan yaptrd. Mslimin verdii bir bilgiye
gre, ilk zamanki durumu o zaman ya kk olan Eb Sad-i Hudr ok
canl bir tablo ile anlatmaktadr: (iddetli) Yamur atdan akt. at,
hurma dallarndan idi. Namaza balanld. Hz. Peygamberin amur iinde
secde ettiini, (namaz bitince de) Hz. Peygamberin alnnda amur izlerini
grdm. Buhrdeki dier bir bilgi de ise: Hz. mer, Mescidi geniletme
iine balad zaman, kalfaya: Sen yalnz halk yamurdan korumaya bak.
Sakn krmzl sarl ssler yapp da, halk fitneye uratmayasn. demitir
ki, fitneden kast, namaz klann namaz srasnda zihninin ( bu
sslemelerle) megul olmas demektir. bn-i Mce de yine Hz. merden
bir hadis nakleder ki: m-se amelu kavmin qattu ill zakhraf
mescidehum imdiye kadar hibir toplum gelmemitir ki,
ameli (ibadet, hareket ve davranlar) bozuk bir hale
gelince mescitlerini sslemeye kalkmasnlar buyrulmutur.
Eb Dvdun Sneninde bn Abbastan nakledilen bir hadiste de yle
buyrulmutur: m-umirtu bi-teddil-mescidi le-tuzakhrifunneh kem
zakhrafetil-Yehdu ven-Nasr Ben, mescitleri yksek in
edip sslemekle emrolunmadm. (Byle olduu halde) Siz,
mescitlerinizi Yahd ve Hristiyanlarn yapt gibi kesin ssleyeceksiniz.
Bu sslerden maksat, zuhruf: altn mnsna geldiine gre, yaldzdr. bn
Huzeymenin Sahhinde de Hz. Enes yle bir hadis nakleder: Yet
alen-nsi zemnun yetebhevne bil-mescidi smme L yamurneh

18

ill qallen yle bir zaman gelecek ki, insanlar mescitler ile vnrler de,
mescitleri ok az mr ederler Mescitleri mr etmek, mescit ina etmek
anlamna geldii, tesbih ekerek, ibadet yaparak mr etmek anlamna da
gelir. Hz. Osmnn nakl talar ise, (mescidi) yaldz(lamak) deildi. Hz.
Osman, kerpi yerine, tala kireten ve hurma dallar yerine de daha
salam olan sac aacndan baka bir ey kullandrtmamt. irkin olan
bidat, yaldzlardr. Allaha kullua ayrlan tertemiz bir yer (olan camiler)
iin, israf ile byk masraflar yapmak, zhte de, huya da, mminin o
meknda kendini (Allahn yardmna) muhta grmesi gerektii gereine
de aykr olduu gibi, Allahn sevmedii vnmee de arac olur. (Hatta
pek ok cinayetler ve yargsz infazlar yapan sultanlar, byk byk
camiler ina ettirerek bunlarla, yaptklar ktlkleri unutturmak istemiler,
sonra gelen nesiller de bu camilerle vnmekten kurtulamamlardr. i.y.)
Mescitleri ilk ssleyen Veld b. Abdlmelik b. Mervandr derler ki, onun
zaman sahblerin yaad yzyln sonuna tesadf eder. limlerden bir
ou, fitne! korkusundan tr, buna kar sessiz kalmlardr.(II/388-389)
(Hatta pek ok cinayetler ve yargsz infazlar yapan sultanlar, byk byk
camiler ina ettirerek, bunlarla yaptklar ktlkleri unutturmak istemiler,
sonra gelen nesiller de bu camilerle vnmekten kurtulamamlardr. lk
dnemdeki bilginlerin buna sessiz kalmas, daha sonraki sultanlarn da,
byk ve gsterili camiler yapmasna sebep olmu ve daha sonraki
devirlerdeki bilginler de artk bu gsterili camilere ses karmadklar gibi,
(Hz. Peygamber ve sahbler bunu yasakladklar halde) bu israf
merlatran fetvalar retmilerdir
i.y.)
Ahmed Naim Bey, konuyu irdelemeye yle devam ediyor: bnul-Mnrin,
evlerin yksek gzel ve ssl ina edilip yaldzlanmas oaldktan sonra,
mescitlerin sssz kalmas ho olmayacandan !, onlarn da sslenip,
ykseltilmesi menduptur dediini, arih Ayn nakletmektedir. Daha
sonralar ise, Hanef bilginlerinin unluunu oluturduu baz bilginler,
masraf Mslmanlarn hazinesinden kmamak ve bu sslerle mescitlere
sayg kastolunmak artyla, yaplabilir demilerdir.(II/389)
Kamil Miras da u notlar ilave ediytor: Abdullah b. mer, o srada (Hz.
Peygamber zamannda) ben delikanl bir gentim Ve Hz. Peygamber
zamannn adeti zere mescitte uyurdum der (..Ve kuntu gulmen bben
ve kuntu enmu fil-mescidi al ahdi Raslillhi..) Bu hadisten
mescitte/camide uyumakta bir saknca olmad anlalmaktadr. mam
fi mescitte uyumakta bir saknca grmemitir. Tirmiznin verdii bilgiye
gre, ehl-i ilimden ou, mescitte uyamaya izin vermilerdir. Abdullah b.
Abbas: mescidi ikmetgh ve uyku, istirahat yeri yapmaynz dermi.
Baz ilim adamlar Abdullah b. Abbasn bu szn esas almlarsa da
(Endlsl) Mlik bilgin)ler(in)den Eb Bekir bn Arab (1076-1148 M./
468-543 H.), Abdullah b. Abbasn bu szn yle yorumlamtr:
Abdullah b. Abbasn bu kavli (sz), ev-bark sahibi kimseler iindir.
Gurbet ellerindeki kimsesizlerin en teklifsiz evi ve itikaf edenlerin
ikmetgh, hi phesiz mescittir.
(Abdullah
b. Abbasn bir zengin ocuu olduu da dnlmelidir. Onun, mescitte

19

yatmaya hemen hi ihtiyac olmamtr. Eb Bekir b. Arab de (yksek

brokrat bir) zengin ocuu olmasna ramen, daha sonra yllarda
Murbitler Endls ele geirince, babasyla beraber nce Msra sonra
Kudse gelmi ve sonraki on yln da Orta-Dounun slm merkezlerinde
ilim renerek geirmi olduundan, muhtemelen camilerde yatmkalkm birisi olarak, camilerin yoksula ve garibanlara nasl emniyetli bir
snak olduunu ok iyi bilmektedir.
i.y.)
Kamil Miras, mescitlerin dier bir fonksiyonunu da hatrlatyor: cbnda
devlete hastann mescitte tedavisinde de bir saknca yoktur. Nasl ki,
Hendek savanda yaralanan Sad b. Muzn tedavisini, Hz. Peygamber,
mescitte bir adr kurdurarak, yakndan takip etmiti.(IV/34) te yandan
Hz. Alinin Hz. Ftma ile evli iken de, mescitte uyuduunu biliyoruz.(IV/41,
Not:1).
bn-i Neccrn Durretus-Semnesinde u bilgi verilmektedir: Abbs
hkmdarlarnn onuncusu Mutevekkil Alellh 846 mld (232 hicr)
ylnda, greve baladnda, Hz. Peygamberin kabrinin duvarlarnn her
tarafn (ilk defa) mermer kaplatmtr. Muktef greve geldiinde de (1135
M./ 530 H.), bu mermer kaplamalar, insan boyunda olarak yenilendii gibi,
bu mermer duvar zerine de, tavana kadar (Hindistandan getirilen ve
dayankl bir sert bir aa olan) sandal ve abanoz aalarndan bbak
denile bir kafes yaptrld. Sonra Msr hkmeti vezirlerinden Hasan b.
Ebil-Heyc tarafndan da Hz. Peygamberin kabrine beyaz ipek zerine sar
ve krmz ipekle ilenmi bir rt yaplmtr. Bundan sonra da yine
Abbslerden Mustaz 1170 (mld, 566 hicr) tarihinde yine ipekten bir
rt yaptrmtr. Bu rtnn etrafnda drt halifenin ismi yazl idi. Eski
ipek rt de oradan alnp, Kfeye Hz. Alinin trbesine getirilmitir. Daha
sonra bu ekilde yeni rt deitirmeleri, hep olagelmitir (Umdetul-Qr
c, IV/252den).(IV/616)
(Artk, Hz. Peygamberin emirlerini hayatmzda
uygulamaktan ok, Onun kabrini sslemeye nem verilir olmutu. Bu
yanlt. Sahblerin yapmad eyleri yapyordu, artk Mslmanlar. Ve, bu
yzden, bellar da artk st ste gelecektir. Bu yllarda Mslmanlar hem
bir birleriyle savayorlard, hem de nce Hal seferleri, ardndan da
1220den itibaren Mool saldrlar, slm lemini perian edecek,
insanlarn tabir caizse analarndan emdikleri st burunlarndan gelecek,
Mslmanlar ok ac tablolarla kar karya geleceklerdir.
i.y.)
DUVARLARDA HALI VE PORTRELER, TABLOLAR.
Hz. ienin ince ynden krmz bir perdesi vard ki, onunla odasnn bir
tarafn rtmt. Hz. Peygamber ona: u perdeni karmdan al.
zerindeki resim namazda iken hep bana grnp duruyor. buyurdu.
Snen-i Nesede nakledilen bir bilgide, bu perdenin odaya girerken tam
karya gelen tarafa aslm olan zerinde ku, dierinde kanatl at resmi
olduu anlatlyor. Bir bilgide de: Y iet! Ekhric Hz fe-inn izraeytuh zekertud-duny = ie, unu kar. nk ben onu her
grdmde dnyay hatrlyorum buyurduu naklediliyor. Verilen bir
bilgiye gre de, Hz. ienin bu perdeyi kesip iki yastk yz yaptn ve bu

20

yastklara Hz. Peygamberin yasland bildiriliyor. Bir dier bilgi notunda

da Hz. Peygamberin yznn, perdeyi grr grmez renge renge girdiini
ve bu perdeyi mbarek eliyle tutup attktan sonra: Kyamet gnnde
insanlarn en iddetli azap grenleri, (resim ve heykel yapp) Allahn
yarattna benzetenlerdir. belirtiliyor. Mlikler ile Hanefler, duvarlarda
asl olup canl resmi bulunan rtleri/hallar mekruh grrlerken, yere
yaylan rt/hal/kilimlerde olanlarda bir saknca grmemilerdir. mam
Malik de dek, yastk, giysi gibi eylerdeki bu eit ekillerde bir saknca
grmezdi. Fakat, asl perdelerdeki canl suretlerinin mekruh olduunda ise
gr birlii vardr. filer ise, ister giyside ister yastkta veya yayg ve
kilim ve dierlerinde olsun bir fark yoktur demiler, yasa koyan
hadislerde herhangi bir istisna olmadn belirtmilerdir..pekli giysiler de,
Mslman erkeklere, Hz. Peygamber tarafndan yasaklanmtr. Bu yasak
btn limler tarafndan kesin bir emir olarak kabul edilmi ve hatta
ipekli giysi ile namaz klan kimsenin, namazn tekrar
klmas gerekir mi? konusu bilginler arasnda tartlmtr. Hanefler,
namaz olmutur ama haram bir ii yaptndan tr gnahkr olmutur
(tevbe etmesi gerekir) derken, mam Mlik, mam fi, Eb Sevr ve bnulKsm gibi limler, baka bir giysi bulursa, namazn hemen tekrar klar,
demilerdir.(II/316-320)
DUVARLARI SSLEMEKLE EMROLUNMADIK. Yukardaki bilgiyi destekleyen ve
biraz daha ayrnt veren not da yledir: Hz. ie anlatr ki, Hz. Peygamber bir savaa
gitmiti. O srada ben (stnde kanatl at resmi bulunan) kenar saakl bir yatak rts alm
ve pdeyi (rty) kapya (kapnn stne) asmtm. Hz. Peygamber dndnde bunu
grnce ekti, ald ve: Allah, duvarn tan topran bu ekilde kumala rtmemizi
emretmedi. buyurdu. Aliyyul-Qr (vefat: 1014 H./ 1605 M.) Mirqtda bu hadisi
naklettikten sonra: ie (Radyallhu Anh) bu yaygy ss iin asmt, rt iin (ieri
grnmesin diye) deil. Bundan tr, Hz. Peygamber, onu knad.(Mirqt, IV/485)(VI/420)
(nnellhe lem-yemurn en-neksl-hcrate vet-tne. Rawhu-eykhni)
LKS HAYATA VE ELENCEYE HAYIR!
(NO LUXURY AND WARNING FOR JUST INCOME DISTRIBUTION).
Hz. Peygamber yle buyurdu: (Bir zaman gelecektir) mmetimden hi phe yok ki baz
kesimler treyecektir. Bunlar zina etmeyi, ipekli elbiseler giymeyi, arap imeyi, def,
dmbelekler (engi igan ile) elenmeyi helal ve sakncasz kabul edecekler.
(Bunlardan) Baz (merhametsiz, bencil) kesimler de da mesirelerine yanlayacaklar, onlara ait
koyun srs ile oban sabahlar yanlarna gelecek, (akamlar gidecek). Bunlara bir fakir bir
ihtiyac iin gelecek de, bu (duygusuz insan)lar fakire: haydi (bugn sana bir ey
veremeyeceiz, git imdi) yarn gel diyecekler. Bunun zerine Allah Tel (zerinde
oturduklar) da, zerlerine indirerek bir ksmn helak edecek, (sa kalan) brlerini de
kyamet gnne kadar maymun ve domuz suretlerine evirecek. Endlsl hadisi Eb Bekir
bnul-Arab (468-543 H./ 1076-1148 M.), bu maymun ve domuz suretine evriliin, gemi
mmetlerde olduu gibi gerek olma ihtimali olabileceini, ahlaklarnn maymun ve
domuz ahlakna evrilmesi de olabileceini sylemitir.(Buhr, Kitbul-Eribe)
(XII/45)

21

ZARARLI/YASAKLANAN TKETM/HARCAMA
(HARMFUL/PROHIBITED CONSUMPTION.
Hz. Peygamber yle buyurmutu: Allah, size analara isyan, kz ocuklarn diri diri
gmmeyi, verilmesi gereken borcu vermemeyi ve alnmamas gereken bir eyi de almay
haram kld. Yine Allah Tel sizin iin dedi-koduyu, ok soru sormay ve mal zayi etmeyi
irkin grd. Mal zayi etmek: mal sebepsiz ve lzumsuz yerlere
harcamaktr ki, israftr. Byle hareket tasarruf kurallar dna kmak olup, zararl bir
harekettir (Kamil Mirasn orijinal ifadesi: Qavid-i tasarruf haricinde, muzr bir harekettir).
Baz alimler de mal zayi etmeyi: Mal/serveti Allaha itaatin dndaki ilerde harcamak ve
israf etmektir diye tarif etmilerdir.(Buhr, Kitbul-stiqrz vel-Hacr vet-Tefls)
(VII/292) (Kamil Mirasn Qavid-i Tasarruf ifadesinin akla getirdii slmda Tasarruf
Kurallar Nelerdir ? konusu (What are the Qawaid-i Tasarruf (Principles/Codes of Savings in
Islam) allacak bir konu olarak karmza kmaktadr. i.y.)
Kamil Miras daha sonra konuyu biraz daha ayor: Mal zayi etmek (mal yok etmek/telef
etmek) hakknda Tyb(Rahmetullhi Aleyh)nin malmzn ve kazancmzn sarf edilme ekli
ile ilgili gzel bir taksimini buraya kaydedelim: Mal/servet ya sarf edilmesi/harcanmas
zorunlu olan bir eye harcanr ki, kiinin kendisinin ve ailesinin nafakas ve malnn zekatnn
verilmesi gibi mecburi demeler bunlardandr ki, bu tip demeler mal zayi etmek deildir.
Mendub olan sadaka da byledir. Bir de byle olmayan harcamalar vardr ki, sarf edilmesi
haram yahut mekruh olan bir tarafa/bir ie sarf etmektir. Bunun az da ou da mal zayi
etmek ve israftr. Bir de maln/servetin mubah olan ilere harcanmas vardr ki, asl
durumu pheli olanlar bunlardr. Ki baz insanlar naslsa mubah/saknca yok diyerek, byle
harcamalar yapmakta hibir ahlk saknca grmezler. Halbuki gerek byle deildir.
Binalarn sslenmesi, (gnlk) nafakann normalden fazla olarak alnmas,
yemeklerin salkl olmasnn tesinde leziz ve itah ac olanlarnn tercih
edilmesi, yine elbise, ev eyas, yemek takm ve dier harcamalarda
normalin stnde yaplan harcamalar, tamamyla tasarruf qavidi haricinde
(tasarruf kuralllar dnda) yaplan israflardr. Btn bunlar hadiste
yasaklanan mal zyi etmekten saylrlar.(VII/305-306)
GEREKSZ VE BDAT HARCAMALAR
Umdetul-Qrde aklandna gre, Abbsler zamannda bnn on
beinci gecesi Vekud bidat karlmtr ki, bn Dhyeden nakledildiine
gre, bu bidat ilk karan Bermek devlet adamlarndan Yahy b. Hliddir
(126-190 H./ 743-805 M.). Bermekler, Mslman olmazdan evvel Mecs
imiler. Ve bu Mecs detini slma sokmulard. O gece yemek sofralarn
mumlarla, kandillerle sslerlermi. Msrda hkmran olan Trk
hkmdarlarndan Melik Kmil zamanna kadar bu bidat devam etmitir.
Melik Kmil, bunun bir Mecs deti olduunu renince kaldrmtr. Melik
Kmil, Kalavunun torunu idi ve kardei Melik Salih mduddnden sonra
746 trihinde (1345 M.) tahta oturmutu.(VI/297)

22

OK YYEN YOKSUL VE ABDULLAH B. MER

HADDNDEN FAZLA YEMEK DE YASAKLANMITIR
(POOR MAN AND ABDULLAH B. UMAR, NO EXTRAVAGANCE IN THE
MEAL. INCOME DISTRIBUTION AND HARMFUL CONSUMPTION, ).
Abdullah b. mer, beraber yemek zere sofrasna bir fakir getirilmedike, yemee
oturmazd. Yine byle bir gn birisi sofrasna getirildi. Fakat adam ok yedi. (Adam yiyip
gittikten sonra) Abdullah b. mer, evde alanna: Bu adam bir daha arma. nk Hz.
Peygamberden iittim: Mmin (sadece) bir (tek) midesini doyurmak iin yer. Kfir ise,
karnndaki yedi barsa doldurmak (karnn iirmek) iin yer buyurmutu, dedi.(Buhr,
Kitbul-Etme)(XI/383)
HARCAMAYI EN AZA NDRME

(CONSUMPTION).

..Hz. Peygamber, midra (denilen bir demir) ile ban kayordu. Midra
denilen bu kadn sa taran dilciler yle tarif ediyorlar: Midr, kadn
san ve zellikle iki taraftaki ksmlarn tarayp dzeltmek iin kullanlan
bir eit demir taraktr. Mit denilen ve kadn tuvaleti yapan ve gelin ba
ssleyen sanatkr kadnlarn yanlarnda bulunurdu.(..ve mean-Nebiyyi
midran yehukku bih raseh..(XII/175) (Nakledilen bu olay da, Hz.
Peygamberin ok sade bir yaam srdn gsteren kantlardandr. i.y.)
YEDNZDEN YEDRN, GYDNZDEN GYDRN.
Buhrnin, Mslimin, Eb Dvdun, smilnin eitli kanallardan gelen nakillerine gre
(sahabilerden) Eb Zerrin yanna Rebezeye (ziyarete) gidilmi. Tamam bir elbiselik yani bir
rid ile bir izardan ibaret bir takmlk kuman yars kendisinin, yars klesinin srtnda imi.
Eb Zerre : kisini bir araya getirip, kendine bir elbise yapsaydn (daha iyi) olmaz myd?
denilmi, o da Hz. Peygamber bana buyurdu ki: ..o (kle) kardeleriniz ki, Allah onlar sizin
elinize (mlknze) vermitir. Her kim eli altnda kardei bulunursa ona yediinden yedirsin,
giydiinden giydirsin. Onlara gleri yetmeyecek (zahmetli) bir i yklemeyiniz. ayet
yklerseniz, onlara yardm ediniz.(I/42-43) Buhrnin Sahhinde Eb Ms el-Earden
nakledilen bir hadiste Hz. Peygamber yle buyurmutur: Ashbm! Hastalar ziyaret ediniz,
alar doyurunuz, yannzdaki kleleri zgrlne kavuturunuz. (IV/279)
DEVAMLI SADAKA SEVABI KAZANMA DEAL (ONGOING CHARITY
(SADAQA-I JRYAH) AND ENCORAGEMENT FOR SCIENTIFIC TECHNICAL
STUDIES/INNOVATIONS).
Mslimin Sahhinde Vasiyet blmnde nakledilen hadiste Hz. Peygamber yle
buyurmutur: nsan lnce (yapmakta olduu) btn hayr ileri/iyilikleri kesilir. Yalnz
eit iyi ii devam eder: 1) Hastane, mekteb (okul), mescit, eme, kpr gibi devaml ve
mrl hayrlar 2) Kendisiyle mmet-i slmiyyenin istifde ettii ilm eserler 3) Kendisine
du eden hayrl evlt (..ill min selsin: sadakatin criyetin ev lmin yuntefeu bih ev
veledin slihn yed leh)(IV/592)

23

FUKARANIN HAKKINI VERMEYENLER.

Zekt lgatte artma ve oalma mnsnadr. Araplar: zekez-zeru derler ki ekin artt
demektir. Bu ml ibdete zekt denilmesi, zekt verilen maln eskisine gre oalp
artmasndan ve hirette sevba vesle olmasndan trdr. Gerekten malnn zektn veren
ve fukarya yardm etmekten geri durmayan hayr ehli ve samm insanlarn malnn gnden
gne umulmadk sebeplerle artt, herkesin grd ve bildii bir hakkattr. Bu artta,
sevindirilen fakir gnlnn byk bir rol olduunda hi phe yoktur.(V/4)
(BR FAKRN TENCERESNE KOY DA, AR-I L AYDINLANSIN. (Ahlk
ve vaaz kitaplarnda nesilden nesile anlatlan ho bir olay vardr: Bir kadn elinde bir kk
ie zeytinya ile akam zeri bir camiye gelmi. Kayyum da o srada yava yava, teker
teker kandilleri yakyormu. Kadn ona yaklanca, buyrun hanm efendi demi.
Kadncaz: bu kk ie zeytinyan getirdim, caminin kandillerinden birine koyarsanz
demi. Kayyum yle demi: biz onu koyarz ama o zaman sadece caminin kubbesi
aydnlanr, siz onu isterseniz gtrn, bir yoksulun tenceresine koyun da Ar- l
aydnlansn Anlatlan bu olayda da, slm toplumunda yoksullara her ekilde her zamanda
yardma tevik vardr. Ar- l aydnlanr m denilirse, Allah Telnn bu ekilde, kullarn
yapt gzel davranlardan holandna dair, Buhrdeki bir bilgide, ok fedkr bir kii
olan Ensrn nderlerinden Sad b. Muzn vefatnda arn titredii, Hz. Peygamber
tarafndan bildirilmitir: ihtezze leh aruRahmni (Sad b. Muzn vefatyla
Rahman(olan Allah)n Ar titremitir.) i.y.)
ALARIN GZLERNN ERTC ETKS VARDIR,
ZERNDE

ZENGNLERN MALLARI

Kamil Miras, zekt konusunu, ho ifadelerle ilemeye yle devam ediyor: (Zekt verilen
maldaki) Bu art: Fakir iin ne harcarsanz, muhakkak Allah onun karln verir
yetindeki Allahn vaadi ile garanti edilmitir (Sebe sresi, yet: 39, 34:39). te yandan
fakirlerin hakkn esirgeyen (vermeyen) tamah ehlinin (mal hrs o dereceye ulam
olanlarn) de umulmadk fetlerle er veya ge mahvolduklar ve servetlerinin heb olduu
grlmektedir. Bunda da, (toplumdaki) a(larn) gzlerin(in) eritici tesiri
bulunduunda phe yoktur. Zekt temizlikten ibarettir de denilmitir. Bir servetin iinde
fakirlerin hakk bulundu mu (yoksullarn hakk verilmedii zaman), bu hak, o servet iin deta
bir lekedir. Ayn zamanda servet sahibinin vicdn da, cimrilik ve tamah gibi kt huylarla
kirlenmitir. Maldaki bu lekeyi ve gnldeki bu kiri yalnzca zekt temizleyebilir. Bu gerei
u meldeki yet-i kermeden reniyoruz: (Peygamberim!) Servet sahiplerinin mallarndan
zekt al. Zekt, onlarn mallarn temizler ve (vicdanlarn) artr (Tevbe sresi, 103, 9:103)
erat rfnde (literatrnde) zekt, havlini (bir yln) tamamlayan Nisabdan (zekt
verilecek miktara ulam mal/servetten) bir parasn, fakir ve benzerlerine vermektir. Zekt,
farzdr. Ve yegne (tek) ml vecbedir (zorunluluktur/ykmllktr). slm dni, dn
ykmllkler arasnda, zekta pek byk bir deer ve nem vermitir. Ve zenginin malnn
krkta birini, fukar iin bir hak olarak kabl etmitir. Zenginlerin mallarnda isteyen fakirin
de, iffetinden tr isteyemeyen fakirin de hakk vardr melindeki yette (Zriyt sresi, 19,
51:19) aklanan bu hak, zekt hakkdr. Hibir dn, hibir hayr tevik eden oluum yoktur ki,
kendi mansuplarna yardmlamay emretmesin. Esasen bu kurumlarn hedefledikleri byk
gayelerden biri de budur. Fakat bu yardmlamay bir hak olarak kabul eden ve ona
kanlmaz bir vazife halinde yksek bir yere koyan yegne dn, slm dnidir. Kurnda

24

zekt hakk, namaz gibi ve namaza bitiik olarak anlm ve ekmus-salte ve tuzzekte namaz klnz ve zekt veriniz buyrulmutur. Mcmel (z, ksa) olan bu ilh
fermann zh ve aklamas, miktar ve dereceleri (oranlar), tatbk (uygulama) ekilleri
tamamen, taraf- lhden Hz. Peygambere havale buyrulmutur. te bu mcmel emr-i
lhnin, Hz. Peygamber Efendimiz tarafndan nasl bir incelik, hasssaiyet ve isabetle
ayrntlandrld ve uygulandn greceiz..
Kitab ve Snnet tarafndan konulmu olan zekt ykmll, sadr- slmdan (slmn
balangcndan) beri, slm mmetinin temiz vicdnnda yaaya gelmi bir dn emirdirHz.
Eb Bekirin halifeliinin balangcnda, taraf taraf dnden dnenler arasnda, namaz kabul
ediyoruz, fakat zekt istemeyiz diyenler vard. Halfe Hazretleri bunlarn erata gre
durumlarn derhal ve tereddtsz tesbit etmi ve: namaz ile zekt arasnda bir fark kabul
edenlerle savarm buyurmular ve Hz. Eb Bekirin bu itihadn btn sahbler kabul
etmilerdi. Bu nedenle bnl-Esr: Vcubunu (ykmlln/zorunluluunu) inkr edici
olarak zekt vermekten kanan kimse kfir olur. Ancak yeni Mslman olmu ve zektn
dnin farzlarndan olduunu (henz) renmemi bulunmak gibi, bir zre dayana demitir.
Kueyr de: zekt inkr eden, tekfr olunur (kfirdir denilir) demitir.
AHLK, ML, SOSYAL ETKLER ZEKTIN
Zektn akl kantlar da unlardr:
1) Zekt, itim (toplumsal/sosyal) bir yardmdr. Zektn, Allah tarafndan belirlenen
harcama yerleri (Tevbe sresi 60. yette, 9:60), toplumun en zayf ve en dkn
unsurlarn oluturan fertler ile dnin ve vatann savunulmas ve bamszln
salanmas adna toplumdur. Zekt ile yaplan ferd ve toplumsal yardmdaki
gzellii, her akl sahibi anlar. urada, geim imknlarndan yoksun bir fakir
boynunu bkp yzn topluma kar ekitirken, dier tarafta borca
boulmu bir Mslman borcunun arl altnda i skntsyla inim
inim inlerken, tede memleketinden/ ilesinden ok uzak yerlere dp,
eski servetinden intif (yararlanma) imkn olmayan bir dm kii
izhr- telehhf edip (h ekip hznlenip) dururken, bunlarn
karsnda trl nimetler iinde yzen baz insanlarn, bu msbet
iindeki insanlara lkayt kalmasn, uurlu ve vicdanl bir insan doru
bulur mu? Yine byle dn ve vatan, eref ve namus tehlike ile kar karya iken,
daha evvel milletin refh ve memleketin skn iinde olmas sonucu kazanlm olan
servetlerin hodbince (bencilce) bir zihniyetle zerine kapanp (cimrilik yapp),
memleketin o durumuna sessiz kalmay doru akl kabul eder mi? (Tevbe 60. yette
(..ve f seblillh.. maddesi ile) zekttan, savaan gzilerin de bir pay olduu
bildirildiinden, buna iaret ediyor, Kmil Miras i.y.) te fakirlerin, toplum
iinde yzlerini gldrmek ve boynu bkk dolamamalarn salamak
iin ve borlulara ve ebn-i seble (yolda kalmlara) yardm etmek
iin, zektn ihtiyara (tercihe) braklmayp, farz (zorunlu) klnmas, ne
kadar da yerindedir.
2) Zektn mtehattim (kanlmaz) bir vazfe (grev) olarak emredilmesinin, ahlk
zerinde de byk bir tesiri vardr. Cimri olan insanlar, kendi tercihlerine braklm
grevlere kar hi aldrmazlar. Bu eit insanlara ferd ve toplumsal yardmlarn
stnlnden, erdeminden ne kadar bahsedilirse bahsedilsin, bunlarn rhunu
harekete geirmek mmkn deildir. Yalnz bu tip kiiler iin nemli olan/olacak ey,

25

yalnzca vazfeyi/grevi terk ve ihmal etmenin mmkn olmad durumlar

kavramdr ki, ite bu cimrilerde ancak byle mecbr bir emir olan zekt yerine
getirmek iin, vermek zorunda olduklarn bildiklerinden, verirler. Ve ite bu tip
kiiler, bu zekt grevlerini yerine getire getire, toplumun semhatli (cmert, eli ak)
bir yesi olabilirler.
3) Zekt, servet sahiplerinin sahip olduklar lh nimetlere kar, kr ve teekkr ve
hamdlerini ed etmeleri/yerine getirmeleridir. Kendi cinslerinden bir insann
kendilerine yapt bir iyilie karlk vermek iin bir frsat arayan insanlarn, kendi
Yaratclarna, Nimet Vericilerine (Onun emirlerine) kar, duygusuz ve kaytsz
kalmalar, insafa sar m?(V/5-7)
ZEKT BAKA EHRE/LKEYE GNDERLR/GNDERLMEZ DYENLER.
Baz bilginler hadisteki: Zekt, (Mslmanlarn) aniysndan (zenginlerinden) alnr,
onlarn fakirlerine verilir ifadesinden, zektn kendi zerine farz olduu yerden (o gelirin
elde edildii yerden) baka bir yere nakletmek, uygun olmaz. hkmn karmlardr.
Fakat (bunun yannda), hadisteki fakirler ile Mslmanlarn fakirleri kastedilmi olup,
zektn farz olduu beldenin fakirleri ile, dier beldelerin fakirleri arasnda bir fark
yoktur. diyen alimler de vardr. Tayb diyor ki: bir beldeden dierine zekt nakledilirse,
farz yerine getirilmi olacandan, ykmllk der. Bu konuda limlerin gr birliine
yalnzca mer b. Abdlazz Hazretleri kar kmtr ki, halfelii zamannda
Horasandan bakent ama gnderilen zekt mallarn Horasana ide
etmitir. Aliyyul-Qr (vefat: 1605 M./ 1014 H.) Mikt erhinde der ki: mer b.
Abdlazzin bu davran, icm (limlerin gr birliine) aykrla kant deildir.
Onun byle davranp, Horasana zekt mallarn ide etmesi, adletin tam olarak
uygulanmasn salamak ve tamahkrlarn/mala hrsl/zekt mallarn haklar olmad
halde yemek isteyenlerin, bu ihtiraslarn kesmek iindir. Yine Aliyyul-Qr, bnu
Hummn (1388-1457 M./ 790-861 H.) dilinden bu bahsi zh ederek diyor ki, zektta
sahh ve muteber olan mekn- maldr. Yani zekt malnn bulunduu yerdir. Sadaka-i
ftrda muteber olan da mekn- resdir ( (insan)ban(n) bulunduu yer). Yani sadaka-i
ftr verecek kimsenin bulunduu ehrin fakirleridir. Zektta maln meknna ve sadakai ftrda mekn- rese itibar edilmesi, zekt hkmnn gereine, hkmn sebebinin
bulunduu yerde uyulmu olmas iindir. Bu nedenle zektn farz olduu yerde,
mstehkk- zekt (zekt almaa hak kazanm) olan fakirler ve
muhtalar bulunduka, o ehirden dier bir ehre zekt nakletmek
mekruhtur. Her beldenin (yerleim biriminin) zekt, o beldenin zekta mstehk olan
halkna datlmas gerekir. Fakat dier bir beldede, kendi memleketindeki fakirlerden
daha kt durumda olan fakirler varsa veya zekt veren kimsenin bir akrabas bulunursa, o
zaman zekt baka bir beldeye nakletmekte bir saknca yoktur. Hatta zekt o akrabaya
gtrmekle/ gndermekle, zekat sevabndan baka sla-i rahim (akraba ziyareti) sevab da
alde edilmi olur. Bu konuda en ok dayanlacak bir kant da, yine Hz. Muzn mehur
hadisidir. Muaz b. Cebel Hazretleri Yemenlilere: Haydi arpa ve hubbt yerine, zekt
olarak elbse getiriniz. Bu ekilde zekt vermek, (hemen hepiniz elbise dokuduunuz
iin) hem sizin iin kolaylktr, hem de (benim bu sizden topladm zektlar
gndereceim) Mednedeki sahbler iin de daha hayrldr (yararldr) demiti. Hz.
Muaz bu sz sylediinde Hz. Peygamber sa idiyse, onun bu gr Hz. Peygamberin
de -bu bir itiraz/dzeltmesi duyulmadna gre, takrr snnet olmu olur. Yok bu sz
Hz. Eb Bekirin halfelii dneminde sylenmi ise, yine (bu defa da) sahblerden hi

26

birinin bir itiraz duyulmu olmadndan, sahblerin skt icms (gr birlii) ile
kuvvetlendirilmi demek olur. Sonu olarak, zekt veren kiinin akrabasna gnderilmek
veya baka bir beldede daha muhtalara verilmek zere zekt baka bir yerleim birimine
gndermesinde bir saknca yoktur..
(Zengin ise) ocuun ve mecnnun (akl zrlnn) malndan/servetinden zekt
gerekip/gerekmedii konusunda ise bilginler arasnda gr ayrl vardr. bn Hacer
(1372-1449 M./ 773-852 H.), bu iki grubun da zekt vermekle ykml olduklarn
sylerken, Ayn (1361-1451 M./ 762-855 H.) ise aksi grtedir.(V/ 10-11)
SAVA LANI: ZEKT VERMEYENLERE
NOT GIVE RELIGIOUS TAX (ZAKAT).

(TO OPEN WAR TO WHOM DO

slm toplumunda dil bir gelir dalmnn salanmas o kadar nemlidir ki, slmn ilk
halfesi Hz. Eb Bekir, zekt vermekten kananlara harp ln etmitir: (zekt vermeyenlere
sava almasna kar kan sahblere) Hz. Halfe cevben: Vallhi her kim namazla zekt
ayrrsa, bu grh ile harp ederim. nk zekt ml bir haktr (namaz beden bir grev
olduu gibi). Allaha yemin ederim ki, bunlar, Allahn Elisine verdikleri bir dii ola
benden esirgerlerse, bundan dolay muhakkak onlarn boynunu vururum buyurdu (.leuqtilenne men ferraka beynes-salti vez-zekti fe-innez-zekte haqqul-mli Vallhi levmenen ankan kn yueddnuh il Raslillhi le-qteltuhum al-menh.. ..Ehl-i
irtiddn (dnden dnenlerin ikinci bir ksm var idi ki, bunlar Hz. Peygamberin
peygamberliini kabul ediyorlar, namaz klacaz, diyorlard. Fakat, zekt ve zektn farz
olduunu inkr etmilerdi. Zektn, imama yani devlet reisine (devlete) denmesinin vcip
(zorunlu, mecbr) olduunu kabul etmiyorlard. Biz bu vergiyi, Hz. Peygamberin ahsna
hrmet ederek ve harcanaca yerlere emin olarak (gvenerek) veriyorduk, artk imdi
vermeyiz demilerdi.(V/19-23) .
KOMNST MYD, EB ZER?
Kmil Miras, zekt verilmeyen mallarn, hirette bu mallarn sahibi iin nasl azap sebebi
olaca ile ilgili hadisi aklarken, Eb Zerri eletirir ama bu eletiride biraz ileri gider:
Buhrde, Zeyd b. Vehb in naklettii bilgi yledir. Zeyd der ki: Bir ara Rebezeye
uramtm. Orada Eb Zerr-i Gfr ile grtm. Ona, hkmetin kendisini Rebezeye niin
nefyettiini (srgn ettiini) sordum. u cevab verdi: amda (defterdar olarak)
bulunduum srada vellezne yekniznez-zehebe vel-fiddate.. Altn ve gm yp da,
onlar Allah yolunda harcamayanlara, hemen ackl azab mjdele(Tevbe sresi, 34. yet,
9:34) yetini okur ve bu yetin Ehl-i Kitb ile Mslmanlar hakknda indiini halka
anlatrdm. (am yani Suriye valisi) Muaviye ise: bu yet, bizim hakkmzda deil, Ehl-i
Kitb hakknda inmitir derdi. Bu sebeple Muaviye ile aramz ald. Muaviye beni, Halfe
Osmna ikayet etti. Medneye (bakente) arldm. Medneye gelince, halk (daha evvel)
beni hi grmemi gibi etrafma topland. Hz. Osmana bu durumu syledim. (Medneye)
Yakn bir tarafa ekil ve halk ile grme dedi. Ben de Bunu yapamam, kanaatimi
sylemekten vaz geemem dedim. Eb Zerri Gfrnin mezhebine gre, ilenin
nafakasndan fazla mal biriktirmek haramd. Bu yolda fetva veriyordu. nsanlar bu mezhep
ve kanaatini kabule tevik ederdi. Bunun aksi kanaatte olanlar aleyhinde ar szler sylerdi.
(amda) Muaviye, kendisini mkerreren (defalarca) bu yolda kelm etmekten (konumaktan)
yasaklad ise de Eb Zerr dinlemedi. Ve halk, bu kanaati etrafnda toplamay baaracandan

27

(Muaviye) korktu (da), Hz. Osmana ikayet edip, Medneye armasn istedi. Hz. Osman
da, Medneye geldikten sonra (Eb Zerri), Rebezeye yalnz olarak nefyetti (srgn etti).Ve
Hz. Osmann halifelii dneminde, Eb Zerr Rebezede vefat etti. Eb Zer Hazretlerinin bu
mezhebi hatal idi. tirkyyn (komnistler) mezhebi demek idi. Halbuki, azab
gerektiren kenz (mal/servet biriktirme/depolama), zekt verilmeyen maldan ibaretti.
Zekt verilen mal ise kenz deil idi. Zekt verildikten sonra mal/servet toplamak
kt olmak bir tarafa, iyi bir iti. Abdullah b. merden, Abdullah b. Abbastan, Cbir ve Eb
Hureyre (Radyallhu Anhum)den nakledilen grler bu dorultuda idi. slm n ilk
yllarnda mal/servet biriktirmek/depolamak/ymak, haram idi. (Ama, bu servetin krkta
birinin her yl yoksullara verilmesini emreden) Zekt farz olduktan sonra, bu haramln
hkm kalkp, mal biriktirmek mubah (sakncasz) olmutu.(V/27)
(EB ZERR, SRLMESE OLMAZ MIYDI? Eb Zerrin gr, Halfe Hz.
Osmann grlerine olsun, sahblerin ounluunun grlerine olsun aykr da olsa, sayg
duyulmas gereken bir gr deil miydi? Eb Zerr, bu grlerini yaymas sonucu, etrafnda
kendine bal bir grup oluturmu da deildi. Zaten byle tekilat/rgt bir insan deildi.
Byle bir gayesi de yoktu. Uyarlaryla yalnzca zenginleri ve orta hallileri, yoksullara daha
fazla sadaka vermeye/yardm yapmaya tevik ediyordu. Srgn edilmeden, Medinede
konumaya devam etmesinin salanmas, daha uygun olmaz myd? sorularn sormak
herhalde gnah olmaz. i.y.)
BUHRNN KENZ LE LGL GR.
Buhr Sahhinde Zekt verilen maln kenz olmadn aklama ile ilgili bir bb
(konu alt bal) amtr. (Buhrnin bb balklarnn ayn zamanda onun grlerini
bildiren itihadlar olduu, btn hadis bilginlerce ifade edilmitir.) Buhrnin burada
naklettii hads yledir: Eb Sad-i Hudr(Radyallhu Anh)den: Hz. Peygamber yle
buyurdu: Be ukyye (yani iki yz dirhem gm)den az miktar(daki gm)de zekt yoktur.
En aa, er yanda be deveden aasnda da zekt yoktur. Be vesak miktarnn
altnda(ki hurma, zm ve hubbtta (ekinde) da, zekt (vermek) gerekmez.
(Prof. Orhan ekerin lmesi ile: (Konya) Buday(n)dan be vesak>555 kg;
Kuru fasulye ve arpadan 510 kg.;
Msrdan 600 kg.;
Nohuttan 465 kg.
Pirinten 570 kg.
(Bir teneke buday 16 kg.; 35 teneke buday bir vesak gelmektedir) (kan rn, bu
miktarlardan az ise, zekt vermek gerekmemektedir.)
Buhr, yukardaki baln ierdii zekt verilen mal kenz deildir hkmn, be
ukyyeden az miktardaki gmte zekt gerekmez ifadesi ile aklamtr. Bbn balna
gre, bir maln kenz olmas iki ey ile mmkndr: 1) Maln nisb miktar olmas, 2) Zekt
verilmemi olmas. u halde nisba ulamayan mal kenz olmaz ve sahibi de Altn ve
gm yanlar.. yetindeki azaba hak kazananlardan olmazlar..Kenz lugatte ml-i
medfn (gml mal) demektir. erat stlhnda (terminolojisinde) ise, zekt verilmeyen
maldr. Buhrnin konumuz olan Eb Sad-i Hudr hadisinden evvel Hlid b. Eslem
vastasyla Abdullah b. merden naklettii bir hadiste, Hlid diyor ki: Bir defasnda
Abdullah b. mer ile Medne dna kmtk. Bir rb (l halkndan bir kii) bize yaklat
ve Abdullah b. mere Altn ve gm yanlar.. yetindeki kenzin anlamn sordu.

28

Abdullah u cevab verdi: Altn, gm gibi mal biriktirip de, zektn vermezse, bu
kenzdir. Bu ekilde servet toplayp da, zektn vermeyen kimse iin helk ve azap vardr.
Zekt farz klnmazdan evvel, ihtiyatan fazla olup da, yoksullara verilmeyen mal kenz
saylrd. Zekt farz klndktan sonra ise Cenb- Hak zekt maln temizlenmesine arac
klmtr. (..men kenezeh fe-lem-yueddi zekteh fe-veylun leh. nnem kne kable entunzilez-zektu felemm unzilet cealehllhu tuhran lil-emvli) Zekt farz klnmazdan
evvelki ml durum ok kt idi. Bu ekonomik kriz durumunu Bakara sresi 219. yetten
reniyoruz: (Servet sahipleri) Sana (mallarnn) ne kadarn (yoksullara) vereceklerini
soruyorlar? htiyacnzdan fazlasn veriniz de. Zekt yeti ininceye kadar, bu yette haber
verildii gibi, zarr ihtiyalardan fazlas tamamen yoksullara verilirdi ki, hakkaten sren
ekonomik kriz hem kritikti hem de bu snav geip iyi Mslman olmak kolay deildi. Zekt
emri geldikten sonra, bu emrin hkm kalkt.(V/33-34) (Ama toplumlarda o lde bir
ekonomik sknt olduu zaman her devirde ve her corafyada- Mslmanlarn yine kendi
ihtiyalarndan artann dnda btn servetlerini yoksullara harcamalar gerekeceine, bu yet
iaret etmektedir. i.y.)
Sahip olduklar hayvanlarn zektn vermeyenlerin azap ekli yukardaki hadiste
bildirilmiti. Dier mallarn zektn vermeyenlere nasl azap edileceini ise u hadis
bildirmektedir: Hz. Peygamber buyurdu: Kim ki, Allah kendisine mal verir de o maln
zektn vermezse, kyamet gnnde zekt verilmeyen mal, gayet zehirli bir ylan eklinde ve
iki gz zerinde iki nokta (olarak gayet vah bir halde), sahibinin boynuna dolanr ve sonra
da (az ile) sahibinin enesini iki tarafndan yakalar ve: ben senin (dnyada) ok sevdiin
malnm, ben senin hazinenim der Bunu anlattktan sonra Hz. Peygamber u yeti okudu:
Allahn kendi ihsanndan verdiini, (yoksullara vermekte) cimrilik yapanlar, sanmasnlar ki
bu (davran) kendileri iin hayrldr. Tersine bu onlar iin ok ktdr. Cimrilik ettikleri ey
kyamet gnnde boyunlarna dolanacaktr. Gklerin ve yerin mrs Allahndr. Allah, btn
yaptklarnzdan haberdardr.(l-i mrn sresi, 180. yet, 3:180) Buhr bu hadisi de
Zekt Vermeyenlerin Gnahn aklamak ksmnda nakletmitir. Zektn itim
(toplumsal/ sosyal) bir yardm olduunu ve bunu slm dni derecesinde hibir dnin ve hibir
itim teekkln (sosyal organizasyonun) kendi yelerine mtehattim (kanlmaz) bir
vazife olarak yklemedii, yukarda zh edilmiti. Bu hadislerde, bu ml grev
yaplmadnda, uygulanacak cezalarla ilgili olmaktadr. slm dninin itim yardma
verdii zel nemi aklamak iin, gerek byle vazifeden kaanlarn azp ve cezalarna,
gerekse grevini yapanlarn elde edecekleri mkfatlarla ilgili daha pek ok yetler ve
hadisler bulunmaktadr.(V/29-30)
ST DAITMAK FAKRLERE

(MILK CHARITY).

zahnda Eb Zerre deinilen hadis yledir: Hz. Peygamber (SAV) yle buyurdu: Sahibi
tarafndan zekt verilmeyen deve, (kyamet gnnde) besili ve en gl kuvvetli hali ile
gelerek, sahibine musallat olup, tabanlaryla onu iner. Zekt verilmeyen koyun da gayet
semiz ve kuvvetli hali ile gelerek sahibine musallat olup, trnaklaryla onu iner,
boynuzlaryla da vurur. Hz. Peygamber (devam ederek) buyurdu ki: bu hayvanlarn
haklarndan birisi de su balarnda (stlerinin) salmas (ve fakir ve yolda kalmlara
verilmesi)dir. Hz. Peygamber (yine devam edip) buyurdu ki: Sakn sizden hi biriniz kyamet
gnnde omzuna zektn vermedii koyununu yklenip, avaz avaz bartarak ve Y
Muhammed! diye(yardm isteye)rek (bana) gelmesin! Ben ona, (u anda kyamette) senin iin
Allahn verdii ceza hkmnden kck bir indirim/azaltma yapmaya bile yetkim yok. Ben
sana (dnyada) lh hkm sylemitim. diye cevap veririm. Bu hadisi Mslim daha uzun

29

bir metin ile naklederken, Buhr de Zekt Vermeyenlerin Gnah ve Azb balkl ksmda
nakletmektedir. Buhr bu blmde (her zaman yapt gibi) nce (konuyla ilgili) bir yet
nakleder: Ey mn edenler! Hahamlardan ve rhiplerden birou, insanlarn mallarn haksz
yollardan yerler ve (insanlar) Allah yolu(na girmekten)ndan engellerler. Altn ve gm
yp da, onlar Allah yolunda harcamayanlara, hemen ackl bir azab mjdele. (Bu paralar)
Cehennem ateinde kzdrlp, bunlarla onlarn alnlar, yanlar ve srtlar dalanaca gn
(onlara denilir ki): te bu kendiniz iin biriktirdiiniz servettir. Artk ymakta olduunuzu
eylerin (azabn) tadn.(Tevbe sresi, 34 ve 35. yetler, 9:34-35) Bu yet, zekt
vermeyenlerin, muvenet-i itimiyyeden (sosyal yardmlamadan) kaanlarn
gnahn aklamak zere indirilmitir. Aman Allahm! Bu ne iddetli azaptr, (ve ackl
azapla mjdele buyrulmakla) ne zdrap verici dalgaya almaktr. Bu yet genellikle Ehl-i
Kitap ile Mslmanlar hakknda inmitir. Baz limler de yalnz Ehl-i Kitap hakknda indiini
sylemilerdir. Abdullah b. Abbasa gre ise, slm mmetinden zekt vermeyenler hakknda
inmitir ki, mfessirlerin ounun gr de budur. Hadisteki ve-min hakkh en-tuhlebe
alel-mi ifadesi ile zektta baka bir ikinci hak daha bildiriliyor ki, bu da hayvanclk
yapanlarn hayvanlarn sulama yerine gtrdklerinde, stlerinden bir miktarn sap,
fakirlere ve yolda kalmlara vermeleridir. Bu konuda (Endlsl) Buhr rihi bn-i Battal
(el-Qurtb, vefat: 1057 M./ 449 H.) demitir ki: bu bir cmertliktir, bir hakk- muvsttr
(yardm, dostluk, iyilik) ve farz demek deildir, yani yapmayana ceza yazlmaz. Su banda
st datmak, Araplarn deti idi. Bu sebeple de fakirler ve kimsesizler su balarnda
mterakkb bulunurlard (byle (st sap, datacaklar) beklerlerdi). Bilginler, slmn ilk
yllarnda bu ekilde st datmann zorunlu bir vazife olduunu ve fakirlerin ve aresizlerin
su balarnda bu eit sadakadan istifade ettiklerini, fakat sonradan zekt emrinin gelmesi ile
bu emrin hkmnn kalktn bildirmilerdir.. Bu hadis, deveden, srdan ve koyun-keiden
zekt verilmesinin zorunlu olduunun kantdr. Baz bilginler de bu hadisten, hayvan
srlerinin stnde, aalarn meyvesinde zekttan baka fakirler ve yolda kalmlar iin bir
hak bulunduunun kantn karmlardr. Bu limler iddialarn kuvvetlendirmek iin
diyorlar ki: Cenb- Hak, Kalem sresinde bir toplumu knayarak le-yasrimunneh
musbihn: onlar (meyve) bahelerinin gece dklen meyvelerini fakirlere gstermeden
devirerek sabahlarlar buyurmutur (Qalem sresi, 17. yet, 68:17). Enm sresinde de
ve-t hakkah yevme hasdih : Devirilip topland gn de hakkn verin (Enm sresi,
141, 6:141). te bu hak, zektn dnda bir haktr ve zekt farz klndktan sonra da, emir
olarak devam etmektedir. Vaktiyle Medneliler, hurmalarn topladklarnda hurma
salkmlarndan bazlarn gtrp, Mescidin bir kenarna asarlarm. Mescide namaza gelen
fakirler, bu salkmlardan deynekle hurma drp yerlermi. slmn balangcnda bu
ekildeki hak demenin zorunlu olduu, bu yetten anlalyor. Zekt farz klndktan sonra
da bu hakkn (denmesinin) devam ettii mam abden, Hasan Basrden, Atdan ve
Tvstan nakledilmitir. Fakat bilginlerin ounluuna gre bu zorunluluk, zektn (ve zr
rnlerin zekt olan rn) farz klnmasyla kalkmtr. Yalnz, iyi ve gzel bir det olarak
mendb olarak kalmtr. Abdullah b. Abbsdan bir kural olarak nakledilen sz: Kurnda
geen btn yardm(lama) emirlerinin (farz oluu ile ilgili) hkm, zektn farz klnmasyla,
kalkmtr.(V/28-29)
OK ZENGN OLACAK, YOKSULLAR.
..Birisi gelip Hz. Peygambere kyamet ne zaman? dedi. Hz. Peygamber buyurdu ki:
Bu meselede sorulan, sorandan daha bilgili deildir. (u kadar var ki Kyametten evvel
meydana gelecek) alametlerini sana haber vereyim: ..kim olduklar belirsiz deve obanlar
(yksek) bina kurmakta birbirleriyle yara karlarsa (Kyametten evvelki alametler
grnm olur. Bu hadis, insanlarn yoksullarnn servet ve mala kavuacana iarettir ki

30

bdiye-nein (lde oturan) Mslmanlarn eyrek yzyl gemeden Rm ile Acem (Bizans
ile ran) devletlerini yenerek birdenbire hatr ve hayale gelmez byk servetlere sahip
olmalar, Hz. Peygamberin bu haber vermesi ile gereklemitir. Kyamet alametlerinin kt
eyler olduunu syleyenlere gre ise, servet ve mal zamann ilerlemesi ile alak kiilerin
eline geeceine iarettir. (I/59)
FAYDALI HARCAMA (USEFUL COMSUMPTION).
Eb Mesd Ukbeden: yle demitir: Hz. Peygamber buyurdu ki: Bir kimse, ilesine
sevabn yalnz Allahtan umarak harcama yapsa, bu harcamas kendisi iin (sevapa), sadaka
(vermi gibi) olur. Buhrde yine Sad b. Eb Vakkasdan nakledilen bir hadis vardr ki, Eb
Mesdun naklettii hadisi daha ok akla kavuturur: phesiz sen, Allah rzasn
arayarak hibir nafaka harcamazsn ki ondan tr sevap kazanmayasn. Hanmnn azna
verdiin lokmaya varncaya kadar.(I/65)
Utbe b. Rabann kz Hind, bir defasnda Hz. Peygambere gelip: Ey Allahn Elisi!
(Eim) Eb Sufyan ok sk, cimri bir kimsedir. Onun malndan (ona sormadan) ailemize
yedirmekte bana bir gnah olur mu? diye sordu. Hz. Peygamber: rfe gre bir ailenin
yiyebilecei miktar ile aile halkn doyurmanda sana bir gnah yoktur diye
cevaplad.(VII/395) ET TKETM (MEAT CONSUMPTION). Sahblerden Rf
b. Khadc anlatt ki: Biz Hz. Peygamber ile ikindi namazn klardk. Sonra da (bazen) deve
keserdik. (Deveyi yaklak) On paraya ayrrdk ve gn batmazdan evvel de pimi (deve)
kebabn yerdik.(VII/425) (Hz. Peygamberin ve sahblerin vejeteryan olmadn da
gstermektedir. i.y.).
YASAK DEL, PARFM VE KOZMETK SANAY HARCAMALARI
(NON-PROHIBITED CONSUMPTION (PARFUME AND COSMETICS).
Hz. ie (Raduyallhu Anh) yle anlatmt: Ben, Hz. Peygamberi
houna giden en gzel koku ile kokulardm. Hatta srdm koku onun
banda ve sakalnda parlayp akdn grnceye kadar devam ederdim.
Hz. ie, Hz. Peygamberin bandaki salarna ve sakalna koku srerdim
demekle, erkekler iin koku tuvaletinin yalnz bununla snrl olduunu da
ifade etmi oluyor. Bu nedenle erkeklerin yzlerini kokulayp, (yzlerine bir
eyler srerek) sslenmeleri uygun deildir. Kadnlara gelince, onlar iin
-yaratltaki asl durumlarn deitirmemek artyla- her trl sslenmek
serbesttir.(Buhr, Kitbul-Libs)(XII/114)
ET TKETM

CONSUMPTION (MEAT).

Bir defasnda Hz. Peygamber^in nne et yemei konuldu, fakat etin evde Hz. ienin
yannda kle olan Berreye sadaka olarak getirildii de haber verildi. Hz. Peygamber: O
Berreye sadakadr, (bize ise) Berrenin hediyesidir, buyurdu. (Buhr, Kitbul-Hibe)
(VIII/17) (Berre, bir iki yl iinde hz. ie tarafndan zgrle kavuturulmutur. i.y.)
GZEL KOKU SRNMEK Hz. Enes demitir ki: Hz. Peygamber, (kendisine
sunulan) ho kokuyu reddetmezdi.(Buhr, Kitbul-Hibe) (VIII/23)
YARARLI/OLUMLU TKETM
CONSUMPTION).

(POSITIVE

31

(Hacc da, umre de hem dnyann her yerinden Mekke ve Medneye gelen
Mslmanlarla temasn salanmas ynnden slm kardeliini artrr,
hem de Mslmanlar arasnda ticareti artrr. Hacca ve umreye giden
Mslmanlar gitmeden nce ve geldikten sonra hem kendi lkelerinde
fazladan alveriler yaprlar, hem de bata hac ve umreye gtren
firmalar, uak irketleri, iller aras transferler olmak zere, ok eitli
sektrlere para transferi salanm olur. Ayrca henz pek zerinde
durulmuyor ise de, hacc ve umre esnasnda orada bulunanlarn, o esnada
ticaret yapmalarn da Kurn serbest braktndan:
(Hac mevsiminde, ticaretle) Rabbinizden rzk istemenizde size bir gnah
yoktur..(Bakara sresi, yet: 198; 2: 198) bu konu Mslmanlar arasnda
ilenirse, hac (ve umre) esnasnda dnyann en byk ve en
kalabalk fuarnn Mekkede (ve Medinede) faaliyet
yrtmesi mmkn olacak ve bundan btn Mslmanlar
(alm-satm yapacaklarndan ve i adamlar birbirleriyle
tanacaklarndan) kazanl kacaktr. Hacc ve umre esasnda,
slm lkeleri arasnda bir trl artrlamyor denilen ticaretin artrlmas
iin, ok byk frsatlar domu olacaktr. Bylece hac ve umrenin
slm lkelerinin i ve d ticaretlerinin artmasna
olumlu/pozitif katks olduu/olaca grlmektedir. slmn dier
ml emirleri, sadaka-i ftr, oruluya iftar ettirmenin byk sevap
olduunun bildirilmesi.. yoksullara ve akrabaya srekli yardmn
emredilmesi, hep pozitif harcamann rneklerindendir.
i.y.)
Hz. Peygamber yle buyurmutur: Kimin evlenmeye gc yeterse,
evlensin. nk evlenmek gz harama bakmaktan alkor ve rz kt yola
dmekten) korur. Kimin de evlenmeye gc yetmezse oru tutsun. nk
oru, (ktle kar koruyucu) bir kalkandr.(VI/255) (slmn erken
yata evlilikleri tevik etmesi ve Mslman toplumlarn, dier toplumlara
gre daha fazla ocuk sahibi olmak istemeleri sonucu oluan genel ve
zorunlu tketim harcamalar, esasnda ekonominin btn sektrlerini
srekli canl tutan ok nemli/en nemli faktrdr.
i.y.)
HEDYE GNDERME: BR OLUMLU TKETM
(CONSUMPTION: TO SEND GIFT).

HARCAMASI

ehitlerin ulusu Hz. Hamza, Peygambermizin hem amcas, hem de st

kardei idi. Eb Lehebin azatls Sveybe, Hamzay da, Hz. Peygamberi
de emzirmiti. Hamza, Hz. Peygamberden iki ya bykt. Hz. Peygamber,
Hz. Hatice ile evlendikten sonra hem kendisi, hem de Hatice Hazretleri,
Sveybeye ikram ederlerdi. Medineye hicretten sonra bile, Hz
Peygamber, Sveybeye (Mekkeye) hediye gnderirdi.(XI/269)
YASAKLANMAMI TKETM
CONSUMPTION).

(CONSUMPTION (NON-PROHIBITED

Hz. Peygamber bir gn yle buyurmutu: Herhangi bir Mslman kendi

ailesine Allahn rzasn gzeterek- nafakalarn salarsa, bu o Mslman

32

iin sadaka yerine geer.(Buhr, Kitbun-Nefaqt). Kmil Miras bu

konuda unlar not ediyor: Murib sahibi Zeynzde (vefat: 1172 H./ 1759
M.) kiinin ilesini: hanm, ocuu ve nafakas kendisine ait olan olan ve
kz kardeleri, amcas..olu ve evinde besledii yabanc fakir ocuklardan
ibaret ile halkdr diye tarif etmitir ki, hadisteki ehil (ile) kelimesinin
iareti bu genel mndr. Kiinin ilesini beslemesi icm ile (btn alimlerin
ortak/kesin gr ile) zorunludur. Bundan tr kiinin nafakasn
salamak zerine zorunlu olanlarn nafakasn salamasnn, hadiste
sadaka olarak ifade edilmesi, bu iin bir sevabnn olmadnn
zannedilmemesi iindir. ileyi doyurarak, ile reisinin sevap elde edecei
ile ilgili olarak bir dier hadis de yine Buhrde nakledilen u kuds hadistir
ki, Hz. Peygamber: AllahTelnn Ey dem olu! Sen ileni doyur ki, sen
de Allah tarafndan doyurulup, sevap kazanasn! buyurduunu haber
vermitir.(XI/372)
ELBSES LE KEFENLEND.
YARARSIZ TKETME HAYIR!

(NO UNNECESSARY CONSUMPTION).

