A.

Baer Kafaolu
VARLIK VERGS
GERE

NDEKLER
NSZ YERNE 10
BRNC BLM
18
I.
SAVA, TRKYE'Y DNYADAN KOPARIYOR
Sava Tehlikesinin Yaklamas 22
ki Deniz Subaynn Romanya Serveni 24
II.
SAVA VE EKONOMMZ
25
A.
Sava ve Ekonomi
26
B.
Terk Edilen sabetli Politikalar-Enflasyon 27
C.
ken Yerel Ynetim Maliyesi 30
D.
Vergi Sistemi de kyor
31
E.
Giderlerin Hzla Art 32
F.
Ekonominin Genel Durumu
34
Sonu 36
KNC BLM 37
I. GELR POLTKALARI 37
Sava Nasl Finanse Edildi?
38
A.
Dnemin Vergileri
39
B.
Cari Vergi Uygulamalarnn Sonular
45
C.
Ne Yaplabilirdi? 47
II. HARCAMA VE KIT POLTKALARI
52
Ne Yaplabilirdi? .
54
III. BYK KENTLERN BESLENMES 55
NC BLM
56
VARLIK VERGS
56
Yasa ve Vergi Teknii 56
Basn. Vergiyi Genellikle Beendi
57
Niin En ok Gayrimslimden? 59
Vergi Nasl Yasalat, Nasl Uyguland? 61
Gdlen Hedeflere Ne Kadar Yaklald? 63
Sahiplerinin Trkiye'den Kat ddias
64
lkenin ve Kylnn Ackl Durumu
66
Kyl Enflasyonu
68
I. KYLYE VERG LE BNEN YK
69
Hayvanlar Vergisi
69
Toprak Mahsulleri Vergisi
69
II. FYAT MEKANZMASIYLA KYLYE EK YK 72
Maasz Askerlik
74
III. KM, NE DED?
75
Acaba Bunlar Hangi Gruplar Yklendi? 75
Dolayl Vergiler 77
Varlk Vergisi ve Toprak Mahsulleri Vergisi'nin
Tahakkuk Usullerinin Tartlmas
80
EKLER 83
EK 1: VARLIK VERGS VE DEVLET ADAMLII 85
EK
EK
EK
EK

2:
3:
4:
5:

SALKIM HANIM: TERSNE TARH! 88

SALKIM... SALKIM... TRT'LEME... 95
VARLIK VERGS HAKKINDA KANUN
100
VARLIK VERGS KANUNU'NA EK KANUN 107

20

EK 6: BAKAYANIN TERKN HAKKINDA KANUN 108

EK 7: 1. MKELLEFLERN TESPT VE
MAHALLERNE GNDERLMES
109
2. MKELLEFLERN ALITIRILMASI 112
ZYAAMYKS
115

Bu kitab kinci Dnya Sava'nn

en ar ykn tayan kyl kadnlarmza,
bugne kadar kimsenin farkna varmad zverilerine,
bu ulusun sade bir bireyi olarak duyduum
kran ve minnet duygularm ifade edebilmek iin yazdm.
9
NSZ YERNE
1949 ylnda Siyasal Bilgiler okulunu bitirdim. Memurluk ya-ammn ilk yllar snk geti. Sonra 1951 ylnda
giri snavn kazanarak Maliye Bakanl Hesap Uzman Yardmcs oldum. s-tanbul'da grev verdiim ilk
ylda i dnyas Varlk Vergisi'nin taze anlar iindeydi. Varlk Vergisi uygulamasnda en etin grevi Maliye
Bakanl Tefti Heyeti yklenmiti, bizim grubumuzdaki kdemliler de baz grevler almlard. Aslnda ne
Maliye Mfettileri, ne de bizim kdemlilerimiz bu anlarndan konumak istemezlerdi. Bir ktle zorunlu
olarak kartrlm olmakla, aslnda fkeliydiler bu konuda.
Uzmanlarn bugn de alt Karaky'deki binasnda nc katta bir Byk Salon vard. ten artan
zamanlarda burada buluur, sadan solda konuurduk. Aslnda benim yamdaki arkadalarn bu salondan
epeyce anlar vardr. Salonun bizim dnemlerdeki blbl-leri rahmetli Turul Bora, yine rahmetli smail
Ertan, bir de Ramazan Gmen idi. Vergicilik dnda gnlk olaylarda konuulurdu. En ok konuulan da, o
yllarn gen iktidar Demokrat Parti ile CHP arasndaki ekimelerin yorumlar, lig malar olurdu. Lig malar
konuulurken Beikta'n eski yldzlarndan Faruk aabey de (Bilginolu) gelir ve zengin futbol anlaryla bizi
bylerdi.
Ayrca bir de Kk Salon vard. Genellikle Hayrullah Korgan, Cemil Uzunolu, Necati Karsel, Halk Uurlu
gibi daha kdemli stadlarmz orada sohbet ederlerdi. Her iki salonda da yukarda an10
latlanlar dnda birok mali, siyasi konu zerinde sz alrd da. yakn anlar hl scak Varlk Vergisi'nden
sz aldn bir tek is-tisna dnda anmsamyorum.
Kar binann alt katnda Maliye Mfettileri Grubu vard. Aabeyim Maliye Mfettii olduu iin ziyaretine
giderdim. Orada Varlk Vergisi uygulamasna katlm Nezih Sirel, Necmi Tanu, Mnir Mos-tar, Bark Ulu
gibi kdemli mfettilerle konuurduk eitli konular. Her iki kurulda, Varlk Vergisi konusunun, olayn ok
yakn zamanda olmasna ramen, konuulduunu anmsamyorum. Her iki rgt. Varlk Vergisi
uygulamasnda parlak bir snav verip, basnda ve kamuoyunda vg ve itibar grmlerdi. Bylesine her
eyin, uygulayclarnn takdirine braklm konularda, drst bir uygulayc notunu almak kolay deildi.
zellikle uygulamann en sorumlu grevlerinin verildii mfettiler, dorusu Trk Brokrasisi iin yllarca
vnlecek bir snav baars vermilerdi (Hesap Uzmanlar Kurulu, Merke-z'e bal bir birim olarak Varlk
Vergisi'nden daha sonra kuruldu).
Ben Hesap Uzman Yardmcs olduumda, gerek Tefti ve ge-rekse Hesap Uzmanlar Kurulu, Kazan Vergisi
yerine getirilen Gelir Vergisi Reform yasalarnn baarya ulatrlmas almalar iindeydi. Reform yasalar
1950 ylnda yrrle girmiti ve henz ben kurula girdiimde (ubat 1951) ilk gelir ve kurumlar vergileri
yllk bildirimleri yaplmamt. Ve heyecanla bekleniyordu. Bu yeni yasalardan her iki kurul ok umutluydu.
Ama Mart ve Ni-san'da ilk beyanlar verildi. Sonu byk bir hayal krkl getiriyordu. zellikle, Hesap
Uzmanlar Kurulu'nda hayal krkl ve znt derindi. Gelir Vergisi Reform yasalarnn hazrlnda grevde
bulunan Maliye Bakanlar evket Adalan olsun, smail Rt Aksal olsun, eski bir maliye mfettii idiler.
Ancak bu kurulun alma kapasitesini drmemek iin olacak hazrlklarda daha ok Hesap Uzmanlarndan
yararlanmlard. Reformun stratejisi, o yllar Trkiye'de ders okutan byk Alman iktisats Prof. Ne-umark
ile Hesap Uzmanlar Kurulu'nun, bu kurul durduka anlar11

dan dmeyecek yesi, byk insan Ali Alaybek tarafndan izil-miti. Hatta byk ksmyla Reformun ana
izgilerini rahmetli Alaybek izmiti denilebilir. Rahmetli Rasim Saydar Reform Ko-misyonu'nun 1943'ten beri
yesiydi. Kanunlar ekillendike, hatta TBMM gemeden Vergi Daireleri'nin eitimine balanm ve burada
da ii kurul yklenmiti. Yasalar ktka nasl uygulanacan anlatan izahnameler, yine kurul yeleri hsan
Grsan, lyas Sekin, Muzaffer Egesoy gibi uzmanlarca kaleme alnmt. Eitim konula-rnda Mehmet Ali
Adalan, Adil Ycefer ve Muhtar Gredin rehber-liinde allmaya balanmt. O gnlerde TV yoktu; fakat
radyolar ok etkiliydi. Devlet radyolarnda, Vergi Reformu'nun anlatlmas iin olduka geni saatler
ayrlmt. Bu saatlerde Sabri Kay-ralc, Sezai Kurdolu, lyas Sekin ve Tark Hatusil son derece duru
aklamalarla aydnlk sayorlard. Ayrca her defterdarlkta da-nma brolar almt. Bir gn, bu kursa
devam eden bir memurun konumasna rastlantyla tank oldum:
"Birader orada bize ders veren uzman grsen arr kalrsn. Adam sadece muhasebe ve maliye bilmekle
kalmam. Ayak-kabc geliyor onun nasl altn biliyor. ekerciyle ekerci, kumayla adeta kuma,
kuyumcuyla kuyumcu gibi ko-nuuyor. Nerede renmi, nasl renmi btn bunlar? Bir de bylesi bilgi
sahibiyken ylesine alak gnll, sorma..."
Ksaca iine girdiim ve hl oradaki almalarmla vnd-m, kurul kendi ocuu ldrlm ya da sakat
braklm bir an-nenin kzgnlna benzer duygular iine girmiti. Uzmanlar arasnda sakin olanlar pek azd.
Bunlar arasnda Ali Alaybek anlmaya deer. stadmz Gelir Vergisi'nin zamanla oturacana inanyordu.
Ksa srede aksaklklar olabilirdi, hatta mutlaka olacakt. Sabrla, aklla, bilimle dzeltmeler yaplarak, ama hi
fkeye ve benzer duygulara kaplmadan, o dk tarifelerle (en dk oran yzde be, en yksek oran
yzde 35) yola devam edilmeliydi. Ama o bilge ada12
mn bu tleri bile hiddet uyandryordu. Kolay deildi; o yl ilk kez bte milyar liraya smam, bir milyar
eii almt. Beyan-nameli mkellefler beyanlarna baklrsa, sadece 155 milyon deye-ceklerdi. Dorusu
kzmamak elde deildi. Bu kzgnln, hem TBMM'de ve hem de Maliye Brokrasisi'ndeki sonular, almasna baladm 20. Yzylda Trkiye iktisat Tarihi kitabnda anlatla-caktr. Buraya, Varlk Vergisi'nin ilk kez bu
gnlerde Maliye Brok-rasisi'nde konuulmaya balandn anlatmak iin geldim.
nsanlar ve insan topluluklar, umutlarn kran olaylarda, ok zldkleri dnemlerde, gemie bakp oralarda
ilenen hatalara yanarlar. Hele o hatalar kendileri deil de bakalar ilemise, hereyi o hata ile aklamay
ye tutarlar. Bu nedenle, grubumuzda, Varlk Vergisi ile yaplan hatalar ve Varlk Vergisi anlar konuulmaya baland.
Hi unutmam bir gn, Kk Salon'da bizden olduka kdemli bir hesap uzman yksek sesle anlatyordu, bir
gelir vergisi ykm-lsnn kendisine sylediklerini aktaryordu:
"Varlk Vergisi'nde altn yumurtlayan tavuu kestiler. imdi akllanan tavuklar yumurtalarn kolay kolay
vermeyecekler. R... Bey, vermem yumurtam yle kolayca..."
Konuma hemen hemen salonu dolduran herkese onaylanyordu.
Gelir ve Kurumlar Vergisi'ndeki dk performansn suunu, -eski iktidarlarn, kukusuz byk teknik
hatalaryla da dolu- Varlk Ver-gisi'ne yklemek... Bu iyi fikirdi ve hkmetle onu destekleyen basn-ca
hemen sahip kld. te o sralarda piyasay ayaa kaldran bir kitap yaymland. Varlk Vergisi Facias.
Kitabn yazar, verginin uygulanmasnda en ok pay olan eski stanbul Defterdar Faik kte'ydi. kte daha
sonra Maliye Bakanl Tefti Heyeti Bakanl'na atanm ve oradan emekli olmutu. stanbul'da bir mali
mavirlik brosu amt ve memurken syleyip yazamadklarn bu kitaba dkmt. Kitap ilgi grerek
bu konudaki tartmalar alevlendirdi.
13
Kitabn nsz'nde Faik kte yle yazyordu:
"Varlk Vergisi Cumhuriyet mali tarihinin yz kzartan bir sahi-fesidir. Bu verginin tatbikinde benimle beraber
alan arkada-larmn ou ondan nefret ederler ve ceninin gmlmesini ister-ler. Ben bu fikirde deilim.
Bu faciada siyaset adamlarnn, me-murlarn, mkelleflerin karlkl rolleri, hatalar, straplar var-dr: onlar
olduu gibi belirtmek, bu faciay btn plaklyla meydana karmak ve bu suretle benzeri yeni yeni
facialarn tekrarlanmasna mani olmaya almak hepimize den vazifedir.
"Ben bu kitab, ite bunun iin yazyorum. Kitabn tetkikinden anlalaca vehile, bu vergi bir siyaset
adamnn dimandan domutur; teknik servislerin bunda hibir dahli yoktur. Mem-leketimizin bnyesi bu
eit siyaset adamlarnn domasna, daha dorusu, siyaset adamlarnn bu gibi ucubeler dourma-sna
msaittir. Bu sebeple, bu faciay gmmektense, bilakis amak ve meydana karmak daha faydal olur.
Kitapta CHP, sadece Varlk Vergisi nedeniyle deil, btn eko-nomi siyasetiyle ar biimde eletiriliyordu.
Adeta iktidardaki De-mokrat Parti'ye malzeme verecek yndeydi.

Ne var ki, DP, bu malzemeye pek yz vermedi. nk onun li-derlerinin silmek istedikleri kii, yani nn, bu
olayla hi balanm deildi. Su varsa yoksa zamann Babakan kr Saraolu'na ykleniyordu. Bu
nedenle kitabn yazdklaryla ok ilgilenmediler. Ama bir umutlar vard; belki Saraolu bu ar sulamalara
kar yle bir savunmaya geebilirdi: "O devrin mutlak egemeni nn'yd. Byle byk bir olaya onun
haberi ve talimat olmadan bavurulabilir miydi?"
Aslnda byle bir savunma, inandrc da olabilirdi. Gerekten devletin sava yllarndaki egemeni smet
nn'yd. DP iktidar, Saraolu'ndan byle bir beyan yaplmasnn umudu iinde, onun darda tedavi
grd yerden dnmesini bekledi.
14
Saraolu daha yurda dnd vapurun merdivenlerinde gaze-telerin soru yamuruyla karland. Ona Varlk
Vergisi'nin kimler tarafndan telkin edildii soruldu; yant, son derece yalnd:
"Eser benimdir. O kadar benimdir ki. bugn ayn mevkide, ayn mali artlarla karlarsam, bu kanunun
tecrbelerinden al-dmz dersleri de gz nnde tutarak, bir yenisini yapmakla tereddt etmem."*
DP liderleri ve medya iin iin "zevki!" kamt. DP hkmeti ve o gnlerde ounluu DP'yi tutan basn, bu
nedenle ie bo verdi. Faik kte kamuoyu ilgisinden uzak kald, stelik bir bilirkiilik skandalna kart.
Varlk Vergisi tartmalar da gndemden dt. Ta 2000 yllarna kadar.
2000'li yllara girerken lke eitli haksz saldrlara urama duru-muyla kar karya geldi. En byk eletiri
ve yerme Trk ve Msl-man olmayanlara yaplan zulm ve ayrmd. Krtlere ve Krtlerin ounlukta
olduu blgelere Trk devletince olduka ayrm ve hukuk d basklar yapld iddialar ile yetinilmeyip, 85
yl nce uygulanan Ermeni Tehciri gndeme getiriliyordu. Baz ulusal ve yerel parlamentolar Trkiye
devletinin Ermeni Tehcirini kabul (itiraf) etmesi yolunda kararlar alrken, siyasette arl olan bir yazar, 60
yl nce kabul edilip uygulanan Varlk Vergisinde gayrimslmlere zulm yapldn, kukusuz edebi
bakmdan nefisi ii yadsnamayacak bir kitapla anlatyordu: Salkm Hanmn Taneleri.
Ylmaz Karakoyunlu cidden hnerli bir yazar. Kitap ksa srede birok bask yapt.
Aslnda bu iddia, lkemizi zayf drme gayretleri iinde olan-larn ekmeine ya srmekten baka bir ey
deildi. Durup durup hep Mslman olmayan yuttalarmzn hakszla urad belirti-liyordu. Ama
hakszla urayan sadece onlar myd?
* Bkz. bu kitapta. Hasan Pulur'un yazs. Ek 1, s.85.
15
1942 ylnda niversite ve lise mezunlar 38 ay askerlik yapar-ken; memur, ii ve emekiler ar bir
enflasyonla gelirlerinin te ikisini yitirirken; baz gen ve orta yallarmz drt yl askerlik ya-parken; bunlar,
ne o zaman ne de daha sonra dile getirilmedi, yazya dklmedi.
Hele o kyllerin ektikleri!.. lkemiz aydnlar ve bilim adam-lar, kyllerimizin ve hele elleri plecek kyl
kadnlarmzn u-rad ve ektii haddini am hakszlklar fark etmediler bile. Eer bugn bamsz bir
devlet olarak yayorsak; bunu en ok, o-cuunun kundan srtna sarm tarladan bitii ekinleri
(askerdeki kocasnn hasreti yreini kanatrken, kr olas stma nbetleriy-le tm vcudu titrerken)
kanlarla kyn harman yerine tayan, denle daneyi samandan ayran, uygun rzgr gelince savuran
kyl kadnlarna borluyuz. Varlk Vergisi'nde yaplan hakszlklar zerinde bu kadar kt, mrekkep
harcarken her birinin destans zverilerine tank olduum elleri plesi bu baclarmzn zverilerine ve acl
yaamlarna dair, -gerei kadar demiyorum, nk gerei kadarna ne kt, ne insanlarn mr yeterhibir anlatma rastlamaym ben byk bir kadirbilmezlik sayarm hep. Bu ne-denle Faik kte'nin kitabnn
alevlendirdii tartmalara, kyl ba-clarmzn katland onca azab dile getiren yazlarla katlmay, o
gnlerde ok istedim. Ama buna cret edemedim. Bunun bir nedeni de, edebi yapt verme konusundaki
yeti eksikliim oldu.
Ancak Ylmaz Karakoyunlu'nun kitab, Salkm Hanmn Taneleri esas alnarak, hem de kamu olanaklar
harcanarak evrilen ve dllerle donatlan ayn isimli bir filmle sinemalarda on binlerce in-sana Varlk Vergisi
konusunda, aznlklara hkmetimizin Hitlerim-si gaddarlklar yapt anlatlmaya allmas hz kazannca
daya-namadm. Hamide, ehriban, Hikmet, aziye, Elbis, Yeter ablalarn ektiklerini anlatmaya niyet ettim.
16
Aslnda kinci Dnya Sava'nn srd yllarda her snf ve gruptan yurttalar (istifi ve o zamann nl
deyimiyle muhtekirler, karaborsaclar, bir de toprak aalar dnda) byk sknt ekmi-tir. Kent emekileri,
alt yla kadar varan srelerle adrl, barnma olanaklar snrl ordughlarda askerlik yaptlar. Varlk Vergisi'ni
demeyen ykmllerinin gnderildii Akale'nin berbat yaam koullarndan ok sz edilmitir. Ama yz
binlerce ana evlad. A-kale'den ok beter snr kasabalarnda askerlik yapyordu. 1910, 1911 ve 1912
doumlular kez askere alndlar ve ou da bu yerlerdeki bazs adrl ordughlarda vatan borcunu

dediler. oluk ocuunun geimi iin alan esnaf, topraksz ya da az toprakl kyller askere gidince
geride kalanlar byk skntlar ektiler. Byk kentlerde, zellikle stanbul'da karneyle verilen ekmek o
kadar azaltld ki, sofradan a kalkma, her gnk yaam biimi oldu. Sknt eken sadece Varlk Vergisi
mkellefleri deildi; Karadeniz Blgesi'nde halk sprge tohumu yemeye balad. Kylerde stma, Karadeniz
kasabalarnda ve stanbul'da eksik beslenme ve ilaszlktan akcier hastalklar yaygnlat. stanbul ve
Ankara'da Birinci Dnya Sava'ndan beri unutulan tifs hastalndan lenler oldu. Salgn zorlukla
nlenebildi. Sadece bir sava olgusuyla izah edilemezdi btn bu skntlar. bask yapan Enflasyon
kitabmda buna deindim, bu kitapta daha genie ele alacam.
Umarm bu konular ilginizi ekecek, Varlk Vergisi'nde aznlklara zulm edebiyat hi olmazsa bu
gereklerin deilmesine yol aarsa mutlu olurum.
17
BRNC BLM
1 Eyll 1939 gn Hitler Almanyas'nn gl ve o zamana ka-dar grlmemi oranda motor gcyle
donatlm ordular, Polonya Cumhuriyeti snrlarn aarak lkeyi igale baladlar. ngiliz ve Fransz
hkmetleri, Romanya ve Yunanistan'n yannda Polon-ya'ya da, Almanya saldrs halinde onun yannda
Almanya ile savaa girme yolunda anlama imzalamlard. Bu anlamalar gerei, bu iki devlet, Nazi
Almanyas'na sava ilan ettiler. gn iinde ngiltere ve Fransa'ya bal yarbamsz hkmetlerde
(Kanada, Avustralya, Yeni Zelanda, Gney Afrika, in Hindi vb.) beraber dnlnce Hitlerin Polonya'ya
saldrsyla dnyann ktalararas bir savaa tutuma sreci tetiklenmiti. Uzakdou'da in ve Japonya'nn
zaten yllar ncesi balad sava srdrdkleri de hesaba katlnca, dnya nfusunun drtte , 4 Eyll
1939 gn sava yangnn iine girmilerdi. Aslnda balayaca ok nceden koklanan savaa kar her
lkenin hazrl vard. Trkiye'nin savan patlamasndan ksa bir sre nce kaybettii lideri Atatrk, bu
grldeyerek gelen savan, "dnyada her eyi byk lde deitireceini" birka kez ifade etmiti.
Gerek Atatrk ve gerekse sava yllarnda hemen tek bana milli iradeyi temsil ve yrtme sorumluluunu
stlenen smet nn, bu savata gdlmesi gerekli iki amac saptamlard:
1Toprak ve ulusal bamszlmzdan hi kayp vermemek,
2lkeyi sava ateinin dnda tutmak.
18
1939'dan 1945'e uzanan, her biri halkmza bir on yl gibi uzun gelen o etin alt yldaki gelimelerin ortaya
koyduu gibi, bu hi de kolay olmad. Trkiye'nin savatan igale uramadan ve en az zararla kmasn
salamak iin dnemin Trk karar vericileri (zellikle nn), byk devletlerin g ve kar mcadelesi
arasnda kk devletlerin kendi politikalarn nasl yrteceine ilikin tarihteki belki de en baarl rnei,
el yordamyla oluturmak zorunda kaldlar.
Biz bu stadane yrtlen d politikaya burada girmeyeceiz. Merak edenler, Baskn Oran ve arkadalarnn
Trk D Politikas adl muhteem yaptna bavurabilirler.
19
I. SAVA. TRKYE'Y DNYADAN KOPARIYOR
kinci Dnya Sava. Alman silahl glerinin gz kamatran ba-arlaryla balad. Polonya'ya garanti veren
ngiltere ve Fransa'nn bu garantileri, ancak Polonya bir sre dayanabilseydi bir anlam ifade edebilirdi.
nk her iki lkenin silahl gleri sava sahnesinden bir hayli uzakt. Sanlyordu ki, gl sanlan Polonya
ordular Alman silahl glerine hatr saylr bir sre dayanr. Bu sre iinde Fransa ve ngiltere sava
hazrlklarn tamamlayp Bat Cephe-si'nden Almanya'y sktrp savata dengeyi kurar. Oysa Alman Genelkurmay'nn hazrlayp ynettii Yldrm Sava (Blitzkrieg) Po-lonya ordusunu gn iinde ciddi bir sava
gc olmaktan kartt. On gnde lkenin yarsna yakn blmn zapt etti. Rus snrna dayanacak hale
gelmiti ki, Rusya bu sava ganimetinden pay kap-mak iin daha nceleri Hitler ile imzalad gizli bir
anlama gerei lkenin dou snrndan Polonya'ya girdi. 17 Eyll'de, yani savan balayndan sadece 17
gn sonra btn Polonya topraklar iki l-kenin paylamyla bitmiti. Skorsky bakanlnda Polonya hkmeti, Londra'ya snan ilk snt hkmet oldu.
Alman silahl kuvvetlerinin Polonya harekt, Hitler iin tam bir g gsterisi oldu, onun bask yapt her
hkmetin gz korkmaya balad. O k, Almanlar Danimarka ve Norve'i istila ettiler ve bununla yetindiler.
Danimarka'nn igali Alman ordusunca bir gnde tamamlanmt. Alman ordular bu ii grrken Rusya
Finlandiya'ya ve talya da Yunanistan'a sava ilan ettiler.
20

