Gnc hri 32 sayl tam orta mktbin

nformatika mllimi
Mhmmd Qurban olu Qurbanovun
tqdimat

l-Xarzmi
Dvrnn n byk alimlrindn biri olan bu Abdullah
Muhammd bin Musa l-Xarzmi Qrb elm dnyasnda drin
izlr qoymu riyaziyyat, astronom v corafinasdr.
Xarzmi mrnn byk bir hisssini Badaddak BeytlHikmd keirmidir. Cbr v alqoritm elminin banisi v bu
elmlr ad vern slam alimi olmudur. Xarzminin ad
Avropada latnca Alkhorismi kimi tlffz edildiyi n,
tapd metoda alqoritm ad verilmidir.
Xarzmi cbr sahsind ilk sri olan Kitabl Mxtsr fi
Hesabil Cbri Mqablnin (Cbr v Mqayis Hesablar)
mllifidir. Xarzminin bu sri riyaziyyat elminin tarixi
baxmndan ox hmiyytli irlilyiin balanc olmu v 600
ildn ox mddt rzind riyaziyyatn tdrisi n tml hesab
olunmudur. Rocer Bekon, Fibonai kimi alimlr onun srini
heyranlqla tdqiq etmi v z drslrind bu srdn
faydalanmlar. 1500-c illrin sonlarna (1598-1599) qdr cbr
elmind tk mnb Xarzminin bu sridir.

Blez
Paskal
Mexaniki hesablama dvrnn sl tarixini Paskaln ad il
balayrlar. 1642-ci ild byk Fransa alimi v ixtiras Blez
Paskaln hazrlad cmlyici man hesablama sahsind yeni
mexanika dvrnn balancn qoydu. Deyilnlr gr Paskal
bu man z atas Etyen Paskaln iini ynglldirmk
mqsdil hazrlamdr. Bel ki, Etyen kardinal Rielenin
zamannda vergi yan vzifsind ald n, znn ox
byk vaxtn v gcn ll apard hesablamalara srf edirdi.
Bel yorucu hesablamalar atasndan ox Paskal hvsldn
xardrd, ona gr d gnc alim bu proseslri hyata keirn
man dzltmk fikrin dr v 19 yanda znn
Paskalina adlandrd hesablama mannn modelini
hazrlayr. Paskalinann konstruksiyas saatlarda olduu kimi
dili arxlardan ibart idi v hesablama bu arxlar myyn
qaydada frlatmaqla aparlrd. Alimin bu manda istifad etdiyi
ideya bu gn d bir ox avtomobillrin spidometrlrind,
elektrik sayaclarnda istifad edilir. Paskalinann ox baha baa
glmsi, elc d onun yalnz 6 trkibli ddlrl toplama v
xma mliyyatlar apara bilmsi, bu mann geni yaylmasna
imkan vermmidir. Hal-hazrda Paskalina man Parisin
incsnt muzeyind saxlanlr.

Paskalin
a

Vilhelm Leybnis
Qotfrid Vilhelm Leybnis 1646-c il iyun aynn 21-d
Almaniyann Leypsiq hrind anadan olub. O, erkn
yalarnda vaxtnn oxunu atasnn kitabxanasnda keirrmi.
Leybni simvolik mntiqi znginldirmi, mntiqi toplama v
vurmann, inkar v oxarln prinsipial xsusiyytlrini
formaladrb. Leybni masir hesablamalarda mhm rol
oynayan simvolik mntiqdn savay, hminin lazmi hesab
hrktlrinin n sad formaya gtirilmsind ikili say
sisteminin stnlyn grb. Fransz riyaziyyats Pyer
Simon Laplas 100 il sonra yazb:"Leybni ikili hesabda
yaradlma tsvirini grrd, 1 v 0 say sistemind btn saylar
ifad edirlr."Leybni Tomas Barnet yazmd:"Mn Paskaln
manndan tamamil frqli hesab man yaratmaq nsib olub.
Bel ki bu man byk ddlr zrind vurma v blm
mliyyatn bir anda yerin yetirmy imkan yaradr."
Leybniin hesab man dnyada 4 hesab mliyyatnn yerin
yetirilsi n tyin olunmu ilk man olub. Leybni hesab
man zrind ildiyi mddtd, hminin ikili say sistemi il
mul olmaa davam edib. Bu gn, lbtt ki, Leybni dedikd
gz nn z dvrnn n byk al sahibi glir.

Herman Hollerit
Nazik kartondan hazrlanan perfokart kartn myyn
mvqelrind dliklrin olub-olmamas il informasiyan tqdim
edir. Hmin quru amerikal Herman Hollerit trfindn
hazrlanan statik tabulyator (hesab man) idi. O, bu man
1890-c ild AB-da keirilck halinin siyahya alnmas
zaman nticlrin emaln srtlndirmk mqsdil yaratmd.
Holleritin tabulyatorunun kartlar dollar kaz lsnd idi.
Hr bir kartda 12 crg var idi, onlarn hr birind ya, cins,
doum tarixi, uaqlarn say, ail vziyyti v digr mlumatlara
uyun olan 20 dlik amaq olard. Siyahya alman keirn
agentlr soruulanlarn cavablarn xsusi formulyarlara (xidmt
kitabas) qeyd edirdilr. Doldurulmu formulyarlar Vainqtona
gndrilirdi. Vainqtonda formulyarlardak informasiyan karta
uyun dlik ama yolu il krrdlr. Sonra perfokart
tabulyasiya (hesab) man il laqli xsusi quruya
yklyirdilr, orada onlar (perfokartlar) nazik iynlr
keirilirdilr. yn dliy kedikd mann mvafiq elektrik
zncirind laqni qapayrd. Bu is frlanan silindrlrdn ibart
olan sayacn bir mvqe irlilmsin gtirib xarrd.