Hz. Eb Bekir, lnce altndaki (zerindeki) giymekte/yatmakta olduu elbise ile

kefenlenmesini istemiti. zerindeki bu giysinin hemen ykanp (Arabistan ok scak olduu
iin) kurur kurumaz, bu eski giysileriyle kefenlemesini istemiti: Hz. Eb Bekir, iinde
hastaland iki kat elbsesine iaret ederek: evvel (ben lnce hemen) bunlar ykaynz
(Arabistan ok scak olduu iin, hemen kuruyunca) beni bunlarla kefenleyiniz diye vasiyet
etmiti. Hz. ie: sana bunlarn yenisini almayalm m? diye sormu, o byk halfe: hayr,
bunlarn yenilerine llerden ok diriler daha layktr
demiti (L el-hayyu ahvecu ilelceddi minel-meyyiti) (IV/336). Hz. Ebu Bekirden on yl nce vefat eden Osman b.
Mazn da elbisesi ile kefenlenmiti. Mekke dneminde ilk Mslman olanlardan olan
Osman b. Mazn Mslman olanlarn on drdncs idi ve nce Habeistana sonra da
Medneye hicret etmiti. Bedir savanda byk kahramanlk gstermi ve Hicretin ikinci
ylnda vefat etmiti, kendi elbisesi ile kefenlenmiti.(IV/293-294) Yine byk
sahblerden Sad b. Eb Vakkas lm deinde iken, istei zerine ynden ml edilmi eski
bir cbbe getirilmi ve Beni bununla kefenleyiniz. nk, Bedir (sava) gn, bu eski cbbe
iinde harbetmitim demiti. Halbuki bu byk sahbnin ok byk bir miras brakt
bilinmektedir.(IV/350) Kefen konusu ile ilgili bir dier olay da, sahblerin her gn
lm/br dnyay dndklerini, dolaysyla Kurnn tledii gibi, bu dnyann
geiciliini unutmadklarn ve sonuta dnyaya ancak o kadar deer verdiklerini
gstermektedir: Sahblerden Sehlin anlattna gre Bir gn bir kadn elinde kenarlarnda
ipler sarkan yani yeni dokuduu, tezgahtan yeni karlp getirildii belli olan ynden bir
byk hrka ile Hz. Peygamberin yanna geldi. Ve bilir misiniz bu hrka nedir? diye
oradakilere sordu. Onlar da emledir, dediler. Kadn: Ey Allahn Elisi! Bu hrkay kendi
elimle dokudum ve size giyin diye getirdim. dedi. Hz. Peygamber, hrkay ald, zaten o
srada byle bir giysiye ihtiyac vard. Sonra Hz. Peygamber bunu ieriye girip giydi ve
yanmza geldi. Orada bulunan bir sahb: Ey Allahn Elisi! Bu ne gzelmi! (Ltfen) bunu
bana giydir dedi. Hz. Peygamber: tamam buyurup, ieriye girdi ve karp zerine baka
bir ey giyip drp, o sahabiye gnderdi. Oradakiler, o sahbye kzdlar ve yi yapmadn.
Hz. Peygamberin buna ihtiyac vard. Ve biliyorsun ki Allahn Elisi, kendisinden istenilen
hibir eyi vermemezlik etmez dediler. O da: Vallhi ben bu giysiyi giymek iin istemedim,
33

(ldmde) kefenim olsun diye istedim cevabn verdi. Kiinin kefenini ve mezar yerini
hazrlamasnn gerekli olup/olmad, dnen bunda bir saknca olup/olmad konusunda baz
bilginler gr bildirmilerdir. Zmir demitir ki: insann kendi kefenini hazrlamas
mstehap deildir. nk bu da hirette bundan tr sorguya ekilmesine sebep olur.
Buhr rihleri bn-i Battal ve Ayn: kii mezar yerini hazrlayabilir, bu lmn yakn
olduunu hatrlatr demilerse de, bilginler: sahblerden hibirisinin byle bir hazrlkta
bulunduu duyulmu deildir, diyerek ncekilerin grn reddetmiler ve byle bir hazrlk
mstehab olsayd, sahbler arasnda yaygn olurdu, demilerdir.(IV/357-359)
BUHUR YAKMAYIN CENZEMDE.
Eb Hureyre, lmnn yaklatn anlaynca yle vasiyet etmiti: ldmde, kabrimin
stnde adr kurmayn, cenazemi buhur yakarak takip etmeyin. Cenazemi sratle kabre
gtrn. nk Hz. Peygamberden duydum: iyi bir kii tabutuna konulduunda : haydi
beni (hemen) gtrn, beni (hemen) gtrn (qaddimn, qaddimn) der. Kt kii de
tabutuna konulduunda: eyvah, beni nereye gtryorsunuz der. Kml Miras (yaklak
1937 ylllarnda) bu hadis zerine u aklamay yapyor: Bu hadisteki fustt: kldan,
keeden yaplm adr demektir. Vaktiyle, lnn kabri zerine byle adr kurulur, yahut
ardak yaplr da iinde toplanlarak cenazenin ilesi bunun iinde taziye edilirmi. Hadiste
geen micmer kelimesi de: iin ate konularak daac gibi kokulu eyler yaklan
buhurdanlktr. slm ncesi dnemde, cenazenin nnde byle kokular yaklarak takip
edilirmi. slm erat bunlar yasaklam ve bu chiliye detlerini ileyenleri knamtr.
Genellikle makam sahiplerinin ve zenginlerin cenazelerinde devam edip gelen bu ttslerle
cenze nakli detinin Cumhuriyet devrinde braklmas, slm erat adna
memnniyet vericidir. Fakat bunun yerine daha ar masraflar ve israflar yapldnn
grlmesi de esef vericidir. Gnl ister ki, bu fuzl masraflarn ok fazla tutan miktarlar
Allah rzas iin ve meyyitin istirht rhu iin (lnn rhunun istirht iin),
memleketimizin Kzlay, ocuk bakm gibi hayr cemiyetlerine verilsin. Byle bir davran,
meyyit iin ne kadar ok sevaba vesile olacan zha ihtiya yoktur. (IV/452)
TEVK EDLMEZ, LKS KONUTLAR (LUXURY HOUSES ARE NOT
ENCOURAGED).
Bir defasnda Hz. Peygamber yksek bir yerden Medne evleri arasnda
ykselen klere bakarak yle buyurmutu: Benim grdm
grebiliyor musunuz? Evlerinizin aralarna dklen fitne ve felket
yerlerini, iddetli yamur sellerinin at yaralar gibi (gzmle)
gryorum Bu Peygamber mucize (sonraki yllarda) aynyla olmutu. Hz.
Osmann ehadetiyle balayan bu fitneler ve musibetler aralksz devam
etmi ve Harre olay gibi, baz ok elem verici olaylar meydana
gelmitir.(VI/239) (Bir tarafta lks konutlar br tarafta da muhtalar
olursa, bu durum fitneye/anariye yol aar. Geri gelir dalm Hz. mer
ve Hz. Osman dnemlerinde ikayet edilecek boyutta deildi ve ihtilal
kitlesel alk ve yaygn yoksulluktan km da deildi. Fakat, Eb Zerrin
uyarlarnn bo/yararsz olmad, bugnden o dneme bakldnda daha
iyi anlalyor. i.y.)

34

EL LERN SATARAK YOKSULLARA YARDIM EDEN HZ. ZEYNEB

(HANDIWORKS OF WOMEN (CRAFTSWOMAN).
Hz.Peygamberin ei Zeyneb binti Cah, el ileri gibi gzel sanatlar bilen , ok duyarl ve
hayrsever bir kadnd.(IV/366) El ileri/rglerinden elde ettii gelirini yoksullara datt,
baka kaynaklarda gemektedir ki, el ileri gibi sanyii nefseyi (gzel sanatlar) iyi bilir ve
gayet duyarl bir kadnd. Byk bir edeb kudrete de sahipti. El emeiyle kazancn fakirlere
tasadduk eder (harcar) ve son derece hayrsever bir kadn olduu iin, Hz. Peygamber daima
ona iltifat ve itibar ederdi.(VIII/22) Hz. Peygamber: benden sonra ilk nce eli uzun
olannz vefat eder demise de, bunun mns anlalamamt. Hz. Peygamberin ardndan
ilk olarak Hz. Zeynep vefat edince, Hz. Peygamberin ona eli uzun demesinden kastnn,
yoksullara yardm eli uzanan demek olduu anlald.
DER ZEYNEBN EL LER
ZAYNAB).

(HANDIWORKS OF ANOTHER

Bir gn Hz. Peygamber mescitten evine girerken, Hz. Bill: Ey Allahn

Elisi, Abdullah bn Mesdun hanm Zeynep sizinle grmek istiyor
dedi. Hz. Peygamber: Ona izin veriniz (gelsin) buyurdu. Zeynep u soruyu
soruyordu: Ey Allahn Elisi, Siz bugn (Mescitte) sadaka vermemizi
emrettiniz. Benim de yanmda znetlerim vard. Bunlar vermek istedim.
Fakat (eim Abdullah) bn Mesd, kendisinin ve olunun, benim sadaka
vereceim kimselerden daha muhta olduklarn syledi ve kendisine bu
sadakann verilmesinin daha uygun olacan syledi. (Ne buyurursunuz?)
Hz. Peygamber cevaben: bn Mesd doru
sylemitir. Ein ve ocuun, senin sadaka verecein kiilerden daha ok
sadakaya layktrlar buyurdu (..Sadeqa bnu Mesdin, zevcuki veveleduki ehakku men tesaddeqte bih aleyhim) . Olay biraz daha ayrntl
olarak anlatan Tahv (239-321 H./ 853-933 M.) yle der: Rita binti
Abdillh demitir ki: Abdullah ibn Mesdun ei Zeynep, sanatkr bir
kadn idi. Abdullah ibn Mesd ise fakir idi. bn Mesda ve oluna, Zeynep
bakyor idi. Ve Seninle oluna bakmak, beni sadaka vermekten
engelliyor. Size bakarken, darya sadaka vermek bir trl nasip olmuyor
diyerek, ikayet ederdi. Abdullah b. Mesd da cevaben: Bize yaptn bu
harcama ve yardmdan tr, sen Allahn rzasn kazanamazsan, ben de
senin bu yardmn istemem demiti. Bunun zerine Zeynep ve bn Mesd
Hz. Peygambere giderek, Zeynep Hz. Peygambere u soruyu sormutu:
Ey Allahn Elisi, Ben sanat sahibi bir kadnm. El emeimi satar,
kazanrm. ocuumun ve eimin bir eyleri yok. Bunlar ben
geindiriyorum ama bunlarn maietinden artrp da darya bir bakasna
sadaka veremiyorum. Bunlara yaptm harcamadan tr, bana bir sevap
var mdr? Hz. Peygamber: Evet, bunlara yaptn harcamadan tr
sevap kazanrsn; sen eine ve oluna harcamaya devam et
buyurmutu.(V/537-539)
SERVET KORUR-YOKSULU DA DNR: ZEKT.
Zekt ki, ml bir vecbedir (zorunluluktur). Muvenet-i ictimiyyenin (toplumsal
yardmlamann) terk edilmesi ve ihmal edilmesi mmkn olmayan birinci ksmn oluturur.
eratmz bunda bile daha ok mutedil (orta) bir tark-i tevun (yardmlama yolu)
35

tutmutur: krkta bir. Servet ykseldike, ykmlln azalmas ise, son derece dikkate
yandr. erat- slmiyenin toplumsal yardmlama konusundaki prensibi, ile servetini
korumak, fukaray bunun gelirinden istifade ettirmektir ki, bu sayede servet sahipleri ile
fakirler arasnda bir sevgi, bir muhabbet kuruluyor. Son yzyllarda ortaya kan
iktisd meslekler (doktrinler, ekoller) ise zengin ile yoksul, sermye ile
alan arasnda gnden gne alan bir boluk meydana getirmitir. (IV/417)
LEN ANNES N SADAKA VERMEK
CHARITY).

(ENCOURAGEMENT TO

Bir gn Ensrn nderlerinden Sd b. Ubde, Hz. Peygambere gelip yle demiti: Ey

Allahn Elisi! Annem anszn vefat etti. yle zannediyorum ki, konuabilseydi, kendisi
adna (bol bol) sadaka verilmesini vasiyete ederdi. imdi ben onun adna sadaka versem,
anneme sevap gider mi? Hz. Peygamber: Evet (olur) buyurdu.(IV/600)
ARAP YARIMADASININ NL FUARLARI
PENINSULA).

(FAMOUS FAIRS OF ARABIAN

Zeyd b. Hrise, slm ncesi dnemde lde annesinin yannda annesinin kablesini ziyarete
giderken, Ben Qaysdan bir svr tarafndan karlp, Mekkeye getirilmi ve Suheylnin
verdii bilgiye gre Zeyd, Araplarn mehur panayrlarndan Hubae panayrnda (kle olarak)
satla karlmt. Zeyd o srada sekiz yanda idi.(IV/422)

MEHUR FUARI, SLM NCES DNEMN

JAHILIYYAH (ASWAQ-I JAHILIYYA).

(THREE FAIRS OF

zh ettiimiz Abdullah b. mer hadisinden evvel Buhr, Sahhinde chiliye dneminin

panayr bulunduu ve slmdan sonra buralarda alm-satma devam etmekte bir saknca
bulunmadn aklamak iin bir bb (alt balk) am ve bu bbta (Abdullah) bn Abbsn
bir hadisini nakletmitir ki o hadis yledir: (slm ncesi) Chiliyet dneminde Ukz,
Mecenne ve Zul-Mecz, Araplarun mehur panayrlar idi. Mekke fethedilip de, slm bu
blgeye de hakim olunca, Mslmanlar bu pazarlarda ticaret yapmay gnah zannettiler.
Bunun zerine Allah Tel Hac mevsiminde sizin alveri yaparak Rabbinizin ihsanndan
(kr elde ederek) istifade etmenizde herhangi bir gnah yoktur melindeki yeti indirdi
(Bakara, 198. yet). (Buhr, Kitbul-Buy) (IV/412)
DEMRC EB SEYF
( ABU SAIF AS AN IRONMONGER: PRECAPITALIST BUT TRANQUIL SOCIETY).
Enes b. Mlik anlatmtr ki: Bir defasnda Hz. Peygamberle birlikte demircilik yapan bir
sanatkr olan Eb Seyfin evine gitmitik. Eb Seyfin hanm Ummu Burde, Hz.
Peygamberin ocuu brhimin de st annesi idi(IV/430)
FTAR YEMEN YEMEYP, KALKTI GTT

36

(ECON PHILOSOPHY).

Mekke dneminde sekizinci Mslman olarak slma giren ve Uhut savanda yirmi bir
yerinden yaralanan Abdurrahman b. Avf bir defasnda ailesiyle beraber iftar sofrasna
oturmulard. ocuu yle anlatr: Babam gzel hazrlanm iftar sofrasna bakp dedi ki:
Musab b. Umeyr, Uhut gn ehit edildi. Halbuki Musab benden ok hayrl idi. Ona bir
kefen bulamadk ve bir elbiseye sardk ama, bununla ban rtsek ayaklar alyor, ayaklarn
kapatsak ba alyordu..Hamza da, Uhutta ehit edildi. O da benden hayrl idi. Onu da
kefenleyecek bir hrkadan baka bir ey bulamadk. Bu insanlar dnyaya nem vermeyen bir
hayat iinde br aleme gtkten sonra, imdi dnyann bunca gzel nimetleri benim
karma serilmi durumda. (Acaba) hiret iin yaptmz iyilikler, ne alnp da bize dnyada
veriliyor olmasn! deyip, (o ehitlerin kavutuklar yksek derecelere ulamann kendisi iin
geciktiine zlerek) alamaya balad. Hatta (bu yzden iftar) yemeini de terk
etti.(IV/354)
NE KADAR SU LE ABDEST VE BOY ABDEST ALIYOR, HZ. PEYGAMBER?
On yl Hz. Peygambere hizmet eden Enes (Radyallhu Anh) demitir ki, Hz. Peygamber,
be md (miktar su) ile gusleder, bir md (miktar su) ile de abdest alrd. Ahmed Naim Bey
bu hadisi naklettikten sonra md leinin Hicaz blgesi ile Irak blgesinde farkl arlkta
olan bir l birimi olduunu belirterek, alimlerin bu konudaki grlerini ayrntl olarak
verdikten sonra, Hz. Peygamberin yarm litre veya en fazla bir litre su ile
abdest aldn, iki buuk veya en fazla be litre su ile de boy abdesti
aldn, aritmetiksel hesapla da ortaya koyuyor.(I/166-167)

VEJATERYEN DEL, HZ. PEYGAMBER.

Amr b. meyye (Radyallhu Anh) yle demitir: Hz. Peygamberin, pimi koyun
kreinden (et) kesip yediini grdm. (O srada ezan okununca, Hz. Peygamber) namaza
arld. Ba, (eti elinden) brakp, abdest almadan namaza durdu. Ahmed Naim Bey,
(Arabistandaki koyunlar ok zayf olduklarndan) koyun etinin yal olmadn, deve etinin
ise yal olduunu, sebebin bu olabileceini yle nakleder: ..(mam) Ahmed b. Hanbel
(164-241 H./ 780-855 M) ise, Cbir b. Semure(Radyallhu Anh)den nakledilen bir hadise
dayanarak, deve eti yenildikten sonra abdest almann vacip (zorunlu) olduunu sylemitir.
Sahh-i Mslimde Cbir(Radyallhu Anh)den nakledildiine gre, bir kii Hz.
Peygambere: Koyun eti yedikten sonra abdest alaym m? diye sormu, Hz. Peygamber:
ster al, ister alma buyurmu, ayn kii: peki deve eti yedikten sonra abdest alaym m?
diye sorunca, Evet cevabn vermitir. Herhalde sahbiler ve tabin (sahbleri (Hz.
Peygamberi grenleri grenler) gren nesil) devirlerindeki bu konudaki farkl grlerden
sonra, deve etinin dndaki pimi etlerin yenilmesinden sonra abdest almak gerekmedii
konusunda icm-i mmet (alimlerin gr birlii) olumutur. Abdestin gerekmediini
syleyenler, hadiste geen vud (abdest) kelimesinin rf dile gre el-az ykamak anlamna
da geldiini ifade ederek, deve eti dier etlerden daha ok yal olduu iin, burada rf
dildeki anlamnn dnlmesi gerektiini sylemilerdir. Baz bilginler de, Hz.
Peygamberden nakledilen baz hadislerde (Snen-i Eb Dvd ve Snen-i Nesede) Hz.
Peygamber, atete pien yiyecekler yenildikten sonra abdest almay (bir sre sonra) terketti
hadisini aklarken, slm ncesi dnemde halkn temizlenmemeye alkn olduklar iin
piirilmi yal yemeklerden sonra abdest almalar farz klnmt. Fakat daha sonraki yllarda

37

slm toplumunda temizlik konusu tamamen yerleince ve yaygnlanca, bu emrin

kaldrldn bildirmilerdir.
Konuyla ilgili dier nakillere bakarak Hz. Peygamber zamannda sahablerin gdalar
hakknda da bir fikir edinebiliriz: Hz. Peygamber ile beraber yolculukta idik. Hayberin alt
tarafndaki Sahb mevkiine varnca (hayvanlarmzdan inip, abdest aldk ve) Allahn Elisi
bize ikindi namazn kldrd. Sonra (herkesin yannda) var olan yiyecekleri getirmesini istedi.
(Arkadalarmz) Kavuttan baka bir ey getir(e)mediler. Kavut: kavrulup un haline getirilmi
buday ve arpadr. Hz. Peygamber: bunu slatn dedi. Sonra (o kavuttan) Hz. Peygamberle
beraber biz de yedik. Daha sonra Allahn Elisi akam namazna kalkt ve azn alkalad
Biz de azmz alkaladk. Abdest almadan namaza durdu. Bir defasnda da Hz.
Peygamberin, ei Hz. Meymnenin odasnda bir krek(etin)den yedikten sonra abdest
almadan namaza durduu nakledilir. Abdullah b. Abbas da yle demitir: Hz. Peygamber
(SAV) st iip azn alkalad ve Bu yaldr( ondan alkaladm) dedi.(I/170-172) Bir
baka hadiste ise Enes (R.A.): Hz. Peygamber, mescit ina edilmeden evvel koyun
allarnda namaz kldrrd demitir ki, Medneli sahblerin (zellikle Ensrn) koyun
yetitiricilii yaptn gstermektedir.(I/182) Sehl b. Sad da, Hz. Peygamberin hutbe
okuduu ahap basamaklarn (minberin), Gbenin Esl aacndan yapldn sylemitir ki,
Gbe, Suriye tarafndan gelindiinde Medineye dokuz mil mesafede aalk bir yerin ismi idi
ki, Hz. Peygamber zamannda hazinenin develeri orada otlar idi.(II/324) Zaman zaman
yokluk, ktlk olsa da, Hz. Peygamber zamannda etli yemekler de yaplyordu. Bir defasnda
o zaman Mednenin kenar mahallelerinden Ben Slime giden Hz. Peygamber, dnecei
srada mahalle halk onu brakmam ve yemee davet etmilerdi: ..ve habesnhu al
khazratin sananh leh.. Itbn der ki: Hz. Peygamberi, kendisi iin piirdiimiz bir
hazreyi yemesi iin alkoyduk.. Hazre: yal orbaya veya un ve kk kylm et ile olan
bulama ana deniliyordu (Kekee benzer bir yemek olduu anlalyor i.y.). Eer et
bulunamazsa ona asde denilirdi. Baz rivayetlerde de et suyuna un slan kartrarak
yaplan orbaya denilir denilmektedir. Baz rivayetlerde dez ile deil de r ile geen
harre ise un ile yourttan yaplan bir orbadr. Mslimde ise cee olarak gemektedir
ki Mtercim sm Efendi bulgur pilavna denilir ki iine et, yahut hurma kylp piirilmitir,
demektedir.(II/365)
Hz. Peygamber, Medneye gelmeden nce ilk Cuma namazn kldran Esad b. Zurre de
cumaya katlanlara bir koyun kesip ikram etmiti: Ensr (Mednenin yerli Mslmanlar
dediler ki: Yahdlerin yedi gnde bir, bir araya toplanp ibadet ettikleri zel gnleri var.
Hristiyanlarn da yle. Haydi biz de Allaha krmz gstermek iin bir (ibadet) gn()
belirleyelim. Daha sonra o gnn arbe gn yani perembeden sonraki gn olmasn
kararlatrdlar. Cuma gnne o zaman arbe derlerdi. O gn Esadn yannda bulutular. O
da onlara iki rekat namaz kldrp, vaazda bulundu. Ve o gne Cuma (toplanma) gn ismini
koydular. Esad da onlara bir koyun kesti. Piirip yediler..(III/5)
MKN VARSA CMRLK YAPMAMAK.
(Erkekler iin) Vcudun zerine giyilen tek kat giysi (i amar da yok, hrka, ceket, manto,
cbbe gibi bir ey de yok) ile (vcudun hatlarn ve vcudun belli olmas ihtimali olduundan)
namazn olup olmayaca konusu, Hz. mer zamannda tartlm ve sahblerin ve sonraki
nesil olan tbinin byk ounluu bunda bir saknca olmadn sylemilerdir. Bir
defasnda Abdullah b. Mesd ile beyy b. Kab, Hz. merin yannda bu mesele hakknda
anlamazla dmlerdi. beyy b. Kab: tek giysi iinde namaz olur demi, Abdullah b.
Mesd ise bu durum elbisenin az olduu (yoksulluun yaygn olduu) zamand (imdi

38

uygun deil) demi, Hz. mer ise, beyy b. Kabn grn benimsemiti. O gnlerde bir
kii daha, bu konuyu Hz. mere sorunca, Hz. mer hutbeye karak yle demiti: Allah
Tel size (parasal olarak) genilik verdiinde, siz de elbisenizi geni tutunuz (gzelce
giyininiz). Bir kiinin birden fazla giysisi olursa, giysin. te Hz. mer, tek kat bir giysi ile
namazn klnabileceini syledii gibi, bolluk zamannda (Arabistanda o zamanlarda yaygn
olan) dokuz farkl giysi eidi ile de namaz klnabileceini tarif etmiti.(II/285)
KORKAKLIK VE RADESZLK GRMCLE ENGEL OLUR.
Hz. Peygamber, korkaklktan, cimrilikten, kabir azabndan..Allaha snrd (Kne
yeteavvezu minel-cubni vel-bukhli ve azbil-kabri..) Kmil Mrasn buradaki aklamas
ise yle: Bu hadiste korkaklk: azimsizlik ve iradesizlik demektir. Hz. Peygamberin
korkakl bu rh halini, kt olma ynnden cimrilikle ve kabir azab gibi hiret musibeti ile
eit saymas dikkat ekici olduundan, burada biraz zaha girimeden geemeyeceiz:
korkaklk ve iradesizlik insanlarn iktisd, itim (toplumsal) ve siys
davranlarna ayak ba olur ve her trl terakk (kalknma/ilerleme)
hamlelerine engel olduu iin dnen yapmak zorunda olduu emirleri yapmasna da ve
sonuta hiret mutluluuna da engel olur..(IV/503)

BOYASINA SDK KARITIRILAN YEMEN KUMALARI, KORUMACILIIN

BLNMED SERBEST TCARET (NO PROTECTIONISM: FREE-TRADE OF 14
CENTURIES).
(Hicretin dokuzuncu senesi) Tebuk seferinde idik. (Hz. Peygambere abdest almas iin eline
su dkyordum.) zerinde bir am cbbesi vard. Hz. Peygamber elini (cbbenin) yeninden
karmaya davrand. Dar(l engel) oldu. Bunun zerine elini cbbenin altndan kard.
(Kolunun zerine) su dktm O zaman henz diyr- kfr (kafirlerin lkesi) olan amdan
(Suriyeden) Hicaza giden (ithal edilen) yenli cbbelerden olan bu giysi, kfirlerin
dokuduu giysiler iinde, namaz klnabileceine delildir (kanttr). Mslman olmayan
lkelerden gelen kumalarn, (dnen) pis olduu kesinlemedike, ykamadan giyip, onunla
namaz klnmasnda, mam fi ile Kfe fukahs (Hanef bilginleri) bir saknca olmadn
sylemilerdir. mam Mlik ise, Allaha ortak koanlarn dokuduu giysiler iinde namaz
klmay da, bunlar giymeyi de mekruh grr. (Buhr, Mslim, Tirmiz, Eb Dvd, Nese,
Ahmed b. Hanbel gibi pek ok hadisinin hocas olan) Mtehid imam shh b. Rhye (778853 M./ 161-238 H.) ise, kfirlerin (rettii) btn giysilerini temiz kabul eder.
Buhr ise naklettii bir bilgide: mam Zhrnin boyasna sidik kartrlan Yemen
kumalarn giydiini ve Hz. Alinin yine kfirlerin imal ettii ve ykanmam olan basmay
giydiini nakleder. mam Zhrnin davran ise yle de yorumlanmtr ki, ya bu Yemen
kumalarn ykayp da giymitir veya o boya imal edilirken kartrlan sidik, etinin yenilmesi
hell olan hayvanlarn sidiidir.(II/288-289)
THAL

GYSLER, UMMANDAN

(TO WEAR IMPORTED COSTUMES).

39

Yamur duasna kldnda Hz. Peygamberin giydii elbise, Umman

dokumalarndan olup, boyu drt arn bir kar, eni de iki arn bir kar..idi
ki, bu giysiyi Hz. Peygamber Cuma gnleri ile bayramlarda giyerlerdi. Dier
vakitlerde, drlr saklanrd.(III/264)
(Bu bilgiler, uzun slm yzyllar boyunca, Mslman lkelerin korumac bir iktisat siyaseti
takip etmediklerini, genelde dk olan gmrkleri deyen btn dnya tccarlarnn ve
reticilerinin, mallarn slm topraklara rahata soktuklarn gstermektedir. slm
topraklar bir nevi milyonlarca kilometre kare geniliinde bir serbest blge
olduundan ok canl bir ticar hayat, milyonlarca Mslmann refah iinde
ve sknt ekmeksizin bir yaam srdrmelerini salyordu. Ama zaman zaman
kan Harzemah gibi aklsz ve kibirli yneticiler, bu dzenin bozulmasna sebep olmulardr.
Cumhuriyetten sonra da kabotaj kanunu ve dier kstlayc ve korumaclk tedbirlerinin,
Trkiye ekonomisinin gelimesine ok olumsuz etkileri olmutur. Korumaclk, haseti
bakn sonucu oluan bir ekonomik sistem olup, klasik slm iktisat teorisinde
bilinmemektedir. i.y.)
TKETC HAKLARI.
..Beyi mutt, yani aldm sattm kelimelerini kullanmakszn yaplan alveri ilemi,
mam finin son grne gre geersizdir. mam Mlike gre ise, burada bulunmayan
bir mal, sfatlarn (zelliklerini) belirterek satmakta bir saknca yoktur. Eer maln daha nce
anlatlan zellikleri sahip olduu akla kavuursa, alveri kesinlemitir ve mterinin
muhayyerlik hakk (alveriten vazgeme hakk) olmaz. Ama, sylenilen zelliklerden bazs
malda bulunmuyorsa, vazgeme hakk vardr. ster kabul eder, isterse alveriten vaz geer.
mam finin nceki gr ile, mam Ahmed b. Hanbelin, shak b. Rhyenin, Eb Sevr
ile Zhirlerin de gr budur. bni Srn ile, Eyyb Sahtiyn ve Hammdn da gr bu
dorultudadr.(II/296)
KANDIRMACA YOK BAK! TKETC HAKLARI, 1400 SENE NCE
(CONSUMER RIGHTS)
Tketici haklar, slmn ilk yllarndan itibaren gndemine ald bir konudur. slm,
insanlk tarihinde mteri haklarn ayrntl olarak dzenleyen ilk inan sistemidir. Bu konuda
Mslmanlarla yaracak hibir toplum yoktur. Tketici haklar konusunda ilk toplant 1960
yl Martnda Hollandada yaplm, konuyu daha geni olarak ABD Bakan Kennedy 1962
ylnda yapt bir konumada dile getirmitir. slm trihinde ise konu Hz. Peygamberin alverilerle bizzat ilgilenmesi ile bin drt sene ncesinden gndeme gelmitir. Sahblerden
Habbn, Ensrdan olup, Uhud ve daha sonraki savalara da katlmt. Hz. Peygamberle
bulunduu bir savata bir kaleye hcum edilirken, bana isabet eden bir tala yaralanm ve
bu yara yznden, biraz konumasnda, biraz da akl melekesinde zarar meydana gelmiti.
Bununla beraber, akl ve karar verme ynnden bir problemi yoktu. Draqutn (306-385 H./
918-995 M.) de, Habbnn dilinde yavalama olduunu, alverilerde srekli aldatldn ve
bu sebeple Hz. Peygambere bu konuyu atn nakleder. Hz. Peygamber de kendisi ayn
zamanda tecrbeli bir eski tccar olduundan, (satcya kar psikolojik ve sosyolojik ynden
etkili olabilecek) bir ey retmi ve alveri yaptnda (satcya): (Bak!) Aldatmaca yok
h)! (Kandrmaca yok bak!) de demitir. Abdullah b. mer ise, Habbnn bu
mlliyetinden (rahatszlndan) tr, Hz. Peygamber tarafndan kendisine, (yapt
alverilerde) gnlk bir hakk- hyr (muhayyerlik=alveriten vazgeme hakk)

40

tanndn ekliyor. Draqutnnin ve Beyhaq(384-458 H./ 994-1066 M.)nin naklettiklerine

gre Hz. Peygamber Habbna: Ey Habbn! Sen aldn malda gn muhayyersin. Bu sre
iinde ister mal tutarsn; istersen (aldn) mal satcya iade edersin. buyurmutur. Bu
hadisten u hkmler karlmtr: Baz Mlik fukahs (hukukular), bu hadisi kant
olarak gstererek, aldatlmada muhayyerliin kesin olduunu sylemilerdir. Hanef ve af
imamlar (byk hukukular) ile Cumhr-u Ulem (drt mezhebin limlerinin ok byk
ounluu) ise Habbn hakknda belirlenen bu msadenin, belirli ve zel bir olaydan ibaret
(sadece Habbn iin) olduunu ifade ederek, aldatlma iin bir muhayyerlik kabul
etmemilerdir.
Irakta yetien Mlik fukahas, (Aldanma, alnan) maln deerinin te biri derecesinde
olursa (satc, bu kadar pahalya satmsa), aldanan mteri iin muhayyerlik vardr
demilerdir ki, baz Hanbellerin mezhebi de byledir. Bir de alverite tarre (aldatmaya) ve
hleye dayal olan gabn-i fahi (ok byk oranda aldanma) vardr ki, bunun alveriin
feshine sebep olduuna Hanef ve fi imamlar ifade etmilerdir: (Fakat) Aldatlan
mteri, alverite anormal bir aldanma olduunu anladktan sonra da mal kullanmaya
devam edip, daha sonra mal getirirse, bu mteri alverii feshetme hakkndan yaralanamaz
demilerdir. Hanefler yetm maln korumak iin byk bir aldatma olmasa bile, yetimin
alveriinin geersiz saylacan kabul etmilerdir. Vakf mal ile, Beytl-Ml
(Hazinenin/devletin) yapt almlar da yetim mal hkmnde olup, alveri feshedilir
demilerdir. Eb Hanfe, mam fi, mam Zfer, muhayyerliin gn olduuna ,
gnden fazla muhayyerliin olmayp, artk o alveriin geersiz olacana, bu hadisi kant
olarak gstermilerdir. bn Eb Leyl, Hasan b. Slih, Eb Ysuf, mam Muhammed, Ahmed
b. Hanbel, Eb Sevr, Davud, bn Munzir muhayyerlik art ile alverite bir saknca yoktur
ve muhayyerlik art klnd zamana kadar, o arta uymak gerekir demilerdir. Evz: bir
ay ve daha ok muhayyerlik de olabilir demitir. mam Malik ise satlan maln cinsine ve
eidine gre muhayyerlii kabul etmitir. Mesel giysi almnda bir-iki gn; ev
almnda iyice dnebilmek iin- bir ay, hayvan (araba) almnda belirli bir
mesafe binmek artyla, hem satcya hem alcya ait olmak zere muhayyerlik olabilir
demitir. (Umdetul-Qrden)(VI/426)
VER HASTALIKLI
CONSUMERS).

DEVEY

GER MTER HAKLARI (RIGHTS OF

Mekkede Nevvs isminde bir deve tccar vard. Bu kiinin develeri arasnda bir de
hastalkl devesi vard. Abdullah b. mer bu hastalkl deveyi, Nevvsn ortandan satn
ald. Orta daha sonra Nevvsa gelip, o hasta deveyi sattn syledi. Nevvs: kime
sattn? deyince: yle, yle ihtiyar bir adamd dedi. Nevvs: Yazklar olsun sana! Vallahi
bu ihtiyar, Abdullah b. merdir. dedi ve hemen Abdullah b. merin evine kotu. Ve
ortam size kusurunu/hastaln bildirmeden bir deve satm diyerek durumu anlatt.
Abdullah b. mer: yleyse, malna dn(geri al). Nevvs tam deveyi gtrmek zere
ekmeye baladnda, Abdullah b. mer: Deveyi brak (kalsn). Biz Hz. Peygamberin:
hastaln bizzat kendisinden ileri gelen bulacl yoktur (Allah isterse bular) hkmne
raz olmu kimseleriz dedi. Bu hadisten karlan fkh hkm: aypl ve kusurlu bir maln
kusurunu, satc mteriye bildirir. Mteri de kusuruyla beraber almaya raz olursa, alveri
gereklemi/kesinlemi olur (Buhr, Kitbul-Buy).(IV/422)
MTER, ALDANMASINI NLYOR, SATICININ: GZEL BR RNEK,
SLM DNEN ADAM N
(A BRILLIANT SCENE FOR HOMO ISLAMICUS).

41

Sahblerden Cerr b. Abdullah el-Becelnin klesi bir defasnda yz (gm) dirheme bir
at satn almt. Cerr at grnce, at sahibinin aldandn anlad ve at gtrp tekrar pazarlk
yaparak, atn fiyatn sekiz yz dirheme karp, be yz dirhem daha verdi. Ve Hz.
Peygamber bama herhese hayrhh (herkesin iyiliini istememi) olmam emretti. dedi
Umdetul-Qr, I/376). Buhrdeki bu hadis yledir: (Cerr dedi ki:) Ben Hz. Peygambere
Lilhe illallh Muhammedun Raslullha ehadet etmek, namaz klmak, zekt vermek ve
her Mslmana nashat etmek, samm bir hayrhh olmak zere biat ettim(Buhr,
Kitbul-Buy).(VI/474)
EYYB SAHTYNNN GRLER. Yukarda ad geen alim Eyyb
Sahtiynnin grleri ile birka herhalde faydal olacaktr: Eyyb
Sahtiyn (687-749 M./ 68-131H.) sahtiyan (tabaklanm, boyanm,
cilalanm deri) ticaretiyle urat iin Sahtiyn nisbesiyle anld.
Kk yandan itibaren kendisini ilme adad. lim meclislerine byk bir
sebatla devam etti ve hocalarna kar gsterdii sayg ile dikkati ekti.
Drt yl boyunca derslerine katld mehur tabi limi Hasan- Basr
tarafndan, Eyyb, Basra genlerinin efendisidir eklinde vld. Hasan-
Basrden ve At, Him b. Urve, bn Srn, krime, Katde, Mchid, Nfi,
Sad b. Cbeyr ve Salim b. Abdullah b. mer gibi birok kiiden hadis
dinledi. bnl-Mednye gre 800, bn Uleyyeye gre ise 2000 civarnda
hadis rivayet etti. Kendisinden de Hammd b. Seleme, Hammd b. Zeyd,
bn Srn, Mlik b. Enes, Mamer b. Rid, Sfyn es-Sevr, Sfyn b.
Uyeyne, ube b. Haccc ve Zhr gibi byk limler rivayette bulundular.
mam Mlik, kendilerinden hadis dinledii limlerin en stn olarak kabul
ettii Eyyb Sahtiyn dnda hibir Irakldan hadis naklinde
bulunmamtr. Eyyb es-Sahtiyn; bn Srn, Yahya b. Man, Drekutn ve
Nes gibi hadis alimleri tarafndan hadis naklinde birinci derecede
gvenilir kiiler iin kullanlan sebt ve sika sfatlaryla nitelendirilmitir.
bn Sad ise onu art arda sralad sika, sebt, cami, hccet ve adl
vasflaryla vmtr. Eyybu, Basrann hadis hfzlar arasnda sayan
Sufyan bin Uyeyne ise bizzat grt altm sekiz tabi iinde onun
gibisine rastlamadn ifade etmektedir. bn Avn da Eyybun stnln
kabul ederek, onun rivayetini kendisininkine tercih etmitir. mam ube,
Eyybu fakihlerin efendisi, bn Mehd Basra ehlinin hcceti olarak
nitelemektedir. Eb Dvd ise Ahmed bin Hanbelin Eyybu mam
Mlikten stn tuttuunu bildirmektedir. En salam alt hadis kitab olarak
kabul edilen Ktb-i Sitte melliflerinin hepsi ondan nakilde
bulunmulardr.
Eyyb es-Sahtiyn bid, zhid, fazilet sahibi, snnete bal, bidatlara
kar mcadele eden bir limdi. Zhidliin (dnyaya nem
vermemenin) gizlisinin makbul olduunu, zhdn dier
insanlar zerinde tahakkm (kendisine hrmet ettirme)
arac yaplmamas gerektiini sylerdi. Sabahlara kadar ibadet ettii
halde bunu kimseye belli etmemeye alrd. Zhd ve takvay stnlk
srasna gre Allaha ibadetle tevhidde zhd, haramlarda ve
helllerde zhd olmak zere dereceye ayrrd. Riya (gsteri)
olur korkusuyla evinin denmesinde ve giyim kuamnda ar
42

sadelie gitmezdi. Krk defa hac yapt ve bu yolculuklar srasnda baz

kerametleri grld rivayet edilir. Emevlerin buhranl dneminde
yaayan Eyyb es-Satiyn ,siyasetten uzak bir hayat srm, hatta
arkada Yezd (III) Emev hkmdar olunca onunla ilikiyi kesmiti
(Akgndz 1995).
Eb Hanfe ile rencileri olan byk alimlere gre ise, ister daha nce
ister sylenilmi olsun ister olmasn, o anda orada olmayan bir mal, alc
ve satcnn alp-satmalarnda bir saknca yoktur. Ama mterinin mal
grdkten sonra alveriten vazgeme hakk vardr. rih Ayn (1361-1451
M./ 762-855 H.) ise, Tahv(853-933 M./ 239-321 H.)den yle bir olay
nakleder: Talha (Radyallhu Anh), Osman(Radyallhu Anh)dan bir mal
satn ald. Hz. Osmana bu alverite aldandn dediler. Hz. Osman:
Vazgeme hakkm vardr. nk grmediim halde (yanmda deilken)
malm sattm dedi. Hz. Talha ise: Hayr, benim vazgeme hakkm var.
nk mal grmeden aldm. dedi. kisi Cubeyr b. Mutimi hakem tayin
ettiler. Cubeyr b. Mutim (R.A.) vazgeme hakknn Talhann olup,
Osmann (muhayyerlik) hakk olmadna hkmetti. brahim en-Neha ile
ab, Hasan Basr, Mekhl, Sufyn- Sevr gibi ilk dnem mtehid imamlar
da bu grtedirler. Grme zrlnn sat, afi bilginlerinin ouna gre
geersizdir. nk alaca/ald mal hibir ekilde grme imkan yoktur ve
onun sat vazgeme hakk olmayan ve gz nnde olmayan (sat annda
orada bulunmayan) bir mal satmak gibidir. Baz bilginlere gre ise, baka
bir kii, grme zrlye, maln zelliklerini sylemesi artyla,
byle bir alverie saknca yoktur, denilebilir. mam Malik ile
mam Ahmed b. Hanbel de, bu grtedirler. Eb Hanfeye gre ise
grme zrlnn sat kaytsz artsz geerlidir.(II/296-297)
EEE BNMES, HZ. PEYGAMBERN

(NO DEMONSTRATION EFFECT).

Hz. Peygamber, Haybere giderken bir eee binmiti. Medine-Hayber

aras sekiz konaklk bir yol idi (ki, 170 km.lik bir yol idi). Hz. Peygamber,
Haybere varnca Zarib adl ata binmi ve zerine iki kat zrh giyip, bana
miferini takm, eline mzran ve kalkann da almt. Yolculuk esnasnda
ise eee binmesi, alakgnlllnn kantdr.(Kamil Mirasn orijinal
ifadesi: yolda iken merkebe binmeleri de muttasf buyrulduklar keml-i
tevzuun dellidir. (II/302)
MSLMAN OLMAYAN USTALARIN N ETMES, MEDNE MESCDN
(TO RECRUIT NON-MUSLIM WORKERS/FOREMEN FOR RE-BUILDING
OF THE PROPHETS MOSQUE).
Kmil Miras, mescidin daha sonralar tekrar inas konusunda u bilgiyi
veriyor: Daha sonra Veldin hkmeti zamannda Mescit, daha muhteem
bir ekilde geniletilmi ve yenilenmitir. Veld, Medne vlsi mer b.
Abdlazizi bu ie memur etmiti. ark Roma (Dou-Roma/Bizans)
mparatorluuna gnderdii bir mektubunda, Hz. Peygamberin mescidini
yenilemek istediini bildirip, usta ve ii istemiti. mparator da, krk Rum

43

ve krk Kpt olmak zere seksen ii ile beraber bir ok da levzm-

iniyye (inaat malzemesi) gndermi ve krk bin dinr (altn) da hediye
etmiti (Sbknin Tenezzls-Sekne al Qandlil-Mednesinden).
mer b. Abdlazizin hicretin 91.ylnda tamamlad bu mescit inaatna
ilave, Abbslerden Mehd zamannda yaplmt ki u andaki (1938 yl)
Kabe mescidinin snrlar, o zaman geniletilen snrlardr. (IV/203)
Mednedeki Hz. Peygamber zamannda yaplan mescit iki yz metre
murabba (kare) idi..(IV/215)
NE ET KENCE YAPILACAK CEHENNEMDE, FZCLERE ?
(PAINFUL TORMENT TO THE MONEYLENDER/USURER).
Hz. Peygamber, grd bir ryay yle anlatmt, sahblerine: ..ileri
gittik. Frn gibi alt geni, st dar bir delie eritik. Bu deliin altnda ate
yanyordu. Ate, alevlenip ykseldike iindeki insanlar da ykseliyor,
hatta (delikten) kmaya yaklayorlard. Atein alevi sakinletike de,
aa dnyorlard. Burada plak erkekler, plak kadnlar vard. Bu iki
melee ben: -Bunlar kimdir? diye sordum. Melekler bana: Hi sorma,
ileri git! dediler. Yrdk, t ki kandan bir nehrin iinde ayakta bir adam
dikiliyordu. Bu nehrin kenarnda da bir adam duruyordu. nnde nar gibi
yuvarlak talar bulunuyordu. Nehirdeki adam yzerek sahile doru- gelip
kmak isteyince, sahildeki adam enesine bir ta atyor, nehirdekini eski
yerine ide ediyordu. kmak iin sahile doru gelmeye her teebbs
ettike, sahildeki adam hemen bunun enesine bir ta frlatyor, onu eski
yerine reddediyordu. Bu iki melee ben: -Bu nedir? diye sordum. Melekler:
-Sorma, ileri yr! dediler. Birlikte yrdk..Meleklere: bu gece beni
gezdirdiniz. imdi bana grdm eyleri bildiriniz! dedim. Melekler:
Evet (anlatalm) dediler..Hani o delik iinde grdn plaklar yok mu?
Bunlar da zin edenlerdir. Nehirde grdn (ikence ile cezalandrlanlar
da) faiz yiyenlerdir (..vellez raeyteh fin-nehri kilur-rib..)(IV/599)
YED EN BYK GNAHTAN BR: FAZ YEMEK
SEVEN DESTROYING SINS (INTEREST: ONE OF THEM).
Hz. Peygamber: Azab ok fazla olan, helk edici yedi eyden saknnz buyurdu.
Sahbler: Bunlar nedir, Ey Allahn Elisi! diye sorduklarnda, Hz. Peygamber: 1) Allaha
ortak komak, 2) Sihir yapmak, 3) Allahn ldrlmesini haram kld bir can ldrmek;
(slmi mahkemenin verdii kararla) bunu hak etmi olanlar dnda, 4) Faiz kazanc
yemek eklur-rib, 5)Yetim mal yemek, 6) Sava meydanndan kamak, 7) Susuz
mmin kadna, zina iftirasnda bulunmak.(Kitbul-Vasy)(VIII/224)

YOKTUR KASKATI KALBNDE FZCNN ZERRE KADAR ERDEM VE

DAYANIMA.
Fizcilikle serveti artrma deti, kazan yollar olan ticreti de, sanyii de ziraat da terke
sebep olur. Bu da memleketin ekonomik ynden zayflamas sonucunu dourur. Fizcilik,
44

fertlerde fazilet (erdemlilik) duygusunu ldrr, tevn- itimyi (sosyal/toplumsal

dayanmay) felce uratr. AINA DRMEKTR GAYES FZCNN, HTYA
SAHPLERN: (Tek) Geim gayesi yoksullar ve ihtiya sahiplerini ana drerek, bu
insanlarn hayat boyu edindikleri kazanlarn alata alata ellerinden alp, gle gle
yemekten ibaret olan bir kat kalpte, fazlet ve itim tevn (toplumsal dayanma) duygusu
aramak, eytann mn edeceine inanmak kadar uzak bir eydir. Bir toplumda tevn ve
tesnd (yardmlama ve dayanma) rhunun zayflamas, hrszlk, dolandrclk,
yankesicilik gibi fenalklara kap aar; ibhiyecilik (her ey hell) duygusunu tevld eder
(dourur); ve git gide fevzy- itimiyye (toplumsal anari) ile (mncer olur) sonulanr.
The Prohibition of Interest is the Last Step of Economic Evolution.
Hz. Peygamberin 632 ylndaki mehur Arafat hutbesinde: Artk fiz, lh emir ile yasaktr
buyurduunu grmtk. Bu konumadan bir-iki saat sonra Mide sresinin 3. yeti inmi:
El-yevme ekmeltu lekum dnekum ve etmemtu aleykum nimet ve radtu lekumul-slme
dnen Bugn sizin iin dininizi tamama erdirdim. zerinizdeki nimetimi tamamladm. Ve
size din olarak slm ihtiyar ve intihb ettim (setim). Hz. Peygamber bu konumasnda,
fiz, kan davas, gasp, zulm gibi chiliyetin btn gayr- insn (insanlk d) ananelerini
ykp, yerlerine yenilerini koymas; hemen arkasndan da bu yetin inmesi, vzhan (aka)
gsteriyor ki, bu yeni emirler medeniyetin en stn birer hkmleri idi. Bu srete fizin
lav (kaldrlmas) da, hi phesiz iktisd ve itim (sosyolojik) ynlerden mkemmele
ulama idi. Bu zirve noktaya ulaan toplumlarda, zarurete denlerin ihtiyalar, karz- hasen
dediimiz ferd ve itim tevn (toplumsal yardmlama) ile salanyor, demektir. Herkes
itiraf eder ki, fukarasnn ve zaruret sahiplerinin ihtiyalarn karz- hasen (karlksz dn)
ile telf eden bir toplum, banker bir milletten elbette daha mesuttur. Karz- hasen ve tevn-i
itim (toplumsal yardmlama), bir milletin zirveye ulatnn en ak almetidir. Bunun
aksi ise, fizin yaygnlamas da, gerilemenin hodkmln (bencilliin) apak gstergesidir.
Bir toplumun zenginlerinin mutluluklarn, yoksullarnn ve ihtiya sahiplerinin kazancndan
elde etmesini tevik eden hibir toplumsal sistem yoktur. slm dni refh-i itimyi
(toplumsal refh) salamak iin bir toplumsal yardmlama kuraln mecbr klmtr ki, o da
zekttr. Mill sermayenin krkta biri her sene dzenli olarak milletin fakirlerine, muhtalarna
ayrlrsa, az zaman zarfnda bir refah ve mutluluk dnemine doru varlacana hi phe
yoktur. (Sabri Erdodu, Trkiye iin bu srenin sekiz buuk yl olduunu hesaplamt, otuz
yl nce. i.y.) Bit tarafta fizi yasaklayan dnimiz, br yandan da yoksullar iin de zekt
gibi farz ve karz- hasen gibi nfile (gnlllk temeline dayanan) krediler amtr ki,
bunlarla en olgun toplumlara ulalmas hedeflenmitir.(VI/390-391)

ZR YAAMDA SAHBLER (COMPANIONS OF THE PROPHET IN

THE AGRICULTURAL SECTOR) (HOUSING IN THE PERIOD OF THE
PROPHET)
Buhrnin verdii bir bilgi ise yledir: Hz. Abbasn klesi krime anlatt
ki: (Bir gn) Abdullah b. Abbas bana ve ocuu Aliye yle dedi: Gidin de
45

Eb Sadi Hudrden biraz hadis dinleyin. Eb Sadin yanna gittik.

Bahesini tmar ederken bulduk. Bizi grnce hemen geldi ve anlatmaya
balad..(II/390) (imdi Medinenin bir paras olan) Akk vdsi, Medine
civarnda hurmalklar ve pnarlar olan bir yerdir. Burada mehur sahb
Sad b. Eb Vakks bir kk yaptrm ve orada vefat ederek n Medineye
getirilmiti. (II/435) Ahmed Naim Bey, Hz. Enesin de Basra dndaki bir
kknden bahsediyor: Buhr, Enes (Radyallhu Anh) kasrnda
(kknde) iken ahynen (bazen) (Basra cmiinde) Cumada hazr bulunur,
bazen de bulunmazd. Bu kasr (Basrann dnda) iki fersah (alt mil)
uzaklkta Zviye denilen yerde idi.(III/53)
(Sahblerin en uzun
yaayanlarndan biri olan Hz. Enes, o sralarda yz yan gemiti ve ok
kalabalk bir ilesi vard. Hepsi muhtemelen o binada kalyorlard ve
ziraatle megul oluyorlard. i.y.)
Maddi durumu iyi olan sahblerin iyi evlerde ve kklerde oturduuna bir
kant da Buhrnin naklettii u bilgidir: Hz. Peygamber yanndaki
sahblerle beraber bni Sayyd denilen kiiyi aramak iin Ensrn
(Mednenin yerlileri) bir kolu olan Ben Meglenin oturduu mahalleye
gitmiti ve burada bir tumun yannda.. tum: kale demektir. Baz dilciler
tatan yaplm korunakl bir bina, bir atodur. diyen Kamil Mras tumu
kasr kk olarak tercme etmitir.(IV/523)
TCR HAYATTA SAHBLER.
Ebl-s, Hz. Peygamberin damaddr. Annesi, Hz. Peygamberin ei Hz.
Haticenin kz kardei Hint idi. Ebl-s, slm ncesi dnemde mal ok bir
kii olup, ticareti gzel ve doru, gvenilir kiiler arasnda parmakla
gsterilir bir ahs olup, Hz. Peygamberin peygamberliinden nceki
hayatnda, hemen her gn Hz. Peygamberle beraber olan, hatta sabah ve
akam yemeklerini ou zaman beraber yedikleri bir tccar idi. O gnlerde
Hz. Hatice, kzkardeinin olu olan Ebl-sn kz Zeyneple evlenmesi
iini Hz. Peygamberle grm, Hz. Haticeyi hi krmayan Hz.
Peygamber de, bu evlenmeye olur vermiti.. Ebl-s Mslman
olmaynca, hanm Zeyneb, kocasndan ayrlarak Hicretin ikinci ylnda
Medneye geldi. Hicretin sekizinci ylnda Ebl-s, Mekkelilerin bir ticaret
kervannn banda olarak ama gitmiti. Dnnde Medineye yakn bir
yere gelince - o srada Mekke ile Medine sava halinde olduklarndan- baz
Mslmanlar bu kervan basp, kervandaki Mekkeli mriklerin mallarn
ganimet olarak almak, kervanda kim varsa onlar da ldrmeyi
planlamlard. Hz. Peygamberin kz Hz. Zeynep bunu haber alnca,
babasnn yanna gedip: Ey Allahn Elisi, btn (kadn olsun, erkek olsun)
Mslmanlarn verdii ahit, ahit deil midir? diye sz balam, evet
cevabn alnca da, yle demiti: Ebl-sa akraba desek olur,
yeenimizdir; yok (bunu saymaz da) yabanc dersek, bizden bir ocuun
babasdr. te bundan tr, ben ona emn (can gvenlii) veriyorum
demiti. Sahbler bunu duyunca, Ebl-sn kervann yine bastlar fakat,
ellerinde hibir silah olmayarak. Ona yumuaklkla yle dediler: Ey Ebls, senin Mekke iinde erefin byktr. Hz. Peygamberin de yeeni

46

saylrsn. Damadsn da. Gel Mslman ol da, Mekkelilerin senin yannda

bulunan btn mallar da, ganimet olarak senin olsun. Ebl-s buna raz
olmad ve: sizin bana sylediiniz u tavsiye ne kt szler. Ben yeni bir
dine, vefaszlk yaparak sznde durmayarak m gireceim? dedi. Ve
Mekkelilerin yzlerce develik ticaret eyasn can gibi koruyarak, Mekkeye
gtrd. Mekke de herkesin maln tek tek dattktan sonra, ayaa kalkp:
Ey Mekkeliler! Zimmetimde olan dedim mi? diyerek sordu. Evet
cevabn aldktan sonra: yle ise haberiniz olsun, ben Allahtan baka bir
ilh olmadna ve Muhammedin Allahn Elisi olduuna tanklk
ediyorum dedi. Ve Medineye doru yola kt. Medneye varnca Hz.
Peygamber, yeni bir mehir ile, Zeynebi tekrar kendisine
nikahlamtr.(II/455-456)
BORLULARA TOLERANS (TOLERANCE TO DEBTORS).
Sahb Kab b. Mlik bir dier sahb Abdullah b. Eb Hadreddeki bir
alacan Medne Mescidinde istemi. ( derken tartmaya dnm de)
(Her ikisinin de) O srada (Mescide bitiik) evinde bulunan Hz.
Peygambere iittirecek derecede sesleri ykselmi. Hz. Peygamber
odasnn perdesini aralayp: Ey Kab diye seslenmi. Kab Lebbeyk
(Buyur/Emret) Ey Allahn Elisi deyince, Hz. Peygamber eliyle iarete
derek: u kadarn, yani (alacann) yarsn bala buyurmu. (Kab
hemen) : Vallahi baladm ey Allahn Elisi deyince, Hz. Peygamber de
Abdullaha (Haydi, Kalk, de demiti.(II/399)
Buna benzer -veya ayn olayn deiik bir anlatm da olabilir- bir olay da
yledir:
Hz. Peygamber bir gn Mescide bitiik odasnda otururken, kapnn
nnde (bir alacak yznden) iki kiinin yksek sesle tarttklarn iitti.
Borlu, borcun bir miktar drlmesini ve demede kolaylatrlma
yaplmasn istiyordu. Alacakl ise: Vallahi balamam! diye yemin edip
duruyordu. Barma devam edince, Hz. Peygamber dar kt ve Bir
iyilii ilememek zere yemin eden nerededir?(kimdir?) diye seslendi.
Alacakl, keml-i hicbla (utanarak): Benim, Ey Allahn Elisi dedi ve
ekledi: tamam, borlu nasl istiyorsa yle olsun dedi (ve yar yarya
anlatlar).(VIII/129)
Hz. Peygamber buyurmutur ki: Satarken, alrken, alacan isterken, borcunu
derken kolaylk gsteren kimseye Allah rahmet eylesin Yine Buhrnin
naklettii mehur bir hadis de yledir: Sizden evvel geen mmetlerden bir kii lmt. (O
kiinin rhu melekler tarafndan karlanarak) ona: Dnyada ne hayr iledin? diye soruldu.
O da: ben halka mal satardm. Alacam tahsil ederken, durumu iyi olanlara (deme gc
olanlara, demelerinde) genilik tanrdm, fakirlerin de (borlarnn bir ksmn) balardm.
O kii(nin) bu nedenle (gnahlar) baland.(VII/285)
MSLMANA YASAK SEKTRLER
SECTORS).

(PROHIBITED BUSINESS/TRADE

47

 Hz. ie anlatr ki, Bakara sresindeki faizle ilgili yetler indii zaman,
Hz. Peygamber Mescide kt ve bu ayetleri halka okuyup, sonra da iki
ticaretinin (alnp-satlmasnn da) haram olduunu syledi. Faiz yasa en
son bildirilen eriat hkmlerindendir. (Alkoll) ki ticaretinin
haram olduunu, Hz. Peygamberin faiz yasan bildiren ayetle birlikte
sylemesinin nedeni, iki yasann da o zamana kadar geciktiini hatra
getirebilirse de, ikinin yasaklanmasnn ok evvel olduu kesindir. htimal
ki, evvelce ikinin yalnz iilmesi haram olmutu da, alm ve satmndaki
haramlk bu vakte kadar gecikmiti diyen baz bilginler varsa da, bu yorum
doru olmaktan uzak bir grtr. nk ikinin iilmesi haram olunca,
alm-satmndan bir yarar salamann da haram olaca phesizdir. rih
ynnin aklamasna gre ise ikinin haram olduunun bu vesile ile bir
kez daha vurgulanmas amalanmtr veya o srada mescitte ikinin
haram olduu bilgisi kendisine ulamam evre veya uzak kabilelerden
baz kimseler mescitte bulunuyordu da, Hz. Peygamber onlarn bunu
duymas iin byle sylemiti.(II/401-402)
GZL FZ/FZ PHES (SECRET INTEREST/USURY).
Hz. mer bir gn yle demiti: Fizin (slm ncesi) chiliyet dneminde
karlamadmz, ama bugn bizim bir ok ticr ilemlerimizde ikr (net olarak) grlen
baz ekilleri vardr ki, hayvanda sele de bu eitlerden biridir. Hz. merin bu ifadesinden
fzin gizli ve dikkat edilmesi gereken ynlerinin de bulunduu anlalyor. Fiz
hakkndaki bu phelerin sebebini de yine Hz. mer yle aklyor: Fiz yeti, Kurnda
inen son yetlerdendir. Hz. Peygamber, fizin birok ynlerini bize bildirmeden bu dnyadan
gt. O nedenle sizler, mlm olan (bilinen) fizi terk ettiiniz gibi, fiz
phesi olan ileri de braknz. Mehur hadiste de: hell bellidir, haram da bellidir.
Fakat bu ikisi arasnda hell ve haraml herkese bilinmeyen baz pheli iler vardr.
Bunlardan kanmak takvnn (Allah korkusunun) gerei olduu bildirilmitir. te baz fiz
eitleri, bu pheli ilerdendir ki, bunlardan itinb (saknmak), vaciptir (zorunludur).
bhe-i rib, ribdr Fiz phesi, fizdir cmlesi, ite bu bilgilerden mlhem (ilham
alnarak konulmu) bir fkh kuraldr. Zaten fakihler (slm hukukular), haram olan fiz,
hadiste bildirilen alt madde ile snrl olmayp, ite dier baz eylerin de bu alt maddeye
mlhak (ilave) edilmesi gerektiini keml-i fetnetle (zeki bir kavrayla) anlayarak, bhe-i
rib, ribdr fkh dsturunu (esasn/kanununu), bu haberlerden kararak, koymulardr.
(h Veliyyullh Dihlev(1114-1176 H./ 1703-1762 M.)nin Huccetullhul-Bligasndan
II/80)(VI/388)
HELL OLMAYAN MAL: FTNE
PHILOSOPHY).

(ECON

(Hz.) mer: Hz. Peygamberin fitne hakkndaki szlerini (bakalm)

hanginiz bellemi? diye sordu. (Huzeyfe): Dedim ki: Ben. Hem de nasl
sylediyse aynen (biliyorum) nsann ilesi, mal, evlad, komusu
yznden urad fitneye, namaz, oru, sadaka, iyilii emretme-ktl
yasaklama, keffret olur (bu ibadetler kiinin gnahlarnn silinmesini
salarlar) Fitne: aslnda imtihandr ki, Trkesi snama demektir.
Sahtesi, gereinden belli olsun diye, altn, gm potada eritmeye fitne
denildii gibi, iyilii, ktl belli olsun diye insana yaplan her
muameleye de bu isim verilir. Fitne ok mnya gelir: (1) nkr ve sapklk:
48

vaqaa fil-fitneti dallete (sapkla) ve gmrhiye (kt yola) dt

demektir. (2) Rezillik (3) Bel ve azap: dnya fitnesi ve kabir
fitnesinden kast budur (4) Sava, i sava (5) nsann durumunun iyilikten
ktle dnmesi (6) Bir eyi beenip kalbin ona ynelmesi ve sevgi
gstermesi: kadn fitnesi ve evlat fitnesi bu eittendir. (7) Mecnn ve
eyd (deli) olmak. nsann ilesi yznden fitnesi, hell
olmayan i ilemesidir; mal yznden fitnesi, almas hell
olmayan mal alp, hell olmayan yerlere sarfetmesidir.
Evld yznden fitnesi: onlara ar sevgi gsterip, bir ok iyilik
yapmaya onlar(la gereinden fazla ilgilenmesi) yznden
frsat bulamamasdr. Yahut onlar geindireceim derken,
helle harama dikkat etmemesidir. Komusu yznden fitnesi,
komusunun zengin olmasn istemeyip, ona haset etmesidir.
rih Ayn, gnahlara keffret olan (silinmesini salayan) be eyi zah
ederken, zimmetle ilgili haklar ya beden, ya ml ya da szle olur. Bundan
tr (Hz. Peygamber), beden ile yaplan ilerin en stn olan namaz ve
sadakay, (yine) mallarla yaplan ilerin en stn olan
sadakay ve szle yaplan ilerin en stn olan iyilii emretme-ktl
yasaklamay vurgulad.(II/468-469) Kii neden zengin olmak istiyor? Bu
soruyu kendisine sk sk sormaldr. Kasas sresi 83. yette: Biz
(Azmun) hiret yurdunu, yeryznde kimseye kar byklenmek
istemeyen ve fesad gnlnden geirmeyenlere nasip edeceiz.
buyrulmutur. Hz. Ali: bir kimse, kendi naln tasmas (ayakkab bac),
arkadann naln tasmasndan daha gzel olsun arzusuna dt m, bu
yetin hkmne girer buyurmutur.(III/66)
KITLIK ZAMANINDA ZENGNLERN EK GREVLER. (CHARITY, DUTIES
OF THE RICH IN THE FAMINE)
Hz. Eb Bekirin ocuu olan Abdurrahman anlatr: Ashab- Suffe fakir
kimselerdi. Suffe: Medne Mescidinin bahesinde st rtl (yanlar ak)
bir yerdi ki (ounlukla) ailesi ve kimi kimsesi olmayan gariplerin sna
olan bu yerde barnan fakir sahblere Ehl-i Suffe ve Ashb- Suffe
denirdi. Hatta, Hz. merin olu Abdullah b. mer de bekr iken orada
kaldndan bahseder. Ashb- Suffenin adedi, evlenme, vefat yahut sefere
gidenlerin adedine gre bazen artar, bazen de eksilirdi. Bir ara saylar
yetmie ulamt. (Bir gn herhalde akam namazna yakn bir vakitte) Hz.
Peygamber, sahbilere seslenerek: (Bu akam) ki kiilik yemei olan (bu
Ashb- Suffeden) bir ncsn (bir kiiyi); drt kiilik yemei olan da
beincisini yahut altncsn (bir veya iki kii) birlikte evine (yemee)
gtrsn. buyurdu. (Babam) Eb Bekir de, (bunlardan) n (eve)
getirdi. Hz. Peygamber de ( akam) Ashab- Suffeden on kiiyi evine
gtrd. Eb Bekir eve (yatsdan sonra tekrar) geldiinde gece hayli
ilerlemiti. Hanm ona : nerede kaldn (misafirler bekliyor) dedi. O da:
Hl onlara yemek vermedin mi? diye kt. Hanm: Sen gelmeden
yemek yemeyeceklerini sylediler. Yemei nlerine koyduk, yemediler.
Hadisin erhinde Ahmed Naim Beyin u notu dt grlyor: Btn
sahbler o sralarda geim darl ektiklerinden, nfuslu bir eve yalnz
bir, drt nfuslu olana yine bir yahut iki fakir veriliyordu ki bu takdirde, ev

49

halk yiyecekleri yemein yalnz te birini, drtte birini, bete

birini..Mslman kardelerine vermi oluyorlard. Sahbleri daha ok
yoksul doyurmakla ykml tutmak, yoksullarla beraber bu defa hane
halknn da a kalmasn dourabilirdi. Ahmed Naim Efendi hadisten yle
bir hkm de karyor: Bu uygulama, ktlk zamanlarnda yoksul
olanlar, varlkl olanlarn hanelerinde besletmenin eriata
uygun olduu hkm kyor ki, zaruret zamannda
fakirlere zenginlerin bakp a brakmamasnn farz olduu
anlalyor. Nitekim daha sonraki (Hz. mer devrindeki) mur-Ramde
ismini alan Ktlk senesinde, (Hz. mer) fakirlerin okluundan her eve
nfuslar adedince a ve yoksullar datp, bir insan kt- yevmsinin
(gnlk yiyeceinin) yars ile yetinse, helk olmaz (lmez) buyururdu.
nne fil-mli hukkan sivez-zekti (malda/servette zektn dnda (da
yoksullara verilecek) haklar vardr) dedikleri, ite bu gibi eylerdir
(yaplacak hayrlar/yardmlardr).(II/544)
ARIDA ODUN SATMALARI, SAHBLERN.
Bu kurr (Kurn iyi bilenler), Ehl-i Suffeden idiler ve Kurn ezberlemek
ve retmek ile megul olup, gecelerini namaz ile geirdikten sonra,
sabaha kar tatl su tedarik edip, mminlerin anneleri olan Hz.
Peygamberin hanmlarnn odalarnn nne brakrlar ve daha sonra da
odun toplamaya kp, odunlar arda sattktan sonra bedeliyle Ashb-
Suffeyi doyururlar ve Hz. Peygamberin retilerinden gerei gibi
yararlanan, hakkaten mbarek, ftvvet sahibi, srekli ibadet eden salih
genlerdi.(III/241)

HANGSDR, EN SAYGIN/TEMZ/HELL ?
CLEANEST (RESPECTED) JOB?).

