Daniel Goleman, otuz dilde be milyondan fazla sata ulaan Duygusal Zek ile banda

Duygusal Zeknn yazar ve Yeni Liderlerin eyazardr. Doktorasn Harvardda yapm ve on iki
yl boyunca New York Timesda beyin ve davran bilimleri konusunda haberler yazmtr.
Gazetecilik almalar dolaysyla Amerikan Psikoloji Derneinin mr Boyu Baar dlne
layk grlen Goleman, Amerikan Bilimsel lerleme Derneinin bir yesidir. Ayrca merkezi Rutgers
niversitesi Uygulamal ve Profesyonel Psikoloji Yksek Okulunda bulunan rgtlerde Duygusal
Zek Aratrmalar Konsorsiyumunun ebakan, Yale niversitesi ocuk Aratrmalar
Merkezindeki Akademik, Sosyal ve Duygusal renim in birlii giriiminin de
kurucularndandr.
Web sitesi: www.danielgoleman.info.

Varlk Yaynlar, Say: 933

1. basm: 2007

2006, Daniel Goleman

ISBN 978-975-434-330-4

Kapak tasarm ve ofset hazrlk: Varlk Yaynlar

Bask: Kurti Matbaaclk, stanbul

VARLIK YAYINLARI A..

Piyerloti Cad. Ayberk Apt. 7-9 emberlita 34400 stanbul
Tel: 212-516 20 04 - Faks: 212-516 20 05
E-posta: varlik@isbank.net.tr
http//: www.varlk.com.tr

DANIEL GOLEMAN

SOSYAL ZEK
NSAN LKLERNN YEN BLM

Trkesi:

Osman etin Deniztekin

Torunlara

NSZ

Yeni Bir Bilimin Ortaya k

kinci Irak igalinin ilk gnlerinde, bir grup Amerikal asker kasabann ba imamyla temas kurmak
zere yerel bir camiye doru yola koyuldu. Amalar, yardm malzemesinin datm iin ondan
destek istemekti. Ne var ki, askerlerin dini liderlerini tutuklamak ya da camiyi ykmak iin
geldiinden korkan bir kalabalkla karlatlar.
Ellerini sallayarak baran yzlerce dindar Mslman, askerlerin etrafn sarp tepeden trnaa
silahl birliin zerine yrd. Birlik komutan yarbay Christopher Hughes, hzla dnd.
Bir megafon alp, askerlerine diz k! diye bard.
Ardndan tfeklerini yere dorultmalarn emretti.
Sonraki emri u oldu: Glmse!
Bunun zerine, kalabaln tavr deiiverdi. Birka kii hl baryor, ama ou artk askerler gibi
glmsyordu. Hughes birliine glmsemelerini bozmadan yavaa geri ekilmelerini emrederken,
birka dosta askerlerin srtn svazlad1.

1 Camideki askerlerle ilgili haber, 4 Nisan 2003te National Public Radionun All Things Considered adl programnda yaynlanmtr.

Bu kvrak zekl manevra, ba dndrc bir hzla yaplan bir dizi sosyal hesaplamann sonucuydu.
Hughes, topluluktaki dmanca hislerin derecesini okumak ve onlar neyin yattracan sezmek
zorundayd. Adamlarnn disiplinine ve kendisine duyduklar gvene dayanmaktan baka aresi yoktu.
Dil ve kltr duvarn delebilecek en doru tavr stne kumar oynamak durumundayd. Btn bunlar
o anlk kararlara yol aan eylerdi.
nsanlarn duygularn okuma becerisiyle birleen bu salam disiplinli etkililik, sekin polis
memurlarnn (ve kukusuz, huzursuz sivillerle kar karya kalan subaylarn da) ayrc bir
zelliidir.2 Askeri harektn kendisi hakknda ne dnrsek dnelim, bu olay insan beyninin
kaotik, gergin bir karlama srasnda bile sosyal bakmdan ne kadar zekice davranabildiini
vurgulamaktadr.

2 Gereken askeri kuvvet konusunda, bkz rnein, polis memurluu yeterlik modelleri, MOSAIC Competencies: Professional &
Administrative Occupations (U.S. Office of Personnel Management, 1996); Elizabeth Brondolo ve bk. Correlates of Risk for Conflict
Among New York City Traffic Agents, yay. haz. Gary VandenBos ve Elizabeth Bulatao, Violence on the Job iinde (Washington,
D.C.: American Psychological Association Press, 1996).

Hughesu o zor durumdan kurtaran ey de, tehlikeli olabilecek bir yabancyla karlatmzda
hemen kamaya ya da dvmeye karar vermemizi salayan sinir devreleriydi. nsanlk tarihi
boyunca saysz insan kurtarm olan bu sinirsel radar, gnmzde de hayati bir nem tamaktadr.
O kadar acil olmayan bir haldeyken, beynimizin sosyal devreleri ister snfta, ister yatak odas ya
da bir mteri karsnda olsun her karlamada bizi ynlendirir. klar gz gze gelip ilk kez
ptklerinde, ya da tutulan gzyalar her eye karn sezildiinde, bu devreler almaktadr. Bir
dostumuzla yaptmz doyurucu bir sohbetin hararetinden de onlar sorumludur.
Bu sinir sistemi, ayar ve zamanlamann hayati nem tad her etkileimde devreye girer. Bir
avukatn belli bir kiiyi jri yeleri arasnda grmek istediinden emin olmasn, bir grmecinin
karsndakilerin nihai teklifi yaptklarn altnc hissiyle sezmesini, bir hastann doktoruna
gvenebileceini hissetmesini bu devreler salar. Bir toplant srasnda herkesin ktlarn
kartrmay brakp, kulak kesilerek birinin sylediklerine odakland o byl n yaratan da
onlardr.
Ve bilim artk byle anlarda ileyen sinirsel mekaniin ayrntlarna inebiliyor.

Dost Canls Beyin

Bu kitapta, neredeyse her gn kiileraras dnyamzla ilgili artc igrleri ortaya karan,
oluum halindeki bir bilimin stndeki rty kaldrmak istiyorum.
Bu yeni bilimin en temel kefi de u: Beyinlerimiz birbirimizle balant kurmamz salayacak
ekilde donatlm.
Sinirbilim, beynimizin tasarmnn onu dost canls hale getirdiini, baka biriyle ilikiye
girdiimizde kar konulmaz bir ekilde beyinden beyne bir balant kurulduunu kefetmi bulunuyor.
Bu sinirsel kpr, etkileim halinde olduumuz herkesin beynini ve dolaysyla bedenini

etkilememizi salyor, tpk onlarn da bizimkini etkiledii gibi.

En sradan temaslarmz bile beyinde birer reglatr ilevi grerek, iimizde kimi ho, kimi naho
duygular uyandryor. Birisiyle duygusal bakmdan ne kadar sk fk isek, karlkl etkinin kuvveti de
o kadar byk oluyor. En gl temaslar gnler boyu, yllar boyu birlikte en fazla zaman
geirdiimiz, zellikle de en ok nemsediimiz insanlarla kuruyoruz.
Bu sinirsel balanmalar srasnda beyinlerimiz bir duygusal tangoya, yani bir duygu dansna
giriiyor. Sosyal etkileimlerimiz birer modlatr, ya da bir tr kiiler aras termostat etkisi yaparak
duygularmz dzenleyen beyin ilevinin kilit elerini srekli yeniden ayarlyor.
Bunun sonucunda oluan duygular bedenimizin her yanna yaylarak, kalbimizden baklk
hcrelerine dek biyolojik sistemlerimizi dzenleyen hormonlarn dalga dalga salglanmasna yol
ayor. Belki en artc ey de, bilimin artk en stresli ilikilerle baklk sistemini dzenleyen
belirli genlerin ileyii arasndaki balantlar izliyor olmas.
Demek ki ilikilerimiz sadece deneyimlerimizi deil, beklenmedik bir lde biyolojimizi de
ekillendiriyor. Beyinden beyne balant, ayn akalara glp glmediimiz gibi masum konularda
olduu kadar, bedenimizi istila eden bakteri ve virslere kar baklk sisteminin piyadeleri olarak
srekli savaan T-hcrelerinde hangi genlerin harekete getii (veya gemedii) gibi hayati konularda
da, en gl ilikilerimizin bizi etkilemesine yol ayor.
Bu balant, iki yan keskin bir kl gibi: Besleyici ilikiler salmza yararl bir etki yaparken,
toksik olanlar bedenimize yavaa tesir eden bir zehir gibi iliyor.
Bu kitapta yararlandm nemli bilimsel keiflerin neredeyse tm, Duygusal Zeknn 1995te
yaymlanmasndan sonra ortaya kt ve artan bir hzla kmaya devam ediyor. Duygusal Zeky
yazarken odak noktam birey olarak iimizdeki hayati nem tayan insani yetiler dizisi, yani kendi
duygularmz ynetme yeteneimiz ve olumlu ilikiler kurma potansiyelimizdi. Buradaysa tablo birey
psikolojisinin bireyin kendi iinde tad yetilerin tesinde, bireyleraras psikolojiye uzanyor:
Birbirimizle balant kurarken neler olduunu kapsyor.3

3 Bunun sylemimizi nasl atn anlamak iin, empati/ahenk ilikisini dnn. Empati, kiinin iinde var olan bireysel bir yetenektir.
Ahenkse, etkileimlerden kaynaklanan bir zellik olarak, ancak iki kii arasnda oluur.

Bu kitabn Duygusal Zekya elik eden, insan hayatnn ayn blmn kiisel dnyamzn daha iyi
anlalmasn salayacak farkl bir adan aratran bir yapt olmasn amalyorum.4 Spot klar,
etkileim kurduumuz srada yaanan o ok ksa anlara evriliyor. Bir btn halinde birlemeleriyle
birbirimizi nasl yarattmz kavradka, bu anlar ok derin bir anlam ve nem kazanyor.

4 Buradaki amacm, Duygusal Zekda da olduu gibi, psikoloji ile onun kanlmaz orta sinirbilim asndan yeni bir paradigma olarak
grdm eyi sunmaktr. Duygusal zek kavram psikoloji alannda gizli bir direnile karlam olsa da, baka birok alan zellikle de
bu konuyu kendi aratrmalarnn odak noktas haline getiren lisansst rencileri tarafndan benimsenmitir. Her bilim, gvenli ama ksr
konularn kat bir disiplinle takibinden ok, kkrtc ve verimli fikirlerin peinden giderek geliir. Burada sunulan ilikiler ve sosyal beyin
hakkndaki yeni anlayn da benzer bir aratrma ve keif akmna yol aacan umuyorum. Kiinin iinde olup bitenler yerine etkileimler
srasnda neler olup bittii zerine bu yeniden odaklanma, psikolojide gerek duyulan temel aratrma birimi olduu halde, byk oranda
ihmal edilmitir. Bkz rnein, Frank Bernieri ve bk. Synchrony, Pseudosynchrony, and Dissynchrony: Measuring the Entrainment
Prosody in Mother-Infant Interactions, Journal of Personality and Social Psychology 2 (1988), s. 24353.

Aratrmamz u tr sorulara yant aryor: Bir psikopata, tehlikeli olacak derecede maniplasyon
yeteneini kazandran nedir? ocuklarmzn bydklerinde mutlu olmalarna yardm etmek iin ne
yapabiliriz? Bir evlilii besleyici bir s haline getiren nedir? likiler hastalklara kar bir tampon
oluturabilir mi? Bir retmen ya da lider, rencilerin ya da alanlarn beyinlerinin en iyi ekilde

almasn nasl salayabilir? Nefretle blnm gruplarn bar iinde bir arada yaamalarna nasl
yardm edilebilir? Ayrca bu igrler, kurabileceimiz toplum tr ve her birimizin yaamnda
gerekten nemli olan eyler asndan ne ifade ediyor?

Sosyal Anma
Bilim besleyici ilikilerin ne kadar hayati olduunu ortaya koyadursun, insani balantlar giderek
kstlanyor. Sosyal anmann birok yz var.
Texastaki bir yuva retmeni, alt yandaki bir kza oyuncaklarn bir kenara koymasn
sylediinde ocuk barp tepinmeye balayarak iskemlesini tekmeliyor, sonra da emekleyerek
retmenin masasnn altna girip o kadar sk bir tekme atyor ki, ekmecelerin iindekiler dar
dalyor. Bu ocuun fke patlamas, hepsi de tek bir okul mntkasnda (Fort Worth, Texas)
belgelenen bu tr olaylarn oluturduu bir salgn iaret etmektedir.5 stelik bu patlamalar sadece
daha yoksul renciler arasnda deil, hali vakti yerinde olanlarda da grlmtr. Bazlar, ok
kk yataki ocuklarn iddet gsterilerindeki bu art, ebeveynlerin ekonomik sknt nedeniyle
fazla mesai yapmalar yznden, ocuklarn okul sonras etde braklmalarna ya da saatlerce yalnz
kalmalarna ve anne babalarn eve sinir kp olarak dnmelerine balyor. Bakalarysa, iki
yandaki Amerikal ocuklarn % 40nn gnde en az saat bakalaryla iyi geinmeyi
renmelerine yardm edebilecek insanlarla etkileimden yoksun kalarak TV seyrettiklerini gsteren
verilere iaret ediyor. Ne kadar ok TV seyrederlerse, okul ana geldiklerinde o kadar haylaz
oluyorlar.6

5 fke nbetleri hakknda, bkz Cynthia Garza, Young Students Seen as Increasingly Hostile, Fort Worth Star-Telegram, 15 Austos
2004, s. 1A.

6 Amerikan Pediyatri Akademisi, iki yann altndaki ocuklarn hi televizyon seyretmemesini, daha byklerin de gnde sadece iki saat
seyretmesini salk veriyor. Televizyon ve yrmeye yeni balayan bebekler hakkndaki tebli, Pediatric Academic Societiesin (Akademik
Pediatri Dernekleri) Baltimoredaki 30 Nisan 2003 tarihli yllk toplantsnda sunulmutur.

Bir Alman kentinde, kaza geiren bir motosikleti caddeye savrulmu, yatyor. Yayalar yanndan
geip gidiyor, srclerse trafik nn yeile dnmesini beklerken adama bakyorlar. Ama kimse
durup yardm etmiyor. On be dakika sonra nihayet, klarda duran bir arabann iindeki yolcu
pencereyi indirip motosikletiye yaral olup olmadn soruyor ve cep telefonuyla yardm istemeyi
neriyor. Olay bu kaza mizansenini hazrlayan TV kanal tarafndan yaynlandnda, neredeyse
skandal oldu: Almanyada src belgesine sahip olan herkes, tam da byle durumlar iin ilk yardm
eitimi almtr. Ama acil mdahale servisinde alan bir Alman doktorun syledii gibi, nsanlar
tehlikede olan birini grdklerinde sadece geip gidiyorlar. Umursamadklar anlalyor.
2003 ylnda tek bana ikamet, ABDde en yaygn yaam tarz haline geldi. Ayrca bir zamanlar
aileler akamlar bir araya gelirken, imdi ocuklar, ebeveynler ve elerin birlikte zaman geirmesi
gitgide zorlayor. Robert Putnam, Amerikann ypranan toplumsal dokusunu analiz ettii Bowling
Alone (Tek Bana Bowling) adl kitabnda, sosyal sermayenin yirmi yldr eriyiine dikkat

ekiyordu. Bir toplumun bu tr sermayesini lmenin bir yolu, halka ak toplantlarn ve kulp
yeliklerinin saysna bakmaktr. 1970lerde Amerikallarn te ikisi srekli toplantlar dzenleyen
rgtlere yeyken, bu oran 1990larda te bire indi. Putnama gre bu istatistik, toplumdaki insani
balarn azaln yanstyordu.7 O zamandan bu yana, 1950lerde says yalnzca 8.000 olan yeni bir
organizasyon tr mantar gibi oalarak 1990larn sonunda 20.000in stne kt.8 Ancak yz yze
toplantlarla bir sosyal a srdren eski kulplerden farkl olarak, bunlar insanlarn arasna mesafe
koyuyor. yelik e-posta veya toplu postalama yoluyla geliyor, ana etkinlikse sonuta bir araya gelmek
yerine, bir yerlere para gndermekten ibaret kalyor.

7 Robert Putnam, Bowling Alone (New York: Simon and Schuster, 2000).
8 Alnt kayna: The Glue of Society, Economist, 16 Haziran 2005, s. 1317.
Bir de, teknolojinin yaltlm bir ortamda daha fazla nominal iletiim eitleri sunmasyla ortaya
kan, dnyann drt bir yanndaki insanlarn birbiriyle balant kurma ve balanty kesme
tarzlarndaki bilinmeyenler var. Bu trendlerin her biri insanlarn balant kurma frsatlarnn yok
olmaya yz tuttuunu iaret ediyor. Bu amansz teknolojik ucube o kadar sinsice yaylyor ki, sosyal
ve duygusal maliyetlerini henz kimse hesaplayabilmi deil.

Sinsice Aramza Szan Kopukluk

Dnyann en ok i yapan pastanelerinden biri olan, New York Grand Central tren istasyonundaki
Hot and Crustynin yneticisi Rosie Garciann derdine bir bakalm. e gidip gelirken bu merkez
istasyondan geen insan kalabal, i gnlerinde pastanede uzun kuyruklar olumasna neden oluyor.
Ancak Rosie, hizmet ettii mterilerin gitgide daha byk bir ksmnn son derece dalgn
grndn, bo gzlerle nlerine baktklarn gzlemliyor. Ne isterdiniz? diye sorduunda,
insanlar farkna bile varmyor.
Ne isterdiniz? diye tekrarladnda, yine aldrmyorlar.
Ancak Ne is-ter-di-niz? diye bararak dikkatlerini ekebiliyor.9

9 Hot & Crusty hakknda, bkz Warren St. John, The World at Ears Length, New York Times, 15 ubat 2004,. 9. ksm, s. 1.
Rosienin mterileri sar falan deil; mesele, kulaklarnn bir iPodun iki minik kulaklyla
tkanm olmas. Kiiselletirilmi mzik listelerindeki bir sr paradan birine dalp gidiyor,
evrelerinde olup bitene duyarsz kalyor ve daha nemlisi, yanndan getikleri herkesten kopuk
oluyorlar.
Tabii ki iPod, Walkman ve cep telefonunun sokakta yryen insanlar esir alp yaamn canllyla
plak temas kesmesinden ok nceleri, insanlarn bir kamu alanndan cam, yarm ton veya daha
fazla elik ve bir radyonun ninni gibi sesiyle epeevre yaltlm olarak gemesini salayan
otomobil bu sreci balatmt. Otomobil yaygnlamadan nce, yrmekten at arabasna veya
kanya kadar deien seyahat tarzlar, yolcular evrelerindeki insan dnyasna kolayca
eriebilecekleri bir mesafede tutuyordu.

Kulaklklarn yaratt tek kiilik hcre, zaten var olan sosyal yaltm daha da younlatryor.
Bunlar kullanan kiinin tkal kulaklar, teke tek, yz yze bir karlamada bile, tekine dikkat
edilecek ya da en azndan farkna varlacak biri olarak deil de, etrafndan dolap yola devam
edilecek bir nesne olarak davranmak iin hazr bir bahane sunuyor. Yaya hayatnn yaklaan birini
selamlama, ya da bir dostla birka dakikalna sohbet etme imknn sunmasna karn, iPod kullanan
kii kimseye aldr etmeden rahata evresindekileri gz ard edebiliyor.
Kukusuz, duruma iPodun kullancs asndan bakacak olursak, o aslnda birisiyle kulaklarna
sokulmu arkc, mzik grubu, ya da orkestrayla iliki halindedir. Kalbi onlarnkiyle ayn tempoda
atar. Ancak bu sanal kiilerin, sadece yarm metre kadar uzaklktaki gerek insanlarla hi ilgisi
yoktur; kendinden gemi dinleyici, onlarn varlna kar byk lde kaytszlamtr. Teknoloji
insan sanal bir gerekliin iine ektike, onu gerekten evresinde olup bitenlere kar
duyarszlatryor. Bunun sonucu olan sosyal otizm de, gnlk yaammzn iine szan teknoloji
istilasnn insanlar arasnda yol at istem d sonulara ekleniyor.
Kesintisiz dijital balant, tatilde bile ilerin yakamz brakmamas anlamna geliyor. Amerikal
alanlar arasnda yaplan bir anket, % 34nn tatil srasnda iyeriyle ok sk grt iin,
giderken olduu kadar, veya daha da gergin dndn gsterdi.10 E-posta ve cep telefonlar,
birlikte geirilen zel zamanlarn ve aile yaamnn koruganlarn delip geiyor. Cep telefonu
ocuklarla yaplan bir piknik srasnda alabiliyor, hatta evde bile anne ya da baba her akam epostalarn zenle tararken aile yaamndan uzak kalabiliyor.

10 E-postalarn taranmasyla ilgili verilerin alnt kayna: Anne Fisher, Does Your Employer Help You Stay Healthy? Fortune, 12
Haziran 2005, s. 60.

Tabii ki ocuklar bu durumu pek fark etmiyorlar; onlar da kendi e-postalarna, bir internet oyununa
ya da yatak odalarndaki TV ekranna saplanp kalyorlar. 72 lkeden 2,5 milyar izleyiciyle yaplan
bir anketin Fransada yaynlanan raporunda, 2004 ylnda insanlarn gnde ortalama olarak 3 saat 39
dakika televizyon seyrettii, Japonyann 4 saat 23 dakikayla sralamada birinci olduu, ABDnin az
farkla ikinci geldii belirtiliyordu.11

11 TV seyretmenin kresel ortalamasyla ilgili haber Eurodata TV Worldwide tarafndan verilmitir, One Television Year in the World:
2004 Issue (Paris: Mdiamtrie, 2004).

Televizyon, air T.S. Eliotun 1963te, o zamanlar yeni olan bu aracn evlerde yaygnlamaya
balad srada uyard gibi, milyonlarca insann ayn anda ayn espriyi dinleyip, yine de yalnz
kalmalarn salyor.
nternet ve e-posta da ayn etkiyi yapyor. ABDde 4.830 kiiyle yaplan bir anket, birou iin
internetin bo zaman doldurmakta televizyonun yerini aldn ortaya kard. Hesap yle: nternette
geirilen her saat, dostlar, i arkadalar ve aileyle geirilen zaman 24 dakika eksiltiyor. nternet
almalarnda lider olan, Stanford niversitesi Nicel Toplum Aratrmalar Enstitsnn direktr
Norman Nienin syledii gibi, nternette birisiyle ne kucaklaabilir, ne de pebilirsiniz.12

12 nternet kullanm hakknda, bkz Norman H. Nie, What Do Americans Do on the Internet? Stanford Nicel Toplum Aratrmalar,
online adres: www.stanford.edu/group/siqss; John Markoffun Internet Use Said to Cut into TV Viewing ve Socializing, makalesi, New
York Times, 30 Aralk 2004.

Sosyal Sinirbilim
Bu kitap yeni bir dal olan sosyal sinirbilimin aydnlatc bulgularn ortaya koyuyor. Yine de kitap
iin aratrma yapmaya baladmda, bu daln varlndan bile habersizdim. lk balarda, sada
solda kan ve hepsi de insan ilikilerinin sinirsel dinamiinin bilim tarafndan daha kesin bir ekilde
anlaldn gsteren bir bilimsel makale ya da bir haber paras gzme arpyordu:
hcresi denilen yeni bir tr sinir hcresi (nron), tm hcrelerden daha hzl hareket ederek,
anlk sosyal kararlarmza yol gsteriyor ve insan beyninde dier trlere kyasla daha bol bulunduu
anlalyor.
Beyin hcrelerinin farkl bir tr olan ayna sinir hcreleri, baka birinin yapmak zere olduu bir
hamleyi seziyor ve bizi annda o hareketi taklit etmeye hazrlyor.
ekici bulduu bir kadnn gzleri dorudan kendisine dikildiinde, erkein beyni zevk hissi veren
dopamin kimyasaln salglyor; ama kadn baka yne baktnda bu olmuyor.
Bu bulgularn her biri sosyal beyinin, yani etkileimlerimizi dzenleyen sinir devrelerinin
ileyiini ortaya koyan farkl bir resim sunuyordu. Hibiri tek bana manzarann tmn
gstermiyordu. Fakat bunlar biriktike, nemli bir yeni bilim dalnn ana hatlar belirmeye balad.
Bu ayr ayr noktalarn izini srmeye baladktan uzun sre sonra, hepsini birbirine balayan gizli
dokuyu anlayabildim. Bu bilim dalna verilen sosyal sinirbilim adna da, 2003 ylnda svete o
konuda dzenlenen bir bilimsel konferans hakknda yazlanlar okurken rastladm.
Sosyal sinirbilim teriminin kkenini aratrrken, ilk kez 1990larn balarnda, bu yeni cesur
bilimin o srada yalnz havarileri olan John Cacioppo ve Gary Berntson adl psikologlar tarafndan
kullanldn kefettim.13 Yaknlarda yaptmz grme srasnda Cacioppo, Kafatasnn dndaki
herhangi bir eyin incelenmesine sinirbilimciler hayli kukuyla bakyorlard, dedi. 20. yzyln
sinirbilimi, sosyal davrann incelenemeyecek kadar karmak olduu grndeydi.

13 Bugne kadar sosyal sinirbilim deyimine yaplan ilk gndermeyi John Cacioso ile Gary Berntsonun 1992 tarihli bir makalelerinde
buldum. Bkz Social Psychological Contributions to the Decade of the Brain: Doctrine of Multilevel Analysis, American Psychologist
47 (1992), s. 101928. 2001 ylnda, bu yeni disiplinin alternatif bir terim olan sosyal bilisel sinirbilim ad altnda ortaya kn
mjdeleyen bir makale, (halen UCLAda bulunan) Matthew Lieberman ve (halen Columbiada olan) Kevin Ochsner tarafndan
yaymland. Bkz Matthew Lieberman ve Kevin Ochsner, The Emergence of Social Cognitive Neuroscience, American Psychologist
56 (2001), s. 71734.

Cacioppo, Bugn, beynin sosyal davran nasl ynlendirdiini, sosyal dnyamzn da buna
karlk beynimizi ve biyolojimizi nasl etkilediini anlayacak hale geldik, diye ekledi. u srada
Chicago niversitesi Bilisel ve Sosyal Sinirbilim Merkezinin direktr olan Cacioppo, ok byk
bir deiime tank olmutu: Bu alan 21. yzyln ok tartlan bilimsel konularndan biri haline
gelmi durumda.14

14 Sosyal sinirbilimin bir alan olarak kritik bir eie ulamas on yl srmtr, ama imdi bu aratrmaya adanm onlarca bilim
laboratuar vardr. Sosyal Bilisel Sinirbilim zerine ilk konferans, eitli lkelerden otuz konumac ve yz akn katlmcyla 28-30
Nisan 2001de, UCLAda dzenlenmitir. 2004te Ulusal Zihin Sal Enstitsnn (NIMH) direktr Thomas Insel, on yllk
aratrmalarn, o zamandan bu yana sosyal sinirbilimin bir alan olarak rtn ispatladn aklamtr. Onun tahminine gre sosyal beyin
aratrmalar, halkn iyilii asndan deerli veriler retecektir. Bkz Thomas Insel ve Russell Fernald, How the Brain Processes Social
Information: Searching for the Social Brain, Annual Review of Neuroscience 27 (2004), s. 697722. 2007de Oxford University

Pressin karaca Social Neuroscience dergisi, bu alanda bir ilk olacaktr.

Bu yeni alan, baz daha eski bilimsel bilmeceleri de zmeye balad. rnein, Caciopponun
yapt ilk aratrmalardan bazlar, stres yaratan bir ilikide bulunmakla, stres hormonlarnn
virslere kar koyan hcreleri kontrol eden belirli genlere hasar verecek dzeylere trmanmas
arasndaki balantlar aa kard. Bu zincirin eksik bir halkas ise sosyal sinirbiliminin odak
noktalarndan biri olan iliki sorunlarn bu tr biyolojik sonulara dntrebilecek sinirsel
yollard.
Bu yeni alanda, imdiye dek hastanelerde klinik tehisler iin kullanlan bir beyin grntleme
makinesi olan fonksiyonel MRI (ya da fMRIfonksiyonel manyetik rezonans grntleme) cihazlarn
birlikte kullanan psikolog ve sinirbilimciler arasnda simgesel bir aratrma ortakl olutu. MRI,
gl mknatslar araclyla beynin alacak derecede ayrntl bir grntsn karr; meslek
erbabnn buna verdii ad MRI mknatslardr (rnein, laboratuarmzda mknats var,
derler). fMRInin ierdii ok byk bilgisayar gc ise bir videoya edeer sonu vererek, eski bir
dostun sesini duymak gibi insana zg bir anda beynin hangi blmlerinin aydnlandn gsterir.
Bylesi almalar, u tr sorularn yantlarn veriyor: Sevgilisine bakan bir kiinin, ya da
banazln tutsa olan veya zorlu bir ma nasl kazanacan tasarlayan birinin beyninde neler
olmaktadr?
Sosyal beyin, etkileimlerimizin yan sra, insanlar ve ilikilerimiz hakkndaki dncelerimizle
duygularmz da dzenleyen sinirsel mekanizmalarn toplamdr. Buradaki en etkileyici haber belki
de sosyal beyinin, bedenimizdeki, birlikte olduumuz insanlarn ruh haline srekli ayak
uydurmamz salayan ve karlnda onlarn ruh halinden etkilenen tek biyolojik sistem olmasdr.15
Lenf bezlerimizden dalamza kadar tm dier biyolojik sistemlerimiz, faaliyetlerini derimizin
dndan deil, bedenimizin iinden gelen sinyallere ayarl olan alclarla dzenler. Sosyal beynin
patikalar, insan bedeninin tasarm iinde genel dnyaya kar duyarllklar bakmndan
benzersizdir. Bir bakasyla yz yze (ya da ses sese, veya deri deriye) balant kurduumuz anda,
sosyal beyinlerimiz birbirine kenetlenir.

15 Sosyal beyin terimi, son birka yldr sinirbilim alannda sklkla kullanlmaya balad. rnein, svein Gteborg kentinde 25-27
Mart 2003te Sosyal Beyin konulu uluslararas bir bilim konferans dzenlendi Ayn yl, konu hakknda ilk akademik derleme yaymland,
Martin Brne ve bk., The Social Brain: Evolution ve Pathology (Sussex, U.K.: John Wiley, 2003). Sosyal beyin zerine ilk
uluslararas konferans ise, Kasm 2000de Almanyadaki Bochum niversitesinde dzenlendi.

Tekrarlanan deneyimlerin sinir hcrelerinin eklini, bykln, saysn ve aralarndaki sinaps

balantlarn oluturabilmesi anlamna gelen nroplastisite sayesinde, sosyal etkileimlerimiz
beynimizin yeniden biimlendirilmesinde bile bir rol oynar. En nemli ilikilerimiz, beynimizi
defalarca belirli bir kayda ynlendirerek, zamanla baz sinirsel devreleri biimlendirebilir. Sonuta,
yllar boyu her gn birlikte zaman geirdiimiz biri tarafndan srekli incitilmek, kzdrlmak veya
duygusal adan beslenmek, beynimize yeni bir ekil verebilir.
Bu yeni keifler, ilikilerimizin hemen gze arpmayan, ama yaam boyu sren gl etkilerini
ortaya karyor. Genelde olumsuz ilikiler yaayan biri iin bu iyi bir haber olmayabilir. Ne var ki
ayn bulgular, yaamn herhangi bir annda kiisel balantlarmzdan gelebilecek saaltc olanaklara
da iaret ediyor.
Dolaysyla, bakalaryla balant kurma eklimiz, imdiye dek tasavvur edilmeyen bir nem
tayor.
Bu da bizi, yeni igrlerin nda sosyal zek sahibi olmann ne anlama gelebilecei konusuna

getiriyor.

Akllca Davranmak
1920de, o zamanlar yeni olan IQ testlerinin yaratt ilk heyecan dalgasnn hemen ardndan,
psikolog Edward Thorndike sosyal zeknn zgn tarifini yapmt. Bir tanmlama ekli de, rahat
yaamak iin hepimizin ihtiya duyduu bir beceri olan insanlar anlama ve idare etme yeteneiydi.
Ancak bu tanm kendi bana ele alndnda, katksz maniplasyonun da kiileraras iliki
yeteneinin bir gstergesi olarak grlmesine yol aar.16 Bugn bile sosyal zeknn baz tarifleri,
dzenbazn baya yetenekleriyle, salkl ilikileri besleyen gerekten sevecen davranlar arasnda
bir ayrm yapmamaktadr. Bana gre, sadece maniplatif olmak kar taraf harcamak pahasna
ancak kendi iine gelen eylere deer vermek sosyal zek olarak grlmemelidir.

16 Sosyal zeknn zgn tanm iin, bkz Edward Thorndike, Intelligence and Its Use, Harpers Magazine 140 (1920), s. 22735,
228.

Tersine, sosyal zeky, yalnzca ilikilerimiz konusunda deil, ilikilerimizin iinde de akllca
davranma yetisini betimlemek amacyla kullanlan ksaltc bir terim olarak dnebiliriz.17 Bu
gr, sosyal zeknn odan iki kiilik bir perspektife; yani kii birisiyle iliki kurduunda ortaya
kan eye doru geniletir. Odamz bu ekilde geniletmekle, bireyin tesine bakp insanlar
etkileim halindeyken gerekte neler olup bittiini anlayabilir ve dar al kiisel karlarmzn
tesinde bakalarnn da en yksek karlarn grebiliriz.

17 Bir uyar: Psikolojik kavram olarak sosyal zeknn standart incelemesini arayan
okuyucular, onu burada bulamayacaklardr; bu yzden John Kihlstrom ile Nancy
Cantorun kardklar mkemmel zeti neririm. Benim buradaki amacm, yeni bir
psikologlar kuan, psikolojinin sosyal zek diye adlandrd standart kategorilere
sk skya bal kalmaktansa, sosyal sinirbilimden gelen bulgular birletirerek mevcut
grlerin tesine gemeye tevik etmektir. Bkz John Kihlstrom ve Nancy Cantor,
Social Intelligence, Robert Sternbergin yayna hazrlad, Handbook of
Intelligence, 2. bsk. (Cambridge, U.K.: Cambridge University Press, 2000), s. 35979.
Bu geniletilmi bak as, kiisel ilikileri zenginletiren empati ve ilgi gsterme gibi yetileri
sosyal zek kapsam ierisinde dnmemize yol aar. Dolaysyla bu kitapta, Thorndiken sosyal
yeteneimizi tanmlarken ne srd ikinci bir ilkeyi dikkate alyorum: nsan ilikilerinde akllca
davranmak.
Beynin sosyal duyarll akll olmamz, hayatmzdaki baka insanlarn sadece kendi ruh halimize
deil, biyolojimize de nasl yn ve biim verdiini fark etmemizi; karlnda bizim de dier
insanlarn duygularn ve biyolojisini nasl etkilediimize dikkat etmemizi gerektirir. Gerekten de bir
ilikiyi, birilerinin stmzdeki etkisine ve bizim de onlar stndeki etkimize bakarak lebiliriz.
Kiiden kiiye geen bu biyolojik etki, iyi yaanan bir hayatn yeni bir boyutunu iaret ediyor:

Balant kurduumuz insanlara, bu zor fark edilen dzeyde bile yararl olacak ekilde davranmak.
likiler de yeni bir anlam kazandndan, onlar kkten farkl bir ekilde dnmemiz gerekiyor. Bu
sakl anlamlar, geici bir kuramsal ilgi konusu olmann ok tesinde, hayatmz nasl yaadmz
yeniden deerlendirmeye zorluyor bizi.
Ancak bu geni anlamlar aratrmadan nce, ykmzn bana dnelim: Beyinlerimizin artc
bir kolaylkla birbirine kenetlenip, duygularmz bir virs gibi nasl yaydklarna.

I. Ksm - BALANTI KURMAK N DONATILMI

BEYN

1 - Duygularn Ekonomisi
Bir gn Manhattann orta kesimindeki bir toplantya ge kaldm iin kestirme bir yol aryordum.
Bir gkdelenin giri katndaki i avluya daldm, amacm br yanda gzme ilien bir k kapsn
kullanarak blokun etrafnda dolamaktan kurtulmakt.
Fakat bir dizi asansrn sraland lobiye varr varmaz, niformal bir gvenlik grevlisi ensemde
bitti ve kollarn sallayarak, Buradan geemezsiniz! diye bard.
Nedenmi o? diye sordum aknlkla.
Gzle grlr bir huzursuzlukla, zel mlk! zel mlk buras! diye bard.
Bilmeden, iaretlenmemi bir gvenlik blgesine girmi olmalydm. Adama biraz mantk alamak
abasyla, ekinerek Kapda Girilmez iareti bulunsayd, iyi olurdu, dedim.
Bu szlerim onu daha da kzdrd. kn! Dar kn! diye haykrd.
Tedirginlik iinde hzla geri dndm, sonraki birka blok boyunca adamn fkesi iimde yankland.
Birisi zehirli duygularn stmze boalttnda fkeyle patlayp tehditler yadrdnda, tiksinti
veya horgrsn gsterdiinde beynimizdeki sinir devrelerinde ayn sknt verici duygular

harekete geirir. Bu tavr, ok gl nrolojik sonular dourur: Duygular bulacdr. Gl

duygular aynen bir nezle virs gibi kaparz ve bu yzden de souk algnlnn duygusal muadili
olan bir rahatszlk duyabiliriz.
Her etkileimin duygusal bir ikincil anlam vardr. Yapmakta olduumuz herhangi bir baka eyin
yan sra, birbirimizin kendini daha iyi, hatta ok daha iyi, veya biraz daha kt ya da benim bama
geldii gibi ok daha kt hissetmesini salayabiliriz. O anda olup biten eyin tesinde, bir ruh
halini deneyimin ardndan gelen duygusal rahatl (ya da benim yaadm olayda rahatszl)
dorudan temasn sona ermesinden uzun sre sonra bile muhafaza edebiliriz.
Bu rtk ilemler bir tr duygu ekonomisini; belirli bir kiiyle, ya da belirli bir sohbette veya
belirli bir gnde yaadmz olaylarn iimizde yaratt net kazan ve kayplar oluturur. Akam
olduunda, iyi ya da kt nasl bir gn geirdiimizi, byk lde dei toku ettiimiz
duygularn net bilanosu belirler.
Bir sosyal etkileim neredeyse her zaman olduu zere bir duygu aktarmna yol atnda, bu
kiileraras ekonomiye katlm oluruz. Bu tr etkileimlerin saysz eitlemesi vardr, ama sonuta
hepsi bizim bakalarnn ruh halini, onlarn da bizimkini deitirme yeteneine dayanr. Ben sizin
kalarnz atmanza neden olduumda, iinizde bir para kayg uyandrm olurum; siz beni
glmsettiinizde, kendimi mutlu hissederim. Bu gizli alverite, duygular kiiden kiiye, dardan
ieriye doru aktarlr.
Duygu bulamasnn kt yan, srf yanl zamanda yanl kiinin evresinde bulunmamz nedeniyle
salksz bir ruh haline brndmzde ortaya kar. Ben farknda olmakszn o gvenlik
grevlisinin gsterdii fkenin kurban olmutum. Pasif sigara iicilii gibi, duygularn szmas da
civardaki insanlar baka birinin zehirli ruh halinin masum kurbanlar haline getirebilir.
Benim o gvenlikiyle yaadm gibi, birinin fkesiyle karlatmz anlarda, beynimiz bu
durumun yaklaan bir tehlike iareti olup olmadn anlamak iin kendiliinden bir tarama yapar.
Neticede meydana gelen ar uyanklk hali byk lde, tehlike karsnda savama, kama ya da
donup kalma tepkisini tetikleyen, orta beynin badem eklinde bir blgesi olan amigdala tarafndan
yaratlr.1Amigdala, tm duygu yelpazesi iinde en ok korku tarafndan uyarlr.

1 Amigdaladan ya da bir baka zgl sinirsel yapdan sz ederken, genellikle sadece o blgeyi deil, onu dier sinir alanlarna balayan
devreleri de kastediyorum. Yapnn kendine zg bir ynnden bahsettiim zamanlarsa istisna oluturuyor.

Alarm verildiinde, amigdalann yaygn devreleri beynin kilit noktalarna komuta ederek
dncelerimizi, dikkatimizi ve algmz bizi korkutan eye yneltir. gdsel olarak evremizdeki
insanlarn yzlerine daha dikkatlice bakmaya balar, tehlike iaretlerini daha iyi yorumlamamz
salayacak, ya da birinin niyetini ifa edecek glmsemeleri veya atk kalar ararz.2

2 Brooks Gump ve James Kulik, Stress, Affiliation, and Emotional Contagion, Journal of Personality and Social Psychology 72,
no. 2 (1997), s. 30519.

Bu amigdala gdml uyanklk hali, dier insanlardaki duygusal ipularna kar dikkatimizi
artrr. Bu youn odaklanmaysa, o insanlarn duygularn iimizde daha gl bir biimde uyandrp,
bulamay kolaylatrr. Dolaysyla endie iinde olduumuz anlarda bakalarnn duygularna daha
ak oluruz.3

3 Bu aratrmac ilev, belirsizlikleri kefetmek zere dikkatimizi ynlendiren amigdalann korteksle balantlar araclyla aktarlr.
Amigdala olas bir tehdide tepki olarak atelemeyi balattnda, korteks merkezlerini dikkatimizi olas tehlikeye sabitlemesi iin ynlendirir
ve o bunu yaparken sknt, rahatszlk hisseder, hatta biraz korkuya kaplrz. Dolaysyla birisinin amigdalas yksek dzeyde etkinleiyorsa,
iinde yaad dnya belirsiz ve srekli tehdit edici bir yerdir. Gasp edilmek gibi ykc bir travma, amigdalann dnyaya kar uyankln

trmandrarak, bizi srekli olarak tehditleri arar halde tutan sinir ileticilerinin dzeylerini ykseltir. zgn travmay belli belirsiz anmsatan
ntr olaylara kar ar tepki gibi, travma sonras stres bozukluunun razlarndan ou, bu tr ar tepkisel bir amigdalann iaretleridir.
Bkz. Dennis Charney ve bk., Psychobiologic Mechanisms of Posttraumatic Stress Disorder, Archives of General Psychiatry 50
(1993), s. 294305.

Daha genel balamda, beyinde radar ilevi gren amigdala, daha fazla bilgi edinilmesi gereken
yeni, artc ya da nemli eylere dikkatimizi eker. Beynin erken uyar sistemini ileterek olan
biten her eyi tarar, duygusal adan ne kan olaylara zellikle de potansiyel tehditlere kar
daima tetiktedir.4 Amigdalann bir sknt bekisi ve tetikleyicisi olarak oynad rol, sinirbilim
alannda yeni bir haber deildir; bata korku olmak zere duygularn bulamasn salayan yaygn
sinir sistemleri dzeninin bir paras olarak stlendii sosyal rolse, daha yakn zamanlarda fark
edilmitir.5

4 Bkz, rnein, Beatrice de Gelder ve bk., Fear Fosters Flight: A Mechanism for Fear Contagion When Perceiving Emotion Expressed
by a Whole Body, Proceedings of the National Academy of Sciences 101, say 47 (2004), s. 16, 70106.

5 Bu, duyguyu tanmann en azndan bir yoludur. Baka sinirsel yollarn varl, rnein, bir bakasnn mutlu olduunu fark etmek iin
kendimizi mutlu hissetmemizin gerekmedii anlamna gelebilir.

Alt Yol: Bulama Merkezi

Doktorlarn Hasta X dedikleri adam, gzleri ile beyninin grsel korteksindeki gr sisteminin
geri kalan arasndaki balantlar tahrip eden iki inme geirmiti. Gzleri sinyalleri alabilse de,
beyni bunlar zemiyor, hatta kayt bile edemiyordu. Hasta X tamamen krd ya da yle
grnyordu.
Kendisine daire ve kare gibi farkl ekiller ya da erkek ve kadnlara ait yz fotoraflarnn
gsterildii testlerde, Hasta X gzlerinin bakt eyi hi alglayamyordu. Oysa kzgn ya da mutlu
yzl insanlarn resimleri gsterildiinde, anszn ifade edilen duygular tahmin edebiliyordu, hem de
tesadfi olamayacak bir oranda. Nasl oluyordu bu?
Hasta X duygular tahmin ederken yaplan beyin taramalar, gzlerden tm duyularn beyne ilk
girdii yer olan talamusa, oradan da grsel kortekse uzanan olaan grme yollarnn bir alternatifini
ortaya karmtr. Bu ikinci yol, enformasyonu talamustan doruca (beyinde sa ve solda olmak
zere bir ift bulunan) amigdalaya gnderir. Ardndan amigdala bir ka atma, ani bir duru
deiiklii, ya da ses tonunda bir farkllk gibi szsz mesajlardan duygusal anlamlar karr; hatta
bunu bizim neye baktmz bilmemizden mikro-saniyeler nce yapar.
Amigdalann bu tr mesajlara kar keskin bir duyarl olsa da, a balantlar konuma
merkezlerine dorudan bir eriim salamaz; bu bakmdan amigdala, kelimenin tam anlamyla
dilsizdir. Bir duyguyu kaydederken, szcklerin bildiimiz eyi ifade edebildii yer olan szel
alanlar uyarmak yerine, o duyguyu kendi bedenimizde taklit eden beyin devrelerinden sinyaller
alrz.6 Dolaysyla Hasta X, yzlerdeki duygular grmek yerine hissediyordu; bu duruma verilen ad,
afektif kr grtr.7

6 Belirli beyin lezyonlar yznden ilevsel adan kr olan birinin amigdala araclyla dier kiinin yz ifadelerinden duygularn
kaydedebildii bir durum olan duygusal kr gr, baka hastalarda da bulgulanmtr. Bkz, rn., J. S. Morris ve bk., Differential
Extrageniculostriate and Amygdala Responses to Presentation of Emotional Faces in a Cortically Blind Field, Brain 124, say 6 (2001),
s. 124152.

7 Duygularn bulamas zerine klasik yapt, Elaine Hatfield ve bk., Emotional Contagiondur (Cambridge, U.K.: Cambridge
University Press, 1994).

Salam beyinlerde amigdala, algladmz ey her neyse onun duygusal yann ses tonunda bir
ykselme, gzlerde bir kzgnlk emaresi, kasvetli bir yenilgi hali okumak iin ayn yolu kullanr,
sonra da bu enformasyonu bilinaltnda, yani bilinli farkndaln eriim dzeyinin altnda iler. Bu
reflekse dayal, bilind farkndalk, sz konusu duygunun sinyallerini gndererek iimizde ayn
hissi (ya da fke grnts karsnda korku gibi, ona kar bir tepkiyi) uyandrr; baka birinin
duygusunu kapmamz salayan kilit bir mekanizmadr bu.
Bizim bakalarnda ya da onlarn bizde herhangi bir duyguyu tetikleyebiliyor olmamz, hislerin
kiiden kiiye yaylmasn salayan bu gl mekanizmann kantdr.8 Bylesi bulamalar, duygu
ekonomisindeki merkezi ilemi; grnrde yaptmz i ne olursa olsun, insanlarla yaadmz her
trl karlamaya elik eden o duygu alveriini temsil eder.
rnein, yerel bir spermarkette alan ve bcr bcr neeli konumas btn mterilerine sirayet
eden u kasiyeri ele alalm. Herkesi gldrmeyi baaryor, hatta en ask suratllar bile marketten
glmseyerek ayrlyorlar. Bu kasiyer gibileri, zeitgeberlerin, yani biyolojik ritimlerimizi
kendilerininkine uyduran doal glerin duygusal muadili gibi etki yaparlar.
Bylesi bir bulama, trajik bir film sahnesini seyredenlerin gzlerinin yaarmas gibi grnr bir
ekilde, ya da bir toplantda havann biraz hrnlamas gibi belli belirsiz biimde, ayn anda birok
insan arasnda meydana gelebilir. Bu bulamann gzle grlr sonularn alglayabilsek de,
duygularn tam olarak nasl yayldn byk lde gzden karrz.
Duygularn bulamas, beynin alt yolu diyebileceimiz eyin ileyiine rnek tekil eder. Bu alt
yol, kendiliinden ve hi gayret sarf etmeden, muazzam bir hzla bilinaltmzda alan devrelerden
oluur. Yaptmz eylerin ou zellikle duygusal yaammzda alt yol zerinden alan geni
apl sinir alarnn gdmnde gibidir. ekici bir yze bakakalmamz, ya da bir szdeki istihzay
sezmemiz, bu alt yol sayesindedir.
st yol ise tam tersine, daha yntemli bir biimde, adm adm, temkinli bir abayla alan sinir
sistemlerinden geer. st yolun farkna varrz ve bize en azndan, isel yaammz zerinde alt yolun
izin vermedii belli bir denetim gc verir. O ekici kiiye yaklamann yollarn dnrken, ya da
istihzaya verilecek ustaca karl ararken, st yola saparz.
Alt yol slak, duyguyla srlsklam; st yol ise grece kuru, serinkanlln yitirmeyecek kadar
aklc olarak dnlebilir.8 Alt yolda trafii ham duygular, st yoldaysa olup bitenler hakknda
dnlp tartlm bir anlay oluturur. Alt yol annda bir bakasyla ayn eyi hissetmemizi
salarken, st yolda duygularmz hakknda dnebiliriz. Olaan koullarda iki yol przsz bir
ekilde kaynar. Sosyal yaamlarmz bu iki tarz arasndaki etkileim ynetir [Ayrntlar iin bkz. Ek
A].9

8 Ancak st yol, bir duyguyu isteyerek uyandrmak iin kullanlabilir; aktrler bunu rutin olarak yaparlar. Bir baka rnek de, dinsel
uygulamalarda merhametin sistematik olarak uyarlmasdr; olumlu duygunun bu amaca ynelik yaratm, alt yolu ynetmek iin st yolu
kullanr.

9 Bilile duygu her zaman elimez elbet. ou zaman st yolla alt yol sinerji iinde alr, ya da en azndan ayn yere doru
birbirine paralel patikalar derler. Benzer ekilde, bilile duygu da genellikle przsz ekilde birlikte alarak davranmz hedeflerimize
ulamamz iin ynlerir ve motive eder. Ama baz durumlarda ayrlrlar. Bu ayrlmalar, (psikologlar ve ekonomistler dahil) davran
bilimcilerinin kafasn kartran zihinsel yap zelliklerine ve grnte akld davranlara yol aar. Bunlar beynimizdeki bu iki
tamamlayc sistemin farkl zellikleri hakknda ok ey anlatr; iki sistem sk skya birlikte altklarnda, hangisinin hangisine katkda
bulunduunu anlamak zordur; rekabet halinde olduklarnda ise her birinin katksn ayrt etmek kolaylar.

Bir duygu kiiden kiiye sessizce, farkna varlmadan geebilir, nk bu geii salayan devreler
alt yol stndedir. yice basitletirirsek, alt yol amigdala ve benzeri otomatik nodllerden
(dmlerden) geen sinir devrelerini kullanr, st yol ise girdileri beynin icra merkezi olan ve kendi
isteimizle bir eyler yapma yetimizi barndran bamza gelen eyler hakknda dnmemizi
salayan prefrontal kortekse gnderir.10

10 Korteks alt orta beyinde bulunan amigdala, otomatik duygusal sreleri idare eder; yrtc ilevdeki prefrontal korteks, dier birok
sinirsel blgeden girdiler alr, onlar btnletirir ve uygun planlar yapar. Bkz Timothy Shallice ve Paul Burgess, The Domain of
Supervisory Processes and Temporal Organization of Behaviour, Philosophical Transactions of the Royal Society B: Biological
Sciences 351 (1996), s. 140512.

Bu iki yolun enformasyonu kaydetme hzlar ok farkldr. Alt yol hz isabete tercih eder; st yol ise
daha yava olmasna karn, olup bitenler hakknda daha doru bir gr edinmemize yardm
edebilir.11 Alt yol hzl ve tozlu, st yol yava ama temkinlidir. 20. yzyl felsefecilerinden John
Deweynin deyiiyle, biri paldr kldr, nce yap sonra dn tarznda alr, tekiyse daha
ihtiyatl ve gzlemcidir.12

11 st yol ise nyarglara ve algsal arptmaya kar bak deildir. st/alt yol ilikisi iin, bkz Mark Williams ve bk., Amygdala
Responses to Fearful and Happy Facial Expressions Under Conditions of Binocular Suppression, Journal of Neuroscience 24, say 12
(2004), s. 2898904.

12 Bu iki tarz iin, bkz John Dewey, Experience and Nature (LaSalle, Ill., 1925), s. 256.
Bu iki sistem arasndaki hz fark annda duygusallaan sistem, daha aklc olandan beyin zaman
asndan birka kat hzldr belki de sonradan piman olacamz ya da dorulama gereini
duyacamz ani kararlar almamza olanak tanr. Alt yol tepkisini verdikten sonra, bazen st yola
sadece vaziyeti kurtarmak kalr. Bilim kurgu yazar Robert Heinleinin istihzayla belirttii gibi,
nsan rasyonel deil, rasyonelletiren bir hayvandr.

Ruh Halinin Tetikleyicileri

lkenin bir baka blgesine yaptm ziyaret srasnda, bana dostane bir sesle yanl numara
evirdiniz, telefonunuzu balayamyorum, diye bilgi veren bant kaydnn iimde ho bir aknlk
uyandrdn anmsyorum.
O yumuak sesli bant kaydndaki scaklk, ister inann ister inanmayn, iyi hislerin oluturduu
kk bir heyecan yaatt bana; bunun nedeni de byk lde, yllardr ayn mesaj kendi
blgemdeki telefon irketinin bilgisayara geirilmi sesinden dinledike sinir olmamd. Her nedense,
o mesaj programlayan teknisyenler, sinir bozucu, sindirici bir sesin belki de yanl numara evireni
annda cezalandrmaya en uygun ton olduuna karar vermilerdi.
O bant kaydnn itici tonlarna ierliyordum; fazlasyla mklpesent, burnu havada bir igzar
imgesini getiriyordu aklma. stisnasz her defasnda, bir an iin bile olsa keyfimi karyordu.
Bu tr belli belirsiz ipularnn duygusal gc artc olabilir. Almanyadaki Wrzburg
niversitesinden gnll rencilerle yaplm zekice bir deneye bakalm.13 Bu deneyde
rencilere, banda alnm kupkuru bir entelektel metin; Britanyal felsefeci David Humeun nsan
Anlay zerine Felsefi Denemesinin Almanca evirisi dinletiliyordu. Biri neeli, dieri hznl
olan iki ayr kayt yaplmt, ama aradaki fark o kadar belirsizdi ki, zel bir dikkatle dinlemedike

ayrt edilmesi olanakszd.

13 Roland Neumann ve Fritz Strack, Mood Contagion: The Automatic Transfer of Mood Between Persons, Journal of
Personality and Social Psychology 79, say 2 (2000), s. 3022514.

Duygusal tonlar her ne kadar bastrlm olsa da, test edilen renciler, metni dinlemeden ncekine
oranla ya biraz daha mutlu, ya da biraz daha kasvetli bir halde dar kyorlard. Oysa renciler,
nedeni bir yana, ruh hallerinin deitiinden bile habersizdiler.
Bu ruh hali deiiklii, rencilere bir tahtann stndeki deliklere metal pimleri sokmak gibi
oyalayc bir grev verildiinde bile meydana geliyordu. Grnen o ki baka bir eyle oyalanmak, st
yolda parazit yaratarak felsefi mesajn dnlp anlalmasn engelliyordu. Ama ruh hallerinin
bulacln bir nebze bile azaltmyordu: Alt yol alabildiine ak kalyordu.
Psikologlara gre, ruh hallerini duygularn daha ham bir ekilde hissediliinden ayran eylerden
biri, nedenlerinin anlatlamaz olmasyla ilgilidir: Genelde belirgin bir duyguyu neyin tetiklediini
bilmemize karn, ounlukla kendimizi iinde bulduumuz u ya da bu ruh halinin kaynan
bilmeyiz. Wrzburg deneyi ise, dnyamzn belki de farkna varamadmz i bayltc asansr
mziinden, birinin sesindeki eki tona kadar her trl ruh hali tetikileriyle dolu olduunu
dndryor.
rnein, bakalarnn yzlerinde grdmz ifadeleri ele alalm. sveli aratrmaclarn
bulgulad gibi, mutlu bir yzn resmini grmek bile yz kaslarnda az gerip glmseten geici bir
harekete neden olur.14 Gerekten de, yz znt, tiksinti, ya da nee gibi gl bir duyguyu
sergileyen birinin fotorafna baktmzda, yz kaslarmz kendiliinden tekinin yz ifadesini aynen
yanstmaya balar.

14 Duygularn yz ifaderiyle taklidi hakknda, bkz Ulf Dimberg ve Monika Thunberg,

Rapid Facial Reactions to Emotional Facial Expression, Scandinavian Journal of
Psychology 39 (2000), s. 3946; Ulf Dimberg, Facial EMG and Emotional Reactions,
Psychophysiology 27 (1990), s. 48194.
Reflekse dayal bu taklit, insanlarn beyinlerini birbirine balayan kprye bir erit daha ekleyerek
bizi evremizdekilerden gelen incelikli duygusal etkilere ak brakr. zellikle duyarl biri bunlar
ou kiiden daha kolay kaparken, yaltml olanlar en zehirli karlamadan bile etkilenmeksizin
syrlabilir. Her iki durumda da, bu ilem genellikle farkna varlmakszn yaplr.
Glmseyen bir yzn mutluluunu, belki de o glmsemeyi grdmz bile fark etmeden, kendi
yz kaslarmz hafif bir srtma ifadesi verecek kadar gererek taklit ederiz. Taklit edilen bu hafif
glmseme plak gzle grlemese de, yz kaslarn gzlemleyen bilim insanlar bylesi duygusal
yansmalar net bir ekilde izliyorlar.15 Yzmz sanki yeniden ayarlanarak, o duyguyu tam olarak
sergilemeye hazrlanyor.

15 Bkz Ulf Dimberg, Monika Thunberg ve Kurt Elmehed, Unconscious Facial Reactions to Emotional Facial Expressions,
Psychological Science 11 (2000), s. 8689.

Yz ifadelerimiz sergilediimiz duygular iimizde tetiklediinden, bu taklidin baz biyolojik

neticeleri de oluyor. Her duyguyu, yz kaslarmz bilinli olarak o hissi yanstacak ekilde
ayarlayarak canlandrabiliriz: Bir kalemi dilerinizin arasna sktrp, yznz glmsemeye
zorlarsnz, bu glmseme inceden inceye olumlu bir his yaratr.
Bu ilkeyi sezgileriyle kavrayan Edgar Allen Poe, yle yazmt: Birinin ne kadar iyi ya da kt

ruhlu olduunu, ya da o an ne dndn anlamak istediimde, yzme mmkn mertebe onunkini

yanstacak bir ifade verir, sonra da kendi zihnimde ve yreimde bu ifadeye uygun decek ya da
tekabl edecek hangi dnce ve hislerin belirdiini anlayana kadar beklerim.16

16 Edgar Allan Poe alntsnn kayna: Robert Levenson ve bk. Voluntary Facial Action Generates Emotion-Specific Autonomic
Nervous System Activity, Psychophysiology 27 (1990), s. 36384.

Duygular Kapmak
Sahne: Paris, 1895. Maceradan holanan bir avu insan, fotorafln ncs Lumire kardelerin
bir gsterisini izliyor. Tarihte ilk kez, bu iki karde halka hareketli bir resim, istim salarak bir
istasyona girip tam bir sessizlik iinde hzla kameraya doru ilerleyen bir treni gsteren ksa bir
film sunuyor.
zleyicilerin tepkisi: Dehet iinde bararak koltuklarn altna saklanyorlar.
nsanlar daha nce hi hareketli resim grmemilerdi. Alabildiine naif olan bu izleyici kitlesi,
ekrandaki rktc grnty ister istemez gerek sanmt. Sinema tarihinin en byleyici, en
gl olay belki de Paristeki bu ilk anlard, nk gzlerin grdnn sadece bir yanlsama
olduunu izleyicilerinin hibiri fark etmemiti. Onlar ve beyinlerinin alglama sistemi asndan,
ekrandaki imgeler gerekti.
Bir sinema eletirmenin iaret ettii gibi, bunun gerek olduu yolundaki baskn izlenim, sz
konusu sanatn ilkel gcnn nemli bir ksmn oluturur, hatta bugn bile.17 Bu gereklik duygusu
film izleyicilerini tuzaa drmeye devam etmektedir, nk beyin filmin yaratt yanlsamaya da,
yaamn kendisine de ayn sinir devreleriyle tepki verir. Ekran zerindeki duygular bile bulacdr.

17 David Denby, The Quick and the Dead, New Yorker 80 (29 Mart 2004), s. 10305.
Duygularn ekrandan izleyiciye bulamasnda devreye giren baz sinirsel mekanizmalar, bir fMRI
cihazna giren gnll deneklere 1970lerin spagetti Westerni yi, Kt ve irkinden sahneler
gsteren bir srailli aratrma ekibi tarafndan saptanmt. Aratrmaclar belki de sinirbilim
almanaklarnda Clint Eastwoodun katksna atf yaplan tek belge olan makalelerinde, bu filmin
izleyicilerin beyinlerini bir sinir kuklacs gibi oynatt sonucuna varmlard.18

18 Filmlerin beyni oynatma tarz hakknda, bkz Uri Hasson ve bk., Intersubject Synchronization of Cortical Activity During Natural
Vision, Science 303, no. 5664 (2004), s. 163440.

1895te Pariste panie kaplan sinema seyircilerinde olduu gibi, bu deneklerin beyinleri de
ekrandaki hayali yk sanki kendilerinin bandan geiyormu gibi tepki veriyordu. Beynin ilk
balarda sanal ve asl gereklikler arasnda ok az ayrm yapt anlalyor. Dolaysyla kamera bir
yze zoom yaptnda, izleyicilerin beyinlerinde yz tanma blgeleri aydnlanyordu. Ekranda bir
bina veya manzara belirdiindeyse, fiziksel evremizi kaydeden farkl bir grsel blge
etkinleiyordu.
Filmin bir sahnesinde baz ince el hareketleri gsterildiinde, dokunma ve hareketi yneten beyin
blgesi devreye giriyordu. Heyecann dorua kt tabanca sesleri, patlamalar, olay akndaki
srprizli dnlerle dolu sahnelerdeyse duygusal merkezler hzla hareketleniyordu. Ksacas,
seyrettiimiz filmler beynimize komuta etmektedir.
zleyici kitlesi de bu sinirsel kuklacl paylar. Birinin beyninde ne oluyorsa, ayns film boyunca

anbean tekilerde de oluyordu. Ekrandaki aksiyon, izleyen herkesin iinde tpatp ayn isel dansn
koreografisini iziyordu.
Sosyal bilimler alanndaki bir zdeyie gre, Bir eyin sonular gerekse, kendisi de gerektir.
Beyin hayali senaryolara gerek senaryolara verdii tepkinin aynsn gsterdiinde, hayali olan,
biyolojik sonulara yol aar. Alt yol duygusal yolculua bizi de katar.
Bu kuklacln tek nemli istisnas anlaml grnyor: Beynin icra merkezlerini barndran, (bu
sadece bir film dncesi de dahil olmak zere) eletirel dnmeyi kolaylatran st yoldaki
prefrontal blgeler bu egdme katlmyordu. Bu nedenle gnmzde, ekrandaki bir tren bize doru
hzla ilerlediinde, iimizde kabaran korkuya ramen panik iinde kamayz.
Bir olay ne kadar belirgin ya da arpcysa, beyin de bir o kadar dikkat kesilir.19 Beynin bir film
gibi herhangi bir sanal gereklie gsterdii tepkiyi byten iki etken, algsal seslilik ve duygu
ykl anlardr, lk atmak ya da alamak gibi. Pek ok filmin kargaa sahnelerini n plana
karmasna amamalyz; bu tr sahneler beyni kamatrr. Ayrca ekrann bykl, seyredilen
insanlar devasa bir boyutta gstermesi de, kendi bana duyusal seslilik olarak kaydedilir.20

19 ne kma ve dikkat zerine, bkz rnein, Stephanie D. Preston ve Frans B. M. de Waal, Empathy: Its Ultimate and Proximate
Bases, Behavioral and Brain Sciences 25 (2002), s. 120.

20 Beyinlerimizin bu tr ipularna azami dikkat gstermeye programlanm olmasnn nedeni tahminen, doa ortamnda algsal ve
duygusal younluk anlarnn tehlikeyi iaret edebilmesidir. Gnmz dnyasnda ise sadece bu akam hangi filmin oynadn iaret
edebilirler.

Ancak ruh halleri o kadar bulacdr ki, glmseyen ya da atk kal bir yze anlk bir bak kadar
geici, ya da bir felsefe metni okumak kadar kuru bir eyden bile bir duygu esintisi yakalayabiliriz.

Samimiyetsizlii Saptayan Radar

Birbirine tamamen yabanc olan iki kadn az nce zc bir belgesel izlemilerdi; II. Dnya Sava
srasnda Hiroima ve Nagasakiye atlan atom bombalar sonrasnda insanlarn iler acs halini
gsteren bir filmdi bu. Her ikisi de grdkleri sahnelerden fena halde rahatsz olmutu, ilerinde bir
tiksinti, fke ve hzn karm kaynyordu.
Ancak ne hissettikleri konusunda konumaya baladklarnda, garip bir ey oldu. Kadnlardan biri
gayet drst bir ekilde ne kadar altst olduundan sz ederken, dieri duygularn bastrarak
umursamyormu gibi davrand. Sonuta ilk kadn, karsndakinin tuhaf bir ekilde hibir duygusal
tepki gstermedii kansna vard; olsa olsa biraz dikkati dank ve mesafeli grnyordu.
Bu konuma, tam da olmas gerektii gibiydi: Her iki kadn da, duygularn bastrlmasnn sosyal
sonularn aratrmak iin Stanford niversitesinde yaplan bir deneye gnll olarak katlm ve
kadnlardan birine gerek hislerini saklamas tembihlenmiti.21 Anlalabilecei zere, duygusal
bakmdan ak olan kadn, konutuklar srada kendini karsndakine uzak hissetmi, hatta onun
arkadalk etmek istemeyecei biri olduu kansna varmt.

21 Emily Butler ve bk., The Social Consequences of Expressive Suppression, Emotion 3, no. 1 (2003), s. 4867.
Gerek duygularn bastran kadnsa, konuma srasnda kendini gergin ve rahatsz hissetmiti; akl
baka yerde ve kafas megul gibiydi. Anlaml bir ekilde, konuma uzadka tansiyonu durmadan
ykselmiti. Bu tr rahatsz edici hisleri bastrmann fizyolojik bir bedeli vardr; kadnn ykselen
tansiyonu da bu duygusal abay yanstyordu.

Ama asl artc olan, duygularn itenlikle aa vuran kadnn tansiyonunun da, bastrannki
kadar istikrarl bir ekilde ykselmesiydi. Gerilim yalnzca hissedilebilir dzeyde deil, ayn
zamanda bulacyd.
Aklk, beynin varsaylan tepkisidir: Sinirsel donanmmz, en hafif ruh halimizi bile yz
kaslarmza aktararak, duygularmz annda grnr hale getirir. Duygunun davurumu kendiliinden
ve bilind olduundan, bastrlmas bilinli bir aba gerektirir. Hislerimiz konusunda hile yapmak
korku ya da fkemizi saklamaya almak aktif aba ister ve tam bir baarya ulat nadiren
grlr.22

22 Tam da bu bastrma abas, konu hakknda tekrar tekrar dnmeye yol aar; bu dnceler, baka bir eye odaklanmaya ya da
sadece gevemeye altmz srada araya girerler. radeyle kontrol ele geirme ve doal itkilerimizi veto etme arzumuza karn, her
zaman bunu yzde yz yapamayz. ten duygularmz isteyerek bastrp aslnda sknt hissettiimiz halde ifadesiz bir surat takndmzda,
hislerimiz yine de dar szar. Hislerimizi bakalarna daha ak olarak gsterdiimizde, ahenk glenir. Ayn ekilde, hislerimizi ne kadar
bastrmaya alrsak ve o gizli hisler ne kadar glyse, ister istemez havadaki gerilimi bir o kadar artrrz ei gl hislerini saklayan
birine tandk gelen bir duygudur bu. Bastrmann bedelleri konusunda bkz. E. Kennedy-Moore ve J. C. Watson, How and When Does
Emotional Expression Help? Review of General Psychology 5 (2001), s. 187212.

rnein, bir dostumun bana anlattna gre, dairesini geici olarak devren kiralad adamla daha
ilk konumasnda ona gvenmemesi gerektiini anlayvermiti. Gerekten de, dairesine dnmesi
gerektii hafta, adam tahliye etmeyeceini bildirmiti. Bu arada, kendisinin gidebilecei bir yer
yoktu. Kirac haklarn koruyan bir dizi mevzuat yznden, avukat onun kendi dairesine dnmesini
salamak iin urarken evsiz kalmt.
Adamla yalnzca bir kez, evine bakmaya geldiinde grmt. Sorun karacan syleyen bir
ey vard onda, diye yaknacakt sonradan.
Adamdaki o ey, samimiyetsizlie kar erken uyar sistemi ilevi gren o kendine has st ve alt
yol devrelerinin almalarn yanstmaktadr. Kuku konusunda uzmanlam olan bu devreler, empati
ve uyum devrelerinden farkldr. Varlklar, insan ilikilerinde ikiyzll saptamann nemini iaret
eder. Evrim kuramna gre, ne zaman kukulanmamz gerektiini sezme yeteneimiz, insanolunun sa
kalm asndan en az gven ve ibirlii kapasitemiz kadar nemlidir.
Burada devreye giren zgl sinirsel radar, gnll denekler trajik bir yk anlatan birka aktrden
birini izlerken beyin grntlerinin alnd bir almada ortaya karld. Anlatya elik eden yz
ifadesine bal olarak, etkinleen belirli sinirsel blgelerde bariz bir farkllk meydana geliyordu.
Aktrn yz anlatsna uyan bir hzn sergilediinde, dinleyicinin amigdalas ve onunla balantl
hzn devreleri etkinleiyordu.
Aktrn yz ackl bir anlat srasnda glmsediinde, yani duygusal bir uyumsuzluk olduunda
ise, dinleyicinin beyni sosyal tehditler veya elikili enformasyona kar uyar vermekte uzmanlam
bir alan harekete geiriyordu. Bu durumda, dinleyiciler yky anlatan kiiden holanmadklarn
belli ediyorlard.23

23 Sinirsel radar prefrontal korteksin ventromedyal blgesindeki bir noktaya ynelikti. Bkz Jean Decety ve Thierry Chaminade, Neural
Correlates of Feeling Sympathy, Neuropsychologia 41 (2003), s. 12738.

Amigdala, kendiliinden ve itepi eklinde, karlatmz herkesi gvenilir olup olmadklarn

saptamak zere taramadan geirir: Bu adama yaklamak emniyetli olur mu? Tehlikeli biri mi? Ona
gvenebilir miyim, gvenemez miyim? Amigdalalar byk lde zedelenmi olan nrolojik
hastalar, birinin ne derece gvenilir olabilecei konusunda hkm yrtemezler. Sradan insanlarn
ok kukulu bulduklar birinin fotoraf gsterildiinde, bu hastalar onu tekilerin en gvenilir

bulduu adamla ayn kefeye koyarlar.24

24 Gvenirlik konusunda, bkz Ralph Adolphs ve bk., The Human Amygdala in Social Judgment, Nature 393 (1998), s. 41074.
Birinin gvenilir olup olmad konusunda bizi uyaran sistemin, st ve alt olmak zere iki kolu
vardr.25 stteki, birinin gvenilirlii hakknda kendi isteimizle bir yargda bulunduumuz srada
alr. Ama konu hakknda bilinli olarak dnyor olsak da olmasak da, farkndalmzn dnda
srekli bir amigdala gdml deerlendirme yaplr. Alt yol, emniyetimizi salamak iin urap
durur.

25 Gven donanm konusunda, bkz J. S. Winston ve bk., Automatic and Intentional Brain Responses During Evaluation of
Trustworthiness of Faces, Nature Neuroscience 5, no. 3 (2002), s. 27783. Ksacas, amigdala karlatmz herkesi tarayarak
otomatik bir gvenilirlik yargsnda bulunur. Birisini gvenilmez olarak yargladnda, sa insula bunu i organlara iletmek zere
etkinleir ve fusiform girusun yze duyarl blgesi aydnlanr. Amigdala birisini gvenilmez olarak yargladnda, orbitofrontal korteks
daha gl bir tepki verir. Sa st temporal sulkus bir arm korteksi gibi alarak karar ileme tbi tutar ve karar amigdala ile
orbitofrontal korteksi de ieren duygu sistemleri tarafndan kesinletirilir.

Bir Kazanovann D
Giovanni Vigliotto, bir Don Juan olarak hayli baarlyd; ekicilii, kadnlar birbirinin pei sra
fethetmesini salyordu. Birbirinin pei sra demek doru olmaz; aslnda o, pek ok kadnla birden
evliydi.
Vigliottonun ka kez evlendiini kimse tam olarak bilmiyor. Ama romantik kariyeri boyunca bunu
gerekten kariyer edinmi gibiydi yz kadnla evlenmi olabilir. Vigliotto varlkl kadnlarla
evlenerek geimini salyordu.
Mstakbel fetihlerinden biri olan Patricia Gardner onu ok elilik sulamasyla mahkemeye
verince, bu kariyer sona erdi.
Yarglanmas srasnda, bu kadar ok kadnn Vigliottoya tutulmasnn nedeni hakknda bir ipucu
kt ortaya. Gardner, kendisini bu sevimli kadn avcsna eken eylerden birinin, kendi deyimiyle o
drst zellik olduunu itiraf etti: Adam dpedz yalan sylerken bile, glmseyerek dosdoru
gzlerinin iine bakyordu.26

26 Bak yn ve yalanlar hakknda, bkz Paul Ekman, Telling Lies: Clues to Deceit in the Marketplace, Politics, and Marriage
(New York: W.W. Norton, 1985).

Gardner gibi, duygu uzmanlar da kiinin bakndan ok ey okurlar. Sylediklerine gre, normalde
gzlerimizi zntlyken aa, tiksindiimizde baka yne evirir, sululuk veya utan
duyduumuzda da aa veya baka yne bakarz. ou insan bunu igdsyle sezer ve bu yzden de
bilge kiiler, birisinin szlerinin doruluunu lebilmek iin gzmzn iine bakp bakmadna
dikkat etmemizi salk verirler.
Anlalan, birok kandrma ustas gibi Vigliotto da bunu gayet iyi biliyordu ve grnrde itenlikli
bir ifadeyle ak kurbanlarnn gzlerinin iine bakabilecek kadar becerikliydi.
Bir ey kefetmiti ama bu belki de yalan sylemekten ok ahenk kurmakla ilgiliydi. Kiinin
tavrna bakarak yalanlar saptamakta dnya apnda bir uzman olan Paul Ekmana gre, o
sylediime inan bak aslnda birinin doruyu syleyip sylemedii hakknda pek az ey ifa
eder.
Ekman, yz kaslarmzn duygularmz nasl ifade ettiini inceleyerek geirdii yllar boyunca,
yalanlar ortaya karmamz salayabilecek yntemlere kaptrmt kendini. nsan yzndeki

incelikleri sezebilen keskin gzleri, birinin sahte duygularnn maskesiyle gerekten hissettiklerinin
sznt halinde davurumu arasndaki tutarszlklar saptyordu.27

27 Yalann ipular hakknda, bkz agy.

Yalan sylemek, szlerimizle eylemlerimizin przsz uyumunu salayan icra kontrol sistemlerinin
idare edildii st yolda bilinli, planl bir faaliyet gerektirir. Ekmann iaret ettii gibi, yalanclar
setikleri szcklere ok dikkat edip sylediklerini sansrden geirir, yz ifadeleriniyse pek
nemsemezler.
Gerein bu ekilde bastrlmas, hem zihinsel aba, hem de zaman ister. Bir soruyu yantlarken
yalan syleyen bir kii, doruyu syleyenlere kyasla karlk vermeye saniyenin onda ikisi kadar ge
balar. Bu anlaml aralk, yalan iyi dzenlemek ve doruyu ister istemez dar szdrabilecek
duygusal ve fiziksel kanallar kontrol etmek iin aba harcandn gsterir.28

28 Bilisel olmayan kontrol ve yalan hakknda, bkz Sean Spence, The Deceptive Brain, Journal of the Royal Society of Medicine
97 (2004), s. 69. Yalanlar sinir ebekesinin fazladan bilisel ve duygusal abasn gerektirir. Bu bulgu, fMRInin bir gn yalan detektr
olarak kullanlabilecei fikrini dourmutur. Ama o gn ancak, bu grntleme teknolojisini kullananlarn, konumakta olan birinin
gnderdii sinyalde yaratlan yapaylklar gibi karmak lojistik sorunlar zmelerinden sonra gelecektir.

Baaryla yalan sylemek, younlamay gerektirir. Bu zihinsel abann harcand yer de st

yoldur, ama dikkat snrl bir kapasitedir ve yalan sylemek fazladan bir dikkat ister. Sinirsel
kaynaklarn bu ekilde zorlanmas, prefrontal blgenin baka bir grevi yerine getirmek o yalan ele
verebilecek irade d duygu gsterilerine ket vurmak iin ihtiya duyduu olanaklar azaltr.
Szler tek bana bir yalan ele verebilir. Ancak genelde birinin bizi yanlttna dair ipucu
kendimi ok iyi hissediyorum derken, sesindeki bir titremenin endiesini aa vurmas gibi
szleriyle yz ifadesi arasndaki tutarszlk olacaktr.
Ekmann bana syledii gibi, garantili bir yalan detektr yoktur, ama hassas noktalar
saptanabilir; bunlar kiinin duygularyla szlerinin birbirine uymad noktalardr. Fazladan bir
zihinsel aba sarf edildiini gsteren bu iaretler inceleme gerektirir: Aksamann nedenleri, basit bir
tedirginlikten dpedz yalana kadar uzanabilir.
Yz kaslar alt yolun, yalan seimiyse st yolun kontrol altndadr; duygusal bir yalan sz konusu
olduunda, yz syleneni yalanlar. st yol saklar, alt yol ele verir.
Alt yol devreleri, beyinlerimizi birbirine balayan sessiz kprde ok sayda erit aar. Bu
devreler kime gvenip kimden kanacamz saptayarak, ya da iyi duygular bulatrarak,
ilikilerimizin slklarnda karaya oturmadan dolamamza yardm eder.

Sevgi, G ve Empati
Duygularn kiileraras aknda, g nemlidir. iftleri ele alalm. Elerden daha az gl olan,
tekine yaknlamak iin daha fazla duygusal deiim geirir.29 iftlerin iindeki grece gcn
llmesi karmak sorunlar dourur. Ama romantik bir ilikide g, hangi ein tekinin kendisi
hakkndaki hisleri zerinde daha fazla etkili olduu, veya hangisinin finans gibi ortak kararlarda ya da
bir partiye gidip gitmemek gibi gnlk yaamn ayrntlaryla ilgili seimlerde sznn getii kstas
alnarak aa yukar llebilir.

29 Daha gsz olan ein daha fazla yaknlamas hakknda, bkz Cameron Veerson, Dacher Keltner ve Oliver S. John, Emotional
Convergence Between People over Time, Journal of Personality and Social Psychology 84, no. 5 (2003), s. 105468.

Hi kukusuz, iftler hangi ein hangi alanda daha fazla g sahibi olaca konusunda st rtl bir

pazarlk yaparlar; birisi finans alannda, dieri de sosyal etkinliklerin programlanmasnda baskn
olabilir. Duygu alanndaysa daha az gl olan e, duygusal yaknlama uruna sonuta en byk isel
ayarlamalar yapar.
Bu tr ayarlamalar, psikoterapide olduu gibi, ikili grmede taraflardan biri bilinli olarak ntr
bir duygusal tutum benimsediinde daha iyi sezilebilir. Freuddan bu yana psikoterapistler, kendi
bedenlerinin hastann hissettii duygular aynen yansttn fark etmilerdir. Bir hasta ac veren bir
anmsama yznden alyorsa, terapist de gznn yaardn hisseder; hasta travmatik bir anyla
dehete kaplmsa, terapistin iinde de korku hissi belirir.
Freud, kendi bedenlerine kulak veren psikanalistlerin, hastalarnn duygusal dnyasna alan bir
pencere bulduklarn iaret etmitir. Aka ifade edilen duygular hemen herkes fark edebilse de,
byk terapistler bir adm ileri giderek, hislerinin kendi bilinlerine ulamasna bile izin vermeyen
hastalarn duygusal durumu hakknda ipular yakalayabilirler.30

30 Frances La Barre, On Moving and Being Moved: Nonverbal Behavior in Clinical Practice (Hillsdale, N.J.: Analytic Press,
2001).

Freudun bu paylalan incelikli duyumlar ilk kez kaydetmesinden ancak bir yzyl kadar sonra,
psikologlar sradan bir sohbet srasnda iki kiinin fizyolojisindeki bu tr ezamanl deiimleri
izleyebilmek iin salam bir yntem gelitirdiler.31 Canl bir etkileim srasnda nabz ve benzeri
kaynaklardan gelen ok sayda veriyi aratrmaclarn zmlemesine olanak veren yeni istatistik
yntemleri ve bilgi ilem kapasitesi sayesinde, yeni bir r ald.

31 1950lerde ve1960larda, etkileim halindeki iki kiinin psikofizyolojik incelemeleri bol miktarda yaplm olsa da, o dnemin yntemleri
yeterince kesin ya da etkili deildi ve unutulup giden o aratrma alan ancak 1990larda yeniden canlanabildi.

Bu almalar, rnein evli bir ift tartrken, her ein bedeninin tekinin hissettii rahatszlklar
taklit etme eilimi gsterdiini ortaya kard. Tartma ilerledike, eler birbirlerinin fke, incinme
ve znt duygularn srekli trmandryorlard (kimseyi artmayacak bir bilimsel bulgu).
Evlilik aratrmaclarnn bundan sonra yaptklar ey daha ilginti: Tartan iftleri videoya aldlar
ve onlar hi tanmayan insanlara bu video kaytlarn gstererek, tartma srasnda elerden birinin
hangi duygular hissettiini tahmin etmelerini istediler.32 Bu gnll kiiler tahminlerini yaparken,
kendi fizyolojileri seyrettikleri insannkini izliyordu.

32 Empati ve paylalan fizyoloji konusunda, bkz Robert Levinson ve Anna Ruef, Empathy: A Physiological Substrate, Journal of
Personality and Social Psychology 63 (1992), s. 23446.

Yabancnn bedeni, izledii kiinin bedenini ne kadar gl bir ekilde taklit ediyorsa, o kiinin
hissettikleri hakkndaki sezgisi de o kadar isabetli oluyordu; bu etki en ok fke gibi olumsuz
duygularda belirgindi. Empati, yani bakasnn duygularn sezebilmek, zihinsel olduu kadar tekinin
i halini paylamaya dayanan fizyolojik bir nitelik de tar. Bu biyolojik dans, herhangi biri
bakasna empati gsterdii zaman balar; empati gsteren taraf, uyum salad kiinin fizyolojik
halini incelikli bir ekilde paylar.
Deney srasnda kendi yzlerinde en gl duygular sergileyen kiiler, tekilerin hislerini en
isabetli ekilde tahmin edenlerdi. Genel ilke udur: Belirli bir anda iki kiinin fizyolojik halleri ne
kadar benzeiyorsa, birbirlerinin hislerini o kadar kolay sezebilirler.
Birine uyum saladmzda, inceden inceye de olsa, hislerini mutlaka paylarz. O kadar benzer
titreimler yayarz ki, istemediimiz zamanlarda bile duygular iimize girer.
Ksacas, kaptmz duygularn neticeleri vardr. Bu da, o duygular daha iyi ynde nasl

deitirebileceimizi anlamamz iin iyi bir neden oluturur.

2 - Bir Ahenk Reetesi

Bir psikoterapi seansnn ortasndayz. Psikiyatr ahap bir koltukta oturuyor, tavr ok resmi.
Hastas ise bozguna uramasna deri bir divana serilmi yatyor. Ayn dalga boyunda deiller.
Psikiyatr, terapik bir gaf yapp, hastann biraz nce syledii ey hakknda uygunsuz bir yorumda
bulunmu. zr diliyor: Korkarm az nce terapiyi aksatan bir ey yapyordum.
Hayr... diye balyor hasta.
Terapist onun szn kesip baka bir yorumda bulunuyor.
Hasta yant vermeye alrken, terapist konumaya devam ediyor.
Nihayet araya bir sz sktrmay baarabilen hasta, yllardr annesinden neler ektiinden
yaknmaya balyor, biraz nce terapistin yapt eyi ima ederek.
Ve seans bu minvalde, akortsuz, ahenksiz srp gidiyor.
imdi yine bir seansn ortasnda, ama bu kez ahengin zirve noktasnda olan baka bir hastayla
psikoterapiste geelim.
ki Numaral Hasta, biraz nce terapistine uzun sredir birlikte olduu artk nianls olan kz
arkadana evlenme teklif ettiini anlatm. Terapist aylarca uraarak, evlilik ilikisine girecek
cesareti toplayabilmesi iin onun yaknlama korkusunu demesine ve amasna yardm etmi. imdi
bu zafer ann paylayorlar. Ruh halleri neeli; terapist de, hastas da sessiz bir coku iinde.
Aralarndaki ahenk o kadar youn ki, durular ve hareketleri zenli bir koreografiye uyarcasna
birbirine ayna tutuyor: Terapist nce bir ayann, sonra da tekinin yerini deitirdiinde, hasta da
hemen aynsn yapyor.
Her ikisi de videoya ekilmi olan bu terapi seanslarnn bir zellii var: Terapistle hastas
arasnda, stereo sisteminin paralar gibi st ste konmu iki dikdrtgen metal kutu duruyor,
ilerinden kan kablolar bir metal klipsle her ikisinin de birer parmana tutturulmu.
Terapistin ve hastann parmaklarna bal kablolar, konuurken verdikleri terleme tepkisindeki hafif
deiimleri gsteren bir veri ak salyor.
Sz konusu terapi seanslar, gnlk etkileimlerin yeralt esi olarak srp giden gizli biyolojik
dansn incelendii bir aratrmann parasyd.33 Bu seanslarn videolar, o srekli okumalar her bir
kiinin grntsnn altnda hareket eden, hastannki mavi, terapistinkiyse yeil renkte birer izgi
olarak gsteriyor. Grafikler, duygularn ykselip alalmasyla dalgalanyor.