Her iki lkenin silahl kuvvetlerinin baarm (performans) gz doldurmad. Alman ordularnn parlak ve g
gsterileriyse, lkenin d lkelerdeki g ve prestijini artrd.
1940 lkbahar yine Alman Silahl Kuvvetleri'nin parlak zafer-leriyle geti. Norve'in igalini tamamlayp 10
Mays gn de Belika, Hollanda ve Fransa'da ataa getiler. Bu saldrya Hollanda drt, Belika on gn
direndikten sonra teslim oldular. Fransz ve Fransa'daki ngiliz Silahl Kuvvetleri bozguna uradlar. ngiliz
seferi gc Fransa'nn Dnherk Liman'nda ngiltere'ye zar zor karlabildi. 14 Haziran'da yani Bat Cephesi
operasyonunun 34. gnnde Almanlar Fransa'nn bakenti Paris'e girdiler, bundan birka gn nce Fransa
bozgunundan pay kapmak iin talya; ngiltere ve Fransa'ya sava at (10 Haziran) ve 20 Haziran'da
Paul Reynaud bakanlndaki Fransz Hkmeti Cumhurbakan Lebrun'e istifasn verdi. Babakan olan
Birinci Dnya Sava kahramanlarndan Mareal Petain, iki gn sonra Fransz halkna atekes anlamasn
bildirdi: "Kalbim paralanarak diyorum ki. savaa son vermek gerekiyor."
1940 gelimeleri Trkiye iin son derece nemliydi. talya'nn savaa girmesiyle lkenin ngiltere lehine
savaa girme zorlamalar balad. Gerekten 1939 ylnda Fransa, ngiltere ve Trkiye ara-snda yaplan
anlamada aka belirtildii zere talya; ngiltere ve Fransa'ya sava ilan edince Trkiye baka bir nedene
gerek kalma-dan savaa girme zorunluluuyla kar karya kalyordu. Trki-ye'nin Almanya ile savaa
girmesi kolay deildi. lkenin ekonomisi, d ticareti Almanya'ya sk skya balyd. nn ve SaracoluMenemenciolu ikilisi bu basklara kar Fransa'nn savatan ekil-mesiyle, sz konusu anlamann
geerliliinin kalmadn ileri s-rerek bu basklara kar koydular.1
Ancak sava trmanp yayldka elverisiz durumlar da ilerli-yordu. Bonapart zamanndan beri (1800'lerin
ba) ngiltere'yle sa1 Baskn Oran, Trk D Politikas, letiim Yaynlar, 1. basm, 2002.
21
vaan bir kara kuvveti gl kta devletinin savanda zel taktikler meydana kmt. Bu taktiklere gre
ngiltere. Almanya'ya deniz ablukas (blocus maritim) uygularken, Almanya da bu lkenin Avru-pa'yla
ticaretini kesiyor (tpk Bonapart gibi), kta ablukas (blocus continental) denen bu yntemin yannda Hitler
ngiltere'ye tpk Bi-rinci Dnya Sava'nda olduu gibi denizalt silahn kullanyordu. ngiltere bir adalar
devletiydi. Ticari yaam, dardan gelen besin ve endstri hammaddelerine byk lde bamlyd. Ayrca
rettii mamul rnlerini de darya satmal, denizyoluyla bir yerlere gndermeliydi. Hitler, daha savatan
nce dnm: denizalt re-timine hz vererek gl bir denizalt filosu kurmutu. Amiral Do-nitz, bu
denizaltlarla ngiltere'ye gelen ve buradan giden gemilere byk kayplar verdiriyordu. Denizaltlar ve Alman
sanayiinin rettii mknatsl maynlar ngiliz ticaret ve sava filolarna byk zararlar veriyor, ngiltere'yi
bunaltyordu. kinci Dnya Sava'nn en nemli yneticilerinden Winston Churchill gece gndz denizlerde
sren bu savaa "Atlantik Meydan Sava" adn vermiti. Fransa'nn savata dmesi ve talya'nn savaa
girmesiyle yeni sler elde eden Alman Denizaltlar, Akdeniz'de de ulam tehdide baladlar. yle ki, hele
Kuzey Afrika Sava ilerledike Akdeniz yolu Trkiye iin kapannca, lkenin Orta ve Dou Avrupa dnda
dnyayla ilgisi byk lde kesildi. Hele 1941 ylnda Almanlar, Yunanistan ve on iki adaya yerleip Ege
Denizi'ni maynlaynca, stanbul ve zmir limanlar d ticarete fiilen kapand.
Sava Tehlikesinin Yaklamas
Fransa savatan dnce ngiltere, Almanya ile savata yalnz kalmt. nl Alman anslyesi Bismarck'n
deyimiyle bu "atn balina ile savayd". Birbirini sava d etmeleri zordu. 1800'l yllarda ngiltere'yle
savaan Bonapart "Byk Ordu" dedii o gn22
lerin en gl sava gcn. Fransa'dan ngiltere'ye en yakn olduu kylarda aylarca bekletmi,
ngiltere'ye bu orduyu atlatacak bir ans aram, bulamamt. Ancak Hitler'in elinde Bonapart'n elinde
bulunmayan bir g vard: Lutwaffe... Alman Hava Kuvvetleri... Bu g kara savalarnda, Fransa ve
Polonya'da ok etkili olmutu. Hitler, ngiltere'nin sava gcn son derece ar bombardmanlarla tahrip
etme teebbsne girdi. Ayrca geceli gndzl bombardmanlarla ngiliz halknn sava azmini ve sinir
gcn ykmak istedi. Askeri hedeflerle beraber sivillerin youn yerleme yerlerini acmaszca bombalayan
Almanlar, Churchll'in "Byk Britanya Meydan Sava" dedii bu savata baarya ulaamad.
O zaman 1941 lkbahar'nda douya dnd. Macaristan zerin-den barl biimde geti, kendisi iin
akaryakt ikmalinde yaamsal nem tayan Romanya ile Bulgaristan' dost siyasetilerin gayreti ile geip,
Trkiyemiz'in snrlarna dayand. Seyirci olduumuz savan ateleyici gc kapmza gelince hem hkmet,
hem de halkn heyacan artt.
Bir bahar sabah okula geldiimizde (sanrm 4 Mart't) Mdr Yardmcs Nurettin Akda srpriz gelimeyi
bize tebli etti. ret-menlerimizin byk ksm yedek askerlik grevine arlmlard. Ktalarna katlmak iin
hemen yarn Yozgat'tan ayrlacaklard. Ve btn okullar 17 Nisan gn ders yln kapatacaklard.

Mdrmz hemen o gece bize retmen aram ve epeyce de baarl olmutu. Lisemizi bir ya da iki yl
nce bitirip de eitli nedenlerle niversiteye gitmeyen veya gidemeyen aabeylerimiz, giden
retmenlerimizin yerine derslere girip boluu dolduracaklard. Nusret Karc (1970'li senelerin banda Milli
Eitim Mstear oldu) Zeki Yaln, Osman Nuri Orhun, Nuriye Altan' iyice anmsyorum, aradan geen 60
yla karn. Ayrca babam da okutmu Yozgat'n nl Sar Ltfi'si, resim retmeni olarak Milli Eitimimiz'in
emrine girdi. 70 yan aknd ama 25'lik delikanl morali ve abas iindeydi. retmenlerimizi hemen
ertesi gn 97. Piyade Alay'nn arkasnda en yakn istasyon Yerky'e uurladk.
23
Bereket abuk dneceklerdi. nk korkulanlar olmayacak, l-kemiz sava ateinin uzanda kalacakt. Evet,
Almanlar snrmza dayanmakla kalmayp Yunanistan ve Yugoslavya'y da almt. Acaba yeni hedef
neresiydi?
ki Deniz Subaynn Romanya Serveni
Halk kadar Genelkurmay da bunu merak ediyordu. Bunu anla-mak iin iki deniz subay (Vahdettin Aytan ve
Hakk Burak) atei ss verilerek Kstence'ye gnderildi. Alman ktalarnn kuzey ta-rafna m, yoksa gney
ynnde mi ynak yaptklarn aratracaklard. Gittiler ve raporlarn verdiler: Ynaklar, tren trafii
kuzeye doruydu. Genelkurmay rahat bir nefes ald. Demek ki, yakn hedef Rusya'yd (bana bunu Nadir Nadi
Bey'in hala ocuu, emekli Deniz Albay Vahddetin Aytan anlatt). yle de oldu, 22 Haziran 1941'de Hitlerin
ordular 400 kilometrelik bir cepheden Rusya snrlarn geti. Tarihin karadaki en byk boumas
balyordu.
Yunanistan'n istilasyla, 22 Haziran 1941 aras, Trkiye'de halk olsun, yasama ve yrtme organlar olsun
byk gerilim iindeydi. 22 Haziran'da sinirler gevedi. Silah altna alnan baz ihtiyatlar da tekrar sivil
hizmetlere gnderildi. Ertesi ders ylnda hocalarmza kavutuk. Ne var ki, yllardr askerde olan gen
kyllerin askerlii sregitti.
Aslnda silah altndaki asker says yine bir milyondan aa dmedi. Ve 1945 lkbahar'na kadar Akdeniz
yolu almad, lke-nin dnyadan kopukluu da...
Ekonomide skkln biraz gevemesi iin 1945 Yaz'nn gel-mesi gerekti.
24
II. SAVA VE EKONOMMZ
Sava dneminde izlenecek ekonomi politikalar, baz zellikler tar. Ekonomi-politik alannda yaptlaryla
nl John Maynard Keynes, bunalmlarda izlenecek politikalar, klasik ekonominin al-lm yollarndan ok
farkl biimde saptamtr. ABD'de Bakan Roosevelt ve Almanya'da Hitler'in ktisat Bakan Doktor Schaht, bu
politikalar uygulayarak teste tabi tutulmasn salamlardr. Key-nes'in yaz ve kitaplaryla ortaya koyduu
esaslara en ok ABD'de itibar olunurken, kendi lkesinde pek nem verilmemi, gerek sa-vatan nce ve
gerek sava iinde ekonominin gdmnde baz ha-talara dlmtr. ngiltere, kinci Dnya Sava'ndan
sonra bunun olumsuz sonularn ar bedelle demitir.
nn ve partisi, iktidar yitirdikten sonra Ege illerini dolarken orann DP'lileri, ocuklar yola karp "Ne
Yzle Geliyorsun?", "Bizi ekersiz Braktn", "Bizi Ekmeksiz Braktn" gibi pankartlarla karlatrlar. nn
ocuklar okar ve unlar syler: "Ama babasz brakmadm." Yant ok yerindeydi. Onun usta diplomatik
yne-timiyle lke cidden sava ateinin dnda kalm, ocuklar babasz kalmamlard. Ancak ne var ki,
ekonomi politikalarnn son derece eksik ve yanl oluuyla lke ok eyler yitirmiti.
Benim Enflasyon kitabm dnda sava finansmannn temel yanllar zerinde bilimsel olarak durulmam,
bu politikalar yerine neler yaplabilecei de irdelenmemitir. Enflasyon adl kitabmda, 1978'de yle
yazmtm:
25
"Bizce Trkiye'de en nemli ekonomi hatalarndan bazlar, bu sava yllarnda izlenmitir. Batl lkeler, yani
Birleik Devletler. ngiltere ve Almanya toplam talebin artacan dnp ona gre vergi ve zorunlu
borlanma politikalaryla f-. yat kararlln salamlardr. stelik bu lkelerde retim dmemitir... Hele
Birleik Amerika silah retimi ile tketim mal retimini ayn dzeyde artrarak srdrd. Trkiye byle bir
gelir politikasna girmedi."1
Burada gdlen ekonomi politikalarnn eletirisini daha geni biimde ele alacaz.
A. Sava ve Ekonomi
Savata sanayi bir lde silah ve cephane retimine girer. Bunun sonucu isizler i bulur, retim artar.
Ancak retimle birlikte geni cretli ynlarn gelirleri de artar. Artan bu gelirlere karlk, tketim mallar ya
hi artmaz, ya da cretler toplantyla ayn oranda artmaz. Artan toplam retim, yani sivil tketimle sava

malzemesi ve askerlerin kullanp tkettii mallar toplamdr. Sivil tketim mallar, toplam cretler (gelir)
kadar artmaynca enflasyonist bask doar.
ktisat ve maliye teorisini en uygun biimde uygulayan, kinci Dnya Sava'nda ABD oldu. Amerikan
ynetimi, gelirlerle tketim toplam arasndaki oranszlktan doan enflasyonist a kapatmak iin maliye
politikas nlemlerine arlk verdi.
Talebi ksarken iki yol izlendi. Bir yandan Gelir Vergisi oranlar ykseltilirken, te yandan yurttatan
"zorunlu bor" ald. Bu "zo-runlu bor" maliye uygulamasnda yeni bir yoldu. Yurttatan alnan bu zorunlu
borlar daha sonra sava bitince, yani tketim mallar (dayankl ev eyas, otomobil, kent d ev) almak
zere ykml-lere iade olununca piyasa alabildiine canlanacakt. Yani bu yeni arala hem sava
enflasyonu nlenecekti, hem de sava sonu eko1 Arslan Baer Kafaolu, Enflasyon, Tekin Yaynevi, 1. basm, s.166.
nomisi dengeli biimde gelimeye balayacakt. Plan aynen amac-na vard. Amerikan ekonomisi sava ve
sonras yllarda byk bir retim patlamas yapt, isiz hemen hemen kalmad. Sava sonunda ABD
ekonomisinin btn lkelere salad byk stnlk, ok kez lkesinin sava ykm grmeyiiyle aklanr.
Bu uygulanan byk ekonomi politikas gzden karlr.
sabetli ekonomi politikas olmasayd ABD, enflasyonla yle bir gze grnmeyen-, ama son derece byk
bir ykma urard ki, bu stnl asla eline geiremezdi. te Trkiye ekonomisi sava d-nda kald
halde byle bir "grnmez ykm" geirmiti. Bu y-kmn brakt sonu kolay kolay giderilemedi. Sava
sonunda bir-ok lkenin sahip olmad byk altn ve dviz rezervleri ksa s-rede eridi, TC Merkez Bankas
1952'de normal ithalat transferlerini yapamaz hale geldi. Oysa sava iinde iyi bir vergi ve zorunlu ta-sarruf
politikas uygulanabilir, hem enflasyon nlenebilir ve hem de "Varlk Vergisi", "Yol Vergisi", "Toprak
Mahslleri Vergisi" gibi ucubelere yer ve neden kalmazd.
B. Terk Edilen sabetli Politikalar-Enflasyon
Atatrk dneminde lkemizde ok isabetli ve disiplinli maliye politikalar uygulanmtr. Osmanl devletinin
nl maliyecisi Cavit Bey'in altrd "borla finansman" politikasnn lkeyi nerelere gtreceini grg ve
deneyimleriyle isabetle tanlayan Mustafa Kemal ve arkadalar, demiryolu ve fabrika inas gibi lke
ekonomisine bir eyler katan harcamalar dnda, i ve d borlanmay adeta yasaklamlard. Fransz
yasas esas alnarak dzenlenen 1050 sayl Muhase-bei Umumiye Kanunu ile devlet maliyesi disiplin altna
alnrken, eski Divan Muhasebat ad Saytay'a evrilerek bte uygulamalar sk kontrol altna alnmt.
Gitgide kamu yaamnda nemleri artan ktisadi Devlet Teekklleri'ni denetleme yolunda da bir
Babakanlk Mu rakabe Heyeti kurulup altrlmaya balanmt. Personel harcamala
27
r: Barem yasalar, devlet ihaleleri. 2490 sayl Artrma-Eksiltme yasasyla norm ve esaslara balanlmlard.
Maliye'de Meclis'in izni olmadan borlanlmazd. "Denk bte, dzgn deme" Babakan nn'nn en ok
sevdii szd. 1939 ylna kadar lke bu disiplinli maliye ve bte politikalar ile ynetildi.
Bunun yannda gen Cumhuriyet ynetimi Trk parasnn dee-rini korumaya ok nem vermi, ilk admda
1567 sayl Trk Para-sn Koruma yasasn getirmi, sonra ciddi fonksiyonlarla donatlm Merkez Bankas
kurmutu.
Bu uygulamalardan ilk itibardan drlen, Denk Bte ilkesi olacakt. "Efendim normal bte giderleri
elbette normal bte gelir-leri ile dengelenecektir. Ne var ki, sava kal beklenmeyen, olaa-nst giderler
ortaya kt. Bunlar yine olaanst gelirlerle karla-maktan doal ne olabilir ki?" deniyordu. Bylece bte
iki ksma ay-rlyordu: Bte ve Olaanst Bte. Zamanla Olaanst Bte asl bteyi, boynuzun kula
gemesi gibi geride brakt. Olaanst Bte ounca para baslarak (emisyon yoluyla) finanse ediliyor ve
savunmayla ilgili giderler buradan karlanyordu. Aadaki tabloda 1938 ile 1945 yllar arasndaki devlet
gelirleri grlyor.
Yllar
Toplam Gelirler
Vergiler
Dier
Emisyon
1938 323
203
54
66
1939 390
196
61
133
1940 540
232
54
254
1941 640
313
53
273
1942 978
730
114
134
1943 1031 758
268
5
1944 1017 835
126
55
1945 658
523
87
48
Tablo 1: 1938-1945 Dneminde Devlet Gelirleri (Milyon Lira).*

* Veriler. Enflasyon adl kitabmn 18. tablosundan, oraya da Bte Gelirleri Yll-e'ndan alnmtr.
28
Tablodan anlalaca zere baz yllar, para basmyla elde olu-nan gelirler bte vergi gelirlerini amasa da
ok byk toplamlara ulamtr. (Burada, sonradan yine ele alnacak bir noktaya erken de olsa nemi
dolaysyla parmak basmak isteriz. Varlk Vergisi'ne her yandan itiraz edilirken, "Efendim esasen bir yarar da
olmad" denir oybirliiyle. Oysa Tablo 1 bu gr yanl kartyor. nk. Varlk Vergisi tahsilatnn ar
bast 1943 ylnda para basm yok denecek bir dzeye dmtr.) Bu hzda bir para basmnn getirdii
enflasyon oranlar da olduka yksek oldu elbette. Burada da Erhan Bener'in Trkiye'de Para ve Kambiyo
Denetimi adl kitabndan aldm bir tabloyu aktaracam.
Yllar TEFE Reat Altn TL Endeksi
1938 100
11,30 100
1939 101,3 14,32 128
1940 126,6 21,06 189
1941 175,3 25,57 239
1942 339,6 33,23 298
1943 590,1 33,84 300
1944 458,9 38,30 344
Tablo 2: 1938-1944 Yllarnda Trk Parasnda Deer Dmeleri
Titiz bir inceleyici olan Hikmet Ulubay tarafndan dzenlenmi bir tabloda belirtilen enflasyon oranlar da
Tablo 2'yi destek-lemektedir.2
Bylece sava yllarnda Trkiye ilk kez enflasyon denen belal iktisat olayn tanm oluyordu. Be ylda
fiyatlar 4,5 kat ykselten bylesi bir gelime, ilk azda ynlar artt. nk lke 1930'lar-da fiyat
istikrarna almt. lkede yaayp, 1950 ve hele 1970'te
2 Hikmet Ulubay'n dzenledii tablo, Baskn Oran, Trk D Politikas. letiim Yaynlar. 1. basm. 2002,
s.389'dan alnmtr.
29
domu olanlar, Turgut zal iktidar ve sonrasn grenler; "Ohoo lahi Hoca!.. Yahu sen buna enflasyon mu
diyorsun?" diye konuyu hafife alabilirler. Ancak kendi yaamnda en az 20 yldr istikrar iin-de yaam
insanlarn tedirginliini anlamak iin o yllar yaamak gerekir. Enflasyon bizim koullarmz ve sava koullan
iinde devlet ve maliye yapsnda normalden ok beter ykm yapt.
C. ken Yerel Ynetim Maliyesi
lk olarak yerel ynetim maliyesi kt. Bugn sanlr ki, Atatrk dneminde devlet bugnknden daha ok
merkeze bal durumday-d. Oysa durum bugn ortalama bilgili insanlarn zanlarnn tam ter-sineydi. Btn
ilkretim ve kurumlarnn strateji kararlan, merkezde Milli Eitim Bakanl'nca alnmakla beraber, ynetim
l zel dareleri'ne aitti. Bu idareler, ayrca, atklar hastane ve dispanser-lerle il salndaki yk merkezi
ynetimle paylarlar, il iindeki yol ve bayndrlk ilerini de "kendi olanaklaryla" yaparlard. Evet, btn
bunlar yapabilmeleri iin yasal gelir ve kadrolar vard. En nemli gelirleri, il iindeki tanmazlardan her yl
aldklar bina ve arazi vergileriydi. Bu vergi, zaman aralklaryla yaplan ve "tahrir" denilen her ilde yasaya
gre kurulmu komisyonlar eliyle, bina ve arazinin deerleri ve gayri safi iratlarnn saptanp bir deftere yazlmasyla balayan bir srele alnrd. Bilindii gibi Trkiye gibi gen nfuslu lkelerde fiyatlar en hzla artan
deerler, tanmaz mal de-erleridir. Bu deerler savan ilk yllarnda artnca derhal tanmaz-lardan alnan
vergi kalemi kt. nk son tahrir ou illerde 1936 ylnda yaplmt. Deerler o yln rayilerine* gre
yaplmt. Doal ki, o deerlere gre alnan vergiler yerel ynetimlerin ilkretim giderleri arlkl bte
giderlerini karlayamaz hale geldi. Cumhu-riyet en ok, hakl olarak ilkretim devrimi ile vnrd. Onu,
* Rayi: Bir para veya biriminin maln sat ve srm deeri (Kaynak Yaynlar'nn notu).
30
ken l zel dareleri'ne brakamazd. Giderleriyle ilkretimi Merkez Bteye alnma zorunluluu yerine
getirildi. Bylece bir mali reform ve idari reformda ok gerekli bir olanak da elden kyordu. Gi-derlerin
devlet btesinin artmasnda, savunma giderleri yannda, bir -azmsanamayacak- etken daha ortaya kmt.
D. Vergi Sistemi de kyor
Tanmaz mallarn deer ve gayri safi deerlerinin ortalama enf-lasyon oranlar stnde art. Bina ve Arazi
vergilerine ek olarak Kazan Vergisinde de olumsuz etkiler yapt. nk ileride grecei-miz gibi Merkez
Devlet Bte sistemi iinde Kazan Vergisinin b-yk pay vard. Bu vergide ise vergilenen ykmllerin