Con Neper
Cmiyyt n faydal olan ikinci hesablama texnikas
otland riyaziyyats Con Neper trfindn kf olunub.
Neper 1614-c ild loqarifma cdvlini kf etmi alimdir, o,
bilirdi ki, loqarifma vasitsil istniln ddi tapmaq
mmkndr. Neper tapd ki, iki ddin loqarifmlrinin
cmi bu ddlrin hasillrinin loqarifmin brabrdir. Bunu
bilndn sonra vurma mliyyat asanlad, iki byk
ddin hasilini bilmk n loqarifma cdvlind bu
ddlri tapb toplamaq v antiloqarifma cdvlind buna
uyun rqmi tapmaq kifayt idi. Amma bu proses ox vaxt
aparrd, Neper 1617-ci ild bu ii tezldirmk n
seqmentli oxlardan ibart alt yaratd, hans ki, bu alt
"Neperin ubuqlar" ad il tarix dd v sonradan
mexaniki altlr yaratmaq n sas oldu. Neperin
lmndn sonra 1618-ci ild ingilis riyaziyyats v
astronomu Edmund Qnter loqarifma xtkeini yaratd.

arlz
Bebbic
arlz Bebbic (ing. Charles Babbage; 26 dekabr 1791, London,
ngiltr - 18 oktyabr 1871) ingilis riyaziyyats, ilk analitik
hesablama mann ixtirasdr. Tabulyasiya n man (182022) qurmu v hazrlamdr. 1822-ci ildn frq mannn
yaradlmas zrind ilyib. 1833-d universal rqmsal
hesablama mannn layihsini - masir EHM nmunsini
hazrlayb.Bebbic, bhsiz ki, bugnk gnd kompter
adlanan hesablama mann yaradlmas ideyasnn ilk
mllifidir . Bebbic 1834-c ild proqramladrlan hesablama
mann yaradlmas haqqnda fikirlir. O, bu man analitik
adlandrr (masir kompterin nmunsi). "Frq man"ndan
frqli olaraq, analitik man xeyli msllri hll etmy imkan
verirdi. Mhz bu man onun hyatnn ii olur v olmndn
sonra ona hrt gtirir. O gman edirdi ki, yeni mann
qurulmas "frq man" il mqayisd daha az vaxt v vsait
tlb edck, nki o daha sad mexaniki elementlrdn ibart
olmal idi. Bebbic 1834-c ildn analitik mann layihsini
hazrlamaa balayr. Masir kompterin arxitekturas bir ox
eyd analitik mann arxitekturas il oxardr. Bebbic analitik
manda nvbti hisslri nzrd tutmudu: anbar (store),
dyirman (mill), idar edn element (control) v giri/x
qurular.

Ada Lavleys

Ada Bayron ilk kompter proqram trtib etmi v nsillr onu

"ilk proqram" qadn adlandrmlar. O, uaqlqdan
riyaziyyatla uurla v hvsl mul olub. Mllimi mhur
ingilis riyaziyyats v mntiqisi Avqust de Morqan idi.
Anabella Milbankn dostlar srasna grkmli ingilis alimi v
ixtiras arlz Bebbic d daxil olmudur. Gnc Ada onun
emalatxanasna getmi v arlz Bebbicin hesablama manlar
zrindki ilri il tan olmudu. Masir riyaziyyatlar kimi
Ada Lavleys d kompter proqramladrmasn ilk vvl
mslnin qoyulmasndan balam, sonra proqramladrma
n lverili hesablama metodu semi v yalnz bundan
sonra proqramn trtib edilmsin balamdr . 1842-ci ild
taliya mtxssisi L.F.Menabrea Bebbicin taliyadak leksiya
yazlarndan istifad edrk analitik mann texniki izahatn
vern bir mqal drc etdirir v qrafinya Lavleysdn bu
mqalni ingilis dilin trcm etmyi v ona rhlr vermyi
xahi edir. Menabreann mqalsin verdiyi kommentarilrd
Ada dvr, dvrd dvr, dyin, idarnin rti trlmsi
v s. kimi proqramladrmann sas anlaylarn analiz edir.

Alan Trinq
Trinq hesablama mannn universal tbitli olduunu
anlayan ilk adam olub. O gstrdi ki, sad Trinq mannn
tsvirini istniln mana daxil etmkl onun kimi (Trinq
man) ilyn universal man yaratmaq olar. Neyman v
Trinq arasnda hesablama v "dnn" man trafnda ilk
mhazirlr ba tutmudu. 40-c illrin sonlarnda Trinq
"Dnn man", man intellekti zrind alb. Bu, halhazrda "Sni intellekt" ad altnda bir istiqamt kimi tkkl
tapb. Bir ox alimlr, xsusn d C.Sirl Alan Trinqi sni
intellektin banisi hesab edirlr. Tyurinqin ideyalarnn bzilri
ifr ama iind ox mhm rol oynamdr.kinci dnya
mharibsind istifad olunan Eniqma nn da ifrlrini
Trinqin Giqant- amdr. Alan Metison Trinqin
hesablama dnyasndak xidmtlri ox bykdr. Buna sbut
olaraq, mhur Hesablama texnikas Assosiasiyas (ACM Association for Computing Machnery, 1947-ci ild yaradlb)
onun adna mkafat tsis edib. 1982-ci ild Toronto
universitetinin alimlri Paskaldan daha gcl
proqramladrma dili yaratdlar v onu Trinq adlandrdlar.