33 Psikoterapi almas hakknda, bkz Stuart Ablon ve Carl Marci, Psycho-therapy Process: The Missing Link, Psychological
Bulletin 130 (2004), s. 66468; Carl Marci ve bk., Physiologic Evidence for the Interpersonal Role of Laughter During Psychotherapy,
Journal of Nervous and Mental Disease 192 (2004), s. 68995.

lk seansn tedirgin, sarsc konumalar srasnda, bu iki izgi her biri kendi yrngesinde alalp
ykselen tedirgin kular gibi hareket ediyor. Bir balantszlk portresi iziyor.
Oysa ikinci seansn ahenkli gidiat srasnda, izgiler dzene uyarak uan kular gibi, egdml

hareketlerden oluan zarif bir bale grnts veriyor. ki insan ahengi hissettiklerinde, szlrcesine
kayan izgiler fizyolojilerinin de uyum iinde olduunu gsteriyor.
Bu terapi seanslar, insanlar birbirleriyle iliki kurduklar srada, beynin baka trl grlemeyen
etkinliini incelemeye yarayan yntemlerin en gelimi olanlardr. Terleme tepkisi beyinden uzak
grnse de, merkezi sinir sisteminin biraz tersinden analizi, bu kiileraras tangolar esnasnda hangi
beyin yaplarnn ne yapt hakknda bilgiye dayal bir tahmin yrtmemize olanak salyor.
Sz konusu sinir sistemi mhendisliini, tm Boston blgesindeki gnll terapistlerin
muayenehanelerine bir bavul dolusu kayt ve izleme aygt tayarak bu aratrmay yrten, Harvard
Tp Fakltesinden psikiyatr Carl Marci yapyordu. Marci, beyin biliminin nndeki almaz bir
engelin kafatasnn tesine gemek iin yaratc yollar bulan sekin bir ncler grubuna katlmt.
Bugne dek, sinirbilim her defasnda yalnzca bir beyni inceleyebiliyordu. imdi ise ayn anda iki
beyin birden analiz edilerek, insanlar etkileim halindeyken beyinleri arasnda meydana gelen ve
nceleri tasavvur bile edilemeyen bir sinirsel det aa karlyor.
Marci, elindeki verilerden empati logaritmas diye adlandrd eyi, yani birbirine uyum
salayan iki insann terleme tepkilerinin kendine has bir etkileimini kard. Bu logaritma,
taraflardan birinin teki tarafndan anlaldn hissetmesiyle yaknlamann doruk noktasna varan
iki insann fizyolojisinden oluan belirgin modeli matematik bir denkleme dntryor.

Sempatikliin Prlts
Bu tr bir yaknlamay yllar nce, Harvardda lisansst bir psikoloji rencisiyken istatistik
yntemleri profesrm olan Robert Rosenthalin ofisinde hissettiimi anmsyorum. Bob (herkes ona
byle hitap ederdi), tm blmn en sevilen hocas olarak n salmt. imizden biri, hangi sebeple
olursa olsun Bobu ofisinde grmeye gittiinde, balangta duyduu tedirginlie karn, odasndan
sesini duyurup derdini anlatabilmi olarak ve neredeyse sihirli bir ekilde kendini ok daha iyi
hissederek dar kard.
Bob, duygusal adan insanlarn moralini ykseltme yeteneine sahipti. Ama ho bir hava
yaratmakta bu kadar becerikli olmasnda alacak bir ey yoktu: nsanlar arasnda ahenk kuran
szsz balar onun bilimsel uzmanlk alanyd zaten. Yllar sonra Bob ile bir meslekta, ilikilerdeki
sihrin temel unsurlarn, yani ahengin reetesini aklayan r ac bir makale yaymladlar.34

34 Ahengin eleri konusunda, bkz Linda Tickle-Degnan ve Robert Rosenthal, The Nature of Rapport and Its Nonverbal Correlates,
Psychological Inquiry 1, no. 4 (1990), s. 28593.

Ahenk sadece insanlar arasnda vardr; bir balantnn bize ho, samimi ve przsz geldii
zamanlarda fark ederiz varln. Ama ahenk, o gelip geici ho anlarn ok daha tesinde bir nem
tar. nsanlar ister tatil plan yapan bir ift olsun, ister bir i stratejisi oluturan tepedeki
yneticiler ahenk iindeyken, birlikte daha yaratc, verdikleri kararlarda daha verimli olabilirler.
35

35 Frank J. Bernieri ve John S. Gillis, Judging Rapport, Judith A. Hall ve Frank J. Bernieri, Interpersonal Sensitivity: Theory and
Measurement iinde (Mahwah, N.J.: Erlbaum, 2001).

Ahenk insana iyi gelir; sempatikliin uyumlu prltsn, her bir kiinin tekinin scaklk, anlay ve
itenliini hissettii bir dostluk duygusu yaratr. Bu karlkl holanma hissi, ne kadar geici olursa
olsun, aralarndaki balar glendirir.

Rosenthal, bu zel balantnn her zaman unsur ierdiini kefetmiti: Karlkl dikkat,
paylalan olumlu his ve iyi koordine edilmi szsz bir det. Bu birlik halinde ykselirken,
ahenk kurarz.36

36 Ahengin gelimesi iin tam dikkat, olumlu duygular ve ezamanlln birlikte ortaya kmas gerekir. Bir boks ma, olumlu olmayan
yakn fiziksel egdm gerektirir. Benzer ekilde, evlilik ii bir anlamazlk da, karlkl dikkat ve biraz da efkatten yoksun egdm
ister. Karlkl dikkat ve olumlu duygudan yoksun olan egdm, kalabalk bir kaldrmda birbirine doru yryen yabanclara zg bir
durumdur: birbirleriyle hi ilgilenmeden ve arpmadan geip gidebilirler.

Paylalan dikkat, ilk temel unsurdur. ki kii birbirlerinin yaptklarna ve sylediklerine dikkat
ettiklerinde, bir karlkl kar hissi, algsal yaptrc ilevi grebilecek ortak bir odak noktas
yaratrlar. Bu tr iki ynl dikkat, paylalan duygular canlandrr.
Ahengin bir gstergesi karlkl empatidir: kimiz de fark edildiimizi fark ederiz. Bobla
konuurken ite bunu onun tam anlamyla yanmzda olduunu, tm dikkatini bize verdiini
hissederdik. Topluluk iinde rahat davranmakla tam ahenk kurmak arasndaki ayrmlardan birine
iaret eden bir durumdur bu; birincisinde kendimizi rahat hissederiz, ama kar tarafn duygularmz
anlad izlenimini edinmeyiz.
Rosenthal, insanlarn iftler halinde grupland bir aratrmadan bahseder. ki kiiden, gizlice
aratrmaclarla ibirlii yapan birinin, fena halde yarlma benzeyen sarl bir parma vardr. Bir
noktada, kendini gya yeniden yaralar. teki kii, yaralanma srasnda szde madur olann gznn
iine bakyorsa, suratn buruturarak onun acl ifadesini taklit eder. Ama yaralanan kiiye
bakmayanlarn, ac ektiini fark etmi olsalar bile, suratlarn buruturma olaslklar ok daha
azdr.37 Dikkatimiz blndnde, biraz duyarszlaarak hayati ayrntlar zellikle de duygusal
olanlar karrz. Gz gze bakmaksa empatiye giden bir yol aar.

37 rkilme ve gz temas hakknda, bkz J. B. Bavelas ve bk., I Show How You Feel: Motor Mimicry as a Communicative Act,
Journal of Social and Personality Psychology 50 (1986), s. 32229. Benzer ekilde, karlkl odaklanma srkleyici bir sohbette
olduu gibi ortak bir younlamaya dnt lde, nc bir kiinin araya girmesi konumann bysn bozacaktr.

Dikkat kendi bana yeterli deildir. Ahengin bir sonraki unsuru, byk lde ses tonumuz ve yz
ifademizle artrlan olumlu hislerdir. Olumlu bir hissin yaratlmasnda, gnderdiimiz szsz
mesajlar sylediklerimizden daha nemli olabilir. Yneticilerin alanlara olumsuz geribildirimde
bulunurken bir yandan da sesleri ve ifadeleriyle scak hisler sergiledii bir deneyde, eletirilen
kiilerin genel etkileim hakkndaki dncelerinin her eye karn olumlu olmas dikkat ekicidir.38

38 Olumlu ifadeyle verilen olumsuz geribildirim konusunda, bkz Michael J. Newcombe ve Neal M. Ashkanasy, The Code of Affect
and Affective Congruence in Perceptions of Leaders: An Experimental Study, Leader-ship Quarterly 13 (2002), s. 60104.

Egdm ya da ezamanllk, Rosenthalin ahenk reetesindeki nc anahtar unsuru oluturur. En

gl egdm, bir sohbetin temposu ya da zamanlamas gibi incelikli, szsz yollardan salarz.
Ahenk iindeki insanlar canlanr, duygularn serbeste ifade ederler. Kendiliinden, annda
verdikleri karlklar, koreografsi dikkatlice yaplm bir dans andrr; etkileimin davet-yant
sreci sanki zel olarak planlanm gibidir. Gz gze gelirler ve iskemlelerin yan yana getirilmesiyle
bedenleri yaknlar; hatta burunlar bile birbirine tipik bir sohbet srasnda olduundan daha
yakndr. Birka saniyelik sessizliklerden rahatsz olmazlar.
Egdmsz bir sohbetse, zamansz yantlar ya da biimsiz duraklamalar yznden rahatsz
edicidir. nsanlar kprdanp durur, ya da donakalrlar. Bu tr uyumsuzluklar, ahengi baltalar.

Uyum inde
Yerel bir restoranda, herkesin kendisine hizmet etmesini istedii bir garson kz var. Bu kz,
mterilerinin ruh haline ve temposuna ayak uydurup przsz bir uyum salamak konusunda
olaanst bir beceriye sahip.
u lo kedeki masada kendi bana ien suratsz adama kar sessiz ve ketum davranyor. Ama
len yemekleri srasnda neelerini bulan bir grup grltc i arkada karsnda gayet girgin ve
da dnk biri oluveriyor. Yrmeye yeni balam iki hiperaktif bebei olan u gen annenin
karsnda ise hemen lgnlayor ve komik suratlar, akalar yaparak ocuklar bylyor.
Anlalabilecei gibi, bu garson kz dierlerinden ok daha fazla bahi topluyor.39

39 Bahi zerine yaplan sistematik almalarda elde edilen bulgulara gre, mterilerin daha iyi hizmet olarak algladklar eye karlk
en byk bahiler akam vakti verilmektedir. Bir alma, en fazla bahi toplayan garsonlarn ortalamada faturann % 17si kadar, en az
bahi alanlarn ise %12si kadar bir kazan elde ettiklerini gstermitir. Bir yllk ortalamada bu, nemli bir gelir fark oluturacaktr. Bkz
Michael Lynn ve Tony Simons, Predictors of Male and Female Servers Average Tip Earnings, Journal of Applied Social
Psychology 30 (2000), s. 24152.

Dalga boyunu hissedebilen bu garson kz, uyum salamann kiileraras ilikilerde bir kazan
getirdii ilkesine somut bir rnek oluturuyor. Etkileim srasnda iki kii hareketleriyle tavrlarn
bilinsiz olarak ne kadar egdml hale getirirlerse, karlamalar ve birbirleri hakkndaki
dnceleri de o kadar olumlu olur.
Bu dansn incelikli gc, New York niversitesinden yeni bir psikolojik testin
deerlendirilmesine katldklarn sanan gnll rencilerle yaplan bir dizi zekice deneyde ortaya
karld. Deney srasnda her biri aslnda aratrmaclarla ibirlii yapan bir baka renciyle
birlikte oturup, bu szde test kapsamndaki bir dizi fotoraf hakknda fikir yrtyordu.40 birlikiye
verilen talimata gre, resimlere srayla bakarken ya glmsemesi, ya da glmsemeyip ayan
sallamas veya yzn svazlamas gerekiyordu.

40 Eleme ve ahenk konusunda, bkz Tanya Chartrand ve John Bargh, The Chameleon Effect: The Perception-Behavior Link and
Social Behavior, Journal of Personality and Social Psychology 76 (1999), s. 893910.

birliki ne yapyorsa, gnlller de aynsn yapmaya yelteniyordu. Yzn svazladnda,

karsndaki de yzn svazlyor; glmsediinde, teki de glmsyordu. Ama sonradan yaplan
dikkatli sorgulamalar sonucunda, gnlllerin glmsediklerinin ya da karlarndakini taklit ederek
ayaklarn salladklarnn farknda bile olmadklar ortaya kt; nceden tasarlanm zel tavrlar da
fark edememilerdi.
Ayn deneyin bir baka blmnde, ibirliki konutuu kiinin beden ve el-kol veya ba
hareketlerini istenli olarak taklit ettiinde, kar taraf ondan pek holanmyordu. Taklitleri
kendiliinden olduunda ise, daha ekici bulunuyordu.41 Bu konudaki popler kitaplarda verilen
tlerin aksine, birisini istenli olarak taklit etmek rnein kollarn ayn konumda tutmak, ya da
ayn poza brnmek kendi bana ahengi artrmaz. Bu tr mekanik, sahte uyum itici gelir.

41 Mimiklerin kastl taklidi zerine aratrma, Frank Bernierinin bir rencisi tarafndan yaplm ve Mark Greerin, The Science of
Savoir Faire balkl makalesinde deinilmitir, Monitor on Psychology, Ocak 2005.

Sosyal psikologlarn tekrar tekrar bulguladklar gibi, iki kii doal olarak ayn anda, benzer
tempoda veya bata trl egdml hareketleri ne kadar ok yaparlarsa, olumlu duygular da o kadar
artar.42 Konumakta olan iki arkada sylediklerini duyamayacanz bir uzaklktan izlerseniz, bu

szsz ak daha iyi gzlemleyebilirsiniz: Hareketlerinin zarif uyumunu, birbirinin szn kesmeden
srayla konumalarn, hatta baklarndaki egdm grebilirsiniz.43 Bir oyuncu eitmeni,
rencilerine filmleri batan sona sesi kapatarak seyredip, bu sessiz dans inceleme devini veriyor.

42 Uyum iinde hareket etmek konusunda, bkz Frank Bernieri ve Robert Rosenthal, Interpersonal Coordination: Behavior Matching
and Interactional Synchrony, Robert Feldman ve Bernard Rim, Fundamentals of Nonverbal Behavior iinde (New York: Cambridge
University Press, 1991).

43 Yabanclar, bir ilk bulumada bile, uygun bir szsz egdm kurabilirler; uyum dzeyi ainalkla artar. Eski dostlarn yumuak bir
szsz dete ok kolay girmelerinin nedeni ksmen, bakalarn irkiltip karabilecek kiisel tuhaflklarna alacak kadar birbirlerini iyi
tanmalardr.

Bilimsel bir mercek, plak gzle seilemeyecek eyleri; rnein iki arkadatan biri konuurken,
tekinin solumasnn inceden inceye tamamlayc bir ritme giriini ortaya karabilir.44 Sohbet eden
iki arkadaa soluma dzenlerini izleyen alc aygtlarn takld aratrmalarda, dinleyen kiinin
solumasnn aa yukar konuannkini yanstt, biri nefes verirken tekinin ald, ya da birlikte
nefes alp verdikleri grlmtr.

44 Sohbet srasnda nefes alp verme konusunda, bkz David McFarland, Respiratory Markers of Conversational Interaction, Journal
of Speech, Language, and Hearing Research 44 (2001), s. 12845.

Solumadaki bu ezamanllk, szn birinden tekine geecei an yaklatka artar. Yakn

arkadalarn sohbeti srasnda sklkla grlen glme anlarndaysa benzerlik daha da glenir: kisi
de neredeyse ayn anda glmeye balar ve gldkleri srada soluma ritimleri kayda deer lde
birbirine yaklar.
Egdm, yz yze bir temas srasnda bir sosyal tampon vazifesi grr: Hareketlerin birbiriyle
kaynamas araclyla ezamanllk srdke, baka koullarda biimsiz kaacak bir konuma n,
yine de taraflar rahatsz etmeyecektir. Bu gven verici uyum, uzun duraklamalar, araya girmeler ve
iki kiinin ayn anda konumas gibi przler ktnda da devam etme eilimi gsterir. Bir sohbet
atmaya dntnde ya da araya sessizlik girdiinde bile, fiziksel ezamanllk, etkileimin her
eye ramen kalc olduu hissini srdrr. Ezamanllk, dinleyenle konuan arasnda st rtl bir
anlay veya anlama olduu mesajn iletir.
Bu gven verici fiziksel ezamanllktan yoksun bir sohbetin uyumlu grnebilmesi iin, szel
egdm asndan daha da przsz olmas gerekir. rnein, bir telefon grmesinde ya da odalar
aras bir cihaz araclyla konuurken olduu gibi, insanlar birbirini gremediklerinde, konuma ve
sz alma dzenlerinin egdm genelde bedenen bir arada olduklar zamana kyasla daha zenli bir
ekilde salanr.
Sadece benzer durular bile ahengi oluturan unsurlar arasnda artc bir nem tar. rnein bir
aratrmada, snfta oturan rencilerin durularndaki deiimler izlenmiti. Durular
retmenlerinkine ne kadar benziyorsa, aralarndaki uyumu o kadar gl bir biimde hissediyorlar
ve derse genel katlm dzeyleri de bir o kadar artyordu. Gerekten de duru benzerliine bakarak,
bir snfn havas hakknda abucak bir fikir edinilebilir.45

45 retmen-renci yaknlamas konusunda, bkz M. LaFrance, Nonverbal Synchrony and Rapport: Analysis by Cross-lag Panel
Technique, Social Psychology Quarterly 42 (1979), s. 6670; M. LaFrance ve M. Broadbent, Group Rapport: Posture Sharing as a
Nonverbal Behavior, yay. haz. Martha Davis, Interaction Rhythms iinde (New York: Human Sciences Press, 1982). Bu koreografinin
ileyi tarzlar bazen sezgilere aykr gelebilir; taklit bir aynaya bakarken olduu gibi grndnde yani kii A, sol kolunu kaldran kii
Bye karlk olarak sa kolunu kaldrdnda ahenk daha gl olur.

Uyum salamak iten ie bir zevk verebilir ve grup ne kadar bykse, zevk de o kadar artar. Grup
uyumunun estetik ifadesi, danstan veya bir tempoya uyarak birlikte hareket etmekten evrensel olarak
alnan keyifte grlebilir. Kitlesel ezamanllktan alnan ayn keyif, bir stadyumun her yerinde
kollarn bir dalga halinde beraberce sallanmasn tevik eden eydir.
Bu tr bir ahengi salayan donanm, insanlarn sinir sistemine doutan kurulmu gibidir; ana
rahminde bile, bebekler hareketlerini baka seslerin deil de, insan konumasnn ritimleriyle
ezamanl hale getirirler. Bir yandaki bebeklerin kardklar seslerin zamanlama ve sresi,
annelerinin konuma ritmine ayak uydurur. Bir bebekle annesi, ya da ilk kez gren iki yabanc
arasndaki ezamanllk rtk olarak ltfen devam et anlamna gelen seninleyim mesajn
gnderir.
Bu mesaj dier kiinin ilgisini srdrr. ki kii sohbetlerinin sonuna yaklatklarnda,
ezamanllklarn yitirmeye balayarak, birbirlerine etkileimlerini kesme zamannn geldiini haber
veren szsz bir iaret gnderirler. Etkileimleri zaten uyumsuzsa birbirlerini dinlemeden
konuuyorlarsa ya da bir ekilde kaynaamamlarsa rahatsz edici bir his yaratrlar.
Her sohbet iki ayr dzeyde, st ve alt yol zerinden yrr. st yolda trafii aklclk, szckler ve
anlamlar oluturur. Alt yolda ise szcklerin altnda ileyen serbest biimli bir canllk ifadesi,
annda hissedilen bir balant araclyla etkileimi bir arada tutar. Bu balant hissi, sylenenlerden
ok, daha dolaysz ve mahrem olan szsz duygusal baa dayanr.
Bu yeralt balants gizemli bir ey olmasa gerek: Hislerimizi her zaman kendiliinden oluan yz
ifadeleri, jestler, baklar ve benzeri eylerle sergileriz. O incelikli dzeyde sessiz bir gevezelii,
satr aras bir anlat sunan bir tr yksek sesli dnmeyi srdrerek, teki kiiyi anbean ne
hissettiimizden haberdar eder ve kendini buna gre ayarlamasn salarz.
ki kii konuurken, inip kalkan kalar, hzl el hareketleri, geici yz ifadeleri, szcklerin
temposundaki zekice ayarlamalar, bak kaymalar ve benzeri eylerin dansnda bu duygusal menueti
grebiliriz. Bylesi bir ezamanllk, kaynap balant kurmamz ve bunu iyi yaptmz takdirde,
teki kiiyle aramzdaki duygusal ahengi hissetmemizi salar.
Ezamanllk arttka, her iki tarafn hissedecei duygularn benzerlii de artar; uyum salamak
duygusal bir eleme yaratr. rnein, bir bebekle annesi dk bir enerji ve dikkat dzeyinden
beraberce daha yksek bir dzeye getiklerinde, paylatklar zevk srekli artar. Bebeklerde bile
bulunan bu ekilde ahenk kurma yetenei de, beyinde btn bu ezamanll o kadar doal hale
getiren temel bir donanmn varln iaret eder.

imizdeki Zaman Tutucular

Bana neden iyi fkra anlatamadm sor.
Peki. Sen neden iyi fk
Kt zamanlama yznden.
En iyi komedyenler aba harcamadan bir ritim anlay, esprilerinin hedefini bulmasn salayan bir
zamanlama duygusu sergilerler. Bir konserde partisyonu okuyan mzisyenler gibi, profesyonel
komedyenler de can alc espriyi yapmadan nce tam olarak ka vuruluk bir durak vereceklerini (ya
da zamanlamayla ilgili u fkradaki gibi ne zaman araya gireceklerini) analiz edebilirler. Tempoyu
tam tutturmak, esprinin ustaca yaplmasn salar.

Doa iyi zamanlamay sever. ki doal srecin birbirini izledii ya da birbiriyle ayn ritimde
dalgaland zamanlarda, bilim doal dnyann her yerinde ezamanllklar bulur. Dalgalar ezamanl
olmadklarnda, birbirlerinin gcn krarlar; ezamanl olduklarnda ise kuvvetlenirler.
Doal dnyada, okyanus dalgalarndan kalp atlarna kadar her eyde bir hz ayar vardr; insanlar
aras alemdeyse, duygusal ritimlerimiz birbirini izler. Bir insan zeitgeber (ritmimizi kendininkine
uyduran biri) bizi daha iyimser bir havaya soktuu zaman, bize bir iyilik yapm olur. Aynsn biz bir
bakasna yaptmzda ise, bu iyilii aktarrz.
Bu tr bir aktarma tank olmak istiyorsanz, mzik yeteneini sergileyen herhangi bir virtz
izleyebilirsiniz. Mzisyenlerin kendileri bylenmiesine, mziin ritmine uyarak yekvcut halinde
salnrlar. Ancak bu gzle grlr uyumun altnda, mzisyenler dinleyici topluluunun hibir zaman
bilemeyecei bir dzlemde, beyinlerinde birlemilerdir.
Bu mzisyenlerden herhangi ikisinin sinirsel faaliyeti, kendilerinden getikleri srada llmesi
durumunda kayda deer bir ezamanllk gsterecektir. rnein, iki viyolonselci ayn paray
alarken, sa yarkrelerindeki sinir hcrelerinin ateleme ritmi birbirine olaanst derecede
yakndr. Mzik yeteneiyle ilgili bu blgelerin ezamanll, ikisinin beyinleri arasnda, her
beyindeki sol ve sa yarkrelerin ezamanllna kyasla ok daha byktr.46

46 Mzisyenlerin ezamanl beyinleri hakknda: E. Roy John, kiisel iletiim.

Herhangi bir zamanda kendimizi baka biriyle bylesi bir ahenk iinde bulmamz, sinirbilimcilerin
osilatr dedikleri, saat gibi hareket ederek ateleme tempolarn dardan gelen bir sinyalin
frekansyla egdml hale getirmek iin tekrar tekrar yeniden ayarlayan sinir sistemlerine
borluyuz.47 Bu sinyal, bir arkadanzn ykad bula kurulamanz iin size uzatma temposu
kadar basit de olabilir, koreografisi iyi tasarlanm bir pas de deuxdeki hareketler kadar karmak
da.

47 Uyarlanabilen osilatrler konusunda, bkz R. Port ve T. Van Gelder, Mind as Motion: Explorations in the Dynamics of Cognition
(Cambridge, Mass.: MIT Press, 1995).

Bylesi gnlk egdmleri olaan bulsak da, bu mikro-kaynamay salayan logaritmalar

betimleme amal zarif matematik modeller gelitirilmitir.48 Bu sinirsel matematik sadece baka
insanlarla etkiletiimiz srada deil, ayrca szgelimi son srat gelen bir futbol topunu tutarken veya
saatte 150 km hzla frlatlan bir beyzbol topuna vururken, hareketlerimizi d dnyaya gre
ayarladmz zamanlar iin de geerlidir.

48 Ezamanllk modelleri hakknda, bkz D. N. Lee, Guiding Movements by Coupling Taus, Ecological Psychology 10 (1998), s.
22150.

En yaln etkileimlerin bile ritmik fsltlar ve akkan ezamanll, cazn doalama egdm
kadar karmak olabilir. Bu tr bir kaynama, rnein, srf bamz kabul anlamnda sallanmamzda
geerli olsayd, pek artc grnmezdi; ama olay bundan ibaret deildir.
Hareketlerimizin kaynama biimlerini ele alalm.49 ki kii bir sohbete daldnda, beden
hareketleri konumalarnn ritmini ve yapsn izliyormu gibi grnr. Birbiriyle konuan iftlerin
kare kare analizi, her birinin yapt hareketlerin sohbet ritmini nasl vurguladn, ba ve el
hareketlerinin konumadaki skntl noktalar ve duraksamalarla nasl rttn ortaya
karmaktadr.50

49 Aratrmann bir zeti iin, bkz Bernieri ve Rosenthal, Interpersonal Coordination.

50 Bu hareket-konuma ezamanll, olaanst derecede incelikli olabilir. rnein, tek bir perde, ritim ve ses dzeyi birimi olarak bir
arada tutulan bir heceler silsilesinin doal kmeleri olan sesbirimsel yan cmleler iinde erkenden meydana gelmesi daha olasdr. (Bir
konumacnn szckleri, bir sonrakinin balamasndan nce her biri konumada zor alglanabilen bir yavalamayla biten bu tr yan cmle
zincirlerine girer.) Bkz agy.

Bedenden konumaya geen bu tr ezamanllklarn saniyenin bir kesiri ierisinde meydana

gelmesi dikkat ekicidir. Birisiyle konutuumuz srada bu ezamanllklar birbirine kenetlenirken,
kendi dncelerimiz sz konusu dansn karmakln kesinlikle izleyemez. Beden beynin kuklas
gibidir ve beyin saati mili saniyeler, hatta daha da kk mikro saniyelerle alrken, bilinli bilgi
ilem srecimiz ve bunun hakkndaki dncelerimiz, her seferinde saniyelerce srer.
Yine de biz farkna varmadan, bedenimiz etkileim halinde olduumuz herhangi bir kimsenin
incelikli modellerine ayak uydurur. Snrl bir bak bile, ikili bir titreimi, kiiler aras szsz bir
uyumu balatacak bedenden bedene balant hakknda yeterince bilgi salar.51 Birisiyle birlikte
yrrken bunu fark edebilirsiniz: Birka dakika iinde ikinizin de elleri ve bacaklar mkemmel bir
uyum iinde hareket etmeye balayacaktr, tpk serbeste salnan iki sarkacn ezamanl hale gelmesi
gibi.

51 Organlar aras ezamanllk konusunda, bkz Richard Schmidt, Effects of Visual and Verbal Interaction on Unintended Interpersonal
Coordination, Journal of Experimental Psychology: Human Perception and Performance 31 (2005), s. 6279.

Osilatrler, yani titreim yaratan mekanizmalar, Alice Harikalar Diyarndaki nakaratn sinirsel
muadilini yineler: Katlacak msn, katlmayacak msn, katlacak msn, katlmayacak msn, dansa
katlacak msn? Birisiyle birlikte olduumuzda, bu zaman tutucular bizi bilind uyumlu hale
getirir; sevgililerin kucaklamak zere birbirlerine yaklatklar ya da sokakta yrrken tam doru
anda el ele tututuklar srada sergiledikleri akc rahatlk gibi. (te yandan, bir arkadam, kt
erkekle sokakta uygun adm yryemiyorsa, ileride sorun kacan anladn sylyor.)
Her sohbet, osilatrler bizi uyum halinde tutan srekli ayarlamalar ynlendirirken, beynin
olaanst karmak hesaplamalar yapmasn gerektirir. Biz sohbet arkadamzn deneyiminin kk
bir dilimini paylarken, bu mikro-uyumdan bir yaknlk doar. Beyinden beyne balanty bu kadar
kolay kurmamzn nedeni ksmen, bu sessiz dans hayatmz boyunca, temel hareketleri ilk kez
rendiimizden beri prova etmi olmamzdr.

lk-Sohbet
Bebeini kucanda tutan bir anneyi getirin gznzn nne. Bu anne dudaklarn bzerek yzne
sevgi dolu bir pck ifadesi verir. Bunun zerine bebei de biraz ciddi bir ifadeyle dudaklarn
ieri eker.
Annenin az hafif bir glmsemeyle yaylnca, bebei de azna bir srtma havas verecek ekilde
dudaklarn gevetir ve anneyle bebei karlkl glmserler.
Derken bebein yz l l parlar, ban neredeyse cilve yaparcasna yana ve yukar doru
hareket ettirir.
Bu etkileimin tamam saniyeden ksa srer. Pek bir ey olmamtr, ama ortada kesin bir iletiim
vardr. Tm insan etkileimlerinin ilkrnei, en temel dzeydeki iletiim ekli olan bu tr balang
niteliindeki balantlara verilen ad ilk-sohbettir.
lk-sohbette osilatrler devrededir. Mikro analizler, bebeklerle annelerinin o agucuklu bebek

konumalarnn balangcn, sonunu ve duraklamalarn tam tamna zamanlayarak, bir ritm elemesi
yarattklarn ortaya koymaktadr. Her biri tekinin zamanlamasn yakalayp, kendi hareketini ona
gre ayarlar.52

52 Joseph Jaffe ve bk., Rhythms of Dialogue in Infancy, Monographs of the Society for Research in Child Development 66,
ser. no. 264 (2001). Drdnc ay civarndaki bebeklerin ilgisi, birisinin kendi hareketlerine gre kusursuz bir biimde zamanlanm
hareketlerinden, egdml ama zamanlamas kendilerininkine tam uymayan hareketlere kayar; isel osilatrlerinin zamanlamayla daha iyi
senkronize olmaya baladnn bir gstergesidir bu. Bkz G. Gergely ve J. S. Watson, Early Socio-Emotional Development: Contingency
Perception and the Social Feedback Model, yay. haz. Philippe Rochat, Early Social Cognition iinde (Hillsdale, N.J.: Erlbaum, 1999).

Bu sohbetler szszdr, szcklerden yalnzca ses efekti olarak yararlanrlar.53 Bir bebekle ilksohbetimizi bakmz, dokunuumuz ve ses tonumuzla yaparz. Mesajlar glmseme ve agucuklarla
ve zellikle de, bebek konumasn tamamlayan yetikin dili olan Anneceyle iletilir.

53 Anne-bebek etkileimi hakknda, bkz Beatrice Beebe ve Frank M. Lachmann, Representation and Internalization in Infancy: Three
Principles of Salience, Psychoanalytic Psychology 11 (1994), s. 12766.

Bir tmceden ok bir arkya benzeyen Annece, konuulan dil ister Mandarin incesi, ister Urdu, ya
da ngilizce olsun, genelde ayn ekilde kltr aan melodik imalardan, prozodiden yararlanr.
Annece her zaman dosta ve neeli tonda, (teknik olarak 300 hertz civarnda) yksek perdelidir ve
ksa, sivri klarla dalgalanan ya da kayan snrlar vardr.
Bir anne ou kez bebeiyle Annece konuurken, bir yandan da srtn periyodik bir ritimle
patpatlar veya svazlar. Yz ve ba hareketleri, elleri ve sesiyle uyumludur, bebei de buna
glmsemeler, agucuklar ve el hareketleriyle uyumlu ene, dudak, dil hareketleriyle karlk verir. Bu
tr anne-bebek piruetleri saniyeler, hatta mili saniyelerle llebilecek kadar ksa srer ve her iki
tarafn da ruh hali ayn genellikle mutlu olduu zaman sona erer. Anne ve bebei, senkronize ya da
rotasyonlu partisyonlardan oluan, dakikada yaklak 90 vuruluk, dengeli bir adagio ritmindeki det
benzeri bir etkileime girerler.
Bu tr bilimsel gzlemler bin bir zahmetle, anne-bebek etkileimlerinin saatlerce sren video
kaytlarn bkp usanmadan inceleyen, Edinburgh niversitesinden Colwyn Trevarthen gibi geliim
psikologlar tarafndan yaplmaktadr. Bu almalar sayesinde Trevarthen, bir det olan ilk-sohbet
konusunda dnya apnda bir uzman olmutur; bu dette her iki oyuncu da, kendi deyimiyle bir
melodi yaratmak iin tek bir ritimde armoni ve kontrpuan aray iindedir.54

54 Colwyn Trevarthen, The Self Born in Intersubjectivity: The Psychology of Infant Communicating, yay. haz. Ulric Neisser, The
Perceived Self: Ecological and Interpersonal Sources of Self-knowledge iinde (New York: Cambridge University Press, 1993), s.
12173.

Fakat bir melodi oluturmann da tesinde, bu iki oyuncu tek bir merkezi tema duygular etrafnda
dnen bir eit grme yaparlar. Annenin dokunularnn skl ve sesinin tonu, bebee gven veren
bir sevgi mesaj iletir; bu da Trevarthenin deyiiyle, anlk, szsz, kavramsz bir ahenke yol aar.
Bu alnp verilen iaretlerin kurduu balant sayesinde, bir bebei sevindirip heyecanlandrabilir,
sakinletirip sessizletirebilir, ya da zp gzyalarna boabiliriz. Mutlu bir ilk-sohbet srasnda
anneyle bebei neeli ve birbiriyle uyum iindedir. Ama anne ya da bebei bu sohbette kendi rolne
bal kalamadnda, sonular hayli farkl olur. rnein, anne bebeine ok az dikkat gsterir veya
hevessizce karlk verirse, bebek kendi iine ekilerek tepki verir. Annenin yantlar kt
zamanlanmsa, bebek nce akn, sonra skntl bir hal alr. Karlk veremeyen bebekse, bu kez
anne huzursuz olur.

Bu oturumlar, bir tr zel derstir; ilk-sohbet, bebein ilk etkileim dersidir. Duygusal egdm, o
duygular ifade eden szcklerden nce reniriz. lk-sohbetler bizim hl en temel etkileim
ablonumuzdur; baka biriyle balant kurarken birbirimize sessiz sedasz ayak uydurmamz salayan
szsz bir farkndalktr. Bebekliimizde yararlandmz uyum salama yeteneini mr boyu
kullanrz, her sosyal etkileimde bize o yol gsterir.
Bebeklik dnemimizde ilk-sohbetin ana konusu olan duygular, yetikinlikte de iletiimin temeli
olarak kalr. Duygular hakkndaki bu sessiz diyalog, hem dier tm ilikilerin zerine ina edildii alt
katman, hem de her etkileimin gizli gndemidir.

3 - Kablosuz Sinirsel Balant

New York metrosunda bir yere yerletiim srada, kent yaamnn o belirsiz, belki de tehlikeli
anlarndan biri yaand: Epeyce arkamdan, vagonun br ucundan gelen bir lk duydum.
ln kayna arkamda kalyordu. Ama karmda, yz birden kaygl bir ifadeye brnen bir
adam vard.
Zihnim olup biteni ve ne yapmam gerektiini kavramak iin hzla alyordu. Kavga m kmt?
Metroda birisi saa sola m saldryordu? Bana ynelik bir tehlike mi vard?
Yoksa bu sadece, belki de kendi aralarnda elenen bir grup genten gelen neeli bir lk myd?
Yant, olup biteni grebilecek durumda olan, karmdaki adamn yz ifadesinden geldi: Kaygl yz
hatlar sakinlemi, gazetesini okumaya dnmt. Arkada her ne oluyorsa, iler yolundayd belli ki.
Balangtaki endiem, adamn yznn gevediini grnce yatmt. Benim o metroda yaadm
gibi kaygl anlarda, igdsel olarak evremizdeki insanlarn yz ifadelerine daha fazla dikkat
kesilir, tehlike iaretlerini nasl yorumlayacamz hakknda bize fikir verecek ya da birinin niyetini
belli edecek glmseme veya atk kalar ararz.55

55 Korku, taklit, ve duygu bulamas hakknda, bkz Brooks Gump ve James Kulik, Stress, Affiliation, and Emotional Contagion,
Journal of Personality and Social Psychology 72 (1997), s. 30519.

nsanln tarih ncesinde, ok sayda gz ve kulayla ilkel bir grup, yalnz bir bireye kyasla
tehlikelere kar ok daha tetikte olabilirdi. lk insanlarn vahi dnyasnda, bu gzcleri oaltma
yeteneinin ve tehlike iaretlerini kendiliinden yakalamaya ayarl bir beyin mekanizmasnn sa
kalm asndan byk bir deer tad kuku gtrmez.
Kaygnn ar ularnda hi ayar yapamayacak kadar kendi korkumuzun etkisinde kalsak da, kayg
ounlukla duygusal etkileimleri glendirdiinden, kendini tehdit altnda hissederek kayglanan
insanlar bakalarnn duygularn kapmaya zellikle yatkndrlar. O ilk insan gruplarndan birinde, hi
kukusuz sinsice yaklaan bir kaplan fark eden birinin yzndeki dehet ifadesi, o ifadeyi gren
herkesin ayn ekilde panie kaplarak gvenli bir yere kamalarn salamaya yeterli olmutur.
u yze bir bakn:
Amigdala byle bir fotorafa annda tepki verir ve sergilenen duygu ne kadar glyse, amigdalann
tepkisi de o denli iddetli olur.256fMRI cihazna balyken bu tr resimlere bakan insanlarn

beyinleri, daha dk bir dzeyde de olsa, korkuya kaplan kendileriymi gibi grnt vermitir.57

56 Bkz rnein, Paul J. Whalen ve bk., A Functional MRI Study of Human Amygdala Responses to Facial Expressions of Fear
Versus Anger, Emotion 1 (2001), s. 7083; J. S. Morris ve bk., Conscious and Unconscious Emotional Learning in the Human
Amygdala, Nature 393 (1998), s. 46770.

57 Dehete kaplm birinin yzn gren kii, o kadar iddetli bir biimde olmasa da ayn uyarlmay hisseder. Balca fark, otonom sinir
sistemi tepkisellii dzeylerinde grlr ve bu tepkisellik dehete kaplm kiide azamiye karken, onu gren kiide ok daha zayf kalr.
Tanklk edenin insulas ne kadar etkinleirse, duygusal tepkisi de o kadar gl olur.

ki kii yz yze etkileim halindeyken, duygular her birbirinin beyninde birbirine kout olarak
alan oklu sinir devreleri araclyla yaylr. Duygularn bulamasn salayan bu sistemler, hzn
ve kaygdan neeye kadar tm hisleri harekete geirir.
Bulama anlar, dikkate deer bir sinirsel faaliyeti temsil eder: ki beyin arasnda bir ilevsel
balant, bedenler arasndaki deri ve kafatas engelini aan bir geribildirim dngs olumaktadr.
Sistemler terminolojisiyle, bu balant kurulumu srasnda beyinler iftleir, birinin kts, tekinin
ileyiini salayan girdi haline gelerek, bir sreliine beyinler aras devre denilebilecek eyi
oluturur. ki varlk bir geribildirim dngs iinde birbirine balandnda, birincisi deiirken
teki de deiir.
nsanlar bir dng iinde birletiklerinde, beyinleri szsz bir ahenk yaratmalarna izin veren
srekli bir sinyal akn gnderip alr ve bu ak doru ynde ilerliyorsa, aralarndaki rezonans
glenir. Dng oluturmak, duygular, dnceleri ve eylemleri ezamanl hale getirir. sel
hallerimizi, iyisiyle ktsyle ister nee ve sevecenlik, ister gerginlik ve kin olsun gnderir ve
alrz.
Fizikte, rezonansn tanmlayc zellii, sempatik titreim; yani bir parann titreim temposunu
baka bir parann temposuna gre ayarlayarak ykseltme eilimidir. Bu tr bir rezonans, etkileen
iki para arasnda mmkn olan en byk ve en uzun tepkimeyi etki sonras may retir.
Beyinlerimiz biz farknda olmadan, zel bir dikkat ya da niyet gerektirmeden birbirine balanr.
Yaknl perinlemek iin birinin ifadesini kasten taklit etmeye alabiliriz, ama bu tr abalar
genelde garip karlanr. Ezamanllk, kendiliinden olduunda, birinin gzne girmek gibi art
niyetlerle ya da herhangi bir baka kastl amala oluturulmadnda, en iyi neticeyi verir.58

58 Taklit konusunda, bkz J. A. Bargh, M. Chen ve L. Burrows, Automaticity of Social Behavior: Direct Effects of Trait Construct and
Stereotype Activation on Action, Journal of Personality and Social Psychology 71 (1996), s. 23044.

Alt yolun otomatiklii, hzl almasn salar. rnein amigdala, birinin yzndeki korku
iaretlerini 33 milisaniye gibi olaanst bir hzla saptar; baz kiilerde bu alglama sadece 17
milisaniyede (saniyenin % 2sinden ksa srede) bile olabilir.59 Bu abuk okuma alt yolun ar
hznn kantdr; yle hzldr ki, bilinli zihin o alglamaya kaytsz kalr (geri bundan kaynaklanan
rahatszlk kprtlarn hissedebiliriz.)

59 Korkunun alglanma hz konusunda, bkz Luiz Pessoa ve bk., Visual Awareness and the Detection of Fearful Faces, Emotion 5
(2005), s. 24347.

Birbirimize ne denli uyum saladmz bilinli olarak fark edemesek de, dikkate deer bir
rahatlkla kaynarz. Kendiliinden oluan bu sosyal det, zel bir sinir hcreleri kmesinin eseridir.

Sinirsel Aynalar

Henz iki ya da yanda olmalydm, ama o an belleimde hl canl. Annemin yannda mahalle
bakkalnn raflar arasnda yrrken, bir hanm beni yrmeye yeni balam sevimli minii
grm ve scak bir ifadeyle glmsemiti.
Kendi azmn isten d bir glmsemeyle karlk verdiini hissederek ardm hl
hatrlyorum. Yzm her naslsa bir kuklannki gibi gizemli iplerle ekilmi, sanki azmn
evresindeki kaslar esnemi, yanaklarm imiti.
Glmseyiimin beklenmedik bir misafir gibi, ieriden deil, dardan bir ynlendirmeyle
geldiini ak seik hissetmitim.
Bu beklenmedik tepki, kukusuz gen beynimdeki ayna sinir hcreleri denilen eylerin etkinliinin
bir gstergesiydi. Ayna sinir hcreleri tam da bunu yaparlar: Baka birinde gzlemlediimiz bir
hareketi geri yanstarak o hareketi taklit etmemize, ya da aynsn yapma isteine kaplmamza yol
aarlar. Bize bakasnn yaptnn aynsn yaptran bu sinir hcreleri, u eski ark szn aklayan
bir beyin mekanizmas olutururlar: Sen glmsediinde, tm dnya seninle birlikte glmser.
Alt yolun ana eritleri kesinlikle bu tr sinir hcrelerinden geer. Bizler, zaman iinde yenileri
kefedilen oklu ayna sinir hcresi sistemlerine sahibiz. imdiye kadar saptanan bir avu ayna sinir
hcresinin tesinde, henz haritas karlmam olan bu tr pek ok sinir sisteminin bulunduu
anlalyor.
Sinirbilimciler, bu kablosuz sinirsel balanty 1992de tesadfen kefettiler. Tek bir beyin
hcresine yerletirilebilecek kadar incecik elektrotlar kullanarak maymun beyinlerindeki duyusalmotor alann haritasn karrken, belirli bir hareket yapld srada hangi hcrenin aydnlandn
gryorlard.60 Bu alandaki sinir hcrelerinin olaanst hassas olduklar anlalyordu; rnein,
baz hcreler yalnzca maymun elinde bir ey tutarken, bazlar da o eyi paralarken aydnlanyordu.

60 Ayna sinir hcrelerinin kefi iin, bkz G. di Pelligrino ve bk., Understanding Motor Events: A Neurophysiological Study,
Experimental Brain Research 91 (1992), s. 17680.

Ama asl beklenmedik keif, scak bir ikindi vakti, aratrma asistanlarndan biri yemek molasndan
bir dondurma klahn yiyerek dnd srada yapld. Bilimciler, asistann dondurma klahn
dudaklarna yaklatrdn gren bir maymunun beynindeki bir duyusal-motor hcresinin
etkinletiini hayretle grdler. Maymunun yalnzca bir baka maymunu ya da deneycilerden birini
belli bir hareketi yaparken gzlemlemesi zerine belirli bir sinir hcresi kmesinin hareketlendiini
saptaynca aakaldlar.
Ayna sinir hcrelerinin maymunlarda ilk kez gzlenmesinden bu yana, ayn sistemler insan beyninde
de kefedildi. Lazer inceliinde bir elektrotla, uyank durumdaki bir kiinin beyninde tek bir sinir
hcresinin izlendii kayda deer bir almada, bu sinir hcresi hem sz konusu kii cannn
acmasn inenin batmasn beklerken, hem de yalnzca baka birine ine batrldn grrken
ateleme yapyordu; harekete geen temel empati duygusunun sinirsel bir fotorafyd bu.61

61 ne batmasyla ilgili sinir hcresi hakknda, bkz W. D. Hutchinson ve bk., Pain-related Neurons in the Human Cingulate Cortex,
Nature Neuroscience 2 (1999), s. 4035. Baka fMRI incelemeleri, bir kii bir parmak hareketini gzlemleyip aynsn yaptnda, tpatp
ayn beyni alanlarnn etkinletiini gstermitir; bir incelemede, kii o hareketi aynsn yapan birine karlk olarak yapt yani onu taklit
ettii zaman etkinliin en yksek dzeye kt grlmtr: Marco Iacoboni ve bk., Cortical Mechanisms of Human Imitation,
Science 286 (1999), s. 252628. te yandan, baz incelemelerde, bir hareketi gzlemlemenin, o hareketi hayal etmeye kyasla farkl bir
sinirsel alanlar kmesini harekete geirdii bulgulanmtr; buna getirilen yorum, hareketleri fark etmekle ilgili alanlarn, o hareketin
retilmesine bu kez, bir nesnenin kavranmasna katkda bulunanlardan farkl olduudur. Bkz S. T. Grafton ve bk., Localization of

Grasp Representations in Humans by PET: Observation Compared with Imagination, Experimental Brain Research 112 (1996), s.
10311.

Birok ayna sinir hcresi, konumak ve hareket etmekten, sadece eyleme niyetlenmeye kadar bir
dizi faaliyeti yneten premotor kortekste alr. Motor sinir hcrelerine bitiik olduklar iin, bu
konumlar, bir hareketi balatan beyin alanlarnn, ayn hareketi yapan baka birini izlediimiz srada
bile kolaylkla etkinleebilecei anlamna gelir.62 Biz bir eylemi zihnimizde prova ederken
yapacamz konumann zerinden geerken, ya da golf topuna vuruumuzun ince ayarlarn
gzmzde canlandrrken premotor kortekste, sanki o szleri sylemi ya da o vuruu yapmz gibi
ayn sinir hcreleri etkinleir. Beyinde, bir eylemin simlasyonu o eylemin icrasyla ayn eydir;
aradaki tek fark, eylemin gerek icrasnn bir ekilde bloke olmasdr.63

62 nsanlarda yanstma konusunda, bkz, rnein, L. Fadiga ve bk., Motor Facilitation During Action Observation: A Magnetic
Stimulation Study, Journal of Neurophysiology 73 (1995), s. 260826.

63 Bu bloke etme ilemini, prefrontal korteksteki ketleyici (inhibitr) sinir hcreleri yapar. Bu prefrontal devreleri hasarl olan hastalarn
hibir ekingenlik duymadklar, akllarna ne gelirse syledikleri ya da yaptklar bilinen bir eydir. Belki de prefrontal alanlarn dorudan
ketleyici balantlar vardr, veya yerel ketleyici balantlara sahip gerideki korteks blgeleri harekete geirilmi olabilir.

Ayna sinir hcrelerimiz, rnein baka birinin kafasn kamasn veya gzyan silmesini
izlediimiz srada atelenir ve bylece beynimizdeki sinir hcrelerinin atelenme modelinin bir
paras, teki kiininkini taklit eder. Bu durum, grdmz eyden gelen bilginin aynsnn kendi
motor sinir hcrelerimize ilenmesine ve dier kiinin eylemine, sanki o eylemi biz icra ediyormuuz
gibi katlmamza yol aar.
nsan beyni ok sayda ayna sinir hcresi sistemini barndrr; bu sistemler sadece eylemleri taklit
etmeye deil, ayn zamanda bakasnn niyetini sezmeye, yapt eylerden sosyal anlamlar karmaya
ve duygular okumaya da yarar.64 rnein, bir fMRI cihazna bal denekler birinin glmseyiini ya
da ka atn gsteren bir video izlerken, gzlemcilerde daha hafif bir ekilde de olsa, genelde o
duyguyu sergileyen kiide etkin olan alanlarn ayns etkinleiyordu.65

64 Bugne kadar, ayna sinir hcreleri premotor korteks dnda, arka parietal lob, st temporal sulkus ve insula dahil, insan beyninin
birok blgesinde bulunmutur.

65 nsanlardaki ayna sinir hcreleri konusunda, bkz Iacoboni ve bk., Cortical Mechanisms.
Ayna sinir hcreleri, duygular bulac hale getirir, tanklk ettiimiz hislerin iimizden gemesine
izin vererek, uyum salamamza ve olup bitenleri takip etmemize yardmc olurlar. tekini szcn
en geni anlamyla hissederiz: Duyarlklarn, hareketlerini, duyumlarn, duygularn, kendi
iimizden geiyormuasna sezeriz.
Sosyal beceri, ayna sinir hcrelerine baldr. ncelikle, bakasnda gzlemlediklerimizin iimizde
yanklanmas, bizi hzl ve uygun bir karlk vermeye hazrlar. Ayrca, bu sinir hcreleri bir harekete
geme niyetinin yalnzca imasna bile tepki vererek, hangi gdnn devrede olabileceini
izlememize yardm ederler.66 Bakalarnn niyetlerini ve nedenlerini sezmek, paha biilmez bir
sosyal bilgi salayarak, daha sonra olacaklarn bir adm nnden gitmemize olanak verir.

66 Bkz Kiyoshe Nakahara ve Yasushi Miyashita, Understanding Intentions: Through the Looking Glass, Science 308 (2005), s. 644
45; Leonardo Fogassi, Parietal Lobe: From Action Organization to Intention Understanding, Science 308 (2005), s. 66266.

Ayna sinir hcreleri, grld kadaryla ocuklarn renme tarz asndan da ok nemlidir.
Taklide dayal renmenin, ocuklarn ana geliim yollarndan biri olduu uzun zamandr bilinir.
Fakat ayna sinir hcreleriyle ilgili bulgularmz, ocuklarn sadece seyretme yoluyla nasl

renebildiklerini aklamaktadr. ocuklar bakalarn seyrederken, kendi beyinlerinde duygular,

davranlar ve dnyann nasl dnd hakknda bir repertuar olutururlar.
leri dzeydeki sosyal yeteneklerimizi yanstan ayna sinir hcrelerimiz, maymunlarnkinden ok
daha esnek ve farkldr. Baka birinin yaptn ya da hissettiini taklit eden ayna sinir hcreleri,
dardakini iimize tayarak ortak bir duyarllk yaratr: Birbirimizi anlamak iin en azndan bir
lde teki gibi oluruz.67 Bakasnn yaad deneyimler hakkndaki bu sanal sezgi, akl
felsefesinde yeni ortaya kan bir kavramla uyumaktadr: Bakalarn anlamak iin, eylemlerini bizi
ayn eylemlere hazrlayan ve benzer bir deneyim yaamamz salayan sinirsel dile tercme ederiz.68

67 Bkz Stephanie D. Preston ve Frans de Waal, The Communication of Emotions and the Possibility of Empathy in Animals, yay.
haz. Stephen G. Post ve bk., Altruism and Altruistic Love: Science, Philosophy, and Religion in Dialogue iinde (New York:
Oxford University Press, 2002).

68 Bir bakasnn hareketlerinde bize kar byk bir duygusal ilgi saklysa, otomatik olarak hafif bir jest yapar ya da ayns hissettiimizi
gsteren bir yz ifadesine brnrz. Baz sinirbilimciler, bir hissin ya da hareketin bu n gsterisinin, insanlar arasnda dil ve iletiimin
gelimesi asndan temel nitelikte olabileceini ima ediyorlar. Bir kurama gre tarih ncesinde, dilin evrimi ayna sinir hcrelerinin ilk
olarak bir jest tabirine, ardndan da bir ses ekline ynelik faaliyetlerinden kaynaklanmtr. Bkz Giacomo Rizzolatti ve M. A. Arbib,
Language Within Our Grasp, Trends in Neuroscience 21 (1998), s. 18894.

Sizin eyleminizi, kendi beynimde onun bir ablonunu yaratarak anlarm. Ayna sinir hcrelerini
kefeden talyan sinirbilimci Giacomo Rizzolattinin aklad gibi, bu sistemler bakalarnn
zihinlerini kavramsal uslamlamayla deil, dorudan simlasyon yoluyla; dnerek deil, hissederek
anlamamz salar.69

69 Giacomo Rizzolattinin alntland kaynak: Svera Blakeslee, Cells That Read Minds, New York Times, 10 Ocak 2006, s. C3.
Birbirine kout devrelerin iki beyinde bu ekilde tetiklenmesi, belirli bir anda nemli olan ey
hakknda hemen ortak bir sezgi edinmemizi salar. Bu da bir yaknlk, bir n paylama duygusu
yaratr. Sinirbilimcilerin empatik rezonans diye adlandrdklar bu birbirini yanklama hali, alt yol
araclyla iki kii arasnda bir devre oluturan, beyinden beyne bir balantdr.
Bu tr isel balantlarn dardaki iaretleri, Cenevre niversitesinden Amerikal psikiyatr
Daniel Stern tarafndan ayrntlaryla aklanmtr. Onlarca yldr anneler ve bebekleri zerinde
sistematik gzlemler yapan, Jean Piagetnin ekolnden bir geliim bilimi uzman olan Stern,
psikoterapistler ve dananlar, ya da sevgililer arasndaki gibi yetikin etkileimlerini de
aratrmaktadr.
Sternin vard sonuca gre, sinir sistemlerimiz bakalarnn sinir sistemleri tarafndan
kavranacak ekilde yaplandrlmtr, bu sayede bakalarnn deneyimlerini onlarn iine
girmiesine yaayabiliriz.70 Byle anlarda, bizde onlarn, onlarda da bizim deneyimlerimiz
yanklanr.

70 Daniel Stern, The Present Moment in Psychotherapy and Everyday Life (New York: W.W. Norton, 2004), s. 76.
Artk, diye ekliyor Stern, zihinlerimizi bamsz, ayr ve yaltlm olarak gremeyiz, tam tersine
onlar geirgen olarak, grnmez bir bala birlemiesine srekli etkileim halinde grmeliyiz.
Bilind bir dzeyde, etkileim kurduumuz herkesle, her bir duygumuz ve her hareket tarzmz
onlarnkine ayarlanm olarak, bitmek bilmeyen bir diyalog halinde oluruz. En azndan bir sreliine,
zihinsel yaammz birbirine bal iki kiilik bir matris iinde ortaklaa yaratlr.
Ayna sinir hcreleri, bir duygunun yzmzdeki ifadesini grr grmez bakalarnn ayn duyguyu
hemen kendi ilerinde hissetmelerine yol aar. Dolaysyla duygularmz yalnz kendi iimizde deil,

evremizdekiler tarafndan da hem gizli, hem ak olarak yaanr.

Sterne gre, taklit ilevi gren sinir hcreleri, baka birinin ruh halini sezip hislerini paylatmz
zaman devreye girmektedir. Bu beyinler aras balant, bedenlerin birlikte hareket etmesini,
dncelerin ayn yollar izlemesini, duygularn ayn dorultuda akmasn salar. Ayna sinir hcreleri
beyinler arasnda kpr kurarken, incelikli ama gl etkileimlerin yolunu aan szsz bir det
yaratrlar.

Mutlu Yzn Avantaj

1980li yllarda Paul Ekmanla ilk kez karlatmda, yzndeki 200e yakn kas ayr ayr kontrol
etmeyi renmek iin tam bir yln bir aynaya bakarak geirmiti. Bu i, kahramanca bir bilimsel
almay ieriyordu: Saptanmas zor olan baz yz kaslarnn yerini belirlemek iin hafif bir elektrik
oku vermek zorunda kalmt. Kendini ustalkla kontrol etmeyi rendikten sonra da, belirli kas
kmelerinin, balca duygularn her birini ve bunlarn varyasyonlarn sergileyecek ekilde nasl
hareket ettiinin haritasn karabilmiti.
Ekman, on sekiz eit glmseme saptamt; hepsi de on be yz kasnn deiik
permutasyonlarndan oluuyordu. Birkana deinecek olursak, mutsuz glmseme, insann yzne
keyifsiz bir ifade, kendini berbat hisseden birinin olup bitenlere zoraki bir tebessmle katland
yorumunu yaptr. Zalimce bir glmseme, kiinin fkeli ve huysuz olmaktan holandn gsterir.
Bir de Charlie Chaplinin simgesi olan, ou kiinin bilinli olarak yapamad bir kas hareketine
dayanan u kibirli glmse vardr; Ekmann deyiiyle, glmsemeye glmseyen bir tebessmdr
bu.71

71 Paul Ekman, Telling Lies: Clues to Deceit in the Marketplace, Politics, and Marriage (New York: W.W. Norton, 1985).
Tabii ki, kendiliinden bir zevk ya da keyfin ifadesi olan itenlikli glmsemeler de vardr. Bunlar,
karlnda bir glmseme tepkisi dourmas en olas olanlardr. Glmsemeleri saptayp
karlnda kendimizinkini tetiklemekle grevli ayna sinir hcrelerinin ileyiinin bir gstergesidir
bu.72 Bir Tibet zdeyiindeki gibi, Hayata glmsediinizde, bir yars sizin, br yars baka
birinin yznde grnr.

72 Robert Provine, Laughter: A Scientific Investigation (New York: Viking Press, 2000).
Glmsemelerin tm dier duygusal ifadelere kar bir stnl vardr: nsan beyni mutlu yzleri
yeler, onlar olumsuz ifadeli olanlardan daha kolay ve hzl bir ekilde fark eder; mutlu yzn
avantaj denilen bir etkidir bu.73 Baz sinirbilimcilere gre, beyinde olumlu hisler iin harekete
hazr bekleyen ve insanlar olumsuzdan ok olumlu ruh hallerine ve hayata daha iyimser bakmaya
ynelten bir sistem bulunmaktadr.

73 Beynin mutlu yzleri yelemesi hakknda, bkz Jukka Leppanen ve Jari Hietanen, Affect and Face Perception, Emotion 3 (2003),
s. 31526.

Bu da Doann olumlu ilikileri desteklemeye meyilli olduunu ima eder. nsan ilikilerinde
saldrganln fazlasyla ne kmasna karn, bizler doamz itibaryla daha en bandan insanlardan
holanmamaya hazrlanm deiliz.
Birbirine tamamen yabanc kiiler arasnda bile anlk bir neelenme, hatta dpedz samalk,
hemen bir rezonans yaratr. Psikolojinin aikr olan kantlama giriiminin bir baka rneinde,

birbirine yabanc bireylerden oluan iftlere bir dizi sama oyun oynatld. Oyunlar srasnda,
elerden birinin grevi, bir kamn iine seslenerek gz bal olan tekini bir snger topu atp
tutmaya ynlendirmekti. Bu yabanc kiiler her seferinde birbirinin aresiz haline glmekten
katldlar.
Yabanc iftler ayn sama oyunlar gzbasz ve kamsz oynadklarnda, bir kez olsun
glmsemiyorlard. Glen iftler ise, birlikte sadece birka dakika geirdikten sonra bile gl bir
yaknlk hissi duyuyorlard.74

74 Barbara Fraley ve Arthur Aron, The Effect of a Shared Humorous Experience on Closeness in Initial Encounters, Personal
Relationships 11 (2004), s. 6178.

Glmek gerekten de, iki beyin arasndaki en ksa yol, annda bir sosyal ba kuran, engellenemez
bir bulac yaylma olabilir.75 Birlikte kkr kkr glen iki yeniyetme kz ele alalm. Birbirlerinin
en iyi arkada olan iki ergen kz ne kadar hoppaca neelenirlerse, kendilerini o kadar egdml,
canl ve mutlu hissederler; bir baka deyile, ahenk kurarlar.76 Bir ebeveyne acayip bir amata gibi
grnen ey, ergenler iin aralarnda en kuvvetli ban kurulduu anlardan biri olabilir.

75 Glmeyle ilgili ebeke beynin en ilkel ksmlarnda, beyin sapnda bulunur. Bkz Stephen Sivvy ve Jaak Panksepp, Juvenile Play in the
Rat, Physiology and Behavior 41 (1987), s. 10314.

76 En iyi arkadalar hakknda, bkz Brenda Lundy ve bk., Same-sex and Opposite-sex Best Friend Interactions Among High School
Juniors and Seniors, Adolescence 33 (1998), s. 27988.

Mem Savalar
1970lerden bu yana rap arklar, silahlar ve uyuturucularyla, etelerin iddet eylemleri ve kadn
dmanlyla, pezevengin ve srtn pahal mcevherlere duyduu arzuyla, gangsterlerin yaamn
yceltmitir. Ancak grnen o ki bu durum, bylesi ark szlerini yazanlardan bazlarnn hayatlar
gibi deimektedir.
Rap grubu Run-DMCnin yelerinden Darryl McDanielsin kabul ettii gibi, Hip-hopun konusu
ounlukla partiler, silahlar ve kadnlarla ilgilidir. Ama kendisi rapten ziyade klasik mzik
dinlemeyi yeleyen McDaniels, bir kulpteyseniz iyi de, sabah 9.00dan gece yatana kadar bu mzik
bana hibir ey ifade etmiyordu, diye ekliyor.77

77 Darryl McDanielsden yaplan alntnn kayna: Josh Tyrangiel, Why You Cant Ignore Kanye, Time, 21 Austos 2005.
Onun bu yaknmas, yeni bir rap mzik trnn, hl yiite ak szl olmakla birlikte, daha
btncl bir hayat grn benimseyen bir trn ykseliini haber veriyor. Bu reform geirmi
rapilerden biri olan (Legend adyla bilinen) John Stevens, iddeti ya da benzeri eyleri ycelten
bir mzik yapmak beni rahatsz eder, diye itiraf ediyor.78

78 Efsanenin alnt kayna: Bling Is Not Their Thing: Hip-hop Takes a Relentlessly Positive Turn, Daily News of Los Angeles, 24
ubat 2005.

Legend, reformcu rapilerden arkada KanyeWest gibi, itirafa dayal zeletiriyi ac bir toplumsal
yorumla birletiren olumlu tondaki ark szlerine dnm durumda. Bu nansl duyarllk, gemiteki
ou gangster rap yldzndan bariz ekilde farkl yollardan geen yaam deneyimlerini yanstyor.
Stevens, Pennsylvania niversitesinden mezun olmu, Kanye ise bir kolej profesrnn olu. Kanye,
Annem bir retmen, ben de bir tr retmen saylrm, diyor.

Kanye nemli bir noktaya parmak basyor. Rap gfteleri, herhangi bir iir, deneme ya da haber
yazs gibi, duygulara benzer biimde zihinden zihne yaylan fikirlerin, yani memlerin iletim
sistemleri olarak grlebilir. Mem kavram, gen kavram rnek alnarak oluturulmutur: Kiiden
kiiye aktarlarak kendini kopyalayan bir varln modelidir.
zel bir gc olan, demokrasi ya da temizlik gibi memler, bizi belirli bir ekilde davranmaya
yneltir; bunlar etkili fikirlerdir.79 Baz memler doal olarak tekilere kar ktnda, o memler
sava halindedir, bir fikir atmas vardr.

79 Memler hakknda, bkz Susan Blakemore, The Meme Machine (Oxford, U.K.: Oxford University Press, 1999).
Memler, salam duygularla ilikileri dolaysyla, alt yoldan g alyor gibidir. Bir fikir, bizi
harekete geirdii lde nemli grnr; duygularn yapt da tam olarak budur. Rap gftelerinin
(ya da herhangi bir arknn) alt yoldan ald kuvvet, salnm perinleyen temposuyla kttan
okunduu zamankinden kesinlikle daha byk zel bir g oluturabilir.
Belki de gnn birinde memlerin faaliyet halindeki ayna sinir hcreleri olduklar anlalacaktr.
Bilind senaryolar, zellikle biz otomatie takl iken, yaptmz eylerin byk bir ksmn
ynlendirir. Ancak memlerin bizi harekete geiren incelikli gc ou kez gzden kaar.
nsanlar sosyal etkileimlere hazrlamaktaki artc glerini ele alalm.80 Bir deneyde
gnlllerden oluan bir gruba, nezaketsizlie dolayl gnderme yapan edepsiz ve iren gibi bir
liste dolusu szck, dier bir gruba da anlayl ve nazik gibi birbirini izleyen szckler
dinletildi. Daha sonra bu gnlllerden, baka biriyle konumakta olan bir kiiye bir mesaj iletmeleri
istendi. Nezaketsizlie hazrlananlarn te ikisi kabaca araya girerken, nezakete hazrlananlarn onda
sekizi sz almak iin tam on dakika boyunca sohbetin bitmesini bekledi.81

80 Hazrlanmann daha kapsaml bir aklamas iin, bkz E. T. Higgins, Knowledge Activation: Accessibility, Applicability, and
Salience, Social Psychology: Handbook of Basic Principles (New York: Guilford Press, 1996).

81 Nezakete hazrlanma konusunda, bkz Bargh, Chen ve Burrows, Automaticity of Social Behavior, s. 71.
Hazrlamann bir baka eklinde, farkna varlmayan bir ipucu artc ezamanllklara yol
aabilir. Eimle tropik bir aday ziyaretimiz srasnda olanlar baka nasl aklanabilir ki? Bir sabah
ufukta harika bir manzara grdk: Olaanst zarif, drt direkli bir gemi geiyordu uzaklardan. Eim
fotorafn ekmemi nerince, ben de kameram alp bir kare ektim. Orada bulunduumuz on gn
iinde ektiim ilk fotoraft bu.
Birka saat sonra le yemeine ktmzda, kameram da yanma almaya karar verip bir srt
antasnn iine attm. Yakndaki bir kumsalda bulunan barakaya doru yrrken, tam kameray
aldmdan bahsetmeyi aklmdan geirdiim srada, daha ben azm aamadan eim damdan
dercesine Kameray getirdin mi? diye sordu.
Sanki aklmdan geenleri okumutu.
Bu tr ezamanllklar duygu bulamasnn szel muadili olan bir eyden kaynaklanyor gibidir.
arm silsileleri sabit raylarda, renme ve bellek devrelerinde ilerler. Bunlardan biri, basit bir
deinmeyle bile olsa koullanm hale gelir gelmez, o ray bilindnda, bizim etkin dikkatimizin
eriim alan dnda hareketlenir.82 Rus oyun yazar ehovun nl ifadesiyle, bir oyunun nc
perdesinin sonunda kullanlmayacak bir silah ikinci perde dekorunun duvarna asla aslmamaldr,
nk seyirci silah sesini beklemeye balayacaktr.

82 Otomatik dnce silsileleri hakknda, bkz John A. Bargh, The Automaticity of Everyday Life, yay. haz. R. S. Wyer, Advances in

Social Cognition iinde (Hillsdale, N.J.: Erlbaum, 1997), cilt 10.

Bir eylemin sadece dnlmesi bile zihni onun icrasna hazrladndan, koullanma, bundan sonra
ne yapacamz dnmek iin zihinsel aba harcamamza gerek kalmadan gnlk rutinimizde bize
rehberlik ederek, bir tr zihinsel yaplacaklar listesi sunar. Sabahleyin banyo rafnda di framz
grmek, otomatik olarak elimizi uzatp dilerimizi fralamaya balamamz iin bize bir ipucu verir.
Bu harekete geme itkisi bize her yerde yol gsterir. Birisi bize fsldadnda, biz de fsldayarak
yantlarz. Otoyolda araba sren birine Grand Prix yarlarndan bahsederseniz, gaza basar. Sanki bir
beyin tekine benzer duygular, dnceler ve itkiler alamaktadr.
Benzer ekilde, paralel dnce silsileleri iki kiinin ayn anda ayn eyi dnmesine, yapmasna
ya da sylemesine yol aabilir. Eim ve ben birdenbire ayn dnceye kapldmzda da, herhalde
paylalan anlk bir alg, ayn arm silsilesini tetikleyerek aklmza kameray getirmiti. kimiz de
kendimizi ayn ipularna ayarladmzdan, zihinlerimiz benzer arm dizilerini harekete
geirmiti.
Bu tr zihinsel samimiyet, duygusal bir yaknln gstergesidir; bir ift ne kadar doyumlu ve
konukansa, birbirinin zihnini o kadar doru okur.83 Birini iyi tanyorsak ya da aramzda gl bir
ahenk varsa, isel dnce, duygu, alg ve anlarmzn rtmesini salayacak koullar, olmas
gerekenin neredeyse en iyisidir.84 Bir tr zihin kaynamas ierisinde, dier kii gibi alglama,
dnme ve hissetme eilimi gsteririz.

83 Zihni doru okuma konusunda, bkz Thomas Geoff ve Garth Fletcher, Mind-reading Accuracy in Intimate Relationships: Assessing
the Roles of the Relationship, the Target, and the Judge, Journal of Personality and Social Psychology 85 (2003), s. 107994.

84 ki zihnin birlemesi hakknda, bkz Colwyn Trevarthen, The Self Born in Inter-subjectivity: The Psychology of Infant
Communicating, yay. haz. Ulric Neisser, The Perceived Self: Ecological and Interpersonal Sources of Self-knowledge iinde
(New York: Cambridge University Press, 1993), s. 12173.

Bu tr bir rtme, birbirine yabanc kiiler dost olduklarnda da meydana gelir. Yatakhanede ayn
odaya den iki niversite rencisini ele alalm. Berkeleydeki aratrmaclar yeni oda
arkadalarn denek olarak seip, birbirinden ayr olarak baz ksa metrajl filmleri seyrederken
gsterdikleri duygusal tepkileri izlediler. Bunlardan biri Robin Willamsn mthi bir komedisi,
dieriyse babasnn lmne alayan bir ocuun konu alnd, mendil-slatan trde bir filmdi. Bu
ilk seyirde yeni oda arkadalarnn filmlere gsterdii tepkiler, herhangi iki yabancnnki kadar
birbirinden farklyd. Yedi ay sonra aratrmaclar bu oda arkadalarna benzer trden ksa metrajl
filmler gsterdiklerinde ise, tepkileri arpc derecede birbirine yaknd.85

85 kili yakn arkada olduunu hissetse de hissetmese de, duygusal kaynama meydana geliyordu. Cameron Veerson, Dacher Keltner
ve Oliver S. John, Emotional Convergence Between People over Time, Journal of Personality and Social Psychology 84, no. 5
(2003), s. 105468.

Kitlelerin lgnl
Avrupadaki futbol malarnda karklk karp, atmalara yol aan taraftar etelerine sper
holiganlar deniyor. Hangi lkede olursa olsun, futbol manda kan atmalarn forml hep
ayndr. Birbirine smsk kenetlenmi kk bir taraftar etesi maa saatler ncesinden gelir ve
stadyumda kafalar ekerek takmlar lehinde tezahrat yapmaya balar.

Ardndan, stadyum dolmaya baladnda, eteler takmlarnn flamalarn sallayarak avazlar

kt kadar arklar syleyip br takma kar sloganlar atarlar ve bu hava btn seyirci kitlesine
yaylr. Bu sper holiganlar kendi taraftarlarnn kar takmn taraftarlarna kart noktalara
reklenir ve sloganlar dpedz tehditlere dnr. Derken, elebalarndan birinin rakip bir taraftara
saldrmas zerine tekiler de kavgaya karr ve atma doruk noktasna ular.
Bu kitlesel iddet histerisinin forml, 1980li yllarn bandan beri defalarca tekrarlanarak trajik
sonulara yol amtr.86 Saldrgan bir sarho gruhunda, iddetin patlak vermesi iin ideal koullar
oluur. Alkol itkiyi kontrol eden sinirsel engelleri ortadan kaldrr ve elebalarndan biri ilk kyma
rnek oluturduunda, duygularn bulamas geride kalanlarn da onu izlemelerini salar.

86 1985teki o nl Heysel felaketinde, ngiliz holiganlar Belikal fanatikleri bir duvarn kmesine ve 39 kiinin lmesine neden olmakla
suladlar. Aradaki yllarda Avrupann her yerinde lmcl ya da neredeyse lmcl futbol kargaalar yaand.

Elias Canetti, Kitle ve ktidar adl yaptnda, bireylerin oluturduu bir kalabaln kitle halinde
yekvcut olmasn salayan eyin, herkesin paylat tek bir tutkunun birleik eyleme, yani
kolektif bulamaya yol aan ortak bir duygunun egemenlii altna girmesi olduunu gzlemler.87 Bir
ruh halinin bir grubu byk bir hzla sarabilmesi, gruptaki herkesi psikolojik bir egdme sokan
biyolojik alt sistemlerin birbirine paralel uyumunun kayda deer bir gstergesidir.88

87 Elias Canetti, Crowds and Power (New York: Continuum, 1973).

88 Ruh halinin grubu hzla sarmasyla ilgili deininin kayna: Robert Levenson ve Anna Reuf, Emotional Knowledge and Rapport,
yay. haz. William Ickes, Empathic Accuracy (New York: Guilford Press, 1997), s. 4472.

Kitlelerin etkinliinde meydana gelen deiimlerin hz, ayna sinir hcresi egdmn akla
getirmektedir. Kitlenin karar vermesi saniyeler iinde olur; bu da herhalde kiiden kiiye aktarlan
ayna sinir hcresi uyumunun btn kitleye yaylmas iin gereken sredir (geri bu imdilik bir
tahminden ibarettir).
Duygularn gruba bulamas, daha lml biimleriyle, aktr ya da mzisyenlerin izleyici kitlesinin
duygularyla oynayarak bir alan etkisi yarattklar herhangi bir kaliteli performans srasnda
grlebilir. Sahne oyunlar, konserler ve filmler, ok sayda yabancyla ortak bir duygu alanna
girmemize yol aar. Cokulu bir havada birbirine balanmak, psikologlarn tabiriyle znde
destekleyicidir; yani herkesin kendini iyi hissetmesini salar.
Kitlesel bulama, birka dakikalna sessizce yz yze oturan kii gibi, en minimalist gruplarda
bile grlr. Bir g hiyerarisi olmadnda, ortak tonu duygularn en fazla da vuran yz
belirleyecektir.89

89 Duygularn paylalmas hakknda, bkz Elaine Hatfield ve bk., Emotional Contagion (Cambridge, U.K.: Cambridge University
Press, 1994).

Duygu bulamas, neredeyse her egdml insan topluluuna szar. Byk karlarn sz konusu
olduu ve gruplarn ylsonunda biriken bir fondan her alana ne kadar ikramiye verileceine karar
vermek zere toplandklar bir deneyi ele alalm. Toplantlarn birinde herkes grubun btn iin en
iyi genel dalm yaparken, bir yandan da u veya da bu alan iin mmkn olan en fazla
ikramiyeyi koparmaya alyordu.
Bu elien gndemler kolaylkla gerilime yol ayordu; toplantnn sonunda herkes gergindi. Ayn
amala toplanan baka bir grupta ise, herkes sonutan memnun kalmt.
Bu iki toplant, Yale niversitesinden gnlllerin ikramiye dalmna karar vermek zere gruplar

halinde bir araya getirildii artk klasiklemi bir almada yaplan i ortam simlasyonlaryd.90
Her toplantda katlmclardan birinin aslnda tecrbeli bir aktr olduunu kimse bilmiyordu; bu
aktrn gizli grevi gruplarn bazlarnda atmac ve moral bozucu, bazlarndaysa destekleyici ve
moral ykseltici bir rol oynamakt.

90 Takmlarda duygularn bulamas hakknda, bkz Sigal Barsade, The Ripple Effect: Emotional Contagion and Its Influence on Group
Behavior, Administrative Science Quarterly 47 (2002), s. 64475.

Aktrn duygular hangi yn izlerse izlesin, peinden gidiliyordu; grup yelerinin kendi ruh
hallerinde bu dorultuda belirgin deiimler meydana geliyordu. Ancak ruh halinin neden deitiini
hibirinin bilmedii anlalyordu. ster istemez, bir ruh hali deiiminin dngsne girmilerdi.
Bir grubun iindeki hisler, tm grup yelerinin bilgiyi ileme tarzlarn ve dolaysyla aldklar
karar etkileyebilir.91 Bu da, bir grubun beraberce karara varrken, toplant odasnda sylenenlere
ilaveten ortak duygulara da dikkat etmesinde yarar olduuna iaret eder.

91 Grup iinde kurulan duygusal dng, herkesin ayn dalga boyunda kalmasna yardmc olur. Karar alc gruplarda, farkllklar aka,
patlamalardan korkmadan dile getirmeyi salayabilecek trdeki balanty glendirir. Gruptaki uyum, en geni gr yelpazesinin tam
olarak dikkate alnp en iyi kararlarn verilmesine olanak salar; tabii ki kart grlerin serbeste dile getirilmesi kouluyla. Kzm bir
tartma srasnda, insanlarn uyum salamak bir yana, bakalarnn sylediklerine kulak vermesi bile zordur.

Bu yaknsama incelikli, amansz bir manyetizmann; aile yeleri, i arkadalar, dostlar gibi,
herhangi bir yakn iliki iindeki insanlar etkisi altna alan, genel konularda benzer dnce ve
hislere doru eken bir gcn gstergesidir.

4 - zgecilik gds
Princeton lahiyat Seminerinde bir akamst, krk renci not alacaklar ksa bir deneme vaaz
vermek iin bekliyordu. rencilerin yarsna ncilden rasgele konular verilmiti. Dier yarsnaysa,
(ncilin Luka Kitabndan) szde daha dindar kiilerin ilgilenmedii yaral bir adama durup
yardm eden yi Yrekli Samaryal meseli verilmiti.
On be dakikada bir, seminer rencilerinden biri vaazn verecei baka bir binaya gemek zere
arkadalarndan ayrlyordu. Hibiri zgecilik zerine bir deneye katldn bilmiyordu.
br binaya giden yol zerindeki bir kap eiinde yere ylm, bariz bir acyla inleyen bir adama
rastlyorlard. Krk renciden yirmi drd, adamn ackl inlemelerine aldrmadan geip gitti. yi
Yrekli Samaryal meselinden karlabilecek dersler zerine kafa yoran rencilerden durup yardm
edenlerin oran da, teki gruptakilerden farkl deildi.92

92 Bir sosyal psikoloji klasii olan yi Yrekli Samaryal deneyi konusunda, bkz J. M. Darley ve C. D. Batson, From Jerusalem to
Jericho, Journal of Personality and Social Psychology 27 (1973), s. 1008. Bu almaya, 1985te yaymlanan Vital Lies, Simple
Truths adl kitabmda deinmitim

Seminer rencileri iin zaman nemliydi. Vaaza ge kaldklarn dnen on renciden sadece
biri durdu; yeterince zamanlar olduunu dnen dier on kiiden ise alts yardm elini uzatt.
zgecilikte rol oynayan birok etken arasnda kritik nem tayan biri, yardma muhta kiiye

dikkatini verecek kadar zaman ayrmaktan ibarettir; empati duygumuz, birine odaklanarak duygusal
bir dng oluturduumuz oranda glenir. nsanlarn dikkat gsterme yetenekleri, istekleri ve ilgileri
elbette ki farkldr; annesinin drdrna kulak asmayan ask suratl bir yeniyetme, bir dakika sonra kz
arkadayla telefonda konuurken tm dikkatini verebilir. Vaazlarn vermek zere acele eden seminer
rencilerinin inleyen adama dikkat etmekte isteksiz ya da aciz grnmelerinin nedeni de, herhalde
kendi dncelerine gmlp tela iinde komalar, bu yzden yardm etmek bir yana, ona hi
aldrmamalaryd.93

93 Telal rencilerde de olduu gibi, sosyal durumlar, uygun grnen duygusal balant kurma derecesini, hatta balantnn kurulup
kurulmayacan etkiler. rnein, amblans grevlilerin de yaklamakta olduunu grdmzde, yardma koma ihtiyacn pek duymayz.
En kolay balanty bize benzer grnen insanlarla kurduumuz ve farkllklar algladka giderek balantmz zayflad iin de, bir dosta
yardm elini uzatma olaslmz, bir yabancya kyasla daha fazladr.

Dnyann her yer yerinde kalabalk kent sokaklarnda yryen insanlarn baka birini fark etmeye,
selamlamaya ya da yardm eli uzatmaya daha az eilimli olmalarnn nedeni, kentsel trans hali
denilen eydir. Sosyologlar, kalabalk sokaklarda bu ekilde kendi iimize kapanmamzn, en azndan
evremizdeki girdabn ar ykl uyaranlarndan korunma amal olduunu ne srmlerdir. Bu
strateji ister istemez bir dei tokuu gerektirir: Dikkatimizi datacak eylerle birlikte,
evremizdekilerin acil ihtiyalarn da evrim d brakrz. Bir airin dedii gibi, sokan
grltsne serseme dnm ve sarlam bir halde kar koyarz.
Ayrca, toplumsal ayrmlar da gzlerimize bir perde indirir. Yaadmz kentin bir sokanda
dilenen evsiz barksz bir bedbahta hi bakmadan geip gidebilir, birka adm sonra bir siyasal
bildiriye imza toplayan iyi giyimli, giriken bir kadna seve seve kulak ve karlk verebiliriz. (Tabii
ki neye sempati duyduumuza bal olarak, siyasal arya kulak tkayp, evsiz barksz kiiyle de
ilgilenebiliriz.) Ksacas, nceliklerimiz, sosyalleme ve daha bir sr sosyal-psikolojik etken,
dikkatimizi ya da duygularmz dolaysyla da empatimizi ynlendirebilir veya kstlayabilir.
Sadece dikkat gstermek bile duygusal bir balant kurmamz salar. Dikkat gsterilmezse, empati
de olumaz.

Dikkat Gstermenin Gerekli Olduu Zamanlar

imdi de Princeton ilahiyat seminerindeki olaylar, bir gn i knda Times Square metrosuna
doru ilerlerken o kalabalk saatte New Yorkta yaadm bir olayla karlatralm. Her zamanki
gibi, bir sonraki trene yetimek iin acele eden bir insan seli beton merdivenlerden aa akyordu.
Derken rahatsz edici bir ey grdm: Merdivenlerin ortasnda bir yerde hrpani klkl, bar ak
bir adam, gzleri kapal halde serilmi, kprtsz yatyordu.
Kimse bu durumun farknda deildi sanki. Bir an nce evlerine varma tela iindeki insanlar,
adamn stnden atlayarak merdivenlerden iniyorlard.
Bense bu grnt karsnda sarslarak, sorunun ne olduuna bakmak iin durdum. Durduum an,
ok ilgin bir ey oldu. Dier insanlar da durdu.
Neredeyse bir anda, adamn etrafnda kk bir ilgi halkas olutu. Ayn anda kendiliinden,
yardmseverler harekete geti; bir erkek, adama yiyecek bir eyler almak iin sosisiye gitti, bir
kadnsa bir ie su almak iin seirtti. Bir bakas metro devriyesinden bir memur ard, polis
memuru da telsizle yardm istedi.

Birka dakika iinde adam hayata dnd; mutlu bir ekilde bir eyler yiyor, arlan ambulans
bekliyordu. spanyolca dnda bir dil bilmediini, meteliksiz olduunu ve alktan midesi kaznarak
Manhattan sokaklarnda dolap durduunu rendik. Metronun merdivenlerinde alktan baylmt.
Fark yaratan neydi? Birincisi, dikkatti. Grnen o ki sadece bir adamn derdini anlamak iin
durmakla, geip gidenleri kentsel trans halinden ekip karm ve ona dikkat etmelerini salamtm.
Adamn iinde bulunduu zor durumu kavraynca da, yardm etmek zere birlikte harekete gemitik.
ten kp eve dnen biz drst vatandalar, hi kukusuz merdivenlerde yatan bu adam hakknda
dile getirilmeyen varsaymlarn, birok modern kent merkezinde olduu gibi, maalesef New Yorkta
da sokaklarda yaayan yzlerce evsiz barkszn nnden geip gitmenin yaratt stereotiplerin etkisi
altndaydk. Kentliler, birini bylesine muhta halde grmenin tedirginliinden, dikkatlerini baka
yne eviren bir refleksle kurtulmay reniyorlar.
Bence kendi refleksimi deitiren ey de, ruh ve sinir hastalklarna bakan hastanelerin
kapatlmasyla kent sokaklarnn nasl psikiyatri koularna dnt hakknda, yaknlarda New
York Timesda yazdm bir makaleydi. Bu makale iin, evsiz barkszlara yiyecek gtren, barnak
salayan ve aralarndaki alacak kadar yksek oranda akl hastasna efkat gsteren bir sosyal
yardm kurumunun elemanlaryla birlikte, gnlerce bir minibste dolatm. Hemen ardndan da, evsiz
barksz insanlara yeni bir gzle bakmaya baladm.
yi Yrekli Samaryal rneini kullanan baka almalarda, aratrmaclarn bulgularna gre
birine yardm etmek iin duranlar, genellikle dier kiinin zor durumda olduunu grnce kendilerinin
de zntye kapldklarn ve empatili bir efkat duyduklarn belirtmilerdi.94 Kii empati
kuracak kadar durumun farkna vardnda, yardm elini uzatmas olasl artyordu.

94 yi Yrekli Samaryal ve yardm konusunda, bkz rnein, C. Daniel Batson ve bk., Five Studies Testing Two New Egoistic
Alternatives to the Empathy-Altruism Hypothesis, Journal of Personality and Social Psychology 55 (1988), s. 5257.