vergilendiril-mesinde gayri safi irat ls esas alnyordu. Gerek vergi tutarn ve gerekse ykmllerin bir
snftan dierine geiini belirlemede gayri safi irat nemli rol oynuyordu. Enflasyonun tanmazlarda
yksek olmas, burada da vergi gelirlerini azaltt. 1944 ylnda gayri safi ira-da gre vergi alnan 450 bini
akn mkellef, sadece 13 870 000 lira vergi demilerdi, yani ykml bana ylda 30 lira gibi.3 Bunlardan
vergi alnamaynca beyannamelilerden, cretlilerden alnan verginin oran ykseltilmiti. Btn Trkiye'de
sadece 8 705 beyanna-meli mkellef vard.4 rnein 1946'da gzde vergi dairelerinden Ga-lata'da sadece
34 beyannameli mkellef vard.5 Btn lkedeki bu 8 705 ykml iin vergi oran yzde 78'e kadar
ykseltilince iktisat yasalarnn haber verdii olay kkleti: Vergi kaakl.
Doal ki, genel olarak vergi kaaklnn artnda baka et-kenler de vard. yle ki:
1- Tketimden alnan vergilerin en nemlisi olan, Muamele Vergisi yaps itibariyle hem bu verginin ve hem
de Kazan Vergi3
Faik kte, Varlk Vergisi Facias, s.25.
4
Age.
5
Maliye Bakanl Mfetti Raporlar.
31
si'nin kaakln kkrtyordu. Muamele Vergisi, on ii ve be beygir gc altranlardan alnyordu. Bu
hadlerin zerinde ii ve muharrik5 gc altranlar imalat yerlerini blp muvazaa** yoluyla yaknlarnn
zerinde gsterip vergiden kanabiliyorlard. Ayrca mazbut*** bir fatura dzeni de yoktu. Muamele Vergisi'nden kama hedefleriyle yaplan kaaklkla bazen, hatta mec-buren, Kazan Vergisi de karlyordu.
2- Aada anlatlacak Milli Korunma Kanunu ile d ticaret uygulamalar da, vergi kaakln birok
durumda zendirir nitelikteydi.
E. Giderlerin Hzla Art
Devletin gelirlerini artrma yollar gitgide azalrken, giderler de hzla artyordu. Bu artlar u nedenlerle
oluyordu:
1- Asker says attrlyordu. Almanlarn Trakya snrlarna da-yand 1941 yl lkbahar'nda bu say bir
milyonu bulmutu. Anka-ra'da Polonya sendromu adn verebileceimiz bir kayg vard. 1939 Eyll'nde
Polonya'da olduu gibi Ruslarn doudan ve Almanlarn batdan lkeye saldrmalar olasl, yneticileri ciddi
biimde d-ndryordu. Bu bo bir kuruntu da deildi. Almanya 1939 Ey-ll'nde Polonya'da saldrya
gemeden nce Rusya ve Almanya adna, 20 Austos'ta bir Saldrmazlk Pakt imzalamlard. Bu
anlamann dnda iki lke yneticilerinin baz gizli blm anlamalar imzaladklar syleniyordu.
Gerekten de byle anlamalar yaplmt. Baltk Cumhuriyetleri'nin (Estonya, Letonya ve Litvanya) Rusya
tarafndan igali, Polonya'nn iki lke arasnda paylalmas, bu gibi anlamalara dayanyordu. 22 Haziran
1941'de Alman-Rus Sava balaynca Ankara'nn ald nefeste bu kukunun dalmasnn pay da vard. Bu
nedenle neredeyse eli silah tutan hemen herkes, sivil yaamdaki grevi ne olursa olsun, silah altna
arlmt.
* Muharrik: Harekete getiren (Kaynak Yaynlar'nn notu). ** Muvazaa: Danklk, dankl dv (Kaynak
Yaynlar'nn notu). *** Mazbut: Bir yere yazlm, deftere geirilmi (Kaynak Yaynlarnn notu).
32
lkenin o gnlerdeki nfusu bugnknn hemen hemen drtte biri, yani 18 milyondu. Bunun iinden bir
milyonu devlet btesinden barnma, yiyip ime ve giyinmesi, bte giderlerinin byk lde
kabarmasnn en byk nedeni oldu. 1938'de 260 milyon olan devlet bte giderleri 1944'te 952 milyon liray
bulmutu. Milli sa-vunma giderleri 1938 ylnda 163 milyon lirayken bu rakam 1944'te 710 milyona ulamt.
2Ak ve kabarm bte, hzl enflasyonun altna ate atarken; artan enflasyon da, "sonu" olmaktan
kp "btelerin daha fazla kabarmasna neden" oluyordu.
3Enflasyon l zel dareleri maliyesini yukarda anlatlan ekil-de kertince, onlarn yapt kamu
hizmetleri merkez tarafndan stlenilmitir. nce ilkretim giderleri, sonra zel darelerce yerine getirilen
yol ve su hizmetleri genel bteyi daha da ok iirmitir.
KT'ler ve Grdkleri Kamu Hizmetleri
Kukusuz kamu ynetiminin en ok ban artan ikinci sorun (savunma giderlerinden sonra) byk kentler
halkna yiyecek ekmek bulmak sorunuydu. Eer devlet ii stlenmese, byk kentlerin insanlar, zellikle
stanbul halknn a kalmas iten de deildi. stanbul'a Anadolu'dan un ve buday gelmiyordu. Aslnda ilk
dnya savanda da varlksz stanbul halknn doyurulmas ar bir sorun olmutu. Trkiye'de o yllarda
byk kent denilebilecek sadece stanbul vard. Nfusu yarm milyon dolayndayd. Onu izleyen zmir ve
Ankara'nn nfuslar henz 100 bine bile ulaamamt. zmir hinterlandnn iyi tarmc olmas ve halkn aile
bana gelirlerinin daha ykseke olmas nedeniyle ekmekle beslenmekte bir sorun yaratma olasln
yaamad. Ankara ise tamamen bir "memurlar kentiydi". Yaknnda Polatl gibi bir buday yetitirici blgesinin

varl sorunu zmyordu. Buday, un bulunsa bile, o gnk koullarn yarataca yksek fiyat dzeyiyle,
enflasyondan keseleri bzlm olan memur ve iilerin beslenmesi yine gt. te Ankara'daki ynetim, bu
iki kentin beslenmesini ba sorunlarn ikinci srasnda nemle ele alacakt.
33
Ama yaplacak ey de pek azd. Sava baladnda bir buday stoku yoktu. Hkmet vaktiyle (1939'dan
nce) ihtiyatan fazla buday (Karadeniz halk iin msr) almay akl etseydi bile, onlar iine koyup
koruyaca silo kapasitesi yoktu. Eldeki en byk silo Haydarpaa'dayd ve alm kapasitesi sadece 4 bin
tondu. aresizlik-ler, o zamanki iktidar sonradan byk zarar dokunacak nlemleri uygulamada zor
durumda brakt. mdada Toprak Mahsulleri Ofisi, tren ve camiler yetiti.
Ofis ile tahl fiyatlar dk fiyatlarla kylden alnd,
Kara tren bunlar gerekli yerlere tad,
Camiler de silo yerine geti. (Baka nereye konabilirdi ki? Ama bu doru seim, bu kutsal yerlerin
kt kullanld gerekesiyle nn ve CHP'ye kar ok etkili bir silah olarak kullanld.)
Bu aratan camileri kullanmann pek bir maliyeti yoktu. Top-rak Mahsulleri Ofisi ve trenleri ileten Devlet
Demir Yollar ise o za-manki deyimle iktisadi devlet teekklydler. Kentlerin ekmeini finanse etme
grevinden zararlara uradlar. Hazineden bu ak iin aldklar hazine bonolar krdrlp piyasaya para
srld. Emisyonda bu baslan paralar bte aklan iin baslan para hacmine eklendi.
F. Ekonominin Genel Durumu
D Ticaret
kinci Dnya Sava ncesinde Almanya'nn d ticaretimizde byk pay vard. Dr. Schact'n eytani zeksyla
Trkiye d tica-retinin ihracatta yzde 51'i ve ithalatta ise yzde 50'si takas, yani mallarn aynen deiimi
eklinde Almanya'ya balanmt.
Ekonomide btn gstergeler olumsuza giderken ticaret olumlu saysal verilerle iki bakmdan olumlu bir
grnt iziyordu. lk ba34
kta gerek ihracat ve gerekse ithalat saysal ifadeyle artmt. Ancak bu art sadece grnteydi. D
ticaret byk ksmyla takas, yani maln malla deimesi yntemiyle gereklemiti. Takaslarda baka hibir
etken olmasa da fiyatlar, serbest dvizli d ticarete gre artm grnr. Nitekim, deiime urayan
mallara bir de arlk cinsinden baklnca deiim gren mallarn hem ihracat ve hem de ithalatta esasl
lde azald grlr.
Yllar hracat/ton
ithalat/ton
hracat ithalat
1939 735 000
1.134.000
100
92
1940 357 000
658 000
81
50
1941 310 000
428 000
91
53
1942 344 000
429 000
126
112
1943 391 000
355 000
196
255
1944 331000 345 000
178
126
Tablo 3; 1939-1944 D Ticaret Saylar (Milyon Dolar).*
Grld gibi d ticareti yaplan mallarn deerleri artarken, l-keye giren mal miktar 1939'dan balayp
dmtr. 1939 ylndaki mallarn arl 1944'tekinin katndan fazladr. Bundan iki sonu domutur:
Birincisi Trkiye eskisi kadar mal ithal edememitir. nk yukarda anlatld gibi deniz ticaretinin yollar
kapanmt. kinci olarak, hzl enflasyonun nedenlerinden biri de budur.
D ticaretteki art kalntlar sonucu, harcayamadmz nemli bir dviz ve altn stoku birikmitir.
retim
Bu konuda eitli kaynaklarda yaymlanan vergiler birbirlerini tutmamaktadr. 1978'de yaymlanan Enflasyon,
Gelimi ve Azge-limi lkelerde adl kitabmda 131 nolu dipnot dlmtr:
* Ton itibariyle veriler, Enflasyon, Gelimi ve Azgelimi lkelerde, s. 167, Tablo 17; dolar itibariyle veriler,
Hikmet Ulubay'n dzenledii tablo, Baskn Oran, Trk D Politikas, s.389'dan alnmtr.
35
"Bu yllara ait ayrntl, bilimsel olarak dzenlenmi gayri safi milli hasla rakam ve istatistikleri bulmak kolay
deildir...
"Sadece 1947'de yaplan ve 'Kemal Sleyman Vaner Raporu' denen belge ile 'Bte Gelirleri Blteni'nde
alnan rakamlarla okuyucularmza baz fikirler verebiliriz."

Ancak bu dipnotun devamn burada vermeyeceim. nk hele 1940 ncesinde Trkiye milli geliri sz
konusu olunca, ben ileri srlen her dnceyi kayd ihtiyatla karlarm; hele bugnk GSMH hesaplama
tekniinin 1940'tan sonra ortaya atldn anm-sadktan sonra...
Sonu
kinci Blm'de ortaya koyduumuz veriler, sava iinde genel teoriye tam kart biimde izlenen
politikalarla ekonominin enflasyon eilimlerinin artrldn ortaya koymutur. Eer genel kabul grm bir
sava ekonomisi ynetimi uygulansayd, ynlarn on yllar boyu unutmayp yaknd ileler ekilmeyecekti.
lenen hatalar zellikle Gelir, Maliye ve Tarm politikalarnda odaklanmaktadr. Savan son yllarnda nn
ve Saraolu'nun ataleti brakp, enerjik yeni politikalara giritikleri grld. Ky Enstitleri hamlesinin
hzlandrlmas, iftiyi topraklandrma yasa tasarsnn Meclis'te kabul, nce Varlk Vergisi sonra Toprak
Mahsulleri Vergisi uygulamalarna geilmesi, bu enerjik hareket arzusunun sonulardr. Ancak bunlardan ilk
ikisi, daha nce filizlenmeye balayan honutsuzluklar sonucu doan organize muhalefet sonucu geri
alnd. Bu iki hamleye (zellikle iftiyi topraklandrma hamlesine) ge geilmi, son iki vergi hamlesinde de
isabetsiz ve lsz davranlmtr.
Bana kalrsa bu yanl politikalarn en byk arln, kk ve orta iftiler ekmitir. lerki blmlerde "bu
hatalar ilememek mmkn myd?" ve "doru politikalar neydi?" sorularna yant arayacaz.
36
KNC BLM
I. GELR POLTKALARI
Sava dneminde ekonomiyi ynetirken dikkat edilecek en nemli nokta, ekonominin gdmn elinde
bulundurmaktr. ABD gibi zel ekonomik kurulularn ok byk oranda bulunduu bir lke bile, bu
gdm, demokratik yollarla kamu gdmne sokmak istemi ve bunda byk baar salamtr. Bu ilke
byk ekonomi kurulularnn tamamnn devlet elinde olduu bir yerde, zellikle sanayide olduka
kolayd. Bunun iin iktisadi devlet ve belediye kurulularn kurulacak bir sanayi bakanlnn dzenleyici ve
buyurucu liderliinde toplamak, zaten yaplm bulunan kinci Sanayi Plann sava ekonomisinin gerekleri
ynnde tadil edip ciddiyetle uygulamak olmalyd. Bu yaplacana, kinci Plan yrrlkten kaldrlarak
byk bir hata ilenmitir. Baz bakanlarn aklna hi gerei yokken liberal politikalar uygulama gelmitir.
Anlalabilir bir nedenle* Ticaret Bakanl sandalyesine oturtulan Doktor Behet Uz fiyatlar ve ticaretin
serbestliini ilan edince fiyatlar 1941'de ilk byk sramasn yapmtr. Bir hayr sahibi kp, liberalizmin
baz lkelerde baar salamas mmknse de sava yllarnda zinhar aza alnmamas gerektiini
anlatmam, bir sre bakanln srdren doktor, bir sre sonra grevden alnm olsa bile ykm bir kez
gereini yapmtr.
Burada u ortaya kyor: Atatrk Devletilik ile varlan baar-lara karn bu uygulanan yntemin Trkiye iin
tek ulusal kalknma
* Meslei hekimlik olan Behet Uz, zmir Belediye Bakanl'nda byk baarlar elde edince,
dllendirilmek istenmiti.
37
ve hatta kurtulu yolu olduunu lke okumularna anlatamamtr. Bu okumulardan birisi olan, ilerideki
sayfalarda deineceimiz Varlk Vergisi Facias kitabnn yazar eski stanbul Defterdar Faik kte bile
Devletilii Trkiye hkmetlerinin en byk hatas olarak grmtr. Oysa sava iindeki birok glk iki
devlet kuruluu Ofis ve DDY'nin zverili almalaryla atlatlmtr. Bir de bu kurulular zel kesimin elinde
olsayd, lkenin ve halkn, daha neler ekecei aydnlarca hi dnlmemitir.
Birinci nemli hata, savan finansmannn planl bir biimde devlet kurulular esas alnarak ve nceden
belirlenmi retim, datm, kamu gelirleri hedefleri gzetilerek yaplaca yerde (ki Amerika Birleik
Devletleri ve Almanya'da bu yntem uygulanmtr) dank, hedefsiz, hatta liberal ekonomiye imrenilerek
yaplan sarsak politikalara gidilmesi; ikinci byk hata, savan finansmannda bu dnemlerde katiyyen
uygulanmamas gereken ak finansman (para baslmas) ynteminin itibar grmesidir. Atein zerine benzin
sklmtr.
Sava Nasl Finanse Edildi?
1939-1945 dnemi btelerinin nasl finanse edildii yukarda sunduumuz Tablo l'de grlmektedir. Ancak
eski almalarmda kullandm bu tablonun, iki bakmdan yeterli olmadn, sava fi-nansmanndaki byk
hatalar gereince yanstmadn, kinci Dnya Sava maliye ve ekonomisini daha derinden incelediimde
anlam bulunuyorum. ki nemli eksii var tablonun.
lk eksik, bugne kadar yaplan anlatmlarda da ihmal edilmitir. Oysa byk kentlerin ve zellikle nfusu
yarm milyonu am stanbul halknn doyurulmasnda Toprak Mahsulleri Ofisi ve Devlet Demir Yollar'nn
bu almalar tam bir kamu hizmeti niteliindedir. Ne yazk ki, bu hizmetin byk bir ksm ileride

anlatacamz ekilde kylnn zerine yklrken, bir nemli ksm da bu iki KT'in kard bonolara
dayanan ak finansmana dayanmtr.
38
kinci eksik ise, l zel dareleri'nce salnp toplanan Arazi ver-gileriyle Yol Vergis'nin bu gibi incelemelerde
gz nnde tutulmam olmasdr. leride konuyu tekrar ele alp gerek ve tam tabloyu karacaz. imdilik
tahlillerimizi bu eksik, ama allm Tablo 1 zerinden yapacaz.
Bu tablodan anlald zere savatan bir nce ve bir sonraki yllar iine alan sekiz ylda,
Btelerin toplam gelirleri yuvarlak hesap 5 600 milyon lira olmutur,
Bunun 3 800 milyon liras vergilerden gelmitir,
817 milyon liras vergi d normal gelirlerden,
969 milyon liras da para baslarak salanmtr.
Vergi gelirleri 1939'dan 1944'e, yani sava yllarnda bazlarnn syleyip yazd gibi "hi artmam" deildir.
Art yzde 300' gemitir. Yani 1944'teki vergi gelirleri toplam 1939 ylndaki vergi gelirleri toplamnn
drt katndan fazla bir dzeye ykselmitir.
A. Dnemin Vergileri
Burada Trkiye'de sava sresince uygulanan olaan vergileri inceleyeceiz. Yani geici olarak uygulanan
Varlk Vergisi ile Toprak Mahsulleri Vergisi, burada ayr bir blmde ve ayrntlara da girilerek
anlatlacaktr.
Kazan Vergileri
2395 sayl yasaya gre alnan Kazan Vergisi farkl yntemlerle tahakkuk ve tahsil edilirdi.
1- Beyannameli Mkellefler
Bu usule giren ykmller, imdiki Gelir Vergisi mkellefleri gibi, genel muhasebe yntemlerine gre defter
tutmak, defter ka39
ytlarna dayanak olan belgeleri be yl saklamak ve bilanolarna gre meydana kan krlarn beyan
zorundaydlar. u ykmller bu gruba girerler.
Bankalar,
Sigorta irketleri,
ktisadi Devlet Teekklleri (yani KT'ler),
hracat ve ithalatlar,
Gemicilik acenteleri,
Ticarete ayrdklar mahallerin kira ya da gayri safi iratlar yllk olarak 2 000 liradan daha yksek
olan tacirler,
letmeye tahsis edilmi ak ya da kapal iyerlerinin kira yada iratlar 2 000 liradan yksek olanlar.
2ratl Mkellefler
yeri, kira veya gayri safi iratlar 2 000 liradan dk olanlar.
3Gndeliktiler
Elde, suda, bata tadklar mallar satanlarla pazar yerlerinde, tanabilir tezgh ve tablalardan sat
yapanlar.
4cret Erbab
Gndelik, haftalk, aylk cretlerle alanlara cret deyen ki-ilerce stopaj yoluyla alnp, maliyeye yatrlrd.
5cretliler
Gezici olarak iyeri amadan ve yksek renimi gerektirmeyen ekilde elde, srtta, bata tad eyleri
satanlar:
stidaclar, ebeler, snnetiler, ineciler, kalfalar, ustalar. Faik kte kitabnda baka bir tasnifle her grubun
ykml says ve de-dii vergileri yle sralyor:
40
Mkellef
Yzde Vergi
says vergi TL
Karneliler
451 931
Mtahitler
45 057
Beyannameller
8 705
Hizmet Erbab
380 000
Toplam
885 693
Tablo 4.

Oran
41,7
4 8,4
0,8
53,5
100 226,4

31,4
3,70
62,6
124
100

13,87
27,65
54,78

Yukardaki rakamlara gre cretliler dnda denen btn Ka-zan Vergisi'nin yzde 82'sini bordro ile
vergileri kesilen cretliler ile beyannameliler tarafndan denmitir.
Bizde resmi istatistiklerle edinilen saysal verilerin pek altna inil-mez. Hl da bilim insan geinenler olsun,
brokratlarmz olsun, bu olumsuzluu srdrrler. u tabloya baknca "btn yk cretliler ile
beyannameliler ekmiler" deyip geerler. Faik kte de szn ettiimiz kitabnda ayn eksik tanda
bulunup gemitir.1 Oysa derin gerek bu yargdan daha nemlidir. Bu gerek, "Pekiyi kimlerdir bu cretliler
ve beyannameliler?" sorusunun yant arannca ortaya kar.
Aslnda cretlilerden stopajla alnan vergilerin ou, yzde 90' devlet ve KT alanlarndan alnmtr.
Bunlardan alnan vergiler de devletin bir eliyle verip, teki eliyle ald paralardr. KT al-anlarn devlet
brokrasisinden ayrmyoruz bu incelemede. nk bunlarda da finansman, byk ksmyla aada
anlatlaca gibi hazineden finanse edilen emisyonla salanyordu. Gerek stopajla ve gerekse
"beyannameli" olarak ald vergileri Hazine, KT'lere bu yolla geri veriyordu. Gerek devlette alanlar ve
gerekse KT'lerde alanlarn cretleri 3656 ve 3659 sayl yasalara gre merkez kararlarla belirleniyordu,
yani piyasa ve fiyatlara gre yk-seltilmiyordu; uradklar asl hakszlk buradayd. Yoksa, lsz Kazan
Vergisi demelerinde deil.
1 Faik kte, Varlk Vergisi Facias, s.25.
41
Beyannameliler denen grubun vergilerinin yzde 90' da yine KT'lerden geliyordu. KT'ler dnda vergi
deyenlerin dedii vergilerin toplamnn 10 milyon liray atn sanmyorum. Demek oluyor ki, gelirden
alnan bu verginin sava yllarnda var olduu bile su gtrr.
Oysa gelir veya kazanlardan alnan vergiler, sava yllarnda, "devlete gelir salama"nn tesinde yaamsal
bir ilev daha tarlar. Sava ekonomisinin kendi z nitelii gerei meydana kan "ek ta-lep" bu vergilerle,
oranlar artrlarak piyasadan ekilir. Savan ta-raflar arasnda yer alan ABD ve ngiliz hazineleri, bu kolayl
iyi kullanmlardr. Bu lkeler ok yksek oranda Gelir vergileri ya-nnda, zorunlu borlandrmaya da
bavurmulardr. Bu uygulamada kime ne kadar devlet tahvili verileceinin ls de Gelir Vergi-si'nde
belirlenen ana yntemlerle tayin edilirdi.
lkemizde Kazan Vergisi'nin ya da herhangi bir gelirden alnan vergilerin adeta yok oluu, bu noktadan
nemlidir. nk devletin enflasyonla savamas iin elinde bulunmas gerekli silaha sahip olmamas
demekti. Kazan Vergisi ile ona bal vergilerin (Buhran, Muvazene, Hava Kuvvetlerine Yardm vergileri ve
Mun-zan vergiler) ekonomik ilevsizliidir asl sorun.
Muamele Vergisi
Yukardaki analizden kan sonu, gelir veya kazanlardan al-nacak bir verginin sava iinde adeta var
olmaddr. Bireylerin baz veya tm mallar alrken fiyatn bir paras gibi dedii Vastal vergiler de
nemlidir.
Tketim ya da Vastal Vergi olarak sava yllarnda alnan vergi ve resimler unlard:
lkeye ithal edilen mallardan Gmrk Resmi ve thalat Mu-amele Vergisi;
Baz mallardan (eker ve petrol rnleri ve tekele tabi rnler-den) Dahili stihlak Vergisi;
Tekel maddelerinden alnan stihlak vergileri Tekel Genel M-drl haslatna ek olarak genel
bteye aktarlrd;
42
Baz evrak ve ktlardan Damga Vergisi;
Muamele Vergisi.
Bunlardan en nemlisi Muamele Vergisi'ydi. Genel bir gider vergisi yerine gemek zere alnan Muamele
Vergisi zerinde durmakta ya-rar var. Bu vergi on iiden fazla altran ve be beygirden fazla motor
kullanan snai kurulularn mal teslimi (sat, trampa ya da kurulu iinde kullanm) halinde alnrd. Ama baz
ilemler kolay vergilendirilecei dnlerek bu kapsamda olmayan baz imalatlar da vergiye tabi
tutulmutu. rnein; Polonya, imali nemli hammadesi ispirto tekelden alnd, yani kolay
denetlenebilecei iin olacak, Muamele Vergisi'ne tabi tutulmutu. Bu vergi aslnda ekonomiye ve vergicilie
nemli zararlar veren bir vergiydi. nk bu vergiye tabi olmann ilk art on ii ve be beygir gc stnde
motor altrarak retim yapmakt. Oran olarak ar bir vergi olduundan, bu saynn stnde ii ve motor
gc kullananlar bile eitli muvazaalarla iletmelerini blerek vergiden kaabiliyordu. 1942 yl btesinde
vergiden sadece 52 milyon lira gelir elde edilmiti. malat dnda banka ve kambiyo ilemlerinde de
alnrd. Bu kadar geni bir alanda alnmasna karlk 1942 ylnda 395 milyon liralk genel vergi haslas iinde
pay sadece 51 milyon lirayd, ok byk bir ksmn yine KT'ler demiti. Ancak iyi kullanlsayd yine
enflasyonu frenlemede yararl olabilirdi. Vergi, mal zerine Muamele Vergisi eklenerek son tketiciye