Con Fon Neyman

Masir kompyuterlrin sas i prinsiplri XX srin 40-c
illrind Amerika alimlri Con Fon Neyman, Q.Qoldsteyn v
A.Beris trfindn verilmidir. Hmin prinsiplr 1946-c ild
AB-da ENAK adl universal kompyuterin yaradlmas il
hyata keirilmidir. Bu tarix masir kompyuter texnikasnn
yaranma tarixi hesab olunmudur. El hmin vaxtdan etibarn
kompyuter texnikas v texnologiyas yksk srtl inkiaf
etmy balamdr. Neyman ENAC-dak potensial hiss
edrk daha mkmml kompyuter xyal edirdi. O dnrd
Mn
ki, bundan daha yksk gstricilr malik v daha
tiqi
Mrk
qur zi
hmiyytli kompyuter hazrlaya bilr. Neyman ENAC v
u
idaret
EDVAC layihlrinin mslhtisi tyin olunur. O anlayrd
m
ki, bu layihlrin realladrlmas elm n ox hmiyytlidir.
mexani
zmi
Mauli v Ekkertin qrupuna qoulduqdan sonra 1945-ci ild
Neyman znn yksk nfuzundan istifad edrk EDVAC
manlar bard hesabat adl sr yazr. Qoldstayn bu
hesabat AB v ngiltr alimlrin gndrir. Bellikl,
Yad
x
da
Neyman ilk kompyuter layihsinin tbbskar kimi qbul

Gir
edilmy balanr. 4000 elektron lampa v 10000 kristal
i
Neyman
diodlar hat edn EDVAC 1952-ci ild tamamlanr.
arxitekturas

Hovard Ayken
. Bebbicin ideya v konsepsiyalar yazlmasndan 80 il sonra
hyata kedi. Bu ideyalar, praktiki olaraq, hyata keirn insann
ad is Hovard Hetauey Ayken idi. eyz Ayken IBM firmasna
mracit etmyi tvsiy etdi, onun bu firmann prezidenti Tomas
Uatsonla tanl bel oldu. 1939-cu ild mqavil baland, hans ki
IBM firmas AB hrbi-dniz mssissinin maliyy dstyi il
Ayken mannn yaradlmasn hdsin gtrd. 7 il sonra, 1944-c
ild "Mark-Q" adn alm man qurulmaa balad. Manda
istifad olunan rele, sayaclar, laqlndirici qurular, ap edn
mexanizmlr, perfokart daxil etmk n qurular o vaxt IBM
firmasnn istehsal etdiyi tabulyatorlarn standart hisslri idilr.
1947-ci ild Aykenin laboratoriyasnda o vaxtlar n qeyri-adi
xsusiyyti olan yeni releli "Mark-1" man yaradld: o eyni
zamanda 2 mxtlif tapr yerin yetir biln bir v ya iki ayr
man kimi ilyirdi. Bir rejimdn digrin keid keirici vasitsil
ba tuturdu. Harvordda Ayken trfindn hrbi hava

qvvlri n yaradlan son kompter "Mark-IV" 1952-ci

ild baa atd. . lk kompilyatorun v ilk proqramladrma
dilinin yaradlmasnda olan thfsi danlmazdr, onun ad is
hmin dvrd Hovard Ayken v onun kompterlri il
qrlmaz surtd baldr.

Vannevar Bu
Elm, xsusil amerika elminin tarixind bu xsin ad ox
byk hrmt malikdir. Vannevar Bu grkmli alim,
mhndis v tkilat olub. "Buun hm ba, hm d llri
yax ilyirdi. O, bs yer Amerikann n parlaq
mhndislrindn saylmayb." - Norbert Viner yazb. O, ilk
diferensial analizatorlar hazrlayb, onlar sonralar analoq
hesablayc manlar adlandrlblar, ilk hibermtn sistemi "Metex"-i yaradb, AB Milli Elm fondunun sasn qoyub,
hminin o, grkmli alimlr dstsi yetidirib; onun
agirdlrindn yalnz Klod ennonun adn kmk kifaytdir.
1938-ci ild Bu mikrofilmlrd srtli informasiya axtar
n quru yaradr v onu patentlyir. Bu yax baa drd
ki, analoq manlarn dqiqliyi azdr v 1936-c ild
"nstrumental analiz" adl iind o, rqmsal hesablayc
manlarn yaradlmasna iar edir. 1937-1938-ci illrd o htta
MIT-in tdqiqat proqram rivsind proqram idar etmsi
il olan kompterin yaradlmas zr ilkin hesablamalara
balayr. Lakin Bu mrnn son illrind ya bu ii unudur, ya
da ki rqmsal manlar il bal mharibdn vvlki iinin
dyrini qiymtlndirmir. Bu iin 1942-ci ild qbul edilmmsi
d sbblrdn biri ola bilr.

Con Ekkert
Ekkert hl tlb ikn professor Con Moli il birlikd kompyuter
avadanl sahsind bir ne faydal hazrlama dzltmidilr. Molidn 12
ya cavan olan Ekkert texnika sahsind hqiqtn virtuoz (mahir sntkar)
idi. O, 8 yanda kiik qbuledici hazrlamd.
Onlar 1946-c ild hkumtin sifarii zr "Eniac" (Electronic Numerical
Integrator and Computer - elektron rqmli inteqrator v hesablayc)
mann yaratdlar. Mann konstruksiyas hddindn artq mrkkb idi;
17468 lampa istifad edilmidi. Bu qdr sayda lampadan istifad edilmsi
"ENIAC" mannn onluq say sistemind ilmsi il bal idi. Moli onluq
say sistemin stnlk verirdi v yaxud istyirdi ki, "man insana aydn
olsun".
Saniyd 100 min impuls tezlikl eyni zamanda 17 min lampa ilyirdi. Ona
gr hr saniy 1,7 milyard vziyyt yaranrd v bu zaman lampalardan n
az biri ilmirdi. Ekkert bu problemi d hll etdi: lampalara bir qdr daha
aa grginlik vermy baladlar v qzalarn say hftd bir v ya ikiy
qdr azald. Man onluq say sistemi il ilyirdi.
1948-ci ild Ekkert v Moli universiteti trk etdilr v xsi kompyuter
firmalarn yaratdlar. Onlarn tqdim etdiyi yeni model - "Binac" (Binary
Automatic Computer) adlanrd v bu manda informasiyann saxlanlmas
n artq perfokartlardan deyil, maqnit lentindn istifad edilmidi.
Ekkert v Molinin 1951-ci ild tqdim edilmi nc modeli "Univac-1"
(Universal Automatic Computer), biznesd mxtlif msllrin hll edilmsi
n nzrd tutulmudu.