Yalnzca birinin yardm elini uzattn duymak bile, moral verici scak bir duyguya yol aarak esiz
bir etki yaratabilir. Psikologlar, bir bakasnn iyiliine tank olmann verdii i scakln
betimlemek iin ycelik terimini kullanrlar. Kendiliinden bir cesaret, hogr ya da efkat
edimine tank olan insanlar her defasnda ycelik hissinden sz ediyorlar. ou kii duygulandn,
hatta heyecanlandn fark ediyor.
Ycelik hissi veren davranlar arasnda en sk sz edilenler, yoksullara ya da hastalara yaplan
yardm ya da zor durumdaki insanlara gsterilen ilgidir. Ancak bu iyiliklerin btn bir aileyi evinde
barndrmak kadar zorlayc, ya da Kalktadaki yoksullara yardm eden Rahibe Teresa kadar zgeci
olmas gerekmez. Basit bir dncelilik bile bir para ycelik hissi verebilir. rnein, Japonyada
yaplan bir almada, insanlar rnein, sert grnml bir ete yesinin trende yerini yal birine
verdiini grnce kalplerinin scak duygularla dolduu kandou anlarn anlatmakta hi
zorlanmamlard.95

95 ngilizcede, Asya dillerindeki kandounun anlamn tayan bir szck yoktur. rnein Sanskritede, mudita szcnn anlam, bir
bakasnn yapt ya da grd iyilikten zevk duymaktr. Fakat ngilizce, muditann tam kart olan Schadenfreudeyi (orj. Alm.)
kolayca benimsemitir. Bkz ayrca Tania Singer ve bk., Empathy for Pain Involves the Affective but Not Sensory Components of
Pain, Science, 303 (2004) s. 115762.

Aratrmalar, bu ycelik hissinin bulac olabileceini gstermektedir. Kiinin tank olduu bir
iyilik, kendi iinde de aynsn yapma drtsn uyandrr. Dnyann her yannda efsanelerin, cesaret
gstererek bakalarnn hayatn kurtaran insanlarla dolu olmasnn bir nedeni de bu sosyal yararlar

olabilir. Psikologlarn tahminine gre, bu tr iyiliklerle ilgili bir yk canl bir ekilde
anlatldnda iyilik ediminin kendisine tank olmakla ayn duygusal etkiyi yaratmaktadr. 96 Haz
duygusunun bulac olabilmesi de, alt yoldan getiini gsterir.

96 Bkz Jonathan D. Haidt ve Corey L. M. Keyes, Flourishing: Positive Psychology and the Life Well Lived (Washington, D.C.:
American Psychological Association Press, 2003).

nce Ayar
Brezilyaya olumla yaptm be gnlk bir ziyaret srasnda, tantmz insanlarn gnden gne
daha cana yakn davrandklarn fark etmitik. Etkileyici bir deiimdi bu.
lk balarda, tantmz Brezilyallarn genelde mesafeli ya da ihtiyatl olduklarn seziyorduk.
Fakat nc gne kalmadan, gzle grlr ekilde daha scak bir tavrla karlatk.
Drdnc gn bu tavr her yerde karmza kt. Ziyaretimizin sonunda ise, havaalannda
insanlardan kucaklaarak ayrldk.
Deimi olan Brezilyal insanlar myd? Tabii ki hayr. Eriyip giden ey, yabanc bir kltrde birer
gringo olmann yaratt kendi gerginliimizdi. Savunmaya geerek ihtiyatl davranmamz, ilk
balarda Brezilyallarn ak, dost canls tavrna kar bizi kapatm, belki onlara da mesafeli
durmalar iin iaret gndermiti.
Yolculuun balangcnda zihnimiz kanal frekansnn biraz dndaki bir sinyale ayarlanm bir
radyo gibi karlatmz insanlarn cana yaknln alglayamayacak kadar meguld. Geveyip
kendimizi evremizdeki insanlarn frekansna ayarladka, sanki doru kanal bulmu gibi, zaten var
olan o scakl grmtk. Gergin olduumuzda ya da zihnimiz megulken, birinin gzndeki
prlty, bir glmseme emaresini ya da sesindeki scakl kaydedemeyiz; oysa bunlarn hepsi
dostluk mesajlar gnderen nemli kanallardr.
Bu dinamiin teknik aklamas, dikkatin kendi snrlarna k tutar. Belirli bir anda
grdklerimizin ne kadarn dikkate alabileceimizi tanmlayan bir bilisel bilim terimi olan ileyen
bellek, prefrontal kortekste, yani st yolun kalesinde ikamet eder. Bu devre, bir etkileimin sahne
arkasndaki ilerini ynettiinden, dikkat tahsisinde nemli bir rol oynar. rnein, gelen sinyalleri
kaydedip tepkimizi ona gre ayarlarken bile, ne syleneceini ya da yaplacan belirlemek iin
bellei tarar.
Sinyaller younlatka, ok saydaki talep dikkat kapasitemizi gitgide daha fazla zorlar.
Amigdaladan gelen endie sinyalleri, prefrontal korteksin kilit blgelerini kaplar ve dikkatimizi
ilgilenmekte olduumuz herhangi bir baka eyden elen bir zihinsel meguliyet eklinde kendini
gsterir. Endie, dikkati fazlasyla zorlar; sadece gergin bir gringo olmak bile bu zorlama iin
yeterlidir.
Belli bir trn yeleri arasndaki przsz iletiimi destekleyen doa, beyni daha iyi bir uyum iin
bazen annda ayarlar. rnein, baz balklar kur yaparken, diinin beyni erkein arsnn
frekanslarn daha iyi alglayabilmek iin iitsel devrelerini geici olarak yeniden biimlendirecek
hormonlar salglar.97

97 Balk beyni hakknda, bkz Joseph Sisneros ve bk., Steroid-Dependent Auditory Plasticity Leads to Adaptive Coupling of Sender
and Receiver, Science 305 (2004), s. 4047.

Buna benzer bir ey, annesinin yaklatn fark eden iki aylk bir bebekte de grlebilir: gdsel
olarak sessizleir, solumas biraz yavalar, annesine doru dnerek yzne bakar, gzlerine veya
azna odaklanr ve kulaklarn ondan gelen herhangi bir sese ynlendirir; bu arada aratrmaclarn
kalar atk-ene dk dedikleri bir ifadeye brnr. Bu hareketlerin her biri bebein algsal
yeteneini artrarak annesinin syledii veya yapt eye odaklanmasn salar.98

98 Bebek kendini yorgun ya da zgn hissediyorsa, tam tersini yaparak, algsal sistemlerini kapatacak ekilde hareket eder, bir yandan
da sakinlemek iin kucaklanmay ya da okanmay bekleyerek iki bklm olur. Bkz Colwyn Trevarthen, The Self Born in
Intersubjectivity: The Psychology of Infant Communicating, yay. haz. Ulric Neisser, The Perceived Self: Ecological and
Interpersonal Sources of Self-knowledge iinde (New York: Cambridge University Press, 1993) s. 12173.

Dikkatimiz keskinletike, tekinin i halini daha abuk ve daha incelikli ipularna dayanarak,
stelik daha belirsiz koullar altnda daha iyi sezeriz. Aksine, endie dzeyimiz ne kadar yksekse,
o kadar az empati gsterebiliriz.
Ksacas, ne ekilde olursa olsun kendi iine gmlmek, efkat bir yana, empatiyi ldrr.
Kendimize odaklandmzda, sorunlarmz ve zihnimizi megul eden eyler hzla byrken dnyamz
daralr. Bakalarna odaklandmzdaysa, dnyamz geniler. Kendi sorunlarmz zihnimizin
kenarlarna itilerek daha kk grnr ve balant kurma ya da efkat gsterme kapasitemizi
artrrz.

gdsel efkat
Bir koum takmyla havada asl tutulan bir laboratuar faresi cyaklayp rpnmaktadr. Tehlike
altndaki fareyi gren bir kafes arkada da huzursuz olur ve kurban sa salim yere indirecek bir
manivelaya basarak yardm etmeyi baarr.
Alt makak maymunu, yiyecek almak iin zincirleri ekmeye altrlmtr. Bir noktada, gzler
nndeki yedinci bir maymuna, tekilerin yiyecek iin her zincire aslnda cann actan bir ok
verilir. oka maruz kalan maymunun acsn gren makaklardan drd, kendilerine daha az yiyecek
getiren ama teki maymuna ok vermeyen baka bir zinciri ekmeye balar. tekinin oka uramasn
engellemek iin, dier iki maymundan biri drt gn, biri de on iki gn boyunca a kalma pahasna
zincirlere aslmay brakr.
Neredeyse doduklar andan itibaren, baka bir bebein endie iinde aladn gren ya da
duyan bebekler kendileri de endielenmi gibi alamaya balarlar. Ama kendi alamalarnn bir ses
kaydn dinlediklerinde nadiren alarlar. Yaklak on drdnc aylarndan itibaren, baka birinin
aladn duyan bebekler kendileri de alamakla kalmayp, tekinin skntsn bir ekilde gidermeye
alrlar. Yrmeye yeni balam bebekler bydke, daha az alayp daha ok yardm etmeye
alrlar.
Laboratuar fareleri, maymunlar ve bebekler, dikkatlerini baka birinin skntsna eken,
kendilerinde de benzer skntl duygular tetikleyen ve onlar yardm etmeye ynelten otomatik bir
itkiyi paylarlar. Ayn tepkinin ok farkl trlerde grlmesine yol aan nedir? Yant basit: Doa ie
yarayan her eyi tekrar tekrar kullanmak zere muhafaza eder.
Beynin tasarmnda, kazanan zellikler trler tarafndan paylalr. nsanlar, bata primatlar olmak
zere, dier memelilerde de bulunan deeri kantlanm muazzam sinirsel mimari sistemlerine

sahiptirler. Paylalan skntyla birleen yardm etme itkisi asndan trler arasndaki bu benzerlik,
beyinlerinde birbirine benzer bir dizi temel sinir devresi olduunu gsterir. Memelilerin tam tersine,
kendi yavrularn bile yiyen srngenler, en kk bir empati belirtisi gstermezler.
nsanlar muhta birini grmezlikten de gelebilirler, ancak bu kat kalplilik daha esasl, otomatik bir
itki olan, zor durumdaki birine yardm etme isteini bastrma amal gibidir. Bilimsel gzlemler,
insan beyninde donanm kurulmu olan kukusuz ayna sinir hcrelerini de ieren ve ac eken
birini grdmzde devreye girerek onun duygularn hemen paylamamz salayan bir tepki
sistemine iaret etmektedir. Bakalarnn duygularn ne kadar paylarsak, onlara yardm etme
isteimiz de o kadar artar.
Bu efkat gsterme igdsnn reme baarsna, yani bir canlnn yavrularndan kann
kendileri de reyecek ekilde hayatta kaldna baklarak belirlenen evrimsel uyum asndan baz
yararlar olduu ileri srlebilir. Bir yzyl akn bir sre nce Charles Darwin, efkat gstermenin
ncl olan empatinin, Doann alet antasndaki gl bir sa kalm arac olduunu ne
srmt.99 Empati sosyallemeyi kolaylatrr ve biz insanlar, sosyal hayvanlarn en stnyz.
Yeni dnce tarzna gre sosyalleme yeteneimiz, primatlardan bu yana trmzn birincil sa
kalm stratejisi olmutur.

99 Evrimde ve trler arasnda empati zerine, bkz Charles Darwin, The Descent of Man (1872; Princeton: Princeton University Press,
1998).

Cana yaknln faydas bugn, grece az sayda bebein ocuk sahibi olacak kadar uzun sre
hayatta kald bir dnemi, insanln tarih ncesini andran bir die di-gze gz dnyasnda barnan
primatlarn yaamnda grlebilir. Karayiplerin cra bir adas olan Cayo Santiagoda yaayan, hepsi
de yerlisi olduklar Hindistandan 1950lerde nakledilmi tek bir gruptan treyen 1000 kadar
maymunu ele alalm. Bu al yanakl makaklar, kk gruplar halinde yayorlar. Ergenlik ana
girdiklerinde, diiler grupta kalrken erkekler baka bir grupta kendilerine yer bulmak iin
ayrlyorlar.
Bu gei, ciddi tehlikelere gebe: Gen erkeklerin % 20 kadar, yabanc bir gruba girmeye
altklar srada kan kavgalarda lyor. Bilim insanlar 100 ergen makaktan omurilik sv
rnekleri aldklarnda, en giriken maymunlarn en dk stres hormonu dzeylerine ve daha gl
bir baklk ilevine sahip olduunu grdler. En nemlisi, yeni gruptaki maymunlara yaklama,
onlarla dostluk kurma ya da boy lme yetenekleri mkemmeldi. Daha girgin olan bu gen
maymunlar, sa kalma olasl en yksek olanlard.100

100 S. E. Shelton ve bk., Aggression, Fear and Cortisol in Young Rhesus Monkeys, Psychoneuroendocrinology 22, sus. 2 (1997),
s. S198.

Primatlarla ilgili bir dier veri kayna da, Kenyadaki Kilimanjaro Da yaknlarnda yaayan
Habe maymunlar, yani vahi babunlardr. Bu maymunlarn yavrular byk tehlikelere maruz
kalyor: yi bir ylda yavrularn % 10 kadar lyor; kt zamanlarda ise lm oran % 35e kadar
kabiliyor. Ancak biyologlar ana babunlar gzlemlediklerinde, en dost canls olanlarn dier dii
babunlar tmar etmeye ya da onlarla sosyallemeye en ok zaman ayranlarn sa kalma olasl en
yksek yavrulara sahip olduunu grdler.
Biyologlar, bir annenin cana yaknlnn iki nedenden dolay yavrularnn hayatta kalmasna katkda
bulunabileceini belirtiyorlar. Birinci neden, bu maymunlarn yavrularn tacizden korumak, ya da
daha iyi yiyecek ve barnak bulmak iin birbirine yardm edebilen, kaynam bir grubun yeleri
olmalardr. kincisi, anneler birbirlerini ne kadar ok tmar ederlerse, rahat ve salkl olma

eilimlerinin o kadar artmasdr. Girgin babunlar daha iyi annelik yaparlar.101

101 Girgin babunlar hakknda, bkz J. B. Silk ve bk., Social Bonds of Female Baboons Enhance Infant Survival, Science 302 (2003),
s. 123134.

Bakalarna yaknlamamz salayan doal ekim gcnn kkeni, insan beynini biimlendiren
ktlk koullarna uzanyor olabilir. Grup yeliinin zor zamanlarda sa kalma olasln nasl
artrabileceini ve kt kaynaklar iin bir grupla rekabet eden yalnz bir birey olmann nasl lmcl
bir dezavantaj olabileceini kolaylkla tahmin edebiliriz.
Sa kalm deeri bu kadar gl olan bir zellik, zamanla beynin devrelerini biimlendirebilir,
nk genlerin gelecek kuaklara aktarlmasnda en etkili olduu kantlanan herhangi bir zellik,
genetik havuzda gitgide baskn hale gelir.
Girginlik tarih ncesinde insanlara kazanl bir strateji sunmusa, sosyal yaamn ileyiine arac
olan beyin sistemleri de aynsn yapmtr.102 Temel balant unsuru olan empati eilimimizin bu
kadar gl olmasna amamalyz.

102 nsanlarda bunca byk ve zeki bir beynin gelimesini neyin saladna ilikin daha nceki dnceler, aletleri tutma ve yapma
yeteneimiz zerinde durmutur. Son onyllarda ise sosyallemi bir yaamn sa kalm ve ebeveynlik ana kadar hayatta kalacak
ocuklar yetitirme asndan yararll, daha fazla taraftar ekmektedir.

Yeryzndeki Bir Melek

Kafa kafaya bir arpma sonucu, kadnn arabas kt gibi burumutu. Sa bacanda iki krk
kemikle enkazn iinde skp kalm, ok geirmi, ac ve aresizlik iinde ylece yatyordu.
Derken, kaza mahallinden geen adn hi renemeyecei bir adam yannda diz kp zerine
eilmiti. Acil yardm ekibi kadn arabadan karmaya alrken, adam elini tutup onu teskin etmeye
almt. Kadnn tm ac ve kaygsna karn, sakinlemesine yardmc olmutu.
Kadnn daha sonraki kendi ifadesiyle, O benim yeryzndeki meleimdi.103

103 Stephen Hill, Storyteller, Recovering from Head-on Crash, Cites Miracle of Mothers Day, Daily Hampshire Gazette, 11
Mays 2005, s. B1.

O melei kazazedeyi teskin etmek zere yannda diz kmeye iten hisleri hibir zaman tam olarak
bilemeyeceiz. Ancak bu tr bir efkatin, empati denen o ilk hayati admdan baladn biliyoruz.
Empati, duygularn bir lde paylalmasn gerektirir; baka birinin i dnyasn gerekten
anlamann n kouludur bu.104 Ayna sinir hcreleri, bir sinirbilimcinin syledii gibi, size
empatinin zenginliini veren, birinin ektii acy grmenin sizin de cannz actmasn salayan
temel mekanizmadr.105

104 Empatinin duygularn paylalmasn gerektirdii gr, psikolojide uzun bir gemie sahiptir. lk kuramclardan biri olan William
McDougall, 1908de, sempati srasnda ilk kiinin fiziksel halinin ikinci kiide uyandrldn ne srmt. 80 yl sonra Leslie Brothers,
bir bakasnn duygusunu anlayabilmek iin ayn duyguyu bir lde hissetmemiz gerektiine iaret etti. 1992de ise Robert Levenson ve
Anna Reuf, duygusal bir tartma yaayan elerde bir nabz uyumas olduunu bildirirken, bu fizyolojik benzerliin empatinin bir temeli
olabileceini ima ettiler.

105 Bu sinirbilimci Hollandadaki Groningen niversitesinden Christian Keyserstir ve szlerinden alnt Greg Millern, New Neurons
Strive to Fit In adl makalesinde yaplmtr, Science 311 (2005), s. 93840.

Oyunculuk eitimi iin nl Metodu gelitiren Rusyal Konstantin Stanislavski, roln yaayan

bir aktrn, imdiki zamanda gl bir hissi artrmak iin gemiteki duygusal anlarn
canlandrabileceini grmt. Ancak Stanislavskinin retisine gre, bu anlarn ille de kendi
deneyimlerimizle snrl kalmas gerekmiyordu. Bir aktr biraz empatiyle bakalarnn duygularndan
da yararlanabilirdi. Bu efsanevi oyunculuk eitmeninin tledii gibi, Bakalarn inceleyerek
onlara duygusal olarak mmkn mertebe yaklamamz gerekir, ta ki onlara duyduumuz sempati kendi
hislerimiz haline gelinceye kadar.106

106 Constantin Stanislavskiden yaplan alntnn kayna: Jonathan Cott, On a Sea of Memory (New York: Random House, 2005), s.
138.

Stanislavskinin d ileri grlyd. Gerekten de, beyin grntleme almalar, Naslsn?

sorusunu yantlarken, genelde O nasl? diye sorduumuz srada hareketlenen sinir devrelerini
etkinletirdiimizi ortaya karmaktadr. Beyin, kendimizin ve bir bakasnn hislerini
duyumsadmz srada neredeyse ayn davran sergiler.107

107 Kendimizin ve bakalarnn hisleriyle ilgili sinir ebekesine u makalede deinilmitir: Kevin Ochsner ve bk., Reflecting upon
Feelings: An fMRI Study of Neural Systems Supporting the Attribution of Emotion to Self and Other, Journal of Cognitive
Neuroscience 16 (2004), s. 174672.

nsanlardan birinin yzndeki mutluluk, korku ya da tiksinti ifadesini taklit etmeleri istendiinde, bu
taklit, sz konusu kiiyi sadece gzlemledikleri (veya ayn duyguyu kendiliinden yaadklar) srada
harekete geen ayn devreleri etkinletirir. Stanislavskinin de anlad gibi, empati bilinli
olduunda bu devreler daha da canlanrlar.108 Baka birinin iinden geen bir duyguyu fark ettiimiz
zaman, tam anlamyla birlikte olduumuzu hissederiz. abamz arttka ya da ifade edilen duygular
younlatka, onlar kendi iimizde daha gl duyumsarz.

108 Bir duyguyu gzlemleme ya da taklit etme srasnda etkin olan ebeke konusunda, bkz Laurie Carr ve bk., Neural Mechanisms of
Empathy in Humans: A Relay from Neural Systems for Imitation to Limbic Areas, Proceedings of the National Academy of
Sciences 100, no. 9 (2003), s. 5497502. Etkinleen alanlar: premotor korteks, alt frontal korteks ve n insula, sa amigdala (salt gzlem
srasndakine kyasla taklit srasndaki etkinlik dzeyleri anlaml bir art gstermitir).

Almanca bir szck olan ve ngilizceye yeni tretilmi empati szc olarak ilk kez 1909da
aktarlan Einfhlungun daha kelimesi kelimesine evirisinin iinde hissetmek olmas
aydnlatcdr; teki kiinin hislerinin isel bir taklidini ima eder.109 Empati szcn ngilizceye
ithal eden Theodore Lippsin deyiiyle, p stndeki bir sirk cambazn izlerken, kendimi onun
iinde hissederim. teki kiinin duygularn sanki kendi bedenimizin iinde yayormu gibi oluruz.
Aslnda yaarz da: Sinirbilimcilere gre, kiinin ayna sinir hcresi sistemleri ne kadar etkinse,
empatisi de o kadar gldr.

109 Einfhlung iin, bkz Theodore Liss alnts, Vittorio Gallese, The Shared Manifold Hypothesis: From Mirror Neurons to
Empathy iinde, Journal of Consciousness Studies 8, no. 57 (2001), s. 3350.

Gnmz psikolojisinde, empati szc ayr anlamda kullanlmaktadr: teki kiinin

hislerini bilmek; o kiinin hissettii eyi hissetmek; ve tekinin skntsna efkatle karlk vermek.
Bu empati eidi 1-2-3 eklinde bir ardkl betimler: Seni fark ediyorum, duygunu
paylayorum ve bu yzden sana yardm etmek iin harekete geiyorum.
Stephanie Preston ve Frans de Waaln kiileraras alglamayla eylemi birbirine balayan nemli
bir kuramda gzlemledikleri gibi, bunlarn de baka birine uyum salarken beynimizin nasl
iledii hakknda sinirbilimin rendikleriyle gayet iyi uyumaktadr.110 Bu iki bilim insan, sz

konusu sav ileri srmeye en uygun kiilerdir. Preston, insanlarn empati duygusunu incelerken sosyal
sinirbilim yntemlerini kullanarak nclk yapm; Yerkes Primat Merkezinde Yaayan Balantlar
direktr olan de Waal ise, krk yl boyunca sistematik primat gzlemlerinden insan davran
konusunda dersler karmtr.

110 Empati ve beyin konusunda, bkz Stephanie D. Preston ve Frans B. M. de Waal, Empathy: Its Ultimate and Proximate Bases,
Behavioral and Brain Sciences 25 (2002), s. 120.

Prestonla de Waal, bir empati annda hem duygularmzn hem de dncelerimizin teki kiiyle
ayn dorultuda ilerlemeye hazrlandn savunuyorlar. Korkuya kaplan birinin ln
duyduumuzda, kendiliinden onu korkutann ne olabileceini dnrz. Bilisel bir adan, zihinsel
bir temsili, yani tekinin durumuyla ilgili bir imgeler, armlar, dnceler kmesini paylarz.
Empatiden eyleme doru hareket, ayna sinir hcrelerinden geer; empati grnrde duygu
bulamasndan kaynaklanr ve dolaysyla da onun sinirsel mekanizmalarn paylar. Temel empati
duygusu, uzmanlam bir beyin alanna dayal olmaktan ziyade, neyle empati kurduumuza bal
olarak pek ok alan ierir. teki kiinin deneyimini paylamak iin kendimizi onun yerine koyarz.
Prestonn bulgularna gre, kii hayatndaki en mutlu anlardan birini aklna getirdiinde, sonra da
en yakn arkadalarndan birinin yaad benzer bir an hayal ettiinde, beyni bu iki zihinsel ilem
iin neredeyse ayn devreleri etkinletirir.111 Dier bir deyile, baka birinin yaad deneyimleri
anlamak empati gstermek iin, kendi deneyimimiz srasnda da faal olan ayn beyin donanmn
kullanrz.112

111 Gelgelelim, bu benzerlik her zaman empatinin gstergesi deildir. lm aletlerimizin halihazrdaki znrl, iki farkl sinirsel
kaynaktan gelen mutluluu benzer gstermi olabilir.

112 Empatide devreye giren beyin ebekesi konusunda, bkz Stephanie D. Preston ve bk., Functional Neuroanatomy of Emotional
Imagery: PET of Personal and Hypothetical Experiences, Journal of Cognitive Neuroscience: April Supplement, 126.

Her trl iletiim, gnderici iin nemli olann alc iin de nemli olmasn gerektirir. Dnceler
gibi hisleri de paylaan iki beyin, gndemdeki meseleyi daha anlaml bir ekilde aklamak iin
zaman ve szck israfna gerek kalmadan, her ikisinin de annda ayn sayfay okumasn salayan bir
stenografi kullanr.113

113 Teknik balamda, bu sinirsel stenografi bilgiyi hem ilemek, hem de saklamak iin gereken alanda hesaplama asndan verimlidir.
Preston ve de Waal, Empathy.

Yanstma, birisini alglama eklimiz otomatik olarak kendi beynimizde onun yapmakta veya ifade
etmekte olduu ey hakknda bir imge ya da sezgiyi harekete geirdii zaman gerekleir.114 Onun
zihnindeki ey, bizim zihnimizi megul eder. teki kiinin iinden geenleri bu isel mesajlara
dayanarak sezeriz. Sonuta, bir glmseme ya da gz krpma, dik bir bak ya da ka atma, tekinin
aklndan geenler hakknda bir ipucu olmaktan baka ne anlam ifade eder ki?

114 Sezgi konusunda, bkz Antonio Damasio, The Feeling of What Happens (New York: Harcourt, 2000).
Kadim Bir Tartma
Gnmzde ou kii, 17. yzyl felsefecisi Thomas Hobbesu u iddiasyla hatrlar: Gl bir
devlet olmadan, doal halimizdeki yaam, irkin, kaba ve ksadr, herkesin herkese kar bir

savadr. Bu kat ve kukucu grne karn, Hobbesun yumuak bir yan da vard.
Bir gn Londra sokaklarnda yrrken, dilenmekte olan yal, hastalkl bir adam grnce
duygulanan Hobbes, ona hemen cmert bir sadaka vermiti.
Muhta olanlara yardm etmekle ilgili herhangi bir dini hkm ya da felsefi ilke olmasayd, ayn
eyi yapp yapmayacan soran bir dostunu, yine de yardm ederdim, diye yantlamt. Aklamas
yleydi: Adamn iler acs halini grnce kendisi de ac duyduundan, sadaka vermek dilencinin
strabn ksmen giderecei gibi, beni de rahatlatr.115

115 Hobbes iin, bkz J. Aubrey, Brief Lives, Chiefly of Contemporaries, set down by John Aubrey, Between the years 1669 and
1696, yay. haz., A. Clark (London: Clarendon Press, 1898), cilt 1.

Bu yk, bakalarnn strabn dindirmekte bir miktar kendi karmz da olduunu ima ediyor.
Modern ekonomi kuramnn bir ekol, Hobbesun izinden giderek, insanlarn bata bulunmalarnn
bir nedeninin, bundan yararlananlarn ferahlayn dnmekten ya da sempatiye dayal kendi
zntlerini hafifletmekten aldklar zevk olduunu ne srmektedir.
Bu kuramn daha sonraki versiyonlar zgecilik edimlerini z-karcln gizli biimlerine
indirgemeye almtr.116 Bir versiyona gre, efkatin altnda, ykmllkleri devirerek ya da
kendisini tayan yakn akrabalar kollayarak gelecek kuaklara aktarlma ansn azamiye karmaya
alan bir bencil gen yatar.117 Bu tr aklamalar zel durumlarda yeterli olabilir.

116 Herkes kendi bacandan aslrn daha yumuak bir versiyonu, braknz yapsnlar tarz bir ekonomik sistemde servetin
yaratlmasn savunmu olan 18. yzyl ngiliz filozofu Adam Smith tarafndan ne srlmtr. Smith, bireysel z-karn adil piyasalar
reteceine gvenmemizi istemitir; serbest piyasa sisteminin altnda yatan ekonomik varsaymlardan biridir bu. Hobbes da, Smith de,
gnmzde insan davranlarnn itici gcn zmlemeye ynelik giriimlerde, zellikle de salt z-kar destekleyenler tarafndan sklkla
anlmlardr; Hobbes acmasz szleriyle, Smith ise aklclyla.

117 Stephanie D. Preston ve Frans de Waal, The Communication of Emotions and the Possibility of Empathy in Animals, yay. haz.
S. Post ve bk., Altruism and Altruistic Love: Science, Philosophy, and Religion in Dialogue iinde (New York: Oxford University
Press, 2002), bencil/zgeci ayrmnn, pek ok davran teknik bakmdan bencil olarak yorumlayabilecek evrimsel bir bak asndan
konuyla ilgisiz olduunu savunuyorlar.

Bir baka bak as ise daha yakn ve evrensel bir aklama sunmaktadr: Hobbesdan uzun
zaman nce, M nc yzylda inli bilge Menyusun (Meng Ke) yazd gibi, Her insan
bakalarnn strabn grmeye katlanamayan bir zihne sahiptir.118

118 Menyus alntsnn kayna: Frans de Waal, The Ape and the Sushi Master: Cultural Reflections by a Primatologist (New
York: Basic Books-Perseus, 2001), s. 256. Menyusun nermesine gre, bir ocuun kuyuya dmek zere olduunu gren kiide
yardm etme itkisi uyanr.

Yzyllar ncesine dayanan bu tartmaya eksik verileri ekleyen sinirbilim, artk Menyusun
grn desteklemektedir. Zor durumda olan birini grdmzde, beynimizde benzeri devreler
yanklanr ve efkatin balangc haline gelen bir tr empatik rezonans donanm kurulmu olur. Bir
bebein alamas, annesiyle babasnn beyinlerinde byk oranda ayn ekilde yanklanr, bu da
otomatik olarak onlar bebeklerinin skntsn giderecek bir eyler yapmak zere harekete geirir.
Beynimiz daha en bandan iyilie ayarlanmtr. Otomatik olarak dehet iinde baran bir ocuun
yardmna koarz; otomatik olarak glmseyen bir bebei kucaklamak isteriz. Bu tr duygusal itkiler
ok gldr: imizde nceden tasarlanmam, ani tepkilere yol aarlar. Empatiden eyleme doru
bu akn bylesine hzl ve otomatik olarak gereklemesi, tam da bu ardkla adanm devrelerin
varln iaret eder. Sknt hissi, yardm etme itkisini uyandrr.
Ac bir lk duymamz, beynimizin bu tr acy tanyan blmleriyle birlikte premotor korteksi de

etkinletirir; harekete gemeye hazrlandmz gsteren bir iarettir bu. Benzer ekilde, kederli bir
sesle mutsuz bir yk anlatan birini dinlememiz, hareketleri yneten motor korteksle birlikte
amigdalay ve hznle ilgili devreleri de etkinletirir.119 Daha sonra bu paylalan hal, tepkimizi
hazrladmz yer olan beynin motor alanna gerekli eylem iin iaret gnderir. lk algmz bizi
eyleme hazrlar: Grmek, yapmaya hazr hale getirir.120

119 Jean Decety ve Thierry Chaminade, Neural Correlates of Feeling Sympathy, Neuropsychologia 41 (2003), s. 12738.
120 Ap Dijksterhuis ve John A. Bargh, The Perception-Behavior Expressway: Automatic Effects of Social Perception on Social
Behavior, Advances in Experimental Social Psychology 33 (2001), s. 140.

Alglama ve eylemle ilgili sinir alar, beynin dilinde ortak bir kodlamay paylarlar. Bu
paylalan kodlama, algladmz herhangi bir eyin neredeyse annda uygun tepkiye yol amasn
salar. Duygusal bir ifadeyi grmek, bir ses tonunu duymak, ya da dikkatimizi belli bir konuya
ynlendirmi olmak, annda o mesajn iaret ettii sinir hcrelerini ateler.
Bu ortak kodlama, bilim insanlarnn hl byk sayg duyduklar bilimsel bir tezi 1872 gibi erken
bir tarihte yazan Darwin tarafndan ngrlmtr.121 Darwin empatiden bir sa kalm etkeni olarak
bahsetmi olsa da, onun evrim kuramlarnn halk arasnda yanl okunmas, (Tennyssonun gszlerin
amanszca elenmesinden sz ederken kulland ifadeyle) dileri ve penesi kanl doann
vurgulanmasna yol amtr; agzll hakl gstermek iin evrim dncesini arptan sosyal
Darwinciler tarafndan desteklenmi bir fikirdir bu.

121 Charles Darwin, The Expression of the Emotions in Man and Animals, Paul Ekmann yorumuyla (1872; New York: Oxford
University Press, 1998).

Darwin, her duyguyu belirli bir ekilde davranmaya ynelten bir eilim olarak grmtr: Korku,
donup kalmaya ya da kamaya; fke, savamaya; nee, kucaklamaya, vb. Beyin grntleme
almalar artk onun sinirsel dzeyde hakl olduunu gstermektedir. Herhangi bir duyguyu
hissetmek, o konuda harekete geme arzusunu uyandrr.
Alt yol, his-eylem balantsn kiileraras hale getirir. rnein, yalnzca beden hareketleri veya
duruuyla da olsa korkusunu ifade eden birini grdmzde, kendi beynimiz korkuyla ilgili devreleri
etkinletirir. Bu ani bulamayla birlikte, korkulu eylemlere hazrlanan beyin alanlar da hareketlenir.
fke, nee, znt, vb. her duyguda ayn ey olur. Demek ki, duygu bulamas yalnzca hisleri
yaymakla kalmayp, beyni otomatik olarak uygun eyleme de hazrlamaktadr.
Doann yazsz kuralna gre, bir biyolojik sistem asgari miktarda enerji kullanmaldr. Burada
beyin o verimlilii, bir eylemi hem alglarken hem icra ederken ayn sinir hcrelerini ateleyerek
salar. Bu tasarruf beyinler arasnda da tekrarlanr. Birinin skntda olduu zel durumda, alglamaeylem balants onun yardmna komay beynin doal eilimi haline getirir. Birlikte olduumuzu
hissetmek, bizi teki iin harekete gemeye yneltir.
Geri baz veriler, insanlarn ou durumda bir yabancdan ziyade sevdiklerine yardm etmeye
eilimli olduunu gstermektedir. Yine de, zor durumdaki bir yabancyla salanan duygusal uyum,
sevdiklerimize yapacamz gibi ona da yardm etmek zere bizi harekete geirir. rnein bir
aratrmada, insanlar yuvasndan olmu bir kszn strab karsnda ne kadar hznlenirlerse, para
balama, hatta kendilerini ondan sosyal bakmdan ok uzak hissetseler bile geici bir barnak
sunma eilimlerinin o kadar artt grlmtr.
Kendimize benzer kiilere yardm etme tercihimiz, strap iinde ya da zor durumda olan biriyle yz
yzeyken silinip gider. Dorudan bir karlamada kurulan beyinden beyne balant, tekinin

strabn kendimizinki gibi hissedip, hemen yardma hazrlanmamza yol aar.122 Istrapla bu ekilde
dorudan yzleme, temaslarn modern yaamn yapay mesafelerinde deil de, hep birka metre
ierisinde kurulduu uzun bir dnem boyunca, insan ilikilerinde geerli olan kurald.

122 Benzerlik konusunda, bkz, rnein, Dennis Krebs, Empathy and Altruism: An Examination of the Concept and a Review of the
Literature, Psychological Bulletin 73 (1970), s. 258302; C. D. Batson, The Altruism Question: Toward a Scientific Answer
(Mahwah, N.J.: Erlbaum, 1991). Sosyal psikoloji alanndaki allageldik deneysel paradigmalar, insani ihtiyalar empati-eylem patikalarn
kullanacak kadar acil bir ekilde ne karmayabilirler. Kiiye hayrsever bir bata bulunup bulunmayacan soran bir anket, hem bilisel
hem de duygusal sistemlere hitap eder. Oysa Menyusun testinin kuyuya dmek zere olan bir bebei grmek bir muadili, farkl bir
sinir ebekesini kullanacandan, herhalde farkl sonulara yol aacaktr.

nsan beyni bakasnn skntsn hissetmemizi ve yardm iin eyleme hazrlanmamz salayacak
bir sistem ierdiine gre, neden hep yle yapmadmz sorusuna dnelim. Sosyal psikoloji alannda
yaplan saysz deneyde saylp dklm bir sr olas yant vardr bunun. Ama en basit yant,
modern yaamn buna kar koymas olabilir: Genelde, muhta kiilerle belli bir mesafeden
ilgileniriz. Bu mesafe, dorudan bulaan duygularn yaknlndan ok, bilisel empati
duyduumuzu gsterir. Veya daha da kts, sadece sempati duyarz, yani muhta kii iin zlr ama
skntlarn hi hissetmeyiz.123 Bu daha uzak iliki de doamzda var olan yardm etme itkisini
zayflatr.

123 Preston ve de Waal, Communication of Emotionsda, bir bakasnn zntsyle ilgilenirken duygusal bir eim olutuunu ne
sryorlar. Duygularn bulamas, gzlemcide de zntl kiide olduu kadar youn bir hale yol aarak, ben ile teki arasndaki snr
yumuatr. Empatide, gzlemci daha zayf olsa da benzer bir duygusal hale brnr, ama net bir ben-teki snrn muhafaza eder.
Bilisel empatide, gzlemci araya belli bir mesafe koyup zntl kiinin durumunu dnerek onun halini paylar. Sempati ise, tekinin
halini neredeyse hi paylamadan, zntsn sezmektir. Yardm etme olasl, duygusal paylamn gcyle orantl olarak artar.

Preston ile DeWaalin belirttikleri gibi, Bugnn e-postayla haberleen, evle i arasnda mekik
dokuyan, sk sk tanan ve evde yalnzca yatak odasn kullanan topluluklarnda, bakalarnn
duygusal halini otomatik ve doru olarak alglamak gitgide gleiyor, oysa bu alglama olmadan
empati gsterilemez. Modern dnemin sosyal ve sanal uzaklklar, insan yaamnda artk normal
bulduumuz bir anomali yaratt. Bu ayrlk, yokluunda zgecilik duygusunun da kaybolduu empatiyi
bastryor.
nsanolunun arada bir grlen kt yanlarna karn doas gerei efkatli ve empatili olduu eski
bir savdr, ama tarih boyunca sel gibi akan kt haberlerle elien bu iddiay destekleyecek pek az
salam bilimsel alma yaplmtr. Yine de, u dnce deneyini bir yapn. Gnmz dnyasnda
insanlarn tecavz ya da cinayetten basit kabalk ve yalancla kadar uzanan antisosyal bir davranta
bulunmak iin sahip olabilecekleri frsatlarn saysn tasavvur edin. Bu sayy bir kesirin paydas
olarak kabul edin. Sonra da bugn gerekten meydana gelen bu tr antisosyal eylemlerin saysn
kesirin pay olarak dnn.
Yln herhangi bir gnnde potansiyel ktlklerin gerekletirilen ktlklere oran, sfra yakn
olacaktr. Ama pay hanesine herhangi bir gnde yaplan iyiliklerin saysn koyarsanz, iyinin ktye
orannn daima art olduunu greceksiniz.
Harvarddan Jerome Kagan, bu zihinsel altrmay insan doas hakknda basit bir saptama yapmak
iin neriyor: yiliklerin toplam, ktlklerin toplamna ar basar. nsanlar fke, kskanlk,
bencillik ve haset duygularna, ayrca kaba, saldrgan, ya da iddet ierikli davranlara izin veren bir
biyolojik eilimi miras almalarna karn, zellikle muhta olanlara kar iyilik, ibirlii, sevgi ve
efkat konusunda daha da gl bir biyolojik eilimin varisidirler, diyor Kagan. Bu doutan gelen
ahlak anlay, diye ekliyor, trmzn biyolojik bir zelliidir.124

124 yilik konusunda, bkz Jerome Kagan, yay. haz. Anne Harrington ve Arthur Zajonc, The Dalai Lama at MIT iinde (Cambridge,
Mass.: Harvard University Press, 2006).

Sinirsel donanmmzn empatiyi efkatin hizmetine komaya yatkn olduunun kefiyle birlikte,
sinirbilim felsefeye zgecilik itkisinin evrenselliini aklayacak bir mekanizma sunuyor. Bylece
felsefeciler, zveri edimlerini bahaneler ne srerek aklamaya almak yerine, zalimce
davranlarn grlmedii saysz durumun ikilemi zerinde kafa yorabilirler belki.125

125 Bu durumlar badatrmann bir yolunu sunan felsefi bir yaklam: Owen Flanagan, Ethical Expressions: Why Moralists Scowl,
Frown, and Smile, Jonathan Hodge ve Gregory Radick, The Cambridge Companion to Darwin iinde (New York: Cambridge
University Press, 2003).

5 - Bir pcn Nroanatomisi

Bir ift, ilikilerinde efsanevi bir dnm noktas olan ilk pme nn bugnm gibi anmsyordu.
Yllardr arkada olan bu ift, bir leden sonra ay vaktinde bulumulard. Sohbetleri srasnda,
ikisi de doru ei bulmann zorluundan sz etmilerdi. Bu sohbet an, gzlerinin birbirine kilitlendii
ve bir-iki saniye dnceli bir ifadeyle birbirlerine baktklar anlaml bir duraklamayla kesilmiti.
Daha sonra, darda vedalarken, yine gz gze gelmilerdi. Durup dururken, ikisi de sanki
gizemli bir kuvvetin dudaklarn birletirdiini hissetmiti.
kisi de pmeye nayak olduunu dnmese de, yllar sonra bile bu romantik davrana
itilmiesine bir duyguya kapldklarn ak seik anmsyorlard.
O uzun bakmalar belki de pmeleri iin gerekli bir sinirsel girizgh olmutu. Sinirbilim artk,
gzlerin gnllere alan pencere olduu ynndeki iirsel fikre yakn bir ey sylyor bize. Daha
somut olarak, gzler empati ve duygusal uyum asndan kilit bir beyin yapsna, prefrontal korteksin
orbitofrontal (OFC) alanna dorudan bal olan sinirsel uzantlar iermektedir.
Gzlerin kilitlenmesi bizi bir dng iinde birletirir. Romantik bir n sinirbilimsel yanna
indirgersek, iki kii gz gze geldiklerinde, gz temas gibi iaretlere zellikle duyarl olan
orbitofrontal alanlar arasnda bir balant kurmu olurlar. Bu sosyal balant yollar baka birinin
ruh halini tanmakta hayati bir rol oynar.
Tanmaz varlklarda olduu gibi, beynin topografyasnda da konum ok nemlidir. Gz orbitlerinin
(orbito- buradan gelir) tam arkasnda ve zerinde bulunan OFC, stratejik bir konum igal eder:
Duygusal merkezlerin en st blmyle, dnen beynin en alt blmnn birletii yerdedir. Beyin
bir yumruk gibi olsayd, krk korteks aa yukar parmaklarn bulunduu yerde, korteksalt
merkezler avucun alt kesiminde, OFC de bu ikisinin bititii yerde olurdu.
OFC, beynin nemli blgesi arasnda dorudan, sinir hcresinden sinir hcresine bir balant
kurar: Korteks, (ya da dnen beyin), amigdala (birok duygusal tepkinin tetiklendii yer) ve
beyin sap (otomatik tepkinin yaratld srngen blgeler). Bu sk iliki, dnce, duygu ve
eylemin anlk egdmn kolaylatran hzl ve gl bir balantnn varln ima eder. Bu sinirsel
otoyol duygusal merkezlerden, bedenden ve duyulardan gelen girdilerle, o verileri anlamlandran alt

yol eritlerini birletirerek, eylemlerimize yol gsteren bilinli planlarmz yaratr.126

126 OFC nihai sinirsel birletirici yaknsama blgesi olarak nitelendirilmitir. OFCyle salam balantlar olan kilit beyin alanlar
arasnda, dikkati denetleyen dorsolateral prefrontal korteks; alglamayla ilgili duyusal korteks; beden iindeki duyumlarla ilgili bedenduyusal
(somatosensori) korteks ve beyin sap; beynin tm bedendeki hormonlar dzenleyen nroendokrin sistemi olan hipotalamus; nabz ve
sindirim gibi bedensel ilevleri denetleyen otonom sinir sistemi; bellekle ilgili orta temporal lob, soyut dnceyle ilgili arm korteksi ve
beyindeki uyarm dzeylerini dzenleyen ams oluumlar gibi beyin sap merkezleri yer alr. Bkz, rnein, Allan Schore, Affect
Regulation and the Origin of the Self: The Neurobiology of Emotional Development (Hillsdale, N.J.: Erlbaum, 1994); Simon BaronCohen, Mindblindness: An Essay on Autism and Theory of Mind (Cambridge, Mass.: MIT Press, 1995); Antonio Damasio,
Descartes Error: Emotion, Reason and the Human Brain (New York: Grosset/Putnam, 1994) Descartesn Yanlgs: Duygu,
Akl ve nsan Beyni, 3 bsk. (stanbul: Varlk Yaynlar, 2006).

Beynin en stndeki korteks alanlaryla, daha aadaki korteks alt alanlarn bu ekilde birbirine
balanmas, OFCyi st ve alt yolun ok nemli bir buluma noktas, sosyal evremizi
anlamlandrmaya yarayan bir merkez haline getirir. sel ve dsal deneyimlerimizi bir araya getiren
OFC, anlk bir sosyal hesaplama yapar; bu da bize birlikte olduumuz kii hakknda ne hissettiimizi,
onun bizim hakkmzda ne hissettiini ve verdii tepkiye gre bundan sonraki hareketimizin ne olmas
gerektiini syler.
ncelik, ahenk ve przsz etkileimler byk lde bu sinir devrelerine baldr.127 rnein,
OFCnin ierdii, bakasnn duygularn yz ifadesinden veya ses tonundan okumaya ve bu sosyal
mesajlarla isel deneyimimiz arasnda balant kurmaya ayarlanm sinir hcreleri sayesinde, iki kii
birbirlerinden holandklarn hissederler.128

127 Orbitofrontal blge (Brodmann alanlar 11, 12, 14 ve 47) sosyal davranlarn geni bir yelpazesini dzenler. Amigdala, n singulat
korteks ve bedenduyusal alanlarla zengin balantlar vardr. Bir dier balantl korteks alan da, bir nesnenin ne olduunu, ya da eyalarn
anlamn belirlemekte kritik nem tayan temporal lobdur (akak lobu). Bu alanlarn tm przsz sosyal etkileimleri koordine etmekte
bir rol oynarlar. Orbitofrontal lobun duygusal merkezler boyunca ilerleyen ve duygusal tepkileri dzenlemesini salayan yaygn bir uzantlar
a vardr. Grnen o ki sosyal bir etkileim srasnda bu alarn birincil ilevlerinden biri, duygusal tepkileri kstlamak, vereceimiz
karlklar sosyal bakmdan iyi ayarlamak iin onlar girdilerle egdml hale getirmektir. Bkz, rnein, Schore, Affect Regulation. Bkz
ayrca Jennifer S. Beer ve bk., The Regulatory Function of Self-conscious Emotion: Insights from Patients with Orbito-frontal
Damage, Journal of Personality and Social Psychology 85 (2003), s. 594604; Jennifer S. Beer, Orbitofrontal Cortex and Social
Behavior: Integrating Self-monitoring and Emotion-Cognition Interactions, Journal of Cognitive Neuroscience (2006), 18, s. 87180.

128 OFC otonom sisteme dorudan balanarak onu bedensel uyarm ve geveme iin bir kontrol merkezi haline getirir. Otonom
uzantlar olan dier korteks alanlar arasnda, n singulat korteks ve orta prefrontal korteks de vardr.

Bu devreler, bir eyin ya da bir kiinin duygusal bakmdan bizim iin ne ifade ettiinin izini
srerler. rnein, yeni domu bebeklerin anneleri, kendilerine ait ya da tanmadklar bebeklerin
resimlerine baktklar srada, fMRI okumalar orbitofrontal kortekslerinin sadece kendi bebeklerinin
resimlerine tepki olarak aydnlandn ortaya karmtr. OFC etkinlii ne kadar fazlaysa, annelerin
hissettii sevgi ve scaklk da o kadar gldr.129

129 Anne sevgisinin kendini gsterdii anlarda, OFCnin esasnda beynin dier alanlarn kaplayan bir scak dnceler selini tetikledii
tahmin ediliyor. Bkz Jack B. Nitschke ve bk., Orbitofrontal Cortex Tracks Positive Mood in Mothers Viewing Pictures of Their
Newborn Infants, NeuroImage 21 (2004), s. 58392.

Teknik balamda, OFC devreleri sosyal dnyamza bir haz deeri atfederek, birisinden
holandmz, birilerinden nefret ettiimizi, bir bakasna hayran olduumuzu bize bildirir. Ve
bylece bir pmeye doru giden yolda temel nitelikteki sorular yantlar.
OFC ayrca, bir kiinin kokusunu nasl bulduumuz gibi sosyal estetik deerlendirmeler de yapar;

kayda deer gte bir holanma ya da holanmama duygusu yaratan ok nemli bir sinyaldir bu (her
parfmn baarsnn altnda yatan biyolojik bir tepkimedir). Hatrlyorum da, bir arkadam vaktiyle
bana bir kadn sevebilmesi iin ptkleri srada kokusundan holanmas gerektiini sylemiti.
Bu tr farkna varlmayan alglamalar daha bilincimize ulamadan, biz iimizde kprdamaya
balayan bilinalt hisleri bile daha tam olarak kavrayamadan, o hislere tepki vermeye balam
oluruz. Sz konusu pmeye kendinden menkul niteliini veren de budur.
Tabii ki baka sinir devreleri de iin iindedir. Hareket halindeki bir nesneyle karlatmzda,
osilatrler sinirsel atelemeyle motor hareketlerimizin hzn uyumlu ve egdml hale getirirler.
Burada, sk bir almayla iki az tam doru hzda ve dorultuda ynlendirerek, dilerin birbirine
arpmas yerine dudaklarn yumuak temasn saladklar sylenebilir. Hatta bir ilk pmede bile.

Alt Yolun Hz
Tandm bir profesrn, alma gnlerinde zamannn ounu birlikte geirdii asistann nasl
setiine bakalm:
Kadnn oturduu bekleme odasna girer girmez, fizyolojimde bir rahatlama hissettim. Hemen o an,
birlikte rahata alabileceim biri olduunu anladm. Tabii zgemiine falan da baktm. Ama ilk
andan itibaren, onun ie almam gereken kii olduuna inandm. Bundan da hi pimanlk duymadm.
Yeni tantmz birinden holanp holanmadmz sezmek, ilikimiz gelitike aramzda bir
ahenk kurulup kurulmayacan, ya da en azndan geinip geinemeyeceimizi tahmin etmek anlamna
gelir. Peki ama dostluk, i ortakl ya da aile kurmak zere yaklamamz olasl bulunan tm
insanlar arasndan, bizi eken kiileri itenlerden nasl ayrt ederiz?
Grnen o ki, bu karar alma srecinin byk bir ksm, birisiyle ilk kez karlatmz andan
itibaren birka dakika iinde tamamlanmaktadr. Aydnlatc bir aratrmada, bir derse ilk kez giren
niversite rencileri, sadece ila on dakika aras bir zaman harcayarak baka bir renciyi
tanmaya altlar. Hemen ardndan, teki kiiyle yakn arkada m, yoksa sadece selamlap geen
iki tandk m olacaklarn deerlendirdiler. Dokuz hafta sonra, o ilk izlenimlerin ilikilerinin gerek
gidiatn kayda deer bir dorulukla nceden belirledii ortaya kt.130

130 lk izlenimler konusunda, bkz Michael Sunnafrank ve Artemio Ramirez, Jr., At First Sight: Persistent Relationship Effects of GetAcquainted Conversations, Journal of Social and Personal Relationships 21, no. 3 (2004), s. 36179. Bir dostluun geliip
gelimeyeceini belirlemekte en byk gcn, tekinin daha az etkisi altnda kalan tarafn elinde olmas artc deildir. Bir kii balant
kurmay isterken teki istemiyorsa, ekimser olan veto hakkna sahiptir. Bir baka deyile, sen benimle arkada olmak istemiyorsan,
arkadam olman salayamam. Sezgisel olarak nemli grnen ama yle olmad anlalan iki etken vardr: balangtaki ekim gc ve
benzerlik hissi.

Bu tr isabetli yarglara byk bir hzla, hatta saniyeler iinde varlabilir. Byle anlk yarglar
byk lde, bir dizi sra d sinir hcresinin faaliyetine dayanmaktadr: Bunlar ekli bir i gibi
olan, bir ucunda irice bir soanla uzun, kaln bir uzants bulunan beyin hcreleridir. Sinirbilimciler
artk, sosyal sezginin hzndaki srrn i hcrelerinde yattn tahmin ediyorlar. Ani kararlarn
annda alnmasn bu hcreler salyor.
in anahtar, bu hcrelerin i eklidir: Gvdeleri dier beyin hcrelerinden yaklak drt kat iridir;
ok geni, uzun bir daldan, hcreler aras kablo vazifesi gren dendrit ve aksonlar kar. Bir sinir
hcresinin dier hcrelere sinyal iletiminin hz, teki hcrelere uzanan kollarnn byklyle

orantl olarak artar. hcresinin devasa boyutlar ar derecede hzl bir iletim salar.
hcreleri, orbitofrontal korteks (OFC) ile limbik sistemin en yksek paras olan n singulat
korteks (ACC - anterior cingulate cortex) arasnda zellikle kaln balantlar oluturur. ACC
dikkatimizi ynlendirir; dncelerimizi, duygularmz ve bedenimizin hislerimize verdii tepkileri
koordine eder.131 Bu balant bir eit sinir kumanda merkezi yaratr ve i hcreleri bu kritik kavak
noktasndan beynin ok eitli blmlerine uzanrlar.132

131 ACCnin dikkati ynlendirmek, acy duyumsamak, hatalar fark etmek ve solunumla nabz gibi isel organlar dzenlemek bata
olmak zere, bir sr ilevde rol vardr. Beynin bu blmnn, daha alt ksmdaki amigdala gibi duygusal merkezlerle bol miktarda
balants bulunur; baz nroanatomi aratrmaclarnn tahminine gre, ACC dncelerimizle duygularmz birbirine balayan bir arabirim
olarak gelimitir. Bu i ielik, ACCye sosyal farkndalkta bir ana rol verir.

132 hcreleri hakknda, bkz John M. Allman ve bk., The Anterior Cingulate Cortex: The Evolution of an Interface Between
Emotion and Cognition, Annals of the New York Academy of Sciences 935 (2001), s. 10717.

O aksonlarn ilettii belirli beyin kimyasallar, sosyal balantlarda oynadklar merkezi rol iaret
eder. hcrelerinde bol miktarda serotonin, dopamin ve vazopresin alclar bulunur. Bu beyin
kimyasallar insanlarla ba kurmakta, akta, iyi ya da kt ruh hallerinde ve zevk duymakta ana
rolleri oynarlar.
Baz nroanatomistler, i hcrelerinin trmz benzersiz klan zellikler asndan hayati bir nem
tadn tahmin ediyorlar. Bu hcrelerin says en yakn primat akrabamz olan insansmaymunlarda
yalnzca birka yz kadarken, biz insanlarda yaklak bin kat fazladr. Baka hibir memelinin
beyninde i hcreleri bulunmad anlalmaktadr.133 Bazlar, kimi insanlarn (ya da primat
trlerinin) dierlerine kyasla sosyal adan daha bilinli ya da duyarl olmalarnn nedenini i
hcrelerine balamaktadr.134 Beyin grntleme almalar, kiileraras ilikilerde daha bilinli
olan sosyal bir durumu daha doru deerlendirmekle kalmayp, ayn durumu bir bakasnn nasl
algladn da sezen kiilerde, ACCnin daha iyi ilediini ortaya karmtr.135

133 nsan beynindeki yzlerce sinir hcresi trnn ouna dier memelilerde rastlanm olsa da, i hcreleri nadir bir istisnadr. Onlar
sadece en yakn kuzenlerimiz olan insansmaymunlarla paylarz. Uzak akrabalarmz orangutanlarda birka yz sinir hcresi, daha yakn
genetik akrabalarmz goriller, empanzeler ve bonobolarda (cce empanze) ok daha fazlas vardr. Biz insanlar ise yz bin sinir
hcresine sahibiz.

134 Bkz A. D. Craig, Human Feelings: Why Are Some More Aware Than Others, Trends in Cognitive Sciences 8 (2004), s. 239
41.

135 ACC ve sosyal igr hakknda, bkz R. D. Lane ve bk., Neural Correlates of Levels of Emotional Awareness: Evidence of an
Interaction Between Emotion and Attention in the Anterior Cingulate Cortex, Journal of Cognitive Neuroscience 10 (1998), s. 525
35. lalarn ie yaramayaca kadar kronik depresyonlu insanlarn ACCsindeki faaliyet olaanst zayftr

hcreleri, OFCnin, bakalarna duygusal tepki gsterdiimiz zellikle de annda empati

duyduumuz srada etkinleen bir alannda toplanrlar.136 rnein, bir anne bebeinin aladn
duyarken, ya da sevdiimiz birinin strabn iimizde hissederken yaplan beyin taramalar, o
blgenin aydnlandn gstermektedir. Ayn alan, sevdiimiz birinin resmine baktmz, birini
ekici bulduumuz, ya da adil bir muamele grp grmediimize karar verdiimiz duygu ykl
anlarda da etkinleir.

136 Sosyal duygular hakknda, bkz Verea Bartels ve Semir Zeki, The Neural Basis of Romantic Love, NeuroReport 17 (2000), s.
382934. OFCnin F1 ve ACCnin Z4 alan i hcreleri bakmndan zengindir.

hcrelerinin bol miktarda bulunabilecei dier yerse, sosyal yaamda bir o kadar nemli roller
oynayan n singulatn (ACC) bir alandr. Bu alan, duygu ykl yz ifadelerini sergilememize ve

tanmamza yol gsterir ve youn bir duygu hissettiimizde etkinleir. Bu hislerin birounun
tetiklenme noktas ve ilk duygusal yarglarmzn balad yer olan amigdalayla da gl balantlar
vardr.137

137 Sosyal muhakemede ACC ve OFCnin rol iin, bkz Don M. Tucker ve bk., Corticolimbic Mechanisms in Emotional Decisions,
Emotion 3, no. 2 (2003), s. 12749.

Ba dndrc bir hzla alan bu sinir hcreleri, alt yolun yksek hzna da ksmen aklama
getirebilir. rnein, alglamakta olduumuz ey iin daha bir szck bulamadan, ondan holanp
holanmadmz biliriz.138 O eyin ne olduunu kavramamzdan milisaniyeler nce, alt yolun
annda bir holanma ya da holanmama kararn nasl sunabildiinin aklanmasna i hcreleri
yardmc olabilir.139

138 Tanya Chartrand ve John Bargh, The Chameleon Effect: The Perception-Behavior Link and Social Interaction, Journal of
Personality and Social Psychology 76 (1999), s. 893910.

139 ACC, geni dalml holanma-tiksinme sinir sisteminde rol oynayan tek blge olabilir. Dier adaylar arasnda insula da vardr.
Bylesi gz ap kapayana kadar verilen kararlar, belki de en ok insanlar sz konusu olduunda
nem tar. Bu i hcreleri, sosyal rehberlik sistemimiz diyebileceimiz eyin dokusunu olutururlar.

Onun Grdn Grd ey

Henry Jamesin The Golden Bowl (Altn Kse) adl romannn kadn kahraman Maggie Verver,
kendi dnnden bir sre sonra, uzun zamandr dul olan babasn baka konuklarn da bulunduu
tara maliknesinde ziyaret eder. Konuklarn arasnda, babasyla ilgileniyormu gibi grnen,
evlenmeye msait hanmlar vardr.
Maggie, gz ucuyla baktnda anszn, onu bytrken kat bir bekr yaam sren babasnn artk
kendini yeniden evlenmeye hazr hissettiini kavrar.
Ve o anda, babas da kznn bakndan, kendisinin hissettii ama dile getirmedii eyi onun tam
olarak anladn fark eder. Tek bir sz sylenmeden, Maggie orada ylece dururken, babas Adam,
kznn grdn grd ey hakknda bir sezgiye sahip olmutur.
O sessiz diyalogda, Kznn yz bunu ondan saklayamyordu; stne stlk, kz o abuk
kavrayyla, ikisinin de grd eyi grmt.
Bir odann iinde gerekleen bu ksack karlkl farkndalk nnn alm, romann balarnda
birka sayfa tutar. Uzun yknn geri kalanysa, Adam sonunda gerekten ikinci evliliini yaparken,
bu yegne ortak anlay nnn art etkilerini anlatr.140

140 Henry James, The Golden Bowl (1904; New York: Penguin, 1987), s. 14749.
Henry James, en hafif alglamalardan elde edebildiimiz, baka birinin aklndan geenlere ilikin
igrlerin zenginliini ok iyi yakalam: Bir an iinde, tek bir ifade, bize ciltler dolusu bir yk
anlatabilir. Bu tr sosyal yarglarn anszn ve kendiliinden oluabilmesinin nedeni ksmen, onlar
yaratan sinir devrelerinin hep tetikte, srekli eyleme hazr olmasdr. Beynin geri kalan ksmnn
hareketsiz olduu srada bile, drt sinirsel alan hl faaldir, rlantide alan sinirsel motorlar gibi,
istim stnde bekler. Etkileyici bir biimde, bu harekete hazr drt alandan insanlar hakknda
hkm yrtmekle ilgilidir.141 Rlantide alan bu sinirsel blgeler, insanlar hakknda

dndmzde ya da etkileimlerini grdmzde faaliyetlerini artrrlar.

141 nsanlarn sinir ebekeleri, hakknda, bkz J. S. Mitchell ve bk., Distinct Neural Systems Subserve Person and Object
Knowledge, Proceedings of the National Academy of Sciences 99, no. 23 (2002), s. 1523843. Baka insanlarla ilgili yarglar
srasnda etkinleen sinir ebekeleri: orta prefrontal korteksin srt (dorsal) ve orta (medyal) ksmlar, sa intraparietal sulkus (yankafaii
oluk), sa fusiform girus, sol st temporal ve orta temporal (akak) korteks, sol motor korteks ve oksipital (artkafa) korteks blgeleri.
Beyin dinlenirken etkinleen ebeke: orta prefrontal korteksin srt ve orta ksmlar ile intraparietal sulkus alanlar.

Ayna sinir hcrelerini kefedenlerden biri olan Marco Iacobininin ve sosyal sinirbilimin
kurucularndan Matthew Liebermann ynettii bir UCLA grubu, bu blgeleri bir fMRI almasnda
aratrdlar.142 Vardklar sonu, beynin varsaylan faaliyetinin baka bir ey olmad srada
kendiliinden yryen etkinliin ilikilerimiz hakknda dnp tanmak olduuydu.143

142 Matthew Lieberman, UCLAdaki Sosyal Bilisel Sinirbilim Laboratuarnn direktrdr. 2001de o ve Kevin Ochsner, benzeri
grlmemi bir profesyonel darbe yaptlar. Ad duyulmam lisansst rencileri olarak yazdklar makale, en prestijli psikoloji dergisi olan
ve nl profesrlerin bile makale yaymlatmakta zorlandklar The American Psychologist tarafndan kabul edildi. Makaleleri, sosyal
psikoloji, bilisel bilim ve beyin aratrmalarnn birleerek, sosyal sinirbilim alannda nemli bir dal atn ilan ediyordu. Lieberman, 2006
iinde kmas planlanan, o disiplinin ilk akademik dergisi Social, Cognitive, and Affective Neurosciencen editr olacaktr.

143 Varsaylan faaliyet hakknda, bkz Marco Iacoboni ve bk., Watching Social Interactions Produces Dorsomedial Prefrontal and
Medial Parietal BOLD fMRI Signal Increases Compared to a Resting Baseline, NeuroImage 21 (2004), s. 116773.

Bu kiiye duyarl alarn metabolik hznn daha yksek olmas, beynin tasarmnda sosyal
dnyaya verilen zel nemi aa vurmaktadr. Sosyal yaamlarmz yeniden gzden geirmenin,
beynin durgun zamanlarda en sevdii etkinlik, en ok reyting alan TV program gibi bir ey olduu
sylenebilir. Aslnda insanlarla ilgili bu ebeke, beyin ancak bir banka hesabn tutturmak gibi
gayri ahsi bir greve dndnde sakinleir.
Buna karlk, nesneleri yarglamakla ilgili alanlarn alabilmeleri iin harekete geirilmeleri
gerekir. Bu durum, insanlar hakkndaki kararlarmz nesnelere kyasla saniyenin onda biri kadar daha
hzl vermemize aklama getirebilir; beynin o blmleri srekli olarak bir adm ndedir. Herhangi
bir sosyal temasta yine ayn ebeke harekete geerek, bir iliki olup olmayacan ya da olacaksa
gidiatn ngren, holanma veya holanmama gibi kararlar verir.
Beyin faaliyetinin ilerleyii, singulat kapsayan, i hcreleri araclyla birbirine youn bir
biimde bal alanlara, zellikle de OFCye yaylan hzl bir kararla balar. Bu alt yol alar, tm
duygusal alanlarda yanklanan devrelere uzanr. Sz konusu a, st yolun yardmyla daha bilinli bir
tepkiye ya dorudan bir eyleme, ya da Maggie Ververda olduu gibi sadece sessiz bir kavraya
dnebilecek genel bir sezgi yaratr.
OFC-singulat ebekesi, birok olaslk arasndan en iyi tepkiyi setiimiz zamanlarda harekete
geer. Bu ebeke tm deneyimlerimizi deerlendirmeye tbi tutarak holanma ya da holanmama
gibi bir deer atfeder ve bylelikle anlam duygumuzu, bizim iin neyin nemli olduu konusundaki
anlaymz biimlendirir. Bazlarna gre, bu duygusal hesaplama, beynin belirli bir anda
nceliklerimize karar vermek yoluyla da olsa, ileyiimizi dzenlemekte kulland temel deerler
sistemini temsil etmektedir. Dolaysyla da bu sinir dm, insanlar hakkndaki kararlarmz
ilikilerimizin baar ya da baarszln belirleyen srekli tahminlerimiz asndan hayati bir
nem tar.144

144 Beynin deer sistemi olarak duygular hakknda, bkz rnein, Daniel J. Siegel, The Developing Mind: How Relationships and
the Brain Interact to Shape Who We Are (New York: Guilford Press, 1999).

Sosyal yaamda bu tr kararlar ba dndrc bir beyin hzyla alnr. Birisiyle karlamamzn ilk
nnda, bu sinir blgelerinin lehte veya aleyhte ilk yarglar saniyenin sadece yirmide biri ierisinde
oluur.145

145 Bu ikili karar, baparmaklar yukar ya da baparmaklar aann sinirsel muadili olan, karakteristik bir evet ya da hayr
eklindeki hcre ateleme modeline yol aar. Bu karakteristik sinirsel ateleme sadece saniyenin yirmide biri kadar srerek, dier alanlara
karar okuma frsat vermeye yetecek kadar bir sre yerinde tutar. Evet/hayr modelinin en sonunda OFCde ak seik kaydedilmesi,
yaklak on kat uzun 500 milisaniye kadar srer. Holanma/holanmama kararnn bu ilk aamas aa yukar yarm saniye gerektirir.

Ardndan, o kiiye nasl tepki vereceimiz meselesi gelir. Holanp holanmama karar, OFCye
kesin bir ekilde kaydolduktan sonra oradaki sinirsel faaliyeti saniyenin bete biri kadar bir sre
daha ynlendirir. Paralel olarak ileyen yakndaki prefrontal alanlar, hangi tepkilerin o ana uygun
olduu gibi konularda daha ince bir hassasiyetle, sosyal balam hakknda bilgi verirler.
OFC, balam gibi verilerden yararlanarak, ilkel bir itki (k git buradan) ile en ok ie yarayan
(ayrlmak iin kabul edilebilir bir mazeret ne sr) arasnda bir denge kurar. OFCnin kararn,
ardndaki kurallar bilinli bir ekilde anlayarak deil, doruluunu hissederek yaarz.
zetle, birisi hakknda ne hissettiimizi bildiimiz anda, OFC hareket tarzmz belirlemeye
yardmc olur. OFC ham itkiyi bastrarak en azndan bizi piman olacamz bir ey yapmak ya da
sylemekten alkoyarak iimize yarayacak davranlar dzenler.
Bu dzen, herhangi bir sosyal etkileim srasnda sadece bir kez deil, srekli olarak alr.
Dolaysyla da, birincil sosyal rehberlik mekanizmalarmz ham duygusal eilimlerin bir akna
dayanr: Karmzdaki kiiden holanrsak bir repertuar; holanmazsak bambaka bir repertuar
devreye girer. Etkileim srecinde duygularmz deiecek olursa, sosyal beyin sylediklerimizi ve
yaptklarmz buna gre sessizce ayarlar.
Gz ap kapayncaya kadar geen bu ksa anlarda olup bitenler, doyurucu bir sosyal yaam
asndan hayati nem tar.

st Yol Seenekleri
Tandm bir kadn, sinir hastal yznden fke nbetlerine kaplan kz kardeine ne kadar
zldn anlatt. Zaman zaman aralarnda scak ve yakn bir iliki kurulsa da, kz kardei birden
saldrganlayor, paranoit sulamalarda bulunuyordu.
Arkadam, Ona ne zaman yaknlasam, beni incitiyor, diyordu.
Bu nedenle arkadam, duygusal saldr gibi hissettii eye kar kendini yaltmaya balamt.
Telefonlara hemen yant vermiyor, kardeiyle eskiden olduu kadar birlikte zaman geirmiyordu. Kz
kardeinin telesekretere brakt mesajlarda kzgn bir ses tonu duyduunda, sakinlemesi iin zaman
vermek amacyla onu aramay birka gn geciktiriyordu.
Arkadam her eye karn kardeiyle ilgileniyor ve yaknln srdrmek istiyordu. Konuurken
kardei sert klar yaptnda, kendi kendine onun sinirsel bozukluunu hatrlatmas, fkesini o
kadar stne almamasna yardmc oluyordu. inde yapt zihinsel manevra, onu zehirli bir
bulamadan koruyordu.
Duygu bulamasnn otomatik yaps bizi skntl duygulara maruz braksa da, yk bundan ibaret
deildir. Gerektiinde bulamaya kar koyacak stratejik hamleleri yapma yeteneimiz de vardr.
likinin kendisi zarar verici bir hal almsa, bu zihinsel taktikler koruyucu bir duygusal mesafe

yaratabilir.
Alt yol ar hzl iler. Ama bizler bu kadar abuk olup biten eylerin insafna kalm deiliz. Alt
yolun anlk balants ac veriyorsa, st yol bizi koruyabilir.
st yol byk lde OFCyle balantl devrelerdeki a donanm araclyla bize seenekler
sunar. Basit duygu bulamas dahil, ilk duygusal tepkimizi douran alt yol merkezlerine gidip gelen
bir mesaj ak oluur. Bu arada, OFC yukar doru paralel bir ak salayarak o tepki hakkndaki
dncelerimizi tetikler. Yukarya uzanan bu dal, daha nansl, olup bitenler hakknda daha incelikli
bir anlay hesaba katan bir karlk vermemize olanak salar. Bu paralel yollar her karlamay
ynetir, OFC de aralarndaki makas deitirme istasyonudur.
Alt yol, ar hzl ayna sinir hcresi balantlaryla bir tr altnc his ilevini grerek, aramzdaki
uyumun belli belirsiz farknda olsak da, bizi dier kiinin hislerini paylamaya yneltir. Alt yol
dncenin araya girmedii bir duygudalk halini tetikler: Annda empati oluur.
st yolsa tam tersine, bylesi bir ruh hali deiikliini kaydedip olup bitenleri daha iyi
anlayabilmek iin, dikkatimizi konutuumuz kiiye bilinli olarak ynelttiimizde alr. Bu durum,
dnen beynimizi, zellikle de prefrontal merkezleri devreye sokar. st yol, alt yolun ok daha
snrl ve sabit repertuarna muazzam bir esneklik katar. Milisaniyeler ierisinde st yol ok geni
sinir dallar yelpazesini etkinletirirken, tepki olaslklar geometrik olarak artar.
Bylece alt yol bize ni bir duygusal yaknlk hissi verirken, st yol daha incelikli bir sosyal
anlay yaratr, bu da uygun tepkiyi ynlendirir. Bu esneklik, beynin icra merkezi olan prefrontal
korteksin kaynaklarndan beslenir.
1940lar ve 1950lerin bir psikiyatri modas olan prefrontal lobotomilerde, OFC ameliyatla beynin
dier alanlarndan ayrlrd. (Bu ameliyat ou kez, bir tornaviday gzyuvar boyunca yumuak
beyin dokusunun iine sokmann tbbi muadili olabilecek, ilkel bir ilemdi.) O sralarda
sinirbilimciler, OFCyi bir yana brakn, beyin blgelerinin kendine has ilevleri hakknda bile pek az
ey biliyorlard. Ancak nceden ajite olan sinir hastalarnn lobotomiden sonra sakinletiini
grmlerdi; o gnlerde psikiyatri hastalarn barndran grltl patrtl devasa akl hastanelerini
iletenlerin bak asndan nemli bir kazant bu.
Ameliyat edilen bir hastann bilisel yetenekleri salam kalsa da, o devirde gizemli olan iki yan
etki grlyordu: Duygular ya krelen ya da tamamen yok olan hastalar, kendileri iin yeni sosyal
durumlarda ynlerini yitiriyorlard. Gnmzde sinirbilimciler, sosyal dnya ile hislerimiz
arasndaki etkileimi dzenleyerek, bize nasl davranmamz gerektiini syleyen OFCnin buna neden
olduunu biliyorlar. Bu kiileraras hesaplama yeteneinden yoksun kalan ameliyatl hastalar, toplum
iindeki herhangi bir yeni durumda tamamen akna dnyorlard.

Ekonomik Yolda Geirilen Cinnet

Diyelim ki, size ve tanmadnz birine aranzda mutabk kalacanz bir ekilde bltrlmek
zere 10 dolar verildi. Yabanc ister al, ister alma diyerek, size 2 dolar teklif etti. Bunu almanz,
herhangi bir iktisatnn syleyebilecei gibi, tamamen mantkl grnr.
Fakat o iki dolar alrsanz, size teklifi yapan kiiye sekiz dolar kalacaktr. Dolaysyla, byle bir
durumda ou kii iin mantna falan bakmakszn sinirlenir, hele sadece bir dolar nerilmise,
fkeden kudurur.

Davran iktisatlarnn ltimatom Oyunu dedikleri eyde, bu hep tekrarlanan bir durumdur.
Taraflardan birinin yapt teklifleri teki ancak ya kabul edebilir ya da geri evirebilir. Tm teklifler
geri evrilirse, ikisi de hava alr.
Bu oyunda ok dk bir teklif, skk bir trafikte geirilen cinnetin ekonomik muadilini
tetikleyebilir.146 Ekonomik karar alm simlasyonlarnda uzun sredir kullanlan ltimatom Oyunu,
Princeton niversitesindeki Beyin, Zihin ve Davran almalar Merkezinin direktr Jonathan
Cohenin abas sayesinde sosyal sinirbilimin bir paras olmutur. Cohenin grubu, beyinleri
taranrken ltimatom Oyununu oynayan iftleri incelemektedir.

146 Bu bir pazarlk oturumuysa, yani etkileimlerin tekrarlanmas iin frsatlar ieriyorsa, o zaman reddetme, sonraki tekliflerde getirisi
olacak bir pazarlk konumunu kurduu iin, aslnda mantkl (ve olaan) olur. Reddetme, ancak kar tarafla bir pazarlk konumunu kurma
frsatnn bulunmad, tek atlk gizli bir durumda mantkszdr.

Cohen, nro-ekonomi alannda, ekonomik yaammzdaki mantkl ve mantksz kararlarmz

yneten gizli sinirsel kuvvetlerin analizinde nclerden biridir. Hem st hem de alt yolun etkili bir
rol oynad bu alanda yaplan aratrmalar genellikle, piyasalar gden akl d kuvvetlerin
anlalmasn salayacak hazr ipular ieren kiileraras olaylarda etkin durumdaki beyin alanlarna
odaklanmaktadr.
Cohen, Birinci kii sadece bir dolar teklif ederse, tekinin karl Cehenneme kadar yolun var
eklinde olabilir, diyor. Fakat standart ekonomi kuramna gre, bu mantkszdr, nk bir dolar hi
yoktan iyidir. Bu sonu, iktisatlar deli eder, nk onlarn kuramlar insanlarn daima kazanlarn
azamiye karmaya alacaklarn varsayar. Oysa insanlar bazen adaletsiz bir teklifi cezalandrmak
iin bir aylk maalarn bile feda etmeye hazrdrlar.
ltimatom Oyunu tek bir tur oynandnda, kasten dk verilen teklifler ou kez fkeye yol aar.
Oyuncularn birden fazla tur oynamalarna izin verildiindeyse, memnun edici bir anlamaya
varmalar daha olasdr.
ltimatom Oyunu, iki kiiyi kar karya getirmekle kalmayp, her birinin iinde, bilisel ve
duygusal sistemlerindeki st ve alt yollarn kesitii noktada bir halat ekme yar da balatr. st
yol byk lde, aklc dnceyi de ieren icra ilevi asndan hayati bir beyin yaps olan
prefrontal kortekse dayanr. Prefrontal alann dibinde bulunan orbitofrontal alan, alt yolun orta
beyindeki amigdala gibi duygusal itki merkezleriyle olan snrn gzetir.
st ve alt yollarn elitii bu mikro-ekonomik ilem srasnda hangi sinir alarnin devrede
olduunu gzlemleyen Cohen, aklc prefrontal korteksin etkisini, cehenneme kadar yolun var diyen
alt yolun bu kez, baz duygulanmlar srasnda amigdala kadar gl tepki verebilen insulann
(adacn) aceleciliinden ayrabilmitir. Cohenin yapt beyin taramalarnn gsterdii gibi, alt
yolun tepkisellii ne kadar glyse, oyuncularn tepkileri de ekonomik adan o kadar mantksz
olur. te yandan, prefrontal alan ne kadar etkinse, sonu da o kadar dengeli olacaktr.147

147 Prefrontal faaliyet ne kadar fazlaysa, ltimatom Oyununun sonucu da o kadar iyi olur; bkz Alan G. Sanfey ve bk., The Neural
Basis of Economic Decision-making in the Ultimatum Game, Science 300 (2003), s. 175557.

Cohen, (Uzay Yolu dizisinin Vulkan gezegeninden gelen ar mantkl karakteri Dr. Spocka atfen)
Beynin Vulkanizasyonu diye adlandrd bir makalesinde, lehte ya da aleyhte deerlendirilen
enformasyonun dikkatli ve dnceli bir ekilde ele alnd st yolda yaplan soyut sinirsel
ilemlerle, duygularn ve hzla harekete geme eilimlerinin gl olduu alt yol ilemleri arasndaki
etkileime odaklanr. ddiasna gre, hangisinin baskn kaca, aklcln arac olan prefrontal
alann gllne baldr.

nsan beyninin geliim srecinde, prefrontal korteksin bykl, bizi ok daha kk prefrontal
alanlara sahip dier primatlardan ayran balca unsur olmutur. Beynin belirli bir ite uzmanlam
dier blmlerinden farkl olan bu icra merkezi, grevlerini yerine getirmek iin biraz daha fazla
zaman harcar. Ama ok amal bir beyin glendiricisi gibi, prefrontal alan da olaanst esnektir,
herhangi bir baka sinirsel yapya kyasla daha fazla grevi stlenebilir.
Cohenin bana syledii gibi, Prefrontal korteks insanlarn dnyasn ylesine deitirdi ki, artk
hibir ey fiziksel, ekonomik ya da sosyal adan ayn deil.
nsan dehas srekli evrim geiren gereklikleri benzin ien arabalar ve petrol savalar,
sanayilemi tarm ve ar bol kalorili yiyecekler, e-posta ve kimlik hrszl ba dndrc bir
hzla ortaya karrken bile, yeniliki prefrontal devrelerimiz, yaratlmasna katkda bulunduu
tehlikelerin iinden syrlmamza yardmc olmaktadr. Bu tehlikelerin ve batan karc eylerin
birou, st yolun yaratt dknlk ve istismar frsatlarnn patlamasyla kar karya kalan alt
yolun daha ilkel zlemlerinden kaynaklanr. Bunlar atlatmamz da yine byk lde st yola
baldr.
Cohenin deyiiyle, eker ve ya gibi, istediimiz herhangi bir eye artk daha kolay eriim
olanana sahibiz. Ancak ksa ve uzun vadeli karlarmz dengelememiz gerekiyor.
Bu denge, itkiye hayr deme gcne sahip olan ikinci bir profiterol tabana uzanma, ya da bir
aalamaya iddetle karlk verme arzusunu bastran prefrontal korteks araclyla kurulur. 148 Bu
tr anlarda, st yol alt yola baskn kar.

148 Dorsolateral prefrontal alan bir itkiyi bilinli olarak bastrdmz zaman kullanlan bir inhibisyon (ketleme) dzenini ierir.
nhibisyonun bir baka yolu da, amigdaladaki inhibitr sinir hcrelerini etkinletiren uyarc sinir hcrelerinin bulunduu prefrontal korteksin
orta alanndan geer. Bkz Gregory J. Quirk ve Donald R. Gehlert, Inhibition of the Amygdala: Key to Pathological States? Annals of
the New York Academy of Sciences 985 (2003), s. 26372. Ne var ki sinirbilimciler, inhibisyon patikalarnn ayrntlar hakknda gr
birlii iinde deildirler.

tkiye Hayr
ngilterenin Liverpool kentinde bir adam, Milli Piyangoda her hafta ayn numaralara oynuyordu:
14, 17, 22, 24, 42 ve 47.
Bir gn televizyon seyrederken, bu say serisinin iki milyon sterlinlik dl kazandn rendi.
Ne var ki o hafta ilk kez, piyango biletini zamannda yenilemeyi unutmutu. Biletin geerlik sresi
birka gn nce dolmutu.
Hayal krklnn ykn kaldramayan adam intihar etti.
Bu trajediyi anlatan bir gazete haberi, kt bir karardan duyulan pimanlk hakkndaki bilimsel bir
makalede alntlanmt.149 Bu tr hisler OFCde uyanarak, pimanlk sanclarna ve byk olaslkla
o zavall loto oyuncusunu altst etmi olan, kendi kendini sulamalara yol aar. OFClerinin anahtar
devrelerinde lezyonlar (doku bozukluklar) olan hastalarsa bu tr pimanlk hissinden yoksundurlar;
kararlar ne kadar kt olursa olsun, karlan frsatlardan zerre kadar etkilenmezler.

149 Pimanlk konusunda, bkz Natalie Camille ve bk., The Involvement of the Orbitofrontal Cortex in the Experience of Regret,
Science 304 (2004), s. 116770.

OFC, dengesiz duygusal patlamalarla itkilerin kayna olan amigdalaya tepeden inme bir

yumuatc etki yapar.150 Kk ocuklar gibi, bu inhibitr (ketleyici) devrelerinde lezyonlar

bulunan hastalar da tipik bir biimde duygusal itkilerini bastrma yeteneklerini yitirirler, rnein
birinin atk kal ifadesini taklit etmekten kendilerini alamazlar. Bu duygusal emniyet sigortasndan
yoksun olduklarndan, haar amigdalalar meydan bo bulur.

150 OFC, amigdalay yumuatma amal bir st yol mekanizmasdr. Ventromedial alan, ayn ilevi gren bir baka prefrontal blgedir.
Etki iki ynldr, amigdala da prefrontal ilevi etkiler. OFC ile amigdalann birbirini kstlamasn ya da sinerji iinde hareket etmelerini tam
olarak hangi koullarn belirledii henz kefedilmemitir.

Bu hastalar bakalarnn kk drc bulaca sosyal gaflardan da etkilenmezler. Hi

tanmadklar birini kucaklayp perek selamlayabilir, ya da yandaki bir ocuun baylabilecei
trden zevksiz tuvalet esprileri yapabilirler. Duyabilecek mesafedeki herkese kendileri hakknda en
utandrc ayrntlar ifa ederken, biimsiz bir ey yaptklarnn farknda bile deildirler.151 Uygun
sosyal davran kurallarn mantkl bir ekilde aklayabilseler de, ihlal ettikleri srada bunlar
tamamen unuturlar. OFC sakatlandnda, st yol alt yolu ynetmekten aciz grnr.152

151 Bu aymazla sosyal anosognia denir, yani kendi mnasebetsizliini grememe hali. OFC lezyonu ve sosyal gaflar iin, bkz Beer
ve bk., Orbitofrontal Cortex and Social Behavior.

152 OFC, davrann rtk biimde denetlenmesinde nem tarken, dorsolateral korteks bunun aka yaplmas asndan nemli
grnr. Bunlardan ikincisi salam kalrsa, bu hastalar uygunsuz davrandklar gereinin aka farkna vardklarnda baz davranlarn
dzeltebilirler. Onlar iin nemli olan, nce yanl bir ey yaptklarn fark etmeleridir.

Akam haberlerinde bir sava sahnesini izlediklerinde ya da bir kamyonun egzoz patlamasn
duyduklarnda, kendi sava kbuslarnn travmatik anlaryla dolan sava gazilerinde de OFCnin
benzer ekilde aksadn grrz. Bunun sorumlusu, asl travmay belli belirsiz anmsatan ipularna
yanl tepki vererek panik dalgalar gnderen ar etkin bir amigdaladr. Olaan koullarda OFC bu
tr ilkel korku hislerini deerlendirip, duyduumuz eyin dman toplarndan deil, sadece bir
filmden ya da kamyondan geldiini akla kavuturur.
st yol sistemlerince dizginlenen amigdala, beynin kt ocuu roln oynayamaz. OFC, amigdala
gdml bu ani klar engelleyebilecek sinir hcrelerinden oluan bir dzeni ierir, yani limbik
itkilere hayr diyebilen yeri barndrr. Alt yol devreleri ilkel duygusal itkileri (Haykrmak
istiyorum, ya da, Beni o kadar sinirlendiriyor ki kp gitmek istiyorum) yukar gnderdike, OFC
durumun daha ayrntl olarak anlalmasn salayacak ekilde onlar deerlendirir (Buras bir
ktphane, ya da, Bu daha ilk randevumuz) ve duygusal bir fren vazifesi grerek, bu
deerlendirmeye gre yumuatr.
O frenler tutmadnda, uygunsuz davranlarda bulunuruz. Birbirini tanmayan kolej rencilerinin
bir laboratuara gelip, on-line bir sohbet odasnda sanal olarak eletirildikleri bir deneyin
sonularna bakalm.153 Bu internet sohbetlerinin yaklak bete biri, ak sak szckler, seks
hakknda ayrntl konumalar ve dpedz cinsel temas teklifleriyle, artc biimde hemen
cinsellie kaymt.

153 Sohbet odalar hakknda, bkz Kate G. Niederhoffer ve James W. Penneba-ker, Linguistic Style Matching in Social Interaction,
Journal of Language and Social Psychology 21 (2002), s. 33760.

