M O LIERE

EFEN D I
Bulgakov
O T

Trkesi
Z D E M R N C E

M O LIR E
E FE N D
Bulgakov

S3

zgn ad
Zizrt Gospodi na de Moliera

KNC BASKI N
BR NSZ DENEMES
ZDEMR NCE
Mikhail Afanasevi BULGAKOV (1891 Kiev - 1940
Moskova) bir profesrn oludur. Tp okudu, 191.9a kadar
tara doktorluu yapt. Daha sonra 1922-1926 yllar arasn
da "Gudok" adl bir yergi dergisinde alt. Bulgakov zellik
le 1920 yllarnn, yeni siyasal ekonomi evresine gei dne
minin yergi yazardr. Kkburjuva dnyas ile hesaplama
s Zoykina Kvartira (1926, "Soykann Evi") adl gldrsn
de grld gibi, edilgen gzlemci tutumu yznden etkisi
ni yitirir. Belaya Gvardiya (1925, "Beyaz Muhafzlar") adl ro
man ile bu romandaki motiflere dayanan Dili Turbinych
(1926, "Trbin Kzkardclerin Gnleri) adl baarl oyunu
ile yeni bir felsefi-sanatsal nitelik tayan Beg (1928, "Ka")
adl oyunu, Bulgakovun karmak dnyagrsel geliimine
tanklk ederler. Bulgakov, bu yaptlarnda, isava srasnda
kar-devrimci glerin yenilgiye uratl evresinde, birey
ile toplum, znel istek ile toplumsal zorunluluk arasndaki
atmay ortaya koyar. Kabala Svyalo (1932, "Sahte Ermi
in Hilesi") adl oyunu Molierein yazgs evresinde, sanat
ideali ile feodal mutlak karlar arasndaki kartl iler.
Molicrei oyunlarna dayanan Polomny Zrden (1932, "De
li Jourdain") ile Zizn gospodi na de Moliera (1933, "Moliere
Efendi") adl zyaamyksel yapl da Bulgakovun Moli-

erele uzun yllar derinlemesine uramas sonunda ortaya

km yaptlardr. Yazar, Posled Nie Dni (1935, "Son Gn
ler") adl oyununda Pukinie ve Pukinin yaptlaryla hesap
lar. Bulgakovun Moskova Sanat Tiyatrosunda dramaturg
almalarnn bir sonucu olduu kadar, kendi slubunun
dogmatiklemesi tehlikesine kar taknd eletirel konumu
gsteren Tealralny Roman. Zapiskl Pokoynika (1936/1937,
"Bir lnn Defteri") ise bir parodi anlayyla yazlm olup,
paralar halinde kalmtr. Bulgakov, 1928den yaamnn so
nuna kadar Master i Margaita (1966/67, "Usta ile Margarila") adl romanna uzun yllar almtr; ok ynl tarihsel
felsefi bir roman olan bu byk alma, mitoloji ve tarihe
dnerek gnn sorunlarm bir mesel biimi iinde genellen
dirir, bu arada, benzersiz bir ustalkla, ok eitli ve ayr ya
pdan anlatm biimlerini ve aralarn kullanr. Gereki ge
lenekten gelen bir yazar olarak Bulgakov, Gogol ile Dostoyevkiye balanmtr.

Edebiyat ve yazar szlkleri, sanat tarihi kitaplar nasl

da korkun ve acmasz oluyorlar, nasl da gerekleri gizle
me aralarna dnyorlar. Bu gzlem, lam olarak, yukar
ya aktarlan satrlarla ilgili deil. Genel. Szlklerde, bir ya
zarn yaam, doum yeri ve tarihi, lm yeri ve tarihi ile
zetleniveren bir haksz yavanla dnveriyor. Nerede o
uykusuz geceler, yaratma srecinin diarlar, nerede yne
lim ve otoritenin aklalmaz basklar, ala ve onursuzlua
mahkm etme giriimleri; nerede o kyalayc editrler ve
lektrler; nerede o yazarlk ve yarat onurundan yoksun, "ba
na dokunmayan ylan bin yaasm"c szde meslektalar; nere
de o ynetimin gznden dm, polisle ba derde girmi
yazar dostlaryla karlanca kaldrm deitiren iyign dostu

yazarcklar, gazetecicikler... Bir yazarlar szl bunlarn

hepsini gizler. stedii kadar iyi niyetli olsun "tarz" olarak giz
ler.
Bir de Bulgakovun yaamyla ilgili olarak yaptmz
alntda olduu gibi, "...edilgen gzlemci tutumu yznden
etkisini yitirir", "Bulgakovun karmak dnyagrsel gelii
mine tanklk ederler.", "...kendi slubunun dogmatiklemesi
tehlikesine kar..." ve "...gereki gelenee bal bir yazar
olarak Bulgakov" trnden gizli saptrmalar, eletiriler ve k
namalar da unutulmamaldr.
Yukardaki alntnn yazmad yaam ayrntlarn bjz
anmsamaya alalm:
Doum yeri Kiev kenti. Demek ki Ukrayna. Doum ta
rihi 1891. Devrime daha 26 yl var, ama toplumsal, kltrel
ve siyasal bir evrim vc devrim sreci yaanyor. Profesr bir
baba. "Profesr bir baba" ne artrr? Bir aydn ortam,
mzik, sanat ve edebiyat, politika, kkl ve sekin bir burju
va yaants onun beeni dnyas. (Bunun bedeli ilerde de
necektir.)
1916 ylnda Kiev niversitcsinde tp renimini bitirir
bitirmez Smolensk ili Nikolskoie kyndeki grevine gitti.
Burada zemstvo (yerel ynetim) doktoru olarak ancak bir bu
uk yl kadar alt. Bir Gen Doktorun Notlar adl yk di
zisi bu dnem izlenimlerine dayanr.
Mesleini ok ciddiye alyordu; btn mr boyunca tb
ba ve doktora kar saygsn korudu. Ama o sralar 25-26 ya
ndayd, yani genti, kan kaynyordu, serserilik etmek ve
"diinya"y grmek istiyordu. Bu nedenle zemstvo hekimliini
brakp yollara dt. Ya otuza yaklayordu, bir meslei
vard, yaamn kuruyordu neredeyse... Ama her eyi brakt.
1920 ylnda ve 29 yanda Kafkaslardayd. Tiflis'te, o sra
lar yoksulluk iinde yaayan Ossip MandelstamIa tant. Da
ha sonra Mandelstamn bana gelenler dnlecek olursa,

Bulgakovun gelecei iin de tehlike anlar almaya balaya

bilir demektir. Bulgakov o zamana kadar Mandelstamn iir
lerini bilmiyordu, ne Karnen (1913, "Ta"), ne de Tristia
(1922) adl yaptlarn okumutu. Bunlar duyar duymaz vu
rulmua dnd. Vladikavkaz ve Batumda yerel gazetelerde
alt, ama buralara kk salmay dnmyordu. 1.920 yln
da Moskovaya geldi ve Gdok adl dergide almaya bala
d. Bu ii ona Valentin Katayev, lph ve Pelrov ve Yuri Olccha gibi yazarlarla yaknlk kurmasn salad.
Bu yazda kendisinden byk lde yararlandmz ve
zaman zaman alntlar yaptmz Serguci Ermolinskiye g
re Bulgakov yaplnda yaamn yol gstericiliini semiti.
Yaama tutkuyla bakyordu. Yalnzca yaptlarnda deil, ya
amda ve bakalaryla ilikisinde de neeli bir mystificateu/d (yutturmay seven, aldatmacadan holanan; matrak).
ykler uydurup anlatmakta byk bir yetenei vard, ama
anlatt her akada kendisini daha dolaysz ve firesiz ifade
etme istei hissediliyordu. Herzcnin "Kahrolsun gerei pcelemeler, kahrolsun eretilemeler (istiare), zgr insanlarz
bizler, Xanthos kleleri deiliz; geree mitos giysisi giydir
meye gereksinimimiz yoktur!" cmlesi, sanki Bulgakov iin
sylenmi gibidir.
Yazlar itendi, katkszd, ama bakalar bunun tersine
inanyordu. Hastalklarn, sefil ynlerini duyumsayarak dev
rimden sz ediyor ve mizah araclyla, altst olan yaamn
korkun yanlarn, bu yaamn gln ve rktc yanlarn
dile getiriyordu. lkenin gerek evlad olarak, trajik elikile
rini, lke dna kmak zorunda kalanlarn onursuz sonlarn
anlamaya alarak isavatan ve Rus intcllijanlsiyasndan
sz ediyordu. Ama bakalar onun srgnleri, gmenleri sa
vunduunu sanyordu. kiyzllkle savamak /.orunda kalan
yazarlarn yazgsndan sz ediyordu, ama bakalar onun Sov
yet yaznna kara aldn ileri sryorlard. Sovyet yaznnn

akl evvel memurlar Bulgakovdan uzaklamakla kalmad

lar, stelik evresinde dayanlmaz bir hava yarattlar.
Tiyatro Bulgakov iin her zaman bir kurtulu kaps ol
du. Yaam boyunca bu kurtarcyla ilikisini hibir zaman
kesmedi. Oyunlarnn oynanmad dnemlerde bile baka
yazarlarn oyunlarn gzden geirdi, sahnelenmesine katk
da bulundu; edebiyat danman olarak, ynetmen yardmcs
olarak, hatta oyuncu olarak tiyatronun iinde kald.
Scrguci Ermolinski onunla tant dnemi yle anlat
yor:
"O srada Bolchaia Pirogovska sokanda kiralk bir da
irede oturuyordu. Eve pek az k giriyordu, kaldrma bakan
pencereler ok alakt. Mutfaktan basamakla alma oda
sna geiliyordu... Kpei evin iinde geziniyor ve gelenleri
kuyruunu sallayarak selamlyordu. Bir yn insan tartmak
iin buraya geliyordu. Sk sk bir Tflisli genkzla karla
yordum. Etraf dankt, ama bir itenlik, bazan yorucu olan
bohemlik havas vard.
Bu durumlarda Bulgakov odasna ekilip robdambrn
giyiyor, kitap kartrmaya ya da yazmaya balyordu. Kaln
perdelerin arkasndan, yaknlardan geen tramvayn grlt
s duyuluyordu. Bu arada yemek odasndan sesler gelirdi...
Bu sralar Moliere' (roman ve ovun) almaya balamt.
Gene bu sralar, daha sonra Usta ile Margarita adn alacak
olan romannn ilk blmlerini yazmt."
Evine gelenlerin hepsi dostu deildi, ou da sradan in
sanlard. Ama dnemin yazn yaam byleydi ve Bulgakov
"moda"yd. Basnda Bulgakova yneltilen eletiriler yazar
daha da yaygnlatryordu. Turbinlerin Gnleri byk bir ba
ar kazanmt. Bu oyun, kiilerinin itenlikleri, insanlklar,
duygularnn derinlikleriyle seyircileri etkiliyordu. Fakat bu
zellikleriyle dnemin allm oyunlarndan ok deiikti.
Ama hepsi bu kadar deil. Tpk devrim ncesinde olduu gi

bi, Moskova entellijentsiyas Sanat Tiyatrosunu kendi tiyat

rosu sayyordu. Oyun ayrta anlar da tazeliyordu.
Sanat Tiyatrosunun Turbinlerin Gibileriruhen sonra Ka
f sahnelemeye niyetli olduunun renilmesi zerine ba
snda Bulgakova kar iddetli saldrlar balad. Saldrlar
dan biri yleydi: "nmzdeki saylarmzdan birinde, Bul
gakov adl tam anlamyla kk burjuva ve gerici (ilan yaza
rn izledii yolu gsteren bir makale yaynlayacaz." Gorki
nin "Mkemmel bir komedi, ben kez okudum" demesine,
beyaz, generallerin sevimlilelirildii savna katlmadn be
lirtmesine karn, oyun sahnelenmesinden ksa bir sre son
ra eyll 1928de kesinlikle yasakland. Bir daha ancak yaza
rn lmnden 17 yl sonra (1957) Volgogradda Gorki Ti
yatrosunda sahnelendi.
1927 ylnda, Vartangov Tiyatrosunun sahneledii Zoikann Dairesi gene iddetli saldrlara hedef oldu. Bir yl
sonra Karmeny Tiyatrosunun sahneledii Erguvan Ada ise
yazarn frtnal meslek yaamn noktalad. Taa 1932 ylma
kadar. Bulgakov, P.S.Popova gnderdii mektupta bu ko
nuyla ilgili olarak unlar yazmaktadr: "1932 ylnn ocak ay
nn ikinci yarsnda, SSCB hkmeti bilmediim ve asln
renmeye de niyetlenmediim nedenlerden tr, Sanat Tiyat
rosuna Trbinlerim Gnleri'm yeniden sahnelemesini buyur
du. Bu oyunun yazar iin, yaamnn yarsnn kendisine
iade edilmesi anlamna geliyor."
Daha sonra, Stalinin 1949da yaynlanan Toplu Yaptla
rnn ikinci cildinden rendiimize gre, bu sanatsever (!)
adam Turbinlerin Gnleri'm zararl deil yararl grmekte
dir. Hkmetin karar yalnzca Trhinler kurtard, yazarn
teki oyunlarnn yazgsn deitirmedi.
Bulgakov bu srada Molire zerine alyordu. Ama
oyunun ynetmeni ile metnin yorumu konusunda derin bir
anlamazla girmiti. Bulgakov, yaratc ile iktidar arasnda
10

ki ilikileri ele alan bir oyun yazmt. Molirein zyaamyks Bulgakov iin dncelerini gelitirdii bir kanava idi.
Ama tiyatro Molirei byk bir oyun yazar ve dhi bir yara
tc olarak sunmak istiyordu. Slanislavski yle konuuyordu:
Molire'da dehasnn parldad sahneler grmek isteriz.
Oysa sizin oyununuzda, deyimi mazur grn, dalap duru
yor. Bu sahnelerin yamsra onu yaratrken de grmemiz ge
rek..." Ve bunun gibi eyler... Kim bekler byle bir eyi Stanislavskiden?
Bulgakov tiyatroyla be yl sren boumalardan sonra:
"Dzeltmeler be yl srd, arlk dayanamyorum" diyecek
ve eline kalemi alp oyunun ynetmeni N.M.Gorakova u
satrlar yazacaktr: "Molireimi deitirip dzeltmeyi kesin
likle reddediyorum, nk anladma gre temel dncem
tamamen yok edilmek ve bana baka bir oyun yazdrlmak is
teniyor." Serguei Ermolinskiye gre, o dnemde byle bir
ey kaleme almak iin mangal gibi yrek gerekirmi...
Bu srada Leningrad Byk Tiyatrosu Molirei sahnele
mek iin szleme imzalad Bulgakovla. Tiyatro oyunun pro
valarna daha yeni balamt ki dncesini deitirdiini ve
oyununu geri evirdiini bildirdi yazara. Bu Moliree indiri
len ilk darbeydi. Bu reddin hibir resmi dayana yoklu. Re
pertuar Kurulunun onay oyunun her yerde oynanabilecei
anlamna geliyordu, tiyatro bir szleme imzalam ve avans
demiti. "Yukar'dan hibir bask olmam, basnda da
olumsuz bir yank yaynlanmamt.
Ama lkenin, toplumun ve dncenin iinde bulundu
u atmosfer ylesine salkszd ki isteyen istedii zaman isle
dii ie rufaileri karlrabiliyor ve iin asln renmek ola
nakszlayordu. in iinde hi kukusuz Slanislavski ile (iorakovun parmaklar vard.
Oyunun prmiyeri 15 ubat 1936da yapld.
Oyun ancak yedi kez oynad. Pvvdann 9 mart 1936 ta

rihli saysnda yaynlanan olumsuz bir yaz zerine oyun kal

drld. Okur Bulgakovun oyunlarn okuyabilmek iin 1962
ylna kadar bekleyecekti.
Molierein romanna daha sonra deineceiz. imdi ii
miz "insan" Bulgakovla: Otuzlu yllarn ortalarna doru, da
ha dorusu oyunun yasaklanmasndan sonra yazarn evresi
ne bir sessizlik dendi. Ad ancak Trbinlerle ilgili olarak
anlyordu. Bunun dnda hibir yerde: Ne tiyatroyla ilgili ya
zlarda, ne prospeklslerdc, ne brorlerde, ne de rportaj
larda. Tam bir sessizlik ve suskunluk komplosu. Sanki Bulga
kov diye biri, bir yazar, bir insan yaamamt, varolmamt.
Unutuldu, silindi.
Ama ya dostlar?
Evinden kmayan insanlar yava yava uzaklatlar, evi
boald. Dost geinenler ve hayranlar gelmez oldular. Tele
fonu artk neredeyse hi almyordu. Korkun bir yalnzlk.
Bulgakov rpnp duruyordu. Mesleki felket zel yaamnn
getii bunalmla bulumutu. Ama bu kukulara, umutsuzlu
a ve bunalma gmlm insan, uzlamaya yanamayan bir
insan kiiliinin rneini veriyordu. Bunu insan olarak, yazar
olarak kantlad.
Yoksulluk iinde yayordu. P.S.Popova yle yazyor
du: "Peki aziz dostum, azmza ne koymal diye soruyor
sun? Jambon. Ama bu da yetmez. Gne balarken yapmal
bunu, eski bir kanepenin zerinde, eski ve sadk eyalarn or
tasnda. Kpek sandalyenin yanna yatmal ve tramvaylarn
grlts duyulmamak. u anda sabahn daha alts ve han
gardan grltyle ktklar duyuluyor. Benim virane de lirlir
titriyor."
Yalnzlk vard. Ama yazarlkla ilgili sorunlarn da
zmlemesi gerekiyordu. Yaptlar aka reddedilmemi ama
isizlikten de kurtulamayan bir yazar durumundayd Bulga
kov. Son areye bavurdu: Hkmete bir mektup yazd.

12

ten ve onurlu bir mektuptu bu. Yazar haklarndan, dnme

ve olaylar kendince grebilme hakkndan sz ediyordu: Bu
yoksa yapt i sama olurdu. Bir gn telefonu ald. Telefo
nu eviren Stalindi. Arlk sadan soldan telefonlar gelmeye
balad. Tiyatrodan ar ald. Sanat Tiyatrosu ynetmen yar
dmcs ve yaznsal danman olarak i verdi.
Mide bulandrc bir durum. imdi herkes Staline ver
yansn ediyor. Sanki kendileri de birer kk Stalin deiller
mi, Slalinin Stalinlemcsine sanki hi katkda bulunmam
lar gibi. Tiyatrolarda yazar kim engelledi, Pravda ve teki
basn organlarndaki saldrgan yazlar kimler yazd, konfe
ranslarda kimler meslektalarn sulayp ele verdi, kim kimi
kk burjuvalkla, kar devrimcilikle sulad, kimler parti
ideologlarnn reetelerine gre yazd, kimler deha sahibi
gerek sanal yaptlarn p tenekelerine att ya da ekmece
ye mahkum etli? Dnn: Hibir nedeni yokken, salt gz
den dt diye bir dostunuzla ilikinizi kesiyorsunuz, ama
"patron" arad diye tabu kalkyor ve siz de telefona el atyor
sunuz. Telefon ettiiniz, ihanet ettiiniz dost "alo?" dedii za
man, ne diyeceksiniz, aznzdan kacak olan kendi sesiniz
mi? Hi aynaya bakyor musunuz?
Ama kiisel sorunlar zmlendi. Evini deitirdi, Lena ile yaamaya balad. Yazn danman olarak Boloya
geli ayn yl. Ama Sanat Tiyatrosyla ilikisini kesmedi. Ti
yatro ve bu tiyatro onun anayurduydu. Her eye karn yazn
sal durumu "normal" deildi. Resmi yazn yaamndan sr
gn edilmi gibiydi. rnein 1934 Yazarlar Kongresine ya
zar olarak deil basil bir konuk olarak davetliydi. Tek bir bi
lin ve iradenin, bir tek beeninin yaraty boduunu, btn
yaznsal giriimleri idi ettiini biliyor ve buna inanyordu.
Birok yazarn bu koullarda kavrulduunu grmt. Artk
sokakta tek bana dolaamaz olmutu. Her iiyle Lcna ilgile
niyordu artk: Tiyatro, para, vb. Usla ite Margaitay da Le-

13

na daktiloya ekiyordu. Yaamnn son on ylna el koyan bu

bayapta lnceye kadar alacaktr.
Bulgakov yazarlk adna nem verip ciddiye alyordu.
Ama sadece dmanlar ve aleyhine yazlan yazlar vard.
1939 gznde Lena ile birlikte Leningrada gitti. inde
yaad ortam deitirmek, bir otelde aylak bir turist gibi
yaamak istiyordu. Belirtileri oktan balam olan hastal
nn ilk krizi Bulgakovu Leningradda yakalad. Hzla gelien
ve kolayca remiye dnebilecek sinirsel bir hipertansiyo
nun btn belirtileri vard hastalnda. O bunu biliyordu.
Doktorlar hemen Moskovaya dnmesini salk verdiler. O
da Moskovaya dnd, yatana yatt ve bir daha kalkmad.
lmnden on gn nce, Yazarlar Birlii Bakan Fadcyev grmeye geldi Bulgakovu. O zamana kadar adm atma
mt ve tanmyordu yazar ve hastay. Sadece dedikodular
biliyordu. Btn geceyi hastann yannda geirdi ve ok etki
lendi. Evden ayrlrken Serguci Ermolinskiye, "Byk bir
yanllk var, ama hibir ey yaplamaz. -H angi yanllk?Benim iin yanllk onu tanmam olmaktr. Onu tanma
m olmaya hakkm yok."
nce kr oldu, sonra 10 mart 1940 gn ld.
lmn renen ok insan geldi dairesine. Ama arala
rnda pek az yazar vard. Bulgakov ne yapmt yazarlara?
Tabulu Sanat Tiyalrosunun nnden geirildi, btn sanat
lar ve alanlar kapnn nndeydi. Sonra Boloyun nn
den geirildi.
Yaam boyunca "baarsz" olduuna inanmt. Ama
Serguei Ermolinski onun gibi dnmyor: "Ama yanlyor
du. Yaamnda baarlyd. En kt dnemlerde bile bunun
byle olduunu dnmmdr. Ama bunun byle olduu
nu sylediim zaman hi honut olmazd, en byk hakaret
buydu ona. Evet yaamm baarmt. Her eye karn yaz
m ve bunu zgrce yapmt. Ve yazar, sanat, yurtta ola

14

rak sesi bozulmamt. Ama bunu pahal dedi."

Pek az yazarn cenazesine gelmesinin kkeninde gizli
bir kskanlk yatyor. Bu yalnzca yaznsal bir kskanlk ola
maz, ayn zamanda, bedeli pahal denmi bir hayat da ks
kanyorlard. nk bu hayal onlar suluyordu. Uzlaanlar,
deienleri, kalemini ipotee verenleri ve satlanlar suluyor
du bu hayat. En kt, en dk yazar bile yazarn yaamnn
yarna demir attn, atmas gerektiini bilir. Onlar bugne
demir atanlard. Elbette Bulgakova kin duyarlar.
"Geni bir okur kitlesi tarafndan okunuyor; ama eletir
menler saldrgan, kstah bir sessizlikle bakyorlard ona...
abucak nlenen sfatlar takyorlard boynuna: spiritiz.mac,
meczup ve nihayet deli. Ama son derece aydnlk ve pratik
bir kafas vard ve gelecekteki eletirmenlerin kendisi iin ne
ler syleyeceklerini tahmin ediyordu... En bata yazm ynte
mi son derece elikili grnyordu, imgeleri rktl gro
tesk ile gereki genellemeler arasnda gidip geliyordu. ey
tan Berlin sokaklarnda gezdiriyordu... Sanat, yerginin, ger
eklikte rk ne varsa ldrd sava oyununa dntryor..."
Bu yaz kendisiyle ilgili deildi. Edebiyat ncelemeleri ad
l bir dergide (Say: 5, 1938) yaynlanan bu yaznn ad Hoffnannn Toplumsal Fantastik Evreni idi. Bu yazy byk bir
cokuyla Serguci Ermolinskiyc okumas onun yaznn ieri
iyle nasl zdeletiini gstermektedir.
Gerekliin boyutlarn Usta ile Margarita'da grld
gibi, kaba gereklikle snrlandrmyor, "irrationnef'i gere
in mayas olarak kullanyordu. "Mistik" olduu, "metafiziksel" olduu iin sulanan eler de vard yaptlarnda. Tarihe
ve gemie insancl adan bakyordu. Yaratc ruhunu ve zih
nini yapay nlemlerle snrlandrmyordu. Yaratda uzlama
tanmad gibi yaznsal ilikilerinde de uzlama tanmyor
du; klielerden, bayalklardan ve genellemelerden nefret

15

ediyordu.
Bu kadar erdem, parti, hkmet, otorite ve yazn bezir
ganlar tarafndan afaroz edilmek iin yeler de arlar bile ve
yle de olmutur.
imdi akla bir soru geliyor: Bata Ossip Mandeltam ol
mak zere birok yazar ve sanatnn ortadan kaldrldklar
bir dnemde Bulgakov nasl ayakla kalabilmitir? Ama Anna Ahmadovann, Boris Pasternakn, lya Ehrenburgun ve
bcnz.crlerinin de ayakla kaldklar ve hangi koullarda yaa
dklar dnlecek olursa, "bedel" dikkate alnrsa, "ustura
nn keskin az" ya da "pamuk iplii" ve "ans ve rastlant"
esini anlamakta glk ekmeyiz. stelik Stalinin Trbinleri Gnleri ile ilgili olumlu dnceleri de var. Bir de u
var: Bulgakovun irelilemeli, rtl ve gndermeli yazma
tarz da kukularn kesin sulamalara dnmesine izin ver
miyordu. rnein Usta ile Margarila&A say yarglamak
iin Jeralime gelen Pilatusun serveni, Golgotha tepesi
ne k ve sann armha gerilii ile yirmili yllarn Moskovas arasnda balar kurmak hem kolay hem de zordur.

Peki niin Moliere? Bulgakov, Molicrein yaamnda ve

yaptlarnda neyi aramtr, neyi imlemek istemitir? Bunun
yantn Molierein yaamnda kolayca buluruz: zgrlk ve
bamszlk tutkusu, dinsel ve dnsel banazlklarla kavga,
insansal erdemsizliklerin yerilmesi, devlet ve yazar ilikisi, ya
rat zgrl ve otoritenin elikisi. Bata Tartuffe ve G
ln Kibarlar olmak zere birok oyunu yasaklanm, bu
oyunlar deitirmek, yeniden yazmak ve baka adlar altnda
oynamak zorunda kalm; oyunlar kimi zaman kilisenin, ki
mi zaman devletin, kimi zaman soylu snfn, kimi zaman da
burjuvazinin nian tahtas olmu bir Molierele Bulgakovun

16

kendini zdeletirmesinden daha aklc ne olabilir? Molire

Efencnin son blmne ald, Molircin gmlmesiyle il
gili bapiskoposluk yazsyla kendisi arasnda bir iliki kurma
m olabilir mi?
"Mezkur arzuhal tetkik edilmi olup, emir zerine yap
lan tahkikatn neticelerine muhalif bir husus hibir vehile
mevcut bulunmadndan gndz saatlerinin haricinde ve an
cak iki rahibin itiraki ve hibir cenaze alaynn tertip olun
mamas kayl ve art ile mteveffa Molircin naana dini
mezar tahsis olunmas hususunda Saint-Eustache kilise mn
tkas rahibi efendiye lzumlu izni verdik; ne mezkur Saint-Euslache kilise mntkasnda ne de baka bir dini mntkada
mezkur ahsa hibir cenaze merasimi icra olunmayacaktr."
evirinin bu blmnde zel olarak kullandmz dil
(eviride zaman zaman bavuruluyor bu ynteme) durum ve
konumun glnln ve dehetini belirginletiriyor. "Otori
te" balasa bile din balamyor.
Engebeli ve ksa oyun yazarl dneminde Moiirele il
gili bir roman yazd Bulgakov. Yazar elinizdeki roman Jurgaz yaynevinin istei zerine kaleme ald, "nl nsanlarn
Yaamlar" adl bir dizi iin. Bulgakov'un yazd metin dizi
nin "izgisinc uymad iin geri evrildi. Yaynevinin "iektr" baz blmleri karm, yazara "anlatcsndan kurtul
masn salk veriyordu. nk, kralc eilimleri olan, yatak
yklerinden holanan ve kukulu kaynaklardan yararlanan
rezil bir genti bu "anlatc". "Lektr" bu anlatcnn yerine
"ciddi bir Sovyet tarihisi"ni neriyordu yazara. Bulgakov
kendisinin tarihi olmadn belirterek kitab yeniden yazma
y reddetti.
Molire Efendi roman da Bulgakovun btn oyunlar
gibi 1962 ylnda yaynland, hem de, bu arada "Molodaya
Guardiya (Gen Muhafz) yaynevine gemi olan "nl n
sanlarn Yaamlar" dizisinde. Bulgakovun kitab arlk diz.iMolicrc Efendi

17/2

nin izgisine aykr saylmyordu, ama yazar grmemiti bu

nu.
Elinizdeki kitap Sovyetler Birlii yaznnn ve yayncl
nn yaad korkun kskacn anlalmas bakmndan ok
yararl. nsan byle bir kitaba nasl katlanamaz? nanlr gibi
deil. Molire Efendi, geree uygun, gereki bir yntemle
anlatlm, yaln yapl bir roman. ylesine diri, ylesine ya
ln ve ylesine gerek ki, belki her trl yaras olanlar go
cunduruyor; akla baka gerekleri getiriyor, baka sorunlarla
rlyor, gndermeler yapyor. Byk sanal yaptlarnn
yazgsdr bu: Yasak dnce hemen kukulanr bu tr ya
ptlardan, nk gerek bir sanat yapt olduklar iin tehlike
lidirler. Byk sanat yaptlarnn tarihsel ve toplumsal yaa
mn her evresiyle ilgili, kendileri istemeseler de, bir gizli bil
dirileri vardr. Bu yanlar ikinci bir yarat sayabileceimiz
okuma evresinde ortaya kar.
Molire Efendi bize hi de yabanc deil. Tpk u Lalincelcen Trke gibi:
Asladis ilaio kd/annakus
Ancaklum haslaius mortire
Kiillio ilaus pahalire
Kullanmakus miklario mebzule
Hastaio cartalm ekmekire
Yaanun allahium istenekire.
Ailen (iinsbergin, yaamakta olduumuz kyamet gnle
rinin bir benzeri iin Howl adl uzun iire yazd ksa ama
youn nszde yle der William Carlos Williams: "Hold
back the edges of your gowns, Ladies, we are going through
hell" (Cehennemden geiyoruz, eteklerinizi kaldrnz Han
mefendiler!"
Molire Efendi, anmsatt, savunduu ve sevgiyle sarl

18

d insansal erdemlerle, erdemleriyle, gerek bir (varsa

eer) Cehennem Geme Klavuzu!
Yolunuz ak olsun...
zdemir nce
stanbul, 28 Haziran 1990

Not: Bu yazda, Serguei Ermolinskinin Usta ile Ma-garitann Franszca basks iin yazd nszden byk lde ya
rarlanlmtr.

19

EBEYLE KONUUYORUM
"Gerei glerek sylememe ne engel olabi
lir?"

Horatius

"Moliev, XIV. L o is nin sallanan dnemin

de nl bir Fransz kom edi yazaryd."

Antioche Kantemir

Mesleini Paris Hastanesi doumevinde, nl

Louise Bourgeoisnn yannda renmi olan bir ebe,
gen kzlk soyad Cresse olan ok sevimli bayan Poqueline 13 Ocak 1622 gn ilk doumunu yaptrd, o
cuk erkekti ve erken domutu.
Hi ekinmeden ve kesinlikle syleyebilirim ki bu
sayg deer ebanma dnyaya getirdii ocuun kimli
ini aklayabilseydim, hem yeni doan yavruya, hem
de Fransaya zarar dokunacak kadar telalanp heye
canlanabilirdi.
te byle: Cepleri kocaman bir ceket giymiim ve
elimde elikten deil kaz tynden bir kalem var.
nmde balmumu mumlar eriyerek yanyor ve
beynim alev alev.
20

- Madam, diyorum, ltfen dikkat ediniz bebee,

vaktinden nce doduunu unutmaynz. Bu bebein
lm lkeniz iin byk bir kayp olur!
- Aman Yarrabbi! Bayan Poquelin bir baka da
ha dourur!
- Bayan Poquelin bir eini daha hibir zaman douramayacak ve ayrca hibir kadn yzyllar boyunca
bir benzerini dnyaya getiremeyecek.
- Beni artyorsunuz baym!
- Ben kendim de hayretler iindeyim. Dnn
ki, yzyl sonra, uzak bir lkede, bay Poquelinin
olunu ellerinizde tuttuunuz iin anmsayacam sizi.
- Daha nl ocuklar ellerime aldm ben.
- "nl" szcyle ne demek istiyorsunuz? Bu
ocuk, saltanat sren kralnz XIII. Louisden de, on
dan sonraki kraldan da, hani u Yce Louis ya da Gne-Kral ad taklacak olan kraldan da daha nl ola
cak adam! Aziz madam uzak bir lke var, bilmezsiniz
siz, Moskova prenslii. Burann insanlar sizin kula
nza yabanc bir dil konuurlar. imdi dnyaya getirdi
iniz ocuun szckleri daha sonra bu lkenin derin
liklerine ileyecek. ar I. Pedronun soytars olan bir
Polonyal bu lkenin diline evirecek onun szlerini,
sizin dilinizden deil Almancadan evirecek bir bar
bar dile.
Samoyedler Kral lakapl soytar teleini gcrdata
rak bozuk cmleler rptracak:

21

Rus arnn evirmeni, sizin bebein Gln Ki

barlar komedisinde yazacaklarn u garip szcklerle
aktarmak isteyecek:
"GORBBUS: Suratnz semirtmek iin epeyce nesarif etmek lzumu hasl olacak, hakkatten. Dar k
tklarn grdm bu sevimsiz efendilere ne yapm ol
duunuzu biraz syleyin..."
1709 yl mays aynda Sefaretler Bakanlnda bu
lunan komediler defterinde birok oyun arasnda unlarn adlar dikkati ekiyor: Yenik Doktor zerine gl
dr (ya da Gnlsz Doktor) ve Herkl soyu, barol
de Jpiter. Biliyoruz bu oyunlar. Birincisi Zoraki Tabib, sizin bebenin komedisi. kincisi de Amphitryon,
gene onun. 1668 ylnda, Pariste, ar alexis Mikhailoviin elisi Piotr vanovi Potemkinin huzurunda Sa
yn Bay Molire ve oyuncular tarafndan oynanacak
olan bildiimiz Amphitryon.
Demek oluyor ki, siz de gryorsunuz, bu yzy
ln sonundan nce dnyaya getirdiiniz insan tanya
cak Ruslar.
Ey zaman zincirin halkalar! Ey kltr akmlar! ocu
un szleri Almancaya evrilecek, ngilizceye evrilecek,
talyancaya, spanyolcaya evrilecek ve HollandalIlarn
diline. Danimarkacaya, Portekizce, Lehe, Trke, Rus
a'ya...
- Sahi mi, baym?
22

- Szm kesmeyin, bayan!Yunancaya! Modern

Yunancaya demek istiyorum. Eski Yunancaya tabii.
Macarca, Ro'mence, eke, svee, Ermenice, Arap
a!
- Beni artyorsunuz, baym!
- Ah, ne artcs bu deil. Kendi dillerinde ba
slmaya layk grlmedikleri halde yabanc dillere ev-rilen onlarca yazar ad sayabilirim size. Ama sizinki
sz konusu olunca, sadece evirmekle yetinmeyecek
ler. Onun hakknda oyunlar yazlacak, sadece sizin
yurttalarnz onlarca oyun yazacaklar. talyanlar da
yazacaklar, tabii ilham perilerinin vgleriyle yaratl
m olduu sylenen Carlo Goldoni. Ve Ruslar da ya
zacaklar.
Bata sizinki olmak zere birok lkede onunkile
re benzer oyunlar kaleme alacaklar ve bu oyunlar y
knecekler. eitli uluslardan bilginler, yaptlarnn
ayrntl incelemelerini yapacaklar ve yaamnn gizini
adm adm izlemeye alacaklar. u anda, ellerinizin
arasnda pek az yaam belirtisi gsteren bu insann ge
lecek alarda birok yazar etkileyeceini size kantla
yacaklar; hele zellikle -sizin tanmadnz ama be
nim bildiim- Griboiedov, Pukin ve Gogol gibi be
nim yurttalarm.

Haklsnz: Atelen el dememi gibi kacak

Sizinle birlikte bir gitnii yaayacak insan.
Sizinle ayn havay iine ekecek
Ve akln yitinneyecek bundan dolay.
Elveda Moskova! Gidiyonn ben.

23

Bulmak iin bir yurt, bir toprak

Onuru krlm bir duyguyu gizleyecek olan.
Bu satrlar, yurttam Griboicdovun Akl Olmann Fel
keti adl oyunun sonundan alnmtr.

Gnlnz olur da ister misiniz gerekten,

Byle duygular hissetmek isler misiniz birbirinize.'
hanete uram ve hakszlklarn ortasnda.
kacam ktlklerin saltanat siirdiii uunun dan.
Ve arayacan yeryznde sapa bir ke,
Onurlu insan olmann zir old bir lke.

Bu satrlar da ayn Poqe\mmAdamdankaan ad

l oyununun sonundan alnm, eviriyi Rus yazar Fiodor Kokokin 1816 ylnda yapm.
Bu iki son arasnda bir benzerlik var m? Ah Tan
rm! Uzman deilim ben, bu ilerle uzmanlklar olan
bilginler urasnlar! Onlar, Griboiedovun "atski"sinin, "Adamdankaan-Alceste"e ne denli benzediini,
Carlo Goldoninin u sizin Poquelinin niin ra sa
yldn, delikanl Pukinin sizin bebeyi nasl ykn
dn ve daha bir yn ilgin ve usa yatkn eyler
syleyeceklerdir size. Bu tr ilere aklm ermez be
nim, beceremem.
Ben baka bir eyle ilgiliyim: Benim kahramann
oyunlar yzyl boyunca dnyann btn sahnelerin
de oynayacak, benim ilgilendiim bu ve hi kimse bu
nun ne zaman sona ereceini bilemeyecek. te benim
ilgimi eken bu! te sizin bebenin olaca insan!
Evet, oyunlardan sz etmek istiyordum. ok say
24

g deer bir hanmefendi olan ve daha ok George

Sand adyla tannan Bayan Aurore Dudevant, benim
kahraman zerine oyun yazanlarn arasna katlacak.
Oyunun sonunda, Molire ayaa kalkacak ve y
le diyecek:
- Evet, evimde lmek istiyorum... Kzm kutsa
mak istiyorum.
Kadn ksmndan daha dokunakl kim yazabilir?
Baz erkekler, hi kukusuz; Rus yazar Vladimir Rafailovi Zatovun dktrecei son, duygusallk bak
mndan hi de geri kalmaz onlardan:
4
Ve Prens de Conde yaklaacak ve ona yant vere
cek:
- Bana yaslann, Molire!
Ve, sz arasnda unu da syleyelim ki Molire l
d srada oktan tahtal ky boylam olan aktr
Du Pars hkrklar iinde haykracak:
- Ah! mrmce sevmi olduum biricik insan yi
tirmek byle!
Kadn ksm byle dokunakl eyler yazyor ite,
Allah selamet versin, bizim stmze vazife deil!
Ama sen, kanlara bulanm zavall ustam! ster kendi
evinde olsun, ister evinden darda, hibir zaman l
mek istemedin sen! Ve, boazndan oluk gibi kanlar
akarken, kimseyle ilgilenmeyen kzn Madeleinei kut
samak istediini sylemi olacan da inanmyorum
ben!
- Kral geliyor, Molirei grmek istiyor. Moli
re! Nesi var?
- ld.
25

Ve prens haykrarak Louisyi karlamaya gider:

- Efendimiz! Molire ld!
Ve XI V. Louis apkasn kartarak konuacaktr:
- Molire lmszdr!
Buna nasl yant verilebilir? Evet, gerekten de
yzyldr yaayan bir insan hi kukusuz lmszdr.
Ama soru u: Kral biliyor muydu bunu?
Bay Camprann besteledii Arethuse operasnda
yle bir cmle var:
' - Tanrlar gkyzn ynetirler ve Louis yery
zn!
Hanmefendilerin nnde bile olsa, yeryzn y
neten insan kimsenin nnde asla apkasn kara
mazd ve lm deinde yatan Molirein baucuna
gitmezdi. Gerekten de kral gitmdi oraya, hatta hi
bir prens de gitmedi. Yeryzn yneten insan, kendi
sinin lmsz olduunu sanyordu, ama bence bu ko
nuda yanlyordu. lmlyd herkes gibi ve yleyse
krd. Kr olmam olsayd eer, can ekien insan
grmeye giderdi belki: Gelecekte ilgin eyler grr
d ve gerek lmszle ortak olmak istediini aa
vururdu.
Bugnk Pariste Richelieu, Thrse ve Molire
sokaklarnn birletii keskin kede, stunlarn ara
snda hareketsiz oturan insan grrd. Bu adamn alt
yannda ellerinde kt tomarlar bulunan parlak mer
merden iki kadn. Daha aada, aslan balan ve aa
da emenin susuz havuzu.
te kurnaz ve byleyici Galyal, esiz komed
yen, esiz oyun yazar! Orada, banda bronz bir peru
26

ka ve ayakkablarnda bronz kurdeleler! te orada,

Fransz tiyatrosunun kral!
te byle hanmefendiciim! Kucanza aldnz
nl bebeler hakknda ne diyeceksiniz bana imdi! Bi
liniz ki, Poquelinlerin evinde bugn dnyaya getirdii
niz bu ocuk Bay Molireden bakas deildir. Ah,
ah! Anladnz m size sylediklerimi! yleyse dikkat
ediniz ltfen, rica ederim! Syleyin, bard m? So
uk alyor mu? Yayor!

27

I. MAYMUNLU EVDE

Demek ki, Pariste 13 Ocak 1622ye doru, bay

Jean-Baptiste Poquelin ile ei Marie Poquelin-Cressnin evlerinde, erken doan bir ocuk dnyaya gzle
rini at. 15 Ocak gn, Saint-Eustache kilisesinde vaf
tiz edildi ve ocua babasnn onuruna Jean-Baptiste
ad verildi. Komular Bay Poquelini kutladlar ve hal
clar loncas, yeni bir halcnn ve mobilya tccarnn
dnyaya geldiini rendi.
Her mimarn bir lgn yan, bir tutkusu vardr. Sa
int-Honor ile Vieilles-tuves sokaklarnn birletii
yerde bulunan, ats ift kanatl, iki katl, gzel bir
evin kelerine, XV. yzyl mimar, dallar btn ay
rntlaryla ilenmi portakal aal tahta oymalar yer
letirmiti. Aalarn zerinde, kk maymunlar s
rs meyve deviriyordu. Bu nedenle ve doal olarak,
"maymunfu ev" adn takmt bu eve Parisliler. Ve so
nu olarak, bu maymunlar oyuncu Moliree pahalya
oturdular! Sayn Poquelinin byk olunun hayatnn
artc bir yan bulunmadn syleyecek bir sr iyi
niyetli insan vard. Bir palyao olmutu bu oul: Srt
kan maymunlar kumpanyasnda byyen bir insandan
daha baka ne beklenebilirdi? Ama oyuncu, maymun
28

larn yadsmad ve hayatnn sonuna doru, neden ge

reksinim duyduu pek bilinmeyen bir arma yaptrma
y tasarlaynca, baba evinde nbet tutan kuyruklu dost
larn izdirdi.
Pont-Neufe iki adm uzaklkta ve Parisin gbe
inde bulunan, ok grltl tccar mahallesindeydi
bu ev. Saray demecisi ve uhacs baba Jean-Baptistein mlkyd: Burada yayor ve alyordu.
Halc zamanla bir baka unvan kazand: Hamet
li Fransa Krahnn oda hizmetisi. Baba Jean-Baptiste
bu unvan onurla tad ve byk olu Jean-Baptiste'e
miras olarak brakt.
Baba Jean-Baptiste'in demecilik ve mobilyac
lk mesleinin dnda faizcilik iine bulat sylenti
leri de dolat. Ticaretle uraan bir insan iin knana
cak bir yan gremiyorum ben bu ite. Ama baz om
azllar, baba Poquelinin faizleri epeyce yksek tut
ma eiliminde olduunu ve oyun yazar Molirein
korkun cimri Harpagonu yaratrken sevgili babasn
sahneye kartmaktan baka bir ey yapmadn ileri
srerler. Aralarnda, Harpagonun fikrine gre, tava
na ss olarak pekl alabilecek, ii saman dolu bir
timsah da bulunan eski eyalar ynn mterilerin
den birine ate pahasna sokuturmaya kalkan Harpangondur bu Harpagon. Bu kocakar dedikodular
na inanmak istemiyorum ben. Babasnn ansna yazar
Molire dil uzatmad, byle bir ey yapmak bana d
mez.
Baba Poquelin gerek bir tccard, onurlu mesle
inin sayg deer ve saygn bir temsilcisiydi. Ticaretiy
29

le urayordu ve maymunlu dkknn kapsnda sz

konusu maymunlar bulunan marur bir tabela asly
d.
Giri katnn, yani dkknn alacakaranlnda,
yn ve boya kokusu dalga dalga yaylyordu; kasada
madeni paralar ngrdyor ve gn boyu demelik ve
hal satn almaya gelen insanlarn arkas kesilmiyor
du. Burjuvalar ve soylular, baba Poquelinin dkknn
da buluuyorlard. Pencereleri avluya bakan atlyede
yap yap toz stunlar ykseliyordu, ierde stste
sandalyeler ylyd, drt bir yana aa paralan, deri
ve kuma artklar yaylmt: ve bu karmaann orta
snda eki vurarak, makas kullanarak Poquelinin kal
fa ve raklar almaktayd.
Tabelann stndeki birinci katn odalarnda evin
annesi hkm sryordu. Srekli ksr ve Napoli
ipeklisi eteklerinin hrts duyulurdu bu kattan. Ma
rie Poquelin, borcunu deyebilir denen trden bir ka
dnd. Pahal giysiler, deerli kumalar, en ince doku
malarla tkabasa doluydu dolaplar; konsollarnda kol
yeler, prlanta ilemeli bilezikler, inciler, zmrk kak
mal kolyeler, altn saatler ve pahal gm ileri var
d. Dua ederken sedef tespih ekerdi. ncil ve hatta,
benim aklm pek kestirmiyor ama, zet evirilerden
grek yazar Plutarkhosu okurdu. Yumuak bal, se
vimli ve bilgiliydi. Atalarnn ounluu halcyd, ama
aralarndan mzisyen ve avukat gibi teki mesleklerin
temsilcileri de eksik deildi.
Yukar kat odalarnda dolgun dudakl sarn bir
ocuk dolard. Byk oul Jean-Baptisteti bu o
30

cuk. Kimi zaman dkkna iniyor, atlyeye geip bir y

n soru sorarak raklarn almalarna engel oluyor
du. Kalfalar kekemeliiyle dalga geiyorlar ama ok
seviyorlard onu. Baka zamanlar pencereye kurulu
yor, yumruklarn yanaklarna dayayp amurlu sokak
tan gelip geenleri seyrediyordu.
Bir gn yanndan geerken annesi srtn hafife
bir aplak indirdi.
- Seni gidi seyirci, seni!., dedi.
Ve gnlerden bir gn bu seyirci mahalle okuluna
balad. Okullarda neler renilirse onlar rendi:
Aritmetikte drt ilem yapmay, hi taklmadan oku
may, latincenin ilk bilgilerini kavramay ve Azizlerin
Hayatlarndan bir yn ilgin yky ezberlemeyi...
Gnler byle, rahat ve mutlu bir ekilde akp gidi
yordu. Baba Poquelin durmadan zenginleiyordu,
ocuk daha domutu... maymunlu eve birdenbire fe
lket indii zaman.
1632 yl ilkbaharnda, tatl anne hastaland. Gz
leri parldamaya, tasayla dolmaya balad. Bir ay gibi
bir sre iinde tannmayacak kadar zayflad, solgun
yanaklar irkin lekelerle kapland. Sonra kan tkr
meye balad ve balarnda uursuz balklaryla katr
larna binip doktorlar gelmeye baladlar eve. 15 Ma
ys gn, kirli elleriyle krmz gzlerini ovuturarak
gzya selleri dkt tombul gzlemci ve btn ev de
onunla birlikte alad. Tatl Marie Poquelin elleri g
snn zerinde kavumu, hareketsiz yatyordu.
Onu gmdkten sonra, srekli bir dknlk ege
men oldu eve. Baba byk bir zntye gmld, iyi-

ce dalgnlat. lk ocuk, birka kez karanlkta alar

ken yakalad onu. Bu grnt karsnda aran gz
lemci ne yapacan bilemeden evin iinde dolap du
ruyordu. Ama babann alamalar kesildi ve Fleuretteler diye bir aileyle srekli olarak grmeye bala
d. O srada on bir yanda olan Jean-Baptiste yeni bir
annesi olacan rendi: Ve bir sre sonra yeni anne,
Catherine Fleurette, maymunlu eve arz endam eyle
di. Baba yeni bir ev satn ald iin aile bir sre sonra
bu evden ayrld.