Ted Hoff
Kompter tarixinin inqilabi hadislri srasnda
"mikroprosessor" ad altnda proqraml mntiqi blokun
yaradlmas hmiyytli yer tutur. Silisiumdan (kimyvi
element) hazrlanan idar olunan proqramladrlan
hesablayc blok ideyas 1971-ci il noyabr aynn 15-d
ictimaiyyt tqdim olunub.1971-ci ild "Electronic
News" jurnalnda "nteqral elektronikasnda yeni era"
bal altnda reklam mqalsi ap olunmudu. Hmin
mqald Intel firmas 4004 nmrli mikroprosessoru v
onun yaradcs Ted Hoffu tqdim edib. Intel firmasnn
yaradclarndan biri olan Qordon Mur bu
mikroprosessoru "briyyt tarixinin n inqilabi
mhsullarndan biri" adlandrb. xtira o qdr
hmiyytli idi ki, Hoff XX srin n byk alimlrindn
biri kimi qbul edilib. Hoffun hazrlad
mikroprosessorun sas stnly onun oxfunksiyal
olmas idi. 1974-c ild Intel firmas Hoffun hazrlad
mikroprosessorun ttbiq imkanlarnn srhdsiz
olduunu baa dmdr.

Con Atanasov
Elektron rqmsal kompteri kim ixtira edib? 70-ci illrin
vvllrin qdr bu suala cavab vermk asan idi; onlar Con
Mauli v Con P. Ekkert idilr; 1943 - 1946-c illrd
faliyyt gstrn elektron rqmsal kompter - ENIAC-
yaradblar. Lakin 1973-c ilin oktyabr ayndan sonra
mhkmnin qrarna sasn, Con V. Atanasovu elektron
kompterin ixtiras adlandrblar.Mauli v Ekkert
mhkmnin daltsiz qrar xardn bildirmidilr, bel ki
Atanasovun kompteri he vaxt ilmyib. Alimlrin
ksriyyti hal-hazrda hesab edirlr ki, msl indiy qdr
hll edilmyib v son nticd, el d maraql deyil. Bir eyi
minlikl demk olar ki, Atanasov, Berri, Mauli v Ekkert
elektron kompterin inkiafnda hmiyytli rol oynayblar.
Atanasov elektron rqmsal kompterin ixtiras olmas
qrarn bir "qrib" sfrdn sonra sbut etmk istyib.
1954-c il iyul aynn 15-d IBM firmasnn patent
brosundan vkil Atanasova ba kmi v ona demidir:
"gr siz biz kmk etsniz, biz Mauli - Ekkertin
kompter olan patentini lv edirik. Bu, Sizdn gtrlb".
1943-c ild Atanasovun Mauli il qsa dann vkil
baqa cr tqdim etmi v Atanasov z dzlyn inanb.

Con Makkarti
Con Makkarti (4 sentyabr 1927, Boston 24 oktyabr 2011,
Stenford) kompter sahsi zr grkmli amerika alimi,
"sni intellekt" (1955) termininin mllifi, Lisp (1958)
proqramladrma dilinin ixtiras, funksional
proqramladrmann banisi, sni intellekt tdqiqatlar
sahsindki byk thflrin gr Trinq Mkafat (1971)
laureat. O, sni intellekt n riyazi mntiqdn istifad
edilmsi fikrini mdafi edib. Makkarti 1958-ci ild Lisp
proqramladrma dilini yaradb v 1960-c ild Communications
of the ACM jurnalnda onun tsvirini drc edib. Lisp
proqramladrma dili Fortran proqramladrma dilindn sonra
bu gn kimi istifad ediln ikinci yksk sviyyli
proqramladrma dilidir. . O, 2003-c ild kompter elmlri
sahsind Bencamin Franklin Medalnn sahibi olub.
Con Makkarti 2011-ci il oktyabr aynn 24-d, 84 yanda
dnyasn dyiib.

Niklaus Virt

Niklaus Virt, hr eydn vvl PASCAL proqramladrma

dilinin yaradcs kimi tannr. Bundan lav, onun hesabnda
MODULA-2, OBERON v s. kimi hazrlamalar var. 70-ci Virt,
hminin "Lilit" frdi kompterini quradrm v MODULA2 dilindn istifad edib.OBERON doktor Virt trfindn
1987-ci ild yaradlm v Uran planetinin peykinin rfin
adlandrlm daha bir proqramladrma dilidir. Virt, hminin
bir ne kitabn mllifidir: "Verilnlrin alqoritm v
strukturlar", "OBERON dilind proqramladrma",
"PASCAL - istifadi tlimat v mlumat kitabas" v
"Rqmsal mliyyatlar layihsi". Aadak mkafatlara layiq
grlb: IEEE Emanuel Piore Award (1983)
ACM Turing Award (Trinq mkafat) (1984)
IEEE Computer Pioneer (1988)
Prix Max Petitpierre (1989)
IBM Europe Science and Technology Prize (1989)
Marcel Benoit Prize (1990)
Orden Pour le Merite (1996)
Leonardo da Vinci Medal (1999)
ACM Outstanding Research Award in Software
Engineering (1999).