(WHAT IS THE

(Endlsl bilgin)bn Abdilberr(978-1071 M.)in aklamasna gre, Hz.

mer: halkn hor grd ileri yaparak para kazanmak, halka el
amaktan ok ereflidir dermi. u beyit de, Hz. Alinindir denilir:
yeqlun-ns: fil-kesbu run fe-qultu: elru f-zullis-suli halk baz
kazanlar ar/ayp olarak dnr ama ben, esas ayp halktan istemedir
derim. Bir hadiste: kazancn en iyisi ve ereflisi, el emei ve aln teriyle
kazanmaktr buyurulmutur. Baz bilginler bunu kazanlarn en
faziletlisi/erdemlisi saymlardr. Mverdi (972-1058 M.): kazan yollar
tr: ziraat, ticaret, sanat. fi mezhebinde ticaret en ho, en helal
kazan yolu olarak kabul edilmi ise de, bence en temiz kazan
ziraattir. der. Ve ziraatin, tevekkle (Allaha tamamen gvenme)
en yakn olunan bir kazan yolu olduunu bildiriyor. Nevev
(1233-1277) de, slam fkh ve hukuku ile ilgili eseri Mzehheb erhinde
u aklamay yapar: Buhrnin Sahhinde Hz. Peygamberin: phesiz
insan, eliyle kazancn yemekten daha hayrl bir yemek yiyemez

50

buyurduu nakledilmitir (m ekele ehadun tamen qattu khayran min

en-yekle min ameli yedih). Kazanlarn en stnnn ne olduu ile
ilgili nakledilen itihatlar arasnda en doru olan, el emei ve aln teriyle
kazncn salamaktr. Ve bu itihat dnin temel kaynaklarnda yer almtr.
FZYOKRAT OKULUN NCS M MVERD, YED YZ YIL NCE,
QUESNAY(1694-1774)DEN?
(MAWARD AS A PIONEER OF QUESNAY
(1694-1774) ?)
Beden gc ile kazan arasnda da en ho ve en helal olan ziraattir.
Ziraat, en ar beden mes ile meydana geldii iin Mverd(364-450 H./
974-1058)nin aklamasna gre ziraattte derin bir tevekkl de vardr.
Elindeki ve avucundaki servetini topraa samak ve sonucu Cenb-
Hakkn yardm ve cmertlik hazinesine havale etmek, ancak kuvvetli bir
mn ve derin bir tevekkl ile mmkn olabilir. Sonra ziraatin yarar
ummdir (toplumun her kesiminedir). Btn insanlar ve
hayvanlar ondan istifade ederler. Bizzat kendisinin tarlada/bahede
alarak ziraatla uramas ile, adam tutarak veya tarlay/baheyi
ocuklarna vererek onlara ektirmesi arasnda sevap/stnlk asndan bir
fark yoktur. Yine Nevev diyor ki: yukardaki hadisteki odunculuun
(odun/aa toplayp pazarda/arda/ ehirde satmann) dilenmekten stn
olduunun bildirilmesinden, bu iin en erdemli i olduu zan edilmemelidir.
WITHOUT ANY CAPITAL. Aksine Hz. Peygamber, bu iin sermayesiz,
letsiz, aracsz bir geim elde etme yolu olduunu hatrlatmak istemitir.
zellikle Hicaz gibi (iktisden) geri kalm bir blgede, yoksullarn en ok
ve kolaylkla yapabilecei bir sanat ve kazan vastas idi (Avnul-Br
erhu Tecrdil-Bukhr, f hmii Neylul-Evtr, IV/68den) .(V/264)
Efdal-i Meksib (Kazanlarn En stn): Hz. Peygamberin ziraati ve onun bir ubesi olan
aa dikimine pek ok nem vermelerine bakarak baz bilginler: efdal-i meksib
(kazanlarn en erdemlisi) ziraattir demilerdir ki Nevev (de) (631-676 H./ 12341277 M.) bunlardandr. Baz bilginler de, en faziletli kazancn el emei olduunu kabul
etmilerdir ki bu sanattr (ve sanayi/endstri sektrdr. i.y.) Bazlar da ticaret stndr,
demilerdir. Fakat sanatla geimini salama hakkndaki (tevik edici) haberler brlerinden
daha oktur. Hkimin de Mstedrekinde nakline gre, Eb Brde demitir ki: Bir defasnda
Hz. Peygambere hangi kazan daha temizdir? diye soruldu da, Allahn Elisi: Kiinin el
emei ile kazanc daha temizdir, bir de beyu mebrr daha stndr. buyurdu. Hkimin
salam bir nakil zinciri ile bildirdii bu hadiste ticaret, sanattan sonra anlmtr: ..suile
Raslullhi eyyul-kesbi etyabu Qle: amelur-raculi biyedih ve kllu beyn mebrrun.
Baz bilginler de bu kazan yollar arasndaki fazilet/stnlk derecesini birletirerek
demilerdir ki: hadiste sanatn (sanayin/teknolojinin/endstrinin) en ho/temiz kazan olarak
vlmesi, helllii ynndendir. Halbuki ziraatn en stn kabul: kendisiyle yararlanmann
genel/herkesi kapsayc olmasndan trdr ki ziraatn/tarmn yarar geneldir (istisnasz
herkes mecburi ekmek yiyecek, pirin, sebze yiyecek, az ok meyve yiyecek, az ok krmz
veya beyaz et yiyecek
i.y.). Sanatta bu derece, yani yararnn topluma yaygnl yoktur. u
halde stnlk zellii, insanlarn ihtiyalarna gre deiir. Mesela toplumun herhangi bir
sebeple (daha fazla) gdaya ihtiyaca olduu zamanlarda ziraat; iletiimin/ulamn kesik
olduu zamanlarda da ticaretin neminin artmas ile ticaretin, br sanatlardan daha ok ne
51

geer. Sanayiye ihtiya halinde, sanayi stnlk kazanr. rih Ayn (762-855 H./ 1361-1451
M.) bu ekilde izahn, gzel bir aklama olduunu not ediyor.(VII/122-124)
ZRAAT SEKTRN TEVK
(ENCOURAGEMENT AGRICULTURAL SECTOR).
Hz. Peygamber buyurmutur ki: Hibir Mslman yoktur ki, o, aa diksin, yahut ekin
eksin ve (onun) rnnden insan, ku, (herhangi) hayvan yesin de, kendisi bundan sadaka
vermi sevab almasn Mslimin Sahhinde de At b. Eb Rebh (27-114 H./ 647-732 M.),
Hz. Cbirden u hadisi nakletmitir: Hz. Peygamber buyurdu: Mslmanlarn iinde aa
diken bir kimse yoktur ki, ancak o aatan yenilen rn, o Mslman iin sadaka olmasn.
Yine o aatan alnan meyve (bile) de, onun iin sadaka olur. Vahi hayvanlarn
yedii de, o kimse hesabna sadaka olur. Kularn yedii de sadaka olur. Her insann o aatan
yiyip eksilttii rn de, onu diken Mslmana ait bir sadakadr. Yine Cabir konu ile ilgili bir
hatrasn anlatmtr: mm Mabed veya mm Mbeir el-Ensriyye isimli hanm kendi
hurmalnda iken yanna Hz. Peygamber geldi ve kadna bu hurmal diken/yetitiren
Mslman m kfir mi ? Kadn: Mslman dedi. Bunun zerine Hz. Peygamber: Bir
Mslmann diktii aacn meyvesinden, ektii ekinin rnnden her hangi bir insan, bir
canl yemez ki, bu yenilen o kiiye sadaka olarak yazlmasn
LMDR ARAZLERN EKLMEMES : LKENN LM
(HOMESTEADING).
Hz. ie nakleder ki, Hz. Peygamber yle buyurmutur: Her kim, kimseye ait olmayan bir
yeri mr ederse, o kimse o yere (o yerin sahibi olmaya) daha layktr. Buhr bu hadisi l
Araziyi Dirilten Kimse balyla at bir alt blmde nakletmitir. Hadiste geen Arz-
Mevt l Toprak demektir. Bununla mr edilmeyen (ekilip biilmeyen) ve harap bir
halde bulunan arazi kastedilmitir. te topra mr etmek hayata, topran mrn
terk etmek de memta (lme) benzetilmitir. Tahv (239-321 H./ 853-933 M.):
hy- mevt (l araziyi ihy(diriltmek, ekmek): Hibir kimsenin mlk olmayan ve
etraftaki halkn bir iine yaramayan bir yeri, mr etmektir diye tarif etmi ve bu topran,
belde dnda bulunmasn art koup, uzak veya yakn olmas arasnda fark grmemitir. Bu
esasa gre, Mecellenin 1270. maddesinde arzi-i mevt yle tarif edilmitir: Arzi-i mevt:
ol yerlerdir ki, kimsenin mlk (olmad) ve bir kasaba ve kyn meras veya baltal (da)
olmad halde, aqsy- umrndan uzak ola. Aqsy- umrn, Eb Ysuf: Kasaba veya
kyn en kenarndaki hanelerden yksek sesli olan bir kimse seslendiinde sesi iitilmeye
diye tarif etmitir. Umrana yakn olan yerler, ahlye (1) mera, (2) harman yeri, (3) baltalk,
olmak zere terk olunur. Bu yerlere arzi-i metrke denilir. hy-i mevt (ise): (1) Tohum
ekmek, (2) Fidan dikmek, (3) Sulamak, (4) Nadas etmek, (5) Bina ina etmek, ekilleriyle
olmak. Bilginlerin ounluuna gre, ihy-i mevt iin, imamn yani hkmetin
izni art deildir. Eb Hanfeye gre, ihy ve mr edilmek istenilen bo arzi, beldeye
yakn veya uzak olsun, mutlaka devletin izniyle ihya edilir. mam Malik de ehre yakn olan
topran ihyasnda izni art grm ve yaknlk ls olarak da, belde halknn meras
olmak gibi ihtiyac taalluk etmesi esasn kabul etmitir. Mecellede Eb Hanfenin gr
kabul edilerek: bir kimse sultann izni ile arzi-i mevttan bir yeri mr ve ihy etse, ona
sahip olur denilmitir ki, Hz. ie hadisinin bir ifade eklidir. (ie annemizin yukarda
nakledilen hadisiyle bunun bir alakas grnmyor ama bu biraz Kmil Mirasn bazen
yapt Hanefciliinden kaynaklanyor gibi duruyor. i.y.)

52

HOMESTEADING (APPLIED ISLAMIC ECONOMICS IN THE HADITH

BOOKS). Arz- mevtn (l arazinin) mlkiyeti, ihy ve mr edene ait olduu esas ile
ilgili olarak Buhrnin Sahhinde baz ek bilgiler de vardr ki, unlardr: Hz. Ali, Kfeye
geldiinde harap ve terk edilmi Kfe toprann ihy ve mrn ihy- mevt ilkelerini
uygulayarak salamtr. (..ve ra zelike Aliyyun Radyallhu Anhu f-erdl-kharbi bilKfeti). Hz. mer de: Her kim arz- mevt ihy ederse, onun mlkiyeti, ihy eden kimseye
aittir.demiti. (..ve qle Umeru Radyallhu Anhu men ehy erdan meyteten fe-hiye leh).
Buhrnin naklettii bu bilgileri mam Malik (93-179 H./ 712-795 M.) de Muvattda
nakletmektedir. Eb Ubeyd Qsm b. Selm (154-224 H./ 771-838 M.) da KitbulEmvlde salam bir senetle Hz. merin halifelii zamannda bu ifadesini bir menur
(kararname) ile ilan ettiini nakletmitir. Zhr(51-124 H./ 671-742 M.)nin verdii bilgiye
gre: Hz. mer zamanna kadar, baz insanlar tala evirdikleri arzi zerinde ekip
dikmeyerek, mlkiyet iddia ederlerdi. Hz. mer ise, halifelii dneminde ihy ve mr
edilmedike, srf tala evirmenin mlkiyet ifade etmeyeceini ilan etmitir. Tahcr: arz-i
mevttan olan bir yerin drt tarafna ta yahut kuru aa dallar koyup, burasnn kendisinin
olduunu belli etmek veyahut arzi iindeki otlar ve dikenleri temizlemektir ki, bu yaplan
fkha (slam hukukuna) gre arziyi ihy demek olmayp, tahcr (tala evirmek)
hkmndedir.(Buhr, Kitbul-Hars vel-Mzraa) (VII/160)
L ARAZY HY, HZ. PEYGAMBER VE HZ. EB BEKR HZ. MER
DEVRLERNDE (HOMESTEADING IN THE PERIOD OF THE PROPHET
MUHAMMAD AND CALIPH ABU BAKER AND UMAR).
Amr b. uaybn verdii bilgiye gre, Hz. Peygamber bo olan bir para arziyi paralara
ayrp Mzeyne ve Cheyne kabilelerinden baz kimselere vermiti. Fakat bu kiiler, bu
arziye (hi) bakmadlar (hibir ey ekip dikmediler) da sonra baka bir kabile halk gelip
oray mr ve ihy etmilerdi. Bunun zerine Hz. mer: Tarafmdan veyahut Eb Bekir
tarafndan parsel edilip verilen arzi paras, alan kimse tarafndan mr edilmezse, o kiinin
kullanma hakkn reddederim (arziyi ondan alrm). Yalnz Hz. Peygamberin verdii arz
mstesnadr. te her kim, elindeki arziyi sene mr etmeyip, yle ekip dikmeden brakr
da bakas gelip mr ederse, o arzi, ihy eden kimseye aittir; o arziyi kulanmaya, mr eden
hak kazanr. demitir. Bu prensibe gre, Mecellenin 1276. maddesinde: bir kimse, arzi-i
mevttan bir yeri tahcr etse, sene mddetle o yere bakasndan daha fazla hak sahibidir.
seneye kadar ihy etmezse, bir hakk kalmaz. Ve ihy etmek zere bakasna verilir
deniliyor.
BLGNLERN GRLER. Harap ve bo arziyi ihy ve mr iin imamn (devlet
bakannn) ve devletin izin ve rzas lazm mdr, deil midir? mam fi, Eb Ysuf ve
mam Muhammede gre, mr istenilen arzi, bir kye veya ehre yakn olsun uzak olsun,
mr iin devletin msaadesini almaya lzum yoktur. mam Malik, yakn olan arzinin
mrnda izni art olarak kabul etmi, yalnz uzak sahralarda buna lzum grmemitir. mam
Eb Hanfe ise, uzak, yakn btn arzi devletin izniyle mr edilir, demitir. Hatta devletin
izni olmakszn ihy edilen arzi-i mevt zerinde mlkiyet hakkn tanmamtr. Bu
itihad, bir bilgiye gre mam Mlik de kabul etmitir. Tahvnin verdii bilgiye gre, Eb
Abdullah denilen Basral bir kimse, Hz. mere gelmi ve : Ey mminlerin emri! Basrada
baz arziler var ki bunlarn mr Mslmanlara zarar vermez. Bunlar harac arzisi de
deildir. Bu arziden bir ksm bana verilirse, oraya yonca ekerim ve zeytin aalar dikerim
demiti. Hz. mer de, Basra valisi Eb Ms el-Earye bir mektup gnderip, bu kiiye bir
miktar arzi verilmesini emretmitir. Eer bo arzleri ihya iin devletin msaadesine lzum

53

olmasayd, Hz. mer byle bir emirname gndermeye gerek grmezdi. de, o adama
msaadeye lzum olmadn bildirirdi.(VII/162)
Endlsl Buhr rihi bn Battal (vefat 449 H./ 1057 M.): (Kimseye ait olmayan)
Baltalktan odun toplamak, (kimseye ait olmayan) bo araziden ot toplamakta bir
saknca olmadnda, btn bilginler arasnda gr birlii vardr. Odun ve ot toplanp demet
haline getirilince, onlarn mlkiyetine sahip olunmu olur ve o kiinin toplad bu odun ve ot
bakalarna haram olur. demitir. Hz. Ali: Ben bu develerime, zhr otu yklemek ve gtrp
satmak istiyordum demiti ki, bu sz, odun ve ot toplamann hell olup, (slam hukukunda)
toplayann bunlarn sahibi kabul edildiine ve bunlar satmak, hibe ve hediye etmek gibi, her
trl tasarrufa sahip olduuna ak bir kanttr. (Hadiste geen Si ve) Savv kelimesini
bn Esr, altn, gm gibi zinetleri kalba dken sanatkr olarak tarif ediyor ki,
kuyumcudur. Qaynuq, Yahdlerden bir kabiledir ki, Medinenin sn ve ticr hayatna bu
kabile hkimdi.(Buhr, Kitbu-irb) (VII/246-247)
DAYANIMA VE ARAZLERN EKLMES (SOLIDARITY HOMESTEADING).
Hz. Peygamber, Bahreynden bir para araziyi muqtaa eklinde Ensara vermek istedi,
onlar grmek zere yanna ard. Ensar: (Ey Allah n Elisi!) Bize muqtaa olarak
verdiiniz gibi, muhacir kardelerimizi de vermedike (bize vermeyiniz) dediler. Hz.
Peygamber: (Ey Ensar!) Bendan sonra siz, yakn bir gelecekte (ok ar bencilliklere) tank
olacaksnz. Fakat siz (Kevser Havuzunun banda) bana ulancaya kadar sabrediniz. Asr-
Sadette en ok zekat mal Bahreynden gelirdi..Baz bilgilerde (min-i tebziye ile) Hz.
Peygamberin Bahreyn arazisinin bir parasn Ensara muktaa eklinde vermek istedii
anlalyor. Metni Min olmadan dnrsek, Bahreyn arazisinin toptan muktaa eklinde
Ensara vermek istenildii, fakat Ensrn licenaplk (yksek ahlak) gstererek, nce
muhacir kardelerine pay verilmesini istiyorlar.(Buhr, Kitbu-irb)(VII/258)
HAYVANCILIK, ZRAAT VE AVCILIA TEVK (ENCOURAGEMENT OF
ANIMAL HUSBANDRY AND AGRICULTURE AND HUNTING.
Hz. Peygamber buyurdu: Her kim (yannda) kpek tutarsa, her gn o kimsenin (salih)
ameli(nin/yapt ibadetlerin sevab)ndan bir krat eksilir. Yalnz tarm iin yahut sr iin
olan hari. Yine Buhrnin bir naklinde: ..yahut, ziraat, yahut av kei hari..(Buhr,
Kitbul-Hars vel-Muzraa) (VII/128)

TCARET VE TARIMDA SAHBLER

AND AGRICULTURE).

(THE COMPANIONS

IN

BUSINESS

slamn ilk yzylndaki ticari ve tarmsal hayat yanstan Eb Hreyrenin verdii u bilgi
nemlidir: Eb Hreyre yle derdi: ..Yine insanlar Muhacirler ve Ensar iin, Neden
Muhacirler ve Ensar, Eb Hreyre kadar hadis anlatmyorlar? (diyerek beni eletirirler).
Muhacir kardelerimi, arlardaki alveri (ticari ileri) megul ederdi. Ensar kardelerimi
de, ekim dikim ii megul ederdi. Ben ise (Ehl-i Suffeden) ok fakir bir kii idim. (Hi
olmazsa bir ekmek verir diye) Hz. Peygamberin yanna gelirdim. (Bu yzden de onun
hadislerini (szlerini mecburen) duydum (ve imdi de size naklediyorum)(Buhr, Kitbul-

54

Hars vel-Muzraa) (VII/181) (..ve yeqlne m lil-muhcirne vel-ensri L

yuhaddisne misle ehdsihve kunt imruen misknen elzemu Raslellhi al mili
batn)
KIRSAL ALANDA FAALYET (HOMESTEADING ENCOURAGEMENT
WORKING IN COUNTRYSIDE FREE WATER FREE GRASS).
Hz. Peygamber: Mslmanlar, su, ot ve atete ortaktrlar buyurmutur. Bu hadise gre,
genel olarak kimsenin mlknde olmayan (ve bir kaba veya depoya konulmam, birisine ait
kuyu veya kanalda veya havuzda..olmayan) su ve ot ile, krda veya bayrda yanmakta olan bir
ate(ten bir para almak) helaldir. Herkes bu su(lar)dan iebilir; testisini (bidonunu) de
doldurabilir; bahesini de sulayabilir. Yine byle krlarda (kimsenin mlk omayan
arazilerde), kendiliinden bitmi ve kimseye ait olmayan otlar, kim isterse biip toplayabilir;
hayvanlarn bu otlardan otlatabilir; daha evvel yaklm, sndrlmemi bir atete snabilir.
zetle, su, ot, ate helaldir. Bunlara sahip olmak/mlkiyetine geirebilmek iin,
Mslman veya Mslman olmamak arasnda bir fark yoktur. Hadisteki
Mslman ifadesi, bir istisna ifadesi deildir. slm erat ile muhatap olanlar (byk
ounluklu) Mslmanlar olduu iin, bu kelime gemektedir.(Eb Dvud, bn Mce,
Ahmed b. Hanbel) (VII/193)
YOL YAPMAK, BU HADSN KAPSAMINDADIR.
Kurnda eski toplumlarn yaamlarndan rnekler verildii gibi, Hz.
Peygamber de (kendisine bildirildii kadaryla) gemi toplumlardan bazen
bahsederdi. Bir defasnda yle buyurmutu: (Vaktiyle) Bir kii yolda
giderken, yolu zerinde bir diken dal buldu. Bu dal alp (yolun dna att).
Allah Tel (o kiinin bu amelini (davrann) kabul edip (onun btn)
gemi gnahlarn affetti. Ahmed Naim Bey hadsi zah ederken yle
diyor: Bu hadsten, yoldan yolculara zahmet veren eyleri kaldrp
atmaktaki fazilet anlalyor. Memleket halknn rahat rahat seyahat
edebilmeleri iin anayollar inas ile bunlarn bakm da elbette yoldan
eziyet veren eyleri kaldrmak kapsamna girmekle kalmaz, bu gzel
davrann en stn rnei saylr..Bir diken parasn yoldan alp kenara
atmak gibi kolay bir davran Hak Tel Hazretlerinin affna vesile oluyorsa,
daha nemli davranlarn, Allah katnda ne kadar karl olduu artk
iyice dnlmeli.(II/612-613)
K HAZNE

GENEL SEKRETER/GELRLER GENEL MDR.

Abdullah b. Erkam, Mekke fethinde Mslman olan sahblerdendir.

Mslman olmas, Mekkenin fethine kadar gecikmise de, Hz.
Peygamberin gvenini kazanm bir kii idi. nsanlarn srlarn gizlemesi ile
mehurdu. Bu zelliinden tr, hem Hz. Peygamberin hem de Hz. Eb
Bekir ile Hz. merin hizmet-i kitabetlerinde (yaz ileri mdrl/zel
kalem mdrl) grevinde bulundu. Hz. merin halifelii zamannda
Beytl-Ml (Hazne) millii (genel mdr) grevini yapt. Hz. Osman
zamannda da ayn greve devam etti. Hz. Osman bir defasnda millik
grevi creti olarak kendisine otuz bin (bir rivayete gre de yz bin)
dirhem (gm ake) vermi iken, bu creti almay reddetmi ve: Ben bu
ii Allah iin yaptm. cret kabul edemem. demiti.(II/730-731) Uzun
yllar Beytl-Mlin banda bulunan bir dier isim de, sahblerden
55

Muaykb(Radyallhu Anh)dr. Muaykb ilk Mslmanlardan olup, ikinci

Habeistan hicretine katlanlardandr. Hayber seferi esnasnda, Medneye
dnmtr. Hz. Peygamber, kendisini mhrdr olarak atamtr. Hz. Eb
Bekir ve Hz. merin idareleri zamannda da Beytl-Ml emni (genel
sekreteri) idi. Hz. merin ynetimi srasnda czzam hastalna
yakalanm ise de, Hz. mer tarafndan bir doktor getirtilerek tedavi
ettirilmi ve hastalnn ilerlemesi durdurulmutur. Hz. Osmann son
yllarnda veya Hz. Alinin ilk yllarnda vefat ettiine dair bilgiler vardr.
Sahbiler arasnda ondan baka czzam hastalna tutulann olmad
sylenmitir.(IV/238)
NAMAZDA BORTAN ALLAHA SIINMAK.
Hz. ienin naklettii bir hadiste, Hz. Peygamberin namaz iinde bortan
Allaha snd belirtilmektedir: Enne Raslellhi (SAV) kne yed fissaltiAllhmme inn ezu bike minel-mesemi vel-marami Allahn
Elisi namazda dier baz ktlklerden Allaha snd gibi: ..Allahm!
Gnahtan (gnah ilemekten) ve bortan sana snrm.. diyerek de, dua
etmitir. Bir sahb kendisine: Bortan ne de ok, (Allaha) snyorsun
demesi zerine, yle buyurmutur: nsan borland zaman sz syler
de yalan uydurur, sz verip de sznde duramaz. Ahmed Naim Bey
hadisin bu blmn zah ederken yle diyor: Mesel borcunu
deyebilecek bir eyi varm gibi gsterip, bazen ve hatta ou zaman
bor verecek kiiyi aldatmak iin bir yalan syler. Bazen de filan vakitte
borcumu deyeceim diye alacaklya vaat eder de, vakti gelince vadini
yerine getiremez. Demek ki, bor hem yalan sylemeye hem de vaadinden
dnmeye sebep olur ki, bu her iki kt zellik de birok hadislerde
mnafklarn sfat olarak gsterilmitir. zetle bor, insana dnyada ve
ahirette leke brakt iin, ondan saknmak vciptir (zorunludur). Abdullah
b. merden yle bir rivayet vardr: Eddeynu ryetullhi fi-erd fe-izerdellhu en-yuzille abden vadaah f-unukh Bor: Allahn
yeryznde tuttuu boyun halkasdr. (Allah) Bir kulu alaltmak diledi mi,
bu halkay boynuna geirir. Abdullah b. Caferden de yle bir rivayet
vardr: nnellhe mea-dini hatt yakdye deyneh m-lem-yekun fm
yekrahuhllhu tel Allah Tel borcunu deyinceye kadar hep borlu
ile beraberdir, o bor Allahn irkin grd bir sebepten olmadka. Bu
son hadis iin Tabern ve Hkim: hibir hadisinin itirazna uramam
olup, sahhtir demilerdir. Bu son rivayetle, Hz. Peygamberin bortan
Allaha snmas ile ilgili nakil arasnda bir eliki var gibi duruyorsa da,
bunu zah etmek o kadar g deildir. nsan, borcu mecburi veya mendub
veya mubah bir i iin ve kesin demek niyetiyle alrsa, Allah Tel
(Abdullah b. Caferin naklettii hadiste belirtildii zere), o kulun
yardmcsdr. Allahn byle bir kiiye, borcunu demeyi kolaylatrmas
kuvvetle umulur. nk niyeti demektir. Ve nnemel-amlu bin-niyyt
(Ameller/davranlar niyetlere gredir) ve Niyyetul-mumini khayrun min
amelih (Mminin niyeti amelinden(davranndan) daha hayrldr
hadisleri gerei, bu iyi niyetinden tr, belki de sevap kazanr. Ama,
eer borcu demeye kudreti yok iken borlanr da, yahut
borlanrken dememeye niyet ederse, ite bu bor:

56

saknlacak olan borlardan olmu olur. Hz. Peygamberin masm

olduu halde neden gnahtan ve bortan ve bor nedeniyle gnaha girme
ihtimalinden Allaha snmtr denilirse, bunun sebebi, mmete retmek
olabilecei gibi, Allhmme nn ezu bike liummet (mmetim iin
bortan Sana snrm, Y Rabb) mnsna, mmeti iin snma da
olabilir. Yahut da masmiyetleri kendilerince malum olmakla beraber, bu
snmalarla alak gnlllk yoluna girmek ve kulluunu gstermek, Allah
Teldan korkusunu gsterip acizliini ortaya koymak da olabilir..bn Hazm
(994-1064 M/ 384-456 H.) hadisteki bu ifadeden (bortan ve dier zararl
eylerden Allaha) tr, bortan Allaha snmann farz olduunu
sylerken; Tvs (653-725 M./ 33-106 H.) da ocuuna, Allaha snmalar
ieren bu duy yapmadndan tr namaz tekrar kldrmtr. Elbette
bunlar ar grlerdir. (II/884-887)
NEDEN ACELE ODASINA GTT, HZ. PEYGAMBER?
Ukbe, Hz. Peygamberin arkasnda bir ikindi namaz klmtm diyerek bir
olay yle nakleder: Hz. Peygamber (namazn sonunda) selam verdi ve
acele acele ve cemaatin omuzlarnn arasndan geerek odasna girdi.
Halk, Onun bu sratinden (bir ey mi oldu?) diye korktular. (Biraz sonra)
Cemaate dnd ve cemaatin akn olduunu grnce durumunu yle
aklad: (Namazda iken, odada) Biraz altn (olduunu) hatrladm. Beni
(kalbimi) alkoymasn istemedim de, datlmasn emret(meye git)tim.
Beni alkoymasn istemedim sz fe-kerihtu en-yahbisennin
tercemesidir. Buradaki habsden (alkoymadan) maksat, o altnlar
hatra getirip de, Allah Telya (tam anlamyla) ynelmekten (bir miktar
kalbi ile bu konu ile) megul olmak demektir. Hz. Peygamber, Riclun ltulhhum ticratun ve-l-beyun an-zikrillhi Onlar yle insanlardr ki, ne
ticaret ne de al-veri, onlar Allah zikirden/ tesbihten, namaz klmaktan
ve zekat vermekten alkoymaz. (Onlar), kalplerin ve gzlerin allak bullak
olduu bir (hesap) gn(n)den korkarlar. yetinde (Nr sresi; 24:37)
vlenlerin nderi olduklar halde, byle dnp (korkularn ifade
etmeleri), dnya malnn ve menfaatinin insanlar Hak yolundan
azdrmadaki olaanst etkisini bilfiil gstermi olmak iin olaca hatra
gelmektedir.(II/924-925)
EHR: HER ET SANATKRIN BULUNDUU YER.
Ahmed Naim Bey, bu konuda ok gzel, ho, tarihi ve ayrntl u bilgiyi
veriyor: Haneflere gre, bir yerde Cuma namaz klnabilmesi iin, o yerin
ehir olmas gerekir. Uzun asrlar boyunca Hanef bilginleri hep, Kurda
(kylerde) Cuma klnmaz, demilerdir. Byle fetva verilince bu defa da
ehirin tarifi konusunda, Hanef imamlar ve fakihleri (slm hukukular),
farkl grler ortaya koymulardr. mam Eb Ysufa gre: hangi
yerleim biriminde ki, erbb- hrfetin (sanatkrlarn) her eidi alr ve
insan gnlk yaantda ihtiyac olan her trl eyi bulabilir ve eratn
huddunu (ar cezalarn) uygulayacak bir hakimi de bulunursa, oras
msrdr (ehirdir). Baz bilginler: nfusu on bine ulaan yer ehirdir
derken, bazlar da on bin muharip (sava) karabilen yerdir, demiler;

57

baz fakihler ise: en byk camisi, btn nfusu iine alamayan yer diye
tarif ederlerken, baz bilginler de: bir sanat sahibini, baka bir sanatla
uramaya mecbur olmakszn kendi el emei ile geindirebilen yere ehir
derler eklinde tarif yapmlardr. mam Muhammed ise, byle tariflere
girmeksizin devletin msr (ehir) dedii yer, msrdr (ehirdir)
demitir.(III/45) bn Cureyc de yle demitir: Atya (orada Cuma klnr,
dediin), karye-i cmia (insanlar) toplayan ky/yerleim birimi (nden
kastn) nedir? diye sordum. At (647-732 M./ 27-114 H.) : (Hicr I.
yzyldaki) Cidde gibi, cemati, kaymakam, kads ve birbirine bitiik evleri
olan ky (yerleim birimi) dedi.(III/52) Karye kelimesi Kurnda (hem)
ehir (hem de) ky anlamnda da kullanldndan, belki anlatmda biraz
problem olmu gibi gzkyor. O nedenle Karyeyi yerleim birimi
olarak anlamak, herhalde daha uygun olacaktr. Karye-i cmia kelimesi
yannda, msr- cm ( (pek ok insan) toplayan ehir) ifadesi de
kullanlyordu: Enes (Radyallhu Anh)(n oturduu iftlik), msr- cmi
(belediye/ehir snrlar iinde) deil, dnda bulunuyordu ve (bu sebeple)
tpk (Mednede) avlden (evre kylerden) gelen sahbler gibi
(bulunduu) alt mil mesafeden (Basrada klnan) cumaya bazen gelir,
bazen gelmezmi.(III/53)
Cuma sresindeki dokuzuncu yette: Ey mn edenler! Cuma gn
namaz iin nid edildiinde, hemen Allahn zikrine koun da, al verii
brakn buyrulduundan bu emir alveri yasan iermektedir..At:
Cuma vaktinde (yette bildildii gibi) elence de, alveri de haramdr.
Ayrca iilik de, uyku da, mektup yazmak da alveri gibi haramdr
demitir. Cbir (Radyallhu Anh) de: Ezan ile beraber ticaret haram olur.
Hutbe esnasnda da, sz sylemek haramdr. Sz sylemek, hutbeden
sonra hell olur. Ticaret de namazdan sonra hell olur. rivayetini
nakletmitir. Alveriin haraml, Cuma namazndan knca kalkar.
Alveri yasann balad an, i ezann okunmaya balad andr.
Medne ahlsinin bildii bir gelenek vard ki, Cuma gn bir kii artk
alveri haram diye barrd ki bu an, imamn minbere (hutbeye)
kt an idi..(III/65)
VERGLERN AIR

OLMAMASI GEREKT.

(Mld) 724-743 yllar arasnda Emevilerin yneticisi olan Hiam (b.

Abdlmelik) bir defasnda Tbin dnemi byk alimi Eb Hazma bu
saltanat vebalinden kurtulmann bir yolu var mdr? diye sormu, Eb
Hazm: kolaydr demi ve: aldn hellndan al, braktn da hak
olduu iin brak diyerek aklamtr.(III/74)
TARIMI TEVK: DK VERG
AGRICULTURE: LOW TAX).

(ENCOURAGEMENT TO

Hz. Peygamber yle buyurmutur: Yamurun ve pnar(rmak gibi akar

sular)n kkn ve etrafn sulad aalar ve tarm rnlerinde (zorunlu
olan) rdr (onda birdir). Dolapla sulananlarda da rn yarsdr. Bu
hadisi, (drt) Sneni derleyenlerinin hepsi, Zekt ksmnda

58

nakletmilerdir. Ayn hadis Buhrde de Yamurla, Akar Su le Sulanan

Yerin rnlerinden r Alnmas le lgili Hkm erir bal altnda
verilir. Hadis Eb Dvdun Sneninde: Fm seqatis-semu vel-enhru
vel-uynu Yamurun, Irman, Pnarn Sulad Ekin eklinde olup,
enhr (nehirler) kelimesi fazlal bulunduundan, mam Buhr bu
aklamasnda bu farka da iaret etmi oluyor. Biz de parantez iinde bunu
ifade ettik. Aalar ve dier ekinler gerek kkyle ve gerekse evresiyle
yamur veya rmak sularyla sulandnda, bu sulamada arazi sahibinin
gerek sanayi ve gerek fiil olarak hibir etkisi bulunmadndan, tam re
(onda bir) tabi tutulmulardr. Fakat nadh ile yani dolap gibi, motor gibi
tarmsal aralarla sulanan arazilerde ise rn yarsnn (yzde be)
verilmesinin zorunlu olduu retiliyor. Hadisi, Mslim de Sahhinde de
yle bir nakil vardr: Fm seqatil-enhru vel-gaymu el-uru vem
suqye bis-sniyeti nisful-uri Nehirlerin ve yamurun (gaymun: bulut)
suladnda onda bir, sniye ile sulanan da rn yars (yirmide bir) (zekt
olarak verilir). Buradaki sniye kelimesi, Eb Dvdun naklinde oul
kalbyla sevn olarak grlyor. Sniye (kuyudan su ekmek iin)
dolap eviren deveye (bizdeki dolap beygiri) denildii gibi, byk
kovaya da denilir. Her iki mnnn da ifade ettii, el emei ile tarm
letleri ile retilen rnn nsf- ure (yirmide bire) tb
olduudur.(V/290-291)
VERG POLTKASI

(TAX POLICY).

Hz. Peygamber, Hicretin dokuzuncu ylnda, Tebk seferinden dnte,

Muaz b. Cebeli Yemene vali olarak gndermiti. Asker KitbusSahbede, Hz. Muazn Yemene vali olarak gnderildiini sylerken,
Endlsl bilgin bn Abdilberr (vefat: 463 H./ 1071 M.) ise stbda kad
olarak gnderildiini ve Yemendeki Beytul-Ml (hazine) millerinin (zekt
toplama memurlarnn) topladklar zekt mallarn teslim almakla grevli
olduunu bildiriyor. Esasen slmn o ilk dneminde idr, dn ve adl
ilerin hepsi valiler tarafndan yerine getirilirdi. Ml ilerin de, Muazn
grevleri iinde olduunu (V/7), hadisten anlyoruz ki Hz. Peygamber bu
konuda ona yle buyuruyordu: Ey Muaz! Mazlumun (zulme/hakszla
urayann) bedduasndan sakn! Zira mazlum ile Allah arasnda (duann
kabulne) hibir engel yoktur (tteq davetel mazlmi fe-inneh leyse
beyneh ve beynel-lhi hcbun) (V/304). Buhr daha sonra fe-iyyke
ve kerime emvlihim vetteq davetel mazlmi..hadis ilavesiyle
yaynlyor ki: Hz. Peygamber: (zekt toplarken,) halkn mallarnn
en iyisini almaktan sakn buyurmaktadr. Zulmden saknmakla
emredilmesi, zulm eitlerine gre hadisin her mazlmun bedduasndan
saknmay ierdii gibi, halkn (zekt toplarken) en deerli mal alnarak,
zel bir zulm/hakszlk eidini ierdiinden, (Hz. Peygamber tarafndan
(bunun da) ilve edildii grlmektedir.(V/304)
DENZ RNLERNDE VERG

(TAX FROM SEA PRODUCTS).

Buhrnin bu blme verdii balk Bbu m yustahracu minel-bahri

(Denizden karlanlar blm), denizden karlan maln zekta tb olup

59

olmad eklindedir. Burada bn Abbasn anber, maden de deildir, kenz

de deildir. O denizin sahile att bir eydir dediini naklediyor ki, bn
Abbasa gre zekta tb deildir, demek oluyor. Anber, denizden karlan
gzel kokulu bir madde ki nasl ve neden olutuu hakknda eski kitaplarda
deiik grler vardr. Bunun yannda Buhr, Hasan Basrden de bn
Abbasn tam aksine , anberde ve incide humus (bete bir)
orannda zekt vardr dediini de naklediyor. (fil-anberi vel-lului
el-khumusu). Buhr bu konuda bn Abbasn grn kabul ediyor ki,
bn Abbas: Leysel-anberu bi-rikzin Anber, maden de deildir, kenz de
deildir diyor. bn Eb eybeden de benzer bir nakil vardr: leyse
fil-anberi zektun innem hiye eyun deserehl-bahru Anberde zekt
yoktur. Anber, denizin sahile att bir eydir mam Buhr, Hasan
Basrnin inci ve anber hakknda humus (bete bir) verilecei hakkndaki
fetvasna ise kar karak: Hz. Peygamber: humus ancak madenlerde
zorunlu klnmtr, yoksa balk gibi sudan kan anber ve inciden humus
yoktur szlerini Sahhinde kaydediyor.(V/310) (Oksijen tp ve dier
aletlerin olmad bir dnemde denizin dibine inip de, inci mercan karmak
ok zor iti. Ve bu ii yapanlarda bir sermaye terkmnn (birikiminin)
olumasna arac olamyordu. Olsa bile bu i, ok meakkatli olduundan
humus (bete bir) deil de, bu kiilerden ancak krkta bir zekt alnmas
dnlebilirdi. bn Abbas ile Buhr kara memleketlerinin insan
olduklarndan haliyle byle dnyorlard. Fakat Hasan Basr ihtimal
denize yakn bir yerde yaayan ve binlerce yldan beri bol miktarda inci
karlan Krfez blgesindeki ticareti iyi bilen birisi olduundan, bu yolla
zengin olanlar biliyordu ve o sebeple bundan humus gerekir eklinde bir
gr ortaya koymutu. i.y.)
MADENLERDEN ZEKT

(TAX FROM MINERALS).

Buhr, mer b. Abdlaziz, madenlerden retilen cevherin her iki yz

dirheminden be dirhem hara almtr diyor. Ve madenlerin rikzdan
(gm, define) saylmadnn ak bir kanttr, bu demek istiyor. (Define
saylsa bete bir alrd, krkta bir deil, demek istiyor.. i.y.) Buhar, Hasan
Basrnin: darul-harpteki arzilerde bulunan rikzda, humus (bete bir)
hara zorunludur; barn egemen olduu Arap topraklarndaki rikzda da
zekt (krkta bir) vardr (denmelidir) dediini bildiriyor. Bu konu, gr
ayrl olan konulardan biridir ki, madenlerden zektn yzde ka olaca
konusunda Buhr, Eb Hanfenin de grn naklediyor ki, Eb Hanfe
de: humus (% 20) gerekir demektedir. Buhr de bundan sonra da
kendi gr olan madenlerden % 2,5 alnaca grn savunur. (Ve
ekhaze umerubnu abdil-azzi minel medini min kulli mieteyni
khamsetun ve Qlel-Hasenu m kne min rikzin f-erdl-harbi fe-flkhumusi vem kne min erdl-Muslimi fe-fhizektu Qle badun nsi
el-madenu rikzun misle defnil-chiliyyeti (Buhrnin Badunns ile
kast, bilindii gibi, Eb Hanfedir)(V/313)
ZEKTTA VERG NDRM
(TAX EXEMPTION, TAX
DEDUCTION; SERVANT, CAR, PISTOL, FURNITURE, HOME, INDUSTRIAL
TOOLS).

60

Havic-i asliye (temel ihtiyalar), yukarda zekt ksmnda da bildirdiimiz

gibi, ev, ev eyas, hizmeti, binit havan, klk ve yazlk elbise gibi
meden; kitap, silah ve sanayi letleri gibi meslek ihtiyalardr. Bu medeni
ve mesleki ihtiyalarn dnda, iki yz dirhem kle gme veyahut bu
deerde art ve kazan salamayan bir mala/servete sahip olan kimse
zengin saylr. Hanef bilginlerine gre, bu trden zenginlere (yoksullara)
sadaka-i ftr (vermeleri) vacip (zorunlu) olur. Zenginliin bu eidinde,
gme devlete belirlenmi ryi deeri gz nne almaya gerek ve
ihtiya yoktur. (Sadaka-i ftr vermesi gerekenler) Konusundaki emirlerden
bir ksmnn kesin oluundan anlalyor ki, (yoksullara) sadaka-i ftr
vermek iin, zekt (verme) derecesinde bir zenginliin art olmad
muhakkaktr. (V/386) Yetimin malndan zekt vermek gerekipgerekmedii konusunda da bilginlerin deiik grleri vardr. Hz. mer,
Hz. Ali, Hz. ie, Abdullah b. mer yetimin malndan da zektn gerekli ve
zorunlu olduunu sylemiler ve mam Mlik ile, mam fi, mam Ahmed
b. Hanbel, shak b. Rhye de bu dorultuda fetva vermilerdir. Baz
alimler de yetim malndan zekt gerekmez demilerdir ki Sfyn- Sevr ile
Abdullah b. Mbarek, Eb Hanfe ve talebeleri, brahim en-Neha, ab ve
Hasan Basr bu grtedirler.(V/12) Gelirlerini savunma ve savaa
harcayanlarn da, zekt demekten muaf olacaklar u bilgiden
anlalyor: Hz. Peygambere Halid b. Veldin zekt vermedii haber
verilmiti. Bunun zerine Hz. Peygamber: ..Halide gelince, siz Halidden
zekt istemekle ona zulmediyorsunuz. Halid zrhlarn vakfetmitir. Ve bu
harp levazmn, Allah yolunda (cihad iin) hazrlamtr. Halid b. Velid,
sahip olduu atn, zrhn ve dier sava aletlerini Allah urunda cihada
vakfederek tahsis etmiti. Zektn sekiz kalem harcanabilecek
ksmlarndan ve f seblillh mcahidler snfna dahildi. Cihad aragereleri, zekttan muaf idi. Bu sebeple Hz. Peygamber, Halidden zekt
istenilmesini zulm saymt. Bunda hayret edilecek bir ey yoktu.(V/254)
GL DAYANIMA

(STRONG SOLIDARITY).

Ukbe (Radyallhu Anh) anlatmtr ki: Bir kurban bayramnda Hz.

Peygamber, kurbanlk kesmek zere, sahbleri aralarnda taksim etsinler
diye bir sr koyun ve kei verdi. O taksimden bana da bir epi (olak)
kald. Hz. Peygambere gsterdim. Onu da sen kurban et dedi.(III/171)
Kurban emrini yerine getirmek iin yalnz bir koyun kesmek yeterlidir.
ZENGNLERN K KO KESMES. Fakat efdali (daha sevap olan), Hz.
Peygambere uyarak, iki ko kurban etmektir. Nitekim, Hz. Peygamberin
boynuzlu ve siyah beyaz iki kou namazghta mbarek elleriyle kestiklerini
Buhr nakleder. Hac srasnda da, annelerimiz iin sr kurban ettikleri
evvelce gemiti.(III/171)
DNYA TARHNDE E GRLMEM OK GL DAYANIMA (STRONG
SOLIDARITY. NO ANY EXAMPLE IN THE WORLD HISTORY).
..Bu da hibir milletin trihinde ei ve rnei grlmemi bir ekilde
gereklemitir. yle ki, Hz. Peygamber, Ensrn mrcaat zerine Muhacirleri btn
Medne hurmalklarna ortak etmiti. Buhr olay yle anlatr: Ensr (Mednenin yerlileri),
61

Hz. Peygambere: (Ey Allahn Elisi! Hurmalklarmz, bizimle (Muhacir) kardelerimiz

arasnda taksim et! dediler. Hz. Peygamber: yle olmaz (olur mu yle ey?) Bunun
zerine Ensr: (Mdem aalarn ve bahelerin terbiye ve sulama) ini siz yklenin de, sizi
rne ortak yapalm dediler. Ensr, Hz. Peygambere hurmalklarnn mlkiyetlerini
sunmulard da, mallarnn mnsefeten (eit olarak) taksimini istemilerdi. Hz. Peygamber,
yardm ve yardmlamann bu derecesini fazla buldu ve arzlerin mlkiyeti yine Ensrda
kalmak zere, Muhacirlerin almaya ortak olmalarn teklif ve onaylayarak, Ensr(nda
gayr- menkullerini) da syanet etmilerdi (korumulard).(Buhr, Kitbul-Hars velMuzraa; Kitbu-urt)(VII/147-148; X/5) Bedir savann ganimetlerini aldktan sonra
Muhacirler (artk) Ensrn muvenetinden (yardmndan) kurtulduklarndan sonra Enfl
sresinin son yetindeki ..ve ulul-erhmi baduhm evl bi-badn f kitbillhi..
..Allahn kitabnda miras konusunda akrabalar birbirlerine daha yakndr (miras almaya
daha layktrlar, akraba olmayanlardan) lh emri ile, hicretten hemen sonra oluturulan
muht (kardelik) kurumu ve bu kurumun gereklerinden olan Muhacir kardein Ensar
kardeinin mirasna ortak olmas hkm kaldrlm oluyordu. Cihan (Dnya) Trihinde bir
ei ve rnei grlemeyen bu itim tevn (toplumsal/sosyal yardmlama) ve tesndn
(dayanmann) siyer (slm trihi) kitaplarnda bir ok menkbeleri (anekdotlar)
vardr.(X/123) Vatan-cd slm mhacirleri Mekkedeki mallarn ve evlerini brakarak
Medneye elm bir ihtiya iinde gelmilerdi. Mhacirler, Ensarn evlerine misafir olarak
yerletirildiler. Ensrn bu misafirperverlii dn bir kardelikle glendirilmi ve pek samimi
bir tesnd- itim (toplumsal dayanma) meydana gelmitir ki, bunun, hibir milletin
trihinde grlmeyen..(VI/344)
DAYANIMA, YARDIMLAMA FAKAT GSTER N DEL (SOLIDARITY,
CHARITY BUT NOT FOR DEMONSTRATION).
Mehur hadisinde Hz. Peygamber: Kendi glgesinden baka hibir glgenin bulunmad
(kyamet) gn(n)de, Allah yedi kiiyi, kendi glgesinde glgelendirir (onlara rahmetiyle
mumele eder ki, bunlarn yedincisi) sadaka verdiinde, sa elinin verdiini sol eli
bilmeyecek ekilde onu gizleyen kimse. Vatan cd (ayrlm) slm muhacirleri,
Mekkedeki mallarn ve evlerini brakarak Medneye ok skntl bir madd durumda
gelmilerdi. Ensr onlar evlerine misafir olarak aldlar. Ensrn bu misafirperverlii, dn bir
uhuvvetle (kardelikle) tahkim edilmi (glendirilmi) ve pek samm bir tesnd-
itim (toplumsal/sosyal dayanma) husl bulmutur ki (olumutur ki), bunun hibir
milletin tarihinde grlmeyen bir ok mebrr (hayrl) tecelliyt (yansmalar), Ensr ve
Muhacirlerle ilgili blmlerde grlecektir.(Buhr Kitbul-Hudd, B. 19; Mslim KitbuzZekt, B.20, Had. 91; Muvatta, Kitbu-aar, B. 5, Had.14)(VI/344)
(Sadaka ta bu hadisten mlhem olarak (ilham alnarak) ortaya km bir yardm aracdr ki,
Bat kltrndeki charity (yardm) ve philanthropy (hayr) kavramlar ile
slm dnyasndaki yoksula yardm arasndaki en nemli fark da buduri.y.)
..ve raculn tesaddeqa fe-ekhfh hatt l taleme imluh m tunfiqu yemnuh
nde gelen sahblerden Ammr yle demitir: gzel zellii kendinde toplayan,
(gzel/olgun) iman kendinde toplamtr: ten gelen insaf, 2) Herkese selam vermek, 3)
Madd ynden skntda olmasna ramen, muhtalara yardm etmek.(Buhr,
Bbus-Selmi Minel-slmi) (..el-insfu min nefsike ve bezlus-selmi lil-lemi velinfqu minel-iqtr)

62

ADL GELR DAILIMI VE HAYRA TEVK

(JUST INCOME DISTRIBUTION AND ENCOURAGEMENT FOR CHARITY).
Eb Zer Hazretleri anlatmtr ki: Ben Hz. Peygamberle beraber bir seferden dnerken
Uhuda yaklatk. Hz. Peyagmber Uhudu grnce: Benim iin Uhudun altn olmasn (ve)
ondan (mesela) bir (altn) dinarn gnden fazla yanmda beklemesini arzu etmem. (O) Bir
dinar (da), ben yalnz bor (demek) iin yanmda dursun isterim. Sonra Hz. Peygamber
devam ederek: (Mal/servet ynnden) ok olan(zengin)lar vardr ki, onlar, (sevapa) ok
azdrlar. Yalnz (onlardan) mallarn yle yle (insanlara ve hayr yollarna) sarf edenler
hari ki, bunlar da ok azdr.(Buhr, Kitbul-stiqrz vel-Hacr vet-Tefls) (VII/276-277)
Hz. Peygamber buyurdu: Mslman, Mslmann kardeidir. Mslman, Mslmana
zulmetmez; Mslman Mslman (bana gelen bir musibette) terk etmez; hangi Mslman
ki (Mslman) kardeinin ihtiyacnda ona yardm ederse, Allah da bu kii yardma muhta
duruma dtnde ona yardm eder. Hangi Mslman, bir Mslmann dnyadaki bir
skntsn giderirse, Allah da onun kyamet gnk skntsn giderir. Tevn-
itimyenin (toplumsal/sosyal dayanmann) en nemli temellerini ieren bu hadisi
Buhrnin yannda, Mslim, Eb Dvd, Tirmiz, Nes de nakletmilerdir.(Buhr,
Kitbul-Mezlim) (VII/361)
DAITIN BU SENE BTN KURBAN ETLERN
Hz. Peygamber, sizden kim kurban keserse, (bayramn) nc(gece)snden sonra evinde
kurban etinden (herhangi bir para) bulunduu halde sabahlamasn buyurdu. Ertesi sene
kurban bayram yine gelince sahbler: Ey Allahn Elisi! (Kurban etini) Geen sene
yaptmz gibi mi datacaz? diye sordular. Hz. Peygamber: Bu yl (kendiniz) yiyiniz,
(misafirlerinize ve fakirlere de) yediriniz. (Ailenize) Azk olarak da (kavurmalk olarak,
bayram sonrasna) brakabilirsiniz. nk geen sene halk arasnda geim zorluu vard. O
sebeple (fakir) halka (daha fazla et vererek) yardm etmenizi istemitim.(Buhr, KitbulEdh)(XII/34)
SAVINGS STRONG SOLIDARITY. Ensr, Hz. Peygambere hurmalklarnn mlkiyetini
sunarak, bunlar Muhacir olarak Mekkeden gelenlerle yar yarya paylatrmasn istemilerdi
de, Hz. Peygamber yardmlama ve dayanmann bu kadar fazla grlerek: hayr, bu
olmaz buyurmular ve arazilerin mlkiyeti yine Ensrda kalmak zere, Muhacirlerin
bedenen alarak (rne) ortak olmalarn teklif ve uygun grerek, Ensr da
korumulard.(VII/148)
MSLMANLARDA YARDIMLAMA AHLKI
(CHARITY ETHICS OF MUSLIMS).
Sahblerin yoksullarnn zekt zerlerine farz olmamasna ramen, hamallkla kazandklar
iki avu hurmadan bir ksmn ayrp zekt diye vermelerinin sebebi, hadiste bildirilen zekt
ayeti ki: (Ey Peygamberim!) Onlarn (servet sahiplerinin) mallarndan zekt al! (Ki) Zekt
onlarn mallarn temizler, vicdanlarn artr (Tevbe sresi, 103, 9: 103) melindedir. Bu ayet
ve Fakir iin ne harcarsanz, muhakkak Allah onun karln verir melindeki yet (Sebe
sresi, 39, 34: 39), inip de, Hz. Peygamber tarafndan zenginler yoksullara yardma tevik
olununca, sahblerin fakirleri de harekete gemi, onlar da bu itim (toplumsal/sosyal)

63

yardma katlmlardr. Buhrnin yine Eb Mesddan naklettiine gre, bir defasnda bu

fakir sahblerden birisi, bir avu hurmay sadaka olarak (birisine versin diye) Hz.
Peygambere getirmiti. Mnafklar bunu grnce: Allahn bu adamn sadakasna ihtiyac
var m? diye alaya almlard. Bunun zerine u ayet inmiti: Mminlerden nafile zekt
verenleri ve glerinin yettiinden bakasn bulamayanlar (yoksullar iin ancak onu
getirebilenleri) ekitirip, onlarla alay edenler var ya! Allah ite onlar maskaraya evirmitir.
Ve onlar iin ackl azap vardr.(Tevbe, 79, 9: 79)
KER KER YEMEYN HURMAYI.
Abdullah b. mer, (Medinede Irakl) bir toplulua hurma yedikleri srada uram (ve
hurmay ikier ikier yediklerini grm de): Hz. Peygamber, hurmay ikisini birletirerek
yemeyi yasaklad. Ama sizden biriniz, (byle ikier ikier yemek konusunda mmin)
kardeinden izin istemise (o da onaylamsa) o ayr.demitir. Olay hatrlayan Cebele
(Tbn neslinden bir Kfeli) yle anlatmt: Biz bir ara Medinede baz Irakllarla
bulunuyorduk. O srada ktlk yokluk vard. (Medine Abdullah b. Zbeyrin kontrolnde idi
ve o bize, halka) hurma dattryordu. Biz hurma yediimiz srada yanmzdan Abdullah b.
mer geerdi (ve baz Irakllarn alktan tr hurmay ikier ikier yediini grrd de)
bize: Hz. Peygamber, hurmay iftleyerek yemeyi yasaklad, yalnz, biriniz mmin kardeine
byle ift ift yemesine izin verdiyse, o ayr dedi. Hkim de Mstedrekinde : Hz.
Peygamberin, Suffe Ehlinin alktan hurmay birletirerek yediklerini grp yasakladn
nakletmitir. Bu bilgilere gre, ktlk zamannda veya (uzun zaman) a kalmaktan tr
birletirerek yenildii bildirilerek, byle bir zarurete dayal bile olsa, Hz. Peygamberin
toplumsal adaba aykr olan bu hareketi yasaklad grlmektedir. Hz. ie ve Cbir
(Radyallhu Anhum): yasan sebebinin bu ekilde yemenin a gzllk ve pisboazlk gibi
fena bir davran olmasndandr. Ve byle yiyenlerin halk arasnda ayplanmasdr. Yalnz
bilginler: kendi maln kiinin diledii gibi yemesinde bir saknca yoktur demilerdir. Hatta
Salim b. Abdullahn kendi hurmasn avu avu yedii nakledilmitir. (Salimin zahit bir kii
olduu konusunda gr birlii bulunduundan, bu avu avu yeme haberinin doru olup
olmad konusu zerinde durmak gerekir. i.y.) Bu nedenle bilginler, Hz. Peygamberin
yasann hep beraber yenildii zaman, bu ekilde hareket edilmesi ynnde olduunu
sylemilerdir.(VII/386-387)
YOKSULLARI UNUTMA

(DO NOT FORGET THE POOR (CHARITY).

Peygamberimiz, (Hz. Ebbekirin kz Esmya yle) demiti: Kesenin

azn boma (balama)!, Allah da senin nasbini balar (da rzkn azalr)
Bir nakilde de: Maln sayp sayp da (kendi yannda tutup durma), Allah da
nimetlerini sayp (senden esirger). Bir baka nakilde de: Sakn mlekte
para saklama. Sonra Allah da senden tutar. (Ey Esm!) Gcn yettii kadar
az da olsa sadaka ver! (Buhr K. Zekt) (V/185)
(Burada Hmeze
sresinin 2. yeti de hatrlanabilir. Sadece mal varln/serveyini/parasn
sayp sayp fukaray dnmeyenler/yoksullara yardm etmeyenler iin bu
srede yazklar olsun onlara denilmekte ve bylelerinin varaca yerin
cehennem olaca (Hutame) apak ifade edilmektedir. i.y.)
GL BR DAYANIMA BEKLENMEKTEDR NANANLARDAN, LH
TEHDTLERLE
(STRONG SOLIDARITY IS DESIRED FROM
BELIEVERS WITH DIVINE THREATS).

64

Peygamberimiz buyurur ki: Kullarn sabaha erdii hibir gn yoktur ki, o

gnde iki melek inmesin. Bunlarn birisi: Ey Rabbim! Maln (yoksullara)
harcayana, (harcadklar miktar geri) ver diye dua eder. br melek de:
Ey Rabbim! Maln (yoksula harcamayp) tutann maln telef et! diye
(bed)dua eder. (Buhr, K. Zekt) (V/190) Hz. Peygamber bir gn yle
buyurmutu: Her Mslman zerine sadaka vermesi gereklidir. Sahbler:
Peki, sadaka verecek bir ey bulamayan? Hz. Peygamber: Eliyle bir (i)
yapar kazanr ve bylelilkle hem kendine faydal olur hem de bir (yoksula)
sadaka verir. Sahbler: peki bu da mmkn olmazsa (byle bir kazan
yolu da bulamazsa?) Hz. Peygamber: Bir ihtiya sahibine, bir aresize
yardm eder. peki bunu da yapamazsa? Hz. Peygamber: Bir iyilik
yapsn, kendini de ktlkten korusun, bu da bir sadakadr.(Buhr, K.
Zekt) (V/194) Hz. Peygamber yine bir gn buyurdu ki: Ey Mslman
hanmlar, komu bir kadn, kadn komusunun hediyesini, bir koyun paas
bile olsa, sakn kk grmesin(VIII/6)
Hz. Peygamber yoksullar iin yaplabilecek yle bir uygulamay da tevik etmitir: Hz.
Peygamber buyurdu: Bol stl bir sam devesinin bir sre salp sonra sahibine iade
edilmek zere- (geici olarak bir yoksula) hediye edilmesi ne gzeldir. Bu ekilde salan bir
koyunun (geici bir sreyle bir yoksul aileye) hediyesi ne gzeldir. Bu bereketli hayvan bir
kap sabah, bir kap da akam vakti salr (da o ailenin gda ihtiyac karlanm olur). Bu eit
yardmlamaya (hadiste de getii gibi) menha denilir ki bn Esir Nihyesinde yle tarif
eder: Menhatul-Leben yani kiinin samakta olduu devesini veya koyununu,
stnden istifade etmek zere bakasna vermesi, o kiinin de (bir sre)
sadktan sonra sahibine hayvan iade etmesidir. Menha esas olarak hibe ve atye
olup, konumuz olan hadise gre en gzel sadakadr. Menha sonuta (bir geici) hibe
olduu iin, Buhr menhadan Hibe blmnn ekinde bahsetmi ve orada Menhann
Fazeti balyla bir alt balk aarak, Enes b. Mlik ile Abdullah b. merin naklettikleri
hadisleri not etmitir.(Buhr, Kitbul-Eribe) (XII/50)
BAILA O BAHEY AKRABALARINA
(AID TO THE RELATIVES AND SOUL OF THE STRONG SOLIDARITY).
Eb Talha: Ey Allahn Elisi! Allah Tel Ey mminler! Malnzn size sevimli ksmndan
(yoksullara) harcamadka, lhi rzaya eremezsiniz (l-i mrn: 92) buyuruyor. Malmn
bana en sevimli olan Beyruhdr (Mescid-i Nebnin karsndaki iinde ok gzel suyu olan
meyvelik). Beyruh (bundan sonra) Allah iin sadakadr. Bu sadakann hayr ve sevabnn
Allah katnda (bana) hiret az olmasn umarm. Ey Allahn elisi!, bu bahemi Allahn
gsterdii/bildirdii uygun bir ie ltfen sen sarf eyle(diyerek, Hz. Peygambere vekalet
verdi.) Hz. Peygamber de: Ben bu baheni akrabalarna vermeni uygun gryorum
buyurdu. Bunun zerine Eb Talh: Ey Allahn Elisi! Ben de arzu ettiiniz gibi, yaparm
dedi ve daha sonra bu Beyruh meyveliini akraba ve amcaoullar arasnda taksim
etti.(Buhr, Kitbul-Veklet) (VII/116).
DEVLETN SOSYAL DAYANIMA VAKFI VE Hz. MERN KSEL BR
HAYRI (SOCIAL SOLIDARITY FOUNDATION (OF THE STATE).
Hz. mer yle demiti: Eer Mslmanlarn gelecei (gelecekteki maddi problemleri
endiesi) olmasayd, Hz. Peygamber Hayberi nasl (sahbler arasnda) taksim ettiyse, ben de
hibir ky (bile) fethedilmesin ki, (hemen) onu fetheden askere taksim ederdim. Gerekten
65

Hz. mer, ynetimi dneminde fethedilen kylerin arazisini gaziler arasnda taksim etmeyip,
bu arazileri fethedilen kylerin halkna mzraa yoluyla vererek ilettirmitir ki, bu ekilde
vakf halinde ynetilen bu arazilerden gelecek nesillerin yoksullarnn istifadeleri
salanmtr. Hz. Peygamber zamannda fethedilen arazi, gaziler arasnda taksim edildii
halde, Hz. merin byle vakf olarak -Mslman halkn yararna da olsa- (farkl) bir idare
sistemi kabul etmesi ile ilgili olarak, (yine) Hz. Peygamberin daha nce yukarda (Buhrnin
Kitbul-Vasy blmnde) geen bir not vard ki onu burada iki cmle ile tekrar edelim:
Hz. merin Semg denilen ok verimli bir hurmal vard. Bir gn Hz. mer: Ey Allahn
Elisi! Bana gre en deerli malm olan bu hurmal yoksullara vermek istiyorum, ne
dersiniz? diye sormutu. Hz. Peygamber de: Sen bunun asln satlp alnmamak zere
vakfet. Bu hurmaln rn bu ekilde (her yl yoksullara) datlr buyurmu, Hz. mer de
bu hurma bahesini bu ekilde vakfetmiti.(Buhr, Kitbul-Hars vel-Muzraa) (VII/157158)
SLM: KOMUSU AKEN, TOK YATMAMAKTIR: HBR DEOLOJ VE
FELSEFEDE BYLE BR FADE YOKTUR
NO ANY IDEOLOGY/PHILOSOPHY COULD SAY LIKE A THIS SENTENCE.
Mehur hadiste: Komusu a iken tok yatan bir mmin (hakikaten) iman etmi
deildir(VII/406). (M mene men bte abnun ve cruh tvin)
ERLERN GL DAYANIMASI
(STRONG SOLIDARITY (OF ASHARIYYUN).
(Yemen den gelip Medineye yerleen) Earleri, Hz. Peygamber yle vmt: Gerekten
Earler, savata azklar biterken veya Medinede iken ailelerinin erzak azaldnda, hemen
yanlarndaki erzak bir yayg zerinde toplarlar, daha sonra da aralarnda eit olarak taksim
ederler. Onlar bendendir, Ben de onlardanm(Buhr, Kitbu-erike)(VII/423)
MEKKE DNEMNDE DE, GL DAYANIMA
(STRONG SOLIDARITY (IN THE EARLY DAYS OF ISLAM).
Buhr Kitbul-Itq (Kle Azd Blm) balndan sonra, Beled sresinin u (13, 14,
15, 16.) ayetlerini zikrediyor: (Esas sarp yokuu trmanmak demek) Kle azat etmek veya
alk zamannda insanlar doyurmak, yaknn olan yetime yardm yapmak, (paraszlktan)
yerinden kprdayamayan yoksula yardm etmendir. Burada sarp yokuu trmanmaktan kast,
hayr ve iyilik iin nefisle mcadele edip, bakalarna bu iyilikleri yapmaktr. te insanl
esirlikten hrriyete, alktan toklua ve bir kelime ile felaketten mutlulua ulatran bu
ayetler, ikier kelimeliktirler ama ok byk ierikleri vardr: fekk-i raqabe, itm zmesgabe, yetm z-meqrabe, miskn z-metrabe(VII/441)
ZEYNEL-BDN HAZRETLERNN GZ KAMATIRAN BR
CMERTLK RHU (SOUL OF GENEROSITY).