32

2. K TYATRO SEVDALISININ YKS

Yeni ev de nl Saint-Germain panayrnn kurul

duu Paris mahallesinde ve ayn arnn bulunduu
yerdeydi. Giriken ve hovarda Poquelin bu yeni yer
de, dkknnn btn tuzak yemlerini oalan bir gs
terile sergiledi. Eski evde, ev ileriyle Marie Cress
urayor ve ocuk douruyordu: Bu yeni evde onun
yerini Catherine Fleurette ald. Bu kadn hakknda ne
sylenebilir? ster iyi, ister kt olsun, sanrm, hibir
ey sylenemez. Ancak eve vey ana sfatyla girdii
iin, benim kahramann yaamna yakndan karm
olan birok insan, ocuk Jean-Baptistein yaamnn
Catherine Fleurette dneminde pek neeli gemedii
ni dorulamlardr: Kt bir vey anayd galiba, Molirein bu nedenle H a s t a l k H a s ta s komedisinde, vefa
sz ve hain ei Belinein kiiliinde onu canlandrd
ileri srlr.
Bence bunlarn hepsi de yanltr. Catherinein Jean-Baptjstee kar kt davrandn ve gene Belinee
modellik ettiini kantlamak olanaksz. Dnyevi grev
lerini kinsiz-garezsiz yerine getiren ikinci bir anneydi
Catherine: Dnlerini izleyen yl Poquelinin kuca
na bir kz ocuu sundu ve bu kzcaza da Catherine
Molire [Erendi

33/3

ad verildi, aradan iki yl geince bir bakas Margueri

te diye adlandrld.
Jean-Baptiste mahalle okulundaki renimini so
nuna kadar srdrd ve bitirdi. lk olunun ufuklarn
yeterince genilettiine karar veren baba Poquelin
ona kendini dkknn ilerine adamasn buyurdu. Je
an-Baptiste kuma lmeye, ivi akmaya ve raklar
la ene almaya balad, bo zamanlarnda Marie
Cressden miras kalan kir-pas iindeki Plutarkhosu
okuyordu.
Ve ite, mumlarmn nda, alan kapda burju
va snfndan bir beyefendi beliriyor: Basit ama sa
lam giyinmi, banda bir peruk, elinde baston, gzleri
canl, iyi grnl ve yana gre ok din. Ad Lou
is, soyad Cress, merhuma Marienin babas ve de
mek oluyor ki gen Jeann da dedesi.
Bay Cressnin de meslei damad gibi halclkt.
Ama damadndan ayr olarak bykbaba kendi hesab
na alyor ve Saint-Germain panayrnda ticaret yap
yordu. Cress, Paris yaknlarnda Saint-Ouende otu
ruyordu, bu gzel ev btnyle onun malyd. Poque
lin ailesi pazar gnleri Saint-Ouene gitmeyi gelenek
haline getirmiti, ocuklarn bu ziyaretlerinden ok
ho anlar vard.
Cress dede, ocuk Jean-Baptistele artc bir
dostluk kurdu. Yal adam ocua bylesine yaklat
ran ey neydi acaba? eytan m dersiniz? Evet, evet,
mutlaka oydu! Ama dede ile torunun paylatklar tut
kudan uzun sre habersiz kalmad Poquelin baba ve
aknlkla homurdand: Dede ve torunun tiyatro deli
34

si olduklarn kefetmiti.
Tatil akamlarnda, dede Parise indii zaman, iki
halc-yal ve gen-gizemli gizemli bakp anlatktan
sonra evden kyorlard. zlerini srmek pek g de
ildi. Her zaman olduu gibi Mauconseil sokayla
Franaise sokann kesitii keye, krallk kumpan
yasnn oyun sergiledii Burgonya Konann (Hotel
de Bourgogne) bask ve karanlk salonuna gidiyorlar
d. Pek sayn dede Cress, dinsel-ayn zamanda tecimsel-amal bir topluluu biraraya getiren bir dernein
yneticileriyle ok salam ilikiler kurmutu. "ile
Dernei"ydi dernein ad, Pariste sann yaamndan
sahneleri konu alan dinsel oyunlar oynamak gibi bir
ayrcal vard. Burgonya Konan bu dernek yaptr
mt, ama Jean-Baptistein ocukluk yllarnda artk
dinsel oyun oynanmad iin Konak baka toplulukla
ra kiraya veriliyordu.
Anlalaca zere, dede Cress, Dernekin yne
ticisini gryor; sayn halc ve torunu bo localardan
birine bedava kuruluyorlard.
Burgonya Kona tiyatrosunda, ki ok nl oyun
cu Bellerose burann yldzyd, trajediler, trajikom e
diler, pastoraller, farslar temsil ediliyordu, spanyoltiyatrosunun byk hayranlarndan olan Jean de Rotrou zamann en gzde oyun yazaryd. Belleroseun
oyunu dede Cressyi kendinden geiriyor ve torun da
onunla birlikte alk tutuyordu oyuncuya. Ama JeanBaptiste, Belleroseun oynad trajedilerle pek ilgilen
miyordu. Burgonya Konanda oynanan farslara tut
kundu o: ou kaba-saba ve hafif olan bu farslarn o

u talyanlardan aktarmayd ve Parisin ok yetenekli

oyuncular komik rollerinde, gncel metinden yararla
narak diledikleri gibi hokkabazlk yapabiliyorlard.
Evet, Cress dede, baba Poqelinin zararna ola
rak oul Poqueline Burgonya Konann yolunu gs
termiti! Ve orada - ilkin ocukken dedesiyle birlikte,
daha sonra delikanllnda arkadalaryla birlikte
Jean-Baptiste olaanst gsteriler izledi.
Farslarda oynayan Koca-Guillaume, krmz bal
ve devsel karnl beyaz ceketiyle Jean-Baptistein
gzlerini kamatryordu. Bir baka nl de Palyao
Gaultier-Garguille idi, krmz kollu bir kara gmlek
giyer, kocaman bir gzlk takar, elinde de bir baston
tutard, Konakn mterilerini coturmakta Koca-Guillaumedan aa kalmazd. Jean-Baptiste ayrca yara
tc esini bitmez tkenmez Turlupin ile gln yal ka
dn rollerine kan Alisona da vurgundu.
Birka yl boyunca Jean-Baptistein bir atlkarn
ca benzeri dnp duran gzlerinin nnde, una bulan
m, i renklerle boyanm ya da maskeli yzler, bil
gi hekimler, cimri ihtiyarlar, palavrac ve korkak su
baylar geit yaptlar. Glmekten katlan seyircinin
nnde, hoppa kadnlar drdrc beceriksiz kocalarn
maskaraya eviriyor ve farslarn patan kocakarla
r saksaan gibi anan ediyorlard. Kurnaz ve bir ty
gibi uar uaklar ve hizmeti kzlar, yal Gorgibusleri parmaklarnda oynatyor, pinti moruklar iyice pa
takladktan sonra uvaln iine tkyorlard. Ve Bur
gonya Konann duvarlar Franszlarn kahkahalary
la sarslyordu. Burgonya Konanda grlebilecek
36
/

her eyi grnce, bizim tiyatro delisi halclar putlar

n bir baka tiyatroya, Marais Tiyatrosuna tadlar.
nl oyunca Mbndroynin aheserler yaratt trajedi
ve yksek dzeyde gldrnn sz geiyordu bura
da: Tiyatroya en iyi oyunlar, dnemin nl yazar Pierre Corneille veriyordu.
Louis Cressenin torunu bir baka leme dalmt
sanki! Burgonya Konamn bir hindi gibi ssl Beileroseu pek ekerim ve pek tatlyd: Gzlerini iyice bir
yuvarladktan sonra esrarl uzaklklara dikiyor, apka
sn byk bir incelikle sallayp alamakl bir sesle mo
nologlar ekiyordu, yle ki konuuyor mu yoksa ark
m sylyor anlamak olanakszd. Marais Tiyatro
suna gelince, Mondory gkgrltsn andran sesiy
le salona zngr zngr titretiyor ve trajedide hrldaya
rak can veriyordu.
ocuk, baba evine gzlerinde ateli yansmalarla
dnyor ve btn gece Alison, Jacquemin-Jadot, Phillipin gibi soytarlar ve nl Ak Surat Jodeletyi dl
yordu.
Ne yazk! Burgonya Kona ile Maraismin tiyatro
iflah olmaz bir tutkuyla bal insanlarn btn istekle
rini tek balarna karlamalar olanak dyd.
Pont-Neuf ve Hal mahallesi o sralar bir ticaret
sultanlyd. Paris burada semirip gzelleiyor ve
drt bir yana yaylyordu. Dkknlarn iinde, dkkn
larn nnde yaam ylesine fokurduyordu ki insann
kulaklar nlyor, gzleri puslanyordu; hele SaintGermain panayr adrlarnn kurulduu yer tam anla
myla bir curcunayd. Bir hayhuy! Bir grlt patrt!
37

ki deme gitsin. Ve amur ve pislik! Ve gene amur ve

pislik!
"Tanrm! Ey Tanrm!" diye haykryordu sakat
ozan Scarron bu panayrla ilgili olarak: "DonsCz gtle
rin ortala sat bunca boka bak!"
nsanlar gn boyu gidip geliyor, kouturuyor ve
itiip kakyordu. Kk kentsoylular ve onlarn se
vimli karcklar! Berber dkkanlarnda sa, sakal t
ra ediliyor ve di ekiliyordu. Bu insan bulamacann iinde yayalarn arasnda atllar da grnyordu.
Katrlarnn zerine tnemi, karga klkl, saygn he
kimler geiyordu. Kraln silahrleri de srmal nifor
malarnn iinde kabara kabara alm satyorlard.
Ye, i, al ve sat, ey dnyann bakenti, boy at ve
geli! ve ey siz, mr boyu don yz grmemi muhte
rem klar, buraya gelin, Pont-Neufe gelin! Kurulan
cambaz tiyatrolarna, adrlar evreleyen peykelere
bakn. Peki zurna gibi zrlavan kim orada? Tivatronun rtkan yahu! Dikilip durmayalm soylu beyler,
gsteri az sonra balayacak! Elinize geen bu tek frsa
t karmayn sakn! Bay Briochnin kuklalarn bura
da ve ancak imdi grebilirsiniz! Kukla dansna gelin!
Olaanst maymun, Bilgin Fagotini grn!
Pont-Neufn salalarnda, gezginci hekimler, di
skcler, btn hastalklar p diye iyi eden her der
de devalar satan frk eczaclar mteriler hizmet
sunuyorlard. Kendi dkknlarna dikkat ekmek iin
sokak soytarlaryla, kimi zaman da tiyatro sahneleri
ne daha nce ayak basm gerek oyuncularla ibirlii
yapyorlard ve bylece tbb mucizelerin anna ger

ek temsiller seyrediliyordu. Ata binmi, yz boyal,

ssl, kiralk sahte mcevherler taktrm, sloganlar
atan ve insanlar kendilerini seyre aran oyuncula
rn yer ald grkemli geitler de oluyordu. Onlarn
ard sra, barp aran, slk alan, bacak aralarna
dalan veletler srs de geliyor ve amatann zerine
ty dikiyordu.
Grlde, Pont-Neuf (*)! Bir arlatan babadan ve
bir oyuncu anadan Fransz komedisinin doduunu
duyuyorum. Kulak paralayan bir lk atyor ve yeni
yeni biimlenen yz una bulanm!
Btn Paris olaanst olduu kadar esrarengiz
olan bir adamdan sz ediyor: Christophe Contugi. B
tn bir kumpanyay kiralad, bir peykenin zerinde
soytar gsterileri sunuyor ve bu sayede "Tiryak" adn
takt ve btn dertlere deva urup satyor,
E/ benzeri yoktur dnyada
Gez istersen ke-bcak
Ad Tiryak, Tiyak ki ne Tiyak
Ey Ademolu gel sen de tadna bak

Maskeli soyratlar o evlere enlik grltnn orta

snda Tiryakn iyi edemeyecei dert bulunmadn
yemin billah ederek grtlak paralyorlard! Vereme,
vebaya, uyuza Tiryak!
Ata binmi bir silahor geiyor salan nnden.
Safkan at kan oturmu gzleriyle evreyi szyor, ge
(*) Yeni kpr. Paris. Yapmna 157j$dc baland. 1604'tc bitti. (ev.)

39

minden kpk tayor. Don yz grmemi klar yo

lunu kesip eyer kuburluuna doru ylyorlar. Sala
tan Contuginin sesi grlyor:
Ey kumandan, kumandan
Satn al bizim ilalan

- Veba cannz alsn! Yol an! diye haykryor

muhafz subay.
Sganarallein (*) biri kendi ayacaklaryla kazklan
maya kouyor:
- Bana ltfen bir ie Tiryak veriniz. Ka para?
- Baym, diye yantlyor frk, fiyat yoktur
Tiryakn! Paranz alrsam balayamam kendimi.
- Ah, baym, diye atlyor Sganaralle, anlyorum
ki bu kk kutuyu satn almak iin Parisin btn alt
n bile yetmez, ama bedavaya almak istemem. Aln si
ze otuz metelik, stn verin bana.
Parisin zerinde bir deniz mavisi. Iklar yanyor.
Salalarda ha biimli amdanlar ttyor, iya kan
dilleri eriyor, meale alevleri titreiyor.
Sganaralle, Saint-Denis sokandaki evine gitmek
iin admlarn hzlandryor. Giysi eteinden yakal
yorlar adam, yeryznde mevcut btn zehirlere kar
etkili bir panzehir satn almaya aryorlar.
Grlde, Kpr!
te imdi iki insan, insan kalabalnda kendileri
ne vol acvor: Muhterem bir bvk baba ve vannda
j

(*) M olicre'jn ynrath gldr tiplerinden biri. (ev.)

40

beyaz yakal torunu ve ayn zamanda arkada. Ve hi

kimse bilmiyor, sahnedeki oyuncular hi kukulanm
yorlar... frknn salann yannda, kalabaln
arasna skm olan kim? Burgonva Kona'nda Jodelet bir gn bu veledin tiyatro kumpanyasnda oyna
yacan bilmiyor. mrnn sonbaharnda, bu yumur
can sahneye koymak zere bir oyununu alp, gittik
e voksul dsen kendisine para devince memnun kalacan bilmiyor henz Pierre Corneille.
- Bir sonraki oyunu da grebilecek miyiz acaba?
dive soruvor torun sevimli ve nazik.
Dede duraksyor - vakit ge. Ama kendine engel
olamyor.
- Peki, hadi gidelim.
Yandaki peykede, bir oyuncu apkasn eviriyor:
apkay dndryor, bkyor, buruturuyor ve hava
ya atyor...
Kpr artk-klar iinde, kentte insanlar ellerin
de fenerle dolayorlar ve kulaklarda keskin bir hayk
r yanklanyor: Tiryak!
Belki de u anda, Saint-Denis sokanda, Molierein ilerde yazaca gldrlerden birinin finali oy
namaktadr. u Sganarelleya da bu Gorgibus, kz Lucindei Clitandre ya da Cleonte iin duyduu karasev
dadan kurtaracak Tiryak almaya giderken, Lucinde
pek doal olarak Clitandre ile kam ve evlenmekte
dir!
Kyameti kopartyor Gorgibus. lettiler onu! Bir
kaz gibi yoldular! Deerli Tiryak hizmetinin azna
sokuturuyor! Gzda veriyor!
j

41

Ama neeli kemanlar giri yapacaklar, hizmeti

Champagne dans etmeye balayacak, Sganarelle bo
yun eecek. Ve Molire bu akam fenerli bir mutlu
sonla bitirecek.
Grlde, Kpr!

42

3. DEDE N TRYAK

Byle bir akam sonunda, Cresse ile torunu eve

coku iinde dndler, her zamanki gibi gizemli bir
davranlar vard. Baba Poquelin koltuuna oturmu
'gnn yorgunluunu kartyordu. Dedesinin gzde
olunu nereye gtrdn renmeye alt. Hi
kukusuz, Burgonya Konana oyun seyretmeye git
milerdi.
Poquelin bilmek istiyor:
- Ne diye hep tiyatroya gtryorsunuz onu?
Onu oyuncu yapmak istiyor olmayasnz sakn?
Dede apkasn karp koydu, bastonunu bir ke
ye brakt, bir sre sustu ve sonra konutu:
- nallah bir gn Bellerose gibi bir oyuncu olur.
Halcnn az ak kald. Sustu. Sonra dedeye cid
di konuup konumadm sordu. Ama Cresse sorusu
nu yantlamad iin, konuyu amaya svand, ama
alayl bir biimde.
Mademki Louis Cresseye gre Bellerose gibi bir
oyuncu olacakt, daha ileri niin gidilmesindi? Alisonun izinden gidip kalabal ve gln satc kadn
lar elendirmek iin sahnede soytarlk yapabilirdi.
Niin yzne beyaz boya svamasn, Jodelet gibi bur
43

nunun altna prasa byklar demesindi?

Sonu olarak, mademki nsanlar grmek iin onbe metelik dyorlar, insan kendi mesleiyle uraa
cana pekl soytar olabilirdi!
Atlye sahibi ve Allaha kr btn Parisin tan
d bir halcnn byk olu iin grkemli bir meslek!
Kraln ua olmak hakkna sahip olan kk Baptis
te, Bay Poquelin, bir gn kendini sahnede bulacak
olursa komular alay edecekti! Halclar locasnda her
kes glecekti!..
- zr dilerim, dedi Cress usulca. Size gre ti
yatro olmamal yeryznde, yle mi?
Ama Poquelin byle bir ey sylemek istememi
ti. Tiyatro olmalyd. Bunu hametli kral hazretleri de
-A llah uzun mr versin- kabul ediyordu. Burgonya
Konana "Kraln Kumpanyas" ad balanmt.
Bunlarn hepsi pek iyiydi. Pazar gnleri Poquelin de
bizzat tiyatroya gidiyordu. Ama sonu olarak, kendisi
ne sorulacak olsayd dncesi u olurdu: Tiyatro Je
an-Baptiste Poquelin iin vardr, ama tersi mmkn
deildir.
Poquelin kzarm ekmek ineyip stne bir yu
dum arap iiyor ve dedeyi alaylaryla bunaltyordu.
Daha da ileri gidilebilirdi. Hametlinin kumpan
yasna girmek mmkn olmazsa -nk sadece kos
tm olarak yirmi bin altn olduu ileri srlen bir Bellerose olmak herkesin harc deildir baylar- gidip pa
nayrda oynanabilirdi, yle deil mi? En densiz aka
lar, samasapan hareketler yaplabilir, yle deil mi,
ha, yle deil mi? Btn sokak parmakla gsterir sizi!
44

- zr dilerim, aka yapyorum, dedi Poquelin,

ama sanrm siz de aka yapyordunuz, yle deil mi?
Dedenin aka yapp yapmad hibir zaman re
nilemedi, ayn zamanda kk Jean-Baptistein ne d
nd de.
"Garip insanlar u Cresseler!" diye dnyordu
halc, yatann alacakaranlnda bir o yana, bir bu
yana dnp dururken. "Byle bir eyi ocuun yann
da nasl syleyebilir bir insan! Tehlikeli bir ey ama
byk babaya bunlarn gln akalar olduunu syle
mek gerekiyordu."
Uyuyamyor. Kraln uhae-oda ua karanlkta
gzlerini dikmi bekliyor. u Cresselerin hepsi ayn
bokun soyu! Zavall ilk karsnn da lgnlklar vard,
o da tiyatroyu ok severdi. Ama u yetmi yandaki
yal moruk! Vallahi, gerekten komik! Tiryak imeli
bu adam, hemen ocuklar.
Tasa. Dkkn. Uykusuzluk...

45

4. HERKES HALICI OLAMAZ

Ama ben acyorum u zavall Poqueline. Hay Al

lah! Bir de bu eksikti sanki! 1636 ylnn kasm aynda
evlendii ikinci kadn da ld. Baba gene karanlkta
oturmu, kederli kederli dnyordu. imdi artk iyi
ce yalnzd. Ve alt ocuu vard. altrlacak dk
kn ve yetitirilecek u velet takm'. Yalnz, yapayal
nz. nc kez evlenmeyecek...
Ve sanki bile bile yapyormu gibi, Catherine Fleurette lnce ilk ocuk Jean-Bapti'stee bireyler oldu.
Dkknda almay srdryordu, ikyetiik bir duru
mu yoktu: Tembellik yapmyordu. Ama tpk bir kukla
gibi -Tanr balasn b en i- Pont-Neufn evresin
de dnp duruyordu! Zayflyor, pencerenin nne ge
ip, ilgin ve yeni bir ey olmamasna karn darya
bakyor, yemeklerini itahsz yiyordu...
Sonunda, konumak zaman geldi.
- Syle bana neyin var, diye sordu baba, sonra
da bouk bir sesle ekledi: Hasta msn yoksa?
Jean-Baptiste kare burunlu ayakkablarna dald
ve bir ey sylemedi.
Zavall dul adam tekrar konumaya balad:
- Sizler iin zlyorum. Sizleri ne yapacam
46

ben? Eziyet etme bana... syle.

Jean-Baptiste gzlerini babasna kaldrd, sonra
pencereye evirdi ve konutu:
- Halc olmak istemiyorum.
Bir sre dndkten sonra yaray iyice demeye
kararl olarak ekledi:
- reniyorum bu meslekten.
Biraz daha dnd ve ekledi:
- Dkkndan nefret ediyorum.
Ve babasnn canna iyice okumak iin:
- Btn varlmla, btn ruhumla, dedi.
Bundan sonra sustu.
Son szckleri sylemek iin dediim dedik bir
havaya girmiti. Bundan sonra ne olacan doru d
rst bilmiyordu. Hi kukusuz esasl bir baba tokad
inebilirdi. Ama yemedi bu tokad.
Uzun bir sessizlik oldu. Byle olaanst bir du
rumda ne yapabilir? Bir tokat? Hayr, byle bir du
rumda tokat ie yaramaz. Ne diyecek oluna? Budala
m bu ocuk? Evet, orada yle kazk gibi aklm du
ruyor, yz bombo, anlamsz. Ama gzleri bo deil,
parltl, Marie Cressnin gzleri gibi tpk.
Dkkndan hoslanmvor mu? Belki de sadece bir
izlenimdir? Alt taraf henz bir ocuk daha: nsan
onun yanda neyi sevdiini, neyi sevmediini bile
mez. Belki de sadece yorgun? Ama o, baba, daha da
yorgun; hibir yardm umudu yok kesinlikle, kolu ka
nad krk.
- Ne istiyorsun? diye sordu baba.
- Okumak, diye yantlad Baptiste.
o

47

Bu srada, birisi bastonunu usulca kapya vurdu,

Louis Cress alacakaranla girdi.
- te byle, dedi baba beyaz yakay gstererek.
Beyimiz bana dkknda yardm etmek istemiyormu,
okumak istiyor.
Sakin ve etkili bir sesle konumaya balad dede.
Her eyin yoluna gireceini syledi. Delikanl zgnse
eer, hi kukusuz baz nlemler almak gerekir.
- Nasl nlemler? diye sordu baba.
- in dorusu brakalm okusun! diye haykrd
dokunakl bir sesle.
- Ama mahalle okulunda okudu ya!
- Mahalle okulundan sz eden kim? dedi byk
baba. Kk ok yetenekli...
- Jean-Baptiste, biraz dar k, dedenle konua
cam.
Jean-Baptiste dar kt. Ve Cress ile Poquelin
ciddi bir konumaya giritiler.
Ne konutuklarn aktarmaya kalkacak deilim.
Sadece bir nara atacam: Yaasn Louis Cress!

48

5. AD MAJOREM DEI GLORIAM (*)

Daha sonra Louis-le-Grand lisesi olacak olan n
l Clermont kolejinin mahalle okuluyla en kk bir
benzerlii yoktu. Gl Cizvit Tarikat yeleri tarafn
dan ynetiliyordu ve Cizvit Papazlar saygn bir dzen
kurmulard okulda. "Tanrnn en yce an iin." Ve
unu da itiraf etmek gerekir ki yaptklarn kusursuz
yapyorlard.
Peder Jacques Dinet adl bir mdrn ynettii
kolejde yaklak olarak iki bin ocuk ve delikanl oku
yordu; bunlarn yz yatlyd, geri kalan yatsz
okuyordu. Cizvit Tarikat, Fransann sekinlerine ei
tim yaptryordu.
Papaz retmenler, Clermont rencilerine tarih,
eski edebiyat, hukuk, fizik, kimya, dinbilim, felsefe
dersleri veriyorlar ve Yunanca retiyorlard. Latinceye gelince, bunun szn bile etmek yersiz: Latin ya
zarlarn okumak ve yorumlamann dnda Clermont
rencileri bu dili ders aralarndaki konumalarnda
kullanmak zorundaydlar. Siz de kabul edersiniz ki
bylesine koullar altnda bir dili ok iyi renebilir

( * ) 'Tanmn en yce an i in : Cizvit tarikatnn arma simgesi ( c v .)

.Moliere I-fendi

49/4

insan.
Baz saatler dans derslerine ayrlmt. Kimi za
manlar kl akrtlar duyuluyordu: Fransz delikanl
lar krallarnn onurunu sava alanlarnda ve kendilerininkini bireysel karlamalarda savunabilmek iin si
lah kullanmasn reniyorlard. Clermontun yatl
rencileri frsat ktka, bata Publius Trentius ve Se
neca olmak zere eski Roma yazarlarndan oyunlar
oynuyorlard.
Louis Cressenin torununu verdii okul bylesine
bir kurulutu ite. Baba Poquelin, kraln gelecekteki
oda ua olunun kt ellere dtnden kesinlikle
yakalamazd. Kolejin rencileri arasnda byk bir
ounluk tannm ailelerden geliyordu: Soylu snfn
en iyi aileleri ocuklarn Clermonta yolluyorlard. Poquelinin yatsz renci olduu dnemde renciler
arasnda prens vard, bunlardan biri Conti Prensi
Armand de Bourbon'dan bakas deildi -b ir baka
Bourbonun daha sonra "Byk Conde" adyla anla
cak olan Enghien dk Louis de Condenin ana-baba
bir kardeiydi. Baka bir deyimle, Jean-Baptistein
okul arkadalar arasnda kral kan tayanlar bile var
d: Bu da Clermont kolejinde yaplan eitimin dzeyi
ni kantlamaya yeter.
Mavi kanl soylu delikanllarn, aralarnda JeanBaptistein de bulunduu zengin burjuva ocuklaryla
pek ili dl olmadklarn belirtmekte yarar var. Yat
l prens ve markilerin kendi uaklar, retmenleri,
zel ders saatleri ve zel salonlar vard.
Daha sonra kahramanmzn hareketli yaamnda
50

nemli bir yer tutacak olan kendisinden yedi ya k

k Prens de Conti koleje ok kk yata girmiti,
bu nedenle Jean-Baptistele doal olarak karlama
yacak.
Bylecegen Poquelin, Platon, Trentiusve Lucre
tius renimine dald. Ynetmelie uygun olarak sa
larm omuzlarna kadar uzatt ve kafasn latinceyle
doldururken snf sralarnda geni pantolonlar giydi.
Halc dkkn sisler arasnda yitip gitti. Baka bir
dnyaya girmiti kahramanmz.
Baba Poquelin homurdanyordu:
- Kader byle olsun istedi. Eh artk elimizden ne
gelir, ben de ileri ikinci oula devrederim. Bu ya avu
kat olacak, ya noter, ya da Allah bilir baka bir ey...
r e n c i Baptistein tiyatroya olan tutkusunun tav
sadn m sanyorsunuz? Ne yazk ki byle bir ey ol
mad. Bir bo zaman olur olmaz kendini latinceden
kurtarp eskiden olduu gibi ya Pont-Neuf e ya da ti
yatrolara kouyordu; sadece dedesinin yerini imdi
okul arkadalar almt. Ve kolej yllar srasnda, Burgonya Konamn ve Maraisnin repertuvaryla daha
rahat bir iliki kurdu Jean-Baptiste: D u l K a d n , L a
P la c e R o y a le , L a G a l e n e d u P a la is ve yazarna byk
bir n ve kalem arkadalarnn kskanln getirecek
olan nl C id .
Ama hepsi bu kadar deil. Lise reniminin sonu
na doru, Jean-Baptiste tiyatro salon ve localarn
ap kulislere girmeyi rendi, bu da ona yaamnn
en nemli tanmalarndan birini salad: Bir kadnla
karlat. Kadnn ad Madeleine Bejartd ve bir
51

oyuncuydu. Bir sre Marais Tiyatrosunda almt.

Kzl salyd Madeleine, almlyd, genel kanya gre
de ok yetenekliydi. Oyun yazar Routrounun ateli
bir hayranyd, zekiydi ve salam bir beenisi vard,
edebiyat kltryle dikkatleri ekiyordu ve doal ola
rak da iir yazyordu. Parisli byleyici oyuncunun
kendinden drt ya kk Clermontlu gen renciyi
tepeden trnaa etkilemi olmasnda artc bir ey
olmamas gn gibi ortada. lgin olan u ki Madeleine
de Jean - Baptistee aynen karlk verdi.
Kolej renimi be yl srd ve felsefe renimiy
le -b ir tr dl b u - tamamland. Bu be yl boyunca,
zenli bir renci oldu Jean-Baptiste ve tiyatrolara gi
decek vakit buldu.
Bilgili bir insan oldu mu bu okulda kahraman
mz? Hibir renim kuruluunun bilgili bir insan ye
titirebileceini sanmyorum. Ama ne var ki iyi dzen
lenmi bir renim insana disiplini olmay, ilerde ken
di kendini yetitirecei zamanlar iin yararl alkanlk
edinmesini salar.
Evet, Clermont kolejinde, disiplini rendi Je
an-Baptiste, kendine yol gsterecek olan bilime sayg
l olmay rendi. Liseyi bitirdii zaman mahalle oku
lunun karmakarklnn izi bile yoktu zerinde.
Mephistophelesin dedii gibi, spanyol ayaklna (*)
gerilmi gibiydi zeks.
Clermont rencilii dneminde, Luillier adl ok
zengin bir iadamnn evlilik d olu Chappellele
(*) kence arac. (ev.)

52

dostluk kurmutu Poquelin, evlerine gidip geliyordu.

Clermontlularn okuldaki son yllarnda, Luillierin
evine ok ilgin bir adam geldi ve ayrcalkl konuk s
fatyla yerleti. Pierre Gassendiyi ad.
Bir Provencel olan profesr Gassendinin ok de
rin bir kltr vard; bilgileri on insann bilgilerine be
deldi. Gassendi ilmi belagat ve ilmi beyan profesry
d, esiz bir tarihiydi, felsefe, fizik ve matematik ko
nularnda da bilgisi vard. Sadece matematik alannda
ylesine geni bilgisi vard ki, rnek olsun diye syl
yorum, kendisine Krallk Kolejinde bir krs neril
miti.
Ama Pierre Gassendinin bilgi daarcnn mate
matikle snrl olmadn tekrarlamamz gerek.
Tedirgin ve uyank kafal bir insand, mesleine
Eski Yunann gezimci Filozofu Aristoyu okuyarak
balamt; bu filozofu derinlemesine incelemi, bunu
yaptktan sonra da ondan ayn oranda nefret etmiti.
Sonra, dnyann evrenin devinimsiz merkezi olduu
nu ileri sren eskilerin yanlm olduklarn btn dn
yaya ilan eden Polonyal byk sapkn Nicolas Copernicle tanr tanmaz ona btn ruhuyla baland Pi
erre Gassendi.
Gassendi, evrenin sonsuz olduunu ve birok dn
yalar kapsadm ileri srd iin 1600 ylnda yak
lan byk dnr Giordano Brunoya da hayrand.
Elini ncilin zerine koyup dnyann dndne
ilikin inancn vadsmak zorunda kalan dahi fiziki
Galileye de yrekten balyd Gassendi.
Aristonun retisine ya da onu izleyen skolastik
53

filozoflara kar kmak cesaretini bulan herkes Gassendinin kimliinde en gvenilir su ortan buluyor
du. Aristoya kar kan ve Saint-Barthelemy gecesi
can veren Fransz Pierre de la Rameenin tezlerini bil
miyordu. Skolastik filozoflar yerle bir eden spanyol
Juan Luis Vivesi ve n s tta r a tio m c g n a 's ile Aris
toya kar kan Verulam baronu ngiliz Francs Ba-,
con ok iyi biliyordu. Ama her eyi bir bir saymann
olana yok ki!
Anasndan devrimci domu biriydi profesr Gassendi. Dnce aydnlna ve yalnlna byk bir de
er veriyordu, deneye sonsuz bir inanc vard ve dene
yime byk bir sayg duyuyordu.
Ve btn bunlar kiisel felsefe eitiminin granit
temeline dayanyordu: Milattan yz yl nce yaa
m olan Eski Yunan filozofu Epikurostan salamt
bu eitimini.
Epikurosa sorulacak olsayd:
- retiniz nasl zetlenebilir?
Filozofun yle yantlayacan tasarlayabiliriz!
- Btn canl yaratklar neye yneliyorlar? B
tn canl yaratklar hazlara yneliyorlar. Niin? n
k haz en byk erintir. yleyse usa yatkn bir ekil
de yaaynz - srekli hazza erimeye alnz.
Epikurosun forml, bir sre sonra kendi reti
sini gelitirecek olan Pirre Gassendiyi olaanst et
kilemiti.
- nsanda yaradlta var olan tek ey, diyordu
rencilerine bilgin sakaln ekitirerek, kendi zne
olan sevgidir. Ve mutluluk her insann yaam amac
54

dr! Peki mutluluun eleri nelerdir? (Filozofun gz

leri parldyordu.) ki tane, baylar, sadece iki tane: Hu
zur iinde bir ruh ve salkl bir vcut. Vcudun sal
yla ilgili olarak herhangi bir hekim size yararl olan
eyleri salk verebilir. Ama ruhun huzuru iin, bunu
ben syleyeceim size: Kt i ilemeyiniz ocukla
rm, o zaman ne znt, ne de pimanlk duyarsnz,
bu iki ey insanlar mutsuz eder.
Epikuroscu Gassendi bilginlik mesleine, Aristo
cu astronomi ve fiziin samaln kantlad ve size
daha nce szn ettiim Copernicin kuramlarn sa
vunduu devsel bir yaptla balamt. Ama bu ilgin
yapt tamamlanamad. Bunun nedeni profesre soru
lacak olsayd, yle sanyorum ki Molierein gelecekte
yazaca gldrlerden birinin kahraman olan Chrysalein ok bilgili bayan Philamintee verdii yantla
karlk verirdi:
Evet, vcudum kendi z varlmdr. O halde ona
zen gstermek isterim.
Fani, gelip-geici diyelim isterseniz: fa n i vcudum
benim iin deerlidir.
-A risto iin zindana gitmeyeceim, baylar! diye
bilirdi Gassendi. Gerekten de, fani vcudunuz zinda
na atld zaman ne ie yarar o felsef zeknz?
Ksacas Gassendi zamannda durdu. Aristo zeri
ne yazd yaptn bitirmekten vazgeti ve baka giri
imlere verdi kendini. Epikuroscu, yaam ok seviyor
du ve 1624 Paris meclisinin kararnamesi henz btn
belleklerde dipdiri duruyordu: Dnemin btn bilgin
scleri Aristovu ermiler katna karmt ve mecli

sin kararnamesi, antik filozof ve artlarn eletirme

yi gze alanlara lm cezas mutuluyordu, hem de en
kk kukuya yer brakmayacak ekilde.
Gassendi ok ciddi zc olaylar bylece savu
turdu; Belika ve Hollandaya yolculuklar yapt, bir di
zi nemli inceleme yapt kaleme ald ve kendini Pa
riste eski dostu Luillierin evinde buldu sonunda.
Kafas ileyen iadam, profesrden olu Chapellee zel bilim dersleri vermesini istedi. Ve ak fikirli
bir insan olduu iin de, Gassendinin derslerini izle
mek zere bir topluluk oluturmasna izin verdi olu
nun.
Topluluk unlardan oluuyordu: Chapelle, bizim
Jean-Baptiste, doabilimlerine kar byk bir ilgi du
yan ve daha sonra Douya bir ok yolculuklar yapan
- k i Koca Mool lakab bundan dolaydr- Bernier
adnda bir delikanl ve nihayet byle bir topluluk iin
beklenmedik bir insan: tekilerden yalyd ve Cler
mont kolejini bitirmemiti, ama bir sre nce savata
yaralanm bir muhafz subayyd, ayyat, dello me
raklsyd, palavracyd, zamparayd ve mptedi bir
oyun yazaryd ve yetenekli saylabilirdi: Beauvais ko
lejinde ilmi belagat ve ilmi beyan derslerini izlerken,
mdr Jean Grangier'yi hicvettii U k a la D m b e le i
adl ilgin bir oyun kaleme almt. Cyrano de Bergeract ad.
Btn topluluk Luilliernin grkemli konutunda
toplanp Gassendinin ateli sylevlerini kana kana ii
yordu! Bizim kahraman raklm ite byle gelitir
di! Yz derin tutkularla oyulmu bu Provenceunun
56

rahle-i tedrisinden geerek! Jean-Baptiste ondan Epikurosun mutlu felsefesini ve doa bilimlerine ilikin
salam bilgileri kalt olarak ald. Byleyici mum
nda, ak ve aydnlk dnce dzenine sevgiyi, skolastike kar kini, deneye saygy, sahte ve yaldzl ola
n kmsemeyi retti ona Gassendi.
Sonunda Clermont koleji ve Gassendimn dersle
ri sona erdi ve bizim kahraman ergin bir insan oldu.
- Orlansa git, dedi baba Poquelin, Clermont
koleji mezununa ve hukuk fakltesi snavna gir. Ama
sakn baararnamazlk etme, nk etek dolusu para
harcadm senin uruna.
Ve Jean-Baptiste bir hukuk diplomas elde etmek
zere Orlansa gitti. Bu kentte ne kadar kald ve ne
zamand, tam olarak bilmiyorum. Ama 1641 yl bala
rnda olmas gerekir.
Bizim kahramann saysz muhaliflerinden biri,
Orlansda herhangi bir budalann da diploma alabile
ceini ileri srmtr yllar sonra, yeter ki bu budala
nn mangr olsun. Ama doru deil bu: Bir budala
diploma kazanamaz ve bizim kahramann budalalkla
ilgisi yoktu.
Doru, snav iin Orlansa giden bir eli yada,
bir eli balda kimi mutlu delikanllar, niversiteye ak
amleyin vardklarn, profesrleri uyandrdklarn,
onlarn da yal gece takkelerinin zerine grkemli k
lahlarm esneye esneye balarna geirdikten sonra
kendilerini hemen snava alp diploma verdiklerini an
latmlardr, doru. Ama bu delikanllarn yalan syle
mi olmalar olasl ok yksek.
57

Orleansda ne olursa olsun, Jean-Baptistein hu

kuk diplomas ald kesinlikle biliniyor.
yleyse, beyaz yakal bir yumurcak deildir artk,
uzun sal bir renci deildir artk. Karmda yeti
kin bir erkek var. Banda ak renkli bir peruka! Ya
pay salar kvr kvr.
Karmdaki adama iyice dikkatli bakyorum.
Orta boylu, biraz kambur, gs gk. kk el
mack kemikli esmer yznde, birbirinden uzak iki
gz, sivri ene, geni ve bask bir burun. Ksacas pek
yakkl saylmaz. Ama gzleri parlak. Bu gzlerde,
garip ve srekli bir alay ve ayn zamanda; kendisini
evreleyen dnya karsnda sonsuz bir aknlk oku
yorum. Bu gzlerde hemen hemen dii ve ksniil bir
ey ve en dibinde de gizli bir ktlk var. Bir kurt var,
inann bana bir kurt var, bu yirmi yandaki adamda.
Daha imdiden kendini kemirmeye balam bir kurt.
Bu adam kekeliyor ve konuurken yerli yersiz so
luk alyor.
Gryorum, sinirli bir adam. Sa, solu belli de
il. Cokun mutluluklardan en ar bunalmlara kolay
ca geiyor bu gen adam. nsanlarn gln yanlarn
kefediyor ve onlar alaya almaktan holanyor.
Kimi zaman kendini de kefediyor. Ama hemen
kurnazca gizleniyor. Bazan lgnca cesur, ama hemen
kararszlap korkaklaabilir. Ah, inann bana, bu ko
ullar altnda, g bir yaam olacak ve ok dman ka
zanacak!
Ama imdi sz yaamn!

6. NANILMAZ SERVENLER

izdiimiz a Fransa iin frtnal bir dnemdir.

Yaam Clermont kolejinden ya da baba dkknndan
grnd kadar rahat deildir.
Fransa d savalar ve i karklklar yznden
sarslmt ve bu durum uzun yllar srd. 1642 yl ba
nda, kral XIII. Louis ve Fransz krallnn ast as
tk kestii kestik naibi kardinal-dk Armand de Riche
lieu, Roussillon eyaletini spanyollardan geri almak
iin Gney birliklerine katlmak zere yola ktlar.
Krallk halclar (saylar epeyce vard) krala s
rayla hizmet ediyorlard ve baba Poquelinin sras ilk
bahar avlarndavd: Nisan, mavis ve haziran. Ticaret
ileri dolaysyla 1642 ylnda Pariste kalmak zorunda
olan baba kendi verine bvtik olunu gndermeye karar verdi. Poquelin, hi kukusuz, bylece Jean-Baptistei saray yaamna altrmay da tasarlyordu.
Oul, baba kararna uydu, ilkbahar banda Gneve doru vola kt. Ve ardndan, bizim kahramann varln gizemli bir karanlk bastrd; Gneyde
ne olduunu tam olarak hi kimse bilmiyor. Ama Jean-Baptistein pek sradan olmayan bir servene girdi
i sylentileri dolat.
59

Zayf ve yeteneksiz kral XIII. Louisyi avucunun

iinde tutan kardinal Richelieuden Fransz soylular
nn ounluu nefret ediyordu.
1642 ylnda kardinale kar gizli bir komplo d
zenlendi ve bu komplonun banda gen marki CinqMars bulunuyordu. Yal politika tilkisi Richelieu
komplonun kokusunu ald ve kral tarafndan korun
masna karn Cinq-Marsi vatana ihanet suuyla - s
panyol casusluu - tutuklamaya karar verdi.
Sylendiine gre, 12-13 haziran gecesi, bir G
ney kentinde, kimlii bilinmeyen bir gen CinqMarsn yanna yaklat ve valyenin cebine bir pusu
la brakt. Cinq-Mars teki sarayllarn yanndan biraz
uzaklap bir amdan nda bu ksack mektubu oku
du ve selameti kamakta buldu. Pusulada unlar yaz
lyd: "Hayatnz tehlikededir." Pusula imzaszd. ,
yle grnyor ki gen saray ua Poquelin, ruh
ycelii gerei, Cinq-Marsi kesin bir lmden kurtar
mak amacyla bu pusulay yazm ve ilgiliye ulatrm
tr. Ama bu pusula gen markinin lmn geciktir
mekten baka bir ie yaramad. Gen marki bo yere
bir snak arad. Kapatmas Madame de Siousacn
yatana gizlenmek de bir yarar salamad: Hemen er
tesi gn yakaland ve derhal boynu vuruldu. Ans yzseksen drt yl sonra yazar Alfred de Vigny tarafn
dan bir romanda canlandrld ve Vignyden elli bir yl
sonra - bir operada - nl F a u s t yazar ile besteci Go
unod tarafndan tekrar ele alnd.
Ama bazlar, byle bir pusula olaynn kesinlikle
olmadm, Jean-Baptistein Cinq-Mars olayyla kesin
60

likle bir ilikisi bulunmadn ve karmay aklndan

geirmedii olaylara karmakszn uaklk grevini
sessiz sedasz ve byk bir titizlikle yerine getirdiini
ileri srmektedirler. Ama ne var ki, kimin, niin, bu
pusula olayn uydurduu pek anlalmyor.
Kral, haziran sonunda, Nimese birka fersah
uzaklktaki Montfrinde bir sre kald ve burada, okur
larn grecekleri gibi, bizim kahramann yaamnda
Cinq-Marsin mutsuz yksnden daha nemli bir yer
tutacak olan ikinci serven yaand. Bu ylki grevi so
na eren ya da sona ermi olan kraln oda ua, bir s
re ayr kalm olduu Madeleine Bjartla Montfrinde, kaplcalarda, tekrar karlat. Oyuncu dola
yor ve bir gezginci tiyatro topluluuyla temsiller veri
yordu. Oda uann kraln maiyetinden ne zaman ay
rld bilinmiyor. Ama hi olmazsa, grevi sona erdik
ten sonra, yani 1642 yl temmuz aynda Parise dn
medii ama Gneyde ve kendisiyle ilgilenenlerin ak
tardklarna baklrsa, bayan Bjartla kuku uyand
ran bir beraberlik iinde bir sre dolam olduu sy
lenebilir. Ne olursa olsun, Poquelin 1642 ylnn g
znde bakente dnd ve babasna grevini yerine ge
tirdiini bildirdi.
Baba byk olunun gelecee ilikin tasarlarm
renmek istedi. Jean-Baptiste hukuk bilimi alannda
yetkinlemeyi amaladn bildirdi. Bundan sonra, bil
diim kadaryla, Jean-Baptiste baba evinden ayrlp
baka bir eve yerleti ve kentte Poquelinin byk o
lunun avukat olduu ya da avukat olmaya hazrland
sylenmeye balad.
61

Jean-Baptistein avukatlk mesleine hazrlan bi

imini yakndan grmek isteyen kim olursa olsun hi
kukusuz kk dilini yutard. Pont-Neuf rtkanlar
nn avukatlk mesleine fidelik ettiini, kavnaklk ettiini duyan varsa beri gelsin! Jean-Baptiste hukuk ki
taplarn evinde brakm, babasndan habersiz olarak
bu arlatanlar kumpanyalarndan birinde oyunculuk
ediyor, salalarn nnde adam deviren rtkanlk
da aralarnda olmak zere hibir ii geri evirmiyor
du. Hukuk bilimine ite byle hazrlanyordu!
Daha sonra, Jean-Baptistein dmanlar - ki say
ca oktular- zehir gibi glerek bizim kahramann
Hal mahallesinde palyaoluk ettiini ve serseri gru
hunu elendirmek iin ylan yuttuunu sylemilerdir.
Yutuyordu ya da yutmuyordu, bu konuda kesin bir
ey syleyemem, bildiim kadaryla o sralar trajedile
ri oburcasna inceliyordu ve urada-burada amatr
temsillerinde oynamaya balamt.
Bizim kahramann beynini geceleri alevlendiren
Corneille okumalar, sokak gsterilerinde duyulan
benzersiz duygular, bir kez giyince kurtulmas olanak
sz maskenin ar kokusu hukuku adayn iyice zehir
ledi ve bir sabah, okuduu CicV aydnlatan mumlar
sndrrken dnyay artmann zamannn geldii
ne karar verdi.
Gerekten de artt dnyay ve bu armann
ilk kurban bedbaht ve acl baba Poquelin oldu.
o

62

7. NL TOPLULUK

Saysz olaylaryla dikkati eken 1643 yl ocak ay

nn ilk gnlerinde, Jean-Baptiste babasnn karsna
geip, avukat loncasna girme tasarlarnn tmnn
tam bir lgnlk olduunu, mr boyunca noterlik yap
mayacan, bilgin olmak niyetinde olmadn, hele
zellikle hal ticaretinden sz almasn duymak bile
istemediini bildirdi. ocukluundan bu yana gnl
yaknl duyduu ii yapacakt, yani oyuncu olacakt.
Evde ne olup bittiini anlatmay kalemim reddedi
yor.
Baba biraz akln bana toplaynca, olunu yine
de dncesinden caydrmaya abalad ve bir babann
sylemek zorunda olduu her eyi syledi ona. Oyun
culuk meslei mesleklerin en hor griilenivdi. Kutsal
Kilise oyuncular kabul etmiyordu. Ancak bir dilenci
ya da bir serseri bu dzeye inebilirdi.
Baba gzda verdi, baba yalvard.
- Haydi, git dn biraz, rica ederim, sonra gel
beni gr!
Ama oul ne olursa olsun dnmeye kesinlikle
kar kt. Bunun zerine baba rahibe kotu ve gelip
Jean-Baptistei tasarlarndan vazgeirmesini rica etti.
63

Tanr hizmetkr bu saygdeer din kardeinin ri

casn krmad ve oluyla konumaya geldi; ama aba
larnn sonucu ylesine artc oldu ki pek sz edil
mez bundan. Azgn Jean-Baptistele konumasnn
zerinden iki saat geer gemez, din adamnn kara
cbbesini kard ve onunla birlikte ayn kumpanya
ya katld sylentileri dolamaya balad Pariste.
Bu sylentilerin gerekle ilikisi bulunmadn ke
sinlikle belirtmem gerek. Bildiim kadaryla o dnem
de hibir rahip oyunculua balamad, ama Georges
Pinel adnda biri baba Poqueline gerekten esasl bir
kazk att.
Bu Georges Pinel denen adam, babann istei ze
rine, bir sre ticaret muhasebesi dersi vermiti Jean-Baptistee. Zaten Pinelin Poquelinle mali dzey
de ilikileri vard, daha dorusu ondan zaman zaman
dn para alyordu.
Umutsuzlua kaplp ne yapacan bilemeyen Po
quelin, eski rencisini tasarlarndan caydrmas iin
Pinele sarld. Uysal Pinel, Jean-Baptistele gerek
ten bir konuma yapt, sonra grmesinin sonular
n baba Poqueline aktarmaya gitti; sylediine gre,
Jean-Baptiste tamamen inandrmt onu, yle ki d
nek oulla birlikte sahneye kmak iin muhasebecili
i kesinlikle brakyordu Pinel.
- Allah belasn versin uvPinel rezilinin, stelik
yz krk lira bor ald benden! dedi zavall baba Pinelin arkasndan ve olunu ard.
6 Ocakt gnlerden, babann yaamnda nemli
bir gn.

64

- Dnceni deitirmedin mi? diye sordu Poqu

elin.
- Hayr, kararm deimez, diye yantlad onu,
damarlarnda Poquelin kam deil, Cress kan dola
an olu.
- O zaman, dedi baba, kraln oda ua unvann
senden geri almam gerek. Bana iade etmelisin. Dede
nin szn dinlediim ve seni okula gnderdiim iin
pimanm.
Bilincini yitirmi ve yola gelmez Jean-Baptiste bu
unvandan seve seve vazgetiini, babasnn bu unvan
cannn istedii oluna verebileceini ve bu konuda
bir itiraz bulunmadn bildirdi.
Baba yazl bir feragat iin diretti, bunun zerine
Jean-Baptiste, daha sonra hibir deeri bulunmad
n, hibir ie yaramadm grd yazl belgeyi he
men imzalad.
Sonra mallarn blnmesi balad. Jean-Baptistee annesinden be bin liralk miras kalmt. Baba pa
nayrdaymasna pazarlk etti. Altnlarn serseri
oyuncu takmnn delik ceplerinde ziyan olmasn ka
bul etmek istemiyordu. Bu konuda da yerden ge ka
dar haklyd. Szn ksas, oluna alt yz otuz lira ver
di, olu bu paray cebine koyup baba evinden ayrld.
Hemen Place Royalee seirtti Jean-Baptiste, ken
disi iin son derece nemli olan bir ailenin evine gitti:
yani Bjart ailesine.
"Sular ve Ormanlar daresi"nde kk bir memur
olan Joseph Bjart, Sayn Bay Belleville, kzlk ad Ma
rie Herv olan kars ve drt ocuuyla Pariste yaMolicre Elendi

6 5 /5

yordu.
Bu ailede herkes, bata Sayn Bay Belleville ol
mak zere herkes, tiyatro tutkunuydu. Kendisiyle da
ha nce tanm olduumuz kz Madeleine yetenekli
bir profesyonel oyuncuydu. Byk olu Joseph ve Madeleinein k on dokuz yandaki kz Genevive
amatr temsillerde sahneye kmaktan honut olma
dklar iin bir tiyatro kurmay hayal ediyorlard.
En kk olu Louis de byklerinin izinden gidi
yordu doal olarak, ama bugna kadar sahneye kma
m olmasnn tek nedeniyse daha henz yann k
k olmasyd - ya on e geliyordu. Bjart-Belleville ocuklarn almalarnda yrekten destekliyordu,
- o kadar ki kendisi de oyunculuk yapmaya kalkm
t - sevgi dolu anneninse ocuklarnn eilimine kar
bir diyecei yoktu.
Jean-Baptiste iin biilmi kaftan bir kumpanya.
Ama Poquelinie Bjartlar arasndaki tek ba ti
yatro tutkusu deildi. Hi kukusuz Poquelin ile Ma
deleine epeydir tanyorlar ve birbirlerini seviyorlar
d.
Bjart ailesi 1641 yl sonundan bu yana Paris d
nda gezideydi ve bakente yaklak olarak bizim kah
ramann dnd tarihte geri dnmt, yani 1643 y
l balarnda. Bunu belirtmemizde yarar var.
te byle, 1643 ylnn ocak aynda bir gn, Poqu
elin anasndan kendisine miras kalan parayla Bjartlarn evine girdi ve Place Royaledaki ev allmadk
bir alkantnn merkezi oldu. Bjartlarin evinde teat
ral anlamda ne id belirsiz delikanllar boy gster66

di, ardndan yal ve tecrbeli profesyoneller skn et

ti.
Pin elin keyfine diyecek yoktu, bohem takmnn
ortasnda drt bir yana k sayordu. Yemin ederim
ki onun becerdii eyi yeryznde hi kimse becere
mezdi: Baba Poqueline gidip bir yn zrva eyler an
latarak olu iin iki yz lira szdrd. Saray halcsna,
Molierein gldrsndeki Scapinin Gerontea dav
rand gibi davrand sylenir. Hepsi olabilir!
1643 yl yaznda olgunlat. 30 Haziran gn,
dul bayan Marie Hervenin (Sieur (*) de Belleville o
yln mart aynda vefat etmiti) konutunda, Paris mah
kemesi avukatlarndan bay Marechalin huzurunda
grkemli bir szleme yapld. Szlemeye gre on ki
i yeni bir tiyatro kuruyordu.
Alt yz otuz lira ve daha sonra gelen iki yz lira
ite buraya gitmiti! Oyunculuu srasnda epeyce pa
ra biriktirmi olan Madeleine, bu tutumlu kadn da pa
ra koymutu. ocuklarn ok seven Marie Herve de
eski knlar kartrp biraraya getirdii sermayeyi
pay olarak yatrmt. tekiler, grne baklrsa,
meteliksizdiler, ortak davaya ancak emekleri ve yete
nekleriyle katkda bulunabiliyorlard. Pinele gelince,
o yaamnn deneyimlerini yatryordu.
Topluluk, ar alakgnllle kaplmakszn, ti
yatrolarna "nl-Tiyatro" adn vermiti ve alanla
rn hepsi "ailenin ocuu" saylyordu, bu da, Aristoya
gre btn evreni yneten uyumun, ilham perilerinin
(*) Bey. elendi (adliye yazmalarnda).