Norbert Viner
nformatikann kklri baqa elm-kibernetikaya gedib
xr.Kibernetika anlay is XIX srin birinci yarsnda
yaranmdr.Bu sz ilk df fransz fiziki Andre Mari Amper
iltmidir.O, kibernetika dedikd insanlar idar etmyi,
baqa szl, cmiyyti idar etmyi nzrd tuturdu.slind,o
zaman he el bir elm yox idi v Amper mvcud olmayan bir
elmi kibernetika adlandrmdr.Kibernetika yunan sz
olankibernetikosdan gtrlmdr v mnas idar
etmkd mahirdemkdir.
Amperdn sonra kibernetika yz ildn ox bir mddt
rzind,demk olar ki, tam unuduldu. Yalnz 1948-ci ild
grkmli Amerka riyaziyyats Norbert Viner kibernatika
anlayn yenidn elmi dbiyyata gtirdi v onu canl
tbitd v texniki sistemd idaretm haqda elm kimi
mnalandrd.Bir elmd canl tbitl texniki sistemin
birlmsi mslsi mxtlif lklrin alimlri trfindn
kskin qarland.Kemi SSR-d is bu elm htta yalan elm
adlandrlrd v uzun mddt bu sahd ilr dayandrld.Bu
gn kibernetika psixologiya v riyazi mntiq arasndak
laqni yrnmkl brabr, sni intellektin yaranmas
metodlarn ilyir.

Konrad Zuse
XX srin 30-cu illrind Berlin tyyar zavodunda mhndiskonstruktor ilyn Konrad Zuse btn vaxtn tin
hesablamalarla keirirdi. 1936-c ild o, hyatn bir qdr
ynglldirmk (hesablamalarla ii asanladrmaq) n Z1
mexaniki kalkulyatorunu yaratd, hans ki yadda v modula
malik idi, "bli/xeyr" prinsipi (btn masir kompterlr
kimi) sasnda ilyirdi. 3 ildn sonra hazrlanan yeni Z2
modelind mexaniki hisslrin bir hisssi elektron hisslrl
vz olundu. 1941-ci ild hazrlanan Z3 modelini is dnyada
ilk elektron, proqramladrlan v rqmsal kompter
adlandrmaq olard. Z3 modeli informasiyann saxlanlmas
n perfokartdan deyil, kino plyonkadan istifad edirdi.
Nasist hkumti sonrak modellr vsait ayrmad v
mharibnin sonunda Berlin hrinin bombalanmas zaman
Z kompterinin btn modellri Zuse Apparatebau binas Konrad Zuse trfindn yaradlan dnya tarixind ilk
kompter kompaniyas il birlikd mhv oldu. Tdqiqat
davam etdirmk n alim svery getdi, harada ki Z4
modelini yaratd (modelin yar hisssi Almaniyada
hazrlanmd).

Duqlas Engelbart
Kompter siann, hipermtni ixtira edib, e-mail
sisteminin ixtirasnda Rey Tomplisona kmk edib, @
simvolunun yaranmasna kmk edib. nsann manla
qarlql laqsinin yrnilmsind pioner olub. .
Engelbartn laboratoriyasnn meynfreymi ARPANet
bksin qoulmu ikinci kompter idi. gr kims
bilmirs, ARPANet hrbi layihsi internetin ulu
babasdr. Duqlasn komandasna ARPANet Network
Information Center yaradlmas taprlmd. V mhz bu
zaman siana oxar ilk manipulyator yaradlr. Siann ilk
ilk prototipi Engelbartn kolleqas Bill nqli (Bill
English) trfindn 1964-c ild yaradlb. Sian aac
qutudan ibart idi. Qutu daxilind 2 perpendikulyar arx
v dym yerlirdi. Onu geni ktly 1968-ci il dekabr
aynn 9-da NLS imkanlarnn tqdimat gediind
gstriblr. Engelbart siana patenti bir ne il sonra
(1970-ci ild) alb.

Cek Kilbi
lk inteqral sxem layihsini "Texas Instruments" irktinin
rhbrliyin onun gnc mkda Cek Kilbinin 1958-ci il sentyabr
aynn 12-d nmayi etdirdiyi hesab edilir. Mlumat n bildirim
ki, 1947-ci ild tranzistor ixtira edilmidi. Tranzistor lampa il
mqayisd daha etibarl, qnatcil v miniatr yarmkeirici cihaz
idi. Cek Kilbi mxtlif tipli (tranzistor, kondensator v rezistorlar)
bir ne miniatr radio detal germanium yarmkeiricisindn
ibart tk monolit kristal zrind birldirmyi tklif etdi. Sxemin
llri d (7/16 x 1/16 dym) indikilrl mqayis oluna bilmz.
Bununla bel bu sxem ildi! nteqral mikrosxem bir tranzistor, bir
ne rezistor v kondensatordan ibart idi. Quru z vzifsini
yerin yetirdi: sinusoidal dalan ossiloqraf ekranna xarda bildi.
Cek Kilbi 2000-ci ild inteqral sxemin ixtirasna gr fizika zr
nobel mkafat il tltif edildi. Bununla bel Kilbi z nitqind
bildirmidi ki, Robert Noys da bu mkafata n az onun qdr layiq
idi v mkafatn olmdn sonra verilmdiyin gr tssflndiyini
ifad etmidi. Qeyd edim ki, inteqral mikrosxemlr informasiya
texnologiyalarnn inkiafnn sas hrkt qvvlrindn biri oldu.
Bugnk gnd mikrosxemlr istniln elektron qurunun beyin v
sb sistemi rolunu yerin yetirir. Onlar daima yeni sahlrd ttbiq
edilirlr.