DAVRANII:

Hz. Peygamber buyurdu: Bir kii, Mslman bir kleyi hrriyetine kavuturursa, Allah (da)
bu kiinin, o klenin her bir organna karlk gelen bir organn, cehennemden kurtarr. Bu
hadisi Eb Hreyreden nakleden Sad b. Mercne, (Hz. Hseyin Efendimizin ocuu olan
ve) Zeynel-bidn olarak tannan Ali b. Hseyin (38-94 H./ 659-712 M.) ile ok yakn
arkadam. Sad b. Mercne der ki: Bir defasnda dostum Ali Zeynel-bidnin yanna
gittiimde Eb Hreyre(Radyallhu Anh)in bu hadisini kendisine nakletmitim. O da bana:

66

bu hadisi, bizzat Eb Hreyreden iittin mi? diye sordu. Ben de: Evet, iittim dedim.
Bunun zerine Ali b. Hseyin, o srada yanmzda bulunan en deerli klesi Mutrafe haydi,
git, Allah rzas iin hrsn diyerek, azat etti. Hlbuki, Abdullah b. Cafer (b. Eb Tlib),
Mutraf iin Ali b. Hseyine, on bin dirhem (gm), veya bin (altn) dinar) vermeyi teklif
etmiti de, Ali b. Hseyin kabul etmemiti. Rivayetin son blmnde Asr- Sadetin iktisadi
durumuna da iaret ediliyor ki, o devirde bir dinarn on dirheme eit olduu
grlyor.(Buhr, Kitbul-Itk) (VII/442)
DAYANIMA VE ADL GELR DAILIMI N: KURBAN
(SACRIFICE FOR JUST INCOME DISTRIBUTION AND SOLIDARITY).
..Allahn kendilerine rzk olarak verdii kurbanlk hayvanlar zerine,
belirli gnlerde Allahn ismini anmalar (kurban kesmeleri iin) sana
(Kbeye) gelsinler. Artk ondan hem kendiniz yiyin, hem de yoksula, fakire
yedirin.(Qurn: Hac sresi, yet: 28; 22:28) Hz. Ali de yle demiti: Hz.
Peygamber bana, kestiim kurbanlk develerin ullarn ve derilerini de
(yoksullara) vermemi emretmiti(VI/153) Emeran Raslullhi (SAV) enetesaddeqa bi-cillil-budnillet nehart ve bi-culdih
GAYES GSTER OLAN ZENGN TP.
mir b. Tufeyl, Arabn pek mehur cmertlerinden olup, kendi kablesinin
de resi idi. Ukz panayrnda: Yaya kalm kimse varsa gelsin deve
verelim, a kalm kimse varsa gelsin doyuralm, bir
kimseden korkusu olan kimse varsa gelsin canndan emn edelim diye
adamlarla ln ettirecek kadar cmert ve kendine gvenen seksenlik
ihtiyar kahramanlardan biri idi. Bununla beraber, dn inantan yoksun
olduu iin, Hz. Peygambere teden beri fkeleniyor ve bu dmanln
ortaya koymak iin de frsat kolluyordu. Hatta kendi kablesi: mir,
gryorsun ki herkes Mslman oluyor. Sen de olsana. dedikleri vakit,
Vallahi ben kendi kendime btn Araplar benim ardma dnceye kadar
alp uramaya ahdetmiimdir. Artk Kureyin bu delikanlsnn peinden
gidebilir miyim? cevabn verirdi. (Hz. Peygamber o sralarda altm
yana yaklamt) Enes(Radyallhu Anh)in Buhrdeki nakline gre, bu
yal ihtiyar, Ben mir heyetiyle beraber Medineye geldii zaman,
kalbinde gizledii bu niyetini ortaya koymu ve Hz. Peygambere yle
demiti: teklifim var. Bunlardan birini mutlaka kabul etmelisin. Ya
ehirler senin, kyler benim olsun. Yahut hepsi senin olsun da, ben sana
halife olaym. Bu iki teklifimi kabul etmezsen, Gatafandan bin kahverengi
at ile bin kahverengi ksraa binmi svarileri nme katarak sana hcum
ederim. Hz. Peygamberi, bu alenen ve edepsizce tehdit ieren teklif
zerine, Allahn Elisi: Allahummekfin miran: Ey Rabbim! mirin
belasn bana brakmadan Sen def et diye dua etti. ok srmeden de, ksa
bir sre sonra mirin vebaya yakalanarak ld duyuldu.(III/246)
ZAYIFLAR YZNDEN RIZIKLANDIRILIRSINIZ

(ECON PHILISOPHY).

Yamur duasnn kabul iin eskimi ve ypranm elbiselerini giyerek,

masum ocuklar ve ciz ihtiyarlar, hatta kuraklktan tr alktan
67

zayflam hayvanlar da halkn yanna alarak ve yryerek araziye kp,

bu ekilde Allahn merhamet etmesine vesile olabilecek bir ekilde
gnahlardan tevbe ile, yamur istemek gerekir. Araziye karken, yolda
konuurken, yrrken ve otururken hep alak gnll tavrlar ile hareket
etmek de snnettir. Allah elbette bizim gerek durumumuzu bilmektedir
ama, byle bir ihtiya annda insann yoksulluk ve acizliini kalp olarak ve
kalp olarak ikrar ve itiraf etmesi ve bunun yannda ocuklarn
masumiyetleri, ihtiyarlarn aciz bedenleri, ve boynu bkk hayvanlarn
brelikleriyle, Allahtan yamur istemek, isteimizin kabul yolunda
gsterilmesi gereken kulluun bir paras deil midir? Nitekim Bhrdeki
bir hadiste: ve hel turzekune ve tnsarne ill bi-duafikum: ancak
zayflarnz yznden deil midir ki, rzklanrsanz ve yardm olunursunuz?
Yine slmn ilk dnemlerinde sylenen u sz mehurdur: Levl ebbun
khaaa ve behimu ratea ve uykhun rakea ve etflun radaa le-subbe
aleykumul-azbu sabben: (Allahtan ok korkan) hu sahibi genleriniz,
otlayan hayvanlarnz, (ibadetten veya yalln verdii acizlikten tr)
beli bklm ihtiyarlarnz ve st emen yavrularnz olmasayd, zerinize
azab ilh gkten boanrcasna dklrd. Yine Drequtn ve Hkimin
salam bir senetle naklettikleri u rivyette mehurdur: Sleyman
aleyhisselm, halkla beraber yamur dusna km. Duya devam
ederlerken bakm ki bir karnca da yamur iin Allaha yalvaryor. Bunu
grnce: Artk dnelim. nallah bu karnca sebebiyle dunz kabul olur.
buyurmutur.(III/259-260)
YAMUR DUSI: DNYA VE HRETN -EL
(PRAYER FOR
RAINING AND DEMAND SUSTENANCE FROM GOD).
stisk (yamur duasna kldnda klnan) namaz(), bayram namaz gibi
ek tekbirlerle klnan iki rekatl bir namazdr. Yine bayram namazndaki gibi,
namazdan sonra imam bir hutbe okur. mam hutbe esnasnda Hd sresi
52. yetini: (Hd aleyhisselm yle dedi): Ey toplumum! Rabbinizden
balanma dileyin (Estefirullh deyin), sonra da Ona tevbe edin ki,
zerinize g (yamuru) bol bol gndersin ve kuvvetinize kuvvet katsn..
ve Nh sresi 10-11 ve 12. yetlerini okur: (Nh aleyhisselm: Rabbim
ben onlara): Dedim ki: Rabbinizden balanma dileyin; nk O, ok
balaycdr. (Balanma dileyin ki) zerinize gkten bol bol yamur
indirsin, mallarnz ve ocuklarnz oaltsn, size baheler versin, sizin
iin rmaklar aktsn. Hutbe esnasnda yine Rabben tin fid-duny
haseneten ve fil-hirati haseneten ve k-n azben-nr: Ey Rabbimiz!
Bize dnyada iyilik, hirette de iyilik ver ve bizi ate (cehennem)
azbndan koru dusn (Bakara sresi, yet: 201) tekrar eder ve birinci
hutbede u mehur duy okur: Allhumme eskn gaysen, mugsen..:
lh ! Bize can(larnmz) kurtaracak, ie sinen, ltif ve ho, bereketli, bol
ve hayrl, (bizi) srlsklam edecek, kuvvetli ve her tarafa yaacak ve (su)
ihtiyacmz tamamen bitirecek devaml bir yamur ver. lh ! (bu)
yamur(u) ihsan et de, bizi rahmetinden midini kesmilerden klma.
lh !, kullarn ve beldelerin ve dier yaratklarn yle bir ala, yle bir
yoksullua, yle bir darla dtler ki, (durumumuzu) Senden bakasna
arz edemeyiz. lh! Ekinlerimizi bitir (byt). Hayvanlarmzn memelerini

68

(stle) doldur. Gn bereketinden bizi sula, yerin bereketlerinden de

bizim iin kar. lh! Bizden yoksulluu, plakl, al kaldr. Ve Senden
bakasnn def edemeyecei belay, Sen bizden def et Y Rabb! lh!
Senden imdi (gnahlarmz iin) balanma diliyoruz, nk Gaffr (ok
ok balayan), Rahm (ok ok merhamet eden Sensin. Bu sebeple bize
bol bol yadr, Y lh! diyerek dua ederkinci hutbede de u duay
yapar: Allahumme Ente Emerten bi-duike.. Ey Allahm!, Sana dua
etmeyi, bize Sen emrettin, duamz kabul edeceini de Sen vaat ettin. Bize
vaat ettiin gibi (bu gn de yine), Sana dua ettik. Ey Allahm! lediimiz
gnahlar balamakla, yamur duamz kabul etmekle, rzkmz
bollatrmakla zerimize olan nimetini ltfeyle Ya Rbb! (III/259-261) Bir
baka bilgi notunda ise (ayn yamur duas m yoksa farkl bir zamanda
klan baka bir yamur duas m bilemiyoruz) yle anlatlr: (Hz.
Peygamber yle dua etti:
Hamd/kr/Her trl teekkr, lemlerin Rabbi olan, Rahmn ve Rahm
olan, kyamet gnnn sahibi olan Allahadr. Ey Allahm! Senden baka
(kulluk edilecek) ilah yoktur. Sen zenginsin. Biz ise yoksullarz. zerimize
yamurunu indir. ndirdiin yamuru bizim kuvvet kazanmamza ve iyilikler
yapmamza vesile eyle Sonra da mbarek kollarn daha da ge doru
kaldrd...Sonra minberden inerek iki rekat namaz kldrd. Derken Allah
Tel hi yokken bir bulut yaratt. Bulut grledi, imek akt ve sonra da
Allah Telnn izniyle yamur yamaya balad. yle ki, mescide
varamadan, sokaklarda seller oluup, her yeri sular kaplad. Hz.
Peygamber, halkn dam altlar bulmak iin koutuklarn grnce,
tebessm ederek, ok sevinli olduunu belli ediyordu.(III/267) (Dua ile
namaz ve dnya hayatnn ihtiyalarn Allah Teldan istemenin, i ie
olduu grlyor. Allah Tel Kurnda yine yle buyurmutur:
..Bilmelisiniz ki, Allah brakp da taptklarnz, size rzk veremezler. O
halde rzk Allahn katndan isteyin, Ona kulluk edin, Ona
kredin, (zaten yaamnzn sonunda) Ona dndrleceksiniz (Ankebt
sresi, 17. yet.
i.y.)
KTSATLI YAAM.
stihre eden yanlmaz, istire eden piman olmaz, iktisda uygun
(tutumlu) yaayan da fakir dmez eklinde bir rivayet eitli hadis
kitaplarnda yer alr. Enes b. Mlikten gelen rivyette ..vel-le meniqtesade eklinde grlrken (IV/135) baz rivyetlerde de ...velfteqara
men-iqtesade eklindedir.
YARIM ALTINA BLET.
Habeliler teden beri Araplarla ticari ilikileri bulunan ve drst
ilemleriyle, kendilerini Araplara sevdirmi bir toplum idi..Mekkede
Mslmanl kabul edenlere zulm artnca, Hz. Peygamberin peygamber
oluunun beinci ylnn Recep aynda Habeistana ilk hicret gerekleti.
Hz. Peygamber sahblerine: Habe kralnn adaletli bir kii olduu
syleniyor, lkesinde kimseye zulmetmediini iitiyoruz. Bari oraya hicret

69

ediniz de, Cenb- Hak sizin iin bir genilik baheder de, bu mriklerin
saldrlarndan korunursunuz buyurmutu. te on bir erkek ve drt
kadndan oluan ilk kfile, yaya ve svr olarak, deniz sahiline varp,
adam bana yarm altn ile kiralanan bir gemi ile Habe sahiline
ktlar.(IV/223-224) (yarm altna orta byklkte bir koyun
alnabilmektedir, o gnlerde. i.y.)
KML MRASIN SLMDA PARA TARH KONUSUNDA GZEL BR
ARATIRMASI.
Kmil Miras, (1939 ylnda olabilir, aa yukar, Tecrdin beinci cildinin
tercme ve erhi), Buhrnin Zekt blmn tercme ederken, slmda
Para konusunda deerli bir alma yapmtr. Beinci cildin, 36.
sayfasndan balayan bu notlar 55. sayfaya kadar sryor. Daha sonra da,
104. sayfaya kadar, yer yer ayn konu ile ilgili notlar dlyor. Bu konuda
hem 20. Yzylda, dnyann deiik lkelerinde yaplan almalardan daha
nce yaplm olmas, hem de daha kapsaml ve orijinal bilgi iermesi
dolaysyla, bu notlarn nemli olanlarnn burada kaydedilmemesi,
herhalde konuyla ilgilenenler asndan yararl olacaktr:
Dirhem kelimesi Qms rihine gre dirhem-i Frisden muarrebdir
(ranllardan Arapaya gemitir). Mtercim sm Molla (1755-1819) da:
Dirahmnin Arapalat baz eski kitaplarda yazldr der ve alt
denkten ibaret olan bir tart lsnn ismi olduu gibi, piyasadaki
dolaan paraya da dirhem denilir. demektedir. (Muhtemelen skenderin
Anadoludan geerek ran ve daha sonra da Hindistan igali sebebiyle
Yunan paras drahmi bu blgeye hakim olmutu. Her ne kadar skender bu
fetihten ksa sre sonra ldyse de, skenderin komutanlarnn blgede
kurduklar devletler devam etmi ve drahmi bylece byk ran blgesine
para birimi olarak hakim olmutur. i.y.) ..u var ki piyasadaki bu
paralar, slm sikkesi deildi. (Hz. Peygamber ve drt halife dnemi ile
Emevlerin ilk otuz be senesinde) Piyasadaki paralar, byk ve kk
arlkta ve ekilleri eitli Fars (ran) ve Rm (Bizans) paralar ile, (para
olarak) baslmam Yemen ve Marib (Kuzey(Bat) Afrika) gm
paralarndan ibaret idi.(V/36) bn-i Sad (168-230 H./ 784-845 M) da
Tabaqtnda, Abdlmelik b. Mervnn terceme-i hlinde (biyografisinde)
Vqd araclyla Ebz-Zinddan, Abdlmelikin, Hicretin 75. ylnda (695
mld) ilk defa olarak altn ve gm slam paras bastn, rivayet
etmitir. (V/37) ..slmdan evvel Cezretul-Arabta (Arap
Yarmadasnda), byk, kk baz paralar dolamda idi. Dirhem-i kebr
(byk (gm) dirhem) sekiz, dirhem-i sagr (kk (gm) dirhem) drt
denk vezninde (arlnda) idi. slm dneminin balangcndan itibaren,
Mslmanlar zekatlarn bu iki eit para ile derlerdi. Sonradan, kendi
paralarn basmak istediklerinde, bunlardan (bu iki eit dirhemden)
bynn fazlasn kne ekleyerek alt denki kabul ettiler.(V/38)
Maqriz (766-845 H./ 1364-1442 M.) de nukd-u slmiyeye dir (slam
paralaryla ilgili) bir eserinde Abdlmelikin zamanndan evvel
Mslmanlarn zektlarn bu iki eit para ile verdiklerini bildiriyor.(V/38)
Qurtub (vefat: 671 H./ 1273 M.) de yukardaki bilgileri kuvvetlendiren u

70

notu naklediyor: Halk arasnda iki eit ake dolamda idi. Bunun birisinin
stnde Fars (ran), dierinin stnde Rm (Bizans) almeti menk
(nakedilmi; (resmi) baslm) idi. Bunun bir eidine Begal, dierine de
Taber denilirdi. Begal sekiz, Taber drt denk arlnda idi. rih Ayn
de Hidye erhiinde, ilkine Rasul-Begal denilen Melikten
(hkmdardan) tr Derhim-i Bagaliyye, dierine de Taberistantan
Derhim-i Taberiyye diye anldn naklediyor.(V/40)
Devr-i Frkde (Hz. mer devrinde) kabul edilen bu tevhd-i nukd
(akelerin birletirilmesi) sonucundaki (on dirhemin yedi miskale eitlii)
hesabna hibir sahbnin kar kt kaydedilmemitir. Bu l, icm ile
kabul edilip uygulanmtr. Daha sonra, zekt nisbnda da, hrszlk
nisbnda da, mehirde de, diyetlerin takdrinde de tamamen bu hesaplama
esas alnmtr.(Bahrur-Riq, c, 2, s, 224) Kamil Miras yle devam
ediyor: Bahrur-Riqde bildirilen bu bilimsel noktann yalnz bir ynne
not dmek ve dzeltmek isteriz: Dvn tarafndan kabul edilen bu
lnn, nakit paralar zerinde fiilen uygulanmas 75 hicr trihinde
gereklemitir. Bu trihe kadar Dvnn bu kararna uyan arlkta bir para
baslmamtr.(V/42) Medeniyet-i slmiye Trihinde Cevdet Paa
merhumdan, Drt Halfe zamannda baz emrler ve vliler tarafndan
bastrlm paralar grd nakledilip, bunlardan birisi 28 hicr ylnda
baslm ve zerinde kf yaz ile Bismillhi Rabb yazlm olduu, dieri
de 38 ylnda ve ayn yaznn yazl olduu, haber veriliyorsa da, bunlar da
devletin kendi sikkesi deillerdir. ran ve Rm paralarnn kenarlarna baz
vllerin slm bir almet koymasndan ibarettir. (smail) Glib Beyin
(1848-1895), (Mze-i Humyn)Meskkt- Kadme-i slmiyye (Katalou)
(1894 stanbul) adndaki kymetli eserinde Emevlerin Irkayn vlisi
bulunan Ziyad tarafndan da mehur (eski rn hkmdar) Nrevnn
parasnn kenarna Pehlev yazs ile Besmele-i erfe ve Ziydn isminin
yazl olduu bir parann fotorafn gryoruz ki, yukardaki her iki haberin
de zel mahiyette olduklarn gstermektedir.(V/45)
Cevdet Paa merhm ki, bizde nukd-u kadme-i slmiyyeyi (eski slm
paralar) en iyi tetkik eden bir zattr. Onun ince ve derin zeks Subhi Paa
merhmun oluturduu zengin nukd-u slmiyye koleksiyonu zerinde
ilemi ve trihinin beinci cildinde 293. sayfadan itibaren balayan uzun
bir dipnotu bu konu zerine yazmtr. Cevdet Paa da bu dipnotunda 75
hicr trihinden evvelki meskkt- slmiyyenin zelliklerini ortaya
koyuyor. Bu gerei Mverd de Ahkm- Sultniyyesinde ylece ifade
etmektedir: Baz trihiler ilk slm sikkesinin Abdullah b. Zbeyrin emri
ile kardei Musab b. Zbeyr tarafndan 70 (690 mld) hicr trihinde
basldn iddia ederler ki, bu basma ilemi, Kisrlarn (rn
hkmdrlarnn) paralar zerine kendi isimlerinin baslmasndan ibarettir.
Daha sonra Haccc tarafndan bu paralar (tekrar) deitirilmitir. Yani
Haccc, Emevlerin hkimiyetini belirten iaretler (yazlar) koydurtmutur.
Yine Mverd, ilk slm sikkesinin Abdlmelik b. Mervn tarafndan
basldn, Sad b. Mseyyebden nakledildiini anlatp, Ebuz-Ziydn
Irakta 74 trihinde Abdlmelikin emriyle basld dediini, tarihi

71

Medin(135-228 H./ 752-843 M.)nin de 75 trihinde amda, 76 trihinde

de mlhaktta (eyletlerde) basld, haberini naklediyor.
Abdlmelik zamanndaki sikke ise, o zamann en byk limleriyle
grlerek ve zellikle Muhammed b. Bakr Hazretlerinin gr alnarak
baslm olup, slm devletinin ilk sikkesidir. Ve bunun basm ile, ecneb
meskkt (yabanc paralar) tamamen tedvlden kaldrlarak bunlar
kullananlara ar cezalarn verilecei ilan edilmitir. Topkap Mzesinde
grdmz bu parann bir tarafnda L ilhe illalhu Vahdeh L erke
leh cmlesi, br tarafnda da hls erf sresi yazldr. Bu yznn
kenarnda da amda basldn bildiren ve basm trihi 79 (699 mld)
senesinin yer ald ifadeler mevcuttur. lk basma 75 (695 mld) trihinde
balandna gre, sikke darbna takip eden yllarda da devam edilmi ve
bu grdmz parann basm da demek ki 79 trihinde olmu oluyor. Asr Sadet ile 75 trihi arasnda geen zaman sresince zerinde slm
almet bulunan paralar hakknda en toplu bilgiyi nl trihi Maqriz
veriyor:
Hz. Peygamber, peygamber olarak gnderildiinde Mekkede geerli olan
tartlar ve Chiliye (slm ncesi) paralarn takrr buyurduunu
(onayladn) ve Medneye geldiklerinde de, Hz. Peygamberin yine
onaylamas zerine Mednelilerce de yrrlkteki (para) sistemine
uyulduunu bildirmitik. Ebbekir (Radyallhu Anh) halfe olduunda, Asr-
Sadette geerli olagelen bu sistemlerden hibirisini deitirmeyerek, Hz.
Peygamberin snneti (uygulamas) ile hareket etmitir. zellikle meskkt
(maden paralar), zerine konulmu kymetlere gre alnp veriliyor deildi;
l (arlk) ile Tibir yani kle halinde alnp verilmitir. Daha sonra halfe
olan mer (Radyallhu Anh) zamannda Msr, am, Irak feth olunarak bu
merkezler, Mslmanlarn hkimiyetine girdikleri zaman, buralarda tedvl
etmekte olan paralara mdahale edilmemitir. Msr ve am taraflarnda
(byk Suriye/Greater Syria: imdiki Suriye, Lbnan, rdn, Filistin, srail
topraklar) Dou Roma mparatorluunun dnarlar (altn paralar); Irakta
da rnllarn derhimi (gm paralar) tedvl ediyordu. te Hicaz
blgesine dnarlar ve dirhemler byk oranda buralardan geliyordu.
Mslimin Eb Hreyre(Radyallhu Anh)den naklettii bir hadiste Hz.
Peygamber: Bir zaman gelir ki, Irak diyr dirhemini ve qafzini, am da
mddn ve dnrn, Msr da irdeb ve dnrn vermez olur (Menaatil
Irqu dirhemeh ve qafzih ve menaati-mu muddeyh ve dnrah
ve menaat Msru irdebeh ve dnrah) buyurup, bu blgelerin nakit
paralarna ve leklerine isim ve cinslerine iaret etmitir. Hz. mer bunlar
(para ve l/arlk sistemini) olduu halleri zerine brakm, mdahale
etmemi, deiiklie gitmemiti. Hz. merin halfeliinin sekizinci yl ki on
sekizinci hicr senesine (639 mld) denk gelir, etraftan eli olarak bakent
Medneye baz heyetler gelmiti. Bunlarn arasnda Basradan da ilerinde
Ahnef b. Kaysn bulunduu bir heyet gelmiti. Hz. mer, Ahnef ile Basra
halknn ihtiyalarn grp Maql b. Yesr(Radyallhu Anh) kendilerine
vl tayin etmiti. Maql Hazretleri, Basra yaknndaki Nehr-i Maqli
(Maql Sulama Kanal) am ve Basradaki arz rnlerini lmek iin

72

cerb denilen bir lek ile, iki eit para ortaya koymutur. Maqriznin
aklamasna gre, bu paralar aynen rn
parasnn eklinde olup bazsnda Elhamdu Lillh, bazsnda da Muhammed
Raslullh, bazsnda da L ilhe llallh cmleleri ilve edilmiti. Kmil
Mras burada u notu dmektedir: Maqriznin burada ufak bir zuhln
(yanlgsn) dzelteceiz. Devr-i Frknin sekizinci senesi, hicretin on
sekizinci ylna deil, yirminci senesine denk gelmektedir. Topkap
Mzesinde bulunan Ssn tarzndaki sikkelerin en eskisi, yirminci hicr
senede Hertda baslm bir sikke olduunu, Glib Bey katalounda
aklyor. te ilk slm dirhemi yirminci hicr ylnda baslmtr, fakat
hussdir (devletin bast para deildir.)
Devr-i Frknin son zamanlarnda da on dirhemin yedi miskal
arlna eitlii esas ortaya konuldu. Hz. Osman(Radyallhu
Anh)n halfelii dneminde de bir para baslp zerine Allahu Ekber
cmlesi yazlmt. Ali Murtez (Radyallhu Anh) Hazretlerinin
halfelii dneminde de eitli vileyetlerde ve deiik zamanlarda
yukardaki ekilde para baslp, kenarlarnda Bismilhi Rabb yazl
olduunu Galib Bey bildiriyor. Bundan sonra Maqriz, Muaviye ve
Abdullah b. Zbeyr (Radyallhu Anhum) ile biraderi Musab
tarafndan baslan altn v egm baz paralar hakknda da bilgi
veriyor. bni Haldn da Mukaddimesinde bunlarn eitlerini ve
zelliklerini aklyor. Fakat yukarda ayrntl olarak akladmz gibi
bu paralar huss (zel) mevz (mahall/yerel) idiler. Btn lkenin
ml ihtiyalarn karlayacak derecede yaygnlam deillerdi.
Memlekette yine rn ve Rm (Bizans) paralar tedvlde idi. Ecneb
meskktn (yabanc paralarn) tamamen ortadan kaldrlarak,
Mslmanlarn kendi paralarnn piyasaya hakim olmas, Abdlmelik
b. Mervn zamannda gereklemitir. Bir de bundan evvelkiler rn
ve Rm paralar eklinde iken, Abdlmelikin bast paralar arlk
tarz itibariyle de slm bir ekilde idi. Bu sebeple slm limleri ilk
slm sikkesinin basmna balang olarak 75 (695 mld) trihini
kabul etmilerdir.
ABDLMELKN PARA BASMASININ SEBEB NE D ?
Gerek Maqriz, gerekse dierleri yle bir hadiseyi balca sebep
olarak bildiriyorlar: Abdlmelik ark (Doa) Roma mparatorluuna
gnderilen (resm) yazlarn ba tarafna unvan olarak Kul Huvellhu
Ehad ve sonuna da trih yerinde Hz. Peygamberin ismini
yazdrrm. mparator bir defasnda bu yazl ekline fena halde
sinirlenerek, bu detin braklmasn bildirmi ve yoksa
memleketinizde tedavl eden paralarmzn zerine peygamberinizin
ismini gcnze gidecek bir ekilde yazarz diye tehdit etmek
istemiti. Bu ksthne talepten asableen Abdlmelik, derhal bir
ilm heyet oluturarak, onlarla grp, slm sikkesi bastrlmasna
ve piyasadaki yabanc paralarn hemen kaldrlarak deitirlmesine
karar vermitir. Ebl-Mehasn bn Tarberdnin (812-874 H/ 14091470) ifadesine gre, Abdlmeliki slm dirhem ve dnr basmaya

73

ynlendiren sebep, Msr vlsi bulunan biraderi Abdlazzin tavsiyesi

olmu ve bu da hicr 76 trihinde olmutu (en-Nucmuz-Zhire F
Akhbril-Msri vel-Khira, c,I/195). Abdlmelik bu baslan paralarn
kalplarn Haccc araclyla memleketin her tarafna datt. Irak,
Msr gibi slm merkezlerinde de bu numuneye (rnee) uyularak
sikke baslmasna msaade edildi. Halk elindeki yabanc paralarn,
gm ve altn paralarn bu darphanelere gtrp, her yz dirhem
iin bir dirhem basm creti karlnda bastrmtr.
BU PARALARIN DKKAT EKEN ZELLKLER.
1) Hlis altn ve gmten baslm olmalar, 2) Dirhemlerin Hz. mer
zamannda kararlatrlan her on dirhemin yedi miskal olduuna gre
baslm bulunmalar, 3) Hz. Peygamberin dneminden beri devam
edip gelen balca iki eit dirhemden bynn fazll kne
eklenmek suretiyle alt denk arlnda olmalar, 4) Zekt farznn
denmesi konusunda, baslan bu yeni paralarn eksiksiz ve noksansz
olarak Hz. Peygamberin snnetine (uygulamasna) uygun olmalar,
5) mmetin kablne mazhar olmalar. Bugn Dou ve Batdaki
yzlerce ve binlerce slm para koleksiyonlar, slmn
balangcndaki dirhem ve dnrlarn arl ve halislii hakkndaki
bu nakillerin salln aka gstermektedir. Bu paralarn nemli
zelliklerini bildiren Maqriz: on dirhemin yedi miskale eitlii
hesabnda bir dirhemin 50 tam 2/5 arpa tanesine karlk geldiini,
bir miskalin de 72 arpa tanesine karlk geldiini haber
veriyor..Medne-i Mnevvere Mfts Seyyid Muahmmed Esaddan
da Rahmet merhm u bilgiyi nakletmitir: Seyyid Muhammed gerek
Abdlmelik devrine, gerek onu takip eden Emev ve Hrn Red ve
Memn gibi Abbs yneticileri zamanlarna ait olmak zere 79 (699
mld) , 83 (703 mld) , 173 (790 mld), 181 (798 mld)
senelerinde baslm baz paralar grdn, bunlarn hepsi eit
arlkta olup, her dnrn Medne-i Mnevveri dirhemi ile 1 tam
dirhem arlnda olduunu bildirmi ve her dirhem 16 krat
vezninde ve her kratn drt (arpa) tane(si) arlnda olduunu da
ilave etmitir.
LK SLM PARASININ MMET ZERNDEK TESR.
Abdlmelik zamannda baslan bu ilk paralar, halk tarafndan genel
olarak ok iyi karlanmtr. Hatta (Eb Hreyrenin damad ve byk
lim) Sad b. Mseyyeb gibi Tbinin nde gelenleri bunlarla
alveri yapmlardr. Yalnz Makriznin anlattna gre baz kurr
(Kurann okunmas biliminde uzman olanlar) bu paralarn stnde
hls sresinin yazl olduunu grerek ve bunun Haccc tarafndan
yazldn zan ederek: Allah, bu Haccc helk etsin! Halkn bana
bir de para derdi kard. imdi bu paralar cnp, detli kadn,
abdestli, abdestsiz herkes eline alacaktr. diye itiraz etmiler, baz
bilginler abdestsiz bu paralara el srlmesi doru deildir derken,
bazlar da mekruhtur (haram deilse de, ho deil/irkindir)

74

demilerdir. Bu dedikodu hayli zaman devam etmi olmaldr ki, bu

altn, gm paralarn zerindeki yazlarn deitirilmesi gerekir mi?
diye Mednede mam Mlikten de sorulmu, o da cevaben:
Abdlmelik zamanndan beri halk bunlar seve seve kullanm ve
kimse bunun aleyhinde bulunmamtr. lim sahiplerinden hi birisinin
(bu paralarla alverii) ret ve inkr ettiini de bilmiyorum. Yalnz
Muhammed b. Srnin bu paralarla alverii kerih (irkin, mekrh)
grd ile ilgili bir haber vardr. Ama Medne limlerinden bu
paralarn kullanlmasn yasaklayan bir kimse bilmiyorum.
demitir.(V/46-54)
AIRLIIN (PARANIN DEERNN) NEM, SENCELER VE CAM
DRHEMLER
(SANJAS AS COINS WERE MADE OF GLASS).
slmn ilk dneminde arln hukk ve er kymetine son derece
zen gsterilerek, dirhemlerin ve dnrlarn er arlklarnn
belirlenmesi ve bunun srekli korunmas ve gzlenmesi iin sabit ve
deitirilmesi mmkn olmayacak bir lye gerek grld.
Abdlmelik dneminde Mslman sikkesi basld zaman, bu ihtiya
da dnld. Zcccdan (camdan) ml edilen senceler ve halk
dilinde kullanld tabir ile dirhemler ml edildi. Bu senceler,
dirhem ve dnra ve bunlarn yarmlk ve eyrekliklerine karlk
olarak zerlerine basm tarihi, arl ve baka baz yazlar ile ve
bazen de basanlarn isimleri de yazlm olarak baslyordu ve (ekil
olarak) dier sikkelere benziyorlard.
DRHEMLERN BOZULMASI.
Maqriz diyor ki, slm paralarn arlklar bu sencelerle kontrol
edilirdi ve Hrn Red devrine kadar bu ile bizzat halfeler megul
olurdu. Hrn Red zamannda bu uygulama kaldrlp, onun vezri
(babakan) Cafer Bermek tarafndan kontrol edilmeye baland.
Bermek ise yalnzca (altn) dnrlarn kontrolne nem verdiinden,
dirhemler bozulmaya balad. Geri Hrn Red devrinde altnlarn
arl kadar, yenilik ve hlisliklerine de nem verilmitir. Emevler
zamannda dnrlar 21 ayar iken, Hrn Red devri altnlarnn 23
buuk ayara kadar ykseldiini smail Glib Bey bildiriyor. Dirhemlere
gelince, Emevler zamannda gm paralarn da dnrlar gibi
arlklarna ve ayarlarna zen gsterilmitir. Bu dirhemlerin zerine
yeniliine ve iyi kalite oluuna iaret iin bah (bakh) kelimesi
konulurdu. Gitgide bu gereklilik daha ok nem kazanm olmal ki,
bir mddet sonra baslan gm paralarn zerine bu kelime ifte
olarak bah, bah yazlmtr. Bu kelime asvattandr. sticde ve
istihsne konusudur. yi ve sf demektir.
ENFLASYON: ABBSLER DNEM
DYNASTY).

75

(INFLATION IN ABBASID

Maqriz: Altnlarn arlk ve ayarlar korunduu halde, dirhemlerin

arlklar Seffhn saltanatnn son dneminde bir arpa tanesi, sonra
iki arpa tanesi ve Eb Cafer Mansrun zamannda arpa tanesi
(arlnca) eksik basld. Daha sonra 178 (794 mld) senesinde bir
krat kadar indirildiini ve 184 (801 mld) trihinde ise bu
noksann drt krat ve bir buuk arpa tanesine ulatn bildiriyor ki,
dirhemlerin arl te bir derecesine yakn eksilmi oluyor. Glib
Bey de, eldeki sikkelerden bazlarnn tartldklarnda, Maqriznin bu
iddiasnn doruluunu gsterdiini haber verip, Mtevekkil Alellhtan sonra gerek ayar ve gerek arlk ynnden, dirhemlerin hayli
dt ve deitii anlalmaktadr, diyor. Maqriz yine Msrdaki
bir olay anlatyor: Dirhemlerin arl ve ayar o kadar bozulmutu
ki, dirhemin ryici de de 339 (951 mld) senesinde Msrda bir
dnr ile 34 dirhem alnabilecek dereceye dmt. Bu piyasa
deiiklii Ftmlerden Hkim Bi-Emrillh zamanna tesadf etmitir.
Artk halkn sknts son haddine varmt ve ikyetler ykselmeye
balamt. Hkmet yeni dirhem basmaya mecbur oldu. Derhal
sarraflara yirmi sandk dernunda yeni dirhem datld. Ve bir
aklama yaynlanarak eski dirhemlerle al-veri yasakland. Halkn
elinde bulunan eski dirhemleri darphaneye gtrp, drt eski dirhem
karlnda bir yeni dirhem almak suretiyle deitirmesi ln olundu.
Yeni dirhem iin de ryi olmak zere 1 dnr=18 dirhem kymeti
kabul edildi (Maqriz, Nuqd-u Qadme, s.14).
BYK BUNALIM, BN KIRK BE YIL NCE
DEPRESSION IN THE YEAR OF 970 CE)

(GREAT

Bu ml sarsnt, Msr diyr gibi slm mntkalarnn en zengini ve

zamann ngilteresi (bu satrlarn yazld 1939 ylnda ngilterenin
dnyann en kudretli devleti olduunu hatrlayalm) gibi altn
mahzeni olan meden bir evrede bu derece arlam ise, dier
slm diyrlarndaki ml vaziyet bundan az deil, her halde daha
fazla idiBilhassa bu cam senceler slmn ilk yllarndaki dirhem
ve dnrlarn hi tehlf etmeksizin arlklarn bize bildirmesi
asndan ok mhimdir. Bunlar hakknda smil Glib Bey
katalounun mukaddimesinde (giriinde) grdmz bilgiyi not
olarak bildiriyoruz:
Cam senceler yani cam dirhemler, trih sikkeler iinde dikkat
eken trih eserlerden olup, Emevler, Abbsler, Ftmler
dnemlerinde baz hkmdr ve ounlukla vllerin ve emrlerin
isimleri zerine yazlarak baslmlardr. 1878 trihinde Msy Jorj
Londrada bir bend-i mahss ile sencelerden bazsn yaynlam ve
Msy Lvda da bunlardan baz nemli paralarn Fransada mevcut
olduunu sylemitir. (stanl Lk-Pol) (Kmil Miras herhalde Stanley
Lane-Poole (1854-1931) demek istiyor ki (muhtemelen Lane sar
kefle Lk olarak yazldndan), Stanley Lane-Poole 1874 ile 1890
arasnda slami paralar konusunda toplam on drt ciltlik (muazzam)
almalarn yaynlamtr..(bkz. Yel, 2003) Stanley Lane Pooleun

76

dier almalarndan Mediaeval India under Mohammedan Rule

(A.D. 712-1764) (London 1903) ; A History of Egypt in the Middle
Ages (London 1901); The Story of Cairo (London 1902); The Story of
Moors in Spain (London 1887, 1915) slm iktisat tarihi
alanlarnn mutlaka bakmas lazm gelen emek
mahsul gayretlerindendir.
i.y) Geen sene 1891 senesinde
ngiltere mzesinin yaynlad bir katalounda, drt yz kadar
senceyi gstermitir.(V/71)
BAKIR HEYKEL ERTLP, PARA OLARAK BASILIYOR
COPPER STATUE WAS MELTED AND MADE COINS).

(A

Dnr ve dirhemin slm bir ekle dntrlmesine teebbs edildii

Abdlmelik devrinde, bu ihtiya da dnlm, ksratta
kullanlmak ve ufak-tefek alm-satmlarn kolaylatrlmasn
salamak iin, bakr mdenine mrcat edilmi ve bakrdan kk
paralar kesilerek (para olarak baslarak) bunlara fels denilmitir.
Felslerin gerek bir kymeti olmayp, bunlar tibr bir kymet-i
mevzaya (zerlerine yazlm olan deeri, imdiki kat paralar gibi
i.y.) sahip idiler. Bazen de iki kimse arasndaki anlamaya balanan
bir kymete itibar edilirdi. Abdlmelik zamanndaki slm felslerinin
ilk ne zaman basld ile ilgili nakillerden salam bilgi edinemiyoruz.
Yalnz Maqriznin Msr Trihinde bildirdiine gre, Veld b.
Abdlmelik fels basmak zere Msrda bulunan bakrdan
ml edilmi byk bir heykeli erittirmitir. Bir de slm
sikkeler konusunda uzman olan limler tarafndan, bu felslerin de
harnbe arlnda senceleri ve sradan ml edilmi rnekleri
bulunmu ve slmn ilk dnemindeki felslerin durumlar bylece
belirlenmitir. Sonradan bunlar da bakrn dnda, kalay, demir gibi
madenlerden ve eitli zamanlarda baslmtr.
EN ESK SLAM PARA, ORTA-ASYADA
COIN IN CENTRAL ASIA).

(THE OLDEST ISLAMIC

Bedius-Sanyide Eb Hanfe Hazretlerinin bu itihadn mm

Hasann dilinden nakleden ve hayatnn son krk ylndan fazlasn
Halepte geiren Ferganal mehur alim mm Ksn (vefat: 587 H./
1191 M.), devam edip diyor ki: Mvern-Nehirde yetien ilk
Hanef bilginlerinin, o diyrn en eski paras olan gatrife paras
hakkndaki hkmleri de, Eb Hanfenin yukardaki itihdna
uygundur. Mvern-Nehir limleri: Gatrif paralar dolamda
olan ryi bir semen olduka bu paralarn, gm glip bir para ile
taqvm edilerek kymetine tibr edilir. Ticarette kullanlmyorsa, bu
ekilde gm ierip, bu gm de iki yz dirheme ulamyorsa
veyahut nakdeynden (altn ve gm) birisine ilve edilmek sretiyle
toplam iki yz dirhem tutuyorsa, ierdii gm miktar iin zekt
denmesi gerekir demilerdir ki, bu da Eb Hanfenin itihadnn
geniliini gstermektedir. Hanef bilginlerinin byklerinden
Ebbekir Muhammed b. Fazl- Buhr (vefat 381 H./ 992 M.) de:

77

Gatrife paralarnn iki yz adedinde rubu uur yani krkta bir

hesabyla ve say ile be adet zekat vermek gerektiine fetva
vermitir. Fazl- Buhr: Gatrife felsleri bizim en kymetli paramzdr.
Baka yerlerin gm paralar derecesindedir. Biz kendi paramz
biliriz ve ona itibar ederiz. der imi. Yine Buharal olup helva yapp
satt iin halvn denilen mam Halvn (vefat: 452 H./ 1060 M.) ile
Halvnnin rencisi olan ve uzun yllar Halvnnin Buhrdaki
derslerini takip eden Mvern-Nehrin dier byk alimi mam
Serahs (vefat 483 H./1090 M.) de stad Ebbekirin bu fetvasn
desteklemilerdir.(V/75)
Altn ve gm, slmn ilk devrinde de sikkeli ve sikkesiz tedvl
ederken bunlara devlet tarafndan gerek deer ynnden ve gerekse
sanat ynnden de bir fazlalk izafe edilmemitir. Abdlmelik
zamannda, ilk slm sikkesi basld zaman, bunlardan (ancak)
yzde bir orannda basma creti alnmakla yetinilmitir ki, bu da
nisab konusunda, para olarak baslm olan ile (kle halinde)
baslmam olan arasnda bir ayrm olmadn gsteriyordu.(V/96)
DIFFERENT ISLAMIC COINS ARE POSSIBLE.
Fukahnn (slm hukukularnn) kesin bir prensip olarak kabul ettikleri:
her belde (yerleim birimi) halknn kendi rf geerlidir esas, dirhemler
ve dnrlar hakknda gerek zekta esas olan servetin bunlarn (para olarak)
baslmna gre hesab konusunda etkili olan, bu zel rflerin pek ak
birer ifadesidir.
ABBSLER DNEM.
Emevler zamannda sencelerle kontrol edilerek arlna ve hlisliine
(katksz) zen gsterilen dirhemlerin arlklar ve ayarlar, Abbslerin ilk
hkmdr olan Seffhn son yllarnda nasl bozulmaya baladn ve
bozulmann hzla ilerlediini bundan evvel izah etmitik. Abbslerin daha
sonraki dnemlerinde ise dirhem
meselesi daha kark bir vaziyete girmitir. Kmil Mras burada Topkap
Saray Nukdu slmiyye Katalou (Mze-i Humyn Meskkt-i Kadme-i
slmiyye Katalou, smail Galib Bey, stanbul, 1312 hicr/ 1895 mld)
mukaddimesinden (s.69) u cmleleri naklediyor:
Malmdur ki, Abbs hkmdrlarnn saltanat srelerinin ortalarna doru
memleketin baz blgelerinde emrler ve vller, idarelerinde bulunan
yerlerde bir ekilde bamszlklarn ln ederek, o blgeleri hkmet-i
muhtre (bamsz hkmet) ekline evirmilerdi. Mtevekkil Alel-lhn
ldrlmesi zerine 232 (hicr/ 846 mld) trihinde balayan bu idari ve
siyasi zlme gittike genilemi, Msrda ve amda Ben Toln ve hid
aileleleri; MverNehirde srasyla l-i Smn; l-i Sebuk Tekin yani
Gaznevler ve Selkler; Irakta Ben Hamdn; Irak, Fars ve Kirman
taraflarnda l-i Buveyh idareleri teekkl etmiti. Bu muhtar idare

78

bakanlarnn hepsi, bulunduklar yerlerde bamsz olarak dirhemler,

dnrlar ve felsler bastrmlardr. Bu paralarn arlklar ve hlislikleri ve
ekilleri bugn mzelerde bulunan binlerce rneklerinin tanklklarna gre,
biribirinden ok farkl idi. Dirhemlerin arlklar, dirhem-i erden eksik
olduu gibi, fazla olanlar da vard. Ayarlar ve saflklar da byle idi. Mesel
Bveyhlerin dirhemleri standart deildi. Baz dirhemlerin arlklar vezn-i
sebadan ard; bazlar da hafif bulunuyordu. Dnrlar da hayret verici bir
ekilde 24 krat arlna ykselmiti. Bu ynyle, bugn slm paralarn
uzmanlar, bu dnrlar hakknda ifte dirhem itibariyle baslmlardr
diyorlar. Vezn-i sebaya gre sikkelerin arlklarnn bu ekilde
dalgalanmas, zekt gibi ml ykmllklerin hesabnda tereddte sebep
oluyordu. Endlsl nl lim bn Abdilberr (368-463 H./ 978-1071 M.)
slm topraklarndaki bu dirhem arlklarnn farkllklarna zel nem
vererek, Endls ve dier slm memleketlerinde dirhemleri ile vezn-i
seba arasndaki bu farklara iaret etmitir (Neylul-Evtr).
BRGVNN GR: PARANIN DEERNN KORUNMASI GEREKT.
MANGIR. Birgiv Muhammed Efendi (929-981 H./ 1523-1573 M.) ki, Knn
devrinde yetien ve selef ve halefin (slmn ilk dnemlerindeki ve sonraki
dnemlerindeki btn bilginlerin) eserlerini kavrayarak hakkyla mam
unvann alm olan limlerden saylmtr. Tarkat- Muhammediyyesinin
sonlarnda: (ml) akitler ve ilemlerde kullanlan dirhemleri zamanmz
adamlar o kadar kltmlerdir ki, bunlardan drd bir araya getirilse, bir
dirhem-i ernin arlna eit ve denk olamaz diyerek, ikayet ediyor.
Sonra da: asl eratta muteber olan arlk esas terk edilip, halk
dirhemleri say ile sayarak, kabullenmilerdir. diye, kendi dneminin
rfne iaret ediyor. Daha sonra da bu rfn nas (Kuran ve Hz.
Peygamberin snneti) ile eliki halindeki Hanef imamlarnn gr
alarn bildiriyor ki, biz bu konuyu aada ayr bir balk halinde
inceleyeceiz..1925 senesinde Darphane Mdriyeti tarafndan tertip
edilerek baslan ve byk bir cildi ieren raporda Osmanl akeleri
hakknda gsterilen hesaplar, Birgiv merhumu tamamyla
dorulamaktadr. Ve raporda verilen zhta gre, ilk Osmanl akeleri
gerek arlklar ve gerekse sfiyetleri (katkszlklar) ynnden
Abdlmelikin zamannda ilk baslan slm dirhemlerine tamamyla uygun
olarak baslm ve Ftih zamamna kadar (ilk 130-140 ylda) bu
orijinalliklerini korumulardr. Daha sonra ise, bu akelerin arlklar ve
ayarlar azaltla ve kltle kltle alverilerde yaramaz bir hale
gelmiler ve kartrlan yabanc maddenin okluundan tr, felsler
(mangr) derecesine inmilerdi. Birgiv merhmun ikyet ettii paralar, bu
akelerdir.(V/98)
PARANIN GL OLMASI, NEMLDR
IMPORTANT).

(POWERFUL MONEY IS

slmn ilk devrinde Men gaen fe-leyse minn Kim ki, bize hle
ve hynet ederse, o, bizden deildir (Mslim, Kitbul-mn) hadsindeki

79

iddetli azap tehddine kar gelinememi ve ne Asr- Sadette, ne de drt

halfe devrinde, memleketin ml kudretinin tek dayana olan parasna
hynet edilidii vk olmamtr. Maqriznin aklamasna gre,
dirhemlerdeki ilk katkl madde olay hicr 64 (684 mld) ylnda meydana
gelmi ve Ubeydullah b. Ziyd Basradan firar ettii srada zyuf (sahte,
ok katkl) para basmak fazhasn (rezilliini) ilemitir.
Muaviye zamannda da byle bir olay grlmt. Zaman zaman da
grlegelmekte olan maeler (sahte, katkl) paralar, nc hicr
yzylda iyice yaygnlamtr. Byle ma dirhem olsun, kle veya
benzeri olsun, zekt ve nisb hesabnda bu maelerin ierdikleri gm
miktar m, yoksa piyasadaki revc m (kaa gidiyor), dikkate alnmaldr?
te slm alimleri iin bunlar en enmli bir aratrma zemini olmutur..
BR B. MERS VE GSERLEN TEPKLER
BISHR MARS.

(REACTIONS TO

Bu konuda ilk ykselen ses, mam Eb Ysufun talebelerinden Bir b.

Gys-i Mers (vefat 218 H./ 833 M.) olmu ve hastaln ve zaruretin tam
merkezine parmak basarak: artk nisb ve zektta arla deil, adede
itibar edilmelidir demitir. Bir ehirde dolamda olan dirhemin arl,
ayarlar ve dier zellikleri nasl olursa olsun, iki yz dirhemde be adet
zekat vermek lazm gelecei, itihadn ortaya koymutur. Hi phesiz ki
Mersnin bu itihd, ilm tbiri ile harq- icm (icmya aykr) idi
(Neyll-Evtr, IV/25). Byle icmya aykr olarak limlerin grbirliine
vard bir konuda aykr bir fetva vermek ise, slmn balangcndan beri
dayanlan ilm sistemi bozmakt. cm ile biline gelen bir hkmde byle
ortaya kan anlamazlk ve gr farkllnn hkm ise, usl-u fkh
kitaplarnda bildirildii gibi Eb shk rz, (mam) Taber, Kd Eb Yal,
bn Akl gibi fukahaya (slm hukukularna) gre, icmn (tamamen) yok
olmas (tahrip edilmesi) demektir. Bu itihd ile Mers, icmdan rfe
intikl demek olan ok nemli bir inqlb- fqh (fkh devrim) ortaya
koyuyordu. Mthi bir tarrka (gmbrt) ile duyulan Mersnin bu itihd,
bir kasrga halinde ilim dnyasn kartrd. Ve byk bir muhalefetle
karland. tizl (doru yoldan ayrlmak) ile itham edildi. (Bu adam)
Felsefe ile megul olan bir bidatdr denildi. Hatta baz nakillere gre
kendisini tekfr edenler (kfir diyenler) bile oldu. Halbuki bunlarn hibirisi
doru deildi. Mttek ve ilm cesaret sahibi bir alimdi ve Mers bu
itihadn da stad Eb Ysufun emvl-i ribeviyye hakkndaki naslarn rf
ile muallel ve mevvel olduuna dair kabul ettii bir aslna bina etmi
oluyordu..
(Mersnin (byk) tepki toplamasnn sebebi, fkh
grleri deil, kelm konulardaki ifadeleridir. Kmil Mrasn konuyu
dirhem meselesine ekmesi, isabetli deildir. Mersnin kelm konularda
neden tepki toplad ile ilgili olarak bkz. Saim Klavuz, Diyanet slm
Ansiklopedisi, Bir b. Gys maddesi, VI/220-221 i.y.)
arkta (Dou slm dnyasnda) erin (eratn) ml meseleleri cezr bir
bilimsel yol izlerken, ayn dnemde Garbda (Bat slm dnyasnda) da
Endlsn en byk alimi olan (Kurtubal) bn Habb (es-Sulem) (174-238
H./ 790-853 M.)nin de yine byle bir fetvas duyuldu. bn Habb de, gm

80

nisbnn iki yz dirhem olmas konusunda cumhra (limlerin

ounluuna) muhalefet ederek: zekt ve nisb, her belde halknn
kullandklar kendi dirhemleriyle belirlenir diyordu (Neylul-Evtr, IV/25).
(bn Habb, her trl meyvann zekatnn verilmesi gerektiini bildirdii
fetvas ile de, kendinden nceki Mlik alimlerine aykr gr ile dikkat
ekmiti.(bkz. Tahsin Grgn, bn Habb es-Slem, DA, XIX/510-513 i.y.)
KIZIL PARALAR: BR YZYIL SONRA
COPPER COINS.

(AFTER A CENTURYRED

Mersnin itihad kendi zamannda muhalefetle karland halde,

olaylarn geliimi ve problemlerin artmas, bir yzyl sonra Msrn bu zeki
mtehidine tamamyla hak verdirmitir. Bu defa da ayni itihad ars,
Mvern-Nehirde Ebbekir Muhammed b. Fazl Buhr(vefat 381 H./
992)nin dilinden ykselmitir. Bu byk alim de uygulamaya itibar ederek,
dirhemlerden ve gatrifenin felslerinden yani ryi olan (piyasada ilem
gren) kzl bakr paralardan, say hesabyla zekt vermek gerektii
itihadnda olduunu bildirmitir. Ebbekir Buhr: Bu gtrf paralar,
baka memleketlerin gm paralar derecesinde bizim en kymetli
nakdimizdir. Gm dirhem gibi bununla eya ve mallarn fiyat belirlenir;
mehir belirlenir, deerli ve deersiz her ey alnr. Biz kendi paramz,
tanrz (gtrf parann deerini biliriz). diyerek, gtrf dirhemlerin say
ynnden her iki yz tanesinde rubu uur (rn eyrei) olarak be
adet zekt vermek gerektiine fetva vermitir. Bu fetva imek hzyla
drt mezhep bilginleri arasnda yaylarak, bunlarn kitaplarnda yer alm
ve Ebbekir Buhrden nemle bahsedilmitir. Daha sonra mam
Halvnler, mam Serahsler de hep bu yolda fetvalar vermilerdir.(V/105)
Gtrf, Gtrf b. At-i Kinddir. Bu ahs, Hrn Red zamannda (175 hicr/
792-793 mld) Horasan vlisi idi. Buhrnn en kymetli paras olan
Gtrif para, bu kiinin adna nisbet olunur. oulu gatrifedir. MuhtulMuht ve Bahrur-Riqden) (V/104)
(Gtrf dirhemlerin ilk
tedvle kt yllarda ok tutulan bir para birimi olmad, ama zamanla
iindeki gm orannn artmasyla piyasada tutunduu ve iki yzyl sonra
Ebbekir Muhammedin bunlar iin olumlu fetva verdii dnemde, artk
herkesin kabul ettii bir para birimi olduu, Abdlkerim zaydnn verdii
bilgiden anlalyor: Gitrf in valilii dneminde gerekletirdii en nemli ilerden biri
de halkn gtrf dedii yeni bir dirhem (el-fiddatl-gtrfiyye) bastrmasdr. Buharada
nceleri Buhar-hudtlarn (Buhara hkimi) bastrd sikkeler kullanlyordu. Daha sonra
onun yerini byk lde Hrizm dirhemi almt. ehrin ileri gelenleri Gitrf b. Atya
bavurup sadece Buharada kullanlmak zere sikke bastrmasn istediler. Gitrf bu teklifi
kabul etti ve Kasr- Mhakta altn, gm, kurun, kalay, demir ve bakr karmndan sikke
darbettirmeye balad. Eski dirhemler saf gmtendi. Gtrf dirhemlerdeki gm oran dier
ma (katkl/hleli) sikkelerden daha fazla olmakla beraber, bunlar siyah renkte olduu iin
halkn houna gitmedi. Fakat tedavle konuldu ve 6 gtrf dirhemin saf gmten yaplan 1
dirheme eit olduu belirtildi. Gtrf dirhem hara denirken bu rayi zerinden geerli
olacakt. Buhara ve yresinin harac o srada 200.000 dirhem civarndayd. Nerah, bunun
yeni para ile karln 1.068.567 gtrf dirhem olarak vermektedir (Trhu Buhr, s. 61).
Barthold (1869-1930), bu rakamn dorusunun 1.168.567 olduunu ve metinde 100 rakamnn
karl olan Farsa sad kelimesinin hazfedildiini syler (Trkistan, s. 221). Maqdis,
81

Buhara haracnn 1.166.897 gtrf dirhem tuttuunu ve bu dirhemin Heytal blgesinde

tedavlde bulunduunu belirtirken (Ahsenut-teqsm, s. 340) bn Havkal gtrf dirhemlerin
sadece Buharada ve Mvernnehirin baz ehirlerinde geerli olduunu kaydeder (Sretlarz, s. 490). Nerakh, gtrf dirhemin zamanla deer kazandn ve saf gm dirheme eit
hale geldiini syler (Trkhu Buhara, s. 61). 522de (1128) 100 saf gm dirhem 70 gtrf
dirheme, altn miskal de 7,5 gtrf dirheme eitti.(zaydn, 1996, XIV/57-58)
bn Hmm (790-861 H./ 1388-1457 M.) Fethul-Qadrde Asr- Sadette 5, 6, 10 miskal
arlklarnda 10 dirhem olmak zere snf dirhem tedvl ettiini ve sonra Hz merin
oluturduu Hesap Dvnnda bu snf dirhem birletirilip ortalamas alnarak yedi
miskal arlnda on dirhem esasnn kabul edildiini naklettikten sonra diyor ki: bu
rivyete gre pek aktr ki, Asr- Sadette bu Hesap Dvnnn koyduu arlkta bir dirhem
yoktu. phesiz ve net olarak bilinen udur ki, zektn miktar Hz. Peygamber tarafndan
ikiyz dirhemden be dirhem olmak zere belirlenmitir. Fakat zekt nisbnn bu snf
dirhemden hangisi ile hesap edilecei bildirilmemitirBuhr rihi Hattbnin (319-388
H./ 931-998 M.) Melimus-Sunenindeki nakline gre, Eb Ubeyd (Qsm b. Sellm)dan
(154-224 H./ 771-838 M.), sahblerin ikiyz dirhemin yz dirhemini byk, yz dirhemini
kk paradan hesap edip zektlarn ylece verdikleri nakledilmitir ki, bu da cem ve tevhd
ile vasatn (toplayp birletirerek ortalamasn) almak deil midir?
HZ. PEYGAMBER DNEMNDE PARA POLTKASI
(MONETARY POLICY
IN THE PERIOD OF THE PROPHET (LAST NOTES OF KML MRAS
ABOUT EARLY ISLAMIC MONETARY POLICY).
Hz. Peygamber, peygamber olarak gnderildiinde (610 mld), Eb Ubeyd, Vqd,
Mverd gibi bilginlerin naklettiklerine gre, cahiliyet (slm ncesi) devrinden beri devam
edip gelen, byk olsun kk olsun chiliye dneminin arlk ve deerlerine hi
dokunmam ve bunlar halkn uygulamasna brakmt. (Medne dneminde de) Hatta
bunlardan dirhem denilen gm paralarn zerlerinde Kisrlarn, Nirevnlarn (rn
hkmdarlarnn) ve dnr denilen altnlarda da Herakliyus ve Konstantin gibi (Bizans)
imparatorlarn(n) resimleri bulunurken, bunlar deitirmeye de gerek grmemilerdi. (Daha
sonra da) Kabe iindeki putlar sernign edildikten (yere serildikten) sonraki devr-i inklbta
(devrim dneminde) bile, paralarn arlklar ve deerleri iinin halkn uygulamasna bal
bir piyasa meselesi kabul edilerek, bunlarn deitirilmesi, (gelecekte) mmetin iradesine,
zamann msaadesine braklmtr. Hz. Peygamber sadece altn ve gm ile yiyecek ve
ticaret mallarnn zenginlik ve zekt nisbn (alt snrn) retmekle yetinmitir.(V/111)
Bir milletin bek ve inkif (ayakta kalmas/hayatn devam ettirmesi ve gelimesi/
ilerlemesinin o milletin ml ve adl gelimesine bal olduu dsturunu (toplumsal
kanununu), tatbkt sahasnda (uygulama alannda) grmek isteyen erbb- ilim ve tedkk
(bilim adamlar ve aratrmaclar), Asr- Sadet vakyiini (olaylarn) mutla etmelidirler
(dikkatlice okumal/gzden geirmelidirler).(V/326)
DATALARIN KULLANIMI, KLASK SLAM MAKRO VE MKRO
EKONOMSNDE
(USING OF CENSUS AND DATAS IN CLASSICAL
ISLAMIC MACRO AND MICRO ECONOMICS).
Buhrnin Bbu Vucbuz-Zekt (Zektn Zorunluluk (Farz) Oluu Blm)da naklettii
hadiste Hz. Peygamber yle buyurur: Be okyye(yani iki yz dirhem)den az miktar(daki
gm)da zekt yoktur/verilmez. En aa er yanda be deveden aznda da zekt yoktur.