67

yeni hizmetkrlar arasnda egemen olduunu gsteri

yor. "Ailenin ocuklar" Bjartlardan - Joseph,
Madeleine ve Genevive - iki gen kz - Malingre
ve Urlis - Germain Clerin adnda biri, gen yazc
Bonnenfant, deneyimli profesyonel oyuncu Denis
Bey, Georges Pinel ve nihayet kumpanyann ateli n
deri bizim Jean-Baptiste Poquelinden oluuyordu.
stelik, "nl-Tiyatro" kurulur kurulmaz, JeanBaptiste Poquelin gitmi, yerine Jean-Baptiste Moli
re gelmiti. Nereden geliyordu bu ad? Bilinmiyor. Ki
mileri, Poquelinin tiyatro ve mzik evrelerinde pek
sakz olan bir takma addan yararlandn, bakalar
da Jean-Baptistein Molire adn silik, bilinmez bir
yerde aldn ileri srerler... Kimileri de 1623 ylnda
lm olan bir yazarn ad olduunu sylerler...
Eh artk ne olursa olsun, Poquelinimiz Molire
oldu.
Baba bu durumu renince kaderci bir ekilde eli
ni sallamakla yetindi, te yandan Georges Pinel de
ateli arkada karsnda eksikli duruma dmemek
iin Georges Couture adn ald.
Pariste yeni bir tiyatronun kurulmu olmas b
yk yanklar yapt ve Burgonya Konann oyuncular
Ailenin ocuklarn hemen "Berdular etesi" laka
byla takdis etti.
Takm bu pek de sevimli olmayan sfattan kurtul
mak iin hibir ey yapmad, umursamad ve Molire
ile Beyin, mali bakmdan da Madeleinein ynetimi
altnda canla bala almaya koyuldu. lkin, Gallois
du Mestayer diye birini grmeye gittiler; bu adamn
68

Fosses e Nesle yaknlarnda ar lde bakmsz bir

"paume oyunu" (tenisin atas) salonu vard. Buray ki
raladlar. Ve Galloisyla vardklar anlamaya gre,
mlk sahibi marangozlarla birlikte salonu onarmay
ve bir sahne kurmay stleniyordu.
Godart, Tisse, Lefebvre ve Gaburet adnda drt
mzisyen bulup gnl yirmier metelie anlatlar
ve hemen provalara baladlar. Daha nce birka
oyun hazrlam olan "Ailenin ocuklar" vakit yitir
mek istemediler ve salonun onarlmasn beklerken,
bir arabaya doluup, trajedi oynamak zere Rouen pa
nayrna gittiler.
Salonun onarm almalarn hzlandrmas iin
Galloisya buradan birok mektup yazdlar. Panayrn
hogrl seyircisi karsnda orta halli bir baar ka
zanan birka temsilden sonra Parise dndler ve Le
onard Aubry adl son derece ho ve meslekten kald
rm demecisi biriyle bir anlama yaptlar, adam ti
yatronun nne grkemli bir kaldrm demeye giri
ti.
- Anlyorsunuz ya bay Aubry, arabalar gelecek
buraya, diyordu bay Molire ellerini heyecanl heye
canl srttrerek.
Kaygsn bay Aubryye bildirdi, o da iini parlak
bir ekilde yerine getirdi: Kaldrm salam ve gzel ol
du.
Ve sonunda, 1644 ylnn bir akam, tiyatro bir
trajediyle ald.
Daha sonrasn anlatmaya ne dilim, ne elim var
yor. Dnyada bylesine bir baarszla uram ba

69

ka bir tiyatro var m? Sanmyorum.

lk temsillerden sonra, teki tiyatrolarn oyuncula
r, Tour de Nesle ukurundaki "nl-Tiyatro"da,
oyuncularn davetiyle girmi olan akrabalarnn dn
da tek bir Allahn kulu bulunmadn anlatrken etek
leri zil alyordu. Ve, ne yazk ki, anlatlanlar pek ger
ek d deildi. Bay Aubrynin emekleri boa gitmiti:
Dedii parkenin zerinden tek araba tekerlei bile
gemedi.
Her ey yle balamt: Komu Saint-Sulpice
mahallesinde bir vaiz tremi ve tivatro temsillerine
kout olarak yapt ateli konumalarda sadece lanet
li oyuncularn deil onlar seyretmeye gidenlerin de
eytann penesine deceini sylyordu.
Geceleyin, Jean-Baptiste u vaizin boynunu ko
parsa nasl keyifleneceini dnyordu!..
Vaizin yaylm ateinin belki de bouna olduunu
sylemem gerek burada. Diyelim ki Joseph Bejartan
kekemeliini hekimler dzeltemediler, ama k rolle
rine kmas kendi kabahati deil miydi? Ya da bizzat
Molierein trajedi oynarken kekelemesi? Nemli ve lo
salonda, irkin teneke avizelere verlestirilmi szntl
iya amdanlar yanyordu. Ve drt kemann gygy
byk bir orkestrann gmbrtsnn yerini kesinlik
le tutmuyordu. nl yazarlar ltfedip gz ucuyla bile
bakmyorlard Tour de Neslee ve haydi diyelim ki
baktlar, onlarn tumturakl monologlarn tek bana
yazc Bonnenfant nasl aktaracakt?
Ve durum her gn daha bir ktye gidiyordu. Se
yirciler olmadk rezalet kartp korkun akalar yap
->

70

yorlar, temsilin ortasnda yksek sesle kfr yadr

yorlard...
Toplulukta stn bir oyuncu olan Madeleine,var
d var olmasna, ama trajedideki btn rolleri tek ba
na oynayamazd ki! Jean-Baptiste Molirein gzeller
gzeli sevgilisi! "nl-Tiyatro"yu kurtarmak iin elin
den geleni yapt. Eski kont de Modene bir sr
gn cezas ve yrekler hoplatan servenlerden sonra
Parise dnnce, onu grmeye gitti Madeleine ve eski
k Tour de Neslein kara bahtllar iin "Kraliyet Al
tesi Prens Gaston dOrlansin Kumpanyas" unvann
elde etmeyi baard.
Cin gibi zeki Molire kendinde hemen gerek bir
tiyatro ynetmeni yetenekleri kefetti, danslar tutup
prensin valyeleri iin bir dizi bale sahneye koydu.
Ama baleler valyeleri hi etkilemedi.
Bunun zerine, bir akam, inat Jean-Baptiste,
Madeleinee btn tersliin tiyatronun repertuvarndan ileri geldiini bildirdi ve oyuncu-yazar Nicolas
Desfontainesi artt.
- Bize gz kamatrc bir repertuvar lazm, dedi
oyuncu ve yazara. Muhteem!
Desfontaines, Moliree kendisini ok iyi anlad
n syledi ve imrenilecek bir kavrayla, kendi oyunlar
n sundu. Oyunlarndan birinin ad P e r s id e , y a d a M u h
te e m B a s s a 'n n S o n u y d u , kincisi M u h te e m O ly m p ia ,
y a d a A z i z A le x is , ncs M u h te e m O y u n c u , y a d a
A z i z C e n e s t n in K u r b a n . Ama vaiz tarafndan aka
bylenmi olan ParisTi halk ne M u h te e m O ly m p ia , ne
de M u h t e e m B a s s a iin yerinden kmldad.
71

Madeleinein Epicharis roln grkemli bir ekil

de oynad, Tristan Lhermitein B y k C o n s t a n t i n '
bir para teselli kayna oldu. Ama bu da uzun srme
di.
Madeleinein biriktirmi olduu paralar suyunu
ekince, "Ailenin ocuklar" Marie Hervye bavur
dular, ocuklarnn ilk kez aladn gren kadncaz
elinde kalan son paray da onlara verdi.
Bundan sonra topluluk gzn Hal mahallesine
ve baba Jean-Baptistee evirdi. Dkknda dayanl
maz bir sahne oynand. Kendisinden para istenince
Poquelin ilkin azn amad. Ve... inanmayacaksnz,
verdi paray. zerine PinePin salnm olduundan
adm gibi eminim.
Derken Gallois ortaya kt, kesin bir yant verme
leri ricasyla, oyunculara, kiray deyip demeyecekle
rini sordu.
Kesin bir yant alamad. Kendisine yemin-billah
ve vait dolu kaamak bir yant verildi.
- yleyse defolun, diye haykrd Gallois. Siz, ke
manlarnz ve kzl sal ovuncu kzlarnz!
Sonuncu sz yersiz kamt, nk toplulukta
Madeleineden baka kzl sal oyuncu kz yoktu.
- Bu iren ukuru kesinlikle brakmak niyetin
deyim! diye bard Molire.
Ve ortaklar, geirmi olduklar korkun yla srtla
rn dnp, komutanlarn Saint-Paul rhtmna, bay
Galloisnnkinin hh demi burnundan dm bir sa
lona kadar izlediler. Salonun ad "Kara-Ha"t ve ad
n kesinlikle yalanc karmad. nl topluluk Mago

72

'

nonun Artaxerceini temsil ettikten sonra, Pariste

pek hakl olarak kumpanyann reisi olarak tannan
bay Molire kendini hapishanenin demir parmaklkla
r arasnda buldu. Antoine Fausser adl, faizcilik ya
pan bir amarc ve mum tccar tarafndan dava edil
miti. Bay Molirein "nl-Tiyatro"sunu onun am
danlar aydnlatyordu.
Pinel, Baba Poquelin' seirtti.
- Nasl?.. Siz ha?., dedi Jean-Baptiste Poquelin
aknlk iinde. Gene mi siz?.. Ne hakla geliyorsunuz
bana?.. Bunun anlam ne?..
- Hapisanede, diye yantlad Pinel, size baka bir
ey sylemiyorum bay Poquelin. Hapishanede!
Ve baba Poquelin... paray verdi.
Ama alacakllarn ard-arkas kesilmiyordu ve
eer Molire ilk tiyatrosunun nn o hibir ie yara
mayan grkemli kaldrmla demi olan adam, o Le
onard Aubry ortaya kp "nl-Tiyatro"nun borlar
na kefil olmasayd, Jean-Baptiste Molire mrnn
sonuna kadar zindanda kalrd.
Georges Pinelin Leonard Aubryye nasl bir iksir
iirdiini bilmiyorum, ama bu adamn ad gelecek ku
aklara kalacaktr!
Reis demir parmaklklarn arkasndan knca,
"nl-Tiyatro" kumpanyas hep birlikte sz verdi bay
Aubryye: Kefil olduu borlar gnn birinde mutlaka
denecektir.
Reisin geri dnmesiyle topluluk temsillerine yeni
den balad. Molire allem etti, kallem etti ve atafatl
gardrobunu toplulua soylu bir ekilde armaan eden
73

Lorraine dk Henri de Guise'n himayesini salad.

Topluluk gz kamatrc giysileri giydi ve tefecilerden
rehin karl alnan altn ilemeli kurdeleler takt.
Ama kurdeleler de yetmedi! Topluluk tkezledi. Boz
gun belirtileri grlmeye baland. Saint-Paul rhtm
n, uursuz "Kara-Ha" terketmek ve yeni bir salona
tanmak gerekiyordu. Yeni salonun ok parlak bir
ad vard: "Beyaz-Ha".
Fakat heyhat! O da "Kara-Ha"tan daha fazla ya
rarl olamad kumpanyaya.
ine dtkleri skntya dayanamayanlar kopma
ya balad: nce Pinel ve Bonnenfant, sonra Bey. "nl-Tiyatro"nun yrek paralayan ykl bir sre daha
devam etti. Satlabilecek ne varsa satld: Giysiler, de
korlar...
1645 gznde, "nl-Tiyatro" kesinlikle yok oldu.
Gzd. Jardins Saint-Paul sokanda kk bir
apartman dairesi, mum nda oturmu bir kadn.
Kadnn nnde, bir adam, ayakta duruyor. yl iin
de borlar, tefeciler, hapishane ve aalama korkun,
deitirmi onu. Dudaklarnn kysnda deneyimin ac
alayl krklklar var. ama hibir tersliin onu durdu
ramayacan anlamak iin yzne dikkatlice bakmak
yeter. Bu adam ne noter, ne avukat, ne de mobilya sa
tcs olabilirdi. Madeleinein karsnda duran yirmi
drt yandaki gen adam, bana gelmedik bela kal
mam, kaarlanm bir profesyonel oyuncuydu.
Omuzlarnda bir dk ceketinin kalntlar sallanyor,
odada yrdke cebinde kalan son meteliklerin sngrts duyuluyordu.
J

74

"nl-Tiyatro"nun dk reisi pencereye yrd

ve Parise, btn mahallelerine, "Kara-Ha"a, "Beyaz-Ha"a ve Fosse de Nesleeye kfrler savurdu.
Sonra sanattan anlamayan Paris halkna svp
sayd ve Pariste insan adna layk tek bir insann bu
lunduunu ve bu insann kraln kaldrmcs Leonard
Aubry olduunu ekledi.
Bir yant almakszn sylevini uzun sre srdrd
ve sonunda umutsuzluk iinde sordu:
- Artk, sanrm sen de beni terkedersin? Burgonya Konanda ansn deneyebilirsin.
Ve Konak kumpanyasnn bir dzenbazlar gruhu
olduunu ekledi.
Kzl sal Madeleine bu budalalklar sesini kar
madan sonuna kadar dinledi. Sonra klar fsltyla
konumaya baladlar ve halvetleri sabaha kadar sr
d. Ama neler tasarladklarn bilmiyoruz.

75

8. GEZGNC OYUNCU

Ne yazk ki, bundan sonra kahramanmzn ne ol

duu kesinlikle bilinmiyor. Sanki yer yarlm da iine
girmiti. Pariste hi kimse grmedi artk onu. Bir yl
boyunca yaam belirtisi gstermedi, ama szlerine g
venilir tanklar, talyada, Romann bir sokanda,
1647 yl yaznda, mflis tiyatronun ynetmeni Molieree tpatp benzeyen bir adam grdklerini ileri sr
dler: Adam yakc gnein altnda durmu, Fransz el
isi bay Fontenay-Mareuille byk bir nezaketle ko
nuuyormu.
1647 ylnn bu sonbaharnda, talyann Napoli
kentinde, ok nemli olaylar oluyordu. Tomaso Aniello adnda cesur bir balk, halk o srada kenti yne
ten, spanya genel valisi dk Arcosa kar ayaklandr
d. Sokaklarda tabancalar patlad, sokaklar kan gtr
d. Tomaso yakaland, idam edilip ba bir mzran
ucunda gezdirildi, ama Napoli halk onun iin grkem
li bir cenaze treni yapt, tabutuna bir kl ve mareal
asas koydu.
Bundan sonra ie Franszlar kartlar ve Lorraine hanedanndan Guise dk II. Henri birliklerinin
banda Napoliye girdi.
76

"nl-Tiyatro"nun kara bahtl eski mdr bay

Molire demek ki Guise dknn maiyetindeydi. Ni
in maiyette bulunuyordu, Napolide ne yapyordu, bi
rinin kp bunu aklamas olanaksz. Ama Jean-Baptistein Romaya, Napoliye mr boyu adm atmad
n, servenci bir gence benzetildiini ileri srenler de
kt.
Daha sonralar, baka eyler ortaya atan tanklar
da kt. Bunlara baklrsa, 1646 yaznda, yoksul bir ka
file Saint-Germain varolarndan geerek Paristen ay
rlm ve Gney Fransann yolunu tutmu. Bir deri
bir kemik kzler acayip plprt doldurulmu arabala
r ekiyormu. ndeki arabada, tozdan korunmak
iin ala sarnm kzl sal bir kadn varm ve bu ka
dn Madeleine Bjartdan bakas deilmi. Eer bu
doruysa Madeleine Bjart adn unutmamak gerekir.
Demek ki gzel oyuncu, Paristeki ilk savan yitirmi
olan n g annda yzst brakmam. Marais
ya da Burgonya Kona tiyatrolarndan birine girme
ye kalkmam. lk Modene kontunu avucunun
iine alp evlenmek iin ince planlara da bavurma
m. Sadk ve gl bir kadnd, herkes biliyor bunu.
Arabann yannda on be yalarnda bir delikanl
yryordu, getikleri kylerin veletleri onu hrpalyor,
arkasndan slk alyor ve geerken baryorlard:
- Alak topal!
Ve sonra ekliyorlard:
- a! a!
Gerekten de Louis Bjart topallyor ve a bak
yordu.
77

Toz bulutu dald zaman arabada iki kii farkediliyordu. Yzleri tandkt. Trajedi oyuncusu kekeme
Joseph Bjartla huysuz kzkardei Gnevivedi bun
lar...
Kolayca anlalaca gibi kervann banda JeanBaptiste Molire bulunuyordu.
Ksacas, "nl-Tiyatro" ykld zaman, ykntla
rn arasndan sadk kalan tayfasn toparlayp arabaya
bindirmiti Molire.
Tiyatronun dnda bir saniye yaayamazd bu
adam ve yl Pariste altktan sonra, gezginci
oyuncu olacak gc bulmutu kendinde. Ama hepsi
bu kadar deil. Grdnz gibi, yapt ateli konu
malarla Bjart ailesini pei sra srklemiti. Onun sa
yesinde btn Bjartlar Fransa yollarnn tozu topra
na bulanyordu. Ama kumpanyada bakalar da vard:
Bir zamanlar kendi topluluu olan profesyonel trajedi
oyuncusu, dekoratr ve ynetmen Charles du Fresne
ve hdk hizmeti rolleri oynad iin Koca-Ren la
kabn alan ve bunu btn mrnce koruyan, ayn za
manda Du Parc adyla da anlan profesyonel oyuncu,
muhteem Ren Berthelot.
Kervan ba arabasnda, p sandklarnn iinde,
Tristan, Magnon ve Corneillein oyunlarn gtryor
du.
lk zamanlar ok g oldu gebelerin yaam. Sk
sk saman ambarnda yatmalar, perde yerine pis pa
avralar gerip ky ahrlarnda oynamalar gerekiyor
du.
Kimi zaman zengin atolara dyordu yollar ve
78

soylu mlk sahibi efkr datmak iin oyun seyretmek

isterse, Molierein oyuncular kir-pas iinde ve ortal
a ter kokusu saarak kabul salonlarnda temsil veri
yorlard.
Yeni bir yere vardklar zaman, oyuncular ypran
m apkalarn saygyla kartp, halka temsil vermek
iin izin almak zere yerel yneticilere gidiyorlard.
Yerel yneticiler, doal olarak, en kk incelik
gstermeden, dahas hakaretle karlyorlard oyuncu
lar ve karlarna akl almaz engeller kartp tedirgin
ediyorlard.
Oyuncular, ok saygdeer bay Corneillein man
zum bir trajedisini temsil etmek istediklerini sylyor
lard...
Yerel'yneticiler Corneillein dizelerinden san
mam ki bir ey anlasnlar. Ama bununla birlikte bu di
zelerin n aratrma iin kendilerine sunulmasn iste
mekten de geri durmuyorlard. Kimi zaman oyunun
yasakland da oluyordu. Yasaklamann nedenleri de
iikti. ou zaman yle diyorlard:
- Burann halk yoksuldur, sizin temsilleriniz iin
sokaa atacaklar paralar yok.
Bilmecemsi yantlar verdikleri de oluyordu:
- Korkarz ki oyununuzun nitelii... diye kem
km ediyorlard.
Yreklendirici yant aldklar da oluyordu - Ser
seri yaamda her ey gelebilir insann bana!
Gittikleri her yerde kilise srekli bir dmanlkla
karlyordu oyuncular. lk oyunun gelirini manastra
balamay ya da hayr ilerine brakmay nermek gi79

hi eitli kurnazlklara bavurmak gerekiyordu bu du

rumda. Bu yntem ou zaman temsili kurtarmay sa
lyordu.
Bir kasabaya gelince, kumarhaneyi ya da Fransz
larn pek dkn olduklar "paume oyunu"nun oynan
d hangar aramaya balyordu oyuncular. Mlk sahi
biyle anlatktan sonra sahnelerini kurup, zavall giysi
lerini zerlerine geirerek temsil veriyorlard.
Hanlarda uyuyorlard ve kimi zaman iki kii bir
yatakta.
Bylece, btn Fransada rzgra kaplm gibi
rastgele dolayorlard. Gezginci yaamlarnn bala
rnda, Molierein oyuncularnn Mansda grndkle
ri sylenir.
1647 ylnda, Guyenne ilinin Bordeaux kentine
geldiler. Orada Bordeaux araplarnn byl vatann
da, gne ilk kez glmsedi bir deri bir kemik oyuncu
lara. Guyenne ilini szde Epernon dk Bernard de
Nogaret ynetiyordu. Ama herkes, bu ilin gerek y
neticisinin Nanon de Lartigue adl bir hatun okluunu
biliyordu ve Guyennein bu hatunun saltanatndan do
lay sevinmesi gerekmiyordu.
l ynetiminden yorgun den Madame de Larti
gue nedensiz canskntlar cekivordu bu sralar. Kapatmasn biraz olsun elendirmek iin, Garonne neh
ri kysnda bir dizi len ve gsteri dzenlemeye ka
rar verdi Epernon dk. Bordeauxda talih ayana
gelmiti Molierein! Dk, oyuncular etekleri zil ala
rak karlad ve ceplerine giren altnn tatl sesini ilk
kez duydular.
80

Molire ve kumpanyas, dk ve kapatmasnn

nnde Magnonun J o s a p h a t adl trajedisini ve baka
piyesler oynadlar. Baz kaynaklara gre, Bordeauxda
hemen buraya kaydetmemiz gereken bir baka sanat
yapt da sahneye koydular. Sylenenlere baklrsa,
Molirerin gezip dolarken kaleme ald L a T le b a i d e adl trajedidir bu ve ayn kiiler bu trajedinin son
derece ar bir yapt olduunu ileri srmektedirler.
1648 ilkbaharnda, bizim oyuncular bir baka
kentteydiler; Nantesa uramalar resmi belgelerde
yer ald. Resmi belgelere gre, "Morlire" adnda biri,
tiyatro temsilleri dzenlemek iin izin istemi ve ken
disine bu izin verilmi.
Molirein, Nantesta, Venedikli Segalein kukla
kumpanyasyla karlat ve kuklalarn hakkndan
geldii biliniyor. Bunun sonucu olarak Segale kenti
Moliree brakmak zorunda kald.
Topluluk 1648 yaz ve kn Nantes dolaylarnda
ki kent ve kasabalarda geirdi. Sonra, 1649 ilkbaharn
da Limogesa geti ve burada d krklna urad:
Limogeslular, Trajik rollerden birini oynayan Moiire'in oyunculuunu ylesine beenmediler ki yuhala
dlar ve bununla yetinmeyip bana pimi elma att
lar.
Molire, alk olduu zere, Limogesu ve Limogeslularn cann cehenneme yollayp, gezginci ortak
larn baka ufuklara doru gtrd. Angoulmede,
Agende ve Toulouseda durdular. Ve 1650 ylnn
ocak aynda Narbonnea vardlar. Bu yln ilkbaharn
da Molire, topluluktan bir sre ayrlp gizlice Parise
M oliere Kfendi

81 / 6

gitti.
1650 knda, Molirein topluluuyla birlikte Pezenas kentine gittii kesinlikle biliniyor, nk, nem
li mali sorunlar tartmak zere Pezenasda toplanan
temsilci beyefendilerin buyruklaryla, oyuncularna
denen drt bin lira karlnda bir makbuzu an ola
rak brakmt burada. Bu makbuz, Molirein snf
temsilcilerine gerekten temsil verdiini kantlamakta
dr.
Molire 1651 ilkbaharnda Parise bir kez daha
yolculuk yapt; bu yolculuktan yararlanarak, "nl-Tiyatro"dan geriye kalan borcu demek iin gereken pa
ray bulamazsa ipin ucunu boylayacan, akan sular
durdururcasna kantlayarak, babasndan bin dokuz
yz yetmi be lira bor koparmay baard. Parisli
alacakllarna borcunu deyip kumpanyasyla birlikte
gebelie tekrar balad.
Burada ok nemli bir olay dikkatinize sunmak
isterim: Bay Molire, kendisinde sadece oyunculuk ye
tenekleri deil, ayn zamanda oyun yazarl yetenei
de kefetmiti. Gndelik yorucu almalardan sonra,
geceleri sahnelenecek trde yaptlar kaleme almaya
balad. Kendini trajedinin incelemesine adam, traje
di yaptlarndan bir repertuvar oluturmu bir insann,
canskc T h e b a i d e serveninden sonra trajediye kesin
likle srt evirip byk talyan ustalarna yknd
bir perdelik neeli ve elendirici farslar yazmaya bala
mas biraz dndrcdr. Bu farslar kumpanya ar
kadalarnn houna gitti ve hemen repertuvara alnd
lar. Bu oyunlarda seyircinin en ok holand oyuncu,
82

bata Sganarelle tipi olmak zere komik rolleri oyna

yan Moliredi.
Bir soru: Sahnede bylesine komik roller canlan
drmay nerede renmiti Molire? Bu sorunun yan
t elifi elifine u: Bahtsz "nl-Tiyatro"nun kuruldu
u dnemde ya da dah; nce, talyan oyuncularla bir
likte Parise, talyan gldrlerinin lmsz kiisi Scaramuccia ya da Scaramoucheu canlandran nl ve
yetenekli oyuncu Tiberio Fiorelli de gelmiti. Boynu
na takt yaka dnda tepeden trnaa karalar giyen,
Molirein deyimiyle "zifiri karanlk" Scaramouche us
ta byk oyunu ve talyan farslarnn komik ve hafif
metinlerinde halka ulamasndaki gz kamatrc ra
hatlyla Parisi kendine hayran brakmt.
Acemi oyuncu Jean-Baptiste Poquelin kendini Scramouchea tantm ve kendisine sahne sanat dersi
vermesini istemiti. Ve Scaramouche kabul etmiti bu
ricay. Molire komediyi ilk kez ondan renmi, da
ha sonra kendi kendine gelitirmiti fars anlayn.
Bylece, gezginci kumpanyann reisi bakalarnn
trajedilerinde trajik roller, kendi oyunlarnda da ko
mik roller oynuyordu. Bunun sonucu olarak, bizim
kahraman, varlnn taa derinliklerinden etkileyen
zellik kmt ortaya: Trajedilerdeki baars i g
veysinden halliceydi ancak ve en kts dman ba
na bir bozgun, zlerek belirtmemiz gerekir ki bu tr
bozgunlar arada srada gelmiyordu bana. Limoges,
ne yazk ki, zavall trajedi oyuncusunun bana elma
frlatan ilk ve son kent deildi!
Ama durumun tmyle deimesi iin trajediden
83

hemen sonra bir fars oynanmas ve Molirein Cesar

giysisini kartp Sganarelle olmas yetiyordu: Halk
glmeye ve alklamaya balyor, bunun sonucu olarak
da ertesi oyundan parasm esirgemiyordu.
Oyundan sonra, makyajm siler ya da maskesini
kartrken yle diyordu Molire kekeleyerek:
- Allahn bels hdk millet!.. Millet deil il
let!.. Anlamyorum. Corneillein oyunlar kt m ya
ni?
- Hayr, diye yantlyorlard kukunun demir pen
esinde kvranan yneticiyi, Corneillein oyunlar iyi
dir.
- Hadi diyelim ki bunlar halk adam, anlyo
rum... Bunlar farstan holanyor. Ama soylulara ne de
meli!.. Aralarnda aydn insanlar da var. Bu samalk
lara nasl glerler anlamyorum! Glmek bir yana g:
lmsemem bile ben!
- Eh, bay Molire! diye yantlyordu onu arkada
lar. nsanlar glmeye hasret kalm, bir sarayl da bir
halk adam kadar kolayca neelenebilir.
- Yani, fars m istiyorlar? diye haykryordu eski
Poquelin. Pekl, yle olsun, kendilerine fars verile
cek.
Ve hep ayn hikye: Trajedi iin bozgun, fars iin
baar.
Bu durumu nasl aklamal? Trajedi oyuncusu
trajedilerde neden baarszla uruyor da gldr
rollerinde baar kazanyordu? Bunun bir tek, hem de
ok basit bir aklamas olabilir: Grlmezi grd
ne inanan Molirein sand gibi kr deildi insanlar;
84

gerek tam tersineydi: Seyirci pekla gryordu, kr

olan Bay Molirein kendisiydi. Ve ne kadar tuhaf g
rnrse grnsn, oktandr byleydi bu. Scaramoucheun kendisine getirdii ans anlamayan bir tek ken
disiydi, evresindeki herkes gryordu bunu, nk
bir trajedi oyuncusu olamyordu; ama olaanst bir
gldr oyuncusuydu. ster Madeleinein pek ince
uyarlar olsun, ister arkadalarnn st kapal inele
meleri, hibir ey etkili olamyordu: Kumpanyann ko
mutan dediim dedik, aldm ddk diyerek kendi
sinin olmayan rolleri oynamakta kei gibi inat ediyor
du.
"nl-Tiyatro"nun iler acs yklnn nedenle
rinden biri buydu ite! Ne diye Saint-Sulpice vaizinde
bahane aramal, bay Molirein kendisindeydi balca
hata. Ve Molirele ilgilenenlerin temcit pilav gibi s
tp stp ne srdkleri kekemelik tek sulu deildi:
Sk bir idmanla kekemelik belasn kolayca savuturabilirdi kararl bir oyuncu, hele yanl yerde soluk alma
y, hayda hayda. Hayr, hayr, asl neden trajedi yete
nei bakmndan ksmetin bal olmasyd.
Ama biz kervan izlemeyi srdrelim. Fransann
gneyinde, kyden kye, kentten kente, Molire adn
da bir yumurcan takmyla birlikte mthi komedi
ler oynad sylentisi dolayordu. Bu sylentide do
ru olmayan bir nokta vard ki Molire artk bir yumur
cak deildi. Adndan sz edilmeye baland sralar
otuzunu bulmutu artk.
Ve zehir sulfata bir deney cehenneminden gemi
otuzunda bir insan, pie pie kvamn bulmu ve arka85

dalarmn tam gvenini kazanm bir oyuncu ve yazar,

1652 ylna doru, daarcndaki birka farsn dn
da a k n , y a d a B e k l e n m e d i k T e r s lik le r adl byk bir
komediyle birlikte Lyon kenti kaplarna dayand.
Kervan keyifli keyifli Lyona doru ilerliyordu.
Oyuncular kendilerini toparlamlard. imdi kaliteli
giysiler giymilerdi, arabalar tiyatro gereleri ve kii
sel vr zvrlaryla tkabasa doluydu. Kentte kendileri
ni bekleyen bilinmezi dnp tir tir titremiyorlard
artk. Molirein farslarnn etkisini biliyorlard ve a k n ' an ok holanmlard. Kn sisi iinde usuz bu
caksz kent grnd zaman korkuya kaplmadlar.
Arabalardan birinde, Madeleinein gz gibi ze
rine titreyip saknd, kafileye Nimes kenti dolaylarn
da katlm yeni bir yaratk vard. Bu on yalarndaki
yaratk biraz irkince bir kzcazd, ama son derece
kvrak, zeki ve cilveliydi.
Madeleine bu kzcazn byle birden ortaya k
n oyunculara yle aklamt: Tandklar bir kad
nn Nimes yaknlarndaki bir iftlikte bakt kk
kzkardeleriydi ve yeterince byd iin yanna al
mt imdi; bay Molire de ok seviyordu kk kz,
onu yetitirmeye karar vermiti, o da oyuncu olacak
ve Menou adyla oyunculuk yapacakt.
Oyuncular sevgili arkadalar Madeleinein yann
da gkten zembille inmiesine bir kk kzkardein
grnvermesine biraz ardlar, kk kzkardein
bilinmez bir nedenden dolay Pariste deil de tarada
bymesi konusunda biraz dedikodu yaptlar, sonra
abucak altlar kzcaza ve Menou oyuncular ailesi
86

ne girdi.
Oyuncular a k n konusunda yanlmamlard.
Oyun 1653 ylnda Lyonlulara oynand, sadece baar
deil byk bir zafer kazand. nanl Louis Aubry a
heserini Lyondaki "paume oyunu" salonunun nne
demeliydi aslnda! Bay Molire genliin toyluuna
kaplp Nesle deresini kaldrmla deyerek acele et
miti biraz.
lk oyundan sonra tam bir insan tufan yld gie
nin nne. Bir gn, iki soylunun kalabaln iinde da
lap delloya giritikleri grld. Szn ksas, Molirein etkisi ylesine bykt ki Mitallat diye birinin
kentte bulunan gezginci kumpanyas, onunla boy lemeyeceini, tas tara toplayp gitmesi gerektiini
anlad.
Molire veledine fkeyle lanetler yadrarak
oyuncularna yol verdi Mitallat; bunlarn en iyileri Mo
lire gidip kendilerini kumpanyasna almasn istedi
ler.
a k n n tam anlamyla bozguna uratt bay Mitallatdan Moliree gelenler byk bir armaand:
Muzaffer ynetmen, madam Catherine le Clerc du
Rezotnin -evlilik ad Madam de Briey d i- kapsn
aldn grd ve k kadn rolleri iin hemen ald
onu. Hemen ald, nk Madam de Brienin ok iyi
bir oyuncu olduu bilinen bir eydi. Madam de Brie,
kabaday rolleri oynayan kocas Monsieur de Brienin
de ie alnmasn istedi ve o da birinci snf oyuncu ol
mamasna karn Molirein kumpanyasna girdi.
Ama, Catherine de Brie uruna kocas ie alnmaz da
87

ne yaplrd?
Catherinein arkasndan ok gen ama oynad
yerlerde kendinden sz ettirmeyi baarm bir kadn
oyuncu skn etti: Thrse-Marquise diye ifte ad ta
yan Madam de Gorla; bir panayr oyuncusunun k
zyd, ocukluundan beri sahnedeydi; kendisini birin
ci snf trajedi oyuncusu ve benzersiz bir dans olarak
kabul ettirmiti.
Thrsein Molirein kumpanyas zerinde hatr
saylr bir etkisi oldu: Gzellii ve danslar oyuncula
rn gzlerini kamatrd. Thrsein erkek milleti ze
rinde kazand baar badndrcyd.
De Brie ve De Gorlann ortaya k Madeleine
iin bir darbe oldu. O zamana kadar kumpanyada hi
bir rakibesi olmamt. Lyonda ikisi de tehlikeli rakibeler olarak kmt karsna. Barolleri onlara brak
mak gerektiini anlad Madeleine. Ve zaten yle ol
du. Lyonlu yeni yldzlarn sahneye girmesiyle bizim
Madaleine hizmeti rollerine terfi etti, k kadn rol
lerini De Brie oynamaya balad ve trajedilerde, bakadn rollerine Thrse-Marquise yerleti.
Madeleinein teki yaras da daha az derin deil
di. Thrse-Marquisein gzellii karsnda ba d
nenlerin nderliini Molire yapmt. Molire tutkuy
la yanp kavrulmaya balad ve gen kadn da karlk
versin istedi. Ve gezginci yaamn btn rezilliini
ekmi olan Madeleinein gzlerinin nnde Molirelik bir serven oynanmaya baland. Kt bitti. B
yk dans-oyuncu Molire]' reddetti ve herkesin az
n bir kar ak brakan bir seim yaparak iko Du
88

Parla evlendi. Bununla birlikte Molire bir daha Madeleinee dnmedi. Thrse serveninden hemen son
ra bir baka serven kt sahneye, bu kez Madam de
Brie ile. Marur ve kalle Thrse-Marquisein tersi
ne, tatl ve yumuak D e Brie uzun sre Molirein giz
li sevgilisi olarak kald.
lk tutkular yatp, btn kartlar yeniden dal
dktan sonra Molire ile hakarete uram Madeleine
arasnda geen ilk gece dalalarnn acs unutulunca,
yeni oyuncularla glenmi olan kumpanya Lyon ve
evresinde temsiller vermeye balad. a k n tam bir
zaferdi. Oynanan teki oyunlar arasnda, Menou k
zn kk Ephytre rolyle - oyundan birka dize oku
yarak kk kz roln altndan alnnn akyla kt
sahneye ilk admlarn att, Corneillein A n d r o m e d e 'ni anmamz gerek.

89

9. PRENS CONT SAHNEYE GRYOR

Bizim gezgince kumpanya kentten kente sessiz se

dasz dolarken, Fransada birok olay oldu. Ne b
yk kardinal D e Richelieu, ne gsz kral XIII. Louis
vard yerlerinde. Richelieu, valye Cinq-Marsn l
mnden pek az sonra teki dnyay boylamt, 1642
ylnn sonunda ve 1643 yl mays aynda XIII. Louis
"Hayatm bana ar geliyor" diyerek teki dnyaya yol
lanmt.
Fransann yeni bir kral vard, ama parmak ka- dar bir ocuktu bu kral. Kral XIV. Louis ekim
1638de dodu. Pariste atlan toplarn grlts ve so
kak lambalarnn isli yeni bir Louisnin doumu
nu haber verdi dnyaya. XIII. Louisnin lm zeri
ne, gen kraln annesi AvusturyalI Anne geti lkenin
bana. Ama o da szde ynetiyordu lkeyi, gerek na
ip, kardinal De Richelieu rneinde olduu gibi, bir
baka kardinal, Fransa babakan ve Sicilya kkenli
Giulio Mazzarini ya da Jules Mazarindi.
Ve, tarih tekerrr ediyor gibidir. Daha nce Riehelieuye kar ayaklanm olan Fransz yksek soylu
snf temsilcileri yeni babakana kar da ayakland
lar. Muhalefet "Bakaldr" adn ald. Hkmete kar
90

karklklar aa yukar be yl kadar srd.

Ba zafer elenkleriyle donanm nl komutan
Conde prensi - Yce C ond e- Bakaldrnn banda
n planda bir rol oynad ve kiisel karlarnn gerek
tirdii zamanlarda birka kez hkmetin yannda yer
ald.
Be yl sren savamn sonunda zaferi Mazarin
kazand Condenin davas yenik dt: Kardinal Pa
rise utkuyla girerken Conde prensi Fransadan ayr
lp spanyollara snd.
Kk yana karn Louisnin olup biteni anlad
na dikkatinizi ekmek isterim: Fransz soylularnn
kendini tahtndan etmek istediklerini mr boyunca
aklndan karmad. Condenin serveniyle ilgili ola
rak, birka yl sonra Mazarinle bartn ve balan
dn eklemek gerek.
Condenin kardei Prens de Contiyi Clermont ko
lejinde okurken tanmtk. Bakaldr dneminde kili
se hizmetine hazrlanan bir delikanlyd. Ama dnya
nimetlerinden vazgeecek yerde, dengesizlii ve ta
knlyla kendini gstererek mesleklerin en ycesine
hazrlanyor ve nl aabeyinin izinden gidiyordu.
Bakaldr safhalarna katld, kanl arpmalara katl
makla kalmayp bir de zindana atld.
1653 yl yaz sonuna doru Conti, mutlu Languedocta Pazenas kentinin yaknlarndaki La Grange a
tosunda sakin bir yaam aramaya geldi, ayn zamanda
bir sre Languedoc valilii grevini de yklendi.
Bizim prens atosunda dinlenirken, lkede esen
Bakaldr rzgrlarndan etkilenmemi olan oyuncu
91

larmz Lyondan ayrlp Languedoc ilerine doru

ilerliyordu ve kader iki eski Clermont rencisinin
karlamasn istedi.
Conti atosunda o srada dillere destan lgnlkla
ryla tanna Madam de Calvimont adl gzel bir kadn
konuk olarak bulunuyordu. Gzn sar renginin yava
yava yerlemeye balad grkemli bahelerde dola
rken Madam de Calvimont, prense, atoda elence
bulunmamasndan yaknyordu. Yant olarak, prens
ona bu durumlarda sylenmesi gereken eyi syledi
-soylu hanmn arzular emirdi kendisi iin ve kendi
sine en yakn uyruu ok cana yakn ve ok kltrl
Monsieur de Cosnac yanna ard.
Daniel de Cosnac, Molierein Languedocda bu
lunduunu ve kazand baarlar biliyordu. Kumpan
yann ynetmenini bulup Altes hazretlerinin kendileri
ni La Grange atosuna davet ettiini bildirmesi iin
hemen bir ulak kard yola.
imdiki oyuncu eski Clermont rencisinin, dave
ti alnca pek nazlanmadn sylemenin bilmem gere
i var m? Temsilleri hemen durdurdu, btn kumpan
yay dekor ve aksesuarla birlikte arabalara ykleyip
prens maliknesinin yolunu tuttu.
Ama bu srada, kimsenin davet etmedii bir ba
ka gezginci kumpanya atoya geliyordu. Btn benzer
leri gibi Pont-Neuf tezghndan gemi olan, oyuncu
ve di skcs, kaarlanm bir dzenbaz ynetiyor
du bu topluluu. Bay Cormierydi adamn ad.
atonun kapsna bir gezginci kumpanyann geldi
ini prense haber verdikleri zaman, Madam de Calvi92

montun arzularnn bu kadar inanlmaz bir abukluk

la gereklemi olmasndan dolay ok sevindi ve Molierei falan beklemeyip topluluu davet etmelerini bu
yurdu.
Kumpanya atoya yerleti ve kaarlanm bir
adam olan Cormier daha ilk bakta btn gelecei
nin Madam de Calvimontun houna gidip gitmemesi
ne bal olduunu anlad ve hemen kadnn ayaklarna
yz srd, hatta armaanlar bile verdi.
Ama Cormier temsillerine ve tknmaya henz
balamt ki Daniel de Cosnaca davet ettii Molierein kervanyla birlikte geldii bildirildi. Cosnac,
prense gidip Alteslerinin davet etmi olduu ynetme
nin kumpanyasyla geldiini bildirdi ve ne emir buyur
duklarn sordu.
Prens, biraz dndkten sonra, yeni bir toplulu
a gereksinim olmadna gre Molierein kendisini
zgr sayabileceim syledi.
- Ama Altes hazretleri, diye yantlad Cosnac y
z sarararak, davet etmitim kendisini...
- Ama ben de, dedi prens, grdnz gibi Cormieryi davet ettim. Ve siz de kabul edersiniz ki sizin
sznzden dnmeniz benim dnmemden ok daha
kolavdr.
Cosnac ar admlarla Molierele konumaya git
ti.
atonun giriinde dudaklar imi, gzleri yor
gun, tz-toprak iinde bir adam ayakta duruyordu.
izmeleri bembeyazd.
Adam apkasn kard ve biraz bouk bir sesle

93

konutu:
- Adm Molire, Altes hazretlerinin talimatlar
zerine geldik.
Cosnac derin bir soluk ald, hk mk etti ve yle
konutu:
- Prens beni... zc bir yanllk olduunu... bay
Moliree bildirmekle... grevlendirdi. atoda u an
da baka bir topluluk temsil veriyor... Prens kendini
zi... zgr saymanz rica ediyor.
Bir sessizlik oldu.
Yabanc, gzlerini Cosnactan ayrmadan, bir
adm geriledi ve apkasn bana geirdi. Cosnac gz
lerini kaldrd, yabancnn sarardn grd. Sessizlik
sryordu.
Sonunda sessizlii yabanc bozdu, nne bakarak
konutu.
- Ama davet edildim... Ben... (arabalar gster
di) temsillerimi durdurdum, dekorlar ykledim, ya
nmda kadnlar var, oyuncu.
Cosnac azn acmvordu.
- Sizden, diye konumasn srdrd yabanc ke
kelemeye balayarak, bana bin lira demenizi talep
ediyorum. Temsilleri durdurup kumpanyay buraya ge
tirerek ok para kaybettim.
Cosnac alnndaki teri sildi, yabancya bir sraya
oturup, prensle konumasnn sonucunu beklemesini
rica etti alakgnlllkle.
Yabanc geriledi, bir sraya oturup gzlerini yere
dikti. Cosnac prensin yanna gitti.
- Masraflar iin bin lira tazminat istiyor, dedi.

94'

- Gln! dedi prens. Metelik alamaz. Rica ede

rim artk canm skmaya balayan bu olaydan hi bah
setmeyin.
Cosnac kt, kendi dairesine gitti, kendi parasn
dan bin lira alp Moliree gtrd. Molire teekkr
edip paralar bir deri keseye doldurdu. Bunun zerine
Cosnac meydana gelen terslikten dolay ok zgn ol
duunu syledi. Ve birden, heyecanla, buralarda kal
masn ve Pezenas kentinde temsil vermesini nerdi
Moliree. Her eyle kendisi, Cosnac ilgilenecek, sa
lon bulup gerekli izinleri salayacakt...
Bay Molire biraz dnd ve raz oldu. Cosnac
kervanla birlikte Pezenasa gitti, prens adna yer ve
izin salad ve kumpanya Pezenasta bir a k n oynad
ki btn Pezenasllarn hayranlktan azlar bir kar
ak kald.
Pezenasta daha nce benzeri grlmemi olan
bu olayn dedikodusu hemen valinin kulana ulat.
Ve prens, bu olaanst oyuncular atosunda gr
mek istediini buyurdu. Oyuncular uradklar hakare
ti hemen unutmay uygun buldular ve Clermont koleji
nin eski rencisi kumpanyasn hemen atoya gtr
d. a k n , prensin maiyetinin ve Madam de Calvimontun huzurunda oynand. Zavall Cormier! Bu gs
teriden sonra, tas tara toplamasndan baka yolu
yoktu. Hrpani klkl, yeteneksiz oyuncular. Du
Parclarn, De Brienin, Madeleinein ve doal olarak
da Molirein kasla kasla giydikleri - Lyonda kaza
nlan paralar sayesinde- giysilerle boy lmeyi akl
larnn ucuna bile getiremezlerdi.
95

Ama, her eye karn, Cormieri yerinden edemeyehilirdi Molire, pekl olabilirdi bu: Herkes gsteri
nin gzelliini onaylyordu - Madam de Calvimont.dnda herkes. Bereket versin, prensin yazmam, zeki
ve kltrl insan, air Sarasin durumu kurtard. Oyun
cularn oyunlar ve giysileri karsnda ylesine bir hay
ranlk gsterdi, Molire'in topluluunun saraynn
onuru olacana prensi inandrmay ylesine becerdi
ki kararsz Conti kara bahtl Cormiernin kumpanyas
na yol verilmesini ve Molirein topluluunun "Prens
Armand Bourbon de Conti Saraynn Kumpanyas"
adyla srekli olarak hizmete alnmasn buyurdu. Bu
ad ve bu hak hic kuskusuz srekli avlk balanmasn
ieriyordu. Sarasinin byle davranmasna, Thrse-Marquisei grr grmez k olmasnn da epeyce
etkili olduunu eklememiz gerek.
Molire ve oyuncular Languedocta mutlu gnler
yaamaya balarken, zavall Cormier ve kumpanyas
onlara lanetler okuyarak yola revan oldu.
Kurnaz kekeme, prense by yapm olmal. Tem
siller ard arkas kesilmeden srp gitti, Molire ve
oyuncular bin trl ltuf yamuruna tutuldu. Diyelim
ki Languedocta bir yerden bir yere gitmek gerekti, ak
sesuar ve oyuncularn tanmas iin araba grevlen
dirmekte bir saniye gecikmiyordu prens; prens para
veriyor, her eyde prens arka kyordu.
1653 kasm aynda, Mzarinin yeeni Maria An
na Martinozziyle evlenmek zere, Lyon yoluyla Pa
ris'e hareket etti prens. Sarayn kumpanyas Lyona
kadar prensle yolculuk etti ve prens Parise doru yo96

luna devam ederken, bu kentte temsiller vermeye ba

lad. Prens, Martinozzi hanmla evlendikten sonra
1654 yl balarnda Languedoctaki topraklarna dn
d.
Bu yln aralk aynda, snfn temsilcilerinin ka
tld Meclis geleneksel toplantsn Montpelier ken
tinde yapt. Her zamanki gibi, merkezi ynetimin tem
silcileriyle mali sorunlar gzden geirmek ve eyaletin
karlarn mmkn olduunca savunarak tartmak
zere, soylu snf ile din adamlarnn temsilcileri top
lantya katldlar. Toplant sresince bol bol denti
alan temsilciler bu dnemi ok seviyorlar ve genel ola
rak, temsilcileri arlayan kent hareketleniyordu. Pek
doal olarak, Molire ve arkadalar Montpellieryi
terif ettiler ve saygdeer soylu kiilerin huzurunda
temsil vermeye baladlar.
Prensin maiyetinden tek bir insan ne saygn tem
silcileri, ne de bay Molirein temsillerini seyredebilir
di. Bu insan prensin yazman bay Sarasindi. Aralk
1654te eritici stmadan ld. Bu lmn arkasndan,
prens Moliree artc bir armaan sundu: Moliree merhum Sarasinin yazmanlk grevini almay
nerdi. Bu ekici neriyi kibarca savuturmak iin
epeyce ter dkt Molire: Yazmanlk grevine yap
sal olarak bir yetenei bulunmadn bildirdi. Bu ak
lama kabul edildi ve kumpanya Monpellierdeki tem
sillerini srdrd.
Prensini iyice tannm olan Molire, Joseph Bjartla birlikte ksa bir bale librettosu yazd, oyun
prens ve prenses iin aralk aynda gerekletirildi: En
Molire Elendi

9 7 /7

byk baary balenin yaratcs Molire kazand, i

roz satcs kadn roln oynarken seyirciler glmek
ten krlyordu.
Joseph Bjarta gelince, kaleme ald dizelerin
salad baarnn dnda, baka bir mutluluk yaad.
Tarih aratrmalarna yetenei olduunu hisseden ti
tiz ve dikkatli Joseph, armalarla ilgili ayrntl bir ya
pt kaleme almt, soy ktkleriyle ilgili btn bilgile
rin yansra 1654 ylnda toplanan Languedoc temsilci
ler meclisinin baron ve yksek rtbeli papazlarnn
simge ve armalarnn tasvirleri de yer alyordu bu ki
tapta.
Bjart, doal olarak, bu kitab prense ithaf etti ve
girdii zahmetlerin karl olarak saygdeer temsilci
lerden hatr saylr bir bahi ald; gerekte, Bejartn
bu tr kitaplar ancak kendisine smarlanmas duru
munda kaleme almasnn doru olacan ima eden
bir bahi.
Temsilciler meclisinin toplantlar sona erince,
Molire ve kumpanyas Lyona geti. Burada artc
bir adam kart oyuncularn arasna. Charles Couppeau dAssoucy'ydi adamn ad, ya ellinin zerindey
di. D'Assoucy elinde lavta yannda iki ocukla Fran
say dolayor, besteledii arklar sylyordu, kendi
kendine "Gldr mparatoru" adn takmt. Gezgin
ci air ve mzisyen D Assoucy kazand paray ku
marhane ve batakhanelere yatryordu.
1655 ylnn yaznda, ans hi mi hi yaver gitme
miti: U ktlar soyup soana evirmiler, ellerin
den bir lavtas, bir de ocuklar kurtulmutu. Lyonda

98

kalnca, dAssouey, oyunculara rastlamaktan dolay

hissettii sevinci iletmek ve kendilerine ksa bir neza
ket ziyareti yapmak amacyla Moliree gitti. Bu ziya
ret aa yukar yirmi ay srd.
Bu olayda bizi ilgilendiren, dAssoucynin Moli
re ortaklnn yeni mutluluunun pek iten tan ol
masdr. Prens de Continin himayesinde geirdikleri
iki yl iinde, oyuncular ok para kazanmlar, paylar
ykselmi ve ambarlarda geen souk geceler, yerel
yneticiler karsnda yerlere kadar eilmeleri bellek
lerinden kp gitmiti. Molire arkadalar ve sevgili
leriyle birlikte gzel evlerde oturuyordu Lyonda, ar
tk arap mahzenleri vard, gsterili giyiniyorlard,
kendilerine gven duymay renmilerdi ve her frsat
ta sarslmaz iyimserliklerini kantlyorlard.
"Gldr mparatoru"ndan holandlar ve onu
kendi aralarna aldlar. Buna karlk o da onlarn onu
runa iirler syleyip vgler dzd.
- Derler ki, diye anlatyordu dAssoucy nne ge
lene, yeryznn en iyi insan z kardeine bir ay bak
sa canndan bezer. Ama bunlar, yeryznn btn
kardelerinden daha cmertler vallahi!
Ve dAssoucy, kumpanyann nakaratlarna katlp
uyak drd arklar sylyordu; zavall serseri, ak
am yemeine masaya yedi-sekiz trl yemein kt
arkadalarn evinde nasl tkndn kendinden ge-,
miesine anlatyordu. Aslna bakarsanz bu lenle
rin en gzel an sekizinci yemekten sonra geliyordu, o
zaman "mparator" bardaklara bol bol arap datyor,
ya Molirele birlikte neeli arklar sylyor ya da fk-

99

ralar anlatyordu. Hey gidi, gzel gnlerdi Lyonda ge

en gnleri.
1655 ylnn gznde, oyuncular Avignona gidin
ce, pek doal olarak dAssoucy de onlarla birlikte git
ti. Kumpanya, Rhne nehrini gemide, yldzlarn altn
da indi ve geminin kna yerlemi olan dAssoucy ge
cenin ge saatlerine kadar lavta ald.
Oyuncular Avignonda bir ay kaldlar, sonra
prens tarafndan geri arldlar, nk Pezenas ken
tinde yeni bir temsilciler meclisi toplanyordu.
9 Kasm gn, eine pek rastlanmayan bir olaya
tank oldu temsilciler. Altes hazretleri prens de Conti,
Monsieur dAlphonse diye birinin evini kendine ko
nut olarak semiti. Komu kentlerin ayin giysilerini
giymi piskoposlar, yanlarnda soylu snf temsil
eden Villeneuve ve Lantat baronlaryla birlikte ve Al
tes hazretlerine derin sayglarn sunmak zere Alphonseun evine byk bir tantanayla geldiler.
Prens temsilcileri karlad ve kendilerini ayaks
t kabul etti, temsiller veren Molire ve kumpanyas
nn evde sebep olduklar korkun kargaa yznden
kendilerini daha iyi arlayamad iin zr diledi.
Temsilcilerinin ve zellikle piskoposlarn yzleri
nin ald rensi anlatmann olana vok. Hic kukusuz, hi kimse prensin huzurunda evin danklna
ilikin en kk bir imada bulunmad ve temsilciler Al
tes hazretlerine bu frsattan yararlanarak en derin say
glarn sunduktan sonra lm sessizlii iinde ekildi1er.
Topluluk Pezenasta birka ay temsil verdi ve Mo100------ -------------

~~

lirein hu kentteki konukluu Languedoc meclisi ka

sasndan denen alt bin lirayla iyiden iyiye enlendi.
Pezenas gnlerinde tank olduu kimi ilgin olay
lar mr boyunca unutmad Molire. Kentin en iyi
berberi, saygdeer Gely ustayla dost olmutu rne
im
Ustann dkknnn byk bir n vard. Hele cu
martesi gnleri: Kap durmadan alp kapanyor, ka
saplar, frnclar, Pezenasta grevli memurlar, ksaca
s yetmiiki buuk millet girip kyordu. Gely ustann
kalfalar di ekip sakal tra yaparken Pezenasllar
enfiye ekip sohbet ederek sralarn bekliyorlard. Ki
mi zaman dkkna bir gen kz girip askerdeki sevgili
sinden mektup aldn sylyordu yz kzararak. O
zaman dkknda hazr bulunanlar olaya katlyor, ha
berlerin durumuna gre kh sevin lklar atarak,
kh acnarak cahil kzn mektubu okumasna yardm
ediyorlard. Sanki bir dernekti Gely ustann dkkn.
Anlalaca gibi, Molire her cumartesi berber
dkknndayd, kasada Gely ustaya yardm ediyordu.
Sevimli berber, tiyatro ynetmenine, kasadaki tahta
koltuu sunmutu, Molire de mterilerin dedii pa
ray deftere iliyordu. Gelgeldim Gely usta, gizli kal
ma kouluyla ama Conti kumpanyas ynetmeni iin
kasann teki ilerinden kurtulma bahanesi olduunu,
her zaman etek altna gizledii kk kt paralar
na dkknda konuulan ilgin eyleri gizlice yazdn
sylyordu. Ne var ki, bu hilenin ne anlama geldiini
syleyecek durumda deildi Gely usta.
Ama ne olursa olsun, tahta koltuk sonunda bir
101

mzeye gitmekten kurtulamad.