detildii iin global talebi ksma yolunda, rnein, Kazan Vergisi'nden daha etki-liydi. Ancak u
sakncalaryla ekonomide hasar verici role sahipti:
a)
Bilindii gibi sanayiin en byk avantaj ynla retimdir. Bizim Muamele Vergimiz vergiden kanma
iin iletmelerin paralanmas ya da kk kapasite ile almasna neden oluyordu.
b)
Ayn zamanda Kazan Vergisi mkellefi olan ykmller Ka-zan Vergisi'ni demeye niyet etse bile
sat bedeli zerinden alnan vergiyi dememek iin bu vergiyi karyordu. Bu onlara ayn za-manda Kazan
Vergisi'nden de kamay salyordu.
Gelir Vergisi reformumuzun babas saylabilecek merhum Ali Alaybek, bylece yerleen kaaklk davrann
sezip Gelir Vergi43
si reformunun da bundan zarar grmemesini salamak iin Gelir ve Kurumlar Vergisi oranlarn dk
tutmutu. Gelir Vergisi'nde en dk oran yzde beten balayp yzde 35'te sona eriyordu. Ku-rumlar
Vergisi'nde oran yzde 10'du. Bundan dolay ok eletirildi. imdi hakl olduu anlalyor. Dier nemli bir
vergi geliri Dahili stihlak Vergisi'nden elde edilmitir. 1942 btesinde bu vergiden elde edilen haslat 60 407
milyon ile, hem muamele ve hem de Kazan Vergisi gelirlerinin stndedir. Bu vergi eker ile petrol
rnleri ve tekele tabi maddelerden alnmaktayd. Burada haslatn yksek oluunun nedeni, verginin
resmi kurulularca toplanmasyd. Yani vergi kaakl yoktu. Buradan bir sonu daha ortaya kyor. Ne
vergi toplandysa, resmi kurulular ve KT'ler sayesinde olmutur. zel teebbsn beyanname ile dedii
vergiler de aslnda nemsenmeyecek kadar dktr. nk bu kalemde tahsil edilen vergilerin yzde 90'
KT'ler tarafndan denmitir. 1942 ylnda Kazan Vergisi olarak cretliler ve KT'ler dnda beyannameli ve
dier grubun dedii vergiler 15 milyonu bile bulmaz. Kazan Vergisi dnda toplanan vergiler ise
(gmrkte alnanlar dahil) zaten dk ve orta gelirlilere yanstlm vergilerdir. Aslnda piyasada Muamele
Vergisi deyen ve karanlar, mallarn ayn fiyatla sattklarndan (piyasada bir maln tek fiyat olaca
nedeniyle) Muamele Vergisi ok kez alcdan tahsil edilmekte; ama bylece baz firmalara ayrca bir ek gelir
kayna oluturmaktayd.
u 15 milyon liray iyi aklda tutalm. Bu rakam, sava yllarnn vurguna uygun koullar iinde byk
kazan elde eden o koskoca fabrika ve ticarethane sahiplerinin, zel yabanc bankalarnn, sigorta
irketlerinin, gemi sahiplerinin, bunlarn acentelerinin, faizle bor verenlerin bir ylda devlete dedii
vergiler toplamdr. Hesab biraz cmerte yaptk. Bunun iki katna yakn bir mebla, kyl sadece
Hayvanlar Vergisi denilen bir vergiyle demitir.
Buraya kadar anlattklarmzdan anlalaca zere, vergi siste-mimizde;
44
1denen doru drst bir gelir vergisi yok gibidir. Denizlerde gemi dolatran, koskoca fabrikalarnda
yzlerce ii alan, yaz-hane viziteleri iin aylar ncesi randevu alnan, milyonluk davalar kazanan
sanayici, armatr, tccar, avukat, hekim, sigortac ve ban-kalarn devlete dedikleri yllk vergiler adeta sfra
yakndr.
2Vastal vergilerin byk ksm da sadece kamu iletmelerinin halktan topladklar vergilerdir. zel
kesim burada toplad fonlarn ok kk orann maliyeye yatrmaktadr.
B. Cari Vergi Uygulamalarnn Sonular
Grld gibi kamu maliyesinin vergi toplamas, maliye teori-lerinin anlatt ilkelere hemen hi uymuyor.
Gelirden alnan vergiler her lkede toplanan vergilerin en azndan yzde 60'na eitken, bizde bu oran
yzde 20'de kalyor. Aslnda bunun yzde 80'i de devletin memurlaryla KT'ler tarafndan deniyor. Bunlarn
dedii vergileri Hazine yine bunlara (memurlara ve KT'lere) demekte. Devlet Hazinesi bu durumda,
eer daha feci durumlara dme-diyse bunu ileride greceimiz kylnn ve zellikle kyl kadnlarn
nedense yaznmza yansmayan destans zverisine borluyuz. Bunun yannda izlenen vergi politikasnn
tek sakncasnn, bugne kadar yazlp izildii gibi, sadece enflasyonla, bir de Varlk Vergisi'yle gelen
yabanc sermayenin ve aznln kstrlmesinde kald ifadesiyle yetinirsek, ok eksik bir deerlendirmede
bulunmu oluruz. Hele "Canm, sava vard. Savaa girip gen nfusumuzun krlmasn nledik ya" deyip
orada kalrsak, ok yanl bir deerlendirmeye gitmi oluruz.
kinci Dnya Sava'nda izlenen mali politikalardaki eksik ve yanllarn, lkeye nelere mal olduunu
sralamakta byk yararlar vardr:
1- lke Birinci Plan ile sanayileme hamlesine girmiti. kinci Plan ile, bu kurtarc hamleye devam
edileceine, sadece gnn
45

kurtarma politikas izlenip, kinci Plann uygulanmasna son verilii, en nemli hatadr. Sava, bu yanl iin
gsterilen bir bahane olarak ileri srld. Oysa sava, sanayilemeye engel olmayp, ona elverili koulun
ta kendisiydi. Bu akla aykr gibi gelen yargnn doruluunu kantlayan en nemli yant, bizden nce
sanayileen lkelerin ekonomi tarihleridir.
Eer Bonapart'n savalar olmasayd, Avrupa ve zellikle Fransa sanayileemez, sanayileme hamlesi
Avrupa'ya srayamazd. n-giltere'nin Bonapart' dize getirmek iin uygulad abluka ile Avrupa, endstri
mallar bulamaynca ktada sanayileme hz kazanmtr. ABD'de de Ayrlk Sava dediimiz gney ve kuzey
eyaletleri sava, Amerikan sanayilemesinin dnm yllardr. O yllara kadar ABD, ngiltere'ye tarm rnleri
(zellikle pamuk ve ttn) satar, sanayi rnlerini oradan salard. Ayrlk Sava'nda ngiltere, tarmc
karakterli Gney eyaletlerini tuttu. lkenin Avrupa'ya bakan kyla-rn elinde tutan Kuzeyliler, bu nedenle
ngiliz mallarnn lkeye gel-mesi yollarn tkadlar. ngiltere de gl donanmasyla Kuzey eya-letlerine mal
gelmesini engelleyince, sanayi rnleri ve zellikle silaha muhta olan Kuzey, kendi sanayiini kurdu.
Savalarn hele dardan mal gelmesini nledii durumlarda, yeni sanayiciler, d rekabetten kurtulup ok
elverili bir duruma geerler. kinci Dnya Sava'nda bu doru yol, yanl politikalarla unutturuldu. Trkiye,
ekonomide kalknmann tek yolunun sanayi-leme olduunu tekrar 1960'larda anlad; ama gerek dnya
koullar ve gerekse kafalara yerletirilen tutucu ekonomiye inan dolaysyla i iten gemiti.
2- Ulusumuz kinci Dnya'nn yanl politikalaryla enflasyonun, egemen snflara tatl gelen yoluna
altrld. Sava iinde gelecei dnmeden gdlen para politikalar, zaten Trk parasnn resmi kuruyla
gerek deeri arasna bir uurum koymutu. Bunun farkna varan ve ciddi bir devlet adam olan Maliye
Bakan Halit Nazmi Kemir, savatan hemen sonra 1946 ylnda bu fark ortadan
46
kaldran 7 Eyll para operasyonlarn yapmsa da, sava yllarnn yoksunluklarnn yaratt ithal mallar iin
duyulan ar taleple Trk paras, bu yeni dzeyde de diki tutturamamtr.
3Vergi mkelleflerinde kaaklk huyu bir daha silinemeyecek ekilde yerlemitir. Bunun sonucu,
beyana dayanan Gelir Vergisi reformunun geleceini de karartmtr.
4Savatan nce makul maalarla alan memurlarla kurulan salam yap, enflasyonla memur
maalar annca sallanmaya ba-lamtr.
5Vergi sistemi Hazineye gerekli katky salayamaynca vergi adaleti esaslaryla hi badamayacak
Varlk Vergisi ve Toprak Mahsulleri Vergisi konmutur. Bu vergilerin zulme varan uygula-malar sonucu milli
birlik fikir ve ilkeleri erozyon grmtr. Bunun sonucu ilk srada Ky Enstitleri ve iftiyi Topraklandrma
Kanunu gibi devrimleri daha ileriye gtrecek kurumlar ve yasalar unutmak zorunda kalnd gibi,
Cumhuriyet dneminin milliyeti devleti ve doru milliyeti kazanmlarna kar gl bir halk direnmesi
domutur.
C. Ne Yaplabilirdi?
Yukarda anlatmaya altmz gibi maliye politikas arl tayan hatalarn ne kadar arlkl olduunun
farkna varlamad; hl daha sava finansmannn uzun bir gelecei etkileyen vahim hatalar ciddiyetle
deilmi deil. nn bile nceleri bunun farknda deildi. 14 Mays'ta kukusuz sava iindeki halka kart
politikalara tepki olarak seimle iktidardan dtnn hemen ertesi gnlerinde; "Ben bunlar ayda
deviririm" derken, kukusuz seimlerde kendisine ynelen muhalefetin derin kklerinin farknda deildi.
Yenilgi, 1954'te daha byk lde, tekrar gelince; ancak o zaman sava iinde yaplm hatalarn Atatrk
fikriyatn ne lde yprattn anlayabildi ve daha bir kararl muhalefetle girdi.
47
"yi de, o sava koullar iinde neler yaplabilirdi?" sorusunu yantlamadan, ben kendime yukardaki
deerlendirmeler konusunda hak veremem. Bu konu zerinde ok dndm, kar yollarnn o zaman iin
var olduu sonucuna vardm.
Atatrk'n aretlerine Baklmalyd
Atatrk savatan nce yapt konumalarda olsun, izledii po-litikalarda olsun ileriye dnk nemli iaretler
vermiti:
1En nemli uralar sava blgeden uzak tutma, aktif bir ta-rafszlk iinde kalmakt. Bu maksatla
Balkan uluslarnn belli ilke-lerde birlemesini ngren Balkan Antant fikrini ortaya atmt. Kendisi ldkten
sonra bu fikir rafa kaldrld. Atatrk d politi-kay en iyi uygulayan kii ve kiiler yerlerinden alnm,
nn, Hit-ler'in mttefiki talya zerinde caydrc olaca dncesiyle ngi-liz-Fransz ittifakn yapmt. Bu
ittifak tek bana snr komumuz Sovyetler Birlii ve d ticaretimizde kaderimizi baladmz Al-manya'y
tedirgin etmekten baka ie yaramamtr. Alelacele bu it-tifaka girilmemeliydi.

2Atatrk mrnn sonlarna doru yaknnda bulunanlara Sov-yet dostluunun neminden sz

etmitir. nn ve alma arkada-lar Atatrk'n lkeye bu ok deerli mirasna, bu konuda verdii
iaretlere, gerekli zeni gstermemitir.
Bu iki nemli eletirimin ekonomik sonucu udur: Ata'nn d poli-takada verdii iaretler ve izledii politikalar
anmsansa ve ona gre davranlsayd, sava iinde lke itibarn son derece zedeleyen ikili politika
cambazlklarna gerek kalmazd. Daha dk sayda asker, silah altna arlabilir ve bu da gerek savunma
giderlerinin dk tutulmas ve gerekse tarm ve sanayi retiminde daha iyi sonular alnmasn mmkn
klard. nn, ngiliz-Fransz anlamasn yaparak iledii strateji hatasn, bereket versin, dnya diplomasi
tarihinde az grlm baarl taktikleriyle ksmen kapatmtr. Trkiye'yi, ar ekonomik bedellere de mal
olsa, sava ateinin dnda tutabilmitir.
48
3- kinci Dnya Sava ncesinde ve ilk ylnda ngiltere'de Chamberline ve Fransa'da Daladier babakand.
kisi de bir savaa lkelerini hazr tutmamak iin adeta ahdetmilerdi. Bu sava yle aniden patlamad. Adeta
1934'ten o yana davul alp, "ben geliyo-rum" diye bararak geldi. Ama bu iki lider, Hitler'i teskin edip
sava o yolla nleme dnda, tehlikeye kar hemen hibir nlem al-madlar. Ekonomilerini gz gre gre
babo, maliyelerini nlenisiz brakp gya lkelerini ynettiler: Trkiye'de de byle oldu. Ne bir sava
maliyesi kurma, ne de bycek kentlerdeki insanlar nasl besleyeceklerini dnp harekete gemediler.
Sava, lkenin kaplarna birden dayanmad. Bir dnya savann kopaca daha Japonya'nn in'e, talya'nn
Habeistan'a saldrsyla belli olmutu. Daha sonra faist Franko'yu etkili bir biimde destekleyen Alman ve
talyan liderleri, ileride uygulayacaklar yldrm savalarnn en belli bal silahlarnn denemelerini gstere
gstere yapmlard. Sonra olanlar btn dnya grmt: Hitlcr, Avusturya ve ekoslavakya'y zorla
toprana katm, Polonya'da baz haklar iddia etmeye balamt. 1939'da savan artk niye kmadna
alyor, "Acaba hangi gn kar?" sorusunu, herkes birbirine soruyordu.
Bylesi bir ortamda Trkiye'de sadece Genelkurmay baz planlar yapyordu.
Oysa gelen, Hitler'in isabetle belirttii gibi bir top yekn sava idi. Buna maddeten (retim ve finansman) ve
manen hazrlanmak gerekirken, lkemiz olsun, balaklarmz olan ngiltere ve Fransa olsun, olup bitenlere
seyirci kalyordu. Trkiye 1938'e kadar iyi kt bir eyler yapm, Atatrk'n nderliinde sanayide olsun,
tarmda olsun lkeyi ekonomik adan glendirecek admlar atmt. Ancak 1938'de gelen Atatrk'n
lmcl rahatszlyla lke tam bir hareketsizlie girmiti.
1938'de aramzdan ayrlan Atatrk'n makamna, silah ve alma arkada nn gemiti. Sarsntsz
biimde iktidar el deitirmi ve kinci Cumhurbakan, Atatrk'n gms srasnda yapt o
49
muhteem konumadan sonra ie balamt. Konumada "Aziz hat-ran, ruhumuzu daima aydnlk ve uyank
tutacaktr" diye seslenmiti Atatrk'n ruhuna. Eer bu ahd doruysa, lkeyi hemen sessiz biimde, ieride
ve d lkelerde panik yaratmadan savaa hazrlamalyd.
1939, yani savan ilk yl bizden uzakta geti. Fransa yneticileri Almanya snrlarna kurduklar majino
hattna gvenip siviliyle as-keriyle tatil yapyordu (o yllarda bir salam duvara, hatta futbolda gvenilir
mdafaa hatlarna bile majino demek det olmutu). ngil-tere'de Fransz ve ngiliz kurmaylarnn "bu hat
delinmez ve ala-maz" gvencesine inanm, ayn rahatla kendilerini salmt.
Trk yetkilileri de buna inanm olmal ki, koskoca yl mali ko-nularda bir dzeltme yaplmadan avare
geirildi. 1940 lkbaharnda Majino efsanesi de, hattn kendisi de kt. 1940 yl da bizden uzakta geti.
O yl talya mihver devletleri safnda savaa girmi ve Trkiye kara snrlar dnda dnyadan kopmutu.
Oysa geirilen bu yl (1938, 1939 ve 1940) iinde vergi re-formu yaplabilirdi. nk o vergilerle savaa
girme artan talebi, azalacak retim karsnda frenleme olana yoktu.Reform Admlar
4- Pekiyi, reform admlar neler olabilirdi? yle dnyorum:
a)
Bina ve Arazi vergilerinde tahrirde ortaya kan deerlerin enflasyon orannda artrlmas;
b)
1949'da tamamlanan Gelir Vergisi reformuna, 1938 ylnda balanabilirdi;
c)
Bu iki nlem alndnda salam bir servet vergisi almak iin doru drst temeller de ina edilmi
olurdu (Faik kte kitabnda matrah ve kymet taktirinde en nemli eksiin lkede bir Gelir Vergisi
uygulamas bulunmayan gsterir ve hakldr). Bu olanak elde edilence 1942 ylnda duruma baklr, bu
duruma gre "radikal" veya sadece "dzenleyici" nitelikte bir servet vergisi konulabilirdi;
50
d) Yukardaki nlemlere karn 1940 ylna baklr, eer enflas-yon sryorsa ABD'dekinin ei bir zorunlu
tasarrufa gidilebilirdi.

5- Pekiyi, bunu yapacak g iktidarda var myd? Bu soru hakl olarak, hele Ky Enstitleri ve iftiyi
Topraklandrma Yasalar iin harcanan abalar boa gittikten sonra sorulabilir.
Bana gre nn, 1939 ve 1940 yllarnda gerek devlet mekaniz-mas ve gerekse halk iinde bunlar
gerekletirecek siyasal gce sahipti. Bu gcn sava boyunca ekonomik skntlarn artyla paralel olarak
yitirdi. Yani 1939'daki nn. 1944'teki nn'den ok daha glyd. Giriilebilseydi bu reform yaplabilirdi.
51
II. HARCAMA VE KIT POLTKALARI
Kamu harcamalarnn sk bir disiplinle yrtlmesi, Cumhuri-yetimiz'in ilk yllarnda titizlikle ilgilenilen bir yol
olmutur. Fransz genel mali yasas esas alnarak yaplm 1050 sayl Muhasebe-i Umumiye Kanunu ile
gerek yasama ve gerekse yrtme kademeleri, yolsuzluk kukusu uyanmadan yaplan temiz maliyenin
belkemiini olutururdu. Cumhuriyet, ilk sanayileme yllarnda, binlerce kilometrelik demiryollarn ve
birok fabrikay en ekonomik biimde kurmutur bu sayede.
ktisadi Devlet Teekklleri'nin ileyi ve muhasebeleri ise 3460 sayl yasayla yrtlr ve denetlenirdi. Bu
kurulular, Muhasebe-i Umumiye yasasna ve 2490 sayl Artrma-Eksiltme yasalarnn e-kilci yntemlerine
tabi deildi. Ne var ki, bunlar da titiz bir ekilde dzenlenen muhasebe ynetmelikleri iinde, israf olmayan
ve kuku ekmeyen biimde alrlard. Byk kentlerin doyurulmas zorunluluu ile dev gibi byyen
Toprak Mahsulleri Ofisi'yle opti-malden ayrlmalar balad. Personel yasalarna Ofis'in uymas mmkn
olmad, nce eski ve hakkaniyetli personel dzeni delindi. Ofis, her gn iin hesaplanan yksek cretlerle
adam altrmaya balad. Sonra bu yol, btn KT'lerde ve hatta savatan sonra ku-rulan katma btelerde,
genel muhasebe disiplininden ayrlmann yaygn nedenini oluturdu. Bir de Ofis ambarlarnn gvenlii,
gerei gibi korunamad. Bundan haksz zenginlemelerin doduu, dillerde dolamaya balad. Aslnda
bunlar marjinal saylacak uygu52
lamalard. Asl byk hata, KT'lerin finansmannda yaygnlaan yaygn uygulamalarla olutu. Bu kurulular,
kard "Hazine Ke-faletini Haiz" bonolarn, TC Merkez Bankas'na krdrarak para ekmeye baladlar. lk
hesap uydu: zellikle Ofis rn alm kam-panyalarnda bu ekilde Merkez Bankas'nn para basarak
salad kredileri, elindeki stoku zamanla nakde evirdike TC Merkez Ban-kas'na deyecek, o zaman
Merkez Bankas da bast paralan piya-sadan ekince emisyon daha fazla artmayacakt. Ancak bu mekanizmann ileyebilmesi iin, bonolarla mal alan KT'lerin hi olmazsa al maliyetleri ile satlar bedellerinin
eit olmas gerekti. Oysa zellikle Ofis, byle devasa bir ileve hazr olmad iin ok pahal alyordu. Halk
doyurmak iin, evket Sreyya'nn belirttii gibi sadece byk ehirler halkalarn dnen ynetim, Ofis'e
un deirmenlerinin ucuza verilmesini istiyordu. Byle olunca Ofis, bonolarn TC Merkez Bankas'na deyemez
oldu. Karl sadece "Hazine Kefaletini Haiz" bonolarn oluturduu emisyon kabard. Ofis'ten bunu gren
Kmr daresi de halka maliyetinden ucuz k-mr ile byk kentler halkna yapt sbvansiyonu ayn ekilde
karlamaya balaynca, para basm daha da artt.
1943'lere gelince hkmetin aklna, KT zararlarn, yine baka KT mallar fiyatlarna zam yaparak karlama
fikri geldi. Smer-bank rn fiyatlarna ve ekere bu amaca dnk olarak byk l-de zamlar yapt. Bu
zamlardan memur tabakasnn byk zarar g-recei dnlerek memurlara, maalarna ek olarak eker ve
elbi-selik kupon kuma verme yoluna gitti. zellikle kilosu be liraya kan kesmeeker ile kaput bezinin
pahallatrlmas ok tepki ekti. Hele memurlara eker ve kumala balayan ayn yardmlar, h-kmetin
sadece memurlar dnd sulamalar yaplmasna yol at. Halk artk ayna eker yerine pekmez veya
sar kuru zm at-maya balad. Kaput bezinin pahallamasn da "llerimize kefen bulamyoruz"
yaknmalar karlad. Bu iki sulama ilerideki se-nelerde nn ve CHP'ye hep yneltildi.
53
Ne Yaplabilirdi?
Uranlan felaketlerin tm, davul alarak gelen kinci Dnya Sava'na kar hazrlksz davranlmaktan ileri
geldi. Hele 1939 ve 1940 yllarnda, tpk vergicilik alannda olduu gibi, iae konusunda adeta el kol bal
oturulmasayd. bu yanl gelimeler en azndan ksmen karlanabilirdi. O sralarda yksek bir brokrat olan
evket Sreyya Aydemir'in uyarlarna uyulmay, gerekten lke iin b-yk talihsizlik oluturdu.
kinci nlem olarak bundan nceki ksmda anlatld gibi Gelir Vergisi'ne dayanan bir vergi sistemi
oluturulmu olsayd, KT'lerin kent halk iin yaplm finansmanlar, para basma yerine zorunlu
borlandrma iin teknik taban hazrlanr ve daha az para baslr, enflasyon daha kk kalrd.
nc olarak lkenin yetimi insan gc, bar yllarnda ya-plm bir insan gc planlamasyla, retimde,
zellikle KT'lerin retiminde daha isabetle kullanlabilirdi.

Btn bunlara, bar yllaryla 1939 ve 1940 yllarnn sessizlii iinde giriilmeyiinin nedenini anlamak
gtr.
54
III. BYK KENTLERN BESLENMES
stanbul'un doyurulmas sava yllarnda ynetime skntl gnler yaatmtr. Bu glk ilk olarak Birinci
Dnya Sava'nn son yllarnda hissedilmitir. 1918 ve 1919 yllarda azlarda en ok dolaan szler "vagon
ticareti"ydi. Baz akgzler Demiryolu daresi'nden vagon kiralayp, kente getirdii buday ve eitli za-hireyi
halka yksek fiyatlarla sokuturup byk lde zenginle-milerdi. kinci Dnya Sava'nda grev alm
hkmet yeleri ve yksek brokratlar bu yllar ok kolay anmsyorlard. Bu nedenle stanbul'u unsuz ve
ekmeksiz brakmama uruna, dorusu ellerinden geleni yaptlar.
stelik kinci Dnya Sava'nda hkmetin srtna stanbul'a ek olarak bir de Ankara yklenmiti. Bu iki kent
bata olmak zere kentler halknn a braklmamas urunda katlanlan zveriler yukarda anlatld gibi,
gereksiz derecede ar oldu. Buraya kadar bunlar anlattk.
Bunlara katlanlmamas iin neler yaplmas gerektiini de yu-karda anlattk. Vaktiyle bata evket Sreyya
Aydemir olmak ze-re birok brokratn 1937 ylndan balayan nerilerine uygun ola-rak, bu yldan balayp
lkenin dnyadan tam soyutland 1941 ylna kadar yeterli tahl, ina edilen silolarda depo edilseydi, hem
bu kadar sknt ekilmez ve ekonomi bylesi bir ykma uramaz, devlet yaps kaama dnemine girmezdi.
55
NC BLM VARLIK VERGS
Varlk Vergisi hakknda yazlm ve birinci derecede gzleme dayanan tek kaynak, zamann stanbul
Defterdar Faik kte'nin bilinen Varlk Vergisi Facias adl kitabdr. Orada yazlanlar sonradan yazlan yaz
ve kitaplara da kaynak olmutur. Ben bu kitap ve yazlardan da yararlandm. Yasann kabul ve uygulanna
da uzun uzun girmeyeceim.
Sadece ok tartlan konulara geeceim.
Yasa ve Vergi Teknii
Yasa, vergi tekniine uygun deildir. Ykmllerin ve denmesi gerekli vergilerin tesbiti, objektif kurallara
balanmayp, takdire baldr. tiraz yolu ak deildir.
Tahsilinde de vergicilikte yaygn kurallara uyulduu sylenemez. Bunlarn hepsi doru. Ama o devri
yaam ve uygulamaya da katlm kiilerin beyanlarna da deinmekte yarar var.
Ferit Melen:
"Varlk Vergisi'ni vergicilik asndan savunma olanakszd. Ama sosyal tedbir bakmndan pek de
reddedilemez idi... Zamann artlar asndan byle bir tedbire ihtiya olduu da vakadr."1
1 Rdvan Akar, Akale Yolcular. Belge Yaynlar, s.227.
56

Yasann uygulanmasnda grev alm bulunan Burhan Ulutan'a ait bir anektot vardr. Ulutan'a Mektebi
Mlkiye'de hocas olan b-rahim Fazl Pelin'in azar ve eletirileri ksaca yledir:
"Dnn ki, iki tane yar var. Birinin elinde btn kaynak-lar var ve memleketin btn iktisadi hayatna
hkim. Eh Trk-ler ise zavall durumda. Zaten nceden kylyd, clzd, fa-kirdi. Yine de ayak altnda ve yine
onlar (aznlklar) kazanyor, bunu dzeltmek lazm deil mi? Yani kapitlasyonlarn zararlarn... tasfiye
etmek lazm deil mi?"
Hoca biraz yatr; ama son szn de syleme frsatn kar-maz: "Kem alt ile Kemalt olmaz." Aslnda
Varlk Vergisi'ne birok kiinin eletirisi, brahim Fazl Hoca'nnkine yakndr.
Basn, Vergiyi Genellikle Beendi
O zamanlarda kan gazetelerin bayazarlarndan hemen hepsi, Varlk Vergisi'ni alklamlardr. zellikle
Ahmet Emin Yalman, Hseyin Cahit Yaln, Yunus Nadi, Ethem zzet Benice, Zekeriya Sertel gibi birbirine
siyasal kanaatleri uymayan bayazarlar, hk-metin bu yoldaki icraatn vme ve alk ile karladlar.
rnein Zekeriya Sertel yle yazyordu:
"Devletin yeni gelir kaynaklar ararken takip edecei prensip. .. hayat seviyesi alalan mahdut gelirli halk
ve memur snf tazyik eden... yollardan kanmak, bilakis anormal vaziyetin dourduu fazla servetleri
yakalamak olmaldr."2
Kendisi bir dnme aileden gelen Ahmet Emin Yalman ise Vatan gazetesinde ilgin eyler yazyordu daha yasa
kmadan:
"... gizli bir kapitlasyon yaras vardr ki, Harp Kazanlar Kanunu bu yarann almas iin pek iyi bir frsattr."