Fakat bu deney oturumlarn yneten kii daha sonra sohbet metinlerini okuduunda, hayretler iinde
kald. rencileri kabinlerine yerletirirken grd kadaryla, hepsi de gayet kontroll,
alakgnll ve istisnasz bir ekilde nazikti; internetteki dizginsiz mstehcenliklerine hi uymayan
niteliklerdi bunlar.

Birka dakika nce tantklar biriyle canl, yz yze bir sohbet sz konusu olsayd, herhalde
hibiri byle ak sak cinsel konulara girmeye cesaret edemezdi. Mesele de budur zaten: Yz yze
etkileimler srasnda birbirimize kenetlenerek, esas itibaryla karmzdaki kiinin yz ifadesi ve ses
tonundan srekli bir geribildirim alrz, bu da raydan kp kmadmz bize annda bildirir.
Laboratuardaki uygunsuz seks muhabbeti gibi bir ey, internetin ilk yllarndan bu yana alevlenen,
yetikinlerin evrim ii yaptklar saldrganca ocuksu yorumlarda belgelenmektedir.154 Olaan
koullarda st yol bizi hizada tutar. nternet ise OFCnin sosyal bakmdan hizada kalmamza yardm
etmek iin gereksindii trdeki geribildirimden yoksundur.

154 Ergenlie yeni girmi kzlarda internet pervaszlnn bir iareti, siber-kabadaylk, yani hedefi gzyalarna boan ar zalimce
taciz, alay ve dedikodudur. Bkz Kristin Palpini, Computer Harassment: Meanness Bottled in a Message, Daily Hampshire Gazette, 17
Aralk 2005, s. 1. Siber ortamdaki pervaszln daha tehlikeli bir olumsuzluu, yeniyetmeleri internet araclyla para karlnda kendi
evlerindeki web kameralarnn nnde seks yapmalar iin ayartan yetikinlerin pespayeliidir. Bkz Kurt Eichenwald, Through His
Webcam, a Boy Joins a Sordid Online World, New York Times, 19 Aralk 2005, s. 1.

Bir Daha Dnnce

Ne hznl. Kilisenin nnde tek bana duran u kadn, hkra hkra alyor. eride
herhalde cenaze treni yaplyor. Kadn yitirdii kiiyi fena halde zlyor olmal...
Bir daha dnnce, bu bir cenaze treni deil ki. Kilisenin nnde gzel ieklerle sslenmi
beyaz bir limuzin duruyor bu bir dn! Ne ho...
Kilisenin nnde alayan kadnn resmini incelerken bir hanmn aklndan geen dnceler aynen
byleydi. lk bakta bir cenaze treni izlenimini edinmi ve hznle dolduunu hissederek gzleri
yaarmt.
Fakat ikinci dncesi, fotorafn etkisini tamamen deitirmiti. Kadnn bir dne katldn
grmesi ve o mutlu sahneyi hayalinde canlandrmas, kendi hznn sevince dntrmt.
Alglarmz deitirdike, duygularmz da deitirebiliriz.
Gnlk yaama ilikin bu kk olgu, Kevin Ochsner tarafndan yaplan bir beyin grntleme
almas sayesinde, beyin mekanii elerine ayrtrlmtr.155 Henz otuz yalarnda olan
Ochsner, bu yeni disiplinde imdiden nder bir kiiliktir. Kendisini Columbia niversitesinin
psikoloji blmnn bulunduu, kfl bir tavan kafesini andran Schermerhorn Binasndaki gayet
dzenli ofisinde ziyaret ettiimde, bana yntemlerini anlatt.

155 Kevin Ochsner ve bk., Rethinking Feelings: An fMRI Study of the Cognitive Regulation of Emotion, Journal of Cognitive
Neuroscience 14 (2002), s. 121529. Kadnlarn dnceleri, incelemenin tarifinden yola karak yeniden yaplandrlmaktadr.

Ochsnerin aratrmasnda, Columbiann fMRI Aratrma Merkezinden bir gnll denek, MRI
aygtlarndan birinin o uzun, karanlk borusunun iindeki sedyede kmldamadan yatyordu. Bu
denein bana geirilmi ku kafesine benzer dzenek, beynindeki atomlarn yayd radyo
dalgalarn saptyordu. Denein ayaklarnn aygttan kt yer olan sedyenin br ucundan yanstlan
bir imge, kafesin stne krk be derecelik ayla yerletirilmi bir ayna araclyla, insani bir temas
grnts yaratyordu.156

156 Baz MRI incemelerinde ise imgeleri gsterirken zel koruyucu gzlkler kullanlr.
Bunun doal bir ortam olduu sylenemez. Ancak bu dzenek, fena halde dehete kaplm birinin

fotoraf, ya da kulaklklar vastasyla dinlenen bir bebein gl gibi uyaranlara kar beynin nasl
tepki verdiinin zenli haritalarn karyor. Bu yntemleri kullanan grntleme almalar,
sinirbilimcilerin, birbirinden ok farkl kiileraras temaslar srasnda uyumlu bir etkinlik iinde
birbiriyle kaynaan beyin blgelerini daha nce hi grlmemi bir hassasiyetle haritalandrmasna
olanak salyor.
Ochsnerin almasnda, kadnlara bir fotoraf gsterilerek ilk dnce ve duygularn ilerinden
akp gitmesine izin veriliyordu. Sonra ayn sahneyi daha az zc bir ekilde yeniden tasavvur
ederek, olayn ne olabileceini bilinli olarak bir kez daha dnmeleri isteniyordu.
Cenaze treninden dne dnen sahne de bu ekilde ortaya kmt. kinci kez dndnde,
kadnn sinirsel mekanizmalar hznlenmesine neden olan duygusal merkezlerini yattrmt. Daha
somut olarak, sinirsel olaylar zinciri yle geliiyordu: zc duygularn tetiklenme noktas olan sa
amigdala, fotorafta ne olduunun bir cenaze treni otomatik, ok hzl bir duygusal
deerlendirmesini yapp znt devrelerini harekete geiriyordu.
Bu ilk duygusal yant o kadar hzl ve kendiliinden oluur ki, amigdala tepkilerini balatp dier
beyin alanlarn etkinletirdiinde, dnmeyi salayan korteks merkezleri durumun analizini henz
bitirmemilerdir. Amigdalann annda tetikledii hislerin yan sra, duygusal ve bilisel merkezler
arasnda kpr kuran sistemler de o tepkiyi dorulayp incelterek, algladmz eye daha fazla
duygusal tat katarlar. Bylece ilk izlenimimiz oluur (Ne hznl. Kadn bir cenaze treninde
alyor).
Fotorafn bilinli olarak yeniden deerlendirilmesi (Bu bir dn, cenaze treni deil), ilk
dncenin yerine yenisini, ilk olumsuz duygu selinin yerine de daha mutlu nitelikte olann geirerek,
amigdalay ve ilgili devreleri yattran bir dizi mekanizmay harekete geiriyordu. Ochsnerin
almas, n singulat korteks ne kadar iin iindeyse, yeniden dnmenin ruh halini olumlu ynde
deitirmekte o kadar baarl olduunu iaret ediyordu. Ayrca, belirli prefrontal alanlardaki etkinlik
ne kadar fazlaysa, yeniden deerlendirme srasnda amigdala o kadar suskunlayordu.157 st yol sz
aldnda, alt yolun mikrofonunu kapatyordu.

157 Dorsolateral prefrontal korteks (PFC) grld kadaryla, kii duygusal bir soruna yeni bir zm bulmak iin dil ve ileyen
bellei kulland zaman devreye girmekte ve bunu ak seik, bilinli akl yrtme yoluyla yapmaktadr. OFC ise tam tersine, duyguyu
grnrde sosyal balam, sosyal kurallar ve benzerlerinin temsilleriyle dzenler. Kevin Ochsner bu sreci, eylemleri duygusal deerlere
balayan artrc temsiller olarak grmektedir. Dorsolateral PFC, bu armlarn betimlemelerini aklda tutup davran onlara dayal
olarak ynlendirir. Bkz Kevin Ochsner ve James Gross, The Cognitive Control of Emotion, Trends in Neuroscience 9 (2005), s.
24249.

Rahatsz edici bir durumla isteyerek ilgilendiimizde, st yol birka prefrontal devreden herhangi
biri araclyla amigdalay ynetebilir. Yeniden deerlendirme srasnda kullandmz zgl zihinsel
strateji, bu devrelerden hangisinin etkinleeceini belirler. Bir prefrontal devre, baka birinin
skntsn rnein bir ar hastann strabn sanki hibir kiisel bamz yokmuasna, bir
gzlemci gibi mesafeli ve nesnel bir ekilde (salk mesleklerinde alanlara zg stratejiyle)
izlediimiz srada etkinleir.
Hastann durumunu, rnein en iyisini umarak ve onun lmcl bir hastala yakalanmadn, gl
bir bnyesi olduunu ve byk olaslkla iyileeceini dnerek yeniden deerlendirdiimizde ise
farkl bir devre etkinleir.158 Algladmz eyin anlamn deitirmekle, duygusal etkisini de
deitiririz. Marcus Aureliusun binlerce yl nce syledii gibi, strap o eyin kendisine deil,
sizin onun hakkndaki deerlendirmenize baldr ve bunu da her an geri alabilirsiniz.

158 Farkl yollar hakknda, Bkz Kevin Ochsner ve bk., For Better or for Worse: Neural Systems Supporting the Cognitive Down- and
Up-regulation of Negative Emotion, NeuroImage 23 (2004), s. 48399.

Yeniden deerlendirme konusunda ortaya kan veriler, u yaygn yanl izlenimi dzeltme olana
vermektedir: Zihinsel yaammzda neredeyse hi seeneimiz yoktur, nk dndmz,
hissettiimiz ve yaptmz eylerin ok byk bir ksm kendiliinden, gz ap kapayana kadar
ieri hcum eder.159

159 Kevin Ochsner, How Thinking Controls Feeling: A Social Cognitive Neuroscience Approach, yay. haz. S. Winkleman ve E.
Harmon-Jones, Social Neuroscience iinde (New York: Oxford University Press, 2006).

Her eyin otomatie bal olduu fikri bunaltcdr, diyor Osner. Yeniden deerlendirme
duygusal tepkimizi deitirir. Bunu bilinli olarak yaptmzda, duygularmzn denetimini ele
geiririz.
Hissettiimiz duygular kendi admza tanmlamak bile, amigdalay sakinletirebilir.160 Bylesi bir
yeniden deerlendirmenin ilikilerimiz asndan pek ok anlam vardr. ncelikle, birine kar
refleks olarak verdiimiz olumsuz tepkileri yeniden gzden geirme, durumu daha dnceli bir
ekilde tartma ve dncesizce taknlm bir tavr yerine, bize de, teki kiiye de daha yararl olacak
bir tavr alma yeteneimizi dorular.

160 Bir duygunun adlandrlmas hakknda, Bkz A. R. Hariri ve bk., Modulating Emotional Response: Effects of a Neocortical
Network on the Limbic System, NeuroReport 8 (2000), s. 1143; Matthew D. Lieberman ve bk., Putting Feelings into Words: Affect
Labeling Disrupts Affect-related Amygdala Activity, UCLA, yaymlanmam metin.

st yolun bize sunduu seenekler, istenmeden bulaan bir duyguya bile istediimiz gibi tepki
vermekte serbest olduumuz anlamna da gelir.161 rnein, korkudan histeriye kaplm birinin etkisi
altnda kendimizden gemek yerine, serinkanllmz koruyup onun yardmna koabiliriz. Birisi
paylamak istemediimiz bir tedirginlikle iin iin kaynyorsa, bulamaya kar kendimizi koruyup,
kararllkla tercih ettiimiz ruh hali iinde kalabiliriz.

161 Dng oluumunun ilk anlarnda beyin duygularmz algladmz duygulara uydursa da, st yol daha sonra bize bir eenek sunar
ve iki tepki trnden birini izleyebiliriz. Bunlarn birinde, dier kiinin hislerine uymay srdrrz sevinleri bizi neelendirir, skntlar
zer. Dierinde ise neelerini kskanr ya da skntlarna seviniriz.

Hayatn geni yelpazesi, karmza saysz yenilik karr. Bunlardan herhangi birine tepki verirken,
alt yol bir ilk seenek sunar, ama varacamz sonucu st yol belirleyebilir.

Alt Yolun Yeniden Dzenlenmesi

David Guy, ilk sahne korkusu nbetine tutulduunda on alt yandayd. Bu olay ngilizce dersinde,
retmeni haftalk kompozisyon devini yksek sesle okumasn istediinde gereklemiti.
Bunun dncesiyle bile Davidin zihnini snf arkadalarnn grntleri istila etmiti. Davidin
imdiden bir yazar olmak istemesine ve yeni yazma teknikleri denemesine karn, snf arkadalarnn
yazmak izmekle hi ilgileri yoktu. Rol kesmeye yeniyetmelere zg bir kmsemeyle bakyor ve
insafszca alay ediyorlard.
David karlaacan tahmin ettii eletiri ve alaylardan kanmak istiyordu. Bylece kendini tek
kelime edemez halde buldu. Sahne korkusu fel etmiti onu; yz kzaryor, avular terliyor, kalbi
soluu kesilecekmi gibi delicesine arpyordu. Ne kadar aba harcarsa, iine dt paniin

penesi o kadar sklayordu.

David sahne korkusunu stnden hi atamad. Mezuniyet ylnda snf bakanlna aday gsterildii
halde, kabul ederse bir konuma yapmas gerekeceini kavrayarak reddetti. Yllar sonra bile, otuz
yalarnda ilk romann yaymlamasnn ardndan topluluk nnde konumaktan hl kanan David,
romanndan okumalar yapmas istendiinde teklifleri geri eviriyordu.162

162 Sahne korkusu hakknda, bkz David Guy, Trying to Speak: A Personal History, Tricycle (Summer 2003).
David Guy gibi topluluk nnde konumaktan korkan bir sr insan vardr. Aratrmalar bunun,
Amerikallarn bete birinde bulunan, en yaygn fobi olduunu gstermektedir. Ne var ki bir dinleyici
kitlesinin nnde ayaa kalkp konumak, psikiyatrik tehis elkitabnn aleni durumlarda yaanan bu
kayglara takt isimle, sosyal fobinin birok biiminden yalnzca biridir. Dier biimleri, yeni
insanlarla tanmak ya da yabanc biriyle konumaktan, halka ak bir yerde yemek yemeye veya bir
umumi tuvaleti kullanmaya kadar uzanr.
Davidde de olduu gibi, ilk olay ou kez ergenlik anda meydana gelir, ama korku mr boyu
srer. Korkulan ortamn ngrs bile insanlarn iini kaygyla doldurduundan, rktkleri durumdan
kanmak iin akla gelebilecek her eyi yaparlar.
Davidinki gibi sahne korkusunun olaanst bir biyolojik gc olabilir. Sadece kmseyen bir
dinleyici kitlesinin zihin gznde canlanmasyla harekete geen amigdala, bedenin kar konulmaz bir
stres hormonu kasrgasyla tepki vermesine yol aar. Davidin, snf arkadalarnn aalamalarn
hayalinde canlandrmas bile, bu fizyolojik frtnay balatmaya yeterli olmutur.
Bu tr renilen korkular ksmen, Joseph LeDouxnun beynin Korku Merkezi dedii amigdala
zerinde toplanan sinir devrelerinde edinilir.163 LeDoux, amigdalann sinirsel arazisini yakndan
tanr; New York niversitesi Sinirbilim Merkezinde on yllardr bu sinir hcreleri kmesini
aratrmaktadr. Duyusal enformasyonun kaydedildii amigdaladaki hcrelerin ve korku hissini
edinen komu alanlarn, bir korku renildii anda yeni modellere gre ateleme yaptn
kefetmitir.164

163 Amigdala ve sosyal fobi hakknda, bkz, rnein, M. B. Stein ve bk., Increased Amygdala Activation to Angry and Contemptuous
Faces in Generalized Social Phobia, Archives of General Psychiatry 59 (2002), s. 102734.

164 Joseph LeDouxya gre, amigdalann yan ksmnda her trl duygusal enformasyonun ilk kez kaydedildii bir yer vardr;
yaknndaki merkezi blgede ise bir korkuyu kaydeden hcreler bulunmaktadr.

Anlarmz ksmen yeniden ina edilir. Ne zaman aklmza bir an gelse, beyin onun birazn yeniden
yazarak, gemii bugnk ilgi alanlarmz ve anlaymza gre gnceller. LeDouxnun aklamasna
gre, hcresel dzeyde bir annn artrlmas, yeniden bir araya getirilmesi, gncellendikten
sonra yeniden depolanmak zere yeni bir protein sentezi tarafndan kimyasal olarak biraz
deitirilmesi anlamna gelir.165

165 Anlarn yeniden bir araya getirilmesi (konsolidasyonu) konusunda, bkz LeDoux tarafndan alntlanan, McGill niversitesinden
Karim Naderin almas, Kurulularda Duygusal Zek Aratrmalar Konsorsiyumunun toplantsnda yaplan sunum, Cambridge, Mass.,
14 Aralk 2004.

Bylece bir any her aklmza getiriimizde, onun kimyasn ayarlarz: Bir sonraki armda, o
an son deitirilmi haliyle gelecektir. Bu yeni birleimin kendine has eleri, anmsama srasnda
ne rendiimize baldr. Olan ey ayn korkunun sadece depremesiyse, korkaklmz derinleir.
Fakat st yol, alt yolu akla davet edebilir. Korkuyu hissettiimiz srada kendimize onun penesini
gevetebilecek bir telkinde bulunabilirsek, ayn an bizi daha az etkileyecek ekilde yeniden kodlanr.

Zamanla, eskiden korktuumuz any endieye kaplmadan tekrar aklmza getirebiliriz. LeDouxya
gre, byle bir durumda amigdaladaki hcrelerimiz yeniden programlandndan, balangtaki korku
artlanmasndan kurtulmu oluruz.166 O halde, terapinin amac da, renilen korkunun kaydedildii
sinir hcrelerinin yava yava deitirilmesi olarak grlebilir.167

166 Bu strateji hem bilisel terapide hem de propranolol gibi farmakolojik mdahelelerde uygulanr. Travmatik bir korkunun stesinden
gelmek sz konusu olduunda, annn daha az korkuyla yeniden bir araya getirilmesi, LeDouxya gre sinirsel bakmdan dolaysz olacaktr.
Annn korkutuculuunu kaydeden sinir hcreleri, amigdalann, nerede ve kiminle ne olduunun ayrntlar gibi, annn bilinli ynn geri
getiren prefrontal korteksin alanna dorudan balanmayan bir ksmnda bulunurlar. Amal geveme ise yok etme terapisinde olduu
gibi prefrontal alann, amigdalann korku merkeziyle dorudan balant kurarak korkulu any yeniden bir araya getirme araclyla
deitirmenin bir yolunu sunan ksmn kullanr. LeDouxnun nermesine gre, ilk korkuyu ne zaman yeniden hissetsek, korkulu annn
yeniden bir araya getirilmesi iin iki saatlik bir frsat penceresine sahip olabiliriz. O pencere ierisinde, amigdaladaki hcrelerin faaliyetini
bloke eden (ya da tahminen korkuyu yok etme terapisinde olduu gibi derin geveme haline tbi olan) propranololn alm, yeniden bir
araya getirme srecini travmatik anya bir dahaki sefer dnldnde amigdalann o kadar korkuyla tepki vermeyecei ekilde deitirir.

167 Farkl bir kurama gre, terapi amigdaladaki inhibitr ebekeye yanstlan prefrontal ebekeyi glendirmektedir: Bkz Quirk ve
Gehlert, Inhibition of Amygdala.

Terapilerde, kii bazen tam da korkusunu balatan eye maruz braklr. Bu tr seanslar kiinin,
ounlukla birka dakika boyunca karndan yava yava nefes alp vererek gevetilmesiyle balar.
Sonra kii, en kt haline kncaya kadar dzeyi dikkatlice ykseltilen o tehdit edici durumla
yzletirilir.
New York kentinde alan bir trafik memuresi, kendisine aalk srtk diyen bir src
yznden fke nbeti geirdiini itiraf etmiti. Yzleme terapisinde, ayn sz nce alak bir
perdeden, sonra giderek artan bir duygusal younlukla, en sonunda mstehcen el hareketleri de
eklenerek tekrarland. Terapi, tekrarlanan sz ne kadar iren olursa olsun, memure sakin kalabildii
ve ngrld gibi, tekrar greve ktnda iittii hakarete ramen soukkanllkla ceza
kesebildiinde baarya ulam olacakt.168

168 fkenin azaltlmas konusunda, Bkz Elizabeth Brondolo ve bk., Exposure-based Treatment for Anger Problems: Focus on the
Feeling, Cognitive and Behavioral Practice 4 (1997), s. 7598. Uyarana maruz kalma, bir uak yolculuunun simlasyonlarnda
olduu gibi, gitgide sanallar.

Bazen terapistler, tedavinin salad gvenlik iinde de olsa, sosyal bir kaygy tetikleyen sahneyi

yeniden yaratabilmek iin byk aba harcarlar. Kayg tedavisindeki uzmanlyla tannan bir bilisel
terapist, terapi gruplarn topluluk nnde konuma korkusunu yenmek isteyen hastalar iin deneysel
bir dinleyici kitlesi olarak kullanmaktadr.169 Hasta, kaygya neden olan dncelerle ba etmek iin
hem geveme yntemlerinin, hem de kart dncelerin provasn yapar. Bu arada terapist de terapi
grubuna, alayc yorumlar yapmaktan, can sknts veya knama anlamna gelen yz ifadeleri
taknmaya kadar, hastay zellikle zorlayacak ekillerde davranmay renir.

169 Sosyal fobi terapisi hakknda, bkz David Barlow, Anxiety and Its Disorders (New York: Guilford Press, 1988).
Kukusuz, hastann maruz brakld durumun younluu, kaldrabilecei snrlar iinde
tutulmaldr. Byle dmanca davranacak bir dinleyici topluluunun karsna kmak zere olan bir
kadn, tuvalete gitmek iin izin isteyip kabin kapsn kilitledikten sonra dar kmay reddetmiti.
En sonunda tatl szlerle ikna edilerek tedavisine devam etmesi salanmt.
LeDoux, gemiteki zc bir olay deiik bir adan grmemize yardm eden biriyle gzden
geirmenin bile, rahatsz edici anlar yeniden kodlayarak sknty ksmen ve tedricen azaltabildiini
ne sryor. Hasta ile terapisti konuarak eski dertleri detikleri srada meydana gelen rahatlamann
bir nedeni de bu olabilir: Konumann kendisi beynin yanl olan eyi kaydetme eklini deitirebilir.
Bir tasay kafamzda evirip evirerek yeni bir bak as kazandmzda doallkla olan bir
eydir bu, diyor LeDoux. Alt yolu yeniden dzenlemek iin st yolu kullanrz.170

170 LeDoux, st ve alt yol terimlerini burada zellikle teknik bir anlamda, duyusal talamus ve duyusal korteksten amigdalaya
uzanan duygusal veri patikalarna atfta bulunmak iin kullanmaktadr. Alt yol hzl ve kt bir duyusal izlenim verirken, st yol daha
fazla duyusal enformasyon salar. Alt yol bir ylan bir ubuktan ayramaz, st yol ise ayrabilir. Alt yol duyusal tahminlerinin yanl kmas
ihtimaline kar kendini salama alr emniyet pimanlktan iyidir. Otomatie kar kontroll bilgi ilem asndan benim st-alt yol
hristiini kullandm anlamda LeDouxnun hem st hem de alt yolu, otomatik ve hzl olan birer alt yoldur.

SOSYAL BEYN
Her sinirbilimcinin syleyecei gibi, sosyal beyin deyimi, bir frenoloji yumrusuna veya belirli bir beyin nodlne gnderme yapmaz.
Daha ok, insanlar birbirleriyle iliki kurduklar srada dzenlenen belirli sinir devreleri kmesine atfta bulunur.171 likilerin idaresinde
baz beyin yaplar zellikle byk bir rol oynasalar da, grld kadaryla belli bal blgelerden hibiri tamamen sosyal yaama
adanm deildir.172

171 Sosyal beyin deyimi, nl sinirbilimci Michael Gazzaniga tarafndan deiik bir anlamda kullanlmtr: beynin sosyal etkileimler
srasnda etkin olan ksmlarna atfen deil, beynin kendi yapsna ve ilemine ynelik bir eretileme (metafor) olarak. Gazzanigaya gre,
beyin kk bir irket gibi iler; belirgin biimde birbirinden bamsz modlleri belli bir grevi yerine getirmek iin ibirlii yaparlar tpk
insanlarn bir proje zerinde belli bir sre ibirlii yapmay kabul etmeleri gibi. Ne var ki benim burada kullandm anlamyla sosyal
beyin, kiiler aras etkileimler srasnda uyumlu dzenlemeyi yapan modldr.

172 Beynin her alan ok sayda ileve katldndan, belki de ayna sinir hcreleri gibi uzmanlam ebekeler hari tutulursa, zel olarak
sosyal bir alan yoktur. Belirli bir sosyal sre srasnda bir alann etkinleiyor olmas, onun o srece sebep olduu anlamna gelmez;
katlm, sebebiyet demek deildir. Sinirsel faaliyeti sosyal srelerle ilikilendirme konusunda daha fazla uyar iin, bkz Daniel Willingham
ve Elizabeth Dunn, What Neuroimaging ve Brain Localization Can Do, Cannot Do, and Should Not Do for Social Psychology, Journal
of Personality and Social Psychology 85 (2003), s. 66271.
Sosyal yaammzla ilgili sinirsel sorumluluun bu yaygn dalm, baz tahminlere gre, kadim tarih ncesinde Doann beyni
biimlendiriinin sonlarna doru primatlar boy gsterinceye kadar, sosyal gruplarn sa kalm repertuarmzn hayati bir paras haline
gelmemi olmasna baldr. Grnen o ki Doa, ge ba gsteren bu frsat deerlendirmek iin bir sistem yaratrken, o srada eldeki
beyin yaplaryla idare etmek zorunda kalarak, bu karmak iliki sorunlaryla ba etmek zere nceden var olan paralardan uyumlu bir
sinir yollar kmesini bir araya getirmitir.
Beyin, saysz grevde anatominin belirli bir parasndan yararlanr. Ancak beyin faaliyetini sosyal etkileim gibi zgl bir ilev
balamnda dnmek, yz milyar sinir hcresiyle aralarndaki yaklak yz trilyon balantnn bilinen en youn balantsallktr bu
aksi takdirde yldrc olacak karmakln zebilmeleri iin sinirbilimcilere kaba bir yol sunar. Bu sinir hcreleri, salnm halindeki girift
bir mobil gibi hareket eden modller biiminde dzenlenmitir; herhangi bir paradaki faaliyet, tm sistemde yanklanabilir.
Durumu karmaklatran bir baka unsur da, doann tasarruflu davranmasdr. rnein, serotonin beyinde mutluluk hissi yaratan bir

sinir ileticisidir. SSRI (selective serotonin reuptake inhibitorseici serotonin geri alm inhibitr) denilen antidepresanlarn,
eriilebilir serotonin dzeyini ykselterek kiinin moralini dzelttii bilinir. Ama ayn madde, yani serotonin, barsaklar da dzenler.
Bedenimizdeki serotoninin % 95 kadar, sindirim enzimlerinin salglanmasn balatmaktan, barsak iindeki hareketlere kadar deiik
faaliyetleri yneten yedi farkl trden serotonin alcsnn bulunduu sindirim sistemindedir.173

173 Serotonin zerine, bkz Michael Gershon, The Second Brain (New York: Harper, 1999); Michael Gershon, Plasticity in Serotonin
Control Mechanisms in the Gut, Current Opinion in Pharmacology 3 (1999), s. 600.
Ayn molekln hem sindirimi hem de mutluluu denetlemesi gibi, sosyal beyinde bir araya gelen neredeyse tm sinir sistemleri bir
dizi faaliyet yrtr. Ancak szgelimi, yz yze bir etkileimin icras iin birlikte altklarnda, sosyal beynin uzaklara yaylan alar
ortak bir sinirsel iletken yaratr.174

174 Tam olarak hangi alarn devreye girdii zgl etkinlie baldr; bu ebekelerin tm toplam olarak sosyal beyni oluturur. liki
patikas konusunda, bkz Stephanie D. Preston ve Frans B. M. de Waal, Empathy: Its Ultimate ve Proximate Bases, Behavioral and
Brain Sciences 25 (2005), s. 120.
Sosyal beynin haritas byk oranda grntleme yoluyla karlmtr. Ama sadece birka gnlne Parise gelen bir turist gibi,
beyin grntleme de her ilgin noktay ziyaret etmeye almak yerine, zorunlu olarak o an iin nem tayan alanlar zerinde
younlar. Bu da ince ayrntlardan vazgeilmesi demektir. rnein, fMRI grntlemeleri orbitofrontal korteksi amigdalaya balayan
bir sosyal otoyolu ne karrken, amigdaladaki her biri farkl ilevler gren 14 kadar ayr ekirdein zelliklerini gzden karr. Bu
yeni bilim dalnda renilecek daha ok ey vardr. (Daha fazla ayrnt iin Ek Bye baknz.)

6 - Sosyal Zek Nedir?

On iki yandaki ocuk, beden eitimi dersi iin futbol sahasna doru ilerlemektedir. Arkadan
yryen iki atletik vcutlu olan, biraz tombulca olan ncyle dalga geer.
Demek sen futbol oynamay deneyeceksin, ha? der biri, alayc bir ifadeyle.
Ortaokul rencilerinin sosyal kurallar gerei, kolaylkla kavgaya dnebilecek bir durumdur bu.
Tombul ocuk sanki kendisini bekleyen yzleme iin metanetini toplamak istiyormu gibi, bir an
gzlerini kapatp derin bir nefes alr.
Sonra yanndaki iki ocua dnerek, sakin bir sesle, Evet, deneyeceim, ama iyi oynayamyorum,
diye yantlar.
Biraz durakladktan sonra, Fakat resimde ok iyiyimdir; bana herhangi bir ey gsterirsen
mkemmel bir resmini yaparm... diye ekler.
Sonra, kendisini taciz eden ocua dnerek, Sana gelince... gerekten harika futbol oynuyorsun!
Ben de gnn birinde senin kadar iyi oynamak isterim ama imdilik yapamyorum ite. Belki
denemeyi srdrrsem biraz daha iyi oynayabilirim, der.
Bunun zerine, kmseyici tavr artk tamamen deimi olan birinci ocuk, dostane bir ses
tonuyla, Canm o kadar da kt deilsin. Belki sana birka ey gsterebilirim, diye karlk verir.
Bu ksa etkileim, sosyal zeknn fiiliyatta nasl ilediini gsteren mkemmel bir rnektir.175
Kolaylkla kavgaya yol aabilecek bir durum, artk dostlua dnebilir. Tombul ressam, yalnzca
ortaokulun alkantl sosyal akntlar iinde deil, ok daha incelikli bir mcadelede, iki ocuun
beyinleri arasndaki gzle grlmeyen ekimede de altta kalmamtr.

175 Bu etkileime tanklk eden kii, New Haven Devlet Okullar, Sosyal Geliim Departmannn direktr Dee Speese-Linehand.

Ressam olmak isteyen ocuk, soukkanlln koruyarak tekinin alayc satamasnn kendisini
fkelendirmesine izin vermemi, aksine tekini kendisinin daha dostane duygusal menziline ekmitir.
En ileri dzeyde bir sinirsel manevra yaparak, ikisinin paylat duygusal kimyay dmanca
olmaktan karp olumlu bir hava yaratmtr; katksz bir iliki dehasdr bu.
Sosyal zek kendini krete, oyun sahasnda, barakalarda, fabrikalarda ve sat yerlerinde bol bol
gsterir, ama deney laboratuarnn standartlatrlm resmi koullarnda grlmez. Bu gzlem,
1920de Harpers Monthly Magazinedeki bir makalesinde bu kavram ilk kez neren, Columbia
niversitesinden psikolog Edward Thorndikea aittir.176 Bu tr kiileraras etkililiin, bata
liderlik olmak zere birok alanda hayati nem tadn belirten Thorndike, Fabrikadaki en iyi
teknisyen, sosyal zekdan yoksunsa ustaba olarak baarszla urayabilir, diye yazmt.177

176 Edward L. Thorndike, Intelligence and Its Use, Harpers Monthly Magazine 140 (1920), s. 22735. Sosyal zek yetenekleri,
benim duygusal zek modelimdeki sosyal bilin ve iliki ynetimi alanlar iine yerletirilmitir.

177 Bu gzlem, yldz elemanlar u sralarda zellikle en yetenekli liderleri ortalama performans gsterenlerden ayran yeterlikleri
belirlemek iin kurulular iinde yaplan yzlerce bamsz aratrmadan kmtur. Bkz Lyle Spencer ve Signe Spencer, Competence at
Work (New York: John Wiley, 1993); Daniel Goleman, Working with Emotional Intelligence (New York: Bantam Books, 1998)
banda Duygusal Zek, 4. bsk. (stanbul: Varlk Yaynlar, 2005); Daniel Goleman, Richard Boyatzis, Annie McKee, Primal
Leadership (Boston: Harvard Business School Press, 2002) Yeni Liderler, 5. bsk. (stanbul: Varlk Yaynlar, 2006).

Oysa IQnun hl en yaygn biimde kullanlan ltlerinden birini yaratm olan psikolog David
Wechsler, 1950li yllarn sonlarnda, sosyal durumlara uygulanan genel zek olarak grd
sosyal zek kavramn reddetmiti.178

178 David Wechsler, The Measurement ve Appraisal of Adult Intelligence, 5. bsk. (Baltimore: Williams and Wilkins, 1958), s. 75.
Yarm yzyl sonra, sinirbilimin kiileraras dinamikleri dzenleyen beyin alanlarn haritalamaya
balad u sralarda, sosyal zek dan ne kastettiimizi yeniden dnmenin zaman gelmitir
(ayrntlar iin Ek Cye baknz).
Sosyal zeknn daha iyi kavranmas, bilisel olmayan becerileri rnein, duyarl bir bakcnn
alayan bir bebei, ne yapacan bir an bile dnmeden, teskin edici bir dokunula
susturabilmesini de hesaba katmamz gerektirir.
Psikologlarn hangi insan yeteneklerinin sosyal, hangilerinin duygusal olduu hakknda
tartmalarna amamalyz: Bu iki alan, tpk beynin sosyal arazisinin duygusal merkezleriyle
akmas gibi, birbirine karr.179 Wisconsin niversitesindeki Afektif Sinirbilim Laboratuarnn
direktr Richard Davidsonun gzlemledii gibi, Tm duygular sosyaldir. Bir duygunun nedenini
ilikiler dnyasndan ayramazsnz; duygularmz sosyal etkileimlerimiz ynetir.Benim duygusal
zek modelim, bu alandaki dier kuramclarn da yapt gibi, bu olguyu fazla bytmeden sosyal
zeky iine alyordu.180 Ancak zamanla, sosyal zeky duygusal zeknn iine kattrmakla
yetinmenin insanlara zg iliki yetenei hakkndaki yeni dnceleri krelttiini ve etkileim
kurduumuz srada olup bitenleri gz ard ettiini anladm.181 Bu miyopluk, zeknn sosyal ksmn
darda brakyor.

179 Bkz Brian Parkinson, Emotions Are Social, British Journal of Psychology 87 (1996), s. 66383; Catherine Norris ve bk.,
The Interaction of Social and Emotional Processes in the Brain, Journal of Cognitive Neuroscience 16, no. 10 (2004), s. 181929.

180 Duygusal zeknn John Mayer ve Peter Salovey tarafndan gelitirilen ilkrnei, sosyal zek unsurlarn iine alr. Kendi duygusal
zek modelini duygusal-sosyal zek olarak adlandran Reuven Bar-On, dorudan bu ikilemle karlamtr. Bkz Reuven Bar-On, The

Bar-On Model of Emotional-Social Intelligence (ESI), Psicothema 17 (2005). Ek C, benim modelimin sosyal zeky nasl iine aldn
aklyor.

181 Kiisel ve sosyal yetenekler arasnda bu ayrm yapma gerei, Howard Gardner tarafndan r ac Frames of Mind: The
Theory of Multiple Intelligences adl kitabnda kabul edilmitir (New York: Basic Books, 1983).

Sosyal zeky oluturan unsurlar, iki geni kategoride incelenebilir: Sosyal farkndalk, yani
bakalar hakkndaki sezgimiz; ve sosyal beceri, yani bu farkndalkla ne yaptmz.
SOSYAL ZEK
Sosyal Farkndalk
Sosyal farkndalk, baka birinin i halini annda sezmekten, hislerini ve dncelerini anlamaya, karmak sosyal durumlar
kavramaya kadar uzanan bir yelpazeye gnderme yapar. u elerden oluur:

Temel empati: Bakalarnn hislerini paylamak, szsz duygusal iaretleri okumak.

Uyum: Pr dikkat dinlemek, bir kiiye uyum salamak.
Empatik isabet: Baka birinin dncelerini, hislerini ve niyetlerini doru anlamak
Sosyal Bili: Sosyal dnyann nasl ilediini bilmek
Sosyal Beceri
Baka birinin ne hissettiini sezmek, ya da ne dndn veya amaladn bilmek iin balangcdr, ama verimli etkileimleri
garanti etmez. Sosyal farkndala dayanan sosyal beceri, przsz ve etkili ilikilere olanak salar ve u eleri ierir:

Ezamanllk: Szsz dzeyde przsz etkileim

Benlik sunumu: Kendini etkili biimde tantmak
Nfuz: Sosyal etkileimlerin sonucunu etkilemek
lgi: Bakalarnn ihtiyalarn nemseyip, uygun biimde davranmak
Sosyal farkndalk ve sosyal beceri alanlar, temel nitelikteki alt yol yetilerinden, daha karmak st
yol ifadelerine dek uzanr. rnein, ezamanllk ve temel empati tamamen alt yol yetileridir, empatik
isabet ve nfuz ise st ve alt yollarn karmndan kar. Bu becerilerin bazlar her ne kadar soyut
grnseler de, deerlendirilmeleri iin imdiden artc sayda test ve lek vardr.

Temel Empati
Adam vize almak iin bir elilie gitmiti. Onunla mlakat yapan memur garip bir ey fark etti:
Neden vize istediini sorduunda, adamn yznde bir an iin bir tiksinti ifadesi belirmiti.
Kukulanan memur, vize bavurusu yapan adama birka dakika beklemesini syledikten sonra,
baka bir odaya girip nterpoln veri bankasna bakt. Adamn ismi birka lkenin polisi tarafndan
aranan bir kaak olarak grnyordu.
Mlakat yapan memurun o bir anlk ifadeyi yakalamas, temel empatinin, yani tekinin duygularn
hemen sezme yeteneinin gstergesidir. Bir alt yol yetisi olan bu empati eidi, hzl ve otomatik bir
biimde oluur ya da oluamaz. Sinirbilimciler bu sezgisel, altnc his dzeyindeki empatinin byk
lde ayna sinir hcreleri tarafndan etkinletirildiini dnyorlar.182

182 Temel empati ve ayn sinir hcreleri konusunda, Bkz Greg Miller, New Neurons Strive to Fit In, Science 311 (2005), s. 93840.
Konumay kesebiliriz, ama hissettiklerimizi ele veren (ses tonu, grnp kaybolan yz ifadeleri
gibi) iaretler gndermeyi kesemeyiz. nsanlar tm duygu emarelerini saklamaya alsalar bile,
hisler yine de bir ekilde dar szar. Bu anlamda, duygular sz konusu olduunda iletiimsizlik

mmkn deildir.
Temel empatiyi lmeye uygun bir test, alt yolun bu szsz ipularnn hzl ve anlk okumalarn
deerlendirecektir. Bu lm iyi yapmak iin, kiinin kt zerindeki sorular yantlamas yerine,
baka birinin tasvirine tepki gstermesinin salanmas gerekir.
Byle bir testle ilk olarak tez aratrmalarmla urarken karlamtm. alma odamn
bulunduu koridorun biraz ilerisinde, dier iki lisansst rencisinin ok daha elenceli vakit
geiriyormu gibi grndklerini hatrlyorum. Bu rencilerden biri u sralarda Northeastern
niversitesinde profesr olan Judith Hall, dieri de halen California niversitesi Santa Cruz
kampusunda bulunan Dane Archerd. kisi de o zamanlar sosyal psikoloji dersinde Robert
Rosenthaln rencileriydi. Baroln Hallun oynad, bugn kiileraras duyarllk lmnde en
yaygn biimde kullanlan testler arasnda yer alan bir videoteyp setini hazrlyorlard.
Archer video kaydn yapyor, Hall ise bozuk bir mal dkkna iade etmekten bir arkadan
lmnden bahsetmeye kadar ok farkl durumlar canlandryordu. Szsz Duyarllk Profili (PONS
- Profile of Nonverbal Sensitivity) diye adlandrlan bu testte, belirli bir sahnenin iki saniyelik
kliplerini seyreden kiilerden duygusal adan neler olup bittiini tahmin etmelerini istenir.183
rnein, yalnzca Halln yzn ya da bedenini gsteren bir klip seyredebilir veya sadece sesini
duyabilirler.

183 Judith A. Hall, The PONS Test and the Psychometric Approach to Measuring Interpersonal Sensitivity, Judith A. Hall ve Frank
J. Bernieri, Interpersonal Sensitivity: Theory and Measurement iinde (Mahwah, N. J.: Erlbaum, 2001). PONSta, szsz ipularnn
her bir kanalna olan duyarllk snanr ve test edilenlerden sosyal durumu tahmin etmeleri istenir. Dolaysyla PONS, katksz bir temel
empati testini temsil etmeyebilir. (Amac da o deildir zaten.) Bununla birlikte, PONSun zellikleri bu boyutu yakalyor gibidir.

PONS testinde baarl olan alanlar, iyerindeki arkadalar veya stleri tarafndan genellikle
bakalarna kar daha duyarl olarak deerlendirilirler. Bu tr doktorlar ve retmenlere verilen
iba performans puanlar daha yksektir; doktorsalar, hastalar aldklar tbbi bakmdan daha
memnundur, retmenseler, daha etkili olduklar dnlr. Genelde, bu tr insanlar daha ok sevilir.
Kadnlar genellikle empatinin bu boyutunda erkeklerden biraz daha baarldr, ortalamada yaklak
% 3 orannda daha yksek puan alrlar. u andaki yeteneimiz ne olursa olsun, empatinin zamanla
gelitii, yaam koullaryla bilendii anlalmaktadr. rnein bebekli kadnlar, ocuksuz yatlarna
kyasla szsz mesajlar zmekte daha baarldrlar. Ama neredeyse herkes, ergenliin ilk
yllarndan yirmili yalarnn ortalarna kadar ilerleme kaydeder.
Temel empatinin baka bir lm olan Gzlerden Zihin Okuma testi, otizm uzman Simon BaronCohen ile Cambridge niversitesindeki aratrma grubu tarafndan tasarlanmtr.184 (Testin
tamamndaki otuz alt imgeden yan sayfada yer almaktadr.

184 Gzlerden Zihin Okuma testi hakknda, bkz Simon Baron-Cohen, The Essential Difference: Men, Women, and the Extreme
Male Brain (London: Allen Lane, 2003).

Gzlerden mesaj okumakta en yksek puan alanlar empati gstermekte ve diplomasiden polislie,
hemirelikten psikoterapiye kadar, empati gerektiren her trl rolde yetenekli olacaklardr. Ar
dk puan alanlarn ise otistik olmalar muhtemeldir.

Uyum
Uyum salamak, anlk empatinin tesinde, ahengi kolaylatran tam ve srekli bir mevcudiyet
gsterme becerisidir. Tm dikkatimizi karmzdakine vererek, kulaklarmz drt aarz. Sadece
kendi grmz anlatmaya deil, tekini anlamaya da alrz.
Bu ekilde derinden dinleme, doal bir yetenek gibi grnr. Yine de insanlar, sosyal zeknn tm
boyutlar gibi, uyum becerilerini de gelitirebilirler.185 Ayrca uyum salamay, sadece isteyerek
daha fazla dikkat gstermek yoluyla kolaylatrabiliriz.

185 Kuramn bir zeti, aratrmalar ve dinleme altrmalar iin, bkz, yay. haz. A. D. Wolvin ve C. G. Coakley, Perspectives on
Listening iinde (Norwood, N.J.: Ablex, 1993). Ayrca B. R. Witkin, Listening Theory and Research: The State of the Art, Journal of
the International Listening Association 4 (1990), s. 732.

Bir kiinin konuma tarz, temeldeki derinden dinleme yeteneinin ipularn verir. Gerek balant
anlarnda, sylediklerimiz tekinin hissettii, syledii ve yapt eylere kar duyarl olacaktr.
Gelgelelim, aramzdaki balant zayfsa, iletiimimiz szl kurunlara dnr: Mesajmz tekinin

ruh haline uyacak ekilde deimez, sadece kendimizinkini yanstr. Fark yaratan dinlemektir. Birini
dinlemek yerine ona laf yetitirmek, sohbeti monoloa dntrerek kertir.
Size laf yetitirerek bir sohbeti yolundan saptryorsam, sizin ihtiyalarnz dnmeden
kendiminkileri gideriyorum demektir. Tam anlamyla dinlemekse aksine, sizin hislerinize ayak
uydurmam, konumanza izin vermemi ve sohbetin birlikte belirleyeceimiz bir dorultuda
ilerlemesine olanak salamam gerektirir. ki ynl dinlemek, iki tarafn da sylediklerini tekinin
tepkilerine ve hissettiklerine gre ayarlad bir diyalog yaratr.
Bu gndemsiz mevcudiyet, artc bir ekilde, yksek performans gsteren birok satc ve
mteri yneticisinde grlebilir. Bu alanlardaki yldz elemanlar, bir mteriye sat yapmak
amacyla yaklamak yerine, kendilerini bir eit danman olarak grrler; grevlerinin nce
mteriyi dinleyip ihtiyalarn anlamak ve ancak ondan sonra ellerindekini o ihtiyalarla eletirmek
olduunu dnrler. Mteriye en iyi uyacak eye sahip deillerse, bunu syler, hatta kendi
firmalaryla ilgili hakl ikyetler sz konusu olduunda mterinin tarafn tutarlar. Bir sat uruna
gvenilirliklerini yitirmektense, tavsiyelerine gvenilmesini salayacak bir iliki gelitirmeyi
yelerler.186

186 Kiinin baarsnn geri gelen mterilere ya da irketin srekli mterilerini mutlu etmeye bal olduu her durumda geerlidir bu.
Yldz sat elemanlar hakknda, bkz Spencer ve Spencer, Competence.

Dikkatlice dinlemenin, en iyi ynetici, retmen ve liderlerin ayrc zellii olduu

bulgulanmtr.187 Doktorlar ya da sosyal hizmet grevlileri gibi, bakalarna yardma ynelik
mesleklerin yeleri arasnda, almalar bal bulunduklar kurulular tarafndan stn nitelikte
bulunanlarn nde gelen ilk yeteneinden biri, bu ekilde derinden dinlemektir.188 Dinlemeye
zaman ayrarak dier kiinin hislerine ayak uydurmann yan sra, sadece o anki sorunu ya da tehisi
deil, kiinin gemiteki durumunu da anlamalarna yardm edecek sorular sorarlar.

187 C. Bechler ve S. D. Johnson, Leading and Listening: A Study of Member Perception, Small Group Research 26 (1995), s. 77
85; S. D. Johnson ve C. Bechler, Examining the Relationship Between Listening Effectiveness and Leadership Emergence: Perceptions,
Behaviors, and Recall, Small Group Research 29 (1998), s. 45271; S. C. Wilmington, Oral Communication Skills Necessary for
Successful Teaching, Educational Research Quarterly 16 (1992), s. 517.

188 Yardma ynelik mesleklerde stn nitelikli alanlar hakknda, bkz Spencer ve Spencer, Competence.
Birok grevin bir arada yrtld amzda yok olma tehlikesiyle kar karya kalan youn
dikkat, odamz dattmz anda krelir. Kendine dnklk ve zihinsel meguliyetler younlamay
engeller ve bylece karmzdakine empati gstermek bir yana, onun hislerini ve ihtiyalarn bile
fark edemeyiz. Kulak verme yeteneimizin zarar grmesi, ahengi yok eder.
Oysa youn dikkat gstermek o kadar ok ey gerektirmez. Harvard Business Reviewdaki bir
makalede, Be dakikalk bir sohbet gayet anlaml bir insani iliki olabilir, deniyor. Bunun iin
yapmakta olduunuz ii, okumakta olduunuz notu, dizst bilgisayarnz bir kenara brakp,
kurduunuz hayalden syrlarak birlikte olduunuz insana odaklanmanz gerekir.189

189 Bkz Edward Hollowell, The Human Moment at Work, Harvard Business Review (Ocak-ubat 1999), s. 59.
Pr dikkat dinlemek, fizyolojik ezamanll azamiye kararak duygularn birbirine uymasn
salar.190 Bu tr ezamanllk, psikoterapi seanslar srasnda dananlarn terapistleri tarafndan tam
olarak anlaldklarn hissettikleri anlarda saptanmtr (3. Blmde anlatld gibi). Birine bilinli
olarak daha fazla dikkat gstermek, ahenk kurmay kolaylatrmann belki de en iyi yoludur. Dikkatini

datmadan, zenle dinlemek, sinir devrelerimizi balant kurmaya ynlendirerek, bizi ayn dalga
boyuna tar. Bu da ahengin ezamanllk ve olumlu hisler gibi dier ana unsurlarnn olumas
ihtimalini azamiye karr.

190 Fizyolojik ezamanllk ve dinleme hakknda, bkz Robert Levenson ve Anna Reuf, Emotional Knowledge and Rapport, yay. haz.
William Ickes, Empathic Accuracy iinde (New York: Guilford Press, 1997), s. 4472.

Empatik sabet
Empatik isabet, bazlarna gre, sosyal zeknn asl uzmanldr. Bu yndeki aratrmalarn ncs
olan, Texas niversitesinden psikolog Willeam Ickesin iddia ettii gibi, bu yetenek en becerikli
danmanlarn, en diplomatik devlet grevlilerinin, en etkili grmecilerin, seilme ans en yksek
politikaclarn, en retken sat elemanlarnn, en baarl retmenlerin ve en igrl terapistlerin
ayrc zelliidir.191

191 Empatik isabet hakknda, bkz Ickes, Empathic Accuracy, s. 2.

Empatik isabet temel empatiye dayanr, ama birisinin ne dnd ve hissettii hakknda apak
bir anlay da ekler. Bu bilisel aamalar, neokortekste zellikle de prefrontal alanda yeni bir
faaliyete yol aarak, st yol devrelerini alt yolun temel empatisine ynlendirir.192

192 Temel empati, duyusal kortekslerle talamus ve amigdalaya, oradan da uygun tepkinin gerektirdii ebekeler hangileriyse onlara
balanan patikalarla ilikili grnmektedir. Oysa bilisel empatide empatik isabet ya da zihin kuram gibi olas devreler talamustan
kortekse, amigdalaya, sonra da tepkiyle ilgili kortekse uzanrlar. Bkz James Blair ve Karina Perschardt, Empathy: A Unitary Circuit or a
Set of Dissociable Neuro-cognitive Systems? Stephanie D. Preston ve Frans B. M. de Waal, Empathy: Its Ultimate and Proximate
Bases iinde, Behavioral and Brain Sciences 25 (2002), s. 172.

Empatik isabeti psikolojide gizli TV kamerasnn muadili olan bir yntemle lebiliriz. Deney iin
arlan iki gnll, bir bekleme odasna alnp birlikte bir kanepeye oturtulur. Bir aratrma asistan,
kendisi eksik bir aygt bulmaya alrken birka dakika beklemelerini rica eder.
Zaman geirmek iin bu iki denek biraz sohbet ederler. Yaklak alt dakika sonra asistan geri
geldiinde de, deneyin balamasn beklerler. Oysa deney oktan balamtr; onlar balamay
beklediklerini zannederken, bir dolapta gizlenmi olan kamera tarafndan kaydedilmilerdir.
Sonra gnderildikleri ayr odalarda her katlmcya bu alt dakikalk video kayd gsterilir ve filmin
nemli noktalarnda kendi dnce ve hisleriyle birlikte, tekinin de ayn andaki dnce ve hislerini
yorumlamas istenir. Bu biraz hileli bilimsel deney, Amerika ve dnyann drt bir yanndaki
niversitelerin psikoloji blmlerinde, bir bakasnn dile getirilmemi dnce ve hislerini
karsama yeteneini snamak iin tekrarlanmtr.193

193 nsanlar bu srekli iaretleri okumak bir yana, ne derece doru fark edebildikleri asndan bile birbirinden ok farkldr. Ancak bu
yetenein geni tayf, tam da isabetli empatiyi, herhangi bir insan topluluunda bireysel farklklar deerlendirmenin bir yolu olarak, bu
psikometri ilemindeki envanteri gerektirir. Bkz: William Ickes, Measuring Empathic Accuracy, Judith A. Hall ve Frank J. Bernieri,
Interpersonal Sensitivity: Theory and Measurement iinde (Mahwah, N.J.: Erlbaum, 2001).

rnein, bir hanm katlmc, sohbet srasnda hocalarndan birinin adn hatrlayamad iin
kendini aptal gibi hissettiini bildirmi; sohbet arkada ise, kendini biraz tuhaf hissetmi olabilir
diyerek isabetli bir tahmin yrtmtr. te yandan, kolej yllarna zg bir klasik gaf rnei olarak,
bir kadn anmsad bir tiyatro oyunundan bahsederken, erkek partneri kma teklifi yapp

yapmayacam merak ediyordu, eklinde bir tahminde bulunmutur.

Empatik isabet, zellikle ilk yllarda baarl bir evliliin anahtarlarndan biri gibi grnr.
Evliliklerinin birinci ya da ikinci ylnda birbirini daha doru okuyan iftlerin beraberlikleri daha
doyurucu olmakta ve daha uzun srmektedir.194 Bu noktadaki bir eksiklik, hayra alamet deildir:
Elerden birinin, tekinin kendini kt hissettiini fark etmesine karn kafasndan ne getiini hi
bilmemesi, alkantl bir ilikinin iareti olabilir.195

194 Victor Bissonette ve bk., Empathic Accuracy and Marital Conflict Resolution, Ickes, Empathic Accuracy iinde.
195 Levenson ve Reuf, Emotional Knowledge.
Ayna sinir hcreleri kefinin ortaya kard gibi, beynimiz bizi bir bakasnn yapmaya
niyetlendii eye uyarlar, ama bunu bilinalt bir dzeyde yapar. Birinin niyetleri hakknda bilinli bir
farkndalksa daha isabetli bir empatiye olanak verir, bylece o kiinin ne yapacan daha iyi tahmin
edebiliriz. Bakalarnn asl niyetini aka anlamak, rnein bir gaspyla ya da bu kitabn banda
anlatlan olaydaki camiye yaklaan askerler gibi, kzgn bir kalabalkla yz yze geldiimizde,
lm-kalm derecesinde nemli olabilir.

Sosyal Bili
Kiileraras farkndaln drdnc unsuru olan sosyal bili, sosyal dnyann ileyii hakkndaki
bilgidir.196 Bu bili trnde ustalam kiiler, be yldzl bir restoranda uyulmas gereken grg
kurallar gibi, sosyal bir durumda genelde ne beklendiini bilirler. Ayrca gstergeler konusunda,
rnein bir gruptaki en gl kiinin kim olduunu ifa eden sosyal iaretleri zmekte de
beceriklidirler.

196 Sosyal bili terimini burada, sosyal psikoloji alanndaki daha genel anlamna kyasla daha snrl bir anlamda kullanyorum. Bkz,
rnein, Ziva Kunda, Social Cognition (Cambridge, Mass.: MIT Press, 1999).

Bu tr sosyal idrak, bir kuruluun iindeki siyasal akmlar doru okuyan kiilerin yan sra,
anaokulu snfndan herkesin en iyi arkadalarn sayabilen be yandaki ocuklarda da grlebilir.
Oyun sahasndaki politika hakknda okulda aldmz nasl arkada edinelecei ya da ittifaklar
kurulaca gibi sosyal dersler, iyerinde baarl bir alma ekibi kurarken veya politik
ilikilerimizi yrtrken izlediimiz dile getirilmeyen kurallarla bir sreklilik oluturur.
Sosyal biliin kendini gsterme yollarndan biri, bir yemekli davette aralar iyi olmayan kiilerin
nasl oturtulaca ya da yeni bir kente tandktan sonra nasl arkada edinilecei gibi sosyal
ikilemlere bulunan zmlerdir. En iyi sosyal zmleri, ilgili enformasyonu toplayp, zm yollar
zerinde serinkanllkla dnebilenler bulur. Sosyal sorunlar zmekte gsterilen kronik
beceriksizlikse, ilikileri bozmann yan sra, depresyondan izofreniye kadar varan psikolojik
zorluklar da katmerletiren bir etkendir.197

197 Alglayamayacak ya da iyi yanstamayacak kadar tedirgin ya da kafas kark olan, veya bir are bulup uygulamakta fazlasyla
itkisel davranan insanlarn ileri kt gider. eitli psikiyatrik bozukluklar olan insanlarn sosyal sorun zmnde zorlanmalarnn nedeni
de budur. Bkz, yay. haz. Edward Chang ve bk., Social Problem Solving (Washington, D.C.: American Psychological Association
Press, 2004).

Kiileraras dnyann incelikli ve deiken akntlarnda ynmz bulmak ve sosyal olaylardan bir
anlam karmak iin sosyal biliimizi devreye sokarz. Birinin nkteli bir yorum olarak grd bir

szn neden bir bakasna aalayc bir istihza olarak grndn anlayabilmek buna baldr.
Sosyal biliimiz zayfsa, bir kiinin neden mahcup grndn, ya da birinin rasgele bir yorumunun
nc bir tarafa kltc bir sz olarak alglanacan fark edemeyebiliriz. Etkileimi yneten
szsz kurallar, kendi grubumuzda rendiklerimizden ok ayr normlara sahip olabilecek farkl
kltrden gelen biriyle przsz bir iliki yrtmekte hayati nem tar.
Bu kiileraras bilgi hneri, on yllardr sosyal zeknn temel boyutlarndan biri olarak
grlmektedir. Hatta baz kuramclar sosyal biliin, sosyal dnyaya uygulanan genel zek balamnda,
sosyal zeknn tek gerek lt olduunu ileri srmlerdir. Fakat yalnzca kiileraras dnya
hakknda ne bildiimize odaklanan bu gr, insanlarla etkileirken gerekte ne yaptmz gz ard
eder. Sonuta, sosyal durumlar hakkndaki bilgimizi snayan, ama bu konuda ne derece baarl
olduumuzu daha dorusu bariz baarszlmz grmezlikten gelen sosyal zek lmleri ortaya
kmtr.198 Sosyal bili bakmndan parlak, ama sosyal becerinin ana unsurlarndan yoksun biri,
insanlarla ilikilerinde yine de sknt ekecektir.

198 Sosyal zeknn lm hakknda, bkz K. Jones ve J. D. Day, Discrimination of Two Aspects of Cognitive-Social Intelligence from
Academic Intelligence, Journal of Educational Psychology 89 (1997), s. 48697.

Sosyal farkndalk becerileri birbiriyle etkileir: Empatik isabet, dinleme ve temel empati zerine
kurulur; bunlarn de sosyal bilii glendirir. Kiileraras farkndalk, tm biimleriyle, sosyal
zeknn ikinci paras olan sosyal becerinin temelini oluturur.199

199 Benim burada nerdiim sosyal farkndalk elerinin sinerjizmi, tabii ki, zenle test edilmeyi bekleyen bir hipotezdir.
Ezamanllk
Ezamanllk, baka biriyle aramzdaki szsz dansta zarife szlmemizi salar. Sosyal becerinin
temelidir ve dier unsurlarn stne ina edildii altyapy oluturur. Ezamanllkta bir aksaklk,
sosyal yeterlilii baltalayarak etkileimleri raydan karr.
Ezamanll salayan sinirsel kapasite, osilatrler ve ayna sinir hcreleri gibi alt yol
sistemlerinde barnr. Uyum salamak, hem szsz ipularn annda okumamz, hem de onlara
dayanarak przsz ekilde, dnmeye gerek kalmadan harekete gememizi gerektirir.
Ezamanlln szsz iaretleri, tam doru anda glmsemek ya da onaylayarak ban sallamaktan,
sadece bedenimizi dier kiiye evirmeye kadar uzanan, uyumlu bir biimde dzenlenmi
etkileimleri ierir.200 Ezamanl davranamayan birininse sinirli bir ekilde kprdand, donup
kald ya da szsz dete ayak uydurmaktaki baarszlna aldr etmedii grlebilir.

200 Etkileimdeki ezamanllkla ilgili aratrmalarn byk bir ksm 1970 lerde ve 1980lerde yaplm olsa da, bu alann modas gemi,
daha yakn tarihli canlandrma giriimlerine karn hem sosyoloji hem de sosyal psikoloji tarafndan byk oranda gz ard edilmitir.
Aratrmalarn nndeki ilk engellerden biri olan, insan emeiyle ezamanll lmenin gerektirdii muazzam aba, yerini artk bilgisayar
yoluyla zmlemeye brakabilir; geri baz aratrmaclar, insanolunun modelleri bir bilgisayara kyasla ok daha iyi tanyabileceini
savunmaktadrlar. Bkz Frank Bernieri ve bk., Synchrony, Pseudosynchrony, and Dissynchrony: Measuring the Entrainment Prosody in
Mother-Infant Interactions, Journal of Personality and Social Psychology 2 (1988), s. 24353. Yine de, ballam sebebiyet demek
deildir: liki teki ynde de ileyebilir. rnein, bir ahenk hissi, bedenlerimizin uyum iinde olmasna rehberlik edebilir. Ahengi
kolaylatran szsz unsurlar iin, bkz Linda Tickle-Degnan ve Robert Rosenthalin 18 renci zerindeki meta-analizi, The Nature of
Rapport and Its Nonverbal Correlates, Psychological Inquiry 1, no. 4 (1990), s. 28593.

Taraflardan biri ezamanll bozduunda, teki ahenk kurulduunu hissetmek yle dursun

huzursuz olur. Bu sosyal yetenekten yoksun kiilerde genellikle disemi denilen bir bozukluk, yani
przsz bir etkileime yol gsteren szsz iaretleri okumakta ve dolaysyla karlk vermekte
yetersizlik grlr.201 Bu incelikli sosyal yetersizliin d belirtileri gayet aktr: Disemik kiiler
devre d kalrlar; rnein, bir sohbetin bittiini ima eden iaretleri gzden karrlar.
Etkiletikleri kiileri rahatsz ederler, nk iki ynl trafiin akmasn salayan szsz iaretleri
gremezler.

201 Atlantadaki Emory niversitesindan aratrmaclar, genlerde bu sorunu tehis edebilmek iin PONSun bir versiyonunu
tasarlamlardr. Sz konusu testte, belli bal drt duygudan birini ifade eden ocuk ve yetikin yzleri gsterilir: Mutluluk, znt, fke ve
korku. Ayn zamanda her birinde o drt duygusal tonun dile getirildii imdi odadan kyorum ama daha sonre geri geleceim gibi
ntr bir cmle de dinlettirilir. On yandan itibaren, ou ocuk cmledeki nanslar dinlediinde bu hisleri saptayabilir; ama disemi sorunu
olanlar bunu yapamaz. Bkz Stephen Nowicki ve Marshall S. Duke, Nonverbal Receptivity: The Diagnostic Analysis of Nonverbal
Accuracy (DANVA), Hall ve Bernieri, Interpersonal Sensitivity iinde.

Disemi en youn olarak ocuklarda aratrlmtr; bunun nemli bir nedeni, okulda sosyal
bakmdan dlanan birok ocuun bu yetersizlikten mustarip olmasdr.202 Bu sorunu yaayan bir
ocuk, rnein kendisiyle konuan insanlarn yzne bakamayabilir, biriyle konuurken ona fazlasyla
yakn durabilir, duygusal haline uymayan yz ifadeleri taknabilir, ya da bakalarnn hislerine
kaytsz ve duyarsz grnebilir. Btn bunlar sadece bir ocuk olmann iaretleri gibi gelebilir
ama ayn yataki ocuklarn ou bu tr zorluklar ekmez.203

202 Bu temel sosyal yetiler yaam boyunca doyurucu ilikiler kurmakta ok nemli olduu iin, artk disemili ocuklar hzlandrma
amal zel programlar vardr. Bkz Stephen Nowicki, The Diagnostic Analysis of Nonverbal Accuracy-2: Remediation,
yaymlanmam metin, Emory Universitesi; ve Marshall S. Duke ve bk., Teaching Your Child the Language of Social Success
(Atlanta: Peachtree Press, 1996). Uyumsuzluun bir baka nedeni de, baz uzmanlarn imdilerde duyusal bilgi-ilem bozukluu diye
adlandrdklar ey olabilir. Bkz Carol Stock Kranowitz, The Out-of-Synch Child: Recognizing and Coping with Sensory Processing
Disorder (New York: Penguin, 2005).

203 ocuklarn kontrol listesi iin, bkz Nowicki ve Duke, Nonverbal Receptivity.
Yetikinlerde de disemi benzer ekilde uyumsuz davranlar eklinde ortaya kar.204 Disemik
ocuklarn bana bela olan sosyal krlkler, yetikin dnyasnda szsz ipularn takip
edememekten yeni ilikiler kurmakta zorlanmaya kadar, sorunlu ilikilere yol aar. Disemi ayrca,
yeni ie alnan bir yetikinin kendisine yklenen sosyal beklentiler arasnda ynn bulmasn da
engelleyebilir. Disemik yetikinler sonuta ounlukla toplumdan tecrit olurlar.

204 Yetikin disemisi iin, bkz Stephen Nowicki ve Marshall S. Duke, Will I Ever Fit In? (New York: Free Press, 2002).
Bu sosyal yetersizlikler genellikle Asperger Sendromu ya da (9. Blmde ele alacam) otizm gibi
nrolojik durumlardan kaynaklanmaz. Disemi sorunu olanlarn tahminen % 85i, ya akranlaryla
yeterince etkileimde bulunmadklar, ya da aileleri belirli duygular sergilemedii veya aykr sosyal
normlar izledii iin, szsz iaretleri okumay ya da onlara karlk vermeyi renememitir. % 10
kadarnda bu sorunun nedeni, duygusal bir travmann gerekli renmeyi engellemi olmasdr.
Tahminen sadece % 5lik bir grup tehis edilebilir nrolojik bozukluklar gstermektedir.205

205 Disemiyle ilgili aklamalar: Stephen Nowicki, kiisel iletiim.

Disemi renme yetersizliinden kaynakland iin, artk hem yetikinlere hem de ocuklara bu
becerileri retmeye ynelik telafi programlar gelitirilmitir.206 Dersler, kiinin jestler ve tavrlar,
dokunma, gz temas, ses tonu ve tempo kullanm gibi, genellikle gzden kaan szsz ezamanllk
elerinin farkna varmas salanarak balar. Kii bu eleri kullanmann daha etkili yollarn

rendikten sonra, szgelimi, birisiyle konuurken zel bir aba harcamadan gz temasn
koruyabilecek hale gelinceye kadar altrma yapar.

206 Yetikin disemisi iin tedavi programlar konusunda, bkz Nowicki ve Duke, Will I Ever. ocuk programlar konusunda, bkz Duke
ve bk., Teaching Your Child. Disemiyi ilk kez tehis edip tedavi programlar hazrlam olan Nowickinin bana sylediine gre, nedeni
ne olursa olsun, bu eksikliklere sahip herkes renmekten yarar salayabilir; ancak nrolojik ya da duyusal aksaklklar olanlarn
renmesi daha uzun srecektir.

Doal bir ekilde uyum salamak, duygusal ahenk yaratr.207 Gelgelelim beynin ezamanllk
yaratan alt yol sistemleri bilincimizin dnda ve kendiliinden ilediinden, bunlar bilinli olarak
kontrol etme giriimleri dzgn almalarn engelleyebilir. Bu nedenle telafi programlarndaki
kiiler, daha uyumlu olan yeni tepkiler kendiliinden ortaya kncaya kadar altrma yaparak iyice
renmek durumundadrlar.

207 Doal ezamanlln, dier kiiyi bile bile, szgelimi glmseme ya da surat asma yoluyla etkileme giriimleriyle karlatrld
deneylerde, yapay ynlendirme baarsz olmutur. Bkz, rnein, Brooks B. Gump ve James A. Kulik, Stress, Affiliation, and Emotional
Contagion, Journal of Personality and Social Psychology 72 (1997), s. 30519.

Benlik Sunumu
Profesyonel aktrler benlik sunumunda, yani istenen izlenimi yaratacak ekilde kendini
sunabilmekte zellikle beceriklidirler. Ronald Reagan 1980de Cumhuriyeti Partinin bakanlk
adayl iin yrtt kampanya srasnda, dier adaylarla birlikte canl bir televizyon tartmasna
katlmt. Bir ara, konuma srelerini tutan oturum yneticisi, Reagan bir konudaki aklamasn daha
tamamlamadan mikrofonunu kapatt. Reagann buna tepkisi, ayaa frlayp baka bir mikrofon
kaptktan sonra kzgn bir sesle, Ben bu program iin para verdim. Bu mikrofonun da parasn ben
veriyorum, diye barmak oldu.
Dinleyiciler, zellikle cana yaknlyla tannan bir adamn kendini bylesine katksz bir ekilde
ne srmesini tezahratla karladlar ve bu an, Reagann kampanyasnda bir dnm noktas olarak
yorumland. Sonralar, kampanya danmanlarndan biri, grnrde kendiliinden olan bu kn
aslnda byle bir ihtimale kar planlanm olduunu itiraf etti.208

208 Ronald E. Riggio, Charisma, yay. haz. Howard Friedman, Encyclopedia of Mental Health iinde (San Diego: Academic
Press, 1998).

Benlik sunumunun bir unsuru karizmadr. Gl bir hatibin, ya da mkemmel bir retmen veya
liderin karizmas, yayd duygular iimizde uyandrarak bizi o duygu tayfna srkleme yeteneini
ierir. Karizmatik bir kiiliin bir kalabal byleyiini izlerken, bu tr bir duygu bulamasnn en
iyi rneine tank oluruz.209 Karizmatik kiiler, bakalarn kendi ritimleriyle ezamanl hale getirip
hislerini yakalamaya sevk eden bir davurum yeteneine sahiptirler.210

209 te yandan, ustaca sahne ynetimi, kiinin erk havasn pekitirebilir. Siyasetle ilgilenenlerin bildii gibi, dalgalanan bayraklar,
etkileyici bir sahne ve dostane bir kalabaln kkremesi gibi gl simge ve destekler, gerekli davurum ya da karakter gcnden yoksun
olanlarn bile daha karizmatik grnmelerini salayabilir.

210 Ezamanl bir kalabalk hakknda, bkz Mark Greerin The Science of Savoir Faire adl makalesinde alntlanan Frank Bernieri,
Monitor on Psychology (January 2005).

Karizmann dorua ulam ekli, kavramsal bir gr azami etkiyi yaratacak ekilde tam doru

duygu karmyla sunarak izleyici kitlesiyle oynayabilen bir konumacda grlr. Meslekleri
insanlar elendirmek olan kiiler, zamanlama ve ritmik kadans araclyla seslerini tam gereken
tonda ykseltip alaltarak izleyicileri pelerinden srklerler. Onlar duygularn gndericisi,
izleyenlerse bulaan duygularn alcs konumundadr. Ancak bunun iin maharet gerekir.
Bir niversite rencisi, canll ve enerjisi dolaysyla arkadalar tarafndan ok seviliyordu.
indeki hisleri byk bir aklkla belli ediyor ve bu da dnkl kolayca arkada edinmesini
salyordu. Ancak hocasnn izlenimi farklyd. Kalabalk snfnda, bu kz duygusal patlamalaryla
dikkat ekiyordu: Hocann ortaya att fikirlere olumlu ya da olumsuz bir yorum ieren bir tepki
veriyor; rnein holand bir ey sylediinde kendinden geerek soluu kesiliyor, ya da
holanmad bir ey duyduunda tiksinti ifade eden sesler karyordu. Birka kez, ok youn bir
duygu seline kapld iin snftan kmak zorunda kalmt.
Hocas, bu durumu onun cokulu davurumculuuna ve ayn zamanda zdenetim boluklarna
yoruyordu. Canll ve enerjisi pek ok sosyal ortamda iine yarasa da, belli lde ihtiyat
gerektiren yerlerde aleyhine oluyordu.
Duygularn davurumunu denetleme ve gizleme yetenei, bazen benlik sunumunun anahtar olarak
grlr. Bu tr denetimde ustalam kiiler becerikli olduklarndan, neredeyse her sosyal durumda
kendilerine gvenirler. Dengeli bir hareket tarzn kolayca benimseyebilenler, sat ve hizmetten
diplomasi ve politikaya kadar, nansl bir tepkinin hayati nem tad her ortamda doal
davranrlar.
Kadnlar genelde erkeklere kyasla duygularn daha fazla da vururlar, ama baz durumlarda
davurumculuu benlik sunumunun kstlamalaryla dengelemeleri gerekebilir. ou iyerinde olduu
gibi, sosyal normlarn duygularn aka ifadesine prim vermedii hallerde, kadnlarn ortama uymak
iin itkilerini bastrmalar gerekir. Toplumda, kimin hangi duygular ifade etmesi gerektiini
belirleyen ve st rtl olarak hem erkekleri hem de kadnlar snrlayan incelikli kurallar vardr.
zel yaamda, genellikle kadnlarn korku ve zntlerini, erkeklerin de fkelerini ifade etmeleri
daha uygun bulunur; zlen kadnlarn aka alamalarn zmnen onaylayan, ama erkeklerin gzya
dkmelerini ho karlamayan bir normdur bu.211

211 Cinsiyet duygu normlar zerine, bkz Ursula Hess ve bk., Cognition and Emotion 19 (2005), s. 51536.
ortamlarnda ise, alama tabusu kadnlar da kapsar. Ve bir kadn erk sahibi olduunda, kadnlara
konmu fke yasa ortadan kalkar. Tam tersine, ynettii grup hedefine ulaamadnda, gl bir
liderin kzgnlk gstermesi beklenir. Grnen o ki alfa grubundan kadnlar, liderler kmesine giri
iin gereken koullara uymaktadrlar. Belirli bir anda fke en etkili tepki olsa da olmasa da,
patrondan geldii zaman sosyal bakmdan uygunsuz grnmez.
Baz kiiler ii bo bir benlik sunumundan ibarettir. Sosyal zeknn farkl ekilleri, belirli bir roln
gerektirebilecei dier uzmanlk trlerinin yerini tutamaz. Manhattandaki bir sui barda yan yana
otururken, bir i adamnn karsndaki kiiye syledii u szlere kulak misafiri oldum: Adam
insanlara kendini sevdirmeyi biliyor, ama bu grev iin daha kts seilemezdi. in arkasn
getirecek teknik becerilere sahip deil.

Nfuz
Cadillac, Manhattann mutena semtlerinden birindeki iki yan aal dar bir sokakta, dier

arabalarn park yerinden kn engelleyecek ekilde stlerine park edilmiti. Otopark denetleyen
bir polis memuru, Cadillaca ceza kesmekle meguld.
Birden acl ve kzgn bir haykr duyuldu: Hey! Ne yapyorsun sen be? Cadillacn srcs
olan bakml, takm elbiseli, orta yal bir adam, oradaki bir kuru temizlemeciden elinde giysileriyle
karken baryordu.
Cezay kesen memur ll bir sknetle, Sadece grevimi yapyorum. Baka arabalarn stne
park etmisiniz, diye karlk verdi.
fkeden deliye dnen Cadillac sahibi, Bunu bana yapamazsn! Belediye bakann tanyorum, seni
kovduracam! diye bir tehdit savurdu.
stifini bozmayan memur dz bir sesle, u tutana alp gitseniz de, ekici armak zorunda
kalmasam? dedi.
Bunun zerine tutana kapt gibi arabasna binen src, hl kendi kendine homurdanarak basp
gitti.
En iyi polis memurlar, nfuz kullanmakta, yani etkileimin sonucunu yapc olarak, hnerini ve
zdenetimini devreye sokarak biimlendirmekte ustadrlar. Yasalar uygulayanlar arasnda rnek
gsterilenler, gerekli olan en az kuvveti kullanr, ama bir yandan da onu destelemek iin ikna edici bir
g gsterisi yapabilirler. Dengesiz kiilere profesyonel bir tavrla, sakin ve dikkatlice yaklarlar.
Sonu olarak da, insanlarn yasalara uymalarn salamakta daha baarldrlar. rnein, New
Yorkta asgari dzeyde kuvvet yaklamn uygulayan baz trafik memurlar, fkeli srclerle
yaadklar iddete bavurmaya kadar varan olaylar nadiren rapor ederler. Byle memurlar, bir
srcnn aralarndaki g dengesinin bozulduuna dair tehlikeli bir iaret olan saygszlna
bedenlerinin nasl tepki verdiinin farkna varp, sakin ama kararl bir ekilde, profesyonel bir tavrla
otoritelerini konutururlar. Bunun alternatifi olan, ilerinden geldii gibi tepki vermek ise bir
felaketle sonulanabilir.212

212 Elizabeth Brondolo ve bk., Correlates of Risk for Conflict Among New York City Traffic Agents, yay. haz. Gary VandenBos
ve Elizabeth Brondolo, Violence on the Job iinde (Washington, D.C.: American Psychological Association Press, 1996).

Salam g, akllca uyguland takdirde, atmay zmek ya da daha iyisi, atmadan

kanmak iin etkili bir taktik olabilir. Ama st rtl bir fiziksel saldr tehdidinin ustaca
kullanm, g uygulamasnn kendisinde deil, tepkinin koullara en iyi uyacak ekilde ince ayarn
yapan sinirsel mekanizmalarda yatar. Bu mekanizmalar zdenetimi (saldrganca bir itkiyi
yumuatmay), empatiyle (gereken asgari gcn ne olacan lmek iin teki kiinin iinden
geenleri okumakla) ve sosyal bilile (belli bir durumda ileyen normlar tanmakla) birletirir. Altta
yatan bu sinir devrelerini terbiye etmek, sivillere ya da askerlere kuvvetin zekice kullanm
konusunda ders verenlerin fark edilmeyen grevlerinden biridir. Birisi iddet aralarn kullanmakta
giderek ustalatka, buna kout olarak saldrganca drtlerin frenlenmesi byk nem tar.
Toplum iindeki gnlk karlamalarda, saldrganl hafifletmek iin byk oranda ayn
devrelerden yararlanrz, ama etkisi daha belli belirsizdir. Yapc bir nfuz sahibi olmak, birini
rahatlatmak gibi, istenilen bir sosyal sonucu yaratacak ekilde kendimizi ifade etmemizi gerektirir.
Kendilerini zekice ifade eden kiiler, daha zgvenli ve sevimli bulunur ve genelde iyi bir izlenim
brakrlar.213

213 Ronald Riggio ve Howard Friedman, Impression Formation: The Role of Expressive Behavior, Journal of Personality and
Social Psychology 50 (1986), s. 42127.

Nfuzunu ustaca kullanan kiiler, sosyal farkndala dayal olarak hareket ederler; rnein,
grmezlikten gelmenin bir ilikiye yararl olaca durumlar fark ederler.214 Kar tarafn duygularn
doru anladnz gstermek iin Seni heyecanlandrmyorum, ya da Beni sevmiyorsun! demek,
ters etki yaratabilir. Byle anlarda bu tr bir igry hazmedip, aka dile getirmemek daha
temkinli bir davran olur.

214 Diyelim ki taraflardan biri tekine ac ya da znt veren apak, tatsz gerekleri dile getiriyor. Byle bir durumda daha isabetli bir
empati kuku uyandrabilir ve ilikiye zarar verebilecek naholuklar yaratabilir. Ickse bu tr durumlarda bir alternatif neriyor: yi niyetli
yanltc fikirler. Bkz Jeffrey Simpson ve bk., When Accuracy Hurts, and When It Helps: A Test of the Empathic Accuracy Model in
Marital Interactions, Journal of Personality and Social Psychology 85 (2003), s. 88193. Empatinin yararl olmad zamanlar
konusunda, bkz William Ickes ve Jeffrey A. Simpson, Managing Empathic Accuracy in Close Relationships, Ickes, Empathic
Accuracy iinde.

Duygular ifade etmenin en ehven lsne karar vermek, dier etkenlerle birlikte, sosyal bilie,
yani belirli bir sosyal durumda neyin uygun dtn belirleyen egemen kltrel normlar bilmeye
de baldr (sosyal zek yeteneklerinin nasl sinerji yarattn gsteren baka bir rnektir bu).
Pekine en uygun den ksk sesli ifadeler, Guadalajarada ok hafif kalacaktr.215 nce anlay,
davurumu dengeler. Bylesi bir sosyal saduyu, arkamzda braktmz ters duygusal izlenimleri en
aza indirerek, bulunduumuz her yere uymamz salar.

215 in kkenli Amerikallarla Meksika kkenli Amerikallarn karlatrld bir aratrmada, hissettikleri gerek duygular farkl olmasa
da, Meksikal grubun her seferinde inli gruba kyasla duygularn daha iyi ifade ettii grlmtr. Bkz Jose Soto ve bk., Culture of
Moderation and Expression, Emotion 5 (2005), s. 15465.

lgi
yi Yrekli Samaryal meseli zerine bir deneme vaaz vermek iin okul binasna koturan ilahiyat
semineri rencilerine dnelim. nnden gemek zorunda olduklar kapnn eiinde duran adamn
iniltilerini duyduklarnda, her biri kritik bir an yaamt. Adamn yanndan hzla geip gidenler bile
biraz empati duymu olabilirlerdi. Fakat tek bana empati, harekete geemediimiz srece pek nem
tamaz.216 Yardm etmek iin duran renciler sosyal zeknn baka bir gstergesini
sergiliyorlard: lgi.

216 Reuven Bar-Onun duygusal ve sosyal zek lt, nceki versiyonlarda, empati ile sosyal sorumluluu ayr ayr deerlendiriyordu.
Ama daha sonra yaplan testler, bu ikisinin ayn nitelikleri lyormu gibi grnecek kadar yakndan ilikili olduunu gsterdi. Bar-On
leinin evrimi, Reuven Bar-On ve James D. A. Parker tarafndan yayna hazrlanan, The Handbook of Emotional Intelligence (San
Francisco: Jossey-Bass, 2000) iinde ileri srlen modelle, Bar-Onun daha sonra gzden geirilmi Bar-On Modelini karlatrma
yoluyla izlenebilir.

4. Blmde grdmz gibi, bakasnn ihtiyalarn hissetmek, beynin sinirsel donanm

sayesinde, harekete gemeyi tevik eden bir drt olabilir. rnein, alayan bir bebein video
kaytlarn izleyen kadnlar arasnda bebein skntsn en gl biimde hissedenler, bir empati
belirtisi olarak, kalarn en ok atanlard. Bu kadnlar bebein fizyolojisini yanstmakla kalmyor,
onu kaldrp kucaklarna almak iin en gl arzuyu da duyuyorlard.217

217 A. R. Weisenfeld ve bk., Individual Differences Among Adult Women in Sensitivity to Infants: Evidence in Support of an
Empathy Concept, Journal of Personality and Social Psychology 46 (1984), s. 11824.

Muhta durumdaki birine ne kadar empati ve ilgi duyarsak, ona yardm etme arzumuz o kadar
artacaktr; insanlarn bakalarnn aclarn dindirmek zere harekete getikleri her yerde grlen bir
balantdr bu. Hollandada hayrsever balar zerine yaplan bir aratrmada, bir kiinin sosyal
ilgi anlaynn muhtalara bata bulunup bulunmayacan nceden belirledii bulgulanmtr.218

218 Balar konusunda, bkz Theo Schuyt ve bk., Constructing a Philanthropy Scale: Social Responsibility and Philanthropy, Kr
Amac Gtmeyen Kurumlar ve Gnll Eylem Aratrmalar Derneinin 33. konferansnda sunulan bildiri, Los Angeles, Kasm 2004.

dnyasnda, bizi yaplmas gereken eyin sorumluluunu stlenmeye iten ilgi, iyi bir kurumsal
yurtta olmann ifadesidir. lgili insanlar, bir i arkadana yardm etmek iin zaman ve aba
harcamaya en hazr olanlardr. Bu kiiler yalnzca kendi ilerine odaklanmaktansa, daha byk
hedeflere ulamak iin grup olarak ibirlii yapmalar gerektiini bilirler.
Bakalarnn skntsndan fizyolojik olarak en ok etkilenenler, yani bu menzildeki duygularn
bulamasna en ok maruz kalanlar, yardma en yatkn olanlardr. Tersine, en az empatik ilgi duyanlar,
bakasnn skntsna en kolay bo verenlerdir. Boylamsal bir aratrmada, be ila yedi ya aras
ocuklardan kendi annelerinin skntsna en az zlenlerin, yetikinliklerinde antisosyal olmaya en
yksek eilimi gsterdikleri bulgulanmtr.219 Aratrmaclara gre, kk ocuklarn bakalarnn
ihtiyalarna kar dikkat ve ilgisini pekitirmek gelecekte kt davranlar engellemek iin etkili
bir strateji olabilir.

219 Empatik ilgi hakknda, bkz Paul D. Hastings ve bk., The Development of Concern for Others in Children with Behavior
Problems, Developmental Psychology 36 (2000), s. 53146.

Bakalarna sadece ilgi duymak her zaman yeterli deildir; etkili eylem de gerekir. nsancl amal
kurulularn bandaki pek ok lider, temel ynetim becerilerinden yoksun olduu iin
bocalamaktadr; bu kiilerin iyilik yapmak konusunda daha akllca davranmalar gerekir. lgi, st yol
yeteneklerinden yararlanarak uzmanl kendi amalar iin kullandnda, daha gl olur. Bill ve
Melinda Gates, bu daha yksek ilgi dzeyine rnek olutururlar: dnyasnn en iyi uygulamalarn
dnyadaki yoksullarn salk sorunlarn zmek zere kullanmlardr. Ayn zamanda yardm ettikleri
insanlar ocuklar stmadan krlan Mozambikli anneleri, Hindistandaki AIDS kurbanlarn
grmeye zaman ayrmalar da, empatilerini glendirmektedir.
Tp ve sosyal hizmet gibi yardm amal mesleklerin temelinde yatan itici g, ilgidir. Bir
anlamda bu meslekler, ister hasta olsun ister yoksul, muhta durumda olanlara gsterilen ilginin
kamusal alanda somutlamasdr. Yardm amal mesleklerde alanlar bu yetileri arttka geliir,
azaldka da tkenirler.
lgi, kiinin efkat gsterme kapasitesini yanstr. Maniplatif insanlar sosyal zeknn dier
yeteneklerinde ustalaabilseler de, bu konuda baarsz olurlar. Sosyal becerinin bu ynndeki
eksiklikler, bakalarna yardm etmek bir yana, onlarn ihtiyalarn ya da straplarn hi
umursamayan antisosyal tiplerin herhalde en belirgin zelliidir.