82

Be vesak miktarnn altnda(ki hurma, zm ve hubbatta) da zekt vcip (zorunlu)

deildir.(V/32)
ALENN YILLIK GIIDA GDERNN HESAPLANMASI VE ALENN
NORMAL GNLK GIDA GDER
(CALCULATION OF THE
ANNUALLY SUSTENANCE OF A FAMILY AND NORMAL DAILY FOOD
CONSUMPTION OF A FAMILY).
..Mehur hadisi Veliyyullh Dehlev (1114-1176 H./ 1703-1762 M.), bu
hadiste retilen nisab miktarlarna yle bir aklama getiriyor: hurma ve
hubbat gibi rnlerin nisbnn be vesak olarak takdir edilmesi, kk bir
ailenin bir senelik (yiyecek) masraflarna yetmesinden trdr. Fertleri en
az bir ev halk; kar, koca, bir ocuk veya hizmetiden oluur. Bir insann
ise en ok gdas, bir rtl yahut bir md miktar budaydan yaplm
(piirilmi) taamdan (ekmekten) ibarettir. (Byle) Kk bir aile halkndan
(obez olmayan i.y.) her biri bu miktar yerlerse, be vesak arlndaki
zahire, o ev halkna bir sene yettii gibi, bir miktar artar da, katk masrafn
bile karlard. Topraktan kan rnlerin bin kilodan ibaret olan bu nisb,
bir senenin 360 gnne taksim edilince , nfustan oluan bir
aileye, gnlk kilo demektir. Bu miktar hubbat (ekin), Asr-
Sadetteki kanaatkr bir ailenin hem ekmeine, hem katna
yeterdi.(V/86 ve dipnot: 2)
(Kmil Miras, kilo diyor ama (Prof.) Orhan ekerin lerek yapt
hesaplamaya gre bu hemen hemen yarya dyor ama kiilik
byle bir aile iin 1,5 kilo da yeterlidir; yani gnmzde
Trkiyede ekmek genelde 300 gr. olarak yaplyor ki,
gnlk be ekmek byle bir aileyi doyurur. Yukarda
verdiimiz Orhan ekerin bulduu rakamlar, terimlere rast geldike aklda
kalmas iin burada tekrar veriyoruz:
Buday
5 vesak 555 kg.
Kuru fasulye ve arpa 5 vesak 510 kg.
Msr
5 vesak 600 kg.
Nohut
5 vesak 465 kg.
Pirin
5 vesak 570 kg.
1 teneke buday 16 kg.
7 teneke buday 1 vesak
35 teneke buday 5 vesak
1 sa =4 avu
Buday 1 sa 1850 gr.
Msr
1 sa 2000 gr.
Burak 1 sa 1850 gr.
Kymet itibariyle 1 miskal= 10 dirhem
Arlk itibariyle 7 miskal=10 dirhem

83

On dirheme iki koyun alnabiliyordu, Asr- Sadette. Koyun o zaman be

dirhemdi (be gm lira) veyahut yarm miskal altn idi: Yani Hz.
Peygamber zamannda koyun be dirhemdi ve (henz) bir yanda (olan)
bir deve (de) krk dirhem idi. Serahsnin Mebsutu, II/150den)(V/86,
dipnot: 1)
(Kmil Miras, Dehlevnin grn nakletmeye yle devam ediyor)
Aratrmac bilgin Ahmed Dehlev merhum, nisb hakkndaki incelemesine
devam edip diyor ki: gm nisbnn iki yz, altn nisbnn yirmi miskal
takdir buyurulmas da, birok ehirlerde kk bir ailenin tam bir sene aile
btesinin masraf ksmn karlamasndan trdr. (Huccetul-lhilBliga, II/32)(V/87)
Muhammed Hamdullah(1908-2002)n Asr- Sadette data kullanm ile
ilgili notu ise yle: In all planning, it is necessary to have an idea of the
available resources. The Prophet organized the census of the Muslim
population, as al-Bukhar informs us. In the caliphate of Umar, the census
of beasts, fruit-trees, and other goods was organized; and in the newlyacquired provinces, cultivable lands were measured. (Hamidullah)
ERATA GRE GINNIN (ZENGNLN) DERECELER
GRADES OF RICHNESS).

(THREE

Gn ki zenginliktir. Muhtten naklederek Aliyyul-Qr (vefat: 1014 H./

1605 M.) Mirktul-Mefthde erata gre zenginliin dereceli olduunu
bildiriyor: Birinci derecesi gn-i mcibtir ki: bu (miktar) gn (zenginlik)
sebebiyle, o kiinin zekt ve sadaka-i ftr vermesi, kurban kesmesi
zorunludur. Bu zenginliin ls, zekt nisbdr. Gnnn ikinci derecesi,
gn-i muhrimdir ki, bu kiinin zekt ve sadaka almas haramdr. Fakat bu
kii sadaka-i ftr verir ve kurban kesmesi lazmdr. Bunun derecesi de
hcet-i asliye(zarr ihtiyalar)den fazla nisab kymetinde (ama) zekt
mallarnn dnda ( o dereceye ulaamayan) bir mala sahip olmasdr. Fazla
giysi, fazla ev eyas, gayr- menkul ve eek, katr gibi binit hayvanlar da
buna dahildir. Bu derecedeki zenginlii (geliri/serveti) oluturan mallarn,
zekt (vermeyi zorunlu klan) mallar (servet) gibi nem ve kazan verir
olmas art deildir. Yine byle sahip olduu bu servetinin zerinden
(zektla ykml olanlarda olduu gibi) bir senenin gemi olmasna da
lzum yoktur. Ramazan bayramnn arife gn bu gnnn (zenginliin)
tahakkuku (gereklemesi) ile, bu kiiye sadaka-i ftr vcib (zorunlu) olur.
Kurban bayarmnda da byle (bu derece) gelire (paraya) sahip olan
kimsenin de, kurban kesmesi gerekir. Bu (ikinci) derecedeki zenginlik, u
hadisle anlatlmtr: Ahmed b. Hanbelin Mzeyne kablesinden bir
sahbden naklettiine gre, Hz. Peygamber: Kim ki iffetli yaamak ve
dilenmek dklnden saknmak isterse, Allah onu halka muhta
olmaktan uzak klar. Kim ki halka ihtiyacm olmadan yaayaym isterse,
Allah onu da zengin klar. Kim ki, iki yz dirhem gm deerinde bir
servete sahip iken, (hl) halktan dilenirse, zorla, bktrarak ve mecbur
kalmad halde istemi olur.(Ve men isteaffe eaffehullhu ve men
isten enhullhu ve men seelen-nse ve leh adlu khamsi evqn fe-

84

qad seele ilhfenve f rivyetin an eb Sedin Radyallhu

anhu:..hznir-rivyetni ekhracahums-Suyt fis-Sari an Ahmede)
buyrulmutur.
(O yllarda, bir koyun be dirheme (be gm liraya) alnabildiine gre,
iki yz dirhem, krk koyun alacak kadar para demektir. i.y.)
Gnnn (zenginliin) nc derecesi de, kiiye sadaka ve zekt almay
deil, dilenmeyi haram klan zenginliktir. Bu da tercmeleri yukarda
verilen hadislerden anlald gibi, krk veya elli dirhem gme veya bu
deerde bir mala, yahut da akaml-sabahl bir gnlk nafakaya sahip
olmaktr. Bu nc derecedeki zengin (saylan) kiiler, hibir ekilde nisb
miktar bir mala sahip olmadklar iin, Haneflere gre bunlarn zekt ve
sadaka almalar helldir. Yalnz istemeleri haramdr. fi mezhebinde ise,
bu nc snf insanlardan gc-kuvveti yerinde olnalarn da zekt ve
sadaka almalar hell deildir. Abdullah b. Mbrek (118-181 H./ 736-797
M.), Ahmed b. Hanbel (164-241 H./ 780-855 M.), shak b. Rhye (161-238
H./ 778-853 M.) de elli dirhem gme (on koyun alacak paraya), yahut bu
deerde bir mala (servete) sahip olan kimse iin, hem sadaka almak, hem
de dilenmek haramdr, demilerdir.(V/89-90-91) (vel-ganiyyu hve men
yemlik nisben minen-naqdeyni ev m kymeteh nisben fdlen anhavicihil-esliyyete min siybin ve drin.. summel-gn al drbeyni:
gnn yahrumu talebus-sadakati ve kabluh ve gnn yahrumus-sl
ve-l yahrumul ekhz min-gayr-i slin. Fel-evvelu en-yekne mehallen livucbil-fitrati vel-udhiyeti kem yahrumu aleyhil-kablu kezlike
yahrumu alel-mutesaddk el-itu iz kne limen bi-hlih yeqnen ev
bi-eksera rayih ve emmel-gnllez yahrumus-sl fe-hve en-yekne
leh kt- yevmih fe-sden (Qudr erhi Cevhere, I/158)den, V/90)
Snen-i Erbaada Abdullah b. Mesdun bildirdiine gre, Hz. Peygamber
yle buyurmutur: Kim ki, kendisini zengin klacak miktarda mal varken
halktan dilenirse, bu kimse kyamet gnnde yzsz dilenciliinin eseri
olarak (insan) irendirecek bir ekilde yz yara, bere halinde (maher
meydanna) gelir. (Daha sonra sahbler tarafndan) Ey Allahn Elisi!
Dilenmeye engel olan zenginliin ls nedir? diye sorulmu da, Hz.
Peygamber de: Elli dirhem (gm) veya bunun deerinde altn cevabn
vermitir. At b. Yesrn Esed Oullardan bir sahbden nakletiine gre
de, Hz. Peygamber: kim ki, bir okyye (ukyye) (krk dirhem) gm,
yahut buna eit serveti varken dilenirse, zorlayarak ve israf ile istemi
olur buyurmutur, demitir. Uqyye yedi miskaldir. limlerden yedi buuk
diyenler de vardr. Bu grlerde bir eliki yoktur. nk zamann
deimesi ve yerleim birimlerinin farkllna gre, llerde deiiklik
olabilir(et-Talqus-Sabh erhu Miktul-Mesbh)den(V/91) Eb
Dvdun Sehl b. bn Hanzaliyye Radyalhu Anhden naklettiine gre Hz.
Peygamber SAV: Kim ki dilenmeye engel miktarda mal olduu halde
dilenirse, cehennem ateinden nasibini artrr buyurmutur. Baka bir
nakilde de, Hz. Peygambere: Dilencilik uygun olmayan, zenginliin ls
nedir? diye sorulmu, Hz. Peygamber de: sabah ve akam yiyecek
nafakaya sahip olmaktr diye cevaplamtr. Aliyyul Qr Mirqtte

85

zenginliin bu nc derecesine iaret eden bu hadislerin hi birisi

mensuh (hkm kalkm) deildir diyor. Bu hadisler gerekte eitli
dereceleri ifade ettiklerinden Aliyyul-Qrnin bu tenbihi ok lzumludur ve
yerindedir (Mirqtul-Mesbh, II/456)

DEK KESMLERE DEK MKTARLARDA YARDIM, DEVLETN

ZEKT BTESNDEN
(AID TO THE CLASSES WITH
DIFFERENT AMOUNTS FROM ZAKAT BUDGET OF THE STATE).
Muhaddis Dehlev de: Bizce bu hadisin birisinde nc derecedeki
zenginliin elli, brsnde krk dirhem gm ile, ncsnde de bir
gnlk maet ile snrlandrlm buyrulmasnda, birbirleriyle eliki
yoktur. diyerek, grnrdeki (miktarlar) ynnden farklln sebebini u
ekilde aklyor: Bu farkllk, deiik seviyelerde bulunan insanlardan her
biri ayr ayr birer geim yolu tutmu ve herkesin devam ettii meslek ve
sanattan ayrlmas imkansz bulunduundandr. Mesel bir sanat yaparak
geimini salayan bir kimse, sanatnn gerektirdii alet ve edavat
bulamazsa, bunlar bulana kadar istemesi, mecbridir ve
(dilenmesi/istemesi) mazurdur (bu kabul edilebilecek bir zrdr.) ifti de
byledir. Ziraat aletini buluncaya kadar, bu da mazurdur. Tccar da,
(kendisine yetecek bir) sermaye buluncaya kadar byledir. (V/91-92)
ORTALAMA SERMAYES BR TCCARIN, HZ. PEYGAMBER ZAMANINDA
(AVERAGE CAPITAL OF A TRADESMAN IN THE TIME OF THE
PROPHET).
Sonra, aratrmac Ahmed Dehlev diyor ki: bir meslek sahibinin
tedenberi insan toplumlar ierisinde alk bulunulan meslek hayatn
brakp da dierine geebilmesindeki, iddia ettiimiz imknszlk, ehir
sosyolojisinden bahseden toplumsal bilimlerin kurallar itibariyledir.
Yoksa, nefsi slaha alan ahlk ilimlerden ilham alnarak sylenilmi
deildir. Aliyyul-Qrnin ve Dehlevnin hadisleri byle gzel yorumlarla
izah etmelerinden sonra Kmil Miras da burada gzel bir ifade kullanyor:
(Bu ifadeler) Asr- Sadetteki iktisadi durumu aydnlatmaya yaramalar
dolaysyla ok nemlidir. Zamanmzda seyyar bir limon satcsna bile
sermaye olamayacak, elli dirhem gmn, slmn o ilk dneminde orta
byklkte bir ticarethayi kurup iletebilecek bir sermaye deerinde
olduu anlalmaktadr.(V/93)
PLKLER VE KADI REYH: RFN, KARILIKLI TCARETTEK
NEM
(THE SPINNING BUSINESS AND THE JUDGE SHURAYKH :
IMPORTANCE OF URF IN MUTUAL TRADING).
rf ve detin erata gre nemini ifade eden hadisler ve dier nakiller ise
pek oktur. mam Buhr Sahhinde bunlar iin zel bir bb (blm) ap,
bu bba Buy (al-veri), icre (kiralama), keyl (lme), vezn (tartma)
gibi konularda her memleketin kendi halk arasnda kendi iradeleri ile

86

snnet-i sbite (deimez knn) ve tarkat- mstemirre (devaml takip

edilen usl) halinde teml olan rf ve detin uygulanmas adn
vermitir ki, bizim iin ok nemli olan bu baln deerinden ve bilimsel
neminden aada bahsedeceiz. mam Buhr bu bbn balndan
hemen sonra, Tbin dneminin iki byk ilim adam (Kad) reyh ile
(Muhammed) bn Srnin rfe dayanarak verdikleri birer fetvasn
naklediyor. Tbin dnemi kadlarnn en mehuru olan (Kad) ureyh b.
Hris Kind, Hz. mer zamannda, iplikilerin kendi aralarnda meydana
gelen bir meseleden tr bir davaya bakarken, sorduu bir soruya
iplikilerin: Sunnetun kez ve kez biz iplikiler arasndaki uygulanan
det yle, yledir deyip, sanatlarnn rfnden bahsetmeleri zerine
Kad reyh: Sunnetukum beynekum aranzda geerli ve srekli o
ekilde uygulanan det(-i mstemirre) muteberdir diye hkmederek, bu
detin erat asndan da muteber olduunu bildirmitir. Muhammed b.
Srin de her hangi bir yerleim biriminde on dirheme alnan bir maln on
bir dirheme satlmas normal ise, oralarda rfn gerei olarak bir dirhem
kr almakta bir saknca yoktur diyerek, fetva vermitir. Ve Muhammed b.
Srnin bu fetvas, (Tbin dneminin dier byk imamlar (alimleri) Sad
b. Mseyyeb, brhim en-Nakha, Sufyn-u Sevr ve Evza tarafndan da
kabul edilmitir.
ABBSLER DNEMNDE RF (URF IN THE GREAT ABBASID
EMPIRE). zellikle Hrn Reidin saltanat dneminde slm huddunun
bir ucu Trkistann ileri ksmlarna, Hindistann Sind ve Pencab ovalarna
ve Bahr-i Muht-i Hind (Hint Okyanusu) sahillerine dayanyordu. Dier ucu
da Afriky- Vust(Orta-Afrika)y ve Bahr-i Muht-i Atlasyi (Atlas
Okyanusunu) ayordu. Bu (kadar) geni memleketlerde yaayan (ok
eitli) akvm- slmiyye (Mslman topluluklar) arasnda genel veya zel
baz rf ve detlere tesadf ediliyordu. Bu rf ve detlerden naslara (Kurn
ve Hz. Peygamberin uygulama ve hadislerine) uygun olanlar varsa da,
ilerinde nassa aykr olanlar da vard. te bu nedenle bunlarn erata
gre durumlarnn belirlenmesi gerekiyordu(V/118)
ENFLASYON: UZUN OSMANLI ASIRLARI BOYUNCA
THE LONG PERIOD OF OTTOMAN EMPIRE).

(INFLATION IN

Orhan Gazi zamannda baslmaya balanlan Osmanl akelerinin

arlklar ve ayarlar, (o devirden alt yz sene nceki) vezn-i sebaya
tamamyla uygundu. Bu akeler, Abdlmelik b. Mervn zamannda baslan
ilk slm dirhemlerinin rubiyelerine eit bir zeminde ve bir ayarda idi. Fatih
devrinden sonra (1481den sonra) akelerin hem vezinleri, hem de
safiyetleri (halislikleri) bozulup, gnden gne dmeye balam ve Knn
devrinde bsbtn bozulmutur. Bu nedenle mam Birgiv Tarkat-i
Muhammediyyesinde: zamanmzda (piyasada) tedvl eden
dirhemlerden drt dirhem bir araya getirilse de tartlsa, drdnn arl
bir dirhem-i erye denk olamaz diyor. Ahmed-i Slis (III: Ahmet) ve
Mahmd-u Evvel (I. Mahmut) devirlerinde ise bu Osmanl akeleri daha ok
bozulmu ve fls derecesine inmitir.(V/127)
(Bu konuda yukardan
beri ilenen para konusu hakknda daha fazla bilgi iin Ahmet

87

Tabakolunun Gerileme Dnemine Girerken Osmanl Mliyesi ve Adem

Esenin tercme ettii Ahmed el-Hasennin slmda Para adl
almalara (sh. 57-73 aras) da baklabilir. i.y.)
denilmekte ve bylelerinin varaca yerin cehennem olaca (Hutame)
apak ifade edilmektedir. i.y.)
KALKINMAKTA OLAN LKELERE BLMSEL/TEKNK YARDIM
(TECHNICAL SUPPORT TO THE UNDERDEVELOPED.
Bir defasnda da Eb Zer, Hz. Peygambere hangi ibadet daha
faziletlidir? diye sormutur. Ebu Zerrin, o gnk sorular ve ald cevaplar
yledir: (Bu soruma Hz. Peygamber: Allaha mn ve Allah yolunda
cihat cevabn verdi. (Yine) Ben: Hangi esir veya kleyi hrriyetine
kavuturmak daha faziletlidir? diye sordum. Allahn Elisi: Fiyat yksek
olan ve sahibi yannda deeri ok olan buyurdu. (Ben tekrar): Ya, kle
zdna gcm yetmezse? diye sordum. Allahn Elisi: Ya bir sanatkra
yardm edersin, yahut da beceriksiz ve ibilmez kiiye yardm edersin
buyurdu. (Yine ben): (Byle bir) Yardm da yapamazsam? dedim. Hz.
Peygamber: (Kimseye) Ktlk yapmazsn, bu da senin iin bir sadaka
(saylr).buyurdu. Hadiste son olarak geen akhraq (bir ahraka yardm
edersin), ahrak Qmus Tercmesiinde elinden bir sanat gelmez ve bir
sanat, bir ii gzelce beceremez olan hemec ve ulha olan adama denilir,
diye tarif ediliyor. u halde beceriksiz kiiye yardm, yardmlamann en
stndr, demek oluyor.(VII/444- 447)
HARAM PARAYLA YOKSULLARA YARDIM, KABUL EDLMEZ
(CHARITY FROM PROHIBITED EARNINGS IS NOT ACCEPTED).
..u kadar var ki, Sahh-i Buhrde bu bbtan evvel bir bb daha kad
edilmitir (almtr). Bu bbn (alt baln) bal da arata Gre Kabul
Edilecek Sadaka, Hell Kazantan, Hell Ticretten Verilen Sadakadr
eklindedir. Ve bu bbta hibir hadis yer almyordu. te st pararaftaki
hadis, iki bbn tek hadisidir. lk bbn bal erata Gre Sadaka, Hell
Kazantan Verilendir eklindedir. Bu hkm iin Buhr her zaman yapt
gibi, nce Kurndan bir yeti kant olarak sunar. Burada da Bakara sresi
267. yeti vermitir: Ey mn edenler! Kazandklarnzn iyilerinden ve
rzk olarak yerden size kardklarmzdan (yoksullara) verin. Size verilse,
gznz yummanz dnda, severek almayacanz derecede kt ve
deersiz eyler vererek sakn hayr yapmaya kalkmayn. Biliniz ki Allah
zengindir (siz vermeseniz de, o yoksul kullarna baka bir ekilde yardmn
gnderir), hamde (kr, teekkr edilmeye) layk olan da Odur. bn
Abbas hazretleri bu yeti aklarken demitir ki: Cenb- Hakk, bu yet-i
kermede fukaraya sadaka olarak malmzn en temizinden, en iyisinden,
en nefsinden vermemizi emrediyor. Malnzn dsinden, rk-arndan
yoksula vermeyi de yasaklamtr. Allah Tayyibdir, temiz ve hell maldan
verilen sadakay kabul eder: nnellhe Tayyibun Yuhibbut-tbe(RavhutTirmiz,, an Sadin Radyallhu Anhu)(V/195) (Bbul-Bukhr: Bbun L
Yaqbelullhu sadeqaten min gullin vel yaqbelu ill min tbin)

88

BTN BR KOYUNU YOKSULA VERME

(TO GIVE A (WHOLE)
SHEEP TO THE POOR. JUST INCOME DISTRIBUTION).
Bu hadisin Sahh-i Buhrdeki bb (konu) bal Zekt ve Sadakadan Ne
Miktar Verilir? Bir Zektlk Koyun Tamamen Bir Fakire Verilirse Hkm
Nedir? eklindedir. Buhr, bu baln ikinci ksm ile, bir zekt koyununun
tamamen bir (tek) fakire verilmesinde bir saknca olmadna iaret
etmitir. nk r (eratn Kurallarn Koyan) tarafndan koyun zektnn
paralanmadan bir fakire tam olarak verilmesi hkm konulmutur.
Bundan tr, zekt olarak verilecek bir koyunun, kesilip etinin
paralanarak birka fakire verilmesi doru deildir. Ama byle hayvan
sahiplerinin vermekle ykml olduklar zekt deil de,
sadaka olarak verilecek/kesilecek bir koyun ise, tamamen bir (tek) fakire
verilebilecei gibi, paralanp birka fakire de datlabilir.(V/199)
ZEKT DEMESNDE KOLAYLIK
ANNUAL TAX (ZAKAT).

(EASINESS IN GIVING RELIGIOUS

Sr sahipleri, mandralarda (veya kylerde, lde, sahrada i.y.)

hayatlarn devam ettirdiklerinden, yanlarnda her zaman nakit para
bulunamaz. (te o nedenle) Ellerindeki koyunla zekatlarn demeleri,
hayvan sahipleri iin ok kolaydr. Bundan tr krk koyunda bir koyun
ifadesi, kolaylatrmak iin (hkm olarak) konulmutur.(V/208)
KIRSAL KALKINMAYA DESTEK
E(NCOURAGEMENT TO RURAL
DEVELOPMENT (ANIMAL HUSBANDRY).
Bedev (lde yaayan) bir Arab, Hz. Peygambere hicretten sordu.
Medneye hicret edeyim mi? dedi. Hz. Peygamber cevaben: Sakn ha!
Hicrete kalkma! Hicret ok etin itir. buyurdu. Ve Senin deve cinsinden
zekt verilmi maln var mdr? diye sordu. Bedev: Evet, vardr dedi. Hz.
Peygamber: yle ise, sen Medneye uzak olan (bu) kynde al(maya
devam etmende ve buraya hicret etmemen de bir saknca yok). Allah
senin (hayrl) ii(nin sevb)ndan bir ey eksik brakmaz, (bu ekilde
almanla kynde de Allah sana sevap verir) buyurdu. Kmil Miras,
burada yle bir yorum yapyor: bedevnin hicret etmeye bu kadar iddetli
arzusunu ortaya koymasna ramen, Hz. Peygamberin msaade
buyurmamalar, burada ancak bedevlerin anlayabilecekleri skntlara
dayaldr. Bedev (l hayatna) alanlarn, meden muhtte skldklar ve
bir trl alamadklar tecrbeyle sabit bir hakkattr.(V/216)
KAZANILDII YERDE DAITILMASI, ZEKTIN BLGESEL KALKINMA
VE ADL GELR DAILIMI
(DISTRIBUTION OF ZAKAT IN THE
CITY/ PROVINCE/STATE OF THE COMPANY/FIRM/FACTORY. REGIONAL
DEVELOPMENT. LOCAL (JUST) INCOME DISTRIBUTION.

89

Zekt datmakta uygun olan, maln/servetin bulunduu yerleim

biriminin yoksullardr. Yoksa zekt veren kimsenin kimse
oturduu/yaad yerin yoksullar deildir. Bu konu, zekt verilirken gz
nne alnacak nemli meselelerden biridir. bn bidinin (1238-1307 H./
1823-1889 M.), bn Keml(873-940 H./ 1469-1534 M.)den nakline gre,
zekt veren kii bir yerleim biriminde, (fakat) mal (serveti, iletmesi)
dier bir yerde bulunuyorsa, bu kii zekt verirken, malnn/iletmesinin
bulunduu yerin fakirlerine vermesi lazmdr. Bahirde bu konudaki
rivayetlerin hepsinin bu dorultuda olduu bildirilmitir. Mesel stanbulda
ikmet eden bir tccarn birka vilyette ubeleri olsa, her vilyetteki
maln zektnn o vilyet fakirlerine verilmesi lazmdr. Zektn sadece, mal
(firma) sahibinin ikamet ettii ehir fukarasna datmasna, bn Abidin:
mekruhtur diyor. Ve zektn nakli konusundaki nakillere kyas
ediyor.(V/348)
BYK EHRE GETM ALELERE, KIRSAL BLGELERDEN ZEKT
YARDIMI (ZAKAT HELPS DEVELOPMENT OF RURAL REGIONS AND
FINANCIAL SUPPORT (WITH ZAKAT) TO THE POOR OF SUBURBS).
Bir sre isiz kaldktan sonra, byk ehirlere g edenlerin su rgtlerine
katlmalar, gnmzde btn dnya metropollerinin en byk
problemlerinden biridir. Mslmanlarn bu probleme nasl zm
bulabilecekleri konusunda, yine zekt konular ilenirken birka not
dikkatimizi ekiyor: Zekt verenin bulunduu yerleim biriminden baka
bir yere zekt gndermesi mekruhtur. Sebebi de hakk- civra riyet
komu hakkna sayg gibi yce bir gayeyi de ieren zekta, zekt verenin
kendi bulunduu yerin halk, dierlerinden daha ok layk iken, buna
uyulmamas terk-i evl olduundan, zekt baka yere nakletmekte
kerhet vardr denilmitir. Yalnz bu kerahet, kerahet-i tenzhiyedir/helle
yakn mekruhtur. Ve zektn verilecei kiiler kesinlikle fakirler olmas
gerektiinden, nakledilmesi cizdir (olabilir). Zekt verilirken, o maln
servetin bulunduu yerde; sadaka-i ftr verilirken de veren kiinin
bulunduu yerdeki fakirlere verilmelidir. O nedenle, zekt baka yere
nakletmek mekruhtur. ZEKTI BAKA YERE
NAKLETMENN/GNDERMENN MEKRUH OLMADII YER: zekt verenin
muhta olan akrabasna gndermesidir. Ve byle bir nakil/gnderme daha
fazletlidir. Hatta Orta-Asyann en byk bilgini ve slm bilimleri ve
zellikle slm hukkunu bizzat mam Muhammedden renmi olan Eb
Hafs- Kebr, Eb Hreyreden nakledilen bir rivayete dayanarak: muhta
akrabas varken, bakasna zekt veren kimsenin zekt
kabul olunmaz demitir...Hadisteki kabul olunmaz ifadesi ile
kastolunan, sevap ve fazileti olmaz, demektir. Yoksa akrabaya deil de,
baka bir fakire verilen zekt ile phesiz zekt verme vazfesi yerine
getirilmi olur. nk zekt vermekten gaye, fakir bir Mslmann
ihtiyacn gidermektir. Fakat akrabaya verilen zekt hem sadaka hem de
sla (akrabaya yardm) grevini/sevabn bir arada topladndan, akraba
olmayan bir yoksula verilen zekt, bunun kadar sevapl olmaz.(V/345)

90

ADL GELR DAILIMINI, ZEKT LE SALAMAK FAIR (JUST)

INCOME DISTRIBUTION WITH ZAKAT INSTRUMENT).
nemli bir mesele de bir fakire nisab miktar kadar (mesel 80 gr. altn
veya bu kadar paray bir defada) sadaka olarak verilmesidir. Hanef
bilginleri bu derece ok miktarda (yardmn) bir kimseye sadaka
verilmesinin mekruh olduu grndedirler. Yalnz Eb Ysuf Hazretleri bu
gre kar kp, nisab miktar kadar verilmesinde bir saknca yoktur
demitir. Fakat nisabtan fazla olursa, bu mekruhdur, demitir. Zhiriyye
gibi baz kitaplarda nakledildiine gre, Hiam (herhalde Hiam deil de
Harun Reid olacak i.y.) Eb Yusufa: yz doksan dokuz dirhem gm
olan kimseye iki dirhem zekt (veya sadaka) verilse, bunu almas doru
mudur? diye sormu, mam Eb Yusuf da: bir dirhemini alr, bir dirhemini
ise almaz diye cevap vermitir. bn Abidin, grne gre, bu nisabn
nm veya gayr- nm olmas arasnda bir fark grmyor. Bu nedenle nisb
derecesinde gayr- nm bir maln zekt olarak verilmesi de mekruhtur,
demek oluyor. Nakitler hayvanlar arasnda bir fark grmyor. Hatta iki yz
dirhem deerine ulamayan be deve(nin hepsi), zekt olarak bir fakire
verilse, bu da mekruhtur, diyor. Yalnz bu fkh kuraln iki mstesnas vardr:
birincisi verilen fakirin borlu olmas, dieri de verilen fakirin kalabalk
ailesinin olmas. Yani, borlu olan bir fakire borcunu dedikten sonra geri
kaln mal nisab derecesinde olmadka da, mekruh olmuyor. ilesi kalabalk
bir kimse de, ald zekt/sadakay ile fertleri arasnda taksim ettiinde
her birine den pay nisabn altnda kalyorsa, bu ile resine de (bu
miktarda) zekt vermek mubahtr (bir saknca yoktur). (Durrul-Mukhtr,
II/93)(V/344)
BR YIL YETECEK ERZAKI OLANA DA, ZEKT VERLEBLR: SADAKA
STEMEY HARAM KILAN ZENGNLK.
Hcet-i asliyeden (zarur ihtiyalardan) fazla olarak akaml sabahl bir
gnlk kendisinin ve ailesinin nafasna yetecek rzka sahip olmasdr.
Hcet-i asliyeyi Kerh (260-340 H./ 874-952 M.) Muhtasarnda ev, ev
eyas, at, hizmeti, silah, kitap gibi varl zaruri olan medeni gereler
olarak saylp bu eyaya sahip olan kimseye zekt vermekte bir saknca
yoktur. Bu ekilde durduklar yerde bir deer art salamayan mallardan,
byle zaruri olarak gerekli olanlarnn dnda fazladan iki yz dirhem
deerinde yine buna benzer eyalara sahip olan kimseye ise zekt almas
haram olur. demitir. Hasan Basr ise: on bin dirhem deerinde bu eit
eyaya sahip olanlara bile, sahbler zekt verirlerdi demitir. Fetva
kitaplarnda ise: dkkanlar ve gayr- menkulleri olup da, bunlarn geliri
kendisine ve ailesinin geimine yetimeyen kimse, fakir kabul edilerek, bu
kimsenin mam Muhammed (132-189 H./ 749-805 M.) ile mam Zfer(110158 H./ 728-775 M.)e gre, sadaka ve zekt almas helldir. deniliyor.
Buna kyas edilerek de tarlas, ba olup da bunlarn geliri kendisini ve
ailesini geindirecek miktarda olmazsa, bu kimsenin de mam Muhammed
ve mam Zfere gre zekt almasnda bir saknca yoktur. Yine, evinde
bir ay yetecek kadar ve iki yz dirhem deerinde
yiyecek olsa, bu kii de zekt alabilir. Ama bu erzak,

91

(bir ay deil de) bir yl yetecek kadar olursa, baz

bilginler o kiinin zekt almas haramdr, demilerse de,
baz bilginler de hell olur diyerek, yle demilerdir:
bu bir senelik erzak, durduu yerde deer kazanan bir
ey olmadndan ve gn getike yava yava zaten
tketilmi olacandan, bu kii de zekt alabilir.(V/324)
T MR, CENB-I HAKTIR.
te Beytul-Ml btesinin gelirler ksmna konulan nakitlerin,
ticretin, arzinin, ganmetlerin, hayvanlarn, madenlerin ve definelerin
zektlarnn, harcama/giderler ksmndaki ilk hak kazananlar, bu
fakirler ve miskinlerdir. Yukarda bildirdiimiz gibi ve f emvlihim haqqun
lis-sili vel-mahrm (ayetinde de emredildii gibi) bu fakirlerden ve bu
miskinlerden gerek isteyebilenlerin, gerekse iffeti buna engel olup
isteyemeyenlerin, zenginlerin mallarnda belirlenmi haklar vardr. Hem de
bu hak, Allahu Telnn bahettii/ltfettii bir haktr/bu ekilde hibe
edilmi bir haktr da, fakir ve miskinin bizzat kazand bir mktesep
hakk (kazanlm hak) deildir. Bu nedenle de yoksullarn zorla
zenginlerden istemeleri de, haram klnmtr. Sonra, zekt: mir-i t
(deme emrini veren) olan Cenb- Hak tarafndan verilen, hibe edilmi bir
hak olduundan zenginin fakirin bana kakmas da haram klnmtr.
Yukarda zekt blmnn banda ayrntl olarak akladmz gibi, hibir
din ve hibir medeniyet slm dini kadar toplumsal yardm byle bir hak
olarak kabul etmemi ve fakirle zenginin karlkl grevlerinde bu derece
erdemli bir bir mnasebet oluturmay baaramamtr.(V/324)
TOPLUMSAL AYRIMA FAKRLERLE ZENGNLER ARASINDA
(SOCIOLOGICAL GAP BETWEEN RICH AND POOR CLASSES).
slm eratnn muvenet-i itimiyye (toplumsal yardmlama)
konusundaki prensibi, aile servetini korumak ve fakirleri de bu
(zenginlerin) servetinden istifade ettirmektir ki, bu sayede, servet sahipleri
ile fakirler arasnda bir sevgi oluturulmu oluyor. Son yzyllarda ortaya
kan iktisd meslekler (doktrinler) ise, zengin ile fakir arasnda, sermaye
sahibi ile ii arasnda gnden gne genileyen bir boluk amtr(IV/417)
(Kmil Miras, 1940 ylnda komnizm ve faizm gibi ideolojilerin dnyann
byk ksmn esir ald bir zamanda yazmaktadr bu satrlar ki, u anda
da yetmi yl sonra, dnyada gelir dalmndaki adaletsizlik aynen
srmektedir. i.y.)
ARABSTANIN ESK FUARLARI
(FAMOUS FAIRS OF ARABIAN
PENINSULA). Zeyd (b. Hrise) Radyallhu Anh, Arabn mehur
panayrlarndan Hubee panayrnda (kle olarak) satla karlmt.
(IV/422)
KAPTALZM NCES, FAKAT STRESSZ/HUZURLU EKONOM
(PRE-CAPITALIST BUT TRANQUIL ECONOMY). (Bir defasnda) Hz.

92

Peygamber ile demirci bir sanatkr olan Eb Seyf(Ber b. Evs)in evine

gitmitik. Eb Seyfin hanm mm Brde, Hz. Peygamberin ocuu
brhmin st annesi idi..(IV/430)
CESUR OLMAK, RSK ALMAK

(TO BE BRAVE: TO TAKE RISK).

Buhr ve Mslimde nakledilen ve Hz.Peygamberin her zaman yapt

dualardan Allhumme nn Ezu bi-ke minel-aczi vel-keseli..vel-cubni
Ey Allahm! cizlikten, tembellikten, korkaklktan.. Sana snrm.
Korkaklk ve iradesizlik, insanlarn iktisd, itim (toplumsal) ve siyasi
hareketlerinde ayak ba ve her trl terakk (ilerleme, kalknma)
hamlelerine engel olduu gibi..(IV/503)
HIRS YOK

(NO GREED).

(Bir gn) Hz. Peygamber yle buyurdu: ..u anda bana yeryznn
hazineleri (yahut yeryznn anahtarlar) verildi (Btn dnyaya slmn
nurunun yaylaca bana mjdelendi). Vallahi ben, vefatmdan sonra sizin
irke (Allaha ortak komaya tekarar) balayacanzdan korkmuyorum.
Yalnz, sizin (ihtiras) ile nefsaniyet gdp (egonuzun emrine girip)
didimenizden korkarm.(IV/513)
(Hadis metninde tenfs
kelimesi geiyor ki, herhalde karlkl yara girme, yani
zenginlik/maddiyat yarna, daha da gncelletirirsek, birbirinizle ticr
sahada ldrc rekabete girmenizden korkarm. i.y.)
KONUT(LAR), HZ. PEYGAMBER
PERIOD OF THE PROPHET).

ZAMANINDA

(HOUSING IN THE

Hz. Peygamber ve yanndakiler, bn Sayyd, (Ensardan) Ben Megle

boyunun (mahallesinin) kasr yannda ocuklarla oynarken buldular.
Hadiste geen tum kelimesi kale demektir. Bazlar tatan yaplm, bir
korunakl atodur, demilerdir.(IV/519)
KALKINMA VE YARDIMLAMAYA ARACI OLMASI N
BLMSEL/TEKNK LERLEMEYE TEVK (ENCOURAGEMENT
SCIENTIFIC-INDUSTRIAL-TECHNICAL STUDIES FOR DEVELOPMENT AND
CHARITY, PHILANTROPHY.
Mehur sadaka-i criye (sevab kii ldkten sonra da kesilmeyip, kiiye
sevap yazlmaya devam edilen sadaka) hadisini aklarken Kmil Miras
yle der: (Yaplan) eit hayrl i(ler iin kiiye sevap yazlmaya)
devam eder: 1) Hastane, mektep, mescit, eme, kpr gibi devaml ve
(uzun) mrl hayrlar, 2) Kendisiyle mmet-i slmiyyenin istifade ettii
ilm/bilimsel eserler.

93

FAZCLERE UYARI (HZ. PEYGAMBERN MEHUR RYASI

(WARNING TO THE MONEYLENDERS (FAMOUS DREAM OF THE
PROPHET).
Hz. Peygamber yle dedi: ..Bu gece ben bir ruya grdm..Yrdk,
..kandan bir nehrin iinde ayakta bir adam dikiliyordu. Bu nehrin kenarnda
da bir adam duruyordu. nnde nar gibi yuvarlak talar bulunuyordu.
Nehirdeki adam yzerek sahile doru gelip kmak isteyince, sahildeki
adam onun enesine bir ta atyor ve adam eski yerine geri gnderiyordu.
O adam (bu kan dolu) nehirden kmaya her teebbs ettiinde, kenardaki
adam, hemen onun enesine bir ta frlatyor, onu eski yerine geri
gnderiyordu..(Melekler, bu azap edilen kiinin) nehirde grdn de faiz
yiyen kii(ler)dir dediler.(IV/597)
KARILIKSIZ MKRO KRED, ZEKT BTESNDEN
(MICRO CREDIT FROM THE ZAKAT (BUDGET).
Hz. mer, koyun, sr gibi srlerden zektlar toplannca bunlara
bakarak, ilerinden en stl bir tanesini bir ev sahibine vermi, bir dier
ileye de on tane (hayvan) verirmi ve: ihtiyaca yetecek miktar (kadar)
ba, ihtiyac karlamayan bir batan (daha) hayrldr dermi. Ali
Radyallhu Anhn da, kendisine (toplanp) getirilen bir zektn tamamn
bir (tek) ileye verdii nakledilmitir. Byk Sahab Huzeyfe Hazretleri de:
(Kurnda saylan sekiz snf muhtatan) Zekt, hangisi olursa olsun hepsi
zekt almaya hak kazanmtr. O nedenle bunlardan hangisine verilse,
olur. demitir.(V/338)
ALIA KARI MCADELE
HUNGRY).

(STRUGGLE AGAINST

Mescit, kpr, okul, eme, yol gibi kamu yararna ait

olan bina inasna ve hayr ilerine de zekt mal
harcanamaz. Zekt paras ile lye kefen alnamaz, bor
takas edilemez. Yukarda da belirttiimiz gibi, slm Dni kendi
topluluu iinde a bir Mslman bulunmasn istemedii
iin, zekt srf ve zellikle fakirlerin tehvn-i maetine
(geimlerinin kolaylatrlmas), geinmesine ayrlmtr. Daha
sonraki dnemlerde ise, (fakir kalmaynca veya ok azalnca i.y.) fakihler
(slm hukukular), zektn bu hayr ilerine ve kamunun genel yararna
sarf edilebilmesi iin, yle bir yol bulmulardr: zekt mal bir fakire verilir.
O da kabul edip aldktan sonra, u hayr iine bu paray harcayn der ve o
hayr kurumuna bu paray hibe eder. Bylece zekt veren, zekt verme
sevbna, hibe eden fakir deibadet sevbna kavumu olur.(DurrulMukhtr, II/85-86)(V/338)
EL YAPARAK, HANIMLARIN
OF WOMEN, CRAFTSWOMAN).

SADAKA VERMES

94

(HANDIWORKS

Bir gn Hz. Peygamber mescitten evine girerken, Hz. Bill: Ey Allahn

Elisi, Abdullah bn Mesdun hanm Zeynep sizinle grmek istiyor
dedi. Hz. Peygamber: Ona izin veriniz (gelsin) buyurdu. Zeynep u soruyu
soruyordu: Ey Allahn Elisi, Siz bugn (Mescitte) sadaka vermemizi
emrettiniz. Benim de yanmda znetlerim vard. Bunlar vermek istedim.
Fakat (Abdullah) bn Mesd, kendisinin ve olunun benim sadaka
vereceim kimselerden daha muhta olduklarn syledi ve kendisine bu
sadakann verilmesinin daha uygun olacan syledi. (Ne buyurursunuz?)
Hz. Peygamber cevaben: bn Mesd doru sylemitir. Ein ve ocuun,
senin sadaka verecein kiilerden daha ok sadakaya layktrlar buyurdu
(..Sadeqa bnu Mesdin, zevcuki ve-veleduki ehaqqu men tesaddeqte
bih aleyhim) . Olay biraz daha ayrntl olarak anlatan Tahv yle der:
Rita binti Abdillh demitir ki: Abdullah ibn Mesdun ei Zeynep,
sanatkr bir kadn idi. Abdullah ibn Mesd ise fakir idi. bn Mesda ve
oluna, Zeynep bakyor idi. Ve Seninle oluna bakmak, beni sadaka
vermekten engelliyor. Size bakarken, darya sadaka vermek bir trl
nasip olmuyor diyerek, ikayet ederdi. Abdullah b. Mesd da cevaben:
Bize yaptn bu harcama ve yardmdan tr, sen Allahn rzasn
kazanamazsan, ben de senin bu yardmn istemem demiti. Bunun
zerine Zeynep ve bn Mesd Hz. Peygambere giderek, Zeynep Hz.
Peygambere u soruyu sormutu: Ey Allahn Elisi, Ben sanat sahibi bir
kadnm. El emeimi satar, kazanrm. ocuumun ve eimin bir eyleri
yok. Bunlar ben geindiriyorum ama bunlarn maietinden artrp da
darya bir bakasna sadaka veremiyorum. Bunlara yaptm harcamadan
tr, bana bir sevap var mdr? Hz. Peygamber: Evet, bunlara yaptn
harcamadan tr sevap kazanrsn; sen eine ve oluna harcamaya
devam et buyurmutu.(V/537-539)
ATLARIN ZEKTI

(TAX OF HORSES).

Hz. Peygamber: Mslman zerine at iin ve klesi iin zekt vermek

gerekmez. buyurmutur (Buhr, K. Zekt). Bu hadisi kant olarak kabul
eden Sad b. Mseyyeb, mer b. Abdlaziz, Mekhl, At, ab, Hasan
Basr, Muhammed ibn Srn, Sufyn- Sevr, Zuhr, mam Mlik, mam fi,
mam Ahmed b. Hanbel, shak b. Rhye ve Zhirler atta zekt yoktur
demilerdir. Haneflerden Eb Ysuf ile mam Muhammedin itihatlar da
bu dorultudadr. Tirmiz de amel-i mmet (mmetin uygulamas) bu Eb
Hreyre hadisi dorultusunda olagelmitir. lim adamlarna gre sime olan
(yln yardan fazlasnda meralarda otlayan) at iin ve hizmet iin ayrlan
kle iin zekt verilmez. (Gnmzde ancak baz yerleim birimlerinde
faytonlar ve at arabalarn ekmek iin kullanlan atlar dnda, herhalde
btn atlar zevk iin beslenmektedir ki, bunlarn deeri zerinden krkta
bir zekt vermek gerekir ki aada gelecektir. zerine bahis/ganyan
oynanan at beslemek ise, zaten harama arac olduu iin haramadr. i.y.)
FARKLI MAL VARLIKLARINDAN ZEKTIN NASIL VERLECE
KONUSUNDA GENEL KURALLARI BULMAK
(FINDING THE GENERAL

95

RULES FOR TAKING ZAKAT FROM DIFFERENT

FOODS).

GOODS AND

Ticaret gayesiyle (el altnda) tutulan at ve kleler iin ise bir sene geince
deerleri zerinden zekt vermek vcip (zorunlu) olur demitir brahim
Naha ile onun rencisi Hammad ve onun rencisi Eb Hanfe ve onun
rencisi mam Zufer ki, tenasl (remesi veya dl almak) iin tutulan
atlarda zekt vciptir (zorunludur), demilerdir ki, lg (ylk demektir)
halinde sime olarak yetien atlar (yaylmda ovada bayrda otlayarak
karnn doyuran, sahibine bir masrafa yol amayan atlar) olacaktr.
emsul-Eimme Serahs, Zeyd b. Sbitin grnn de bu olduunu
nakletmitir. Bu grupdaki ilim adamlarnn dayandklar kantlardan birisi,
Mslimin Sahhindeki uzun bir hadistir. Hadis yle balar: Zektn
vermeyen hibir kenz sahibi (servetini depolam kimse) yoktur ki, onun o
(insanlara datmayp) saklad mal Cehennemde kzdrlp da, sahibi
onunla azap edilemsin. Bu hadis atlarla ilgili olarak u bilgiyi vermektedir:
At snftr: birisi, sahibi iin sevap kazanmasna arac olur; dieri
gnahlarnn silinmesine arac olur; ncs de gnaha girmesine sebep
olur. Bundan sonra hadisin son ksmnda, sahibi iin gnahlarnn
silinmesine arac olan at: bu at, kii iin bir izzet ve eref arac ve bir
znettir ama o kii kendi zerindeki Allahn hakkn da unutmayarak
balayp besledii attr. te bu at, sahibi iin iledii ayplarn ve
gnahlarn silinmesini salar, buyrulmutur. Aralarnda Eb Hanfenin de
bulunduu bu ilim adamlar, atta zektn gerekliliine kant getirerek, zekt
(verilmesi) zorunlu olan dier zekt mallarnda Allah Telnn hakk olduu
gibi, atta da Allahn hakk bulunduuna ve zekt vermenin mutlaka
zorunlu olduuna bu hadis kanttr, demilerdir. Bunlarn kantlarndan biri
de Tahvnin naklettii Sib b. Yezd hadisidir ki, Sib Radyallhu Anh
Hazretleri: Raeytu eb yuqavvimul-khayla ve-yedfeu sadeqateh il
umera Ben babamn ata deer bitiini ve onun zektn (Hz.) mere
gtrdn grdm demitir. Tahv, Drequtn ve bn Eb eybenin de
bu olay nakletmelerinden sonra Endlsl byk ve gvenilir hadisi ve
slm hukukusu bn Abdilber (368-463 H./ 978-1071 M.) de mehur eseri
Temhdde bunu nakletmesinden sonra yine Endlsn byk bilgini bn
Rd (520-595 H./ 1126-1198 M.) de Qawid adl eserinde yle demitir:
artk, Hz. merin attan zekt aldnda, hi phe yoktur.
At, krda otlayan ve dl alnmak iin erkei, diisi ve aygr, ksra kark
yaayan sime (yln ounu otlakta geiren) olursa, Eb Hanfe ve mam
Zufere gre zekt mutlaka verilmelidir. Fakat sahibi dilerse hayvan bana
yuvarlak bir hesap ile bir dnar (bir altn) verir; dilerse o andaki deeri ne
ise ona gre, her ikiyz dirhemi iin be dirhem zekt verir. Hidyede
kant olarak da f kulli ferasin simetin dnrun ev khamseti derhime
sime olan atn zektnda hayvan bana bir dnr, yahut on (hadis
metninde be i.y.) dirhem zekt zorunludur hadisi geiyor. mmeyne
gre ise (atta) zekt yoktur deniliyor. mmeynin kant olarak, stte
geen leyse alel-Muslimi f abdih ve ferasih sadeqatn hadisi geiyor
Mslmana klesi ve at iin zekt (vermek) yoktur. (Hidyede daha)
Sonra da mmeynin kant olan bu hadisteki atn, gzi ve mcahitlerin

96

atlar olduu ve Eb Hanfe mezhebindeki dnr (bir altn verme) ile ata
deer biip gm zerinden verme arasndaki tercihin Hz. merden
nakledildii bildiriliyor.
CANLI BR TARTIMA

(A LIVING DEBATE).

(Hidyenin en mehur erhlerinden olan) nyenin yazar (Bbert, 710786 H./ 1310-1384 M.) ise yle diyor: hadisteki atn, gz at olarak
yorumlanmas, Zeyd b. Sbit Radyallhu Anhden nakledilmitir. yle ki:
Emev hkmdr Mervn, saltanat zamannda bu atn zekt meselesini
sahbilere danm ve Eb Hreyre (Radyallhu Anh) gerek olmadn
syleyerek yukardaki hadisi nakletmitir. Bunun zerine Mervan, Zeyd b.
Sbite dnerek, siz ne dersiniz diye bu konudaki grn sormu, fakat
Eb Hreyre hemen mdahale ederek: Ben, Hz. Peygamberin hadisini
naklediyorum. Bu adam da (Mervan da), buna kanaat etmeyerek: sen ne
dersin diyerek Zeyd b. Sbite soruyor szleriyle hayretini ortaya koymu
ve knamtr. Zeyd b. Sbit ise sze yle balamtr: Gerekten Hz.
Peygamber: Mslmann atnda(n) zekt (vermek) yoktur buyurmutur,
dorudur. Fakat bununla Hz. Peygamber gzi(ler)in atn kasdetmi ve
guzt- Mslimnn (Mslman gzlerin) atlarn zekttan istisn etmitir.
Yoksa dl alnmak iin krda otlatlan sime atlarda zekt vardr. Bunun
zerine Mervan: peki ne kadar zekt demek gerekir? diye sormu. Zeyd
de buna: hayvan bana bir dnr (bir altn) yahut on dirhem (gm)
zekt (vermek) zorunludur diyerek cevap vermitir. Zeyd b. Sbit,
sahblerin hem rvlerinden (Hz. Peygamberin hadislerini iyi belleyip
nakledenlerinden), hem de en byk limlerinden idi. Hadislerin ne iin
sylendiini, syleni sebeplerini pek iyi bilirdi. Yine nyede: her at iin
bir dnr vermekle, ata bir deer biip zektn gm liralar olarak
demek arasnda tercih yapmann da Hz. merden nakledildii yle
aklanyor: Hz. mer, Hz. Eb Ubeydeye yazd bir emirnmesinde
sime atlarn her tanesinden bir (altn) dnr, yahut on (gm) dirhem
zekt alnmasn bildirmitir. Bu emirnme hakknda itihatlarn aklayan
fakihler: bir dnrn zekt olarak denmesi Arap atlar iindir. Arap atlar
deer olarak birbirlerine eittirler. Dier atlar, kymete farkl
olduklarndan, bunlardan deer bime ile zekt verilir.
demilerdir.(V/244)
SADAQA- FITIR KONUSUNDA FARKLI GRLER
OPINIONS ON RATE OF SADAQA-I FITR).

(DIFFERENT

Eb Sad-i Hudr (Radyallhu Anh) anlatr: Hz. Peygamber zamannda

biz (sadaka-i ftr) (Ramazan) bayram gn, her eit taamdan bir sa (drt
avu) olarak verirdik. Bizim (genelde) yemeimiz ise, arpa, kuru zm (ile),
(ya alnmadk) ke (yourt kurusu) ve kuru hurma idi. Taam lgatta: her
yenilen ve azk olarak kabul edilen eye denilir. Tamn bu genel ve
szlk mns Hanef imamlarnn (byk bilginlerinin) tercihidir. Tayb
burada tam ile kast budaydr, diyerek mam fi ile bu itihatta
bulunan alimlerin bak alarn savunmak istemise de, tam (sadece)
buday kelimesine tahsis etmek, bu kelimenin genel anlamndan sapmak

97

demektir..mam fi bu hadisteki tam buday manasna kabul ederken,

mam Malik, mam Ahmed b. Hanbel ile shak b. Rhyenin grleri de
ayn dorultudadr. mam Evza ise, her insan budaydan sadaka-i ftr
kendi beldesinin mddyle iki md verir, demitir. (Bir md iki avu
olunca, iki md drt avu oluyor ki yine ayn hesaba varlm oluyor. Yalnz
Evza kendi beldesinin mddyle ifadesi ile itihat ederek, yoksula
yaplacak yardm kolaylatrm oluyor. i.y.) bn Sad (160-230 H./ 777845 M.) da, Hiamn iki mdd ile verileceini sylemitirKuru zm
hakkndaki Eb Hanfenin bu itihad ve mmeyn ile grlen anlamazl,
Bedyide ylece uzlatrlyor: Kuru zmden sadaka-i ftr, deeri
ynyle vacib (verilmesi zorunlu) olup, Eb Hanfe (80-150 H./ 699-767 M.)
zamannda kuru zmn deeri budayn deerine eitti. Bunun iin
buday gibi, (zmden de) nsf sa (yarm sa=iki avu) kabul etti.
mameyn zamannda ise kuru zmn fiyat arpa ve hurma fiyatna
indiinden, mameyn zmden sadaka-i ftrn tam sa olarak verilmesi
itihadnda bulundular. Eb Hanfenin iki gr (olmasnn) sebebi de
budur. Eb Hanfenin hayatnn ilk dneminde zmle buday fiyat
birbirine eit idi. Sonra zm fiyat arpa ve hurma derecesine indi. O
zaman imamn da ittifak ettikleri grld...mam Tahv (239-321 H./
853-933 M.) de gerek Hz. Peygamberden, gerekse sahbler ve tbinden
sadaka-i ftrn budaydan yarm sa, dier yiyeceklerden bir sa verilecei
ile ilgili birok hadisler ve o ilk dnemle ilgili bilgiler naklettikten sonra
diyor ki: Sahbler ve tbinden buna aykr gr olan hi kimse
bilmiyoruz. Bu bir icmdr (zerinde gr birliine varlm bir konudur) ki
Hz. Peygamberin drt halfesi zamanlarndan brahim en-Neha(46-96 H./
666-714 M.)nin, Mcahidin (21-103 H./ 642-721 M.), Sad b. Mseyyebin
(15-94 H./ 636-713 M.), Hammadn (vefat: 120 H./ 738 M.), Abdurrahman
b. Kasmn (128-191 H./ 746-806 M.) yaad devre kadar hi tartmasz
devam etmitir. lk Buhr rihlerinden Hattab (319-388 H./ 931-998 M.),
Tahvye kar karak, bu konuda icm olduu grnn doru
olmadn, kant olarak da: Eb Said-i Hudr ile Abdullah b. merin
budaydan ftrann yarm sa olduunu kabul etmemilerdir demitir.
rih Ayn ise, Hattbnin bu kar kna, yle diyerek kar kmtr:
Eb Sad-i Hudr, Asr- Sadette buday azlndan tr, buday
hakkndaki habere vakf deildi. ( Ayn mezhebin grn savunmak
adna ne yorumlar retiyor. i.y.) Bundan tr, Muaviyenin haber
vermesine veya yapt itihadna kar kmtr ki, bunun icmaa bir etkisi
olamaz. Abdullah b. mer ise, tercmesi az sonra gelecek hadiste, arpa ile
hurmann sadaka-i ftrn bildirmekten baka bir ey rivayet etmemitir.
Tahvnin ve Eb Dvdun bir rivyetine gre, bn mer: arpa ile
hurmann sadaka-i ftrn Hz. Peygamberden naklettikten sonra: Hz. mer
zamannda Mednede buday oalp da budaydan da fitre verilmesi
lzum grlnce, insanlar (yani Sahbler) budayn iki mddn (yarm
san) dier yiyeceklerin bir sana denk kabul ettiler. demitir.
Eb Sad-i Hudrden bu konuda verdii bilgi Buhrnin bir naklinde, ki
yukarda gemiti, Eb Sad-i Hudr Hazretleri: bir hac veya umre iin
Muviye Hicaza geldiinde bir hutbe vererek: yle zannediyorum ki, iki
md buday, bir sa hurmaya denktir, demiti. Halk da bu ynde uygulama

98

yapm ve yarm sa budaydan sadaka-i ftr vermeye balamt. Ben

hurma ile arpadan bir sa veririm demiti. Nevev de Eb Sad-i Hudrnin
bu hadisini naklettikten sonra: bu hadis, Eb Hanfenin dayand hadistir.
Yalnz bu bir sahb uygulamasdr ve Muaviye burada kendi grn ve
itihadn bildirmitir. Hz. Peygamberden iittii bir haberi nakletmi ve
anlatm deildir diyerek, Hanefler iin kant olamayacana iaret etmi
ise de doru deildir. Hadiste Muaviyenin yapt bu konumann halka
da kabul edilip, artk o ekilde bir uygulamaya geildii bildiliyor ki, bu da
ite bir icmadr. Hem de drt halfenin de dahil bulunduu icm mmettir
(diyor, Kmil Miras, hemen her zaman yapt gibi, Hanef bak asn
savunarak. i.y.)
HKMETE VERMEK, SADAKA- FITRI.
Abdullah b. mer demitir ki, Hz. Peygamber sadaka-i ftr ke,
bye, hr olana, kleye arpadan bir sa, hurmadan da bir sa olarak
vacip (yoksula verilmesini zorunlu) kld. Buhrde bundan evvel Nf
kanalyla yine Abdullah b. merden bir nakil daha vardr. Ve daha
uzundur. Abdullah b. mer demitir ki: Hz. Peygamber, sadaka-i ftr (yahut
sadaka-i Ramazan-) erkek, kadn, hr ve kle zerlerine hurmadan bir sa,
arpadan da bir sa vcip klmtr. Fakat insanlar Muaviyenin bir konumas
zerine yarm sa buday bir sa hurmaya denk tuttular. Nf demitir ki:
Abdullah b. mer sadaka-i ftr hurma ile vermeye devam ederdi. Yalnz bir
defasnda Medne halk hurmaya muhta olmulard. Hurma ktl vard. O
sene hurma bulmak mmkn olmadndan, Abdullah b. mer fitresini
arpadan verdi. Yine Abdullah b. mer, sadaka-i ftr hkmetin
bayram sabah faaliyete geen zekt memurlarna verirdi.
Halbuki halk bayramdan bir veya iki gn evvel verirlerdi.(V/395)

TEHR EDLMES, YANLI YAPAN GELR DARES MEMURLARININ.

Zekt memurlaru (sler) grevden dnp geldiklerinde, bizzat Hz.
Peygamber tarafndan hesaplar kontrol edilirdi. Bunlarn hesaplarnda ve
davranlarnda en ufak bir aksaklk hissedilirse, derhal Sahblerin nnde
tehir edilirlerdi.
KAYIT DII EKONOM YOK, HZ.

PEYGAMBERN YNETMNDE.

Hz. Peygamber, yoksullarn haklarn korumakta ok kskan davranrd.

Onun bu ynn Eb Humeyd-i Sadnin grp, iitip, naklettii bn
Lutbiyye hadisinde apak olarak gryoruz. nsanlarn haklarn ve
hazinenin haklarn ve fakirleri korumak iin yaplan gayretler, baz
rneklerini yukarda grdmz gibi en meden ve hukk usullerdir. Bir
milletin ayakta kalmas ve gelimesi ml ve adl
(konulardaki/prensiplerdeki) gelimesine bal olduu kanununu,
uygulama sahasnda grmek isteyen ilim adamlar ve
aratrmaclar, Asr- Sadet olaylarn gzden

99

geirmeleridirler. (V/326)
(Kayt d ekonomiye, Hz. Peygamber
ve daha sonraki Hz. Ebbekir ve Hz. mer ynetimlerinde msaade
edilmedii, Hz. Ebbekirin en kk bir olan (zekat
d/vergi dna) karlmasna msaade etmeyeceini
bildirdii mehur konumasndan anlalmaktadr. i.y.) (Kmil
Mirasn son cmlelerinin orijinali yledir: Hukk-u ns ve hukk-u
hazne ve fukary siyanet iin ihtiyar edilen himmetler, baz numnelerini
yukarda grdmz vechile en meden ve hukk usllerdir. Bir
milletin bek ve inkif, ml ve adl tekmlne bal
olduu dstrnu, tatbkt shasnda grmek isteyen
erbb- ilim ve tedkk, Asr- Sadet vakyiini mutlaa
etmelidir.
REFAH DEVLET HEDEF M, DEL M?
AN AIM OR NOT?)

(IS AFFLUENT SOCIETY

Hz. Peygamberin gelecekte olacak baz olaylar haber verirken syledii

zenginlik dnemi, iyi olarak m kt olarak m yorumlanmaldr? Hz.
Peygamber herhalde o dnemi kt bir dnem olarak deil de, mmet-i
Muhammedin kendi dnemindeki gibi darlk ve sknt iinde deil de,
bolluk iinde yaayaca devirlerin de geleceini mjdelemek iin
bildirmitir: Halk iin elbette bir zaman gelecektir ki, o srada bir adam
(elinde) altn, sadakasyla tavaf eder (dolar dolar da/oraya gider buraya
gider de) elinden sadakasn alacak bir fakir bulamaz..(V/152)
ZEHRL OTU YYNCE HAYVANIN KARNI ER.
EARNING AND USING OF PROPERTY).