2 Age., s.56.
57
"Bu yara nasl alyor?
"ki ekilde, bir defa azlklar arasnda umumi bir l ile vatan alaka elbette daha gevektir. Bu memleketin
iyilii iin yrei tutuacak bir ahlak seviyede olanlar ok deildir. Bunlar vergi karmay akgzllk
sayyorlar...
"Bu gibiler iyi ahlakta olan memurlar da ne yapar eder batan karmaya alrlar, bin trl dolaplarla
aldatrlar. te bu gizli mnasebet, Trkler aleyhine ve azlklar lehine bir imtiyaz yaratr... Trl trl
vergilerde... azlk ve levantenlerin tediye nispeti Trklerden daha aadadr.
"Bunun iin de klasik usullerin bir yana braklmasndan ve birtakm karine ve kyaslamalara gre hareket
edilmesinden baka are yoktur..."
Yalman uzun yazsnn sonunda sanki alt ay sonra uygulanan vergiyi tarif ederce bir vergi konmasn ister.
Vergi ktktan sonra da yle yazyordu:
"Trk milletindeki beka azmine gven ve iman duyduum iindir ki, vurgunculuk yolundaki gidie kar
gnn birinde iddetli bir tepki ba gstereceini biliyordum."3
Baka bir yazs:
"Varlk Vergisi ok yerinde ve tamamiyle bir inklap admdr. (...) ktisadi bakmdan mukadderata hkim
kalmamza imkn brakmayanlar vard... Yalnz nimet iin vatanda klfet iin yabanc ve dman olan bu
unsurlardan memlekete hayr gelmez..."
Hseyin Cahit Yaln ise yle yazyordu:
58
"Varlk Vergisi'nin birok tereddtlere, hatta endie ve dediko-dulara sebebiyet vermi olduu meydandadr.
Fakat... rakam-lar, tahmin edilen korkutucu mahiyete haiz olmaktan uzaktr."4
Bunlar yaz nedeni, aznlklara duyulan kzgnln sadece Saraolu'nun kafasnda olmadn anlatma
abasdr. O zamanla-rn gazetelerini okuyanlar, bata Cemal Nadir ustann stadane i-zimleriyle Vurguncu
ve Salamon ismiyle anlan karaborsacnn nasl halka sunulduunu anmsarlar.
Niin En ok Gayrimslimden?
Bu sorunun ilk yant yukarda zetlenen kamuoyu basksdr. Bu basky kmsemeye olanak yok. Baz
yazarlar, hatta 1942 Kasm aynda gelen Varlk Vergisi esprisinde, bir yasann neden hl gelmediini
sorguluyordu. Bir yazar, gayrimslimler lkeyi bu lde soyarken buna sessiz kalnnca, kapitlasyonlar
kaldrma yolunda dklen kanlara yazk olmu demek gerektiini yazyordu.
kinci ve ok daha hakl neden gerekten de lkenin asl zenginli-inin aznlklarn elinde bulunmasdr.
Cumhuriyet gazetesi yazarlarndan Necati Doru'nun bu gerei kantlayan yazs Ek 3'te grnmektedir.
Necati Doru, o gnlerdeki Ticaret Odas kaytlarn incelemi ve unu saptamtr: Dnya Sava artlarnda
stanbul'un ticaret hayatnn, sanayicilik hayatnn, elence hayatnn, otelcilik hayatnn ve hatta terzilik
hayatnn, doktorluk, pastanecilik, meyhanecilik hayatnn yzde 87'si Musevi, Ermeni ve Rumlarn elindedir.
Necati Doru bununla yetinmemi, o yln ehir rehberini bulup taram. Yukarda yzde 87 oran, burada
yzde 89.2'ye km.
Necati Doru'nun tespitlerine gre Varlk Vergisi'nin konulduu ylda verginin yzde 80'inin alnd ve
yzde 70'inin tahsil olunduu stanbul'da "zenginlik, ticaret, elence, moda, alveri, hatta itlik,
hergelelik, mafyalk, kabadaylk... Rum ile Yahudinin elindedir".
4 Age.,s.61
59
Bir de stanbul o gnlerde bugnkne gre ok kk ve ok daha derli toplu bir ehirdir. ili'den tesi
tarladr. Mecidiyeky, Levent, dutluk, eriklik. imdiki Akmerkez'in bulunduu yere kn kurtlar iniyor,
allara saldrp koyunlar paralyor. Ulus'ta bugn milyon dolara satlan zel korumal sosyete sitelerinin
yerinde inekler yaylyor. Koyunlar allardan boaz seyrediyor... Topka-p'dan tesi zm balar,
bostanlar... Beikta'tan tesi aralar dolmam Arnavutky, Yeniky ve Ortaky: karda Kadky. skdar
minnack birer site. Bylece herkesin birbirini tanma olay ok yksek. rnein kim yasad tefecilik yapyor,
bunlar da basnn ve insanlarn bildii bir ey. Rum, Yahudi ve Ermenilerin sadece drt sava ylnda kentin
zenginliklerinin ounu ele geirmi olmasnn dourduu hn yle birikmi ki, bugn ok dramatik gelen
Akale srgnleri balad, cidden acnacak facialar gayrimslim topluluklar sard gnlerde bile
kamuoyunun bu hnc bitmedi. O zamanki gazetelerde bu duygular dnda bir baka tepki yok. Sadece
Refik Halit Karay'n, Akale srgnnn epeyce ilerledii 24 Ocak 1943'te Tan gazetesinde yazd yaz, o
gnlerde basnda kan birok yaz hakknda fikir vermeye yeter:

"Sendin, sizdiniz (vurgunculara hitap);

"Bire be, on be, yirmi be kazanrken be yz, be bin, be yz bin kazanmay azmsar olmutunuz; hl
ylesiniz... Senin, sizin yznzden alar artt; "vurguncu", "istifi" gibi yeni kan yzszlklere uygun,
imdiye kadar dile getirilmemi kelimeler tredi; te yandan zelzeleler yznden halk meydanlara ylr,
kara klarda asker yar beline kadar karlara gml nbet tutarken, klna helal gelmeden, drt ba
mamur bire be yz kazanan iimizde biri vard. Hayr ilerine metelik vermeyen biri... Yalova Kaplcas'nda
i karnna masaj yaptryor, yahut Yrkali Plaj'nda haspalarn gergin mayolarn okuyor; Taksim
Gazinosu'nda viskiler yuvarlayarak spanyol dansznn uzun etekleri arasnda klotunu gzetli60
yor: kilerine biskvi tenekeleri, ikolata paketleri, karamela kutular, ampanya kasalar yerletiriyor: Sandal
Bedesteninde (mzaydelerde) kzna elmas alyor; Suadiye'de oluna villa kurduruyor; kulpte karsnn
ansna veya metresinin hesabna be bin liraya partisi bezik oynuyor... Bu kimdi? Herhalde ben, biz
deildik... Sendin, sizdiniz!..
"Drt yldr bazen iin iin, baz kere byk altndan, ok kere katla katla glyordunuz. Drt yldr glen
sendin, sizdiniz! imdi benim, biziz..."
Bu yazlar imdi beenmeyebilirsiniz. Bu yazlara imdi kza-bilirsiniz: ama o gnlerin gerei buydu. Ve vergi
de bugnler ger-eine gre deil, 1943 gereinde yasalamt.
Vergi Nasl Yasalat, Nasl Uyguland?
1942 lkbahar'na gelindiinde eldeki vergi dzeniyle iin yr-meyecei anlalmt. Vergi uzmanlarnn ou
stanbul'dayd, bu nedenle stanbul Defterdarlnda kurulan komisyonlarda alternatif taslaklar hazrlandysa
da, bunlar Ankara'da iltifat grmedi. Yaz bo-yunca arl aznlklara yklenecek bir servet vergisinin babakanlkta hazrland haberleri stanbul'da dolamaya balad. Bu haberler zerine aznlk temsilcilerinden bir
heyet Babakan Saraolu'nu ziyaret ederek, ona u teklifte bulundu:
"Efendim, size ne kadar gelir lazm, bunu bize syleyin. 300 milyon lira m, Yoksa 200 milyon lira m? Biz
bunu aramzda toplarz." Bakakann yant u olur:
"Bunu nasl kabul ederim? Biz modern bir devletiz." Bu neri ve konumalar noktadan dolay ok
nemlidir: a) Demek ki, Varlk Vergisi o kadar anszn gelmemi. Bir davulla ilan edilmedii kalm. Bu, neden
olduu muvazaa ve mal karma klflarnn hazrlanmasna yeterli zaman bulunmas asndan nemli.
61
b)
Temsilciler 300 milyon liralk bir vergi toplamn makul bul-mulardr. Aznlk olmayan Trklerinki
dahil, toplanan vergiler de bu kadar, srf aznlklarn dedii vergiler toplam, bu snrdan ok daha eksik.
Vergi tarh ve tahsilinde stanbul aznlklarnn vergisi 200 milyon lirann bile altnda. O halde bu kadar direni
ve Akale'ye gidiin anlam ne? Bu sorunun yant aranmal. Denebilir ki, toplam pek fazla deil; ama
dalmn adaletsizlii dolaysyla durum zora girdi. yleyse cemaatler bu adaletsizlii niye kendi ilerinde
zmediler?
c)
Bulumay dorulayan zel Kalem Mdr Fuat Bayramo-Iu, Babakan'in bu neriyi kabul etseydi
vergiyi srf aznlklardan almak istediini de itiraf etmi olaca nedeniyle heyeti geri evirdii kansnda.
Benim yorumum, Saraolu'nun asl maksadnn, Trkiye'nin vergilerinin ounu bir arac (mltezim) ile
toplayan Osmanl devleti olmadn hatrlatmakt. Trkiye modern bir dev-letti ve vergilerini modern bir
devlet nasl toplarsa yle toplard.
Anlatlanlara gre vergi, btnyle Babakan Saraolu tarafn-dan verilen notlara gre, Maliye Bakanl
Mstear Esat Tekeli ta-rafndan kaleme alnp maddelere dklmtr. Tasarya muhalefet etmemekle
beraber, gnll bir destek de vermeyen Maliye Bakan Fuat Aral son bir abayla tasary Mecburi stikraza
evirmek is-temise de, Dileri Hukuk Maviri Emin Ali Sipahi bunun yabanc uyruklulara temilinin*
mmkn olamayaca yolunda itira-zyla vergi olmas kararna yeniden dnld.
Kanun 11 Aralk'ta TBMM'de kabul, ayn gn Cumhurbaka-n'nca imza ile 12 Aralk gnl Resmi Gazetede
yaymlanp yrr-le girdi. Kanun numaras 4305'tir.**
Kanun 1943 ylnda Eyll aynda tahsilat tamamlanmadan ve 4501 sayl kanunla uygulamadan kaldrlm ve
1944'te kartlan 4530 sayl yasayla da denmeyen bakayalar silinmitir.*** Okuyu* Temil: Kapsamna alma, geniletme, yayma (Kaynak Yaynlar'nn notu). ** Bkz. bu kitapta. Ek 4. ***
Bkz. bu kitapta, Ek 5 ve Ek 6.
62
cularma tam bir bilgi vermek zere vergisini demeyenlerin mecburi almaya tabi tutulmasn dzenleyen
ve 7 Ocak 1943 gn ve 19288 sayl kararnameye ekli talimatnameyi de ekliyorum.* Bu belgeler dnda baz
yanl yaklamlarla yaplan yorumlar da bu-rada irdelemekte yarar gryorum.

Gdlen Hedeflere Ne Kadar Yaklald?

Varlk Vergisi'nde hatal cihetler gzlerde bytlrken asli gerekesi ve Babakan Saraolu'nun yasann
getiriliinde gtt hedeflere ne lde varld konularna pek yanaan olmamtr. Bu kitapta dier
almalardan farkl olarak bu konulara deineceim.
Babakan Saraolu, tasary gerek Parti Meclis Grubunda ve gerekse Komisyon'da savunmutur. Anlatmn
ana izgileri yleydi:
"Hedef, tedavldeki paralar azaltmak ve memleket ihtiyalarna kaynak salamaktr." Babakan gerek
resmi ve gerekse basnla yapt konumalarda bu vergiyle zellikle piyasadan para ekilece-ini ifade
etmitir. Varlk Vergisi tahsilatnn byk ksmnn yapl-d 1943 ylnda, gerekte piyasadan para ekilemese
bile, emisyon art hz dmtr.** O yl emisyonla bte finansman be milyon liraya dmt. Bu art
1942'de 135 ve 1944'te 55 milyon liradr. Bu azal sonucu 1944'ten balayp toptan eya fiyat endeksi
ykselme hz da dmtr.
Saraolu'nun devlet gelirlerinin artrlmas amac da tutmutur. Varlk Vergisi uygulamasndan sonra beyana
dayanan Kazan Vergisi'nde meydana gelmi art sayesinde, Kazan Vergisi tahsilatnda nemli artlar
olmutur. 1942 ylnda Kazan Vergisi geliri 51 milyon lirayken 1944'te 186 milyon liraya kmtr. Verginin
sadece alnd kiilerin Mslim veya gayrimslim oluundan doan tartma yznden, ekonomiye
salad yararlardan hi bahseden olmad.
* Bkz. bu kitapta, Ek 7. ** Bkz. bu kitapta. Tablo 1, s.28.
Sahiplerinin Trkiye'den Kat ddias
Bu iddia da doru deildir. Ben Hesap Uzman Muavini olarak stanbul'da greve baladm 1951'de, i
yaamnda gayrimslimler yine ok byk bir yer tutard. Necati Doru'nun yukarda iaret ettiimiz
listesinde yer alm kii ve firmalardan ou, yine ticaret-lerini srdryordu. Bu nasl olmutu? eitli
ekillerde;
a) Trkiye'yi gerek vatan gibi bilenler haksz bir ileme tabi tu-tulmu bile olsalar, bu lkenin kendilerine
salad nimetleri d-np tarh edilen vergileri deyip ticaretlerini srdrmlerdir. Bun-lardan biri olan
ikvavili ailesinden mteveffa Simon ikvavili dostum yle anlatmt:
"Zaten devlet kolaylk gsteriyordu. Borcunun yzde 30'unu deyene verginin kalan ksmn demesi iin
elverili koullarla kredi veriliyordu. Bizim elimizdeki nakit, bunun (yani yzde 30'un) yars kadard.
Babam Yaar, aabeyimi de yanna alarak Bankas Genel Mdr Sait Kandan'a kt, derdimizi anlatt.
Bu lkeyi ve insanlarn ok sevdiini ve bu nedenle bu memleketin hkmetinin koymu olduu bir vergiyi
demeyen bir insan olmak istemediini syledi.
'nk bu memlekete ben ve ocuklarm ok borluyuz' dedi. Sait Bey alayarak konuan 75 yandaki
babam teselli etmi. gn iinde yzde 30'umuzu tamamlad ve bir hafta iinde de kalan yzde 70'i.
Yllarca alp kredimizi geri dedik."
Ama herkes elbette byle deildi. Servenini anlatacam kii ba-ba ikvavili gibi yal deil, 31 yanda bir
kereste tccaryd. Ad Parseh Gevrekyan. O yllarda stanbul'un Don Juan'. O gnlerin en naml gzeli,
sinema ve tiyatrolarn bir numaral yldz, unutulmaz Cahide Sonku'nun sevgilisi. Bundan sonrasn kendisi
anlatsn:
"... Bana takdir edilen vergi tutar 150 000 lirayd. Dnn ki, bir kamyon kereste 25 lirayd ve ben btn
varlm sat64
sam yine de borcumu deyemeyecek durumdaydm. Zaten Er-zurum'dan, annemin gayrimenkullerini elden
karmas saye-sinde kurtuldum."
Syledikleri batan sona gerekd. Daha aadaki satrlarda bunu ele veriyor:
"... Cahide Sonku ile birlikte yaardm. Ona hoca tuttum: yaz-lk, klk ev aldm: araba aldm."
te bu adam 150 bin liray deyemem diyor. "Bir kamyon ke-reste 25 liraym!" sen onu bakasna yuttur
arkada. O. 25 liralk bir kamyon keresteleri satarak m Cahide Hanma o Ayaz Pa-a'daki, Bykada'daki
evleri, o Bentley arabay aldn? Aslnda bu vergiyi demek istemiyordu. Cezas Akale'ye gitme olsa da. Gitti
Akale'ye de. Annesi de gayrimenkullerini kendi iradesiyle satma-mt. Faik kte'ye bir gn annesi ile
oturduunu sylemiti. Faik Bey bunu hatrlad. Bu gibi durumlarda anne-baba ile birlikte oturulan ev Varlk
Vergisi'nin teminat saylyordu. Bunu ngren 14. maddeye, TBMM'deki grmelerde ok itiraz edilmiti.
Ama Gev-rekyan olaynda ie yarad. Faik kte hemen harekete geti ve apartman icrada sattrd.5 Yoksa
Gevrekyan ve annesine kalsa verginin denecei yoktu. Gevrekyan kendi zerine tanmaz almaz,
sevgilisine kat ev alr da, vergisini demezdi. Ne var ki, bir sre nce syledii szle, Akale'den kurtuluyor;
ama apartman kaybedi-yordu. Oysa Gevrekyan tam tersi olsun isterdi.

b) Bazlar gen Gevrekyan gibi dememe oyununda acemice davranmamt. leri, muvazaay btn
hukuki yanlarn dnerek kurmutu. Bunlardan en az birini biliyorum. Kendisi Beyolu'nda ok geni bir
maazann sahibi gayrimslimdi. Varlk Vergisi'nin geleceinin kokusunu erkenden alm ve bir avukatla
olaanst bir hukuk hilesi yaratmlard. Birka yl avukat, maazann sahibi grnd. Ancak 1950'den
sonra asl ve eski sahip, maazasnn tekrar sahibi oldu.
5 Faik kte, Varlk Vergisi Facias, s. 165.
65
Bu gibi yollarla iddia edildii gibi ve Varlk Vergisi yznden pi-yasada byk lde, yine egemendiler.
Bunlarn piyasadan ekilmesinde, daha dorusu piyasa paylarnn azalmasnda etken rol ald:
1srail devletinin kurulu dneminin sona ermesiyle birok Ya
hudi buraya gitti;
21955'te 6-7 Eyll olaylarndan sonra nemli bir Rum nfus Yunanistan'a gitti;
3Selanik Bankas ve iki talyan bankasnn lkemizden ayrl-mas. Bu bankalar aznlklara muvazaal
ilerde byk kolaylk sa-lard. Varlk Vergisi'nin zeri alamayan ilemlerin gerekleri de zellikle Selanik
Bankas ariviyle lkeden gitmitir.
Grld gibi Cumhuriyetin Trk unsurunun aznlklara ayrm ve zulm yaptn kantlama uruna Varlk
Vergisi ile ilgili olaylar, gerek arlyla irdelenmemitir. Bu konu ilk olarak en nemli uygulaycs
tarafndan parmaklanm, ama eski stanbul Defterdar ne eski arkadalar maliye mensuplar ve ne de
zamann iktidarnca ilgi grmediinden olay kllenmiken, 1999 ylndan bu yana olayla ilgili kitaplar
artmtr. Bunda aslnda Trkiye'yi da ihbar etmek isteyenlerin gayretlerinin byk pay vardr. Oysa kinci
Dnya Sava'nda asl gadre urayan Trkiye'nin kylleridir. Ve cephelerde beline kadar kar iinde nbet
bekleyen erlerinin ocan tttrmeye devam etmesi iin. byk skntlar iinde cephedeki asker ve byk
kentlerin beslenecei tarmmz ayakta tutan o mbarek ky kadnlar... Asl onlarn urad hakszlklar
ve yurdu ayakta tutan abalar dile getirilmeliydi.
denecek en byk borcumuz bu olmalyd. Ama bugn aksi yaplyor. Ne kadar hatal olduumuzu anlamak
iin bundan sonraki blm okumalsnz.
lkenin ve Kylnn Ackl Durumu
kinci Dnya Sava'nda izlenen yanl ve eksik ekonomi ve ma-liye politikalarnn sonucu yurttalar, gerek
kentli ve gerekse kyl olarak byk ac ektiler.
66

Ancak kentlerde insanlarn ektikleri, basna ve sonradan yazlan kitaplara getii halde kylerdeki ynlarn
ektikleri, ne basna ve ne de bilimsel kitaplara bile gemedi. Kyl denince, kent aydnlar, mallarn
karaborsaya vererek anormal derecede zenginleip stanbul'un elence yerlerinde su gibi para harcayan
byk toprak sahiplerini gzlerinin nne getiriyorlard. Cemal Nadirin o ahane karikatrlerine esin veren
bu kiilere taklan Hac Aa'ya beslenen hn kyllerin asl byk orann oluturan orta ve kk kyllerin
gerek durumunun objektif biimde ele alnmasn, o yllarda ve daha sonraki yllarda da engelledi. Kyl,
vergi vermez, lkenin btesine yk, yanl partilere oy veren bir asalak srs sayld. kinci Cumhuriyetiler
bugn ayn deerlendirmeleri kfr snrlarna kadar getirdiler.
Sanyorum ben bu deerlendirmelere ou zaman katlmadm. Benim ailem de katlmad. Bir rnek vereyim.
1950'lerin ilk yar-snda Babakan Menderes kylnn rnlerine bir para insafl fi-yatlarla destek yapnca,
kentler halk kendisine, "kyly bamza kard" eletirisinin domasna neden oldu. Ve bu eletiri tuttu da.
Bir gn bir kabul gnnde gen bir hanm, "Daha ne yapacakt ki, Menderes kylye ar fiyat verip onlar
zenginletirdi" deyince annem dayanamayp, "yleyse heykelini dikmeli her yere, bu kz-lacak deil,
vlecek bir ey" demitir. Ne var ki, orada bulunanlar annemin szlerini beenmezler.
Biz savata kylnn halini yakndan grme frsatn bulduk. Bunlar hi unutulacak eyler deillerdi. Bu
birinci elden bilgiler, be-nim Trkiye'de olanlar daha deiik biimde deerlendirmeme neden oldu. imdi
burada cesaretle sylyorum. Cesaretle diyorum, bunlarn hep tersine inanld iin. Trkiye'nin, Atatrk
dneminde de, kinci Dnya Sava yllarnda da, Demokrat Parti zamannda da daha byk bunalmlardan
koruyan aile tarmn yrten iftilere kar daima yrtlen iktisat politikalar bilinmelidir. En az 40 sene
Trkiye aile tarm yrten kk ve orta iftinin srtnda durmutur.
67
Kyl Enflasyonu

Sava yllarnda ve onu izleyen yllarda kent halk, enflasyonu sadece kendisinin ektiini, kylnn kendi
retimini tkettii iin bundan uzak kaldn sand gibi, yazlan kitaplarda da kylnn ektii fiyat
artlarna deinilmemitir. Oysa sava yllar iinde kyl geim endeksi hzla ykselmitir."
Yl
Endeks
1939 10.61
1940 11.16
1941 13,65
1942 16.02
1943 29.56
1944 47,32
Tablo 5: Kyl Geinme Endeksi (1963: 100),
Tablo 5, kyllerin en ok tkettii 19 maln fiyatlaryla tarmsal fiyatlar karlatrarak hazrlanmtr.
Grld gibi 1939 ile 1945 arasnda kyller iin geinme endeksi bu sre iinde 4,5 kat artm-tr. Bu
art statistik Genel Mdrl (imdiki Devlet statistik Enstits'nn (DE) o yllardaki ad byleydi)
tarafndan dzenlenen Trkiye endeksine eittir. Bundan daha doal bir ey de yoktur.
Dier taraftan stanbul'daki aznlklarn dedii Varlk Vergisi, sadece 180 milyon lirada kalrken ve bunca
grlt bunun iin kopar-tlrken, fukara kylnn zerine eitli yntemlerle bindirilen ykler iin bir tek
kalem bir eyler yazlmamtr. Ne byk hakszlk!..
6 Yldrm Ko, Trkiye'de Snf Mcadelesinin Geliimi 1923-1973, Birlik Yaynclk, 1979.
68
I. KYLYE VERG LE BNEN YK
Kylnn dedii vergi ve dier ykmleri hesaplamak, sava yllarnda lkenin iine sokulduu fiyat anarisi
dolaysyla kolay olmayacak. Burada saptanan saylar, tam ve kesin deildir. Ama bu ufak tefek farklar,
burada gsterilecek saylar bir lde indirse bile, bu iaret edeceimiz hakszln bykln nemli ve
anlaml biimde eksiltmeyecektir.
Hayvanlar Vergisi
Kylnn sahibi olduu bykba hayvanlar ile koyun ve kei-lerden her yl alnan verginin doruluu
deneyle ortaya km bir tarh ve tahsil yntemi vard. O yllarda her yl 30 milyon dolaynda bir randman
vard. 1941-1944 yllarnda Hazine'ye buradan 123 milyon lira girdi.
Toprak Mahsulleri Vergisi
lk olarak 1944 ylnda uyguland. Bu yl iinde uygalannda, harmanda rn bilfiil llerek alnrd.
Sonradan bu yntem tarlada rekolte tahminine dnt. Deerli ekonomist Korkut Boratav vergi hakknda
u yorumu yapyor:
69
"D grn ile bu vergi, sava artlarndan yararlanan grub-lar iinde o ana kadar karln dememi
bulunan iftilere ynelen ve bu ynyle Varlk Vergisi'nin tamamlaycs olarak grlebilecek bir vergidir...
Ancak Varlk Vergisi'nin aksine, bu vergi byk ve kk ifti arasnda fark gzetmeyen bir ka-nundur ve bu
yzden en ar yk piyasaya en az alm ve esasen sava artlarnda retimi dm, sadece kendi boaz
iin reten kk kylye yklendii tahmin edilebir..."1
Boratav bir bilim adam, elinde yazl bir dayanak olmadan ke-sin yazamyor. Kendi asndan hakl. Ama ben
ayn tespitleri, ver-ginin uygulamasnda memur olarak alp gren bir yazarm. O za-manlar, ynetimin
doruunda gren ve yaayan ustam evket S-reyya Aydemir ise bu zulm politikasn yle anlatyor:
"Her ey, ehirler ve ehirliler asndan ele alnyordu. Halbuki, bata buday ve hayvan mahsulleri olmak
zere btn zirai rnlerde yle bir fiyat yetersizlii vard ki, kyly kasp kavuruyordu. Ama hayat
pahall ile mcadele deyince, idarenin banda olanlar, her eyden nce gene buday, eti ve zirai rnleri
ehirlere daha ucuza mal etmekten baka bir yol aramyorlard."2
te ustamn byk isabetle belirttii kentliye ucuz besin salama politikas gerei bir sonraki ksmda
anlatacamz Toprak Mahsulleri Vergisi'nin ilk uyguland 1944 ylnda salad gelir 70 milyon liradr.
Ancak vergi nakit deil buday ve dier rnler cinsinden ayn olarak alnyordu. Alnan budayn kilosu da
20 kurutan hesaplanyordu. Oysa piyasada buday en az 60 kuruu gemiti. Dier tarm rnlerinde de
durum aynyd. Bu nedenle toplanan vergileri kaytl deerinin kat olarak hesaba katmak gerekir. Yani
sadece 1944 ylnda tahsil olunan vergi 70 deil, 210 milyon lira deerindedir.
1
Korkut Boratav, "Byk Dnya Bunalm inde Trkiye'nin Sanayileme ve Gelime Sorunlar
(1929-1939)", Makine Mhendisleri Odas, 1976 Sanayi Kongresi Konumas.
2
evket Sreyya Aydemir, kinci Adam, c.I, s.261.