Pezenas kendi kayt liman sayan kumpanya za
man zaman baka yerleim yerlerini de ziyaret ediyor
du. Topluluk 1656 yl ilkbaharnda Narbonne yolunu
tuttu ve gezginci air d'Assoucy burada ayrld oyuncu
lardan. Sonra srekli sleri Lyona getiler, ardndan
geleneksel Temsilciler Meclisi toplantlarn enlendir
mek zere Beziers've uzandlar.
"Sevda Ksknl" adn verdii yeni oyununu
Molire ilk kez Beziersde sahneledi. Be perdelik ve
doal olarak spanyol ve talyan yazarlarn etkisinde
yazlm, akndan daha yetkin bir oyundu, gelgelelim olduka ar yerleri vard, epeyce kark olan so
nu gerekli doallktan uzakt. Ne var ki aznlkta ka
lan zayf blmler, gl ve arpc sahnelerin etkisiy
le silinip gittiinden oyuncular byk bir baar kazan
dlar ve umutlar boa kmad.
Tiyatro ynetmeni, Beziersye gelir gelmez, Tem
silciler Meclisi yelerine gala iin bedava bilet gnder
di. yeler Mol.irein bu davranna esasl bir amar
la karlk verdiler: Kendilerine gnderilen biletleri ge
ri evirdi beyefendiler. Bu davranlarnn nedenini
anlamak hi de g deil: Kumpanyann para yardm
iin kaplarna dayanmakta gecikmeyeceini biliyordu
Meclis yeleri ve bu ie bir son vermek istemilerdi.
Tiyatro ynetmeni, Meclis kasasndan gelecek birka
bin liraya gvenmemek gerektiini anlad ve ye beye
fendilere iinden kfrler savurduktan sonra sradan
halk iin temsiller verdi. Ve halk, Molirein Lucile
ve Ascagnen babas Albert roln oynad S e v d a
102

K s k n l 'n

alklarla karlad.
Molire konuksevmez Beziers kentinden ayrlp
tekrar Lyona geti, S e v d a K s k n l burada da b
yk bir baaryla oynand, sonra srasyla Nimes,
Orange ve Avignon ziyaret edildi.
1657 ylnda Avignonda iki karlama oldu. Cler
mont kolejinden eski dostu Chapelle'e rastlad ynet
men. Gassendi'nin eski rencileri scak bir ekilde
kucaklatlar. Epikuroscu filozofu anp korkun l
mnden sz atlar: Namussuz hekimler kann ala ala
teki dnyaya postalamlard zavall adamcaz.
kinci karlama ok nemli bir rol oynad Molirein bundan sonraki yaamnda. talyadan dnen
nl ressam Pierre Mignard bir sre iin Avignonda
durmutu. Mignard ile Molire tanr tanmaz ok
iyi anlatlar, birbirlerinden holandlar ve nl portre
ressam. Molirei birka kez model olarak karsna
oturttu.
1657 yaz olaanst scakt, bu nedenle topluluk
bir sre iin Kuzeye, Dijona gitti ve k gelince
Lvona dnd. Ve uzun sredir birbirlerini rmemi
olan Clermont kolejinin iki eski rencisi - Prens de
Conti ve M olire- Lyonda grtler.
Kumpanya ynetmeni grmek zer sevin iin
de prense gitti, ne var ki ziyareti baarszlkla sonu
land: Prens, Molire ve arkadalarn huzuruna kabul
etmemekle kalmad, topluluktan Conti adn geri ald
n buyuracak kadar ileri gitti. Oyuncularn hayat
her zaman gllk-glistanlk deildir! Onuru krlan
vnetmen bir aklama bekledi, ki bekledii aklama
103

gelmekte gecikmedi. Besbelli ki Altes hazretlerinin i

dnyasnda son iki yl iinde byk deiiklikler ol
mutu. Tutkulu tiyatro eski isyanc imdi kendini
iyice dine vermi, dinsel ve ahlaki sorunlar renme
ye svanmt.
Sz sanatlarnda usta olan bir piskopos, prensin ti
yatroya olan eiliminden ciddi olarak tasalanm ve
onu, insann bu dnyadaki dzeyi ne kadar yksek
olursa olsun her eyden nce ruhunun selametini d
nmesi gerektiine inandrmt. Bunu salamak
iin, ebedi cehennem ateine dmemek iin, en ba
ta tiyatro temsillerinden yangndan kaar gibi kamak
gerekiyordu. Piskoposun Continin ruhuna ektii to
humlarn meyvesi verimli olmutu. Din adamnn t
lerini szc szcne kavrayan Conti, yaknlarna
oyuncular bir saniye bile olsa grmekten korktuunu
sylyordu.
- Bu dnyann glleri vefaszdr, diyordu Moli
re, Madeleinee. Bu nedenle btn oyunculara bir
t vermek isterim: Bana devlet kuu konup da l
tuf grdn m, kapacan kadarm kap hemen. Vakit
kaybetme sakn, demir tavandayken dvlr. Ve gide
cein zaman kendin se, kap dar edilmeyi bekle
me!.. Sonu olarak Madeleine daha nemli eyler d
nmek zorundayz. yle sanyorum ki Languedoctan ayrlmamzn zaman geldi. vlevse...
Ve yeniden, ok eskiden Paris'te, "nl-Tiyatro"nun batndan sonra olduu gibi, eski klar fsldamaya baladlar.

104

10. DKKAT, BURGONYA!

MOLERE GELYOR!

1657 ylnda topluluk diken zerinde bir dnem

yaad, oyuncular kendi aralarnda fsldayor, Moli
re ile topluluun mali dehas Madeleine arasndaki
gizli grmelerin sonu gelmiyordu. Bu srada, Made
leine, Paris evresine bal iadamlaryla birka kez
grme yapt, ama toplulukta hi kimse ne olup bitti
ini bilmiyordu.
Ertesi yln - 1 6 5 8 - balarnda, topluluk karna
valda oynamak zere Grenoblea gitti, sonra Lyonda
bir kez daha eleti ve Molire birdenbire Fransay
bir batan teki baa katederek kumpanyay kazasz
belasz Rouena gtrd. Kervanyla Paris'in burnu
nun dibinden geti, ama ban evirip bakente bak
mad bile. Ve, onbeyl nce, deneyimsiz "Ailenin o
cuklar" takmyla gelmi olduu Rouen kentine vard.
Artk kprlerin altndan ok sular akm, durum
lar deimiti, imdi otuz yedi yanda, yetenekli oyun
cularla evrili, stn dzeyde bir komik, ok deneyim
li bir oyuncu vard. Kadnlar arasnda, gerek yldzlar
vard: Madeleine Bjart, De Brie ve Thrse Du
Parc. Bir zamanlar bu kentte zavall Venedik kuklala
105

rnn stesinden zar-zor gelen topluluk, imdi yolunun

zerine kan btn gezginci tiyatrolar yerle bir ede
rek Fransay dolayordu. Gneyde MitalJat ile Corniernin hesabn grmlerdi, Molirein Rouena geldi
ini duyan ve o srada bu kentte temsiller veren kum
panyann yneticisi Philibert Gassot, Bay du Croisy,
titremeye balad.
Molirein geldii sylentisi abucak yayld. Moli
re Rouena girdi, "ki-Maripli" salonunu tuttu ve oy
namaya balad. Oyunlar oktandr tiyatronun repertuvarnda olan Fransz oyun yazarlarnn en by
Pierre Corneille ile burada karlat Molire. Corneil
le topluluu olaanst buldu. Thrse Du Parca sev
dalandn sylemenin ayrca bir gerei yok.
Mitallatnn bana gelenler Philibert du Croisynin de bana geldi. ok cana yakn, birinci snf bir
aktr, oyuncu yetenei ok geni bir insan olan Bay
du Croisy usa yatkn bir davranta bulundu: Moliree grmeye geldi ve hemen kumpanyaya alnd.
Mariplilerin salonunda oynayarak ve zaman za
man Rouen kszler yurdu yararna temsiller vererek
Molire kentin fethini tamamlad. Gelgeldim, Made
leine dnda kumpanyadan kimseye hibir ey syle
meden, yl iinde, Parise gizli yolculuk yapt. Son
yolculuunun dnnde, tasarsn nihayet aklad
kumpanyaya Molire: vc tavsiyeler sayesinde sa
ray evresine girmeye balam ve tahttaki kral XIV.
Louisin Biricik Kardei, Altes hazretleri Philippe
d'Orlansa takdim edilmeyi salam.
Ovuncular yneticilerini ct karmadan dinlediler.
j

106

Molire baka bir ey daha syledi. Kumpanlarndan sz edildiini ok duymu olan kraln Biricik Kar
dei topluluu himayesine almak istiyormu ve tiyatro
ya kendi adn vermesi de ok olasym.
Oyuncularn yrei sanki durdu, elleri titremeye
balad, gzleri alev alev yand ve "Paris" szc Mariplilerin salonunda grledi.
Oyuncularn haykrlar sona erince, Molire, Pa
rise gitmek zere gerekli btn hazrlklarn yaplma
sn buyurdu.
1658 yl sonbaharnda bir gn gne batarken
bakent nlerine vard arabalar. Ekim yapraklar d
klyordu ormanda. Evlerin sivri atlar, katedralle
rin kuleleri grnyordu uzaktan. yle yakn grn
yorlard ki ellerini uzatsalar dokunabilirlerdi onlara.
Molire kervan durdurdu, ayaklarnn uyuuklu
unu amak iin arabadan indi ve tam oniki yl nce
kendisini yerle bir edip onurunu krarak kap dar
eden kenti seyretmeye balad.
An kvlcmlar yanp snyordu kafasnda. Bir
an korktu ve gerisin geri lk Rhnea dnmek istedi;
bir teknedeymi de rmak sularnn hrtsn duyuyormu gibi oldu, kulana "Gldr mparatoru"nun lav
tasnn sesleri geldi. Kendini yalanm hissetti. Araba
da farslarndan ve ilk iki oyunundan baka bir eyi bu
lunmadn dnd. Burgonya Konamda kraln en
iyi oyuncularnn oynadn, eski ustas Scaramucciann Pariste olduunu ve gene Pariste gz kamat
rc bir bale bulunduunu dnd!
Lyona, eski klk evine dnmek istedi... Yazn
107

Akdenize doru inerdi... On iki yl nce kendisini yutayazan nemli ve iren hapishanenin hayaleti belirdi
gzlerinin nnde ve kendi kendine sylendi:
- Geriye ark yapmak m? Evet, geriye ark...
Geriye dnd, kervann bana geti, arabalarn
dna taan aktrlerin, aktrislerin yzlerini grd ve
ndeki adama seslendi:
- Haydi, ilerliyoruz!

108

12. GRLT - PATIRTI

Eski Louvre saraynn usuz bucaksz Muhafzlar
salonunda, teki adyla "Heykel-Stunlar" salonunda,
1658 ekim aynn sonlarna doru allmam bir kar
klk hkm sryordu: Testere gcrtlar, tiyatro ii
lerinin sabrsz eki taktaklar. Bir sahne kuruldu ve
hazrlanmaya baland. Bir dekorcu alnndaki terleri
silerek koa koa geti, sahne amirinin yardmclar
hareketlendiler.
Bunlarn ortasnda, sinirli, irkince, ask suratl,
ceketinin kollar boya lekeli bir adam kh barp a
rarak kh yalvarp yakararak rpnp duruyordu. He
yecandan elleri buz kesmiti, stne stlk kekeleme
ye de balamt ve kekelemek dehete drrd
onu. Kimi zaman durup dururken oyunculara verip ve
ritiriyor, almasna engel olmak iin hep ayak altn
da dolatklarn sylyordu.
Ama her zaman olduu gibi iler yoluna girdi ve
24 gn sabah Pierre Corneillein N i c o m e d e ' i m n de
korlar sahnede ykseldi.
Parise ayak bast andan itibaren, ynetmenin
becerikli, gerek bir oyuncu olarak teknesini ustaca
ynettiini belirtmeliyiz. Bakente byk bir saygyla^
etli dudaklarnda dalkavuka bir glmsemeyle geldi.
109

Kim yardm etti ona? Bu konuda pek bilgisi olmayan

lar Prens de Contiyi dndler. Ama siz ve ben bili
yoruz kiTanrdan korkan Conti bu iin tamamen d
nda. Hayr, hayr, hayr! Molieree sarayn engebeli
yolunda yardm eden insan, Avignonda onu yorgun
gzleriyle iyi deerlendirmeyi bilmi olan Pierre Mignardd. Mignard'n ok geni bir evresi, akl almaz
ilikileri vard. zellikle, giriimini iyi sonulandr
mak iin gereksinim duyduu tek insan olan gl kar
dinal Mazarinin kulana onun sayesinde eriti...
Artk, kraln biricik kardei Prens Philippe dOrlansla grme yapabilirdi.
Ve ite gz kamatrc bir salon. Molire bu sa
londa, boynu eik, sol eli geni bir kaya tutturulmu
klcnn kabzasna incelikle dokunuyor. Bakalm ne
sylyor:
- Evet, Altes hazretleri, "nl-Tiyatro"nun "Beyaz-Ha"ta lmnden bu yana ok zaman geti. Saf
a bir adlandrma, yle deil mi? Sizi temin ederim ki
Altes hazretleri bu tiyatroda die dokunur bir ey yok
tu! Zaten Altes hazretleri o srada alt yandaydlar.
Bir ocuktunuz Altes hazretleri o srada. Hi kuku
suz bir ey anmsamazsnz Altes hazretleri!
Orlans dk Philippe de France, m o n s ie u r , kra
ln biricik kardei, on sekiz yandaki delikanl, orada,.
dirsekleri ar masann zerinde, giriimciyi kibarca
dinliyor. Birbirlerini gzleriyle inceliyorlar.
Giriimci.bir tilki glmsemesi taknm suratna,
yzndeki her izgi hesapl kitapl, ama gzleri tetik
te, dikkatli.

Philippe de Francen yz bir yeniyetme yz,

ama imdiden derin tutku izleri tayor. Az hafife
aralk, ynetmene bakyor. Bu gizemli adam, "tiyatro
dnyas" denen o garip dnyann insan. u anda ku
sursuz bir ekilde giyinmi olan bu adam kz arabala
rnda yolculuklar yapm, ahrlarda uyumu. Ve evre
sinde bulunan herkes, bu adamdan arpc oyunlar ,
beklenmesi gerektii konusunda kendisine gvence ve
riyordu.
Philippe de France karmak duygularn zmle
meye alyor: Grne gre, her eyden nce ada
mn glmsemesi ve yzndeki buruukluklar alkoyu
yor olmal kendini, kesinlikle gzleri deil. Gzleri ka
ranlk. Adamn yzndeki krklklar sevmeye al
yor Philippe, ama gzlerin ekiminden kurtulamyor.
Tiyatro ynetmeni konumaya balad zaman, Phi
lippe adamn sevimsiz bir sesi olduuna karar verdi,
stelik garip bir ekilde soluk alyordu: Byle bir ey
olmaz sarayda. Ama, ilk cmlelerden sonra, nedenini
anlamadan, konuun sesini sevmeye balad Philippe.
- Altes hazretleri kendilerine takdim etmeme
izin verirlerse...
Ar kaplar ald ve tiyatro yneteni yaplmas
gerektii gibi geri geri gitti, yani muhatabna srtn
dnmeden. Hi kuku yok, her trl ortama girip k
m bu adam!
- Beyler, giriniz! dedi davetli.
Philippe ard: Adamn sesi katlam sanki kabalamt. Ama sonra, kz arabalarnda yolculuk
yapm insanlarn sert ve kesik kesik sesiyle ekledi:
111

- zin verirseniz takdim edeyim... Bayan Madele

ine Bjart... Bayan Du Pare... Bayan de Brie...
Philippe kadnlar grnce, aabeyinin yapt gi
bi yapt, tyl apkasn hemen kard ve dinledi. B
tn kadnlar gibi kadnd bunlar, biraz solgun oldukla
rn ve kendisini hi mi hi ilgilendirmediklerini d
nmeye balad. Erkekleri grd, apkasn bana ge
irdi. Karsnda top gibi yusyuvarlak bir adam var, g
rltyle soluyor, gne gibi gle yzl. Bu Bay du
Parc da ok umut verici. Selamlamak iin nne topal
layan biri geliyor, glmsyor ama korkudan sarar
m. Sonra bir yn insan daha. Konuun kumpanyas
gerekten kalabalk.
Sonra hepsi ekildi ve Philippe dOrlans mutlu
olduunu, tiyatroyu ok sevdiini syledi... Holan
m, topluluu himayesine alyor... En iyisi, Monsieur
de Molirein oyuncularn grmeyi kraln reddetme
yeceine inanyor... smini iyi sylyor mu?
- ok gzel Altes hazretleri.
Evet, Hametli Kral hazretlerinin Molirein
oyuncularnn temsillerini grmeyi reddetmeyeceine
inanyor.
Bu sz zerine davetlinin yz sarard.
- Ah, ok iyisiniz Altes hazretleri, dedi, ama g
receksiniz, gsterdiiniz gveni kantlamak iin elim
den geleni yapacam...
Davetli, nc ve son derece arbal, esrarl
bir sesle kral hazretleri ile ana kralienin salklarn
sordu ve salklarnn iyi olduunu umduunu syledi.
Ve bu konumadan sonra, Muhafzlar salonunda
112

ki sahneye kt N i c o m d e .
Adam skntyla dekora bakyor, tekrar korkmaya
balyor. Rhne ve misket araplarn anmsyor...
Orada, gerekten zgrd; orada, ezici, bunaltc so
rumluluklar yoktu, ama artk ok ge, bir yerlere ka
mak iin artk ok ge!
Eski Louvre yanyor mu? Hayr, Muhafzlar salo
nunun amdanlarnda binlerce mum yanyor ve kla
rnda hareketsiz Hevkel-Stunlar canllk kazanvor.
Nicomde klna girmi, eli aya yar inmeli gibi tit
reyen Monsieur de Molire perdenin aralndan do
lan salona bakyor. Gzleri kararr gibi oluyor. Btn
ellerden elmas parltlar fkryor, kl kabzalar da
yanp snyor... Baklar bir ty ve dantel ormannda
yitiyor, giysilerdeki armalar arasnda gzleri bulan
yor; valyelerin zerinde Perdrigeon maazalarn
dan alnm gz alc eritler parldyor, kadnlarn sa
lar ldyor.
Btn sarav, btn muhafzlar tam takm orada.
Ve herkesin nnde, Philippe de Francen yann
daki koltukta yirmi yalarnda bir gene adam; onu g
rnce kumpanya ynetmeninin eli aya kesildi. Bir
tek onun banda apka var. Soluklarn sisi iinde,
gen adamn marur yzn grmeyi baaryor Moli
re. gzlerini krptrmyor, kibirli alt duda biraz
ne sarkm.
Ama Molire'in uzaklarda farkettii yzler, tyl
apka giymi gen adamn kendini beenmi, souk
yznden daha az rknt vermiyor: Burgonya Konafnda oynayan kraln oyuncular bunlar. "Bunu bekleMolicre Elemli

113/8

miyordum," diye dnd tiyatro ynetmeni kederle.

"Hepsi gelmi." irkinlii ve Fransada trajedi rollerin
deki rakipsiz oyunuyla nl Madame des Oeilletsyi
tanvor. Onun arkasnda, Montfleurvnin, Beauchteunun, Raymondnun, Poissonun, Hauterocheun,
Villiersnin yzleri... Burgonya kumpanyasnn, kraln
oyuncular bunlar!
Oyunun balamak zere olduunu bildiren ilk an
ald ve tiyatro ynetmeni perdeyi aralad. an bir
kez daha ald, salon sustu, perde ald ve sahnede
kralie Laodicenin szckleri ykseldi:
Efendimiz, itiraf ediyorum size, ylesine tatl bir dtyg ki
Kalbinize hkmettiimi grmek bunca parlak zaferlerden
sonra

Oyun ilerledike, salona oalan bir aknlk ege

men oluvordu. Biri ksrd, sonra ikinci ve cnctis.
Btn oyuncular bunun ne anlama geldiini bilir. Son
ra fsltlar balad, herkes akn akn bakt. Ne
oluyordu? ki haftadr bir Molire addr alm gidi
yordu Parisi, kenti de saray da heyecanlandrmt...
Molire aa, Molire yukar. Haberiniz var m? Bir
taral? artc olduunu sylyorlar! stelik oyun
da yazyormu, yle mi? Yirmi drt yandaki kral
hazretleri de Muhafzlar salonunda olacak. Davetli mi
siniz? Molire, Molire, her yerde Molire... Bu da
neyin nesi beyler? Burgonya Konanda yeteri kadar,
hem de bol bol Corneille ovnanvor.
Sarayllarn yznde sknt belirmeye balad.
j

Evet, pek sevimli u... Du Parc. Moliree gelince...

Hayr, fena olmasna fena deil, ama msralar garip
bir ekilde sylyor, sanki dz yaz okuyormu gibi.
Tuhaf!
Bununla birlikte gzleri skntyla parlamayan bir
seyirci vard salonda,'^eytanca bir sevin vard gzle
rinde. Bu iriyar, kanl canl adam, Burgonya Konann koca balarndan Zacharie Montfleury idi.
Onun yannda, Hauteroche ile Villiers alak sesle fsldayorlard. N i c o m d e sona erince tek tk alk duyul
du salonda.
Gen Orlans yldrmla vurulmua dnmt. Ba
omuzlarnn arasna gizlenmi, koltuuna snmt,
gzlerini kaldrmaya cesaret edemiyordu.
Ve o srada, trajedi oynamakta uursuzca direne
rek kendi kuvusunu kazan Monsieur de Molire, Parise yerleme ansn ve gelecekte yazaca byk
oyunlar tek kalemde tehlikeye atmt. Alm boncuk
boncuk terlemiti. Seyircileri selamlad, bylemek is
tercesine glmsemeye alt. Azn at konumak
istiyordu.
Salonda mrltlar kesildi.
Ve Monsieur de Molire konutu. ok belirgin
ve balanmaz hatalar balayarak gsterdikleri ho
grl, iyi yrekli davranlar iin ana kralie (Anne
dAutriche salonda bulunuyordu) ve Hametli Kral
hazretlerine teekkr etmek istediini syledi.
"Gene o lanetli sesiyle konuuyor," diye dnd
Philippe dOrlans, iine dt utan ve skntdan
baka bir ey dnemiyordu. "Bir msibet kz ara

basyla gelip Parise bama dt..."

Monsieur de Molire konumasn srlryordu.
Hayr! Dahas, Majesteleri, haddini bilmezliini
de ho grmt.
"Cehenneme kadar yolun var, senin /e fareleri
nin!" diye dnd Orlans.
Ama seyircilerin geriye kalan honusuzluk gs
termiyordu bu glmsemelere. Hatta, byb bir davra
ntan honuttu.
Ve bay Molire zekice konumasn rdryor
du: Burada bulunuunun tek nedeni, Hmetli kral
hazretlerini elendirmekten baka bir ey cjildi, n
ne geilmez arzusuydu bu; kendisinin ve actrlerinin,
.salonda bulunan olaanst aikarnn tirer zavall
taklitlerinden baka bir ey olmadklarn sve seve ka
bul ediyordu...
Birok ba dnp Burgonya Konanroyuncularna bakt.
- Ama sanrm Majesteleri kendilerie bir fars
sunmamza belki izin verirler? Hic kuskusu; dikkatlerine layk olmayan deersiz bir ey. Ama ara halk
ok gld!..
Kibirli gen adam apkasnn altnda ilkkez kml
dad ve kibar bir hareket yapt.
Bunun zerine, inik perdenin arkasndki kanter
iinde kalm iiler ve oyuncular birka dalika iinde
sahneyi deitirdiler ve Molirein uykusuz ;een gez
ginci gecelerinde yazm olduu S e v d a l H a i n i m de
korlarn kurdular.
Corneillein trajedisinin marur ve grlemli kaho

ramanlar sahneyi Gorgibus, Koca-Ren, Sganarelle

ve farsn teki kiilerine braktlar. Sevdal hekim sah
neye kar kmaz, -biraz nceki Nicomdein ayn ki
i olduunu kabul etmek ok zordu, salonda glmse
me iekleri at. lk replikle birlikte glmeler balad.
Sonra glmeler kahkahalara dnt. Ve grkemli
gen adamn koltuunun arkasna devrilip, katlarak
gzyalarn sildii grld. Ve birden Philippe dOrl
ans ciyak ciyak glmeye balad, kendisi de at bu
ie.
Sevdal hekimin gzleri birden parldad. Daha
nce de duymu olduu grltlerdi bunlar. Ve iki
replik arasnda, glme tufannn gemesi iin verilen
arada, bu dile gelmez ama ok iyi tand, baarnn
habercisi grltye gereksinimi olduunu anlad. B
yk gldr oyuncusu ensesinde tatl bir mgma his
setti. "Zafer!" diye dnd ve kendini btnyle oyu
na verdi. Kaplarn nnde nbet bekleyen ve souk
kanllklarn hibir zaman bozmamak zorunda olan silahrler bile kkrdamaya baladlar.
Salonda glmeyenler, Des Oeillets ve bir bakas
nn dnda, Burgonya Konann oyuncularyd.
"Yeti, ey sallar saf Bakire (bu szckler heki
min kafasnda akp duruyordu)! Haydi, seyirci, al u
nu ve unu ve unu da! Yardm et bana, koca Du
Pare!"
"eytan! eytan! Tanrm ne oyuncu!" diyordu ken
di kendine altst olmu Montfleury.
Snk gzlerle evresindekilere gz gezdirdi, ya
nnda aknlktan donup kalm Villiersyi grd. Ve
117

biraz ilerde, Villiersden sonra, Burgonya Konanm

oyuncular arasnda herhangi bir art niyeti olmadan
glen tek insan, gzleri parldayarak oturuyordu; dan
teller, kurdelelerle kapl, beline uzun bir kl kuan
m olan bu eski Muhafz subay btn tedirgin edici
soyluluk taklarndan kurtulup tiyatro iin Floridor
takma adn almt. Bu ince yzl, kemerli burunlu
adam esiz bir trajedi oyuncusu ve Fransann en iyi
Nicomde rol yorumcusuydu.
"Ne diye tutup Nicomdele kendini rezil etmeye
kalkt? diye dnyordu Floridor glmekten krla
rak. Benimle yarmak m istiyordu? Ne diye yani?
Sahneyi ikiye blmekten baka are yok: Trajediyi ba
na ver, ben de sana komediyi brakaym! Ne teknik!
Kim boy lebilir onunla? Scaramouche, belki.
Ve..."
S e v d a l H e k im ylesine bir alk tufanyla, ylesi
ne bir "grlt-patrt"yla sona erdi ki bir an H eykelStunlarn parampara olaca sanld.
"Saol, Orlans, saol!" diye dnyordu Zacha
rie Montfleury, dekorcular perdeyi kaldrmak iin ip
lere aslrken. "Tarallarnla canmza iyi okudun do
rusu!"
Perde inivor, kalkvor, tekrar inivordu. Tekrar
kalkyor, tekrar iniyor ve tekrar...
Perde indi, kalkt, tekrar indi. Molire sahnenin
kenarnda duruyor, selamlyor, alnndaki terler sahne
ye akyordu.
- Nereden geldi? Kim?.. Ya tekiler?.. u iko
Du Parc?.. Ya hizmeti kz?.. Nerede renmiler?..
118

Bunlar Italyanlardan daha gl, baylar! u Molirein yz hareketleri, Majesteleri...

- Size sylemitim, Majesteleri...
Phillippe dOrlansin sesine gven geldi, ama
Louis dinlemiyordu onu. Sanki bir yaknnn lmne
alarmasna dkt gzyalarn mendiliyle siliyor
du.
yi yrekli Cress dede hayatta deildi imdi! Ah,
24 Ekim 1658 gn Muhafzlar salonunda bulunabilseydin!
Altes hazretleri Orlans dk Philippe de Franeen oyuncularna Kk Bourbon salonu verilecek!
Dk tarafndan kendilerine srekli bir aylk balana
cak. talyanlarla almamal (*) olarak oynayacaklar.
Bir gn talyanlar, bir gn Franszlar. te bu kadar,
sat anasn!

(*) Mnavebeli

1 19

12. KK-BOURBON
evrik szck: Elonire-Moliere
Herkesin karsna bir yzkaras
Gibi, Bourbon 'a yerleti Elotire.
Pasquinade, Hastalk Hastas
Elotire, 1670.

Kraln buyruklarna uygun olarak Molire Kk-Bourbonu talyanlarla kardee paylamaya gitti.
S e v d a l H e k im kraln ylesine houna gitmiti ki Molirein topluluuna yllk bin be yz liralk bir denek
balad, bylece bay Molire, Bourbon Tiyatrosuna
girmesi iin gerekli cret demi olacakt talyanlara.
Ve Molire, eski ustas Scaramouciann ynettii tal
yanlarla anlat ve onlara kirann tmn dedi, yani
yllk bin be yz lira.
Molirein topluluu "Kraln Biricik Kardei Monsieurnn Kumpanyas" adm ald ve Monsieur oyun
cularn her birine derhal yllk yz lira denek ba
lad. adalarm! aktardklarna gre zlerek belir
telim ki oyuncular bu yz lirann yzn bile gr
mediler. Bu durumun nedeni kraln kardeinin kasas
nn ackl durumuna balanabilir.
120

- Ne olursa olsun, kraln kardeinin niyeti soylu

bir niyetti, diye kabul ediyordu zgn oyuncular.
Krn oyuncular arasnda paylarna gre paylatrlmasna karar verildi. Molire bunun dnda oyunla
r iin telif creti de alyordu.
Oyun gnlerinin talyanlarla paylalmas kolay ol
du. Molire pazartesi, aramba, perembe ve cumar
tesi gnleri oynuyordu. Bunun dnda. talvanlar Pa
risten ayrldklar zaman sah, cuma ve pazar gnleri
de Moliree geiyordu.
Kk-Bourbon saray Saint-Germain-rAuxerrois kilisesi ile Eski Louvreun arasnda bulunuyordu.
Cmle kapsnn zerindeki byk levhada "Umut" ya
zs okunuyordu, ama saray olduka harap durumday
d.
Son yllarn i sava buraya da urad iin b
tn armalar ve sslemeler bozulmu ya da btnyle
harabolmutu. erde, iki kenarnda balkon ve localar
arasnda dorik stunlar bulunan byk bir tiyatro var
d. Salonun tavan zambak iekleriyle bezenmiti;
sahneyi ha eklinde amdanlar aydnlatyordu, duvar
larda madeni amdanlar vard.
Salonun zengin bir gemii vard. Son E t a t s G e n e raitlar(*) - 175 yl sonra XVI. Louisnin toplayacak
lar hesaba katlmazsa- 1614 ylnda buraya toplan
mt. Paris ticaret erbabnn reisi, T ie r s E t a t ' ntn(***)
bakan, kraldan "bir deri bir kemik kalm olan yok
sul halk" kurtarmasn bu, salonda istemiti. Ve 1615
( *) Kral tarafndan toplanan vc bln. snflarn temsilcilerinin katld meclis.
(**) Esnaf, kentsoylu snf.

121

ten sonra krallk balesi buradan ayrlnca, salon tiyat

ro temsilleri iin kullanlmaya balamt, ou zaman
talyanlar oynuyorlard burada. Ama Franszlar da
temsil veriyorlard. Bakaldr dnemi balad za
man Bourbonun tiyatro yaam durdu ve Majesteleri
ni tahtndan indirmeye kalkma sulamasyla tutukla
nan isyanclar iin hapishane oldu. bezemeleri bu
tutuktular ykp dkmt.
Bakaldr dnemi sona erince, Kk-Bourbonda, karmak bir sahneleme ve bizim eski tamdk
dAssoucynin besteledii mziin eliinde, Pierre
Corneillein A n d r o m e d e i temsil edildi. Bizim dAssoucy daha sonra Corneille'in dizelerine hayat verdiini
ileri srp durdu.
Nihayet, salon talyanlara kald. Pariste ok bee
niliyorlard: yi oynamalarnn dnda, yurttalarnn
olaanst peri oyunlarn sahnelemeleri iin sahneyi
donatma sanatnda bir usta olan Trelli adl birinci s
nf bir dekorcular da vard.
Dnemin tiyatro stunu yazarlarndan Loret, tal
yanlarn dekorculuu karsnda duyduu heyecan u
kt dizelerle dile getirmiti:
Orada, sahnenin zerinde uarak
Korkun bir eytan dn kopard milletin,
Paristen ine kadar
Byle bir harika grlmemitir.

talyanlarn ayrca olaanst bir baleleri vard,

bu konuda da Loret yle diyor:
122

Yormayn enenizi bo yere

Yok dnyada bir baka ei
Seyir konusunda en byk mutluluk
lalyanlann muhteem balesi!

te bylesine korkun bir topluluun karsnda

Molire ve ovuncular sanat icra ediyorlard.
j

Ekim aynda Parise gelmi olan Jean-Baptiste ba

ba evine gitti ve yal adam sevgiyle kucaklad. Kendi
sini gldr sanatna adamak iin unvanndan vazge
en ve halcl brakan byk olunun artc baar
snn nedenlerini bir trl anlamyordu adamcaz.
Ama parlak kl, pahal giysiler ve Jean-Baptistein
kraln kardeinin tiyatrosunun yneticisi olmas yal
adam sarst ve oluyla bart.
Bir para halama suyu itikten ve 24 ekimin he
yecanlarn baba evinde braktktan sonra, Molire
ciddi olarak Parise yerleti ve Kk-Bourbonda pro
valarna balad.
Bununla birlikte, 2 Kasm 1658 gn, Kk-Bourbondaki temsillerine bir gldryle deil de Corneillein bir trajedisi, H e r a c liu s l e balad Molire. Oyun
yle byle oynand, seyirci kibar davrand, ama belli
bir aknlk kaplad Parisi. Kimileri "u... ne diyorlar
d ona... evet u Molire"in topluluunun olaanst
oynandn onaylyor ve kraln nasl gldn, onu
yanslayarak, tekrarlyorlard. Bunlar Muhafzlar salo
nunda S e v d a l H e k i m ' t grm olanlard. Ama teki
ler Molirein topluluunun sradan oyun kardn
123

ve Kk-Bourbonu kendisine vermek iin bunca b

yk grlt karlmasn anlamyorlard. Bunlar H e r a c l i u s grm olanlard.
Kafalarda hkm sren kargaann sonucu Kk-Bourbona insanlar akn akn gelmeye baladlar.
Herkes, herkesin szn ettii u Molirein nasl biri
olduunu kendi gzleriyle grmek istiyordu. nsan dal
gas gelip N i c o m d e in , S e v d a l D o k t o r u n zerinde k
rlyor ve yeni bir cokulu tanklar topluluu Parise
yaylyordu. N i c o m d e konusunda pek sorun yoktu za
ten: Uultu sadece Bayan Du Parcn gzelliine ve
"u Molire"in inanlmaz gldr yetenei ile hayran
lk uyandran farsna ynelikti.
Bundan sonraki seyirci kafileleri bu kadar ansl
deildi. Molire srasyla Corneillein trajedisini
sahneye koydu: R o d o g u n e , P o m p e ve L e C id . Seyirci
ayakland ve tatsz tutsuz P o m p e temsilini parterde
ayakta seyreden ateli bir Parisli iine doan mutlu
bir esinle Cesar klndaki bay Molirein kafasna
bir elma frlatt. Bu cesur davrann zerine tiyatro
ynetmeninin kafasnda bir k akt ve a k n '\ iln
etti. Hava tamamen deiti: Tam bir baar.
Bununla birlikte, bu olay, nemli bir soruyu sordu
ruyor: Molirein yorumlad trajedilerin baarszlk
nedenleri? Yani: Burgonya Konann oyuncular m
iyi trajedi oynuyorlar yoksa Molire mi kt oynu
yor? Her ikisi de deil. Gerekte, alld biimde
trajedi oynamyordu Molire. Burgonya Kona'nda
Des Oeillets gibi bay Floridor gibi ok byk oyuncu
lar vard; svle bvle ovuncular ve kt ovuncular var
124

d. Bir ou, Cress dedenin hayran olduu u Bellerose okulundand. Ama ok akl banda bir Parisli y
le demiti bir gn:
- eytan gtrsn! Sanki sylediklerinin hibiri
ni anlamyormu gibi oynuyor!
Hi kukusuz, bu deerlendirmenin abartl bir ya
n vard. Ama itiraf etmek gerekir ki Belleroseun oyu
nu yapayd, hibir i dnyay canlandrmyordu.
Pariste mthi bir n olan, yal ve hastalk de
recesinde kskan Zacharie Montfleuryye gelince, epikurocsu Cyrano de Bergerac bakn ne diyordu bu ko
nuda:
- Montfleury eek sudan gelinceye kadar dayak
yese bana msn demeyecei iin byk bir oyuncu ol
duunu sanyor.
Montfleury, Bergerac gibi sahne sanatnn incelik
lerini bilenleri ylesine fkelendiriyordu ki, sarho ol
duu bir gn, Bergerac, Montfleurvyi iyice kalaylaya
rak ve adam sahneden kovalayarak rezalet kard.
Neyi kantlyor bu? lkin unu kantlyor: Bylesine
bir davran oyun yazar ve Gassendi'nin rencisi
olan bay Bergerac gibi bir beyefendiye yakmaz: O s
ralar bir oyuncuya hakaret etmek g bir ey deilmi
ve bu tr davran, eski usul tumturakl tarzn, akl ba
nda, zeki yenilikilere ne kadar ar geldiini de gs
termektedir. Bununla birlikte Konakn btn oyuncu
lar -kim isi iyi, kimisi k t - bu tarzda oynuyorlard.
Molire gelince, daha sahneye admn atar at
maz, daha "nl-Tiyatro" dneminde, dramatik met
nin doal ve oyuncunun i dnyasyla tantlanaca b-

imde sylenecei yeni bir yorum okulu kurmak iste

miti. Molire ite bu tarzda almaya balam ve
oyuncularn da byle yetitirmiti.
Peki ne oldu? Molire grlerinde diretmi ve
kendi yntemiyle seyircinin kalbini kazanm olabilir.
Ne yazk ki byle bir ey olmad. Molire yntemini,
trajik rollere pek yetenei olmad halde, ilk azda
trajik rollere uygulad: Oysa ne mizac, ne de sesi uy
gundu trajediye. Szn ksas, trajedinin nasl oynan
mas gerektiini biliyordu, gelgeldim kendisi kt oy
nuyordu trajediyi. Arkadalarna gelince, hi kuku
suz iyi trajedi oynayacak birok yetenekli oyuncu var
d aralarnda, ama Molirein yntemi halk hemen
fethedemeyecek kadar yeniydi.
Nihayet, Burgonya Konann oyuncular syle
vin sonunu abartyor, seslerini szde-klasik monolog
lara (Montfleury bu sanatta usta olarak bilinir) baa
ryla uyarlyorlar ve o dnemin Paris seyircisi karsn
da eksiksiz baarya ulayorlard.
Kk-Bourbonda, a k n d a n sonra oynanan
S e v d c K s k n l de byk bir baar kazand. Toplu
lua yeni katlan Philippe du Croisy, gln bilgin Metaphraste rolndeki parlak yorumuyla bu baarya b
yk bir katkda bulundu.
talyan kumpanyas. S e v d a K s k n l 'nden son
ra, Fransz Molirein kendileri iin nasl bir tehlike
olduunun bilincine vardlar. Sadece talyanlar iin k
n kaldrmaya alm olan ParisTi seyirci, imdi Molire'in oynad gnler de salonu dolduruyordu. Altn
paracaklar, Orlans dkn bylemi olan u eski

126

berdu, yeni oyuncular topluluunun kasasn dolduru

yordu. Oyuncularn paylar byyor ve Molire ad
bakentin btn azlarnda dolayordu.
Peki ne sylyorlard? lkin, oyun yazar Molirein can alc deerlerini kendine mal ederek tal
yan yazarlarnn yaptlarndan yararland syleniyor
du. Giderek Molirein yapt yrtmelere gnder
me yapmak neyi ve nereden aldn kesinlikle syle
mek olanaksz olmasna karn geleneklere ylesine
girdi ki "kukusuz" alnt yapm olduu syleniyordu.
Ve bu kukusuzluu tantlamak g olduu zaman da,
alnty uradan ya da buradan "yapabilecei" syleni
yordu... Sonunda, u ilgi ekici, patavatsz cmleyi
Moliree yamadlar: "Malm bulduum yerden alyo
rum"; byle bir ey demedii, aksine, kendisinden ya
plan alntlar ima ederek, "Malm geri alyorum..."
dedii halde, kendi uydurduklar cmleyi ona mal et
milerdir.
Gerekte, eski klasik yaptlarn dnda, spanyol
ve talyan yazarlarn yaptlarn da ok iyi tanyordu
ve kendisinden nceki yazarlardan konular ald, kii
ler, dahas kimi zaman tmyle sahneler aktard olu
yordu. Bu garip uygulamay sulamak gerekir mi? Bil
miyorum. Ama, genel kanya gre, diyebilirim ki, Mo
lire ald her eyi deitiriyor ve aslndan ok stn
eyler yaratyordu. Eletiriciler, S e v d a K s k n l n den sonra, Molirein yaptnn ieriinin zn kendi
ovunundan jvetmis> bes vl nce vazlms olan bir tldrden, talyan Niccolo Secchinin /Ari/rz'sndan ald
n zellikle yazdlar. Ayrca, bir baka talyan oyunun
j

>

*-

127

dan, A k n B a a r s z lk la r 'ndan esinlenmi olabilir.

Bundan baka, antik a yazarlarndan Horatiusun
bir oyununda dile getirilmi olan bir dnceden de
yararlanm olabilir. Nihayet, ocuk Molirein babas
nn dkknnda olduu dnemde lm olan nl s
panyol oyun yazar Felix Lope de Vega, Carpionun
E l P e r m d e l H o r t e l a n o 'sundan da bireyler bulmu ola
bilir, Bu Vega ile ilgili olarak, sekiz yze yakn oyun
yazd ve pek hakl olarak "spanyann Anka"s ya da
"Doa Harikas" olarak adlandrldna gre, ondan
bir ey aktarmann hi de zor bir ey olmad ileri s
rlebilir.
Ksacas, sizin de grdnz gibi, spanyolca da
dahil olmak zere ok okumutu bizim kahraman.
Demek ki bakasnn srtndan geinerek yazlan
S e v d a K s k n l byk bir baar salad, Parislilerce
bol bo alkland ve bylece Burgonya Konann ku
kulu ve pek dosta olmayan dikkatini zerineekti.
1659 ylnda toplulukta birok deiiklik oldu. Pas
kalyada, bir gen gelerek Moliree sayglarn sundu
ve toplulua girmek istediini bildirdi. Ad Charles
Varlet idi. Sieur de la Grange - , ince bykl ciddi ve
erkeke bir yz vard ve birinci k rollerinde uz
manlamt. Molire kendinden ok holand ve he
men ie ald: Alnan karar, daha sonra, yzyllar boyu
bizim kahramann yaamna kendilerini verenlerin g
rlerine gre, tam olarak doruland.
Sieur de la Grange, toplulua girdii ilk gnlerde,
"sicil" adn verdii kocaman bir defter edindi ve her
gn, Molirein kumpanyasnda meydana gelen olayla128

r buraya yazmaya balad. Sieur de la Grange bylece

oyuncularn evliliklerini, lmlerini, kumpanyaya gi
renleri, ayrlanlar, temsil saysn, haslatlar vb. defte
rine yazad. La Grangen kk simgesel desenlerle
bezeyerek gn gnne tuttuu bu deerli "sicil" olma
sayd, kahramanmz hakknda u anda bildiklerimizin
ok azn bilebilirdik, hatta hibir ey bilemezdik.
La Grange demek ki toplulua girdi ve Du Fresne memleketi Normandiyaya dnmek zere bakent
ten ayrld. Marais Tiyatrosu, Du Pare iftine sunular
da bulundu ve Molierele aralarnda geen bir anla
mazlktan sonra topluluktan ayrldlar. Byk bir ka
yp oldu. Marais ve Burgonya Konamn nl komi
i, Scarronun oyunlarnn gln kiisiyle ilintili ola
rak Jodelet lakabyla anlan Julien Bedeaunun kum
panyaya katlmas biraz teselli salad. Tiyatrodaki
olaanst almalar ne yazk ki ok ksa srd: Jo
delet ertesi yl ld. Jodelet, Marais Tiyatrosundan
gelirken, farslarda genel olarak Gorgibus olarak ad
landrlan gln ihtiyar rolleri oynayan kardeini, Sie
ur de lEspyyi de birlikte getirmiti.
imdi, artk ac bir olay aktarmann sras: 1659
mays aynn sonunda, Molierein kavga arkada, "Ai
lenin" eski "ocuu", yaamnn sonuna kadar kekele
yen k Joseph Bejart ld. Btn kumpanya mezarl
a gitti ve tiyatro birka gn yas ilan etti.
1659 yl ite byle, i tela, maddi tasalar, ruhsal
alkantlar, yerlerini birbirlerine brakan aclar ve k
vanlar arasnda geti. Ve sonunda bir olay, bir top
mermisi gibi patlad.
Moliere Efendi

129/9

13. ELETRLEN MAV SALON

Mamite: ite .sizin evde olup olmad
nz sonat bir uak, efendisinin gelip
sizi gnnek istediini sylyor.
Madelon: Daha az kaba konumay
reniniz budala adam. "Ziyareti ka
bul edecek dununda olup olmadn
z soran bir yardm a" deyiniz.

XVII. yzyln ilk yarsnda yksek sosyeteye gir

mi herhangi bir Parisliye Parisin en ho yerinin ne
resi olduu sorulsayd, hi dnmeden Madam de
Rambouilletnin mavi salonu olduunu sylerdi.
Fransann Roma elisinden olma, Vivennedan
doma Marquise de Rambouillet anadan doma (bu
tr yaratklara kimi zaman rastlanr) son derece kibar
bir insand. Evlenip de Parise yerleince, bu kentin
yaama biimini biraz kaba buldu markiz hakl olarak.
Bunun zerine, bakentte sekin saylan insanlar ev
resinde toplamaya karar verdi ve toplumun kaymak
tabakas ender iekleri konana ekmeye giriti. Ko
nan bir blmn kabuller iin ayrd, bunlarn en
nls duvarlar mavi kadife kapl bir salondu.
130

Madam de Rambouillet dnyada en ok edebiya

t seviyordu ve doal olarak, salonu en bata edebiya
ta yneldi. Ama konanda boy gsterenler gene de ol
duka karkt. Bir koltukta kibar yazar Jean Louis
de Balzacn parlad grld, daha sonra, erdemleri
mizin tmnn gizli ktlklerden baka bir ey olma
dn acnacak bir biimde markize kantlamaya al
an d krklna uram dnr Dk de La Rochefoucauldun yz kt ortaya. Dkn karmak sy
levleriyle kafalar karanlar, takn Voituren nkte
lerini dinleyerek kendilerine geliyorlard ve Cotin,
Chaplelain, Gilles Menage gibi beyefendiler ve daha
bakalar ok ilgin tartmalar yapyorlard.
Parisin en parlak insanlarnn Madem de Rambouilletnin konanda toplandklar renilince, dizle
ri dantellerle ssl sevimli markiler, grkemli salonla
rn kltrl insanlar, tiyatro galas gediklileri, heveskr besteciler, sanat koruyucular, ak manzumesi ya
zarlar, hep birden mavi salona tler. Herkes ya
nnda bir sosyetik rahip getirdi ve doal olarak, bir ka
dn kalabal da ulland salona.
Fransada, mezar banda parlak, tatsz-tutsuz
sylev ekmedik nl ceset brakmamasyla daha son
ra n kazanan Bossuet vard. Bu sylevlerin ilkini (m e
zar ba sylevi deildi bu dorusu) Bossuet, henz on
alt yanda bir veletken Madam de Rambouilletnin
mavi salonunda verdi.
Bossuet geceyarsndan sonra saat bire kadar ko
nutu ve konumac konumasn bitirince Voiture ka
fasnn iindekileri u cmleyle dile getirmekten ken
131

dini alamad:
- Baym, ne bu kadar erken, ne de bu kadar ge
saatte vaiz dinlemedim imdiye kadar.
Madam de Rambouilletnin konana gelen kadn
lar, karlatklar zaman prlerken birbirlerine
"Kibarm" demeye altlar hemen. Bu "kibar" szc
Parisin ok houna gitti ve Rambouillet salonunun s
s olan kadnlara bir daha ayrlmamacasna yapt.
Ozanlarn "Byleyici Arthenice" (Catherinein
evirmecesi) adn taktklar kibar markizin onuruna di
zeler tkrdamaya balad. Anasnn salonunda kr
kr yan yetikin kz Julie Rambouilletnin onuruna
ozanlar madrigal talar ryorlard. Sonra, zellikle
markilerin yapt nkteler sraya girdi. Bu nkteler
ylesine st kapalyd ki anlalmas iin uzun uzun
aklamalar gerekiyordu. Sz konusu nktelerin buda
laca eyler, reticilerininse cieri be para etmez herif
ler olduunu ileri sren, mavi salonun duvarlar dn
da braklm insanlar da vard.
Buraya kadar yenen naneleri insan ho grebilir
di, ama madrigaller ve nktelerden sonra, Catherine
de Rambouillet ve sadk mritleri gerek edebiyata
ciddi olarak bulamaya heveslendiler.
Mavi salonda, yeni yaptlar okundu, tartld. Ve
yeni bir dnce ortaya kar kmaz, Pariste yasalayordu.
Zaman getike ar zen ve incelik geliiyor, sa
londa karlan dnceler daha bir anlalmazlayor
ve tumturakl klklarna giriyorlard.
Kibarlarn kendilerini grmek iin baktklar ay
132

na, onlarn dilinde "incelikler danman"na dn

yordu. Ve bir markizin gsterdii herhangi bir nezake
te kar bir hanmefendi yle yant veriyordu:
- Marki, dostluk ocam nezaket odunlaryla bes
liyorsunuz.
Rambouillet salonun ve taklitilerinin donatt
salonlarn gerek cazgr, oyun yazar Georges de Scuderynin kzkardei oldu. Bu Georges de Scudery n
lenme nedeni bir tane deildi. Birincisi, kendisini ba
sit bir oyun yazar olarak deil, fakat Fransann en bi
rinci oyun yazar olarak gryordu. kincisi, tiyatro
iin kesinlikle yetenei yoktu. ncs, Corneillein
nller nls oyunu C ic i 'in sahneye konduu sralar,
bir yandan oyunun aktreye aykr olduunu, bir yan
dan da Aristocu tiyatro anlayn yasalarna uymad
iin gerek bir oyun olmadn kantlamak iin kn
yrtarak kendinden sz ettirmiti. Bizim kerameti ken
dinden menkul oyun yazarna gre, yer, zaman ve ey
lem birlii yoktu Corneillein oyununda. Doal ola
rak, bu giriiminde baarszla urad Scudery, n
k, Aristonun yardmyla bile olsa hi kimse baar
kazanm, baarl dizelerle yazlm, olay ilgin bir bi
imde gelitiren, kiileri yerine iyi oturmu bir oyu
nun iyi bir oyun olmadn kantlayamaz. Babadan ha
lc ve kraln oda ua olan bizim baarl kahrama
nn, daha sonra, Aristo kurallarnn tmnn budala
lktan baka bir ey olmadn, tek ve biricik kural
olan "yetenek"ten baka bir kural tanmadn fslda
may gze almas imdi iyi anlalyor.
te byle, bu kskan Georges de Scuderynin

Madeleine adnda bir kzkardei- vard. Bu hatun,

Rambouillet salonuna gidip gelmeye balad ve sonra
kendi salonunu at, yan ban alm olgun bir ha
tun olduu halde C l lie , R o m a S e r v e n i adl bir de ro
man yazd. Romallar, tannm Parislileri dile getir
mek iin bir bahaneden baka bir ey deildi. Hafif
merep, yapmack ve tumturakl bir romand kaleme
ald. lk cildi, zerinde Ak rma, Duygusuzluk G
l, Ak ve Sevda Mektubu Kyleri ve ayn trden her
zeler bulunan olaanst bir Duygu Haritas ile ss
lendii iin, Parisliler bayldlar romana ve kadnlar
onu baucu kitab yaptlar.
Fransz edebiyatna bir yn budalalk girdi ve de
erli kafalar tkabasa samasapan sz istila etti. Ma
deleine de Scuderynin rakipleri dili bozmaya kadar
vardrdlar ii, dahas yazn kurallarna bile saldrd
lar. Bu bayanlardan birinin kafasnda son derece par
lak bir tasar dodu: Her zaman olduu gibi bu konu
da da erkeklerden geri kalan kadnlarn yazm kuralla
rn renebilmesi iin, szcklerin okunduklar gibi
yazlmalarn neriyordu bu hatun. Gelgeldim, bu ta
sarnn atrd azlar daha kapanmamt ki Kibarla
rn bana mthi bir bel geldi.
1659 yl ekim aynda, Monsieur de Molirein
Kk-Bourbonda bir perdelik yeni gldrsn oy
nayaca sylentisi yayld. Oyunun ad halk alabildii
ne ilgilendirdi - G l n K i b a r l a r d oyunun ad. Moli
re 18 kasm akam, Corneillein C i n n a 'syla birlikte
sundu yeni,yaptn.
lk szckten itibaren parter bylenmi gibi din
134

lemeye halad. Beinci sahnede (elimizde bulunan K i

b a r l a r metnine gre numaralyoruz sahneleri), localar
daki kadnlarn gzleri fal ta gibi ald. Sekizinci
sahne, dnemin greneklerine gre sahnenin iki ya
nnda bulunan markileri yerlerinden sratt, oysa par
ter kahkahadan krlyordu ve bu kahkaha tufan oyun
sona ermeden bitmeyecekti.
Oyunun ierii yleydi: Scuderynin derslerinden
fazla feyz alm iki budala hanmck, Cathos ve Madelon, kendilerine yeterince kibar gelmeyen nianllarm
kap dar ediyorlar. Nianllar alyorlar. Uaklar
n marki klna sokuyorlar ve iki kurnaz ahbap avu
budala kzlarn ziyaretine gidiyorlar. Budala hatuncuklar kurnaz uaklar etekleri zil alarak karlyorlar.
Sarho Mascarille bir saat boyunca bayanlara ipe sapa
gelmez eyler anlatrken teki hayta, uak Jodelet, sa
va kahramanlklar zerine bir yn yalan uyduru
yor. Kibirli hyaraa Mascarille kendi tarznda bir iir
okuyup sylyor:
Oh! oh! oh! hi dikkat etmemiim:
Ktlk dnmeden bakarken ben size,
alyor gzleriniz kalbimi gizlice,
Hrsz var! hrsz var! hrsz var!