Stefan
Voznyak
Frdi kompter ilk df 1970-ci illrin ortalarinda Stiv
Voznyak trfindn yaradlb. Stiv uaqlqdan elektrik
cihazlar il ox maraqlanb. El bu maraq da onu personal
kompteri yaratmaa gtirib xard. lk kompteri qarajda,
dostu Stiv Cobsla birlikd yb. Dzdr, hmin kompter
indikilrdn ox-ox frqlnirdi. ndi kompterlr insann
grdy ilrin oxunu z grr. Htta insann yerin
dnb, thlil edib, ntic xarma da bacarr.
Stiv Voznyak 70-ci illrin ortalarnda tipik texno-qik (texnika,
kompter detallar il maraqlanan) idi. O, gndzlr "Hewlett
Packard" da ilyir, geclr is Altair kimi kompter
konstruksiyalarnn zrind alrd. Gnlrin birind Stiv
Voznyaka aydn oldu ki, sas kompter detallar (hisslri) o
qdr ucuzlab ki aylq maa il kompter n lazm olanlar
(hiss, quru) ld etmk olar. O, ideyasn hyata keirmk
n i dostu Stiv Cobsu da qodu. Onlar btn bo vaxtlarn
llrind lehimlyici kompter arxasnda qarajda keirirdilr..
1976-c ilin vvlind artq ntic var idi: Apple 1 - 4kb mli
yadda, 1Mhz prosessor - MOS 6502, aac korpus, klaviatura.
Apple 1 ilk vziyytd satlan ilk frdi kompter idi.

Seymur Krey

Seymur Krey hyatn superkompyuterlerin hazrlanmasna hsr

edib. Tsadfi deyil ki, onu superkompyuterlrin atas
adlandrrlar. O hesab edirdi ki, n qdr az insan kompyuterin
hazrlanmasnda itirak edrs, layih daha ox uurlu olar. O,
yalnz karanda v kazdan istifad edrk z kompyuterlrini
hazrlayrd. Hr gn 8,511ld kaz zrind dymlr yazrd.
1962-ci ilin 22 avqustunda Control Data irkti CDC 6600
modelini tqdim etdi. Bu, o zamann n gcl kompyuteri idi v
CDC-ni snayenin lideri etdi. Bu BM irktinin istehsal etdiyi
Stretch kompyuterindn 3 df gcl idi. CDC 6600
kompyuterind 10 periferiya prosessoru il birg oxsayl hesabmntiqi qurular mann mhsuldarln saniyd 3 milyon
mliyyatla tmin etdi. Bellikl, O Cray Research firmasnn
sasn qoydu. 1976-c ilin martnda Cray Research firmas
Cray-1 adlandrlan unikal superkompyuterini istehsal etdi.
1978-ci ild Cray Research Cray-2 modelini yaratmaq
qrarn elan edir. Bu, Cray-1 modelindn 400 df mhsuldar
olmal idi. Cray-2-nin ilk nmunsi 1985-ci ild Livermor Milli
Laboratoriyasnda qurulmudu.

Bill Qeyts

Bill Qeyts (Bill Gates) v ya Uilyam Henri Qeyts III (William

Gates III) (tam ad) dnyann n zngin insanlarndan biri,
kompter maqnat, Microsoft (Microsoft) korporasiyasnn banisi
v sahibidir. O, kollecd Traf-O-Data irktini yaradr. Orda
glck maqnatn sinif yoldalar ilyirdilr. Onlar yerli
hakimiyyt n kompter proqramlar hazrlayr, hr
nqliyyatnn hrkt qrafiklrini hesablayrdlar. Bill k
hrktinin nizamlanmas n proqram yazanda onun 15 ya
var idi v o, bu layihd 20000 dollar qazanr. 17 yanda is o,
Bonnevil bndinin enerji blgs zr proqram paketinin
yazlmas tklifini alr. 1974-c ilin dekabr aynda Bill Qeyts 397
dollara satlan kompter grr. Dostu Pol Allenin szlrin gr,
onu istniln xs ya bilrdi. Manda atmayan yegan ey
proqram tminat idi. Bill Qeyts v Pol Allen M.I.T.S firmasnn
nmayndlri il laq saxlayaraq, onlara Altair 8800 kompteri
n proqram tminatn (BASIC versiyasn) tklif edirlr. Frdi
kompterin hr bir i yerind v hr evd vzedilmz olacana
qti min olan Bill v Pol frdi kompterlr n proqram
tminat hazrlamaa balayrlar. Bill Qeytsin frdi kompter
inkiafnn glcyini grmk qabiliyyti Microsoft-un v proqram
tminat snayesinin mvffqiyytinin sas amili olub.

Stiv Cobs

Dnyan ovuca sdran dahi.

Stiv Cobs kimi daha mhur olan Stiven Pol Cobs (ing. Steven
Paul Jobs, Steve Jobs) Apple, Next, Pixar irktlrinin
banilrindn biri, dnya kompter snayesind sas
fiqurlardan biri, bir ox eyd onun (dnya kompter
snayesinin) inkiaf gediini myyn etmi insandr. Apple
irktinin eks-icra direktoru, iPhone, iPad, iPod kimi
dnyaca mhur brendlrin ixtirasdr. Cobs personal
kompyutinql, mobil texnologiyalar v proqramlarla bal
innovasiyalarna gr tannr, ancaq o hminin dnyann n
mhur video oyunlarndan birinin d yaradclarndan biridir.
1975-ci ild Cobsa Atari trfindn Breakout oyunu
zrind ilmk n tklif glmidi.
Stiv Cobs tez-tez bel demyi sevrdi: o, hr gn el yaayr ki,
sanki bu, onun n son gn idi. Bu sbbdn o, bizim
hyatmz, btvlkd snayelrin i prinsiplrini dyidir
bildi.