Alt Yolu Eitmek

Artk sosyal zek alann gzden geirdiimizde gre, u soruyu ele alabiliriz: Bu kadar nemli olan
insani yetenekleri gelitirebilir miyiz? zellikle alt yol yetileri sz konusu olduunda, bunun zorluu
belki yldrc grnecektir. Fakat yz ifadelerinden duygular okumakta uzman olan Paul Ekman (bkz.

3. Blm), insanlara temel empatilerini anlk, bilinalt ileyiine karn gelitirmeyi retecek bir
yntem tasarlamtr.
Ekmann eitim yntemi mikro ifadelere, yani kiinin yznden saniyenin te birinden ksa bir
sre iinde geen duygusal iaretlere odaklanmaktadr. Bu duygusal sinyaller kendiliinden ve
bilind olutuklarndan, kii nasl bir izlenim vermek isterse istesin, o anda gerekte ne hissettiine
dair bir ipucu sunarlar.
Tek bir mikro ifade o kiinin mutlaka yalan sylediini gstermese de, bariz yalanlar genellikle bu
tr duygusal aldatmacalar ierir. nsanlar mikro ifadeleri yakalamakta ne kadar baarlysalar,
duygusal bir gerei saklama abasn saptamalar da o kadar olasdr. Vize isteyen sulunun
yzndeki bir anlk tiksinti ifadesini yakalayan elilik grevlisi, Ekmann yntemleriyle eitilmitir.
Bu becerinin diplomatlar, yarglar ve polisler iin zel bir deeri vardr, nk mikro ifadeler
kiinin o anda gerekte ne hissettiini ele verir. Ayrca sevgililer, i insanlar, retmenler
neredeyse herkes duygu iaretlerini okumaktan yarar salayabilir.
Bu otomatik ve gelip geici duygusal ifadeler, ayrc zellii srat ve otomatiklik olan alt yol
devreleri zerinden iler. Biz de alt yolu yakalamak iin o yolu kullanmalyz. Ama bunun iin temel
empati yeteneimize ince ayar yapmamz gerekir.
Ekmann hazrlad Mikro fade Eitim Arac (Micro Expression Training Tool) adl CD,
iddiasna gre hemen herkesin bu mikro saptama iinde gelimesine yardmc olabilir. Bugne kadar
on binlerce insan, tamamlanmas bir saatten ksa sren bu eitimden gemitir.220

220 Mikro-ifadeleri okuma eitimi hakknda, bkz MicroExpression Training Tool (METT). CDsi www.PaulEkman.com adresinden
edinilebilir. u anda METT konusunda yaymlanm dorulama almalar bulunmasa da, olumlu n veriler web sitesinde yaynlanmtr.
Eitimden salanan yararlarn ne kadar uzun mrl ve gerek yaam uygulamalarnda ne derece dayankl olduunu saptamak iin daha
fazla snanmas gerekmektedir.

Program bu sabah ben de denedim.

lk blm, her biri balangta duygusuz bir ifadeyle donmu grnen, deiik insanlarn yzlerini
sunuyordu. Sonra, artacak kadar ksa bir srede, u yedi ifadeden biri yanp snyordu: znt,
fke, korku, aknlk, tiksinti, hor grme veya mutluluk.
Biraz nce hangi ifadeye tank olduumu tahmin etmem gerekiyordu, ama grebildiim kadaryla
ekranda sadece bulank bir hareket olmutu. Glmsemeler ve ka atmalar saniyenin on bete biri
ierisinde son srat geip gidiyordu. Bu srat, st yolu akn brakan alt yolun hzna uyuyordu.
Daha sonra, saniyenin otuzda birine kadar ulaan hzlarda bu tr altm hareketsiz sahne gsteren
altrma-inceleme oturumundan getim. Yaptm her tahminden sonra, her bir ifadeyi dondurulmu
kare halinde inceleme imknm oluyordu; bylece znty aknlktan, tiksintiyi fkeden ayrt eden
nanslar daha iyi kavrayabiliyordum. Daha da iyisi, program her tahmini doru veya yanl olarak
puanlayarak, renmeye hevesli sinirsel devrelerin bu zor ite gelimelerine olanak veren (gerek
yaamda byle bir olana neredeyse hi bulamayz) ok nemli geribildirimi salyordu.
Tahminlerimi yaparken, arada bir hangi ifadeyi grdm ve nedenini karsamama yardmc olan
anlk bir grnt yakalayabiliyordum: Glmseme iareti olarak dilerin parlamas, hor grnn
yarm srt, korkudan fal ta gibi alm gzler. Fakat ou kez rasyonel aklm karyor,
umutsuzca yaplm bir tahminin isabetli bir sezgi olarak dorulandn grnce arp kalyordu.
Az nce grdm bulank grntnn neden u ya da bu duyguyu iaret ettiini kendi kendime
aklamaya altmda ise u kalkk ka besbelli aknlk ifade ediyor genellikle yanlyordum.
Altnc hissime gvendiimde daha sk hakl kyordum. Bilisel bilimin bize aklad gibi,

sandmzdan ok daha fazlasn biliriz. Dier bir deyile, st yol aradan ekildii zaman bu alt yol
grevini en iyi ekilde yerine getirir.
Yirmi-otuz dakikalk altrma oturumlarnn ardndan son testi yaptmda, n testte aldm %
50nin stnde, % 86 gibi iyi bir puan tutturdum. Ekmann bulgularna gre, ou kii ilk
denemesinde benim gibi ortalama % 40 ila 50 aras doru yant veriyor. Ama yirmi dakika kadar
altrma yaptktan sonra, neredeyse herkesin tahminleri % 80 ila 90 orannda doru kyor.
Ekman bana, Alt yol mkemmel eitilebilir. Bunu imdiye dek renmemi olmamzn nedeniyse,
doru geribildirimi daha nce hi almam olmamzdr, dedi. nsan ne kadar eitim grrse, o kadar
ustalayor. Mkemmele ulaana kadar altrma yaparak, bu beceriyi iyice renmelisiniz, diye
tlyor Ekman.
Ekmann bulgularna gre, bu ekilde eitilen insanlar, Sovyetler Birliine kamadan nce verdii
son mlakatta ngiliz casus Kim Philbynin yznden geen sklm pklm hzn ifadesi, ya da O. J.
Simpsonn cinayet davasnda tanklk yapan Kato Kaelinin yzndeki bir anlk tiksinti emaresi gibi,
gerek yaamdaki mikro ifadeleri saptamakta daha becerikli oluyorlar.
Anlalabilecei gibi, sanklar sorgulayan polis memurlar, ticari pazarlklar yrtenler ve
meslekleri itensizliklerin saptanmasn gerektiren daha pek ok kii, Ekmann eitimini almak iin
sraya girmitir. Buradaki konumuz asndan daha da anlaml olan, alt yolu eitmek iin verilen bu
hzl kursun sinir devrelerinin renmeye hevesli olduklarn ortaya karmasdr. Bu devrelerin tek
ihtiyac kelimelerle hi ilgisi olmayan anladklar dilde derslerdir.
Sosyal zek bakmndan, Ekmann program insanlarn temel empati ve szsz sinyalleri deifre
etmek gibi alt yol yeteneklerini gelitirmeleri iin bir eitim modelidir. Gemite ou psikolog bu
tr hzl, otomatik ve kendiliinden davranlar gelitirme imknmzn olmadn varsayard.
Ekman ise olduunu kantlad. Bu yeni renim modeli, st yolu transit geerek dorudan alt yola
balanyor.

Sosyal Zeky Yeniden Dnmek

Yirminci yzyln balarnda, bir nrolog hafza kaybna uram bir kadn zerinde bir deney yapt.
Kadnn durumu o kadar ktyd ki, neredeyse her gn gittii doktoruyla her defasnda yeniden
tantrlmas gerekiyordu.
Bir gn doktor avucunun iine bir raptiye saklad. Her zamanki gibi kendini hastaya tantp, elini
skt. Raptiye kadnn eline batt. Sonra doktor dar kt, tekrar ieri girdi ve kadna daha nce
tanp tanmadklarn sordu.
Kadn tanmadklarn syledi. Fakat doktor kendini yeniden tantp elini uzattnda, kadn elini
geri ekti.
Joseph LeDoux (kendisiyle 5. Blmde tanmtk) bu yky st ve alt yollarla ilgili bir hususu
belirtmek iin anlatyor.221 Kadnn hafza kayb, st yol devrelerinin bir paras olan temporal
(akak) lobundaki lezyonlardan kaynaklanyordu. Alt yolun merkezi dm olan amigdalas ise
salamd. akak lobu biraz nce bana ne geldiini hatrlayamasa da, raptiyenin tehdidi
amigdalasnn devrelerine kaydedilmiti. Kadn doktoru tanmyor, ama ona gvenmemesi gerektiini
biliyordu.

221 Doktor ve raptiye konusunda, ubat 1997de, www.Edge.comda Joseph LeDoux ile sylei yaplmt.

Sosyal zeky sinirbilimin nda yeniden dnebiliriz. Beynin sosyal mimarisi, st ve alt yollar
i ie dokur. Salam beyinlerde bu iki sistem birbirine paralel olarak alr, her ikisi de sosyal
dnyada ynmz bulmak iin gereklidir.
Sosyal zekya ilikin geleneksel fikirlerin odak noktas, ounlukla sosyal bilgi gibi st yol
yetenekleri, ya da belirli bir sosyal ortamda uygun davrana rehberlik eden kurallar, protokoller ve
normlar karsama kapasitesi olmutur.222 Sosyal bili okulu, kiileraras iliki yeteneini,
etkileimlere uygulanan bu tr genel zekya indirgemektedir.223 Davrana kar bu bilisel
yaklam, dilbilim ve yapay zek alannda ok ie yarasa da, insan ilikilerine uygulandnda
snrlarn zorlar.

222 LeDoux alt yolu grmezlikten gelen duygu aratrmaclar hakknda bir eletiride bulunmutu. ou bilisel srecin bilind
olutuu ve yan rnlerin ancak arada bir farkna varld geni apta kabul gren bir olgudur. Duygu aratrmaclar ise bu kavramsal
sramay yapmamlardr, diye yazyordu. Sosyal bilie saplanp kalan o sosyal zek kuramclar da bunu yapmadlar. LeDouxnun
eletirisi iin, bkz Joseph LeDoux, Emotion Circuits in the Brain, Annual Review of Neuroscience 23 (2000), s. 156.

223 rnein, bkz Karen Jones ve Jeanne Day, Cognitive Similarities Between Academically and Socially Gifted Students, Roeper
Review 18 (1996), s. 27074; bkz ayrca John Kihlstrom ve Nancy Cantor, Social Intelligence, yay. haz Robert Sternberg, Handbook
of Intelligence, 2. bsk. iinde (Cambridge, U.K.: Cambridge University Press, 2000), s. 35979.

likiler hakkndaki bilie gsterilen youn dikkat, temel empati ve ezamanllk gibi bilisel
olmayan ana yetenekleri ihmal etmenin yan sra, ilgilenme gibi yetileri de gz ard eder. Salt bilisel
bir bak as, herhangi bir etkileimin temelini oluturan beyinden beyne sosyal balanty
kmser.224 Sosyal zek yeteneklerinin tam yelpazesiyse, hem st hem de alt yol yetilerini kapsar.
Halen bu kavram da, lmleri de, alt yolun pek ok eridini gzden karmakta ve bylece
insanlarn sa kalmnda byk rol oynam olan sosyal yetenekleri darda brakmaktadr.

224 Geni apta kabul gren sosyal bili fikirlerinin, insan ilikileriyle duygularn sosyal yaamdaki yeri konusunda derin anlamazlklar
yarattn iddia eden, Edingburgh niversitesinden geliim psikolou Colwyn Trevarthenin savlarn zorlayc buluyorum. Bkz
Trevarthen, The Self Born in Intersubjectivity: The Psychology of Infant Communicating, yay. haz. Ulric Neisser, The Perceived Self:
Ecological and Interpersonal Sources of Self-knowledge iinde (New York: Cambridge University Press, 1993), s. 12173.

Thorndiken ilk kez sosyal zeknn llmesini nerdii 1920li yllarda, kiileraras beceriler
yle dursun, IQnun sinirsel temeli hakknda bile neredeyse hibir ey bilinmiyordu. imdiyse
sosyal sinirbilim, zek kuramclarn uyum salama, dikkatle dinleme ve empatik ilgi gsterme de
dahil olmak zere alt yol yeteneklerini kapsayan kiileraras becerilerimize bir tanm bulmalar iin
zorluyor.
Besleyici ilikilerin bu temel eleri, sosyal zeknn tam kapsaml bir aklamasna mutlaka dahil
edilmelidir. Onlarsz, hesap bir zekya deer veren, ama scak bir kalbin erdemlerini gz ard eden
souk ve kuru bir kavram kalr elimizde.
Bu noktada, sosyal zeky insani deerlerden arndrma giriiminin kavram fakirletireceini
savunan merhum psikolog Lawrence Kohlberge katlyorum.225 O zaman bylesi bir zek, nfuz ve
kontrol pragmatiine dnr. Gnmzde tam da bu gayri ahsi tutumun yaylmasna kar her
zamankinden daha uyank olmalyz.

225 Lawrence Kohlbergin nsz, John Gibbs ve Keith Widaman, Social Intelligence iinde (Englewood Cliffs, N.J.: Prentice Hall,
1982).

II. Ksm - KOPAN BALAR

7 - Sen ve O
Kz kardei ksa bir sre nce lm olan bir kadn, kendi kz kardeini birka yl nce kaybetmi
bir erkek arkadann telefon edip basal dilediini anlatt bana. Arkada taziyelerini bildirmi
ve onun empatili szlerinden duygulanan kadn, kardeinin uzun sren hastalnn dokunakl
ayrntlaryla onu kaybetmekten duyduu byk zntden sz etmiti.
Ancak telefonda konuurken hattn br ucunda bilgisayar tularnn tkrtsn duyabilen kadn,
sonunda ne olduunu anlamt: Arkada bu acl annda onunla konuurken, bir yandan da epostalarn yantlyordu. Syledikleri giderek anlamsz, zoraki ve konuyla ilgisiz bir hal almt.
Telefonu kapattktan sonra, kendini ok kt hissederek, keke arkadam hi aramasayd diye
dnmt. Tam da Avusturya asll felsefeci Martin Buberin Ben-O etkileimi dedii eyin
darbesini hissetmiti iinde.
Buberin yazdna gre, Ben-O etkileiminde bir taraf tekinin znel gerekliine ayak uyduramaz,
ona kar gerek bir empatisi yoktur; alcnn bak asndan bu, apak bir balantszlk olabilir.
Arkada belki de kz kardeini yitiren kadn arayp taziyetlerini bildirmek zorunda olduunu
hissetmi, ama tam bir duygusal balant kuramamas, arayn bo bir jest haline getirmiti.
Buber, Ben-O terimini sadece kaytsz, mesafeli olandan, tamamen istismarcya kadar uzanan
ilikiler yelpazesini tanmlamak iin icat etmitir. Bu yelpaze iinde, tekiler nesnelere dnr:
Birisine bir kiiden ok, bir eya gibi davranrz.
Psikologlar, insanlar sadece kendi amalar dorultusunda kullanlacak aralar olarak gren,
bakalarna kar bu souk yaklam nitelemek iin etkin/zerk terimini kullanrlar.226 Beni
ilgilendiren sizin hisleriniz deil de, sadece sizden istediim eyse, etkin/zerkimdir.

226 Etkin/zerklik ve balaklk konusunda, bkz David Bakan, The Duality of Human Existence (Boston: Beacon Press, 1966).
1950lerden bu yana, kiileraras yaama ilikin kuramsal modeller, Timothy Learynin etkili circumplex modelinden balamak zere,
etkin/zerklik ve balakl, davrann kendini dzenledii iki ana boyut olarak olarak kullanmlardr. Bkz Timothy Leary, Interpersonal
Diagnosis of Personality (New York: Rolve, 1957). Bu gelenek son zamanlarda yeniden canlandrlmtr: Bkz Leonard M. Horowitz,
Interpersonal Foundations of Psychopathology (Washington, D.C.: American Psychological Association Press, 2004).

Bu benmerkezci tarz, sizin hislerinizin benim iin nemli olmann tesinde beni deitirdii, st
dzey bir karlkl empati hali olan balakla tezat oluturur. Balak olduumuzda, karlkl bir
geribildirim dngs iinde kaynam olarak egdml kalrz. Etkin/zerk anlardaysa, balantmz
kopar.
Baka iler ya da zihinsel megaleler dikkatimizi bldnde, konutuumuz kiiye
ayrabileceimiz blm azalarak, otomatik pilota balanmasna sadece sohbeti rota zerinde
tutacak kadar dikkat gstermemize izin verir. Daha fazla mevcudiyet gstermemiz istenirse, bunun
sonucu kopuk gelen bir etkileim olacaktr.
Birden ok zihinsel megale, rutinin tesine geen, zellikle de duygusal adan sorunlu alanlara
giren her sohbete zarar verir. Telefonda basal dilerken baka ile megul olan kii kt bir niyet
beslememi olabilir. Ama modern yaamn bu yaygn iptilasna kaplarak birok ile ayn anda
megul olduumuzda ve etkinliklerin karmna bir de konuma eklendiinde, kolaylkla O tarzna
geeriz.

Ben-Sen
Bir restoranda yan masadan u anlatya kulak misafiri oldum:
Kardeimin kadnlarla ans hi yaver gitmiyor. lk evlilii bir felaketti. Otuz dokuz yanda ve tam
bir inek. Teknik becerileri inanlmaz, ama sosyal becerisi sfr.
Son zamanlarda hzl randevulamay deniyor. Bekr kadnlar ayr ayr masalarda oturuyor,
erkekler de masadan masaya dolaarak her kadnla tam be dakika konuuyorlar. Be dakika dolunca
bir zil alyor ve birlikte olmak isteyip istemediklerini deerlendiriyorlar. stiyorlarsa, ileride bir
randevu ayarlamak zere birbirlerine e-posta adreslerini veriyorlar.
Fakat kardeim ansnn iine ediyor. Ne yaptn gayet iyi tahmin edebiliyorum: Oturur oturmaz
durmakszn kendisi hakknda konumaya balyordur. Onu bir daha grmek istediini syleyen kimse
kmad imdiye dek.
Ayn amala, opera arkcs Allison Charney de bir randevu testi uyguluyordu: Bulutuu kii
ona iinde sen szc bulunan bir soru sorana kadar geen zaman tutuyordu. Bir yl sonra
evlendii Adam Epsteinla ilk randevusunda, kronometreyi balatacak zaman bile bulamamt; adam
testten tam puan almt.227

227 inde sen szc bulunan soru konusunda, bkz Marcelle S. Fischler, Vows: Allison Charney and Adam Epstein, New York
Times, 25 Ocak 2004, bl. 9, s. 11. Allison Charney Epstein, gnderdii bir e-postada, saati balatma frsatn bile bulamadn syledi
bana.

Bu test kiinin balant kurma, tekinin i gerekliine girerek onu anlamay isteme kapasitesini
ler. Psikanalistler, iki kiinin i dnyalarnn kaynamasn tanmlamak zere, biraz biimsiz olan
intersbjektivite terimini kullanyorlar.228 Ben-Sen deyimiyse, ayn empatik balanty
betimlemenin daha airane bir yoludur.

228 ntersbjektivitenin psikanalatik bir aklamas iin, bkz Daniel Stern, The Present Moment in Psychotherapy and Everyday
Life (New York: W.W. Norton, 2004).

Avusturya kkenli Buberin ilikiler felsefesi zerine 1937de yaymlanan kitabnda anlatt gibi
Ben-Sen; eler, aile yeleri ve sk dostlar arasnda her zaman deilse de ounlukla bulunan zel

bir ba, uyumlu bir yaknlktr.229 Almancada Buberin kulland Du dostlarn ve sevgililerin
birbirine hitap etme biimi olan sendir.

229 Ben-Sen hakknda, bkz Martin Buber, I and Thou, ev. Walter Kaufmann 1937; (New York: Simon ve Schuster, 1990). Buber, bu
zdeyisel metinde esas olarak, gnlk ilikileri kutsallatran bir ilgilenme tarz ve kutsal bir varolu boyutu olan insani balant zerinde
duruyordu.

Felsefecilii kadar mistik bir yan da olan Buber iin, Senin akn bir boyutu vardr. nsann lahi
Varlkla ilikisi, sonsuza dek srdrlebilen tek Ben-Sen balants, eksikli insanlmzn nihai
lksdr. Ancak Ben-Senin gndelik biimleri, basit sayg ve nezaketten efkat ve hayranla kadar,
sevgimizi gstermenin saysz yoluna uzanr.
Ben-O ilikisinin duygusal kaytszl ve uzakl, Ben-Senin uyumluluuyla dorudan tezat
oluturur. Ben-O tarzna brndmzde, dier insanlar baka bir amacn aralar olarak grrz.
Ben-Sen tarznda ise tam tersine, onlarla ilikimiz kendi bana bir ama haline gelir. st yol,
ussallk ve bili becerisiyle, O iin yeterli olabilir. Uyum saladmz Sen ise alt yolu devreye
sokar.
O ile Sen arasndaki snr geirgen ve akkandr. Her Sen bazen Oya dnr; her O da Sene
dnebilir. Bir Sen muamelesi grmeyi beklediimizde, O berbat bir his verir, tpk u bo telefon
konumasnda olduu gibi. Byle anlarda, Sen kuruyup bzerek O haline gelir.
Empati Ben-Sene kap aar. Sadece yzeyden deil, daha geni kapsaml bir karlk veririz;
Buberin deyiiyle, Ben-Sen ancak tm varln ortaya koyarak dile getirilebilir. Ben-Sen
balantsnn belirleyici bir nitelii, hissedildiini hissetmek, yani gerek empatinin hedefi olan
birinin bunu aka duyumsamasdr. Byle anlarda dier kiinin ne hissettiimizi bildiini sezer, yani
tanndmz duyumsarz.230

230 Buber, taraflardan birinin o dngy balatabileceini gzlemlemiti; ilk bata her ikisinden de gelmesi art deildi bununla birlikte,
bir kii uyum salad anda, iki ynl ahengin artmas olasl ykselir. svete yaplan bir aratrmada insanlar birinin empatisine hedef
olduklar zamanlar anlatrken, dier kiinin hislerini paylatn, kendilerini anladn ve itenlikle ilgi gsterdiini dnyorlard. Bkz
Jakob Hakansson ve Henry Montgomery, Empathy as an Interpersonal Phenomenon, Journal of Social and Personal Relationships
20 (2003), s. 26784.

lk psikanalistlerden birinin deyiiyle, danan ile terapisti, duygusal balantlar younlatka

ayn ritimde salnrlar; 2. Blmde grdmz gibi, bu durum fizyolojik olarak da gerekleir.
Hmanist kuramc Carl Rogersin nerdii gibi, saaltc empati, terapistin danann hislerini
anlamakla kalmayp, onun anlaldn bir Sen olarak tanndn hissetmesini salayacak kadar
dananna uyum saladnda oluur.

Hissedildiini Hissetmek
Japonyal bir psikiyatr olan Takeo Doi, Amerikaya ilk kez ayak bastktan ksa bir sre sonra tuhaf
bir olay yaamt. Yeni tantrld birini evinde ziyaret ediyordu; ev sahibi Doiye a olup
olmadn sormu ve isterseniz dondurmamz var, diye eklemiti.
Doi aslnda hayli ackmt. Ama henz doru drst tanmad birisinin a olup olmadn
sormas, ona ters gelmiti. Japonyada asla byle bir ey sorulmazd.
Japon kltrnn rf ve detlerine bal kalan Doi, acktn itiraf edememi ve dondurma teklifini
geri evirmiti.

Doi, ayn zamanda ev sahibinin stelemesini beklediini de hatrlyor. Ev sahibinin, Peki o zaman
deyip konuyu kapatmas zerine hayal krklna uramt.
Doi, Japonyada bir ev sahibinin onun acktn anlayp, sormaya hi gerek duymadan yiyecek bir
eyler karacan belirtiyor.
Dier kiinin ihtiya ve hislerini sezip, talep gelmeden bunlara karlk vermek, Japon kltrnde
(ve genellikle Dou Asya kltrlerinde) Ben-Sen tarzna verilen byk deerin bir gstergesidir.
Japonca amae szc, empatinin olaan karland ve dikkati zerine ekmeden gereinin
yapld bu duyarlla gnderme yapar.
Amae ortamnda, hissedildiimizi hissederiz. Takeo Doi, anne-ocuk ilikisindeki o scak
balantsall annenin bebein ihtiyalarn igdsel olarak sezmesini bu younlatrlm
uyumun ilk rnei olarak gryor. Japonlarn gndelik yaamnda bu uyum her yakn ilikiyi
kapsayarak, scak bir yaknlk atmosferi yaratmaktadr.231

231 Amae hakknda, bkz Takeo Doi, The Anatomy of Dependence (New York: Kodansha International, 1973).
Amaenin karlnn bulunmad ngilizcede, bu trden uyumlu bir ilikiye gnderme yapan bir
szcn varl ok yararl olurdu. Amae, u deneysel geree iaret eder: En kolay uyumu, yakn
aile yeleri ve akrabalar, sevgililer veya eler, eski dostlar gibi, tandmz ve sevdiimiz insanlarla
salarz. Birbirimize ne kadar yaknsak, amae o kadar gldr.
Amae, uyumlu insanlarda birbirine kout his ve dncelerin karlkl harekete geirilmesini
olaan karlar. Dile getirilmeyen tavr yle bir eydir: Ben bunu hissediyorsam, sen de hissediyor
olmalsn, o halde sana ne istediimi, hissettiimi ya da gereksindiimi sylememe gerek yok.
Bunu sezecek kadar benimle uyum halinde olmal, dolaysyla da bir ey sylenmeksizin gereini
yapmalsn.
Bu gr sadece duygusal bakmdan deil, bilisel olarak da mantkldr. likimiz ne kadar
glyse, birbirimize kar ak ve dikkatli olma ihtimalimiz o kadar artar. Paylatmz kiisel
gemi ne kadar fazlaysa, tekinin ne hissettiini o kadar kolay sezeriz ve ortaya kan durumlarla
ilgili dnce ve tepkilerimiz de bir o kadar benzer olur.
Gnmz felsefe evrelerinde Buberin modas geti ve onun yerini, ilikiler zerine yorumlaryla
byk lde Fransz felsefeci Emmanuel Lvinas doldurdu.232 Lvinasn ileri srd gibi, Ben-O
en yzeysel iliki trn, dier kiiye uyum salamaktan ok onun hakknda dnmeyi ima eder.
Ben-O yzeysel kalrken, Ben-Sen derinlere iner. Lvinasa gre O, Seni nc tekil ahs, salt
bir fikir olarak, samimi ilikiden en uzak mesafede tanmlar.

232 Bkz, rnein, Emmanuel Lvinas, Martin Buber and the Theory of Knowledge, yay. haz. Sean Hand, The Lvinas Reader
iinde (Oxford, U.K.: Blackwell, 1989).

Felsefeciler, dnce ve davran tarzmz yneten st rtl dnya anlaylarn, kurgulanm

sosyal gerekliimizin grnmez dayanaklar olarak grrler. Bu bilgi, tm kltrde, bir aile iinde,
ya da insanlar arasndaki herhangi bir zihinsel bulumada dile getirilmeden paylalabilir. Levinasn
iaret ettii gibi, bylesi bir ortak anlay etkileim halindeki iki kiiden doan eydir; bireysel,
znel dnya anlaymzn kkleri, ilikilerimizde yatar.
Freudun uzun zaman nce ortaya koyduu zere, insanlar arasnda anlaml ortak noktalar kuran her
ey benzer hisler dourur; ekici bir potansiyel ele bir sohbet balatmay baaran, bir yabancyla
sat grmesi yapan, ya da sadece uzun bir uak yolculuunda yanndakiyle zaman geiren herkesin
fark ettii bir olgudur bu. Ancak Freud, bu yzeysel balantnn altnda, youn bir dngsel ilikinin

dpedz bir zdeleme, yani tekiyle kendinin neredeyse ayn ve bir olduuna dair bir duygu
yaratabileceini grmt.
Sinirsel dzeyde, benim seni tanmam, senin duygusal modellerinle zihinsel haritalarnn bende
yanklanmas demektir. Haritalarmz ne kadar rtrse, kendimizi o kadar zdelemi hissederiz ve
yarattmz ortak gereklik de o kadar byk olur. Birbirimizle zdeletiimizde, akln
kategorilerinde bir tr birleme olur; bylece bilind olarak, bizim iin en nemli olan eyler
hakknda, neredeyse kendimiz hakknda dndmz gibi dnrz. rnein evli iftlerde, eler
genellikle birbirlerinden honut olmalar durumunda benzer ynlerini farkllklarndan daha kolay
sayarlar. Aksi halde, farkllklar n plana kar.
Zihinsel haritalardaki benzerliin biraz ironik olan bir dier gstergesi, kendimize uyguladmz
saptrlm dnce tarzn en ok deer verdiimiz insanlara da uygulama eilimimizdir. rnein,
kt eylerin bakalarnn bana gelmesi olaslnn, kendimize veya zerine titrediimiz insanlara
kyasla daha fazla olduuna dair ar iyimser bir baklk yanlsamasna kaplrz.233 Genellikle
kendimizin veya sevdiklerimizin kansere yakalanmas veya bir araba kazas geirmesi ihtimalinin,
dier insanlara kyasla ok daha dk olduunu tahmin ederiz.

233 Zihinsel benzerlikler hakknda, bkz Roy F. Baumeister ve M. R. Leary, The Need to Belong: Desire for Interpersonal
Attachments as a Fundamental Human Motivation, Psychological Bulletin 117 (1995), s. 497529.

Birlik deneyimi kimliklerin birlemesi ya da paylalmas hissi baka birinin bak asn
benimsediimizde artar ve olaylar onun asndan grdmz srece glenir.234 Empati karlkl
hale geldii an, zellikle zengin bir ahenk oluur. Bir dng iinde birleen iki kiinin zihinleri
kaynar, hatta birbirlerinin cmlelerini rahata tamamlarlar; evlilik aratrmaclarnn ok youn
olumlama dedikleri canl bir ilikinin iaretidir bu.235

234 Baz kuramclar, insanlarn bir bakasna rnein, evinden atlmak zere olan birine yardm etmek zere kendilerini ne kadar
zahmete sokabi-leceklerini aklamak iin bu birlik duygusunu antrrlar. Aratrmalarda elde edilen bulgulara gre, yardm etme
tercihinde ilikinin alglanan yaknl kadar gl bir itki, skntl kiinin ihtiyacnn ciddiyetidir. Bu ballk duygusunun, ille de zerine
titrediimiz kiilerle snrl olmas gerekmez; sadece birisiyle aramzdaki yaknl grmek bile ayn etkiyi yapar. Bkz Robert Cialdini ve
bk., Reinterpreting the Empathy-Altruism Relationship: When One into One Equals Oneness, Journal of Personality and Social
Psychology 73 (1997), s. 48194.

235 ok youn olumlama hakknda, bkz Lynn Fainsilber Katz ve Erica Woodin, Hostility, Hostile Detachment, and Conflict
Engagement in Marriages: Effects on Child and Family Functioning, Child Development 73 (2002), s. 63652.

Ben-Sen, deer verilen teki kiinin o srada dier herkesten ayr olarak algland, tm ayrc
zellikleriyle tannd, birletirici bir ilikidir. Bu tr derin temaslar, yakn ilikilerimizde en canl
biimde anmsadmz anlardr. Buber, Gerek anlamda yaamak, bulumaktr, diye yazarken, tam
da bu btnyle evrimsel ilikiyi kastetmitir.236

236 Buber, I and Thou, s. 11.

Azizlik mertebesine ykselmedike, karlatmz herkesle her zaman bir Sen ilikisi kurmaya
almak, kendimizden ok ey beklemek olur. Bubere gre, olaan koullarda yaam kanlmaz
olarak bu iki tarz arasnda gidip gelir; bizler bir tr blnm benlie, snrlar zenle ayrlm iki
mntkaya sahibiz: biri O, dieri Sen. Sen, balantl olduumuz anlar kapsar. Ama hayatn
ayrntlarn O tarznda, ilerin yaplmasna odakl faydac iletiimler araclyla ele alrz.

O Tarznn Yararlar
New York Timesn ke yazarlarndan Nicholas Kristof, saygn gazetecilik kariyeri ve aratrmac
gazeteciliiyle Pulitzer dlne layk grlmt. Savalara, alk salgnlarna ve son yirmi-otuz
yln nemli felaketlerine tanklk ederken, bir gazeteci olarak tarafszln hep korumutu.
Ancak bir gn Kamboyada bu tarafszln yitirdi. Dnyann her yerinde binlerce ocuun seks
tacirlerine kle olarak satlmasyla ilgili skandal aratrd srada oldu bu.237

237 Bkz Nicholas D. Kristof, Leaving the Brothel Behind, New York Times, 19 ubat 2005, s. A19.
O belirleyici an, Kamboyal bir patan kendisine Srey Neth adl ufak tefek, titrek bir yeniyetme
kz getirdiinde yaand. Kristof, kendi deyiiyle gazetecilie fena halde ters den bir ey yaparak
kz 15 dolara satn ald.
Kristof, Srey Nethi ve bir baka bir kz kylerine geri gtrp serbest brakarak, yeni bir yaama
balamalarna yardmc oldu. Bir yl sonra Srey Neth, Pnom Penhte bir estetik okulunu bitirmek
zereydi ve kendi gzellik salonunu amak iin sabrszlanyordu. teki kz ise trajik bir ekilde, yine
para kazanmann kolay yoluna doru srkleniyordu. Kesinde bu kzlardan bahseden Kristof ok
sayda okuyucuyu etkileyerek, Srey Neth ve onun gibi kzlarn yeni bir hayata balamalarna yardm
eden bir hayr kuruluuna ba yapmak zere harekete geirdi.
Nesnellik, gazetecilik etiinin temel ilkelerinden biridir. deal bir gazeteci, tarafsz bir gzlemci
olarak olaylar herhangi bir ekilde mdahale etmeksizin izler ve haber verir. Kristof ise kesin
snrlar olan gazetecilik rolnden kp, o tarafsz blgeyi aarak habere bizzat mdahil olmutu.
Gazeteciliin kural, doktorlardan polis memurlarna kadar birok baka meslek erbabnn kurallar
gibi, Ben-O ilikisini zorunlu klar. Bir cerrah, hislerinin zihin akln etkilemesi ihtimaline kar,
yakndan ilikili olduu birisini ameliyat etmemelidir; bir polis memuru, teoride, kiisel bir
balantnn tarafszlna glge drmesine asla izin vermemelidir.
Araya bir profesyonel mesafe koyma ilkesi, her iki taraf da grevlerinin icrasnda duygularn
istikrarsz, nceden kestirilemeyen etkisinden korumay amalar. O mesafeli tutumu srdrmek, bir
kiiyi kendi rolnn balamnda hasta, sulu olarak uyum salamakszn grmek anlamna gelir. Alt
yol bizi nnda dier kiinin skntsna balarken, prefrontal sistemler daha net bir biimde
dnebilmemiz iin aradaki mesafeyi artrr.238 st ve alt yollar arasnda kurulan denge, empatiyi
etkili hale getirir.

238 Bkz Stephanie D. Preston ve Frans de Waal, The Communication of Emotions and the Possibility of Empathy in Animals, yay.
haz. S. Post ve bk., Altruism and Altruistic Love: Science, Philosophy, and Religion in Dialogue iinde (New York: Oxford
University Press, 2002).

Gnlk yaamda O tarznn belirgin avantajlar vardr, en azndan sradan ileri aradan karmamz
salar. Dile getirilmeyen sosyal kurallar, hangi insanlarla duygusal dng iine girmememiz
gerektiine karar verirken bize yol gsterir. Gnlk yaam bunun rnekleriyle doludur: Ne zaman
birisiyle sadece sosyal rol balamnda bir garson, dkkndaki bir tezghtar olarak etkileime
girmemiz beklense, ona tek boyutlu bir O gibi muamele ederek, geri kalan yanlarn, insan kimliini
gz ard ederiz.
Yirminci yzyl Fransz filozofu Jean Paul Sartre, bu tek boyutluluu modern yaamdaki daha geni
apl bir yabanclamann belirtisi olarak grmtr. Toplumsal rolleri bir tr seremoni,
bakalarna bir O muamelesi yaptmz ve karlnda ayn ekilde muamele grdmz, senaryosu

iyi yazlm bir davran tarz olarak betimlemitir. Bakkaln, terzinin, mzayedecinin bir oyunu
vardr; bu oyunda mterilerini, kendilerinin bir bakkal, bir terzi, bir mzayedeciden baka bir ey
olmadklarna ikna etmeye alrlar.239

239 Jean-Paul Sartre, Being and Nothingness, ev. Hazel Barnes (New York: Philosophical Library, 1959), s. 59.
Ne var ki Sartre, bu Ben-O paravan sayesinde bitmek bilmeyen bir dizi Ben-Sen karlamasndan
kanmann salad yararlardan hi bahsetmemitir. Bir garsonun arbal mesafelilii onu zel
hayatna yaplacak mdahalelerden kurtarr, ayn zamanda hizmet ettii mteriler iin de bir
mahremiyet alan yaratr. Kendi rolnn dna kmamas iini verimli yapmasn salarken, bu arada
dikkatini sadece hayal kurmay ve fantezileri ierse bile zel ilgi ve uralarna ynelterek isel
zerkliini korur. Rol, toplumsal yaamda bile ona bir mahremiyet hcresi sunar.
Havadan sudan konumak, byle kald srece, bu hcreyi tehdit etmez. O rolndeki kii her
zaman birisiyle bir Sen olarak ilgilenme, geici olarak tam bir insan kiiliine brnme seeneine
sahiptir. Fakat genelde roln kendisi bir tr perde ilevi grerek, onu dolduran kiiyi ksmen gizler.
En azndan balangta grdmz ey kii deil, Odur.
Senli benli olduumuz tandklarla karlatmzda, karlkl dikkat, glmseme, egdml
duru, hareketler ve benzeri eylerden oluan szsz bir dansa ikimiz de katldmz lde,
aramzdaki ahenk ykselir. Profesyonel bir roldeki biriyle bulutuumuzda ise, bir ihtiyaca veya
istenilen bir sonuca odaklanmaya eilimli oluruz. Yardm amal resmi rollerdeki doktor, hemire,
danman, psikoterapist gibi kiilerle etkileen insanlar zerinde yaplan aratrmalar, oradaki
standart ahenk elerinin, gayri resmi temaslarda bulunanlar arasndakine kyasla her iki tarafta da
ok daha zayf olduunu gstermektedir.240

240 Yardm amal ilikilerde kurulan ahenk hakknda, bkz Linda Tickle-Degnan ve Robert Rosenthal, The Nature of Rapport and Its
Nonverbal Coordinates, Psychological Inquiry 1, say 4 (1990), s. 28593.

Bu amaca ynelik odaklanma, her iki tarafa da almas gereken bir zorluk karr. Sonuta ahenk,
profesyonel temasn etkililii bakmndan da nemlidir. Psikoterapide terapist ile danan arasndaki
kimya, ileyen bir ittifakn oluup olumayacan belirler. Tbbi hizmetlerde iyi bir ahenk, hastann
doktoruna tavsiyelerine uyacak kadar gvenmesini salar.
Yardm amal mesleklerde alan insanlar, profesyonel ilikilerinde ahenk elerinin ilemesini
salamak iin daha fazla aba gstermelidirler. Tarafszlklarnn, en azndan bir para Ben-Sen
duygusunun filizlenmesine yetecek kadar empatiyle dengelenmesi gerekir.

Reddedilmenin Acs
Mary Duffy o hakikat ann artk bir kii olarak deil de, sadece B-2 nolu odadaki karsinoma
olarak bilindiini anlad n gs kanseri ameliyatndan sonraki sabah yaad.
Hi habersiz, beyaz nlkl yabanclar bir doktor ve bir grup tp rencisi tarafndan
kuatldnda, Duffy hl yar uykudayd. Doktor, tek kelime etmeden battaniyesini stnden ekip,
sanki bir vitrin mankeniymi gibi geceliini kararak onu plak brakt.
tiraz edemeyecek kadar mecalsiz olan Duffy, kendisini grmezlikten gelen doktora hitaben ancak
ineleyici bir Eh, gnaydn, demeyi baarabildi.
Doktor ona yant vereceine, yatan evresini saran tp rencilerine karsinoma zerine bir ders

vermeye balad. rencilerse nesnel bir kaytszlk iinde, kadnn plak bedenine bakyorlard.
Nihayet doktor Duffyye dorudan hitap etmeye tenezzl edip, Daha gaz karmadn m? diye
sordu.
Duffy, Hayr, nc bulumadan nce yapmam bunu, diye nkteli bir yantla biraz insanca bir
hava yaratmaya altnda ise, doktor alnm gibi bir tavr ald, sanki hayal krklna
uratlmt.241

241 Mary Duffynin yks Benedict Careynin, In the Hospital, a Degrading Shift from Person to Patient, balkl makalesinde
anlatlmt, New York Times, 16 Austos 2005, s. A1.

Oysa Duffynin o anda acilen istedii tek ey, doktorun kendisine azck da olsa itibar kazandracak
kk bir jestle insan kiiliini olumlamasyd. Bir Ben-Sen anna ihtiyac vard. Bulduu ise souk
bir O dozuydu.
Duffy gibi biz de, dngsel bir balant kurmay beklediimiz birinin, u ya da bu nedenle emberin
br ucundan tutmay baaramamas durumunda kanlmaz bir ekilde rahatsz oluruz. Sonuta,
annesinin ilgi gstermek istemedii bir bebek gibi, kendimizi yoksun kalm hissederiz.
Bu incinme duygusunun sinirsel bir temeli vardr. Beynimiz sosyal reddedilileri, fiziksel olarak
incindiimiz zaman etkinleen bir alana dier eyler arasnda, bedensel acnn skntl duyumlarn
da rettii bilinen n singulat kortekse (ya da ACCye) kaydeder.242

242 Sosyal reddedili ve ac hakknda, bkz Naomi Eisenberger ve Matthew Lieberman, Why Rejection Hurts: A Common Neural
Alarm System for Physical and Social Pain, Science 87 (2004), s. 294300.

UCLAda bu konuyu aratran Matthew Lieberman ve Naomi Eisenberger, ACCnin, reddedilme

tehlikesini saptayan ve beynin dier ksmlarn buna gre tepki vermeleri iin uyaran bir sinirsel
alarm sistemi ilevi grdn ne sryorlar.243 Onlara gre, ACC bu ekliyle, beyni fiziksel
zararlara kar uyaran mevcut donanmn srtnda tanan bir sosyal ba sisteminin parasn
oluturuyor.

243 Sinirsel alarm sistemi hakknda, bkz Matthew Lieberman ve bk., A Pain by Any Other Name (Rejection, Exclusion, Ostracism)
Still Hurts the Same: The Role of Dorsal Anterior Cingulate Cortex in Social and Physical Pain, yay. haz. J. Cacioso ve bk., Social
Neuroscience: People Thinking About People iinde (Cambridge, Mass.: MIT Press, 2005).

Reddedilme, beynin ne karmak zere tasarlanm gibi grnd ilkel bir tehdidi artrr.
Lieberman ve Eisenberger, insanln tarih ncesinde bir grubun paras olmann sa kalm asndan
hayati nem tadn hatrlatyorlar; dlanmak o sralarda bir idam hkm olabilirdi, bugn
doadaki yavru memeliler iin hl geerli bir durumdur bu. Beynin ac merkezi sosyal dlanmaya
kar bu duyarll, muhtemel kovulma konusunda bir uyar iareti olarak ve belki de bizi tehlike
altndaki ilikiyi dzeltmeye tevik etmek amacyla gelitirmi olabilir.
Bu fikir, bir terslemenin yakc szsn belirtmek iin kullandmz mecazlar da mantkl hale
getirir; krk kalp ya da incinmi hisler, duygusal sancnn fiziksel yapsn ima eder. Bedensel ve
sosyal acnn bu ekilde eitlenmesi, insanlarn konumasnda da zmnen kabul edilmi
grnmektedir: Dnyann birok dilinde sosyal acy betimleyen szckler, bedensel incinmeyi ifade
eden deyimlerin szlnden alnmadr.
Etkileyici bir rnek olarak, ACCsi hasar grm bir maymun yavrusu annesinden ayrldnda,
skntsn bararak belirtmeyi beceremez; doasndaki byle bir eksiklik, kolaylkla yavrunun
yaamn tehlikeye sokabilir. Benzer ekilde, ACCsinde lezyonlar olan bir ana maymun, sknt

iindeki bir yavrusunun lklarna tepki olarak onu korumak amacyla kendine ekemez. nsanlarda,
bebeinin aladn duyan bir annenin ACCsi, karlk verinceye kadar etkin kalr.
ok eski zamanlardan gelen balantlarmz koruma ihtiyacmz, gzya ile kahkahann neden
beynin en eski paras olan beyin sapnda birbirine yakn alanlar paylatklarna aklama
getirebilir.244 Glmek ve alamak doum ve lmler, dnler ve uzun sre ertelenen yeniden
bulumalar gibi ok nemli sosyal balant anlarnda kendiliinden doan tepkilerdir. Ayrlmann
hzn de, sosyal ba kurmann neesi de, balantnn ilkel gcn ortaya koyar.

244 Kahkaha ve gzyalar hakknda, bkz Jaak Panksepp, The Instinctual Basis of Human Affect, Consciousness and Emotion 4
(2003), s. 197206.

Yaknlk ihtiyacmzn karlanmamas, duygusal bozukluklara yol aabilir. Psikologlar sorunlu,

tehlikeye girmi ilikilerin neden olduu zel mutsuzluu tarif etmek iin sosyal depresyon terimini
icat etmilerdir. Toplumdan dlanma ya da bunun korkusu ayn zamanda kaygnn da en yaygn
nedenlerinden biridir. Dahil olma hissi, sklkla sosyal temas ya da ok sayda iliki kurmaktan ok,
birka kilit ilikide kendimizi ne derece kabul grm hissettiimize dayanr.
Terk edilme, ayrlma ya da reddedilme tehlikesine kar tetikte bekleyen bir donanm sistemine
sahip olmamz bouna deildir: Bunlar bugn simgesel tehlikeler olsa da, bir zamanlar yaamn
kendisine kar gerek bir tehdit olutururlard. Yine de, bir Sen olmay umarken, sanki hi nemimiz
yokmu gibi bir O muamelesi grmek, bize keskin bir ac verir.

Empati mi, Yanstma m?

Yeni bir hastayla ilk karlamasn anlatan bir psikanalist, inceden inceye bir tedirginlik
hissettiini hatrlyordu. Bunun kolaylkla kapldm birok kayg trnden biri olduunu belli
belirsiz fark ettim, dedi bana.
Onu bu kadar tedirgin eden neydi? Dikkatle dinledii hastasn tepeden trnaa szerken, en rahatsz
edici ayrntnn, hastann zerindeki jilet gibi tlenmi, hi krksz pantolon olduunu fark etmiti.
Ac bir ifadeyle, Eddie Bauern ana kataloundan km gibi grnen hastasnn yannda
kendisini standart d bedenlerin ve defolu mallarn talep zerine temin edilebileceini bildiren
arka sayfadaki eke benzettiini syledi.
Psikanalist yle huzursuz olmutu ki, kr kr pamuklu pantolonunun paalarn dzeltmek iin,
gz temasn hi kaybetmeden iskemlesinde ne doru eilmiti.
Daha sonra hasta, annesinin yzndeki kat ve sessiz honutsuzluk ifadesinin gl ansn
anlatmt. Bu da, kendi annesinin tl pantolon giymesi iin defalarca yapt ikazlar hatrlayan
psikanalistin kafasnda bir arm yapmt.
Psikanalist, o n ince ayarl bir empatinin terapide oynad hayati role rnek olarak anlatmt;
kendi deyiiyle bu anlar, terapistin hastasnn karsnda tam hedefi bulduunu hissettii, onun
iinde hangi hislerin uyandn isabetle sezebildii anlard.245 Ne yazk ki, analistin hissettii
eylerin bir ksm kendi duygusal haznesinden kaynaklanr ve kendi isel gerekliinin hastannkine
yanstlmas eklini alr. Yanstma dier kiinin isel gerekliini gz ard eder: Yanstma yaparken,
tekinin bizim gibi hissettiini ve dndn varsayarz.

245 Psikanaliz zerine, bkz George Ganick Fishman, Knowing Another from a Dynamic System Point of View: The Need for a

Multimodal Concept of Empathy, Psychoanalytic Quarterly 66 (1999), s. 125.

Bu eilim uzun zaman nce, insan doasnda kendi duygularmzn aynsn bakalarna yklemek
ve kafamzda en ok yer igal eden fikirleri her yerde bulmak gibi kayda deer bir eilim
gzlemlemi olan David Hume tarafndan fark edilmiti.246 Ancak tam bir yanstmada, hibir uyum
ya da ayar kaygs gtmeden, sadece kendi dnyamzn haritasn baka birininkinin stne izeriz.
Kendi i dnyalarnn iinde kaybolmu insanlarn, o duyarll algladklar herhangi bir kimseye
yanstmaktan baka seenekleri yoktur.

246 Humedan yaplan alnt biraz farkl bir biimde ifade edilmitir. Bkz David Hume, A Treatise on Human Nature (1888; London:
Clarendon Press, 1990), s. 224; alnt kayna: Stephanie D. Preston ve Frans B. M. de Waal, Empathy: Its Ultimate ve Proximate
Bases, Behavioral and Brain Sciences 25 (2002), s. 18.

Bazlar, her empati ediminin incelikli bir yanstma ierdiini, yani baka birine ayak uydurmann,
kendi iimizde, yanlgyla da olsa kolaylkla ona atfedebileceimiz hislerle dnceleri tetiklediini
ileri srmektedirler. Psikanalistin nndeki zorluk, kendi yanstmalarn teknik deyimle karaktarm gerek empatiden ayrt etmektir. Terapist kendi iindeki hislerin hangilerinin hastannkileri
yansttn ve hangilerinin kendi gemiinden geldiini fark ettii lde, hastann gerekte ne
hissettiini zebilir.
Yanstma tekini bir O yapyorsa, empati de tekini bir Sen olarak grr. Biz kendi algmz teki
kiinin gerekliine uydurmaya alrken, empati bir geribildirim dngs yaratr. Kendi
tepkilerini gzleyen terapist, ilk nce kendi bedeninde hissettii, ama oradan kaynaklanmayan bir
duyguyu fark edebilir; o duygu, hastada sezdii bir eyden kaynaklanmaktadr. Anlam ise, dananterapist ilikisi gelitike, aralarnda gide gele tekrarlandka ortaya kacaktr. Daha sonra empati
uyumu artrrken, terapist de o isel anlam paylaarak teki kiinin deneyimini kendisine geri
yanstabilir.
Kendimizi iyi hissetmemiz bir lde bakalarnn bizi bir Sen olarak grmesine baldr; balant
kurma arzumuz, en azndan ayakta kalmay destekleyen ilkel bir insani ihtiyatr. Bugn o ihtiyacn
sinirsel yanks, O ile Sen arasndaki farka kar duyarlmz ykseltmekte ve sosyal dlanmay
bedensel ac kadar derinden hissetmemize yol amaktadr.
Bir O muamelesi grmek bizi bu kadar tedirgin ettiine gre, demek ki tekileri hep yle grenler
zellikle rahatsz edicidir.

8 - Karanlk l
Nazik ve mfik tabiatl bir insan olan kaynbiraderim Leonard Wolf, renimi gerei bir Chaucer
alimi, ayrca korku edebiyat ve sinemas konusunda bir uzmandr. Bu ilgi alanlar, birka yl nce
onu gerek bir seri katil zerine bir kitap yazmaya yneltti.
Adam, yakalanana kadar kendi ailesinden olmak zere on kiiyi katletmiti. Cinayetler dehet
verecek derecede birbirine yaknd: Tm kurbanlarn boarak ldrmt.
Leonard, caniyi birka kez hapishanede grmeye gitti. Sonunda, cesaretini toplayp kafasn en ok

megul eden soruyu sordu: nsanlara byle korkun bir eyi nasl yapabildiniz, onlara hi acmadnz
m?
Katil, gayet duygusuz bir sesle u yant verdi: Hayr, o tarafm kapatmak zorundaydm. Onlarn
acsn biraz olsun hissetseydim, yapamazdm zaten.
Empati, insan zulmnn nndeki balca engeldir; baka birinin duygularn paylamak ynndeki
doal eilimimizi saklamak, tekine bir O muamelesi yapmamza izin verir.
O caninin tyler rpertici o tarafm kapatmak zorundaydm, szleri, insanlarn empati duygusunu
bilerek iptal edip bakalarnn derdine gzn kulan kapatma kapasitesini antrr. Bakalarnn
hislerini paylama ynndeki doal eilimimizin bastrlmas, zalimlii serbest brakr.
efkati devre d brakmak bir kiinin belirleyici zellii olduunda, o kii psikologlarn
Karanlk l adn verdikleri kiilik tiplerinden birine aittir: zsever (narsisist), Makyavelci ve
psikopat. Bunlarn de itici olan, ama bazen gayet iyi gizlenen bir z farkl derecelerde
paylarlar: Sosyal kt niyet ve ikiyzllk, benmerkezlilik ve saldrganlk, duygusal soukluk.247

247 Delroy Paulhus ve Kevin Williams, The Dark Triad of Personality: Narcissism, Machiavellianism, and Psychopathy, Journal of
Research in Personality 36, no. 6 (2002), s. 55663.

Bu lnn zelliklerine aina olmamz, en azndan onlar daha iyi tanmak asndan yararl
olacaktr. Bencillii ycelten ve snr tanmayan agzllkleri, idealletirilmi kibirleriyle, yartanr hretlere tapan modern toplum, ister istemez bu tiplerin glenmesine katkda bulunuyor
olabilir.
Karanlk l kategorisine girenlerin ouna psikiyatrik bir tehis konulamasa da, u
noktalardakiler zellikle psikopatlar ruh hastas veya yasad olarak grlr. ok daha yaygn
olan klinikalt tr ise iyerlerinde, okullarda, barlarda ve gnlk yaamn rutin yan yollarnda,
aramzda yaar.

zsever: an-hret Hayali

Andre adn vereceimiz bir Amerikan futbolu oyuncusu, parlak ocuk olarak hakl bir ne
sahipti. nemli malarn kritik anlarnda yapt zorlu, gsterili hareketlerle herkesi kendisine
hayran brakyordu. Andre, seyircilerin tezahrat dorua ktnda, spot klar kendisine
evrildiinde ve en can alc noktalarda en iyi oyununu karyordu.
Bir takm arkada, muhabirlerden birine, Ma tehlikeye girdiinde, Andre takmda olduu iin
seviniyoruz, demiti.
Fakat ayn takm arkada, unu da eklemiti: Andre tam bir ba belasdr. dmanlara her zaman ge
gelir, sanki Tanrnn futbol dnyasna armaanym gibi etrafta kaslarak dolar ve bir baka
oyuncunun nn amak iin rakip savunmacya doru drst bir blok yapt herhalde
grlmemitir.
stelik, Andrenin zellikle hazrlk oyunlarnda ya da nemsiz malarda dklmek gibi bir
alkanl da vard. Bir keresinde, kendisi yerine baka bir oyuncuya pas atan bir takm arkadayla
pas alan oyuncu gol att halde neredeyse kavgaya tutuuyordu.
Andre, normal zseverlik trne somut bir rnek oluturuyor. Psikologlar, byle insanlarn tek bir
drtyle hareket ettiklerini ileri sryorlar: an-hret hayali.248 Aratrmalar, bu tr zseverlerin,

sradan ilerden sklmakla beraber, zor engeller karsnda aldklarn gsteriyor; bask altnda
performansn nemli olduu, dava avukatlndan liderlie kadar uzanan alanlarda son derece
uyarlayc bir zelliktir bu.

248 Harry Wallace ve Roy Baumeister, The Performance of Narcissists Rises and Falls with Perceived Opportunity for Glory,
Journal of Personality and Social Psychology 82 (2002), s. 81934.

zseverliin bu salkl tr, ok sevilen bir ocuun kendisinin dnyann merkezi, ihtiyalarnn
da herkes iin ncelikli olduunu dnmesinden kaynaklanr. Yetikinlik dneminde, ayn tavr
olgunlaarak kiiye yetenek dzeyine uygun bir gven duygusu veren olumlu bir zsaygya dnr;
baarnn temel elerinden biridir bu. Byle bir zgvenden yoksun insanlar, sahip olduklar yetenek
veya gleri kullanmaktan ekinirler.
Belirli bir zseverin salkl olup olmad, empati yetisiyle llebilir. Kiinin bakalarn
dnme yetenei ne kadar azsa, zseverlii de o kadar salkszdr.
Psikologlara gre, pek ok zsever, yeteneklerini tam olarak kullanabilecei ve byk dller vaat
eden bask ykl, yksek profilli ileri tm risklerine karn tercih ederler. Andre gibi, bu kiiler
de baarnn yksek bir kazan getireceini grdklerinde, ellerinden gelenin en iyisini yaparlar.
dnyasnda bu tr zseverler, sonuta etkileyici ve vazgeilmez liderler haline gelebilirler.
zsever liderleri inceleyen (ve tedavi eden) Michael Maccoby adl psikanalist, rekabet ortamnn
gerilimi ve de st dzey yneticiliin maayla parlts arttka, bu kiilik tipine i dnyasnn en
st kademelerinde gitgide daha sk rastlandn gzlemlemitir.249

249 zsever liderler hakknda, bkz Michael Maccoby, Narcissistic Leaders, Harvard Business Review 78 (Ocak-ubat 2000), s.
6877.

Byle tutkulu ve zgvenli liderler gnmzn amansz i ortamnda olaanst etkili olabilirler.
En iyileri, geni manzaray kavrayp riskli engelleri aarak, arkalarnda olumlu bir miras brakabilen
yetenekli, yaratc strateji uzmanlardr. retken zseverler, hakl bir zgvenle en azndan
gvendikleri birinden gelen eletirilere kar akl birletirirler.
Salkl zsever liderler, kendileri hakknda gzlemde bulunabilirler ve gereklikle yzlemeye
aktrlar. Bir perspektif duygusu gelitirir ve hedeflerinin peinde koarken bile neelerini
koruyabilirler. Yeni bilgilere ak olduklarndan, bakalarna kyasla daha salam kararlar alabilirler
ve olaylar karsnda krlemeleri daha az olasdr.
Oysa salksz zseverler kendilerine sevgiden ok hayranlk gsterilmesini arzu ederler. Gl
yanlar arasnda, ikna edici vizyonlar sunma yetenei ve insanlar peine takma becerisi de vardr.
yaamnda yeniliki olan bu kiiler, baarya gdmlenmilerdir; ama bunun nedeni yksek bir
mkemmellik standardna sahip olmalar deil, baarnn getirdii ayrcalklar ve an-hreti
istemeleridir. Eylemlerinin bakalarn nasl etkileyeceini pek umursamadklarndan, insani
maliyetine bakmakszn amalarn saldrganca gerekletirmekten ekinmezler. Maccobyye gre,
byk karklk dnemlerinde bu tr liderler, en azndan kkten deiim yaratacak programlar
uygulamaya koyma cretine sahip olduklar iin ekici grnebilirler.
Fakat bu tr zseverlerin duygudalklar seicidir; kendi hret arzularn beslemeyen kiileri
grmezden gelirler. Bir irketi tasfiye ederken ya da satarken veya ok sayda alan iten
karrken, verdikleri kararlarn kiisel felaket anlamn tad bireylere kar bir nebze olsun
sempati duymazlar. Empatiden yoksun olduklar iin znt de duymazlar ve alanlarnn
ihtiyalarna ya da hislerine kar ilgisizdirler.
zdeer duygusu, salkl zseverliin bir dier iaretidir. Salksz zseverler genellikle byle bir

duygudan yoksundurlar; bunun sonucu olan i gvensizlikleri, rnein, esinlendirici vizyonlar ortaya
atarken bile, eletiriye kar kulaklarn tkamalarna neden olur. Bu tr liderler, kendilerine bir
saldr olarak algladklar yapc geribildirimlerden bile kanrlar. Her trl eletiriye kar ar
duyarllklar, geni bir evreden bilgi toplamaya almak yerine kendi grlerini destekleyen
verileri seip, kar yndeki verileri gz ard etmelerine de neden olur. Dinlemektense vaaz vermeyi
ve kendi fikirlerini alamay tercih ederler.
Baz zsever liderler olaanst sonular elde ederken, bazlar felakete yol aar. Gereki
olmayan hayallere kapldklarnda, hibir snr tanmadklar ve bilgece tlere kulak asmadklar
iin irketi yanl yola srklerler. Maccobynin uyard gibi, bugn ok sayda irketin zsever
liderlerin ynetiminde olmas nedeniyle, kurulularn liderlerini bakalarnn lafn dinlemeye ve
grlerini hesaba katmaya zorlayacak yollar bulmalar gerekir. Aksi takdirde byle liderler, ne
olursa olsun kendilerini destekleyen bir dalkavuk emberiyle yaltlm durumda kalrlar.
zsever bir CEO, altnda alanlara neden o kadar kolaylkla fkelendiini anlamak amacyla,
psikoterapi iin Maccobyye bavurmutu. Yardm niyetiyle yaplan nerileri bile aalama olarak
alglyor ve neriyi getirene saldryordu. Bu CEO, fkesini ocukluunda kendisine souk davranan
babas tarafndan takdir edilmemesine balyordu. Neyi baarrsa baarsn, babas hi
etkilenmemiti. Kendisi imdi bu duygusal eksikliini alanlarnn katksz vgsyle telafi etmeye
altnn ve o vgy bol bol duymak ihtiyacnda olduunun farkndayd. Ama yeterince takdir
edilmediini hissettiinde fkeleniyordu.
Bu igr sayesinde, CEO deimeye balad, hatta alklara duyduu alkla dalga gemeyi bile
rendi. Bir noktada, st dzey ekibine psikanaliste gittiini aklayarak, dncelerini sordu. Uzun
bir sessizlikten sonra, yneticilerden biri cesaretini toplayarak onun eskisi gibi fkeli grnmediini,
dolaysyla her ne yapyorsa, buna devam etmesini syledi.
Sadakatin Karanlk Yz
Bir iletme fakltesi profesr, rencilerinin kurumsal yaam, ykselmek isteyenlerin bunu
stlerinin gururunu okayarak yapabilecekleri bir tr gsteri panayr olarak grdklerini
aklad.
rencileri, bu oyunun dpedz yaclk ve dalkavuklukla oynandn biliyorlard. Yeterince
pohpohlamann terfilere yol aacana inanyorlard. Bu arada nemli bilgileri hasralt etmek,
nemsememek ya da arptmak zorunda kalnsa da, hi fark etmezdi. Kurnazlk ve biraz da talihin
yardmyla, gereklerin bu ekilde bastrlmasnn faturas bakalarna kacakt nasl olsa.250

250 letme fakltesi profesr iin, bkz Howard S. Schwartz, Narcissistic Process and Corporate Decay (New York: New York
University Press, 1990).

Bu kukucu tavr, salksz zseverliin kurumsal yaamda yaratt tehlikenin esasn oluturur. Bir
kurulu btnyle zsever olabilir. alanlarn byk ksm zsever bir bak asna sahip
olduunda, kuruluun kendisi de standart ileyi tarz haline gelen bu eilimleri benimser.
Kurumsal zseverliin apak tehlikeleri vardr. ster patrondan, ister irkette yaygn olarak
benimsenen yanl bir kolektif z-imgeden kaynaklansn, byklk duygusunun pohpohlanmas
alma normu haline gelir. Salkl muhalefet yok olur. Dorular tam olarak kavramaktan alkonulan
bir kurulu, kat gerekliklere evike tepki verme yeteneini de yitirir.
Kukusuz her irket, elemanlarnn orada almaktan gurur duymasn ve anlaml bir misyonu
paylatklarn hissetmesini ister; salam temelleri olduu srece, bir miktar kolektif zseverlik
salkldr. O gurur gerek baardan ok umarsz bir an-hret arayna dayandnda ise sorun

kar.
zsever liderler yalnzca kendi byklk duygularn dorulayan mesajlar duymay beklediklerinde
sorun byr. Bu liderler kt haber getirenlere kar tavr aldklarnda, astlar da doal olarak
byklk imgesine uymayan verileri gz ard etmeye balar. Gerekliin byle arptlarak
szlmesinin mutlaka kukuculuktan kaynaklanmas gerekmez. Aidiyet duygusuyla kendi egolarn
iiren alanlar, grubun kendine hayranlnn verdii tatl duygularn karlnda gerei bilerek
arptacaklardr.
Bu tr hastalkl grup zseverlii sadece dorulara deil, ayrca kuruluun alanlar arasndaki
gerek balantya da zarar verir. Herkes ortak yanlsamalarn korumak iin szsz bir ibirlii yapar.
Bask ve paranoya dorua ular. yaam aldatmacaya indirgenir.
1983 yapm Silkwood adl filmin gelecei ngren bir sahnesinde, irket iindeki yolsuzluklara
kar sava aan Karen Silkwood, bir fabrika yneticisinin nkleer reaktrlere sevk edilen yakt
ubuklarndaki kaynak yerlerinin fotoraflarn rtulayn seyreder. Ynetici, tehlike douracak
kadar hatal bir iilii gvenli gstermeye almaktadr.
Bu ynetici, lmcl olabilecek mdahalesi hakknda pek kafa yormuyor gibidir. Tek endiesi,
fabrikann yakt ubuklarnn teslimatn geciktirmesi halinde irketin ve orada alan insanlarn
grecei zarardr. Kendisini iyi bir irket yurtta olarak grmektedir.
Bu filmin ekilmesinden sonraki yllarda, o sahnenin zmnen uyard trden bir dizi gerek k,
sadece nkleer reaktrlerde deil, irketlerin bir btn olarak yaratt ernobillerde de yaanmtr.
Apak yalanlarn ve incelikli mali rtbas olaylarnn altnda, bu irketlerin tek bir temel hastal
paylatklar sylenebilir: Kolektif zseverlik.
zsever kurulular, grnrde ak yreklilii ve somut verileri talep ederken bile, st rtl
olarak bu tr ikiyzll tevik ederler. Ortak yanlsamalar, gerein bastrlmasyla dorudan
orantl olarak filizlenir. zseverlik irket iinde yayldnda, bu kendi kendini vmeye meydan
okuyanlar hayati enformasyona sahip olsalar bile zseverliin sarholuuna kaplan herkese, moral
bozucu baarszlk veya utan hisleri uyandran bir tehdit olarak grnrler. zseverin ruhunda
byle bir tehdide kar uyanan igdsel tepki, hiddettir. zsever bir irkette, grubun byklk
duygusunu tehlikeye atanlar genellikle tenzile, azarlara veya iten atlmaya maruz kalrlar.
zsever kurulu, kendine zg bir ahlak dnyasna dnr; bu dnyada kuruluun amalar, erdemi
ve aralar sorgulanmaz, kutsal kitap gibi kabul edilir. stediimiz herhangi bir eyi elde etmek iin ne
gerekiyorsa yapmann hi sorun olmad bir dnyadr bu. Kendimizi durmadan pompalamamz,
gereklikten ne kadar uzaklatmz gzlerden saklar. Kurallar bizim iin deil, yalnzca bakalar
iin geerlidir.
zseverin Slogan:
Bakalarnn Varlk Nedeni Bana Tapnmaktr
Kadn, erkee bir romandan pornografik bir blm okumaya sz vermiti. Oysa imdi erkek deli
gibi fkeliydi.
Balangta her ey yolunda grnyordu. Kadn batan karc, alak bir sesle, ona iki k
arasnda geen i gcklayc bir sahneyi okumaya balamt. Erkek biraz uyarldn
hissedebiliyordu.
Ancak para kztka, kadn gerginleti, kh kekeliyor, kh duraklyor, derken birden
hzlanveriyordu. Akas arm bir vaziyetteydi.
Sonunda daha fazla dayanamad. Blmn o noktadan sonra fazlasyla mstehcen bir hal ald

mazeretiyle, okumay kesti.

in kts, erkekle ilgili bir eyin kendisini devam edemeyecek kadar tedirgin ettiini ekledi.
Daha da beteri, tm paray baka erkekler iin batan sona okuduunu itiraf etti.
Bu sahne, ad verilmeyen bir niversitede yaplan bir deney erevesinde, her defasnda baka bir
erkekle yz yirmi kez tekrarland.5251Ateli metni okuyan kadn, erkeklerin ounu deilse de
bazlarn kkrtp kadnlar cinsel ilikiye zorlayan unsurlarn incelendii bir aratrmada asistanlk
yapyordu. Senaryo, erkeklerin nce uyarlp, sonra reddedilerek hsrana uratlaca bir ekilde
kurgulanmt.

251 Cinsel talepleri reddedilen niversiteli erkekler hakknda, bkz Brad J. Bushman ve bk., Narcissism, Sexual Refusal, and
Aggression: Testing a Narcissistic Reactance Model of Sexual Coercion, Journal of Personality and Social Psychology 84, no. 5
(2003), s. 102740.

Bu sahne oynandktan sonra, her erkee kadn cezalandrma frsat veriliyordu. Kadnn
performansn derecelendirerek, cretinin ne kadar olacan veya denip denmeyeceini
belirlemesi, ayrca ie devam ettirilip ettirilmeyeceine karar vermesi isteniyordu.
Erkeklerin ou, zellikle okul cretlerini demek iin paraya ihtiyac olduunu duyduunda, kadn
balyordu. zseverlie eilimli olanlarsa, tiplerinden beklenecei gibi, fkelenerek aalanmaya
en fazla misilleme yapanlard. Haklar olan bir eyin kendilerinden alndn hisseden zseverler,
her defasnda cezalandrma yoluna gidiyorlard. Ayrca cinsel zorbalkla ilgili tutumlarn incelendii
bir testte, erkek ne kadar zseverse, zorlayc taktikleri o kadar onaylad grlmt.
Aratrmaclarn vard sonuca gre, bunun birlikte kan bir iftin oynamaya balad, sonra
kadnn durmak istedii bir buluma olmas durumunda, bu tr erkeklerin kadn itirazlarna karn
cinsel ilikiye zorlamalar ok daha olasyd.
Salksz zseverler bile bazen batan karc olabilirler. Narsisizm (zseverlik) tabirinin kendisi,
Grek mitolojisindeki, gle den aksine k olacak kadar kendi gzelliiyle bylenen Narsisustan
gelir. Echo (Yank) adl su perisi de ona k olur, ama sonuta reddedilir ve kalbi krlr;
Narsisusun kendine hayranlyla rekabet edememitir.
Efsanenin ima ettii gibi, birok zsever, en azndan kendilerine karizmatik bir hava veren
zgvenleri nedeniyle insanlara ekici gelir. Bakalarn kk drmekten geri kalmasalar da,
salksz zseverlerin kendileriyle ilgili grleri kesinlikle olumludur. Anlalabilecei gibi,
kendilerine kul kle olacak biriyle evlendiklerinde ok mutlu olurlar.252 zseverin slogan u
olabilir: Bakalarnn varlk nedeni bana tapnmaktr.

252 zseverler hakknda, bkz Constantine Sedikides ve bk., Are Normal Narcissists Psychologically Healthy? Self-esteem Matters,
Journal of Personality and Social Psychology 87, no. 3 (2004), s. 40416, 400.

Karanlk l ierisinde, sadece zseverler gerekli lde bir kendini aldatmayla mayalanm
olarak kendi deerlerini alenen iirir ve caka satarlar.253 Eilimleri her zaman kendilerine hizmet
ynndedir: Baarlar kendilerine mal eder, baarszlklarn suunuysa hibir zaman stlenmezler.
an-hret sahibi olmay hak ettiklerini dnr, hatta bakalarnn almalarndan kendilerine
gamszca paye karrlar (ama ne bunda, ne de dier davranlarnda bir saknca grmezler).

253 Kendi deerini iirmek hakknda, bkz Delroy Paulhus ve bk., Shedding Light on the Dark Triad of Personality: Narcissism,
Machiavellianism, and Psychopathy, Kiilik ve Sosyol Psikoloji konferansnda sunulan bildiri, San Antonio, Tex., 2001.

Standart bir teste gre, zsever kii kendisine ar nem atfeden, saplantl bir ekilde snrsz anhret hayalleri besleyen, eletirildiinde fke ya da youn bir utan duyan, zel iyilikler bekleyen,

empatiden yoksun biridir.254 Bu empati eksiklii yznden, zseverler bakalarnn kendilerinde

aka grd benmerkezliliin verdii rahatszl fark edemezler.

254 Robert Raskin ve Calvin Hall, Narcissistic Personality Inventory, Psychological Reports 45 (1979), s. 45057.
ekiciliklerini seici bir biimde ortaya koyabilen zseverler, rahatlkla bir o kadar naho da
olabilirler. Duygusal yaknlktan hi holanmazlar; ok rekabeti, bakalarna kar kukucu ve
gvensiz, hayatlarndaki insanlar kolaylkla smrebilen, kendilerine yakn birini kltmek
pahasna da olsa benliklerini ycelten kiilerdir. Yine de, zseverler kendilerini genellikle sevimli
bulurlar.255

255 zseverlerin kendilerini iyi hissetmeleri konusunda, bkz Sedikides ve bk., Normal Narcissists.
Gereki olmayan iinme, ortak baardan ok bireysel abay tevik eden kltrlerde daha kolay
ortaya kar. Dou Asya ve Kuzey Avrupada baskn olan kolektif kltrler, grupla ahenk kurmaya ve
baarnn gerektirdii abay da, getirdii dl de paylamaya nem verir ve zel muamele
beklentilerini bir kenara iterler. ABD ve Avustralya gibi bireyci kltrlerse, genelde bireysel
baarlarn getirecei n ve dller iin abalamay tevik ederler. Dolaysyla, Amerikal niversite
rencileri ou giriimde kendilerini arkadalarnn te ikisinden daha baarl bulurken, Japon
renciler kendilerini tam ortada grrler.256

256 Shinobu Kitayama ve Hazel Markus, The Pursuit of Happiness and the Realization of Sympathy, yay. haz. Ed Diener ve
Eunbook Suh, Culture and Subjective Well-being iinde (Cambridge, Mass.: MIT Press, 2000).

Makyavelci: Amalarm Aralarm Meru Klar

Dev bir Avrupal sanayi grubuna bal byk bir irketin yneticisi, tuhaf bir ekilde ikili bir ne
sahipti: Altnda alan insanlar ondan hem korkuyor hem nefret ediyor, patronu ise onu son derece
cana yakn buluyordu. Sosyal ortamlarda gayet nazik olan bu ynetici, sadece patronunu deil, irket
dndaki mterilerini de etkileyebilmek iin byk bir aba harcyordu. Ancak iyerindeki makam
odasna dner dnmez kk apta bir despota dnyor, performansn beenmedii kiilere
barp arrken, mkemmel i karanlara tek bir vg szcn bile esirgiyordu.
Sanayi grubu tarafndan yneticilerini deerlendirmeye tbi tutmak zere arlan bir danman, bu
otokratn irketindeki insanlarn moralinin ne kadar bozuk olduunu fark etti. alma arkadalaryla
sadece birka grmeden sonra da, yneticinin bariz bir ekilde benmerkezli olduunu; kuruluu,
hatta youn abalaryla patronun gzne girmesini salayan insanlar deil, yalnzca kendisini
nemsediini grd.
Danman bu yneticinin deitirilmesini salk verince, irketin CEOsu, gnl elvermese de, ondan
istifa etmesini istedi. Ne var ki bu ynetici annda bir baka st dzey i buldu, nk yeni patronu
zerinde de ok iyi bir ilk izlenim brakmt.
Bu maniplatif ynetici tipini hemen tanrz; saysz filmde, oyunda ve televizyon dizisinde
seyretmiizdir. Aalk, yani bakalarn insafszca smren, duygusuz ama cerbezeli kt adam
stereotipi, popler kltr istila etmitir.
Bu tip, popler elence dnyasnn bir demirbadr; kadim Hint destan Ramayanadaki eytan
Ravana kadar eski, Yldz Savalar dizisindeki kt imparator kadar da adatr. Vcut bulduu
saysz sinema eserinde, dnyaya egemen olmay kafasna koymu lgn bilimci ya da bir su

etesinin sevimli ama duyarsz reisi eklinde yeniden ortaya kar. Vicdansz eytanilii, kt
amalarn hizmetine kotuu kurnazl yznden, bu tipten igdsel olarak nefret ederiz. O, nefret
etmeye bayldmz Makyavelci, kt adamdr.
Niccol Machiavelli (Makyavel), 16. yzylda kurnazca maniplasyonlarla siyasi erki elde edip
korumann el kitab olan Prensi yazarken, iktidar arzulayan kiinin sadece kendi karlarn
dnp, hkmettii ya da iktidar uruna ezip getii insanlar zerre kadar umursamamas gerektiini
varsaymtr.257 Makyavelci iin, insanlara ektirebilecei ac ne olursa olsun, amalar aralar
meru klar. Bu etik, kraliyet saraylarnn koruyucu ortamnda yaayan Makyavelli hayranlar arasnda
yzyllarca geerli olmutur (ve tabii ki, birok ada siyaset ve i evresinde geerliini hl
srdrmektedir).

257 Geri Makyavel, zorbalara srf isyanlar engellemek amacyla da olsa vatandalarna kendilerini sevdirecek ekilde hareket
etmelerini salk vermitir.

Makyavelin varsaymna gre, kiisel kar insan doasndaki tek itici gtr; bu tabloda
zgecilie hi yer yoktur. Kukusuz, siyasi bir Makyavelci amalarnn aslnda bencil ya da kt
olduunu dnmeden, ikna edici, hatta kendisinin bile inand bir gereke bulabilir. rnein, her
totaliter hkmdar kendi zorbaln, devleti dzmece de olsa meum bir dmandan korumak iin
gerekli bir ey olarak savunur.
Makyavelci terimi, psikologlar tarafndan, yaam felsefesi tam da bu kukucu, ama iin her yol
mubahtr tavrn yanstan kiiler iin kullanlr. Makyavelciliin ilk testi aslnda Makyavelin
kitaplarndan alnan, ou sulu ile dier insanlar arasndaki en byk fark, sulularn yakalanacak
kadar aptal olmalardr, ya da ou insan annesiyle babasnn lmn, mal-mlknn kaybna
kyasla daha kolay unutur, gibi ifadelere dayanyordu.
Psikoloji daarc ahlaki yarglarda bulunmaz ve satclk ile diplomasiden politikaya kadar
uzanan deiik balamlarda, Makyavelcinin yzeysel cazibeyi, kurnazl ve zgveni de ieren
yetenekleri, deerli nitelikler olarak grlebilir. te yandan, Makyavelciler sinsice iten pazarlkl,
kstah, gven ve ibirliinin altn oyan davranlara yatkn kiilerdir.
Sosyal etkileimlerinde belki hayran olunacak kadar serinkanl grnseler de, duygusal balar
kurmakla hi ilgilenmezler. zseverler gibi Makyavelciler de bakalarn salt faydac balamda
kendi karlar iin kullanlacak bir O olarak grrler. rnein bir tanesi, gayet doal bir ses
tonuyla bir danmana, kz arkadan az nce iten kovduunu aklamt; yaamnn tm
alanlarndaki insanlar birbiriyle deitirilebilir, edeer paralar olarak gryordu.
Makyavelci, Karanlk lnn dier iki tipiyle huysuzluk ve bencillik gibi birok zellii paylar.
Ancak kendisi ve bakalar konusunda, zsevere ya da psikopata kyasla ok daha gerekidir; ne
ar iddialarda bulunur, ne de iyi izlenim brakmak iin aba gsterir.258Makyavelci, her eyi iine
geldii gibi kullanabilmek iin olaylar aka grmeyi tercih eder.

258 Paulhus ve bk., Shedding Light.

Baz evrim kuramclarna gre, insanln tarih ncesinde, insan zeks ilk olarak kiinin kendi
karlarna hizmet eden bu tr kurnazca hareketler eklinde ortaya kmtr. Bu kuramclar,
insanolunun ilk dnemlerinde, zaferin gruptan kovulmakszn aslan payn kapmaya yetecek kadar
hilekrlk sergilemekte yattn savunurlar.
Bugn de, stn koltuklayp astn tekmeleyen ynetici gibi Makyavelci tipler pekl belli bir
kiisel baar elde edebilirler. Fakat uzun vadede, Makyavelci stratejiler, zehirli ilikilerinin ve

sonuta kazandklar kt hretin gnn birinde o tipleri raydan karabilmesi riskini dourur.
Makyavelcinin kiisel gemii kanlmaz olarak hepsi de ac ya da hnla iin iin kaynayan eski
dostlar, eski sevgililer, eski i arkadalaryla dolu olacaktr. Yine de, ok hareketli bir toplum
Makyavelcilere ekolojik bir ni sunabilir; buradan da arkalarnda braktklar ktlklerin asla
kendilerine yetiemeyecei kadar uzaklara, yeni zaferlere doru yol alabilirler.
Makyavelcilerin genellikle dar al bir empatileri vardr: Birisinin duygularna ancak o kiiyi
kendi amalar iin kullanmak istedikleri zaman odaklanabilirler. Bunun dnda, Makyavelciler
empati yoluyla uyum salamakta tekilere kyasla daha zayftr.259Makyavelcilerin soukluu, gerek
kendilerinin gerekse bakalarnn duygularn kaydedip gereini yapmaktaki bu temel eksikliklerinden
kaynaklanyor gibidir. Dnyay, yalnzca duygulardan deil, insani kaygnn dourduu ahlak
anlayndan da yoksun olan aklc, ihtimallere dayal bir bak asyla grrler. Bu yzden de
kolaylkla ktle saparlar.

259 zseverin empati eksiklii, bakalarnn temelde gvenilir olduunu varsayan insanlarla karlatrldnda, zellikle arpcdr; bu tr
insanlar bakalarnn hislerine gayet isabetli bir ekilde ayak uydururlar. Mark Davis ve Linda Kraus, Personality ve Empathic
Accuracy, yay. haz. William Ickes, Empathic Accuracy iinde (New York: Guilford Press, 1997).

Bakalar ile ayn eyleri hissetme yetisinden tamamen yoksun olan Makyavelciler, onlar iin de bir
ey hissedemezler. Seri cinayetler ileyen o katil gibi, bir paralar kapatlmtr. Kendi duygular sz
konusu olduunda da bir o kadar kafas kark grnrler; bir uzmann syledii gibi, bir rahatszlk
annda zgn m, yorgun mu, a m, yoksa hasta m olduklarn bilemeyebilirler.260 Duygusal
bakmdan kupkuru i dnyalarnn, seks, para, g gibi zorlayc ilkel ihtiyalarla dolu olduunu
hissederler. Makyavelcinin durumu, sonuta, duygusal radarn hayati bir menzilinden yoksun olan
kiileraras iliki aralaryla bu drtleri nasl tatmin edeceine gelip dayanr.

260 Duygusal kafa karkl hakknda, bkz Henry Krystal, Integration and Self-Healing (Hillsdale, N.J.: Analytic Press, 1988).
Yine de, seici bir tutumla birinin ne dndn sezme kapasiteleri hayli keskin olabilir ve
ilerini yrtmek iin de bu sosyal kurnazla dayanrlar. Makyavelciler, ancak yzeysel olarak nfuz
edebildikleri kiileraras ilikiler dnyasnn cin fikirli rencileri haline gelerek, sivri sosyal
bilileriyle nanslar kaydeder ve belirli bir duruma insanlarn nasl tepki verebileceklerini
kestirirler. Bu yetenekler de efsanevi sosyal kaypaklklarna olanak salar.
Grdmz gibi, bu tr sosyal uyankl temel alan baz gncel sosyal zek tanmlamalar,
Makyavelcilere yksek notlar verir. Ne var ki kafalar ne yapmalar gerektiini bilse de, yrekleri
yolunu arm durumdadr. Bazlar bu gl ve zayf yanlarn bileimini, Makyavelcilerin kendi
karlarna hizmet eden kurnazlklaryla atklar bir engel olarak grrler.261 nsanlar kullanma
becerileri, bu gre gre, her trl duyguya kar krlklerini telafi etmektedir. Bu talihsiz
uyarlanma da ilikilerini zehirler.

261 Makyavelciler zerinde yaplan bilimsel incelemeler bile, ahlaki bir knama havas tar. Bu honutsuzluun ardnda, Makyavelcinin
hayatta kt bir yol setiine dair bir varsaym yatar. Ama frsat maniplasyona iten psikolojik mekanizmalara yakn tarihli bir bak,
Makyavelcinin eylemlerinin tamamen istenli olmadn ima etmektedir. Bu kurama gre, Makyavelciler bakalarnn hisleri konusunda ne
dneceklerini bilememelerine karn, iyi yaamak iin ellerinden geleni yapmaktadrlar. Bkz Colin Wastell ve Alexvera Booth,
Machiavellianism: An Alexithymic Perspective, Journal of Social and Clinical Psychology 22 (2003), s. 73044.

Psikopat: Bir Nesne Olarak teki

Bir hastanede yaplan grup terapisi srasnda, konu kafeteryadaki yiyeceklere geldi. Bazlar
tatllarn ne kadar iyi, dierleri yemeklerin ne kadar imanlatc olduundan bahsediyordu. Birisi de
sadece hep ayn yemeklerin kmayacan umuyordu.
Petern dnceleriyse baka yndeydi. Yazarkasada ne kadar nakit bulunduunu, kendisiyle k
kaps arasnda personelden ka kii olabileceini ve bir pili bulup hoa vakit geirmek iin ne
kadar uzaa gitmesi gerektiini merak ediyordu.262

262 Petern durumu hakknda, bkz Leo J. Potts ve bk., Comprehensive Treatment of a Severely Antisocial Adolescent, yay. haz.
William H. Reid ve bk., Unmasking the Psychopath iinde (New York: W.W. Norton, 1986).