- Hrsz var! hrsz var!!! diye haykryor uak, se

vin iinde uuldayan parterin nnde. Bylece, duy
gu haritalar ve bu dizelerin kaleme alnd salonlar
kadar bu dizelerin yazarlar ve salonlarn gediklileri
de alaya alnm oluyordu. Canlandrlan kiiler ger
135

ek marki olmayp, gerekte marki klna girmi

uaklar olduklar iin, bu durum karsnda bir ey sy
lemek de olanakszd. Son derece kstah, hinoluhin
bir fars oynanyordu: Zamann Paris gelenek ve gre
nekleriyle ilgili bir farst ve bu gelenekleri yaayan, bu
grenekleri yaratanlar orada, localarda ve sahnenin
iki yannda bulunuyorlard. Parter kahkahayla gl
yor ve onlar parmayla gsterebiliyordu. Eski halc
nn aka alaya ald salonlarn beylerini tanmt
parter seyircisi. Localardan telal mrltlar ykseli
yordu: Seyirciler Cathosun hi kukusuz Catherine
de Rambouillet olduunu konuuyorlard, Madelon
da Madeleine de Scudery idi.
Sahnede oturan markiler kpkrmz olmulard.
Tayclar Molire-Mascarillei gtrdler. Gln
perukas ylesine lszd ki selamlamak iin eildi
i zaman ular sahneyi spryordu, banda da k
ck bir apka vard. Dizlerinde bir dantel orman dal
galanyordu. Szde marki Jodeletyi yal Jodelet oy
nuyordu. Biri gen, biri yal, iki komedyen tadn
kara kara eleniyor ve her bakmdan birbirinden da
ha kaypak aklabanlklar yaparak seyirciyi glmekten
krp geiriyorlard. teki oyuncular da onlarla uyum
halindeydiler, zellikle Gorgibusun kz Madelonu
oynayan Mademoiselle de Brie.
Yakkl markilerimize, kibar tazelerimize hay
ran kalnz! Hayranlkla seyrediniz! Afedersiniz, bun
lar uak m demitiniz? Elbette uak bunlar! Bu davra
nlar nerede renmiler?.. Gln bunlar! Gln!
Giysilerinin ipliine varncaya kadar! Ya u dizeler,
136

u tumturakl hava, u dalkavukluklar, kendilerinden

daha aa insanlarla konuurken gsterdikleri doal
kabalk!
Molire, maskesinin aralndan seyirciye bakt
zaman, locasnn n sralarnda, maiyetinin nnde
oturmu saygdeer Madam de Rambouilletyi grd.
Saygdeer yal kadn, herkesin farkettii gibi, fke
den yemyeil olmutu: Oyunu ok iyi anlamt. Ve bu
konuda yalnz deildi! Parterde, bir yal adam oyu
nun ortasnda baryordu:
- Cesaret Molire! Gayret! yi komedi dediin
byle olur...
Bomba, Kibarlarn sralarnn ylesine yaknlarn
da patlad ki bir panik balam gibi oldu. Rambouil
let ordusunu ilk terkeden, kendisine emanet edilen
sanca aka tozlara atan, en sadk hayranlarndan
biri, ordunun sancaktaryd. Kaak, air Gilles Menagedan bakas deildi.
Monsieur Menage dar karken Monsieur Chepelainin koluna girip fsldad:
- Azizim, putumuzu yakmamz gerek... Byle sa
lonlara giderek vakit yitirmi olduumuzu itiraf etme
liyiz!
Ve bay Menage oyunu gl ve etkileyici bulduu
nu, zaten byle bir ey beklediini ekledi szlerine...
Bay Menagen neyi tahmin ettiini kesinlikle
renemeyeceiz, nk son szleri arabalarn tekerlek
grltleri arasnda kayboldu.
Tiyatro karard. Sokaklar imdi zifiri karanlkt.
Bir paltoya sarnm, elinde fener, kasm ay serinlii

137

ne ksrerek, Madeleinee ulamak iin hzl hzl y

ryor Molire. Onu byle acele ettiren hi kukusuz
minede yanan ate, ama onu daha da eken bka
bir ey var. Madeleinein kzkardei ve gzbebei Armande Bjarti, alt yl nce Lyonda Ephyre roln
oynayan u kk Menouyu grmeye can atyor. im
di on alt yanda bir gen kz. Molire, Armandei
grmeye can atyor, ama Madeleinein baklar akl
na gelince alnn acyla krtryor. Molire, cilveli ve
oynak Armandele ne zaman hararetli bir konumaya
girise, katlayor bu gzler.
Madeleine her eyi balar: Bayan Du Parcla
Lyonda geen serveni balad, Madame de Brieyi
balad ve bart, ama imdi iinde bir iblis var gibi!
Kasm gecesinde, nemli sisin iinde, rhtmlar bo
yunca bi; fener koup duruyor. Bay Molire! u anda
kimse duymuyor bizi, ka yanda olduunuzu syler
misiniz ltfen? Siz otuz sekiz yandasnz ve on seki
zinde, yle mi? Peki anas-babas kim? Madeleinein
kzkardei olduundan emin misiniz?..
Sorumuzu yantlamak istemiyor. Ve belki de yantlayamaz sorumuzu. yleyse bu konuyu srdrmek
yararsz. Baka bir konuya geilebilir. rnein, K i b a r
la r ' da Burgonya Kona oyuncularn ineleyerek Molirein yapt hataya.
- Oyununuzu kime vereceksiniz?
- Onlara, pek tabii, kraln oyuncularna, diye sin
sice yantlyordu kurnaz Mascarille. Bu tr eyleri an
cak onlar deerlendirebilirler!
Burgonya Konann oyuncularn byle ineleye

rek hata etti Bay Molire. Akl banda insanlar, ken

disinin baka yapda, kendi okulunu yaratm bir in
san olduunu ve Montfleurynin de Bergeracn ileri
srd kadar kt bir oyuncu olmadn biliyorlar.
Molire ve Konakn oyuncular ayr ayr yollarda y
ryorlar ve K i b a r l a r gibi klar hibir eyi kantlama
d iin onlara saldrmak hibir ie yaramaz. Ve her
kesle bozumak ok tehlikelidir!

139

14... FIR TIN A BM EK

Ertesi gn, bay Molire, G l n K i b a r l a r temsille

rinin bundan bvle yasaklandn bildiren bir resmi
ihbarname ald Paris yneticilerinden.
- Cellatlar! diye homurdand Molire koltuuna
ylrken. Kim yapabilir byle bir ey?
Evet, kim olabilirdi? Bilinmiyor. Yasaklamay,
gl ve yksek bir makamda bulunan, Madame de
Rambouilletnin salonuna benzer salonlara girip
kan birinin salad sylendi. Ne olursa olsun, K ib a r l a r 'n onlara indirmeyi tasarlad darbeyi fazlasyla in
dirmi olduunu itiraf etmeliyiz.
Kendini toparlayan Molire ne yapabileceini,
oyunu kurtarmak iin nereye bavurabileceini dn
meye alt. Durumu dzeltebileek tek bir insan var
d Fransada. Entrikalar karsnda kendisini savunma
ya bir tek bu insan yardm edebilirdi, ama ne yazk ki
o srada Pariste deildi bu insan.
Kahramanmz, bunu zerine, oyununu incelet
mek zere bu insana gndermeye karar verdi. Davas
n savunmak iin bir taslak hazrlad kafasnda he
men:
"Majesteleri! Ak-seik bir yanl anlalma var
j

140

burada. K i b a r l a r sadece neeli bir gldr... Beeni ve

byk bir saduyu sahibi olarak Efendimiz, eminim ki
bu elenceli gldrye izin vereceklerdir..."
Oyun incelenmek zere krala gnderildi. Ama, ay
n zamanda, Kk-Bourbonun gzpek yneticisi
bir dizi bavuruya giriti. Madeleinein tleri zeri
ne kumpanya sava durumuna geirildi; Molire bilgi
almaya gitti, yaltakland, yemin-billah etti ve geri d
nnce, oyuna tekrar hayat kazandrmak iin son bir
areye bavurmaya karar verdi.
Btn oyun yazarlarnn ezelden beri ok iyi bil
dikleri bir aredir, bu: Kendi yaptn bile bile, kendi
elleriyle deitirmek zorunda kalmak. Son are! Kuy
ruklarndan yakalanan kertenkelelerin kamak iin
ondan vazgemeleri gibi. Tahtal ky boylamaktansa
kuyruksuz yaamann daha iyi olduunu bilir btn
kertenkeleler.
Molire iyi dnmt: Bir yaptta yaplacak de
iikliklerin onun znden hibir eyi deitirmeyece
ini ve seyirciler zerinde yapaca istenmeyen etkiyi
hafifletemeyeceini bilmiyordu kraln sansrcleri.
Kesilen Molirein kuyruu olmad, oyunun ba
krpld. Balang sahnelerinden birinden vazgeti ve
daha da glendirerek baz blmlerde diretti. lk sah
ne gerekliydi, kaldrlmas oyundan bireyler gtrd,
ama temel amata bir ey deitirmedi. Cathos ve Madelonun Parisli olduklarna ilikin ak antrmalar
vard oyunun banda, ama yazar, bu iki kibarn ba
kente yeni gelmi olan tarallar olduklarn belirterek
sansrcleri inandrmaya alt.
141

Kurnaz oyuncu oyununun urasn burasn dei

tirerek yenir yutulur hale getirirken, Pariste duyulma
m bir ey oluyordu. Pariste ve evredeki onlarca
kentte, G l n K i b a r l a r 'dan baka bir ey konuulmu
yordu. Bay Molierein kapsn alan n, Somaize adl
bir yazar bozuntusunun klna girdi ilkin. Molierein
kof ve yapay bir soytar klna girmi olan bir armacdan baka bir ey olmadn haykrarak salonlar ha
raca kesiyordu. Herkes onu dinliyor ve onaylyordu.
- Her eyi rahip De Pureden araklad! diye ba
ryordu sokak edebiyatlar.
- Asla! diye yantlyordu tekiler. Bu farsn konu
sunu talyanhrdan yrtt.
Yasaklanma haberi atei krklemekten baka
bir ie yaramad. Herkes, yksek sosyetenin -yani sa
lonlarn gediklilerinin- grgra alnd oyunu grmek
istiyordu. Kaynayan Paris gnn yeniliklerini yorum
larken, kitap Laynes tiyatroya geldi ve oyunun yaz
malarndan bir kopya istedi - o zaman kadar edine
memiti. Ksacas, herkes kendi asndan bireyler ya
pyordu ve Molierein kurnazca yntemi sonunda iyi
sonular veriyordu.
Bu dnyann glleri arasnda kendine koruyucu
lar buldu, kraln desteini salamak zere olduuna
ustaca inandrd onlar ve on be gn sonra, gzden
geirilmi ve dzeltilmi oyunun temsillerine izin veril
di.
Topluluk tarifsiz bir sevince bouldu ve Madeleine, Molierein kulana u cmleyi fsldamakla yetin
di.
142

- Fiyatlar iki katna kartnz!

Madeleine ve onun pratik zeks haklydlar. Ti
yatronun sadk barometresi - kasa - frtna gsterme
ye balad. 2 Aralk gn oyun iki kez temsil edildi ve
normal zamanlarda temsil bana drt yz lira dolayla
rnda olan gelir, bu kez bin drt yz liraya ykseldi.
Ve byle srd. K ib a r la r , Corneille ya da De Scarronun oyunuyla birlikte oynanyor ve her oyunda sa
lon azna kadar doluyordu.
Kendisinden daha nce sz etmi olduumuz Loret, manzum gnlne oyunun bo ve panayr gste
rilerine yarar bir oyun ama ok elendirici olduunu
yazd.
Hayali bir komi bit aslnda
Ama ok elenceli, ok giiliin
Otuz metelik dedim kendi payma
Alayl laflarn duyunca ama
Kr etlim beyler on altn liralk

Kitap-yaync Guillaume de Luynes amalarna

eriti. Baz esrarengiz yollarla K i b a r l a r "n bir yazmas
n ele geirmeyi baard ve Moliree oyunu yaynlaya
can haber verdi, artk Molire boyun emekten ba
ka bir ey yapamazd. u szcklerle balayan bir n
sz yazd:
"Bu dnyada garip eyler oluyor, insanlar isteme
dikleri halde kitaplarn yaynlyorlar."
Ama, yazarn nsz kendisine K i b a r l a r hakknda
dncelerini dile getirmek olana verdiinden, ger

143

ekte hibir saknca yoktu oyunu yaynlamak iin.

Moliree baklacak olursa, kendilerine yknen
ler alaya alndna gre Kibarlarn oyundan alnmala
r iin bir neden yoktu... Sonu olarak en kusursuz ey
ler bile kt maymunlar tarafndan yknlebilirdi,/la n f i l a n ... Zaten, oyununu yazarken onurlu ve hogrlen talama snrlar iinde kaldn alakgnll
lkle belirtiyordu Molire.
Molirein yazd nszle tek kiiyi olsun inandr
mas pek olas grnmyor ve normal eitim grm
her insann onaylayaca gibi talamann drste ol
duunu farkedecek insanlar vard Pariste, ama yery
znde yneticilere uygun talama rneini gsterebile
cek tek bir insan bulmak ok gt. Aslna bakarsa
nz, brakalm Molire elinden geleni yapsn kendisini
savunmak iin. Ve buna ok gereksinimi vard, nk
Kibarlarm ilk temsilinin btn srarl dikkatleri yaza
rn zerine toplam olduu grlyordu.
Ve bundan sonra, Monsieur de Molire, ister iste
mez, bu dikkatin gevememesi iin gereken her eyi
yapt.

144

15. ESR A R LI BA Y R A T A B O N

Molirein, sylenildii gibi, oyun yazarlnn Al

lah vergisi olduu ok abuk ortaya kt. Byk bir
hzla alyor ve dizeleri byk bir rahatlkla kullan
yordu. Paris salonlarnn yazar taslaklar ve Burgonya
Konann oyuncular kendisini yerip karalamaya al
rlarken, Molire yeni bir manzum gldr yazd,
oyun ilkbaharda bitti. 28 Mays 1660 gn oyunun ilk
temsili verildi. S g a n a r e lle y a ela D s e l B o y n u z lu ' a ,
Marais Tiyatrosuna alamayp Moliree dnen De
Brie ifti, Espy ve Madeleine rol aldlar, Sganarelle ro-,
ln Molirein kendisi oynad.
Zaman iyi seilmemiti, nk kral Paris dnday
d ve birok kodaman onun yanndayd. Bununla bir
likte, ilk gsteride rezalet kt iin seyircinin ilgisini
ekmemezlik etmedi.
Parterde oturan bir kentsoylu, Monsieur de Moli
rein Sganarellein kiiliinde kendisini alaya aldn
byk bir amatayla ilan etti. Doal olarak bu olay
parteri iyice neelendirdi. Bangr bangr baran ve
onurlu insanlarn zel yaamyla alay eden oyuncuyu
polise ikyet edeceini syleyen kentsoylunun gste
risine fkelendi mzip insanlar. Yanl anlama apak
Molire Hl'cndi

145/10

ortadayd: S g a n a r e l l i yazarken zel olarak hibir

kentsoyluyu dnmemiti, ama sadece genel kskan
insan ve agzl mal sahibi tipini sahneye getirmiti.
Sganarelle tipinde birok insann kendisini tandn,
ama parterdeki grltc kentsoyludan daha akll
davrandklar dnlebilir.
Bylece, K i b a r l a r sayesinde Paris kentinin yazar
bozuntular arasnda birok dman kazandktan son
ra, tccar mahallelerinin saf kentsoylularn da d
man ediyordu kendine.
Salonlarda, S g a n a r e lle 'le ilgili konumalar hzl gi
diyordu, ama edebiyatlarn grleri u cmleyle
zetlenebilirdi:
- Be para etmez bir fars! Kaba soytarlklarla
dolu kt bir durum komedisi!
Molirein bu gldry nereden alm olduu
nu kefetmeye altlar. Ama aratrmalar zel bir
baaryla sonulanmad.
Birka temsilden sonra, evinde bir mektup buldu
Molire. Neuf-Villenaine adnda biri, D s e l B o y n u z l u yu grdn, bir kezle yetinmeyip alt kez grecek
kadar hayran kaldn yazyordu. Bir sredir, nn
kesinlikle dnld gibi olmadn, drt bir yan
dan yaan kfr yamurlarndan olutuunu farketmeye balayan Molirein yz, bu balangc okuyunca,
zevkten kzarmaya balad.
Bu gzel mektubu okumay srdrd Molire.
Monsieur de Neuf-Villenainein gerekten alas bir
bellei vard: Alt kez grnce gldry son szc
ne kadar bellemiti. Okumasnn bu noktasna gelin146

ce, kalarn kaldrd Molire ve bu davran bouna

deildi: Bay Neuf-Villenaine, B o y n u z l u 'nun her sahne
si iin kendince bir yorum yazdn haber veriyordu.
Ve oyun, mektup yazarnn" ...sizin nnz ve benim
nm iin kesinlikle gerekli!" dedii gibi, bu yorumlar
la birlikte yaynlanacakt.
"Pek titiz olmayan insanlar, diye ekliyordu bay
Neuf-Villenaine, "oyunun iyi denetlenmemi kopyala
rn yaynlayp bay Moliree zarar verebilirler."
Uzun szn ksas, Augustins rhtmnda bulunan
yaync Jean Ribouya veriyordu oyunu bay Neuf-Vil
lenaine.
- Tanrm, diye haykrd Molire, ne susam yo
rumcunun gnderdii mektubu okuyup bitirince, dn
yada daha haddini bilmez kimse olamaz!
Bu noktada yanlyordu Molire Efendi.
1660
yaznda, Molire nihayet Kk-Bou
bonun dngsnden kurtulmak olana buldu ve K i
b a r la r ' krala sundu. Oyun, 29 Temmuz gn, Paris ya
knlarndaki, gen kraln doann barnda dinlenmek
amacyla ekildii Vincennes ormannda oynand.
Drt drtlk bir baar kazand. Bunun dnda, XIV.
Louisin tiyatroyu, zellikle gldry ok sevdiini
kantlad ve Kk-Bourbonun uyank yneticisi bu
nu kendi yararna kullanmakta gecikmedi.
Bundan sonra kumpanya Parise dnp repertuvarn sundu. Molirein oyunlarnn, hem oyun says,
hem de haslat bakmndan, ister trajedi ister gldr
olsun, teki oyunlarn tozunu att kesinlik kazanyor
du.
147

30 Austos gn, K i b a r l a r 11 kraln biricik Kardei

ve maiyetinin nnde oynad Molire, burada da drt
drtlkt baar. Gezginci oyuncunun gnei ok a
buk ykseliyordu. Ufukta parlak bir meslek hayat be
liriyordu; kumpanya 1660 gzne, gelecek baarlarn
o ho nsezisiyle girdi. Ama ekim aynda, mezarn
korkun fel illetinden kurtard zavall yergi ozan
Scarronun lmnden drt gn sonra oyuncular ha
zrlksz yakalayan bir olay oldu: Sarayda gerek bir
baar kazanm olan, kraln biricik kardei Monsieurnn kumpanyasnn yneticisi btn oyuncularyla
birlikte Kk-Bourbondan kap dar edildi.
O ic karartc 1 1 ekim cuma gn, kraln binalarnn genel mfettii bay Ratabonun Kk-Bourbonun salonundan ieri girdii grld. Esrarengiz
bir kendine gven havas iinde grlen Ratabonun
arkasnda kollar plan ve desenlerle ykl bir mimar
vard ve mimarn arkasnda, tepeden trnaa kazma,
krek, balta ve kerpeten ykl bir ii srs. Telala
nan oyuncular bu istilann ne anlama geldiini sordu
lar bay Ratabona. Ratabon kendilerini serte ama ki
barca yantlad: Kck-Bourbonu vkmava
gelmiti.
. / O
- Nasl? diye haykrd oyuncular. Nerede temsil
vereceiz biz?
Bay Ratabon bu soruyu da kibarca yantlad: Bil
miyordu.
Molire gelince, olay iyice aydnland: Rata
bonun grkemli ve iyice kotarlm bir tasars vard.
Louvre yeniden yaplacakt, almalar gerei sadece
Kk-Bourbonun deil, yanndaki Saint-GermaJ

148

in-IAux Errois kilisesinin de yeryznden silinmesi

gerekiyordu.
Molire topran ayaklarnn altnda sallandn
hissetti ve sordu:
- Haber verilmeden kap dar ediliyoruz de
mektir bunun anlam, yle mi?
Yant yerine, acyarak omuzlarn silkti Ratabon,
elimden bir ey gelmez dercesine kollarn at.
Biimsel olarak kesinlikle haklyd: Krallk binala
rnda kraln mimarnn yapaca almalar oyuncula
rn yneticisine haber vermek grevleri arasnda bu
lunmuyordu kesinlikle.
Ve Kk-Bourbonda, baltalar almaya ve al
tozlan uumaya balad.
Molire, ilk sarsnty atlatnca, topluluun koru
yucusu, kraln kardeinden yardm istemeye kotu.
Ve kraln kardei...
Ama biz biraz bay Ratabona dnelim. yi ama,
sarayn kumpanyasna en kk bir haber vermeksi
zin nasl ykabiliyordu tiyatroyu? Bay Ratabonun bur
nunun dibinde temsiller veren oyuncular, dahas bir
ara iki kumpanyann birden (Ratabon olaynn olduu
srada talyanlar Pariste yoktular, Fransadan ayrl
mlard) temsil verdiini bir dalgnlk sonucu farketmediini kesinlikle kabul etmesek bile, genel denetim
cinin tiyatronun ykm iini kumpanyaya bildirmekle
ykml olmadn dnerek, bile bile byle davran
d sonucuna varmaktan baka are yok.
Hatta, temsillerini kurtarmak iin kumpanyann
hibir nlem almamasn salamak amacyla btn ha-

149

zrlklarn gizlemi olabilirdi. Durum byleyse (ki byleydi), sorulacak bir soru var: Genel deneti Ratabonu byle davranmaya kim yneltti?
Heyhat! Bunun bir tek aklamas olabilir: Parise
admn att andan itibaren Molire ve yaptlarndan
nefret eden bir ksm g sahibi bu olayda Ratabonu
etkiledi. Dahas Ratabonun satn alnm olduu da
dnlebilir. Ama onu ynlendiren eli kesinlikle kim
se bilmiyor.
Kraln kardei topluluun yazgsna itenlikle eil
di ve Kk-Bourbonda olanlar hemen krala iletti.
Genel deneti kraln yanna arld ve Kk-Bourbonla ilgili olarak kendisine sorulan kesin ve ksa so
ruyu yantlad: Stunlar ve yaplmas tasarlanan yap
larla ilgili planlan kraln dikkatlerine sundu.
Orlans dknn u anda sokakta bulunan kum
panyasyla ilgili olarak ne yaplaca sorununa gelince,
gen kral bunu hemen zmledi; Fransa kralnn Pa
riste bir tiyatrosu olmayacak myd? Monsieur de Moliree, Kardinalin eski saray, Palais-Royalin tiyatro
su verilsin.
Krala, Palais-Royalin salonunda temsil vermenin
olanakszl, insann bana rk kalaslar debilece
i iin ieri girmenin bile tehlikeli olduu glkle an
latld. Bu sorun da bir anda zmlendi. Kk-Bourbonun ykmna kout olarak, Molirein kumpanyas
nn temsillerine mmkn olduu kadar abuk balaya
bilmesi iin Palais-Royali tepeden trnaa onarmas
buyruu verildi Ratabona.
Bay Ratabona ge kalmadan kollar svamak kal150

yordu.
Byk bir kardinal olduu kadar byk bir tiyatro
tutkunu olan Richelieu, 1641 ylnda, Palais-RoyaPin
salonunda, ksmen kendi yapt olan M ir a m e 'x , gr
kemli dekorlar ve allmam aralarla sahneye koy
mutu. Tekniin btn mucizelerine karn oyun ben
zersiz bir baarszla uramt. Ratabonun ortaya
kt srada, terkedilmi salon yklmak zereydi. Ka
laslar rm, tavan bel vermiti, deme zerinde
bacak krmadan yrmek olanakszd. Ama kralla yap
t konuma Ratabonu iyice kamlamt, o Pala
is-RoyaPin onarmn ylmazca yrtrken, Molire
ve topluluu Fransann en naml saraylarnda temsil
ler veriyordu. B o y n u z l u y u , Dk de Roquelaure, Mare
al Meilleraye, Dk de Mercoeur ve Kont de Vaillac
alkladlar.
Bu dnemde Molire toplumun doruklarnda tem
siller verdi. Kraln hamisi, Fransa babakan, kardinal
Jules Mazarin, kendisini koltuuna ivileyen hastal
na ramen, haklarnda bunca grlt yaplan yeni
oyunlarn grmek istediini dile getirdi ve topluluk,
26 ekim 1660 gn, K i b a r l a r v e B o y n u z tu 'y u oynad sa
raynda. Kardinal temsilden honut kald, ama koltu
unun arkasnda alakgnll bir ekilde gizlenen ve
salonda bulunan btn soylularn gzlerini zerinden
ayrmadklar halde kendisini gremiyormu gibi dav
randklar gen adam kadar elenmedi.
Loret, T a r ih s e l lh a m P e r is i adn verdii gnl
ne, u pek kapal olmayan szckleri yazd: "ki oyun,
sadece Julesn deil, teki Byk Kiilerin de ok

151

houna gitti." B y k ve K i ile r szcklerinin ilk harfle

ri byk yazlmt. Daha ilerde, Loret, kardinal haz
retlerinin kumpanyay desteklemek iin dllendiril
mesi buyurduunu aktaryor.
Molire ve arkadalarna
il il iki bin lirack.

Loretin yazsndaki byk harfler ak anlaml:

Kardinalin koltuunun arkasna gizlenen, u ya da bu
nedenden tr temsilde tannmak istemeyen kii
kraldan bakas deildi.
Molire saraydaki baarsndan yararlanmakta ge
cikmedi ve Kk-Bourbondan sadece oyuncu locala
rnn deme takmlarn deil, ayn zamanda iki loca
galerisini gtrmek iznini kopard. Bilindii gibi itah
yemek yerken gelir, ynetici Kk-Bourbonun de
korlarn ve makinelerini de gtrmek istedi. n bak
mndan kendisinden aa kalmayan Torellinin yerini
almak zere Parise gelen, nl talyan dekorcusu Vigarani, makinelerin Tuileriesdeki krallk balesi iin
kendisine gerekli olduunu bildirdi. Sonunda Vigaraninin galip kt bir sava oldu. Makineler ona kald
ve talyan, sarayn kendisinden bekledii temsillere
pek uymayan olaanst bir ilk temsil verdi; kran k
rana bir sava sonunda elde ettii makineleri ve de
korlar son kymna kadar yakt. Herkes ard bu
na, bir kii dnda: Charles La Grange, Tiyatrosunun
son derece sadk yazman-veznecisi, kzgn bir sesle
Moliree yle diyordu:
152

- Biliyor musunuz, stat, u Vigarani tam bir d

zenbaz! Herkes Torellinin almalarn unutsun diye
btn dekor ve gereleri yakt!
Bunu yle yantlad Molire:
- Anladma gre gerek bir tiyatro adam u Vi
garani.
Ve Vigarani, szcn tam anlamyla, rakip ka
bul etmedii anlamda yani - ki bu da onun birinci s
nf dekorcu olmasna engel deildi- tiyatro adamyd.
Soylularn saraylarnda yapt zoraki turne sra
snda, etin bir snavdan geti Molire, Yneticinin o
anda tiyatrosuz kalmasndan yararlanan Burgonya Ko
na ve Marais Tiyatrolar, oyuncularn ayartmak iste
diler. Oyunculara geri evrilmeyecek kadar parlak
nerilerde bulundular, Molirein iinin tamam oldu
unu ve Palais-Royalde dirilemeyeceini ileri srd
ler.
Molire bu durumdan ok sarsld. Sararp soldu,
ksrmeye, zayflamaya, oyuncular gzetlemeye ve "ihanet edecekler mi, etmeyecekler mi?" anlamnda ac
nas ve skntl baklarla szmeye balad onlar. Bu
durum topluluun gznden kamad, bunun zerine,
bir gn, Charles La Grangen ynetiminde Moli
rein karsna dikildiler ve tasalanmamasn rica etti
ler: Kendilerine ne kadar elverili neriler yaplrsa
yaplsn, mutluluklarn baka yerde aramayacaklard.
Monsieur de Molire, o sylemeyi ok iyi becerdi
i ince szlerle yantlamak istedi onlar, ama heyeca
na kaplp syleyecek bir ey bulamad ve hepsinin eli
ni sktktan sonra, yalnz kalp dnmeye gitti.
153

16. KISKAN PRENSN KEDERL YKS

"Yeteneimizi hi zoHamayalm!

La Fontaine.

Molirein yaamnn o dneminde yapt en b

yk yanl uydu: Kendisi hakknda sylenen kt ey
lere kulak kabartt ve umursamamas gereken haka
retlerden yaraland. Gldrlerini ya da byk yapt
larla birlikte sunduu farslarn sahnelemeye balad
ilk gnlerden balayarak, Parisli edebiyatlar Moli
rein ciddi konulara el atamayacak aalk bir soyta
rdan baka bir ey olmadn syleyip duruyorlard.
Ve bu insanlarn says hayli kalabalkt. Pek doal ola
rak bunlara kar kanlar da vard ve bunlardan biri,
zamanla Molirein en yakn arkada olacak olan, n
l ve ok yetenekli masal yazar La Fontainedi. Moli
rein ilk temsillerinden sonra La Fontaine yle hay
krmt: "te benim kafama uygun bir adam!" ve Mo
lirein doa ve gerei yaptlarna nasl ustalkla ak
tardndan sz etmiti.
Ama La Fontainein szlerine kulak verecek yer
de, teki takm dinliyordu Molire. Sonu olarak, da

154

ha nce S g a n a r e lle de gldr tarznda iledii o ebe

di kskanlk izleine, bu kez kahramanlarn toplu
mun en yksek snfndan alarak, ciddi bir ekilde el
atacak gc olduunu herkese kantlamak iin tasar
lar yapmaya balad. S g a n a r e lle zerinde alarak,
D o m G a r c ia d a N a v a r r e y a d a K s k a n P r e n s adl bir
kahramanlk gldrs yazd.
Bu arada, genel deneti Palais-Royalin onarmn
tamamlad. Her ey ok iyi dzenlenmiti ve tavana,
iki sorunu zmleyen mavi rt gerilmiti: Seyircile
rin bylenmi gzlerine bir yapay gkyz sunmak
ve ayn seyircinin kafasna su akmasna engel olmak,
nk Ratabonun btn abalarna karn, tavan h
l akyordu.
20 Ocak 1661 gn, Molierein kumpanyas Palais-Royale girdi, onlar ksa bir sre sonra, Paris'e dn
m olan talyan topluluu izledi. Haftann gnlerini
tekrar paylamaya baladlar, ama bu kez, tiyatronun
hazrlanmas iin Molierein yapt masraflara (Devletin onarm iin verdii para doal olarak yetmemi
ti) karlk talyanlar tazminat dediler.
Palais-Royal klar iinde yzyordu, oyuncula
rn iini kemiren gizli korkular, tiyatronun ayaa kalk
ma olanaklar belirince, birden kaybolup gitti. teki
yazarlarn yaptlar karsnda stnlklerini kesinlik
le kantlam olan Molierein oyunlarn cokuyla kar
lad seyirci.
4 ubat gn, K s k a n P r e n s sahneye kt sra
da, her ey ok iyi gidiyor grnyordu. Bu soylu snf
la ilgili oyunu grkemli bir ekilde sahneye koymak

iin ok masraf edilmiti ve eskiden bana yaan el

malar aka unutmu olan ynetmen de btn grke
miyle prens roln oynuyordu.
Bay Molirein yeni yaptn ilgiyle bekleyen seyir
ci, Marquise-Thrse Du Parcn canlandrd Elvirein monologunu iyilikister bir kulakla dinledi. Don
Garde sahneye girdi ve anl lmler, Donna Elvirein gzlerinin parlts ve teki soylu konularda ok
grkemli sylevler ekti. Bu monologlar ylesine uzun
du ki, seyirci tavandaki mavi gkyzne, Palais-Royalin yaldzl localarna bakp vakit geirmekten ba
ka are bulamad. Molire oynuyordu, ama belirsiz
bir tedirginliin kskacna girmiti: Kasaya alt yz lira
gelmiti ve salon dolmamt. Seyirci, ilerde ilgin bir
ey var m diye sknt iinde bekliyordu. Ama byk
bir zntyle itiraf etmeliyim ki ilgin olarak die do
kunur bir ey kmad ve sahneden k birka alk
la dllendirilen kskan prensin zerinde klar sn
d.
Btn deneyimli tiyatro yneticileri unu iyi bilir
ler: Bir oyunun baarl olup olmadn anlamak iin,
eletiricilerin yazlarn okumak ya da dostlarn dn
celerine bavurmann hibir yarar yoktur. Daha ko
lay bir yolu vardr bunun: Kasaya gidip haslat sor
mak yeter de artar bile. Molire de doal olarak bunu
yapt ve ikinci temsilde kasaya be yz lira, ncsnde yz altm sekiz ve drdncsnde yz yirmi alt li
ra girdiini grd. Bunun zerine Molire, D o m C c rc i e 'nin yanna muzaffer B o y n u z lu 'yu katt ve yedi yz
lira toplad. Ama daha sonra B o y n u z lu 'n u n da elinden
156

bir ey gelmez oldu ve haslat drt yz liraya dt. Ni

hayet uursuz yedi says geldi, yazgsal 17 ubat.
17 ubat perembe gn, yedinci temsilinde, yet
mi lira yapt D o m G a r d e . Artk ynetmenin son ku
kular da ortadan kalkt: Oyunu ve Garde rolnde
kendisi kesinlikle ve aresiz olarak mahkm edilmiti.
Zaten prens rolnde o denli ktyd ki yedinci temsil
den nce kendi yerine baka bir oyuncuyu geirmeyi
dnmt.
Bozgunun ardndan, bu gibi durumlar yaam
olan btn ynetmenlerin bana gelen olaylar skn
etti: Dmanlarn gemi azya alm sevinci, dostlarn
nemli sevgi gsterisi -k i bu dmanlarn sevincinden
de ktdr-, arkadan glmeler, yazarn yeteneinin
kreldiine dair uursuz aklamalar ve ayakst sy
lenen alayc manzumeler.
Toplumun yksek katmanlarna trmannn ve
tatsz-tutsuz, souk oyunun dl olan bu acy sonu
na kadar yaad Molire.
- u burjuva milleti sanattan hi anlamyor! diye
homurdanyordu, olmas gerektii insan, yani Jean
Baptiste Poquelin olmak iin o gln prens kln
soyunurken. ki ksrk nbeti arasnda, D o m G a r d e y i Palais-Royalden ekip sarayda sahnelemek teh
didini savurdu. Gerekte yle dnyordu: Bir pren
sin aclaryla prenslerden daha fazla kim ilgilenebilir?
D o m G a r c ie 'y l sarayda sunarak bu tehdidini bir
yl sonra yrrle koydu. Baarszl Palais-Royaldeki karar yrekler acs oldu. Bunun zerine, maln
ziyan etmek istemedii ve karsna geilip K s k a n

ilgili antrmalara artk katlanamad iin,

baka oyunlarnda kullanmak zere D o m G c r c ie d a
tekilere oranla daha az kt olan baz dizeleri aykla
maya, dilerini sika sika karar verdi ynetmen Moli
re.
P r e n s le

158

17. KISKAN PRENSN LM

1661
yl banda ok nemli bir olay oldu. Kard
nal Mazarin 9 mart gn ld ve ertesi gn, yirmi
yandaki kral bakanlarn akna evirdi.
- Sizi buraya ardm, baylar, dedi gen kral gz
lerini krpmadan bakanlarna bakarak, nk devleti
gerekten ynetmenin zaman geldi, size bunu syle
mek istedim. Bana tlerinizle yardm edeceksiniz,
ama sadece sizden t istediim zaman. En nemsiz
bir pasaport bile olsa, benim emrim olmadan en k
k bir kt parasn bile imzalamanz bundan by
le yasaklyorum. Her gn bizzat gelip ileriniz hakkn
da bana bilgi vereceksiniz.
Bakanlar ve onlarla birlikte btn Fransa, tahta
nasl bir insann km olduunu hemen anladlar.
Molire de durumu ok iyi anlad ve ba iyice derde
girdii zaman kime bavurmas gerektiini de derhal
kavrad.
K i b a r l a r 'n bana geldii gibi, bunalml durumlar
sk sk tekrarlayabilirdi.
O yln ilkbalarnda tamamlad yeni gldrs
ne K o c a l a r O k u lu adn verdi Molire. Oyunun konu
su iki gencin yengi kazanan tutkusuydu: Acmasz ve

159

zorba yalln karsna kard tm engelleri ye

nen tutku.
lgin olaylarla dolu ve noterin nnde bir nikh
la noktalanan gldr ilk kez haziran aynda oynand.
Sganarelle roln Molire oynuyordu ve k Valre
roln La Grange stlenmiti. Eksiksiz bir baar ka
zanld, seyirci D o m G a r d e 'yi balayp unuttu, oyun
mevsim iinde elli sekiz kez tekrarland, yani tek tek
teki oyunlarndan, ayn sre iinde, daha fazla.
Bir akam, topluluun ynetmeni alma masasndayd. nnde O k u l 'un basma hazr bir nshas.
Koruyucusu kraln kardeine bir ithaf yazyordu Moli
re:
"Monsenyr! Fransaya pek gzel olmayan eyler
gstereceim burada. Bu kitabn bana koyduum ad
dan daha byk, daha yce bir ey yoktur ve ieriin
den daha aa dzeyde de bir ey bulunmaz..."
Bu noktada Molire kalemini koydu, kandillerin
fitilini at, ksrd ve dnd: "Gldrmden niin
byle sz ediyorum?" ini ekti, bir kan kaz ty
kaleminin ucuyla perdahlad, yzn buruturdu ve
yazmaya koyuldu. ri, dolgun harflerle yazyordu:
"Herkes tuhaf bulacak bu derlemeyi; kimileri de,
sz konusu eitsizlii dile getirmek iin, elmas ve inci
lerle bezeli bir tac toprak bir heykelin bana koymak
tan ve grkemli kaplardan, arpc utku kemerlerin
den geerek yoksul bir kulbeye girmekten sz ede
cekler..."
- Biraz da cila? diye homurdand yazar. Sonra,
tamam.
160

"Bu gldry Monsenyr, size Altes hazretlerine

ithaf etmeye cesaret ediyorum...
Ve imzalad:
"ok hrmetkar, ok muti ve ok sadk hizmetk
rmz, Jean-Baptiste Poquelin Molire."
- Byle iyi, dedi honutlukla, kendini vg hum
masna kaptrp, bana inci ta konan toprak heykel
imgesinin garip bir cinasl anlam kazandnn farkna
varmayan bu ok hrmetkar adam. nk kafasnda
tasarlad imgeye gre, gldrs toprak heykel, ta
da dk dOrlansin ad olmuyor muydu?
Ne olursa olsun, dke gnderdii ithaf iyi kar
land ve topluluk yaz aylarnn nemli olaylarn hazr
lanmaya balad.
nsanlk tarihi devlet parasn har vurup harman
savuran epeyce msrif grd. Ama bunlarn en dikka
te deerlerinden biri, hi kukusuz, szn ettiimiz
dnemde Fransa devleti Hazine Genel Mdr gre
vini yrten, Melun ve Vaux vikontu, Belle-sle marki
si Nicolas Fouquet idi. Devlet hzinesini aralarndan
pek az Fouquet kadar baaryla soymay becerebilmi
tir: om azllarn dediklerine inanlacak olursa - k i
kendilerine inanmak gerek- devlet mlkyle kendi
mlk arasndaki snr duygusunu tamamen yitirmiti
Fouquet. Fouquet ynetiminde Maliye Bakanlnda
neler olup bittiini dile getirmek olanaksz: oktan
harcanm paralarla ilgili olarak kartlan deme buy
ruklar, hesap hileleri, rvet...
Fouquet iren bir pinti deildi: Tam tersine, kiMolirc Efendi

161/11

bar ve ok haval bir savurgand. Durmadan kapatma

deitirir, lenler verir, en iyi sanatlar dnr ve
mzisyenleri -k i aralarnda Molire ve La Fontaine
de vard- yanndan eksik etmezdi. Mimar .Le Vau, ye
tenekli bakann Vauxdaki topraklar zerine yle bir
ato yapt ki btn Franszlarn az bir kar ak kal
d, hem de insanlarn armay unuttuklar bir debde
be anda. Salonlarn dekorunu iki nl ressam, Leb
run ve Minard yapt, bahe uzmanlar parklar, eme
li baheler hazrladlar, ki grenler cennete girdikleri
duygusuna kaplyordu. Gelecekte bana gelecekleri
sanki sezmi olan Fouquet btn bunlarla yetinmedi,
Brtanya kylarndaki Belle-sle adasn satn ald, bu
raya bir kale yaptrp iine bir garnizon yerletirdi.
Ne olursa olsun, K o c a l a r O k u l u nun kendinden
sz ettirmeye balad dnemde, bakan Fouquet ka
derlerin efendisi sfatna oktan hak kazanmt.
Kaderlerin efendisi, Vauxdaki maliknesinde,
kraln onuruna elenceler dzenlemeye karar verdi.
Fouquet bir ey yapnca iyi yapard. Yce konuklar
nn teriflerini beklerken, bir ladin ormanna bir tiyat
ro yaptrd, ku stnn eksik olmad erzak smarla
d, en iyi enlik fieklerini, tiyatro dekorcularn tuttu.
Kaderlerin efendileri btn yazglar ellerinde tu
tarlar da, ne yazk ki, kendi yazglarna egemen deil
lerdir ve bu srada kraln, maliye bakanl evraklarn
Colbert adnda bir maliyeciye denetlettiini nereden
bilecekti! Bu denetleme ivedi ve gizliydi: lm de
inde yatan kardinal Mazarin, maliye alannda byk
uzman olan Colbertin yardmyla Fouquetyi sust

162

yakalamasn salk vermiti gen krala. Gen, ama ze

ki ve soukkanl olan kral, bakanln bilanolarn ti
tiz bir ekilde inceleyen ve dorularnn yannda tahrif
edilmi bordrolar gsteren Colberte sakin sakin bak
yordu.
Yazgsnn rzgrna kaplan Fouquet, atosunun
alnacna latince Q u o n o n a s c e n d a n t ? ( Y k s e l e c e i m y e
re k a d a r n e d e n y k s e lm e y e y im ? ) yazdrarak kendi me
zarn elleriyle kazmt.
Ve 15 Austos gn le zaman, kral XIV. Louis
yannda kardei, kardeinin kars prenses Henriette
ve ngiltere kraliesi ile birlikte atoya geldi. Grg ta
nklar, kraln ta gibi katlam yznn ban kald
rp Fouquetin latince yazsn grnce belli belirsiz tit
rediini anlatrlar; ama hemen sonra kraln yz do
al soukkanllna dnm. enlikler be yz kiilik
bir le yemeinden sonra ald, yemein ardndan ti
yatro bale, maskeli balo, enlik fiei gsterileri geldi.
Fakat bu yemekler, enlik fiekleri benim umurumda
bile deil, benim derdim u: Molire nasl oldu da Fouquetnin kendisine smarlad P a t a v a t s z l a r adl man
zum oyunu on be gn iinde yazd, ezberledi ve sah
neye koydu? Ama olmaz oldu ve oyun 17 austos g
n temsil edildi.
Hi kukusuz, o srada, Fransa kralnn beenisini
iyice renmiti Molire. Kral gldry ok sevdi,
ama baleyi daha da ok sevdi; nk P a t a v a t s z l a r gldr-bale eklinde yazlmt. Gldr, tam olarak bir
oyun saylamazd, aralarnda pek ilinti bulunmayan
bir dizi yksek sosyete tipinin sergilenmesi sz konu
163

suydu.
nsann aklna bir soru geliyor: Bylesine alayl
bir bak as iinde krala kendi sarayllarn temsil et
mek cesaretini nereden almt Molire?
Ne ki, Molire hesabn ok doru yapmt. Kra
ln yksek soylulara kar en azndan kayrmacasz, ta-,
rafsz bir tutumu vard, kendisini hibir zaman soylula
rn ba saymazd. Louis, iktidarn dorudan doruya
Tanrdan aldn dnyor, kendini baka ve yery
znde yaayan teki insanlarn sonsuzca zerinde g
ryordu. Kendisi, gkyznde Tanrdan pek uzakta
bulunmayan bir yerdeydi ve bulunduu yeri, yapt
ii kendisine pek uygun bulmayan yksek soylulardan
herhangi birinin biraz daha yukar kmak iin yapaca
en kk giriimi bile ho karlamazd. Ksacas, o
latince yazy atosunun alnacna yazdrarak kendi
idam fermann kendisi imzalamt Fouquet. Tekrarl
yorum: Bakaldr dnemini Louis ok iyi anmsyor
ve yksek soylu snf demir penesinde tutuyordu.
Onun huzurunda sarayyla alay edilebilirdi.
Evet, Vaux bahelerinde tiyatronun perdesi al
d. Sahne makyaj yapmam, her gnk giysilerini giy
mi ve ok heyecanl olduu her halinden belli olan
Molire bakann konuklarnn karsna kt. Sinirli si
nirli selam vererek, zaman darl nedeniyle yce kra
la yarar bir elence hazrlayamad iin zr diledi.
Ama Paris tiyatrolarnn en byk konumacs syle
vini tamamlamaya vakit bulamad: Sahnede bir kaya
yarld ve bir su alayannn (Viganari ite byle bir
dekor ustasyd!) ortasnda bir su tanras belirdi. Bu

164

ba dndrc tanrann krk yanda olduunu

kimse syleyemezdi! Genel kanya gre, bu rolde ola
anst baarlyd Madeleine. ndeyiin ilk dizeleri
ni syledi:
Gmek iin bu gzel beldede dnyann en yce kraln,
Ey faniler, brakp geldim ite derin maaralarm.

Ve tanra son szc sylemiti ki orkestrann

obualar almaya balad ve ardndan gldr-bale...
Temsilin sonunda kral Moliree yaklamasn ia
ret etti ve byk avc Soyecourtu gsterip glmseye
rek fsldad:
- te size henz kopya etmediiniz byk bir
gerek rnek... Molire ban ellerinin arasna ald ve
glerek yle yantlad:
- Majestelerinin gzlem yetenei... Byle bir tipi
nasl ihmal edebilirim?..
Molire, bir gece iinde, yaman geyik avcs Do
rante, zamann nl at cambaz olan atlara tutkun Gaveau ve atl uak Drecarn nl servenlerinin yer al
d yeni bir sahne yazd gldr iin.
Bu frsattan yararlanarak, Molire, iinde birok
gzel satrlarn bulunduu bir manzum mektup yazd
krala. lkin, kendisinin, Molirein de patavatszlar
arasnda bulunduunu, ikinci olarak, kral alklaynca
herkesin onun ardndan gittiini ve bu nedenle gld
rsnn baarsn krala borlu olduunu, nc ola
165

rak, Majestelerinin esinlendirilmesi sayesinde ekle

nen avc sahnesinin hi kukusuz ok gzel olduunu
ve hibir oyununun hibir sahnesini yazmaktan bu
denli holanmadn sylyordu.
Oyun, yazar yaptn dzeltirken Vaux parknda
bir baka oyun balyordu, ama bu bir gldr deil
gerek bir dramd.
Kral bir gn parkta dolayordu, o srada yannda
bulunan biri de bir mektup buldu. Kral mektupla ilgi
lenince, kendisine gsterildi. Eyvah! Fouquetnin Ma
demoiselle de La Vallire adnda bir bayana gnderdi
i duygulu bir pusulayd bu. Bahse girerim ki, bakan,
eer Louisnin o anda gzlerinde beliren ifadeyi gre
cek olsayd, btn konuklarn yzst brakp, yanna
altn dolu bir kese ve bir ift tabanca alp, hemen ka
ard Fransadan. nk sz konusu La Vallire, bi
lindii gibi, kraln yavuklusuydu.
Ama Louis, genliinde bile duygularn denetle
yen, kendine ok hkim biriydi, bu nedenle Nicolas
Fouquet mutlu bir austos ay yaad. Kral Fontainebleauya dnd, sonra, eyll ay banda, krallk meclisi
nin topland Nantesa hareket etti.
Sz konusu toplantdan yorgun argn kan Fou
quet, birinin dirseine dokunduunu hissetti. Bakan
titredi ve dnd. Karsnda bir silahor yzbas du
ruyordu.
- Tutuklusunuz, dedi sakince yzba.
Bu cmleyle Fouquetnin yaam sona erdi. Bun
dan sonra ilkin Vincennes hapisanesinde, sonra da
Bastiliede bitkisel yaam balad. Hrszlklaryla ilgi
166

li soruturma yl srd ve yarg karsna kart

lan insan artk o gz kamatn bakan deil, yabanl ve
titrek bir tutukluydu. Yarglar arasnda, bizzat kral
tarafndan atanm en azl dmanlarn grd. D o
kuz yarg Nicolas Fouquet iin lm cezas istediler,
on daha insan kp onu mr boyu srgne mah
km ettiler, ama kral bu kararn ok yumuak olduu
na karar verip, srgn mr boyu hapse evirdi.
Fouquet hapishanede on be yl kald, bu sre iin
de gezmek, okumak, yazmak ya da ocuklarn ve kar
sn grmek olana bir kez olsun verilmedi kendisine.
Nihayet, 1680 ylnda, (kraln kalbi, yerini baka kadn
lara brakm olan La Vallierein gsterisiz imgesini
unutmu muydu, atonun alnacna yazlan latince yaz
aklndan m kmt?) Fouquetnin erbet braklmas
kararnamesini imzalad Louis. Ama bu karar hkm
sz kald: Fouquet kral bam beklememiti ve bir
baka yargcn hem dalavereci bakan hem intikamc
kral, hem de ve zellikle o mektubu yere atm olan
"mehul" kiiyi yarglayaca (hi kukusuz byle umut
ediyordu) yere gitmek zere hapishaneden ayrlmt.
Bir ey daha eklemek isterim. Fouquetnin yk
mndan ve tutuklanmasndan sonra yaynlanan P a t a
v a ts z la r 'm nsznde Molire, giri blmdeki dizele
rin, Fouquetnin hem yazman, hem de en iyi dostu
olan bay Pellisson tarafndan kaleme alndn belirt
mekten ekinmemiti.
Paul Pellisson, Fouquetyi temize karmak iin
S y le v le r adn verdii ciltlik savunma kaleme ala
rak, bylelikle, balarna ne gelirse gelsin dostlarna
167

ihanet etmediini gstererek daha az yrekli davran

mamt. Kral, Pellissonun yaptn byk bir dikkatle
okudu ve hakknda lml davrand: Sadece be yll
na Bastillee yollad onu.

168

18. KIM BU KIZ?

" G e m ili m o :

Yal kuynk! Hemen evleniniz."

Z o r a k i N ik h

20 ubat 1662 gn, bay Ratabonun henz ykma

y baaramad Saint-Germain lAuxerrois kilisesin
de bir evlenme treni yapld.
Sunan nnde, biraz kamburu km, durup du
rup ksren, Palais-Royal tiyatrosunun yneticisi Je
an-Baptiste Molire duruyordu. Onun yannda yirmi
yalarnda, ok geni az ve kk gzleriyle biraz ir
kince, ama ok ekici ve civelek bir gen kz vard.
Gen kz son modaya uygun olarak giyinmiti, ban
gururla arkaya atm, dimdik duruyordu. Balarnn
zerinde orglar gmbrdyordu, ama damat aday, ii
ni kemiren tutku yznden, ne aletten kan ses selini,
ne de latince szleri duyabiliyordu. Nianllarn biraz
arkasnda, Palais-Royal oyuncular ve ortalarnda kra
ln yal ve salar aarm halcs Jean-Baptiste Poqu
elin, Bjartlarm annesi - Madame Herv-Bjart- y
z donmu gibi kaskat Madeleine ve gen Louis Bjartn bulunduu bir ksm akraba duruyordu.