(PHILOSOPHY OF

Bir gn Hz. Peygamber, minber zerinde oturmutu. Biz de etrafnda

oturmutuk. Hz. Peygamber yle dedi: Ben (br leme gittik)den sonra
dnya ieinden, dnyann gzelliinden nnze alacak nice nimet
sofralar, hayat sahneleri (yok mu? Bu), sizin iin kesin korktuum
eylerdendir. Bunun zerine sahblerden biri: Ey Allahn Elisi, Mal, hi
ktlk getirir mi (ki korkuyorsunuz)? dedi. Hz. Peygamber o srada sustu.
Biz de, o soruyu sorana kzdk ve sen kim oluyorsun da Hz. Peygambere
byle kar bir karak bir soru soruyorsun? Bu arada (hz. Peygamberin
susmasnn sebebinin kendisine vahy gelmekte olduundan meydana
geldiini tahmin ettik ki, Hz. Peygamber de bir sre sonra, kendisinden
boanan teri alnndan sildi ve soru soran kimseyi ver bir tarzda: (demin)
Soru soran nerede? dedi. Ve buyurdu ki: Gerekten mal, ktlk getirmez
(fakat, sebebi olabilir. Baknz!) Baharn bitirdii otlardan (zehirli) bir ksm
vardr ki, o (ot, yiyeni) ldrr yahut lme yaklatrr. Fakat yeil ot byle
deildir. Onu yiyen hayvan, lm tehlikesinden uzaktr. Bu hayvan, o yeil
otu yer, iki brn otla iirerek, bahar gneini karlar. Kolayca byk
abdestini yapar, ier ve geniler. (Bu ot zehirli olmad iin, hayvann
sindirim ve dolam sistemi arzasz biimde iler). Daha sonra yine bol bol
yer. te bu dnya mal da yeil ot gibi ekicidir, tatldr. Bu maldan
yoksula, yetime, yolda kalma veren zengin Mslmana ne mutlu! (Yahut

100

Hz. Peygamber yle bir ey de syledi:) Haksz olarak haram mal

toplayan yle kii ki, yiyen ama (bir trl) doymayan, obur kii gibidir. te
kyamet gnnde o mal, sahibinin cimriliine ahitlik yapacaktr. Hadisin
anlamn bu ekilde verdikten sonra, Kmil Miras u yorumu yapyor: Evet,
mal ve servet Allahn insanlara bahettii hayr ve sadettir. Bu ynyle,
mal ktlk ve fesat olmaktan uzaktr. Fakat bu servetin gerek
kazanlmasnda, gerek harcanmasnda, durum deiir. Bu ne gibidir, bilir
misiniz? Cenab- Hakkn cmert hazinesinden dklen bahar yamuruyla
yetien otlar, ayn yamurun eseri olduklar halde, bunlarn bir ksm
zehirlidir, helk edicidir; bir ksm da temizdir, zmrt gibi yeildir,
faydaldr. Zehirli otu yiyen her hayvann karn ier, mthi arlar iinde
ya derhal lr, yahut da hayvann bnyesi zehire direnir ama bu defa da
lmese bile, hayatnn geri kalann hastalkla geirerek, yava yava
lme doru srklenir. Fakat yeil ayr otu yiyen hayvanlar byle
deildir. Mesel bir kuzu, yeil otu bol bol yer, brlerini ve midesini
iirir. Bahar gneinin hayat baheden scakl karsnda saa sola
koar, oynar, srar, kolaylkla byk ve kk abdestini yapar ve geniler.
Tekrar yemee balar. te, Hz. Peyagmberin bu yksek ifadeleri, iki
meseleyi iermektedir: Bunlardan birisi ile dnya maln toplayan fakat
fakirlerin haklarn vermeyenlerin hali anlatlmakta; dierisiyle de
kazancnda ve harcamasnda tark- tidli (orta yolu) tutanlarn istisna
olduklar vurgulanmaktadr. Birincisi ile ve inne mimm yunbitr-rabu
yaqtul ev yulimmu baharn yetitirdii otlardan zehirli ksm vardr ki,
her yiyen hayvan ya aniden veyahut yava yava ldrr mbarek hadisi
ile haksz kazanlan ve fakirlere, yetimlere ve vatanndan va ailesinden
uzak dm perian din kardelerine yardm etmekten ekinen hrs sahibi
kimselerin, bencillerin mallar ve durumlarnn tablosu izilip, bu haksz
kazanlarn zehirli otlar gibi, ldrc bir zehir olduu, fakirlerden kesilerek
zevklerine harcadklar o servetlerinin hirette sahibinin gerek helak
olaca bildirilmitir. kinci grup ise, kiletel-khadri fakat yeil ayrdan
otlayan hayvan, lm tehlikesinden uzaktr mbarek sz ile de, hell
yollarla kazanlan ve bir ksm da sadaka ve zekt olarak hayr yollarna
sarf edilen servet de, yeil otlara benzetilip, sahibinin dnyada ve hirette
mutluluuna arac olacana iaret buyrulmutur. Hadisin son blm olan
inneh men yehuzu bi-gayri hakkh kelllez.. haksz mal toplayan hrs
sahibi kimse de daima yiyen, bir trl doymak bilmeyen obur gibidir. Bu
mal da kyamet gnnde, sahibi aleyhine ahitlik edecektir. mbarek sz
ile bildirilen ahitlik, bu servetin kazan ekli ve sarfedildii yere gre
olacaktr. Huls (zetle): hadis-i erfte servetin, esasnda hayrl bir ey
olduu, fakat kazan ekli ve sarfedildii yer ynlerinden kiinin
mutluluuna veyahut felketine sebep olaca bildirilmitir. Byk slm
dnrlerinden Gazzl (450-505 H./ 1058-1111M) diyor ki: servet hem
zehir hem de panzehiri bnyesinde toplam bir ylan gibidir ki, bu hayvan,
ylann panzehirini karmasn bilebilen ve ylann ktlnden saknp
bunu savuturabilecek bir sanatkrn eline derse, nimet olur. Eer, bu
ylan ahmak bir aceminin eline derse, bu kii iin bel ve felket
olur.(V/249)

101

REFAH DEVLET KAVRAMI MI NCELKL, BREYSEL YARDIMLAMA

DUYGUSU MU? (WELFARE STATE OR ENCOURAGEMENT TO
INDIVIDUAL CHARITY; SOCIAL JUSTICE OR SOCIAL MERCY)
Hz. Peygamber yle buyurmutu: Ashbm! Hastalar ziyaret ediniz,
alar doyurunuz, sahip olduunuz klelerinizi salveriniz (serbest
braknz)(Buhr, Bbul-Ceniz). Kmil Miras, hadisin izahnda yle der:
Alar doyurmak, tevn-i itimyedendir (sosyal
yardmlamadandr).(IV/279)
DEVLETN YARDIMINI

ALMALI MI?

Hz. Peygamber zengin olduu halde maddi olarak skk bir halde
olduundan bir defasnda devletten yardm isteyip alan, ama Hz.
Peygamberin uyars zerine bir daha drt halife dnemi de dahil lnceye
kadar devletin hibir yardmn kabul etmeyen Hakm b. Hizma yle
demiti: Ey Hakm u mal (yok mu? Sanki, o grn) (rengi insan
ferahlatan) yeil, tad da tatl (bir meyvadr). Her kim bu mal hrssz
(gerekten ihtiyac olduu iin) alrsa, bu mal kendisi iin bereketli olur.
Kim de bu mal (almaya) gz dikerek hrs ile alrsa, alan iin bereketi
olmaz. Bu hrs sahibi kimse (dl-keleb=kuduza yakalanm) bir obur
gibidir. Daima yer, bir trl doymaz. (Veren) stteki el, (alan) alttaki elden
daha hayrldr.(V/265)
VATANDALARA ML DESTEK
(FINANCIAL SUPPORT
TO THE CITIZENS ATA; FINANCIAL SUPPORT FOR THE ARMY).
Hz. mer de yle bir ey anlatr: Hz. Peygamber ara sra bana BeytlMlden(Hazneden) gzlik bahii verirdi. Ben de: Ey Allahn Elisi! Bunu
benden daha ok muhta olan bir fakire veriniz derdim. Hz. Peygamber de
cevaben: Sen bunu al. Sana bu ekilde bir mal geldiinde -sen hrs sahibi
bir kimse olmadn, kendin de istemediin iin- sen o mal al.(Fakat) Bu
ekilde kendi gelmeyen ve senin nefsinin kendisine meylettiit bir maln
peinde ise (almak iin) koturma. buyurdu. Kmil Miras burada yle bir
yorum yapyor: Hemehrim Karahisarl Mustafa (vefat: 968 H./ 1560 M.)
(Allah rahmet eylesin) Ahter Kebrinde ek olarak u bilgiyi veriyor: Baz
dilciler at iin: Beytl-Mlden senelik, yahut aylk olarak verilen
bahitir. Rzk da, gnlk olarak gndeliktir, demilerdir. Bazlar da
at , genellikle mcahitlere, rzk ise fakir Mslmanlara verilen maldr,
diye tarif etmilerdir. Gerekten, Mslman gzlerin (savalarn), zektn
harcanabilecei yerlerden belirli hisseleri bulunduu iin, hadisteki at
y, gzlik bahii diye terceme ettik.(V/268)

102

ARI VE KARINCANIN KENZ YAPMALARI (ANT AND BEE:

STORE/STOCK OF ANNUAL FOOD).
Sinein benzeri en kk hayvanlardan olan arlarn ve karncalarn
kendilerine en ince hesap ile ev bark yapmalar ve bu evcikler iine
zamannda senelik azklarn depo etmeleri, hi phesiz birer ilham
eseridir.(IX/71)
(Arlarn ve karncalarn bu ekilde,
kendilerini yaz mevsimine kadar idare edecek yiyeceklerini depo etmeleri,
insanolunun bu iten rnek almasna ynelik bir iaret deil midir? Hz.
Peygamberin de, evinin bir yllk yiyeceini, hayatnn son dneminde,
Medinede hissedilir bir bolluk meydana geldiinde depo ettiini, btn
hadis kitaplarnda gryoruz. Bir ii bir hayvandan renmek konusunda
dier bir rnek ise, Kurnda demin oluna llerin nasl gmleceini de
bir kargann retmesidir. (Mide sresi 31. yet, 5:31). Yusuf aleyhisselm
ise Msr ynetimine, gelmekte olan ktlk seneleri nedeniyle, yedi yllk
yiyeceklerini depo etmelerini sylemiti (Ysuf sresi, 47 ve 48.
yetler, 12:47-48
i.y.)
Kitbun-Nefeqtta Buhrnin nakli yledir: Hz. mer demitir ki: Hz.
Peygamber (kendisine it olan Ben Nadr hurmalnn hurma mahsuln
(hurmalar toplandktan sonra) satard ve ilesinin bir senelik nafakasn bir
kenara (odalardan birine) koyard...Bu arznin gelirleriyle, Hz. Peygamber
ilesinin bir yllk ihtiyacn ayrr ve ii cretlerini verirdi. Geriye ne
kalrsa, onu daislm mcahitlerine ve dier Mslmanlarn ilerine
harcard.(Tecrd, XI/374; VIII/235-236))
KITLIK/KRZ YILLARINDA ZEKT DEMEY ERTELEME VEYA
ZAMANINDAN EVVEL (PEN) DEME YAPMAK
(DELAY OF ZAKAT IN SCARCITY YEARS AND IN ADVANCE
PAYMENT).
(Abbas zekt vermedi denilince,) Hz. Peygamber yle demiti: Abbas
b. Abdulmuttalib, Allahn Elisinin amcasdr. Zekt demek, ona da
zorunludur. (Ama) Abbasn zekt (sresinden evvel) bir kat da fazla olarak
verilmitir. Bu konuda farkl nakiller vardr: Hz. Peygamber, Hz. meri
zekt memuru tayin etmiti. Hz. Abbas, Hz. Peygamberin yanna ikayet
ederek geldi ve Hz. merin kendisine sert uygulama yapmasndan dert
yand. Bunun zerine Hz. Peygamber de: Biz Abbasn zektn bir sene
evvel almtk buyurdu (Qastalln, c, 3/67den). bn shqn naklinde
yle bir fark vardr: Zekt Abbasn borcudur. Bunun yannda bir de bir
kat daha (Abbasn geen seneki denmedik zekt borcu da var). Hz.
Peygamber, Hz. Abbasn o srada ml durumunun ok bozuk olmasndan
tr, iki yllk zektn(n alnmasn) ertelemiti (..meyni min ecli
hcetil-Abbsi) (Umdetul-Qr, IV/395den). Bu rivayet zerinde
dnrsek, bir devlet bakannn (hkmetin), skntl durumdaki (gerek
ve tzel) kiilerin demelerini) ertelemesi, en ak bir hakkdr. Daha
sonraki yllarda buna benzer bir uygulamay da Hz. mer kendi devlet
bakanl dneminde yapm ve mur-Ramde denilen darlk/ktlk

103

senesinde zekt demelerini bir yl ertelemi, ertesi sene ift zekt almt.
Hz. Peygamber zamanndaki uygulama da bunun ayns idi ve Hz.
Peygamber bu ertelemeyi yapmt, fakat muhtemelen, Hz. merin
bundan haberi olmadndan, Abbastan zektn almak iin srar etmiti.
Bu olay, Abdullah b. Abbasn baka hadis kitaplarnda geen u rivayeti
de dorulamaktadr: Hz. Peygamber, meri zekt memuru tayin ettiinde
(mer), babam Abbasa da gelmiti. Ve babama kar sert davranmt. Hz.
Peygamber, olaydan haberdar olunca, Abbasn o sene ve gelecek seneki
zektn ertelediini bildirmiti. Mslimin rivayeti ile ise, olay daha da
aydnlanmaktadr: Hz. mer, Hz. Peygambere Abbas ikayet edince,
Allahn Elisi: Abbasn zektn bir kat fazlasyla ben zerime alyorum
buyurmutu.(V/254-257; Buhr, Kitbuz-Zekttan)
YKSEK VERG MAHKEMES

(HIGH/SUPREME COURT OF TAXES).

Hz. mer de, her yl, vergi tahsildarlarndan bir ikayet olup/olmadn
tetkik ettirirdi. Onun bu davran ve stteki Abbas olay, slm hukuk
sisteminde de, bir vergi ve yksek vergi mahkemesi olabileceine iarettir
ki Muhammed Hamidullah da bu konuyu dile getirir: Byk bir idarecilik
ruhu ile, halkn tam huzuru ve refah iin Halife merin bu adeti vard ki,
vergiler toplandktan sonra vilayetlerden halkn
temsilcilerini davet ederek, (geen) yl boyunca halkn
vergi tahsildarlarndan bir ikayeti olup olmadn
renirdi. (With the large spirit, full of concern for the well-being of the
public, caliph Umar had the habit of inviting representatives of the people
of different provinces, after the collection of taxes, to find out if they had
any complaint against the behaviours of the collectors during the
year.(Hamidullah)
ZENGNLK M FAKRLK M, HANGS Y ?
(RICHNESS OR POORNESS, WHICH ONE IS GOOD?).
Bir defasnda Hz. Peygamberin yanndan zengin birisi gemiti. (O
getikten sonra) Hz. Peygamber: Bu (zengin) hakknda ne dersiniz? diye
sormutu. (Orada bulunan sahbler:) Bu kimse bir kadnla evlenmeyi
istese (rahata) evlenir. Bir konuda araclk etse (bir kiinin affedilmesini
istese) bu istei kabul edilir. Bir yerde konusa, sz dinlenir. dediler. Hz.
Peygamber bir ey demeden bir sre sustuktan sonra, bu defa nlerinden
yoksul bir kii geti. Allahn Elisi: Bu (yoksul) hakknda ne dersiniz?
dedi. (Oradakiler) Bu, bir kadnla evleneyim dese, evlenemez; bir konuda
araclk etse, kimse onun ricasn kabul etmez; bir yerde konusa kimse
onu dinlemez. Bunun zerine Hz. Peygamber yle dedi: Bu fakir yok mu!
teki zengin gibi bir dnya dolusu zenginden daha hayrldr. Bu hadisi
Buhr slmda Kefet (Denklik) ile ilgili at bir konu bal altnda
nakletmitir ve erdemli bir fakirin yoksulluunun, evlenmede denklie
engel olmayacan bildirmek istemitir. Bu hadiste Hz. Peygamberin
yanndan getii bildirilen yoksulun bn Sraka olduu haber veriliyor ki,
en eski (ilk) Mslmanlardan salih bir kii olup, Uhud harbine Hz.

104

Peygamberle beraber katlmt ki bu hizmetlerin erefi soy ve asalet gibi

toplumsal vglerle llemezdi. u da bilinmelidir ki, bu hadisten ne
fakirin zenginden, ne de fakirliin zenginlikten daha hayrl olduu
anlalmamaldr. Buhrnin hadisi burada nakletmesi bunu ifade etmekle
beraber, yukarda birok hadiste ve hadislerin izhnda bildirdiimiz gibi,
fakirlik ve zenginlik zelliklerinin yerine ve zamanna gre erdemli ve
knanan yanlar vardr. Zaman olmutur ki, Hz. Peygamber fakirlikten
Allaha snmtr. Yine zaman olmutur ki Hz. Peygamber fakirlik ile
vnmtr.(XI/266)
ZEKT ORANI OK DAHA FAZLAYDI,
OF ZAKAT TAX).

BALANGITA

(EVOLUTION

Zeccc (241-311 H./ 855-923 M.) der ki: Zekt farz klnncaya kadar
(Mekkede inen zekt ayetlerinin buyruklar dorultusunda) insanlar
mallarnn fazlasn (artann) yoksullara vermekle emrolunmulard. Kazan
sahipleri her gnk kazanlarndan kendilerine yetecek kadarn
ayrr, geri kalann yoksullara datrlard. Altn, gm gibi nakit
(para) ellerinde olanlar da bir senelik geimlerine yetecek kadarn ayrr,
geri kalannn sadaka olarak yoksullara verirlerdi.(XI/371)
BYK BARAJIN K (GREAT DAM AND AFFLUENT SOCIETY).
Sebe sresinin 15-16-17. yetleri trih olay anlatr: ..Ve
memleketlerinin bakenti olan Merib ehri ki, Sebe diye isimlendirilir. Bu
ehir, Cennet gibi bir kent durumuna gelmiti. Fakat ehir halk daha sonra,
kendilerine gelen Peygamberden ve ilh ardan yz evirdiler. Ve Arm
seli ile Merib Seddi (baraj) yklmak suretiyle cezalandrldlar. Tefsir ve
trih kitaplarndaki ayrntlara gre, Merib ehrindeki bu seddi, Kral Sebe
yahut (kralie) Belks yaptrmt. Halk susuzluktan kurtarmak maksadyla,
iki da arasnda, ta, zift, kum gibi levzmla ve ok cidd bir zenle
yaplmt. Etrafndaki akan sular, yamur, sel sular bu seddi (baraj)
dolduruyordu. Halkn buradan su ihtiyac temin ediliyordu. Bu sed
sayesinde Merib kenti, o zamann dnya cenneti olmutu. Seddin yklmas
zerine, halk alktan ve susuzluktan korkarak yurtlarn terk etmi, her
kabile baka bir tarafa dalmtr. bn Hiamn Sretinde..(VI/25)
ULUSLAR ARASI ADAMI VE MEHUR BR HAYIRSEVER, SLM
NCESNDE
(A BIG BOSS AND FAMOUS PHILANTROPIST TRADING
IN MECCA (AND AROUND) BEFORE ISLAM).
Peygamberimizin dedesi Abdulmuttalibin babas Him, senev (yllk) iki
kervan dzenlerdi. Birisi kn Yemene, dieri yazn Suriyeye giderdi.
Servet sahibi idi. lk olarak Mekkede haclara tirit ikram ettii mehurdur.
Him, ama ticaret iin gittii bir seferinde Gazzede vefat etmiti.
(VI/28) ( Esasen Hz. Peygamberin kabilesi olan Himler hemen btnyle
bir ticaret kablesi idi. Bu boyun hemen btn fertleri ticaretten ok iyi
anlarlar, kimisi blgesel, bir ksm da uluslar aras ticaret yapan tccarlar
olup, Arabistan yarmadas ve Orta-Douda tannan, itibarl kiilerdiler.
i.y.)

105

ULUSLAR ARASI TCARETTE SLM NCES MEKKE VE BUNUN

YEN NESLLERE ETKS
(INTERNATIONAL BUSINESS IN MECCA
BEFORE ISLAM AND ITS IMPACT TO NEW/FUTURE GENERATIONS).
Kbeyi buhurlayan (gzel koku) bir kadnn ateinden srayan bir
kvlcm, Kbenin perdesini tututurmu ve rt ile beraber duvarndaki
ahap keresteler de yanm, hatta talar bile simsiyah olmutu. Bundan bir
sre sonra bir sel olmu, bu sel sonucu da, yangnla zaten zayflam
duvarlar, tamamen yklmt. Bylece, Kbenin tekrar inasna kesin
kanaat getirildi. Bu i iin para toplanmaya balanld. Hz. Peygamberin
babas Abdullahn days Eb Vehb b. Amr bir konuma yaparak, verilecek
yardmn herkesin hell malndan yaplmasn teklif etti. Bu srada uluslar
aras i yapan Rm bir tccara ait byk bir kareste gemisi Cidde sahilinde
karaya oturmutu. Bu kerestenin Kbe inasnda kullanlmas iin satn
alnmasna karar verildi ve satn almak iin Veld b. Mugre Ciddeye
gnderildi. Velid, geminin ykn satn ald. Mekkede ikamet eden tccar
bir Kpt araclyla da dier inaat malzemeleri getirtildi. Karaya oturan
geminin kaptannn, ayn zamanda iini iyi bilen bir mimar olduu
duyulunca, kendisi Mekkeye arld. naat esnasnda bu kaptana, yine
Mekkede ikamet etmekte olan bir baka Kpt neccar (marangoz) da
yardm etti. BLM. Eb Vehb b. Amr, Kbenin yapmn kabileler
arasnda taksim etti. Kbenin kap ksmn Abd-i Menf Oullar ile Zuhre
Oullar; Hacerul-Esvedin bulunduu blm ile Rukn-u Yemn ksmn
Mahzm Oullar ve Teym Oullar; Mzab ksmn Abduddr Oullar ile
Esed Oullar; Kbenin atsnnn yapmn da Cehm Oullar yapacakt.
Bazlar da Mekke dalarndan ta getirmekle grevlendirildiler.(VI/30)
ARABSTAN YARIMADASINDA SLM NCES EKONOMK HAYAT:
FUARLAR
(PRE-ISLAMIC ECONOMIC LIFE IN ARABIAN
PENINSULA: FAIRS).
Buhrdeki Hacc blmnn (Kitbul-Hacc) bir alt bal Hac Mevsimi
Gnlerinde Ticaretin, Chiliyet (slm ncesi) Panayrlar(nn kurulduu
mntkalar)nda Al-Verite Bir Sakncann Olmad eklindedir. Chiliye
devrinde Hicazda, Mekke etrafnda senenin belirli zamanlarnda balca
drt yerde byk pazar kurulurdu. Arap yarmadasnn her tarafndan grup
grup kervanlar gelir, buralarda alveri ederlerdi. Hatta karlkl beyit ve
iir syleme yarmalar olurdu. Bu drt panayr: Ukz, Zul-Mecz,
Mecenne ve Hube panayrlar idi. Ukz: Zilkde aynn banda kurulur ve
yirmi gn devam ederdi. Kurulduu yer, Arafata yaknd. irlerin
vnmesi en ok Ukz panayrnda olurdu. Hz. Peygamber, zamann
mehur hatbi Kus b. Sideyi Ukzda grm ve onun dnya edebiyat
trihine geen konumasn burada dinleyip ezberinde kalmt. Zul-Mecz
iin bn shak (80-151 H./ 699-768 M.): Arafatn bir tarafnda kurulurdu
diyor. Endlsl trihi Rut (466-542 H./ 1074-1147 M.) de Arafatn
sa tarafnda olduunu bildiriyor. Mecenne de Mekkeye birka mil
uzaklkta idi. Etrafnda bahe ve bostanlar bulunduu iin Mecenne

106

(cennet=bahe, Baheli, Balar semti) denilirdi. Hube ise Mekkenin sa

tarafnda olup, Mekkeye alt mil uzaklkta idi. imdi nakledeceimiz bn
Abbas hadisinde bu panayrlardan ikisi anlmaktadr: bn Abbas diyor ki:
slm ncesi dnemde Zl-Mecz ve Ukz, Arabn ticaret yerleri idi. slm
egemen olduktan sonra, Mslmanlar, buralarda alveri yapmay gnah
zannettiler. Ama Leyse aleykum cunhun en-tebteg fadlen min
Rabbikum Hac mevsiminde Rabbinizin fazlndan ticaret istemeniz (al
veri etmeniz) size gnah deildir (Bakara: 198) yeti inip de, Hac
mevsiminde Mslmanlarn ticaret yaparak Rablerinin ihsan/nimet ve
cmertliinden istifade etmelerinde bir gnah olmad bildirildi.(VI/174)
ANTK TOPLUMLARDA
ANCIENT) TIMES.

REFAH VE KALKINMA

(DEVELOPMENT

OF

Trihi (Hiam b.) Kelb(120-204 H./ 738-819 M.)nin verdii bilgiye gre:
Cenb- Hak, d toplumunu helk ettikten sonra, evredeki kabileler etrafa
dalp bir ksm Mekkeye, bir ksm Tife, Huzeyl Oullar da Yesribe
(Medineye) gelerek yerlemilerdi. Bunlar kuyular ap, hurma
aalar dikerek Yesribi imar ettiler ve hayli zaman burada
kaldlar. Daha sonra ise, ahlaklar bozulmu ve bu yzden de helk
olmulard. Bu blgedeki kuyular kurumu, hurmalklar harap olmutu. te,
Medneyi yeniden Tbb imar etmitir. bn shakn verdii bilgiye gre,
Tbb Medineye geldiinde Kant vdisine kararghn kurmu ve bugn
Bir-i Melek ismiyle anlan kuyuyu kazdrmt. Tbbnn veft trihiyle,
Hz. Peygamberin vefat trihi arasnda bin sene getii, yine bn shakn
kitabnda nakledilmektedir. Tbbya svmeyiniz, nk Tbb
Mslman olmutur eklinde bir rivayet de vardr. Kbenin stne ilk
rt geirenin Tbb olduu da bildirilmitir ki, Tbbnn Allahn tek
oluu inanc zerine kurulmu olan brhim Aleyhisselmn dinine bal
olduunu akla getirmektedir.(VI/227)

MADD YARDIM VE KLELERE ZGRLK: BATIDAN ON K

YZYIL NCE
(CHARITY /INCOME DISTRIBUTION AND
EMANCIPATION, TWELVE CENTURIES AGO FROM WESTERN WORLD)
.
Buhrnin Kitbl-Etme balndaki Etme kelimesi tam
kelimesinin oulu olup yenilen eylere denilir. Buhr bu bal
aklamak iin Kurndan yet (Bakara 172 ve 267 (2: 172-267) ile
Muminn sresi 51. yetler, 23: 51) not eder ki, bu yetlerin bildirdikleri
genel hkmler unlardr:Yenilecek rzkn hell kazan olmas, yediimiz
nimetlerin Allahn ltuf ve inayeti eseri olduu, bu nedenle de Allaha
kulluk etmi olmak iin, Ona krolunmas ve hell kazancmzdan kendi
yediimiz gibi toplumun dkn snflarna da yedirilmesi

107

gerei ile Peygamberlerin de mmetler gibi, hell rzklardan istifade

etmelerinin normal olduu..Bundan sonra mam Buhr bu bbn (ksmn)
ilk hadisi olarak, u hadisi naklediyor: Ey mminler! Alar doyurunuz,
hastalar ziyaret edip hallerini ve hatrlarn sorunuz, esirleri de
hrriyetlerine kavuturunuz.(XI/376-377)
BAKALARINA YARDIMDA ORTA YOL (MIDDLE WAY IN GIVING
CHARITY).
Kab b. Mlik (tevbesinin kabulne bir kr olmas iin malnn tamamn
yoksullara datmak ister ve bu niyetini Hz. Peygambere aar:) Ey
Allahn Elisi! Allah ve Elisi(nin rzas) iin, malmdan syrlp kmak
(malmn tamamn fukaraya datmak istiyorum. Bu isteim,) tevbemin
kabul dolaysyla(dr) dedim. Hz. Peygamber: (Hayr) Malnn bir ksmn
kendine alkoy. Bu senin iin daha hayrldr. buyurdu. (Bunun zerine) Ben
de: u Hayberdeki hissemi alkoyarm dedim.(X/433)
DOUM KONTROL VE OCUK DRMEYE HAYIR!
NO BIRTH CONTROL, NO ABORTION).
Abdullah b. Mesd der ki: Bir defasnda Hz. Peygambere: Ey Allahn
Elisi! Allah katnda hangi gnah en byktr? diye sordum. Hz.
Peygamber: Allah seni yaratt halde, Allaha ortak komandr buyurdu.
Ben: Gerekten bu ok byk(gnah)tr. dedim ve sonra hangi (gnah
byktr)?diye sordum. Allahn Elisi: Seninle beraber yemek
yemesinden korkarak, ocuunu ldrmendir buyurdu. (..Ve en-teqtule
veledeke tekhfu en-yetame meake) (Buhr, Kitbu Tefsril-Qurn,
yetu Sratil-Baqara) (XI/38)
DNYA HAYATININ NEM/NEMSZL
(SLM KTSAT FELSEFES)
(IMPORTANCE/NON-IMPORTANCE OF WORLDLY LIFE (ECONOMIC
PHILOSOPHY).
Bir defasnda Hz. Peygamber omzumu tutup bana yle dedi der
Abdullah b. mer: Ey Abdullah! Sen (u) Dnyada garip bir kimse gibi,
yahut bir yolcu gibi (halktan ve ihtirastan uzak) yaa(maya al) buyurdu.
Bu hadisi Abdullah b. mer(613-692 M.)den dinleyen Mcahid(21-103 H./
642-721 M.)e, Abdullah b. mer yle tavsiyede bulunurmu: Akama
eritiinde (dnya ve hiret ilerini (geciktirmeden) yaparak) sabah
gzleme; sabaha eritiinde de akam gzleme (ilerimi akam grrm,
deme). Salndan bir ksmn, hastalk zamanna ayr, yaamndan bir
ksmn da, lmn(den sonra) faydal olmas iin ayr.(Buhr, Kitbulstzn)(XII/178) (Hadisi erhederken Kmil Mirasn parantez ilerinde
yapt ilaveler: dnya ve hiret ilerini geciktirmeden yap ve ilerimi
akama grrm deme ifadeleri, hem hadisin vermek istedii mesaja,
hem de Abdullah b. merin bu mesaj dorultusundaki szne pek uygun
dmyor. Elbette kiinin dnya ilerini de geciktirmemesi ve vaktini ok
iyi kullanmas nemlidir ama hadis-i erfde Hz. Peygamberin esas
vurgulamak istedii: dnyaya hrs ile sarlmama ve belki bu akama veya

108

yarn sabaha sa klamayacan srekli aklda tutarak, hireti n plana

alarak, bu dnya hayatn hrstan/ihtirastan uzak bir ekilde dzenlemektir.
i.y.) Ayn hadis Buhrnin Kitbur-Riqq ksmnda da gemekte, Kamil
Miras oradaki izahnda isabetli cmleler kurmaktadr: Hadisteki garip
kelimesi, memleketinden ve ailesinden uzak bulunan kimse demektir.
biri sebl de geici yolcu demektir ki, bu da garip mnsn ifade
eder. u fark ile ki biri sebl tam anlamyla kimsesiz demek oluyor. Hz.
Peygamberin Abdullah b. mere dnyada bir garip, bir kimsesiz yolcu
yaam yaamasn vasiyet etmekle: dnyaya ve insanlara ok balanp
onlarla i ie olmamasn emretmi oluyor. Gurbet diyarnda yaayan ve hi
durup dinlenmeden (o beldeden/ehirden) gelip geen bir yolcunun,
tanmad bir muhitteki kimselere kar ne hasedi, ne dmanl, ne
mnafkl, ne tartmas ne de benzer ahlki bir yanll olur. Btn bu
(kalb) fazhalarn (irkinliklerin/edepsizliklerin) sebebi, halkla bir arada
olmaktandr. te, halkla bir arada bulunmann, medeni yaamn
gerektirdii snrlar gememesi vasiyet buyurulmu oluyor.(XII/357)

MEKKENN BANKERLER VE VED HACCINDA FZ-KARITI SYLEM

(HZ. PEYGAMBERN VEFATINDAN ALTMI GN NCE)
(BANKERS OF MECCA AND ANTI-INTEREST DISCOURSE IN THE
FAREWELL SERMON (SIXTY DAYS AGO FROM THE PROPHETS
DEATH).
Ashbm! Kimin yannda bir emanet varsa, onu sahibine versin. Fizin
her eidi kaldrlmtr, ayamn altndadr. Fakat borcunuzun
asln demeniz gerekir. Ne zulmediniz, ne de zulme uraynz. Allahn
emriyle artk fizcilik yasaktr. Chiliyeden (slm ncesi
dnemden) kalma bu irkin detin her trls ayamn altndadr. lk
kaldrdm fiz de Abdlmuttalibin olu Abbasn fizidir. Kmil Miras
burada u gzel notu dyor: Chiliye zamannda Kurey (Mekke)
zenginleri birer banker idiler. Her birinin kendisine zg fiz sistemi
vard. Bu sistem genelde bir-iki sene iinde anapara derecesine ykselen
ar artlar ieriyordu. Bu fiz evlerinden birisi de Hz. Peygamberin
amcas Abbasn evi idi. Ne byk insaf ve adalettir ki, Hz. Peygamber
koyduu yasa en nce kendi akrabalar zerinde tatbik ediyordu.(X/397)
TOPRAK REFORMU VE KOMNZM NEDEN LEMED,
AFGANSTANDA. (WHY AFGHANS REJECTED THE LANDS:
CHARACTERISTICS OF ISLAMIC ECONOMICS).
Biz bakalarna ait topra kabul edemeyiz deyip, reddetmilerdi, Afgan
hkmetinin kendilerine vermek istedii topraklar, Afganl kyller.
Komnist Rus uzmanlar, uzun yllar Afganistan hkmetine danmanlk
vermelerine ve Afgan hkmetlerinin de onlarn istekleri dorultusunda
kanunlar karmalarna ramen, sosyalizm ve komnizm tohumlar hi
yeeremedi Afganistanda. slm inan, ok kolaylkla bu ithal dnce

109

sistemlerini daha dou aamasnda rterek tarihe gmd. Curtin

Winsor bunu u arpc cmlelerle ifade ediyordu: During the Russian
Revolution and following the Bolshevik coup of November 1917, the
desperately poor and largely illiterate Russian peasants wanted the land of
the gentry above all. The Communist officials in Kabul believed (after the
communist coup of April 27, 1978) that the confiscation and redistribution
by them of larger landholdings among the landless villagers and
tribespeople of Afghanistan would win their support for the regime.
However, the Afghans, whose traditions and religious beliefs promoted
respect for property rights, refused to accept land that rightfully belonged
to others. Thus, in a society that identified itself with tradition, religion,
and tribal identity, the Communist regime in Kabul soon provoked the rural
sector of the country with its hasty attempts to implement its programs.
Thus were planted the seeds of Afghanistans civil war. The rebellion itself
began at Herat, on March 5, 1979. Angry villagers and tribesmen marched
to this regional town to protest abuses and reforms...(Winsor, 1988, 5280)
MEDNEDE TCAR HAYAT: MSLMANLAR GELMEDEN NCE
(BUSINESS LIFE IN MADINA, BEFORE MUSLIMS COMING).
Medine Yahudileri, Ben Nadr, Ben Qurayz ve Ben Qaynuqa: bunlar
ksmen Medinenin iinde, ksmen de dnda ikamet ederlerdi. Medinenin
btn sanat ve ticaretini ekim ve dikim ilerini ellerine almlard.(X/164)
Ben Nadr, Mednedeki Yahd akvmndan (toplumlarndan) birisidir.
Medinede Yahdler ksmd: Qaynuqa, Nadr, Qurayz. Bunlarn hepsi
Medinenin ksmen iinde, ksmen de Hudeybiye evresinde ikamet
ederlerdi. Ticretle, harsetle (iftilikle), sanatla uratklarndan, hepsi
de ashb- servetten (zenginlerden) idiler. Medinenin iktisd hkimiyeti
bunlarn elinde idi. Hz. Peygamber, Medineye hicret ettiinde bunlar
nezaketle idare ederek, bunlarn dini hrriyetlerini kabul, mal ve canlarnn
masniyetini (dokunulmazlklarn) salam ve bunlarla karlkl anlama
yapmtr.(VII/155)
Mustafa Kkosmanolunun Hz. Muhammed Zamannda Zanaatlar
balkl almasnda
konu ile ayrntl bilgiler mevcuttur: (rann krfezdeki liman kenti)
Sirafda gemicilik ve terazi imalat vard. (O zamanlar bir ky olan)
Katarda, (Medinenin kuzeyindeki) Fedekte ve (gney batda, Yemene
yakn) Necranda da dokumaclk mehurdu. Kumalar safran, vers ve
zaferan ile boyanrd. Arabistan scak olduundan, Msr ve amn beyaz
ve ince kumalar ithal edilirdi. Yine buralardan hubbt ve zeytinya ile
kereste, silah, altn ve ss eyalar da getirilmekteydi. Yemenin brde
(denilen) giysisi, Adenin Aden denilen sark ve dokumalar, ipek elbiseler,
Suharn Suhar dokumalar, Seukdeki Sehuliye denilen dokumalar ve
kumalar gibi. Ayrca demircilik ve dericilik de, dokumaclk gibi, Yemenin
zellii idi. Taifin derileri ise, Hicazda nl idi. Hicaz blgesinde
demircilikle uraan pek ok kimse vard. Bunlar kl, mzrak, zrh, ok,

110

mifer gibi harp silah ve malzemeleri de yaparlard. Belat, Medine, Necd,

Necran, Yemen, Selk, Kale ve Bahreyn blgesinde yaplan bu silahlar
dnda, ihtiyaca yetmeyen baka silahlar da evre lkelerden ithal edilirdi.
Arabistanda kuyumculuk gelimiti. Qaynuqa Yahdleri bu konuda hret
yapmlard. Altn di ve (savalarda kesilen burun yerine) altn burun
yapm gerekletirirlerdi. Altn madeni yetersiz olduundan, altn tozu
Afrikadan ithal ediliyordu. Su yetersizliinden ziraat ilkel metotlarla ve
glkle yaplmakta idi. Buna ramen aalarda alama, hurmalarda
tozlatrma, develerde de suni dllenme yaplyordu. Tp alannda en
gelimi metot, dalamak ve kan aldrmak suretiyle tedavi idi. Bu ii
yapan, kabile kabile dolaarak (muhtemelen az bir cret karl) bununla
geinen insanlar vard. Profesyonel berberler vard. (Hz. Peygamberin
daha sonra yasaklayaca) Takma sa kullanlmakta ve gzellik
malzemeleri ithal edilmekte idi. Araplarn evleri basit yaplrd. Yemende
ok katl evler yaplyordu. (Medinede en ok iki katl evler yaplrd).
naat malzemesi olarak kerpi, ta, tula, knk ve kire kullanlyordu.
Arabistanda genelde maden yetersizlii vard. O nedenle eitli madeni
kaplar ve silahlar ithal ediliyordu. (Daha ok toprak kaplar, deriden
tulumlar ve ahaptan flar yerli imalat olarak tercih ediliyordu.) Bedevler
ip eirmek, uval dikmek, adr bezi dokumak, tereya, peynir, yourt
kurusu (ke) gibi hayvan rnleri yapm ve pazarlamas ile megul
olurlard...(Kkosmanolu 1989)
BARI: MUTLAK GEREKL HAYATI N (PEACE FOR TRADING (IS
NECESSARY) : BUSINESS LIFE BEFORE ISLAM).
Hz. Peygamber (Minadaki) bu nutkunda (konumasnda) , nce ay ve yl
hesabndan bahsetmesi, bunun o devirde can, mal, namus dokunulmazl
adna ok nemli olmasndandr. yle ki, Araplar eski zamandan beri
hadiste bildirilen drt aya hrmet edegelmiler ve bu aylarda harp etmeyi,
kan dkmeyi haram klmlard. Hac da bu aylar iinde yaplrd. Ukz,
Zul-Mecz, Mecenne gibi panayrlar hep bu sakin ve gvenli aylarda
kurulurdu. Daha sonralar ise sava ve apulculuk gayesiyle, bazen bu
haram aylarn yerleri deitirildi, bazen de on iki ay, on aya karld. Bu
anariye de son vermek iin, Hz. Peygamber bu hutbesinde, bir yln on iki
ay olduunu vurgulayarak, haram aylar da isimleriyle (tekrar) belirlemitir.
Sonra mal, can, eref ve itibar dokunulmazlklarnn nemini gz nnde
tutarak, bu ok mhim kurallar en sade dncelerle ifade edip, herkesin
anlayabilmesi iin de, soru-cevap eklinde gzel bir uslup ile ifade
buyurmulardr. (Zaten) Bu konumasndan bir gn evvel de, Hz.
Peygamber, Arafat hutbesinde, Araplarn (o ana kadarki (slm ncesi) dn,
meden, iktisd btn adetlerini byk bir tarrka (gmbrt) ile ykm
ve inemi olduundan..(X/404-405)
Hz. Peygamber buyurdu ki: ..(kyametten evvel ortaya kacak)
alametlerini sana haber vereyim:..(kim olduklar belirsiz) deve obanlar,
(yksek) bina kurmakta birbirleriyle yara kalkarlarsa.. Fukary- nsn
(insanlarn yoksullarnn) servet ve smna (zenginlie) destres (zenginlik)

111

olacana iarettir ki, bdiyenin (lde oturan) Mslmanlarn bir eyrek

yzyl gemeden, Rm (Bizans) ve Acem (ran) mparatorluklarna galip
gelerek birdenbire hatr ve hayale gelmez byk servetlere miras
olmalar ile, Hz. Peygamberin haber verdii bu durum gereklemitir.
Kyamet alametleri denilenlerin esasnda kt eyler olduunu ifade eden
alimlere gre ise, servet ve smnn zamann ilerlemesiyle, deersiz ve
sefil insanlarn eline geeceine iarettir.(I/58) (Hadislerde bildirilen
byk kyamet yani evrenin sonu olabilecei gibi, kk kyamet yani her
hangi bir toplumun/devletin sonu da olabilir. O zaman kme durumuna
giren toplumlarda/devletlerde, servetin ahlksz insanlarn eline gemesi
genel bir toplumsal/ssyolojik kanuna iarettir ki, bu toplumlar mutlaka
ker. Tarih boyunca da yle olmutur. 2001 krizinden evvel Trkiyede
byk miktarda servetin bir grup medya-banka-mafya-siyasetinin eline
gemesi sonucu byk knt yaanmt. O kte milyonlarca insan
iini kaybetmi, insanlar ehirlerden kylere geri dnmt. Bunun daha
byk bir felaket olarak ortaya kn da 2003den itibaren nce Irakta,
2011den itibaren de Suriyede grld. Bu iki lkede de, servet belli
ellerde (alak, zalim bir zmrenin elinde) toplanmt. Hadisin izah ile ilgili
ikinci bir konu da, Mslmanlarn zenginlemesinin sadece fetihlerle ilgili
olup/olmaddr. spanya ve Portekizin 15. mld yzyln sonundan
itibaren Gney Amerika bata olmak zere Afrika, Gney Asyadan eitli
sahil kentleri ve douya doru ilerlemelerini srdrerek Filipinler ismini
verdikleri adalara kadar dnyann pek ok yerini ellerine geirip talan
etmelerine ramen, bu iki lke bunun avantajndan yararlanamamlardr.
Yani sadece yeni yerlerin fethi, zenginlik iin yeterli bir sebep deildir.
Mslmanlar hicretin ilk asrnda fethettikleri blgelerde adil bir ticr ve
yarg sistemi kurmular, Kufe gibi, Basra, Vest (Kt), Badat gibi yeni
ehirler kurmulardr. Irak ve randan Orta-Asyaya kadar ksa zamanda, o
zaman bile nfuslar bir milyonu aan metropoller oluturmulardr. Esasen
Cuma namaznn sadece ehirlerde klnma art, slm hzla ehirlerin
dni haline getirmi, dnya tarihinde ilk defa youn nfuslu birok ehir
Orta-Dou ve Orta-Asyada ortaya km ve bu ehirleme ve ehirler
arasnda gvenli ulam, kuvvetli/geliri bol ve krl bir ekonomik hayat
dourmutur. Faizin yasak oluu da, btn parann ticaret ve ziraate akn
salam, slm topraklarda retim ok byk oranda artarak, ihracat ve
ithalatn ok byk boyutlara ulat bir dnya ekonomisi oluturulmutur.
i.y.)
HASET YOK, AMA ALIIN

(NO JEALOUS BUT HARD WORKING).

Buhr Temenni-i Mekrh balyla at bir bbnda (konuda) gnaha

girmeye sebep olan temennnin mekruh olduuna iaret etmitir. Gnaha
sebep olan temennnin de haset, kin ve dmanla sebep olan temenn
olduu, bu balndan anlalmaktadr. Buhr burada Nis sresinin 32.
yetini not ediyor ki meli yledir: Allahn sizi birbirinizden stn kld
eyleri (bakasnda olup da sizde olmayan eyleri) hasretle arzu etmeyin.
Erkeklerin de kazandklarndan nasipleir vardr, kadnlarn da
kazandklarndan nasipleri vardr. (alnz da) Allahn (ihsan ve
cmertliinden) ltfunu isteyiniz (Bakalarnn kazandklarna gz

112

dikmeyiniz). phesiz Allah (btn temennlerinizi) ok iyi biliyor.(Buhr,

Kitbut-Temenn)(XII/368)
TEMBELLKTEN KAINMA (AVOID FROM LAZYNESS).
Hz Peygamber zaman zaman Ey Allahm! Tenbellikten Sana
snrmderdi Allahumme inn ezu bike minel-keseli (Buhr, KitbudDaavt) (XII/347)
KKTE YAAM VE BADETE DEVAM (CONSUMPTION (TO LIVE IN
LUXURY FLATS).
Buhr metninde Hz. Enesle ilgili yle bir
not vardr: Biz Basra ahlsinden birka kii bir araya toplanarak Enes b.
Mliki ziyarete gittik. Bizimle beraber Sbit Bunn (41-127 H./ 661-744
M.) de gelmiti..Hz. Enes, Basraya bir-iki fersah uzaklktaki Rviye
mevksindeki kknde ikamet ediyordu. Vardmzda Hz. Enes kuluk
namazn klyordu.(XII/426)
TURZM (TOURISM). Abdullah b. Mesd anlatmt: Hz. Peygamberle
birlikte (birgn) Medine harabelerinde yryorduk. (Allahn Elisi) Hurma
dalndan bir denee dayanyordu.(Buhr, Kitbul-lm)(I/125)
SLAM KTSAT FELSEFES

(PHILOSOPHY OF ISLAMIC ECONOMICS).

Hz. Peygamber yle buyurmutur: dem-olunun iki vd dolusu mal

olsa, bir ncsn ister. dem-olunun (hrs dolu) gnln, topraktan
baka bir ey dolduramaz. u kadar ki, (ihtiraslarndan nefret edip) tevbe
eden kiinin tevbesini, Allah kabul eder. Bu hadisi Buhr Mal
Fitnesinden Saknlmas bal altndaki bir blmnde nakletmitir.
Birok veslelerle yukarda izah etmitik ki, slm dni insanlara mal
kazanmay ve (ilerideki bir) ihtiya zaman iin mal iddihrn (biriktirmeyi)
yasaklam deildir. (Hatta bunu) Tevik de etmitir. Zenginliin de,
fakirliin de, hal ve duruma gre, iyi ynleri de vardr, fena taraflar da
vardr. Zenginliin bir fena taraf, bu hadiste bildirildii zere, ihtiras
derecesinde insanlk erdemine engel olan eididir. Nasl ki bu blmn
Buhrdeki birinci hadisinde, ihtiras sahibi bu kiiler knanarak: Altn,
gm, para ve kadife ve hamsa denilen gzel elbiselerin kulu olan kiiler
srnsn, kahrolsun! Byle menfaat dknleri kr ederlerse memnun
olurlar, zarar ederlerse Allahn hkm ve takdirine kzar, isyan ederler
buyrulmutur. Bu hadisteki altn(n), gm(n) ve gzel elbise(nin) kulu
ifadesi ile, bu servet ve ihtiama zd kabul etmez bir kle gibi balanan
ve hayr yapmaktan ve toplumsal yardmlardan uzaklaan ihtiras
sahiplerinin durumu tablolatrlmtr. Tevbe sresinin 58. yetinde:
Sadakalardan (zektlardan) onlara da bir pay verilirse raz olurlar, ayet
onlara sadakalardan verilmezse hemen kzarlar. buyrulmutur.(Buhr,
Kitbul-stzn) (XII/183)
KTSAT FELSEFES (ECON PHILOSOPHY).

113

Hz. Peygamber: Ey Allahm! Muhammed ilesine yetecek kadar rzk ver

diye dua etmitir. Gerek bu, gerekse bundan nceki hadisleri Buhr: Hz.
Peygamberin ve Sahblerinin Geimlerindeki Fergatlarna ve Dnyevlik
Anlayndan Uzak ok Sade Hayatlar ile ilgili bir alt bal altnda
nakletmitir. Sade bir hayat ve masrafsz, masrafn en aza
indirldii bir hayat: Hz. Peygamberin deinin d (kab) kendi
(muhtemelen) kestii hayvann derisinden, deinin ii de bedava olan
hurma liflerinden doldurulmutu: Hz. ie der ki: Hz. Peygamberin
dei(nin d) sahtiyandan (deriden), idi. i de hurma lifi ile doldurulmu
idi.(XII/190)
(Tek tek fertler, sonuta bu ekilde sade davranrlarsa, o
zaman byme ulalmas idealletirilen bir hedef olmaktan kacaktr. O
zaman Byme deil de Klme hedef olarak alnabilecek
midir/alnabilir mi? lkeyi savunma iin yaplacak harcamalar dnda, her
fert ve her aile, daha az masraf ve daha az ile yetinme ve sahip olduklar
eyalar/giysileri.. mmkn olduu kadar uzun yllar kullanmay
hedeflerlerse, o toplumda klme ister istemez gndeme gelir mi?
PHILOSOPHY OF ISLAMIC ECON. Hz. Peygamber yle buyurur:
(Ashbm!) Sizden biriniz yaratl, mal (evlat..) konusunda kendisinden
stn olan kimselere bakt zaman (kederlenmesin!). Hemen kendisinden
aa(halli)lere baksn.(Buhr, Kitbul-stzn) (XII/195) TOPLUMUN
BOZULMASI (WICKED BUSINESSMEN). Huzeyfe (Radyallhu Anh)
demitir ki: Ben yle bir zamanda yaadm ki, o devirde kiminle alveri
yapacam diye tasalanmazdm. nk i yaptm insan Mslmansa, onu
slm dni (bana ihanet etmekten) engellerdi. Eer Hristiyan ise, onu
bulunduu yerin valisi hyanetten engellerdi. (Bu ekilde o devirde, genel
bir emniyet vard). Bugn ise ben filan ve falandan baka (hi) kimse ile
alveri edemez oldum. Hadiste, slmn nuru, doduu ve yaad
mddete n sat yerlerde Mslman olsun olmasn bt fertler
arasnda genel bir emniyet ve itimat yerletirip, o apak nrun
snmesiyle, btn gnlleri genel bir emniyetsizlik karanlnn
kaplaynn tablosu izilmitir.(Buhr, Kitbul-stzn) (XII/198)
GSTER N YARDIM YAPMAYIN (NO CHARITY FOR SHOW
OFF/DEMONSRATION). Hz. Peygamber yle buyurmutur: Her kim
(iledii bir iyilii, ikbal iin) halka duyurursa, Allah onun (gizli ilerini,
halka) duyurur. Her kim de (iledii iyilii) gsterirse, Allah da onun
gsteriiliini, insanlara gsterir (belli olur, er-ge gsteri iin
yapt).(Buhr, Kitbul-stzn) (XII/201) WARNING FOR THE
RICHNESS AND CHARITY. Eb Zerr-i Gfr anlatr: Bir gn Hz.
Peygamberin yanna vardm. O srada Hz. Peygamber Kabenin
glgesinde: Kbenin Rabbine yemin ederim ki, phesiz onlar ok
kayptadrlar, Kbenin Rabbine yemin ederim ki, phesiz onlar ok
kayptadrlar buyuruyordu. Ben (kendi kendime): Durumum nedir ki
(acaba Hz. Peygamber bende bir uygunsuz hal mi grd? diyordum. Ve:
Ey Allahn Elisi! Babam ve anam sana feda olsun, bu kaybedenler
kimlerdir dedim. Hz. Peygamber: Mal ynnden ok olanlar (zenginler).
Fakat yle (nndeki) yle (sandaki), yle (solundaki) yoksullara
datanlar mstesn buyurdu.(Buhr, Kitbul-Eymn)(XII/235)

114

Hz. Peygamber buyurdu ki: ..yine kyamet kopmayacaktr, aranzda mal

oalp sel gibi akmadka ki o kadar oalacak ki, mal sahibi malnn
zektn kim kabul edecek? diye endielenecek. Hatta mal (servet) sahibi
baz kimselere zekt vermek isteyecek, fakat zekt vermek istedii kii:
benim ihtiyacm yok diyecek. Yine (kyamet kopmayacaktr ki) halk
yksek kneler (villalar) yapmak yarna kmadka. Hadislerdeki mal
okluunu gelince, Endlsl hadis limi Qurtub (578-656 H./ 1182-1258
M.), Tezkira f Zikril-Mevt ve Ahvlil- hirati adl almasnda: bu
almet henz gereklemedi, ileride gerekleecektir demitir. Buhrnin
en mehur erhi olan Fethul-Bryi yazan bn Hacer ise (773-852 H./
1372-1449 M.), hadis metnindeki fkm sizin aranzda ifadesinden, Hz.
Peygamberin sahblerine: aranzda mal oalacak demitir ve bu mal
okluu sahbiler dneminde gereklemitir. nce Hz. mer zamannda
rann batanbaa fethedilmesi zerine, tarih ran mparatorluunun
hazinesi slm mcahitlerinin eline gemiti. Hz. Osman zamannda ve onu
takip eden devirlerde, Bizans zerine yaplan aknlarda kazanlan zaferler
sonucu da, hesapsz ganimetler saland. Nakledildiine gre mer b.
Abdlaziz zamannda ganimet mallar adaletle datlarak, btn halk
kesimleri zenginlemi ve gerekten zekt verilecek kimse bulunamaz
olmutur. Zekt verilecek kimsenin: ihtiyacm yok demesi de, hadis
rihi bilginlerin aklamalarna gre, Hz. snn ini zamanna veya
herkesin har ile megul olduu (kyametin kopu an) zamana tesadf
etme ihtimali vardr.(Buhr, Kitbul-Fiten)(XII/306-307-311)
DNYA TARHNDE SANAYLEME

(INDUSTRY IN WORLD HISTORY).

Gildnlerin merkezi olan Bbil ehrinin ok gelimi bir kent olduu ve

muazzam ve ok orijinal binalarla dolu olduu hakkndaki trih nakillere
gre, bu toplumun mmr sanatlarnda ve dier sanayi dallarnda ok ileri,
gittikleri anlalmaktadr.(VIII/226)
PROF. MEHMET S. AYDININ SLM KTSADI KONUSUNDAK
GRLER (OPINIONS OF MEHMET AYDIN ON ISLAMIC ECONOMICS.
ECONOMICS AND POLITICS ASPECTS OF ISLAM.
Madalyonun br yann da grmemiz gerekir. slm gibi bir dnin, hayatn
her yanyla ilgili iaretleri, szleri, ilkeleri vardr. Bunlarn bir ksm tarihin
iinde duygu olmu, teoloji olmu, felsefe olmu, siyaset olmu, kural ve
kanun olmutur. Bu dnin, ferd hayatmz kadar, sosyal (toplumsal)
hayatmzla, yani terbiyev, iktisd ve siys hayatmzla ilgili
syledikleri vardr. Dnini ciddiye alan her Mslman, ister
eitimci, ister iktisat, ister siyaseti olsun, Mslman kelimesinin
tanm gerei, bu sylenenleri yreinde ve zihninde tamak
durumundadr.(Gndem, 1999, 207) Bat Medeniyetinde zayf
olan boyut, insann kendi kendisini de (egosunu da)
sorgulamas, yani nefis muhasebesi. nsann kendisine soru yneltmesi
ok daha fazla nemlidir, tabiata soru yneltmesinden, eyaya soru
yneltmesinden.(a.g.e. 82) Bilgi, her gn oalan bir seyir izliyor. Bir
defa dnden her alann karacaklar vardr. Bu bizde pek
115

gerekletirilebilen bir durum deildir...Din ve bilimi ayn kulvarda

ele almadmz iin, dnin getirdiklerinden de, bilginin sunduklarndan
da yeterince faydalanamadk. Kendimizi anlaml klacak btnlkleri
oluturmada pek mahir olamadk. kincisi, siyaseti nemli lde dinle
ilgileniyor; ama slm dninin siyasetle ilgili ne mevcut birikimini biliyor, ne
tarihini biliyor, ne de slmiyetle ilgili yeni yorumlardan haberdar.
Ekonomi iin, insan tabiat iin, psikolojisi iin de benzer eyler
sylenebilir. Pek ok bilim adam, bu gn slm dninin bir tarafndan
tutuyor. Modern hayatn, modern epistemik dnyann bir zellii bu; herkes
kendi penceresinden bakyor, paradan btne varmaya alyor.
Yaayanlar asndan bakldnda da dn toptan yaanr. Dn, bir gn
psikolojik, bir gn sosyolojik, bir gn baka bir boyutta
yaanmaz. O boyutlarn hepsi, bir btn oluturur ve bu
yaamann da kendiliinden kognitif (idrk isteyen/anlalma isteyen) bir
yan vardr. Yaama, bir ynyle duygusaldr, ama bir ynyle de
dnseldir, bilimseldir. Dolaysyla, dn para para alglanarak hayata
geldiinde, bir dizi problemlerin ortaya kmasna sebep oluyor.(a.g.e.,
27)
Kuran, bir ekonomi kitab deildir. Ancak orada ekonomik hayatla, teki
hayat alanlar arasnda ak balar kurulmu, retim ve tketimin ahlak
ilkelerine gre cereyan etmesi emredilmitir. Emek ve alma ibadet
erevesinde ele alnp deerlendirilmi, dnyann slah ve mr mmine
grev olarak verilmitir. Hell, haram, sosyal adalet vs. ilkelerine riayet
artyla, iktisd faaliyette kstlamaya gidilmemi, kazanan, Allahn
sevdii kii olur el-ksibu habbullh inanc esas alnmtr. Yoksulluu
vme, dnyay hor grme, slah ve marda geri kalma vs. anlaylarnn,
Kurnla badamas mmkn deildir. slmn insandan istedii, Hz.
Peygamberin de iaret buyurduu gibi, alan el deil, veren el
durumunda olmas, mmine yarar bir izzet ile yaamasdr.
SLM NCES KTSAD YAAM VE KTSAT
(ECONOMIC LIFE
AND ECONOMICS IN THE PRE-ISLAMIC YEARS).
Mehmet Aydn bu konularda da unlar sylyor: slm, iktisd ve ticr
hayatn, o gnn artlarna gre olduka faal olduu, fakat bu arada da
sosyal yapdaki tevhdin alabildiince bozulduu, smrnn yaygnlat,
zellikle yoksul kesimlerin ac ve sefalet ektii bir toplum sahnesine kt.
Kurnn zellilkle ilk inen yetleri bu durumu tablosunu izen ve eletiren
ve dzeltmeyi amalayan iaret ve hkmlerle doludur. Sz konusu
toplumda pek ok eyin yaplabilmesi ve dzeltilebilmesi, iktisd
hayatn (yeniden) dzenlenmesine balyd. Bu da, kendi srasnda bir
zemin temizliini gerekli klyor, baka bir deyile, ekonomik hayatta baz
anlaylara hayr diyerek, ie koyulmak gerekiyordu.
Dnya kt olamaz. Dnya, Allahn fadl ve nimeti ile doludur.(Bkz.
Kurn: 30:46; 62: 10; 73:20) Bunlar, Yce Kudretin varlk, ilim, kudret,
rahmet ve benzeri sfatlarnn birer yetleri (yt), yani iaretleridir.
Onlar anlamsz, kt, deersiz grmek, eer bilinli olarak yaplrsa, cidd
teolojik problemlerin domasna sebep olur. Dnya ancak srf kendi bana
116

dnld, ilh varlk ve teki dnya ile balantsz ekilde ele

alnd takdirde den (alak ve deersiz) olur. nsan, kendisine musahhar
klnan (mer istifadesine sunulan) dnya nimetlerinden yararlanabilmek
iin buradaki nasibini unutmamal Allahn fadln elde edebilmek iin,
yeyznde kouturmaldr (Kurn, 62: 10; 73: 20) nsann ftratnda
tatmin edilmesi gereken mal, mlk, evlat vs. arzusu ve bu arzularn
dourduu ihtiyalar- vardr (4:128; 17: 100; 3: 14-15). O halde, dnya
karsnda olumsuz bir tavr taknmak, insan doasna ters der. Dnin
istedii, arzularn yok edilmesi deil, onlarn insann
doasna ve nih gayesine yarar bir sra dzenine
girmesi ve terbiye edilmesidir (3: 14 ; 100:8).(Gndem, 1999, 2627; 223-227)
(Yakn zamanlara kadar Trkiyenin pek ok yerindeki dkkanlarda
iyerlerinde el-ksibu habbullh (rzkn (alnteriyle) kazanan Allahn
sevdii(kii)dir levhas asl idi, kasaba ve ehir merkezlerinde.
i.y.)