Peter, artl tahliye kurallarn inemesi zerine verilen bir mahkeme karar nedeniyle hastanede
bulunuyordu. Ergenlik yllarndan beri ar uyuturucu ve alkol alan Peter, sk sk saldrganlayor ve
fiziksel bir tehdit oluturuyordu. imdiki mahkmiyetinin nedeni, insanlar telefonla taciz etmesiydi;
daha nceki sular ise mlke zarar vermek ve kasti yaralamayd. Aile ve arkadalarndan para
aldn da kendiliinden itiraf etmiti.
Petera psikopat, ya da bugnlerde psikiyatrik tehis el kitabnn bu sorunu adlandrd ekliyle,
antisosyal kiilik bozukluu tehisi konmutu. Sosyopat da bir aralar moda olan bir baka
terimdi. Ad ne olursa olsun, bu sorunun belirtileri hilekrlk ve bakalarna kar pervasz bir
aldrmazlktr. Bir psikopatn tutarl sorumsuzluu hibir pimanla yol amaz; o sadece bakalarnn
hissedebilecei duygusal aclara kar kaytszdr.
rnein Peter, yapt eylerin bakalarnn duygularn incitebilecei fikrine tamamen yabancyd.
Toplant srasnda annesi onun ailesine ektirdii straptan bahsedince ok aran Peter, savunmaya
geip kendisini madur olarak nitelemiti. Ailesini ve arkadalarn kendi karlar iin nasl
kullandn gremedii gibi, onlara verdii acy da anlayamyordu.
Psikopatlar iin dier insanlar daima bir Odur; yani kandrlacak, kullanlacak, sonra da kenara
atlacak bir enayi. Bu size tandk gelebilir: Bazlar, Karanlk lnn aslnda zseverlikten
psikopatla kadar uzanan ayn sreklilik izgisi stndeki farkl noktalar betimlediini savunurlar.
Gerekten de, Makyavelci ve psikopat zellikle benzer grnrler ve bazlarna gre Makyavelci,
psikopatn klinikalt (veya hapsedilmemi) trn temsil eder.263 Psikopatln ana testi, tekinin
karlarndan nce daima kendiminkileri kollarm gibi ifadeleri onaylayan Makyavelci
benmerkezcilikin bir lmn de ierir.264

263 John McHoskey ve bk., Machiavellianism and Psychopathy, Journal of Clinical and Social Psychology 74 (1998), s. 192
210.

264 John Edens ve bk., Further Validation of the Psychopathic Personality Inventory Among Offenders: Personality and Behavioral
Correlates, Journal of Personality Disorders 15 (2001), s. 40315.

Ancak Makyavelci ve zseverlerden farkl olarak, psikopatlar neredeyse hi kayg duymazlar.

Korku hissinden habersiz grnrler; deerlendirme testlerinde, Paratle atlamak beni gerekten
korkuturdu, trnden ifadeleri onaylamazlar. Strese kar bak gibidirler, birok kiinin panie
kapld durumlarda sakin kalrlar. Psikopatlarn endiesizlii, insanlarn elektrik okuna maruz
kalmay bekledikleri deneylerde defalarca gzlemlenmitir.265 Normalde, elektrik okunu bekleyen
insanlarda, balarna gelecek eye dair kayglarnn otomatik belirtileri olan ar terleme ve tansiyon
ykselmesi grlr. Psikopatlarda ise bu belirtiler grlmez.266

265 Bkz, rnein, Christopher Patrick, Emotion in the Criminal Psychopath: Fear Imaging Processing, Journal of Abnormal

Psychology 103 (1994), s. 52334; Adrian Raine ve S. H. Venables, Skin Conductance Responsivity in Psychopaths to Orienting,
Defensive, and Consonant-Vowel Stimuli, Journal of Psychophysiology 2 (1988), s. 22125.

266 Paulhus, Shedding Light.

Bu serinkanllk, psikopatlarn Makyavelcilerde ya da zseverlerde nadiren grlen ekilde
tehlikeli olabilecekleri anlamna gelir. En youn bask altnda bile son derece sakin kalan psikopatlar
beklentiye bal bir korkuya kaplmadklar iin, cezalandrlma tehdidine kar neredeyse tamamen
kaytszdrlar. Bakalarn yasalara itaat etmeye zorlayan yaptrmlara kar bu ilgisizlik, psikopatlar
Karanlk l iinde cezaevine girmeye en yatkn adaylar haline getirir.267

267 Psikopatlarn kaygszl hakknda, bkz Paulhus ve Williams, Dark Triad of Personality.
Empati hissi psikopatlarda sfrdr; insanlarn yzlerinde veya seslerindeki korku ya da znty
tanmakta zellikle zorlanrlar. Su ilemi bir grup psikopat zerinde yaplan bir beyin grntleme
almas, merkezi amigdalada bulunan, bu belirli duygular okumak iin art olan bir beyin
modlnn iindeki sinir devrelerinde bir eksiklii ve itkileri frenleyen prefrontal alanda da
aksamalar iaret etmektedir.268

268 Psikopatlar zerinde yaplan beyin grntleme almalar hakknda, bkz K. A. Kiehl ve bk., Limbic Abnormalities in Affective
Processing by Criminal Psychopaths as Revealed by fMRI, Biological Psychiatry 50 (2001), s. 67784; Adrian Raine ve bk.,
Reduced Prefrontal Gray Matter Volume and Reduced Autonomic Activity in Antisocial Personality Disorder, Archives of General
Psychiatry 57 (2000), s. 11927; Antonio Damasio, A Neural Basis for Sociopathy, Archives of General Psychiatry 57 (2000), s.
12829.

Dngsel bir balant, normalde insanlarn dier kiinin ifade ettii sknty kendi ilerinde
hissetmelerine neden olurken, psikopatlar bu ekilde ahenk kuramazlar; sinirsel donanmlar onlar
strap tayfndaki duygulara kar duyarszlatrr.269 Psikopatlarn zalimlii gerekten hissiz
grnr, nk insani strab saptayan radardan yoksun olduklarndan, ac karsnda kelimenin tam
anlamyla uyuukturlar.270

269 Psikopatn duygusal ahenksizlii hakknda, bkz Linda Mealey ve Stuart Kinner, The Perception-Action Model of Empathy and the
Psychopathic Coldheartedness, Behavioral and Brain Sciences 25 (2002), s. 4243.

270 Psikopatlarn yardm itkisinden yoksunluu hakknda, bkz Linda Mealey, The Sociobiology of Sociopathy, Behavioral and Brain
Sciences 18 (1995), s. 52399.

Makyavelciler gibi, psikopatlar da sosyal bilite ustalaabilirler; birinin kafasnn iine girip
dnce ve duygularn tahmin etmeyi renerek, hep doru dmelere basabilirler. Sosyal adan
cerbezeli olabilirler, bakalar bana sinirlense bile, ekiciliim sayesinde genellikle onlar geri
kazanabilirim, diye dnrler. Baz kriminel psikopatlar hedeflerini nasl maniple
edebileceklerini daha iyi renmek amacyla kiisel yardm kitaplarn okumay i edinirler;
istediklerini elde etmek iin numaralar takip ederek boyama trnden bir yaklam benimserler.
Hrszlk, uyuturucu trafii, iddet ieren sular ve benzeri eylere bulam, fakat bu yzden hi
tutuklanmam veya hkm giymemi psikopatlar iin bugn bazlar baarl psikopatlar terimini
kullanmaktadr. Su ileme eilimleri, o klasik yzeysel cazibe, hastalk derecesinde yalan syleme
ve itkisel davranlarla dolu bir gemile birleerek, onlar psikopat statsne sokar. Bu kurama gre
baarldrlar, nk dier psikopatlarla ayn pervasz eilimlere sahip olmalarna karn, beklenen
tehlikelere daha kaygl bir tepki verirler. Daha yksek endie dzeyleri onlar biraz ihtiyatl olmaya

sevk eder, bu da hapsi boylama olaslklarn azaltr.271

271 Baarl psikopatlar hakknda, bkz Sharon Ishikawa ve bk., Autonomic Stress Reactivity and Executive Functions in Successful
and Unsuccessful Criminal Psychopaths from the Community, Journal of Abnormal Psychology 110 (2001), s. 42332.

Birok psikopat ocukluunda bile kat yreklilik gstermitir; ilgi ve efkat duygular erken bir
yata i dnyalarndan tamamen silinmi gibidir. ou ocuk, baka bir ocuun kzdn, korktuunu
ya da zldn grnce kendisi de huzursuz olarak onu rahatlatmaya alr. Gelimekte olan
psikopatlar ise bakalarnn acsn alglayamadklarndan, kendi ilerindeki ktlk ya da zalimlii
engellemek iin frene basmazlar. ocukluk srasnda hayvanlara yaplan eziyet, yetikinlikteki
psikopatln habercisidir. Dier uyar iaretleri arasnda kabadaylk ve gzda verme, kavga
karma, cinsel zorbalk, yangn balatma ve cana ya da mala zarar veren dier sular yer alr.
Birisini sadece bir nesne olarak gryorsak, ona kolaylkla ters davranabilir, svp sayabilir, ya da
daha ktsn yapabiliriz. Bu tr bir katlk, seri katiller ya da ocuklar taciz etmeyi alkanlk
haline getirmi kiiler gibi kriminel psikopatlarda dorua kar. Soukkanllklar, kurbanlarnn
sknts karsnda empati duymalar gerektii anda nasl bir marazi kafa karkl iinde
bulunduklarnn belirtisidir. Hatta bir dizi kadna tecavz etmekten hkm giymi bir mahkm,
kurbanlarnn yaad dehet hakknda yle demitir: Hi anlamyorum. Ben de korkmutum ama
bu naho bir durum deildi ki.272

272 Sosyopat tecavzc hakknda, bkz Robert D. Hare, Without Conscience: The Disturbing World of the Sociopaths Among Us
(New York: Pocket Books, 1993), s. 14.

Ahlaki Drtler
Hangi kolej takmnn final turlarna kacan belirleyecek, baa ba bir basket mann son
dakikalar oynanyordu. Man hararetine kaplan Temple niversitesi kou John Chaney, her eyi
gze alarak baz nlemlere bavurdu.
Chaney, oyuna 1,90 boyunda, 115 kiloluk bir devi rakip takmdaki oyuncularn cann actacak kadar
sert fauller yapmas iin talimatlar vererek oyuna soktu. Bu faullerden biri, rakip oyunculardan
birinin krk bir kolla hastaneyi boylamasna ve sezonu kapatmasna yol at.
te o zaman, ayn Chaney benzersiz bir davranta bulunarak koluk kariyerine son verdi.
Daha sonra zr dilemek iin sakatlanan oyuncuyu ve annesiyle babasn arayarak, hastane
masraflarn demeyi teklif etti.273 Bir haberciye ok pimanm, bir dierine de ok ama ok kt
hissediyorum kendimi, dedi.

273 John Chaney hakknda, bkz Matt Vautour, Temple Extends Chaneys Suspension, Hampshire Daily Gazette, 26 ubat 2005, s.
D1.

Chaneyninki gibi bir pimanlk duygusu, Karanlk l ile ayplanacak davranlarda bulunan
bakalar arasndaki ana ayrm oluturur. Pimanlk ve utan ayrca onlarn yakn akrabas olan
mahcubiyet, sululuk hissi ve gurur sosyal ya da ahlaki duygulardr. Karanlk lnn yeleri,
kiiyi ahlakl davranmaya ynelten bu drtleri ya hi hissetmez, ya da kstl lde hissederler.
Sosyal duygular, davranmzn bakalarnca nasl deerlendirileceini sezmemizi salayan
empatinin varln gerektirir. Bir i kolluk kuvveti olarak, belirli bir durumda yaptmz ve
sylediimiz eylerin kiileraras ahenge uymasn salarlar. Gurur sosyal bir duygudur, nk bizi
bakalarnn alklayaca eyleri yapmaya tevik eder; utan ve sululuk duygusu ise, sosyal

bakmdan kt davranlara kar isel bir ceza ilevini grerek bizi hizada tutar.
Mahcubiyet, doal olarak, ar laubali ya da dengesiz davranarak veya yanl bir ey syleyerek
ya da yaparak bir sosyal kural inediimizde tetiklenir. Bir partide yeni tant bir adamla
konuurken bir aktrisin oyununu insafszca eletiren beyefendinin, sz konusu aktrisin o adamn ei
olduunu rendiinde kk dmesi de bu yzdendir.
Sosyal duygular bu tr gaflar tamir etmeye de yarayabilir. Birisi yznn kzarmas gibi
mahcubiyet belirtileri gsterdiinde, dierleri onun yapt yanllktan piman olduunu alglayabilir,
mahcubiyetini de hatasn telafi etme arzusuna yorabilirler. Bir inceleme, spermarkette bir tezgh
deviren birisi aldrmaz bir ifadeye brnmek yerine mahcup grnd zaman, yaknndaki insanlarn
ona kar ok daha balayc bir tutum sergilediklerini gstermitir.274

274 Spermarkette sergilenen tutum hakknda, bkz G. R. Semin ve A. Manstead, The Social Implications of Embarrassment Displays
and Restitution Behavior, European Journal of Social Psychology 12 (1982), s. 36777.

Sosyal duygularn beyin temeli, pot krmaya, kendisiyle ilgili uygunsuz ifaatlarda bulunmaya ve
dier kiileraras iliki kurallarn inemeye yatkn olan nrolojik hastalarda incelenmitir.
Orbitofrontal alanlarnda lezyonlar bulunduu anlalan bu hastalar, uluorta pervaszlklar ve
gaflaryla dillere destandr.275 Baz sinirbilimcilerin kuramna gre, bu hastalar hayal krkl veya
honutsuzluk ifadelerini artk saptayamadklarndan, bakalarnn kendilerine verdii tepkiyi gzden
karrlar. Bazlar da bu hastalarn sosyal kusurlarn, davranlarna ekidzen verecek i duygusal
iaretlerin yokluuna yormaktadr.

275 Orbitofrontal hasarl hastalar hakknda, bkz Jennifer S. Beer ve bk., The Regulatory Function of Self-conscious Emotion: Insights
from Patients with Orbitofrontal Damage, Journal of Personality and Social Psychology 85 (2003), s. 594604.

fke, korku, nee gibi tm temel duygularn beyindeki balantlar, doum srasnda ya da hemen
ardndan kurulur; sosyal duygular ise, ocuun orbitofrontal blgesinin gitgide olgunlat ikinci yl
ierisinde ortaya kmaya balayan z-bilin kapasitesini gerektirir. Yaklak on drt aylkken,
bebekler aynaya baktklarnda kendilerini tanmaya balarlar. Kendini benzersiz bir varlk olarak
tanmak, karlnda baka insanlarn da ayr varlklar olduu kavrayn ve bakalarnn
hakkmzdaki dncelerinden mahcubiyet duyma yeteneini getirir.
ki yandan nce, yrmeye yeni balayan bir bebek bakalarnn kendisi hakkndaki yarglarna
kar mutlu bir kaytszlk iindedir ve bu yzden, szgelimi, alt bezlerini kirletmekten hi mahcup
olmaz. Ama kendisinin ayr bir kii, bakalarnn farkna varabilecei biri olduunu kavramaya
baladnda, genellikle bir ocuun sergiledii ilk sosyal duygu olan mahcubiyetin tm elerine
sahip olur. Mahcubiyet, sadece bakalarnn kendisi hakkndaki duygularn deil, karlnda
kendisinin de ne hissetmesi gerektiini fark etmesini gerektirir. Bu gelimi sosyal bilin, bebein
ortaya kmakta olan empatisinin yan sra, karlatrma, snflandrma ve sosyal incelikleri kavrama
gibi yeni yeteneklerinin de iaretidir.
Bir baka sosyal duygu tr, kendimiz iin bir riski ya da maliyeti olsa bile, yanl yapan dier
kiileri cezalandrmak zere bizi harekete geirir. zgeci fkeye kaplan bir kii, baka biri sosyal
bir normu ihlal ettiinde, rnein gveni ktye kullandnda, kendisi madur olmasa da onu
cezalandrr. Hakkaniyet anlayndan doan bu fke, anlalan beyindeki bir dl merkezini
etkinletirmekte ve bylece ihlalcileri cezalandrmak yoluyla kurallara uyulmasn salamak (Ne
cretle srann nne geiyor!) bize tatmin edici bir his vermektedir.276

276 Hakl fke hakknda, bkz D. J. de Quervain ve bk., The Neural Basis of Altruistic Punishment, Science 305 (2004), s.

125458.

Sosyal duygular fiilen bir ahlaki pusula ilevi grr. rnein, bakalar yaptmz yanllarn
farkna vardnda utan duyarz. te yandan, sululuk duygumuz mahrem kalr ve bir eyi gerektii
gibi yapmadmz grdmzde pimanlk hissi olarak ortaya kar. Sululuk duygusu bazen
insanlar yanllarn dzeltmeye iterken, utan hissi ounlukla savunmacla yol aar. Utancn
neticesi sosyal dlanmadr, sululuk duygusu ise ilenen suun kefaretini demeye yol aabilir. Utan
ve sululuk duygular normalde ahlak d faaliyetleri frenlemek iin birlikte devreye girerler.
Karanlk lde ise bu duygular gcn yitirir. zseverler gurur ve utan korkusuyla gdmlenir,
ama benmerkezli edimlerinden pek sululuk duymazlar. Makyavelcilerde de sululuk duygusu
olumaz. Makyavelcilerin duygusal bakmdan mesafeli ilikileri, sululuk duygusunun gerektirdii
empatiden yoksundur. Utan hissi ise onlarda ancak gdk bir biimde uyanr.
Psikopatn ahlaki adan azgelimilii, sosyal duygulardaki biraz farkl bir eksiklikler kmesinden
kaynaklanr. Hem sululuk duygusunun hem de endienin yokluunda, olas cezalandrmalar
caydrclk gcn yitirir; psikopatn bakasnn skntsna kar empatiden tamamen yoksun
olmasyla birletiinde, ok tehlikeli bir durumdur bu. Daha da kts, o skntnn nedeni psikopatn
kendi eylemleri olsa bile, ne pimanlk, ne de utan duyar. Sosyal duygular manevi gcn yitirir.
Bir psikopat bile sosyal bili konusunda ustalaabilir: nsanlarn tepkileri ve grg kurallar
hakkndaki bu salt entelektel kavray, psikopata kurbanlarn belirlemesi iin yol gsterebilir.
Sosyal zeknn salam bir lm, Karanlk lnn yelerini saptayp dlayabilmelidir. htiya
duyduumuz ey, iyi hazrlanm bir Makyavelcinin tam not alamayaca bir lmdr. Bir zm
yolu da ilgiyi, yani fiili empatiyi lecek bir deerlendirme eklemektir.

9 - Zihin Kr
Arkadalarnn ziyaretine gelmesi, Richard Borcherdsin kafasn kartryor gibiydi. nsanlar
sohbete baladklarnda hepsi de ok byk bir hzla ilerleyen atmalar, baklarn ve
glmseyilerin karlkl etkilerini, kinayeli ve ift anlaml szlerin inceliklerini, o szck selini
izlemekte zorluk ekiyordu.
Sosyal dnyann blflerini ve ustaca yanltmalarn gzden karyordu. Daha sonra birisi ona bir
esprinin pf noktasn, ya da bir konuun neden fke iinde hzla odadan dar ktn, bir dierinin
niin mahcubiyet iinde kzardn anlatrsa, bunlara bir anlam verebiliyordu. Fakat olay annda
btn bu sosyal belirsizlikler kafasndan uup gidiyordu. Bu yzden evine konuklar geldiinde, ou
kez ya bir kitap okuyor, ya da alma odasna ekiliyordu.
Oysa Borcherds, matematik dalnda Nobel dlnn edeeri olan Fields Madalyasna sahip bir
dhiydi. Cambridge niversitesindeki matematiki meslektalar ona huuyla bakyorlard ve
alt alan byk bir ihtisas gerektirdiinden, ou onun kuramlarn anlamakta bile glk
ekiyordu. Sosyal yetersizliklerine karn, Borcherds baary yakalayabilmiti.
Bir gazete rportajnda, kendisinde otizmin klinikalt tr olanAsperger sendromu bulunduundan
kukulandn syleyince, yine Cambridgedeki Otizm Aratrmalar Merkezinin bakan Simon

Baron-Cohen onunla temas kurdu. Bu sendromun belirtilerini kendisine tm ayrntlaryla

anlattnda, Borcherdsin sanki olaan bir olgudan bahsediyormu gibi verdii karlk, Bu benim
ite, oldu. Matematik dehas, Asperger sendromu aratrmalarnda kendisinin bir numaral delil
olarak kullanlmasn da teklif etti.277

277 Asperger sendromu hakknda, bkz Simon Baron-Cohen, The Essential Difference: Men, Women, and the Extreme Male Brain
(London: Allen Lane, 2003).

Borcherds, iletiimin sadece ileviyle ilgileniyordu: Birisinden ne istediini saptyor ve ne

hissettiini sylemek ya da onun nasl olduunu renmek yle dursun, havadan sudan konumaya
bile gerek grmyordu. Telefondan uzak duruyordu; nasl altn fiziksel olarak aklayabilse de,
sosyal yan kafasn kartryordu. E-postasn ile ilgili temel bilgi alveriiyle snrl tutuyordu.
Bir yerden bir yere giderken, yannda yryen biri olsa bile, koar admlarla ilerliyordu. Bazen
bakalarnn kendisini kaba bulduunu fark etse de, sosyal alkanlklarnda bir gariplik grmyordu.
Baron-Cohene gre, btn bunlar klasik bir Asperger sendromu vakasnn belirtileriydi ve
Borcherds bu sendromun standart testlerinden geirildiinde, profile tam uydu. Madalyal dhi,
insanlarn hislerini gzlerinden okuyabilme, empati, arkadalklarda yaknlk kurabilme gibi
konularda dk puanlar ald. Fiziki nedensellik anlaynda ve karmak bilgileri dizgeletirmekte
ald puanlar ise en yksek dzeydeydi.
Dk empati, yksek dizgeletirme becerisine dayal bu tablo, Baron-Cohen ve bakalarnn
yllardr yaptklar aratrmalara gre, Asperger sendromunun temelinde yatan sinirsel modeli
oluturuyor. Parlak matematik zeksna karn, Borcherds empatik isabetten yoksundu: Baka birinin
aklndan geenleri sezemiyordu.

Adi Maymun
Bir karikatrde, gen bir ocukla babas oturma odasnda grlyor; babann gr alannn dnda
kalan, ama olann grd korkun bir dnya d yaratk srnerek merdivenlerden aa iniyor.
Altyazda, baba Ben pes ediyorum, Robert. ki boynuzu, tek gz olan ve srnen ey neymi
bakalm? diyor.
Espriyi anlamak iin, sylenmeyeni karsayabilmemiz gerekir. ncelikle, bir bilmecenin
konutuumuz dildeki yapsna aina olmalyz ki, olann babasna ki boynuzu, tek gz olan ve
srnen ey nedir? diye sorduu sonucunu karabilelim.
Daha da nemlisi, ocuun neyi bildiini anlayp, bunu babann henz fark etmedii eyle
karlatrmak ve biraz sonra urayaca oku tahmin etmek iin, hem ocuun hem de babann zihnini
okuyabilmemiz gerekir. Freud, tm esprilerin iki farkl gereklik erevesini yan yana getirdiini
nermitir; burada, bir ereve merdivenlerdeki uzayl yaratk; dieriyse babann, olunun sadece bir
bilmece sorduuna dair varsaymdr.
Baka birinin zihninden geenleri kavrama yetenei, insanolunun en deerli becerilerinden biridir.
Sinirbilimcilerin buna verdikleri ad zihin grdr.
Zihin gr, bir kiinin zihninin iine bakarak hislerini sezmek ve dncelerini karsamaktan
oluan empatik isabet yeteneidir. Aslnda baka birinin zihnini okuyamayz elbette, ama hayli
isabetli sonulara varmaya yetecek ipularn syledikleri ve yaptklar eyin satr aralarn
okuyarak yznden, sesinden ve gzlerinden yakalarz.

Bu basit sezgiden yoksunsak rekabet ya da pazarlk bir yana sevme, ilgilenme, ibirlii gibi
konularda yetersiz kalr ve en rahat sosyal temasta bile bocalarz. Zihin grnden yoksunsak,
ilikilerimizin ii bo olur, baka insanlarla kendi his ve dnceleri olmayan birer nesne gibi
ilgileniriz. Asperger sendromlu ya da otistik kiilerin durumundaki gibi, zihin kr oluruz.
Zihin gr, doumdan itibaren ilk birka yl iinde istikrarl bir ekilde geliir. Empatinin
geliimindeki dnm noktalarndan her biri, ocuu bakalarnn his ve dncelerini veya niyetlerini
anlamaya bir adm daha yaklatrr. Zihin gr, ocuk olgunlatka aamalar halinde belirir; en
basit haliyle kendini tanmaktan balar ve gelierek ileri dzeyde sosyal farkndala dnr
(Biliyorum ki kzn o ocuktan holandn biliyorsun). Bir ocuun geliimini izlemek iin zihin
gr deneylerinde kullanlan, aadaki standart testleri ele alalm:278

278 Bir ocuun zihin gr kavraynn snanmas hakknda, bkz David Bjorklund ve Jesse Bering, Big Brains, Slow Development
and Social Complexity: The Developmental and Evolutionary Origins of Social Cognition, yay. haz. Martin Brne ve bk., The Social
Brain: Evolution and Pathology iinde (Sussex, U.K.: John Wiley, 2003).

Yaklak on sekiz aylk bir bebein alnna byk bir iaret koyup, aynaya baktrn. Genellikle on
sekiz aydan kk olanlar aynadaki akislerinde grdkleri iarete, daha bykleri ise kendi alnlarna
dokunacaklardr. Kk bebekler henz kendilerini tanmay renmemilerdir. Sosyal farkndalk,
kendimizi bakalarndan ayrt etmemizi salayan bir benlik duygusuna sahip olmamz gerektirir.
On sekiz ay civarndaki bir ocua elma dilimleri veya kraker gibi iki farkl erez verin. Hangisini
yelediini gzlemleyin. Her iki yiyecein de tadna bakp, onun setiine kar ak bir tiksinti, br
seenee ise gl bir tercih ifadesi sergileyiinizi ocua izlettirin. Sonra ocuun elini iki erez
arasna yerletirip, Birini bana verir misin? diye sorun. On sekizinci ayn doldurmam bebekler
genellikle kendi sevdiklerini; daha byklerse sizin tercihinizi uzatacaklardr. Daha byk bebekler
kendi tercihlerinin bakalarnnkinden farkl olabileceini ve bakalarnn kendilerinden farkl
dnebileceini kavram olurlar.
ve drt yalarndaki iki ocuun gzleri nnde ok sevdikleri bir eyi odann bir yerine
saklayn. Byk ocuu odadan kartn. Daha sonra, kk ocuun grebilecei ekilde, o eyi
sakladnz yeri deitirin. Ke, byn odaya dndnde nereye bakacan sorun. Drt
yandakiler ounlukla o eyin ilk sakland yere; yandakiler ise yeni yere bakacan
syleyeceklerdir. Drt yandakiler baka birinin anlaynn kendilerininkinden farkl olabileceini
kavramlardr; daha kk yatakilerin henz renemedii bir derstir bu.
Son deney, ve drt yandaki ocuklar ve Adi Maymun denilen bir el kuklasyla yaplr.
ocuklara birbiri ardndan birka ift kartma gsterilir ve Adi Maymun ocua hangi kartmay
istediini sorar. Her turda Adi Maymun ocuun setiini kendine alkoyup, tekini ona brakr
(adnn Adi Maymun olmasnn nedeni de budur). Drt ya civarndaki ocuklar, Adi Maymunun
numarasn akar ve asl tercihlerinin tam tersini sylemeyi abucak renip, istediklerini elde
ederler. Daha kk ocuklar ise, genellikle kuklann kt niyetini anlayamadklarndan, saf saf
doruyu sylemeyi srdrerek istedikleri kartmay hibir zaman elde edemezler.279

279 Gerek maymunlar (bu rnekte empanzeler) Adi Maymunun bir versiyonunu oynadklarnda, bakalarnn kendilerinden farkl
arzulara sahip olabileceklerini renemezler. empanze versiyonunda, iki empanzeden birine iki yiyecek arasndan istediini seme ans
verilir; ne var ki tercih edilen yiyecek onu seene deil, her zaman dier empanzeye gider. empanzeler drt yandaki ocuklardan
farkl olarak asla ders almazlar. Bunun grnrdeki nedeni, empanzelerin daha lezzetli yiyecee duyduklar arzuyu bastramamalar, srf
sonuta istediklerini elde edebilmek iin bile daha az cazip olan seememeleridir.

Zihin gr, u temel becerileri gerektirir: Kendini bakalarndan ayrt etmek, bakasnn
kendisinden farkl dnebileceini anlayp durumlar baka bir adan alglamak ve bakasnn
amacnn kendi karlarna uymayabileceini kavramak.
Byme andaki ocuklar bu dersleri genellikle drt yanda renirken, empatileri bir
yetikininki kadar keskin olabilir. Bu olgunlamayla, masumiyet ksmen biter: ocuklar sadece hayal
ettikleri eyle, gerekte olan arasndaki fark aka grmeye balarlar. Drt yandakiler, yaam
boyu yararlanacaklar empatinin temellerini atm olurlar; daha yksek psikolojik ve bilisel
karmaklk dzeylerine ise ileride ulaacaklardr.280

280 ocuklarn empati aamalar hakknda, bkz Phillipe Rochat, Various Kinds of Empathy as Revealed by the Developing Child, not
the Monkeys Brain, Behavioral and Brain Science 25 (2002), s. 4546.

Bu dnsel olgunlama, onlar kardeleriyle uzlamaktan oyun sahasnda baarl olmaya kadar,
yaadklar dnyada ynlerini bulmakta ok daha becerikli hale getirir. Bu kk dnyalar da, kendi
balarna birer hayat okuludur. ocuklar bilisel geliimlerini, sosyal alarn, iliki kapsamlarn
yllar getike geniletirken, ayn dersleri daha ileri dzeylerde greceklerdir.
Zihin gr, kk ocuklarn espri yapma veya espriyi anlama yeteneinin bir nkouludur.
Satamak, numara yapmak, yalan sylemek ve kt davranmak da, tekinin i dnyas hakknda ayn
sezgiyi gerektirir. Bu yeteneklerdeki eksiklik, otistik ocuklar normal bir sosyal beceri repertuar
gelitirenlerden ayran eydir.
Ayna sinir hcreleri, zihin gr iin yaamsal olabilir. Normal ocuklarda bile, bakasnn bak
asn tahayyl etme ve empati gsterme yetenei, ayna sinir hcresi etkinliiyle balantldr.
Yeniyetmelerin fMRI grntlemesi, normal ocuklarla kyaslandnda otistik bir grubun, yz
ifadelerini okuyup taklit ederken prefrontal korteksteki ayna sinir hcresi etkinliinde bir yetersizlik
gsterdiini ortaya karmtr.281

281 Ayna sinir hcreleri hakknda, bkz Marco Iacoboninin Amerikan Bilimsel lerleme Akademisinin yllk toplantsndaki sunumu,
ubat 2005, Greg Millerin New Neurons Strive to Fit In balkl makalesi iinde, Science 311 (2005), s. 938940.

Zihin gr normal yetikinlerde bile aksayabilir. Amherst Kolejindeki kz rencilerin tepsi

dikizleme dedikleri davran ele alalm. Yemek salonu nnde kuyrua girdiklerinde, gzleri dier
kzlara kayar; yemee kiminle geldiklerini veya ne giydiklerini grmek iin deil, tepsilerine hangi
yemekleri aldklarn grmek iin. Bu dikizleme, yememeleri gerektiini dndkleri halde
canlarnn ekebilecei eylerden saknmalarna yardmc olur.
Tepsi dikizleme olgusunu kefeden psikolog Catherine Sanderson, bunun ardnda yatan zihin gr
arpkln saptamtr. Kzlarn her biri, aslnda aralarnda nesnel bir fark olmamasna karn,
tekileri kendilerine kyasla ok daha ince, daha fazla egzersiz yapan, vcutlarnn grnm
konusunda daha saplantl kiiler olarak grmektedir.
Bu arptlm varsaymlar dizisi, kzlarn rejim yapmasna ve yaklak te birinin kusma veya
lavman yoluyla yediklerini karmasna yol amaktadr; yaam tehlikeye sokan bir yeme bozukluuna
dnebilecek bir alkanlktr bu.282 Kzlarn hemcinslerinin tutumu hakkndaki varsaymlar ne
kadar yanlglysa, yaptklar rejim de o kadar ardr.

282 C. A. Sveerson, J. M. Darley ve C. S. Messinger, Im not as thin as you think I am : The Development and Consequences of
Feeling Discrepant from the Thinness Norm, Personality and Social Psychology Bulletin 27 (2001), s. 17283; Mark Cherrington,
The Sin in Thin, Amherst (Yaz 2004), s. 2831.

Yanltc alglamalar ksmen yanl verilere saplanmaktan kaynaklanr: Kolej andaki kzlar
genelde evrelerindeki en ekici ya da en ince kzlara odaklanarak, kendilerini gerek ortalama deer
yerine en utaki standartlara gre kyaslar, yani ar ucu normla kartrrlar.
Kolejli erkekler de, baka bir alanda olmakla beraber, buna kout bir yanlgnn etkisinden
kanamazlar: mek. Kfelik olana kadar imeye yatkn renciler, kendilerini en ar iicilerin
standartlarna gre kyaslarlar. Bu yanl alg, onlar ortama ayak uydurabilmek iin arya kamak
zorunda olduklarna inandrr.
Buna karlk, bylesi gnlk zihin okumalarn daha doru yapanlar, ar ucu norm olarak kabul
etme hatasndan kanrlar. Tersine, ilk nce dier kiinin kendilerine ne kadar benzediini lerler.
Benzerlik sezerlerse, tekinin byk oranda kendileri gibi dndn ve hissettiini varsayarlar.
Przsz bir sosyal yaam bu tr anlk yarglarn srekli akna alr durumdaki zihin grne
baldr. Hepimiz birer zihin okuyucusuyuz.

Eril Beyin
Temple Grandine ocukluunda otistik tehisi konmutu. Kendi anlatmyla, her sohbette ayn
ibareleri tekrarlayp durduundan, okuldaki ocuklar ona Teyp adn takmlard; ayrca ilgin
bulduu ok az konu vard.283

283 Bkz Temple Grandin ve Catherine Johnson, Animals in Translation: Using the Mysteries of Autism to Decode Animal
Behavior (New York: Scribner, 2005).

En sevdii eylerden biri, baka bir ocua yaklap, Nantasket Lunaparkna gidip dnme dolaba
bindim ve beni duvara doru savurmasndan ok holandm, eklinde bir beyanda bulunmakt. Sonra,
Senin de houna gitti mi? diye soruyordu.
Dier ocuun dnme dolaba binmekten ok holandn sylemesi zerine, Grandin daha nce
anlattklarn srekli baa dnen bir teyp gibi kelimesi kelimesine tekrarlayp duruyordu.
Ergenlik, Temple iin otizmin baka bir belirtisi olan durmak bilmeyen bir gel-git dalgas gibiydi.
Bu noktada hayvanlarn dnyay nasl algladklarna dair otistik insanlarn ar duyarllklarna
benzettii benzersiz igrleri ona ok yardmc olmutu.
Temple, teyzesinin Arizonadaki iftliine konuk olduu srada, civardaki bir iftlikte bir sr
srsnn ak V eklindeki metal ubuklardan oluan bir cendereden geirilerek ala
sokulularn izlemiti. Hayvan geerken, giderek daralan bu cenderenin bir noktasnda bir hava
kompresr Vnin cidarlarn kapatarak srn skp kalmasn salyor, bylece veteriner de iini
yapabiliyordu.
Srlar cendereden rkeceklerine, skp kaldklarnda sakinleiyorlard. Temple, byle youn bir
basknn kundaa sarl bir bebekteki gibi yattrc olduunu fark etmiti. Hemen o an, cendere
gibi bir eyin kendisine de yardmc olabileceini dnmt.
Bylece, bir lise retmeninin de yardmyla, elleri ve ayaklar stnde duran bir insana gre
boyutlandrlm, tahta ile bir hava kompresrnden oluan bir cendere yapt ve ie de yarad. Ne
zaman sakinleme ihtiyacn hissetse, hl bu dzenei kullanyor.
Grandin, kendisine konulan otistik tehisi de dahil olmak zere, birok bakmdan srad biridir.
Kzlara kyasla erkek ocuklarn otistik olmalar olasl drt kat, Asperger sendromuna

yakalanmalar olasl ise on kat fazladr. Simon Baron-Cohen, bu tr bozukluklar olan kiilerin
sinirsel profilinin prototip eril beynin en arsn temsil ettii yolunda radikal bir nermede
bulunmaktadr.
Baron-Cohene gre, ar eril beyin zihin grnden tamamen yoksundur; empatiyle ilgili sinir
ebekesi dumura uramtr. Fakat bu eksiklik, karmak matematik problemlerini ancak
bilgisayarlarn yarabilecei hzda zebilen bilginlerin lazer keskinliindeki artc yetenekleri
gibi entelektel glerle birlikte ortaya kar. Zihin kr olmalarna karn, bu tr ar eril beyinler
borsa, yazlmlar ve kuantum fizii gibi sistemleri anlamakta ok yetenekli olabilirler.
Ar dii beyin ise tam tersine, empatide ve bakalarnn dnceleriyle hislerini anlamakta
stndr. Bu modele sahip olanlar, retmenlik ve danmanlk gibi mesleklerde parlar; psikoterapist
olarak dananlarnn i dnyasna uyum salayarak mkemmel empati gsterirler. Fakat bu ar dii
modele uyan tipler, yol zerindeki bir kavakta kendilerine verilen talimatlar uygularken ya da
kuramsal fizik alrken ciddi zorluklarla karlarlar. Baron-Cohenin deyiiyle, onlar sistem
krdr.
Baron-Cohen, bir kiinin tekinin duygularn ne kadar kolay sezdiini belirlemek amacyla EQ adl
bir test hazrlamtr. (Burada EQ, empati katsaysnn karldr, artk birok dilde bu ksaltmann
ifade ettii gibi duygusal zeknn deil.) Bu testte kadnlar, ortalama olarak erkeklerden daha
yksek puan alrlar. Ayrca, belirli bir sosyal durumda neyin bir gaf olduunu anlamak gibi sosyal
bili lmlerinde ve tekinin hislerini ya da dncelerini sezebilmenin sonucu olan empatik
isabette de erkekleri geride brakrlar.284 Son olarak, Baron-Cohenin bakasnn hislerini yalnzca
gzlerinden okuma testinde de kadnlar genellikle erkeklerden daha yksek puan alrlar. (Bkz. 6.
Blm)

284 Bu lmlerin tmnde, otistik ya da Asperger sendromlular ou erkekten daha baarszdr.

Fakat sra sistematik dnmeye geldiinde, stnlk eril beyne geer. Baron-Cohenin iaret ettii
zere, mekanik sezgi yetenei, karmak sistemleri takip edebilme, girift dizaynlar iine gizlenmi
ekilleri (Waldo Nerede?) saptamak iin gerekli keskin dikkat ve genel grsel tarama testlerinde
erkeklerin ortalamas kadnlardan yksektir. Otistik kiilerse bu testlerde ou erkekten daha baarl
olurken, empati testlerinde tm gruplar arasnda en kt sonucu alrlar.
Szde eril ya da dii bir beyinden bahsetmek, bizi sosyal politikann tehlikeli bir alanna sokar.
Ben bu satrlar yazarken, Harvard niversitesinin rektr, kadnlarn pozitif bilimlerde kariyer
yapmaya doalar itibaryla uygun olmadn ima eden szleriyle ortal kartrd. Oysa BaronCohen, kuramnn kadnlar mhendis olmaktan veya erkekleri psikoterapi mesleine girmekten
caydrmak amacyla kullanlmasndan hi holanmayacaktr.285Baron-Cohenin bulgularna gre,
insanlarn byk ounluunda, erkek ve kadn beyni empati ve sistematik dnce bakmndan ayn
yetenek dzeyindedir; stelik birok kadn dizgeletirmekte, birok erkek de empati gstermekte
parlak bir beceriye sahiptir.

285 Baron-Cohenin deyimiyle eril ve dii beyinler arasndaki farkllklar, en ar utaki beyinlere rnek oluturan erkek ve
kadnlarn % 2 ya da 3nde, empati ve sistematikletirme orantsyla ilgili bir an erisinin sadece en uzak ularnda grlr. Bir uyar
daha: Baron-Cohenin amac ne eril beyni tm erkeklere, ne de prototip dii beyni tm kadnlara atfetmektir. Baz erkekler bir dii
beyne sahiptir, baz kadnlar da bir eril beyne otistiklerin bete biri kadndr. Ayrca mkemmel empati gsterebilen erkeklerin saysn
tahmin etmenin hzl ve kolay bir yolu olmasa da, bu uyum salama yeteneine sahip erkekler kadar sistematize etmeyi becerebilen
kadnlarn da bol miktarda bulunduunu dnmek iin her trl nedene sahibiz.

Temple Grandin, muhtemelen Baron-Cohenin eril olarak tanmlayaca bir beyne sahiptir. Bir kere,

hayvan bilimleri alannda yzden fazla bilimsel makale yaymlamtr. Hayvan davranlar
konusunda nde gelen uzmanlardan biri olan Grandin, ABDdeki bykba hayvanclk sistemlerinin
yarsnn kulland tasarmlar da gelitirmitir. Bu sistemler, iinden her gn geen binlerce sra
nasl daha insani koullarda muamele edilebilecei konusunda Grandinin olaanst kavrayna
dayanmaktadr. Bu uzmanl, onu dnyadaki iftlik hayvanlarnn yaam kalitesini iyiletirmeye
alan balca reformculardan biri yapmtr.
Baron-Cohene gre optimal model, hem empati hem de sistematik dnce bakmndan gl, yani
dengeli bir beyne sahip olmaktr. rnein, bu yeteneklere sahip bir doktor, kesin tehis koyup zarif
tedavi planlar tasarlarken, bu arada hastalarn kendilerini dinleyen, anlayan ve umursayan birinin
varln hissetmelerini salayabilir.
Yine de, her iki uta gl yanlar bulunabilir. En eril beyne sahip olanlarn Asperger sendromu
ya da otizm belirtileri sergilemeleri olasl yksek olsa da, Profesr Borcherds gibi, yeteneklerini
kullanabilecekleri uygun bir ortam bulurlarsa birok alanda sivrilebilirler. Bununla birlikte olaan
sosyal dnya onlara yabanc bir gezegen gibi grndnden, en temel etkileim kurallarn ya
ezberleyerek renirler, ya da hi renemezler.

nsanlardan Anlam karmak

Ya! Demek o kadar yalsn! Layne Habibin yeniyetme kznn orta yal bir tezghtar grr
grmez yumurtlad ilk laf buydu.
Belki o hanm bunu duymak istemiyordur, diye fsldad Habib.
Nedenmi o? diye sordu kz ve gayet doal bir edayla ekledi: Japonyada yallara sayg
gsterilir.
Bu konuma, ana-kz arasnda sregelen diyaloun somut bir rneiydi. Habib, insanlar aras
etkileimlerin przsz yrmesini salayan szsz sosyal kurallar kzna retmek iin hayli zaman
harcyor. Kz da Richard Borcherds gibi Asperger sendromlu olduundan, bu tr incelikleri pek
kavrayamyor.286

286 Layne Habib, Shokan, N.Y.deki Dostlar evresinin (Circle of Friends) bir yesi.
Ancak kznn bu arpc ak szllne ho bir zihin akl da elik ediyor. Annesi, bir sohbeti
kesmek iin Artk gitmek istiyorum, deyip dar kmak yerine, bir sessizlik ann beklemesi
gerektiini tlediinde, kzn kafasnda birden bir k yand.
imdi anlyorum, diye yantlad. Numara yapyorsun yani. Kimse birinin her sylediini o kadar
ilgin bulamaz zaten. ekip gidebilmek iin bir ara verilmesini beklemen gerekiyor sadece.
nsann elini kolunu balayacak derecede drst grleri, Habibin kznn ikide birde ban
derde sokmasna yol ayor. nsanlarla geinebilmesi iin ona sosyal stratejiler retmek
zorundaym, dedi Habib bana. u kk beyaz yalanlar birini incitmeyecek ekilde kullanmay
renmesi gerekiyor.
Kz gibi zel ihtiyalar olan ocuk gruplarna sosyal beceriler reten Habib, bu temel eleri
kavramalarnn kendi dnyalarna hapsolmaktansa dardaki dnyaya katlmalarna yardm ettiini
sylyor. Karanlk lnn yeleri sosyal kurallar bakalarn maniple etmek amacyla
incelerken, Asperger sendromlular bunlar sadece insanlarla geinebilmek iin reniyorlar.
Habibin gruplarndaki Asperger sendromlu ve otistik ocuklar, bir sohbete zarif bir ekilde

katlmann doru yolunu reniyorlar. Habib, en sevdikleri konuyu aarak damdan dercesine araya
girmek yerine, sohbetin ana fikrini anlamak iin nce dinleyip sonra ayn konuda konumaya nasl
katlacaklarn gsteriyor.
Kiileraras dnyada ynn bulma zorluu, Asperger sendromunun yol at daha temel bir
zorlua iaret eder. Aadaki paray ele alalm:
Marie, kocasnn akrabalarn ziyarete gitmekten korkuyordu, nk ok skcydlar. ou
zaman hep birlikte tedirgin bir sessizlik iinde oturuyorlard ve bu seferki ziyaretleri de farkl
gememiti.
Eve dnerlerken, kocas Marieye ziyaretleri hakknda ne dndn sordu. Marie, Ah,
harikayd dorusu. ok konutuklarndan azm bile aamadm, dedi.287

287 Zihin kuramna ilikin bir yk kavrama testinde kullanlm olan Marie anlatsnn kayna: S. Channon ve S. Crawford, The
Effects of Anterior Lesions on Performance of a Story Comprehension Test: Left Anterior Impairment on a Theory of Mind-type Task,
Neuropsychologia 38 (2000), s. 100617; alnt kaynaklar: R. G. Morris ve bk., Social Cognition Following Prefrontal Cortical
Lesions, Brne ve bk., Social Brain, s. 235.

Marieye bunu syleten neydi?

Yant ok ak: Marie istihzal konuuyor, aslnda syledii eyin tam tersini kastediyordu. Ne var
ki bu grnte apak sonu, otistik ya da Asperger sendromlu insanlarn dikkatinden kaar.
neleyici bir saptamay kavrayabilmek iin, sylenenin kastedilenin ey olmad nermesine
dayal incelikli bir sosyal matematik ilemi yapmamz gerekir. Ancak otistik kiilerdeki zihin gr
eksiklii, bir aalamann insana neden kt bir his verdii gibi en basit sosyal algoritmann bile
onlar iin bir muamma olarak kalmasna yol aar.288

288 rnein, bariz bir sosyal olgu gibi grnen eyler, yalnzca otistikleri deil; sradan bir beyin travmas gibi, sosyal sinir devrelerinin
kilit paralarnda hasara yol aan herhangi bir klinik bozukluu olanlar da akna evirir. Bu beyin yetersizlikleri isabetli zihin gr
yeteneini yok ettiinden, kii bakalarnn ne dnd, hissettii ya da amaladna ilikin doru bir anlaytan yoksun kalr. Beyin
travmas hakknda, bkz Skye McDonald ve Sharon Flanagan, Social Perception Deficits After Traumatic Brain Injury,
Neuropsychology 18 (2004), s. 57279. Bu konudaki aratrmalar, yz alanlarnn; sosyal etkileimler srasnda durumu nasl okuyup
tepki verileceini bizim iin yorumlayan amigdala, orta prefrontal korteksel ve st temporal girusu da ieren yaygn bir ala egdml
olduunu gstermektedir. Bu a, insanlar tanyp duygularn okumak ve de ilikileri anlamak gibi kritik grevleri yerine getirir. Paradoksal
olarak, bu sinir ebekelerinde yetersizlikleri olan insanlar, dierlerinde srad yeteneklere sahip olabilir. Sosyal etkileime ynelik sinir
ebekeleri konusunda, bkz, rnein, Robert Schultz ve bk., fMRI Evidence for Differences in Social Affective Processing in Autism,
Ulusal ocuk Sal ve Geliimi Enstitsndeki (National Institute for Child Health and Develeopment) sunum, 29 Ekim 2003. Otizmin
bir baka beyin temeli de, grld kadaryla fusiform alandadr; MRI ve dier incelemeler, bu alann otistiklerde normal insanlardakine
kyasla daha kk olduunu gstermektedir. Bu yetersizlik, sosyal alglarla tepkiler arasndaki normal balantlar renme zorluuna
belki de en temel dzeyde, uygun uyaranlara kulak verememeye yol aabilir. Baka biriyle egdm salayan dikkatten yoksunluk,
otistik ocuklarn en temel sosyal ve duygusal iaretleri gzden karmalarna neden olarak empati kurmak bir yana bakalarnn
hislerini paylaabilmelerini bile engeller. Kulak verememek konusunda, bkz Preston ve de Waal, Empathy.

Otistik kiilerin beyin taramalar, birinin yzne bakarken fusiform girus yz alan denilen bir
blgelerinde faaliyet olmadn gstermitir. Fusiform yz alan sadece yzleri deil, en ok aina
olduumuz ya da etkilendiimiz dier her trl eyi de kaydeder. Ku gzlemcilerinde bu, yanlarndan
uup geen bir ku grdklerinde; otomobil merakllarndaysa, bir BMW geip gittiinde fusiform
alann aydnlanmas anlamna gelir.
Gelgelelim, otistik kiilerde bu blge, bir yze hatta ailedeki kiilerin yzlerine baktklar srada
deil de, bir telefon rehberindeki numaralar gibi, ilgilerini eken baka herhangi bir eye bakarken
hareketlenir. Otistikler zerine yaplan aratrmalardan basit bir parmak hesab kmtr: Birine
bakarken beyinlerinin yz okuma alanndaki hareketlenme ne kadar azsa, kiileraras ilikilerde o

kadar zorluk ekerler.

Bu sosyal yetersizliin belirtileri bebeklik gibi erken bir dnemde ortaya kar. Birinin gzlerine
bakarken, ou bebein beyninde fusiform yz alan etkinleir; ama otistik ocuklarda bu olmaz.
Otistik ocuklarda bu blgenin etkinlemesi, ok deer verdikleri bir nesneye, hatta sadece ekillere,
rnein en sevdikleri video bantlarn dzenli bir biimde rafa nasl yerletirdiklerine baktklar
srada grlr.
nsan yzndeki yaklak iki yz kastan, gzleri evreleyenler zellikle duygular ifade etmeye ince
ayarldr. nsanlar normalde birinin yzne baktklar srada gz evresine odaklanrken, otistikler
oraya bakmaktan kandklar iin ok nemli duygusal bilgileri karrlar. Gz temasndan bu ekilde
kanma, bir bebein ileride otistik olacann ilk gstergelerinden biri olabilir.
nsani etkileime byk lde kaytsz kalan otistikler, bakalaryla hemen hemen hi gz temas
kurmadklarndan, empatinin yan sra insanlar aras ilikilerin temel talarndan da yoksun kalrlar.
Gz temas grnrde nemsiz bir beceri olmakla birlikte, dier insanlarla iliki kurmann
temellerini renmek asndan hayati nem tar. Otistik kiilerde bu durumdan kaynaklanan sosyal
renim boluu, baka birinin hislerini ve dolaysyla ne dnyor olabileceini sezmekteki byk
baarszlklarna katkda bulunur.
Buna tezatla, kr ocuklar yzleri grememelerini seslerdeki duygusal ipularna kar keskin bir
duyarllk gelitirerek telafi ederler. Bunu mmkn klan da, iitsel kortekslerinin kullanlmayan
grsel alanlarnn ynetimini ele geirmesidir (Ray Charles gibi baz kiilerin mkemmel bir
mzisyen olmasn salayan da budur).289 Sonu olarak sesle ifade edilen duygulara kar bu ar
duyarllk sayesinde kr ocuklar normal bir ekilde sosyalleirken, otistikler duygusal tonlara sar
kalrlar.

289 F. Gougoux, A Functional Neuroimaging Study of Sound Localization: Visual Cortex Activity Predicts Performance in Early-Blind
Individuals, Public Library of Science: Biology 3 (2005), s. e27 (e-yayn).

Otistik bebeklerin gz temasndan kanmalarnn bir nedeni de, bunun onlar kayglandrmasdr;
gzlere baktklar zaman, youn bir korku gstergesi olarak, amigdalalar vahice tepki verir.290
Dolaysyla da otistik ocuk birinin gzlerine bakmak yerine, kiinin isel hali hakknda ok az ey
yanstan azna bakmay renir. Bu taktik ocuun kaygsn azaltsa da, zihin gr bir yana, yzyze ezamanlln temel elerinden bile yoksun kalmasna yol aar.

290 K. M. Dalton ve bk., Gaze-fixation and the Neural Circuitry of Face Processing in Autism, Nature Neuroscience 8 (2005), s.
51926.

Baron-Cohen, bu duygu okuma eksikliinin, normal insanlarda sorunsuz ilerken otistiklerde

aksayan, temeldeki beyin devrelerinin aa karlmasna yardm edebileceini dnyordu. Bu
nedenle aratrma ekibi, her biri fMRI cihaznn iinde yatarak kk bir video ekrannda (6.
Blmde gsterilenlere benzeyen) bir dizi gz fotorafna bakan otistiklerle normal insanlar
birbiriyle karlatrd. Denekler, gzlerin ifade ettii duygular hakknda sunulan sempatik ya da
antipatik gibi iki seenekten hangisini tercih ettiklerini belirtmek iin bir dmeye basyorlard.
Otistik denekler, beklendii gibi, ounlukla yanl seim yapyordu. Daha etkileyici olan, bu basit
deneyin zihin gryle ilgili sz konusu eylem srasnda hangi beyin blgelerinin devreye girdiini
ortaya karmasyd. Orbitofrontal kortekse ek olarak, kilit blgeler arasnda benzeri aratrmalarda
birka baka alanla birlikte tekrar tekrar ortaya km olan st temporal girus ve amigdala da yer
alyordu.

Paradoksal olarak, incelikten yoksun kiilerin beyinleri zerinde yaplan incelemeler, sosyal beynin
tasarm hakknda ipular veriyor. Normal ve otistik beyin etkinlii arasndaki farklar
karlatrmak, Baron-Cohene gre, sosyal zeknn byk oranda temelini oluturan sinir devrelerini
ne karmaktadr.291

291 Bkz Simon Baron-Cohen ve bk., Social Intelligence in the Normal and Autistic Brain: An fMRI Study, European Journal of
Neuroscience 11 (1999), s. 189198. Ayrca, ayna sinir hcresi yetersizlikleri de resmin bir parasdr; Bkz Lindsay M. Oberman ve bk.,
EEG Evidence for Mirror Neuron Dysfunction in Autism Spectrum Disorders, Cognitive Brain Research, 24 (2005), s. 19098.

Greceimiz gibi, bu tr sinirsel kapasiteler sadece sosyal yaammz bakmndan deil,

ocuklarmzn iyilii, sevme yeteneimiz ve kendi salmz asndan da son derece nemlidir.

III. KISIM - DENEYMLERN DOAYA ETKS

10 - Genler Kader Deildir

Drt aylk bir bebei mama sandalyesine oturtup, daha nce hi grmedii bir oyunca gsterin.
Yirmi saniye sonra bir baka oyunca, yine yirmi saniye sonra bir bakasn, sonra yine bir bakasn
gsterin.
Baz bebekler bu yenilik saldrsna baylrlar. Bazlarysa nefret eder, sinirden tir tir titreyerek

hkrklara boulurlar.
Bundan nefret eden bebekler, Harvardl psikolog Jerome Kagann yaklak otuz yldr inceledii
bir zellii paylarlar. Emekleme andayken yabanc insanlar ve meknlardan irkilen bu tr
ocuklar, Kagann nitelemesiyle ekingendirler. Okul ana geldiklerinde, ekingenlikleri
utangala dnr. Kagan, bu tr ocuklarn utangaln, amigdalalarn daha kolay
heyecanlandrabilen kaltmsal bir sinirsel aktarcya (nrotransmiter) yormaktadr. Bu ocuklar
artc eyler ve yeni olaylar karsnda ar uyarlrlar.
Bilisel yeteneklerdeki deiimleri ilk kez kendi ocuklar byrken dikkatlice gzlemlemi olan
Jean Piagetden bu yana en etkili geliim psikologlar arasnda yer alan Kagan, nadir bir yetenek olan
insancl slubuyla birlikte, birinci snf bir yntembilimci ve dnr olarak hakl bir n kazanmtr.
Galens Prophecy (Galenin Kehaneti) gibi balklar tayan kitaplar, bilimsel konularda olduu
kadar felsefi dilde de akcln gstermektedir.
1970lerin sonlarnda, Kagan ekingenlik gibi bir miza zelliinin genetik saylabilecek biyolojik
nedenleri olduunu ilk kez ilan ettiinde, birok ebeveyn rahat bir nefes almt. O zamanki inana
gre, bir ocukta grlen neredeyse her sorun bir ebeveynlik hatasna balanabilirdi. Utanga bir
ocuun otoriter ebeveynler tarafndan ezilmi olduu, bir kabadaynn ise annesiyle babasnn kk
drc davranlarndan duyduu utanc sert bir d grnn ardnda saklad dnlrd.
izofrenler bile, hibir zaman ebeveynlerini honut edemeyecekleri anlamna gelen elikili
mesajlarn rn olarak grlrd.
Ben lisansst rencisiyken, Kagan da Harvard psikoloji blmnde profesrd. Kagan gibi nde
gelen bir bilim insannn, mizacn biimlenmesinde psikolojik deil de biyolojik akmlarn rol
olduu yolundaki nerisi bir ifaat olarak grlm, hatrladm kadaryla baz Cambridge
evrelerinde hayli tartmaya yol amt. Harvardn psikoloji blmn barndran William James
binasnn asansrnde, Kagann kendini biyolojiyi savunan dnrlere sattna dair dedikodular
duymutum. Bu dnrler ayn zamanda, depresyon gibi bozukluklarn da biyolojik nedenleri
olabileceini ne srme cretini gstererek, tedavileri konusunda psikoterapistlerin egemenliini
andryorlard.292

292 1970lerde sosyobiyoloji kuramn belirginletirmeye balam olan Harvardl bir baka kuramc, biyolog Edwin O. Wilson ve
gnmzde byk lde etkili olan evrim psikolojisi kuramlarn gelitirmeye daha yeni balayan antropolog Irven DeVore ile yldz
rencisi Robert Trivers, ortam iyice kztrmlard. O dnemde, yine Harvardl retim yeleri olan paleontolog Stephen Jay Gould ve
genetiki Richard Lewontinin nderliindeki bir grup bu dnce okullarna iddetle kar kyorlard.

Onlarca yl sonra, bu tartma artk bir saflk dneminin tuhaf bir kalnts gibi grnyor. Genetik
biliminin ilerleyii, u veya bu DNA kmesinin ynettii miza ve davran alkanlklarnn listesini
her gn biraz daha geniletiyor. Benzer ekilde, sinirbilim de belirli bir zihinsel bozuklukta hangi
sinir devresinin aksadn ve bir ocuk ar hassaslktan psikopati balangcna kadar gidebilen
herhangi bir miza arl sergilerken hangi sinirsel aktarclarn ilevsiz grndn kefetmeyi
srdryor.
Yine de, Kagann her zaman keyifle iaret etttii gibi, durum o kadar basit deil.

Alkolik Kemirgenlerin Durumu

lkokul nc snfta en iyi arkadam, Harry Potternkini andran kaln ereveli gzlkl, srm

gibi, gayet akll bir ocuk olan John Crabbeydi. Sk sk bisikletle sokan aasndaki evine gidip,
uzun Monopoli oyunlaryla keyifli saatler geirirdim. Ailesi bir sonraki yaz tand iin, onu yarm
yzyl boyunca bir daha gremedim.
Gelgelelim, onca yl sonra ayn John Crabbenin imdi Oregon Salk ve Bilim niversitesi ile
Portland Ordu Emeklileri Tp Merkezinde bir davran genetikisi olduunu ve de alkolik
kemirgenler zerindeki almalaryla nlendiini rendiimde, onu aramaktan kendimi alamadm.
Doymak bilmez alkol tutkularyla benzersiz olan, C57BL/6J denilen bir fare cinsi zerinde yllarca
aratrma yapmt. Bu farelerin incelenmesi, insanlardaki alkolizmin nedenleri ve tedavisi iin baz
ipular vaat ediyor.
Bu alkol dkn fare cinsi, eker ya da kalp hastalna kar dirensizlik gibi konulardaki tbbi
aratrmalarda kullanlan yz kadar trden birisidir. Kaltmla edinilmi belirli zelliklere sahip her
fare, sonuta, o trden dier herhangi bir farenin klonudur: Tek yumurta ikizleri gibi, ayn genleri
paylarlar. Bilimsel aratrmaclar iin bu cinslerin bir erdemi, istikrarl olmalardr; belirli bir cins
farenin, dnyann drt bir yanndaki farkl laboratuarlarda yaplan deneylerde, o trden dier tm
fareler gibi tepki vermesi gerekir. Oysa tam da bu istikrarllk varsaym, artk nl olan basit bir
deneyde Crabbe tarafndan sorgulanmt.293

293 John Crabbe ve bk., Genetics of Mouse Behavior: Interactions with Laboratory Environment, Science 284 (1999), s. 167072.
Biz sadece istikrarlnn ne kadar istikrarl olduunu sorduk, dedi Crabbe onu aradmda.
deiik laboratuarda ayn testleri yaptk, yedikleri fare yeminin markasndan Purina yalarna,
nakliye sicillerine kadar, evrelerinin her ynden ayn olmasn salamaya altk. Fareleri ayn
gnn ayn saatinde ayn cihazlarla test ettik.
Bylece ayn noktada 20 Nisan 1998 gn, yerel saatle 8:30 ile 9:00 aras sekiz deiik cinsten
tm fareler, C57BL/6J de dahil olmak zere, test edilmiti. Testlerden biri, farelere musluk suyuyla
bir alkol zeltisi arasnda tercih hakk tanmaktan ibaretti. Tiplerine uygun olarak, bu alkol
dknlerinin kemirgen martinisini tercih etme oranlar dier fare cinslerine kyasla ok daha
fazlayd.
Ardndan farelerin kaygsn lmek iin standart bir test uygulanmt. Bu testte fare yerden 90
santim yukarda bulunan iki pistin kavak noktasna braklr. Kavan iki kolunda duvar varken,
teki ikisi korkutucu bir ekilde aktr. Kaygl fareler duvarlara yaparak siner, daha macerac
olanlarsa iki taraf ak pistleri dener.
Gelgelelim, davran sadece genlerin belirlediine inananlar hayrete drecek ekilde, kayg
testi srasnda belirli bir cinste laboratuardan laboratuara baz belirgin farkllklar saptanmt.
rnein, BALB/cByJ denen bir cins Portlandda ok kaygl, Albanydeyse olduka maceracyd.
Crabbenin belirttii gibi, Her ey genlerden ibaret olsayd, hibir farkllk bulunmamas
beklenirdi. Bu farkllklarn nedeni ne olabilirdi? Laboratuarlardaki nem oran ile farelerin itii su
ve belki de en nemlisi, onlar ele alan kiiler gibi baz deikenler kontrol dyd. rnein, bir
aratrma asistannn farelere alerjisi olduundan, onlar tutarken bir solunum cihaz takyordu.
Bazlar fareleri ele almakta becerikli ve kendinden eminken, bazlar kaygldr ya da fazlasyla
kaba davranr, dedi Crabbe. Benim tahminime gre, fareler kendilerini elleyen kiinin duygusal
halini okuyabiliyor ve bu hal de farenin davrann etkiliyor.
Crabbenin saygn bir dergi olan Scienceda n plana karlan almas sinirbilimciler arasnda
frtna kopard. Farelerin nasl ele alnd gibi bir konuda laboratuarlar arasndaki nemsiz
farkllklarn davran tarzlarnda sapmalar yarattna dair zde genlerin farkl hareket

edebileceini ima eden rahatsz edici haberi hazmetmeleri gerekiyordu.294

294 Kimi davran genetikilerinin, kral plak olarak grdkleri bir bulguya itiraz etmelerinin nedeni byk lde, bu ann
beraberinde gelen bir yorumda ne karlm olmasyd. Ama makalenin daha arbal bir yorumlamas, ayn davran tek bir testle
snamann artk yeterli olmad yolundayd; bu alma, aratrma alanndaki metodolojik tay ykseltti. imdi, Crabbenin belirttii gibi,
Birileri bir kayg genini devreden kardnda, etkisini kantlamak iin test kullandklarn grrsnz, oysa eskiden sadece bir testle
iin iinden kabilirlerdi.

Crabbenin deneyi, baka laboratuarlarda elde edilen benzer bulgularla birlikte, genlerin, ou
insann ve bir yzyldan uzun sredir bilimin varsaydndan daha dinamik olduunu
dndryor. nemli olan sadece hangi genlerle doduumuz deil, ayrca onlarn davurumudur.
Genlerimizin ileyiini anlayabilmek iin, belirli bir gene sahip olmakla, o genin karakteristik
proteinlerini davurum (ekspresyon) derecesi arasndaki ayrm grmemiz gerekir. Gen
davurumunda esas olarak, bir para DNA (deoksiribonkleik asit), RNA (ribonkleik asit) retir,
bu da biyolojimizde bir eyleri hareket geiren bir protein yaratr. nsan bedenindeki otuz bin kadar
genden bazlar sadece embriyo geliimi srasnda da vurulur ve sonra ebediyen kapatlr. Dierleri
ise srekli olarak alp kapanr. Bazlar kendilerini sadece karacierde, bazlarysa sadece beyinde
da vurur.
Crabbenin bulgusu, yaadmz deneyimlerin genlerimizin ileyiini DNA dzenimizi bir nebze
bile deiiklie uratmadan nasl deitirdiini inceleyen epigenetik dalnda bir dnm noktas
oluturmaktadr. Bir gen ancak RNA sentezini ynlendirdii zaman bedende fiili bir deiime yol
aar. Epigenetik, belirli bir hcrenin etrafndaki kimyasal ortama aktarlan evremizin, genlerimizi
etkinlik derecelerini belirleyecek ekilde nasl programladn gstermektedir.
Epigenetik aratrmalarnda, gen davurumunu kontrol eden biyolojik mekanizmalarn birou
saptanmtr. Metil molekln ieren bir mekanizma, genleri amak ya da kapatmakla kalmayp,
etkinliklerini de yavalatr veya hzlandrr.295Metil etkinlii benzer ekilde, yz milyardan fazla
sinir hcresinin beynin neresinde konumlanacann ve her birinin on bin balantsnn dier sinir
hcrelerinin hangileriyle kurulacann belirlenmesine yardmc olur. Metil molekl, beyin dahil tm
bedeni bir heykeltra gibi biimlendirir.

295 Metil molekl sadece drt atomdan oluur: bir karbon ve hidrojen; bunlarn tek bir gene tam olarak nasl balandklar, neler
olacan belirler. Oluumlarn birinde, metil grubu geni hareketsiz hale getirir ve gen da vurulamasn diye DNAsn skca sarmalar. Bir
baka yaplanmada, metil grubu DNA sarmallarn geveterek genin kendine zg RNAsn (dolaysyla da proteinini) imal etmesini
mmkn klar.

Bylesi igrler, u yzyllk doa-evre tartmasna son vermektedir: Nasl biri olduumuzu
genlerimiz mi, deneyimlerimiz mi belirler? Genlerimizle evremizin birbirinden bamsz olduu
yanlgsna dayanan bu tartmann anlamsz olduu ortaya kmaktadr; bir dikdrtgenin alann daha
ok eninin mi, yoksa boyunun mu belirlediini tartmak gibi bir eydir bu.296

296 Genler ve evre hakknda, bkz Robert Plomin ve John Crabbe, DNA, Psychological Bulletin 126 (2000), s. 80628.
Belirli bir gene sahip olmak, onun biyolojik deeriyle ilgili her eyi aklamaz. rnein, yediimiz
yemek, bir sr geni Noel aacndaki titreen klar gibi ap kapatarak dzenleyen yzlerce madde
ierir. Yllar boyu yanl yiyeceklerle beslenirsek, kalp hastalndaki damar tkanklna yol aacak
bir gen kombinasyonunu etkinletirebiliriz. te yandan, bir tutam brokolinin ierdii bir doz B6
vitamini, triptofan hidroksilaz genini, L-triptofan denilen amino asidi retmeye tevik eder; bu da,
dier ilevlerinin yan sra, ruh halini dengeleyen bir sinirsel aktarc olan dopaminin sentez yoluyla
oluturulmasna katkda bulunur.
Bir genin evresinden bamsz hareket etmesi biyolojik olarak olanakszdr. Genler, endokrin

sisteminden ve beyindeki sinirsel aktarclardan gelen bazlar sosyal etkileimlerimizden

derinlemesine etkilenen hormonlar dahil, yakn evrelerinden gnderilen sinyallerle dzenlenecek
ekilde tasarlanmtr.297 Beslenme rejimimizin belirli genleri dzenlemesi gibi, sosyal
deneyimlerimiz de bu tr genomik ama-kapama ilemlerinin belirli bir ksmn dzenler.

297 Michael J. Meaney, Nature, Nurture, and the Disunity of Knowledge, Annals of the New York Academy of Sciences 935
(2001), s. 5061.

O halde genlerimiz, kendi balarna optimal dzeyde ileyen bir sinir sistemi retmeye yeterli
deildir.298Bu gre gre, kendine gvenen ya da empatili bir ocuk yetitirmek, yalnzca bunun
iin gerekli bir gen kmesini deil, ayrca yeterli bir ebeveynlii ya da dier uygun sosyal
deneyimleri de gerektirir. Greceimiz gibi, sadece bu bileim doru genlerin en iyi ekilde
ilemesini salar. Bu adan bakldnda, ebeveynlik sosyal epigenetik diyebileceimiz eye rnek
oluturur.

298 Davran dzenleyen genetik mekanizmalarn esneklii konusunda, bkz Elizabeth Hammock ve Larry Young, Microsatellite
Instability Generates Diversity in Brain and Sociobehavioral Traits, Science 308 (2005), s. 163034.

Sosyal epigenetik, genomiin at yeni ufkun bir parasdr, diyor Crabbe. Amamz gereken
yeni teknik zorluk, gen davurumundaki farkllklar konusunda evrenin etkisini de hesaba katmay
ierir. Genetik determinizmin, deneyimlerin nemli olmad, her eyin genlerden kaynakland
yolundaki naif grne indirilen bir baka darbedir bu.

Genlerin Davuruma htiyac Vardr

Francis Crickle birlikte DNAnn sarmal yaps hakkndaki r aan kefi sayesinde Nobel
dln kazanan James Watson, her an parlamaya hazr bir mizaca sahip olduunu itiraf etmi, ama
fkesinin ok abuk getiini de eklemitir. Kendi gzlemine gre bu hzl toparlanma, saldrganlkla
ilgili genlerin ileyi yelpazesinin daha iyi tarafna yakn durduunu gstermektedir.
Sz konusu gen, fkeye ket vurulmasna yardmc olur ve iki ekilde ileyebilir. Birinci ve daha
zayf olan ekilde gen, saldrganl denetleyen enzimin ok kk miktarlarn da vurur ve bylece
kii kolayca fkelenir, ou insana kyasla daha fazla fkeli kalr ve iddete daha yatkn olur. Bu
utaki insanlar kolaylkla hapsi boylayabilir.
Dier ekildeyse gen, enziminin byk bir ksmn da vurur, bylece kii, Watson gibi
fkelenebilir ama abucak toparlanr. kinci gen davurum modeline sahip olmak hayat biraz daha
keyifli hale getirdiinden, naho anlar uzun srmez. Bu modele sahip baz insanlar, grne
baklrsa, Nobel dln kazanabilmektir.
Eer bir gen bedenin ileyiini belirli ekilde ynlendirebilecek proteinleri hi da vurmuyorsa, o
gene sahip olmasak da olur. Azck da vuruyorsa, genin tad nem de azdr; ama davurum tm
gcyle cereyan ediyorsa, o zaman gen azami derecede nemlidir.
nsan beyni, biriken deneyimlere karlk olarak kendini deitirecek ekilde tasarlanmtr. Oda
ssndaki tereya kvamnda ve kemikten kafesine hapsolmu durumdaki beyin, karmak olduu
kadar narindir de. Bu narinlik biraz da evresine mkemmel ekilde uyarlanmasndan kaynaklanr.
Uzun sre, genleri kontrol eden olaylarn tamamen biyokimyasal olduu varsaylmtr; uygun
besinleri alma veya (en kt durumda) zehirli snai maddelere maruz kalma gibi. imdi ise epigenetik

almalarda ebeveynlerin byyen bir ocua nasl muamele ettiklerine baklarak, ocuk yetitirme
tarznn o ocuun beynini nasl biimlendirdii ortaya karlmaktadr.
ocuun beyni gelimeye programlanmtr, ancak bu grevi tamamlamas iin yaamn ilk yirmi
ylndan daha fazlas gerektiinden, bedenin anatomik bakmdan en son olgunlaan organ beyindir.
Bu sre ierisinde, ocuun yaamndaki tm nemli kiilikler ebeveynler, kardeler, byk
ebeveynler, retmenler ve arkadalar beynin bymesinde etkin eler haline gelerek, sinirsel
geliimi ynlendiren bir sosyal ve duygusal karm yaratabilirler. Zengin ya da besin deeri tkenmi
olan topraa uyarlanan bir bitki gibi, bir ocuun beyni de kendini sosyal evresine, zellikle de
yaamndaki nemli kiilerin oluturduu duygusal iklime uyacak ekilde biimlendirir.
Baz beyin sistemleri bu sosyal etkilere dierlerinden daha duyarldr. Ayrca beyindeki her bir
balant ann, sosyal gler tarafndan biimlendirilebilecek kendine zg bir zirve dnemi vardr.
En derin etkilerden bazlar, anlalan yaamn ilk iki ylnda meydana gelmektedir; doum
srasndaki elimsiz 400 gramlk beynin, yirmi drt ay iinde 1000 grama karak en byk geliim
hamlesini yapt bir dnemdir bu (yetikinlikteyse ortalama 1400 grama ulaacaktr).
Bu evreden itibaren, hayatmzdaki kritik kiisel deneyimler, hem beyin ilevlerini hem de dier
biyolojik sistemleri dzenleyen genlerin etkinlik derecesini ayarlayacak biyolojik reostatlar kurar.
Sosyal epigenetik, belirli genleri dzenleyen elerin yelpazesini, sosyal ilikileri de kapsayacak
ekilde geniletir.
Evlat edinme, yasal anne-babann ocuun genleri zerindeki etkisinin sonularn
deerlendirebileceimiz, benzersiz bir doal deney olarak grlebilir. Evlat edinilmi ocuklardaki
kavgaclk eilimini inceleyen bir almada, biyolojik anne-babalar tarafndan yaratlan aile
atmosferi, onlar evlat edinen aileninkiyle karlatrld. Saldrgan, kavgac bir gemii olan
ailelerde doan ocuklar huzurlu aileler tarafndan evlat edinildiinde, yalnzca % 13 byrken
anti-sosyal zellikler gsteriyordu. Bu tr ocuklar saldrganln hkm srd kt aileler
tarafndan evlat edinildiindeyse, yzde 45i iddete eilimli oluyordu.299

299 z aileleri kt olan ve iyi ya da kt aileler tarafndan evlatlk edinilen ocuklar hakknda, bkz R. J. Cadoret ve bk., GeneticEnvironmental Interaction in the Genesis of Aggressivity and Conduct Disorders, Archives of General Psychiatry 52 (1995), s. 916
24.

Anlalan, aile yaam sadece saldrganlk genlerinin etkinliini deil, hayati nem tayan ok
sayda baka zellii de deitirmektedir. Baskn etkilerden biri de, grld kadaryla, bir ocuun
ne kadar scak bir sevgiyle ya da souk bir kaytszlkla kuatlddr. Montrealteki McGill
niversitesinden sinirbilimci Michael Meaney, epigenetiin insanlar aras balantlar asndan
anlam ve nemini tutkuyla aratrmaktadr. nce yapl ve sevimli bir konumac olan Meaney,
bilimsel bir cesaret gstererek laboratuar fareleri zerinde yapt ayrntl almalardan insanlara
ynelik sonular karmaktadr.
Meaney, en azndan farelerde, ebeveynliin bir yavrunun sahip olduu genlerin kimyasn
deitirebildiini kefetmitir.300 Aratrmalar, benzersiz bir geliim evresi olan, farenin
doumundan sonraki ilk on iki saat iinde, ok nemli bir metil srecinin meydana geldiini ortaya
karmtr. Bu evrede ana farenin yavrusunu ne derece yalayp temizledii, strese tepki veren beyin
kimyasallarnn o yavrunun beyninde mrnn sonuna kadar nasl imal edileceini belirlemektedir.

300 Michael Meaney, Maternal Care, Gene Expression, and the Transmission of Individual Differences in Stress Reactivity Across
Generations, Annual Review of Neuroscience 24 (2001), s. 116192.

Anne ne kadar ilgiliyse, yavru da o kadar hzl kavrayl, kendinden emin ve korkusuz olacaktr;
anne ne kadar az ilgi gsterirse, yavru da o kadar yava renecek ve tehditler karsnda sinecektir.
Bir o kadar etkileyici olan ey de, annenin yavrusunu yalayp temizleme derecesinin, dii bir
yavrunun ileride kendi yavrularna ne kadar iyi bakacan belirlemesidir.
Yavrularn en fazla yalayp temizleyen sadk annelerden doan fareler bydklerinde, beyin
hcreleri arasnda, zellikle de bellek ve renme merkezi olan hipokampuslarnda daha youn
balantlara sahip oluyorlard. Bu yavrular, kemirgenlerin ok nemli bir becerisi olan, fiziksel bir
dzlemde yollarn bulmakta zellikle baarlyd. Ayrca, yaamn getirdii stresler karsnda daha
az sinirleniyor ve stresli tepki verdiklerinde daha kolay toparlanabiliyorlard.
te yandan, ilgisiz ve dikkatsiz annelerin yavrularnda, sinir hcreleri arasndaki balantlar daha
seyrek oluyordu. Fareler iin IQ testinin muadili olan labirentlerde baarszla uruyorlard.
Fare yavrularnda en byk sinirsel sorun, ok kkken annelerinden tamamen ayrlmalar
durumunda ortaya kar. Bu bunalm koruyucu genleri zayflatarak, beyinlerini stresin tetikledii
toksik molekllerle dolduran zincirleme bir biyokimyasal tepkimeye kar onlar savunmasz brakr.
Bu tr kk kemirgenler, bydklerinde kolaylkla rkp korkuya kaplrlar.
Yalayp temizlemenin insanlardaki karlnn empati, uyum salama ve dokunma olduu
anlalyor. Eer Meaneynin almas, onun dnd gibi insanlar iin de geerliyse, o zaman
ebeveynlerimizin davran tarzlar, bize aktardklar DNA kmesinin stnde ve tesinde genetik bir
iz brakm demektir. Kendi ocuklarmza nasl davrandmz da, onlarn genlerindeki etkinlik
dzeylerini belirleyecektir. Bu durum, ilgi dolu kk ebeveynlik edimlerinin kalc bir nem
tayabileceini ve ilikilerin de beynin sregelen yeniden tasarmn ynlendirmekte bir rol
oynadn gsterir.

Doa-evre Bilmecesi
zenle kontrol altnda tutulan laboratuarlarda genetik bakmdan hibrit (melez) farelerle
urayorsanz, epigenetikten bahsetmek ok kolaydr. Ama bir de buna insan dnyasnn karmaas
iinde zm bulmay deneyin.
George Washington niersitesinden David Reissn, ok geni kapsaml aratrmasnda gze ald
ey tam da buydu. Aile dinamii zerindeki zekice aratrmalaryla nlenen Reiss, vey aileler
konusunda uzman olan Mavis Heatherington ve davran genetii dalnn nde gelenlerinden Robert
Plomin ile bir ekip kurdu.
Doa-evre ilikisini inceleyen aratrmalarn altn standard, evlatlk edinilen ocuklar biyolojik
ebeveynleri tarafndan bytlenlerle karlatrmaktr. Bu karlatrma sayesinde aratrmaclar,
saldrganlk gibi bir karakter zelliinin ne kadarnn aileden gelen etkilere, ne kadarnn da salt
biyolojiye dayandn lerler.
1980li yllarda Plomin, evlat edinilmi ikizler zerindeki aratrmalarndan kan ve bir karakter
zelliinin veya yetenein ne kadarnn genlere, ne kadarnn da yetitirilme tarzna bal olduunu
gsteren verilerle bilim dnyasn artmt. ddiasna gre, bir yeniyetmenin akademik yeteneinin
yaklak % 60 genlere balyken, zdeer duygusunun sadece % 30u, ahlak anlaynn ise ancak %
25i kaltmsald.301Ne var ki Plomin ve onun yntemini kullanan dier aratrmaclar bilimsel
evrelerce yaylm ateine tutuldular, nk genellikle ikizlerin vey ebeveynlere kyasla biyolojik

ebeveynler tarafndan yetitirildikleri, sadece snrl bir aile yelpazesinden alnan rneklerin
sonularn deerlendirmilerdi.

301 Davran genetii konusunda, bkz S. McGuire ve J. Dunn, Nonshared Environment in Middle Childhood, yay. haz. J. C. DeFries
ve bk., Nature and Nurture During Middle Childhood iinde (Oxford, U.K.: Blackwell, 1994).

Bunun zerine Reissn ekibi, aratrmaya vey ailelerle ilgili pek ok eitleme katarak denklemi
ok daha zgl hale getirmeye alt. zenli tasarmlar, tek yumurta ikizlerinden vey kardelerin
birka eidine kadar uzanan, genetik yaknln tm yelpazesini temsil edecek 720 ift yeniyetme
bulmalarn gerektiriyordu.302

302 Genetik yaknlk konusunda, bkz David Reiss ve bk., The Relationship Code (Cambridge, Mass.: Harvard University Press,
2000).

Ekip, alt zgl bileimden herhangi birine uyan, sadece iki ergen ocuklu aileleri aratrmaya dahil
etmek amacyla tm lkeyi tarad. Bu alanda standart usul olan, tek ve ift yumurta ikizli aileleri
bulmak sorun deildi. Ancak her iki ebeveynin de daha nce boanm olduu ve yeni aileye sadece
bir yeniyetme getirdii trden ailelerin bulunmas kolay deildi. Daha da zor olan, vey anne-babann
en az be yldr evli olmas kouluydu.
Tam istenen trdeki aileleri bulup aratrmaya dahil etmek iin yaplan yorucu taramadan sonra,
aratrmaclar ortaya kan ok kapsaml verileri yllarca analiz ettiler. Derken yeni engeller kt.
Bunlarn bir ksm beklenmedik bir bulguya dayanyordu: Ayn ailede her bir ocuun yaad
deneyimler tamamen kendine zgdr.303Birbirinden ayr yetien ikizler zerinde yaplan
incelemelerde, belirli bir ailede her ocuun ayn trden deneyimler yaad varsaylrd. Oysa
Reiss ekibinin aratrmas Crabbenin laboratuar fareleri genetii zerindeki almas gibi bu
varsaym rtt.

303 Her ocuun ayn aileyle ilgili kendine has deneyimine, davran genetiinde paylalmayan evre denir. Bkz Judy Dunn ve
Robert Plomin, Unshared Lives: Why Siblings Are So Different (New York: Basic Books, 2000).

Byk karde-kk karde ilikisini ele alalm. Byk ocuk doumundan itibaren annesiyle
babasnn sevgi ve dikkatini ekmekte rakipsiz olmutur, derken kk karde kagelir. Ama daha ilk
gnden, kk ocuk ebeveynin zaman ve sevgisini kendisine ekmek iin yntemler gelitirmek
zorunda kalr. ocuklar biricik olmak iin yarrlar, bu da farkl muamele grmelerine yol aar. Tek
aile-tek evre dnce tarz burada iflas eder.
Daha da kts, aile yaamnn bu tek ocua zg ynlerinin, bir ocuun mizacn belirlemekte
her trl kaltmsal etkinin zerinde ve tesinde bir rol oynad ortaya kmtr. Dolaysyla bir
ocuun aile iindeki kendine zg yerini tanmlama ekli saysz tarzdan herhangi birine uyarak, onu
epigenetik bir jokere dntrebilir.
stelik, anne-babann ocuun mizac zerinde belli bir etkisi olsa da, tek etki onlardan gelmez.
ocuun hayatndaki daha bir sr insann, zellikle karde ve arkadalarnn da etkisi vardr.
Reissn aratrmasnda, denklemi daha da karmaklatran bir srprizle karlald: Bir ocuun
kaderini belirleyen bamsz ve gl bir etken, ocuun kendisi hakkndaki dnceleriydi.
Kukusuz, bir yeniyetmenin genel zdeer anlay byk lde ona nasl davranldna baldr ve
kaltmla neredeyse hi ilgisi yoktur. Ancak zdeer anlay bir kez olutuunda, ocuun
davranlarn ebeveynlerin aresizce gsterdikleri zenden, yatlarn basklarndan veya herhangi
bir genetik veriden hayli bamsz olarak biimlendirir.304

304 Genetik bir zaman izelgesi durumu daha karmaklatrr. rnein, sz konusu aratrmada, ergenliin ilk yllarnda antisosyal

davranlar etkileyen genlerin yaklak te birinin ergenlik ortalarnda bunu yapmadklar kefedilmitir. O zamana kadar, yerlerini daha
nce devrede olmayan yeni sosyal ve genetik faktrler alm olur.

Burada genler zerindeki sosyal etkiler denklemi bir deiiklik daha gstermektedir. Bir ocuun
kaltmsal sabitleri de, herkesin ona kar davranlarn biimlendirir. Ebeveynler sokulgan ve
sarlmay seven bebekleri doallkla kucaklayp okarken, huysuz veya ilgisiz bebekler daha az
kucaa alnr. En kts de, genetik yaps dolaysyla sinirli, saldrgan ve baa klmas zor bir
ocua ebeveynlerin de genellikle ayn ekilde, kat bir disiplinle, sert szlerle ve kendi knama ve
fkeleriyle karlk vermeleridir. Bu dorultuda davranmalar ocuun zor yann katmerletirir, bu da
bir ksrdng halinde ebeveynlerin olumsuzluunu daha da artrr.305

305 te yandan, cilve yapan ve kucaklanmay seven da dnk bir bebek de daha fazla kucaa alnr. ocuk bydke, bakalarnn
scaklk ve ilgisini ekmeye devam ederek kendi girginliini glendirecektir. Her iki durumda da, anne-babalarn bebee davran tarzlar
sz konusu genleri younlatrarak, ocuun u ya da bu davrann glendiriyor gibidir.

Aratrmaclarn vard sonuca gre, ebeveynlerin scakl, snrlarn nasl izildii, ya da

ailedeki dier saysz hareket tarz, pek ok genin davurumunun ayarlanmasna katkda
bulunmaktadr. Ama bunlarn dnda, hkmetmeyi seven bir karde veya atlak bir arkadan da ayr
etkileri vardr.
Bir ocuun davranndaki genetik ve sosyal kkenli unsurlar arasndaki o eski, bir zamanlar bariz
grnen ayrm, byk lde bulanklamaktadr. Sonunda, aratrmaya harcanan milyonlarca
dolardan ve tam doru aileleri bulmak iin yaplan kapsaml taramalardan sonra, Reissn ekibi aile
hayatyla genler arasndaki saysz karmak etkileimin zelliklerinden ok, zlmeyi bekleyen
bilmeceleri ortaya karmtr.
Bu bilim dalnda, aile hayatnn kaotik toz duman ierisinde her epigenetik patikann izini srmek
iin vakit henz ok erken grnyor. Yine de, bu sisin arasndan birka berrak veri de kyor.
Bunlardan biri, yaam deneyimlerinin insan davranndaki kaltmsal sabitleri deitirme gcne
sahip olduunu dndryor.