169

Yaman bir tutkunun penesine dm olan Moli

re nihayet muradna nail olmutu. Bayan Menou,
nam- dier Armande Bjart, sunan nnde, yann
da duruyordu.
Nikh szlemesine gre, nianl gen kzn ad
bayan Armande-Grsinde-Claire-Elisabeth Bjartdi,
kzlk ad Herv olan bayan Marie Bjartdan doma
ve merhum ei Belleville beyefendiden olmayd. Gen
kz yirmi yandayd, ya da aa yukar byle bir ey.
Ama, mteveffa Bjart-Belleville ile refikas Ma
rie Herv-Bjart hanmefendinin btn ailesini, yani
byk oul Joseph, iki kz evlatlar Madeleine ve G e
nevive ve kk oul Louisyi tanyan biz, biraz son
ra Molirein kars olacak olan tekne kaznts Ar
mande ile daha yakndan ve daha ayrntl tanmak is
tiyoruz.
Ocak 1662de dzenlenen nikh szlemesinde
gen kzn yirmi yanda olduu belirtildiine gre, do
umunun izlerini 1642 ya da 1643 yllarnda aramal
yz. Ve bu izler var. 10 mart 1643 tarihli bir belge, ba
yan Marie Hervnin, ar bor ykledii gerekesiy
le, merhum ei Bjart-Bellevillein mirasn reddettii
ni belirtiyor. Marie Hervnin btn ocuklarnn ad
sz konusu belgede yer alyor, yani Joseph, Madele
ine, Genevive, Louis ve ayrca "henz vaftiz edilme
mi" -d em ek ki yeni dom u- bir kz ocuk. Bu kz
ocuk, doal olarak, u anda sunan nnde duran
Armande olmal. Yirmi yanda ve Marie Hervnin
kz. Eer bir ayrnt olmam olsayd btn bunlara di
yecek yoktu. Vazgeme belgesinde, Marie Herv'nin
170

ocuklarnn "ergin" olmadklar birka kez ve srarla

belirtiliyor. Belgeyi kaleme alan hukuk ileri memuru
nun ayrca, aralarnda iki dava vekili, bir araba ustas
ve bir terzi bulunan saygdeer tanklarn karsnda
armaktan baka bir ey yapamyoruz. Nasl arma
yalm, 1643 ylnda, byk oul Joseph Bjart yirmi
be, Madeleine de yirmi yalarnda olmallar! Ne Ma
deleine ne de Josephin hibir yerde ve hibir yasaya
gre "ergin" saylmamalarna olanak vardr!
Bunun anlam ne? u: 1643 ylnda dzenlenen
belgede yer alan bilgiler gerek ddr ve dolaysyla
hibir deeri yoktur. Ve bu durumda, henz vaftiz
edilmemi olan esrarengiz kz ocuunun zerine ka
ln bir kuku perdesi inmektedir.
Bayan Marie Herv 1590 ylnda domu. Buna
gre, bu kz elli yandayken ve on yllk aradan
sonra dnyaya getirmi oluyor. On yllk aradan
sonra, nk Louis 1630 ylnda domu ve bundan
sonra baka ocuk doduuna ilikin bir bilgi yok.
Mmkn m byle bir ey? Hi kukusuz mmkn,
ama geree pek az yakn. Ama kesinlikle olanaksz
olan u: Bjartlann yakn dostlar ve saysz tandkla
r, ailenin annesinin ileri bir yata merhum kocasna
bir ocuk dourduu konusunda hibir yerde antr
mada bulunmuyorlar. Bu 1643 tarihli belge dnda, o
dnemde, Marie Hervnin ocuunun sz edilmiyor
hibir yerde.
Peki, nereye yazdrm olabilirler onu? Nerede
dodu? Bilinmiyor. Gerekten de, o k, 1643 yl ba
larnda, Bjart'lar bir sre iin kentte deillerdi. Bu

171

yolculuk, ocuun doum dnemiyle tam tamna ak

yor. Dorusu esrarengiz olarak tanmlanabilecek ko
ullarda bir ocuk dnyaya getirmek iin Paristen
uzaklamak gereksinimini niin duydu Marie Herv?
ocuk vaftiz edildi mi? Bilinmiyor. Vaftiz belgesi
Pariste bulunamad. Demek ki kk kz Paris dn
da, belki bir banliyde, belki de tarada bir yerde vaf
tiz edildi. Peki bu kzcaz doumundan hemen sonra
niin baka yere gtrlp yabanclara emanet edildi
ve teki ocuklar gibi evde bytlmedi?
Bu ayrntlar toplamndan nasl bir sonuca varla
bilir yleyse? ok basit ve ok zc bir geree: Ma
rie Herv 1643 ylnda ocuk dourmad ve kendisi
nin olmayan bir ocuu kendisininmi gibi gstererek
ayn yl iinde dzenlenen belgede yalan syledi. Peki,
bu belgenin gerekesi ne olabilir?
Yabanc bir ocuu evlat edinmelerinin die doku
nur bir anlam olmadna gre, bu esrarengiz ocu
un, Marie Hervnin evli olmayan kzlarndan birinin
rn olduunu dnmeye eilimli olabiliriz doal
olarak.
Bu durumda, Paristen esrarengiz ayrln neden
leri, ocuun neden gizlendii ve niin aile iinde bytlmedii gayet gzel anlalyor! Peki anne kimdi:
Genevive mi, yoksa-Madeleine mi? Genevivein an
neliine ilikin hibir yerde hibir antrma yok; buna
karlk, ocuun Madeleinein ocuu olduuna her

172

kes inanyor ve hi kimse bu ocuu Marie Hervnin

zerine ykmyor. Ve Armande-Grsinde-Claire-Elisabethin Marie Hervnin kz olarak anld nikh sz
lemesi ortaya kmam olsayd - i i iyice kartran
bu bulgu olmasayd- hi kimse Marie Hervnin ad
n kesinlikle anmazd.
Tannm edebiyat Brosettein anlarnda yle
bir yer var: "Despreaux bana, Molirein, balangta,
kzyla evlendii oyuncu (Madeleine) Bjartin ol
duunu syledi."
n l O y u n c u K z (Armande Bjart-Molire sz
konusu) balkl bir baya akann ad belirsiz yazar
yle yazyordu: "Kznn mutlu doumu srasnda,
Languedocta genlerin gzbebei olan bir oyuncu
nun, merhume Bjartin kzyd."
Ksacas, Molirein lmnden sonra ve dah ha
yattayken, birok insan, Armanden Madeleinein k
z olduunu sylemitir. Ama bu yazl ve szl tank
lklarn yan sra, Madeleinein Armanden annesi ol
duunu kantlayan saysz ipucu var.
Nikh szlemesinin belirttiine gre, Molire,
Armandela evlendii zaman, Marie Hervden draho
ma olarak on bin lira akl. 1643 tarihli belgenin yala
nndan sonra buna inanmak iin herhangi bir neden
gremiyorum. Marie Hervnin on bin liras yoktu ve
olamazd. Bunun sonucu olarak en akla yakn olaslk,
ailede tek deme gc olan Madeleinein Armanden
drahomasn vermi olmas. Ama Madeleinein kzkardeine kar bylesine cmert davranmasnda bir ga
riplik yok muydu? Hi kukusuz yoktu, ancak Madele173

inein cmertlii herkese kar ayn lde deildi. ki

yl sonra, Genevive evlendii zaman, drahoma ola
rak, be yz lira nakit, bin be yz lira dolaylarnda
da amar ve mobilya ald.
Madeleine ld zaman, Genevive ve topal
Louisye mr boyu kk bir gelir brakt, oysa Armandea miras olarak otuz bin lira kald.
Bayan Menou Gney Fransada gkten zembille
inermiesine ortaya knca, grg tanklarna gre,
Madeleine ona bir ablann gsterebileceinin ok ze
rinde bir ilgi gsterdi. Ancak bir anne byle bir yakn
lk gsterebilirdi bir ocua. unu da belirtelim ki Armande ile Menou ayn ve tek kiiydiler: Aksi durum
da Menounun lmnden bilgimiz olurdu ve ayrca
Armanden Pariste ortaya kna bir aklama bulu
namazd.
Peki nasl bir sonu kyor bundan?
Tek bir ey: Molirein 1662 ylnda evlendii ve
belgelere gre Marie Hervnin kz grnen Armande, oyun yazarnn yasad ilk kars olan Madeleine
Bjartin kzyd.
Peki yleyse Armanden babas kimdi? lkin ak
la, Madeleinein ilk ve ocuu Franoisen baba
s olarak bildiimiz Esprit de Rmond de Moirmoiron, Sieur de Modne, geliyor. Ama bu kukunun temelsizliinin anlalmas pek g olmasa gerek. Bir-,
ok ipucunun kantladna gre, Madeleine, Modnele olan ilikisini yasallatrmay bir zaman ciddi ola
rak dnd; dourduu ocuun ondan olduunu giz
lemek iin hibir aba gstermedi ve zaten durum res

174

mi bir belgeyle salama baland. Modneden ikinci

bir ocuun doumu, onunla Madeleine arasndaki
ilikiyi daha da salamlatrarak, oyuncunun evlilikle
ilgili tasarlarna katkda bulunurdu. Bu ocuu gizle
mesine ve annesine yklemesine hibir neden yok.
Ama yine de u akla aykr gelen durumla kar kar
ya bulunuyoruz: Madeleine bebei De Modneden
saklad.
1641 ylnda, valye de Modne, Louis de Bour
bon, Kont de Soissons ve Dk de Guisele birlikte,
Richelieuye ynelik bir komploya girdi ve 6 Temmuz
1641 gn Marie muharebesinde yaraland. Ayn y
ln eyll aynda, Paris mahkemesi onu lme mah
km etti ve Modne ilkin Belikaya snd, sonra
Fransada gizlendi ve Parise adm atmamak iin elin
den geleni yapt. Bu durum 1643 ylna kadar srd, o
yl XIII. Louis ve Richelieu lnce Modne affedildi
ve bakente gelmesine izin verildi.
Modnele olan ilikisinden tr hkmetin bas
klarndan korkan Bjart ailesinin de Paristen ayrl
m olduunu belirtmeliyiz, ama yer deitirirken R
mond de Moirmoironun bulunduu yerlere yaklama
maya zen gsteriyorlard. Modne, iki yllk ayrlk
tan sonra, Parise dnnce, Madeleinei kendisinden
olmamas gereken bir bebekle bulacakt, bu da, prens
le Madeleine arasndaki ilikiyi salamlatracak tr
den bir olay olmasa gerekir.
Modne kesinlikle Armandem babas olamazd.
yleyse baba, 1642 yaznda Fransann gneyinde bu
lunduu srada Madeleinein tanmak frsat bulduu

baka bir apknd. Madeleine bu dnemde birok er

kekle tanm ve bunlardan biriyle yakn ilikiler kur
mu olabilir. Ama iin kts u ki, Madeleinein tan
klar arasnda -kesinlikle biliyoruz bunu- XIII.
Louisin maiyetinde bulunan, oda ua ve krallk hal
cs Jean-Baptiste Poquelin de vard. XIII. Louis,
1642 ylnn haziran aynn ikinci yarsnda, Montfrin
kaplcalarnda tedavi gryordu. te bu srada.
Bu Montfrin karlamas ve Molirein Madeleinele burada olan yadsnmaz ilikileri, daha sonra or
taya kan korkun sylentilere yol at.
n l O y u n c u K z m yazar yazyor: "Daha sonra
kocas olmasna karn, o (Armande) Molirein kz
olarak kabul ediliyordu..."
,,
Molirein lmnden birka yl sonra, Armande,
dorudan doruya kendisini ilgilendirmeyen bir i iin
tanklk yapmaya arlnca, taraflardan birinin avuka
t, onun, babasnn hem kz hem de dul kars olduu
nu mahkeme huzurunda kabaca ileri srerek tankl
n reddetmeye kalkt.
Chapellein 1659 ylnda Molire yazm olduu
mektuba ok nem verilir, sz konusu mektupta u gi
zemli satrlar bulunuyordu: "... sizi, onu ve sizi, betim
ledii iin bu gzelim dizeleri ancak bayan Menouya
gstereceksiniz..."
Baz bilgiler, Armanden evliliinin, bir yandan
Molire ile Madeleine, bir yandan da Armande ile
Madeleine arasnda geen, iddetli olduu kadar z
c kavgalarn nn hayatn cehenneme evirdikten
sonra ancak gerekletiini ve Armanden mstakbel

176

kocasnn evine snmak zorunda kaldn dnme

mize yol ayor.
Resmi belgeler Genevive Bjartin hem nikh
szlemesinin dzenlenmesinde, hem de dinsel tren
de hazr bulunmadm gsteriyor ve birok insan
onun byle davranarak bu korkun birlemeyi protes
to etmek istediinden kukulanyorlar. Dzmece sz
lemeler, dolayl kantlar, kukular ve kark bilgiler
le ykl bylesine karanlk bir olay hakknda ne syle
nebilir? Benim vardm sonu u: Bilinmez bir yerde
kimlii belli olmayan bir babadan doan Armanden
Madeleinein kz olduuna eminim. Ortalkta dola
an mahremiyle evlenme sylentilerinin doruluunu
kesinlikle dorulayacak hibir kant bulunmad gibi
Molirein z kzyla evlendiini dorulayacak bir ka
nt da yok. Ama u da var ki, bu korkun sylentiyi
hibir ey kesinlikle yalanlayamyor.
Ve ite, kahramanmz, kendisinin yar yanda ve
kendi z kz olduu sylenen bir gen kzla birlikte su
nan nnde duruyor. Balarnn zerinde ac ac
uuldayan org bu evlilik iin, akla gelebilecek btn
felketleri haber veriyor ve btn bu kehanetler ger
ekleecek!
Dnden sonra, Palais-Royal Tiyatrosunun y
netmeni, hizmetisi Louise Lefebvre ve yaamn zin
dan eden Provenceli uan da yanna alarak gen
eiyle birlikte Richelieu sokana yerlemek zere Sa
int Thomas-du-Louvre sokandaki dairesinden ayrl
d.
Richelieu sokanda, mutsuzluklar balamakta
Molire Efendi

177 / 12

ge kalmad. Elerin kesinlikle anlaamadklar anla

lyor. Hasta ve yalanan koca karsn ayn tutkuyla se
viyordu, ama kars onu sevmiyordu. Ve yaamlar k
sa zamanda bir cehenneme dnt.

178

19. OYUN YAZARLII OKULU

Richelieu sokanda ne olursa olsun, Palais-Royalin yaam kendi yatanda akp gidiyordu. O yl
toplulua yeni oyuncular girdi.
Bunlardan biri, eski bir svari yzbas olan Fran
ois Lenoir, Sieur de la Thorilliredi, ciddi oyuncu ye
teneinin dnda, i ynetiminde de nemli deneyim
leri vard, bu zelliini gz nnde bulunduran Moli
re ona baz ynetim grevleri verdi. Yeni oyuncular
dan kincisi, olaanst gldr sanats Guillaume
Marcoureau, Sieur de Brcourtdu. Bu oyuncu ayn za
manda oyun yazaryd, stelik korkun bir kl ustas
geiniyordu, dellolar sonucu hayat birka kez tehli
keye dmt.
1662
paskalyasndan sonra, mevsim olduka
kin geti, nk halk Molirein ilk oyunlarnn tm
n grmt ve gelir dyordu. Sadece K o c a l a r O k u
lu ile Boyernin oyunu T o n a x a r e biraz canllk getiri
yordu.
Bu durum taa aralk ayna, Molirein K a d n la r
O k u lu adl be perdelik gldrsnn ortaya kmas
na kadar srd.
179

K a d n l a r O k u lu , K o c a l a r O k u lu gibi kadnlar ve
onlarn elerini zgrce seme haklarn savunmak
iin yazlmt ve Agns adl bir gen kzla evlenmek is
teyen kskan ve zorba Arnolpheun yksn anlat
yordu. Gldr eleri ve gln durumlarn bol bol
bulunduu bu oyuna, Arnolpheun kiiliiyle birlikte
ilk kez bastrlm ac izleri de giriyordu.
Oyunun sonunda, utku kazanm gen Agns sev
gilisiyle giderken, o zamana kadar iren ve gln
kimlikte grnen Arnolphe birden insanlayor ve ac
nacak duruma giriyordu.

Sana nasl bir kanl vereyim, ey nankr?

Alamam m istersin! Dveyim mi yoksa?
stersen ltam tutam yolaym salanm?
ldreyim kendimi istersen ? Evet, istiyorsan syle:
Hazmn her eye ey zalim, yeter ki sen inan akma.

Seyirciler Arnolpheun bu monologundan ok et

kilendiler, kimileri sevgiyle acyarak, kimileri de kt
bir sevinle, bay Molierein kiisel deneyimini yanstt
n sylediler. Eer doruysa bu - v e ne yazk ki y
leydi- Molierein Richelieu sokandaki yaamnn ni
ce olduunu tahmin etmek hi de g deil.
Molierein Arnolphe roln oynad, Brecourtun uak Alain roln benzersiz bir yorumla canlan
drd oyun olaanst gerekletirilmiti.
Molierein daha nceki oyunlarnn sahnelenmesiyle meydana gelen btn olaylar K a d n l a r O k u l u ' nun galasn izleyen olaylarn yannda solda sfr kald.
180

lk oyun daha sona ermeden ilk rezalet patlak verdi.

Paris salonlarnn gedikli mterii, Plapisson adnda
biri, oyunun ieriinden lmcl yara almt sanki.
Zamann btn itibarllar gibi o da sahne- kysnda
oturmu, hemen her sahnede, fkeden kpkrmz ol
mu yzyle partere dnp baryordu:
- Haydi, gl parter! Gl!
Ve ayn zamanda seyircilere yumruk sallyordu.
Doal olarak, onun bu davran karsnda parter gl
mekten krlyordu.
Oyun seyircilerin ok houna gitti, ikinci ve daha
sonraki temsillere ylesine kalabalk hcum etti ki ti
yatronun temsil geliri rekor dzeye, gece bana bin
be yz liraya eriti.
Edebiyatlar ve Paris tiyatrolarnn gediklileri ne
sylyorlard yeni oyun iin? lk szlerini anlamak ola
nakszd, nk, Paris salonlar Molieree edilen k
frlerle ylesine yanklanyordu ki sylenen ne olursa
olsun ilk anda duyulmuyordu. Eskiden beri Molieree
saldrmay huy edinmi olanlara yenileri de katlmt.
Pierre Corneille gibi nemli bir insan ve bir yazarn
da korkun bir hnca teslim olduunu belirtmeliyiz.
Burgonya Konann oyuncularna gelince, K a d n
la r O k u lu .'nun ilk temsillerinden sonra sanki dillerini
yutmulard! zntleri ok bykt: Duyulmam
bir ey, Molierein oyununun balamasyla birlikte Ko
nan haslat birden dt.
Sonra, Molierein oyun kahraman Arnolpheun
kimliinde kendilerini izdiini gittikleri yerde fkey
le anlatp duran safyrekler vard Pariste. Palais-Ro181

yalin gelirlerinin artmasna bunlar da katkda bulunu

yorlard!
Oyun tam bir uultuya neden olmutu, bunlarn
arasnda Molierein parmakla saylacak kadar az olan
dostlarnn tek tk sesini duymak olanaksz gibi bir
eydi. Bu uultunun zerine kp kendini duyuran,
ok yetenekli dnr ve edebiyat adam BolieauDespreauxnun sesi oldu:
Tmen tmen bir yn kskan,
Kmseyerek Moliere. o gzelim eserini
Knamak istiyorlar paa gnllerince.
Oysa scack doallyla o yrekler stan
adan aa varp her zaman
enlendirecek hep gelecek kuaklan.

Sonra olaylar zvanadan kt. Jean Donneau de

Vise adnda bir gen, basnda K a d n l a r O k u l u yla ilgili
ilk giriimde bulundu. Makalesi okunurken yazarn
dncesinin blnm olduu anlalyordu. De Vise
en bata gldrnn hibir baar salayamayacan
sylemek istiyordu, oysa oyun byk bir baar sala
d iin bu savnn gereklemesi olanakszd.
Bu nedenle De Vise oyunun baarsn benzersiz
yorumuna balyordu, ki bu da yazcnn budala olma
dn gsteriyor. Gldrnn ierdii uygunsuzluklar
karsnda zntye kapldn syleyerek yazsn sr
dryor ve oyunun dm iyi kurulmam blmleri
ni iaret ediyordu. Ama, dediim gibi budala deildi.
De Vise, oyunda baarl yanlar olduunu kabul et
182

mek zorunda kalmt, ona gre baz tipler ylesine

arpcyd ki sanki Molire yaamn iinden kartp
almt bunlar.
Ama en nemlisi, De Visenin yazsnn sonunda
verdii haberdi: Molirein O k u l u n u ele alan yeni bir
oyun ksa bir sre sonra Burgonya Konanda sahne
lenecekti. Yazarnn adn vermese de, De Vise yle
bir tavrla aklamada bulunuyordu ki, bu yeni oyu
nun bizzat De Visenin kaleminin ucundan kacan
hemen anlamt herkes.
Bu srada ne yapyordu Molire? lkin O k u P u ko
ruyucusunun karsna, ngiltere prensesi Henriettee
armaan etti ve alk olduu zere, tepeden trnaa
vglere bodu prensesi. Ama bundan sonra uursuz
bir hata iledi. Bir yazarn yaptlarm basnda hibir
zaman savunmamas gerektiini unutarak fkeye kap
lp dmanlarna saldrmaya karar verdi. Bir tiyatro
ustas olduu iin K a d n l a r O k u lu 'n u n E le tir is i balk
l ksa bir oyun yazp haziran 1663te sahneye koyarak
darbesini indirdi.
Armande Molirein Elise kimliinde ilk byk
roln yklendii yapt, Molirein eletiricilerini g
ln bir bak asndan sunuyordu.
lke edindii deimez ynteme sadk kalarak
-srtn her zaman saraya dayyordu- Molire, gkle
re kartc bir ithafla ovunu ana kralie Anne dAutrichee adad.
Ama ana kralienin bundan sonraki olaylarda
pek yardm dokunmad oyun yazarna.
Seyirci Lysidasn kimliinde De Viseyi tanyarak

pek keyiflendi. Gelgelelim bir baka kesim, onun

Monsieur de Vise deil de, kendisi de ekirdekten ye
time bir edebiyat olan Molirein amansz dman
Edme Boursaultnun hnk demi burnundan dm
portresi olduunu haykryordu.
Bunun zerine, Monsieur de Vise fkeden kudur
du ve sz vermi olduu oyunu ortaya kard. Ad ol
duka karmakt: Z e lin d e , y a d a K a d n l a r O k u l u n u n
G e r e k E le tir is i, y a d a E le tir in in E le tir is i. Oyun, ola
yn getii bir dantel maazasnda bakalarnn konu
malarn dinleyen Elomire (Molirein evirmecesi)
adnda birini sahneye getiriyordu.
Onun oyunu sahneye kartmak arzusuna karn,
Burgonya Kona bunu yapmad, nk derinlemesi
ne incelenince samasapan bir metin olduu anlald
ve De Vise yaptn yaynlatp Pariste datmakla ye
tinmek zorunda kald. Aslnda Zelinde, bir eletiriden
ok aalk bir muhbirlik giriimiydi.
De Vise, Arnolpheun evlilie hazrlamak amacy
la Agnse okuduu on eski zdeyiin, gerekten Kut
sal Kitapta yer alan on buyruun yadsnmaz bir yans
lamasndan baka bir ey olmadn sylyordu. Sizin
de grdnz gibi, De Visenin verdii karlk Molirenin ban artacak trdendi.
- Namussuz herif! diye fslad Molire ban elle
rinin arasna alarak, nce, on tane deildi! Arnolphe
on birincisine de balar!..
Ve gerekten de Arnolpheun syledii zdeyiin
ilk dizelerini anmsyordu:

184

Namuslu bir ban

Bakasnn yatana soktuu kadn
Kafasna sokmal ki...

- On birincisine balyor! diye tekrarlyordu Mo

lire oyuncularna.
- Balyor diye yantlyordu oyuncular kibarca,
ama "on birinci zdeyi" demekten baka bir ey syle
miyor, bu nedenle on tane olduu sanlyor stat.
Bu srada, olaylarn ak hzlandka, yazclarn
Molire olan kini giderek younlayordu. Bunun ne
denlerinden biri, K a d n l a r O k u lC n u n ilk temsilinden
ksa bir sre sonra, byk gldr oyuncusu yetenei
ni dllendirmek iin kraln Molire balam olduu
bin liralk aylkt. Aylk gerekte pek nemli deildi,
bilginler ve edebiyatlar genel olarak bunun ok daha
fazlasn alyorlard, ama bunu dikkate alan yoktu! Pi
erre Corneille ile Molirein ilikileri kesinlikle bozul
du. Bu olayda, gerekte, su, balanan aylktan ok
O k u F un kazanm olduu byk baaryd. in asl
uydu: Hibir kt niyeti olmadan sadece farsn gzel
lemesi iin, Molire, Corneillein S e r to r iu s adl traje
disinden bir dize alm ve bu dizeyi O k u r u n ikinci per
desinin sonunda tekrarlamt, ne var ki Arnolpheun
aznda Corneillein szckleri gln bir seslenim ka
zanyordu.
Bu akann (Agnse seslenirken Arnolphe, Pompeiusun szlerini tekrarlyordu: "... Yeter. Ben efendi
yim, konuuyorum: Haydi, boyun einiz.") Corneilleye kar bir hakszlk olmad dnlebilir. Ama o
185

trajeik dizelerinin byle kullanlmasndan dolay son

derece alnmt.
Ama daha sonra, sindirilmesi daha g zapartalar
yedi. Yksek evrelerde, Molirein K a d n l a r O k u l u
n u n E le tir is in d e iki kiiyi alaya ald sylentisi dola
maya balad: Malta Tarikat valyesi Jacques de Souvre ve Muhafz alaylarndan birinin komutan, Fran
sa mareali, Dk de La Feuillade. Jacques de Souvre
ile iler yolunda gitti, ama La Feuillade ile kt sonu
land. Drt bir yandan tedirgin edilen ve harekete ge
meye zorlanan La Feuillade sonunda E le tir i 'de "kre
mal pasta" szn gln bir fkeyle durmadan tek
rarlayan markinin kiiliinde kendisinin hedef alnd
na inand ve fkeye kaplp Moliree korkun bir
hakarette bulundu. Oyun yazarna Versaillesn bir ko
ridorunda rastlaynca, onu kucaklamak istiyormu gi
bi yapt ve onu kendisine bastrp yzn giysisinin de
erli dmelerine srterek yaralad.
Bu hakarette dke detmek iin Molirein hibir
ey yapmadn grmek acdr. Gevek mi davrand,
dk ile oyuncu arasndaki toplumsa] dzey fark ok
fazlayd da ondan m, yoksa delloyu acmasz bir e
kilde cezalandran kraln fkesinden mi korktu (Moli
re de gldrlerinde dellocular alaya almaktan ge
ri kalmyordu), her ne ise uras kesin ki Molire d
k delloya davet etmedi.
La Feuillade kendisini kesinlikle ldrecei iin,
byle bir olasln sonunda Molirein yazarlk yaa
mnn K a d n l a r O k u l u n u n E le tir is i 'nde sona erecei
dnlebilir zaten.
186

De Vise yaptn sahneye karmay baaramadysa da, E le tiri'' de hrpalanan ikinci yazc, Edme Boursault, daha ansl kt. B ir R e s s a m n P o r tr e s i, y a d a K a
d n la r O k u lu 'n u n K a r - E le tir is i adl oyunu Burgonya
Kona oyuncular tarafndan oynand. Boursault Por
tresinde Molirei son derece kark biri olarak sunu
yordu ve De Vise gibi o da, on buyrua antrma yap
yordu. Ama kral, on buyrukla ilgili olarak yaplan gn
dermelerden etkilenmemi grnd, bunun zerine
Pariste, kraln, Molire ile dmanlan ordusu arasn
da, ortal kasp kavuran savala ok yakndan ilgilen
dii ve hatta Moliree dmanlarna sahnede tekrar
saldrmasn salk verdii sylentileri dolamaya bala
d. Kraln ona verdii t gerekte iyi bir t deil
di.
Monsieur de Molire V e r s a ille s O y u n u nu yazp
14 ekim 1663 gn oynand. Olay, kral iin oynana
cak bir oyunun provasnda geiyordu, yle ki PalaisRoyalin oyuncular kendi rollerini oynuyorlard. Ama
prova Molire iin Konak ve nefret edilen oyuncular
na saldrlarn oluturacak bahaneden baka bir ey
deildi.
Yz paralanm, hakarete uram oyuncu hak
knda giderek daha kt eyler konuuluyordu. Molirein aile yaamnda mutlu olmadn, doal olarak,
oktandr herkes biliyordu. Kt dedikoducular Armanden kendisini oktandr aldatt sylentisini ya
yyorlard. Onlara gre Molirein gizli acs vard:
Sganarelleleri, Arnolphe'lar sahnede alaya alan ada
mn kendisi hastalk derecesinde kskant. Yzne

187

kara alan bu dedikodular Molirein zerinde yapt

etki tahmin edilebilir. Bu alakln sorumluluunu
Bourgonya Konann oyuncularnn tamasna ka
rar verdi ve fkeden kudurmu durumda onlar V e r s a
ille s O y u n u nda alaya almaya giriti.
- Peki kral aranzda kim oynuyor? di
ye sonyord kendi roln oynayan Molire.
Kim? u delikanl becerebilir mi? Alay m
ediyorsunuz? Gl-gbek, ense-kulak yerinde
bir kral lazm; lay Allah! Yahu, kral dedii
nin ikembesi hrmetli olur. F gibi, bir tah
t esasl bir ekilde dolduracak bir kral!

Gerekmiyordu, Zacharie Montfleurnin vcut

kusurlaryla alay etmesi gerekmiyordu!
Sonra oyuncu bayan Beauchteau ile Hauteroche
ve Villiers beylerin canna okuyordu.
Molire fkesini markili blmde kartyordu:
- Marki bugn gldrnn soytarsdr:
Tpk eski g/dii/erin hepsinde dinleyicileri
gldren bir soytan uak bulunmas gibi,
imdi bizim btn oyunlarmzda, her zaman
kumpanyay elendirecek gln bir marki
nin bulunmas gerekir.

Daha sonra sra, Oyun sahnesinde "Kendisini

akllarna bile getirmeyen insanlar aleyhine yaz yaz
maya kalkan u yazar beycik" olan Edme Boursaultya geliyordu... Evet, kraln d kesinlikle uygun
188

suzdu! Ama kahramanmz, ininin aznda kzm k

peklerin soluunu duyan yalnz bir kurt gibiydi.
. Ve hepsi birden kurdun zerine saldrdlar: Yal
babasna yaplan hakaretten yaralanan oul Montfleury, Antoine Jacob, C o n d K o n a O y u n u nu kaleme
alrken, Villiers ile De Vise, M a r k ile r in n t i k a m m or
taklaa yazyorlard.
M a r k ile r in n tik a m 'n & d Molire, baka yazarlarn
dncelerini alan patavatsz bir hdk, bir takliti
soytar ve bir boynuzlu olarak grnyordu. C o n d
K o n a O y u n u ' nda, Antoine Montfleury babasnn
cn alyor ve oyununda, Cesar rol oynayan Molirele alay ederek V e r s a ille s O y u n u 'n u n yazarna misil
lemede bulunuyordu; Molire bu rol son derece k
t oynad iin karlk yerini buluyordu.
Bu arada, Molirei bir oyunda kyasya eletire
rek Marais Tiyatrosu da taz payn ald.
Nihayet, Philippe de la Croix adnda biri G l n
S a v a , y a d a K a d n l a r O k u l u n u n S a v u n m a s adl bir
oyun kaleme ald; oyunda, Apollon gkyznde dinle
nirken, yazar ve oyuncularn bir kemik iin dalaan k
pekler gibi birbirine girdikleri dikkatlere sunuluyor
du. te yandan, De la Croix, Apollona bu savan ne
deni olan oyunun, yani K a d n l a r O k u l u ' nun, iyi bir
oyun olduunu syletiyordu.
Uursuz 1663 yl, hncm uzun sre temcit pilav
gibi gevelemi olan ve krala usulne uygun bir ihbar
da bulunarak Molirei z kzyla evlenmekle sula
yan yal Mntfleuryin aalk giriimiyle son buldu.
Molire bu son darbeyle iyice akna dnd;
189

mahremle evlilik sulamasndan kurtulmak iin krala

ne gsterdi bilinmiyor, ama kendini temize kartmak
iin bireyler yapt kesin. Armande Bjarti Marie
Herv-Bjartin kz olarak gsteren noter tasdikli bel
gelere bavurmu olaca akla geliyor: Olay daha fazla
uzamad ve Molire ile dmanlar arasndaki sava
tavsamaya balad.
Kahramanmz bu meydan savandan hasta
-kuku uyandrc bir ksrk peydah olm utu-, yor
gun ve garip bir ruh haliyle kt; bu ruhsal duruma,
daha sonra, ok ciddi bir tp terimi olan hastalk hasta
l gibi bir ad verildi. ki yazar bozuntusuna, ayn an
da, sonsuzluun kapsn da amt: De Vise ve Edme
Boursault. n iin can atyorlard ve Molire sayesin
de ne kavutular. Molire kendilerini adam yerine
koyup dalamaya kalkmasayd, pek mmkn ki biroklarnnki gibi onlarn adn da yle bir anmsaya
caktk.

190

20. MISIRLI V A F T Z BABASI

Yznde hl La Feuilladen dmelerinin izini

tayan, melankoli kurdunun durmadan kemirdii Mo
lire, Fransay geip Alp dalarnn doruklarn aa
rak komu lkelere yaylan bir nle talanm olarak
girdi 1664 ylna.
Evlilik yaamlar ne kadar berbat durumda olursa
olsun, Molire ailesi 19 ocak 1664 gn bir erkek o
cua sahip oldu. ocuun doumuyla vaftizi arasnda
geen sre iinde, Molire, Z o r a k i N ik h adl yeni bir
gldr hazrlayp sahneye koydu.
Oyun gerekte tek perdelikti, ama kraln baleye
olan tutkusunu bilen Molire araya danslar katnca
oyun perdeye kt.
Molirein ada bir Floransal, yetenekli saray
bestecisi Giovanni-Baptiste Lulli yazd N i k h ' m mzi
ini, danslar kraln bale ustas Beauchamps dzenle
di. Tuzluya oturan birok sahneleme sorunu kard
oyun, ama harcanan para boa gitmedi.
Molire kraln gnl ho olsun diye oyuna bale
blmleri eklemiti. Kendi keyfi iin de iki gldr fi
lozofu soktu oraya. Gassendinin derslerini unutma
191

m olan eski Clermont rencisi, sahneye iki moruk

bilgin getirdi: Birincisi, Pancrace, Aristo okulundan
bir filozoftu, kincisi, Marphurius; kendisinin Pyrrhon
yanda kukuculardan olduunu ileri sryordu.
Birincisi samasapan konuup palavra stne pa
lavra atarak seyirciyi elendiriyordu. Birincinin tersi
ne konuma cimrisiydi kincisi ve Sganarelle'e, gren
iki gz olan her insann kukulanmad eylerden bi
le kukulanmasn tleyecek kadar ileri gtryor
du kukuculuu. Diyelim ki bir yere geldi, byle bir
durumda Sganarellein "ben geldim" dememesi, "bana
yle geliyor ki geldim" demesi gerekiyordu, bu da Sganarelle gibi saduyu sahibi insan akna eviriyordu.
ki bilgicin grnd iki gzel sahne, Parisin fel
sefe fakltesini alabildiine sinirlendiriyordu, gelgelelim bu fkenin nasl olup da byk bir rezalete dn
mediini dnyor insan ister istemez, nk daha
nce de belirttiimiz gibi, Aristo okuluyla dalga ge
mek tehlikeden uzak deildi.
Z o r a k i N i k h ' \ n esin kayna, Parisi altna stne
getirecek kadar kartran Kont Philibert de Grammontun serveni olabilir. Bu kont kadn milletine kar
ylesine baarlyd ki, servenlerinin yksn duy
maktan usanan kral kendisinin ksa bir sre ngilte
rede oturmasn buyurdu. Ama adam daha gemiye bi
ner binmez Mademoiselle Hamilton adl soylu bir ha
nm batan kard.
Grammontu pek tanmayan Londra sosyetesi ev
lilikten sz etti. Gelgeldim, uygun bir sre sonra ana
vatan Fransaya dnmek zere hazrlklara balayan
192

kont, kendisinden evlenme nerisi bekleyen gen han

ma vedaya geldi, ama azm ap bu konuda tek bir
sz sylemedi.
Douvres limannda gemiye binmeye hazrlanan
kont, birden bayan Hamiltonun iki erkek kardeini
grd. Kont daha bir bakta kardelerin geli niyetle
rinin pek tekin olmadn anlad: Kllarnn kabzas,
tam olmas gerektii gibi, aktayd, stne stlk ta
bancalar da vard. Kardeler Grammontu reverans
lar yaparak selamladlar, konta biraz ar gelen ince
lik gsterdiler.
- Kont, dedi byk karde, acaba Londra'da bir
ey unutmadnz m?
Grammont, yelkenleri anavatanna doru tatl tat
l iiren rzgrn esintisini duydu, gemi donanmna,
tabancalara bakt ve dnd: "Hi kuku yok, by
n hesabn grsem bile tekiyle de kapmam gere
kecek. Bu da limanda alabildiine tehlikeli bir amata
kartacak ve en kts kral olan-biteni haber alnca
kplere binecek. Eh u Hamilton hanm da netice iti
bariyle hi de fena saylmaz, olduka sevimli..."
Bunun zerine Hamiltonlar yantlad kont:
- Evet, baylar, kzkardeinizle evlenmeyi unut
tum. Ama bu dalgnlm balatmak iin hemen
Londraya dnyorum.
Ve ksa bir sre sonra Grammont evlenmiti.
Ama Molire, gldrsnn yap gerecini Phili
bert de Grammontun servenlerinden deil de nl
yergi yazar Rabelaisin elinden kma Panurge tipin
den alm olabilirdi.
Molire Efendi

193/13

Grkemli gldr-bale 29 ocak gn, Louvreun

krallk konutunda byk bir debdebe ile temsil edildi.
kinci perdenin ilk girilerinden birinde, Marki de Villeroy ile dans eden birinci Msrl, Fransa kralndan
bakas deildi. Grnz, kraln bale sevdas ii nere
ye varmt! Sahneye kraldan baka, Sgaharellein ka
rsnn .hayranlarndan birini oynayan kardei ve
ingene, drd eytan rol oynayan bir dizi sarayl k
mt sahneye. Temsilin en iyi yorumcusunun kral ol
duuna oybirliiyle karar verildi. Biz bu konuda bir
ey sylemek istemiyoruz, ama kendi kendimize, en
iyilerin, Molirein canlandrd Sganarelle ile Brco
urt ve du Croisynin oynadklar Pancrace ve Marphurius olduunu dnyoruz.
Oyun, pahal bale sahnelerinden arnm tek per
delik biimiyle, Louvredan her zamanki krk dk
kn Palais-Royale geti, ama die dokunur bir haar
salamad.
Kral 13 ubat gn, Molirei kskanmay meslek
edinmi Burgonya Kona oyuncularnn sahneledii
bir baka balede dans ederek, kendini bir kez daha
gzde sanatna adamak mutluluuna eriti. Balenin gi
ri blmnde nl Oeillets ve Floridor da grnd
ler. Moliree gelince kendi repertuvarna ve aile gai
lelerine dnd.
Zavall Molirein aile yaam ac ve gizlerin ala
cakaranlna girmiti ve ancak 28 ubat gn, Saint-Germain-lAuxerrois kilisesinin mumlar yand
zaman, melankolinin penesine dm bir Moli
rein yaamnn karanlklar bir para olsun aydnla
194

nabildi. O gn, ilk ocuu vaftiz ediliyordu. Grkemli

ve allmam lde atafatlyd tren. Vaftiz kurna
snn nnde, elinde uzun bir bakal mzrak tutan bir
Muhafz askeri duruyordu, rahibin yznde allma
m bir coku okunuyordu: ocuun vaftiz babas ol
may kabul etmi olan kii Fransa kralndan bakas
deildi. Yce vaftiz babasn Dk de Crequi, nl vaf
tiz anas Henriettei de Mareal du Plessisin ei olan
Orlans prensesi temsil ediyordu. ocua doal ola
rak Louis ad verildi.
Vaftizin Paris zerinde byk bir etkisi oldu ve
Molire kar alm olan sava hissedilir lde tav
sad. nsanlar, tiyatro ynetmeninin omuzlarnn arka
snda kraln glgesinin bulunduunu grdler ve galip
tarafn safhalarnda bulunmaktan holananlar da,
Montfleurynin ihbarlarnn sarayda baar kazanama
dn, hatta aa yukar kap dar edilmi olduunu
el rparak anlattlar.
Tam bu srada, birok insana garip gelen bir ey
yapt Molire: evini tad. Richelieu sokandaki dai
resinden ayrlp, Place Royal ile Saint-Thomas-du-Louvre sokann birletikleri kedeki, bir zamanlar
Madeleine Bjart ve Madame de Brie ile birlikte ayn
at altnda yaad eski evine yerleti karsyla birlik
te. Molire, bu tanmadan sonra, kafasnn iindeki
kargaaya karn, yazmakta olduu byk yaptn
oluturmay cokuyla srdrd. Pek az insann haberi
olduu bu yaptna gizlice alyordu. Bu gizi bilenler
arasnda, aralarndaki byk ya farkna karn (Molireden ondrt ya kkt) bizim kahramann en ya
195

kn dostu durumuna gelen nl eletirmen ve ozan Boilleau-Despreauxnun yan sra, Molirein gidip salo
nunda gayet gsterisiz bir ekilde yeni gldrsn
den blmler okuduu, Fransz Aspasias* lakabyla
anlan, Fransann en zeki ve en byleyici kadnlarn
dan biri olan Ninon de Lenclsun adn anabiliriz.
Sahneledii balelerle byledii ve vaftiz akrabas
nn yapt almalar iyilikister bir dikkatle izleyen
krala, yobazlk ve ikiyzll konu alan byk bir
gldr yazdn ok uysal bir dille tlatmt Moli
re.
Bu srada, yani 1664 ilkbahar balarnda, Versail
les atosunun dzenlenmesi tamamland ve bu gr
kemli enliklerin balamasna neden oldu.
zenle budanm, iki yeillik duvarnn ortasnda
uzanan geni yolda, banda kraln at srd bir alay
ilerliyordu. Orkestralar alyor, borular yirmi kilomet
re uzaklkta bulunan Paristen duyulacak kadar grl
t kartyorlard. alg topluluklarnn arasnda ara
balar ilerliyor ve bunlardan birinde Apollon klna
girmi olan Charles Varlet de La Grange bulunuyor
du. teki arabalar on iki burcu temsil eden giysiler
giymi oyuncular tayordu. Ayrca valyeler, zenci
ler ve da, orman, rmak, pnar, deniz perileri vard.
Ve bunlarn arasnda, bir arabann zerinde duran ke
i ayakl tanr Pan, bizzat Monsieur de Moliredi.
Neydi btn bunlarn anlam? Borular, "byl

* Eski Yunanda zeks ve gzelliiyle nl kadn. Karsndan ayrlan Perikles'lc evle

nince evleri Atina'nn aydn ve sanal merkezi oldu.

196

adann elenceleri"nin, kraln buyruu zerine Dk

de Saint-Aignan tarafndan dzenlenen byk Versail
les enliklerinin baladn haber veriyordu.
Krallk bahvanlar Versaillesn yeillik denizin
de gerek tiyatrolar hazrlamlar, yapraklar ve iek
lerle bezemiler, enlik fiekileri o zamana dek grl
memi g ve parlaklkta enlik fiekleri ve Vigarani
tiyatro temsilleri iin dekorlar hazrlamt.
Ve enlikler balad zaman, Versailles baheleri
nin her gece binbir renkli yalmlara sarld, gky
znden grltyle yldzlar yad grld ve uzaktan
baklnca Versailles ormannn yand duygusuna ka
plyordu insan.
Molire bu enlik iin sk bir almaya girdi ve
ok ksa bir sre iinde atsn bir spanyol yazarn
dan ald P r e n s e s E lid e adl bir oyun hazrlad. Bu se
vi ile.ilili uar ovunda Prenses Elide roln Armande Molire oynuyordu. Saray, nl gldr oyuncusu
nun karsnn byk yeteneini grd ve onunla olan
ilikinin kendisine neler kazandrdm deerlendir
mek frsat buldu. Herkes, onun oyunuyla bylendi
ve bir sarayl kalabal bu ylan dilli nkteci kadn
bir altn ve gm ilemeli, limon sars ipekli kasrga
syla sard.
P r e n s e s E lid e krala sonsuz bir zevk verirken yaza
rnn yeni aclarna yol at. Genlikleri, yakkllkla
r ve zenginlikleriyle rknt veren saray valyeleri
enlii kesinlikle burnundan getirdiler. Karsyla ilgili
olarak daha ilk gnden balayan dedikodular, zehirli
znt ya da baya antrma szckleriyle hemen ku

197

lana ulat. Ama artk kar kmyor ve bir kurt gibi

sar dilerini gstermekle yetiniyordu: Bir yl nce
Burgonya Konayla giritii savatan bu yana ok
ey renmi olduu anlalyordu, imdi artk insanla
rn arasnda rlplak dolamak artmyordu onu.
Derken, bir baka felketle karlat: P r e n s e s E l i d e ' m
ilk temsillerinden hemen sonra, kraln vaftiz evlad
Louis ld.
Bu srada elenceler sryordu; ieklerle bezen
mi tiyatrolarda orkestralar Lullinin melodilerini al
yor, gkyznden enlik fiekleri yayor ve E le n c e
le r' in yazgsal altnc gn yaklayordu. O gn, yani
12 mays gn, yaptn henz tamamlanmad krala
nceden haber verildikten sonra, Molire, hkmdar
ve sarayna, T a r t u f f e *, y a d a k iy z l adl ve yobazlkla
ilgili perdelik esrarengiz piyesini sundu.
Dobra dobra konuacam, dolambal yollara
sapmadan. Oyun; yalanc, rezil, jurnalci, casus, ikiyz
l, sefih ve kadn-kz ayartc, alak m alak bir tipi
betimliyordu. evresindeki insanlar iin ak bir tehli
ke oluturan bu insan bir din adamyd. Btn konu
malar sofu ve tatl szcklerle bezeliydi, en aalk
eylemlerini kutsal kitaptan yapt alntlarla destekli
yordu!
Bu yazdklarma baka bir ey eklemenin gereksiz
olduu kansndaym. Temsil, kraln, ok dindar bir
kadn olan ana kralienin, dini ve geleneklerin safl
* talyan gldrlerinin bir tipi olan Tartul'fo'dan Molierc'in Franszcava aktard
szck. Daha sonra sofu, ikiyzl, yalanc anlamlarnda kullanlmaya baland.
( e v .)

198

n korumak amacyla girimi olduu lgnca eylemle

ri, bir ara hkmeti bile ileden kartp bu ie bir son
vermeye kalktracak kadar ileri gtrm olduu
iin ksa bir sre nce hakknda pek ok sz edilen
Kutsal-Vaftiz Tarikat adl bir dinsel dernein arala
rnda birok gayretli yesi bulunan sarayllarn huzu
runda verildi.
T a r tu ffe gldrs, cokulu ve iyi niyetli bir dik
katle donanm bir seyircinin huzurunda balad, ama
seyircinin bu duygular yerini hemen koyu bir aknl
a brakt. nc perdenin sonunda artk ne dne
ceklerini bilemiyordu seyirciler, aralarndan bazlar
Monsieur de Molirein keileri karm olduunu bi
le dnmeye balad.
Molirein unutulmaz Languedoc dneminde ve
rahibin kendi cemaati arasnda artc ahlakszlkla
ryla nl olduu srada tant, o daha sonra Autun
piskoposu olan rahip Roquette gibileri, ya da vaizlik
yapt srada saray eczacsnn karsn batan kar
tan eski avukat Charpy gibileri, ya da Bakaldr dne
minde akl almaz ihanetleriyle kendini tantan Bordea
uxlu nl Fransisken rahibi peder iti gibileri ve da
ha niceleri bulunur hi kukusuz din adamlar arasn
da. Ama, gene de Molirein yapt gibi bunlar sah
nede sergilemek!.. Hayr, hayr... sizin de onaylayaca
nz gibi akl almaz bir eydi!
Kral tarafndan Molirein nne bir yem gibi atl
maya oktan almt gnah keisi markiler. Sganarelle^er, dkkn sahipleri de azlarnn payn alyorlar
d uygun bir ekilde. Ama T a r tu f f e 'le Molire, kpek
199

siz ky bulup da eli deneksiz gezemeyecei bir alana

el atyordu.
Honutsuzluk yldrm hzyla byd ve bir lm
sessizlii olarak ortaya kt. Grlmemi bir ey olu
yordu. Palais-Royalin oyuncular enlii bir anda al
tst etmi ve Versaillesllarn neesini karmlard:
Ana kralie kentten olayl bir ekilde ayrld.
Sonra olay son derece ciddi bir grnm kazand.
Louis gzlerinin nnde alevden bir cbbenin dalga
landn grd ve bu cbbenin iindeki insan sradan
biri deil, Paris kenti bapiskopusuydu, kardinal Hardouin de Beaumont de Prfixe. T a rtu ffe ' n temsili
nin hemen yasaklanmas iin srarla sktryordu kra
l. Kutsal-Vaftiz Tarikat tek ey sylyordu: ok teh
likeliydi Molire. Kral hayatnda ilk kez bir tiyatro
temsili yznden ne yapacan armt.
Ve iki ahbabn babaa kalacaklar zaman geldi.
Bir sre birbirlerine sessiz sessiz baktlar. ocukluun
dan beri kesin ve ak-seik konuan Louis, dilinin ko
numaya gnlsz olduunu hissediyordu. Alt duda
ileri doru km kral, solgun yzl oyuncuyu yanla
masna szyor ve yle bir dnce dolatryordu ka
fasnda: "u Monsieur de Molire ilgin bir durumu
sergiliyor!"
O anda, oyuncu ortak azndan yle bir ey kar
d:
- Majestelerinden T a r tu f f e ' n temsiline izin ver
melerini yalvaryorum.
Kral ortak ard.
- Ama, Monsieur de Molire, dedi byk bir me
200

rakla gzlerini muhatabnn gzlerine dikerek, herkes

oyununuzun din ve merhametle alay ettiini ileri sr
yor...
- Majestelerinizin dikkatini ekmeme izin buyu
runuz, dedi kraln ahbab itenlikle, gerek merhamet
var, sahte merhamet var...
- Doru, diye onaylad Moliree bakmay srd
ren vaftiz baba. Ama, ilkin, itenliimi balaynz,
herkes oyununuzda gerek merhametle mi yoksa sah
te merhametle mi alay ettiinizin ayrtedilmesinin g
olduunu sylyor. Ltfen bin kez zr dilerim, bu ko
nularda bilgi sahibi deilim, diye ekledi kral her za
manki inceliiyle.
Sustular. Sonra Louis konutu:
- te bu yzden oyununuzu temsil etmemenizi
rica edeceim sizden.
Kral, mutsuz bir ekilde sona eren enliklerin ar
dndan Fontainebleauya hareket etti. Kraln pein
den Molire de, boyutlar gittike genileyen T a r tu f f e
olayn ard sra srkleyerek, gitti oraya.
P r e n s e s E l i d e , Fontainebleauda Roma papasnn
elileri iin tekrarland, bu elilerin arasnda papa haz
retlerinin akrabas olan kardinal Chigi de bulunuyor
du. Parise grmeler yapmaya gelmiti. P r e n s e s ten
holanan kardinal Molireden kendisine T a r tu f f e '
okumasn istedi. Molire oyununu okudu ona ve ar
dndan herkesi artan bir ey oldu: Papann elisi, ki
barca, sz konusu gldrde kabul edilmez bir ey g
remediini ve metinde dine kar hibir hakaret bulun
madn syledi. Kardinalin dncesini renir
201

renmez oyunu iin Papalk Devletinin desteini sala

mak olanan sezinler gibi olan Molire sevinten
uacakm gibi oldu. Ama bu umudu gerekleemedi.
Kral, Fontainebleauya daha yeni adm atmt ki, ken
disine, Saint-Barthelemy kilisesi rahibi peder Roulle
tarafndan Pariste kala-gz arasnda yaynlanm
olan bir yapt sunuldu. Kitap "Dnyann yce kral
XIV. Louis"ye ithaf edilmiti ve sadece T a r tu f f e sz
konusu ediliyordu.
Dncelerini gizlemeyen trden bir insand sa
yn rahip. Ona gre, Molire bir insan deil, fakat "in
san klna girmi kanl-canl bir iblis" idi.
Ve nnde sonunda cehennem ateinde yanmaya
yargl olduu iin, cehennem ateine kadar bekleme
nin gerei yoktu, ad geen Molire ile T a r tu f f e ' n n
halkn huzurunda yaklmasnn uygun olaca kansn
dayd Pierre Roulle.
Rahibin bavurusunu renen Molire krala bir
dileke gndererek, umutsuz bir dille savunmasn
yapt.
XIV. Louis, birine kar nasl davranmas konu
sunda kendisine t verilmesine katlanamazd. Bu
nedenle Roulle ve ate cezas tasarlar hibir baar
salayamad. stelik, budalaca nerisi nedeniyle de
pek iyi karlanmad.
Bu srada, Romal kardinalin dnda, bir baka
T a r tu f f e savunmacs daha vard: Kat ve yabanl dav
ranl, ama ilgin ve bamsz dnceli bir insan
olan Cond prensi. T a r tu f f e olaynn patlak verdii s
rada talyanlar, K e q S c a r a m o u c h e adl ve bir keiin
202

son derece olumsuz izgilerle sunulduu bir fars sah

nelediler. T a r tu f f e ' n akna evirdii kral, talyanla
rn oyununu grdkten sonra, Condye unlar syle
di:
- u T a r tu f f e e niin bu kadar kzldn anlaya
myorum? S c a r e m o u c l e 'da ok daha ar eyler var.
- Majesteleri, diye yantlad Cond, S c a r e m o u c h e da yazar tanr ve dinle alay ediyor, bu baylar pek
umursamazlar byle bir eyi, oysa Molire T a r tu f f e 'de
onlarn kendilerini alaya alyor. fkelenmelerinin ne
deni budur, hametmeap!
Ama Condnin giriiminin de Moliree hibir
yardm olmad. Peki ne yapt o zaman uursuz oyu
nun yazar? Yakt m oyunu? Gizledi mi? Hayr. Ver
sailles darbesini atlatr atlatmaz bu yola gelmez yazar,
T a r tu f f e ' n son iki perdesini yazmak zere alma
masasna oturdu.
Molirein koruyucusu Orlans doal olarak oyu
nu grmek istedi. Molire, yaz aylarnda, oyunun ilk
perdesini sahneledi Villers-Cotterts atosunda ve
oyunu tamamlaynca da, tmn Raincyde Cond
nin huzurunda oynad.
Evet, oyun yasaklanmt, ama dalmasn nle
mek kesinlikle olanakszd, bu nedenle kopyalar b
tn Fransada dolamaya balad. Hatta grlts Av
rupann teki lkelerine kadar ulat ve katoliklii ye
ni kabul etmi olan ve o srada Romada bulunan s
ve kraliesi Christina, kendisine oyunun bir nshas
nn gnderilmesi iin Fransaya resmen bavurdu:
Kralie oyunu yabanc lkelerde temsil ettirmek isti
203

yordu. Fransz yneticileri ok zor bir duruma dt

ler, ama bir bahane bulup kralienin isteini yerine ge
tirmediler.
Hasta olan, durmadan ksren ve insanlar grr
grmez tyleri diken diken olan Moliree gelince, Palais-Royaldeki ilerinin bana dnmek zere Fontainebleaudan ayrld ve gelirleri son derece azalm bir
tiyatroyla karlat. P r e n s e s E l i d e tiyatroyu her zaman
dolduruyordu, ama pahalya patlyordu. O srada mo
da olmaya balayan byk yetenekli yazar Jean Racinein T h e b a i d e i de oynanyordu, ama oyun byk bir
gelir salamyordu. T a r tu f f e ' n yasaklanmas ynet
men iin birok bakmdan felaket olmutu.
Ve, iko-Ren Duparcn lmyle -yal kadn
rollerinde uzman olan komik Hubertle yeri doldurul
m utu- gelen felein yeni sillesinden sonra, T a r tu ff e n yerini doldurmay ciddi ciddi dnmeye bala
d Molire.