70
Bylece 1941-1944 yllarnda kylnn sadece hayvanlar ve Toprak Mahsulleri Vergisi olarak dedii 330
milyon liradr ve stan-bul aznlklarndan toplanan Varlk Vergisi'nin iki katna yakndr. (Kald ki, bunlar
dnda kyller ayrca Arazi Vergisi ile Yol Vergisi derlerdi. Bizde iktisatlar ve maliyeciler, gerek ynetici
ve gerekse ynetici olarak Yerel vergilere pek deinmediklerinden, bu vergiler iin kaynak bulamadk. Bu
nedenle buradaki karlatrmalara dahil etmedik. Sadece ileride Yol Vergisi'ne bir baka bakmdan
deineceiz.)
Zaten Faik kte de, stanbul'daki aznlklarn dedii verginin ok stnde ve "nafakadan veya tohumundan
artrarak" kylnn dedii Toprak Mahsulleri Vergisi'nin, Varlk Vergisi'nin aksine g-rlt koparmadna
nce armakta ve sonra bulduu nedenleri be maddede sralamaktadr.3 Bu nedenlerin burada
incelenmesini gerekli bulmuyoruz. nk kitabnn son sayfalarna gelince sayn stadn yorularak alakalem
yazd anlalyor. Yalnz orada bir nolu neden var ki, gerek o zaman ve gerekse bugn kylnn dertlerine nasl bakldn ok iyi gsteriyor. Deniyor ki; "Bu Toprak Mahsulleri Vergisi'ni demi olanlar zaten
fakir kimselerdi. Biraz daha sefalete girmeleri ok nemli deildi." Ne yorum ama!..
Ama Varlk Vergisi'nin anlar henz tazeyken, belki de kendine gre haksz bulduu bir vergiyi uygulamaya
mecbur olduu iin bu duygularla ve belki de yeni siyasi iktidara yaranmak iin Faik kte'nin bu kitab
yazmasnda da yine hakl taraflar bulunabilir. Ama ya bundan 60 yl sonra, Varlk Vergisi'nin sadece rkla
dayanan nedenlerle konduu konusunda gnmzde kitaplar yazanlara ne demeli?
3 Faik kte, Varlk Vergisi Facias, s.202.
71
II. FYAT MEKANZMASIYLA KYLYE EK YK
Aslnda fiyat mekanizmasyla kylye yklenen yk yukardaki yklerin kat kat stndedir. yle ki,
1939'da balayan ve Alman ordularnn snrlarmza dayand 1941 lkbahar'nda hzlanan, bir gereksiz
beyanla da bir roket hzna ulaan fiyatlarn, kimleri, hangi gelir gruplarn vurduunu analiz etmeden bir
sosyal yk dalm hesab yapmann hibir anlam olmad aktr. nce bu fiyat ykseliini o gnlerin
tarihini byk bir kavrayla anlatan bir kitaptan izleyelim: "... 194l'de yzde 38,5 olan enflasyonun,
1942'de birden bire yzde 93,7'ye frlad grlecektir. Bu durum yeni Ticaret Bakan'nn (Dr. Behet Uz),
seim blgesi Ege'ye gidip o gne kadar bin bir glkle dizginlenen fiyatlarn serbest braklacan halka
duyurmas zerine ortaya kmt. Fiyatlar birdenbire alabora oldu. rnein buday 13,5 kurutan 100
kurua, zeytinya 85 kurutan 300 kurua,4 balmumu 70 kurutan 380 kurua5 frlad."
Ne var ki, azndan birka bakannn liberal politikalara vgy drmeyen kabine, tarmsal mal fiyatlarn
insafsz bir bask altnda tutuyordu. 1941'de piyasada 13-15 kuru olan buday Toprak Mahsulleri Ofisi be
kurua kylden alyordu. Kk ve orta iftinin maln, ya en yakn yerde olan ofise, ya da ayana
ehirden gelen buday, zahire tccarlarna kynde satmaktan
4
evket Sreyya Aydemir, kinci Adam, s.230.
5
Hseyin Avni anda, Yurt ve Dnya dergisi, say 19, 1 Ekim 1942, s.388,
72
baka seimi olamazd. Zamanla budayn piyasa fiyat yksele yksele 100 kuruu buldu. Benim kyde
grev grdm srada buday piyasa fiyat, stanbul'da 100 kurutu. Ama tama olanak-larnn, o gnleri
yaamam kiilerin dnemeyecei derecede kt oluu nedeniyle, Orta Anadolu olsun, dier illerde olsun
daha ucuzdu. (Bir byk toprak sahibinden dinlediime gre bu toprak aalar, says lkede ok az olan
kamyonlarla stanbul, Ankara, Eskiehir gibi ok nfuslu kentlere tahl ya da bakliyat sevk etmiler. nk
trenlerde Ofis mallar dnda bu gibi emtia sevki yasakt. Bylece zellikle kuru fasulye veya tahl satndan
byk paralar kazanmlar. Doal ki, kk ve orta iftinin bu olana yoktu. Daha yakn merkezlerde
maln dikte edilen ucuz fiyatlarla satmak zorunda kaldlar.) Zaten durum sadece budayla snrl bir olu
deildi. Buday yannda btn tahllarda (arpa, msr vb.) ve bakliyatta ayn yollar tutuluyordu. 1941'de 1315 kuru olan buday, Toprak Mahsulleri Vergisi'nin uyguland 1944 ylnda ve 1943 ylnda ortalama 60
kurua (eer stanbul'a kadar getirilebilirse 100 kurua) fiyat buluyordu. Bu verilere gre sava iinde sadece
Ofis'in buday almnda kyllerin stne den ar yk hesaplamaya alacam.
Bu almada, Toprak Mahsulleri Ofisi'nin Silahl Kuvvetler ve byk kentlerin yiyecek ihtiyalarn karlamak
iin o yllarda (1941-1944) her yl bir milyon ton yani bir milyar kilo buday al-dn esas tuttum. Sadece
1944'te bunun 400 milyon kilosunu vergi olarak bedava aldn kabul edeceiz. Piyasa fiyatlarnn 1941 yl
iin 10, 1942 iin 24, 1943 iin 50 ve 1944 iin de 60 kuru (or-talama) olduunu biliyoruz. Bunlar Ofis alm
fiyatlaryla kyaslayp aradaki fark aadaki Tablo 5'te ayr bir stunda belirledik.
73

Farklarn
Yllar Piyasa/Ofis
fark kuru
tutar TL
1941 8
80 000 000
1942 14
140 000 000
1943 30
300 000 000
1944 40
240 000 000
Toplam 760 000 000
Tablo 5; Ofis'in Buday Almlar ve Kylnn Yk.
Grlyor ki, bu drt ylda kylnn zerine sadece Ofis'in pi-yasa fiyatnn ok altnda deme yapmas
nedeniyle yklenen yk 760 milyon liradr. Tekrar belirtelim, bu sadece buday rnn ucuz almann
ykledii yktr. Eer Ofis kylye piyasa fiyatlar zerinden fiyat deseydi, bu fiyat farklar da ekmek
fiyatna yans-tlsayd, ne genel bte ve ne de byk kent aile bteleri bunu ta-yamazd. Dier tahllar ve
bakliyat fiyatlar dolaysyla binen yk-leri, bu yke eit tutarsak, binen yk bir buuk milyar liray geer.
Maasz Askerlik
stelik silah altnda tutulan bir milyon insann aa yukar 750 000'i ky nfusundand. Bu yurttalarmz da
yllar boyu, devlete sadece karn doyurularak askerlik hizmetinde bulundular. Bunun kylye ykledii
ykler de hibir hesaba girmi deildir. Aadaki "Kim, Ne dedi?" blmnn tablo ve aklamasna bu
yk de koymayacaz.
74
III. KM, NE DED?
imdi Tablo I'e dnelim. Bu tabloya gre devlet bte gelirleri, yuvarlak olarak 3 660 000 000 liradr. Bu
toplama yukarda da be-lirtildii gibi yerel ynetim gelirleri ile KT'lerin emisyonla karlanan harcamalar
dahil deildir.
Bu toplam gelirlerin, 2 555 000 000 liras vergilerden, 666 000 000 liras vergi d normal kamu
gelirlerinden, 439 000 000 liras da emisyonlardan, oluuyordu. (Emisyonlar burada darda tuttuumuz
1939 ve 1949 yllarnda da youn ve toplam 387 milyon liradr.)
Bu ykleri kim ekti? Bu ksmda bu sorunun yantn vereceiz. Ancak bunu aratrmaya gemeden nce
kk bir dzeltme yapmalyz. Yukardaki vergi gelirleri kilosu 20 kuru buday itibariyle (1944 Toprak
Mahsulleri Vergisi tahsilat 70 milyon tutularak) bulunmu bir toplamdr. Gerei yanstmak iin buna daha
nceki blmlerde anlatlm nedenlerden dolay 140 milyon eklemek gerekir. Bu kk dzeltmeyle,
Toplam Gelirler 3 800 000 000 liray,
Vergi Gelirleri 2 695 000 000 liray bulmaktadr.
Acaba Bunlar Hangi Gruplar Yklendi?
1- Her eyden nce 439 milyon liralk emisyon gelirlerinin y-kn kimin ektiini aratrmaya gerek yok.
Emekiler ekti byk ksmyla.
2imdi vergi gelirlerini kimlerin ektiini grelim.
Bu toplam, 330 milyon kyllerin dedii vergiler toplamdr, 320 milyon gayrimslim ve Mslman Varlk
Vergisi ykmlle-rince denmitir.
3Kalan 2 045 000 000 liralk dier vergileri irdeleyelim. Bura
da yine bir otoritenin bilgisine bavuracaz. 1943 Ocak-Haziran
Konjonktr dergisinde, sonradan statistik Genel Mdr olan, o
gnlerde TC Ziraat Bankas ktisat Maviri efik Bilkur, toplanan
vergilerin sadece drtte birinin Vastasz vergilerden olutuunu ya
zyor.1 O halde toplanan Kazan Vergisi ve Veraset ntikal vergile
ri haslatnn toplam 550 milyon olarak tahmini hatal olmayacaktr.
efik Bilkur'un ayn yazsna gre, snai ve ticari teebbslerin, ge
nel bte haslatnn yzde 7-10'unu dediini kaydediyor. Ama bu
rada yaplan tahlillerin hepsinde ilenen bir hata var. Snai ve ticari
giriimcilerin dedii vergilerin de yzde 60'n ktisadi Devlet Te
ebbsleri demitir. Bu esasa gre bir ayrm yaparsak, dolaysz
vergilerden, 400 milyon liray emekiler, 90 milyon liray KT'ler ve
sadece 50 milyon liray ticaret ve sanayi erbab demitir.
O zamanlar maliye tahsil ubeleri kaytlarnda sanayi ve ticaret erbabnn ne lde vergi dedikleri kaytldr.
O yllarn Galata Tahsil ubesi'nde (ki o dnemin en byk ubelerinden biridir) sadece 40 beyannameli
mkellef vard ve bunlarn denmi vergiler toplam, her yl birka milyon liray gemiyordu. Beyannameli y-

kmllerin dedii vergilerin ou da, Osmanl Bankas ve dier yabanc bankalarla bunlara bal sigorta
irketleri (ttihad Milli, nyon Sigorta vb.). Varlk Vergisi'nin gayrimslimlere ar bir darbe olduunu
bugn alakalem yazanlar, bu kiilerin, rnein Cahi-de Sonku'ya yazlk-klk daireler alan Gevrekyan'n,
yedi adet gemi altran Barzilay'n, Lazaro Franko'nun 1940-1944 dneminde ka lira kazan vergisi
dediklerini de bir aratrmaldrlar.
1 Konjonktr dergisi, seri A, sene 3.
76
A
Dolayl Vergiler
Dolayl Vergiler toplamnn ise 2,1 milyar liray bulduu yukar-daki hesaplama sonucunda anlalr. Bunlardan
Muamele Vergisi'nin zamann ticaret ve sanayi erbabndan kt niyetliler iin, ayr bir ka-zan kayna
olduunu yukarda iaretlemitik. Birok mkellef (da-ha dorusu vergi sorumlusu) piyasa koullar gerei
son tketiciye yansyan bu vergilerin byk ksmn Vergi Dairesi'ne verdii bildiri-me almaz, devlet
kesesinden zengin olurdu. Aslnda Muamele Vergi-si, Kazan Vergisi'nin de hakkyla alnmasn engellemitir
o yllarda. Bereket versin, o yllarn en nemli sanayii, devlet kurulularnn elindeydi, o sayede
toplanabilmitir Muamele Vergisi'nin ou.
Muamele Vergisi dnda alnan dolayl vergilerin ou ise zel stihlk vergilerinden geliyordu. Balcas
eker, tekel rnleri ve akaryakttan alnan bu vergileri de devlet kurulular toplayp Mali-ye'ye yatrrlard.
Bu vergilerin yknn genel olarak ifti, ii, esnaf ve memur zerinde kald kukusuzdur. stelik
bunlara satlan mamullerin fiyatlarna girerek tketiciye dettirilen bir ksm ykler de vergi tahsilat
kaytlarnda bulunamaz.
Yukardaki tahlillerden u zete varabiliriz:
Btn yurttalarn ektii ykler:
Emisyon
439 milyon lira
Dolayl Vergiler 2 100 milyon lira
Toplam 2 539 milyon lira
Varlk Vergisi 320 milyon lira
iftilerin dedii
330 milyon lira
cretlinin dedii
400 milyon lira
Sanayici ve tccarn dedii
50 milyon lira
KT'lerin dedii
120 milyon lira
77
Yukardaki tablo ayrca Varlk Vergisi'nin gerekesini de ortaya koymaktadr. Sava yllarnda devlet
giderlerine neredeyse hi ka-tlmayanlar, olaanst bir vergiyle vergilendirme, sadece mali de-il, sosyal
bir zorunluluktu.
Daha Geni Bir Analiz
Ancak kinci Dnya Sava'ndaki en nemli nokta, dnem h-kmetlerinin Silahl Kuvvetleri ve kentleri
besleyebilmek iin kysel rn fiyatlarn bastrmasdr. Byk toprak aalar, bu basnc aabildikleri iin,
gayrimslim ithalatlar gibi, engin zenginlikler elde ederken, kk ve orta boy iftiler bu fiyat politikasnn
ldrc basksna katlanmak zorunda kalmlardr. Daha nceki blmlerde toprak mahsulleri alm
politikalar ile kylye yklenen ek ykleri hesaplamtk. Bu sadece buday almlarnda matematik bir
kesinlikle hesaplanmt: 760 milyon lira. Bunu yukardaki zete eklersek yle bir tablo ortaya kyor:
Btn yurttalarn ektii ykler:
Emisyon
439 milyon lira
Dolayl Vergiler 2 100 milyon lira
Toplam 2 539 milyon lira
Varlk Vergisi 320 milyon lira
iftilerin dedii
1 090 milyon lira
Sanayici ve tccarn dedii
50 milyon lira
cretlinin dedii
400 milyon lira
KT'lerin dedii
120 milyon lira
Bu tablodan anlalanlar yle:
Kamu finansmannda devletin vergiler dndaki dier r

lirleri bir yana brakldnda, 5,5 milyar liray bulan kamu yknn, aa yukar 2,5 milyarn btn
yurttalar emisyon ve dolayl yk olarak ekmilerdir. Kukusuz, kyler nakide dayanan piyasadaki katlm78
lan, dier gruplara gre daha dk olduu iin burada yk daha ok cretliler ekmekle beraber kyl de
yzde 75 orannda bir nfus olarak bu ykn byk ksmn, zellikle kaput bezi, eker, tuz. gazya gibi
yaamlar iinde pay byk mallar satn alrken dedi.
Dorudan gelir gruplarna hitap eden yklerde ise iftiler ykn yzde 60'n tek bana ekmilerdir.
dedikleri Varlk Vergisi iin kyamet koparan ve koparlanlara gelince: Btn Varlk Vergisi tahsilat dolaysz
yklerin sadece yzde 11'idir, stelik toplumca ekilen emisyon ykn eken deil ondan yararlananlarca
denmitir. Asl grlt koparlan stanbul aznlklarnn dedii vergiler ise sadece 180 milyon liradr.
ekilen genel ykn yzde dr.
Budayla birlikte kylnn fiyat mekanizmas ile ekilen yk olarak hesapladmz 1,5 milyar lira hesaba
katldnda ise tablo u ekli alr:
Herkesin ektii ykler:
Emisyon
439 milyon lira
Dolayl Vergiler 2 100 milyon lira
Toplam 2 539 milyon lira
Varlk Vergisi 320 milyon lira
iftinin dedii 1 830 milyon lira
cretlinin dedii
400 milyon lira
KT'lerin dedii
120 milyon lira
Sanayici ve tccarn dedii
50 milyon lira
Yklerin dalmn, KT ve yerel kamu kiileri finansman ykleri dnda, en iyi yanstan bu tabloda ise
kylnn ne kadar ar bir yke (dolaysz yklerin yzde 75'i) sahip olduu aka grl-mektedir. stanbul
aznlklarnn buradaki pay (180 milyon lira) sa-dece yzde dr.
Denebilir ki, byk adaletsizlikler vard, uygulama insancl de-ildi. Bunlara da yantlar bundan sonraki
blmde vereceiz.
79
Varlk Vergisi ve Toprak Mahsulleri Vergisi'nin Tahakkuk Usullerinin Tartlmas
Varlk Vergisi'nin tahakkuk ve tahsil usulleri, vergi toplama ko-nusundaki teknik ve bilimsel standartlara
uymadndan dolay iddetle eletirilmitir. Dorudur, vergi teknii bakmndan byle bir verginin savunulur
taraf olamaz. Ancak Varlk Vergisi (VV) ta-hakkuk ve tahsil tekniinin zerinde bu kadar yaz yazlmtr,
fakat kimse Toprak Mahsulleri Vergisi'nin nasl tahakkuk edip, tahsil edildiinin zerinde durmamtr, bu
gne kadar. Ben bu vergi uygulanrken lise beinci snftaydm, ama 16 yamda olmama karlk yasann
buyurucu hkmlerine baklmadan memur olarak altm. (Gerekli sayda memur bulunamad iin bu
konuda titiz davranlmyordu.) Bu nedenle Toprak Mahsulleri Vergisi'nin uygu-lamasn okuyucularma
anlatmak istiyorum.
Vergi iftilerin tahl ve bakliyat rnlerinden alnyordu. Tahl, rnler harmana getirildiinde dorudan
llerek, bakliyat rnleri ise tarladaki rnler tarlada tahmin edilerek hesaplanr, alnrd.
Yozgat'ta da her ilde olduu gibi birka ky bir arada blgelere ayrlmt. Benim altm blge Lk, Kk
ncilli ve Yassal kylerini kapsyordu. Blgenin rn vergi tahsilatn blge amiri ynetirdi. Ayrca her kyde
bir l memuru, birer tane ambar me-muru ve beki bulunurdu. Ben ambar memuru grevindeydim.
Tahsilatn Yapl
Tahl konusunda rnn harmana gelmesi, savurulup danenin samandan ayrlmas beklenir. Bu safhaya
gelince zaten harman ye-rinde gzetim grevinde bulunan beki, hemen yannda bulunan mhrle daneyi
mhrler (danenin karlmamas iin) ve l me-muruna haber verir. l memuru harman yerinde daneyi
bizzat l-er ve devlet hissesini bir yana ayrr. Devlet pay ne kadardr? Her yz lde 20 ldr. Bunu
ambara alr. Ambar memuru ekinleri
80
alr ve iftiye bir makbuz verir. ifti, eer vakti varsa, rn am-bara brakmaz, ona bir sevk pusulas
verilir. O pusulayla ifti r-nn kendi bulduu bir tama arac ile en yakn ofis teslim yerine gtrr.
(Benim blgem iin bu yer efaatli idi.) 20 birimden 12'si, kilosu 20 kurutan satlr, sekiz birim ise parasz
olarak (vergi olarak) alnr. Aslnda yukarda da anlatld gibi piyasada buday fi- yat kiloda en az 60
kuru olduundan, zorunlu fiyatla alnan rne de vergi gzyle baklabilir. Burada iki nokta ok nemli:

1Saraolu hkmeti, verginin tahsil yntemlerinin eski Aar Ver-gisi'nin yntemlerine benzemesini
istemedi, ama yntem Aar yntemine benzemiti. En nemli ortak uygulama, vergi tahsilatnn
saptanmas iin kye gelen memurlarn kalacak yerlerini ve yemeini kyl salayacakt. Yani verginin
zerinde ayr bir ek yk altna giriyordu.
2Vergi olarak alnan rn en yakn Ofis merkezine yine ifti gtrecekti, bu ayr bir klfetti. nk
yle kyler vard ki, Ofis teslim yerine kan ya da eekle yedi saatte gidilebilirdi. ifti ou zaman geceyi
orada han odasna cret deyerek geirirdi. (O za-manlarda motorlu ara kyl iin bir hayaldi.)
Bakliyat iin blge amiri bir rn tahmini yapar ve tahmin edilen rnn ayn oranlarda ve ayn yntemlerle
Ofis merkezine teslimi gerekirdi.
Bir sre kydeki geici ambara konan tahl da, vakti elverili ol-duunda ambar memurundan alnr ve ilgili
Ofis merkezine gtr-lerek teslim edilirdi.
Varlk Vergisi'nde itiraz vb. olmadndan yakndrd. Burada da yeil rne tarladayken yaplan tahmine itiraz
yoktur. Memurlara yer veremeyiz, ambar iin yer ayramayz itiraz yoktur. (Aslnda Varlk Vergisi'nde itiraz
yoktur denmitir ama kysndan kesinden krplp epeyce vergi drlmtr: 30 milyon lira2 stnde
vergi terkin edilmitir. 112 milyon lira da bakaya kalm ve yasa ile silinmitir.)
2 Faik kte, age., s.197.
81
Her ifti ne kadar az rn kaldrsa. yiyecei ve tohumu kalma-yacak olsa bile Toprak Mahsulleri Vergisini
yasada yazl oranlarda derdi. Varlk Vergisi mkelleflerinin bir ksm kat, burada byle bir ey
dnlemez bile... Ey Varlk Vergisi'ne zulm diyenler, o zulmse Toprak Mahsulleri Vergisi'ne ne sfat
vereceiz?
Bedenen alma
Kylnn urad zulm karsnda suskun kalp Varlk Vergisi iin yzlerce sayfalk kitap yazanlar, durup
durup Akale'deki al-ma kamplarn dile getirirler. Bu tam bir yalanc zulm edebiyatdr. Bir kere her
bedence almaya giden, Akale'ye gitmemitir. Sivri-hisar'a ve daha baka yerlere gidenler oldu. Bu zulm
edebiyatna inananlar varsa, bir de herhalde yaplanlar kk gstermek iin yazlm bir kitaptaki u satrlar
okusunlar:
"lm olaylar daha ok yallk, hastalk vb. nedenlerle meydana geldi. Akale'de balangta ok sert ve
kararl gibi grnen zorunlu alma uygulamas, zamanla gevetildi ve mkellefler gnlerini bekleyerek
geirmeye balad. Bu bekleyi dneminde yaam ok skcyd. kence, dayak... sz konusu deildi.
"(ler) 1943 yl Eyll'nde iyice gevetildi... Daha sonra da Varlk Vergisi tasfiye edilmeden nce,
mkellefler ailelerinin yanna (gnderildi)... Bylece mkellefler dnp dkknlarn yeniden at."3
Ya Yol Vergisi Mkellefleri
Yazarlarmz ne yazk ki ylda 6 liralk Yol Vergisi'ni deyeme-dii iin yollarda ta krma ilerinde altrlan
on binlerce kylden de esirgedikleri yakn ilgiyi Varlk Vergisi ykmllerine gsterdiler. ok ama ok
yazk...
Ve zel bir maksat yoksa bunun izah yaplamaz...
3 Rdvan Akar, age, s.137.
82
EKLER