Sinirsel Patikalar Oluturmak

Merhum hipnoterapist Milton Erickson, yirminci yzyl balarnda Nevadann kk bir
kasabasnda geen ocukluunu anlatrd. Klarn hayli sert getii bu yerde, onun en byk
zevklerinden biri uyandnda btn gece yaan karn her yan kaplam olduunu grmekti.
Byle gnlerde, kk Milton karlar arasnda okula doru bir iz aan ilk kii olmak iin telala
hazrlanrd. Sonra da bile bile zikzaklar izerek dolambal bir yol izler, izmeleriyle yeni dm
karn iinden ilk patikay aard.
O yolda ne kadar zikzak izerse izsin, arkasndan gelen ilk ocuk sonra bir dieri, ardndan bir
sonraki kanlmaz olarak bu en az engelli patikay izlerdi. Gn sonunda ise buras sabit bir
gzergh, herkesin izledii tek yol haline gelirdi.
Erickson, bu yky alkanlklarn nasl olutuunu aklamak iin bir mecaz olarak kullanyordu.
Ama karn iinde alan o ilk iz ve arkadan gelenlerin hep ayn yolu izlemesiyle ilgili anlats,
sinirsel patikalarn beyinde nasl dendiini aklamakta da iyi bir model olarak kullanlabilir. Sinir
ebekelerinde kurulan ilk balantlar, ayn ardk dzenin her izleniinde biraz daha glenir;
sonunda patikalar otomatik bir gzergh halini alacak kadar salamlar ve yeni bir ebeke kurulmu
olur.

nsan beyni kck bir alana bir sr sinir devresini sdrdndan, artk ihtiya duymad
balantlar yok ederek gerekli olanlara yer amak iin srekli bask yaratr. Kullan ya da at
atasz, beyin devrelerinin sa kalm iin birbirleriyle rekabet ettikleri bu amansz sinirsel
Darwinizme gnderme yapar. Yitirdiimiz o sinir hcreleri budanmakta, bir aatan kesilen dallar
gibi yok edilmektedirler.
Bir heykeltran ie balarken eline ald kil topa gibi, beyin de son eklini alncaya kadar
ihtiyac olandan ok daha fazla malzeme retir. ocukluk ve ergenlik dnemi boyunca beyin, o ar
bol miktardaki sinir hcrelerinin yarsn seici bir biimde yok edecek, ocuun ilikileri de ieren
yaam deneyimleri beynine ekil verirken, kullanlanlar saklayp kullanlmayanlar atacaktr.
likilerimiz, hangi balantlarn saklanacan belirlemenin dnda, yeni sinir hcreleri tarafndan
kurulan balantlara yol gstererek beynimizin biimlenmesine katkda bulunur. Burada da
sinirbilimin eski varsaymlar ker. Gnmzde bile baz rencilere doumdan sonra beynin yeni
hcre retemeyecei retilmektedir. Bu kuram artk tamamen rtlmtr.306Gerekte, beyin ve
omuriliin, bir gnde binlerce yeni sinir hcresine dnen kk hcreler ierdiini biliyoruz. Sinir
hcresi retimi ocukluk yllarnda zirveye kar, ama ileri yalara kadar srer.

306 Nrogenesis konusunda: Fred Gage, Salk Institute, kiisel iletiim.

Yeni bir sinir hcresi olutuunda, beyindeki konumuna g eder ve bir ay ierisinde, beynin her
yanna dalm dier sinir hcreleriyle on bin kadar balant kuraca noktaya kadar geliir. Sonraki
yaklak drt ay kadar boyunca, sinir hcresi balantlarn artr; bu patikalar bir kez
balandklarnda, bulunduklar yere kilitlenirler. Sinirbilimcilerin ifadesiyle, birlikte atelenen
hcreler birlikte ebeke kurarlar.
Bu be-alt aylk dnem iinde, yeni doan hcrenin hangi sinir hcrelerine balanacan
deneyimlerimiz belirler.307 Bir deneyim ne kadar sk tekrarlanrsa, alkanlk o kadar glenir ve
sonuta meydana gelen sinirsel balant da o kadar younlar. Meaney, farelerde tekrara dayal
renmenin, yeni sinir hcrelerinin dier hcrelerle entegre olarak ebeke oluturma hzn artrdn
bulgulamtr. Yeni sinir hcreleri ve bunlarn balantlar olutuka, beynin yeniden tasarm bu
ekilde devam eder.

307 Birlikte atelemek, birlikte ebeke kurmak: rnein hcresel dzeyde, renme sreci gltamatn bir sinir hcresindeki bir alcy
etkinletirmesini, bir baka hcredeki kalsiyum kanallarnn da almasn ierir; bu, alclarn birbirine yaptran hcre gvdesindeki
proteinlerin sentezini tetikler. Bu balant, hcreden hrceye daha byk bir tepkimeye yol aar. Hcresel dzeyde, renmek bir
hcreden gelen girdinin artk daha fazla kts olmas anlamna gelir. Bkz Joseph LeDoux, Kurulularda Duygusal Zek Aratrmalar
Konsorsiyumu toplantsndaki sunum, Cambridge, Mass., 12 Aralk 2004.

Fareler asndan iyi gzel de, biz insanlar asndan durum nedir? Ayn dinamik, sosyal beynin
biimlenmesinde derin sonular douracak ekilde, insanlarda da geerli grnmektedir.
Her beyin sisteminin, iindeki devrelerin deneyimler tarafndan azami dzeyde biimlendirildii
optimal bir dnemi vardr. rnein, duyusal sistemler byk lde erken ocukluk dneminde
ekillenir ve arkasndan dil sistemleri olgunlar.308 em farelerde hem de insanlarda, renme ve
anmsama merkezi olan hipokampus gibi baz sistemlerin deneyimler tarafndan biimlendirilmesi
mr boyu srer. Maymunlar zerinde yaplan almalar, hipokampusta sadece bebeklik srasnda
konumlanan belirli hcrelerin, yavru maymunun o kritik dnemde ar strese maruz kalmas
durumunda, yerlemeleri gereken konumlara g edemediklerini aa karmaktadr.309 Annenin
sevgi dolu bakmysa tam tersine bu hcrelerin g etmesini destekleyebilir.

308 Deneyim ve sinirsel sistemlerin geliimi hakknda, bkz B. J. Casey, Imaging the Developing Brain: What Have We Learned About
Cognitive Development? Trends in Cognitive Science 9 (2005), s. 10410.

309 Bu tr bir stres nrogenesise zarar verir, hipokampusun hacmini kltr, HPA ilevinde deiiklikler yaratr ve ar duygusal
tepkisellie yol aar. Bkz C. L. Coe ve bk., Prenatal Stress Diminishes Neurogenesis in the Dentate Gyrus of Juvenile Rhesus
Monkeys, Biological Psychiatry 54 (2003), s. 102534.

nsanlarda en uzun biimlenme sreci, anatomik olarak erken yetikinlik dnemine kadar
ekillenmeye devam eden prefrontal kortekste yaanr. Dolaysyla bir ocuun yaamndaki insanlar,
onlarca yl boyunca onun st yol sinir devrelerinde bir iz brakma frsatna sahiptirler.
Belirli bir etkileim ocukluk srasnda ne kadar sk meydana gelirse, beyin devrelerine o kadar
derinlemesine kaznr ve ocuun yetikinlik yaam boyunca o kadar yapkan bir hal alr.
ocuklukta tekrarlanan o anlar, Milton Ericksonun karda at izler gibi, beyinde otomatik
patikalara dnecektir.310

310 Sinirsel kusurlar hakknda, bkz Gerald Edelman, Neural Darwinism (New York: Basic Books, 1987).
rnek olarak, sosyal beynin olaanst hzl balayclar olan i hcrelerini ele alalm.
Aratrmaclarn elindeki bulgular, insanlarda bu hcrelerin genelde orbitofrontal ve n singulat
kortekslerindeki doru yerlerine drdnc ay civarnda g ettiklerini ve bu noktada binlerce baka
hcreyle balant kurduklarn gsteriyor. Bu sinirbilimcilere gre, i hcrelerinin nerede ve ne kadar
zengin balantlar kuracaklar, (en kts) aile iindeki stres ya da (daha iyisi) scak ve sevgi dolu
bir ortam gibi etkilere baldr.311

311 hcreleri ve doru yerlerine g ederken meydana gelen stres konusunda, bkz John Allman ve bk., The Anterior Cingulate
Cortex: The Evolution of an Interface Between Emotion and Cognition, Annals of the New York Academy of Science 935 (2001), s.
10717.

Hatrlanaca zere, i hcreleri st ve alt yollar birbirine balayarak, duygularmzla

tepkilerimizi egdml hale getirmemize yardm eder. Bu sinirsel balant, byk nem tayan bir
dizi duygusal becerinin dayanadr. Altnc Blmde tantmz sinirbilimci Richard Davidsonun
aklad gibi, Beynimiz duygusal enformasyonu kaydettikten sonra, prefrontal korteks buna
vereceimiz tepkiyi ustaca ynetmemize yardmc olur. Bu sinir devrelerinin yaadmz
deneyimlerle etkileim halindeki genler tarafndan biimlendirilmesi, duygusal tarzmz; yani
duygusal bir tetikleyiciye ne kadar abuk ve gl bir karlk vereceimizi ve etkisinden
kurtulmamzn ne kadar sreceini belirler.
Przsz sosyal etkileimler asndan hayati nem tayan zdenetim becerilerinin renilmesinde
ise, Davidsona gre, Yaamn erken dnemlerinde, sonraki dnemlere kyasla ok daha fazla
esneklik sz konusudur. Hayvanlardan elde edilen deliller, erken deneyimlerin baz etkilerinin kalc
olduunu, dolaysyla bir sinir devresi ocukluk dneminde evre tarafndan bir kez
biimlendirildiinde, hayli istikrarl bir hal aldn gstermektedir.312

312 Davidson, mr boyu hangi devrelerin daha ekillendirilebilir nitelikte olduunu ve hangilerinin yaamn ilk dnemlerinde zellikle
esnek olup yetikinlikte grece sabit hale geldiini de belirlememiz gerektiini ekliyor.

Masum bir ce-e oyunu oynayan bir anne ile bebeini gznzde canlandrn. Anne elleriyle
yzn kapatp atka, bebek gitgide heyecanlanr; heyecannn zirvesinde, birden yzn
annesinden uzaa evirip, donuk gzlerle bolua bakarak baparman emmeye balar.
O sabit bak, bebein kendisini sakinletirmek iin bir mola vermeye ihtiya duyduunun iaretidir.
Annesi, oyuna devam etmeye hazr oluncaya kadar bekleyerek ona ihtiya duyduu zaman verir.

Birka saniye sonra bebek yzn yine annesine evirir ve glmseyerek bakrlar.
Bu ce-e oyununu ununla karlatrn: Oyun yine bebein dnp parman emerek sakinleme
ihtiyac duyduu, heyecann doruk noktasna ular. Ancak bu kez anne bebeinin kendisine dnmesini
beklemek yerine, onun gr alanna doru eilip, dilini aklatarak dikkatini ekmeye alr.
Bebek baka yne bakmay srdrerek annesini grmezden gelir. Ylmayan anne, ban bebein
yzne daha da yaklatrarak onun sinirlenip suratn buruturmasna, eliyle annesinin yzn
itmesine yol aar. Sonunda, bebek annesinden daha da uzaa dnerek hrsla parman emer.
Bu annelerden biri bebeinin gnderdii iarete ayak uydururken, dierinin iletilen mesaj
grmezlikten gelmesi nemli midir? Tek bir ce-e oyunuyla hibir ey kantlanamaz. Ancak bir
ocuk bakcsnn uyum salamaktaki mkerrer baarszlklarnn, birok aratrmann iaret ettii
zere, kalc etkileri olabilir. ocukluk dnemi boyunca tekrarlanan bu davran modellerinin sosyal
beyni ekillendirmesi sonucunda, bir ocuk dnyadan zevk alan, sevecen, insanlar arasnda rahat biri
olarak byrken, teki yetikinliinde hznl ve ie dnk, ya da fkeli ve atmac olur. Bir
zamanlar bu tr farkllklar genlerin baka bir tanm olan ocuun miza na yorulurdu.
Gnmzdeyse bilimsel faaliyetler bir ocuun genlerinin, byrken yaad binlerce sradan
etkileim tarafndan nasl yaplandrlyor olabileceine odaklanmaktadr.

Bir Deiim Umudu

Jerome Kagann 1980lerde, Boston ve ta uzaklardaki inde yrtmekte olduu ve bebeklerin
yeniliklere kar tepkisine bakarak bydklerinde ekingen ve utanga olacak ocuklar saptad
aratrmasndan sz ettiini hatrlyorum. Artk yar emekli olan Kagan, bu dorultudaki almalarn
srdrerek Kagan bebeklerinin bazlarn yetikinlik yllarnn bana kadar izliyor.313 Birka
ylda bir, onu grmek iin Harvard kampusuna tepeden bakan William James binasnn en st
katndaki odasna uruyorum.

313 Jerome Kagan ve Nancy Snidman, The Long Shadow of Temperament (Cambridge, Mass.: Harvard University Press, 2004).
Son ziyaretimde bana, Kagan ocuklarnn fMRI incelemelerinde elde ettii en son bulgusundan
bahsetti. Aratrma yntemlerini her zaman gncelleyen Kagan da fMRI kullananlar arasna katlmt.
ocukken ekingen olduklar saptanm, imdi yirmili yalarnda olan yirmi iki Kagan bebei
zerinde yaplan bir almada, amigdalalarnn olaand herhangi bir eye hl eskisi gibi ar
tepki verdiinin grldn syledi.314

314 Carl Schwartz ve bk., Inhibited and Uninhibited Infants Grown Up: Adult Amygdalar Response to Novel Versus Newly
Familiar Faces, Science 399 (2003), s. 195253.

Bu ekingenlik profilinin nrolojik gstergelerinden birinin, amigdala anormal ve tehdit

oluturabilecek bir ey saptadnda harekete geen kollikulustaki daha yksek etkinlik dzeyi olduu
anlalyor. Duyusal korteksin bir paras olan bu sinir devresi, bir zrafa gvdesinin stnde bir
bebek kafas gibi bir tutarszlk algladmz zamanlarda tetiklenmektedir. Bu hareketlenmeye yol
aan imgelerin dpedz tehdit oluturmas gerekmez; garip ya da lgnca grnen herhangi bir ey
yeterlidir.
Bu sinir devrelerinde dk tepkisellik gsteren ocuklar, genelde da dnk ve girgin olurlar.
Yksek tepkisellik gsterenlerse olaand eylerden ekinirler; yenilik onlar rktr. Ebeveynler

ekingen bebeklerini baka bir tepki vermeyi renmelerine yardm edecek gerek temaslardan
koruduka, kk bir ocuktaki bu tr eilimler genelde kendi kendini glendirir.
Kagan, daha nceki almalarnda, bu ekingen ocuklarn ebeveynleri tarafndan normalde
kanacaklar yatlaryla zaman geirmeye tevik edilmeleri durumunda (ki ebeveynler bazen
zorlayc olmaldr), genetik bir eilim olan utangalklarn ounlukla yenebildiklerini kefetmiti.
Onlarca yllk aratrmalarn sonucunda ise, doumdan ksa bir sre sonra ekingen tehisi konan
ocuklardan sadece te birinin erken yetikinlik dnemine girdiinde hl rkeke davranlar
gsterdiini bulgulad.
Anlalan, deien ey temeldeki sinirsel ar tepkisellikten ok amigdala ve kollikulus hl ar
tepki vermektedir beynin o itkiyle ne yaptdr. Zaman iinde geri ekilme drtsne direnmeyi
renen ocuklar, hibir ekingenlik belirtisi gstermeden, olaand grnen eyi gsleyebilecek
hale gelirler.
Sinirbilimciler, bir beyin devresi bir kez kurulduunda, balantlarnn mkerrer kullanmla nasl
glendiini betimlemek iin sinirsel yap iskelesi terimini kullanrlar. Sinirsel yap iskelesi
kavram, yerleik bir davran modelini deitirmenin neden aba gerektirdiine aklama getirir.
Fakat yeni frsatlar ktka ya da belki yalnzca aba ve farkndalk sayesinde yeni bir patika
deyip glendirebiliriz.
Kagann ekingen ocuklarla ilgili olarak bana syledii gibi, Yzde yetmii salkl davranlar
gelitiriyor. Miza, olabilecek eyleri snrlayabilir, ama belirlemez. Bu ocuklar artk ne korkuya
kaplyor ne de ar tepki gsteriyorlar.
rnek olarak, bebekliinde ekingen olduu saptanm, ergenlik yllarnda ise korkusunu hissettii
halde vazgememeyi renmi bir ocuu ele alalm. Sylediine gre, ekingenlik duyduunu artk
kimse fark etmiyordu. Fakat bunun iin biraz yardm ve abann yan sra, akas alt yolu
ehliletirmek iin st yolu kullanarak bir dizi kk zafer kazanmas da gerekmiti.
Anmsad zaferlerden biri de, ine korkusunu yenmesiydi. Bu korku ocukluk dneminde o denli
iddetliydi ki, sonunda gvenini kazanan birini bulana kadar, diiye gitmeyi reddetmiti. Kz
kardeinin havuza atlayn grnce yznn suya batmasndan duyduu korkuyu yenecek cesareti
bulmu, bylece yzmeyi renmiti. nceleri bir karabasann etkisinden kurtulmak iin
ebeveynleriyle konumas gerekirken, en sonunda kendi bana sakinlemeyi renmiti.
Bir zamanlarn evhaml ocuu, bir okul kompozisyonunda, Artk kayglanma eilimimi anladm
iin, korkularm kendi kendime telkinde bulunarak yenebiliyorum, diye yazmt.315

315 Bir zamanlar korkak olan ocuk hakknda, bkz Kagan ve Snidman, Long Shadow, s. 2829.
Demek ki biraz yardmla, bu ekingen ocuklarn birounda doal yollardan olumlu bir deiim
meydana gelebilir. Ailenin veya bakalarnn doru ynde tevikleri kadar, kendi ekingenlikleriyle
nasl baa kabileceklerini anlamalar da yararl olabilir. Doal olarak karlatklar tehditleri,
ekingenlik eilimlerini amak iin kullanmalar da ie yarar.
Kagan, alt yandayken ok ekingen olan torununun kendisine yle dediini belirtiyor: Seni
tanmyormuum gibi yap; utanga olmamay renmem gerek.
Ebeveynler unu anlamyorlar: Biyoloji birtakm sonular snrlasa da, olabilecekleri
belirlemez, diye ekliyor.
Ebeveynlik her geni deitiremeyecei gibi, her sinirsel tiki de hafifletemez; bununla birlikte
ocuklarn gnbegn yaadklar deneyimler, sinirsel devrelerini biimlendirir. Sinirbilim bu
biimlendirme srelerinden bazlarnn nasl ilediini artc ayrntlaryla saptamaya balamtr.

11 - Gvenli Bir s
Yirmi yandaki gen, o zamanlar Britanyada baarl bir kariyerin anahtar saylan itibarl bir
niversiteden yeni mezun olmutu. Ancak iddetli bir depresyon iinde, intihar dnyordu.
Psikoterapistine aklad gibi, berbat bir ocukluk dnemi geirmiti.
Ebeveynlerinin ska yaptklar kavgalar ou kez iddetle sonulanyordu. Babas ii gerei
zamann byk bir ksmn aileden uzakta geiriyor; bir sr ufakln ekiip didimesinden bkm
olan annesiyse bazen saatlerce, hatta gnlerce kendini yatak odasna kilitliyordu.
Kkken aladnda uzun sre tek bana braklrd; annesiyle babasna gre, bir ocuun
alamas sadece dikkati stne ekip martlmak abasndan ibaretti. En temel duygu ve
ihtiyalarnn grmezlikten gelindiini hissediyordu.
ocukluunun bir timsali olarak belleine kaznm olan an, apandisiti yznden sabaha kadar tek
bana inleyerek yatmasyd. Ayrca kk kardelerinin tkenene kadar alamalarna annesiyle
babasnn kaytsz kaldn da anmsyordu. Bunun iin onlardan nefret ettiini de.
Okula gittii ilk gn, hayatnn en berbat gnyd. Emanetlik eya misali oraya braklmas, annesi
tarafndan nihai bir dlanma gibi gelmiti ona. Btn gn aresizlik iinde alayp durmutu.
ocukluu boyunca tm sevgi zlemini gizleyerek, ebeveynlerinden herhangi bir ey istememiti.
Terapi srasnda, duygularn aa vurup alad takdirde, terapistinin kendisini ilgi bekleyen bir
ba belas olarak greceini dnp dehete kaplm ve hayalinde kp gidene kadar onun
kendini baka bir odaya kilitleyeceini kurmutu.316

316 ntihar eilimli hasta hakknda, bkz John Bowlby, A Secure Base: Parent-Child Attachment and Healthy Human Development
(New York: Basic Books, 1988).

Bu klinik raporu sunan Britanyal psikoterapist John Bowlby, ebeveynle ocuk arasndaki duygusal
balar hakknda yazdklaryla, ocuk geliimi konusunda Freudun takipileri arasnda en etkili
dnrlerden biri olarak sivrilmiti. Bowlby, insan yaamndaki terk edilme ve kaybetme gibi ana
temalar ve bunlar o kadar etkili klan duygusal balar ele alyordu.
Divana uzanan hasta tarz klasik psikanaliz eitimi grmesine karn Bowlby, 1950lerden
itibaren o zaman iin devrim niteliinde bir ey yapmt: Sadece psikanalize gelen hastalarn
dorulanmas olanaksz anlarna bal kalmak yerine, annelerle ocuklar dorudan gzlemlemi ve
erken dnemdeki etkileimlerinin kiileraras alkanlklarn nasl biimlendirdiini grmek iin o
ocuklarn geliimini izlemiti.
Bowlby, ebeveynlerle salkl bir ban, ocuun iyilii asndan yaamsal e olduunu saptad.
Ebeveynler empati gsterip ocuun ihtiyalarna karlk verdiklerinde, temel bir gvenlik duygusu
olutururlar. O intihar eilimli hastann eksikliini hissettii, tam da bu tr tutarl bir empati ve
duyarllkt. imdiki ilikilerini trajik sorunlarla dolu ocukluunun merceinden grd iin de ac
ekmeye devam ediyordu.
Bowlbye gre, her insann yaam boyu iyi geliebilmesi iin ocukluunda Ben-Sen balantlarnn
baskn olmas gereklidir. ocuklaryla iyi bir ahenk kuran ebeveynler, onlara gvenli bir s
sunarlar; ocuk, zldnde ve ilgiye, sevgiye, teselliye ihtiya duyduunda gvenebilecei insanlar
olduunu bilir.
Sevgi ba ve gvenli s kavram, Bowlbynin nde gelen Amerikal takipisi ve kendisi kadar

etkili bir geliim kuramcs olan Mary Ainsworth tarafndan daha da gelitirildi.317 Onun at
yoldan giderek bugne kadar ynla veri toplayan pek ok aratrmac, en erken ebeveyn-ocuk
etkileimlerinin ince ayrntlarnda, ocuun yaam boyunca kendini gvende hissedip
hissetmeyeceini kuvvetle etkileyen unsurlar saptad.

317 Gvenli ocuklar hakknda, bkz Mary Ainsworth ve bk., Infant-Mother Attachment and Social Development: Socialization as a
Product of Reciprocal Responsiveness to Signals, yay. haz. M.P.M. Richards, The Integration of a Child into a Social World iinde
(London: Cambridge University Press, 1974).

Bebekler hantal ve edilgin deil, neredeyse doduklar andan itibaren kendi acil hedeflerine
ulamak iin youn aba harcayan birer etkin iletiimcidir. Bebekle ona bakan kii arasndaki ift
ynl duygusal mesaj sistemi, bebein can damarn, temel ihtiyalarn giderecek tm trafiin getii
yolu temsil eder. Bebekler, gz temas kurmaya veya bundan kanmaya, glmsemeye ve alamaya
dayal, doutan var olan incelikli bir sistem araclyla bakclarn ynlendirmekte birer minik usta
olmak zorundadrlar. Bu sosyal iletiim sisteminden yoksun olan bebekler berbat durumda kalabilir,
hatta ihmalden lebilirler.
Herhangi bir anneyle bebei arasndaki bir ilk-sohbeti izlerseniz, taraflarn srayla ne kt, ince
ayarl bir duygusal dans grrsnz. Bebek glmsediinde ya da aladnda, anne buna uygun bir
tepki verir; ok gerek bir anlamda, annenin yavrusunu ynettii kadar, bebein duygular da annenin
davrann ynlendirir. Birbirlerine kar keskin duyarllklar, aralarndaki dngnn ift ynl bir
duygusal anayol eklinde ilediini gsterir.
Ebeveynle ocuk arasndaki bu dng, anne-babann ocuklarnn temel iliki kurallarn
renmelerine yardm etmesini salayan ana gei yolunu oluturur. Baka biriyle nasl ilgilenilecei,
bir etkileimin temposunun nasl ayarlanaca, bir sohbetin nasl balatlaca, tekinin duygularna
nasl uyum salanaca ve baka biriyle iliki halindeyken kendi duygularnn nasl ynetilecei gibi
konulardaki gerekli dersler, yeterlikli bir sosyal yaamn temellerini atar.
artc bir ekilde, bunlar zihinsel geliime de yn verir: Yaamn ilk ylndaki ilk szsz
sohbetten sezgi yoluyla alnan duygusal dersler, iki yanda yaplacak gerek sohbetlerin zihinsel
iskelesini kurar. ocuk konuma alkanlnda ustalarken, onu dnme dediimiz o zel i
sohbete hazrlar.318

318 lk sohbet ve dn hakknda, bkz Trevarthen, The Self Born in Inter-subjectivity: The Psychology of Infant Communicating,
yay. haz. Ulric Neisser, The Perceived Self: Ecological ve Interpersonal Sources of Self-knowledge iinde (New York: Cambridge
University Press, 1993), s. 12173.

Aratrmalarda, gvenli ssn duygusal bir koza rmekten fazlasn yapt da bulgulanmtr: Beyni
drterek sevilme hissine kk bir zevk dozu katan sinirsel aktarclar salglatt ve o sevgiyi veren
herkes iin aynsn yapt anlalmaktadr. Bowlby ile Ainsworthun kuramlarn ortaya
atmalarndan onlarca yl sonra sinirbilimciler, dngsel balantnn harekete geirdii, zevk hissi
veren iki sinirsel aktarc saptadlar: Oksitosin ve endorfinler.319

319 Ballkla ilgili beyin devreleri hakknda, bkz Jaak Panksepp, Affective Neuroscience: The Foundations of Human ve Animal
Emotions (New York: Oxford University Press, 1998).

Oksitosin tatmin edici bir geveme duygusu yaratr; endorfinler de beyinde eroinin verdii
bamllk yaratan zevkin (o kadar youn olmayan) benzerini olutururlar. Emekleme andaki bir
ocua bu ho gvenlii anne-baba ve aile salar; oyun arkadalar ve hayatn sonraki dnemlerinde
dostluklarla romantik yaknlklar da ayn sinir devrelerini etkinletirir. Besleyici sevgiyle ilikili bu

kimyasallar salglayan sistemler, sosyal beynin iyi bilinen paralarn ierir.

En fazla oksitosin alcsnn bulunduu alanlarn hasar grmesi, annenin besleyici bakmn ciddi
biimde aksatr320 Sinirsel donanmn bebeklerde ve annelerinde byk lde ayn olduu ve
aralarnda oluan sevgi ba iin bir miktar sinirsel destek salad anlalmaktadr. yi baklan
ocuklarn gvenli bir sse sahip olduklarn hissetmelerinin nedeni ksmen, ayn beyin
kimyasallarnn her eyin yolunda olduu yolundaki isel sezgiyi uyandrmasdr (Erik Eriksonun,
bir bebein dnyaya kar temel gven duygusu olarak grd eyin biyokimyasal temeli belki de
budur).

320 Ballk devreleri, Pankseppe gre, singulat korteks, septal alan, stria terminalisin bed nukleusu ve hipotalamusun preoptik ve
medial alanlar ile, her birinin mesensefalik uzant alanlarn iermektedir, Affective Neuroscience, s. 249. Bol miktarda oksitosin alcs
olan stria terminalisin bed nukleusundaki lezyonlar, annelie ciddi oranda zarar verir.

Gven duygusuyla byyen ocuklarn anneleri, bebeklerinin alamalarna kar daha dikkatli ve
duyarl, daha sevecen ve mfik, kucaklama gibi yakn temaslarda daha rahattrlar. Bu uyumlu
anneler, bebekleriyle srekli olarak dngsel balant kurarlar.321 Anneleri ounlukla uyumsuz
davranan ocuklarsa, iki farkl tarzda gvensizlik sergilerler. Anne mdahale etmeyi alkanlk haline
getirmise, bebek etkileimlerden etkin biimde kanmaya alarak iine kapanr. Anne ilgisiz
grndnde ise, bebek balant kuramayna aresizce edilgin bir tepki verir; Bowlbynin intihara
eilimli hastasnn yetikinlik yaamna tad davran modeli tam da budur.

321 Gvenli bebekler ve anneleri hakknda, bkz Russell Isabella ve Jay Belsky, Interactional Synchrony and the Origins of InfantMother Attachments: A Replication Study, Child Development 62 (1991), s. 37394.

Dpedz ihmalkr davranan anneler kadar u noktada olmasa da, ocuklaryla aralarna duygusal,
hatta fiziksel bir mesafe koyan anneler, ocuklaryla grece az konuan ya da onlara daha az
dokunanlardr. Bylesi ocuklar ounlukla dudak bkerek umursamyormu gibi davranrken,
bedenleri aslnda gitgide artan bir kaygnn iaretlerini verir. Bu ocuklar bakalarnn souk ve
mesafeli olmasn beklediklerinden, duygularn aa vurmazlar. Yetikinliklerinde duygusal
yaknlktan kanr, insanlardan uzak dururlar.
te yandan, kaygl ve kafalar kendi dertleriyle megul olan anneler, genelde ocuklarnn
ihtiyalarn alglayamazlar. Anne gven telkin edecek kadar eriilebilir ve dikkatli olmadnda, baz
bebekler korkuya kaplp yapkan davranarak tepki verirler. leride bu ocuklar da kendi kayglarna
gmleceklerinden, bakalarna yeterince uyum salayamazlar. Yetikinlik ilikilerinde, kayg iinde
insanlara yapmaya yatkn olurlar.
Mutlu, uyumlu etkileimler bir bebek iin beslenme ya da gaz kartma kadar temel bir ihtiyatr. Bu
tr bir egdml ebeveyn bakmndan yoksun olan ocuklar, sorunlu ballk modelleriyle byme
riskine daha fazla maruz kalrlar. Ksacas, yeterince empati gsterilen ocuklar gven duygusuna
sahip olur; kaygl ebeveynlik kaygl ocuklar yaratr; souk, uzak duran ebeveynlerse duygularn
gstermekten ve bakalaryla temastan ekinen, sakngan ocuklar retir. Yetikinlik dnemindeki
ilikilerde, bu davran modelleri gvenli, kaygl, ya da sakngan ballk tarzlar olarak ortaya
kacaktr.
Bu modeller ebeveynden ocua byk lde iliki yoluyla aktarlr. rnein, ikizler zerinde
yaplan incelemeler, kendini gvenli hisseden bir ocuun, kaygl bir ebeveyn tarafndan evlat
edinilmesi durumunda byk olaslkla o kayg modelini paylaacan gstermektedir.322 Bir
ebeveynin balanma tarzna baklarak, ocuun tarz % 70 orannda bir isabetle ngrlebilir.323

322 Bkz, rnein, M. J. Bakermans-Kranenburg ve bk., The Importance of Shared Environment in Infant-Father Attachment: A
Behavioral Genetic Study of the Attachment Q-Sort, Journal of Family Psychology 18 (2004), s. 54549; C. L. Bokhorst ve bk., The
Importance of Shared Environment in Mother-Infant Attachment Security: A Behavioral Genetic Study, Child Development 74 (2003),
s. 176982.

323 Ballk tarz hakknda, bkz Erik Hesse, The Adult Attachment Interview: Historical and Current Perspectives, yay. haz. Jude
Cassidy ve Phillip Shaver, Handbook of Attachment: Theory, Research and Clinical Applications iinde (New York: Guilford Press,
1999).

Ancak bu iliki ift ynldr: Kaygl bir ocuk gven duygusu veren bir alternatif ebeveyn
kendisiyle ilgilenmeyi stlenen bir byk karde, bir retmen veya baka bir akraba bulursa,
duygusal modeli gvenli tarza doru kayabilir.

Donuk Surat
Bir anne bebeiyle hoa vakit geirirken, birden tavrnda hafif bir deiiklik olur. Yz donuklar
ve tepkisizleir.
Bunun zerine bebek biraz panie kaplr, yznde bir tedirginlik ifadesi belirir.
Anne hibir duygu belirtisi gstermez, bebein skntsna tepki vermez. Ta kesilmitir.
Bebei szlanmaya balar.
Psikologlar, donuk surat dedikleri bu senaryoyu, endieyi atlatma yeteneinin temellerini
aratrmak iin bilerek kullanrlar. Donuk suratl anne tekrar tam balantl tavrna dnse bile, bebek
bir sre daha endie sergilemeye devam eder. Bu durumdan ne kadar hzl kurtulduu, duygusal
zynetimin temellerini ne kadar iyi kavradn gsterir. Yaamn ilk ya da ikinci yl ierisinde,
bebekler sinirlenip sakinlemeyi, duygusal kopukluktan dngsel balantya gemeyi tekrar tekrar
prova ettike, bu temel beceri geliir.
Bir annenin duygusuz bir yz ifadesine brnmesi ve birden kendi iine ekilmi gibi grnmesi,
bebein her seferinde annesinin karlk vermesini salamak zere onarm giriimlerinde bulunmasna
yol aar. Bebekler, cilve yapmaktan alamaya kadar bildikleri her yoldan annelerine iaret
gnderirler; bir ksm da sonunda pes edip baka yne bakarak, sakinlemek iin parman emmeye
balar.
Donuk surat yntemini icat eden psikolog Edward Tronicke gre, bebekler o krlan dngnn
onarmn ne kadar baaryla zorlarlarsa, bu konuda o kadar ustalarlar. Bundan baka bir g
doar: Bu tr bebekler insanlar arasndaki etkileimlerin onarlabileceini, yani baka biriyle iler
yolunda gitmediinde, durumu dzeltme kapasitesine sahip olduklarn grrler.
Bylece kendileri ve ilikileri hakknda mr boyu srecek bir anlayn iskelesini kurmaya
balarlar. Kendilerini etkili, olumlu ilikiler kurabilecek ya da iliki bozulduu takdirde onarabilecek
kiiler olarak grerek byrler. Baka insanlarn gvenilir ve emin iliki ortaklar olacan
varsayarlar.
Bu ekilde, bebekler daha alt aylkken dier insanlarla kendilerine zg bir etkileim tarz ve
kendileriyle bakalar hakknda alldk bir dnce ekli gelitirmeye balam olurlar. Bu hayati
renimi mmkn klan ey de, kendilerine yol gsteren kiiyle birlikteyken emniyette olduklarn ve
ona gvenebileceklerini dier bir ifadeyle, ahenk duygusunu hissetmeleridir. Bu Ben-Sen ilikisi,
bir ocuun sosyal geliiminde byk bir fark yaratr.

Anneyle bebek arasndaki uyum, ocuun dnyaya geldii ilk gnden itibaren ilemeye balar; uyum
ne kadar glyse, genel etkileimleri de o kadar scak ve mutlu olur324 Uyumsuzluksa yeni domu
bebekleri fkelendirir, hsrana uratr, ya da skar. Bir bebek srekli egdmszlk ve yalnz bana
mutsuzlukla beslenirse, sakinlemek iin tesadfen bulduu herhangi bir stratejiye gvenmeyi
renecektir. Bazlar, dardan yardm alma umudunu yitirmi gibi grnerek, kendilerini daha iyi
hissetmelerini salayacak yollar bulmaya odaklanr. Bir ksm da yzn baka yne evirerek ya da
gz temasndan kanarak uzaklar ve bylece kendi bana sakinlemek iin gerekli alan yaratr. Bu
tutumu yetikinlikte de srdren saysz insan, kendini kt hissettiinde ar yeme, ime, ya da
saplantl ekilde televizyon kanallarn tarama gibi, tek bana teselli yntemlerine bavurur.

324 Bebeklerle anneleri arasndaki uyum, hareketlerinin ezamanll, eylemlerinin benzer tempolar ve etkileimlerinin egdmne
baklarak llmtr. Frank Bernieri ve bk., Synchrony, Pseudosynchrony, and Dissynchrony: Measuring the Entrainment Prosody in
Mother-Infant Interactions, Journal of Personality and Social Psychology 2 (1988), s. 24353.

Zaman iinde ocuk bydke beklentisi salam bir temele dayansa, dayanmasa da, muhtemel
kt deneyimlere kar bir savunma mekanizmas kurarak durum ne olursa olsun bu tr stratejileri
inatla, otomatik olarak kullanabilir. Bylece insanlara ak, olumlu bir tavrla yaklamak yerine,
savunma refleksiyle koruyucu bir kabuun iine ekilip, souk ve mesafeli grnebilir.

Depresyon Dngs
Bir talyan anne, bebei Fabianaya neeli bir ark sylemektedir: rp, rp minik ellerini /
Baback birazdan gelecek / Sana eker getirecek / Fabiana, ham yapacaksn hepsini.325

325 Ninninin talyancas: Batti, batti, le manine, / Che tra poco vie-ne pap. / Ti porta le cara-mel-line / Fabiana le man-ge-r.
Sesi nee dolu, ezgisi yksek perdeden bir alegrodur; bebei keyifle agucuklar yaparak tempoya
ayak uydurur.
Baka bir anneyse bebeine ayn arky bu kez monoton, dk perdeden bir largoyla
sylediinde, bebei keyif deil, endie belirtileriyle tepki verir.
Aradaki fark nedir? kinci anne klinik depresyondan mustaripken, birincisinin byle bir sorunu
yoktur.
Annelerin ocuklarna ark syleme tarzlarndaki bu basit ayrm, bebeklerinin byrken
algladklar duygusal ortam ve hayatlar boyunca dier tm nemli ilikilerde kendilerini nasl
hissedecekleri asndan ok byk bir fark yaratr. Depresif anneler doal olarak bebekleriyle
mutlu bir ilk-sohbet yapmakta glk ekerler; Annecenin ho ini-kl tonlarn vermek iin
gereken enerjiden yoksundurlar.326

326 Depresif anne ile bebei hakknda, bkz Colwyn Trevarthen, Development of Intersubjective Motor Control in Infants, yay. haz.
M. G. Wade ve H.T.A. Whiting, Motor Development in Children iinde (Dordrecht: Martinus Nijhoff, 1986), s. 20961.

Depresyona giren anneler, bebekleriyle etkileimlerinde zamanlama asndan kt ve kopuk, ya

da mdahaleci, fkeli veya hznl olmaya eilimlidir. Uyumsuzluk duygusal dngy krar, olumsuz
duygularsa bebee yanl bir ey yapt ve bir ekilde deimesi gerektii mesajn gnderir. Bu
mesaj da, ne annesinin kendisini sakinletirmesini salayabilen, ne de bunu kendi bana becerebilen
bebei sinirlendirir. Bu yzden anneyle bebei kolaylkla bir egdmszlk, olumsuzluk ve

iletiimsizlik girdabna derler.327

327 Depresif dng hakknda, bkz Edward Z. Tronick, Emotions and Emotional Communication in Infants, American Psychologist
44 (1989), s. 11219

Davran genetikilerine gre, depresyon kaltmsal olabilir. Pek ok aratrmada, depresyonun

kaltmsall yani, bu tr bir ocuun yaamnn bir noktasnda bizzat klinik depresyona girmesi
olasl hesaplanmaya allmtr. Ancak Michael Meaneynin de belirttii gibi, depresyon
nbetleri geirmeye yatkn bir ebeveynden doan ocuklar sadece o ebeveynin genlerini deil, sz
konusu genin davurumunu destekleyecek ekilde davranabilen ebeveynin kendisini de miras
alrlar.328

328 Meaney, sadece ilgili genleri deil, ayrca depresyon genlerinin davurum dzeylerini deitirebilecek ebeveynlik tarzlarn (ve bu
tr dier etkenleri) de saptamann daha anlaml olduunu savunmaktadr. Bir baka deyile, hangi deneyimler ocuun depresyona kar
baklk kazanmasna yardm edebilir? Bu sorunun yantlar, ocuun sonradan bizzat depresyona girme riskini azaltabilecek temel
mdahalelere yol gsterebilir. Bkz Michael Meaney, Maternal Care, Gene Expression.

Klinik depresyonlu annelerle bebekleri zerinde yaplan incelemeler, depresif annelerin

bakalarna kyasla genelde gzlerini bebeklerinden daha ok kardklarn, daha sk
fkelendiklerini, bebekleri sakinlemek iin bir sreye ihtiya duyduunda daha mdahaleci
olduklarn ve daha souk davrandklarn aa karmaktadr. Bu annelerin bebekleri genellikle
bildikleri tek protesto gsterisini yaparak alamaya balar, ya da pes etmi grnerek kaytsz kalr
veya ilerine ekilirler.
Her bebein tepkisi farkl olabilir: Anne fkelenmeye yatknsa, bebek de fkelenir; anne edilgin bir
biimde iine ekilmeye eilimliyse, bebei de yle olur. Bebekler bu etkileim tarzlarn depresif
anneleriyle srekli yaadklar bir dizi uyumsuzluk nndan renirler. stelik mutsuz ve uyumsuz
olduklarnda durumu dzeltemeyeceklerini de rendiklerinden, kendileri hakknda yanl bir anlay
edinme riskini tarlar, ya da morallerini dzeltmesi iin bakalarndan medet umarlar.
Bir annenin depresyonu, tad tm kiisel ve sosyal bozukluklar ocuuna geirecei bir aktarm
yolu haline gelebilir. rnein bir annenin evham, ocuun zerinde daha bebekken kendini gsteren
olumsuz hormonsal etkiler yaratr: Depresif annelerin stres hormonu dzeyleri daha yksek, dopamin
ve serotonin dzeyleriyse daha dktr; depresyonla balantl bir kimyasal profildir bu.329
Yrmeye yeni balam bir bebek, ailesini etkileyen daha byk glerin farknda olmayabilir, ama
bu gler yine de onun sinir sistemine yerleecektir.14

329 Depresif anneler ve bebek kortizol haknda, bkz Tiffany Field ve bk., Maternal Depression Effects on Infants ve Early
Interventions, Preventive Medicine 27 (1998), s. 20003.

Sosyal epigenetik, bu tr ocuklar iin bir umut kapsdr. Biraz depresif olan, ama zorluklar gler
yzle karlamay becerebilen ebeveynler, grld kadaryla depresyonun sosyal aktarmn
asgariye indirmektedirler.330 Ayrca depresyon sorunu olmayan baka bakclarn da bulunmas,
yeterince gvenli bir s oluturur.

330 Ruh hali bozukluklarnn aktarmn engellemek konusunda, bkz A. Cumberland-Li ve bk., The Relation of Parental Emotionality
and Related Dispositional Traits to Parental Expression of Emotion and Childrens Social Functioning, Motivation and Emotion 27, no.
1 (2003), s. 2756.

Baz depresif annelerin ocuklar, uyarlayc nitelikleri olan baka bir ders de alrlar. Bu ocuklarn
birou annelerinin srekli deien duygularn okumay gayet iyi renir ve yetikinlik dnemlerinde
etkileimlerini mmkn mertebe ho grnecek (ya da karsndakileri en az sinirlendirecek) ekilde

idare etmekte ustalarlar. Daha geni dnya kapsamnda, bu beceriler zorlukla kazanlm bir sosyal
zekya dnebilir.331

331 Depresif annelerin ocuklar hakknda, bkz Tronick, Emotions and Emotional Communication.
Empatinin arptlmas
Johnny, en iyi arkadann yeni topuyla oynamasna izin verdi. Fakat arkada dikkatsiz olduu
iin topu kaybetti. stelik Johnnyye bunun yerine baka bir top da vermedi.
Johnnynin birlikte oynamay ok sevdii arkada baka bir yere tand. Johnny artk
arkada ile oynayamayacakt.
Bu iki kk melodram, gen bir ocuun hayatndaki ok duygulu anlara parmak basyor. Peki ama
bunlar tam olarak hangi duygular yanstyor?
ou ocuk bir hissi dierinden ayrt etmeyi ve u ya da bu duyguya neyin yol atn kavramay
renir. Ancak ebeveynleri tarafndan ciddi biimde ihmal edilen ocuklar bunu renemezler.
Yukardaki ksa ykler bu tr anaokulu rencilerine okunduunda, alnan yantlarn yars yanlt;
iyi baklm anaokulu rencilerine kyasla ok daha zayf bir alglama oranyd bu.332

332 hmal edilen ocuklarn duygu alglamas konusunda, bkz Seth Pollak ve bk., Recognizing Emotion in Faces: Developmental
Effects of Child Abuse ve Neglect, Developmental Psychology 36 (2000), s. 67988.

Bir ocuk tam da bu dersi veren etkileimlerden mahrum edildii lde, hayattaki olaylarda
duygular okuma yetenei azalacaktr. Yaamsal insani temaslardan yoksun braklan ocuklar,
duygular arasndaki kritik ayrmlar yapamazlar; bakalarnn hisleriyle ilgili anlaylar mulak
kalr.333

333 Ac verici bir arlk, 1980lerde Romanyada yaanan ciddi ekonomik skntlar srasnda yetim evlerine yerletirilen binlerce
ocukta grlebilir. Bu ocuklar ihtiyalar karlanmadan gnn yirmi drt saatini beikte geiriyorlard. Amerikal aileler tarafndan evlat
edinilenler, sekiz yandayken hl rahatsz edici arazlar gsteriyorlard: ne alyor ne de aclarn da vuruyorlard; oyunlara kar
ilgisizdiler ve yiyecekleri istif ediyorlard. Sorunlarnn birou, yeni ailelerine uyum saladklarnda dzeldi. Yine de, beyin taramalar,
sosyal beyinlerinin orbitofrontal korteksi de ieren kilit alanlarndaki faaliyetin yetersiz olduunu gsteriyordu. Bkz Harry Chugani ve bk.,
Local Brain Functional Activity Following Early Deprivation: A Study of Postinstitutionalized Romanian Orphans, NeuroImage 14
(2001), s. 12901301.

stismar edilen bakclar tarafndan srekli incitilen ya da bedensel ac verilen okul ncesi
ocuklara Johnnyyle ilgili o iki alnt okunduunda, orada hi olmayan bir fke duygusu grdler.
stismar edilen ocuklar ntr, belirsiz ifadeli, hatta zgn yzlerde fke alglarlar. Gereinden fazla
fke alglamas, ar duyarl hale gelmi bir amigdalann iaretidir. Bu yksek duyarllk, sadece
fke duygusuna ynelik gibidir: Kt muamele gren ocuklar fke sergileyen yzlere baktklarnda,
beyinlerinde dier ocuklara kyasla daha gl bir tepkime olur; nee ya da korku ifadeli yzlere ise
beyinleri normal bir tepki verir.334

334 Kt muamele gren ocuklar ve fkeli yzler konusunda, bkz Seth Pollak ve bk., P3b Reflects Maltreated Childrens Reactions
to Facial Displays of Emotion, Psychophysiology 38 (2001), s. 26774.

Bu empati arpkl, birinin fkeli olabileceini gsteren en kk iaretin bile istismar edilmi
ocuklarn dikkatini ekecei anlamna gelir. fke duygusunu dier ocuklara kyasla daha fazla
tararlar, aslnda olmad halde grrler ve bu tr iaretleri daha uzun bir sre ararlar.335 Mevcut

olmayan bir fkeyi saptamalar, onlara ok nemli yararlar salayabilir. Sonuta, evde gerek bir
tehlikeyle kar karya olduklarndan, ar duyarlklar koruyucu bir radar ilevi grr.

335 fke taramas konusunda, bkz Seth Pollak ve Stephanie Tolley-Schell, Selective Attention to Facial Emotion in Physically Abused
Children, Journal of Abnormal Psychology 112 (2003), s. 32338.

Bu ocuklar yksek duyarlklarn evin dndaki dnyaya tadklarnda ise sorunlar ba gsterir.
Okuldaki (genellikle gemite bakalarna fiziksel zarar vermi olan) kabadaylar, arya kaan bir
yorumla ntr ifadeli yzlerde dmanlk okurlar. Baka ocuklara saldrmalarna yol aan ey de,
ou kez olmadk yerde kt niyet alglamalardr.
Bir ocuun fke patlamalarn idare etmek, her ebeveyn iin hem byk bir sorun, hem de bir
frsattr. deal bir ebeveyn bu patlama karsnda fkeye kaplmayaca gibi, edilgin davranarak
ocuu kendi haline de brakmaz. Kendi fkesini bir kenara itmeden ve ona teslim olmadan idare
ederken, bir yandan aralarndaki balanty da koruyan bir ebeveyn, ocua kendi kzgnlklaryla
baa kmay renmesi iin gvenli bir korunak sunar. Tabii ki bu, ocuun duygusal evresinin her
zaman huzurlu olmas gerektii anlamna gelmez; sadece aile sisteminde kendini toparlamasna
yetecek kadar bir esneklik olmaldr.
Aile ortam kk bir ocuun duygusal gerekliini yaratr. Salam rlm bir gvenlik kozas
tampon ilevi grerek en korkun olaylarda bile ocuu koruyabilir. nemli bir krizde ocuklar en
ok kayglandran ey de sonuta dnp dolap u soruya dayanr: Bu olay ailemi nasl etkileyecek?
rnein, bir sava blgesinde yaayan ocuklar, ebeveynleri gnbegn istikrarl, gven telkin eden
bir ortam yaratmay baarrsa, sonradan travma belirtilerine veya yksek dzeyde kaygya maruz
kalmaktan kurtulurlar.
Bu, ebeveynlerin ocuklar korumak iin kendi endielerini bastrmalar gerektii anlamna
gelmez. Stanford niversitesinden psikiyatr David Spiegel, 11 Eyll olayndan sonra ailelerin
duygusal tepkilerini inceledi. ocuklarn aile iindeki duygusal akmlarn fazlasyla farknda
olduunu gren Spiegelin aklad gibi, Duygusal koza, ebeveynler hibir ey olmam gibi
davrandnda deil, ailece duyduklar zntyle birlikte ba etmeye altklarn ocuklara
anlattklarnda ie yarar.

Onarc Deneyim
Adamn babas, zellikle sarhoken yani neredeyse her gece iddetli bir fkeye kaplyordu. Bu
fke nbetleri srasnda drt olundan birini yakalayp evire evire dvyordu.
Yllar sonra, karsna hl iinde tad korkular amt. Gayet canl bir ekilde anmsad ey
uydu: Babamn gzlerinin ksldn grdmde, kardelerimle odadan kamann zaman geldiini
anlardk.
Bana bu itiraftan bahseden ei, kssadan kard hisseyi de ekledi: Kocama ocukken ilgi
gsterilmediinin farkndaym. Bu yzden ayn yky defalarca dinlerken, kendi kendime olduun
yerde kal diye anmsatyorum.
Dikkatimin bir saniye bile saptn grse, inciniyor, diye devam etti. lgisizlemeye baladm
anlarda, ar duyarl oluyor. Hl dinliyormu gibi grnsem bile, kendi iimde uzaklatm hemen
anlyor.
ocukluunda bakclarndan Sen deil de O muamelesi gren biri, bu tr duyarllklar ve duygusal

yaralar tamaya yatkn olur. Bu hassas noktalar en ok bir e, ocuklar ve sk dostlarla yakn
ilikilerde ortaya kar. Ancak yetikinlikte yakn ilikiler saaltc bir senaryo sunabilir: Kii,
ihmalkr ya da daha kt bir davran yerine, bir Sen muamelesi grr; o ar duyarl koca ile
kendisine bkp usanmadan ilgi gsteren kars gibi.
efkatli bir ebeveyn ya da e gibi, iyi bir psikoterapist de bu tr ihmal edilmi kiiler iin gvenli
bir s olur. UCLAdan pskiyatr Allan Schore, hasta-terapist ilikisine odaklanan kapsaml sinirbilim
incelemeleri dolaysyla, pek ok psikoterapist arasnda destans bir kiilie dnmtr.
Schoreun kuramna gre, duygusal aksakln sinirsel merkezi, ncelikle beynin iliki
patikalarndaki temel ta olan orbitofrontal kortekstedir (OFC).336 nce elenip sk dokunmu
bilimsel tezi, belirli ebeveyn etkileimleriyle OFCnin dzgn geliimi arasnda balant kurar.
Schore, OFCnin gelimesinin ocuun deneyimlerine bal olduunu savunmaktadr. Ebeveynler
uyum salayp gvenli bir s sunarlarsa, OFC en iyi ekilde geliir. Duyarsz ya da kt
davranrlarsa, OFCnin geliimi aksar; bu da kzgnlk, korku ya da utan gibi endie verici
duygularn sresini, younluunu veya skln dzenleme yeteneinin snrl kalmasna neden olur.

336 Anne-babann orbitofrontal korteksi ekillendirmesi hakknda, bkz Allan Schore, Affect Regulation and the Origin of the Self: The
Neurobiology of Emotional Development (Hillsdale, N.J.: Erlbaum, 1994).

Schoreun kuram, etkileimlerimizin nroplastisite sayesinde beynimizin yeniden biimlenmesinde

oynad role, yani tekrarlanan deneyimlerin sinir hcreleriyle sinaptik balantlarnn biimini,
boyutlarn ve saysn nasl belirlediine k tutmaktadr. Gl bir biimlenme, nemli
ilikilerimizde beynimizi tekrar tekrar belirli bir kayda ynlendirme yoluyla gerekleir. Sonuta,
yllar boyu gnlerimizi birlikte geirdiimiz biri tarafndan srekli incitilmek ya da kzdrlmak, veya
duygusal olarak beslenmek, beynimizin devrelerine yeniden ekil verebilir.
Schorea gre, yaamn ileri dnemlerinde besleyici ilikiler, ocukluk srasnda beyne kodlanm
olan sinirsel senaryolar bir lde yeniden yazabilir. Psikoterapide, bu duygusal onarm
almasnn etkin eleri arasnda, hastayla terapistin birbirine iyi uyum salamasyla oluan ahenk
ve karlkl gven hissi de vardr.
Schoreun syledii gibi terapist, erken dnemdeki ilikilerin yeniden yaanmas iin bir
projeksiyon ekran grevini yapar. Ancak bu kez hasta o ilikileri daha etrafl olarak ve aka,
yarglanmadan, sulanmadan, ihanete ya da ihmale uramadan yaayabilir. Bir baba uzak durmusa,
terapist eriilebilir durumdadr; bir anne ar eletirmise, terapist kabul gsterebilir ve bylece,
zlemi ekilen ama bir trl yaanamayan onarc bir deneyim sunmu olur.
Etkili psikoterapinin bir gstergesi, korkmadan ya da skntl hisleri bastrmadan dngsel
balantya girmeyi renen danan ile terapisti arasnda daha serbest bir duygusal akn
balamasdr.337 Baarl terapistler gvenli bir duygusal ortam yaratrlar; danann hissetmek ve
da vurmak ihtiyacnda olabilecei iddetli fkeden suskun hzne kadar her eit duygu iin
emniyetli bir korunak olutururlar. Terapistle duygusal bir dngye girdikten sonra hislerin karlkl
ifadesi, danann ayn duygular kendi bana kontrol etmeyi renmesine yardmc olur.

337 ocukluk travmasnn onarlmas hakknda, bkz Daniel J. Siegel, The Developing Mind: How Relationships and the Brain
Interact to Shape Who We Are (New York: Guilford Press, 1999).

ocuklar nasl gvenli bir ssn himayesinde kendi hislerini ynetmeyi reniyorlarsa,
psikoterapistler de yetikinlere bu ii tamamlamalar iin ikinci bir ans verirler. Bu besleyici insani
niteliklere sahip bir sevgili ya da iyi bir dostla iliki de benzeri bir onarc etki yapabilir. Etkili bir

terapi ya da hayattaki dier onarc ilikiler kendi bana saaltc zellikleri olan balant kurma
kapasitesini geniletebilir.

12 - Mutluluun Denge Noktas

Huysuz bir gnnde olan yandaki kz, aksilik etmek iin hedef olarak ziyarete gelen amcasn
semitir.
Senden nefret ediyorum, der.
aran amcas glmseyerek, Peki ama ben seni seviyorum, diye karlk verir.
Kz sesini ykselterek, inatla Senden nefret ediyorum, diye tekrarlar.
Amcas daha tatl bir sesle, Ben yine de seni seviyorum, der.
Kz dramatik bir zevkle, Senden nefret ediyorum, diye haykrr.
Amcas kz kollar arasna alp, Peki ama ben yine de seni seviyorum, diyerek teskin eder.
Amcasnn kucanda yumuayan kz, Ben de seni seviyorum, diye itiraf eder.
Geliim psikologlar bu tr zl ve gl etkileimlere, temelindeki duygusal iletiim balamnda
bakarlar. Senden nefret ediyorum/seni seviyorum balantszl, bu bak asndan bir etkileim
hatas; tekrar ayn duygusal dalga boyuna gemekse o hatann onarmdr.
Bu yandaki kzla amcas arasnda salanan nihai ahenk gibi baarl bir onarm, her iki tarafn
da kendini iyi hissetmesini salar. Srekli onarmszlk ise tam tersi bir etki yapar. Bir ocuun bu tr
bir balantszl onarma kiileraras bir duygusal frtnaya gs gerip yeniden balant kurma
yetenei, mr boyu mutluluun anahtarlarndan biridir. in srr yaamn kanlmaz engelleriyle
sinir bozukluklarndan kanmakta deil, bunlar atlatp kendini toparlamay renmekte yatar. ocuk
ne kadar hzl toparlanrsa, mutlu olma kapasitesi de o kadar artar.
Bu kapasite, sosyal yaamdaki dier pek ok yetenek gibi, bebeklik dneminde gelimeye balar.
Bebek ve kendisine bakan kii uyumlu olduklarnda, her biri tekinin mesajlarna egdml bir
karlk verir. Ancak bebekler, yaamn ilk ylnda bylesi bir egdmn stesinden gelecek sinirsel
donanmdan byk oranda yoksundurlar. Uyumla uyumsuzluk arasnda gidip gelen bir evrimle,
zamann ancak % 30u veya daha az bir blmnde egdml kalrlar.338

338 E. Z. Tronick ve J. F. Cohn, Infant-Mother Face-to-Face Interaction: Age and Gender Differences in Coordination and the
Occurrence of Miscoordination, Child Development 60 (1989), s. 8592.

Uyumsuzluk bebekleri mutsuz eder. Hsran belirtileri gstererek kar koyarlar; sonuta, tekrar
uyum salamak iin yardm istemektedirler. Etkileimi onarma yolundaki ilk abalarnn bir iaretidir
bu. Anlalan, bu temel insani becerilerin kazanm, uyumsuzluun yol at mutsuzluktan uyumun
verdii huzura doru o kk geilerde balamaktadr.
Bir ocuun gnlk yaamnda yer alan herkes, zntyle nasl baa klaca konusunda iyi ya da
kt bir model oluturur. ocuk byk bir kardein, bir oyun arkadann, ya da bir ebeveynin kendi
duygusal frtnalarn nasl atlattna tank olduka, bu renim (muhtemelen ayna sinir hcreleri
araclyla) dolayl olarak devam eder. Bu tr edilgin renim yoluyla, orbitofrontal korteksteki

(OFC) amigdalay yattrmaya ynelik dzenleyici devreler, ocuun tank olduu her sakinleme
stratejisini prova ederler. Bu renimin bir ksm da dorudan ve ak ekilde, birisi ocua
alkantl hislerini ynetmesi iin ikazda ya da yardmda bulunduunda gerekleir. Zamanla ve
pratikle, OFCdeki duygusal itkileri kontrol eden devreler gitgide glenir.
ocuklar sadece sakinlemeyi ya da duygusal itkilere direnmeyi deil, bakalarnn duygularn
etkileme yollarn ieren repertuarlarn geniletmeyi de renirler. Bylece, o yandaki kzn
aksilii karsnda katlap, Sakn benimle byle konuma! diye uyarmak yerine, sevecenliiyle
onu yumuatan amca gibi tepki verebilen bir yetikine dnmenin temeli atlr.
Drt-be yalarndan itibaren ocuklar, sadece altst edici duygularn denetlemeye almaktan,
kendilerini zen eyin nedenini daha iyi anlamaya ve gidermeye geebilirler; st yoldaki
olgunlamann bir gstergesidir bu. Baz psikologlarn tahminine gre, yaamn ilk drt ylnda
ebeveynlerin yol gstericilii, ocuun sonraki yllarda duygularn ve zor ilikilerini przszce
ynetme yeteneini gelitirmekte zellikle etkili olabilir.
Kukusuz, yetikinler her zaman ocuklar iin en iyi rnei oluturmazlar. Okul ncesi adaki
ocuklarn anneleriyle babalarnn, aralarndaki bir anlamazlk srasnda incelendii bir aratrmay
ele alalm. Baz iftler anlamazlklarn zme giriimlerinde dmanca ve tutarsz davranyorlard.
Hibiri karsndakini dinlemiyor, fkeyle ve aalayarak konuuyor ve aralarndaki husumet arttka
birbirlerinden uzaklayorlard. Bu iftlerin ocuklar da ayn modeli oyun arkadalaryla
ilikilerinde taklit ederek, talepkr ve fkeli, zorbaca ve dmanca bir tavr sergiliyorlard.339

339 Dman iftler ve okul ncesi adaki ocuklar hakknda, bkz Lynn Fainsilber Katz ve Erica Woodin, Hostility, Hostile
Detachment, and Conflict Engagement in Marriages: Effect on Child and Family Functioning, Child Development 73 (2002), s.
63652.

Buna karlk, anlamazlklar srasnda daha scak davranp birbirine empati ve anlay gsteren
iftler, ebeveynliklerini ok daha uyumlu bir biimde, hatta nee iinde yrtyorlard. Bu
ebeveynlerin ocuklar da oyun arkadalaryla daha iyi geiniyor ve anlamazlklar daha verimli bir
ekilde zebiliyorlard. iftlerin anlamazlklarn nasl giderdiklerine baklarak, ocuklarnn
yllar sonraki hal ve tavrlar bile tahmin edilebilir.340

340 Ebeveynlerin ve retmenlerin ocuklara ilikin snflandrmalar hakknda, bkz John Gottman ve Lynn Fainsilber Katz, Parental
Meta-emotion Philosophy and the Emotional Life of Families: The Theoretical Models and Preliminary Data, Journal of Family
Psychology 10 (1996), s. 24368.

Her ey yolunda giderse, sonuta ocuk strese kar dayankl olacak, zntleri atlatabilecek ve
etkili bir ekilde uyum salayabilecektir. Geliim psikologlarnn olumlu bir duygusal z dedikleri
eyin, baka bir deyile, mutlu bir ocuun oluumunu ancak sosyal zek sahibi bir aile salayabilir.
341

341 Olumlu duygusal z hakknda, bkz Robert Emde, The Pre-presentational Self and Its Affective Core, Psychoanalytic Study of
the Child 38 (1983), s. 16592.

Hayr Demenin Drt Yolu

On drt aylk bir erkek ocuk, o yaramazlk dnemine uygun bir ekilde, bir lambann biraz ereti
durduu bir masaya trmanmaya alrken kendini tehlikeli bir duruma sokar.

Bir ebeveynin bu durumda verebilecei olas tepkileri dnelim:

Kesin bir ifadeyle Hayr! der, sonra ona trmanmann ev dnda yaplacak bir ey olduunu
anlatr ve onu dar kararak trmanabilecei bir yere gtrr.
ocuun trmanmasna aldrmaz, yere devrilen lambann angrtsn duyduktan sonra paralarn
yerden toplayp ocua sakin bir ifadeyle bunu bir daha yapmamasn syler ve artk onunla
ilgilenmez.
Kzgn bir sesle Hayr! diye barr, ama ar sert tepki verdii iin sululuk duyar, ocuu
kucana alp teskin eder, sonra da bylesi bir yaramazlktan duyduu hayal krklyla onu kendi
haline brakr.
Bu ebeveyn tepkilerinin hepsi bazlar pek akla yakn gelmese de anne-babalarla ocuklar
zerinde yaplan gzlemlerde tekrar tekrar grlen disiplin tarzlarn temsil etmektedir. Bu
senaryolar sunan UCLAl ocuk psikiyatr Daniel Siegel, psikoterapi ve ocuk geliimi alannda en
etkili ada dnrlerden biri olarak n yapmtr. Siegel, bu tepki trlerinin her birinin sosyal
beyindeki merkezleri kendine zg yollardan biimlendirdiini ileri srmektedir.342

342 senaryo hakknda, bkz Daniel J. Siegel, The Developing Mind: How Relationships and the Brain Interact to Shape Who
We Are (New York: Guilford Press, 1999).

Bu tr bir biimlendirme, artc veya zc bir eyle karlaan bir ocuun, ne hissedeceini ve
nasl tepki vereceini renmek iin ebeveynlerine bakarak onlarn sadece sylediklerini deil, tm
tavrlarn da okuduu srada olur. Ebeveynlerin byle renme anlarnda gnderdikleri mesajlar,
yava yava ocuun hem kendisi hakkndaki anlayn, hem de evresindeki insanlarla nasl iliki
kuraca ve onlardan ne bekleyebilecei konusundaki kavrayn oluturur.
Masaya trmanan ocua Hayr deyip, enerjisini baka yne evirmek iin dar karan
ebeveyni ele alalm. Siegelin meslekta Allan Schorea gre, bu etkileim ocuun orbitofrontal
korteksini en uygun ekilde etkileyerek, OFCnin duygusal frenini glendirecektir. Burada o
sinirsel dzen, ocuun ilk bataki heyecann yattrp, fevriliini daha iyi kontrol etmeyi
renmesine yardm eder.6343ocuun bu sinir frenine basmasndan sonra, annesi daha uygun bir
heyecann evdeki masaya trmanarak deil de parktaki trmanma aletinde yaanabileceini retir.

343 Orbitofrontal korteks hakknda, bkz Allan Schore, Affect Regulation and the Origin of the Self: The Neurobiology of
Emotional Development (Hillsdale, N.J.: Erlbaum, 1994).

ocuun rendii ey, znde udur: Annemle babam yaptklarmdan her zaman holanmyorlar,
ama durup yaplacak daha iyi bir ey bulursam, her ey yoluna girer. Annenin bir snr izdii, sonra
da ocuun enerjisini daha iyi bir kanala ynlendirdii bu yaklam, gvenli bir balla yol aan
disiplin tarzna rnek oluturur. Gvenle balanan ocuklar, yaramazlk yapsalar bile, ebeveynleriyle
uyumlu bir iliki yaarlar.
ocuklarn kendilerine bir ey sylendiinde Hayr! diye bararak ebeveynlerine kar gelmeye
baladklar o korkun iki ya dnemi, beyin geliiminde nemli bir dnm noktasdr. Beyin, itkiye
ket vurma drtlere Hayr deme yeteneini kazanmaya balamaktadr; ocukluk ve ergenlik
yllar boyunca artlarak gelien bir yetenektir bu.344 nsansmaymunlar ve ok kk yataki
ocuklar, benzer ekilde ve ayn sinirsel nedenle, sosyal yaamn bu ynnde byk sorunlar
yaarlar: OFClerindeki, bir itkinin devreye girmesini durdurabilecek sinir hcrelerinin dzeni
yeterince gelimemitir.

344 Bu uyum, yaamn ilk ylnda, sempatetik sinir sisteminin evrim iine girip, beynin tesinde beden iinde dallanarak nabz gibi
fizyolojik uyarlmalar denetlemesiyle birlikte balar. Sempatetik dal bedenin enerji kayna gibi ileyerek heyecan ve ilgi, zevk ve keyif gibi
neeli duygular retir. Anne-babalar bu enerjiyi szgelimi bebein keyfine katlarak kendi enejileriyle eletirdiklerinde, bebeklerine
neelenme ve dier olumlu hallerin paylalabileceini ve gvenle ifade edilebileceini retirler. Salkl ailelerde bebekle ebeveyni
arasnda ilk yl iindeki iletiimlerin ou, olumlu hislerle uyum kurar birer dngdr. kinci yl iinde parasempatetik sinir sistemleri geliir;
bu dal bir fren ilevi grerek itkileri yumuatr ya da bastrr, yani bizi sakinletirir ve gevetir. Uygun zamanlamaya dikkat edin:
Parasempatetik dal, bebekler daha hareketli ve bamsz hale geldiklerinde zerinde lamba bulunan o masaya trmanabildiklerinde
olgunlar. Bkz agy.

ocukluk boyunca, OFC anatomik bakmdan yava yava olgunlaacaktr. Be ya civarnda

balayan bir sinirsel geliim hamlesi, ocuklar tam okul ana girerken bu devrelerin daha byk bir
blmnn evrim ii balant kurmasn salar. Bu hamle yedi ya civarna kadar hzla devam
ederek ocuklarn zdenetimini byk lde glendirir ve ilkokul ikinci snflarn yuvaya kyasla
ok daha az grltl bir yer haline getirir. Byyen bir ocuun zihinsel, sosyal ve duygusal geliim
evrelerinin her biri, beyin blgelerinin olgunlamasnda benzeri bir admn gstergesidir; bu
anatomik sre yirmili yalarn ortalarna kadar devam eder.
Ebeveynlerin uyum salamakta srekli baarszla uramalar durumunda ocuun beyninde ne
olaca, bu baarszln kesin niteliine baldr. Daniel Siegel, anne-babann hangi alardan
yetersiz olabileceini ve sonuta ocuklarn ne gibi zorluklar ekebileceini anlatmaktadr.345

345 Ebeveynlik tarzlar hakknda, bkz Siegel, Developing Mind.

Masaya trmanan ocua, onu grmezlikten gelerek tepki veren ikinci ebeveyni ele alalm. Bu tepki,
ocukla duygusal adan ilgilenilmedii iin herhangi bir uyumun nadiren saland bir ebeveynocuk ilikisine rnek oluturur. Bu tr ocuklar ebeveynlerinden empati ve dikkat grmeye
altklarnda hayal krklna urarlar.
Duygusal dngnn dolaysyla da paylalan keyifli ya da neeli anlarn yokluu, ocuun
olumlu duygular besleme kapasitesi azalm olarak byyp, ileride baka insanlarla balant
kurmakta zorluk ekmesi olasln artrr. Bu tr sakngan ebeveynlerin ocuklar rkek byrler;
yetikinliklerinde de, zellikle bir ele aralarnda ba kurulmasna katkda bulunabilecek
duygularnn davurumu engellenir. Ebeveynlerinin sunduklar modele uyarak, sadece duygularn
ifade etmekten deil, duygusal bakmdan yakn ilikilerden de kanrlar.
Masaya trmanan ocuuna nce fkeyle, sonra sululuk duygusuyla, sonra da hayal krklyla
tepki veren nc ebeveyni, Siegel isabetli bir ekilde kark hisler besleyen biri olarak
betimlemektedir. Bu tr ebeveynler belki arada bir scak ve mfik davransalar da, ocua
ounlukla tiksinen ya da hor gren yz ifadeleriyle, gz gze gelmekten kanarak, fke ya da
kopukluu ifade eden beden diliyle knama ya da ret sinyalleri gnderirler. Bu duygusal tavr,
ocuun kendisini srekli incinmi ve aalanm hissetmesine yol aabilir.
ocuklar bu ebeveynlik tarzna ou kez kontrol d duygusal ini-klarla karlk verirler; ba
srekli belaya giren klasik kt ocuk gibi, drtlerini frenleyemezler. Siegel, bu tr kontrolden
km davranlarn temelinde OFCnin grevlerinden biri olan drtlere Hayr demeyi
renememi bir ocuk beyninin bulunduunu ileri srmektedir.
Ancak bazen umursanmama ya da ne yapsam yanl oluyor duygusu ebeveynlerinden hl olumlu
bir dikkat grme zlemini duymasna karn ocuu aresizlik iinde brakr. Byle ocuklar
kendilerini temelde kusurlu grmeye balarlar. Yetikinlik dnemlerinde, sevgi grme zlemiyle
sevilmeyeceklerinden duyduklar iddetli korkunun hatta tamamen terk edileceklerine dair daha da
derin bir korkunun bir karmn yakn ilikilerine tamaya eilimli olurlar.346

346 fkeye kapldklarnda lambay yere deviren ebeveynler ok daha nadirdir. Onlar ocua bir Sen olarak deil, bir O olarak karlk
verirler. Byle anlarda empati yerine en kt itkileriyle ynlendirilirler. Bu tr ebeveynler yaramazla kendi duygusal itkilerini hi kontrol
edemeden tepki verdikleri zaman, kendi gvenlikleri adna korkmay renen ocuklarn dehet hissiyle doldururlar. Siegelin nerisine
gre nrolojik adan, ocuk sanki hem gaza hem de frene basyormu gibi, sinir sisteminde ezamanl, elikili bir kabarmaya maruz kalr.
ounlukla sorunlu bir ocuun bizzat kurban olan ebeveyn, ister istemez yanl rnek oluturur ve gvenli bir s sunmak yerine ocuk
iin srekli bir korku kayna haline gelir. Ebeveyninden fena halde korkan ve gvenliini salayarak duygusal adan ayakta kalmasna
yardm edebilecek tek ilikiyi yitiren ocuk, ifte aalamaya maruz kalm olur. Yetikinlik dnemlerinde, bu tr ocuklar genelde en
yakn ilikilerini frtnal ve kaotik bulurlar; eleriyle gemileri tipik bir biimde youn duygular ve kafa kartrc, feci sonlarla doludur.

Oyunun Etkisi
Artk orta yalarnda olan air Emily Fox Gordon, sevgi dolu ebeveynleriyle birlikte kk bir
New England kasabasnda byrken lgnca, snrsz mutlu olduu gen kzlk yllarn bugn bile
canl bir ekilde hatrlyor. Emily ve erkek kardei bisikletleriyle sokaklardan hzla geerken, btn
kasaba onlar kucaklyordu sanki: Karaaalar nbet tutuyor, mahallenin kpekleri bizi selamlyor,
telefon santralindeki memurlar bile bizi adlarmzla tanyordu.
Evlerin arka bahelerinden serbeste geen, yerel kolej kampusunun etrafnda yaran Emily, ho
bir Cennette gezindiini hissediyordu.347

347 Emily Fox Gordon, In the Garden of Childish Delights, Time, 17 Ocak 2005, s. A22.
Bir ocuk sevgi ve efkat grdn, hayatndaki nemli kiilerin gznde deer tadn
hissettiinde, bu iyi ruh hali sonuta bir olumlu duygular deposu yaratr. Bu ise bir baka temel itkiyi,
genel anlamda dnyay kefetme drtsn harekete geirir.
ocuklarn gvenli bir sten fazlasna, kendilerini rahatlatabilecek bir ilikiye ihtiyalar vardr.
Bowlbynin Amerikadaki balca takipisi olan Mary Ainsworth, ocuklarn ayn zamanda
emniyetli bir limana da ihtiya duyduklarn, dardaki dnyay kefettikten sonra dnp
gelebilecekleri, kendi odalar veya evleri gibi duygusal bakmdan gvenli bir yer gereksindiklerini
ne srmtr.348 Bu, mahallede bisiklete binmek gibi fiziksel; yeni insanlarla tanp arkada
edinmek gibi kiiler aras; hatta geni kapsaml bir merakn peinden gitmek gibi entelektel bir keif
de olabilir.

348 Mary Ainsworth ve bk., Patterns of Attachment (Hillsdale, N.J.: Erlbaum, 1978).
Bir ocuun emniyetli bir limana sahip olduunu hissetmesinin basit bir iareti, dar kp oyun
oynamasdr. Oynayarak elenmenin ciddi yararlar vardr; yllar boyu sren oyunlar, ocuklara bir
dizi sosyal tecrbe kazandrr. En bata, iktidar mcadelelerinin nasl yrtlecei, ibirlii yapp
nasl ittifak kurulaca ve yenilginin nasl zarafetle kabullenilecei gibi konularda sosyal becerileri
renirler.
Btn bu altrmalar gvenlik hissinin verdii rahatlk iinde oynarken yaplabilir; bir hata bile
kkrdamalara yol aar, oysa ayn hata bir snfta yapldnda alaylara neden olabilir. Oyun,
ocuklara repertuarlarndaki yeni bir eyi asgari kaygyla denemeleri iin gvenli bir ortam salar.
Oynamann neden o kadar elenceli olduu, oyunu tevik eden beyin devrelerinin ayn zamanda nee
de uyandrdnn kefiyle daha bir aklk kazanmtr. Ayn elence devreleri, u her yerde hazr ve
nazr deney fareleri de dahil olmak zere, tm memelilerde bulunabilir. Bu aygt, en kadim sinirsel
blgelerde; reflekslerimizi ve en temel tepkilerimizi yneten, belkemiinin yaknndaki bir oyukta

bulunan beyin sapnda gizlidir.349

349 Beyindeki oyun devresi hakknda, bkz Jaak Panksepp, Affective Neuroscience: The Foundations of Human ve Animal
Emotions (New York: Oxford University Press, 1998).

Oyunla ilgili sinir devrelerini en ince ayrntsna kadar aratran bilim insan, Ohionun Bowling
Green State niversitesinden Jaak Panksepptir. Bayapt olan Affective Neuroscienceda, beynin
nee kayna olarak grd elence dahil, tm nemli insani drtlerin sinirsel kaynan
aratrmtr.350 Tm memeli trlerin yavrularn hoplaya zplaya oynamaya iten ilkel korteksalt
devreler, Pankseppe gre, ocuk beyninin gelimesinde hayati bir rol oynamaktadr. Anlalan, btn
bu geliimsel abann duygusal yakt da, oyundan alnan zevkin ta kendisidir.

350 Agy.
Pankseppin ekibi, laboratuardaki kemirgenlerle yapt aratrmalarda, amigdala ve frontal
korteksteki devrelerin geliimini besleyen oyunun sosyal epigenetie yeni bir alan atn
kefetmitir. Pankseppin almas, bir yavrunun sosyal beynindeki bu hzla gelien alanlarda genetik
transkripsiyonu yrten ve oyun srasnda retilen kendine has bir bileimi ortaya karmtr.351
nsanlar gibi, ayn sinirsel yapy paylaan dier memelileri de kapsayabilecek bulgular, Oynamak
istiyorum diyen kk ocuklarn evrensel zlemine yeni bir anlam katmaktadr.

351 Oyun ve epigenetik hakknda, bkz Nakia Gordon ve bk., Socially Induced Brain Fertilization: Play Promotes Brain-Derived
Neurotrophic Factor Transcription in the Amygdala and Dorsolateral Frontal Cortex in Juvenile Rats, Neuroscience Letters 341 (2003),
s. 17.

ocuk snabilecei emniyetli bir limana sahip olduunu hissettiinde ve gvenilir bir bakcnn
varlyla ferahladnda, oyun kolaylkla oynanabilir. Anneciinin veya o sevimli bebek bakcsnn
evin iinde bir yerde olduunu bilmesi bile, ocua kendisinin yaratt bir baka dnyaya dalp
gitmesine yetecek kadar gvenlik hissi verir.
ocuun oyunu, tehditler, korkular ve tehlikelerle karlaabilecei ama her zaman zarar grmeden
iinden kabilecei kendi gvenli alann hem gerektirir, hem de yaratr. Bu anlamda, oyun saaltc
olabilir. Oyunda olup biten her ey bir szde gereklik iinde askya alnr. rnein oyun, ocua
korku veren ayrlklar ya da terk edilmelerle baa kmann doal bir yolunu gstererek, bunlar birer
renme ve kendini kefetme frsatna dntrr. ocuk, benzer ekilde, fiiliyata dklemeyecek
kadar tehlikeli olan arzu ve itkileriyle de korkusuzca veya ekinmeden yzleebilir.
Neden bir oyun arkada istediimize iki kii olmann oynamaya neden nee kattna dair bir
ipucu, gdklanmayla ilgili beyin devrelerimizde yatar. Tm memelilerde, neeli bir ruh haline dair
beyin mesajlarn iletmekte uzmanlam alclarn serpitirildii bir gdklanma derisi vardr.
Gdklanma, glmsemeyle ilgili olandan ayr bir sinir devresi bulunan karndan glmeyi tetikler.
Oynamann kendisi gibi, insanlara zg karndan glmenin de birok memeli trnde benzerleri
vardr ve her zaman gdklanmayla uyarlr.
Nitekim Panksepp, yrmeye yeni balam bebekler gibi, fare yavrularnn da kendilerini
gdklayan yetikinlere doru ekildiklerini kefetmitir. Gdklanan fare, gdklanan yandaki bir
ocuun kendinden geercesine glmesinin evrimsel akrabas gibi grnen bir keyif l atar.
(Farelerin l yaklak 50 KHz frekansnda olduu iin insan kulann menzili dnda kalr.)
nsanlarda gdklanma blgesi enseden balayp gs kafesi evresini kapsar; bu blgedeki deri,
gdklanan bir kk ocuu kahkahalara boacak kadar hassastr. Ancak bu refleksin tetiklenmesi
ikinci bir kiiyi gerektirir. Kendi kendimizi gdklayamaymzn nedeni, gdklanma hissiyle ilgili

sinir hcrelerinin beklenmedik olaylara tepki verecek ekilde ayarlanm olmasdr. Bu yzden, bir
bebee parmanz oynatarak tehditkr bir sesle gd-gd-gd demeniz, onu deli gibi gldrmeye
yeter.352

352 Panksepp, Affective Neuroscience.

Oyundan alnan zevkle ilgili devrelerin, gdklanan bir ocuun glmesine neden olan sinir alaryla
yakn balar vardr.353 Yani beynimiz bizi sosyallemeye iten bir oyun drtsyle donanmtr.

353 Gdklanma konusunda, bkz Jaak Panksepp ve bk., Empathy and the Action-Perception Resonances of Basic Socio-emotional
Systems of the Brain, Behavioral and Brain Sciences 25 (2002), s. 4344.

Pankseppin aratrmalar, ilgin bir soruyu akla getiriyor: Hiperaktivite, fevrilik ve bir etkinlikten
dierine hzla geerek maymun itahllk sergileyen bir ocuu nasl tanmlarz? Bazlar bu hzl
geileri, en azndan ABDde okul ocuklar arasnda salgn halini alan, Dikkat Eksiklii ve
Hiperaktivite Bozukluu veya DEHBnin belirtileri olarak grebilir.
Kemirgenler zerindeki almasndan elde ettii bulgular insanlara uygulayan Paksepp ise, bu
davran oyuna ynelik etkin bir sinir sisteminin belirtileri olarak yorumluyor. ocuklara DEHB
tedavisi iin verilen psikostimlant ilalarn hepsinin, hayvanlara verildiinde beyinlerindeki oyun
modllerinin etkinliini azalttn belirtiyor, tpk ocuklarda oynama hevesini sndrd gibi.
Snanmam olmakla birlikte, radikal bir neride de bulunuyor: Kk ocuklar kurtlarn
dkmeleri iin sabahn erken saatlerinde serbeste oynamaya brakp, oynama arzular tatmin
olduktan sonra bir snfa sokarsanz, o zaman daha kolay dikkat gsterebilirler.354 (Dnsenize,
henz DEHB diye bir ey hi duyulmamken, benim gittiim ilkokulda yaplan ey tam da buydu.)

354 DEHB ve oyun hakknda, Bkz Panksepp, Affective Neuroscience. Panksepp, ila yerine etkili bir teneffs fikrinin hibir zaman
zenle snanmadn ve bir speklasyon olarak kaldn ekliyor. Bununla birlikte, DEHBye kar yaygn ekilde tavsiye edilen ilalarn
uzun sre kullanm ocuun katekolamin sisteminde kalc deiiklere yol aabildiinden, bu tr ilasz mdahaleler etkili olduklar
anlalrsa daha fazla tercih edilebilir.

Beyin dzeyinde, oynayarak geirilen zaman sinir hcrelerinin ve sinaps balantlarnn gelimesine
katkda bulunur; btn o egzersiz beyindeki patikalar glendirir. Bunun tesinde, oyunculuk bir tr
karizma yayar; yetikinler, ocuklar, hatta laboratuar fareleri bile bolca oyun deneyimi olanlarla daha
fazla zaman geirmeye eilimlidir.355 Sosyal zeknn baz ilkel kklerinin bu alt yol devrelerine
dayand kesindir.

355 Karizma hakknda, bkz Panksepp, Affective Neuroscience.

Beyindeki saysz kontrol sisteminin etkileiminde, oyun devresi, hepsi de oynama hevesini bastran
kayg, fke, znt gibi kt hislere boyun eer. Hatta ocuk kendini koruma altnda hissetmedike
oynama drts ortaya kmaz: Yeni karlat oyun arkadalaryla rahat olmas, yabanc bir oyun
alann tanmas gerekir. Oynama hevesinin kayg tarafndan kstlanmas, btn memelilerde grlr
ve kukusuz sa kalm deeri olan temel bir sinirsel tasarm yanstr.
ocuk olgunlatka, duygusal kontrol devreleri zamanla kkrdama ve hoplayp zplama drtsn
bastrmakta rol oynamaya balar. Neokorteks, zellikle de prefrontal korteksin dzenleyici devreleri,
ocukluk dneminin sonlarnda ve ergenliin ilk yllarnda gelitike, ocuklar ciddilemeleri
ynndeki sosyal talepleri daha iyi yerine getirebilirler. ocukluk oyunlar birer anya dntke,
bu enerjileri yava yava daha yetikin tarz zevklere ynlendirilir.