204

21. ALLAH BELANI VERSN MOLIERE!

spanyol efsanelerini incelemeye giriti. Bir yan

dan karsyla dalaarak, bir yandan homurdanp ksrp-tksrarak, drt sayfalk ktlarn zerine eilmi
yazp duruyordu. ok sevimli bir apknn, Don Juan
Tenorionun imgesi uykusuz gecelerinden birini ap
zihninde gittike somutlamaya balad. Tirso de Molina takma adyla daha ok tannan, kei Gabriel Tellezin oyununu tekrar okudu, sonra talyanlarn Don
Juan konusunda yazm olduklar oyunlar devirdi. Te
ma eitli lkelerde dolam, aralarnda Franszlar ol
mak zere birok yazarn ilgisini ekmiti. Franszlar
son gnlerde Lyon ve Pariste adnn D o n J u a n y a d a
T a D a v e t l i olmas gereken oyunlar sahneye koymu
lard, ne var ki oyunu spanyolcadan eviren evirmen
"combidado" szcnn anlamn bozarak " T a l e
ni" n e evirmiti oyunun adn.
Molire olaya kar byk bir ilgi duydu, tuhaf ve
dsel sonlu ok gzel bir oyun yazmay baard:
Onun Don Juan cehennem ateine gmlyordu.
Oyun ilk kez 15 ubat 1665 gn sunuldu. Don Juan La Grange, uan Sganarelle-Molire, soytar Pi205

errotyu komik Rubbert, Don Louisyi topal Bjart,

Dimanche! Du Croisy, La Rameyi de De Brie oynu
yordu. Don Juanm batan kard iki kyl kzn,
Charlotte ve Mathurine rolleri Madame de Brie ile ye
niden drt aylk hamile olan Armandea verilmiti.
D o n J u a n y a d a T a le n i daha ilk temsilde bin
sekiz yz lira haslat yapt. Daha sonra gelir iki bin
drt yz liraya ulancaya kadar trmand.
Parisliler D o n J u a n W im sarslm ktlar. T a r t u f
f e olaynn kendisine indirdii ar darbeden sonra ya
zarn pimanlk getirip, seyirciye, tmyle kabul edile
bilir ve genel kurallara ters dmeyen bir oyun sunma
s beklenirdi. Ama ne gezer! D o n J u a n , T a r tu f f e kadar
rezalet kard. Rezaletin en nemli nedenlerinden bi
ri, T a r tu f f e ' ok snrl bir seyirci kitlesinin bilmesine
karn D o n J u a n 'n sahnede gmbr gmbr gmbrdemesiydi.
Molirein oyunu iin kahraman olarak setii
Don Juan kararl ve ylmaz bir tanrtanmazd, ama ay
n zamanda son derece zeki ve yrekli, kusur ve yanl
larna karn alacak derecede batan kartc bir in
sand. Don Juann ileri srd kantlar kl gibi kes
kindi ve Molire bu gz kamatrc, zgr dnceli
kahramann karsna, ua olan baya ve dlek Sganarellei karmt.
Acnn ateli savunucular ezildiler ve bu ezilme
ler ksa bir sre sonra fkeye dnt. D o n J u a n hak
knda ilk yazlar yaynlanmaya balad. Rochemont
takma adyla yazan Barbier dAucour, Monsieur de
Moliree rnek bir ceza verilmesini istedi ve Jupi206

terle alay etmi olan soytary cezalandran imparator

Augustusu anmsatt. Ayrca, Molire gibi yazarlar
aslanlara atan, bir baka Roma imparatorunu, Theodosiusu and.
Rochemontdan sonra, bir baka yazar, Allah,
Molirele birlikte kahramann da layk olduu cezay
verirse ok iyi olacan belirtti. e sonra ve son ola
rak eski dostumuz, sofu prens Conti kart. Tmyle
gldr ve oyunculara ayrd yaptnda, D o n J u a n m
aktan aa tanrtanmazlk okulunu savunduunu
- v e kabul etmek gerekir ki prens ok doru deerlen
diriyordu- ileri srd.
- Don Juana korkusuz szler syletip, dinin ve
kutsal ilkenin savunmas budala bir uaa braklmaz,
diyordu prens. Yetenekli rakibini yantlamasna ola
nak var m?
Genel olarak, Palais-Royalin ynetmeninin Tan
r gazabna uramas temennileri giderek oalyordu.
Oyunda seyircilerin en ok dikkatini eken ey, kendi
sine ne i yaptn soran Don Juan yantlayan dilencili sahneydi, evet bu garip sahne:
- Bana bireyler veren insanlarn refah iin b
tn gn Tanrya dua etmek.
Don Juan, bunun zerine, btn gn dua eden bi
rinin kt yaamamas gerektiini sylyordu. Oysa
dilenci byk bir yoksunluk iinde bulunduunu itiraf
ediyordu. Yant olarak Don Juan, dilenciye, abalar
nn Tanr katnda yeterince dllendirilmediini syl
yor ve ona kfr ilemesi kouluyla bir altn lira neri
yordu. Dilenci bu neriyi kabul etmiyor, ama buna
207

karn Don Juan ona "insanlk ak iin" altn liray ve

riyordu.
Bu sahneyle Molire, ksmen yanda olanlar bile
karsna ald. Yazarn oyunun sonunda kahramanna
indirdii darbe kimseyi doyurmad. Uzun szn ksa
s, D o n J u a n uzun sre sahnede kalamad ve oyun on
beinci temsilde yasakland.
Molirein D o n J u a n sayesinde Parisin btn bi
lim evreleriyle ve zellikle, oyunda alaylaryla canna
okuduu hekimlerle arasnn aldn eklemek ge
rek.
Bylece yenilerini kazanp dmanlarn oaltan
Molire l mevsime girdi. Yaz bunaltc ve can skn
tlar iinde geti. Evde, gebe ve abucak kzmaya ba
layan bir kadnla kavga etmek, haslat dn bo
yere tartmak gerekiyordu: T a r tu f f e ve D o n J u a n 'm
yasaklanmalarndan sonra bu dn nne gemek
olanakszd.
i iyice kararnca kendini araba vuruyordu Moli
re. Aralarna La-Fontaine, Boileau ve yldz yeni
parlayan Jean Racinein katld eski okul arkadala
rndan oluan bir topluluk "Beyaz Koyun" ya da "am
Kozalanda buluuyordu. Toplantlarn bakanln
sadece iki imeyi seven, grlt patrtc Chapelle ya
pyordu. Sanrm, zellikle balarnda Molire olmak
zere bu topluluk gnmzde, Fransada herhangi bir
lokantaya girseydi kendilerine bedavadan ziyafet eki
lirdi!
Bu sre iinde tiyatro devam ediyordu. Haziran
aynda, kraln istei zerine Versaillesda, Mademois208

selle Desjardin adl bir bayan oyun yazarnn kaleme

ald C ilv e li adl bir oyun oynand. Oyun bir ak ha
va tiyatrosunda temsil edildi, oyuncular tiyatroyu ss
leyen portakal aalarna hayran kaldlar.
4 Austos gn, Armande bir kz ocuu getirdi
dnyaya. ocuun vaftiz babas eski dost Esprit R
mond de Modne oldu, vaftiz analn Madeleine
yapt. Eski klarn serven defteri oktan kapanm
ve Madeleine ile Modne imdi birbirlerine dingin ve
zlemsel bir dostlukla balanmlard; imdi vaftiz ba
ba ve vaftiz ana olan eski klarn onuruna kk k
za Esprit-Madeleine ad verildi.
Molirein kznn doumundan birka gn sonra
kumpanyann moralini olduka ykselten bir olay ol
du. 14 Austos 1665 Cuma gn, oyuncular SaintGermain-en-Layede bulunduklar srada, kral Moliree ok yce iradesini bildirdi: Topluluk bundan by
le kendi himayesine giriyor ve "Kraln Palais-Royal
Kumpanyas" adn alyordu. Bunun dnda, ylda alt
bin lira denek alacakt topluluk.
Oyuncular bu davrana ok sevindiler. Kraln ltfunu uygun bir biimde yantlamak gerekiyordu. Ve
Molire ok hasta olmasayd bunu gecikmeksizin ya
ntlard. Tepeden trnaa hastayd. Kesinlikle sinirsel
kaynakl olmas gereken ve dur durak tanmayan ok
ar mide sanclar ekiyordu. Bunun dnda, giderek
daha ok ksryordu, hatta bir gn kan bile tkrmt. Bunun zerine, Molirei muayene etmek iin
bir de hekimler kurulu topland.
Ama biraz iyileir iyilemez, Molire, yeryznde
Molire Efendi

209/ 14

hibir yazarn benzerini yapamad bir eyi yapp

oyun yazarl deneyimini kantlad. Bir de giri bl
m olan perdelik bir gldr-baleyi be gn iinde
nasl yazd, nasl prova etti ve nasl oynad, anlamyo
rum. 15 Eyll gn Versaillesde sahnelenen T a b ip A
k y a d a H e k i m l e r adl bu oyun kraln ok houna gitti.
Oyun daha sonra Palais-Royal sahnesine geip iyi ha
slat yapt ve Molierein alkn olduu yeni bir rezale
te yol at.
Bu kez, drt katksz arlatan doktor sergilendii
iin tp fakltesi ok ar bir hakarete urad.
Molierein hekimlerle dalamasnn nedeni ney
di? Molierein kendini yiyip bitiren, bir hastalk hasta
lna tutulmasna yol aan umutsuz bir hastal uzun
sredir ektiini biliyoruz. Bir derman aram ve dok
torlara umut balamt, ama onlar kendisine hibir
yardmda bulunamamt. Belki de onlara kar saldr
ya gemesi haklyd, nk bu yce meslein en peri
an dnemlerinden biri Molierein a olmutu. O d
nem doktorlarnn yaptklar tedavi ou zaman etki
siz kalyordu ve marifetleri saymakla bitmezdi. Daha
nce de sylediimiz gibi, kann ala ala Gassendiyi
teki dnyaya gndermilerdi. Bir yl nce, bir hekim,
ektii hastalk iin kesinlikle sakncal olan bir kustu
rucu ilac gnde kez vererek Molierein bir yakn
arkadan, Le Vayeryi, tahtal kye yolcu etmiti. Da
ha nce, kardinal Mazarinin ld srada muayene
iin arlan drt doktor Parislilerin alay konusuydu,
nk drd de ayr ayr tehislerde bulunmutu.
zet olarak, Molierein anda tp mesleinin duru
210

mu yrekler ayd.
Hekimlerin d grnne gelince - k i Pariste
katr srtnda dolaan, koyu renk giysiler giyen ve ken
dilerine zg gizemli bir dil konuan sakall adamla
rn hekim olduklar kolayca ileri srlebilirdi- gld
rye kartlan ak bir davetiye gibiydi. T a b i p ' & Moli
re bunlarla ilgili drt sahne koydu. Bunlarn adlarn
Moliree, gzel bir yemek sonunda, Yunancaya ba
vurarak Boileau bulmutu. Birinci hekimin ad Des
Fonandresti ve insan katili anlamna geliyordu. kinci
si, Bahys, havlayan demekti. ncs, Macrotonun
anlam "yava konuan"d. Drdnc, Tomes, "kesici"
demekti.
Byk bir rezalet kt, nk seyirciler bunlarn
kimliinde sarayn drt hekimini hemen tanmt:
Elie Beda, Sieur des Fougerais, Jean Esprit, Guehault ve kraln hekim ba Valot. Oyundan drt yl sonra
bu ayn Valot, kraln kardeinin kars Henriette! l
drd, ama bu kez kan alarak deil, kendisine hi de
yararl olmamas gereken afyon suyu iirerek.
Drt arlatann sahnede verdii tler seyirciyi
glmekten krp geiriyordu, bu nedenle oyunun tem
silinden sonra hekimlerin Moliree olan kininin ina
nlmaz boyutlara ulam olmas, hi de artc deil.
Ama Palais-Royalin kasas dolup tayordu. ura
s da bir gerek ki teki yazarlarn yaptlar, bu a
dan, pek etkili olamyordu. Bu yazarlar arasnda, so
nunda C ilv e li A n a adl iyi bir oyun yazmay baaran,
Molirein eski dman Donneau de Visenin adn
ayr tutmamz uygun olur. Molire kendisiyle bart,
211

oyununu sahneye koymak zere ald ve De Visenin

yapt baar kazand.
Ama Molirein gen dostu Jean Racine yle bir
ey yapt ki ynetmenin az bir kar ak kald hay
retten. Palais-Royal topluluu, aralk ay iinde, Burgonya Konann B y k s k e n d e r in provalarna bala
dn -h em de Jean Racineden haberli olarak- deh
et iinde kefetti. skender roln oynayan La Gran
ge, nl Floridor ile rekabete gireceini syledi. Bu
nun zerine, Palais-Royalin ynetmeni ban elleri
nin arasna alp kt kt dnmeye balad, nasl
dnmesin, s k e n d e r 'in geliri Konakn rekabetiyle
byk lde azalacakt.
oktandr sahnede olan bir oyunu rakip bir tiyat
roya vermesinin nedeni Jean Racinee sorulduu za
man yle yantlad: Palais-Royal topluluunun s k e n
d e r ' i yorumlayndan honut deildi, onun dncesi
ne gre, oyunu Burgonya Konanda gerek yerini bu
lacakt.
ki yazarn dostluu bak kemiesine son buldu
ve artk Molire, Racineden hep nefret edecekti.

212

22. FKEL IK
"Ve y a y zmle cra bir ke bulm ak...
A dam dankaan

Racinein ihanetinden sonra Molire tekrar hasta

oldu ve meslei alannda yabana atlmaz bir uzman
olan her zamanki hekimi Mauvillainin ziyareti gide
rek sklat. Ama ne var ki, Mauvillain bile, Palais-Royalin yneticisinin hastalnn nasl bir dert olduu
nu kesinlikle saptayamad. Belki de en dorusu tepe
den trnaa hasta olduunu sylemekti. Ve hi kuku
suz, bedensel aclarnn yan sra srekli karasevda n
betleri eklinde ortaya kan bir ruhsal hastalktan da
ac ekiyordu. Gzlerinde, btn Paris ikarartc gri
bir rtye brnmt. Somurtmasna karn yz tik
lerle seiren hasta, hasta bir ku gibi tyleri diken di
ken, ou zaman alma odasndan dar kmyor
du.
Molirei tedavi etmek ok zordu. Durmadan ila
istiyor ve doktor Mauvillain, almas gereken saatleri
titizlikle saptayarak kendisine bir yn ila veriyordu,
gelgeldim bizim hasta hekimin tlerini iyi uygulam
213

yordu. Hastalk hastas vcudunda neler olduunu an

lamak istiyor, nabzm sayyor aklna karanlk dnce
ler getiriyordu.
Ocak 1666da, Racine son bir darbe daha indirdi
Moliree. Dul Du Parc, Burgonya Konana geece
ini bildirdi. Bu haber karsnda Molire sert bir ya
nt verdi ve olaya armadn, Thrse-Marquisein
Racine tarafndan ayartldnn gn gibi ortada
olduunu syledi.
Mauvillainin ilalar m iyi geldi, yoksa hastaln
saldrlarm vcut kendisi mi savuturdu? Her neyse!
Ama uras kesin ki, ubat sonunda tekrar dzenli ola
rak tiyatrosuna almaya balad Molire. lkbahar
aylar iinde, A d a m d a n k a a n y a d a f k e li A k adl ye
ni bir oyun yazd. Yaamn aldatclna kar kan
ve doal olarak yalnz olan bir drst insann zeriney
di oyun. Hastasnn ruhsal durumunun ak bir ekil
de izildii bu yapt, Molirein doktoru yakndan in
celemeyi dnm olmal. Zaten Mauvillainin onu
bilmesi ok olas.
Uzmanlarca Molirein en gl yaptlarndan bi
ri saylan A d a m d a n k a a n seyirci bakmndan byk
bir baarya ulamad. lk temsil pek az hareketliydi.
Racinein dostu olan seyircilerin biri, oyunun ilk tem
siline gittiini w& A d a m d a n k a a n n baarszla ura
dm kendisine aktarmann ho bir ey olacan d
nd. Molirein nefret ettii Racinein bu kskan
adama verdii yant belirtmemiz uygun olacak. yle
dedi:
- Sahi! Orada mydnz? Ben yoktum. Bununla

214

birlikte, inanmyorum size. Molire kt bir oyun yaz

m olamaz. Gidip bir kez daha grn.
A d a m d a n k a c n ' m balarnda Molirei tasaland
ran bir olay oldu. Molire bir oyun yazsn da olay k
masn, bunun olanaksz olduunu hepimiz biliyoruz.
Alkn Parisliler oyunda hemen portreler aramaya
koyuldular ve oyunun kahramannn veliahtn lalas
Dk de Montausierden bakas olmad sylentisini
yaydlar.
Bu sylenti hemen dkn kulana geldi. Molirein oyunu hakknda hibir bilgisi yoktu, ama Moli
re kendisini sahneye getirirse ancak alay etmek ama
cyla getireceine karar verdi. fkelendi ve Molirei
ilk frsatta bastonuyla gebertinceye kadar pataklayaca
n syledi. Dkn savurduu tehditler kibar dostlar
tarafndan Moliree yetitirildi, bunun zerine, akl
dengesi zaten epeyce kark olan adamcaz akl al
maz bir korkuya kapld.
Montausier ile karlamamak iin trl cambaz
lklar yapt, ama yazlan bozulmaz, kanlmaz karla
ma gerekleti. Kral A d a m d c n k a a n ' grmeye geldii
zaman, Montausier de salonda bulunuyordu. Molire
kulise snmaya karar verdi, ne var ki oyun bittii za
man gelip Dk de Montausiernin kendisiyle gr
mek istediini sylediler. Bunu duyunca Molirein
korkusu dehete dnt, bu durum karsnda a
ran araclar, Montausiernin kendisine bir ktlk
yapmay dnmediini akladlar. Yz kt gibi,
elleri titremeler iinde, Molire dkn huzuruna gel
di. Ksa bir sre sonra, rknts aknla dnt:

215

Montausier ona sarld ve Alceste gibi soylu bir insa

na model olduu iin onur duyduunu belirterek se
kin szcklerle kendisine teekkr etmeye balad.
Dk, yazarn gnln ald ve o andan itibaren ona kar
ok olumlu bir tavr taknd. in ilgin yan u ki,
Molire, Alcesteini yaratrken Dk de Montausieryi
bir an olsun aklna getirmi deildi.
Bununla birlikte, sarayda kazand baar ve yk
sek sanatsal deerlerine karn, Palais-Royalde nem
li bir i yapmad oyun. Bunun zerine, oyuncular ge
lip, o srada Palais-RoyaPde oynamakta olduklar, ya
l Pierre Corneillein A t i l l a ' s n m bile geleceinin pek
parlak olmadn bildirerek ynetmenlerinden yeni
bir oyun yazmasn rica ettiler.

216

23. BUYULU KLAVSEN

Oyuncular istedikleri yeni oyuna kavutular ve

Molirein yeni fars Z o r a k i T a b ip 6 austos 1666 g
n seyircinin karsna kt. Fars sevimliydi, Paris se
yircisinin ok houna gitti ve mevsim iinde kasaya onyedi bin lira getirdiine gre ok iyi i yapt. Buna pek
aldrmayan Molire bu farsn vr zvr bir gldr ol
duunu, dnlmesi gereken eyin farslar olmad
n, aralk aynda Saint-Germain-en-Layede yaplacak
olan grkemli elenceler iin iyi bireyler hazrlamak
zorunda olduklarm bildirdi. Ancak, bu elencelerden
ve Z o r a k i T a b i p ten ok daha nce, buraya almamz
gereken ok nemli bir olay oldu o yl.
O dnemde Fransada, "Veliahtn Oyuncular
Topluluu" adl bir ocuk tiyatrosu vard. Topluluu,
orgcu Raisinin kars bayan Raisin ynetiyordu. Bu
topluluk bir sre tarada temsiller verdikten sonra Pa
rise geldi.
Bayan Raisinin byk bir bulu yetenei olan ko
cas, bu yeteneklerinden yararlanarak, yapmcsnn is
tei zerine kendi kendine, insan eli demeden, eit
li mzik paralar alabilen bir klavsen yapt: Adeta
bir byl klavsen. Hi kuku yok ki byl alet hal-

217

km zerinde artc bir etki yapt ve kraln hakknda

ok eyler duyduu klavsenin sarayda gsteri yapmas
buyruu verildi. Sonu ackl oldu: Kendi kendine a
lan aletten kan ilk sesi duyar duymaz kralie bayld.
Kuku uyandrc harikalara armas ok g olan
kral klavsenin almasn buyurdu ve seyircilerin a
kn baklar arasnda, aletin iinden, tortop olmu, he
yecandan tir tir titreyen, akl almaz lde kirli ve
klavseni alma marifetini gsteren bir ocuk kartl
d.
ocuun ad Michel Barondu. Burgonya Konann merhum oyuncularndan Andr Baronun oluy
du, bayan Raisinin ocuk tiyatrosunda grevliydi. o
cuk oyuncular Palais-Royalde birka temsil verdiler,
on yandaki yetim ocuk benzersiz gzellii ve mis
li grlmemi sanatsal yeteneiyle hemen dikkatleri
ekti.
Molire, bu ocuun gelecekte Fransz tiyatrosu
nun yldz olacan herkese ilan etti. Baronu bayan
Raisinin ellerinden kurtarp eitip yetitirmek zere
evine ald. Tiyatro ileri ve ortak ev dnda karsyla
hibir ilikisi kalmam olan hasta ve yalnz ynetmen
bu yetenekli ocua yrekten baland. Olu gibi ze
rine titredi, takn ve kstah kiiliini dzeltmeye a
lt, ona tiyatro sanatn retti ve ksa zamanda ola
anst sonular ald.
Armande ocuktan gck kapt iin Baronun
Molirein evinde oturmas sorun olmaya balad. Bu
davrann ak-seik bir nedeni yok. Molirein, ara
lk aynda yaplacak olan krallk enlikleri iin hazrla
218

d M e lic e r te adl pastoral oyunda Myrtill roln zel

likle Baron iin yazmaya kalkmasnn, bu davran
zerinde etkin olmas ok mmkndr.
"Musalar Balesi" ad verilen bu enlikler aralk
aynda Saint-Germainde balad. Livresi, uzman saac de Benserade tarafndan yazlan bir byk bale,
kral, Mademoisselle de La Valliere ilk dans ettii iin
byk bir baar salad. Ama Melicertee gelince,
oyun ancak bir kez oynand: Armande ile Baron bu
pastoralin daha sonraki yaamna ok byk zarar ver
diler. Ya Baronun saygsz davranlarna, ya da oyna
d oban kz Eroxene rolyle ikinci planda kalacak
olmasna sinirlenen Armande ilk temsilden nce ocu
u tokatlad.
ok gururlu olan velet, topluluktan ayrldn ke
sinlikle bildirmek zere Moliree kotu. Kalmas iin
yalvarrken Molire alayacak durumlara girdi, ama
Baron diretti ve ilk temsili tehlikeye atmamasn, Myr
till roln hi olmazsa bir kez oynamasn salayncaya kadar ynetmenin anasndan emdii st burnun
dan geldi. Baron neriyi kabul edip bir kez oynad ve
sonra kraln huzuruna kp Armande ikyet etmek
ve Molirein topluluundan ayrlmasna izin istemek
cesaretini gsterdi.
Kral ona istedii izni verdi ve Baron eski yerine,
yani bayan Raisine dnd.
Molire buna ok zld. Myrtill rolnde Ba
ronun yerini dolduracak kimse olmad iin M e lic e r te '\ afiten indirmek gerekti, bunun zerine Molire
ksa bir sre iinde, C o r y d o n adl ve iinde dans eden
219

ingenelerin, byclerin, eytanlarn ve ayn soydan

bir takm yaratklarn cirit attklar, anlamsz, suyuna
tirit bir pastoral rptrd. C o r y d o n "Musalar Bale
s in e girdi, ancak oyunu Lullinin besteledii gzel m
zik kurtard.
C o r y d o n un dnda enliklere bir perdelik bir gldr-bale soktu. S ic ily a lI y a d a R e s s a m A k 5 ocak
1667 gn oynand.
Saint-Germain enliklerinden sonra Molire yata
a dt, bu kez gerekten ok hastayd: Akcier ka
namas geiriyordu. Yaknlar ciddi olarak tasaland
lar ve hekimler kendisine hemen bakentten ayrlmas
buyruunu bildirdiler. Yerinde bir tt bu. Krsal
blgeye gtrlp gerektii gibi stle beslendi. Hazi
ran aynda ayaa kalkmay baard, baarmakla kalma
yp tiyatroya dnd ve btn yaz mevsimi boyunca oy
nad.

220

24. DRL VE YENDEN LM

"Gldrii oymctlanmzn hkmetsiz
edememeleri tuhaf bir ey. Onsuz, l
kemizde hibir dram sona etmezdi."
G o g o l, T iy a tr o d a n k

1667 yl nemli bir yl oldu, nceki baarsz yla

hibir bakmdan benzemiyordu. Yaamlarn izledii
miz iki insan, Fransa kral ve Palais-Royal Tiyatrosu
ynetmeni, bu yl iki dnce gelitirdiler.
Kral, iki yl nce len spanya kral IV. Philippein kz olan, kars Marie-Thrsein, Hollandada
ki spanyol smrgelerinde miras hakk olduunu d
nyordu.
Kraln oyuncusunun dncesi daha kk kap
samlyd, ama kraln Fransaya yeni topraklar kazan
drma tasarsndan duyduu heyecandan daha az deil
di onun cokusu. Uygulanan tedavi sonunda, yznde
ki kuku uyandran krmz lekeler ve gzlerindeki
uursuz ate silinip gidince, Molire bir dolaptan T a rtu f f e n yazmasn kartp dzeltmeye koyuldu. T a r
tu f f e ad P a n u lp h e olarak deitirildi ve Panulphe laik
221

lemek iin kilise giysilerini kard zerinden. Sonra

Molire, Kutsal Kitaptan yapt alntlarn ounun
zerini izdi, tehlikeli blmleri yumuatmak iin elin
den geleni yapt ve oyunun sonunu yeniden yazd.
Dikkat ekici bir sondu yeniden yazd, Tartuffe
ya da Panulphe namuslu insanlar ykmay baarp da
zavalllarn kurtulmalarna olanak kalmad sanld
srada kurtulu yolu alyordu ve bunu kral salyor
du. te tam o kader annda gkten zenbie inmie
benzeyen bir polis yneticisi elin kopuunu tutukla
makla kalmyor, stelik etkili bir konuma yapp lke
de kral olduu srece namuslu insanlarn tasalanma
malar gerektiini ve serseri tayfasnn kraln kartal
baklarndan kurtulamayacan sylyordu. Yaasn
kral! Yaasn polis yneticisi! Onlar olmasayd, Moli
re T a r tu f f e bilmem ki nasl sonulandrrd. Gene
ayn ekilde, bu olaydan yz yetmi yl sonra, hasta bir
yergi yazar, Saint-Petersbourgdan gelen, bana bir
at kuyruu takm jandarma tam annda yetimeseydi,
R e v i z o r adn verdii olduka tannan oyununu bil
mem ki nasl bir sonuca balard.
Dzeltmeleri yapp yeterli olduklarna karar ve
rince, kraln evresinde kurnaz kurnaz dolamaya ba
lad yazar. ok ykseklerde bulunan kralsa, bulundu
u gklerden, ayaklarnn altnda bulunan Hollanday
gayet kolay ve gznn nnden yitirmeden izlemeye
koyulmutu. spanyol hukukular, Marie-Thrsein,
dolaysyla* kral XIV. Louisin spanyol smrgeleri
zerinde hibir haklar bulunmadn ustaca ve ayrn
222

tl bir ekilde gsterirlerken kral, iin ok uzadna

karar verip hukuksal tasarsn bir yana brakt. Her
ey hazrd: Bakanlar Portekiz, ngiltere ve teki lke
lerin onayn salamlard ve ortalkta, byk olaylar
dan nceki uursuz sessizlik vard. Paris canland. a
tafatl giyinen valyeler birden ciddiletiler, elence
lerden uzak durmaya baladlar ve sava pelerinlerini
giyder.
Palais-Royalin ynetmeni uygun zamann geldii
ne karar verdi. Kandrc bir glmsemeyle kraln hu
zuruna kt, yazmay gsterip oyununu nasl dzeltti
ini anlatt. Kral oyuncuya iyilik dolu gzlerle bakt ve
hi kukusuz baka bir ey dnrken, oyuna kar ol
mad anlamna gelebilecek belirsiz bir cmle syle
di... Molirein gzleri parldad ve kraln yanndan ay
rld.
valye Molire kar kmaz kraln yanna mare
al Turenne girdi. Fransz svarilerinin Hollanda ze
rine yrtmekte olduunu spanya ve Hollandada he
nz kimse anlamam. Sava balyordu.
Monsieur de Molire ve oyuncular, top seslerin
den uzakta, harl harl T a r tu f f e n , yeni adyla D o l a p nn provalarn yapyorlard. 5 Austos, o unutul
maz ilk gn, halk Palais-Royalin zerine saldrd. Ge
lir bin dokuz yz liraya ulat, baar ok bykt.
Ama, ertesi gn, Paris mahkemesinin bir mbairi Palais-Royale geldi ve mahkeme bakan Guillaume de
Lamoignonun temsillerine hemen son vermelerini is
teyen resmi kararn Moliree teslim etti.
Molire hemen Orlans desine kotu, o da bir
223

yaknn mahkeme bakanna yollad. Bakan da, kral

D o l a p 'ya izin vermemi olduu iin elinden bir ey
gelemeyeceini zlerek bildirdi. Bunun zerine Moli
re, bakan Lamoignonla iyi ilikileri bulunan kadm
dostu Boileauyu yanna alp bakan grmeye gitti.
Gittikleri yerde ok iyi karlandlar. Bakan, tanrta
nmazlk sulamalaryla bunaltmad yazar, oyunun
tehlikeli olduunu sylemedi, tam aksine, Molirein
bol bol gnln alarak yazarlk yeteneinin hakkn
verdi. Lamoignon ok kibar davrand, ancak kral bu
olay bir zme balamad srece D o l a p 'mn tem
siline izin veremeyeceini kesinlikle bildirdi.
Molire, T a r tu f f e uruna olduu kadar hibir oyu
nu iin canla bala savamad. Gvenilir bir arkada
n, eski dostu ve rencisi La Grange ve Sieur de La
Thorillirei artt, onlardan hemen bir posta araba
sna binip, kraln Flandresdaki genel kararghna git
melerini istedi.
La Grange ve La Thorillire yanlarna bin lira alp,
iinde bir dileke bulunan antayla birlikte yola kt
lar. Molire, dilekesinin sonunda, varlklar en ma
sum gldrlerin bile yazlmasna engel Tartuffelerin
gazabna kar kendisini korumasn istiyordu kraldan.
Molire, ayrca oyunun, anl seferinden dnd za
man hkmdar elendirmekten, ad bile btn Avru
pay titretmeye yeten insan glmsetmekten baka
bir ama gtmedii konusunda krala gvence veriyor
du. Molire, La Grange ve La Thorillire'i kucaklad
ve 8 Austos gn, onlar Flandresa gtrecek araba
yolun toz bulutlar arasnda gzden kayboldu.
224

Pariste herkesin aznda sadece "Tartuffe" ve

"Dolap" szckleri vard ve haber ayn l l inde pat
lak verdi. Btn Paris bapiskoposluun buyruunu
okumaya koyuldu:
"Bize bildirildiine gre bu ayn beinci cuma g
n, dine zararl olduu oranda, riyakrlk ve sahte so
fuluu mahkm etmek kisvesi altnda, gerek merha
met sahibi herkesin sulanmasna yol aacak olan ok
tehlikeli bir komedi, Dolap yeni adyla bir Paris ti
yatrosunda temsil edilmitir..."
Pariste herkes barp aryor, buyruu okuyor
du, Molirein dmanlar sevinirken 5 Austos gn
temsilde bulunmayan tiyatro merakllar zntden
kahroluyorlard. Bapiskopos buyruunun biraz daha
aasnda, zellikle, kraln devletin selameti iin haya
tn tehlikeye att bu kutsal varln esirgenmesi ve
Tanrnn zafer ihsanna kavumas iin ateli dualar
edilmesinin uygun olaca bir dnemde, merhametin
urad ar hakaretleri gren o, bapiskopos oyu
nun, sadece oyunun oynanmasn yasaklamam oldu
unu, ayn zamanda halk huzurda ya da zel toplant
larda oyunu okumann ya da dinlemenin aforoz ceza
syla cezalandrlacan yazyordu. Bapiskopos, Sainte-Marie-Madeleine ve Saint-Severin kiliseleri bapa
pazlarnn bu buyruun uygulanmasnn denetimiyle
grevli olduklarn bildiriyordu.
"Paris, on bir austos bin alt yz altm yedi."
Buyruk ok sert ve ok ard: Budalalar bile anla
yabilirdi bunu ve Parisliler D o l a p 'nn iinin tamam
olduunu anladlar. Ama Molire, kendisi iin ok deVlolicrc Eifendi

225/15

erli olan yaptn kurtarmak iin bir giriimde daha

bulundu. Dostlarndan biri, ya da belki bir ksm dost,
D o l a p y savunan bir mektup yaynlad. Bouna.
Molire iin Paris ekilmez olmutu. La Grange
ile La Thorillirein dnlerine kadar Palais-Royal
temsillerini askya ald ve Sieur de Beaufort adnda bi
rinden yll drt yz liraya bir daire kiralam olduu
Paris yaknlarndaki Auteuil kyne gitti. De Beau
fort, Moliree bir mutfak, bir oda, bir yemek salonu,
tavan arasnda iki oda ve parkta gezinme hakkn sa
lyordu. Molire, ayrca dostlarnn kendisini ziyarete
gelebileceklerini dnerek, yirmi liraya bir oda daha
kiralad. Esprit-Madeleinei yanna almak ve onu AuteuiPde zel bir yatl okula vermek konusunda Armandela anlat. Molirin konuk arlayaca gn
lerde a Laforestin (Pariste sylenildiine gre,
Molire, yeni oyunlarnn komik olup olmadn anla
mak iin herkesten nce a Laforeste okurmu...)
gelip yemek hazrlamas konusunda da uzlatlar. Gn
lk iler iin, Martine adnda bir hizmeti tuttu. Auteuile, Plutarkhos, Ovidius, Horatius, Caesar ve Herodotosun yan sra dostu Rouhaultnun ithafl fizik
kitabn da gtrd.
Bylece, T a r tu f f e n yazar Pariste grnmez ol
du.
yle de olsa, konuk gelecek dostlar iin ngr
len oda uzun sre bo kalmad ve ilk gelen gerek ve
sadk dostu Claude Chapelle oldu. Drt bir yanna a
rap ieleri deyerek oraya gzelce yerleti. Bylece
eski okul arkadan teselli ediyor ve onunla Sieur de
226

Beaufortun sararan parknda dolayordu. Eyll ayn

da, parkn btn yapraklar sararnca, La Grange ile
La Thorillire ayaklarnn tozuyla Auteuile geldiler.
Ynetmenle kucaklatktan sonra oyuncu eliler kra
ln salnn iyi olduunu ve savan kazanlm oldu
unu sylediler. T a r tu f f e 'e gelince, kral dilekeyi iyi
karlam, ancak temsil sorununun zm iin sava
tan dnnn beklenmesini istemiti.
Kral sava kazanmt ama T a r tu f f e daha az inat
la savamam olan Monsieur de Molire yenik d
mt. Lazare(*) dirilmi, ama ancak 5 austos aka
mna kadar yaayabilmiti.

(*) Yuhanna'ya gre Incil'de (Bap XI. 144). sa'nn lyken dirilttii arkada.
(ev.)

227

25. AM PHTRYON

Molire krlar ve doay sevmezdi. Bizim oyuncu

tam anlamyla bir kent insanyd, Paris ocuuydu.
Ama aile hayatnn mutsuzluklar ve almalarla ge
en yllar onu ylesine ypratmlard ki Auteuil srg
n artk kanlmaz olmutu. Parisle olan ilikilerini
tiyatro ve sarayla snrlandrmt ve oyun olmayan
gnleri Auteuildeki tavan arasnda, Sieur de Beaufortun mevsimlere gre deien parkna bakarak gei
yordu. Chapelle hemen hemen srekli olarak kye
yerlemiti ve zaman zaman baka dostlar da geliyor
du: Boileau, La Fontaine ve hazan onlarla birlikte,
Molirein yaptlarnn vurgunu olan bir diplomat,
Kont de Guilleragues ve Chapellein bir dostu olan
Kont de Jonsac.
Molirei almasndan ayrmak, edebiyat konu
mak, bakalarnn yazd kt iirleri okuyup, zellik
le, Paris bapiskoposu Prfixe hakknda yergiler dz
mek iin Auteuile geliyorlard. Bu toplantlar ou
kez Chapellein odasnda yenen akam yemekleriyle
sona eriyordu. Bu yemekler bata De Jonsac olmak
zere herkes tarafndan ok beeniliyordu.
Bu akam yemeklerinden birinde, nedeni bilin
228

mez, arap taynn iki katna karmt Chapelle.

Kendini pek iyi hissetmeyen Molire, arap nerisini
geri evirip neeli arkadalaryla ksa bir sre kaldk
tan sonra odasna ekildi. tekiler akam yemeini sa
bahn ne kadar uzattlar ve o saatte, yaamn ken
dileri iin ekilmez olduunu farkettiler. ounlukla
Chapelle konuuyordu. Auteuil oktan uykuya dalm
t, hatta horozlar bile tmeye balamt.
- Bolarn bou, her ey bof*) diye ac ac hay
kryordu Chapelle parman tehditle sallayarak.
- Tamamen senin gibi dnyoruz, diye yantl
yordu kadeh arkadalarndan biri, devam et Chapel
le!
Chapelle bir ie daha krmz arap iti, bu iin
deki kargaay daha da azdrd.
- Evet, diye srdrd konumasn, evet, zavall
dostlarm, her ey bo! evrenize bakn ve bana ne
grdnz syleyin!
- Hibir ey grmyoruz, diye karlk verdi Boi
leau acl gzlerle evresine bakarak.
- Bilim, edebiyat, sanat bunlarn hepsi bo, bo
olu bo! diye haykrd Chapelle. Peki ak? Ak nedir
bahtsz arkadalarm?
- Bir lt, dedi Jonsac.
- Katiyyen! diye yantlad Chapelle. Hayat ac-,
dan baka bir ey deil, drt bir yanda hakszlklar,
mutsuzluklar!
4
Ardndan alamaya balad Chapelle.
( ) Incil.

V aiz.

B;p 1. (ev.)

229

Duygulanan arkadalar kendisini teselli ederler

ken, o u lgn ary yapt:
- Ne yapmal, dostlarm? Eer hayat simsiyah
bir boluksa, brakp gitmek iin ne bekliyoruz! Hep
birlikte gidip boulalm! Bakn, dardaki dere bizi a
ryor.
- Peinden geliyoruz, dedi dostlar.
Grlt oald. Kap ald ve eikte bir paltoya
sarnm, banda gece takkesi ve elinde bir amdanla
Molire grnd.
- Ne yapyorsunuz? diye sordu.
- Hayat ekilmez! dedi Chapelle alayarak. Elve
da, Molire, ebediyyen elveda! Biz boulmaya gidiyo
ruz.
- Gzel bir tasar, diye yantlad Molire keder
le. Ama beni unutmu olmanz ok kt bir ey. Sizi
dostum sanrdm.
- Hakl! diye haykrd altst olan Jonsac. Tam
bir domuz gibi davrandk. Haydi gel sen de bizimle bo
ul Molire!
Btn dostlar Moliree sarldlar ve sonra:
- Haydi gidelim! dediler.
- Pekl, gidelim, dedi Molire. Ama biliyorsu
nuz, dostlarm, akam yemeinden sonra boulmak
ho bir ey deil, nk insanlar bunu ikinin etkisiyle
yapm olduumuzu syleyecekler. Byle yapmamal
yz. Haydi, imdi gidip yatalm, sabaha kadar uyuyar
hm ve saat onu alnca, ykanp temizlendikten, uygun
bir kla girdikten sonra bamz dik olarak rmaa gi
deriz, hi olmazsa herkes gerek filozoflar gibi boul
230

duumuzu grr.
- Harika bir dnce! diye haykrd Chapelle,
Moliree bir kez daha sarlarak.
- Seninle ayn fikirdeyim, dedi Jonsac, sonra ba
n arap bardaklarnn arasna sokup hemen uykuya
dald.
Molire, Martine ve teki iki hizmetinin yard
myla, mstakbel mntehirleri kllarndan, perukala
rndan ve hrkalarndan kurtarp yataklarna yatrmak
iin bir saat urat. Her ey dzene girince odasna
dnd, tekrar uyumay baaramad iin oturup g
ne douncaya kadar kitap okudu.
Sabahleyin, nedendir bilinmez, ortak intihar erte
lendi.
Kzlderili edebiyatnda ilgin ama ok uygunsuz
bir yk olduu sylenir. Bu ykye gre, bir tanr bir
insann klna girer ve evde bulunmad srada ada
mn karsn batan kartr. Koca eve dnnce ortalk
karr. Mahkemenin gerek koca olduuna karar ve
rebilmek iin iki davac arasnda bir ak yarmas d
zenler. Doal olarak da Tanr galip kar bu yarma
dan.
nsan klna giren Tanr yksn grek yazar
Euripides ile Romal yazar Plautus ilediler. Bu ko
nuyla Franszlar da ilgilendiler ve Rotrou 1636 ylnda
sahneye konan B e n z e r le r adl bir oyun yazd. Molire
deiik yazarlardan yararlanarak ilgin bir manzum
oyun kaleme ald. A m p h i t r y o n adl bu gldr ilk kez
13 Ocak 1668 gn oynand. Mevsim boyunca yirmi
dokuz kez tekrarland ve iyi haslat yapt. Bunun ar
231

dndan, tam olarak tiyatroya balanan Donneau de Visenin Z a m a n e D u l u , Molirein S ic ily a l' s ve yal
Corneiilein A t i l l a s sahneye geldi. Ama haslat bak
mndan bu oyunlarn hepsi A m p h i t r y o n ' u n gerisinde
kald.
Oyunlarn yksek kiilere adadn bildiimiz
Molire, A m p h i t r y o n ' u anl Condye armaan etti,
ama Cond adnn bir kitaptan daha ok, ordularn ba
na yaraacan eklemeyi ihmal etmedi.
Barn geliini ve Flandren bir blmnn Fran
saya katln kutlamak iin Versaillesn yeni bahe
lerinde enlikler dzenlendi. Saray yazar G e o r g e D a n d in y a d a a k n K o c a adl perdelik dzyaz gld
r yazd. Soylularla akrabala merakl olduu iin bir
soylu kadnla evlenen ve kendisini saygszca aldatan
kadn yznden mutsuz olan bir kentsoyluyu konu al
yordu oyun.
Oyun bitip de ierii ortaya knca, dostlan Moliree bir Parislinin George Dandin kimliinde kendi
sini tanmakta gecikmeyeceini, korkun rezalet kar
tp, u ya da bu biimde almaya alacan haber
verdiler. Molire dostlarnn tlerine teekkr etti
ve bu adamla oyunu uzlatrmann bir yolu olduunu
syledi. Ayn akam, temsil srasnda, kendisini Dandinde tanmas sz konusu olan kentsoyluyla karla
t kurnaz ynetmen, bo bir zaman olup olmadn
renmek istedi ve yeni oyununu kendisine okutmak is
tediini belirtti kibarca. aran kentsoylu vaktinin
her zaman olduunu, rnein ertesi gn, oyun biter
bitmez konuklarnn emrine amade olduunu bildirdi.
232

- Yarn bana gelir misiniz? diyerek dolat Pa

risi bir batan bir baa. Bir gece toplants yapyoruz.
Ve ciddi bir ekilde ekliyordu:
- Ha sras gelmiken syleyeyim, Molire yeni
oyununu bizim evde okumak iin izin istedi.
Ertesi gn, kentsoylunun salonunda ylesine ok
insan vard ki masaya yaklancaya kadar akla karay
seti. Ve o gnden sonra ev sahibi Molirein ateli
bir hayran oldu.
D e m d in i ksa bir sre sonra C im r i adl, ok nem
li bir gldr izledi. Bu durumda, Auteuiln havas
nn hasta Moliree yararl olduunu ekinmeden ileri
srebiliriz.
Bu yln son gnlerinde, 11 aralkta, ksa bir sre
nce Burgonya Konanda Racinein A n d r o m a q u e ' \n \
oynayarak nlenen Thrse-Marquise Du Parc ld.
Olgunluk anda byk bir trajedi oyuncusu olan bu
byleyici dansz, bylece dnyamzdan ayrlyordu.
Molire nankr oyuncunun ihanetlerini balad ve
ruhu iin huzur diledi.

233

26. BUYUK DRL

Bir oyuncunun yaam cilvelerini, ini ve klar

n kim aydnlatabilir? 1664 ve 1667 ylnda sahnelen
memi bir oyunun 1669 ylnda oynanabilmesini kim
aklayabilir?
Bu yln balarnda kral Molirei artt ve ona:
- T a r tu f f e ' oynamanza izin veriyorum, dedi.
Molire elini kalbinin zerine koydu, ama bu za
yflk ann hemen savuturup kral saygyla selamlad
ve dar kt. Vakit kaybetmeden provalara balad.
Tartuffe rol Croisye emanet edilmiti. Moliree ge
lince Orgonu oynuyordu, Hubertse bayan Pernelleleecekti. La Thorillire, Cleanted; La Grange ise Valrei canlandracakt; Marianne Madame de Brie ve
Elmirei Armande oynuyordu.
imdi T a r tu f f e y a d a D o l a p adyla anlan, bu di
rilmi oyunun ilk temsili 5 ubat gn gerekleti.
Oyun baar kazand desek, demek istediimize yet
mez. T a r tu f f e ' n ilk temsili bir tiyatro olay oldu Pa
riste, haslat iki bin sekiz yz altm lira gibi o zama
na kadar grlmemi bir dzeye kt.
lk temsil gn Molire krala bir mektup gnder
di:
234

"Hametmeap!
"Hastas olmak erefine nail olduum ok drst
bir hekim, kendisine Majestelerinin bir ltfunu sala
yacak olursam, beni otuz yl daha yaatmaya sz veri
yor ve noter huzurunda bu ykmll kabul ediyor.
Bu sz zerine, kendisine, bu kadar a gzl olmad
m, beni kendi elleriyle ldrmemesinin bana yetece
ini syledim. Bu ltuf, Hametmeap, Vincennes kra
liyet kilisenizin ...nn lmyle boalan bapiskopos
luk kurulu yelii. Byle bir ltf, sizin hayrlarnzla
hayata dnen Tartuffen byk dirili gnnde Ma
jestelerinizden istemeye cesaret edebilir miyim? Birin
ci ltuf sayesinde sofularla bartm; kincisi ise, he
kimlerle barmama derman olacak.
"Hi kukusuz, iki ltuf birden ok fazla, ama bel
ki Majesteleriniz iin o kadar fazla deildir!
"Ve, sayg dolu bir umut krntsyla, yksek onur
larnza sunduum dilekenin yantn bekliyorum."
Sz konusu olan, doktor Mauvillainin olu iin
bir bapiskoposluk kurulu yeliiydi.
Kral Molirei artt ve iki adam, birka yl n
ce T a r tu f f e ' n ilk perdesinin temsilinden sonra ol
duu gibi hahaa kaldlar. Kral Moliree bakt ve d
nd: "Ne de olsa iyice yaland!"
- Peki, sizin doktor ne yapyor size?' diye sordu
kral.
- Hametmeap! diye yantlad Molire, undan
bundan konuuyoruz. Zaman zaman ila veriyor,
ama, tleri ne kadar kesin olursa olsun, almyorum
verdii ilalar ve bu yzden hep iyileiyorum Majeste235

leri!
Kral glmsedi ve doktorun olu gz koyduu g
reve hemen kavutu.
T a r tu f f e mevsim iinde otuz sekiz kez temsil edil
di ve tutulan hesaplara gre genel durum yleydi:
C im r i, on bin be yz lira, G e o r g e D a n d i n alt bin,
A m p h i t r y o n iki bin yz otuz, A d c m d a n k a a n iki bin,
Pierre Corneillein R o d o g u n e ' n seksen sekiz lira gibi
bir tuhaflk ve T a r tu f f e krk be bin lira.

236

27. MONSEUR DE POURCEAUGNAC

Kahramanmzla birlikte yaam olan insanlar bu

dnyadan birer birer gyordu.
T a r tu f f e ' n ilk oyunundan yirmi gn sonra Molirein yal babas Jean-Baptiste Poquelin hakkn rah
metine kavutu. Acemi oyuncunun para istemeye gi
dip babasn ileden kard gnler ok gerilerde kal
m, kprlerin altndan ok sular gemiti! Babann
yaamnn sonuna doru her ey tersine dnm, yal
Poquelinin zor durumlarda yardmna nl oul ko
mutu birka kez.
Baba dnya deitirdi, oul almalarn srdr
d. 1669 ylnda Louisnin Chambordda dzenledii
enlikler iin Molire M o n s ie u r d e P o u r c e c u g n a c adl
bir gldr-bale hazrlad.
Pourceaugnac, Parise geldii zaman, Parisliler
tarafndan alay edilen ve aldatlan Limogeslu bir soy
lu kiiydi. Bakentte ve pek hakl olarak, Pourceaugnacn sahne yaratsn esinlendiren aslnn o dnem
de Limogesda yaad syleniyordu. Limogesdan ge
len bir adam Palais-Royalin bir temsilinde de bulun
mu ve oturduu sahnede kepazelik karmt. Oyun
cularla az dalama girmi, onlara kaba saldrlarda
237

bulunmu ve bunun bedelini Molirein gln nian

tahtas olarak demiti. Taral konuk, P o u r c e c u g n a c grnc kendisini tanm olduu Molirei mah
kemeye vermeye kalkacak kadar fkelendii syleni
yordu. Ama bu herhalde gereklemedi.
Kimileri de, gln bir Pourceaugnac sahneye
getirerek Molirein bir zamanlar kafasna elma atm
olah Limogeslulardan almak istediini ileri sr
yorlard. Bu pek akla yatkn deil. Yirmi yl nce ol
mu bir eyin cn gerekten almak isteyebilir miydi
Molire? Ve stelik Molirein elma yamuruna tutul
duu tek kent Limoges deildi!
Ama Limogeslular, ou zaman, gzlemci ve i
neleyici mizal Parisiilerin gzne batan gln ve
yontulmam davranlaryla Molireden baka yazar
larn da gldr konusu olmulard. Bu nedenle Limo
geslular, gln ve hdk sfatlarn kuanp edebiya
ta girmek iin Molirei bekleyecek kadar sabrl ola
mamlard.
Molire, hekimlere kar giritii ilk saldrlardan
sonra, gldrlerinde bu konuya sk sk dnmt, tp
fakltesi onun iin tkenmez bir gldr kaynayd.
P o u r c e a u g n a c ' m da kendi gln hekimleri, eczaclar
vard, ama ayrca hukukular da eksik deildi: Moli
rein hukuk bilimini, kazai itihatlar inceleyerek vak
tini boa harcamadm ve hileli davalar alaya almak
iin bu bilgilerinden yararlandn gryoruz.
Genel kanya gre fars kaba saba ve yzeyseldi,
ama buna karn elenceliydi, Hubert bir kadn rol
olan Lucttei, bu yalanc Gaskonyal kadn oynar238

ken, Pourceaugnac bizzat Molire stlenmiti. lk

temsil kraln huzurunda 6 ekim 1669 gn Chambordda verildi ve daha sonra Palais-Royal sahnesine
geen fars burada byk bir baar kazand. Mevsimin
en iyi haslatn yapt, hatta bu bakmdan D e m d in ve
C i m r i 'nin nnde bulunan T a r tu f f e ' bile geride brak
t. Bu mevsim iinde sahneye kan otuz oyunun on
ikisi Molirein kaleminden kmt.

239

28.
MISIRLI NEPTNE,
NEPTN APOLLONA,
APOLLON DA LOUSYE DNYOR

1670
yl balarnda, kral Saint-Germain-en-L
yede "Krallk Elenceleri" adl grkemli enlikler d
zenlemeye karar verdi.
Dolaysyla, Molirein ynettii krallk tiyatro
kumpanyas da a h a n e k l a r adl be perdelik bir
gldr-bale oynamak zere Saint-Germaine geldi
30 ocak gn. Gldr-balenin konusunu Moliree
kral vermiti. Bu debdebeli gsteri ve arasna giren
ara oyun ve elencelerde prensesler, ordu generalleri
ve barahiplerin yan sra da, orman, rmak, pnar ve
deniz perileri, deniz kzlar ve su perileri, tahta atlar
zerinde gsteri yapan canbazlar ve hatta dans eden
heykeller yer alyordu.
Molire k l a r da saray soytars Clitidas roln
oynuyor ve birok sarayl bale gsterilerine katlyor
du. Kayalarn zerine oturmular, deniz tanrlarn,
deniz kzlarn ve su perilerini canlandryorlard: Bu
sayede, Kont dArmagnac, Marki de Villerio, baba-oul Giganlar ve daha niceleri yeteneklerini kantla240

mak olana buldulan Borularn sesleri ve inci mhrelerinin grlts arasnda, deniz dibi maaralarndan
bir Neptn ykseliyordu ve sylemeye ne hacet, Nep
tn klna girmi kral herkes hemen tanyordu. Son
ra kral, son ara elencede, enlik fiekleri arasnda gne-tanr Apollon kimliinde sahneye kmak zere k
lk deitiriyordu. Tanr Apollon sarayllarn hayran
lk dolu mrltlar altnda dans ediyordu.
Her ey ok iyi gidiyordu ve daha sonraki elence
gnleri kral saran vg korolarna tank olacaa, bol
bol narin yapl iirler aacaa ve hanmefendiler ile
rini ekerek grek giysileri iinde kraln ne kadar se
vimli olduunu anlatacaa benziyordu. Ama hesapta
olmayan ve Molierei ok etkileyen bir olay oldu. lk
temsilin ertesi gn kraln dansn selamlayan tatl
yanklar duruldu, sonra tmyle durdu. Saray gazete
sinde, kraln gsteriye katldn belirten tek bir sz
ck bile yoktu. Ve birka gn sonra, kraln sahneye
kndan ne gibi izlenimler edindiini sonra baz saf
lar, yksek dzeydeki sarayllardan u souk yant al
yorlard:
- Majesteleri gsteriye katlmad.
Olay ksa sre iinde aydnland. Temsilin hemen
ardndan, kral Racinein yeni yazd B r ita n n ic u s adl
trajedisinde, Roma imparatoru Neronla ilgili olarak
u dizelerin bulunduunu rendi.
...Bir tiyatroda sesini savurmaya gelerek.
Kendisine hayranlk kalnsn diye arklar syleyerek.