EK 1:
VARLIK VERGS VE DEVLET ADAMLII*
Bala bakarak konumuzun Varlk Vergisi olduunu sanmayn. Varlk Vergisi'yle balantl olarak, size, bir
devlet adam davran, gstereceiz.
Varlk Vergisi 1940'l yllarda, kinci Cihan Sava iinde tek par-tili rejimin, CHP hkmeti tarafndan
konmutur. Ad stnde, zen-ginleri, varlkllar kapsayan bir vergiydi; itiraz, temyizi olmayan ve uygulamas
da faciaya dnen bir vergiydi. Yalnz zenginleri deil, aznlklar da hedef alyordu. deyemeyenlerin mal,
mlk, hara, mezat satlyor, buna ramen yine deyemezse Akale'ye ta krmaya, kar kremeye
gnderiliyordu.
***
Bu vergi ve uygulamas ok partili demokrasiye getikten sonra uzun yllar tartld, konuuldu, CHP bu
yzden ncelikle aznlk-lardan oy alamad.
***

Neyse banda da dediimiz gibi konumuz Varlk Vergisi deil... * Hasan Pulur, Milliyet, 7 Eyll 1977.
85
Bize, bu yazy yazmaya adeta zorlayan Rfat N. Bali'nin Tarih ve Toplum dergisinin Eyll 1997 tarihli
saysnda yaynlanan ara-trmas oldu.
Varlk Vergisi denilince akla ilk gelenler o dnemin Babakan merhum kr Saraolu, Maliye Bakan Fuat
Aral, Tefti Kurulu Bakan evket Adalar ve stanbul Defterdar Faik kte gelir.
Ama Faik kte, ok partili rejime geilince ve iktidara Demokrat Parti gelince, 1951 ylnda Varlk Vergisi
Facias diye bir kitap yazd, sanki kanunu uygulayan en yetkili kiiden biri kendisi deilmi gibi...
Kitap yaynlanr yaynlanmaz Trkiye'nin gndemine oturdu, herkes bunu tartyordu. Eski Babakan
Saraolu yurtdndayd, dner dnmez ayann tozuyla gazetecilerin sorusunu cevaplad:
"Eser benimdir, o kadar benimdir ki, bugn ayn mevkide ayn mali artlarla karlarsam, bu kanunun
tecrbelerinden edindiimiz dersleri de gz nnde tutarak, bir yenisini yapmakta tereddt etmem."
ardnz deil mi? Devlet adam denilince aklnza, dn sy-lediini bugn inkar eden, tkrdn
yalayanlar geliyor deil mi?
Maalesef yle oldu ama, bir zamanlar bu memlekette Saraolu gibi insanlar da yaamt.
Saraolu, yurda dner dnmez bu aklamay yapt, henz kita-b okumamt, okuyunca bir aklama daha
yapacakt. Ve yapt:
"Varlk Vergisi benim beendiim ilerimden biridir. O zaman iinde bulunduumuz artlar, yani seferber
edilen ordunun masraf-larn karlamak, darlk iine den hazineyi takviye etmek icap ediyordu. Bunun iin
iki yol vard. Birisi fakir kylnn bo amba86
rna yeniden el uzatmak, Aar Vergisi'ni yeniden diriltmek, dieri de bu vatann nimetlerinden istifade etmi
olan zenginlerimizin var-lklarna mracaat etmek idi, biz ikinciyi tercih ettik. (...) Bu kanun kendisine
balanan mitleri tahakkuk ettirdi ve hazineye bugnk kymetten 600-700 milyon lira temin etti ve iinde
bulunduumuz para darln bertaraf etti."
Kanunun iyi bir kanun olduunu, uygulama srasnda baz soy-suzlarn suiistimal yapmasnn kanunun
kymetini dnmeyeceini syleyen Saraolu, sulamalara u karl veriyordu:
"Trkiye'deki varln byk ksm stanbul'da toplanr. stan-bul'da toplanan bu varln yine mhim ksm
yabanc ve aznlkla-rn elindedir. Bu bakmdan varlktan vergi alndna gre (onlardan) daha ok para
alnmtr."
Saraolu sorar:
"Bu kanuna hi kimse sahip kmyormu!"
Varsn kimse sahip kmasn, Saraolu "Dn dndr!" diyen, ya da "Refah Partisi PKK'dan daha tehlikelidir!"
deyip, sonra gidip, Ho-ca'nn kucana oturanlardan deildir, O demili Saraolu'dur:
'Bu kanuna hi kimse sahip kmyormu... yle ise Varlk Vergisi kanununa Saraolu sahip kyor ve diyor
ki:
O Varlk Vergisi kanununu bu memlekete getiren benim. Bunun sevab da, gnah da benim boynuma
olsun."
Evet, bu memlekette bir zamanlar Saraolu gibi insanlar da ya-ard. imdi "devlet adam" diye yaayanlar
da gryoruz.
87
EK 2:
SALKIM HANIM: TERSNE TARH!*
Kurnaz ke dnmecilik, temiz almay ezdi. Adi grgszlk, kaliteyi 100 yl geriye kovdu. Aptal
taklitilik, verimli yaratcl eritti. Kr cahillik, ldayan bilgiyi rt.
Hasan Cemal'in...
Yazd herzeye bakn!
Murat Belge'nin ...
Sarld hkme bakn!
Murat Belge, ilerinde benim de olduum u Salkm Hanmn Taneleri roman ile TRT'yi soyma aleti
yapldna dair gl ku-kular bulunan film zerine yaz yazanlar suluyor. Hasan Cemal de "Salkm
Hanmla ilgili tartmalar izlerken hznlendiim oldu. Dnce ve duygu dnyamz niye bu kadar hoyrat
olabiliyor..." diye zeytinya gibi ste kma yazs kaleme alyor. Eletirmen Doan Hzlan da "Roman
gerei ile hayatn gerei farkl yazlabilir..." diye uyduruk savunma buluyor.
Bir dakika! Kim hoyrat!

Kim yargsz infazc!

Kim yalana emsiye oluyor!
yi anlayalm.
* Necati Doru, Cumhuriyet. 10 Aralk 2001.
88
Kendimize "yazar" diyorsak...
Yazarln hakkn vermeliyiz...
Kendimize "aydn" diyorsak...
Cahil iliine dmemeliyiz...
Bu film kaa mal oldu, paras TRT'den mi kt, o srada iktidar-da olan ANAP Genel Bakan Yardmcs
romann yazar Ylmaz Karakoyunlu siyasi nfuzunu mu kulland? TRT'den maal ynet-men Tomris
Giritliolu ve roman film senaryosu haline getiren yazar Etyen Mahupyan'a yaplan eletiriler hakl m,
yoksa bu iki isim "hret olmak iin" gerekleri bile bile mi saptrdlar?
Bu sorularn cevaplarn aramaya ktnz zaman, ulatnz bilgiler yle "hoyrat, yargsz infaz, kendi
milletine toz kondurmaz, cahil milliyeti..." trnden ucuz sulamalarla geitirilecek gibi deil.
Varlk Vergisi srf Musevi, Rum, Ermeni gibi Mslman olma-yanlar ezmek, onlarn elinde birikmi olan
servetleri Trk kkl tccara, iadamna ve fabrika sahibi, otel sahibi, byk dkkn-han sahibi olmak
isteyen Anadolu erafna ynlendirmek, Trk burjuva-sn yaratmak iin yaplan bir Cumhuriyet devleti zulm
myd?
zellikle filmde ilenen bu!
Ermeni, Rum, Musevi zenginlere tayamayacaklar kadar vergi koydular. Adamlar da bu vergileri
deyemedii iin stanbul'daki lks yallarndan, kklerinden; elerinin, ocuklarnn gzyalar arasnda
alnp Erzincan'n Akalesi'ne "ta krmaya" srgn edildi-ler. yle mi?
Gerek bu mu?
Aydnsan gerei bul?
Romancysan yalakalk yapma!
Ynetmensen arpalk kenesi olma!
Senaryo yazyorsan uma!
Gerei yakala!
89
Zahmet edersin, kalkar gidersin stanbul Ticaret Odas'na... Gi-rersin arivine... stanbul kentinin
tccarlarnn, ithalatlarnn, byk han sahiplerinin, para alp para satan tefecilerinin, darya ttn, zm,
incir, ham maden ihra eden ihracatsnn ne kadar-nn Rum, ne kadarnn Ermeni, ne kadarnn Musevi ve
ne kadarnn da Trk olduuna bakarsn!
Azn ak kalr! Varlk Vergisi'nin konulduu Dnya Sava artlarnda stanbul'un ticaret hayatnn,
sanayicilik hayatnn, e-lence hayatnn, otelcilik hayatnn ve hatta doktorluk, terzilik, pas-tanecilik,
meyhanecilik hayatnn yzde 87'sinin Musevi, Ermeni ve Rumlarn elinde olduunu grrsn.
Hatta sadece olduunu deil...
Aralarnda anlap sermaye hegemonyas kurduklarn da g-rrsn...
Bununla yetinemezsin...
Sen roman yazarsn...
Sen senaryo yazarsn...
Sen film ynetmenisin...
Sen Hasan Cemal'sin...
Sen Murat Belge'sin...
Sen Doan Hzlan'sn...
Girersin PTT'nin arivine... Varlk Vergisi'nin karld yllarda "stanbul Telefon Rehberi"ni bulursun.
Tccarlar blmne, it-halatlar blmne, oteller blmne, pastaneler, bankalar bl-mne, yani ne
kadar yksek kazanl i varsa o blmlere bakarsn: yzde ka Trk, yzde ka Musevi, Rum ve Ermeni;
bulursun.
Azn iyice ak kalr!
nk yzde 89.2'si Rum, Ermeni, Musevi, talyan, ngiliz, Fransz kar.
Sen aydnsn...
Telefon rehberiyle de yetinmezsin!
Gidersin Sultanahmet'e...
90

Girersin elik Glersoy'un yllarn verip bin bir emek, byk para, rafine bir zen harcayarak kurduu,
lkenin aratrmaclar ile insanla miras brakt stanbul Ktphanesi'nin kitaplarnn ara-sna... Bakarsn,
Varlk Vergisi'nin konulduu yllarda stanbul nedir: zenginlik, ticaret, elence, moda, alveri, hatta itlik,
hergelelik, mafyalk nerelerde topludur, kimin elinde...
Azn yine be kar alr...
Mafyalk da...
Kabadayhk da...
Rum ile Yahudinin elindedir...
stanbul o yllarda 600 bin, btn Trkiye 18 milyon nfusludur. ili'den tesi tarladr. Mecidiyeky, Levent,
dutluk, eriklik. imdi Akmerkez'in bulunduu yere kn kurtlar iniyor, allara saldrp koyunlar paralyorlar.
Ulus'ta bugn milyon dolarlara satlan zel korumal sosyete sitelerinin yerinde inekler mlyor... Koyunlar
allarndan boaz seyrediyor. Topkap'dan sonras zm balar, bostanlar... Beikta'tan tesi aralar
dolmam Ortaky... Arna-vutky... Yeniky gibi kyler... Karda skdar, Kadky birer minnack semt...
skdar'dan ve Kadky'den tesi de yine aralar dolmam kyler... stanbul'da ve dolaysyla btn
Trkiye'yi elinde tutan ve de Ortadou'ya ticaret kalbi olan zenginlik, sermaye, varlk Taksim-BeyoluTnel-Sirkeci-Kapalar arasna dizilmi.
Hadi zahmet edelim...
Bakalm tek tek...
Kimdir bu dkkn, maaza, otel ve hatta pastane sahipleri... kinci Dnya Sava'nn skntl gnleriyle yz
yze gelmi, sadece Trklerin askere alnp alt yl askerlik yaptrld, Tanzimat Ferman'nn getirdii
ayrcalkla da ticareti Yahudilerin, Rumlarn, Ermenilerin yapabildii bir lke, vergi alacaksa bavurmak
zorunda kald varlk sahipleri kimdir?
Buyrun, dkkn dkkn izleyin;
91
Beyolu'nda...
Kuma: Lazarro Franko...
Gm: Karako...
ieki: Sabuncakis;
amarc: Zaharyadis...
Papuu-Terliki: Kifidis...
apkac: Risso...
Byk giyim maazas: Mayer...
Birac: Degustasyon...
Kuyumcu: Franguli...
Sarraf: Saroyan...
Antikac: Kurkia...
Zengin terzileri: Lutufyan Theo...
Sosyete terzileri: Concitta, Fegara...
skarpinciler: Aris, Paikakis...
Eczac: Rebl...
eyizci: Ekinazi...
Hediyelik eya: Angeildis...
Tnel'de...
Pastaclar: Markiz, Lebon...
Pasajlar: Aznavur, Hocapolo...
Oteller: Pera, Alp, Tokatlayan...
Bankalar Caddesi'nde...
Osmanl Bankas
Selanik Bankas
Holantse Bank
Bank Komeriyele...
Banko di Roma...
Karaky'de...
Giyim Maazas: Tiring...
apkac: Ruza...
Matbaalar: ituris, Zeili...

Saati: Mayer...
Bahekap-Eminn'nde...
ok katl maaza: Oroz di-Bak...
Lokumcu: Hac Bekir...
Tek Trk lokumcu Hac Bekir...
Ve Dnya Sava patlam.
Hitler ordular Edirne'ye kadar dayanm. Kylerde halk yiyecek bulamyor. Sprge tohumu yiyenler var,
iftliklere gelip btn bir gn tek bir n yemek iin almak isteyenler bulunuyor. eker yok, ay yok,
ya yok. Stma, frengi hastalarna ila yok. Lisede yatl okuyan ocuklar ykanmak iin sabun
bulamadklarndan bitleniyorlar, askeri okullarda kurtlu pirinten yaplan pilav yiyen renciler zehirleniyor.
lkenin her taraf Akale...
Byle bir durumda...
Devlet savaa hazrlanmak zorunda, vergi alacak. Vergi kimden alnr? Geliri olandan deil mi?.. stanbul
defterdar Faik kte'den sonra Varlk Vergisi zerinde inceleme yapan tek ekonomist Ayhan Aktar'n
yazdna gre, o dnemde beyanname ile bir lira vergi alabilen devlet, Varlk Vergisi koyduu zaman 20
alabiliyor. Yani gelir sahipleri, bugnknden daha rezilce vergi karyorlar.
***
Tefecilii de bunlar yapyor.
Padiah Abdlhamit'in damad olan Mahmut Celalettin Paa'dan olu nl Jn Trk Prens Sabahattin'e kalan
Papazl iftlii'nin zerine ipotek koymu olanlar; Misak, Keleman Cabayan, Madam Marianti, Mihaildis,
Mihaliki Papaduluos, Llopulos'un olu Di-mitri, Selaman Behmuras isimli gayrimslimler, Papazl iftlii'nin
zerindeki ipotekleri zerek satn alan Trakyal Trk Hsn Al-bayrak'n torunu Mehmet Albayrak'ta belgeler
var.
93
Bir zahmet gidin...
nceleyin...
Bu durumda devlet vergiyi kukusuz servet sahibi Museviler. Rumlar, Ermenilerden almak zorunda... Varlk
Vergisi'yle 300 milyon lira topland. Senaryo yazar Etyen Mahupyan ile film ynetmeni Tomris
Giritliolu'nun etnik ayrm ve zulm yapyor diye sulamaya alt ayn devlet bir yl sonra kylye de
"arazi ve hayvan vergisi" koyuyor. Varlk Vergisi'nden topladnn daha fazlasn, 368 milyon lira, yoksul
kylden topluyor.
Roman yazyorsan...
Senaryo yazyorsan...
Film ekiyorsan...
Hasan Cemal isen...
Murat Belge isen...
Doan Hzlan isen...
Her kim isen...
Gerein tamamn niin grmyorsun? Aydn olmak "aznlk kltrn feti haline getirip" kolayndan hret
olmak mdr?
Salkm Hanm: Tersine Tarih...
94
EK 3:
SALKIM... SALKIM... TRT'LEME...*
Yedirmem beynimi bunlara!
Salkm Hanm'n Taneleri adl TRT filmi etrafnda yaplan tart-malara bakn.
Salkm salkm dklmekteler. Bir yn yalan dolan. Gerei saklama. Hedef saptrma...
***
Ylmaz Karakoyunlu: Siyasal mezunu. Devlet tecrbesi var. DPT'de grev alm. ABD'de niversite st
eitim grm. zel sektr tecrbesine de sahip. Kastelli'nin koordinatr olmu.
Hem romanc!
Yakn tarihimizin puslu kalm kelerini netletirmeye soyunmu.
ddial romanlar yazyor.
Hem de air!
Rubailer dktryor.

Hem de bakan!
Kendisini yeni bir milletvekili tipi olarak gstermeyi baaryor. u anda halkn ok yksek vergiler, byk
zamlar, en aza indirilmi gelirler altnda ezilerek byk zveri ile katland Ekonomiyi G-lendirme
Program'nn nemli aya olan zelletirmeden sorumlu devlet bakan. * Necati Doru, Cumhuriyet, 5 Aralk
2001.
95
Hem de oyun yazar!
Hem toplumun !
Halkn temiz bilgilerle aydnlatlmasnn arac olan TRT'den so-rumlu devlet bakan.
Hem de hatip!
Yksek konuma kabiliyeti ile partisinin bte grmeleri sz-cln yapyor.
Hem de liberal aydn!
Fakat yazd romanda ileri srmeye alt tezleri savunmuyor, savunamyor. Kalkp; "Yerli burjuva
yaratmak iin zengin Musevileri Akale'ye srdler. Mallarn ucuz ucuz kapattlar. Ben de bu gerei
romanlatrdm" diyemiyor.
Aydn geiniyor...
Tavrnda aydn krnts yok.
Tarihi geiniyor, tarihi bilimsellii yok. Romannda, gelinine tecavz eden Paa'nn Hamidiye Alay'ndan bir
subay, yani Trk kkenli deil Krt kkenli olduunu syleyecek kadar kendini kay-bediyor. Kendini
eletiriden kurtarmak iin bir sanatya yakma-yacak, bir liberal aydna uymayacak ekilde Krt
vatandalarn aalyor.
Ylmaz Karakoyunlu...
Salkm salkm dklyor...
***
Ycel Yener: TRT Genel Mdr... lkenin en yksek brok-ratlarndan biri... Alt bin kiinin alt, btesi
bakanlk byk-lnde bir kurumun sorumlu kiisi. TRT, halktan toplanan vergilerle yaayan bir kurum.
Devletin mal. Salkm Hanmn Taneleri romannn senaryolatrlarak filme ekilmesinde maliyetin byk
blm TRT'den kt.
96
TRT'nin genel mdr...
Kurumun filmini savunamyor.
TRT'nin bal olduu Bakan Karakoyunlu ile basn toplantsna katld, konuya k tutacak tek kelime
sylemedi.
Bakan konuuyor...
Ycel Yener ba sallyor.
Konutuu zaman da halk aldatacak saptrmalara giriyor, "Sal-km Hanm'n Taneleri filmine gsterim
belgesini (sansrden geme) Kltr Bakanl verdi..." diyor.
Yani film zrl olabilir.
Ama sorumlu ben deilim.
Yeilam'da sekiz film yapmcs irketin sahipleri, genel m-drleri ile konutum. Bu piyasada, Salkm
Hanmn Tanelen adl filmin nakdi ve ayni olarak 2 milyon dolara mal olduu ve 600-700 bin dolar olarak
sz edilen nakdi parann "n sat" (pre-sail) mo-deliyle yapmc irket Avar Film'e verildii, ekiminde
kullanlan ham filmler, laboratuvar, k, kostmler, tama, konaklama tr giderlerin de ayni olarak TRT
imknlarndan yapld biliniyor.
TRT'nin de tarihinde...
Yeilam'n da gemiinde...
Bylesine; getir senaryoyu, oyuncu isimlerini, al nakit paray, ayn destei diye formle edilen "n sat
modeli" ile yaplm hibir film yok. Bu ayrcalk ilk kez Salkm Hanm'a tannm, dolaysyla bu film
TRT'nin mal. Bu filmin btn gsterim haklarnn TRT'ye ait olmas gerekir.
Fakat Ycel Yener...
"zel TV gsterecek" diyor.
Hangi zel TV?
Nasl gsterir?
TRT onu zel TV kanalna kaa satt? Nakdi ve ayni olarak bu film TRT'nin kasasndan, yani halkn
parasndan ne kadar ald g-trd? Ve Genel Mdr, adn bile aklamad zel TV kanalna bu filmin
gsterim hakkn kaa satt?

97
Bunlar topluma anlatlmyor. lkenin koca brokrat...
Bal olduu bakanla birlikte konuyu toplumun kr tarafna getirip geitirmeye alyor. Ycel Yener de...
Salkm salkm dklyor...
Tomris Giritliolu: Filmin kadn ynetmeni. On yldan daha fazla TRT'nin kadrolu, maal, ikramiyeli,
harcrahl ynetmeni. Tarihi gerekleri aklama iddias olan bir roman senaryolatrp filme ekme
sorumluluuna soyunuyor.
Herkes ondan umutlu!
Herkes ona yardmc!
Bu filmin, hem de devlet kurumu olan TRT'nin parasyla ekildiini biliyor. Hatta projenin olumasnda aktif
katks da var deniliyor.
Projeyi hazrlayan o...
Fakat filmini savunamyor.
Filmin sanatsal namusuna sahip kmyor. Drt kez basn top-lants yapyor, drdnde de Bakan
Karakoyunlu iin ve Genel M-dr Ycel Yener iin vg dolu szler sylyor. Onlar neredeyse "heykeli
dikilecek 100 Trk by iine yerletirilecek" insanlar olarak tarif ediyor. "Romann kahraman, inanl
Yahudi kz Nora, Balkl Rum Hastanesi'nde lyor." Romanda byle yazl. Fakat filmin senaryosunda
"Ermeni kilisesinde cenaze treni yaplyor. Niin?" sorusuna Tomris Giritliolu da "Musevi cemaati
sinagoglarn birinde ekim yapma izni vermedii iin... " diye cevap veriyor. Trk Musevi Cemaati
Hahamba ise, "Bizden izin istemediler" diye aklama yapt.
Giritliolu da;
Salkm salkm dklyor...
98
Etyen Mahupyan: Trkiye'nin bozuk dzenine, eski devlet ya-psna, Mustafa Kemal'e, onun Cumhuriyet
projesinin baz deerle-rine bakaldran cesur aydn tipi...
Liberal demokrat...
ok dorucu...
Dorular adna kktendinci, Krt dncelerin serbeste ak-lanmasn bile savunmaktan ekinmiyor.
Ancak "Nereden kt bu Ermeni kilisesi" eletirisine kar yalana sarlyor. Yahudi cemaat izin vermedi, diyor.
Ermeni zulmne gnderme yapyor. Ama "Evet, ben byle dndm" deme aydn yrekliliini gsteremiyor.
Etyen Mahupyan da...
Salkm salkm dklyor...
Ahmet akar: Gen MHP milletvekili... Trk milliyetiliine gnl koymu tipi oynuyor. Fakat roman
okumadan, filmi grme-den.. . Bu filmin, halkn parasyla nasl ekildiinin ardn arkasn soruturmadan...
Hamasi milliyeti nutuklarla konuyu gndeme getiriyor.
O da salkm salkm dklyor...
Salkm... Salkm...
TRT soyuluyor!
Beyinlerimiz esir alnmakta.
Paramz da TRT'leniyor...
Ben beynime ve parama...
Sahip karm.
Beynimi yedirtmem!
99
EK 4:
VARLIK VERGS HAKKNDA KANUN*
11.11.1942
1. Verginin Mevzuu
Madde 1: Servet ve kazan sahiplerine servetleri ve fevkalade kazanlar zerinden alnmak ve bir defaya
mahsus olmak zere "Varlk Vergisi" adyla bir mkellefiyet tesis edilmitir.
Madde 2: Varlk Vergisi aada yazl zmrelere dahil olan ha-kiki ve hkmi ahslardan alnr.
a)
2395 ve 2728 sayl kanunlarla ek ve tadilleri mucibince m-kellef bulunanlar;
b)
Byk iftiler (byk iftiden maksat, iinin idaresine ve vsatine halel getirmeksizin bu
mkellefiyeti ifa edebilecekleri bu kanunca yazl komisyonlarca tespit edilenlerdir);