Ted Nelson

1962-ci ild "hipermtn" terminini ixtira edn v onu 1965-d

geni ktly atdran insan kimi tannr. Nelson, hminin ilk
df "hipermhit" v ya "hipermedia" (hypermedia) kimi
anlaylardan istifad edib. Ted Nelson 1960-c ild sad
istifadi interfeysi il kompyuter bksi sisteminin
yaradlmas mqsdi il Xanadu layihsini yaradr. "Xanadu"
adn o, S. T. Kolricin "Kubla Xan" poemasndan gtrb.
Xanadu hipermtn sistemi 1974-c ild "Computer Lib" v
"Dream Machines" kitablarnda v 1981-d "Literary
Machines" kitabnda tsvir edilib. Nelson nzriyysinin bzi
aspektlri Tim Berners-Li trfindn ixtira edilmi mumdnya
hrmk toruna uyun olaraq istifad edil bilrdi, lakin Ted
Nelson World Wide Web, XML haqqnda narazln bildirir v
iddia edir ki,Tim Berners-Linin ii onun iinin olduqca
sadldirilmi variantdr. Nelson, hminin ZigZag adl yeni
informasiya strukturunu hazrlayb. Onun haqqnda mlumat
Xanadu layihsinin veb saytnda yerlir. Hal-hazrda Ted
Nelson Oksford Universitetinin hm filosofu, hm d
professorudur v informasiya, kompyuter v istifadi
interfeyslri sahsind ilyir.

Tim Berners Li
Cnab Timoti Con Berners-Li mumdnya hrmk torunun
v World Wide Web Konsorsiumunun rhbri kimi tannr. O,
internetin inkiafn mahid v ona nzart edir. Oksford
universitetind oxuduu illrd Berners-Li z dostlar il
birlikd hakerlik il mul olublar. Onlar buna gr tutulmu
v universitet kompterlrindn istifad etmk hququndan
mhrum ediliblr. O, mumdnya hrmk torunun
yaradlmas n Enquire sisteminin sasn tkil edn
ideyadan istifad edib. Hminin ilk veb syyah v redaktor,
httpd (HyperText Transfer Protocol daemon) adlanan ilk veb
server yaradb. lk veb sayt http://info.cern.ch adlanr v 1991-ci
il avqust aynn 6-da yaradlb. Sayt WWW (World Wide Web),
syyahlar v server sazlamalar haqqnda izahedici
informasiyadan ibart idi. Sayt, hminin ilk veb kataloq saylr.
1994-c ild Tim Berners-Li Massausets Texnologiya
universitetind World Wide Web Konsorsiumunun (W3C)
sasn qoyub. 1999-cu ild Time Magazine jurnal Tim Berners
Lini 20-ci yzilliyin 100 n nfuzlu insan siyahsna daxil edib.
2004-c il iyul aynn 21-d Tim Berners-Li Lankaster
universitetind (Lancaster University) fxri elmlr doktoru
adna layiq grlb

Rey
Tomlinson
Rey Tomlinson ARPANET (yetmiinci illrd bk artq 15
dym malik idi) bksinin uzaq dymlrin fayllarn
trlmsini tkil etmk n bir ne istifadiy eyni
kompyuter rivsind mlumatlar mbadilsin icaz
vermkl "lokal" potu tkil edn SNDMSG sistemi v
fayllarnn trlmsi protokolu CYPNET il tcrb
aparmaa balayb. lk mlumat Rey Tomlinson
laboratoriyada olan kompyuterlrin birindn qonuluqda
yerln digr kompyuter gndrib. Kompyuterlr z
aralarnda ARPANET vasitsil birldirilmidi. Professor
proqramn ildiyin min olana kimi mlumat bir
kompyuterdn digrin dflrl gndrib. Xatrladaq ki, ilk
vvl e-potdan alimlr yalnz z aralarnda operativ
informasiya mbadilsi etmk n istifad edirdilr. Zaman
kedikc Tomlinsonun kfi insanlarn gndlik istifad etdiyi
v faydaland bir nsiyyt vasitsin evrildi. vvllr epotla trln informasiya ancaq mtn halnda olurdu. Artq
bu gn e-potla gndrdiyin mtn istniln fayl qomaq, kil,
ss, gif-animasiya, flash-obyektlr lav etmk olar. Rey
Tomlinson informasiya texnologiyalar sahsind smrli
faliyytin, ld etdiyi uurlara v elmi tdqiqatlarna gr bir
sra mkafatlar ld edib.

Vinton Serf
Vinton Qrey Serf "TCP/IP" (Transmission Control
Protocol / Internet Protocol) - verilnlrin trlmsi
protokolunun yaradcs, internetin yaradclarndan biridir.
2000-2007-ci illrd internetd Adlar v Nmrlr zr
Qeydiyyat Korporasiyasnn (Internet Corporation for
Assigned Names and Numbers v ya ICANN) sdri olub, 2005ci ildn etibarn "Google Inc" irktinin vitse-prezidentidir.
Kaliforniya universitetind ilyn zaman Serf bilavasit
internetin slfi - "ARPAnet" bksinin yaradlmas
sahsind almaa balayb. O, 1970-ci ild bu layih
rivsind Robert Kan (Robert E. Kahn) il mkdalq
etmy balayb. Stenfordda ilyn zaman Serf E.Kan il
mkdaln davam etdirirdi v 1974-c ild onunla birlikd
"A Protocol for Packet Network Intercommunication"
mqalsini drc etmidi. Mqald "TCP" (transmissioncontrol protocol) - verilnlri mxtlif bklr arasnda
trmy imkan vern protokol tsvir edilmidi. Bu ala gr
Serf v Kan ox vaxt "internetin atas" adlandrrdlar.
2004-c ild Serf v Kan Trinq mkafat il tltif ediliblr.
Serf bir sra institut v universitetlrin fxri doktorudur.