LE VAKIFLARI: FARKLI BR SOSYAL GVENLK KURUMLARI

(ANOTHER KIND OF SOCIAL SECURITY INSTITUTIONS: FAMILY
FOUNDATIONS).
Kamil Miras, bu konuda da yararl bilgiler veriyor: Zbeyr b. Avvm da evini vakfetmi, ve
unlar art komutu: Bu evimi kzlarm arasndan mutallaqa (boanm) bulunan kzmn
oturmasna tahsis ettim. Kzmn bu eve zarar vermeyerek, kendisi de bu ev ile
zararlanmayarak oturmas arttr. leride kzm kocasyla anlar da bu eve ihtiyac kalmazsa,
bu evden yararlanma hakk olmayacaktr. demitir. Abdullah b. mer de, Hz. merden
kendisine kalan miras, evlat ve torunlarndan meskene ihtiyac olanlarn ikametine hizmet
etmek zere ve satlmamak, hibe edilmemek zere vakfetmitir. Birok vakfiyelerde grlen
bu(na benzer) artlar fukah (slm hukukular), yukardaki iki rnekte (ve benzerlerinde)
grlen haberlerden karmlardr. Endlsl Buhr rihi bn Battl (Qurtub) (vefat: 449
H./ 1057 M.): bu ekilde bir vakf yapan kii, vakfettii maln gelirinden/yararndan kendisi
iin veya miraslar iin istifade etmeyi art koarsa, bunda bir saknca yoktur. Bu konuda
bilginler arasnda, buna aykr bir gr belirten de olmamtr. demitir(VIII/238)
ATI SATIN ALDI HZ.PEYGAMBER AMAARIDA/PAZAR YERNDE (THE
PROPHET BOUGHT THE HORSE BUTTHE PROPHET IN THE MARKET
AND MARKET IN THE PERIOD OF THE PROPHET).
Bir defasnda Hz. Peygamber, lden bir kii olan Sev b. Qaysdan bir at satn aldktan
sonra, gel de bedelini vereyim diyerek, yrmt. Hz. Peygamber giderken, Sev daha
fazla veren bir mteri bulurum midiyle olsa gerek ki, Hz. Peygamberi takip etmeyip,
oyaland ve aradn da buldu. Pazar yerinde bulunan baka birisi, Hz. Peygamberin pazarlk
yapp sat bitirdiinden haberi olmadndan, daha fazla verip at satn almt. Hz.
Peygamberi paray getirdiinde, Sev: Ben sana satmadm! diyerek, alverii inkr etti ve
117

sattmsa, hit gster dedi. Bu srada oraya gelen Huzeyfe, Hz. Peyagmberin aldna dair
tanklk yaparak..(bn Sadn Tabaqtndan, IV/90-91 ve sdl- Gbeden)(VIII/275)
SRNSN, KAHROLSUN ALTININ KLES OLANLAR.
Hz. Peygamber yle buyurdu: Altn, gm ve (gzel) elbisenin) kulu nklesi olan
kimseler srnsn, kahrolsun! (Byle menfaat dkn) kiiye (Allah tarafndan) nimet
verilirse memnun olur, verilmezse (Allahn takdrine) kzar; (byle menfaat dkn)
srnsn, hsrana yuvarlansn! Vcuduna diken batsn da cmbzla karan
bulunmasn(Buhr, Kitbul-Cihd)(VIII/324)
BR YILLIK YYECE KLERE KOYMAK, GNAH DEL
(STORE STOCK IN THE PERIOD OF THE PROPHET: LIVELIHOOD OF
THE PROPHET. DEFENSE BUDGET).
Hz. mer u bilgiyi vermiti: Ben Nadr mallar, Allah Telnn, Peygamberine fey olarak
tahsis ettii eylerdendir yoksa Mslmanlarn at srerek, deveye binerek (savaa girerek),
kazand ganimetlerden deildir. Bu nedenle, Ben Nadr mallar, Hz. Peygamberindi. Hz.
Peygamber, ilesinin bir senelik geimini buradan salard. Buradan artan geliri de, Allah
yolunda sava hazrl olarak silaha ve ata sarf edilmek zere verirdi.(Buhr, KitbulCihd)(VIII/332)
TO STORE FOR ONE YEARS SUSTENANCE OF FAMILY. TO LEAVE A
REVENUE FOR FAMILY MEMBERS.
Peygamberimiz bu maldan ailesinin bir senelik nafakasn ayrdktan sonra, geriye kalandan
iinin cretini ayrr, geri kalan da vakf yaparak, Mslmanlarn cihat gibi ilerine sarf
ederdi.(VIII/431) Hz. Peygamber yle buyurmutu: (Vefatmda) Miraslarm ne bir dnar
(altn), ne de bir dirhem (gm) paylamaz. Braktm ey (ki, hurmalklardr. Bunun)
hanmlarmn nafakasndan, iimin cretinden geri kalan, vakftr. Hz. Peyganberin
hanmlar, (Kurnn koyduu hkm ile) Mslmanlarn anneleri olduundan, onlarn Hz.
Peygamberin vefatndan sonra, baka birileriyle evlenmeleri ebediyen haram olduundan,
kendilerine (bakacak hi kimse olmadndan) byle bir nafaka takdir olunmutur. (Hz.
Peygamberin salnda) Oturduklar hcreler de (odalar da), kendilerine mesken olarak,
(vefat edinceye dek), tahsis edilmitir.(VIII/235)
GVENLK OK NEMLDR, HAYATI N (SECURITY IS VERY
IMPORTANT FOR MARKET. ECONOMIC LIFE IN ARABIAN PENINSULA,
BEFORE ISLAM.
Bu yasak aylarda (Muharem, Receb, Zilqade, Zil-hicce) mal ve can dokunulmazl, sava
ve ldrme yasakl bulunduuna gvenerek, iadamlar ticret mallarn yanlarna alarak,
Ukz, Zul-Mecz, Mecenne gibi mehur panayrlara gitmek zere yola ktklar srada,
apulcular tarafndan mesel Recebin haramlnn abana nakledildii ilan edilerek, Receb
aynda yama helal saylrd. Kurn dilinde buna nes denilmitir. (Kurn mriklerin bu
davrann ok ar bir dille knam ve nesnin (haram aylarn bu ekilde yerini
deitirmenin) ileri derecede bir kfirlik olduunu vurgulamtr (Tevbe sresi, 37. yet, 9:
37) (Bu yet ve yetteki bu ar ifade, slmn ticr hayatn/i hayatnn
gvenliine ne kadar nem verdiini gstermektedir. i.y.) Peyagmberimiz Ved
Haccnda Arafat danda yapt trih konumann bir cmlesinde: yl ve ay hesab,

118

Allahn gkleri ve yeri yaratt zamanki ilk durumuna dnp, yerini bulmutur; sene de on
iki aydr szleriyle, bu gerei bildirmitir.(IX/10)
TASARRUF VE HARCAMA/TKETM (SAVINGS CONSUMPTION).
Buhrnin, Kitbul-Vasyda nemli be bb (alt bal) ve her bbnda da baz bilgiler
verir ki bunlar (zetle) yledir:
1) Kiinin miraslarn zengin brakmas, maln uraya buraya vasiyet ederek, oluk
ocuunu/yaknlarn fakir brakmasndan hayrldr.
2) Vasiyetin, maln en fazla, te bir miktarndan yaplmas
5) Mirasya vasiyetin geerli olmad
Hadislerden ilk olarak, Kiinin Miraslarn Zengin Brakarak lmesi, Fakir Brakmasndan
Hayrldr alt bal ile Buhr (194-256 H./ 810-870 M.), u hadisi naklediyor: Sad b. Eb
Vaqqs (Radyallhu Anh) yle anlatr: (Ved Hacc srasnda veya Mekkenin fethi
esnasnda) Mekkede hastalanmtm da, Hz. Peygamber beni ziyarete gelmiti. Hz.
Peygamber nce Sada dua etti Afrnn olu (Sada) Allah rahmetiyle mumele etsin
dedi. Ben de: Ey Allahn Elisi! Malmn hepsini vasiyet etmek istiyorum dedim. Hz.
Peygamber: Hayr, yle yapma, buyurdu. Ben. Yarsn vasiyet edeyim, dedim. Hz.
Peygamber yine: Hayr diyerek engelledi. Bu defa ben: Malmn te birini vasiyet
edeyim dedim. Hz. Peygamber: Evet, te bir yeterlidir; (esasnda) te bir de (az deil)
ok (saylr). nk ey Sad! Senin miraslarn zengin brakman, onlarn halka ellerini
aarak dilenecek derecede yoksul brakmandan daha hayrldr. (Ey Sad! nAllah sen
yaayacaksn) te o zaman, senin aileni doyurman da sadakadr. Hatta yle bir lokma ki, sen
onu kaldrp einin azna gtrrsn, o da sadakadr. Ey Sd! Allahn cmertliinden ve
yardmndan yle umarm ki, Allah seni bu hastalktan kaldrr da uzun mr verirse, senin
(fetihlerinle) birok Mslman yararlanacak, birok (mrikler de) zarar grecektir.
(VIII/213) (Sad bu mitsiz hastalktan iyileip ayaa kalkm ve krk yldan fazla yaayarak,
slm ordularnn banda pek ok zaferin elde edilmesine vesile olmutur. i.y.)
DRTTE BR GEMEMEK M LAZIM, VASYETTE? Buhr, yine bu blmde
(Kitbul-Vasy), vasiyette mirasn te birinden fazlasnn vasiyet edilemeyeceini
aklarken Sad b. Eb Vaqqsa Hz. Peygamberin syledii: te bir..te bir de ok ve
byk bir paydr(mirasn iinde) blmn tekrarlyor. SAVINGS OF THE NONMUSLIM CITIZENS OF THE ISLAMIC STATE. Hasan Basr(21-110 H./ 642-728
M.)nin zimm (Mslman olmayan slm devleti vatanda) iin de vasiyette te bir esastr;
zimm de mirasnn te birinden fazlasn vasiyet etse, bu mahkemece uygulanmaz dediini
de, Buhr ekliyor. Hasan Basr Hazretleri, zimm hakknda slm hkmlere gre
hkmedilebileceine iaret iin de: Aralarnda Allahn indirdii ile hkmet..(Mide sresi,
yet: 49, 5: 49) yetini gsteriyor. Buhr yine bu blmde Abdullah b. Abbasn da:
Temenn olunur ki, insanlar vasiyet konusunda te biri azaltarak, drtte bire ynelsinler.
nk Hz. Peygamber, te bir de oktur buyurmutur dediini naklediyor. rih Ayn de
bilginlerin bu konudaki farkl itihatlarn yle huls ediyor (zetliyor): Mirasn te birini
vasiyet etmekte hibir sakncann olmad konusunda alimlerin gr birlii vardr...Tbin
dneminin byk bilginlerinden brahim en-Neha (46-96 H./ 666-714 M.) de Selefimiz
(bizden nceki alimler), bir kiiye, miraslarn alaca hisseden daha fazla bir miktarda
vasiyette bulunmay kerih (irkin/mekruh) grrlerdi de, bir ey vasiyet edecekleri kiiye,
bundan az vasiyet etmeye dikkat ederlerdi. Ve onlara sds (altda bir), sls(te bir)den
daha sevimli (daha uygun/daha doru) gelirdi diyerek, selef (ilk dnem/slamn ilk yzyl)

119

bilginlerinin bak asn daha kesin ve genel bir kurala rapteylemitir (balamtr). Dier
baz tbin alimleri ise mirasn onda birini tercih etmilerdir. Baz alimler de, mal az
olup, mirass da bulunan bir kimsenin vasiyet etmeyi terk etmesi gerektiini
belirtmilerdir ki, bu itihat Hz. Ali, Abdullah b. Abbas, Hz. ie(Radyallhu Anhum)den
nakledilmitir. Zeyd b. Sbit (Radyallhu Anh) de: kiinin mirass olmasa bile, malnn
te birinden fazlasn vasiyet etmesi doru deildir demitir ki, mam Malik, mam
Evzanin, Hasan b. Hayyn ve mam finin de itihatlar da bu dorultudadr.
(VIII/214-215)
FAMILY FOUNDATIONS (INHERITORS AND RELATIVES/KIN-FOLK MAY
USE/BENEFIT FROM A CHARITY IN PROPER CONDITIONS).
Abdullah b. mer nakleder ki, Hz. mer, Hz. Peygamberin salnda Sem denilen bir
hurmaln vakfetmek isteyerek: Ey Allahn Elisi! Benim en deer verdiim ve halis
kazancm olan bu hurmalm vakfetmek istiyorum diyerek, konuyu Hz. Peygambere
amt. Hz. Peygamber de: Bu hurmaln asln vakfet! Artk o, satlamaz, hibe edilemez,
miras olunamaz. Yalnzca (bu hurmaln) rn, hak sahiplerine datlr, yedirilir.
buyurmutu. Hz. mer de bu maln o ekilde vakfetti. Ve bu sadakas Allah yolunda savaan
mcahitlere, esirlikten kurtulmak isteyen klelere, konuklara, misafirlere ve vakfedenin yakn
akrabalarna datlmak zere vakfedildi. Bunun yannda, vakfa mtevell (ynetici) tayin
edilen kimsenin, vakfn aslna dokunmayarak, yalnz rnnden rfe gre yemesinde, yahut
bir dostuna yedirmesinde de bir gnah yoktur.(Buhr, Kitbul-Vasy)(VIII/221-222)
KURN EKONOMNN TEMEL PRNSPLER
(PRINCIPLES (PHILOSOPHY) OF QURANIC ECONOMICS).
Salih peyganber, alimlerin hepsine gre brahim peygamberden ncedir. Birinci d
(toplumu) munkarz olduktan (lh ceza ile aniden yklp, tarihe kartktan) sonra, onlardan
geri kalanlar (evredeki halk) Vdil-Qur ve am etrafn mr etmiler ve hl izleri bulunan
o eski yerleim birimlerini meydana getirmilerdi. Byk binalara sahip ehirleri
(Metropolis, Megapolis), kasabalar ve dalarn zirvelerinde oyulmu maaralar iinde
lks konutlar vard. Bunlarn merkezi Hcr ehri idi ki, Semd medeniyetinin eserleri bu
Hcrn etrafndadr. Bu Semd menediyeti, uar sresinde Slih aleyhisselmn Semd
toplumuna nasihat srasnda yle bildiriliyor: Ey toplumum! Siz burada (mrik olduunuz
halde, fetten) gvende olarak braklr msnz? Bu baheler, bostanlar, pnarlar, rmaklar,
ekinler, meyvas ho hurma aalar iinde (hep byle kalr msnz?). Bir de ince bir sanatla,
dalardan (grenleri) hayrete dren evler yontuyorsunuz.(Bu evlerin iinde, irk
komaya devam ederek, kalabilir misiniz?) Allahtan korkunuz ve bana itaat ediniz. Burada
(bu lkede) fesatlk yapp, slaha almayan bu haddi aan(mrik)lara itaat etmeyiniz
(bunlarn szlerine kaplmaynz). (uar, 146-152). Bu ayetlerden ak bir ekilde
anlalyor ki, Semd toplumu dneminde Vdil-Qur blgesinde yksek bir medeniyet
varm ve dalar iinde oyduklar meskenler, ince birer sanat eseri halinde imi. Corafya
bilgini stahr (stakhr) (vefat: 340 H./ 951 M.den sonra) tatan yaplm bu evleri
grdn syleyerek, yle anlatr: Semd toplumunun bu evleri, bizim evlerimiz gibi ok
dzenli ve (ama) dalar gibi yksektir. Uzaktan bakldnda bu meskenler birbirine bitiik
sanlr. Fakat biraz ortalarna doru varlnca, bunlardan her birinin, biribirinden ayr birer
kne (vill) olduu grlr. Etraflar dolalabilir, fakat yukarsna kadar kmakta ok
glk ekilir (Yqt el-Hamev(1178-1229)nin Mucemul-Buldn(ndan),
III/221)(IX/137)
HAKKINI YEMEYN MTERNN

120

Hd sresi 84-86. yetlerine Kamil Miras yle mel veriyor: Ey toplumum! Allaha kulluk
ediniz. Sizin iin Ondan baka (ibadet edecek) hibir ilah yoktur. lek ve teraziyi de eksik
tutmaynz. phesiz ben sizi bir servet iinde gryorum. (Buna kretmezseniz) zerinize
kp sizi kaplayacak bir gnn azabndan, elbette korkarm. Ey toplumum! lei ve
teraziyi denk lp tartnz.Ve halkn mallarna hakszlk etmeyiniz.. Yeryznde yaramazlkla
halkn dirliini bozmaynz. Allahn hellinden brakt kr eer mminseniz- sizin iin
daha hayrldr. Bununla beraber ben zerinize bir muhafz da deilim.(IX/153)
STANDARDIZATION.
..(ey Dvd ve ashb) iyi bir eser meydana getiriniz (Sebe sresi, 11. yet) (IX/157) Kamil
Miras yetin bu ksmna byle mn verirken, yetin tamamna yle meal verilmitir: Geni
zrhlar ml et, dokumasn ll yap. (Ey Dvd hnedn!) yi iler yapn. nk ben,
yaptklarnz grmekteyim.(zek ve di., 1987, 428)
PRAYER AND WORKING IN ISLAMIC LIFE.
Biz, tarafmzdan Dvda (dier peygamberlerden fazla (olarak zel bir fazilet ve mucize
olarak Zebur, gzel ses ve ed) verdik de: Ey dalar! Siz onunla beraber tesbh yapnz. Ey
kular, siz de (Dvdla beraber, terek Allah zikrediniz). Yine Biz, Dvda demiri (hamur
gibi) yumuattk. imdi ey Dvd, bol zrhlar yap! Ve (zrh) rmekte iyi oranla (da biimini
iyi yap. ivileri ve halkalar ne ok ince, ne de fazla kaln olsun). Ey Dvd ve ashb, iyi bir
eser vcda getiriniz! ok iyi biliniz ki, Ben, sizin yapmakta ve yapacak olduunuz eserlere
dikkatle bakarm(IX/156)
URVENN OK BAARILI HAYATI VE SLAMIN LK ELL YILINDA
HIZLI EHRLEME VE BYYEN EHRLER
(GROWING CITIES. AN ECONOMY OF RAPID CIRCULATION.
REAL-ESTATE AGENCY. VERY SUCCESSFUL BUSINESS LIFE OF URWA.
Hz. Peygamber Urveye alm ve satmnda bereket olmas iin dua etti. Bundan sonra Urve
toprak satn alsa, ondan da kazanr oldu. Ahmed b. Hanbelin verdii bilgiye gre, Hz.
Peygamberin duasnn: Y Rabb Urvenin alm-satmda hayrlaarak el skmasn ona
mbarek kl! eklinde olduudur. Urve, kendisi, kazancnn ne kadar bol olduunu anlatan
menkbelerine bir rnek olarak demitir ki: Bir defasnda Kfe suyunu satn almtm. Daha
eve dnmeden (bakasna satarak) bu ilemden krk bin dirhem kazandm. Urvenin asl
meslei arsa alp satmakm. Urve (Ebl-Cad), lim sahblerdendi. Hz. mer
Kufenin kurulmasna karar verince, Urve bu ehre yerleti ve ksa sre sonra da, Hz.
mer tarafndan Kfe kadlna tayin edildi.(IX/324) (htimal kadlk grevinden
ayrldktan sonra da (veya kadlk grevine devam ederken) ticr hayatn (ve ab ve
Semmk gibi pek ok limi yetitirdii retim hayatn) srdrm ve ok baarl bir i
hayatna nail olmutu, Hz. Peygamberin bu duas sonucu. i.y.) (Buhr, AlmtunNubuwwah)
HIRS YOK, FAKRLN Y VE KT TARAFLARI
NOT AMBITION. GOODNESS/WICKEDNESS OF POVERTY. PHILOSOPHY OF
ISLAMIC ECON.

121

Hz. Peygamber Mira gecesini anlatrken yle dedi: Cennete baktm da, Cennetliklerinin
ounun fakirler olduunu grdm. Cehenneme de baktm. Cehennemdekilerin ounun
kadnlar olduunu grdm. Cennetliklerin ounluunu yoksullarn oluturmas yle
aklanmtr: Kiiyi birok gnahlar ilemeye ynlendiren maldr (paradr/servettir), maln
verdii azgnlktr. Dnya hayatnda ktle arac olan maldan yoksun olan fakirlerin,
dnyada da say olarak ounluu oluturduklarndan, dnyada dn grevlerine bal bir
hayat geiren fakirlerin, Cennete ounluu oluturmalar tabidir. Hz. Peygamberin kabir
azabndan, bunaklktan Allaha snd gibi, fakirlikten de Allaha snd, yukardaki
eitli nakillerde gemiti. O ifadenin, buradaki cennete girmeye vesile/arac olmas ile ilgili
ifade arasnda bir aykrlk akla gelebilir. Fakat Hz. Peygamberin fakirliin kendisinden deil
de, aksine fakrn zaman zaman sebep olduu fitne ve fesattan Allaha snmasdr. Ayn
ekilde Hz. Peygamber zenginliin dourduu fitne ve fesattan da Allaha snmtr. te,
fakirlik veya zenginliin iyi ve fena olmas, insan hayatndaki iyi veya fena etkiye baldr.
Mslmanlk, hayra arac olan servete de, layk olduu deeri vermitir.(Buhr, Kitbu
Bedil-Khalq) (IX/40-41)

MSLMAN OLMAYAN ALITIRMAK

(TO EMPLOY NON-MUSLIM WORKERS).
(Hicret esnasnda) Hz. Peygamber ile Hz. Eb Bekir (Mekkede iken) Abd b. Adiyy b.
Dlden yol klavzluunda maharetli- Abdullah b. Ureykt isminde birini kiralamlard. Bu
adam, s b. Vil Sehm oullar hakknda half olarak elini kana batrmt. Kurey (Mekke)
kfirlerinin dninden idi. (Fakat doruluuna) Emniyet ve itimat ederek, Hz. Peygamber ve
Eb Bekir develerini ona teslim etmiler ve gece sonra develeriyle beraber Sevr danda
bulumak zere anlama yapmlard. Bu klavuz kii, Hz. Peygamber ile Eb Bekrin
develeri de yannda olduu halde nc gecenin sabahna doru Sevre, onlarn yanlarna
geldi..(X/89) (Buhr, Kitbul-Menqb, Bbu Hicretin-Neb; Kitbul-cre, Bbu
sticril-Mrikne Inded-Darrati) (Grld gibi Buhr cre (Kiralama) Blmnde
Zrret Olursa Mrik Kiiyi cretle Tutmak ifadesiyle, bir alt balk amtr.
i.y.)
KADINLARIN ALIMASI (HANDY WORK. WORKING OF WOMEN).
Abdullah b. Abbas bir defasnda iki kadn arasndaki bir davaya bakmt. Bu kadnlar bir
evde sahtiyan (tabaklanm, cilalanm deri) dikiyorlard/iliyorlard.(Buhr, Kitbut-Tefsr,
ytu l-i mrn)(XI/66)
SLAMDA YARDIMLAMANIN FELSFES
PHILOSOPHY OF CHARITY IN ISLAM.
Hz. Peygamber bir kuds hadisi yle haber verdi: Azz ve Cell olan Allahu Tel yle
buyurdu: Ey kulum! Sen fukaraya nafaka ve sadaka ver ki, Ben de sana vereyim.
TEMBELLKTEN UZAKLAMA (AVOID FROM LAZINESS). Enes b. Mlik
nakleder ki: Hz. Peygamber yle dua ederdi: Ey Allahm! ..Cimrilikten, tembellikten, ..sana
snrm.(XI/118)

122

HARCAMANIN LS (CONSUMPTION).
Hz. ie nakleder ki: (Muaviyenin annesi) Hind, Hz. Peygambere : (Eim) Eb Sufyn
cimri bir kimsedir. Onun malndan gizlice almak (ve ileye sarfetmek) de bir gnah var
mdr? diye sordu. Hz. Peygamber: rfe gre kendine ve ocuklarna yetien miktar al
buyurdu. (Buhr, Kitbul-Buy)
TERZNN VERD YEMEK (DRIED MEAT, CANNED MEAT).
ETLER ARKADALARI YESN DYE, HZ.PEYGAMBER KABAK YYYOR
Bir terzi hazrlad yemee Hz. Peygamberi de davet etti. Enes diyor ki: Ben de Hz.
Peygamberle beraber gittim. Terzi biraz (arpa) ekmei, biraz da orba getirdi. orbann
iinde kabak ve kuru(tulmu) et paralar vard. (Yemei yerken) Grdm ki, Hz. Peygamber,
yemek kabnda kabaklar tercih ediyordu. Enes der ki: Artk o gnden itibaren, ben de her
zaman kabaktan holanmmdr. Baz Buhr rihleri yle derler: Hz. Peygamberin
yaam ve yiyecei son derece perhizkrne (ok azla yetinme) idi. Bundan tr
kabak ve etle hazrlanm bir yemein iinde kaba tercih ediyor; daha lezzetli olan et
paralarn arkadalarnn yemesini istiyordu.(Buhr, Kitbul-Buy; Buhr
Kitbul-Etme; Mslim, Kitbul-Etme; Eb Dvd, Kitbul-Welme; Tirmiz, KitbulWelme.)
SOL VE MUZUR EKONOMK DEOLOJLER.
Alveriin mer klnmasnn sebebi: geim yollarlnn genile(til)mesi ile fertler arasnda
sirkat (hrszlk), hynet, yamaclk, hlebazlk, yankesicilik gibi ktlk ve karlkl
dmanla sebep olacak kaplar kapatp, gerek dirlik ve dzenlii oluturmaktr.
Toplumlarn geim/gelirlerinin dzeni ve btn insanln meden bir halde devam da, ancak
uluslar aras ekonomik ilikilerde karlkl (madd/iktisd) deiimin doruluk ve adalete
uygun bir ekilde kurulmasyla mmkn olabilir. (Kamil Mirasn yetmi yl nceki bu
cmleleri, 2000li yllarda Trkiyenin izledii ve baarl ekilde uygulad win-win
politikasn akla getiriyor. i.y. Kamil Mirasn orijinal ifadesi yle: Cemiyetlerin nizm-
me ve btn beeriyetin meden bir halde beks da ancak beynel-milel iktisd
mnsebetlerde mbdele knunlarnn hakk u adle muvfk bir ekilde
kurulmasyla mmkn olabilir) Kmil Miras yle devam ediyor: Gerek fertler ve
gerekse toplumlar, hayt ihtiyalarn salamak iin kendilerine gereken eyleri kimde ve
nerede bulurlarsa oradan almaya mecburdurlar. Bu mecburiyet, her iki tarafn rza ve
anlamalaryla karlkl ilem, alveri ve anlama ile giderildike, gerek fertler ve gerekse
toplumlar, birbirlerine kar karlkl sayg duygusu besleyerek, en mkemmel bir toplumsal
dzen iinde yaarlar. Fakat byle yapmazlar da, birbirlerinin zaruret ve mecburiyetlerine
bakmazlar ve aksine zebn-klk (dknleri ezen zalim, gaddarca bir yaklam) ile, ihtiya
sahiplerini ezmeye kalkrlarsa, ite o zaman anlamazlklar, dmanlklar, (i) savalar,
ihtilller ba gsterir; iktisad dzen muhtel (berbat) olur. Her yzylda doan baz sol ve
muzr (zarar verici) iktisd meslekler (sistemler), hep byle domutur. te bunlar
dndmzde, ticretin gereklilii ve hell oluunun nemi ortaya kar.(VI/338-339)
DERHAL LDRLECEK BE HAYVAN (USEFUL PRECAUTIONS FOR
ANIMAL HUSBANDRY).

123

Hayvanclk sektr Hz. Peygamber dneminden beri, yzyllardr slm toplumlarnn temel
i alanlarndan biri olagelmitir. Bu sektr et ve st endstrileri bata olmak zere, dericilik,
ayakkabclk, antaclk, ynclk, ynl kumalar ve yn hallar gibi alt sektrlerle
milyonlarca kiiye i imkan oluturur. Hz. Peygamber baz sahbileri koyun yetitiriciliine
tevik etmitir.Hz. Peygamber, yle buyurdu: Hayvanlardan be tanesi vardr ki, bunlarn
hepsi de zararldr. Bunlar Harem (Kabe bahesi) iinde de olsa ldrlrler ki, karga,
aylak, akrep, fare, kuduz kpektir. rih Qastalln (851-923 H./ 1448-1517 M.) bu
hayvanlarn verdikleri zararlar sayarak diyor ki, karga ile aylak gagalaryla zayf bulduu
srn ve dier hayvanlarn arka taraflarnn etini yer, gzn karr, akn bir insann
elinden ekmeini bile kapabilirler. Bunlar kularn en disidir. Akrep de en zehirli
hayvanlardandr. Zehiriyle hatta ylan bile ldrr. Akrebin zehiri, fili ve sr bile
ldrmeye yeterlidir.(VI/210)
YEMED YED YIL, KOYUN ET (SEVEN YEARS HE DID NOT EAT
MUTTON: AS AN EXAMPLE OF ETHICS IN ISLAMIC ECON).
Hell-haram konusunda slm bilginleri ok hassastrlar. Hll- hurmeti (hell ve haraml)
pheli iler hakknda ncs Hattb(319-388 H./ 931-998)nin grdr ki, haram-hell
kark bir mal sahibi ile muamele yaplmasdr. Bir de arda yiyecek meyve ve benzer
eyler alacak olan bir kimseye, satcnn: tadna baknz diye izin vermesi zerine, bir tane
meyve yenilerek, alveri de yaplmayarak gidildiinde, bu bir meyve, haram ile hell
arasnda pheli saylmtr. Bu bir meyve asla haram deildir. nk sahibi izin vermitir.
Kesin hell de deildir. nk sahibinin izni, bir alveri yaplmasna bal idi. HaytulHayevnda bu konu ile ilgili olmak zere Eb Hanfenin bir menkbesi anlatlr: Bir
defasnda Irakta l halknn srleriyle Kfenin koyunlar birbirine karm, koyun
sahiplerinin haklar ayrt edilemeyecek bir ekle girmiti. Eb Hanfe bu sebeple, bu
koyunlarn etlerini yemeyi takvaya aykr kabule ederek, koyunlarn ortalama ka sene
yaadn sormu, yedi sene yaadklarn renmesi zerine, tam yedi sene azna koyun eti
koymamtr.(Buhr, Kitbul-Buy)(VI/348)
SALIK EKONOMS N DK VERG ORANI
LOWER TAX POLICY FOR HEALTH INDUSTRY).

(HEALTH ECONOMICS.

Nf Eb Taybe, Hz. Peygambere hacamat yapt (kann ald) da, Hz. Peygamber, Eb
Taybeye bir sa 1040 dirhem (3,5 kilo) hurma verilmesini emretti. Bundan baka Eb
Taybenin efendisi olan Hrise olullar ilesine de, demek zorunda olduu vergisini
azaltmalarn emretti. (Buhr, Kitbul-Buy) Bundan nce Buhr, Eb Cuhayfe hadisinde
kan alma iini yapan kiiyi, bundan cret almasn yasaklamt. Burada ise Buhr yeni bir
bb aarak Kan Alma ini Yapann cret Almasnda Bir Saknca Olmad ile ilgili iki
hadis naklediyor. Birisi bu Eb Taybe hadisidir. kincisi de Abdullah b. Abbas hadisidir. Bu iki
hadiste de Hz. Peygamberin kan aldrd ve bu ii yapana bir cret verdii aka
nakledilerek, bu ii (para ile) yapmakta bir saknca olmadn gstermektedir. Zaten bu
yzden Abdullah b. Abbas da: kan alma ii yapann ald cret haram olsayd, Hz.
Peygamber bu sanatkrlara cret vermezdi diyor. Ahmed b. Hanbelin ve Tabarnnin,
Muhaysa b. Mesddan naklettiklerine gre, Hrise oullarndan Muhaysann kan alma ii
yapan bir klesi bulunuyordu. Nf Eb Taybe isimli bu kle, (gnlk) yevmiye olarak
efendisi Muhaysaya verdii haracn yksek olduundan, Hz. Peygambere ikayet etmiti.
Hz. Peygamber de Eb Taybeye kan aldrtm, kendisine cret olarak bir sa (3,5 kilo) hurma

124

vermi; hem de Muhaysaya vergisinin hafifletilmesini emretmitir (Qastalln, IV/44den).

(VI/412)
ALE (VE DEVLET) BTESN SENELK
STATE) BUDGET (AND TO AUDIT).

DNME.

(FAMILY AND

Sahb Miqdm b. Madkerib anlatt ki: Hz. Peygamber bir gn yle buyurdu: Aznz
lnz, bereketli olsun.(Kl tamekm yubrak lekm). Buhr bu hadisi de Kiinin
ilesini Doyurmak in Satn Ald Erzk lp Tartmasnn Mstahab Olduu ile ilgili
bir bbnda nakletmitir. ile erzakn lmenin ve tartmann berekete arac olmasnn srr,
ile aznn ne kadar olduu ilece bilinerek, buna gre hareket etmeleri ve hazrlkl
bulunmalarna arac olur. Hz. Peygamberin ilesinin bir senelik gda maddesini bir kenara
koyduu, salam nakillere dayal bir bilgidir. Bir senelik gda maddesinin ne kadar tutacan
bilmek ise, lmekle mmkndr.(Buhr, Kitbul-Buy)

DVLEREK PAZARDAN UZAKLATIRILANLAR (INTERFERE OF STATE TO

ECONOMICS).
Grg ahidi olarak Abdullah b. mer anlatr ki: Hz. Peygamber zamannda ben, gtr
pazarlk erzak satn alan (ve kendisi daha mal teslim almadan, bakasna satmak isteyen) yle
(muhtekir)ler grdm ki, bunlar, bu mallar ykleyip nakledinceye kadar dvlrler, (ve
kabzetmeden/teslim almadan) satmak yasaklanrd. Hadiste geen mczefe ile satn
almak lmek ve tartmakszn gtr olarak almaktr ki, deiik ekillerde olur ve bu
konuda farkl fetvalar verilmitir. Ama problemin nemli olan noktas bundan sonrasdr. Bu
ekilde alnan mal teslim alnmadan ve (kendi meknna) nakledilmeden, baka bir mteriye
satlmasdr. Kavram olarak da, uygulama olarak da ihtikra kap aan nokta burasdr. Satn
alnan mal teslim almadan sat yolu ak braklrsa, bir ambarda depo
edilmi bir mal, yerinden oynamadan, elden ele dilden dile dolaa dolaa
sebepsiz yere (az-ok) fiyatnn artmasna sebep olur. te bunu engellemek iin de,
hubbtn kabz gerektiine, Abdullah b. mer tarafndan iaret edilerek: mczefe usuluyle
alnan maln sahipleri, bu mallarn hayvanlarna ykleyip pazara gtrnceye kadar, sra
dayana ekilirlerdi deniliyor ki, bu maln bulunduu (satn alnd) yerden kaldrlp
nakledilmesi, eratn fiyatlarn artmasn engellemek iin hedefledii bir
ilemdir. Nevev (631-676 H./ 1234-1277 M.) haram olan ihtikr, erzaklarla (gda
maddeleri) snrldr derken, mam Malik ihtikr hakkndaki hadislerin genel olmasn kant
gstererek, haram olan ihtikr gda maddesi olsun olmasn, halkn muhta olduu her eit
eyada geerlidir demitir (Mirqt). Mslimin rivayetinde Hz. Peygamber yle buyurur:
Kim ki ihtikr yapar, o sdir, gnahkrdr. bn Mce (209-273 H./ 824-887 M.) ve Drim
(181-255 H./ 797-869 M.) ise u rivayeti naklederler: El-clibu merzkun vel-muhtekiru
melnun Ticaret yapan rzklandrlr (rzk bir ekilde gelir, ona), ihtikr yapan ise
melundur (lanetlenmitir). Ahmed b. Hanbel ile Hkim (321-405 H./ 933-1014 M.) ise u
rivayeti naklederler: Her kim, fiyatlar artsn diye krk gn ihtikr yaparsa, (o kii) Allahn
ahdi ve msakndan uzaklamtr. Allah da ondan uzak olur Kmil Miras bu rivyetleri
naklettikten sonra unlar ekliyor: htikr yapan, bu irkin iten tr, Allaha kar ahdini

125

bozduundan, hadiste (ncelikle) o kiinin (kendisinin) Allahtan uzaklat belirtilmitir.

Kii bylece Allahtan uzaklanca, Allahta onun bu ii brakmadn ve tevbe etmediini
grp bir sre sonra ondan uzaklar. Burada Bakara sresi krknc ayetteki: ..Bana
verdiiniz sz yerine getirin ki, Ben de size vaat ettiklerimi vereyim ilh uyars
hatrlanmaldr. Beyhaknin uabi mn blmnde naklettiine gre Hz. Peygamber yle
buyurmutur: htikr yapan ne kt bir kuldur. Allah fiyatlar ucuzlatrsa hznlenir, fiyatlar
ykselirse ferahlanr. nsanln en musbetli zamanlarnda, insanlarn gda ve yaamsal
maddeleri(nin fiyatlar)yle oynayarak, servet kazanmaya alan ve bir kelime ile halkn
felketiyle kendi mutluluklarn temin etmek isteyen ihtikrclar, insanln en sefil
tabakas olduklarndan, slm dni en byk savan onlara kar amtr. nsanlar bu
uursuz kazantan men etmek ve sakndrmak iin, pek ok hadis ve ilk dnem
uygulamalarnn bilgisi bize ulamtr. Abdullah b. Abbas (Radyallhu Anhum) demitir
ki: Hz. Peygamber, kiiyi satn ald yiyecek maddesini teslim almadan, baka bir mteriye
satmasn yasaklamtr. Hadisi Abdullah b. Abbastan dinleyen Yemenli byk alim Tvs
(33-106 H./ 653-725 M.), Abdullah b. Abbasa byle bir alveriin yasaklanmasnn nedeni
nedir? diye sormu, o da: mterinin ald her hangi bir gda maddesini teslim alp
nakletmeden bakasna satmas, paray para ile satmak demektir. Halbuki ortada birinden
dierine geen mal yok (Bankaclkta olduu gibi sadece para dnyor; hakikatta mal almsatm gereklememi oluyor i.y.) cevabn vermitir. Abdullah b. Abbasn bu cevab da
hadis arihleri tarafndan yle bir misal ile anlatlmtr: Birisinin belli bir mddet sonra
demek zere bir bakasndan bir (altn) dnara gda maddesi satn almas, sonra bu satn
alann ald mal teslim almadan ya mal (henz) elinde bulunan satcya (tekrar geri) veyahut
baka bir ikinci mteriye iki dnara satmas, hadisteki (malsz dirhemi, dirheme satmaktr)
sznn mnsdr. Yukarda zah ettiimiz gibi, bunun fizin ksmlarndan vdeye bal
nese olduu ortadadr ve kesindir. Hatta, fizin kendisinden ve tefecilikten daha irkin bir
ilemdir. Fizi zarar yalnzca bor alanla snrl iken, gda maddelerinde byle maln teslim
alnmadan elden ele gemesi fiyatlarn artmasna sebep olduundan, bu zarar
bulac ve toplumu kapsaycdr. Bu yaygnlndan tr de ihtikr yapanlar, topluma
kar cephe alan en kt kiiler kabul edilerek, her yerde ve her devirde toplumlarn lanetine,
knamasna ve hakaretine uram sefillerdir.(Buhr, KitbulBuy; Mslim, KitbulBuy; Eb Dvd, Kitbul-Buy; Nes, Kitbul-Buy) (VI/452)
Buhr yine bu konuda talqn u hadisi nakleder: Sizden biriniz, (mmin) bir kardeinden
t almak istedii zaman, (kukulu ve yanl kavramlarla deil, dorular syleyerek) ona
nasihat etsin. Bu sebeple ehirlinin kylye (gerek fiyat renmesi iin) klavuzluk
yapvermesi, erata gre sakncas yoktur noktasndan da te, son derece lzumlu bir grev
halini alyor. Buhrnin bu talqn Ahmed b. Hanbel Msnedinde (daha salam bir senede)
vaslederek (balayarak) Tbin dnemi byk bilginlerinden Kfeli hadisi At b. Sib
(vefat 136 H./ 753 M.) kanalyla, Hakm b. Eb Yezdden u bilgiyi vermitir: Hz.
Peygamber yle buyurmutur: nsanlar alverilerinde kendi hallerine braknz. Cenb-
Hak insanlar birbirinden rzklandrr ve istifade ettirir. Ne zamanki bir kii brsnden t
almak isterse, esirgemesin, ona nasihat etsin(Deun-Nse Yerzuqullhu badahum min
badn fe-izestensahar-raculur-racule fel-yensh leh Umdetul-Qr) FREE ADVISE.
Eb Dvdun Snenindeki bir bilgide ise: bir Arab (lden gelen bedev) stn satmak
iin Talh b. Ubeydullh(Radyallhu Anh)a mracaat etmi. Hz. Talha ise ona yle demi:
Hz. Peygamber, ehirlinin bedev adna maln satmasn yasaklamtr. imdi sen, arya git
bak. Maln kim almak isterse ve ne fiyat(lar) veri(li)rse gel, benimle fikir alveriinde bulun.
Ben sana (o zaman) sat derim veya satma derim. (..velkini-zheb iles-sq venzur
men yubyiuke fe-virn hatt muruke ve enhke) (VI/473)

126

HAYSYETL K, KARIMAZ BAKASININ ALIVERNE

INTERFERE ANOTHERS SALE).

(DONT

Hz. Peygamber, ehirliye (pazardaki fiyat renmemi olan) kylnn maln satn almasn
yasaklamt. Ve mteri kandrp, kztrmaynz. buyurmutu. Yine Hz. Peygamber:
Hibir kimse (din) kardeinin alverii zerine, (o alverii bozdurup kendisi almak iin)
alveri yapmaz buyurdu. Bu hadiste Hz. Peygamber tarafndan yalnz Mslmanlarn deil,
btn insanln tutulmu olduu en eski toplumsal hastalklara deiniliyor. ncelikle: maln
satmak isteyip de, bu amala lden ehre gelen kyllerin, kentin tccar ve simsarlarna
(komisyoncu/araclarna) mracaat etmelerindeki duruma iaret ediyor. Bu simsarlarn, saf
kalpli yani pazardaki fiyat bilmeyen/henz renememi kyllere/mal sahiplerine: maln
satmak iin acele etme. Onu bana brak. Sana ben bundan daha yksek bir fiyatla mteri
bulurum dedikleri ve bunun haram bir ilem olduu bildiriliyor. kinci olarak, tencten
yani satc ile alc arasna girerek ve kendisini alc gibi gstererek, mteriyi kandrp fiyat
ykseltmeye almaktan da yasaklamtr. nc olarak da: nsanlk eref ve
haysiyetini tayan bir kimse, din kardeinin alveriine mdahale etmez,
buyruluyor ki, bu da iki ekilde aklanmtr: 1) Muhayyerlik (mal geri verme) hakk olan
bir mteriye: alverii feshet, ben sana ayn mal daha ucuz fiyatla alrm 2) yahut bir
satcya alverii feshet,ben maln daha yksek bir fiyatla satarm diyerek, alverii
bozmaya almasdr. Bu yasaklanmtr ve haramdr.
SIM MOLLA VE GNMZ REKLMCILII (GREAT (ARABIC AND
PERSIAN) LEXIOGRAPHER ASIM MOLLA AND TODAYS
ADVERTISEMENT.)
Qms Tercmesinde sm Molla (1169-1235 H./ 1755-1819 M.) Nec (tenc)
maddesinde u bilgiyi veriyor: Mal sahibi, mteriye maln verken ve malnn zelliklerini
anlatrken, (bu sat) tevik iin bir (baka) kimse de arkadana katlarak yani beraberce
(mal) vmek ve satn alma istei yok iken, mal daha fazla fiyata satlsn diye musann
(yapmack) olmak zere mala fazla fiyat vererek mteri olmak mnsnadr ki o mala bakan
o fiyata (yanlr da) alr. Veya insanlara bir mal ktleyip nefret ettirerek baka bir mala sarf
(ynlendirerek) ve imle eylemek (meylettirmek) mnsnadr. Alm-satma bu menfr
(nefret edilen) ekillerden hangi ekilde olursa olsun mdahalenin haram olduunu Buhr
rihleri bildirmilerdir.(VI/457)
KAINILACAK ALIVER TRLER
MEANING OF BAYUL-GHARAR).

(GENERAL CONCEPT/GENERAL

Garar (sonucu bilinmeyen): esas olarak hatar (tehlike)) ve tehlikeye denilir ki, gerekleip
gereklemeyecei bilinmeyen, kbeti (sonu) mehul (bilinmeyen) olan eydir. Baz
bilginlere gre: garar: d parlak ii mehul olan eydir. Bu sebeple de eytana (Kurnda)
garr ismi verilmitir (Lokmn sresi, 33. yet, 31: 33). nk eytan insan nefsin (egonun)
holand eye ynlendirir ama bunun arkasnda ktlk ve zarar gizlidir. Ezher (838-905
H./ 1435-1499 M.) de: Beyi garar, ya satc ile alcnn asln zelliklerini bilmedii bir
sattr diye tarif etmitir. Meriq yazar da: beyi garar, ya semeni (fiyat), yahut
msemmeni (satlacak mal), yahut da vadesi mehul (bilinmeyen/belirtilmemi) olup,
muhataral (tehlikeli ve zarar ihtimali olan) alveritir. diyor. Bu tariflerin hepsi mehlun
(bilinmezin) sat ve muhatarann varln ifade ediyor. Tirmiz, mam fiden beyi
garere misal olarak sudaki (henz avlanmam) baln sat, havadaki kuun satn

127

nakletmitir.(VI/463)
(Bu tariflere ve rneklere benzeyen ne kadar iktisadi/ticr
ilem varsa, onlarn hepsi yasaktr, slm iktisadna gre. i.y.)
KUYRUK YAI LE ARPA EKME (GREASE AND BARLEY BREAD)
(ANIMAL HUSBANDRY).
Enes (Radyallhu Anh) der ki: Bir defasnda (elimde) bir arpa ekmei ve bir miktar bayat
yala, Hz. Peygambere gittim (gtrdm). Hadiste geen ihle kelimesine (muhaddis)
Dvd (374-467 H./984-1075 M.) koyun kuyruudur demi, Muhkende de eritilmi
kuyruk ya diye tarif edilmitir. Baz bilginler bunun zeytin ya ile kark bazlar da
srf yadr dediklerinden, biz de tercmede herhangi birini tercih etmedik. Senha da
kokusu bozulmu, bayat demektir.(VI/368) (Ahter Kebr de ihleye: ya ve erimi
kuyruk, sunha ise: tam (yemek/gda) kokup, mtegayyer olma (deime/bozulma)
olarak mn veriliyor. i.y.)
YN ALLAR VE HALILAR (WOOLEN SHAWLS AND CARPETS).
Horasann eskiden beri bir ticaret merkezi olmasnn yannda, zamann en iyi hayvanlar da
burada yetitirilirdi. Horasan koyun ve keilerinin tyleri de ince olduundan hal ve al
imaline yaradndan burada dokunurdu. Devenin ve atn da en stn cinsleri burada
yetitirilmitir.(IV/376)
ELME KUM ALSAM ALTIN OLUYOR.
St ve peynir satmakla ticarete balayan Abdurahman b. Avf, az zaman zarfnda ok byk
bir servet sahibi oldu. bn Sadn Tabaqtnda verdii bilgiye gre Hz. Abdurrahman:
Allaha ok kr, elime kum alsam altn oluyor demitir.(VII/78)
AKMAK TAIYLA KEST KOYUNU (HAYVANCILIK SEKTR).
Kab b. Mlikin ailesinin (Medine) Sel danda gdlen bir srs vard. (Kab diyor ki)
Bunlar gden criye, bir koyunun lmek zere olduunu grd. Hemen sert bir ta krarak
(bak gibi keskin) ta parasyla koyunu kesti. Kab ev halkna: (Durun!) Bu durumu Hz.
Peygambere (gidip) soruncaya kadar, yahut Ona soracak birisini gnderinceye kadar,
koyu(nun eti)ndan yemeyiniz dedi. Sonra Hz. Peygambere sorulunca, bunu yemenin bir
sakncas olmad anlald.(Buhr, Kitbul-Veklet)
Enes b. Mlik de yle bir olay anlatr: (Bir defasnda) Hz. Peygamber (isin diyerek)
bizim evdeki besi koyununu samtm. Bu koyunun st, evdeki kuyunun suyu ile kartrlp
Hz. Peygambere bir bardakta sunuldu. Hz. Peygamber bunu iti (Buhr, Kitbu-irb).
Hadisten istifade edilerek karlan fkh bir hkm de: stn su ile kartrlmasnn haram
oluunun, bakasna satlan stte olduu, kiinin kendi iecei ste su katmasnda bir saknca
olmaddr.(VII/205) Bir baka haberde de sahblerden Miqdd arkada ile beraber bir
gn (veya bir gnden de fazla) ok a kaldklarn o kadar ki alktan neredeyse gzlerinin
grmez, kulaklarnn iitmez bir hale geldiklerini (iyice alktan tansiyonlar da herhalde
dm)..Hz. Peygamberle karlanca, Allahn Elisinin onlarn durumlarn fark edip
hemen evine gtrdn ve orada bulunan keiye iaret eden Hz. Peygamberin u
keileri san da ortak olarak ielim dediini ve o stten doyuncaya kadar iip, kendilerine
geldiklerini anlatr.(VII/400)

128

Hz. ienin (kardei Esmnn ocuu olan) Urveye syledii u sz unutulacak gibi
deildir: Ey kardeimin olu! Biz hille bakar(grr)dk. Sonra bir hill (daha grrdk); iki
ayda hill (tamamlardk da, bu uzun sre iinde) Hz. Peygamberin evinde (hi) ate
yaklmam (yemek piirilmemi) olurdu. Urve: Ey Teyze! Peki sizi ne yaatrd? diye
sordum. O da Esvadn (ki siyah: hurma ile su) dedi. Yalnz bazen Ensrdan olan
komularn sadklar koyunlar vard da, bunlar sadklar stten Hz. Peygambere hediye
(olsun diye) getirirlerdi de, Allahn Elisi de onu bize verirdi. Medne hurmas ounlukla
siyah olduundan iki siyahtan biri odur. Hz. ienin su itii kap da tahtadan veya topraktan
olduundan siyah renkte gzyordu da, Hz. ie ona da bu sebeple siyah demiti.(Buhr,
Kitbul-Hibe)(VIII/7)
DAVUT PEYGAMBERN ELNN EME GENMESN ANLATMASI, HZ.
PEYGAMBERN
(VERSES OF QURAN AND STATEMENTS OF THE
PROPHET MUHAMMAD ABOUT THE WORKING OF THE PROPHET
DAVUD.
Hz. Peygamber: hibir kimse asla kendi el emeini yemekten daha hayrl bir lokma
yememitir. Allahn peygamberi Dvd da kendi elinin emeini yerdi. Buhr bu hadisi
Buy (alveri) blmnde Bbu Kesbir-Raculi ve Amelih bi-Yedih (Kiinin Kendi
Eliyle Geimini Salamasnn Erdemi) alt bal altnda nakletmitir. Hz. ie de
nakletmitir ki: (Babam) Eb Bekir halfe seildiinde yle demiti: Toplumum beni ok iyi
bilir ki, benim almam geimimi temin etmem, ailemi geindirmekten beni aciz brakmaz.
imdi ise (halife seildiim iin) Mslmanlarn ileriyle megul oluyorum. (Bundan tr)
Bundan sonra Eb Bekir (ve) ailesi u (Beytul)Mlden (Hazineden) yiyebilirler. Eb Bekir
de bu nedenle (artk, btn vaktinde tamamen) Mslmanlar iin alr. Hz. ie yine
demitir ki: Hz. Peygamberin sahbleri, kendi ilerinin iileri idiler. (Bin-nefs (bizzat)
alrlar, terlerler, iten ezan okununca namaza giderlerdi de) daima vcutlar ar kokard.
(Hz. Peygamber bundan tr): Keki gusledip, ykansanz buyurdular (Buhr, KitbulCumua) ki, zerinizdeki bu ar kokular giderdi, demektir. Bu ie hadisinden de kiinin
kedd-i yemni (eliyle almas) ve arak- cebni (aln teri) ile kazancnn en stn kazan
olduu ve Hz. Peygamberin sahblerinin bizzat alarak geimlerini saladklar ortaya
kyor. Buhr bu blmde yine mehur bir hadisi de ilave ediyor: Hz. Peygamber buyurdu:
Sizden herhangi birinizin (ipini alp da dadan) arkasna bir ba odun ykle(nerek getirip
sat)mas, herhangi bir kiiden istemesinden ok daha hayrldr. (Kim bilir) O (istenilen) kii
de, ya verir (geri o zaman da verenin minnetine girersin), yahut vermez (bu defa da, o
durumun zntsn ekersin)
YAPARKEN NAMAZLARI DA KILMA
PERFORMING OF THE PRAYERS).

(BUSINESS LIFE WITH

Nice erler vardr ki, ne (seferde) ticaret, ne de (memleketlerinde) alveri, onlar Allah
zikirden, namaz klmaktan, zekt vermekten alkoymaz. Onlar yalnz(ca), kalplerin ve
gzlerin (korkudan) dnecei (son) gnden korkarlar(Nr sresi, 37. yet, 24: 37)
yetteki ticret ile seferdeki ticr ilemler, bey ile de, oturduu yerleim
birimindeki ticr ilemler kastedilmitir

129

1) TARIM, 2) SANAY, 3) TCRET: HANGS DEERL SLM KTSAT

FELSEFESNDE
1) AGRICULTURE, 2) INDUSTRY, 3) TRADING: PHILOSOPHY
OF ISLAMIC ECON.
Bu hadis (el emeinin/aln terinin en hayrl kazan olduunu), tam bir aklkla bildirir ki,
en hayrl kazan, kiinin el emeinin kazancdr. Mverd (364-450 H./ 974-1058 M.)
Ahkmus-Sultniyyesinde diyor ki: kazan yollar tr: ziraat, ticaret, snt. Bunlardan
hangisinin en ho/en iyi olduunda alimlerden (ayr) eit itihat nakledilmitir.
mam fi (150-204 H./ 767-820 H.) ticareti, brlerine tercih etmitir. Mverd: Bence
ziraat, en stndr; nk tevekkle (Allaha gvenip/dayanmaya en yakn olan bir kazan
yoludur demitir. Nevev (631-676 H./ 1234-1277 M.) de: ziraatle sanat (sanayi/teknoloji),
ticaretin nne geirilir ve tercih edilir. nk ziraatla sanat kiinin el emeidir. Bu ikisinden
ise, ziraat daha nemlidir. nk nefi (yarar) ummidir (herkesedir). Ziraatn yarar
insanlar da hayvanlar da kapsar. Yaam sahibi her ey, ziraata nuhtatr. (Pek ok bitkinin
zn/meyvasn insanlar yer, samann da/kspesini de hayvanlar i.y.).
GBRE SATII, KPEK SATII, PUT SATII..
PROHIBITED JOBS IN ISLAM: SELLING OF WINE,

PORK, IDOLS.

Hz. ie der ki: Bakara sresinin son ayetleri -ki faiz ayetlerinden srenin sonuna kadar
devam eden ayetler- indiinde, Hz. Peygamber Mescide kt ve sahblere arap ticaretinin
haram olduunu bildirdi.(VI/538) SELLING OF EXCREMENTS OF CATTLE AND
SHEEP.. Qurtub der ki: Kendisinde bir yarar bulunan hayvan tersi ve mezbele gbreleri
gibi her pisliin satnda saknca olup olmadnda, bilginler arasnda farkl grler vardr.
mam Malik ve mam afi bunu yasaklam, Kfe bilginleri ile Taber satlabilir demilerdir.
nc bir gre gre de, mteri gbre almaya muhta olduu iin, mteri hakknda bir
saknca yoktur. Bu gr de baz fi bilginlerinden nakledilmitir. Domuzun satnn
haram olmas da, meyte (l hayvan/le) gibi, kendisinin pis olmasndandr. Saneme (puta)
ise bn Esr (Mecduddin 544-606 H./ 1149-1210 M.) Nihyesinde: Allahtan baka ilah
edinilen eydir demitir ki, mriklerin taptklar put demektir. Yine bn Esr vesen
maddesinde de vesen ile sanem arasnda yle bir fark olduunu ifade ediyor: Vesen
insan sureti gibi tatan, aatan oyulmu, yahut herhangi bir madenden imal edilmi hacmi
olan bir eydir ki, bir yere dikilir ve mrikler tarafndan ibadet edilir. Sanem ise, cssesiz
(hacimsiz) suretten (resim, yal boya tablo gibi) ibarettir. Baz dilciler ise bu iki kelime
arasnda bir fark gzetmeyerek, her iki kelimeyi, her iki mn iin de kullanmlardr. Huls
(zetle): iki, l hayvan eti, domuz ve put erat rfnde mal olarak kabul edilmiyor.
Bunlarn sat batl (hkmsz) olduu gibi, bunlarla bir mal satn almak da fasid (geersiz)
olmu oluyor. lm hayvanlarn i yalar ki, bu konuyu soran birisi: bu yalarla vapurlarn
yalandn, derilerde kullanldn, mum yaplp yakldn syleyerek, bu yararlarndan
tr, bu yan istisna edileceini ummutu. Hz. Peygamber ise, bu yan da, kan gibi, hem
yenilmesinin, hem de faydalanmann haram olduunu bildirmitir.(VI/540)
ZNA PARASI, YASAKTIR (BROTHELS EARNINGS IS ALSO PROHIBITED).
(Bat dnyas ve iktisadnda, zellikle son yirmi ylda yaplan pek ok aratrmada, genelevler
de bir ticarethane gibi grlerek, burada rzlarn satan insanlar iin sex iileri tabiri
kullanlarak, Bat iktisad, insani deerlerini tamamen kaybetmi duruma dmtr. i.y.)
Hz. Peygamber kpek parasn, zina kazancn ve khinin ald creti yasaklad. Byle
fuhu yoluyla kazanlan para, bir kadnn namusunun bedelidir. Namus ile vekahetin

130

(hayaszlk, utanmazlk, edepsizliin) deitirilmesi/alm-satm kadar ackl bir alveri ve

mbadele olmayacandan, zina kazanc yasaklanmtr. Mslim ve drt snende geen bir
hadiste Hz. Peygamber: Mehrul-bagyy khabsun fuhu yoluyla kazancn necasetten
(pislikten) ibaret olduunu bildirmitir. (VI/541)
HER YAPAMAZ, MSLMANLAR, K SATILAN DKKANLARA
GREMEZLERFARKLI AHLK/MNEV DEERLER
MUSLIMS CAN NOT DO EVERY JOBS, CAN NOT ENTER EVERY SHOPS
THAT SOLD ALCOHOLIC DRINKS THEREETHICAL/DIFFERENT/MORALE
VALUES.
Tabernnin naklettii bir hadiste Hz. Peygamber yle buyurmutur: engi kadnn
engilik creti haramdr, sesi haramdr, (bunun hayasz) yzne bakmak da haramdr.
enginin cretinin, kpek parasndan fark yoktur. Her kim ki, vcudunun organlar haram
lokmadan olumutur; artk cehennem o vcuda yaraan (konulaca) en iyi yerdir.(..fennru evl bih). (sviredeki Migros marketler zincirinde iki satlmad gibi, sigara da,
plak ierkli dergi de satlmamaktadr. Bu durum irketin web sitesinde de aklanr: Migros
sells neither alcoholic beverages nor cigarettes in its flagship supermarkets and Migros does
not stock pornographic magazines of any level of explicitness.
http://m09.migros.ch/en/cooperative
KAHNN (FALCININ) ALDII CRET. Hadisteki hulvn- khin ifadesinde,
hulvn halvetten (helva) tatl ve irin olmak manasnadr. Khin de kehanet eden,
gayptan haber veren kimsedir ki, falc bakc denilir. bnl Esr Nihyede khini:
..bunlardan kimisi, kendisinin cinlerden kendi emrinde olan hizmetileri olduunu, bunlarn
kendisine ikide bir olacak eylerle ilgili haberler getirdiklerini iddia ederlermi. Bir ksm da,
baz aralar ve araclar kullanarak alnan veya kaybolan eyin bulunduu yeri belirlemek
iddiasnda bulunurlard. Buna arrf (ok bilen) da denilirdi. diye izah ediyor. Bugn (1940
yllar), 20. Medeniyet asrnda bile en mterakk (ilerlemi) milletlerin, en mnevver (aydn)
snflar arasnda kehanete inananlar ve bunu sanat (i) edinenler bulunduunu, hayretle
gryoruz. slam dini her eit hurafelerle mcadele ederken, kehanetle mcadeleyi de ihmal
etmemitir. Enm suresinde: gayb hazinelerinin anahtarlarnn Allahn katnda olduu,
Peygamberin bile bunlara nfuz edemeyecei bildirilmitir: ..ve ndeh meftihul-gaybi
l-yalemuh ill H.(VI/543) (Kendilerine astrolog denilen modern kahinlerin Arap
lkeleri dahil dnyann hemen her lkesinde her gn tvlerde konumalar, gazetelerdeki
stunlar milyonlarca hatta dnya leinde dnrsek milyarlarca kii tarafndan takip
edilmektedir. Hz. Peygamberin uyars, insanolunun psikolojik ve sosyolojik zelliklerinin
her devirde ayn olduunu gsterdii gibi, insann sapma noktalar ve ilenen gnahlarn da,
yzlerce, binlerce yldan beri ayn olduunu gzler nne sermektedir. nsann zelliklerinin
deimemesine ramen, zaman deiti deyip de dinde reform diyenler, bu sylemlerinin
insanln (Mslmanlarn) temelli raydan kmasnn sebebi olacaklarn unutmamaldrlar.
i.y.)
Enes b. Mlikten gelen bir nakilde: istihare eden kayba uramaz, istiare eden piman
olmaz, iktisada uyan da, fakirlemez buyrulmutur.(VI/545) (zellikle yeni bir iyeri
alaca zaman veya i adamlar byk yatrmlara kara verecekleri zaman, mutlaka istihare
yapmal, daha sonra da danmalarda bulunmaldrlar. i.y.)
REKABET M, KARDELK M?

(COMPETITION OR BROTHERHOOD).

131

Enes, Hz. Peygamber, hurma koruunun izh (denilen alacalanma) dnemine kadar,
hurma(nn) satn yasaklad. demitir. Hz. Peygambere: (Ey Allahn Elisi) Hurma izh
dnemine nasl ular? diye sorulmu. Hz. Peygamber de: Kzarnca diye cevaplam.
Sonra Hz. Peygamber davam ederek: Haydi bana syle bakalm! Allah, (mevsimsiz satlan
bu) hurma (ile faydalanmak)dan (bir fetle satn alan) yoksun brakt zaman, sizin biriniz
(dier) kardeinin maln ne hakla alacaktr? buyurmutur. Hadisteki bu yasaklamann
sebebi, edeb bir slb ile ifade edilmitir. Soru eklinde sylenilip, bununla emir
kastedilmesi, en edeb bir kinaye yoludur. Olgunlama dnemine yaklamadan hrs ile alel
acele aa stnde satlan meyvelere, Allah tarafndan gelecek bir souk veya rzgar veya
dolu gibi bir afetle henz krpe olan rnn mahvolmas ve zavall alcnn (meyvasz) plak
aalara hznle akn akn bakakalmas durumu: eraeyte iz meneallahus-semerate
haydi, syle bakalm! Allah alcnn bu meyveden faydalanmasn bir afetle engelledii
zaman, bu zavallnn hali ne olur? gzel ifadesi ile tablolatrlyor. Sonra bu art cmlesinin
cevab olarak bi-me yekhuzu ehadukum mle ekhhi Satc, kardei demek olan alcnn
parasn (afete/belaya) ramen nasl alr? diye ikinci bir soru ile, bu alveriteki gayr- meru
(mer olmayan/erata aykr) duruma iaret ediyor. Hadisin baka bir kanalla gelen
ifadesinde de: bi-me yestehllu ehadukum mle ekhhi satc, (din) kardei olan alcnn
parasn nasl helal sayacak (da yiyebilecek)?) buyrulmas, bu tehlikeli ve gayr meru
ilemin ieriini tamamyla ortaya koymaktadr.(Buhr, Kitbul-Buy)(VI/503)

TURP, ALGAM, PATATES, HAVUUN TARLADA SATII

Muhqale, mukhdara, mulmese, munbeze, muzbene tr satlar yasaklanmtr, Hz.
Peygamber tarafndan. mam fi: Bana gre grlmeyen her rnn alm satm beyu
garardr (sonu mehul/bilinmez alveri kapsamndadr) demitir. Buhr rih bn Battl:
turp, algam, havu gibi yerde kapal olan tarm rnlerinin alm satmnn da, beyu
mukhdaradan sayldn bildiriyor. Yerde gml olan bu tr rnlerin sat konusunda
mam Eb Hanife: satn alana hakk- hyr (alveriten vazgeme hakk) tannarak,
gerekletirilebilir demitir. Mteri zaman gelip de, bu yerde gml rnleri topraktan
karmaya baladnda, bozuk karsa reddeder. mam Malik de ayn grtedir. Yalnz
yerin stndeki yeillii biildiinde, yerin altndaki rne zara vermiyorsa diyerek, bir
erh derek, soan ve prasa gibi rnleri ayrmtr.(VI/506)
HAYRA TEVK

(ENCOURAGEMENT TO SOLIDARITY/CHARITY).

Hz. Peygamber: ( sahibi tarafndan tam yetki ile grevlendirilmi) Kii, patronunun
emrettii bir sadakay gnl holuu ile o yoksula verirse, (bu grevli de) iki hayr sahibinden
biridir.(Buhr, Kitbul-cre) (Henz zengin olmayanlar da, sadaka vermeye altrma
grlyor, bu hadiste ki, o kii de yarnlarda iinin patronu olunca, yoksullar gzetsin. i.y.)
Ensardan Eb Mesd el-Ensr gemiteki sknt dolu gnleri anlatrd da: Hz.
Peygamber bize sadaka vermemizi emrettii sralarda, sadaka vermeye kudreti
olmayanlarmz, arya gider ve arkasnda (cretle) yk yklenip tayarak (hamallk yaparak
veya bir bahe sahibine kuyusundan sabaha kadar su ekerek) iki avu hurma kazanr ve bu
kazancndan sadaka verirdi. Bugn onlardan (o fakirlerden) bazlarnn yz binlerce

132

serveti var Eb Mesd o zamanki bu yoksullardan biridir ki, slm Medneye geldii
zaman fakir iken, daha sonraki yllarda (ok) zengin olmutur.(Buhr, Kitbul-cre)
HZ. PEYGAMBER ARIDA ( THE PROPHET WAS IN THE MARKET PLACE).
Hz. Peygamber zaman zaman Mednedeki arlar pazarlar dolard. Eb Hreyre anlatr
ki: Hz. Peygamber (bir defasnda) gndz evinden karak..Ben Qaynuq arsna kadar
yrd. Sonra buradan dnp Hz. Fatmann evinin nne gelerek oraya oturdu.(Buhr,
Kitbul-Buy; Kitbul-Libs; Mslim, Kitbul-Fezil; Nes, Kitbul-Menqb
REKLMIN SINIRI

(LIMITS OF ADVERTISEMENT).

Sahblerden Abdullah b. Amr b. sa, Hz. Peygamberin Tevrtta (yazl) olan

alametlerinden soruldu da, o u cevab verdi: Evet, Vallahi, Allahn Elisi, Kurndaki baz
sfatlaryla Tevratta da geer ki bu kesindir (ve yledir: Ey Aziz Peygamber! phesiz Biz
seni (Hakka/dorulara) tank, (mminlere) mjdeci, (inkr edenlere) uyarc, acizlere mahm
(koruyucu) olarak gnderdik. Sen, elbette Benim kulum ve peygamberimsin. Sana Ben,
mtevekkil adn verdim. Bu peygamber, kt huylu, kat kalpli, arlarda rtkan
deildir. Buhr bu ifadeyi, arda, Pazarda Mal Satmak in Barp
armann irkinlii ile ilgili at bir alt balkta nakletmitir. Bu ifadenin buraya
konulmasnn sebebi, insanlarn kalabalk olduu yerlerde yaygaracln irkinliini
ifadedir..Zaten Hz. Peygamber, hibir yerde yksek sesle konumazd.(Buhr, KitbulBuy)
CRADAN ALINAN MALDA HAYIR YOKTUR
(PROPERTY BOUGHT FROM EXECUTION SALE IS NOT BENEFICIAL).
Hz. Ali Efendimiz: Hz. Peygamber, zorda kalm kiiden yaplan alm yasaklad demitir.
Hadisteki beyu muztar, aresizlikle sattr. Nihyede beyu muztar iki ekilde
aklanmtr: 1) Zorlama ile yani hapis, dvme, ldrme gibi bir eyle tehdit edilerek, mal
sahibinin sata mecbur olmasdr ki, bu beyu fsiddir. (Byle) Zorlama ile yaplan alveri
gereklemi olmaz (yok hkmndedir). 2) Bir borcun yk altnda ezilen bir kiinin veyahut
ailesinin geimini temin etmek iin eve rzk almak gayesiyle, zaruretten tr elindeki maln
deerinden de satmaya mecbur olmaktr. Byle bir zaruretin ynlendirmesiyle yaplan
alveri akdi ise, kerahetle caizdir (irkin olmakla beraber, akit/alveri geerlidir. Yalnz u
var ki, satc byle zarurette kalp da maln sata sunduunda, alcya den ahlak grev,
byle bir dknn maln zebunkelikle (dknleri ezen bir tavrla) deerinden aa almak
deil, aksine o mal o skm kiiden emanet olarak alp, eli geniliinde demek zere bu
zavallnn (para) ihtiyacn karlamaktr. Yahut eli genileyene kadar geici olarak satn almak
yahut da maln tam deerini verip yle almaktr. Sonu olarak, zaruret halindeki kiinin maln
deerinden de satn almann, menh ve mekrh (yasak ve irkin) olduudur.(VI/464)
TCAR DAVRANILARA SLAMIN MDAHALES
(ISLAM IN THE MARKET SOCIOLOGY AND MARKET PSYCHOLOGY).
Buhr, l-i mrn sresi 77. yetin inmesi ile ilgili olarak u bilgiyi not eder: Sahblerden
Abdullah b. Eb Evf anlatr ki: arda maln sata sunan birsinin malna, bir dier
Mslman alc olmu. Pazarlk esnasnda satc, Mslman alcya yemin ederek: bu mala,
senin vermediin paray verdim diyerek, onu ikna etmeye alm. Bu olay zerine yet
inmiti: Allaha kar verdikleri sz ve yeminlerini az bir paraya satanlara gelince, ite

133

bunlarn hiretten nasibi yoktur. Allah kyamet gn onlarla konumayacak, onlara

bakmayacak ve onlar temizlemeyecektir. Onlar iin ac bir azap vardr.(l-i mrn 77, 3: 77)
(Buhr, Kitbu-irb)(VII/215)
HUKUKU VE HAKLARI
(LABOR LAW AND LABOR RIGHTS IN ISLAMIC ECON).
Maden ocana girse bir insan veya hayvan ve bir ekilde lse maden sahibi bir ey demez.
Kuyuya dse birisi veya bir hayvan, kuyu sahibi bir tazminat demez. (Bakasnn)
Hayvan() tarlaya bir zarar verse, (hayvan sahibi tarafndan bir) tazminat denmez. Kuyunun
zararnda bir tazminat denmedii yle bir misal ile anlatlyor: Bir kuyu ustas kuyu kazmak
iin kiralansa ve kuyucu kuyuyu kazarken maazallah (Allah korusun) gk meydana gelse,
kuyucu da lse, (kuyuyu kazdrana) bir tazminat demesi gerekmiyor.(VII/216)
DORU OLMAYAN REKLM

(MISTAKE ADVERTISEMENT).