c)
Uhdelerinde bulunan binalarn ve hisseli ise hissedarlarnn hisselerine den bir yllk gayri safi irad
yeknu 2 500 liradan ve arsalarnn vergide mukayyet kymetleri 5 000 liradan yukar bulu-nan ve bu
miktarlarn tenzilinden sonra mtebaki irat ve kymetlerle bu vergiyi verebilecei komisyonlarca
kararlatrlanlar;
d)
1939 senesinden beri 2395 veya 2728 sayl kanunlar muci-bince vergiye tabi bir i ve teebbsle
urat halde bu kanunun neri tarihinde iini terk, devir veya tasfiye etmi bulunanlar;
* Teori, Ocak 2002, s.21-25.
e) Meslekleri tacir, komisyoncu, tellal veya simsar olmad hal-de 1939 senesinden beri, velev bir defaya
mahsus olsa bile, ticari muamelelere tavassut ederek komisyon veyahut tavassut mukabili olarak, her ne
nam ile olursa olsun, para veya ayniyat alm olanlar;
Madde 3: kinci maddeye yazl mkellefiyet zmrelerinden iki veya daha ziyadesine dahil olanlar bu
zmrelerin her birinde ayr ayr mkellef tutulurlar.
Umumi, mlhak ve hususi btelerle belediye btelerinden ve 3659 numaral kanuna tabi messeselerden
tahsisat, maa ve cret alanlarla kadroya msteniden yevmiye ile istihdam edilenler, yalnz bu maa,
tahsisat, cret ve yevmiyelerinden dolay ikinci maddenin a fkrasndaki mkellefiyete tabi deildirler.
Madde 4; 1837 sayl Bina Vergisi Kanununun nc ve 1833 sayl Arazi Vergisi Kanunu'nun ikinci
maddesinde sayl bina ve ar-sa sahipleri, ikinci maddenin c fkrasnda yazl mkellefiyetten muaf tutulur.
Madde 5: Vergi, hakiki ve hkmi ahslar namlarna tarh olunur ve eshaml ve eshamsz irketlerde hisseye
baklmakszn irketlerin menkul ve gayrimenkul varlnn tamam zerinden alnr.
2- Verginin Miktar
Madde 6: Yedinci maddede yazl komisyonlar, ikinci maddede yazl mkelleflerin mkellefiyet derecelerini,
bir mkellef namna 1941 ylnda ve ticaretini terk, devir veya tasfiye etmi olanlar iin terk, devir veya
tasfiyeye tekaddm eden son ylda tarh edilmi veya tahakkuk ettirilmi vergi miktarlarn, iftilerde
mkellefin zirai vaziyetini ve gayrimenkul sahiplerinin de vergi irat ve vergi kymeti miktarlarn gzden
geirmekle beraber bunlarla mukayyet ol-makszn edinecekleri kanaate gre takdir ve tespit ederler. Ancak
2385 sayl kanunun 11 maddesi hkmi dairesinde kazan beyanne101
melerine bilano rapt etmek mecburiyetinde olan anonim, komandit, limited ve sermayesi zerinden kazan
datan kooperatif irketlerin vergileri 1941 takvim ylna veya ticari ylna ve ticarethanelerini terk, devir
ve tasfiye etmi olanlarda terk, devir ve tasfiyeye ta-kaddm eden son seneye ait safi kazancnn yzde
50'sinden aa ve anonim irketlerde yzde 70'inden yukar olamaz.
kinci maddenin b fkrasnda yazl iftilerin mkellefiyetleri de varlklarnn yzde beini geemez.
3- Verginin Tarihi
Madde 7: kinci maddede yazl servet ve kazan sahiplerinin mkellefiyet derecelerini tespit etmek zere bir
vilayet ve kaza merkezinde mahallin en byk mlkiye memurunun reislii altnda en byk mal
memurundan ve ticaret odalaryla belediyelerce kendi azalar arasndan seilecek ikier azadan mteekkil
bir ve icabna gre mteaddit komisyon kurulur. Ticaret odas bulunmayan yerlerde, bu odann seecei
azalar yerine belediyece, hariten ticaret ve ziraatten anlayanlar arasndaki iki aza seilir.
En byk mlkiye ve maliye memurlar bu komisyonlarda bizzat bulunmakla mkelleftirler. Ancak birden
fazla komisyon kurulan yerlerde tensip edecekleri memurlar tevkil edebilirler ve kendileri de icabna gre
istedikleri komisyonlarda bulunabilirler.
Komisyonlarn, byk iftileri tespit iin yapaca toplantlarda Ticaret Odas yerine Ziraat Odalar'nca
kendi azalar arasndan ve bulunmayan yerlerde belediyelerce hariten ve ziraatten anlayanlar arasndan
seilecek iki aza komisyona itirak eder.
Komisyon kararlan ekseriyetle verilir, reylerde msavat halinde reisin bulunduu taraf tercih edilir.
Madde 8: Komisyonlar, irketlerin mkellefiyetlerini tespit ettikleri srada eriklerin de servetleri derecesini
ve fevkalade kazanlarn aratrarak bunlarn da mkellefiyetlerini takdir ederler.
102
Madde 9: Komisyonlar, muhtelif zmrelerin mkellefiyet dere-celerini tespit iini 15 gn iinde inta ile
mkelleftirler. Bu mddet zarfnda iini bitiremeyen komisyonlarn memur olmayan azas deitirilerek
yerlerine son mebus intihabnda mntehibisani olanlar arasndan belediye reislerince seilecek drder zat
alnmak suretiyle komisyonlarn azas tamamlanr.
Madde 10: Mkelleflerin tespiti arasnda komisyonlarca unutul-mu olanlarn isimleri komisyonlarn
datlmasndan itibaren en ge iki ay iinde varidat dairelerince tespit olunarak yedinci madde hkm

dairesinde yeniden tekil edilecek komisyonlara bildirilir. Komisyonlar azami 15 gn iinde bu mkelleflerin
vergi miktarlarn kararlatrmaya mecburdurlar.
4- Verginin Tebli ve Tahsili
Madde 11: Komisyon kararlar ehir ve kasabalarda varidat dairelerinin kaplarna ve kylerde mnasip
mahallere listeler yaptrlmak suretiyle ilan ve tebli olunur. Listelerin asld, gndelik gazete kmayan
mahallerde belediye tellallar marifetiyle halka ayrca haber verilir.
Komisyon kararlar nihai ve kati mahiyette olup bunlara kar idari ve adli kaza mercilerinde dava alamaz.
Ancak bir mkellef namna ayn mkellefiyet mevzuundan dolay mkerrer vergi tarh edilmi olduu
takdirde bunlardan en yksek olan ipka edilerek dierleri tar-hiyat yapan komisyonlarn vazife grd
mahallerin en byk mal memuru tarafndan mkelleflerin mracaat zerine silinir.
Madde 12: Mkellefler vergilerini, talik tarihinden itibaren 15 gn iinde mal sandna yatrmaya
mecburdurlar.
15 gnlk mddetin gemesini beklemeden mahallin en byk mal memuru, lzum grd mkelleflerin
menkul ve gayrimenkul mallaryla alacak, hak ve menfaatlerin ihtiyaten haczine karar verebilir.
103
On be gnlk mddet iinde yatrlmayan vergilerin Tahsili Emval Kanunu'na tevfikan tahsiline tevessl
edilmekle beraber vergi miktarna, mddetin dolmasndan itibaren birinci hafta iin yzde bir ve ikinci
hafta iin yzde iki zammolunur.
Talik tarihinden itibaren bir ay zarfnda borlarn demeyen mkellefler borlarn tamamen deyinceye
kadar memleketin her-hangi bir yerinde bedeni kabiliyetlerine gre askeri mahiyeti haiz olmayan umumi
hizmetlerde veya belediye hizmetlerinde altr-lrlar.. Ancak nc maddenin son fkrasnda yazl
olanlardan ikinci maddedeki mkellefiyete tabi bulunanlarla kadnlar ve 55 ya-n mtecaviz erkeklerin
borlar hakknda Tahsili Evmal Kanu-nu'nun tatbik edilmekle beraber bunlar alma mkellefiyetine tabi
tutulmayabilirler. Bu fkra hkmne gre altrlanlara verilecek cretin yars borlarna mahsup olunur.
alma mecburiyetinin tatbik tarz hkmete hazrlanacak bir talimatname ile tayin olunur.
Birinci fkrada yazl on be gnlk mddet iinde vergilerini vermeyen mkellefler, ayn mddet zarfnda
vergileri miktarnca hazine bono ve tahvilat veya banka teminat mektubu tevdi ettikleri takdirde bu
mkellefler hakknda Tahsili Emval Kanunu'nun ve alma mecburiyetinin tatbiki bir ay mddetle geri
braklabilir.
Madde 13: Kollektif ve komandit irketlere ait vergilerin icab ha-linde ortaklar ve komanditlerin ahsi
mallarndan istifas hususunda da Tahsili Emval Kanunu hkmleri tatbik olunmakla beraber ortak ve
komanditler alma mecburiyetine de tabi tutulabilirler ve 12. maddenin ikinci fkras hkm bunlar
hakknda da tatbik olunur.
Bu madde ile 12. madde de yazl karar ve muameleler kati olup bunlara kar idari ve adli kaza mercilerinde
dava alamaz.
5- Teminat
Madde 14: Varlk Vergisi'yle mkellef tutulanlarn ikametghla-rnda, gerek kendilerine ve gerek kar veya
kocalarna veya kendi104
leriyle birlikte oturan usul ve fruu ile kardelerine ait dkkn, ma-aza, depo ambar, fabrika ve
imalathanelerde veya bunlara benzer yerlerde bulunan btn menkul mallarla tapuda veya vergide bunlardan herhangi biri namna kaytl olan gayrimenkul mallar bu ka-nunun mucibince alnacak vergi ve
zamlarn kanuni teminat hk-mnde olup bu mallarn satlmasnda da Tahsili Emval Kanunu h-kmleri
tatbik olunur, verginin teminatn tekil eden bu mallardan mkellefin kendisine veya kar ve kocasna ait
olanlar hari olmak zere dier mallar zerine komisyonlarca verginin takdir ve tespiti tarihinden itibaren bir
sene zarfnda ayrca haciz konmad takdirde bu mallar zerindeki teminat hkm sona erer.
Mkelleflerin zilyedlii altnda veya yukarda yazl mahallerde bulunan menkul mallara mteallik sat temlik
ve rehin iddialar muteber saylmaz ve bu nevi mallar hakknda dermeyan olunacak istihkak iddialar
dinlenemez.
Bu kanunun nerinden mukaddem balam olan ve bir ilma veya bu hkm ve kuvvette noterlike tanzim
edilmi mukaddem tarihli resmi bir senede mstenit olmayarak yaplm bulunan takip neticesinde icra
dairelerince konulmu olan ihtiyati ve icrai hacizler bu teminat hkmne halel vermez. Bu hacizler ancak
vergi ala-cann tahsilinden sonra bir bakiye kald takdirde bu ksm hak-knda infaz olunur.
Gayrimenkullerin satnda bunlarn Varlk Vergisi mkellefiyeti ile iliii olmad alakal varidat dairesince
tasdik edilmedike tapu daireleri tescil yapamaz. Yaplan tesciller hkmsz saylr.
6- Mruruzaman

Madde 15: 9 ve 10. maddelerde yazl mddet ve artlar iinde tarh edilemeyen vergiler, bu mddetler
getikten sonra yeniden tarh ve tahsil edilemez.
105
Bu kanun mucibince tahakkuk ettirilmi olan vergiler 1943 mali ylndan itibaren be yl sonra tahsil
olunamaz. Verginin tahsili iin yaplacak her nevi takip muameleleri, mruruzaman keser.
7- Meriyet Maddeleri
Madde 16: Bu kanun neri tarihinden muteberdir. Madde 17: Bu kanun hkmlerini yrtmeye cra Vekilleri
Heyeti memurdur.
106
EK 5:
VARLIK VERGS KANUNU'NA EK KANUN*
No: 4501
Madde: 1 - 11.11.1942 tarih ve 4305 sayl kanunun ikinci mad-desinde yazl mkelleflerden; vergilerini
demedikleri tahakkuk eden hizmet erbab ile gndelik gayri safi kazanlar zerinden ka-zan vergisine tabi
mkelleflerin tahsil edilmemi bulunan borlarn terkine Maliye Vekili salahiyetlidir.
Madde: 2 - Bu kanun neri tarihinden mer'idir.
Madde: 3 - Bu kanun hkmlerini icraya cra Vekilleri Heyeti memurdur.
17 Eyll 1943
* Faik kte, Varlk Vergisi Facias, s.222.
EK 6:
BAKAYANIN TERKN HAKKINDA KANUN*
Trkiye Byk Millet Meclisi Umum Heyeti'nin 15.3.1944 tarihli toplantsnda kabul buyrulduu Yksek
Cumhuriyet Riyasetinin 15.3.1944 tarih ve 4-189 numaral tezkeresiyle bildirilen Varlk Vergisi bakayasnn
terkinine dair 4530 numaral kanunun sureti aadadr.
Neri tarihinde mer'i olan bu kanun 17.3.1944 tarih ve 5657 sayl Resmi gazeteye der edilmitir.
1322 sayl kanunun 12. maddesi mucibince icabedenlere teblii 17.3.1944 Bavekil yerine Mstear imzas
okunuyor.
Varlk Vergisi bakayasnn terkinine dair kanun numaras 4530, kabul tarihi 15.3.1944, neir tarihi
17.3.1944'tr:
Birinci Madde: 4305 sayl kanuna gre tarh edilmi olan vergi-lerin henz tahsil edilmemi bulunan
bakiyeleri terkin edilmitir.
kinci Madde: 4305 sayl kanuna gre yaplm olan Varlk Ver-gisi tarhiyatndan dolay yeniden mracaat
kabul olunmaz.
nc Madde: Bu kanun neri tarihinden muteberdir.
Drdnc Madde: Bu kanun hkmlerini yrtmeye cra Vekil-leri Heyeti memurdur.
15.3.1944 * Faik kte, Varlk Vergisi Facias, s.223.
108
EK 7:
4305 Numaral Varlk Vergisi Kanunu'nun alma mecburiyetine
dair hkmleri ihtiva eden 12 ve 13.
maddelerinin tatbik sureti hakknda Talimatname
1. MKELLEFLERN TESPT VE MAHALLERNE GNDERLMES
Madde: 1 - 4305 numaral Varlk Vergisi Kanunu mucibince vergi tarh cetvellerinin asld tarihten itibaren
bir ay iinde borcunu demeyenler hakknda alma mecburiyetinin tatbikine esas olmak zere mahallin
en byk mal memurluunca bu gibilerin adlarn, soyadlarn, i adreslerini ve bilindii takdirde ikamet
adreslerini ve vergilerinden demedikleri miktar gsteren cetveller hazrlanr. Bu mkellefler aada
yazl sraya gre sevke tabi tutulur.
1)
Varlk Vergisi borcuna mukabil hibir tediyede bulunmam olanlar,
2)
Vergisini ksmen demi olmakla beraber haczi kabil mallarn karm olanlar,
3)
Menkul maln karmad ve borcunu demek hususunda iyi niyet gsterdii anlalanlar,
4)
Mnhasran gayrimenkulden dolay mkellef tutulmu bu-lunanlar,
* Faik kte, Varlk Vergisi Facias, s.225-228.
109

Mkelleflerin bu ekilde tasnifini ihtiva edecek olan cetveller, en byk mal memurluu tarafndan mahallin
en byk mlkiye amirliine nsha olarak tevdi olunur.
Madde: 2 - En byk mlkiye amirlii bu cetvellerde yazl m-kelleflerin kadnlardan maadasn sevk
imknlarn gz nnde tu-turak zabta marifetiyle ksm ksm celp ettirir ve bunlar arasndan:
A)
Umum, mlhak ve hususi btelerle belediye btelerinden ve 3659 sayl kanuna tabi
messeselerden tahsisat, maa ve cret alanlarla kadroya msteniden istihdam edilenleri,
B)
18 yan bitirmemi olanlarla vesayet ve hacir altnda bulu-nanlar ve 50 yan mtecaviz olanlar,
Ayrmak zere, tensip edecei zatn reislii altnda maliye ve emniyet dairelerince seilecek birer zattan
mrekkep bir heyet tekil eder.
Bu heyet, A fkrasna yazl memur ve mstahdemlerin hviyet-lerini msbit evrak ve dierlerinin fotorafl
nfus tezkerelerini ve vesayet ve hacir vesikalarn tetkik etmek suretiyle ahslarn ve adreslerini tespit
ettikten sonra, Vekiller Heyeti'nce bunlar hakknda bir karar alnncaya kadar sevklerini tehir eder.
Kadnlarn sevki de, cra Vekilleri kararna talikan braklr.
Madde: 3 - kinci madde mucibince yaplan tefrikten geriye ka-lanlar arasndan iki gz kr veya kolsuz olan
veya bir aya bulun-mayan veya bir kolu ve bir aya yok denecek derecede sakat olan-larla seyahata mni
derecede hummal ve had bir hastalktan yat-makta bulunduu shh heyet raporuyla ve heyet bulunmayan
yer-lerde Hkmet doktorluunca verilen raporla sabit olanlar da ayr-larak mtebbakisi sevke tabi tutulur.
Yukarda yazld ekilde hastal tahakkuk edenler zabta ma-rifetiyle Hkmet hesabna hastaneye yatrlr.
Hastanede yer bulunmad taktirde bu gibilerin evlerinde yatmalarna msaade olunur. Bunlardan
iyileenler hemen mrettep mahallerine gnderilir.
110
Madde: 4 - kinci madde mucibince celp olunanlar, tefrik veya sevklerine kadar zabta nezareti altnda
bulundurmak zere mill emlkten mnasip bina tahsisi veya husus bina isticar suretiyle bir veya birka
(toplant yeri) tedarik ve temin olunur. Celp edilen mkelleflerin teslim ve sevki hususlar zimmet imzas
mukabilinde icra edilir.
Madde: 5 - nc madde mucibince sevke tabi olanlar, nafia hizmetlerinde altrlmak zere Nafa
Vekletince mahallerinin en byk mlkiye amirliklerine bildirilerek ilk tevzi merkezlerine veya iyerlerine
polis veya jandarma nezareti altnda gnderilir.
Kadnlarn sevki iin Vekiller Heyeti'nce karar ittihaz halinde bunlar da belediye hizmetlerinde altrlmak
zere Dahiliye Vek-letince bildirilecek mahallere sevkolunur.
Madde: 6 - Mkellefler arasnda bulunan ve askerlik hizmetini yapmakta olan muvazaf ihtiyat erler hakknda
alma mecburiye-tinin tatbiki, askerliklerinin hitamna braklr. En byk mlkiye amirleri bu gibilerin
bulunduu ktalar komutanlna keyfiyeti bir-dirmekle mkelleftirler.
Madde: 7 - kinci ve nc maddelerde yazl haller haricinde hibir mkellefin sevki tehir olunamaz. En
byk mlkiye amirli-ince sevk hususunda alnan karara kar idar ve adl kaza merci-lerinde dva
alamaz.
nc maddede yazl maluliyet ve hastalklar haricinde hasta-l olduu iddia edenlerin shh muayeneleri
i iin gnderilecekleri son tevzi merkezinde shh bir heyet tarafndan yaplr.
Madde: 8 - Sevkedileceklerin iae masraflar kendilerine aittir. Bunlar ilk tevzi merkezlerine varncaya kadar
yetecek derecede yiye-ceklerini birlikte gtreceklerdir. Vesika usul tatbik edilen mahaller-de bu gibilere
birka gnlk ekmek taynlarnn birden verilmesi za-btaca temin olunur. Ancak iaesini temin edemiyecek
derecede muhta olduu anlalanlarn celplerinden itibaren sevk edilecekleri iyerlerine muvasalatlarna
kadar iaeleri zabtaca temin olunur.
111
Madde: 9 - Mkelleflerin sevki ve altrlmalar iin denecek bilmum cret ve masraflarla, almalarna
mukabil kendilerine ve-rilecek cret, Maliye Btesinde alan husus tertibe mevzu tahsi-sattan tediye
olunur. Mkelleflerin altrlma ilerini tanzim ve ida-re edecek memurlarn kadrolar Maliye ve Nafa
Vekletlerince m-tereken tespit edilerek cra Vekilleri Heyeti'nin tasvibine arzolunur.
Madde: 10 - Mkelleflerin ilk tevzi merkezlerine sevki ve oralarda bulunan Nafa brolarna teslimi zabtaya
aittir. Zabta celp ve sevk srasnda bunlar nezaret altnda bulunduraca gibi firara mni olmak iin her
trl inzibat tedbirleri almakla mkelleftir. Zabta teslim ettii her mkellef hakknda maliyenin verdii
cetvelden mnderi malmat da Nafa brolarna tevdi eder.
Madde: 11 - Mkelleflerin sevki ve altrlmalar iin ihtiyari icabeden masraflara mukabil mahalli emniyet
amirleriyle Nafa bir-likleri efleri tarafndan intihap edilecek mutemetlere avans verilir ve kredi atrlr.
2. MKELLEFLERN ALITIRILMASI

Madde: 12 - Tevzi merkezlerinde Nafa brolarna teslim edilen mkellefler Nafa Vekletince tespit edilecek
iyerlerinde altr-lrlar. Hibir mkellef, ikamet ettii veya ticari teebbsnn bu-lunduu vilayet dahilinde
istihdam edilemez.
Bunlarn altrma tarz Nafa Vekletince tespit olunur. Kendi-lerine verilecek cretin miktar da Maliye ve
Nafa Vakletlerince mtereken kararlatrlr.
Madde: 13 - Mutemetler tarafndan bordro ile tahakkuk ettirile-cek cretlerin kanuni tevkifat tenzil edildikten
sonra yars mkel-leflere verilir. Dier yars da, mkellefin adn ve hviyetini, borlu bulunduu mal
sandn gsterir bir bordro ile avans veya krediyi aan mal sandnda dier sandklar namna tahsilat
kaydettirilmek suretiyle mahsup olunur.
112
Madde: 14 - Mkelleflerin yiyecek, giyecek ve yatacak levazm masraflar kendilerine aittir. ae ihtiyalar
Nafa Birliklerinde-ki usul dairesinde tanzim olunur. Ticaret Vekleti iyerlerinde iaenin teminine muktazi
tedbirleri alacaktr.
Madde: 15 - Mkellefler varlk vergisi borlarn deyinceye ka-dar almaa mecburdurlar. Bu vergiden olan
borlarn tamamen dediklerine dair alakal Maliye Dairesi'nden vesika getirenler; ser-best braklr ve
keyfiyet Maliye Dairesi'ne de bildirilir. Bu suretle mkelleffiyeti nihayet bulanlara Nafa Brolarnca bir vesika
verilir.
Madde: 16 - alma mecburiyetini ifa srasnda hastalananlar. tedavi ve iae creti kendilerine ait olmak
zere alma mntkas dahilindeki Hkmet ve Belediye Hastanelerinde tedavi edilir.
Madde: 17 - Bu talimatname neri tarihinde muteberdir.
Madde: 18 - Bu talimatnamenin tatbikine cra Vekilleri Heyeti memurdur.
KARARNAME
No: 131 5338
4305 Numaral Varlk Vergisi kanunun alma mecburiyeti hak-kndaki 12 ve 13 nc maddelerinin tatbik
tarzna dair olan cra Vekilleri Heyeti'nin 7.1.1943 tarihli ve 19288-20 numaral kararnamesiyle tasdik
edilmi bulunan talimatnamenin ikinci maddesine nazaran Varlk Vergisi borlarn miadnda
demediklerinden dolay cra Vekilleri Heyeti'nce ittihaz olunacak karar zerine alma mecburiyetine tabi
tutulmas icabeden ve 55 yan mtecaviz bulunan mkellefler hakknda Varlk Vergisi Kanunu'nun 12.
maddesi hkm dairesinde alma mecburiyetinin tatbiki, Maliye Vekili'nin teklifi zerine cra Vekilleri
Heyeti'nin 20.1.1943 tarihli toplantsnda kararlatrlmtr.
2 ubat 1943 113

114
HALKIN SIRTINDAN GENENLER: Vurguncu - Haydi, uzun etme, ikimiz de ykmz tuttuk!.
ZYAAMYKS
1928 ylnda Yozgat'ta dodu.
Siyasal Bilgiler Fakltesi'ni bitirdi.
Maliye Bakanl ve Devlet Planlama Tekilat'nda (DPT) yne-tici olarak alt. Trkiye Petrolleri Anonim
Ortakl (TPAO) Ekonomi Danman oldu. 1965'ten sonra mali mavirlik yapt.
1983 ylnda siyasete Sosyalist Kltr Dernei'ne katlarak balad. Trkiye i Partisi'ne (TP) girdi. SHP
Parti Meclisi yeliinde bulundu. Demokratik Devrim Dernei'nin kurucular arasnda yer ald.
Telif eserleri; Enflasyon, te Alternatif, 24 Ocak Kararlar, Li-beralizm ve Demokrasi, ktisat'ta Dorular ve
Yanllar.
evirileri, Sosyalist Anlay, Kapitalizm Nereye Gidiyor, nc Dnya'nn Yamalanmas, 2000'li Yllara
Girerken Kapitalizm, Tarm-Bolluk inde Yoksulluk.
115

engineer79