Linus Torvalds

z mliyyat sistemini yaratmaa balayarkn Linus

Torvalds hr hans firmalarla, msln Microsoft il rqabti
nzrd tutmamd, - bu sadc olaraq Helsinki universiteti
tlbsinin hobbisi idi. Sonradan bu hobbi hiss edilmdn n
midverici mliyyat sistemin evrildi, z d bu evrilmy
8 il tlb olunmudu. Linux mliyyat sisteminin tarixi,
prinsipc, Linusun Helsinki universitetin daxil olmasndan
vvl balanmd. Amsterdam universitetinin professoru
Endryu Tannenbaum minimal sistem tlblrin malik frdi
kompterd ily biln, UNIX mliyyat sisteminin
kiildilmi versiyas Minix mliyyat sistemini yazmd.
Torvalds universitet mxsus, Digital Equipment
korporasiyasnn Micro Vax mannda man vaxt ld
etmyin faydasz nticlrindn bezrk Minix mliyyat
sisteminin yenidn ilnmsi il mul olmaq qrarna gldi.
Minix mliyyat sistemi yrnmk vasitsi kimi vezedilmz
olsa da, lakin tam funksional mliyyat sistemindki kimi
ilmk mmkn deyildi. Oracle v Netscape kimi bir ox
proqram tminat istehsallar bu mliyyat sistemini
dstklmlrini elan etdilr; bu platformaya kommersiya
tkliflrinin say da artr.

Kasperskiy
Evgeniy Valentinovi Kasperskiy 1965-ci il 4 oktyabrda Novorosiyskd
anadan olmudur. O, 1982-ci ild MDU nzdind Kolmoqorova adna
18 nmrli fizika-riyaziyyat mktb-internatn bitirmidir. 1987-ci
ild kriptoqrafiya, laq v informasiya institutunu bitirmidir. 1989cu il oktyabrnda Evgeniy Kasperskinin kompterind akar olunan
Cascade virusu onun byk karyerasnn balancna sbb oldu.
1997-ci ildk Kasperskiy v onunla hmfikir olan insanlar tamamil
yeni mhsul - xsi antivirus hazrladlar. 1997-ci ild mhur
" " - Kasperski laboratoriyasnn sas
qoyuldu. Kasperskiy virus sahsi zr dflrl n mtbr
seminarlarda mxtlif mruzlrl x etmidir. O, kompter
viruslar tdqiqatlar tkilatnn (CARO) zvdr. nternet pasport
ideyas Kasperskiy mxsusdur. Mqsd odur ki, siz yen d internetd
olursunuz, lakin qeyri-qanuni ns etdikd msuliyyt dayrsnz.
2009-cu ild Rusiya Federasiyasnn elm v texnologiya sahsind
Dvlt mkafat laureatdr. ox vaxt Kasperski kompaniyasn onda
gnahlandrrlar ki, o, z virus v ona antivirus yazr ki, mhsulu
alsnlar. Evgeniy buna filosofcasna yanar v antivirus
mtxssislrini veneroloqlar il mqayis edir. Veneroloqlarn digr
veneroloji xstliklr yaratmasn gman etmk is axmaqlq olard.
Mntiqi yanamadr.

Ltfi Zad
deyalar il dnya elmini znginldirn, ixtiralar, nzriyylri,
axtarlar v yeniliklri il hamn heyrt gtirn byk alim,
grkmli xsiyyt Ltfi Zadnin ad artq xeyli vaxtdr ki, dnya
elminin nhnglri il bir srada kilir. O, Daim qrar qbul
edn elektron idaretm avtomatn i prinsipini 1950-ci ild
"GR-ONDA" qaydalar sasnda quraraq tsvir edir . 1965-ci
ild azrbaycanl alim Ltfi Zad trfindn tamamil yeni, ox
qiymtli qeyri-slis mntiq nzriyysi yaradld. Bununla da
dnya elm tarixind, kompter sahsind byk kflr edildi.
Professor Ltfi Zadnin "Zamana gr dyin bklrin tezlik
sahsinin inkiaf" (1949), "Qeyri-xtti szgclr nzriyysinin
yaradlmas" (1953), R.E.Bellman il birlikd yazd "Qeyrislislik raitind qrar qbul etmk" (1970), "Linqvistik dyin
v qeyri-slis "gr-onda" qaydalarnn konsepsiyas" (1973),
"Dispozisiya mntiqi" (1988), "Qeyri-slis qaydalar, qeyri-slis
qraf v qeyri-slis ehtimal hesab, soft computing nzriyysi"
(1991), "Szl ilyn kompyuterlr nzriyysi" (1996), "Qeyrislis informasiya qranulyasiya nzriyysi" (1997), "Tssrat
nzriyysi" (1998) dnya elminin inkiafnda mhm rol
oynayr.

Rafiq
liyev
R..liyevin respublikamzda v bir sra xarici lklrd
informatika v idaretm sahsind elmi-tdqiqat ilrinin
tkilind mstsna rolu olmudur. O, informatika v idaretm
nzriyysi sahsind nfuzlu elmi mktb yaratm,
Azrbaycanda, Rusiyada, Almaniyada v randa 130-dan ox
elmlr namizdi, 30 elmlr doktoru hazrlamdr. Onun tlblri
hazrda hmin mktbin nnlrini tkc Azrbaycann elm
mrkzlrind deyil, digr lklrd d (AB, Almaniya, Trkiy,
Rusiya, ran v s.) lyaqtl davam etdirirlr.R.liyevin elmi
ilrinin bzilri il tan olaq: Qeyri-slis modellrin adekvatlq
rtlrinin formaladrlmas (1984); Qeyri-slis intellektual
robotlarn nzriyysi v qurulma prinsiplrinin ilnmsi (1986);
Qeyri-slis neyron bklrinin genetik alqoritmlr saslanan
yrnm metodunun ilnmsi (1997); Qeyri-slis zaman srlar
sasnda yeni proqnozladrma sullarnn yaradlmas
(2002);mumilmi dayanqlq nzriyysinin yaradlmas.
Dinamik sistemlrin dayanqlnn Zad liyev trifi v
meyarnn tklif olunmas (2003-2007).
R..liyev informatika v idaretm, sni intellekt, qeyri-slis
mntiq v Soft Kompting hsr olunmu 70- yaxn kitabn, 350dn ox elmi mqalnin mllifidir.