Hz. Peygamber yle buyurdu: kii vardr ki Allah kyamet gnnde onlara iltifat etmez
(onlarn yzne bakmaz), onlar temize karmaz, onlar iin artp inleten mthi bir azap
kesindir(ncs) ol kimsedir ki, bu da maln ikindiden sonra (pazara) karr ve:
Kendisinden baka ilah olmayan Allaha yemin ederim ki, bu mala ben emin ol, yle yle
para verdim (bana u fiyata mal oldu) der, mteri de (onun bu yeminine inananarak) tamam
der (ve o fiyattan satn alr). Hz. Peygamber, bundan sonra (yine) l-i mrn suresi 77. yeti
okumutur.(VII/217). (This statement of the Prophet reflects the principles of general
Islamic economics philosophy that another important point will be seen above. i.y.)
(Bu Allahn yzne bakmayaca, temize karmayaca ve dehetli azaba urayacak
kiilerden birincisi de) Bir kiidir ki,, onun yol (stn)de (ihtiyacndan) fazla suyu bulunur da,
o suyu yolculardan esirger. Susuz bir kimseyi hatta onun hayvann bu haktan men etmeye
kimsenin yetkisi yoktur. zellikle o civarda iecek baka su bulunmazsa, kuyu sahibi su
vermeye yahut da kuyudan su almalarna msaade etmeye mecburdur. Tavzhde bu
mecburiyeti tanmayp, su vermemekte inat edenlerden, ihtiya sahiplerinin zorla almak hakk
vardr denilmitir.(VII/220)
SEBL: SU HAYRI

(CHARITY: FREE WATER).

Su hayrnn nemi: bu hadiste de grlmektedir: Hz. Peygamber yle buyurmutu: Bir kii
(Mekke yolunda) giderken iyice susamt ki (nne gelen) bir kuyuya indi de suyundan iti.
Sonra knca bir de ne grsn; bir kpek susuzluktan dilini karp soluyor (hatta) rutubetli
topraklar da yalyor. Bu yolcu (kendi kendine) bende demin zirveye ulam olan susuzluk
hali, bu hayvanda da var de(yip merhamet eyle)di. (Ve kuyuya indi). Ayakkabs(nn birini
karp) iine (su) doldurdu. (Kuyudan karmak iin) Mesti azyla tuttu. Sonra kt. Kpei
sulad. Bu davranndan tr de Allah bu kulunu vd ve onu(n gemi gnahlarn)
balad. Sahbler: Ey Allahn Elisi! Hayvanlar sulamakda bize bir sevap var mdr?
dediler. Hz. Peygamber: (Evet! Kendisinde yaam eseri olan) Her ya cier (sahibini sulayan
iin de) sevap vardr. buyurdu. Bu hadisten istifade edilen hkmlerin en mhimi: su
hayrnn Hakka (Allaha) yaknlk olduudur. Baz Tbin (dnemi) limleri: gnah ok
olanlar, susuzlar sulasn demilerdir. Susuz bir kpei sulamak balanmaya arac olursa,
bir mminin susuzluunu ve su ihtiyacn gidermek de balanmaya arac olaca
muhakkaktr. Yine bir hadiste, Hz. Peygambere: hangi sadaka stndr diye sorulmu da
Allahn Elisi: su sadakas buyurmulardr. Hatta bu konuda su ihtiyac giderilecek kiinin

134

Mslman olmas veya kfir olmas gibi bir fark da gzetilmemitir. Bu sebeple slm
itim (toplumsal/sosyal) hayatnda su hayrna ok nem verilmitir. slm diyarnda her
nereye gidilse, ya bir emeye yahut bir kuyuya tesadf edilir. Hatta su bulunmayan
sahralarda, civardaki ky halk tarafndan yol uraklarna (toprak) kpler gmlerek
scak mevsimlerde her sabah doldurulup yolcularn su ihtiyalarn telfiye
altklar grlr.(VII/224-226)
SON BE YZ SENEDE M MEDENLET, NSANOLU ?
(HAS HUMAN KIND BECOME IN LAST FIVE CENTURIES ?).
Zemzem kuyusu ile ilgili Buhrdeki bilgiye bir kez daha yakndan gz atmak yararl
olacaktr: Hz. Peygamber anlatt ki: Allah, smailin annesi Hacere rahmet etsin! Hacer
Zemzem suyunu (ilk ortaya knda) kendi haline braksayd, bu su (kuyu deil de) srekli
kaynayan (ve akan) bir pnar (nehir) olacakt. (Zemzemin akmaya balamasndan bir sre
sonra) Crhm kabilesi (buraya) geldi. Bunlar Zemzem suyunun sahibi Hacere: Buraya
yerlememize msaade eder misin? diye sordular. Hacer bunlara: Evet, izin veririm. Fakat
bu suda hakknz olmamak artyla dedi. Crhmler de: Evet, Zemzemde mlkiyet
hakkmz olmamak zere dediler. Buhrdeki bu hadis de, m-i muhrezin (kuyu kazlarak
veya baka bir gayretle elde edilen suyun) mlkiyetinin sahibine ait olduunu ispat iin
nakledilen hadislerden biridir. Crhmiler, Yemenden Mekkeye gelmiler ve suyu
grdkleri iin oraya yerlemek istemilerdi. Hattb (319-388 H./ 931-998 M.) der ki: bu
hadise gre, hi kimsenin mlk olmayan sahrada bir kimse, bir kuyu kazp su karsa, bu
suya sahip olur; bakalar bu suya ortak olamazlar. Ancak suyu karan kimsenin rza ve
uygun grmesi ile faydalanabilirler. Yalnz bu suyun sahibi ihtiyacnn artanndan,
bakalarnn yararlanmasn engelleyemez. Bu fazladan bakalarnn yararlanmas iin,
sahibinin rza ve onay gerekmez. Hz. Hacerin Crhmlere kar syledii art, kuyuda
sahiplik iddia etmemeleri ile ilgili idi. Huls (zetle), sahradaki kuyunun suyu (ancak)
sahibinin ihtiyacna yetecek derecede olursa, bakalarnn bu suda yalnz hakk- efesi
(ime hakk) vardr. htiyacndan fazla olursa, bu fazlalkta bakalarnn hakk- irbi
(hayvan, tarla sulama ve insanlarn dier ihtiyalar iin kullanma) vardr.(Buhr, Kitbuirb; Kitbu Ahdsul-Enbiy) (VII/232)
(Sonu olarak bu hadis olsun, fkh
kitaplarndaki hyul-Mevt (l Topra Diriltme) blmleri olsun, yeni topraklarn tarma
almasn (Batdaki tabirle homesteading) tevik etmektedir ki yle de olmutur. Bu tevik
edici (slm) ekonomi politik sonucu Mslmanlarn hakim olduklar topraklar srekli
bymtr. i.y.)
SERVET HIRSI VE ALNININ TERYLE YAAMAK
(AMBITION OF WEALTH AND TO EARN ONES LIVING BY THE SWEAT
OF ONES BROW).
Hz. Peygamber buyurdu: nsanlara bir zaman gelir ki, o devirde kii, ele geirdii mal
helalden mi, haramdan m kazanldna hi aldrmaz. zahyla megul olduumuz bu hadis
hakknda bnut-Tn de: bu hadiste kendi davranlarn gzden geirmeyi terk edenlere uyar
vardr. Maln insanlar arasnda uyandrd fitne ve ihtiras ok iddetlidir. demi ve Enes b.
Mlikten u hadisi nakletmitir: Hz. Enes: Ey Allahn Elisi! Ben dualarmn kabuln
isterim. Bana bunun yolunu gsterir misiniz? diye rica ettim. Hz. Peygamber: Ey Enes!
Helal kazan, duan kabul olur. nk kii, azna haram bir lokma gtrse,
krk gn duas kabul olunmaz buyurdu. Zamanmzdan alt-yedi asr nce yazlan
Buhr erhlerinde rihler, halkn kazanlar hakkndaki mbltszlna (zen
gstermemesine) bakarak, bu hadisteki gereklerin ortaya kmasnn, Hz. Peygamberin

135

mucizelerinden olduunu not etmilerdir. Halbuki zamanmza (1940 l yllarn ba) oranla o
devirdeki duygu ve erdem daha yksek olsa gerektir.(Buhr, Kitbul-Buy) (VI/356)
KMSENN

MNNET ALTINA GRMEK STEMEMEK.

Hz. Peygamber, (demirden) bir zrhn, Medinede bir Yahudiye rehin olarak vererek, o
Yahudiden ailesi(nin gda ihtiyac) iin (bir miktar) arpa ald. Bor olarak alnan arpann
otuz veya krk sa (altm-yetmi kilo) olduu ifadeleri vardr. Sahbler arasnda zenginlerden
birok kii varken, Hz. Peygamberin bir Yahudi tccardan arpa bor almas garip
grlmemelidir. Hz. Peygamber hi kimsenin minneti altna girmek istememitir. Bu minnet
konusu, Hz. Peygamberin ok zen gsterdii bir konudur. (Buhr, Kitbul-Buy;
Kitbul-stiqrz, Kitbur-Rehn; KitbuSelem.. olmak zere toplam on bir yerde geiyor)
ALIMA HAYATI NDE BADETE DEVAM
(PERFORMING THE FIVE DAILY PRAYERS IN THE WORKING LIFE).
Hz. Peygamber yle buyurdu: Davud Aleyhisselama (kendisine vahyolunan Zeburu)
okumak kolaylatrld. Davud kendisinin (ve maiyetinin) binit hayvanlarnn (sefere)
hazrlanmasn emrederdi de, (hayvanlar) eerlenirdi. Bunlarn eerlenmesi bitmeden evvel o
Zebur okurdu. Davud, kendi elinin emeinden yerdi...Yine bir bilgiye gre, Davud, Allah
Teldan kendisini Beytul-Mle (hazineye/devlete) muhta etmeyecek ve ailesini
geindirecek bir geim yolu nasip etmesini istemi, Allah Tel da Davudun eline
demiri hamur yapacak bir kuvvet vermi, o da elinin emei ile geinmitir.(IX/155-157)
Abdullah (b. Amr b. s)n: benim daha fazla(ibadete)sna gcm yetiir, demesi zerine
Hz. Peygamber: yle ise bir gn oru tut, bir gn tutma! te bu Davudun orucudur
buyurmutur. Abdullahn bundan fazla dilediine kar da Bundan faziletli oru yoktur
buyurmulardr. kinci bir nakle gre de Hz. Peygamber: Allah Telya en sevimli oru,
Davud orucudur. O bir gn oru tutar, bir gn tutmazd. Allaha en sevimli namaz da,
Davudun namaz idi. O, her gecenin (ilk) yarsnda uyurdu, (sonraki) te birinde namaz
klard. (En son) Altda birinde (imsak ile sabah namaz arasnda) yine uyurdu.
buyurmulardr.(IX/157)
MARANGOZ ZEKERYA ALEYHSSELAM (ZACHARIA AS A CARPENTER).
Zekeriya peygamber marangozdu. (O da) Elinin emeiyle geinirdi.(IX/164)
VEKALET VERMEK MSLMAN OLMAYANA, TCAR LERDE. (MUTUAL
BUSINESS WITH NON-MUSLIMS, TO GIVE RESPONSIBILITY/AUTHORITY
FOR PROXYSHIP TO A NON-MUSLIM).
Buhrnin Veklet Blmnde bir bb (alt balk) vardr ki: Dr- Harpte (Kfirlerin
Egemenliinde) Bulunan veyahut Dr- slmda (slm Yurdunda) Mstemen (Pasaportla
Giri Yapm) Olan Harbyi (Kafir lkesi Vatanda) (bir kiiyi), (Bir) Mslman(n) Vekil
Tayin Etmesinde Bir Saknca Yoktur baln tamaktadr. Buhri burada bir rnek olarak
Abdurrahman b. Avftan bahsediyor. Abdurrahman Hazretleri der ki: Mekkedeki mallarm
ve ailemi korumak ve himaye etmesi iin meyye b. Halefe bir mektup yazmt. Buna
karlk kendisinin de, meyyenin Medinedeki mal ve yaknlarn koruyacan ve himaye
edeceini bildirmiti..(Buhr, Kitbul-Vekle) (VII/86)

136

HEMEN DAITMAK ZORUNDA MIDIR DEVLET, TOPLADII ZEKTI ?

(FINANCIAL POLICY OF ISLAMIC STATE).
Him kelimesi lugatta halktan koruma ve halkn giriine ve hayvanlarnn otlamasna
msaade edilmeyen otlu yerdir. erat terminolojisinde ise: l araziden olup, devletin
beylik (kendi) hayvanlar iin koruduu ve halkn burada hayvanlarn otlatmasn yasak ettii
bir arazi parasdr. Hz. Peygamber: .koruma hakk yalnz Allahn ve Peygamberinindir.
buyurdu ki, devlete ait bir hak demektir. Bu korulukta, (savaa gidecek) gazilerin atlar
beslenirdi ve ordunun nakliye (ulatrma) kollarnda kullanlan develer yaylrd. Zekt
develeri gibi, sava dnda devletin sahip olduu hayvanlar da, bu korular ve hralarda
barndrlrd. Buhr Sahhinde, Hz. Peygamberin Naq mevkiini koru olarak belirledii
nakledilir. Hz. mer de kendi ynetimi dneminde Serif ve Rebeze mntkalarn devlet
hayvanlar iin koru olarak belirlemiti. bn Vehb de bu bilgiyi naklederek, Naqnin genilii
bir mil, derinlii sekiz mil idi ve Medineye yirmi fersah uzaklnda idi, diyor. Yine Hz.
mer zamannda Mzeyne tarafnda Naqul-Hadamat denilen bir mntka koru olarak
belirlenmiti ki, burada zekat develeri gdlr, cihat iin atlar beslenirdi.(VII/237)

K YASAI

(PROHIBITION

OF ALCOHOLIC BEVERAGES).

ki yasann Uhut savandan sonra, nc veya drdnc Hicr ylda (yani Hz.
Peygamberin peygamberliinin on beinci ylnda emir olarak geldiini syleyenlerin
gr, daha kuvvetli ve daha dorudur. (Uhut savann malubiyetinin sebeplerinden biri
de, mcahitlerin bir ksmnn o gece iki imi olmalardr.) Geri bu yasa, Mekke fethine
kadar uzatanlar da vardr. kinin haram oluunun Mekkenin fethi senesinde olduunu
syleyenlerden biri de Hafz bn Hacer (773-852 H./ 1372-1449 M.) olup, bununla ilgili
olarak Fethul-Brde Mide suresinin tefsirinde Ahmed b. Hanbelin bir naklini not ediyor:
bn Vle demi ki: Abdullah b. Abbasa iki satmann hkmn sordum. Abdullah bn Abbas
bana: Hz. Peygamberin Sakf yahut Devs kabilesinden bir tand vard. Mekkenin fethi
gn elinde arap tulumu ile Hz. Peygamberle karlat. Allahn Elisi ona: Ey filan! Allah
Telnn arab haram ettiini bilmiyor musun? buyurdu, diye cevapverdi..(Uzak
kabilelerden olan halkn, yeni inmi bir hkm ge duyduklarnn rnei oktur.(VII/255)
RKETLEME

KLTR, SLMIN LK DNEMNDE.

Hz. Ebbekir, Bahreyne vergi tahsildr olarak gnderdii Enes b. Mlikin

oradan gnderdii bir soruya yle cevap yazmt: Herhangi iki ortan
ortaklaa bir srsnn zekt konusunda, (irket) sahipleri aralarnda
adaletin gerei olarak, birbirlerine mracaat ederler. Buhrnin KitbuzZektta naklettii bu metni Kamil Miras yle aklyor: Hadisteki
haltayn kelimesi hakknda Eb Hanfe halt erk (ortak) demektir,
demi, bn Esr de bunu dorulayarak: Hz. Peygamberin bize hitap ettii
erat dilinde haltayn, birbirinden ayrt edilemeyecek bir halde mallar
birbirine karan iki erikten (ortaktan) ibarettir, diyor. Bu nedenle
ayrlmas mmkn olamayacak ekilde birbirine kark olmayan mala
137

haltayn denilmez. Ortaklardan her birisinin mal dierinden ayrlabildii

srece hulta (meselesi) olumaz. Eb Hanfeye gre, iki ortaktan veya
fazla ortaklardan hibirisi ve hisseleri nisba ulamadka zekt gerekmez.
Bunlar, mterek olmadklar halde (ortak olmadklar zaman), ne hkme
tb iseler, yine haklarnda o hal (o durum) crdir (geerlidir).
Mebsttaki ve btn Hanef kitaplarndaki hkm de byledir. Haneflerin
ilk dnem bilginleri, byle haltaynda (kark, mterek malda) her ortak
iin, ayrld zamanki nisb- kmil muteberdir. Hultun (karm
olmann) zekt konusunda, hi etkisi yoktur. irket (ortaklk) ister irs
(miras) ile,(veya) hbe ile, ir ve benzeri ekilde olumu olsun, irket-i
mlk olsun, isterse irket-i inn ve mufvada suretiyle oluturulmu bir
irket-i akd olsun, deimez, demilerdir. irket-i inn: paylar eit olarak
yalnz bir maddeye ait olmak zere aktedilmi irkettir. irket-i mufvada
ise ortaklarn mal olarak ve tasarruf olarak deyn olarak genel ve yine eit
paylarla ortak olduklar bir irkettir.
bn Munzir (241-318 H./ 855-930 M.) bu konuda fakihlerin (slm
hukukularnn) farkl grlerini aadaki misallerle yle aklyor: ki
kimse arasnda koyun nisb olan krk koyun ortak olsa, baz fakihler, her
iki ortaa da zekt vermek gerekmez, demilerdir. mam Malik, mam
Sufyn- Sevr, mam Eb Sevr ve Irak fakihleri, erk b. Abdullah (95-177
H./ 713-794 M.), Hasan b. Hayy bu dorultuda itihat etmilerdir. mam
fi, Leys b. Sad, mam Ahmed b. Hanbel, shak b. Rhye ise ikisinin de
zekt demeleri gerekir, demilerdir. Hatta bu ortaklar krk kii olsalar da,
bu ortakla birer koyunla katlm olsalar, bu krk kiiye bir koyunun
kymeti orannda zekt vermeleri gerekir. (Elbette byle bir itihat ve byle
bir uygulama adil olmayacaktr. i.y.) (Bu nedenle de) bn Munzir kendi
grn eklemi ve birinci gr yani zektn adem-i lzmu
(denmemesi gerektii) en doru itihattr, demitir. Aslen Endlsl olup,
daha sonra skenderiyeye yerleen byk alim Turtu (451-520 H./ 10591126 M.) hulta sahih deildir. Yalnz iki ortaktan birinin tam nisba sahip
olmalar durumunda sahih ve geerli olur, demitir.
K YZ ORTAK OLSA, DYOR BN HAZM: RKETLERN ZEKTI
(200 SHAREHOLDERS, ZAKAT OF COMPANIES).
mam Malik, mam Evza ve Zahir fakihlerinden Ebul-Hasan (vefat: 436
H./ 1044 M.): hulta ve ortaklk yalnz hayvan srlerinde geerlidir
demilerdir. mam fi, kendisince kabul edilen hulta ve irketin
(ortakln) hayvan srlerinde de, hubbatta da, meyvalarda, dirhemlerde
ve dnarlarda geerli olacana hkmetmitir. bn Hazm: iki yz kii iki yz
dirheme ortak olarak sahip olsalar, bunlara ortaklaa (toplam hepsinin
ancak) be dirhem zekt demeleri gerekir demitir.
KTSD DEHSI, EB HANFENN
OF ECONOMICS).

138

(ABU HANFAH: AS A GENIUS

Kmil Miras, bu konudaki bir itihadn anlatrken Eb Hanfenin iktisd

deh (dehy- iktisd) sahibi olduunu sylyor: Zekt ve nisb
konusunda Eb Hanfenin tek art olarak geerli sayd ortaklarn ortak
maldaki hisselerinin ayrt edilmemesi art, yksek bir dehy- iktisd ile
konulmu bir arttr. mam Buhr de bu art tercih ederek, konumuz olan
hadisin konu balnda Tvs (33-106 H./ 653-725 M.) ile At(27-114 H./
647-732 M.)nn mezhepleri ise, Eb Hanfenin mezhepleri gibi muan
tasarruf ifade eden bir irket-i uydur. mam Buhar, katld bu Eb
Hanfenin grn destekleyen (mam) Sufyn- Sevrnin de: iki
ortaktan birsinin krk, dierinin de krk koyunu tamam olmadka, zekt
gerekmez dediini naklediyor. Bu sebeple Teym (457-535 H./ 1065-1141
M.): Sufyn- Sevr, Eb Hanfe gibi zektta halt yani irketi messir
bulmuyor. demitir. Sadru-era da (vefat: 747 H./ 1326 M.) Tavzhde:
mam Mlikin gr Atnn gr gibidir. demitir. bn Hacer (773-852
H./ 1372-1449) bis-seviyye kelimesini eitlik ile aklamtr. AliyyulQr Mirqtul-Mesbhde bis-seviyye kayd ile adalet manasna
alnmaldr, diyerek, u aklamay yapyor: u halde hadisin mnas,
ortak bir srnn zekt, ortaklardan birisinden alndnda, onun adaletin
gerei olarak, dier ortaa mracaat hakk vardr demek olur (dedii
zaktn yarsn veya srdeki pay ne kadar ise, o kadarnn zektn da
senin demen lazm, diyerek, onun namna da demi olduu zektn bir
ksmn ortandan alr i.y.) Ve bu mnca hadisin hkm, btn hulta ve
irketleri kapsamna alr. Hadisin btn bu kaytlarn gz nne alan arih
Qastalln konuyu yle resmeder: S, yani zekt memuru, ortak bir
srnn zektn alrken, bu iki ortan birisinden zektn tamamn alrsa,
veren taraf dierine adaletin gerei olarak mracaat verebilir (isteyebilir,
onun namna dedii zekt i.y.)(V/212-215)

TMUR KURANA CEVAP: SLMDA RKET KLTR HAKKINDA

HODGSONUN GRLER
(RESPONSE TO TIMUR KURAN:
HODGSONS OPINIONS ABOUT ISLAMIC COMPANY CULTURE).
Timur Kurann slamda irket kltrnn olmad ve hem bu yzden,
hem de vakf kurumlarnn okluu yznden geni ekonomik kaynaklarn
verimli kullanlamad ve bu yzden slam dnyasnn geri kald
ynndeki iddias, kendisinin ABD akademik dnyasnda bulunmas
nedeniyle Bat yarkresinde ve dnyann dier baz akademik evrelerinde
de kabul edilmi ve on be yla yakndr (2001den beri) kendisi bata
olmak zere, bu aslsz iddiay tekrar edenler oalmtr. Burada Kmil
Mirasn konu ile ilgili notlarna ksa bir ara verip bn Qayymn ortaklkla
ilgili grlerine gemeden nce, yirminci yzylda Batdaki slm
aratrmaclarnn en dikkatli ve insafllarndan biri olan ABDli tarihi

139

Marshall G.S. Hodgson (1922-1968) -ki almalaryla Edward Said

gibilerin nn ve zihnini amtr- bu konudaki grn naklediyoruz:
(slm toplumunda)Ticaretin hemen her trls ortaklklarla yaplyordu;
saysz eitte ortaklama biimi vard; ve ortak saysnn snr yoktu.
Bazen Mslman ve Mslman-olmayanlarn da ortaklat oluyordu; bu
da herkesin iine geliyordu. Mesel, bir Mslman-Yahd ortaklnda,
Yahd Sebt gn (cumartesileri), Mslman da Cumalar tatil yapabilirdi.
(Hodgson, 1995, I/256) (Hodgsonun metninin orijinali yledir: Commercial
arrangements always tend to be relatively flexible, but this was a time of unusual diversity
and inventiveness. Almost all forms of mercantile life tended to be carried on in partnerships;
these varied almost indefinitely as to the terms of cooperation between the partners and as to
the number of partners engaged in a single endeavour. Muslims and non-Muslims were
sometimes partners together; this could be convenient: for instance, in a partnership between a
Muslim and a Jew, the Jew would take off on the Sabbath and the Muslim on Friday.)
(Hodgson, 1977, pp. 301-302)
ESK ORTAIYLA YILLAR SONRA

KARILAMASI, HZ. PEYGAMBERN.

Peygamberimiz (SAV) de ortaklk yapmlardr. Allahn Elisine bir gn

orta gelip de beni tanmadn m deyince, Em kunte erk ? Fenime-erk kunte L-tdr ve-l-tmr Sen benim ortam deil
miydin? Ne gzel ortak! Sen kavgac da deildin, inat da (Eb Dvd,
Sunen, Edeb; bn Mceh, Sunen, Ticret, Bbu-irketi vel-mudrabe,
hadis no: 287) Tdri kelimesi mudretun kknden gelir ki, hakk
(doruyu) savunmak, anlamndadr. Eer hemzesi terk edilirse mdart
kknden olur ki, bu da en gzel ekli ile savunmak demektir.(ZdulMed, I/162) (bn Qayym, 1989, I/192)
bn Qayym (el-Cevziyye) (691-751 H./ 1292-1350 M.) slmda ortaklk
konusunda u bilgileri de verir: Topraktan elde edilen meyve veya tahln
bir ksmna karlk musqt ve muzrat akti yaplabilir. (Muzraa:
tohumu birinden, ilemesi dierinden olmak zere yaplan bir ortaklk
anlamasdr. Musqt ise, tarlay slah iin tutulan iiye cret deil de,
tarlann rnnden bir pay vermek zere yaplan akittir.) Nitekim Hz.
Peygamber, Hayber halkna byle bir uygulama yapmtr. Bu da Hz.
Peygamberin vefatna kadar bu ekilde srm ve hkm kalkm deildir.
Drt halife dnemindeki uygulama da ayn ekilde sregelmitir. Bu ilem,
kiraya verme cinsinden bir uygulama olmayp, aksine, ortaklama
snflarndan bir uygulamadr. Bu mudrabe(ortakl)nin aynen bir
benzeridir. Mudrabeyi mubah (hell) grerek, buna haram diyen kimse, iki
benzerin arasn ayrm olur. Hz. Peygamber, Hayber halkna kendi
mallarnda iletmek zere araziyi vermi, tohumu vermemitir. Medineden
onlara tohum da gndermemitir. Bu da, Hz. Peygamberin bu konudaki
davrannda tohumun mal sahibinden olmas art diye bir ey
olmadn, tohumun ileticiye ait olabilmesinde bir saknca olmadn,
gsterir. Hz. Peygamberden sonra, drt halifenin uygulamalar da byle
olmutur ki kyasa uygun olan da bu uygulamadr. nk arazi qraz
ortaklndaki ana sermayeye benzer. Tohum ise, sulama yerine geer.
Bundan tr toprakta rr ve sahibine geri dnmez. Eer mudrabe tr
irketteki sermaye gibi olsayd, sahibine geri verilmesi art olurdu. Bu ise,
140

muzraa ortaklnn bozulmasna yol aar. (Qraz: kr ve zarar

sermayeye ait olmak zere, sadece krdan anlat kadar miktarna ortak
olmak zere, birine ticaret yapmas iin sermaye verilmeye denilir.)(bn
Qayym, 1989, III/346). Birinin arzisi, dierinin suyu olan iki adam
beraberce ziraat yapmak iin ortak olmaya karar verdiklerinde, byle bir
ortakln ikisi arasnda geerli olup olmayaca konusunda mam Ahmed
b. Hanbel: bunun bir sakncas yoktur demitir.(bn Qayym, VI/2685)
TMUR KURANA BR DER SUSTURUCU CEVAP
erat rfnde mzraa bir taraftan arz, br taraftan alma, yani ziraat olarak haslat
(rn elde etme iin alma ve) aralarnda taksim olunmak zere bir eit irket aktinden
ibartetir ki buna muhbere de denilmitir. Mzraa ile muhbere arasnda arih Qastalln
(851-923 H./ 1448-1517 M.) yle bir fark bildiriyor: Tohum, tarlann sahibi tarafndan
verilirse mzraadr. alan tarafndan verilirse muhberedir. Ksaca gerek mzraa,
gerekse muhbere rnn mesela te biri veya drtte biri zerine anlalm bir akittir. Eb
Hanfeye gre, bu akit geerli deildir. Fakat (iki byk rencisi olan) mmeyne gre
geerlidir. Mzraann art fkh (slm hukuku) kitaplarnda sekize ular (ki bunlardan
bizim iin nemli olan ikisi): 1) Akit yapan iki tarafn ehliyeti yani akll olmalardr (bli
olmalar art deildir). (Bli olma artnn getirilmemesi ok nemli bir teviktir,
1) genlerin de (ok erken yata) ticari ortaklklara girebilmeleri/girmeleri
asndan, 2) Genlerin irketlerden (ok erken yata, kk birikimleri varsa)
hisse senedi alabilmeleri asndan, 3) (ok) Gen yata irket kurabilme
yetkilerinin olmas asndan, 4) ok gen yata tarmsal ve ticari hayata
girebilmeleri, ticarete almalar asndan. Bu konu, Mslmanlarda irket
hukuku ve irket kltr olumad diyerek bilimsel atmasyon reten ve bu
iddiasn ABDdeki nl iktisat journallarnda (dergilerinde) gerekmi gibi
pazarlayan Prof. Timur Kurana da yine susturucu bir cevaptr. i.y.) 2) (Bu)
Aktin, nc ahslara kar irket hviyetine sahip olmas. Mzraa, aktin balangcnda bir
icare (arazi kiralama) ekli gibi grnse de, sonunda irket hkmn kazanr. O nedenle,
irketi bozan her art bu icare aktini de bozar.(VII/118)
MEDNE DNEMNDE RKET KLTR, MSLMAN OLMAYANLARLA
ORTAKLIK
(CULTURE OF COMPANY IN THE EARLY YEARS OF ISLAM,
PARTNERSHIP WITH NON-MUSLIMS.
Hz. Ali anlatr ki: Hz. Peygamberle beraber bulunduum Bedir (sava) gn, bana
ganimetten ya olgunlam bir deve verildi. Hz. Peygamber bana bir yal deve de,
Bedirden evvel vermiti. Fatma ile dn yapmadan nce, bir gn bu develerimi Ensardan
birisinin kaps nnde ktrmtm. Bunlara zhr (otu) ykleyip, satmak ve parasyla
Fatmann dn yemeine para biriktirmek istiyordum. Qaynuqa kabilesinden (bu ii bilen)
bir (Yahd) kuyumcu da benimle beraberdi.(Buhr, Kitbu-irb)(VII/244-246)
(Mslmanlarla, Medine evresindeki Yahdler arasnda bu tr ortaklklar, Hz. Peygamberin
yaam boyunca devam edecektir. i.y.)
Batda ticaret ve sanayi, deniz ticareti ve deniz tccarlar (great (sea) merchants) araclyla
gelimitir. Daha slmn ilk yzylnda At b. Eb Rebh (27-114 H./ 647-732 M.): her
eyde fa hakk vardr, hatta elbisede bile demitir. Atnn bu itihad mam Malik ile baz

141

fi imamlarndan da nakledilmitir.(VII/12) mam Malikin gemide (gemi ortaklar

arasnda) ufay kabul etmesinin sebebi herhalde Atnn bu itihaddr. Geri kk sermaye
sahiplerinin bir gemiye ortak olmas ile ilgili binlerce yl nce Hz. Musa zamannda geen bir
olay Kehf sresi 79. yette ak olarak grlmektedir.(Kurn, 18: 79) Kamil Miras bu
blmde slam irket hukuku ile ilgili u zet bilgiyi veriyor: irket(ler) iki eittir: irket-i
mlk, irket-i akd.
(Nadiren oluan ilk irket tipi) irket-i mlk(tr ki) : iki kiinin bir eye satn alma, miras,
hibe..gibi mlk edinme sebeplerinden biriyle, yahut kendi istei dnda mallarn karmas
ile, yahut istekleriyle/kasd olarak mallarn kartrarak sahip olmalardrYine byle iki kii
ya bilerek veyahut bilmeyerek zahireleri ayrt edilemeyecek ekilde birbirine karsa, bu
zahire artk ikisi arasnda ortak olur.
kinci tip (byk ounlukla kurulan) irket (tipi ise) , irket-i akddir. Ortaklardan birisinin
dierine: sana u ite ortak oldum demesi, brnn de kabul etmesi sonucu oluan ortak
akittir. (Laik Trk) Borlar Kanununda da (1940l yllar) buna di irket deniliyor. Ve (bu
kanunun) 520. maddesinde: irket bir akittir ki, onunla iki veya daha ok kimseler,
almalarn ve mallarn (servetlerini) ortak bir gayeye erimek iin birletirmeye karar
verirler. diye tarif ediliyor. irket-i akd de drt eittir. irket-i mufvaza, irket-i inn,
irket-i tekabbul ve irket-i vchtur. irket-i akdin her ksm (karlkl) vekleti de ierir.
yle ki, ortaklardan her biri tasarrufta yani alm-satmda ve bakasndan i kabul etmekte,
dierinin vekilidir. Bu nedenle veklette akl ve temyiz (seme/ayrma kabiliyeti) art olduu
gibi, irketlerde de ortaklarn akll ve mmeyyiz (seme kabiliyetine sahip) olmalar arttr.
irket-i Mufvaza: (ortaklarn karlkl) kefleti ve eit mali ve borlanma yetkisini ieren
irkettir. irket-i nn: Kefaleti deil, yalnz vekleti ieren irkettir. Bununla beraber, irket-i
innn akti zamannda kefalet de anlrsa, bu ortaklar birbirinin kefili olurlar. Bu eit
irkette hisselerin eit olmas arttr, fakat kazanta eitlik art deildir. irket-i teqabbul: ki
buna irket-i sany de denilir: iki veya daha ok sanatkrn ortaklk etmesidir. Mesela iki
terzinin yahut iki terzi ile bir boyacnn ortak i yapmalar gibi ki, kazanlar ikisi arasnda
ortak olur. irket-i Vch: Sermayesiz ve yalnz iki ortan itibarlaryla alveri yaparak
kazanmak iin kurduklar irkettir. irketin bu eidi de, brleri gibi, vekleti
ierir.(VII/419)
irket-i Urz: mal ortakldr. Urz arzn ouludur. Arz, mal manasnadr. Nakit
karldr. Fakat irket-i urz hakknda fukahnn (slm hukukularnn) gr ayrl
vardr. Hanef imamlar (byk hukukular), irket-i mufvaza olsun, irket-i inn olsun,
(ancak) nakteyn (iki nakit) yani altn ve gm ile kurulur; ticaret mallaryla (bu irket)
kurulamaz demilerdir. mam Malik, cinsi ayn olmak zere urzda da ortakl kabul
etmitir. fi imamlar ise, misl (arda pazarda ei ve benzeri bulunan mal) olmak zere
olur demilerdir. mam Muhammed, altn ile gme fls yani madeni para ile ortakl da,
nakteyn gibi sakncas yoktur, demitir. mam Muhammed, fls piyasada kabul grdnden
nakteyn hkmndedir derken, Eb Hanife ile Eb Yusuf, flsn piyasada (para olarak) kabul
edilmesi geici ve itibar olduundan, fls ile ortaklk anlamasn geerli
bulmamlardr.(VII/420)
Muzraa-i sahha eitlerinden birincisi: akti yapanlardan birisi tarlasyla brs de tohum,
alma, ift hayvan ve dier aletleriyle ortak olarak ve tarlann(bahenin, meyveliin..)
sahibine rnde bir pay vermek zere kurulmu bir irkettir (ortaklktr). kincisi: alma
bir ortaa, tarla tohum, ift hayvann salamak br ortaa ait olmak
zere bir ortaklk anlamasdr ki, bu da olabilir. ncs: tarla ve tohum bir ortaa, ift
hayvan ile almak dier ortaa ait olmak zere kurulan bir ortaklktr. Mzraann,

142

Mecelledeki: Bir taraftan arazi, dier taraftan amel (alma) olarak, rn aralarnda taksim
olunmak zere, bir eit irkettir eklindeki tarifi, noksandr ki, yukardaki eidi
iermemektedir.(VII/183)
ENSAR VE MUHACRLER ARASINDA ORTAKLIK (CORPORATE BETWEEN
ANSAR AND MUHAJIRIN).
..Bu kurulan kardeliin tesiriyle, Ensar, Hz. Peygambere mracaat ederek: Ey Allahn
Elisi! Hurmalklarmz muhacir kardelerimizle aramzda taksim et! demilerdir. Hz.
Peygamber ise: Hayr. yle olmaz. Mlkiyeti verilmez. Ancak muhacirler almalaryla
ortak olurlar, sularlar, tmar ederler. rn aranzda taksim edersiniz buyurmutur. ki taraf
da bu ekilde raz oldular. Musqt denilen bu ortaklk, muhacirler belli bir servet sahibi
oluncaya kadar devam etmitir.(X/123)
REFAH DEVLET

(WELFARE STATE).

Hz. Peygamber yle buyurdu: Hibir mmin yoktur ki, ancak ben, ona dnya ve
hiret(ilerin)de (kendisinden) daha yaknm. sterseniz (Kurn ayetini hatrlayn): EnNebiyyu evl bil-muminne min enfusihim (Peygamber, mminlere kendi canlarndan daha
yakndr/onlar kendilerinden daha ok dnr) Her hangi bir mmin lr de mal brakrsa,
bu mala kim olursa olsunlar, onun asabesi miras olsun. Herhangi bir mmin de bor yahut
(fiakir bir) aile brakrsa, o da bana gelsin. Ben onun velsiyim Beytl-Ml (Hazine) refaha
kavutuktan sonra borlu len mminlerin borlar, Hz. Peygamber tarafndan
denerek, cenaze namazlar klnmtr. Hadisteki asabe, kiinin babas tarafndan
akrabasna denilir. Feriz (Miras hukuku) bilginlerine gre asabe: Allahn Kitabnda
belirlenmi/yazl pay olmayp (da), ashab- feriz (birinci derece yaknlar) hisselerini
aldktan sonra geri kalan alan ve ashab- ferizin bulunmamas halinde, mirasn tamamn
alan kimselerdir.(VII/286)
BORTAN SAKINMA

(AVOID FROM DEBT) (ECON PHILOSOPHY).

Bortan Allaha snmak konusunda Buhr, Hz. ieden Hz. Peygamberin her namaz
sonunda yle dua etmeye devam ettiini naklediyor: Y Rab! Gnahtan, bortan sana
snrm. Hz. ie: Ey Allahn Elisi! Hi bir eyden snmadnz, Allaha, bortan
sndnz kadar demiti de, Hz. Peygamber: Kii borland zaman (deyemedii zaman
yalan syler, vaat eder (ama, gelecek olan paras) gelmez de vaadinde duramam olur.
Hadisin iaret ettii toplumsal hastalklar (emrz- itimye), yalan ve vaadinden
dnmedir ki phesiz bunlar toplumlar helak eden byk felaketlerdendir (mhlikt-
itimyedendir). Bor bu iki feti dourduundan, Hz. Peygamber namazlarndan sonra
bunlardan Allaha snmtr. Bor, esasnda insanlarla meden bir iliki olduundan fena
deildir. Fakat gnaha girmeye sebep olduu iin, Hz. Peygamber her zaman mmetini
borlan(ma)mak konusunda uyarmtr. Bunlarn dnda, borcun borluya ykledii ve
insanlar arasnda deerini dren durum da ortadadr. Hele ahlak sert bir alacaklya borlu
olmak Allah esirgesin! arih bn Battl: bu hadis sedd-i zeryiin vucubuna kanttr
demitir.(Buhr, Kitbul-stiqrz, vel-hacr vet-tefls) (Hadiste Hz. ie: namazda
bortan ve gnahtan Allaha snrm diye dua ederdi diye geiyor: nne Raslellahi Kne
yed fis-salti ve yeqlu: Allahmme inn ezu bike minel-mesemi vel-merami bn
Battaln sz ise, zerinde dnlecek daha geni bir konudur. Normalde borlanmak gnah
olmayan bir ey olduu halde, Hz. Peygamber, borlanlmamas iin kuvvetli uyarlar

143

yapmtr. Hakikaten, borlu kimsein aklna borcu ve borcun aksamas/aksad gelir de,
bazen namazn bile bu yzden doru drst (huu iinde) klamaz. Namaz ise bu dnyada
kulun yapaca en nemli itir. Bu i (namaz), hakk verilerek klnmazsa/ klnamazsa
mminin ne dnyas ne de hireti dzgn ve huzurlu olmaz. O yzden mmkn mertebe
borlanmaktan uzak kalnmasn Hz. Peygamber istiyor ki, bn Battl buna dikkat ekiyor ve
Mslmanlarn idarecisinin, halk iin kt grd baz eyleri o iler helal bile olsa, sonunda
fertleri ve toplumu skntya sokacaksa, yasaklayabilecei/yasaklamas gerektiine iaret
ediyor. Buna usl- fkhta (hukuk usulnde) sedd-i zery deniliyor ki ktle arac olan
yollar kapamak anlamna geliyor. i.y.)
AGRICULTURE, ANIMAL HUSBANDRY GENERAL CHARACTERISTICS OF
ISLAMIC ECONOMICS. Hz. Peygamber buyurmutur: Her kim ihtiyacndan fazla
suyunu, fazla otunu (halkn kullanmndan) engellerse, Azz ve Cell olan Allah da o kiiye
nimetini esirger. Btn hadis kitaplarnn naklettii bu hadiste Hz. Peygamberin tarm
kesimiyle hayvanclkla uraanlarn birbirlerine destek vererek ilerini artrmalar tavsiyesini
gryoruz.(VII/209) (Hadisin metni: Men menea fadle mih ev fadle keleih meneallhu
azze ve celle fadleh)
Hz. Peygamber buyurdu: Her kim ki bir araziden (bir kar bir) yeri haksz yere ele
geirirse, (kyamet gnnde o) yerin yedi kat onun boynuna geirilir Daha ayrntl bir
nakilde ise: Herhangi bir kii (bakasnn) toprandan bir kar yeri haksz yere ele geirirse,
Allah ona, yedi kat yerin dibine kadar o igal ettii yeri kazmasn teklif eder, sonra da o
toprak parasn (Arasat meydannda) insanlarn arasnda hesap grlmesi bitinceye kadar
boynuna halka gibi geirirler (o muazzam ktlenin arl alnda ezilme ikencesini ekmeye
devam eder)(VII/379)
DEVLET FTLKLER (THE LANDS OF STATE.
ENTERPRISES).

STATE OWNED

mer b. Abdlaziz (61-101 H./ 680-720 M.) mer b. Abdlaziz diyor ki: Hz. mer halife
olduunda Necran, Fedek, Teyma ve Hayber ahlsini Medine dna srp bunlarn evlerini,
barklarn, btn mallarn Beytl-Ml adna satn almt. Ve Yal b. Umeyye Hazretlerini
bu mallar ve arzi zerine grevli olarak tayin etmiti. Hz. mer, Yal(Radyallhu Anh)ya
verdii talimatta: Bu araziyi, ziraatilere mzraa suretiyle vermesi, eer mer adna
ziraatya tarla ile beraber tohum, ift hayvan, demir saban da verirse, rnn te ikisi Hz.
mere (devlete), te biri de iftiye ait olmas; eer tohum, ift hayvan, saban gibi ziraat
aletlerini ifti kendisi salarsa, rnn yars iftiye, yars da Hz. mere ait olmak zere
taksim edilmesi; hurma, zm gibi meyvelerin te biri iiye, te ikisi Hz. mer adna
(devlete) ayrlmasn emretmiti. Beyhek ve Buhrdeki (bir baka rivayette ise): Hz. mer
hilafeti zamannda ziraatilere yle (bir) uygulama (da) yapmtr: Eer tarla ile beraber
tohumu da (devlet) verirse, rnn yars, eer tohum ifti tarafndan atlrsa te biri Hz.
mere (devlete) verilecektir.(VII/152-153)
MER B. ABDLAZZN KTSAT POLTKASI
slamn ilk asrnn son yllarnda Kurna ve Hz. Peygamberin uygulamalarna gre slami
topraklar yneten mer b. Abdlazizin uygulad iktisat politikas konusunda, smail

144

Yiitin deerlendirilmeleri hayli yararl olaca iin buraya alyoruz. Grlecei gibi, mer
b. Abdlaziz, baarl bir ekonomi iin gerekli olan sosyal siyaset tedbirlerini sratle
uygulamaya sokmu ve ekonomi iki yl gibi ksa bir zamanda byk bir srama kaydetmitir:
mer b. Abdlazizin ynetim sresi iki buuk yldr: Mild: 22 Eyll 717-5 ubat 720/
Hicr 10 Safer 99 / 20 Recep 101 H.) mer b. Abdlazzin ilk icraat stanbulu kuatmakta
olan Mesleme b. Abdlmelikin ordusunu geri armak oldu. Daha sonra, Darendeyi tahliye
edip halkn Malatyaya yerletirdi. Hicr 100 (718-19) ylnda Bizans tarafndan tahrip edilen
Lazkiye ehrini yeniden ina ve tahkim ettirdi. Bu arada Mvernnehir blgesindeki fetih
hareketini de durdurdu. Bununla birlikte snrlarn korunmas ve Bizansa saldr frsat
verilmemesi iin, geleneksel yaz ve k seferlerini devam ettirdi. Azerbaycana saldran
Trkler hezimete uratld. Pireneleri ap Gney Fransa ilerinde ilerleyen ordular, Toulouse
ehrine kadar ulat.
mer b. Abdlaziz, saraydaki lks eyalar Beytl-Mle koydurmas, kle ve criyeleri zat
etmesi, halktan biri gibi yaamas ve hutbelerde sadece halifeler iin yaplan duay halk iin
okunan umumi duaya evirmesi gibi uygulamalaryla, Emevlerin geleneksel saltanat
grntlerine son verdi. lk drt halifeyi rnek alan bu davranlar sebebiyle Hulef-yi
Ridnin beincisi saylan mer b. Abdlaziz, idar, iktisad ve itima sahalardaki
icraatlaryla da ayn izgiyi devam ettirdi. dar alandaki icraatlarna halka zulmeden ve
yolsuzluklara ad karan valileri ve dier memurlar grevlerinden almakla
balad. Onlarn yerine hangi kabileden olduklarna bakmakszn dindar ve drst yeni
memurlar tayin etti. Valilik, kadlk, vergi memurluu grevlerini halifelikle birlikte drt
temel esas kabul ederek zellikle kadlk grevine hukuk bilgisi yannda takvsyla temayz
etmi limleri getirdi. Ktlklerinden emin olunamayaca gerekesiyle, eitli devlet
dairelerinde alan gayri mslimleri grevlerinden uzaklatrd. Valilerin ticaretle
uramasn ve hediye almasn yasaklad. Halka mazlumun yannda olduunu, memurlardan
ikyeti olanlarn dorudan kendisine bavurabileceini bildirdi. Cuma gnn mezlim
mahkemesi (yksek mahkeme) durumalarna ayrd. dam ve el kesme cezalarnn
kendisinden izin alnmadan uygulanmasn, sululara dayak atlmasn yasaklad.
Hapishaneleri slah ederek, sulular iledikleri sulara gre ayr koulara yerletirdi.
Muviyeden itibaren Emev hnedan mensuplarnn ve devlet adamlarnn gasbettikleri
mallarn tesbitini ve hak sahiplerine iade edilmesini salamaya alt. Muviye tarafndan
Mervna ikt edilen ve zamanla kendisine miras kalan Fedek arazisini sahipleri olan Ehl-i
beyt mensuplarna iade etti. nceki halifeler tarafndan kendisine verilmi dier gayr-i
menkulleri ve kymetli eyay Beytl-Mle devretti. Hanmnn mcevherlerini ve evindeki
fazla eyay da Beytl-Mle koydurdu. Halifelik grevi karlnda maa almay reddetti.
Emev hnedan mensuplar ve dier devlet adamlarnn haksz kazanlarnn tesbiti iin geni
kapsaml bir alma balatmas, ellerindeki mallarn alnmasna tahamml edemeyen
yaknlar tarafndan tepkiyle karland ve lmle tehdit edildi. Ancak o bu tehditlere
aldrmadan bu uygulamay srarla srdrd. Onun bu uygulamaya kar kan yaknlarn
Medineye gidip halifelii ra sistemine evirmekle tehdit ettii rivayet edilir (bn Sad,
Tabaqt, V, 344).
bara byk nem veren mer b. Abdlazz idareye muhalif gruplara kar dil bir
ynetim uygulad. Hulef-yi Ridnin anlayn ihya ederek din limlerinin ve halkn sevgi
ve desteini kazand. Hz. Ali evld ve Hriclerin de ynetimle bar iinde yaamasn
salad. Muviye devrinden beri devam eden, hutbelerde Hz. Alinin lnetlenmesi detini
kaldrd; onun evldna ve taraftarlarna kar ok iyi davrand, ellerinden alnan emlk geri
verdi. Hriclerle mcadelede de ikna yolunu benimseyip mecbur kalmadka silh

145

kullanlmasna izin vermedi. Kendileriyle eitli konular tartarak Yezd b.

Abdlmelikin veliahtl hari dier btn meselelerde grlerini onlara kabul ettirdi.
Kaderiyye grn benimseyenlerle ilm mnazaralara giriip, liderleri Gayln edDmakyi ikna etmeyi baard. Fanatik Kaderiyye taraftarlarn lke dna karmakla
yetindi.
mer b. Abdlazz, Emevlerin ilk dnemlerinden itibaren ikinci snf Mslman muamelesi
gren mevlyi, Arap asll Mslmanlarla eit kabul etti. Gayri mslimlerin idare ve
Mslmanlar aleyhindeki ikyetlerine kulak vererek haksz yere ellerinden alnan
kiliselerini, evlerini ve dier mallarn iade etti ve maduriyetlerini giderdi. Yal
ve muhtalara hazineden tahsisat ayrd. lkesindeki gayri Mslimlerin slma girmesi iin
byk gayret sarfetti, davet mektuplar ve tebli heyetleri gndererek onlar slma ard.
Berber kabilelerinin tamam, onun gayretleriyle Mslman oldu. Horasan ve Msr halk
kitleler halinde slma girdi. Mvernnehirde baz mahall hkmdarlar, halklaryla birlikte
slmiyeti kabul ettiler. Hindistan hkmdarlarndan birka, onun davetine uyup halklaryla
birlikte Mslman oldular.
Mal alanda yapt dzenlemelerle de dikkat eken mer b. Abdlazz baarl bir vergi
reformu gerekletirdi. Fethedilen topraklarn Mslmanlarn ortak mlk olduu
dncesinden hareketle, hicr 100 (mild 718-19) ylndan itibaren harac arazilerin satn
yasaklad. nceden Mslmanlara satlm olan bu nevi araziler iin toprak vergisi olarak
hara, rnnden de r vergisi olmak zere iki vergiyi birden ald (Eb Ubeyd Ksm b.
Sellm, Kitbul-Emvl, s. 169-176). Cizye ile ilgili nemli bir dzenleme yapt. Emev
valileri, zimmler arasnda Mslman olanlarn oalmas zerine, devletin cizye geliri
azald iin, mevlden de cizye almaya balamlard. mer b. Abdlazz, Mslman
olmann cizyeyi drdn vurgulayarak, mevlden alnan bu vergiyi kaldrd. Ayrca
zimmlerden ruhban snfn ve cizye demekte zorlananlar geici sreyle cizyeden
muaf tuttu. Bunun yan sra din bir esasa dayanmayan btn vergileri kaldrd.
Mandalarn ve madenlerin zekt ve gmrk vergisiyle ilgili yeni dzenlemeler yapt. Deniz
ticaretini ve tarm tevik etti, sulama ilerine nem verdi. Ziraat
gelitirmeleri iin, zimmlere cizye muafiyeti tand. Vergilerin ncelikle mahall
ihtiyalarda harcanmasn salad. Yeterli geliri olmayan blgelere yardmda
bulundu. Mal sistemde yapt dzenlemelerle, glenen devlet hazinesini sava
yapmak veya isyanlar bastrmak iin deil, halkn refah dzeyini ykseltmek
iin kulland. lk slm tarihileriyle baz arkiyatlar, sadece iki buuk yl srmesine
ramen onun dneminde byk bir madd kalknma olduu konusunda
birleirler. Kendisine kar sevgi ve gven duyan mkellefler, zektlarn ve
vergilerini demede duyarl davrandklar iin, halkn refah seviyesi ykseldi.
Ticaretle uraanlar dnda, herkese yeterli miktarda maa baland ve
bylece lkede muhta kimse kalmad. Zekta muhta Mslmanlarn
saysnn azalmas sebebiyle, artan zekt ve vergi gelirlerinin bir ksm esirleri
kurtarmak, borlulara yardm etmek, fakir bekrlar evlendirmek iin kurulan
yardm fonlarna aktarld. Fakirler ve yolcular iin aevleri, ilek yollar
zerinde, yolcularn bir gn cretsiz olarak kalabilecekleri konaklar ina
edildi. Adende bir cami, Misiste (Adana Yakapnar) bir cami ve bir sarn yaptrld.(Yiit,
2007) (Byle iki buuk yl gibi ksa bir zaman diliminde, hzl bir ekonomik
toparlanma ve baar ve deiim, dnya tarihinde ok nadir grlm, belki
de hi grlmemi bir olaydr. Kurn ve Hz. Peygamberin rehberlii, byle
hzl bir ekonomik refah gerekletirmitir. Marx veya Adam Smith veya

146

onlarn takipileri, byle ksa bir zamanda, byle halk tabanna yaygn bir
refah gerekletirebilmiler midir? diye sormak herhalde ayp olmaz. i.y.)
PARA LE ARAZ KRALAMA

(AGRICULTURE).

rn veren toprak paralarnn, (karlacak) rnn te biri veya drtte biri karlnda
kiraya verilmesi konusunda olumlu ve olumsuz iki farkl nakil bulunmasna ramen,
arazilerin para ile kiralanmasnda bir saknca olmad konusunda gr birlii vardr. Buhr
Sahhinde bu konu iin ayr bir alt balk aarak, (bilgin sahab) Abdullah b. Abbsn u
szn nakleder: Yapacanz ilerin en iyisi -iinde dikili aa olmayan- dz bir tarlay
(altn veya gm (ake) ile) seneden seneye kiralamaktr. Sad b. Zeydin verdii bilgide
de: Hz. Peygamber bize arziyi altn ve gm (para) ile kiralamamz emrederdi.
denilmektedir. bn Mnzir de, bu ekilde nuqd (altn, gm (para) ile kiralamakta bir
saknca olmadnda sahblerin gr birlii vardr demitir. Abdullah b. mer demitir ki:
Hz. Peygamberin yasaklad arzi kiralama, (anlama maddeleri) iinde fasit (bir) art
bulunan kiralamadr. Rf (b. Khadc) ailesi sulak ksmn rn kendilerine ait olmak ve
(ayrca) samandan da bir pay almak zere kiraya verirlerdi ki, bu (kiralama) mehul
(bilinmezlikler) zerine ina edilmi bir akitti. Bu akit, arazinin bir ksm az, bir ksm ok
rn vermek; iki taraftan arazi sahibine ok, kiralayana az rn dmesi gibi tartmaya sebep
olacak artlar iermekte idi. Herhalde hadisteki yasaklama, bu eit bir fasit art ieren
kiralamalar iindi. Yoksa arazinin rnnn te biri veya drtte biri gibi bir pay ile kiralama,
bu hadisin yasann kapsamnda deildi. Abdullah b. mer, (yannda otuz yl sresince dni
ilimleri renen azatl klesi) Nf(30-117 H./ 650-735 M.)ye: Ey Nf! Sen (de) bilirsin
ki, biz, tarlalarmz Hz. Peygamber zamannda tarlann sulak ve verimli yerlerinin rn ve
samandan da (ayrca yine bir (pay) tarla sahibine verilmek zere kiraya verirdik (ki,
yasaklanan budur). demiti. (Buhr, Kitbul-Hars vel-Muzraa) (VII/173)
MSLMAN OLMAYANLARIN TCAR HAKLARI, SLM DEVLETNDE
(ISLAMIC ECONOMIC POLICY AGAINST NON-MUSLIM CITIZENS).
Ehl-i Kitbn mallar ve canlar, Mslmanlarn mallar ve canlar gibi masn (dokunulmaz)
idi. Hz. Peygamber Medineye hicret ettiinde, orada kitap sahibi tek millet olan Yahdlere
dn ve ayin serbestsi vermiti. Medinede iktisadi hkimiyeti ellerinde tutan bu sarraf ve
faizci milletin iktisadi durumlarna dokunulmamt. Eskisi gibi edf- mudafa (kat kat) ile
kazanyorlar, dn ve ayinlerini serbeste yapyorlard. Fakat bu simsar ve eytan millet rahat
durmad. Kendilerine bahedilen bu msadeyi, (Mslmanlarn) korkaklk(larn)tan
zannederek, ilk frsatta ahitlerini bozdular..(VII/166)
FAZSZ BOR ALMAK

(BORROW NON-INTEREST LOAN).

Hz. Peygamber buyurdu: Her kim halkn maln (geri) demek niyetiyle (bor olarak veya
baka bir ilem sebebiyle) alrsa, Allah o kimseye (bu borcu dnyada demeyi) nasip eder.
Her kim de dememek niyetiyle alrsa, Allah o kiiyi mahveder/rezil eder/perian
eder/itibarn alr. Hadisi bn Mce de Ahkm blmnde naklederken, Buhr hadisi
naklettii blme alt balk olarak: dememek Niyetiyle Alnan Mal/Paray, Allahn Yok
Etmesi ve Byle Bor Alann Ald Borcun Bereketini, Yararn Bulamamas/
Grememesidir. (Buhr, Kitbul-stiqrz vel-Hacr vet-Tefls)
(Hadisteki ..etlefehullhu daki hnun mene gittiini dnmek daha doru olur; nk
emvl hakknda h zamiri kullanlmtr. O nedenle, bu kt niyetli kiiyi Allah perian
eder demek daha uygun olabilir ki, biz de o manay tercih ettik. i.y.)

147

Hkim(321-405 H./ 933-1014 M.)in salam bir nakille verdii bir bilgide de: Hz. ie bir
defa bor alm da, kendisine: Ey Mminlerin Annesi! Ne cesaretle borlanyorsun?
deyecek maln yoktur! denilmi. Hz. ie: Ben her zaman Allahn Elisinin: Borcunu
demek niyetinde olan hibir kul yoktur ki, elbet ona Allah Azze ve Celle tarafndan bir
yardm gelir. Ben de Allahn bu yardmn dilerim/ararm/isterim demitir. Yine Hkimin
Eb mme(Radyallhu Anh)den naklettiine gre, Hz. Peygamber yle buyurmutur:
Her kim gnlnde demek niyeti olarak borlanr da, sonra borcunu deyemeden lrse,
Cenb- Hak onun borcundan vazgeer de, alacaklsna diledii karln vererek, alacakly
raz eder. Her kim de, bir bor alr da, gnlnde demek niyeti olmadan lrse, Cenb- Hak
kyamet gnnde bu borludan, alacaklnn alacan alr.
BORLAR DENMEL

(ENCOURAGEMENT TO PAY THE DEBTS).

Yine Hkimin Buhr ile Mslimin artlarna uygun diyerek naklettii bir hadiste de yle
buyrulmutur: Her kim eyden: kibirden, ganimet malna hyanetten ve bortan uzak
olarak vefat ederse, Cennete girer. bn Mce ile Hkimin naklettiklerine gre de Abdullah
b. Cafer sk sk bor alrm. Bunun sebebi kendisine sorulduunda yle demi: Ben Hz.
Peygamberin: nnellhe mead-dini hatt yaqdye deyneh Borlu, borcunu deyinceye
kadar, Allah borlu ile beraberdir. buyurduunu iittim. Hi phesiz, her borcunu demek
niyetinde olan borlu pek ala bilir ki: borlular, borlarn demek iin daima Cenb-
Hakkn brigh- inyetine (kuluna her zaman yardm eden Huzuruna) snrlar. Hibir an
kalpleri Allahtan gafil olmaz. Gizli ve ak her eyi bilen Allahn yardm kapsna snan bir
kulundan, Allah Tel uzak olur mu? te Allahn borlu kuluyla birlikte olmasnn srr ve
mns budur. Hz. ieden nakledildiine gre de: Hz. Peygamber, Ebu-ahm denilen bir
Yahdden bor olarak, paras sonra denmek zere bir miktar buday satn almt da,
demirden bir zrhn da ona borcuna karlk rehin olarak vermiti. Bu bilgi de, borlanarak
bir ey satn almakta bir saknca olmadn gstermektedir.(Buhr, Kitbul-stiqrz velHacr vet-Tefls) (VII/272-275)

Ahmet Cevdet Paa(1966). Kss- Enbiy ve Tevrh-i Hulef. stanbul:

Bedir Yaynevi
Ahter Mustafa emseddin(1311 H./ 1893 M). Ahter Kebr. stanbul: DrutTbatil-mire
akan smail Ltf (1991). Babanzde Ahmed Naim. Diyanet slam
Ansiklopedisi (DA). IV/375-376.
Doan D. Mehmet (1996). Byk Trke Szlk. 11. bask. stanbul: z
Yaynclk
Gndem Mehmet (1999). Mehmet Aydn ile e Kritik Bak. stanbul:
yiadam Yaynclk

148

Hamidullah Muhammad. Economic System of Islam An Introduction.

http://www. iium. edu. my/deed/articles/econ_islam.html ve
https://archive.org/details/EconomicSystemOfIslam
Hodgson Marshall G. S.(1995). slmn Serveni. I-III. stanbul: z Yaynclk
Hodgson Marshall G.S(1977). The Venture of Islam. I-III. USA: The
University of Chicago Press.
bn Kayym(1989). Zdul-Med (tercme ve tahkik: Muzaffer Can). I-VI.
stanbul. Canta Yaynlar
Kkosmanolu Mustafa(1989) www.academia.edu/Documents/in/Muhammed/
Hz. Muhammed Zamannda Zanaatlar-Contemporary Crafts at the Time of Prophet
Mohammed
Naim Ahmed-Miras Kamil (1976). Sahh-i Buhr Muhtasar Tecrd-i Sarh
Tercemesi. I-XII. Ankara: Diyanet leri Bakanl Yaynlar
Mftolu Mustafa (1988). Cumhuriyet Tarihinde Mhim Olaylar. Berlin.
zaydn Abdlkerim(1996). Gtrf b. At. DA, XIV/57-58)
zek Ali ve dierleri: Karaman Hayreddin, Turgut Ali, arc Mustafa,
Dnmez brahim Kafi, Gm Sadreddin(1987). Kurn- Kerm ve
Aklamal Meli. Medine: Suudi Arabistan Krall
Redhouse James (1998). Redhouse Szl Trke-ngilizce. stanbul: Sev
Yaynclk
Winsor Curtin(1988). From Reagan Doctrine to Detente, Global Affairs,
winter 1988, pp.52-80
Yazc Nesimi (2005) Kamil Miras. DA, XXX/145-146
Yel Ali Murat (2003). Lane-Poole, Stanley. DA, XXVII/100-101
Yiit smail (2007). mer b. Abdlaziz. DA, XXXIV/53-55)

149