Molire Efendi

241/16

Hepsi bu kadar. Ama sahneye klarna hemen

son vermesi iin XIV. Louisnin bu blm okumas
yetmiti.
- Vebalara gidesice alak Racine! diye gcrdad
Molire ksrp tksrarak.
Saint-Germain enlikleri sona erince Molire yaz
mevsimi hazrlklarna koyuldu. Nisan aynda, Molirele birlikte yirmi be yl altktan sonra topal Lou
is Bjart emekli olmak zere topluluktan ayrld. Bu
ie daha kk bir ocukken atlm, Molirele birlik
te gney Fransa yollarnn cehennem scanda kz
arabalarn izlemi ve gldrlerde gen uak rolleri
oynamt. Tiyatro yaamnn sonunda, C im r i' e kur
naz uak La Flechei, Harpagonun diliyle "u alak to
pal kpek"i oynayarak nlenmiti. Louis artk yorul
mutu. Molirein bakanlk ettii grkemli bir toplan
tda, Louis Bjarta yaad srece ylda bin liralk
denek salanmasn ykmlenen bir szleme kale
me almt topluluk. Ve Louis emekli oldu.
Topluluun eksiini gidermek iin Molire taral
bir ift ald tiyatroya. Beauval adyla tannan Jean Pitel tiyatro mesleine, yank mum fitillerinin ularn
keserek balamt. Kars Jean de Beauval, trajediler
de kralie rollerinde, gldrlerde de hizmeti rolle
rinde uzmanlamt. Kar kocaya kendi yntemini
retmek ve taral alkanlklarndan kurtarmak iin
ok ter dkt Molire.
1670 yl, kraln deiik maliknelerinde birbiri
nin pei sra verdii enlik ve elencelerle geti. Bu
enlikler dizisi ksa bir sre iin ac bir olay yznden
242

aksad: Orlans dknn kars Henriette uursuz

doktor Vallotnun ellerinde ld. Saray mateme b
rnd, vaiz Bossuet tabutun banda btn sarayllar
gzyalarna boan, gzelliklerle dolu uzun bir sylev
ekti. Trensel davrann gerei olarak sarayn zeri
ne inen keder hemen o gn dald ve elenceler tek
rar balad. Chambord ormanlar av borularnn sesiy
le yankland ve saray ava kt. Molire ile, etki ve
n sarayda gittike artan Lulli, Chambord enlikleri
iin mzikli bir gldr hazrlamak buyruu aldlar,
ancak bu gldrnn iinde Trklerin de bulunmas
gerekiyordu.
Gerekten de, bir yl nce kral Versaillesda S
leyman Aa adnda birinin banda bulunduu elilik
heyetini kabul etmiti. Olay yle gemiti: lkin Trkler uzun sre bekletilmiler, sonra da Yeni Sarayn
doast bir grkemle bezenmi bir salonuna alnm
lard. Kral tahtna kurulmu ve zerine on drt mil
yon lira deerinde elmas bezeli giysisini giymiti.
Ama deneyimli bir diplomat olan Sleyman Aa
gzn kamatrmak isteyen Franszkr daha ok a
rtt. Yzne yle bir ifade taknd ki sanki Trki
yede herkes, her gn on drt milyon liralk elmas d
eli giysiler giyermi gibi. Ve kurnaz Trkler en kk
bir aknlk belirtisi gstermediler.
Kral, Trk heyetinin davrann beenmedi ve
kraln yzndeki en kk deiiklikleri farketmeye
alkn sarayllar, yl boyunca, ellerinden geldii kadar
Trkleri alaya aldlar. Ve ite bu nedenle, besteci ile
yazar oyuna Trklerle ilgili bir gln blm sokmak
243

buyruunu aldlar. Bu nedenle kendilerine Douda

bulunmu ve Trklerin gelenek ve grenekleri hakkn
da bilgi verecek valye Laurent dArvieux danman
olarak verildi. Molire, Lulli ve dArvieux oyunun tas
lan hazrlamak zere Auteuile ekildiler. Belki de
endieden ileri gelen belirsiz bir duyguyla alt bu
oyuna. Gldrnn ayaklarnn mzik ve bale zerine
oturacan ve oyununun ikinci planda kalacan anla
maya balamt. Bu nedenle, Giovanni-Baptistein
mziinin kral zerinde yapt etkiyi bildii iin, Lullinin etki ve gcnden rkyordu.
K ib a r lk B u d a l a s ite byle olutu. Soylu snfa gi
rerek yksek sosyetenin bir yesi olmak dleri kuran
Jourdain adl bir kentsoyluyu getiriyordu sahneye.
Molirein dncesi gl ve geni olanaklyd. Mon
sieur Jourdainin yannda Dorante adnda bir marki
bulunuyordu - ve soylularn Moliree olan dmanl
nn byk lde artacan tahmin edebiliriz: n
k bu Dorante onur denen eyden nasibini almam
bir servenciydi ve sevgilisi markiz Dorimnein on
dan aa kalr yeri yoktu.
Ismarlanan Trkler ne oldu? Oyunda yerlerini al
dlar. Alaya alnan Jourdaine Mamamouchi diye ha
yali bir unvan verilmiti. Borular alyor ve ba ustu
rayla kaznm Jourdainin huzuruna Trkler giriyor
du. Aralarnda sar mumlarla ssl bir mft vard.
Tren srasnda Trkler hu, hu, hu diye ark syleye
rek eilip bklyor, atlayp zplyorlard. Jourdaini
drt ayak stne getirip srtna bir Kuran koyuluyor
du ve sahne bu minval zere uzayp gidiyordu. Oyu
244

nun Trklerle ilgili blmnn iimde zel bir heye

can yaratmadn belirtmeliyim. Mftnn Jourdaine syledii sekiz yz dizenin ne mene elenceli ol
duu kararn bakalarna brakyorum. Portekizce, s
panyolca, talyanca szckler vard mftnn konu
masnda ve btn fiilleri ne hikmetse (hi kukusuz
gldrmek iin) mastar halindeydi:

Se ti sabir,
Ti respondir;
Se non sabir,
Tazir, tazir,
Mi star mufti.
Ti qui star si?
Non inlendir:
Tazir, tazir.

Uzun lafn ksas, ne valye dArvieuxye verdii

tler iin, ne saray byle bir siparite bulunduu
iin, ne de yorgun ve tedirgin Molirei gzel bir oyu
nun iine tkren byle bir ara oyunu yaptna ald
iin kutlayacam.
K i b a r lk B u d a l a s ilk kez 14 Ekim 1670 gn
Chambordda oynand. Oyundan sonra Molire belir
siz bir sknt duymaya balad: Kral oyun hakknda
hibir ey sylememiti. Oysa, oyundan sonra verilen
grkemli yemekte, oda ua sfatyla krala hizmet edi
yordu; l gibiydi Molire. Kraln suskunluu parlak
meyvelerini vermekte gecikmemiti. Herkes oyun hak245

kndaki eletirilerini (doal olarak kraln yannda) sa

yp dkyordu.
- Syler misiniz Allah akna baylar, diye haykr
yordu bir sarayl, Trklerin barp durduu "galaba,
babalalu ve balaba" gibi samalklarn anlam nedir?
Nedir bunlar?
- pe sapa gelmez samalklar, diye yantlyordu
onu, sizin Molirein kt yetenei bu kadar, tiyatrosu
nu elinden almann sras.
Ne yazk ki! bu "balaba'larn bir anlama gelmedi
ini ve elendirici bir yan bulunmadn kabul etmek
zorundayz.
16 ekim, gn, ikinci temsil verildi, kral bunda da
hazr bulundu. Temsilin sonunda Molirei yanna a
rd.
- Size oyununuzdan sz etmek istiyorum, Moli
re, diye balad kral.
"Haydi, iimi bitir," diye dnd gzlerinden
okunabilirdi Molirein.
- Henz bir yargya varamadm iin ilk temsil
den sonra size dncemi sylememitim. Oyuncular
nz ok gzel oynuyorlar. Ama olaanst bir oyun
yazm olduunuzu gryorum. Hibir gldrnzden
bu oyununuzdan aldm kadar zevk almadm.
Molire kraln yanndan ayrlr ayrlmaz btn sa
rayllar evresini sard ve oyununa vgler yadrd.
unu da belirtmeden edemeyeceim, Molire vg
snde kantarn topunu karanlarn ban bir gn n
ce onun kt yetenekli bir yazar olduunu ilan eden sa
rayl ekiyordu! vgler arasnda u cmleler kulaa
246

geliyordu:
- Molirei taklit etmek imkansz! Yemin ede
rim, btn yazdklarnda fevkalade komik bir g var!
Baylar, Molire eski yazarlarn ok fevkinde!
Oyun Chambordda, sonra Saint-Germainde tek
rarland ve kasm aynn sonunda Palais-Royalde sah
neye kt, kazand baar kasaya 1670 mevsiminde
yirmi drt bin lira salayarak, o dnemde oynanan
oyunlar arasnda en iyi haslat yapan oyun durumuna
geldi. Yelpazenin teki ucunda yz doksan lira gibi g
ln bir haslat yapan Z o r a k i T a b i p bulunuyordu.
1670 ylnda, bir lm olay daha oldu ve son de
rece garip noter senetleri dzenlemi olan, Madeleinein annesi dul bayan Bjart (doumu Herv) sekse
ninci baharnda teki dnyaya g etti.
Bir baka lm olay da byk Des Oeilletsyi
Burgonya Konann balarndan skp ald.
H a s t a l k H a s ta s E lo m ir e adl Molirei eletiren
nl yergi de bu yl yaynland. Yaptn yazar Le Bou
langer de Chalussay (Chalussay Frncs) idi. E l o m i
re , Molirein yaamn ve almalarn didikliyor ve
kara alyordu. Sadece "Hastalk Hastas" szc,
yerginin adnda yer alan bu szck, yazarnn Molireden ne lde nefret ettiini gstermektedir, ayn
zamanda yaptn ierii, yazarn, Molirein yaamn
birok bakmdan iyi tandn kantlamaktadr. Oyun
cunun doal olarak haberi oldu bu kitaptan, ama yaza
rm kesinlikle yantlamad.
O yl meydana gelen mutlu bir olay bile bile sona
sakladm: Molire, paskalyada, on yedi yana girmi,
247

gl-kuwetli ve yakkl Baronun tarada drt yl

srttkten sonra ortaya ktn grd. Molire onu
hemen toplulua alp btn haklara sahip bir ye yap
t ve kendisine Pierre Corneillein T ite v e B e r e n ic e tra
gedyasnda Domitian roln verdi. Bu oyun, oyun sa
ys ve haslat bakmndan K i b a r lk B u d a l a s 'ndan son
ra ikinci sray ald.

248

29. ORTAK YARATI

Kral Molireden Tuilleriesde yaplacak olan

1671 karnaval iin gz kamatrc bir bale-oyun yaz
masn istedi. Molire hemen buyruu yerine getirme
ye koyuldu ve P s y c h 'yi yazmaya balad. almas ge
litike hastaln etkileri de giderek belirginleiyor ve
hastalk hastal nbetleri giderek sklayordu. O za
man, oyunu sresinde yetitiremeyeceini anlad Moli
re. Bunun zerine d yardmdan yararlanmaya ka
rar verdi. K a d n l a r O k u lu kavgalarndan sonra, Pierre
Corneillele olan ilikileri, zamanla dzelir gibi olmu
tu. ki adam Racinee kar ortak irenmede birlemi
lerdi imdi. Racinein yldz parlarken yal Corneilleinki snyordu. Racinein oyunlar Burgonya Konanda oynanyor ve Molire de CorneOlein oyunlar
n Palais-Royalde sahneye koyuyordu.
Molire, Corneillee P s y c h iin bir ortak alma
nerdi ve paraya gereksinimi olan yal yazar bu neri
yi seve seve kabul etti. Molire be perdelik bir bale-o
yun tasarlad ve ndeyi ile birici perdeyi, II. ve III.
perdelerin ilk sahnelerini kaleme ald. Geri kalan b
lmleri on be gn iinde tamamlad Corneille. Alt
249

m be yandaki yal adam grevini ok iyi yerine

getirdi. Ne var ki iki yazarn emeklerini birbirine kat
malarna karn oyun zamannda bitmeyecekti. Bu ne
denle bir nc yazarn katksna bavuruldu ve yete
nekli ozan ve oyun yazar Quinault ark olarak syle
necek dizeleri yazd. Bu tragedya-balenin banda yer
alan uyar ok ilgintir. Uyarda, bay Molirein bu ya
ptta, oyun yazma sanatnn doru kurallarndan ok
gsterinin grkem ve gzelliine nem vermi olduu
byk bir saknmla belirtilmektedir. Bu uyary Moli
rein kaleme alm olduu sylenir.
P s y c h , Tuileries saraynda grkemli bir ekilde
sahnelendi. Molire en iyi tiyatro gerelerini ve uu
sahneleri iin karmak aralar salad. Balca roller
olan P s y c h 'yi Armande, Ak da Baron oynuyordu.
kisi de seyircinin gzlerini kamatran bir dzeyde
oyun kardlar. P s y c h 'nin sarayda oynand ilk gn
olan 17 aralk Molire iin yeni ve amansz yarann
almasna neden oldu. Armande ile eskinin kstah ve
ledi Baron arasnda eski krgnln kalmad dediko
dusuyla alkalanyordu Paris; Armande yakkl oyun
cuya vurulmu ve kapatmas olmutu. Hasta ve yal
Molire bunu ses karmadan sineye ekti.
15 marttan itibaren Palais-Royalin onarm iine
giriti. Localar ve balkonlar yenilendi, tavan onarlp
boyand, sahne yeni tiyatro ara ve gereleri alacak e
kilde donatld.
Bunun zerine kumpanya P s y c h nin Palais-Royalde sahnelenmesini istedi ynetmenden. Yeni ara
larn ve grkemli dekorlarn salanmas bakmndan
250

ortaya kan glklere karn, Molire uzun sre d

ndkten sonra neriyi yerine getirmeye karar verdi.
Btn engeller gibi algclar ve arkclar asndan
ortaya kan engel de ald: P s y c h 'ile n nce, algc
lar ve arkclar seyircinin karsna kesinlikle kmaz
lard. Sahne gerisinde alp sylerlerdi. Biraz daha faz
la cret karlnda, algc ve arkclarn seyircinin
karsnda icra-i sanat eylemeleri saland. P s y c h 'nin
provalar bir buuk ay kadar srd ve ilk temsil 24
temmuz gn verildi. Katlanlan sknt ve masraflar,
oyunun gz kamatrc baarsyla bol bol karland.
Halk Palais-Royalin zerine hcum etti, oyun mev
sim iinde elli dolaylarnda tekrarland ve tiyatronun
kasasna krk yedi bin lira girdi.
P s y c h e n in saraydaki temsili ile Palais-Royahde
sahnelenmesi arasnda bolukta S c a p i n in D o la p la r or
ta dzeyde oynand. Bu kaba fars Molirein kalemi
ne pek yaktrmazlar. Byle dnenler savlarn ney
le kantlarlar? Bu bir srdr. Oysa Molirein gldr
dehas grkemli bir ekilde bu oyunda somutlanmaktadr. Dostu Boileaunun ne seyircinin zevkini pohpoh
layarak ktlkte bulunduunu ileri srerek Molirei
knamas, ne de "Scapinin iine girdii gln uval"
gibi amansz eletirisini anlamak kolay deildir. Boi
leau yanlyor: Akla uygun olmayan zmlere pek
yz vermeyen yksek dzeyde bir gldr sz konusu
dur. Palais-Royalin oyuncular, bata Molire olmak
zere fars byk bir baaryla oynadlar. (Ak Octa
ve ve Leandre kilisini Baron ve La Grange oynad
lar).
251

Molire o yl dinlenme olana bulamad. Kral

dan yeni bir sipari ald. Kraln biricik kardeinin d
n dolaysyla yl sonunda Saint-Germainde enlik
ler olacakt. Molire abucak bir gldr kaleme ald,
K o n t e s d E s c a r b a g n a s adl bu oyunda yazar, tarada
yapm olduu gzlemlerden yararland. Gldr sara
yn houna' gitti, bunun balca nedeni gldrde yer
alan ara oyunlar ve bale gsterileriydi.

252

30. BR PARKTAN GRNTLER

Auteuil park. Gz. Ayaklarn altnda yapraklar

trdyor. ki adam yryor. Yal olan bir bastona yas
lanm, ksryor, yznde sinirli tikler var. teki
nin, daha gen olann yz pembe, iyi araba dkn
olanlarn yz. Islk alyor, farkna varmadan ark
mrldanyor.
- Soanl et yahnisi, ey yahnilerin ah...
Bir sraya oturup dereden tepeden konuuyorlar;
krk alt yandaki daha gen olan, namussuz herifin
teki olan uann zerine hmla yrdn anlat
yor.
- Belki, ama dn sarho deildi, diyor yal olan.
- Palavra! diye haykryor kk olan. Tekrarl
yorum sana, namussuz herifin tekidir o!
- Elbette, elbette, diye yantlyor yal olan bo
uk bir sesle. Ancak iki imeyen bir namussuz herif
olduunu sylemek istiyorum.
Auteuil parknda, sonbahar g saydamlayor.
Bir "sre sonra konuma canlanyor, yal olann
gence bireyler anlatmaya alt, gen olannsa pek
az yantlad grlyor evin penceresinden.
253

Yal olan o kadn unutamadn, onsuz yaaya

mayacan sylyor. Sonra hayata lanet okuyup mut
suz olduunu sylyor.
Birinin srda olmak korkun bir ey gerekten,
zellikle aile yaamnn gizlerine srda olmak! Gen
olan tedirgin tedirgin kmldyor... Evet, byk olana
acyor! stelik can ok arap istiyor, burnunun direi
szlyor. Sonunda, sakinimi elden brakp, byn
hasretinden yanp tututuu kadn eletirmeye bal
yor. Kesin bir ey sylemiyor, sadece duyarlkl nokta
lara dokunmakla yetiniyor... P s y c h e olayn yle bir
anmsatyor... Bereket versin Armande ile... Baron
zerine bir ey sylemeye cesaret edemiyor. Ama y
le st kapal olarak...
- Seninle dobra dobra konuacam izin verir
sen! diye haykryor. Btn bunlarn hepsi sama! Se
nin yandaki bir insan... ltfen bir kez daha bala
beni... kendisini sevmeyen kadna geri dnemez.
- Beni sevmiyor, diye tekrarlyor yal olan bo
uk sesle.
- Gen havai ve bala ltfen... kibirli.
Islkl bir sesle yantlyor daha yal olan.
- Devam et, istediini syle, nefret ediyorum on
dan.
Gen olan kollarn gkyzne ayor ve dn
yor: "eytann parma var bu iin iinde! Bazan sevi
yor onu, bazan nefret ediyor!.."
- Biliyorsun, ksa bir sre sonra leceim, diyor
yal olan.
Ve sonra gizemli bir havayla ekliyor:
254

- Hastalmn ciddiyetini biliyorsun!

"Tanrm, ne halt ettim de bu parka geldim?" diye
dnyor gen olan. Sonra yksek sesle:
- Samalama! diyor. Ben de kendimi iyi hissetmi
yorum...
- Unutma ki elli yamdaym! diye yantlyor te
ki tehdit edici bir sesle.
Genej olan jvreklenivor:
- Tanrm, daha dn krk sekiz yandaydm Bir
insan biraz kederlendi diye bir gnde iki ya birden
yalanmaz.
- Onu istiyorum, diye tekrarlyor yal olan tek
dze bir sesle. Saint Thomas sokana dnmek istiyo
rum.
- Allah akna, rica ederim, u parkta durma!
Hava serin. Sonu olarak bana vz gelir. Gzel, git
onunla barmaya al. Ama, sonucun iyi olmayaca
n ok iyi biliyorum.
Birlikte eve dnyorlar. Yal olan kapnn arka
snda gzden kayboluyor.
- Yataa gir, Molire! diye baryor gen olan.
Bir sre eikte duruyor, dnceli. Bir pencere
alyor, yal olann ba grnyor, perukasz, gece
takkeli.
- Chapelle, orada msn? diye soruyor adam,
pencereden.
- Evet! diye yantlyor gen olan.
- ""Me dersin, ona dneyim mi? diye soruyor
adam.
- Pencereyi kapat!., diyor gen olan yumruklar

255

n skarak.
Pencere kapanyor, gen olan tkryor ve evin
kesinde kayboluyor. Bir sre sonra, uan ard
duyuluyor:
- Hey! Sen, imsakiyeci, gel buraya!
Ertesi gn, gne daha da parlak. nsan sonbahar
da olduuna inanamaz. Yal olan parkta yryor,
ayaklarm srklemiyor, bastonuna yaslanmyor. Ya
nnda ok daha gen bir adam var. Uzun ve sivri bu
runlu, enesi drt ke, gzleri alayl.
- Molire, diyor, sahneden ayrlmalsnz, nan
nz bana, A d a m d a n k c a n ' m yazarnn bir... adamdankaan olmas iyi bir ey deil. ok ciddi bir ey bu! Bu
adamn yzn boyamas ve parteri elendirmek iin
birini uvala tkmas inanlmaz bir ey. Oyunculuk si
zin iiniz deil. Bundan holanmanz ok zc bir
ey, inann bana.
- Sevgili Boileau, diye yantlyor yal olan, sah
neden ayrlmayacam.
- Oyunlarnzn verdikleriyle tatmin olmalsnz!
- Bana bir ey vermiyorlar, diye yantlyor yal
olan. En kk bir honutluk duyduum bir ey asla
yazmadm hayatmda.
- Ne ocukluk! diye haykryor gen olan: Kral,
kralln en byk yazarnn kim olduunu sorduu za
man, sizin adnz verdim, Molire.
Yal olan glyor, sonra konuuyor:
- Size btn kalbimle teekkr ederim, siz ger
ek bir dostsunuz, Despreaux. Size sz veriyorum,
kral bana en byk airin kim olduunu sorarsa, sizin
256

1
adnz vereceim.
- Ciddi konuuyorum ben! diye haykryor gen
olan ve sesi Sieur de Beaufortun grkemli ve bom
bo parknda yitip gidiyor.

Molire Efendi

257/17

31. M A D E L E IN E G D Y O R

1671
knda karsyla baran Molire Auteu
den ayrlp Parise dnd. Bu dnemde, kendisine s
marlanmayan, ama kendisi iin yazd B ilg i K a d n l a r
adl bir oyuna alyordu. Kendini skmadan, bir bra
kp bir alarak alyordu.
Molire, Armande Bjartla paylat evin st ka
tnda kk bir odada B ilg i K a d n l a r ' \ yazarken, Ma
deleine Bjart ar hastayd. oktan tiyatroyu brak
m ve sahne zerinde syledii son szleri M o n s ie u r
d e P o u r c e a u g n a c da canlandrd Nerinein azndan
kan szler olmutu.
Madeleine tiyatrodan ayrlnca dnyay da bolamt: artc bir sofu olmutu, zamanm dua ederek,
gnahlarna zlerek geiriyor, artk bir rahip ya da
noterinden baka kimseyle konumuyordu. Ocak
1672de durumu arlat. Yatalak olmu, yerinden kmldayamyordu, yatann baucunda bir ha aslyd.
9 ocak gn vasiyetini yazdrd; buna gre btn
yaam boyunca biriktirdii her eyi Armandea brak
yordu, Genevive ile Louisye kk bir gelir ayrm
t. Bunun yan sra her eyle ilgilendi, ruhunun skune
te kavumas iin ayinler smarlad, Hazreti sann
258

be yarasnn ba iin be yoksula her gn be mete

lik verilmesini buyurdu. Kendini byle lme hazrla
dktan sonra. Armande ile Molirei yanna artt ve
Hazreti sa adna, bark yaamaya yemin ettirdi ken
dilerini.
9 ubat 1672 gn, topluluuyla birlikte hemen
Saint-Germaine gitmesi iin bir kral buyruu ald.
Ayn ortalarnda bir haberci gelip Madeleinein duru
munun iyice ktletiini haber verdi Moliree.
Oyuncu hemen Parise dnd ve ilk hayat arkadann
gzlerini kapatmaya ve onu topraa vermeye frsat
buldu. Paris bapiskoposu, Madeleine tiyatroculuk
mesleini brakt ve sofu bir kadn olduu iin kendi
sinin Hristiyan trelerine gre gmlmesine izin ver
di. Ve Saint-Germain PAuxerrois kilisesinde yaplan
ayinden sonra, Saint-Paul kilisesi mezarlna, kardei
Joseph ve annesi Marie Hervnin yanna grkemli
bir ekilde gitti.
Madeleine 17 ubat 1672 gn hakkn rahmetine
kavutu ve bundan bir ay kadar sonra B ilg i K a d n l a r
Palais-Royalde ilk kez temsil edildi. En zeki Parisli
ler oyunu ok yukarlara, Molirein en gl yaptlar
nn doruuna kardlar. Kimileri de, eitim snrlar
nn mutfan snrlarnn dna kmadn gster
mek isteyerek kadn aaladn ileri srdkleri ya
zar kyasya eletirdiler.
Oyun hayatta olan iki kiiyi alaya alyordu: Boileaunun dman, din bilim doktoru ve Y e r g ile r Y e r g i
s i n i n yazar Franois Cotin ile eski dostumuz Gilles
Menage. Birincisini Trissotin, kincisini Vadius oynu
259

yordu.
Oyuncular Palais-Royalde B ilg i K a d n la r orta
halli bir baaryla oynarlarken, lkenin zerine birden
frtna bulutlar yld ve 7 nisan gn Hollandaya
kar ilan edilen savala patlak verdi. Be yl nce ol
duu gibi Fransz ordusu douya akt ve gc karsn
da kentler birer birer dtler.
Savan grltlerinden uzakta bizim Jean-Baptiste de Molire kiisel ileriyle urayordu. Sahne yaa
m srasnda ok para biriktirmi, hali vakti yerinde
bir insand imdi. Bunun dnda Madeleineden ka
lan miras zenginletirmiti onu. Richelieu sokanda
byk bir daire kiralad ve masrafna bakmadan d
zenledi. Giri kat Armandea ayrld ve Molire st
kata yerleti. Her ey bitip, yeni evde her ey yerine
yerleince, Auteuildeki ktmser ruhsal durumunun
kendini Pariste de brakmadn farketti Molire. S
kntlar ve nseziler onunla birlikte gelip evin st kat
na yerletiler.
1672
yl iyi gitmiyordu. Sarayn olaanst gzd
si olan Lulli, mziiniyazd btn yaptlarn ayrcal
n elde etmiti. Bu, Molirein birok oyunu zerin
de telif hakk olduu anlamna geliyordu, nk bu
oyunlar kendisi mziklendirmiti.
Molirein srtnda bir rperme dolat: Kendini
aldatmann gerei yoktu, kral onu brakmaktayd: Ka
fasnda ilgin bir dnce barndrmayan ve kendini
tamamen kraln isteklerine brakm olan bu sradan
besteci, Louisden byk ltuflar salamt.
Yaz skc oldu. Kar-koca birbirlerine yaklam
260

lard, Armande bir ocuk bekliyordu, ama ilikilerinin

temeli deimemiti ve deimeyecei konusunda da
hibir kukusu yoktu artk. Armande 15 eyll gn bir
olan dnyaya getirdi, ocuun vaftizi hemen yaplp
kendisine Jean-Baptiste-Armand ad .verildi, ne var ki
bir ay bile yaamad. K gelince Molire yukar kata
kapand ve H a s t a l k H a s ta s adl bir gldr yazmaya
koyuldu. Lulliye balanmamak iin oyunun mziini
Charpentier adl bir besteciye verdi.
Molire, bu gldrsnde, insanda bulunan tutku
larn en akl almazyla alay ediyordu: lm korkusu
ve korkun hastalk saplants. Hekimlere olan kini
devsel boyutlara ulamt ve oyundaki doktorlar ger
ekten canavardlar: Cahil, alkanlk yznden kabuk
balam, a gzl, geri zekl.
Molirein bu oyun iin tasarlad ndeyi, kraln
tevecchn kazanmaya abaladn kantlyor:
"Yce hkmdarlarmzn anl yorgunluklarn
dan ve muzaffer gazalarndan sonra, eli kalem tutanla
rn onu vmeleri ya da elendirmeleri boyunlarnn
borcudur. Burada yaplmak istenen de budur; bu n
deyi, byk prens iin bir vg denemesi ve amac,
soylu grevlerinin yorgunluunu almak olan H a s t a l k
H a s ta s gldrsne giritir."
ndeyite, mitolojik tanrlar - Flora, Pan, kr tan
rlar- ve son blmde de ark syleyecek bir koro
olacakt.

2 61

...Bin kez tekrarlayarak yanklar yapalm

Krallar kraldr LOUS, en byk kral;
Ne mutlu yaamn onun urunda harcayana!

Ama garip bir ey oldu ve bu rdeyi sunulmad.

ster bu dnemde silahlarn salad mutluluk kral
brakm ve bu nedenle kendisiyle alay ediyor duruma
dmemek iin ndeyi kaldrlm olsun, ister kral ar
tk oyuncunun yaptyla ilgilenmiyor olsun..: uras ke
sin ki oyun sarayda deil Palais-Royalde oynand ve
mitolojik tanrlarn yerini yeni bir ndeyi syleyen
bir oban kz ald. Bu ndeyiten ite birka dize:
Sizin o ok yce bilgileriniz bir kuruntudur ancak,
Ey kibirli, ey yavan bilgili hekimler;
O kof latince szcklerinizle iyiletiremezsiniz asla,
Beni umutsuzluklara salan acy.

ilk temsili 10 ubat 1673 cu

ma gn yapld ve byk baar kazand. kinci ve
nc temsiller de verildi. Drdnc temsil iin 17
ubat saptand.
H a s t a l k H a s t a s n m

262

32. KT CUMA

Argcm: l taklidi yapmann hi tehlikesi yok

mu ?
Toinette: Hayr hayr. Nasl tehlikeli olabilir?
Siz uraca uzann yeter.
Hastalk Hastas

Klrengi bir ubat gnyd. Richelieu sokanda

bir evin birinci katnda, i amarlarnn zerine zm
rt yeili bir sabahlk giymi olan ksrkl tksrkl
bir adam, alma odasnn ypranm hals zerinde
aa yukar yryordu. Odunlar minede neeyle ya
nyordu ve atein grnm, pencereden grlen u
bat gnnn bulank baklarn baka yere eviriyor
du.
Adam, pencerenin yannda asl oyma baskya
bakmak iin zaman zaman durarak odann iinde habire gidip geliyordu. Oyma baskda, yz ahin katis,
ikin, sert ve zeki gzl, kaln ve sk bukleleri erkek
omuzlarna inen peruka giymi bir adam grnyor
du. Adamn resminin altnda bir arma vard - bir kal
kan ve iek.
263

Sabahlk giymi adam kendi kendine alak sesle

konuuyordu, kimi zaman dnceleri srgan bir g
l halinde yznde beliriyordu. Portrenin nnden
geerken yz yumuuyor, elini alnna siper gibi gt
ryor ve gzlerini krptrarak seyrediyordu.
- yi bir bask, dedi dalgn dalgn, - hatta ok iyi
bir bask... Byk Conde! dedi anlaml bir vurguyla ve
birka kez aldka tekrarlad: Byk Conde... Byk
Conde... Sonra mrldand: Oyma bask... oyma bas
k... sahip olduum iin memnunum bu baskya...
Sonra oday geti, minenin yanndaki bir koltu
a oturup bir sre orada kald, terlikten kard p
lak ayaklarn canl atee doru tutarak.
- Tra olmalym, dedi dalgn dalgn elini krm
z yznde gezdirerek. Hayr, zahmete demez, her
gn tra olmak ok yorucu bir ey, diye kendi kendini
yantlad.
Ayaklan snnca terliklerini giydi, kitapla doru
yrd ve elyazmalarnn sra sra dizildii raflarn
nnde durdu. Bir kt tomar biraz dna tayordu
rafn. Adam bir ucundan tutup yazmay kendine ekti
ve sayfa bana yazlm C o r y d o n szcn okudu. K
yc bir srtmayla elyazmasn yrtmak istedi, ama elle
rine sz gemedi, bir trnam krd ve kfrederek,
minede yanmakta olan atein ortasna frlatp att elyazmasn. Birka saniye sonra, oda kla doldu, son
ra C o r y d o n siyah paralara ayrt.
Sabahlkt adam yukar katta C o r y d o n u yakarken,
aa dairede Armande Molierei grmeye gelmi
olan Baronda konuuyordu.
- Kiliseye gitmedi, kendini iyi hissetmediini sy
264

ledi, diye anlatyordu Armande.

- Kilisede ne ii var? diye sordu Baron.
- Bugn ayn 17si, Madeleinein lm yldn
m, diye aklad Armande. Ayini dinlemeye gittim.
- Ya, evet, doru, dedi kibarca Baron. ksr
yor mu?
Armande delikanlya bakyordu. Sar perukas iki
dalga halinde omuzlarna dklyordu. zerinde yeni
bir yelek, dizlerinde pahal danteller vard, klc geni
bir apraz kaya taklmt, gsnde bir el krk sar
kyordu. Baron, zaman zaman, ok holand el kr
kne gz kaydryordu.
- Bugn gerekten gz kamatrcsnz! dedi Ar
mande ve ekledi: ksryor, btn sabah hizmetile
ri paylayp durdu. Daha nce farkettim, cuma kt
bir gn zaten. On bir yl iinde ok cumalar grdm.
Haydi siz onun yanna kn, benimle kalmayn, yoksa
hizmetiler Parise Allah bilir ne dedikodu yayarlar.
Armande ve Baron i merdivene yneldiler. Ama
onlar daha yukar kmaya vakit bulmadan, yukar kat
ta sabrsz bir ngrak almaya balad.
- Gene balyor, in-in-in, dedi Armande.
Yukarnn kaps ald ve sabahlkl adam eikte
grnd.
- Hey, kim var orada? diye sordu huysun bir ses
le. Ne diye gene kimseler yok... Ah, siz miydiniz? G
naydn, Baron.
Baron gzlerini kaldrd.
- Gnaydn, stat, diye yantlad.
- Evet, evet, evet, gnaydn, dedi sabahlkl
adam. Sizinle konumak istiyordum...
265

Dirseklerini trabzana dayayp yzn avularnn

iine ald: Bu duruuyla, pencereden bakan, bana
bir gece takkesi giymi gln bir maymuna benziyor
du. aran Armande ve Baron, orada, merdivende
konumak istediini anladlar ve olduklar yerde kald
lar. Bir aradan sonra adam konumaya balad:
- Sylemek istediim u: Eer hayatm... eer ha
yatm boyunca aclar ve zevklerin eit paylar olsayd,
kendimi mutlu bir insan sayardn, dostlarm!
Aln dikkatten krm olan Armanden gzleri
hcl yukardayd. Hi yukar kmak istemiyordu. "Cu
ma, cuma" diye dnd. "Gene hastalk hastal."
- Dnn biraz, diye srdrd adam dokunakl
bir sesle. Eer bir sevin ya da doyum dakikas bile
yoksa, ne olur? Ve ite, sahneden ayrlmam gerektii
ni anlyorum! nann bana dostlarm, artk skntlarla
bouamam. Neden mi? Zaten bunun iin pek zama
nm kaldn da sanmyorum. Ne diyorsunuz, Baron?
Adam bunlar sylerken ban trabzann zerine
karmt.
Merdivende sessizlik. Baron adamn syledikleri
ni hi mi hi beenmemiti. Gzlerini krptrd, Armandea kaamak bir bak frlatt ve konutu:
- Bugn oynamamanz gerektiini dnyo
rum, stat.
- Evet, diye destekledi Armande, oynama bu
gn, iyi deilsin. Yukardan bir homurtu yantlad onu:
- Bana syleyeceiniz bu mu? Bir temsil nasl
kaldrlr? Akam yevmiyelerinden yoksun kaldklar
iin iilerin bana kfretmelerini istemiyorum.
- Ama kendini iyi hissetmiyorsan? dedi kaba bir
266

sesle.
- Kendimi ok iyi hissediyorum, diye direndi
adam. Ama evde bu rahibelerin niin dolatklarn
renmek istiyorum!
- Akln takma, Parise ba istemek iin Sainte-Claire manastrndan geliyorlar. zin ver de yarna
kadar kalsnlar, aada duracaklar, rahatsz etmezler
seni.
Adam arm grnyordu:
- Sainte-Claire? Sainte-Claire? Niin Sainte-Cla
ire. Sainte-Claireden geliyorlarsa, ancak mutfakta du
rabilirler. Sanki evin iinde yz tane var! Kendilerine
be lira ver.
Bundan sonra, birden odasna dnd ve kapy ka
patt.
- Size sylemitim, cuma bugn, dedi Armande.
Elimizden bir ey gelmez.
- kp onu greceim, diye yantlad Baron ka
rarsz bir sesle.
- Size tavsiye etmem, dedi Armande. En iyisi gi
dip bireyler yemek.
Akam, Palais-Royalin sahnesinde, siyah takkeli
gln doktorlar ve tenkiyeci eczaclar aday Argan
tabipler odasna almak iin snavdan geiriyorlar:
Anadum hastaius
nattun
stemesio iyilemeks
Neo yapmakire gerektiim ?

Ve aday - Molire sevin iinde haykryor, yant:

267

Tenkiyetum vennekire
Evvelen kantln almakire
Ahirenitus mshilirium
Tekrarenio kantm almakire
Tenkiyetum vedum nsliliium

Aday iki kez tp fakltesine ballk yemini ediyor, ba

kan nc kez.
Asladius ilaio kullanmakus
Ancaktm lastaius nortire
Kiillio ilats paha lire
Kullanmakus miklario mebzule
Hastaio cartatun ekmekire
Yaamn allahium istemekire

diye yemin isteyince, yantlamyor onu, inleyerek koltu

a ylyor. Sahnede oyuncular titriyorlar, bir karar ve
remiyorlar: Byle bir oyun beklemiyorlard ve inilti ger
ek bir iniltiydi. Ama aday ayaa kalkt, glmeye bala
d ve haykrd:
Yeminof

Parter hibir ey farketmemiti. Sadece birka

oyuncu adayn yznn renginin deitiini, alnnn ter
le kaplandn grmt. Cerrahlar ve eczaclar bale
gsterilerini bitirdiler ve perde indi.
- Neyiniz var, stat? diye sordu La Grange-Clante.
- Hibir ey, diye yantlad Molire. Gsme sa
268

dece bir sanc girdi, ama hemen geti.

La Grange haslat saymaya ve tiyatronun baka i
leriyle ilgilenmeye gitti. Yapacak bir ii kalmayan Ba
ron soyunma odasnda stn deitiren Molirei gr
meye gitti.
- Kendinizi kt m hissettiniz? diye sordu.
- Seyirci oyunu nasl karlad? diye yantlad onu
Molire.
- Muhteem! Ama siz kt grnyorsunuz stat.
- ok iyiyim, diye yantlad Molire, ama neden
bilmem birden meye baladm.
Ve dileri takrdamaya balad.
Baron ona dikkatle bakt, sarard, odann kapsn
ap bard:
- Heyy, kimse var m orada? abuk sandalyemi ge
tirsinler benim!
El krkn kard ve Moliree elini sarmasn sy
ledi. Garip bir ekilde sakinleen ynetmen hibir ey
sylemeden boyun edi ve dileri tekrar vurmaya bala
d. Bir sre sonra, paltosuna sardlar, taycyla bir san
dalyeye yerletirip evine gtrdler.
Oyunda Anglique roln oynayan Armande tiyat
rodan yeni dnd iin ev karanlkt. Baron ona Molirein durumunun iyi olmadn fsldad. Evde mum
larla koumalar balad ve Molire dairesine tand.
Aada; Armande buyruklar verdi ve bir ua doktor
aramaya gnderdi.
Bu sre iinde, Baron bir hizmetinin yardmyla
Molirein giysilerini kard ve yatana yatrd. Tasas
gittike artyordu.
- Bir ey ister misiniz stat? Belki bir halama?
269

Molire yzn buruturdu ve yabanl bir sevinle

yantlad:
- Halama m? Saol! Karmn iine ne trl har
lar koyduunu bilirim, benim iin asitten beter.
- lacnz imek ister misiniz?
Molire yantlad:
- Hayr, hayr. Yutulmas gereken ilalardan kor
karm. Uyumam salayn yeter.
Baron hizmetiye dnd ve mrldand:
- erbetiotu yastn, hemen!
Hizmeti bir sre sonra ii erbetiotu doldurul
mu yastkla dnd, Molirein bann altna koydu.
Hasta bir ksrk nbetine tutuldu ve mendili kan
doldu. Baron yzne bir mum yaklatrd. Molirein
burnunun bzldn, gzlerinin altnn morardn
ve alnnn ince bir ter katmanyla rtl olduunu gr
d.
- Burada bekle, diye fsldad hizmetiye.
Merdivene atld, aada Jean Aubryye arpt.
Gsterili arabalar iin Nesle hendeklerini parkeyle d
emi olan Leonard Aubry ustann olu Jean Aubry,
Genevive Bjartla evliydi.
- ok kt durumu, bay Aubry, diye fsldad Ba
ron. Hemen bir rahip bulun, abuk!
Aubry inledi, apkasn bana geirdi,ve evden ko
arak kt. Merdivenin dibinde, elinde bir mumla Armande grnd.
- Bayan Molire, dedi Baron, rahip aramaya biri
ni daha gnderin abuk!
Armande mumu brakp karanlkta kaybolurken,
Baron merdivende kald ve dilerinin arasndan vnla
270

d: "Topunu eytan grsn, nerede kald u doktorlar?"

Basamaklar drder drder atlayarak yukar kata
kt.
- Ne istersiniz stat? diye sordu, Molirein alnn
mendiliyle silerken.
- Peynir! diye yantlad Molire. Permesan.
- Peynir! diye bard Baron hizmetiye.
Hizmeti elindeki mumu koltuun zerine brakp,
odadan koarak kt.
- Syleyin karma, buraya yanma gelsin, diye bu
yurdu Molire.
Baron merdiveni drder drder indi ve seslendi:
- Kim var orada? Daha k getirin. Bayan Moli
re!
Titreyen eller mumlar yaktlar. Yukarda Molire
yerinde doruldu, birden irkildi ve boazndan fkran
kan yorgana yayld. lkin ok korktu, sonra garip bir ra
hatlama hissetti, hatta dnmeye bile balad: "yi by
le..." Sonra bir aknlk ald drt bir yann: Odasnn
yerine bir orman snr, yzndeki kan silen ve ayan
dan yaral atnn altndan kurtulmaya alan siyahlar gi
yinmi bir svari gryordu. At debeleniyor ve altnda
ki svariyi eziyordu. Bu odada tuhaf kaan szckler
duyuyordu:
- valyeler! mdat! Soissons ld!
"Marie muharebesi, diye dnd Molire. Ve at
nn altnda ezilen svari, Sieur de Modne, Madeleinein ilk ... Boazmdan sel gibi kan akyor, anla
lan bir damar atlam..."
Kan soluk almasn gletiriyordu, alt enesini oy
natmaya balad. D e Modne yitip gitti. Molire onun
271

yerine, dnya sonunun iinde Rhne nehrini gr

d: Lal rengi gne topu sulara gmlyordu. mpara
tor dAssoucynin lavtasnn sesinde.
"Sama," diye dnd Molire, "Rhnela lavta
nn ne ii var burada? Galiba lyorum ben..."
lmn neye benzeyebileceim merakla dnd
ve grd onu hemen. Odadayd, banda rahibe bal
vard ve hemen Molirein bann zerinde kocaman
bir ha karmt. Daha gl bir meraka kaplp onu
daha yakndan grmek istedi, ama bir ey gremedi.
Bu srada, elinde merdiveni a boan iki mumla
Baron merdivenleri kyordu, arkasnda eteini tut
mu Armande ona yetimeye alyordu. Yuvarlak ya
nakl bir kk kzn elinden tutmutu, ona fsldyordu:
- Korkma Esprit, baban greceiz!
Yukarda rahibenin rknt verici lm dualar
yanklanyordu. Odaya girince Armandela Baron gr
dler onu, ellerini dua durumunda kavuturmutu.
"Azize Claire..." diye dnd Armande ve yata
ve kanlar iinde Molirei grd. Kk kz korktu, h
krarak alamaya balad.
- Molire? dedi Armande titrek bir sesle, hi kim
senin imdiye kadar ondan duymad bir sesle.
Ama biryant alamad.
Baron mumlan masann zerine frlatr gibi brak
t, keidini merdivenlere att, basamaklar yutarcasna
indi, bir hizmetiyle arpt ve haykrd:
- Nerelerde srtyordun? Doktor nerede, danga
lak!!!
Ve uak umutsuzlukla yantlad:
- Monsieur de Baron, elimden ne gelir? Hibiri
gelmek istemiyor Monsieur de Molire iin. Hibiri!
272

33. TOPRAKSIN SEN

Ev, dilenci rahibeleri de iine alan acl bir aknl

a gmlmt: Ykanp temizlendikten sonra giydiri
len Molirein l vcudunun banda sayg duruunda
bulunup murakabeye daldktan sonra, imdi ne yapa
caklarn bilemiyordu rahibeler. nk toprak kabul et
mek istemiyordu Monsieur de Molirein vcudunu.
Jean Aubry, bir gn nce, Saint-Eustache kilisesi
nin rahipleri olan Lenfant ve Lechatya can ekien Mo
lirein yanna gelip yardm etmeleri iin bouna yalvar
mt. kisi de kesinlikle reddetmiti. Peysant adl ncs Aubrynin byk kederine acm ve oyuncunun
evine gelmiti. Ama ok ge kald ve bu arada Moli
re lm olduu iin hemen geri dnmt.
Moliree bir hristiyan grnt verilmesine gelin
ce, byle bir sorun yoktu. Gnahkr oyuncu, pimanlk
getirmeden, Kilisemin lanetledii mesleinden dinsel
trenle ayrlmadan ve iyilii sonsuz Tanr saln ba
lad takdirde kesinlikle gldr oynamayacana
ilikin yazl bir sz vermeden lmt.
Yazl belge imzalamamt ve Pariste hibir rahip
Monsieur de Molirein mezarna gelmek istemiyordu
Molire Efendi

273/18

ve zaten hibir mezar kabul etmezdi onu.

Kynde oturduu srada Molirele dostluk kur
mu olan peder Franois Loiseau Auteuilden geldii
zaman Armande umutsuzlua kaplmaya balamt.
Rahip, Armandea Paris bapiskoposuna nasl bir ltuf
dilekesiyazmas gerektiini retmekle kalmad, ste
lik kendi bam belaya sokacan bile bile, dul kadnla
birlikte bapiskoposlua gitti.
- Kardinal hazretleri, dedi dul kadn, merhum ko
camn Kilisenin kurallarna uygun olarak gmlmesi
ne izninizi dilemek iin geldim.
De Champvallon ltuf dilekesini okudu ve dul ka
dna bakmakszn ama Loiseauyu ezercesine dikkatle
szerek konutu:
- Kocanz, bayan, oyuncuydu?
- Evet, diye yantlad Armande eli aya titreye
rek, ama iyi bir hristiyan gibi ld. Evimizde bulunan
iki Sainte-Claire dAnnecy manastr rahibesi bu konu
da tanklk edebilirler. stelik gnah karm ve son
paskalyada kudas ayininden gemiti.
- ok zgnm, diye yantlad bapiskopos, ama
yaplacak ey yok. stediiniz izni veremem size.
Armande alamaya balad.
- Ama cesedini napacam ben? diye sordu.
- zgnm, diye tekrarlad bapiskopos, ama an
laynz beni bayan, kurala kar gelemem.
Ve Loiseau, bapiskoposun izleyen baklar altn
da, alayan Armande gtrd.
Hkrarak ve rahibin omuzuna yaslanarak, yle
diyordu Armande:
274

- Kent dna kartp bir yol kysna gmmekten

baka arem yok.
Ama sadk rahip bir bana brakmad onu ve Saint-Germaine, kraln sarayna onunla birlikte gitti. Armande burada isteine kavuacan umuyordu. Kral
onu kabul etti. Armande bir salona aldlar, hkmdar
onu burada, bir masann yannda, ayakta bekliyordu.
Armande bir ey sylemedi, ama diz kp alamaya
balad. Kral onun ayaa kalkmasna yardm etti ve sor
du:
- Rica ederim sakin olunuz, bayan. Ne yapabili
rim sizin iin?
- Majesteleri, dedi Armande, kocam De Molierei gmmeme izin vermiyorlar! Onun iin efaat et
menizi diliyorum, Majesteleri!
Kral yantlad:
- Merhum kocanz iin her ey yaplacaktr. Siz
evinize dnnz, ltfen ve merhumla ilgileniniz.
Armande alayarak v minnet szckleri mrlda
narak uzaklat. Bir sre sonra, kraln bir ula drtna
la De Champvallona gidiyordu. De Champvallon sa
raya gelince, kral sordu ona:
- Molierein lsyle ilgili neler oluyor?
- Efendimiz, diye yantlad Champvallon, kural,
kutsal topraa gmlmesini yasaklyor onun.
- Peki kutsal topran derinlii ne kadar oluyor?
diye sordu kral.
- Yz yirmi iki santime kadar, Majesteleri, diye
yantlad bapiskopos.
- Yz elli santime gmlebilir isterseniz bapis
275

kopos. Ama tantanasz, skandalsz olsun.

Bapiskoposlukta aadaki yaz kaleme alnd:
"Mezkur arzuhal tetkik edilmi olup, emrin zeri
ne yaplan tahkikatn neticelerine muhalif bir husus
hibir vehile mevcut bulunmadndan gndz saatle
rinin haricinde ve ancak iki rahibin itiraki ve hibir
cenaze alaynn tertip olunmamas kayt ve art ile
mteveffa Molirein naana dini mezar tahsis olun
mas hususunda Saint-Eustache kilise mntkas rahibi
efendiye lzumlu izni verdik; ne mezkur Saint-Eustac
he kilise mntkasnda ne de baka bir dini mntkada
mezkur ahsa hibir cenaze merasimi icra olunmaya
caktr..."
Paris halclar loncasnda, saygdeer Jean-Baptiste Poquelin merhumun olu, kraln komedyen ve hal
cs Molirein ld sylentisi yaylr yaylmaz, lon
ca yeleri Richelieu sokana geldiler ve Molirein
vcudunun zerine loncann ilemeli sancan yayd
lar; bylece Molire aslna dnm oluyordu: Balan- .
gta halcyd, tekrar halc oluyordu.
Bu srada, Byk Condnin Moliree olan sevgi
sini bilen bir akgz, prensi grmeye gitmi ve onun
la yle konuuyordu:
- Altes hazretleri, Molire iin kaleme aldm
bir gmt yaztn size sunmama izin veriniz.
Cond yazt ald ve yazarna bakarak yle dedi:
- Teekkr ederim. Ama onun sizin iin byle
bir ey yazmasn tercih ederdim.
21 ubat gn, akam saat dokuzda, Molire gt
rlecei zaman, merhum oyuncunun evinin nnde
276

yz elli kadar insan topland. Bu kalabaln iinde

kimlerin bulunduu bilinmiyor, ama barmdar ve
hatta slklamalar oluyordu. Sieur de Molirein dulu
bu yabanclar grnce heyecanland. Yaknlarnn
d zerine, pencereyi at ve toplanm insanlara
hitaben u konumay yapt:
- Baylar! Zavall kocamn skununu neden boz
mak istiyorsunuz? Sizi temin ederim ki iyi bir insand
ve gerek bir hristiyan olarak ld. Belki mezarla
kadar gelerek ona onur bahetmek istersiniz?
Birisi bu srada eline bir mein kese tututurdu, o
da para datmaya balad. Bir uultu oldu, sonra her
ey dzene girdi ve evin nnde mealeler yand. Ta
buta, dinsel giysiler iinde kocaman mumlar tayan
ocuklar elik ediyordu. Tabutun arkasnda gerek bir
meale orman ilerliyordu ve kalabaln iinde res
sam Pierre Mignard, masalc La Fontaine, air Boi
leau ve Chapelle gze arpyordu. Hepsinin elinde
meale vard. Onlarn arkasndan, ellerinde mealeler
tayarak Palais-Royalin oyuncular dzen iinde iler
liyorlard. Tabutun arkasnda imdi iki yze yakn in
san kalabal vard. Bir sokakta, bir pencere ald,
bir kadn grnd ve kadn tumturakl bir sesle sordu:
- Kimi gmyorlar?
- Molire diye birini, diye yantlad bir baka ka
dn.
Bu Molire, Saint-Joseph mezarlna gtrld
ve burada intihar edenlere ve vaftizsiz len ocuklara
ayrlm blme gmld. Ve Saint-Eustache kilisesin
de, bir din grevlisi, 1673 ylnn 21 ubat gn, Sa277

int-Joseph mezarlna kraln halcs ve oda ua Je

an-Baptiste Poquelinin gmldn ksaca yazd
deftere.

278

BRONZ O Y U NC U YA VEDA

Kars mezarn bir kapak tayla kapatt ve mezar

la yz demet odun gtrlmesini istedi: Yersiz-yurtsuzlar snabilsinler diye. O kn souk bir gnnde
bu kapak tann zerinde byk bir ate yakld. A te
in ssndan ta atlad ve paraland. Zaman kalnt
larn yok etti ve doksan yl sonra, Fransz devriminin
grevlileri bir antkabire aktarmak zere Jean-Baptiste Molirein kemiklerini mezardan karmaya geldik
leri zaman, gmlm olduu yeri hi kimse kesinlik
le gsteremedi. Bununla birlikte, kemikler mezardan
kartld ve bir antkabire gtrld, ama hi kimse
bunlarn Molirein kemikleri olduunu kesin olarak
ileri sremez. Belki de bir yabanc onurlandrld.
Demek ki kahramanmz Paris toprana girdi ve
orada yitip gitti. Sonra, zamanla, sanki bir bynn et
kisiyle btn elyazmalar, btn mektuplar yok oldu.
Elyazmalarmn bir yangnda yand ve bir banazn,
sabrla toplad mektuplarn yok ettii sylenir. Ksa
cas bir gn gezginci oyuncunun kumpanyas iin de
nen paray aldna belge olmak zere imzalad iki
kt parasnn dnda her ey yitip gitti.

279

Ama mektuplarndan ve elyazmalarndan yoksun

olsa da, bir emenin kuru havuzunun zerine yerle
mek zere, intiharclarn ve vaftiz edilmemi ocukla
rn bulunduu toprak parasndan ayrld bir gn. te
o! Orada, krallk oyuncusu, ayakkablarnda bronz
kurdele dmleriyle, orada! Ve ben, onu hi grmek
olana bulamam olan ben, onu selamlyor ve elveda
diyorum.
Moskova, 1932-1933

SON