Keyif Alma Kapasitesi

Keyif alma kapasitesi bakmndan, Richard Davidson st snrlara yakn bir yerdedir. Hi
tartmasz, tandm en neeli insan odur.
Davidsonla yllar nce ayn okulda lisansst rencileriydik ve onun mkemmel bir aratrma
kariyeri oldu. Gazete ve dergilere bilimsel konularda makale yazmaya baladmda, sinirbilim
alanndaki yeni ve bana gre kafa kartrc bulgular aklamas iin ona danmay alkanlk
haline getirdim. Duygusal Zeky yazarken onun aratrmalarn ok nemli bulduum gibi, sosyal
sinirbilim alannda aratrma yaparken de onun almalarndan yararlandm (rnein, yeni doan
bebeinin resmine bakan bir annenin beyninde OFC ne kadar etkinleirse, sevgi ve yaknlk hislerinin
de o kadar gl olduu onun laboratuarnda kefedilmiti).
Duygular ve beyni inceleyen afektif sinirbilim dalnn kurucularndan biri olan Davidsonun
aratrmalar, her birimize kendine has bir duygusal denge noktas kazandran sinir merkezlerinin
haritasn kard. Bu sinirsel eksen noktas, duygularmzn her gnk tipik ini-klarnn menzilini
belirliyor.356

356 Duygusal denge noktas hakknda, bkz R. J. Davidson ve W. Irwin, The Functional Neuroanatomy of Emotion and Affective
Style, Trends in Cognitive Neuroscience 3 (1999), s. 1121.

O denge noktas ister aksi olsun ister neeli gayet istikrarldr. Aratrmalarda, rnein bir
piyangoda muazzam miktarda para kazanan kiilerin cokulu hislerinin, bir yl gibi bir sre iinde
yatarak, piyango vurmadan nceki ruh hallerinin menziline dnd bulgulanmtr. Ayn durum bir
kazada fel olan insanlar iin de geerlidir; balangta duyduklar strab bir yl kadar bir sre
sonra atlatarak, kazadan nceki gnlk ruh hallerine kavuurlar.
Davidsonn bulgularna gre, sknt veren bir duygunun penesindeki insanlarda en etkin olan iki
beyin alan, amigdala ve sa prefrontal kortekstir. Keyfimiz yerinde olduunda ise bu alanlar sakin
kalrken, sol prefrontal korteksin bir paras etkinleir.
Ruh hallerimizi sadece prefrontal alandaki etkinlik izler; zldmzde sa taraf,
neelendiimizde de sol taraf hareketlenir.
Fakat ntr bir ruh hali iindeyken bile, sa ve sol prefrontal alanlarmzdaki arka plan etkinliinin
birbiriyle orants, genellikle hissettiimiz eitli duygularn gayet doru bir lmn sunar. Sa
taraf etkinlii daha fazla olan insanlar zellikle keyifsiz ya da zntl anlar yaamaya yatknken, sol
taraf etkinlii daha fazla olanlar genelde daha mutludur.
Buradaki iyi haber udur: Duygusal termostatmzn doutan ayarlanmad anlalmaktadr.
Kukusuz, her birimiz doutan gelen ve bizi mutlulua ya da mutsuzlua az-ok yatkn hale getiren
bir mizaca sahibiz. Fakat bu verili temele karn aratrmalar, ocukken grdmz muamelenin
yetikinlik dneminde beynimizin keyif alma kapasitesini etkilediini ortaya koymaktadr. Mutluluk,
abuk iyilemeyle, yani zntleri atlatp daha sakin ve mutlu bir ruh haline dnme yeteneiyle
orantl olarak geliir. Strese dayankllk ile mutlu olma kapasitesi arasnda dorudan bir balant
vardr.
Davidsona gre, Hayvanlardan elde edilen bir sr veri, efkatli ebeveynlerin rnein,
yavrusunu yalayp temizleyen bir kemirgen annenin onun strese kar dayanklln ve mutluluunu
artrdn gstermektedir. Hem hayvanlarda hem de insanlarda, olumlu duygusal etkinin bir
gstergesi, ocuun zellikle tanmad bir evre gibi stresli ortamlarda gsterdii kefetme yetenei

ve girginliktir. Yenilik bir tehdit olarak da, bir frsat olarak da deerlendirilebilir. Daha iyi bir
bakmla yetitirilen hayvanlar, yabanc bir yeri bir frsat olarak grrler. Daha serbeste kefe kar,
daha da dnk olurlar.
Hayvanlardan elde edilen bu bulgu, Davidsonun insanlar liseden mezun olmalarndan itibaren
birka ylda bir deerlendirilmeye tbi tutulan, elli yalarnn sonlarndaki yetikinler zerindeki
incelemelerinde yapt bir keifle rtmektedir. Davidsonun ekibi, strese kar en dayankl olan
ve gnlk yaamlarnda en iyi ruh hallerini sergileyen kiilerin mutluluk denge noktasn
ltklerinde, bariz bir beyin etkinlii modelini paylatklarn grdler. ocukken en iyi ekilde
bakldklarn hatrlayan yetikinlerin beyninde, ilgin bir ekilde daha neeli model grlyordu.357

357 lk olarak Davidsonn iaret ettii gibi, bu tr veriler karlatmz ebeveynlik tarzyla yaam boyu mutluluumuz arasnda bir
balant olduunu gl bir biimde ima etmekle birlikte, hibir ekilde kantlamaz. rnein, honut yetikinler belki de sadece
ocukluklarnda geirdikleri iyi zamanlar ktlerden daha kolay hatrladklarndan, anne-babalarn kendilerine gre daha efkatli buluyor
olabilirler.

ocukluun o scak anlar, hayata iyi bir ruh halinin salad pembe gzlklerle bakmann bir
rn myd sadece? Belki de. Ancak Davidsonun bana syledii gibi, Yrmeye yeni balayan
bir ocuun ne derece keyifli ilikiler yaad, mutluluk hissiyle ilgili beyin patikalarnn
denmesinde ok nemli grnyor.

Dayankllk
New Yorktan tandm varlkl bir iftin ge yalarda bir kzlar olmutu. Bu orta yal anne-baba,
kzn zerinde titriyorlard. Ona srekli dikkat gsterecek bir dad ekibi tutmular ve bir oyuncak
dkknnn neredeyse btn eidini satn almlard.
Ancak saray benzeri bebek evi, oyun park ve odalar dolusu oyuncaklarna karn, durumu biraz
hznl grnyordu: Bu drt yandaki kzn tek bir oyun arkada olmamt. Neden mi? Annesiyle
babas, baka bir ocuun onu zecek bir ey yapmasndan korkuyorlard.
Bu ift, ocuklarnn tm stresli durumlardan kanabilirse daha mutlu bir kiilik gelitirecei
yolunda yanlgl bir kuram benimsemilerdi.
Bu fikir, dayankllk ve mutlulukla ilgili verilerin yanl okunmasndan kaynaklanr. Bylesine ar
korunma, aslnda bir tr mahrumiyettir. Bir ocuun her ne pahasna olursa olsun aclardan kanmas
gerektii dncesi, hem yaamn gerekliini, hem de ocuklarn mutlu olmay renme yollarn
arptr.
Aratrmaclarn bulgularna gre, bir ocuk iin mphem bir srekli mutluluk arayndan daha
nemli olan, duygusal frtnalarn nasl yattrlacan renmektir. Ebeveynliin hedefi, krlgan bir
olumlu psikoloji elde etmek ocuun srekli mutlu olmas iin abalamak deil, bana ne
gelirse gelsin, kendi bana hayatndan honut bir hale dnmeyi retmek olmaldr.
rnein, zc bir olay yeni bir perspektife oturtabilen ebeveynler (Dklm ste alamak onu
geri getirmez atasznde sakl bilgelie uygun olarak), ocuklarna zc duygulardan kurtulmann
evrensel bir yntemini retirler. Bu tr kk mdahaleler, ocuun kt zamanlarla ba etmek iin
kullanaca repertuara iin iyi yanna bakma yeteneini ekler. Sinirsel dzeyde, bu dersler OFCdeki
zntyle ba etme devrelerine kaznr.358

358 Burada ebeveynler ocuun korku ya da zntsn kesinlikle inkr ya da ihmal etmeyip, ona empati gstermeli ve kendilerini

ocuun kt ruh haline kaptrmadan, bir eylerin yaplabileceine dair gven verici ve iyimser bir anlayla durumu gslemelidirler.
Skntl anlar, empati ve samimiyet gstermek, ocuun gelimesine ve renmesine yardm etmek iin birer frsat olarak gren
ebeveynler, hayatn ini-klaryla ba etme sanatn reten birer eitmen olurlar: Deliller, bu tr ebeveynliin ocuun yalnzca
davranlarn deil, beynini de deitirdiini gstermektedir. Bu biyolojik deiimin bir gstergesi, ocuun kt stres ve gerilimleri atlatma
yeteneinin artmasdr. Bkz Siegel, Developing Mind.

ocukken dolu dolu bir hayatn tm felaketleriyle baa kmay renemezsek, duygusal bakmdan
hazrlksz byrz. Daha mutlu bir yaamn gerektirdii bu isel kaynaklar oluturmay
renebilmemiz iin, gnlk ilikilerin kanlmaz zntleri asndan bir acemi eitimi kamp olan
oyun alannn sert darbelerine katlanmamz gerekir. Beynin sosyal streslere dayanmay renme tarz,
ocuklarn sadece keyifli anlardan oluan sabit bir tekdzelii deil, sosyal yaamn ini-klarn
da prova etmelerini gerektirir.
Bir ocuk zld zaman, bunun deeri o tepki zerinde belli bir denetim kurmasnda yatar.
ocuun bu temel derste gsterdii baar ya da baarszlk, stres hormonu dzeylerinde ortaya
kacaktr. rnein, okul ylnn ilk haftalarnda en girgin, sosyal bakmdan en yeterlikli ve en ok
sevilen anaokulu ocuklarnda, stres hormonlarn tetikleyen beyin devreleri yksek derecede etkinlik
gsterir. Bu etkinlik, oyun arkadalarnn oluturduu yeni bir sosyal gruba girmenin koulunu yerine
getirmek iin harcadklar fizyolojik abay yanstr.
Fakat sosyal bakmdan daha becerikli olan bu anaokullu ocuklar yln ilerleyen dnemlerinde o
kk toplulukta kendilerine bir yer edindiklerinde, stres hormonu dzeyleri der. Gnler getike
mutsuz ve yalnz kalan anaokulu rencilerinin stres hormonu dzeyleri ise tam tersine yksek kalr,
hatta yln sonuna doru daha da artar.359

359 Anaokullu ocuklar ve HPA hakknda, bkz M. R. Gunnar ve bk., Temperament, Social Competence, and Adrenocortical Activity
in Preschoolers, Developmental Psychobiology 31 (1997), s. 6585.

lk hafta ar sinirli olanlarn stres hormonu etkinliindeki art, yararl bir metabolik tepkidir;
bedeni riskli bir durumla ba etmesi iin seferber eder. Bir zorluun nasl alaca iyice
renildiinde, uyarlma halinden normal hale geiin biyolojik evrimi, dayanklln sins
dalgasn beyne kazr. Bu ustal zor kazanan ocuklarda ise ok farkl bir model grlr.
Biyolojileri esneklikten yoksun gibidir; uyarlma dzeyleri fazlasyla yksek bir vitese takl
kalr.360

360 ocuk iin en can alc ders, skntdan kurtulup nasl sakinleeceini renmektir. Sknty kolayca atlatma yeteneinden yoksun
olan ocuklar, kendilerini en azndan bir para rahatlatmak iin yanl yntemler renebilirler. Kimisi ar tepki vererek, skntlarn
fazlasyla kontrol altna alr. Kimisi de kaygnn yk altnda ezilir. Bu tr savunma stratejileri alkanlk haline gelirse, katlaarak, mr
boyu her trl keyifsizlii savuturmak iin kullanlan zihinsel manevralar olarak beyne kaznabilir.

Tam Kvamnda Korku

Torunlarmdan biri, iki yandayken aylar boyu Tavuklar Kayor adl bir izgi filmin bysne
kapld; kesilmeye mahkm olduklar bir iftlikten kamaya alan tavuklar hakknda biraz kara bir
komediydi bu. izgi filmin kimi blmleri bir ocuk filminin hafifliinden ok, bir hapishane filminin
kasvetli havasn yanstyordu. Baz korkutucu sahneler iki yandaki bir ocukta dpedz korku ve
dehet uyandracak nitelikteydi.
Yine de torunum uzun bir sre boyunca filmi srarla tekrar tekrar seyretti. Animasyonu gerekten
korkun bulduunu rahatlkla itiraf ediyor, ama hemen ardndan bunun en sevdii film olduunu da

ekliyordu.
Bylesine korkutucu bir film, nasl oluyor da ona bu kadar ekici geliyordu? Bu sorunun yant, hl
biraz korku duymakla, sonunda her eyin iyi biteceini bilmenin keyifli bir karmn sunan o
korkutucu sahneleri tekrar tekrar seyrederken meydana gelen sinirsel renimde yatyor olabilir.
Tam kvamnda korkmann yararlar hakkndaki en ikna edici sinirbilimsel veriler, sincap
maymunlar zerinde yaplan aratrmalarda elde edilmiti.361 Bu maymunlar daha on yedi
haftalkken (insanlarda kk ocukluk ana tekabl eden dnemde), on hafta boyunca haftada bir
kez emniyetli kafeslerinden karlp, tanmadklar yetikin maymunlarla birlikte bir saatliine baka
bir kafese kapatlyorlard. Pek ok belirtiden anlald gibi, yavru sincap maymunlar iin dehet
verici bir deneyimdi bu.

361 Sincap maymunlar hakknda, Bkz Karen Parker ve bk., Prospective Investigation of Stress Inoculation in Young Monkeys,
Archives of General Psychiatry 61 (2004), s. 93341.

Daha sonra, stten yeni kesilmi (ama duygusal bakmdan hl annelerine baml) olan ayn
maymunlar, anneleriyle birlikte yabanc bir kafese yerletiriliyordu. Baka maymunlarn bulunmad
bu kafeste bol miktarda yiyecek ve kefedilecek bir sr yer vard.
Daha nce stres yaratan kafeslere kapatlm maymunlarn, annelerinden hi ayrlmam
akranlarndan ok daha cesur ve merakl olduklar anlald. Yeni kafeslerini serbeste aratryor,
bulduklar yiyecekleri attryorlard; annelerinin emniyetli evresinden hi ayrlmam olanlarsa
rkeke ona yapyorlard.
Anlaml bir ekilde, bamsz yavrular tek bana yabanc bir kafese kapatldklar srada bolca
gsterdikleri biyolojik korku belirtilerini artk hi gstermiyorlard. Korkutucu bir yere dzenli
olarak girip km olmalar, strese kar bir a etkisi yapmt.
Doru lekte verildiinde, bu tr stres dozlarnn gelimekte olan beyne tehditlerin stesinden
gelip sakinlemenin yollarn bulmas iin bir frsat tand anlalyor. Sinirbilimcilerin vard
sonuca gre, maymunlarda olduu kadar insanlarda da, yavrular baa kmay rendikleri streslere
maruz braklrlarsa, bu renim sinir devrelerine kaydediliyor ve yetikinlik dnemlerinde strese
kar daha dayankl oluyorlar. Bu korkma-sakinleme dzeninin tekrarlanmas, grne baklrsa
dayankllkla ilgili sinir devrelerini biimlendirerek, temel bir duygusal yetenei oluturuyor.
Richard Davidsonun aklad gibi, tehditlere ya da strese idare edebileceimiz bir dzeyde
maruz kalarak dayankl olmay renebiliriz. ok az strese maruz kalrsak, hibir ey renemeyiz;
ok fazla stresle karlarsak, korkuyla ilgili sinirsel devreye yanl dersler kaydedilebilir.
Korkutucu bir filmin bir ocua ne kadar ar geldii, kendini fizyolojik olarak ne kadar abuk
toparladna baklarak anlalabilir. Beyni (ve bedeni) bu korku uyandran halde sknt verecek
kadar uzun bir sre taklp kalrsa, o zaman prova edilen ey dayankllk deil, kendini
toparlayamamak olur.
Ancak ocuun karlat tehditler beynin geici olarak tam bir korku tepkisi balatp, sonra
tekrar sakinletii optimal bir dzeyde olduu zaman, farkl bir sinirsel dzenin ilediini
varsayabiliriz. Bu durum, iki yandaki torunumun o korkutucu filmden ald zevke aklama
getirebilir. ok sayda insann (zellikle de ergenlik ncesi ocuklarla yeniyetmelerin) korku
filmlerine baylmas da belki bu yzdendir.
ocua ve yana bal olarak, hafiften korkutucu bir gsteri bile fazla gelebilir. Bir ceylann
annesinin ld u eski Disney klasii Bambi, o sralarda sr halinde toplanp filmi seyreden

ocuklarn ou iin travmatik bir deneyim olmutu. Kck bir ocuk elbette ki Elm Sokanda
Kbus trnden dehet verici bir filmi seyretmemelidir; ama ayn film bir yeniyetmenin beynine
dayankllk dersleri verebilir. Kk ocuk korkuya boulurken, yeniyetme heyecanl bir tehlike ve
zevk karmnn tadn karabilir.
Fazlasyla dehet verici bir film, ocuun haftalarca kbus grmesine ve gpegndz korkmasna
neden oluyorsa, beyin gereken dersi alamam demektir. Korkuyu kontrol etmek yerine, sadece korku
tepkisini balatmakta, hatta inceden inceye glendirmektedir. Aratrmaclarn tahminine gre,
srekli olarak ar strese ekrandaki stres trne deil de, alkantl bir aile hayatnn ok daha
korkutucu plak gerekliine maruz kalan ocuklarda, bu sinirsel patika baz hallerde yaamn
ilerleyen dnemlerinde depresyona ya da kayg bozukluklarna yol aabilir.
Sosyal beyin, baka koullarda tehdit edici grnen bir eyi sessiz sakin seyreden bir ebeveyn gibi
rnekleri taklit ederek renir. Torunum filmin zellikle korkutucu bir sahnesinde annesinin
Korkacak bir ey yok yavrum, gibi teskin edici szlerini duyduunda (ya da ayn mesaj kucanda
oturduu babasnn gven verici varlndan aldnda), endielerinin giderildiini ve duygularna
hkim olduunu hissediyordu; baka zor zamanlarda da kullanabilecei bir duyguydu bu.
ocuklukta alnan bu tr temel derslerin izleri, sadece sosyal dnyaya kar genel bir tavr olarak
deil, ayn zamanda yetikinlikteki sevgi ilikilerinin girdaplarnda ynn bulma yetenei
bakmndan da, yaam boyu kalacaktr. Ve sevgi de kendi kalc biyolojik izlerini brakr.

IV. Ksm - SEVGNN FARKLI TRLER

13 - Ballk Alar
Bilim insanlarna gre, insan kalbinin arazisinde, hepsi de bizi kendince ynlendiren en az
bamsz ama birbiriyle ilikili beyin sistemi devreye girmektedir. Sinirbilim, sevginin gizemini
zebilmek iin ballk, ilgilenme ve seksle ilgili sinir alarn birbirinden ayrr. Bunlarn her biri
farkl beyin kimyasallaryla beslenir ve ayr bir sinir devresinden geer. Her biri sevginin farkl
trlerine kendi kimyasal baharatn katar.
Ballk, kimlerden yardm bekleyeceimizi belirler; bunlar yanmzda bulunmadklarnda
yokluunu en ok hissettiimiz insanlardr. lgilenme, en ok nemsediimiz kiilerin bakmn
stlenme itkisini dourur. Birine ballk duyduumuz zaman, ona sarlrz; ilgilendiimiz zaman,
gereksindii eyleri salarz. Sekse gelince, sekstir ite.
Bu ebeke, her ey yolunda gittii takdirde, Doann trlerin devamn salamaya ynelik
tasarmn srdren zarif bir denge iinde birbiriyle etkileir. Sonuta, seks tek bana sadece ii
balatmaya yarar. Ballk, yalnzca bir ifti deil, aileyi de bir arada tutan yaptrc ilevini grr.
lgilenme ise btn bunlara, ocuklarmzn byyp kendilerinin de ocuk sahibi olabilmeleri iin,
soyumuzdan gelenlere bakma itkisini ekler. Sevginin bu kolunun her biri, insanlar farkl
biimlerde birbirine balar.362Ballk, ilgilenme ve cinsel ekimle i ie getiinde, tam kapsaml
bir ak ilikisinin tadn karabiliriz. Fakat bu koldan biri eksikse, romantik sevgi tkezler.

362 Sevginin ayr tr biyokimyasal dzeyde gayet berraktr. Elverili bir ekilde, seks hormonlar androjenler ve strojenler
ehveti daha ok krkler. Romantik balln vazgeilmez unsuru olan ekim gc, (zevki ve gevemeyi artran) yksek dzeyli bir
dopamin ve norepinefrin karm ile (buna ho bir ruh hali ekleyen) dk dzeyli serotonin tarafndan ynlendiriliyor gibidir. Bir ilikinin
yrmesini salayan kimya, nezaketi krkler ve deien oksitonin ve vazopresin dzeylerine gre kuvvetlenip zayflayan efkati srdrr.
Bkz Helen Fisher, Why We Love (New York: Henry Holt, 2004).

Temeldeki bu sinirsel donanm, deiik bileimler halinde sevginin romantik ak, aile ve ebeveyn
sevgisi gibi farkl trlerinde olduu kadar; ister arkadalk, ister efkat ya da sadece bir kediye
gsterilen dknlk eklinde olsun, balant kurma yetilerimizde de etkileime girer. Bunun uzants
olarak, ayn devreler u ya da bu lde ruhsal yaknlk ya da ak hava ve ssz kumsallara duyulan
zlem gibi daha geni alanlarda da rol oynayabilir.
Sevgiyle ilgili birok sinirsel patika alt yoldan geer; salt bilie dayanan dar bir sosyal zek
tanmna uyan biri, bu noktada yolda kalacaktr. Bizi birbirimize balayan sevgi gleri, rasyonel
beynin ortaya kmasndan nce olumutur. Sevginin nedenleri her zaman korteksalt blgelerle
ilikili olmutur, uygulamas ise zenli bir planlamay gerektirebilir. Dolaysyla yeterince sevmek,
tam bir sosyal zeky, yani alt yolun st yolla birlemesini gerektirir. Bu yollardan biri ya da teki,
tek bana gl, doyurucu balar kurmaya yetmeyecektir.
Sevgiyle ilgili bu karmak sinir ann zlmesi, kendi kafa karklklarmzla sorunlarmzn
bazlarna k tutabilir. Sevmenin bu ana sisteminden ballk, ilgilenme ve cinsellik her biri
kendi karmak kurallarn izler. Belirli bir anda, bu nden herhangi biri szgelimi, bir ift scak
bir beraberlik duygusu yaarken, ya da bir bebei kucaklarken, ya da seviirken ykselie geebilir.
Bu sevgi sistemi hep birlikte ilediklerinde, ak ilikisini besleyerek en doyurucu hale getirirler:
Karlkl bir uyumun gelitii, huzurlu, efkatli ve tensel bir balant kurulur.
Byle bir birlik oluturmann ilk adm, arama ve kefetme biiminde, ballk sistemini devreye
sokar. Grdmz gibi, bu sistem en erken bebeklik dneminde almaya balayarak, bir bebei

bakalarnn, zellikle de annesinin ve dier bakclarn himayesiyle ilgisini aramaya sevk eder.363
Ayrca, hayattaki ilk ballklarmz kurma eklimizle, bir sevgiliyle ilk balantmz kurma eklimiz
arasnda ok ilgin koutluklar vardr.

363 John Bowlby, Attachment and Loss, cilt 1, Attachment, 2. bsk. (New York: Basic Books, 1982).
Flrt Sanat
Bir cuma akam, k giyimli erkekler ve kadnlar New Yorkun Yukar Dou Yakasndaki bir bara
balk istifi dolumu. Herkes tek geldii iin, flrt eden edene.
Bir kadn salarn arkaya doru savurup kalalarn sallaya sallaya barn yanndan dolanarak
tuvalete doru yryor. lgisini eken bir erkein yanndan geerken, gzlerini bir an iin onunkilere
dikiyor ve adamn bakna karlk verdiini hisseder hissetmez, hemen baka yne bakyor.
Kadnn szsz mesaj: Beni fark et.
O davetkr bak ve arkasndan gelen kkrtc utangalk gsterisi, ou memeli trnde grlen
bir yaklama-ekilme dzeninin taklididir; yeni doan yavrularn sa kalm bir babann yardmn
gerektirdiinden, dii erkeinin takip etme ve balanma iradesini snamak zorundadr. Kadnn cilveli
hareketi flrt sanatnn o kadar evrensel bir parasdr ki, hayvan davranlarn inceleyen etologlar
bunu farelerde bile gzlemlemitir: Dii defalarca bir erkee doru koar ve ondan kaar, ya da
kafasn oynatarak yanndan hzla geip gider, bu arada da yavru farelerin oynarken kardklar ayn
tiz l atar.364

364 M. K. McClintock, A Functional Approach to the Behavioral Endocrinology of Rodents, yay. haz. D. Crews, Psychobiology of
Reproductive Behavior iinde (Englewood Cliffs, N.J.: Prentice-Hall, 1987), s. 176203.

Cilveli glmseyi, Paul Ekmann dkmn kard on sekiz davran ekli arasnda yer alr:
Flrt eden ban baka yne evirerek glmser; sonra fark edilmeye yetecek kadar bir sre
dorudan arzusunun hedefine bakar ve hemen ardndan gzlerini karr. Bu utangalk taktii, erkein
beynine neredeyse srf o an iin yerletirilmi gibi grnen dhiyane bir sinir devresinden yararlanr.
Londrada bir sinirbilimci ekibi, bir erkek ekici bulduu bir kadnn dorudan bakna maruz
kaldnda, beyninin bir para zevk veren bir dopamin devresini etkinletirdiini kefetmitir.365
Sadece gzel kadnlara bakmak, ya da ekici bulunmayan biriyle gz temas kurmak, bu devreyi
harekete geirememektedir.

365 Kadnn bak hakknda, bkz Sarah-Jayne Blakemore ve Uta Firth, How Does the Brain Deal with the Social World?
NeuroReport 15 (2004), s. 11928. Drt surat hakknda, bkz Knut Kampe ve bk., Reward Value of Attractiveness ve Gaze, Nature
413 (2001), s. 589.

Ancak erkekler belirli bir kadn ekici bulsalar da, bulmasalar da, cilvenin kendine has bir getirisi
vardr: Erkekler sklkla, daha albenili ama cilvesiz kadnlardan ok, bol cilve yapanlara yaklarlar.
Flrt (bir aratrmacnn Samoadan Parise kadar bir fotoraf makinesiyle belgeledii gibi),
dnyann tm kltrlerinde grlen bir eydir.366 Flrt etmek, kur yapma srecinin her aamasnda
srp giden bir dizi szsz pazarln al hamlesidir. lk stratejik manevra da, geni bir a
oluturarak iliki kurmaya hazr olduunu pervaszca yaymaktr.

366 Klasik flrt aratrmas Samoa, Brezilya, Paris ve New Yorkta sevgililerin resimlerini gizlice ekmek iin zel bir kamera kullanan

Irenus Eibl-Eibesfeldt tarafndan yaplmtr. Bkz I. Eibl-Eibesfeldt, Human Ethology (New York: Aline de Gruyter, 1989).

ok kk ocuklar da aynsn yapp, karlarna kan her dost tavrl kiiyle iliki kurmaya
niyetli olduklarn belli eder ve karlk veren herkese yanarlar.367 Yetikinler arasndaki flrtte
buna kout davran, sadece u cilveli glmseyii deil neredeyse dostluk ilikisi iin etraf
kolaan eden kk bir ocuk gibi gz temas kurmay ve abartl el kol hareketleri yaparak yksek
perdeden bir sesle konumay da ierir.

367 Sevgililerle bebeklerin flrtleri arasndaki paralellikler konusunda, Bkz Jaak Panksepp, Affective Neuroscience: The Foundations
of Human and Animal Emotions (New York: Oxford University Press, 1998).

Bir sonraki adm Sohbettir. En azndan Amerikan kltrnde, yeni balayan bir flrtn bu temel
aamas neredeyse efsanevi bir nitelie sahiptir: Satr aralarnda, mstakbel ein gerekten
balanmaya deer biri olup olmad okunur. Bu adm, o ana kadar byk lde alt yolda ilerleyen
bir srete st yola merkezi bir rol verir; kukulu bir ebeveynin, ergen ocuunun kt kiiyi
aratrmas gibi bir eydir bu.
Alt yol bizi birbirimizin kollarna iterken, st yol mstakbel bir ei lp bier; nceki gecenin
denemesinden sonra kahve ierken yaplan sohbetin nemi de burada yatar. Uzayan bir kur yapma
evresi, her iki ein de kendisi iin en nemli kstaslar asndan mstakbel sevgilinin anlayl ve
dnceli, duyarl ve yeterlikli, yani daha youn bir balla deer olup olmad konusunda tekini
tam bir deerlendirmeye tbi tutmasna olanak tanr.
Flrtn evreleri, mstakbel elere teki kiinin tamamen balanmaya deer iyi bir yolda ileride
de belki iyi bir ebeveyn olup olmayacan tahmin etme frsatn verecek bir tempoda ilerler.368
Eler bylece ilk sohbetlerde birbirinin scakln, duyarlln ve yaplan jestlere karlk verip
vermediini lp, kesin olmayan bir seim yaparlar. Bu, bebeklerin yaklak aylkken kimlerle
iliki kuracaklar konusunda daha seici davranarak, kendilerine en ok gven veren insanlara
odaklanmalarna benzer.

368 Bu dnce, kadnlarn olas bir ei tartma tarzlar asndan erkeklerinkine kyasla daha byk bir rol oynar, bu da erkeklerin
genelde kadnlardan daha kolay k olmalarnn bir nedeni olabilir.

Bir e bu snav getiinde, holanmaktan romantik arzular duymaya geiin iareti ezamanllktr.
Hem bebeklerde hem de flrt eden yetikinlerde, uyum salamann gitgide kolaylat hepsi de
artan bir yaknl yanstan sevecen baklar, kucaklamalar ve srtnmelerden anlalr. Bu evrede,
sevgililer dpedz ocuklar: Bebek gibi konumalar ya da sevimli takma adlarla hitaplar, yattrc
fsldamalar, nazik okamalar devreye girer. Birbirleriyle tamamen rahat olmalar, her birinin teki
iin gvenli bir s haline geldiini iaret eder ki, bu da bebeklik ann bir baka yanksdr.
Kukusuz, flrt sreci bir bebein hrnlk nbeti kadar frtnal olabilir. Sonuta, klar da
bebekler kadar benmerkezli olabilirler. Ve bu genel ablon dnm geirerek, risk ve kayglarn
iftleri birbirine yaknlatrabilecei sava zaman aklar ve gayri meru ilikilerden, kadnlarn
tehlikeli adamlara vurulmasna kadar tm durumlar kapsar. Belki de bunun iindir ki, bazlar
k olmay bebekliin cilvelemelerinden ok, madde bamllna benzetir.
Sinirbilimci Jaak Pankseppin kuramna gre, k iftler kelimenin tam anlamyla birbirinin
mptelas olurlar.369 Panksepp, uyuturucu alkanlnn dinamiiyle, en gl duygular
beslediimiz insanlara kar bamllmz arasnda sebep-sonu ilikisi bakmndan sinirsel bir
koutluk gryor. Ona gre, insanlarla kurduumuz tm olumlu etkileimlerin verdii zevk, ksmen
opioid sistemimizden, yani eroin ve dier alkanlk yaratan maddelerle balant kuran ebekeden

kaynaklanmaktadr.

369 Ak iptilas hakknda, bkz Panksepp, Affective Neuroscience.

Bu ebeke, anlald kadaryla, sosyal beynin iki anahtar yaps olan orbitofrontal ve n singulat
kortekslerini iermektedir. Bunlar uyuturucu krizine giren, sarho olan ya da lesiye ien madde
bamllarnda etkinleir. Baml kiiler alkanlklarndan kurtulmak iin tedaviye girdiklerinde bu
alanlar etkisizleir. Sz konusu sistem, baml kiinin tercih ettii maddeye ar deer vermesi
kadar, bu maddeyi aramay braktracak herhangi bir engelleyiciden tamamen yoksun olmasndan da
sorumludur.370 Bunlarn hepsi, k olmann sanclar srasnda ortaya kan bir arzu nesnesinde de
geerli olabilir.

370 Uyuturucu bamll konusunda, bkz R. Z. Goldstein, Drug Addiction and Its Underlying Neurobiological Basis: Neuroimaging
Evidence for the Involvement of the Frontal Cortex, American Journal of Psychiatry 159 (2002), s. 164252. Bu alma, bamllkta
bir rol olduu uzun sredir bilinen korteksalt sinir ebekesine ek olarak, prefrontal alanlarn da uyuturucuya ar olumlu bir deer biip,
itkinin bastrlmasn salayan sinirsel dzenleri sakatladn gstermektedir.

Pankseppin kuramna gre, bamllarn uyuturuculardan ald haz, sevdiklerimizle balant

hissinden aldmz doal zevkin biyolojik bir taklididir; bu iki duyguyla ilgili sinir ebekesi byk
lde paylalr. Panksepp, hayvanlarn bile, beraberken oksitosin ve doal opioidler salgladklar
hemcinsleriyle zaman geirmeyi yelediklerini bulgulamtr; dolaysyla bu beyin kimyasallarnn
aile balarmz ve dostluklarmzn yan sra, ak ilikilerimizi de perinledii dnlebilir.

Ballk Tarz
Brenda ile Bobun dokuz aylk kzlarnn ackl bir biimde uykusunda lmesinin zerinden
neredeyse bir yl gemitir.
Bob oturmu gazetesini okurken, Brenda elinde baz fotoraflarla ieri girer. Gzleri alamaktan
kzarmtr.
Brenda kocasna, bebeklerini plaja gtrdkleri bir gnde ekilmi baz fotoraflar bulduunu
syler.
H, diye homurdanr Bob, ban bile kaldrmadan.
Annenin ona ald apka var kafasnda, diye balar Brenda.
Hmmm, diye mrldanr Bob. Karsna hl bakmamas ilgilenmediini belli etmektedir.
Brenda resimleri grmek isteyip istemediini sorunca, sadece Hayr, der ve gazetenin sayfasn
serte evirip, bo gzlerle taramaya balar.
Brenda onu sessizce seyrederken, yznden gzyalar szlmektedir. Sonra dayanamayp patlar:
Seni anlamyorum. Bizim bebeimiz deil miydi o? zlemiyor musun hi? Umurunda deil mi?
Tabii ki zlyorum! Konuyu amak istemiyorum, o kadar, diye hrlayan Bob, odadan dar frlar.
Bu arpc konuma, ballk tarzlarndaki farkllklarn bir iftin uyumunu sadece ortak bir travma
karsnda deil, neredeyse her konuda nasl bozabileceinin bir rneidir.371 Brenda hislerinden
sz etmek isterken, Bob bundan kanmaktadr. Brenda kocasn souk ve ilgisiz bulmakta, Bob da
karsnn kendisine mdahale ettiini ve ondan ok ey beklediini dnmektedir. Brenda kocasnn
hisleri hakknda konumasn salamaya ne kadar abalarsa, Bob o kadar kabuuna ekilmektedir.

371 Brenda ve Bob, Eileen Kennedy-Moore ve Jeanne C. Watsonun u kitaplarnda rnek olarak kullanlmtr: Expressing Emotion:

Myths, Realities and Therapeutic Strategies (New York: Guilford Press, 1999).

Bu zorlama-kabuuna ekilme modeli uzun sredir, Bob ve Brenda gibi iftlerin kimi zaman
aralarndaki krdmn zlmesine yardm etmesi iin bavurduklar evlilik terapistleri tarafndan
yorumlanmaktadr. Ancak yeni bulgularn iaret ettii gibi, bu klasik elikinin bir beyin temeli
olabilir. Bu tarzlarn hibiri en iyisi deildir. Aslnda, her iki eilim de altnda yatan sinirsel
modelleri yanstmaktadr.
ocukluumuzun yetikinlik tutkularmz zerinde brakt iz, en ak olarak ballk
sistemimizde; yani bizim iin en nemli kiilerle iliki kurduumuz zaman ileyen sinir
ebekelerinde grlr. Grdmz gibi, iyi baklan ve bakclarnn empatisini hisseden ocuklar,
ballklarnda gvenli olurlar; insanlara ne ar yapr, ne de uzak dururlar. Ancak duygular
ebeveynleri tarafndan gz ard edilen ve ihmale uradn hissedenler, bir sevgi ba kurmaktan
umudu kesmiesine, ilikiden kanmaya balarlar. Ebeveynleri tutarsz duygular sergileyerek bir
fkeli, bir mfik davranan ocuklar ise kaygl ve gvensiz olurlar.
Bob, sakngan tipin bir rneidir; youn duygulardan holanmad iin onlar asgariye indirmeye
almaktadr. Brenda, kaygl bir tiptir; duygular engellenemez bir ekilde kabarp tamakta ve
kafasn takt eyler hakknda konuma ihtiyacn duymaktadr.
Bir de duygularndan rahata sz eden, ama onlar kafaya takmayan gvenli tip vardr. Bob byle
bir tip olsayd, herhalde Brendann muhta olduu duygusal yaknl gsterebilirdi. Brenda gvenli
olsayd, Bobn efkat gstererek duygularn paylamasna o kadar aresizce ihtiya duymazd.
Balanma tarzmz ocuklukta bir kez olutuktan sonra, kayda deer biimde sabit kalr. Bu apak
ballk tarzlar her yakn ilikide kendilerini u ya da bu lde belli ederler; en gl olarak ortaya
ktklar yer de, romantik balardr. Ballk ve ilikiler zerindeki pek ok aratrmaya nderlik
etmi olan, California niversitesinden psikolog Phillip Shavern bir dizi incelemesine gre, bu
tarzlardan her birinin, kiinin iliki yaamnda bariz sonular vardr.372

372 Ballk tarzlar hakknda, bkz, yay. haz. Jude Cassidy ve Phillip Shaver, Handbook of Attachment Theory: Research and
Clinical Applications iinde (New York: Guilford Press, 1999).

John Bowlbyden Amerikal takipisi Mary Ainsworthe geen mealeyi Shaver tamaktadr.
Ainsworth, nc almalarnda dokuz aylk ocuklarn annelerinden ksa sreli bir ayrla nasl
tepki verdiklerine bakarak, baz bebeklerin ballklarnda gvenli, dierlerinin ise eitli ekillerde
gvensiz davrandklarn ilk kez saptayan kiidir. Bu igry yetikin ilikilerinin dnyasna tayan
Shaver, bir dostlukta, evlilikte ya da ebeveyn-ocuk arasndaki gibi yakn ilikilerde ortaya kan
ballk tarzlarn tanmlamtr.373

373 Judith Feeney, Adult Romantic Attachment and Couple Relationships, agy iinde. Feeney, ballk tarzlaryla ilgili farkl tiplemeler
olduunu, bazlarnn deil de drt tip ierdiini ve bu tarzlarn mutlaka dondurulmu olmadn, kiinin deien iliki deneyimleriyle
birlikte farkl tarzlar benimseyebileceini belirtiyor. Bu tipler arasnda somut ve hzl snrlar yoktur; insanlar onlar kaynatrabilir, ya da
baz insanlara kar birini, dierlerine karysa bakalarn sergileyebilirler.

Shavern aratrma grubunun bulgularna gre, (bebeklik, ocukluk ya da yetikinlik andaki)

Amerikallarn % 55i, bakalaryla kolayca yaknlaan ve ballklarnda kendini rahat hisseden
gvenli kategorisine girmektedir. Gvenli kiiler romantik bir ilikiye girerken, elerinin duygusal
bakmdan ak ve uyumlu olmasn, zor zamanlarda da tpk kendilerinin yapaca gibi yanlarnda
durup destek vermesini beklerler. nsanlara yaknlamakta sknt ekmezler. Gven iinde balanan
kiiler kendilerini ilgi, efkat ve sevgiye layk bulur, bakalarn ise eriilebilir, gvenilir ve
kendilerine kar iyi niyetli olarak grrler. Sonu olarak da, ilikilerinde ili dl olur ve

birbirlerine gvenirler.
Buna karlk, yetikinlerin yaklak % 20si ak ilikilerinde kaygl olan, einin kendisini pek
sevmediinden ya da terk edeceinden endielenmeye yatkn kiilerdir. Evhaml ve gvenceye muhta
olmalar yznden, bazen elerini istemeden de olsa kendilerinden uzaklatrrlar. Kendilerini sevgi
ve ilgiye layk grmezler, sevgililerini ise idealletirmeye eilimlidirler.
Kaygl tipler bir iliki kurduklar anda, terk edilecekleri ya da bir ekilde kusurlu bulunacaklar
korkusuna kolayca kaplabilirler. Ak iptilasnn tm belirtilerini gstermeye eilimlidirler:
Saplantl bir ekilde kafaya takma, ie dnk kayglanma ve duygusal bamllk. Genelde endie ve
korkuyla gdmlendiklerinden, ilikileri hakknda eleri tarafndan terk edilecekleri gibi her trl
evhama kaplrlar, ya da ar tetikte olur ve elerinin hayali kaamaklarn kskanrlar. ounlukla
ayn ar ilgiyi arkadalklarna da tarlar.
Yetikinlerin % 25 kadar sakngandr, yani duygusal yaknlktan holanmaz, bir ee gvenmekte
ya da duygularn paylamakta zorluk eker ve eleri duygusal bakmdan yaknlamaya altnda
tedirgin olurlar. Kendi duygularn, zellikle de skntl hislerini bastrmaya eilimlidirler. Sakngan
kiiler elerinin duygusal bakmdan gvenilir olmasn beklemediklerinden, yakn ilikilerden
holanmazlar.
Kaygl ve sakngan tiplerin temel sorunu, katlklardr. Her iki tip de belirli bir durumda aslnda
mantkl olan, ama ie yaramadnda bile vazgeilmeyen stratejilerin temsilcisidir. rnein, gerek
bir tehlike sz konusuysa, kayg hazrlkl olmaya yol aar; ama yersiz kayg ilikide sorun yaratr.
Bu iki tipten insanlar, skntl zamanlarnda yatmak iin genellikle birbirinden farkl stratejileri
benimserler. Brenda gibi kaygl kiiler, teskin edici etkileimlerin gcne gvendiklerinden
bakalarna dnerler. Kocas Bob gibi sakngan tipler ise kat bir bamszlk iinde, zntlerini
kendi balarna gidermeyi tercih ederler.
Gvenli sevgililer, ilikilerinin ok sarslmamas iin kaygl bir ein huzursuzluklaryla aralarna
tampon koyabilirler. Taraflardan biri gvenli bir yapdaysa, ift grece daha az atma ve bunalm
yaar. Ama her ikisi de kayglysa, doal olarak anlamazlklara ve fke patlamalarna yatkn olurlar
ve ilikileri srekli olarak youn bir dikkat gerektirir.374 Evham, krgnlk ve znt sonuta
bulacdr.

374 Gvenli bir e hakknda, bkz Deborah Cohn ve bk., Working Models of Childhood Attachments and Couple Relationships,
Journal of Family Issues 13, no. 4 (1992), s. 43249.

Sinirsel Temel
Shavern Davisteki Califorina niversitesinden sinirbilimcilerle yapt aratrmann ortaya
kard zere, bu tarzlarn de beynin ballk sistemi donanmndaki belirli farkllklar
yanstmaktadr.375 Bu farkllklar skntl anlarda, rnein bir tartma esnasnda veya byle bir
tartma zerine endieyle kafa yorulduu srada, ya da daha kts, elerden biri ilikinin bitecei
saplantsna kapldnda, en ak ekilde yzeye kar.

375 Ballk tarz ve beyin mekanizmas hakknda, bkz Omri Gallath ve bk., Attachment-style Differences and Ability to Suppress
Negative Thoughts: Exploring the Neural Correlates, NeuroImage (baskda).

fMRI testleri, bu tr endie verici hayallere dalndnda, ana ballk tarznn her birinde

belirgin bir beyin modelinin ortaya ktn gstermitir. (Aratrma yalnz kadnlar zerinde
yaplmsa da, ayn sonularn erkekler iin de geerli olduu tahmin edilebilir bunu ancak
gelecekte yaplacak almalar belirleyecektir).376

376 Ballk tarzlarnn ana sinir ebekesi, grld kadaryla st ve alt yollarn balca simgeleri olan noktalar arasnda ilemektedir:
Orbitofrontal alan, amigdala, n temporal kutup (ATP), n singulat ve hipokampus. Amigdalann alt yollar korkulu anlarda, ATP ve
singulat da zntl anlarda etkinletirir. st yol orbitofrontal alan devreye girdiinde alr, ilikilerimiz hakknda dnp altst edici
duygularn stesinden gelmeye altmz srada olduu gibi.

Bu testlerde kaygl tiplerin ar tasalanma eilimi, rnein eini kaybetme korkusu, znt
srasnda etkinleen n akak ucunu (anterior temporal pole ATP), duygularn parlad n singulat
ve bellek asndan ok nemli bir alan olan hipokampusu da ieren alt yol blgelerini
aydnlatmaktayd.377 Etkileyici bir biimde, kaygl kadnlar zel olarak aba harcadklarnda bile
ilikiden kaynaklanan huzursuzlukla ilgili bu devreyi kapatamyorlard; saplantl endieleri,
beyinlerinin bu devreleri kapama yeteneini bastryordu. Bu sinirsel etkinlik genel korkulardan ok,
ilikiden duyulan kaygya zgyd. Sz konusu kadnlarn kaygy yattran devreleri, baka trden
endielerin silinip atlmasnda gayet iyi iliyordu.

377 Bu yaplarn hepsi, sknt verici duygularla daha ilikili grnen, beynin sa tarafnda etkinletirilir.
Gvenli kadnlar ise tam tersine, ayrlk korkularn kafalarndan silip atmakta hi zorluk
ekmiyorlard. znt reten ATPleri, dikkatlerini baka dncelere evirdiklerinde hemen
yatyordu. Aradaki kilit fark uydu: Gvenli kadnlar, orbitofrontal alanlarnn sinirsel anahtarn
kolaylkla etkinletirip ATPden kaynaklanan skntl hislerini hafifletebiliyorlard.
Buna karlk, kaygl kadnlar ak ilikilerindeki belirli bir kayg uyandrc n dier kadnlara
kyasla ok daha kolayca akllarna getirebiliyorlard.378 Shavera gre, zihinlerinin iliki
sorunlaryla megul olmas, en yapc hareket tarzn seebilmelerine mdahale ediyor olabilirdi.

378 Bu kayg canlanmasn iaret eden ey de, genelde anlarn geri getirilmesinde ibanda olan hipokampuslarndaki faaliyetin
artmasyd.

Sakngan kadnlarn ok farkl bir sinirsel yks vard; kritik etkinlik, singulat korteksteki zc
dncelerin bastrlmas srasnda hareketlenen bir alana balyd.379 Bu kadnlarda duygular
frenleyen sinir devresi kilitlenmi gibiydi: Kaygl kadnlar nasl endielerini bastramyorlarsa,
sakngan kadnlar da endielerini bastrmaktan kurtulamyorlard, hatta kendilerinden talep
edildiinde bile. teki kadnlarsa tam tersine, zc bir ey dnp sonra o konuyu dnmekten
vazgemeleri istendiinde, singulattaki devreyi ap kapatmakta zorluk ekmiyorlard.

379 Singulatn arka alan, znt verici duygular gibi, prefrontal korteksin daha denetleyici olmasn gerektiren durumlar izler. Bkz
Matthew M. Botvinick ve bk., Conflict Monitoring and Anterior Cingulate Cortex: An Update, Trends in Cognitive Sciences 8, no.
12 (2004), s. 53946.

Duygularn srekli bastrld bu sinirsel model, sakngan tiplerin duygusal bakmdan uzak ve
hayata kar ilgisiz olma eilimlerine aklama getirmektedir; bir iliki bittiinde veya birisi
ldnde, bu tipler pek az kederlenir ve sosyal etkileimlere duygularn kartrmazlar.380 Bir
para kayg, en azndan zlmesi gereken iliki sorunlarn yzeye kard iin, gerek duygusal
yaknlk uruna dediimiz bir bedeldir.381 Shavern sakngan tipleri, kendi rahatsz edici
duygularndan korunabilmek iin bakalaryla daha youn bir duygusal balantdan feragat etmi
gibidirler. Anlaml bir ekilde, Shavern en fazla zorland konu, bu aratrma iin sakngan
kadnlar bulmak olmutu; nk katlm koullarndan biri, ciddi ve uzun sreli bir ak ilikisi

yaamakt ve bu tiplerin ok aznn byle bir ilikisi vard.

380 Sakngan tarz hakknda, bkz Mario Mikulincer ve Phillip Shaver, The Attachment Behavioral System in Adulthood: Activation,
Psychodynamics, and Interpersonal Processes, yay. haz. Mark S. Zanna, Advances in Experimental Social Psychology, 35 (San
Diego: Academic Press, 2003), s. 53152.

381 Bu beyin etkinlii modelleri, Shavern grubu tarafndan yaplan daha nceki keiflere aklama getiriyor gibidir. rnein, uzun
vadeli bir iliki iindeki insanlar elerinin kendilerini bir bakas iin terk ettiini canl bir biimde hayal ettiklerinde, kaygl tarzda balanm
olanlar endie verici dnce silsilelerini silip atamyor, gvenli ya da sakngan olanlar ise kendilerini rahatsz eden bu derin dnceleri
kolayca durdurabiliyorlard. Endieyi silip atmak konusunda, bkz R. C. Fraley ve S. R. Shaver, Adult Attachment and the Suppression of
Unwanted Thoughts, Journal of Personality and Social Psychology 73 (1997), s. 108091. Ancak bu tr endieleri yenmek gvenli
kiilere kolay gelse de, sknt veren hislerin bastrlmas sakngan tiplerin srekli zihinsel aba harcamasn gerektirir. Bkz Mario Mikulincer
ve bk., Attachment-Related Strategies During Thought-Suppression: Ironic Rebounds and Vulnerable Self-representations, Journal
of Personality and Social Psychology 87 (2004), s. 94056.

Hatrlayacanz gibi, bu tarzlar byk lde ocuklukta oluur, dolaysyla da birer kaltmsal
veri gibi grnmezler. renilmi olsalard, psikoterapi ya da onarc bir iliki srasnda yaanan
doru deneyimlerle bir dereceye kadar deitirilebilirlerdi. te yandan, anlayl bir ein bu tuhaf
davranlara belli snrlar ierisinde ayak uydurmas da mmkndr.
Ballk, seks ve ilgilenmeyle ilgili sinir sistemlerini, sanat Alexander Caldern u kinetik
mobillerinden birinin paralar olarak dnebiliriz; herhangi bir paradaki hareket tekilerde
yanklanr. rnein, ballk tarzlar kiinin cinselliine ekil verir. Sakngan tiplerin, kaygl ya da
gvenli kiilere kyasla daha fazla cinsel ei ve bir gecelik ilikisi olur. Duygusal uzakl tercih
ettiklerinden, sakngan tipler yaknlk veya ilgiye gerek duymakszn seksle yetinirler. Bir ekilde
srekli bir ilikiye girecek olurlarsa, uzak durmakla zorlama arasnda gidip gelme eilimi gsterirler
ve dolaysyla boanma ya da ayrlmalar ve tuhaf bir ekilde daha sonra ayn ee dnmeye
almalar daha olasdr.382

382 Sakngan tipler hakknda, bkz Feeney, Adult Romantic Attachment, Cassidy ve Shaver, Handbook

iinde.

Ancak ballk tarzlarnn bir ak karlamasnda yaratt zorluklar, destann sadece balangcdr.
in iinde bir de seks vardr.

14 - Arzu: Erkeinki ve Kadnnki

Kolejin ilk snfnda en iyi arkadalarmdan biri, iri gvdesinden dolay The Hulk383 adn
taktmz bir rugby oyuncusu ve parlak bir renciydi. Alman asll babasnn, koleje gitmek zere
evden ayrlmaya hazrlanrken kendisine verdiini syledii d bugn bile hatrlyorum.

383 Devasa bir izgi film kahraman, Yeil Dev (n).

Bu zdeyiin Brechtvari, biraz arpk bir sinik yan vard. Almancadan tercmesi aa yukar
yleydi: Penis sertletiinde, beyin yumuar.
Daha teknik bir anlatmla, seksle ilgili sinirsel donanm, dnen beynin kapsama alan dndaki
alt yolun korteksalt blgelerinde barnr. Bu alt yol ebekesi bizi giderek artan bir ivedilikle

ynlendirdike, st yoldaki aklc blgelerin verdii herhangi bir de gitgide daha az kulak asarz.
Daha genel bir anlamda, bu donanm haritas pek ok romantik seimin akldlna gereke
oluturur; mantk devrelerimizin bu ile hi ilgisi yoktur. Sosyal beyin hem sever, hem ilgi gsterir,
ehvet ise alt yolun en dipteki baz kollarnda dolar.
Arzunun iki ekli olduu anlalmaktadr: erkeinki ve kadnnki. k iftler elerinin
fotoraflarna baktklar srada yaplan bir beyin grntleme almas, etkileyici bir farkll aa
karmtr: Tutkun erkeklerde ama kadnlarda deil grsel ilem ve cinsel uyarm merkezlerinin
canlanmas, sevgilisine ait grntlerin bir erkein tutkusunu nasl tetiklediini gsterir. Antropolog
Helen Fishern belirttii gibi, dnyann her yerinde erkeklerin grsel pornografiye merakl olmalar,
ya da iveli kadnlarn grnlerinden z-deer duygular kartmalar ve deerli varlklarnn
grsel reklamn daha da iyi yapmak iin d grntlerine o kadar enerji yklemeleri bouna
deildir.384

384 Sevilen kiinin fotorafna bakarken yaplan beyin grntleme hakknda, bkz H. A. Fisher ve bak., Early Stage Intense
Romantic Love Activates Cortical-basal Ganglia Reward/ Motivation, Emotion, and Attention Systems, Sinirbilim Derneinin yllk
toplantsnda afi sunumu, New Orleans, 11 Kasm 2003.

Oysa k kadnlarn sevgililerine bakmas, beynin sosyal ebekesinde ok farkl merkezleri

etkinletirir: Bellek ve dikkatle ilgili bilisel merkezleri.385 Bu farkllk, kadnlarn hislerini ok
daha dnceli bir ekilde tarttklarn ve bir erkei mstakbel bir e ve aileye bakacak bir kimse
olarak deerlendirdiklerini iaret eder. Romantik bir ilikiye giren kadnlarn erkeklerden daha
pragmatik olduklar malumdur; dolaysyla k olmalar daha uzun zaman alr. Fishern yorumuna
gre, kadnlar iin rasgele seks, ounlukla erkekler iin olduu kadar rasgele deildir.386

385 Bu iki merkez, kaudat ekirdek ve septumdur.

386 Rasgele seks hakknda, bkz Helen Fisher, Why We Love (New York: Henry Holt, 2004), s. 117.
Sonuta, beynin ballk radar balanp balanmama kararn vermek iin genellikle bir dizi
bulumaya gerek duyar. Erkekler k olurken alt yola dalarlar. Kadnlar ise nce alt yolda dolar,
ama sonra bir dn yapp st yoldan devam ederler.
Daha kukucu bir gre gre, Erkekler seks nesnelerini, kadnlarsa baar nesnelerini arar.
Ancak kadnlar genelde bir erkekteki g ve servet belirtilerini, erkeklerse bir kadnn fiziksel
albenisini ekici bulsalar da, bunlar her iki cinsiyet iin birincil seimler deil, sadece en ok
farkllk gsterdikleridir.387 Kadnlar iin de, erkekler iin de, iyilik ve nezaket listenin banda
gelir.

387 ekici zellikler hakknda, bkz David Buss, Sex Differences in Human Mate Preference: Evolutionary Hypotheses Tested in 37
Cultures, Behavioral and Brain Sciences 12 (1989), s. 149.

Ak hayatmz daha da karmaklatracak ekilde, st yoldaki sinir devreleri, ister yceltilmi

duygular, ister priten rf ve detler araclyla olsun, yeraltndan alev alev akan ehvet duygularn
kararllkla kstlamaya alrlar. Kltrler tarihin balangcndan beri alt yol drtlerini st yol
frenleriyle bastrrlar; Freudun deyimiyle, uygarlk her zaman honutsuzlaryla savamtr. rnein,
yzyllar boyu Avrupal st snf evliliklerinin tek amac, toprak sahibi ailelere ait varlklarn belirli
bir soyun mlkiyetinde kalmasn salamakt; esasnda, dzenlenmi elemeler araclyla, aileler
baka ailelerle birleirlerdi. ehvet ve akn cehenneme kadar yolu vard naslsa zina yolu hep
akt.
Sosyal tarihilere gre, en azndan Avrupada evlilii ehveni er olarak gren Ortaan iffetlilik

lksnden bir sapma olarak kar-koca arasnda ehvet, sevgi ve balla dayal bugnk romantik
duygusal iliki kavram ancak Reform anda ortaya kmtr. Sanayi Devrimi ile orta snfn
ykseliinden sonra da, k olmann evlilik iin saygn bir neden olarak grld romantik sevgi
kavram Batda yeterince popler bir lk haline gelmitir. Doal olarak, gelenekle modernite
arasnda bocalayan Hindistan gibi kltrlerde, ak evlilii yapan iftler hl kk bir aznlk
oluturmakta ve sklkla da grc usul bir evlilii tercih eden ailelerinin itirazlaryla
karlamaktadrlar.
Yine de biyoloji, mr boyu beraberlii ve karlkl ilgiyi romantik tutkunun daha kaypak
zevkleriyle birletiren modern evlilik idealine her zaman uymaz. Yllarca sren birlikteliin arzuyu
ldrd bilinen bir eydir; bazen de bu, elerden biri antada keklik olarak grld anda
olabilir.
Doa, konuyu daha da giriftletirecek ekilde, erkeklerle kadnlar ak moleklleri asndan bile
farkl eilimlerle donatmay uygun bulmutur. Erkeklerde, ehveti krkleyen kimyasallar genellikle
kadnlara kyasla daha yksek, ball destekleyenlerse daha dk dzeydedir. Tutkular sz konusu
olduunda, erkeklerle kadnlar arasndaki klasik gerilimlerin birounu bu biyolojik denksizlikler
yaratr.
Kltr ve cinsiyet bir yana, akn belki de en temel ikilemi, gvenli bir ballk duygusunun altnda
yatan beyin sistemleriyle ilgi ve seksin temelini oluturanlar arasndaki gerilimden kaynaklanr. Bu
sinir ebekelerinin her ikisi de, kendine zg bir gd ve ihtiyalar kmesini besler; bunlar da
birbiriyle ya eliir ya da uyum halindedir. elimeleri durumunda ak ilikisi sendeleyecek, uyumlu
olduklarnda ise geliecektir.

Doann Kk Bir Kurnazl

Bir kadn yazar, bamsz ve giriimci kiiliine karn, yolculuklara daima kocasnn yastk
klfyla kyordu. Nereye giderse gitsin, klf otel yatandaki yasta geirip yle uyuyordu.
Yapt aklamaya gre, kocasnn kokusunu almas yabanc bir yatakta uyumasn kolaylatryordu.
Bu durum biyolojik bakmdan anlaml olduu gibi, doann trlerin devamn salamak iin
oynad oyunlardan biri hakknda bir ipucu da verir. Cinsel ekimin ya da en azndan ilginin ilk
kprdanlarnda tutulan yol, alt yoldur: Kesin bir dnceye (hatta bir duyguya) deil, duyulara
dayaldr. Kadnlarda o ilk bilinalt heyecan bir koku izleniminden, erkeklerdeyse grsel bir
izlenimden doabilir.
Bilim insanlar, bir erkein ter kokusunun kadnlarn duygular zerinde olaanst etkiler yaparak
ruh hallerini iyiletirebileceini, onlar gevetebileceini ve yumurtlamay salayan reme
hormonlarnn dzeyini ykseltebileceini bulgulamlardr.
Ne var ki bu olaslklar ortaya karan alma, tamamen klinik (ve kesinlikle romantik olmayan)
koullar altnda, bir laboratuarda yaplmt. Drt haftadr deodoran kullanmayan erkeklerin
koltukaltlarndan alnan rnekler bir karma katlarak, yer cilas gibi rnlerin kokusuyla ilgili bir
aratrmaya katldklarn sanan kadn deneklerin st dudaklarna srlyordu.388 Koku baka bir
kaynaktan deil de erkein terinden geldiinde, kadnlar kendilerini daha gevemi ve mutlu
hissediyorlard.

388 Ter aratrmas hakknda, bkz Charles Wysocki, Male Axillary Extracts Contain Pheromones that Affect Pulsatile Secretion of

Luteinizing Hormone and Mood in Women Recipients, Biology of Reproduction 68 (2003), s. 210713.

Aratrmaclar, daha romantik bir ortamda bu kokularn cinsel duygular da uyarabileceini ne

sryorlar. Dolaysyla, iftler etkileirken hormonal kucaklamalarnn sessiz sedasz cinsel
uyarmn yolunu at, bedenlerinin bilinaltnda remeye vesile olacak koullar dzenledii
dnlebilir. Aslna baklrsa, Biology of Reproduction (reme Biyolojisi) dergisinde yaynlanan
sz konusu alma da, yeni dourganlk terapilerinde kullanlmak zere terdeki etkin maddenin
ayrlp ayrlamayacan grmek iin yaplan aratrmann bir parasyd.
Erkekler asndan bu nermenin doal sonucu, bir kadn bedeni grntsnn erkek beyninin zevk
merkezleri zerindeki etkisi olabilir. Erkek beyni, kadn bedeninin ana ynlerini, zellikle de taze
gzelliin iareti olan ve kendi bana erkeklerde cinsel uyarm tetikleyebilen, gs-bel-kala
arasndaki kum saati orantsn saptayan detektrlerle donatlm gibidir.389 Dnyann drt bir
yanndaki erkeklerden, deiik orantlardaki kadn eskizlerinin ekiciliini deerlendirmeleri
istendiinde, ou, kalalarnn yaklak % 70i orannda bel ls olan kadnlar semitir.390

389 Gs-bel-kala orants hakknda, bkz David Buss, Sex Differences.

390 Devendra Singh, Female Mate Value at a Glance: Relationship of Hip-to-Waist Ratio to Health, Fecundity, and Attractiveness,
Neuroendocrinology Letters, ek 4 (2002), s. 8191.

Erkeklerin beyinlerinin neden bu ekilde donatlm olduu, on yllardr canl bir tartma
konusudur. Bazlar, bu sinir devresi parasnn, kadnn dourganlnn zirvesine ulatn gsteren
biyolojik belirtileri kaydetmenin bir yolu olduunu ve erkeklere zellikle ekici gelen bu belirtilerin,
sperm kullanmnda tasarruf saladn dnmektedir.
Nedeni ne olursa olsun, bunlar insan biyolojisinin zarif tasarmlardr: Kadnn grnts bile
erkei heyecanlandrr, erkein kokusu da kadn aka hazrlar. nsanolunun tarih ncesinde bu
taktiin ie yarad kukusuzdur. Ne var ki modern yaamda akn nrobiyolojisi karmaklamtr.

Libidonun Beyni
Londradaki University Collegeda yaplan bir incelemede yer alacak erkeklerle kadnlarn
seiminde tek kstas gerekten, derinden ve deli gibi391 k olmakt. On yedi gnll katlmc,
nce sevgililerinin, sonra da arkadalarnn fotoraflarna bakarken beyin grntlemesine tabi
tutuldu. Sonu: Hepsi aka mptela grnyordu.

391 Romantik ak srasnda etkinleen ana alanlar, hepsi de beynin her iki yannda olmak zere orta insulay, ACCyi, kaudat ekirdei
ve putameni ierir. Bunlarn tm youn mutluluk duyarken aydnlanr. Bir o kadar nemli olan da, keyifsizlik srasnda etkinleen singulat
girusu ve amigdalada etkinliin kesilmesidir. Bkz Verea Bartels ve Semir Zeki, The Neural Basis of Romantic Love, NeuroReport 17
(2000), s. 382934.

Erkeklerde de, kadnlarda da, arzunun hedefi arkadalardan farkl olarak beynin benzersiz bir
ekilde birbirine bal kesimlerindeki, ak konusunda uzmanlam gibi grnecek kadar zgl
devrelerde havai fieklerin patlamasna neden oluyordu. Sinirbilimci Jaak Pankseppin nerdii gibi,
bu devrelerin ou, bir baka coku halinde de aydnlanr: Kokain veya uyuturucu etkisi altnda. Bu
bulgu, youn ak ilikisinin bamllk yaratacak kadar haz veren doasnn sinirsel bir gerekesi
olduuna iaret etmektedir. lgin bir ekilde, erkeklerde bu ak devrelerinden hibirinin kendi bana
cinsel uyarlma srasnda faaliyete gememesine karn, romantik duygularla ilgili blgelerin

bitiiindeki alanlarn kprdanmas, akla birlikte ehvet duygusu da uyandnda anatomik bir
balantnn kolayca kurulduunu gsterir.392

392 Erkeklerde cinsel uyarlma ve beyin ebekesi hakknda, bkz Serge Stoleru ve bk., Neuroanatomical Correlates of Visually
Evoked Sexual Arousal in Human Males, Archives of Sexual Behavior 28 (1999), s. 121; S. L. Rauch ve bk., Neural Activation
During Sexual and Competitive Arousal in Healthy Men, Psychiatry Research 91(1999), s. 110.

Sinirbilim, bu tr aratrmalar sayesinde cinsel tutkunun gizemini aydnlatarak, ehvet duygusuna bu

kadar lezzet katan hormonlarla nrokimyasallar karmnn paralarn bir araya getirmitir. Arzunun
reetesi kukusuz cinsiyetten cinsiyete biraz deiir, ama eleri ve cinsel edim srasndaki
zamanlamalar, trmzn srdrmne heyecan unsurunu da katan dhiyane bir plan aa
karmaktadr.
Libidonun (cinsellik gds) uyand yer olan ehvet devreleri, limbik beynin geni bir alann
kaplar.393 Cinsel arzuyla ilgili bu alt yol donanm cinsiyetler tarafndan byk lde paylalr.
Ama aralarndaki birka belirgin fark, her cinsiyetin sevimeyi farkl tarzda yaamasna ve romantik
bir temasn eitli ynlerini farkl ekilde deerlendirmesine yol aar.

393 Seksle ilgili sinirsel donanm, st limbik beyindeki septal alan, stria terminalisin bed nukleusu ve n hipotalamus araclyla yan
hipotalamusun orta nbeyin kmesine balanan preoptik alanlar gibi yaplar ierir. Bkz Jaak Panksepp, Affective Neuroscience: The
Foundations of Human and Animal Emotions (New York: Oxford University Press, 1998).

Erkeklerde, hem cinsellik hem de saldrganlk dzeyi, beynin birbiriyle balantl alanlarnda etkin
olan seks hormonu testosteron tarafndan ykseltilir.394 Erkekler cinsel bakmdan uyarldklarnda,
testosteron dzeyleri yukar frlar. Bu erkeklik hormonu, kadnlarda da erkeklerdeki kadar gl
olmasa da bir cinsel arzu uyandrr.

394 Saldrganlk devreleri, erkeklerde daha etkin bir alan olan temporal loblarda toplanr; singulat alannda odaklanan efkatl devresi ise
genelde kadnlarda daha etkindir. Beynin her yerinde olduu gibi, burada da olup bitenler ayrntlara baldr: Testosteronun kadnlarda
cinsel arzuyu tam olarak nasl etkiledii, dozuna gre deiir; orta dzeyler libidoyu artrrken, ok yksek dzeyler bastrr. Bkz R. C. Gur
ve bk., Sex Differences in Regional Cerebral Glucose Metabolism During a Resting State, Science 267 (1995), s. 52831.

Seksin bir de u bamllk yaratan nitelii vardr. Gerek erkeklerde gerekse kadnlarda, kumardan
uyuturucu kullanmna kadar farkl faaliyetlerde youn zevk hissi veren bir kimyasal madde olan
dopamin, cinsel temas srasnda da yukar frlar. Zevk veren dopamin dzeyleri sadece cinsel
uyarlma srasnda deil, cinsel temasn skl ve kiinin cinsel drtsnn younluuyla balantl
olarak da ykselir.395

395 Dopamin testosteron dzeylerini ykselttiinden, dopamin dzeylerini ykselten antidepresan trleri sklkla libidoyu da artrr. Bkz J.
S. Heaton, Central Neuropharmacological Agents and Mechanisms in Erectile Dysfunction: The Role of Dopamine, Neuroscience
and Biobehavioral Reviews 24 (2000), s. 56169.

lgi gstermenin kimyasal bir kayna olan oksitosin, kadnlarn beynine erkeklerinkinden daha fazla
nfuz ettiinden, kadnlarn cinsel ball zerinde daha etkilidir. Oksitosinle yakn akrabal olan
vazopresin hormonu da balanmada bir rol oynayabilir.396 lgin bir ekilde, sosyal beynin
olaanst hzl balayclar olan i hcrelerinde vazopresin alclar bol miktarda bulunur.
hcreleri, rnein, ilk kez karlatmz biri hakknda ok hzl, sezgisel yarglarda bulunduumuz
srada devreye girerler. Henz bunu kesinletirebilecek bir aratrma yaplmam olsa da, bu hcreler
ilk bakta ak ya da en azndan arzuyu yaratan beyin sisteminin bir paras olarak tanmlanmaya
uygun adaylar gibi grnmektedir.

396 Vazopresin saldrganla da sevk edebilir. Vazopresin ve oksitosin hem erkeklerin hem de kadnlarn beyinlerinde etkilidir, birincisi
kadnlarda anneliin daha iddial yann ortaya karrken, ikincisi erkeklerde babaln daha yumuak yann tevik eder.

Sevimeye doru hzlanan srete, erkein beyninde oksitosin dzeylerinin yan sra, (birlikte AVP
olarak bilinen) arginin ve vazopresin tarafndan ynlendirilen hormon al da trmana geer.
Erkek beyninde diininkine kyasla daha fazla AVP alcs vardr ve bunlarn ou cinsellikle ilgili
devrelerde toplanmtr. Bulu anda bollaan, erkein cinsel aln krkledii anlalan AVP,
boalma yaklatka ykselir ve orgazm annda hzla der.
Oksitosin, hem erkeklerde hem de kadnlarda cinsel temasn verdii sevecen ve ho duygular
krkler. Orgazm srasnda yksek dozlarda salglanan bu kimyasaln oluturduu sel, sevime
sonras scak yaknlk duygularn uyandrr ve erkekle kadn bir sreliine ayn sevecen duygularn
hormonal dalga boyunda buluturur.397 Oksitosin salglar, dorua eritikten sonra, zellikle
sevime sonras oynamada, yani birlemeyi izleyen sarlma ve sokulmalar srasnda da youn
olarak devam eder.398

397 Sevgi nrokimyasnn bu basitletirilmi aklamasnn temeli, Pankseppin Affective Neuroscience adl yaptdr. Panksepp,
cinsellikte ok daha geni bir beyin kimyasallar dizisinin rol olduunu ve bunlarn ounun henz pek anlalmadn belirtmektedir.

398 liki sonras oynama hakknda, Bkz C. S. Carter, Oxytocin and Sexual Behavior, Neuroscience and Behavioral Reviews 16
(1992), s. 13144.

Oksitosin, erkeklerde orgazm sonras bu direnli dnemde, yani genellikle penislerinin

sertleemedii srada zellikle gl bir ekilde kabarr. En azndan kemirgenlerde (ve muhtemelen
insanlarda da) bol miktarda cinsel doyumun erkeklerin oksitosin dzeylerinde kat bir ykselie
neden olmas ilgintir; grne baklrsa, erkek beyninin kimyasn bir sreliine diininkine
yaklatran bir beyin deiikliidir bu. Ne olursa olsun, sevime oyununun bu kurnazca kimyasal
kapan hamlesi, oksitosinin bir dier ilevi olan ball gelitirmek iin rahat bir zaman salar.
ehvet devresi, ifti bir sonraki bulumalarna da hazrlar. Ana bellek yaps olan hipokampus, AVP
ve oksitosin alclar bakmndan zengin sinir hcrelerine sahiptir. AVP, zellikle erkekte, arzu dolu
sevgilisinin ekici imgesini zel bir vurguyla bellee kaydederek, cinsel eini benzersiz bir ekilde
hatrlanabilir hale getirir. Orgazmn rettii oksitosin bellei de glendirerek, yine sevgilinin ho
grntsn zihne kaydeder.
Bu temel biyokimyasal ilemler bizi cinsel bakmdan etkinletirirken, beynimizin st yol
merkezlerinin yapt etki, bunlarla her zaman badamaz. alar boyu insann sa kalmn gzetecek
ekilde alan beyin sistemleri, bu kez ak abasnn meyve vermesine deil de, boa gitmesine yol
aabilecek atma ve gerilimler karsnda savunmasz grnr.

nsafsz Arzu
Evde alan bir yazarla nianl olan, bamsz ve gzel bir avukat ele alalm. Kadn eve admn
atar atmaz, nianls elindeki ii hemen brakp etrafnda pervane oluyordu. Bir akam yatmaya
hazrlanrken, daha yorgann altna girmeye frsat bulamadan nianls onu istekle kendine
ekmiti.399

399 Gen avukat ve nianls hakknda, bkz Mark Epstein, Open to Desire (New York: Gotham, 2005).
Azck nefes almama izin ver ki seni sevebileyim, demiti kadn. Bu szden incinen adam, o gece

divanda yatmaya kalkmt.

Kadnn szleri, smsk bir duygusal dng iinde balanmann olumsuz yann gzler nne
seriyor: Bu tr bir balanma boucu olabilir. Uyumun tek amac srekli i ie olmak, her dnce ve
hissin rtmesini salamak deildir; birbirine gerektiinde kendi bana kalabilecei bir alan
brakmay da ierir. Bu ballk evrimi, bireyin ihtiyalaryla iftin ihtiyalar arasnda bir denge
kurar. Bir aile terapistinin syledii gibi, Bir ift ne kadar ayr kalabilirse, o kadar birlikte olabilir.
Akn balca ifadelerinden her birinin ballk, arzu, ilgilenme eleri kendine has kimyasal
yaptrcsyla birbirine balamak zere tasarlanm kendine has bir biyolojisi vardr. Eler uyumlu
olduunda ak glenir. Srttklerinde ise ak bocalayabilir.
Ballkla seks arasndaki gerilim yznden sklkla olduu gibi, bu biyolojik ak sisteminin
ayar bozulduu zaman ilikide yaanabilecek zorluu ele alalm. Bu uyumsuzluk, rnein elerden
biri kendini gvensiz hissettiinde, ya da daha kts, dpedz kskanla kapldnda veya terk
edilmekten korktuunda meydana gelir. Sinirsel adan, ballk sistemi kaygya meylettiinde, teki
sistemlerin ileyiini engeller. nsann iini kemiren bu tr bir evham en azndan bir sreliine
cinsel arzuyu kolaylkla sndrebilir ve efkati yok edebilir.
Nianlnn kadn avukata cinsel bir nesne olarak ar dknl, annesinin kendi hislerini ve
ihtiyalarn hi bilmeden meme emen bir bebein insafsz arzusuna benzer. Bu kadim arzular,
birbirinin bedenini bir bebek gibi hararetle aratran iki tutkulu yetikinin sevimesi srasnda da da
vurulur.
Daha nce belirttiimiz gibi, yaknln ocuklukta yatan kkleri, klarn birbirine ocuksu, tiz
perdeli seslerle ya da bebek adlaryla hitap etmelerinde yeniden yzeye kar. Etologlarn iddiasna
gre, bu iaretler klarn beyinlerinde, ebeveynlerde olduu gibi ilgi ve efkat tepkilerini
tetiklemektedir. Bebein arzusuyla yetikinin arzusu arasndaki fark ise, yetikinin empati gstererek,
tutkuyu efkatle ya da en azndan ilgiyle kaynatrabilmesinde yatar.
Bu nedenle kadn avukatn psikiyatr Mark Epstein, nianlya bir seenek nermiti: Duygusal
adan uyum salayabilmek iin ii ardan almak ve bylece onun kendi arzusunu hissetmesine izin
verecek psikolojik alan yaratmak. Arzunun bu ekilde karlkl hale gelmesi ve aralarndaki
duygusal dngnn korunmas avukatn kaybetmek zere olduu tutkuyu canlandrmt.
Bu durum Freudun nl sorusunu akla getiriyor: Kadn ne ister? Epsteinn yantlad gibi,
steklerini umursayan bir e ister.

Karlkl Rzaya Dayal O

ok satan vampir romanlarnn takma bir adla da erotik romanlarn yazar Anne Rice,
ocukluundan beri canl sadomazoist fanteziler beslediini anmsyordu.
En erken yataki fantezilerinden biri, eski Yunanda seks klesi olarak mezada karlan gen
erkeklerle ilgili ayrntl senaryolar ieriyordu; erkekler arasndaki cinsel ilikiye byk bir merak
duyuyordu. Yetikinliinde, ecinsel erkeklerle arkadalk etmeyi ve gay kltrn ekici bulmaya
balamt.400

400 Anne Ricen seks fantezilerini anlatt kaynak: Katherine Ramsland, Roquelaure Reader: A Companion to Anne Rices
Erotica (New York: Plume, 1996).

Kurmacann malzemesi byledir; Ricen homo-erotik alt temalarla dolu vampir romanlar, Gotlarn
romantik evreninin atmosferini belirler. Takma adla yazd ehvet romanlarndaysa, her iki cinsiyetin
sadomazoist eylemlerini ayrntl olarak anlatr. O cinsel fanteziler kesinlikle herkesin tercihine
uymayacaktr, ama aratrmaclara gre, ierikleri de sradan insanlarn erotik hayallerinin kapsam
dnda deildir.
Ricen ayrntl olarak betimledii renkli seks sahneleri normatif bir anlamda sapkn deildir;
defalarca yaplan aratrmalarda erkeklerle kadnlarn yaygn olarak anlattklar fantezi temalar
arasnda yer alrlar. rnein, bir ankette elde edilen bulgulara gre, en sk kurulan seks fantezileri
unlardr: Heyecan verici bir cinsel birlemeyi yeniden yaamak, kendi eiyle veya bir bakasyla
seks yaptn hayal etmek, oral seks yapmak, romantik bir yerde sevimek, kar konulmaz biri olmak
ve cinsel zorbala maruz kalmak.401

401 Yaygn fantezi temalar hakknda, bkz Harold Leitenberg ve Kris Henning, Sex Fantasy, Psychological Bulletin 117 (1995), s.
46996.

Seks fantezilerinin eitlilii, cinsel arzuyu ve zevk almay glendiren bir uyar kayna olarak,
salkl bir cinsellii yanstabilir.402Her iki taraf da raz olduunda, Ricenkiler gibi daha uuk
olan, grnrde zalimce senaryolar ieren fanteziler iin bile geerlidir bu.

402 Tm seks fantezileri ayrntl bir sahne iermez, bazlar uuan dnceler ya da imgeler veya romantik bir cinsel faaliyetten
ibarettir. zerinde gr birliine varlm gncel bir inceleme iin, bkz agy.

Freudun mutlu bir kii asla fantezi kurmaz, yalnzca tatmin olmam biri kurar, dedii bir yzyl
ncesinden bugne hayli yol kat etmi durumdayz.403 Ama fantezi tam da budur: Canl bir hayal
gc. Ricen anlaml bir biimde belirttii gibi, nne frsatlar kmasna karn kendi fantezilerini
gerekletirmeye hi kalkmamtr. Cinsel fanteziler baka biriyle yaanmayabilir, ama yine de
yararl olduklar yerler vardr. Alfred Kinseyin (geriye bakldnda arptlm bir rneklemeyi
temsil eden) zgn aratrmalar, erkeklerin % 89unun ve kadnlarn % 64nn mastrbasyon
srasnda seks fantezileri kurduunu gstermitir. Daha arbal bir dnem olan 1950lerde insanlar
sarsan bu bulgu, bugn hayli olaan karlanmaktadr. Profesr Kinseyin ilk kez aka ortaya
koyduu gibi, erkeklerle kadnlarn alacak kadar geni menzilli cinsel davranlar alenen itiraf
edildiinden ok daha yaygndr.

403 Fantezi kurmak konusunda, bkz Sigmund Freud, Creative Writers and Daydreaming, yay. haz. James Strachey, The Standard
Edition of the Complete Psychological Works of Sigmund Freud, Cilt 9 (1908; London: Hogarth Press, 1962), s. 146.

Bugn bile hkm sren sosyal tabular The Jerry Springer Sho404 gibi programlarn ve
internetteki porno sitelerinin bolluuna karn eitli cinsel tercihlerin gerek yaygnlnn
insanlarn kabul etmeye yanatklarndan ok daha yksek olduu anlamna gelir. Nitekim seks
aratrmaclarnn varsaymlarna gre, insanlarn cinsel davranlar hakknda kendi sylediklerine
dayal istatistikler gerek rakamlar dk gstermektedir. niversiteli kz ve erkeklerin bir gn
zarfnda kafalarndan geen her cinsel fanteziyi veya seksle ilgili her dnceyi bir gnceye
kaydetmeleri istendiinde, erkekler gnde yedi kadar, kzlarsa drt ile be aras kayt dmlerdir.
Oysa baka aratrmalarda niversiteli renciler ayn enformasyonu hatrlamalarn isteyen bir
anketi yantladklarnda, erkekler gnde bir, kzlarsa sadece haftada bir kez cinsel fantezi kurduklarn
bildirmilerdir.

404 iftlerin sorunlarn izleyiciler nnde tarttklar ok popler bir Amerikan televizyon dizisi (n).
Cinsel iliki srasnda fanteziler kurduunu kabul eden erkeklerle kadnlar ele alalm. Neredeyse

her cinsel davran trnde erkekler kadnlardan daha yksek rakamlara ularken, cinsel iliki
srasnda fantezi kurmakta iki cinsiyet eitlenmi gibidir: Kadnlarn % 94 ve erkeklerin % 92si
bunu yaptn sylemektedir (geri baz aratrma raporlarnda bu oranlar erkeklerde % 47,
kadnlarda ise % 34 gibi dk rakamlara iner).
Bir incelemede elde edilen bulgulara gre, sevime halinde deilken mevcut sevgiliyle seks
yaptn dnmek yaygn bir hayal, cinsel iliki srasnda baka biriyle sevitiini kurmaksa daha
da yaygn bir fantezidir.405 Bu tr veriler, hnzrca bir nkteye yol amtr: klar seviirken
aslnda iin iinde drt kii vardr; ikisi gerek, dier ikisi de kafalarndaki hayali insanlar.

405 Hayaller ve sevime hakknda, bkz, rnein, Wilson ve R. J. Lang, Sex Differences in Sexual Fantasy Patterns, Personality
and Individual Differences 2 (1981), s. 34346.

ou cinsel fantezi, tekini bir nesne, fanteziyi kurann ehevi tercihine uyacak ekilde yaratlm
bir varlk olarak resmeder ve teki erkek veya kadnn o durumda bizzat ne isteyebileceini hi
dikkate almaz. Ama fantezi leminde her yol mubahtr zaten.
Bir seks fantezisini paylamaya ve hayata geirmeye raz olmak, bir yaknsama edimidir; fanteziyi
dayatarak tekini bir O yapmak yerine, senaryoyu istekli bir ele oynamak her eyi deitirir.406
Elerin ikisi de raz ve istekliyse, bir Ben-O senaryosu gibi grnen ey bile daha gl bir
yaknlk duygusu yaratabilir. Doru koullarda, sevgiliyi bir O olarak grmek karlkl rza
gsteriliyorsa seks oyununun bir paras olabilir.

406 Ancak fantezi gereklii rzas alnmadan tekine dayatld zaman, Ben-Sen buharlaarak Ben-O cinselliine dnr: sen beni
tahrik ediyorsun, o beni tahrik ediyor haline gelir. Rza ile dayatma arasndaki bu snr boyunun grg kurallar, grne gre,
yrrlkteki fantezilerin bizatihi doasnn kolayca kiileraras felakete dnebilecei cinsel klelik ve disiplin alt-kltrnde gayet iyi
tanmlanmtr.

Bir psikoterapistin yorumuna gre, iyi bir cinsel iliki, iyi bir cinsel fantezi gibi heyecan verici,
ama gvenlidir. Elerin ihtiyalar birbirini tamamlad zaman, bunun oluturduu kimya kaynaan
fanteziler gibi yllardr beraber olan iftlerde cinsel ilginin olaan azalna kar koyacak bir
heyecan dourabilir.407

407 Michael J. Bader, The Secret Logic of Sexual Fantasies (New York: St. Martins Press, 2002), s. 157.
Eler arasndaki empati ve anlay, bir O fantezisinin elenceli mi, yoksa incitici mi olacan
belirler. ki taraf da ak oyununu elenceli bir ey olarak gryorsa, birbirlerinin fantezileri
konusunda rahat olmalar gven veren bir empati yaratr. Fantezi gerekliine birlikte adm
attklarnda, orada kurduklar dngsel balant birbirlerinden aldklar zevki glendirir ve st
rtl bir ilgilenme edimi olan kkten bir kabullenmeyi ifade eder.

Seks Nesnelletirdiinde
Hastalk derecesinde zsever birinin, psikoterapistinin vaka raporuna kaydedilen ak hayatna
bakalm:
Yirmi be yandaki bu bekr erkek, tant kadnlara kolayca tutuluyor ve her biri hakkndaki
gl fantezilerini saplant haline getiriyor. Ancak sevgilisiyle bir dizi cinsel denemeden sonra daima
hayal krklna urayarak, onu birdenbire fazlasyla aptal ya da yapkan, veya fiziksel olarak itici
bulmaya balyor.

rnein, bir Noel tatilinde kendini yalnz hissedince yalnzca birka haftadr grt o anki kz
arkadan, ailesini ziyarete gidecei yerde kentte kendisiyle birlikte kalmaya ikna etmeye alt. Kz
teklifini kabul etmeyince, fkelenerek onu benmerkezli olmakla sulad ve bir daha grmemeye
karar verdi.
zseverin kendinden menkul hakllk anlay, ona olaan kurallarla snrlarn kendisi iin geerli
olmad hissini verir. Yani, daha nce grdmz gibi, bir kadn kendisini yreklendirip tahrik
ettiinde daha ileri gitmek istemediini aka sylese bile onunla yatmaya hak kazandn
hisseder. Her eye karn istediini yapacaktr, hatta g kullanmak zorunda kalsa da.
Hatrlayacanz gibi, krelmi bir empati, smrc bir tavr ve kibirli bir benmerkezcilik,
zseverin bata gelen zelliklerindendir. Dolaysyla zsever erkeklerin cinsel zorlamaya yatkn
tutumlar onaylamalar, rnein tecavz kurbanlarnn balarna geleni hak ettikleri ya da bir kadn
sekse hayr dediinde, kastettiinin aslnda evet olduu fikrini benimsemeleri artc
gelmemelidir.408Amerikan niversitelerindeki zsever erkekler, bir kzn oynama ya da ellemeokama faslna girmesi ve kontrol elden brakmas durumunda, erkek arkada onu sekse zorlarsa
kabahat kendisindedir, cmlesini onaylama eilimi gsterirler. Baz erkekler iin bu inan,
kendisiyle oynaan ama daha ileri gitmek istemeyen kz arkadana tecavz etmenin ak bir
gerekesidir.

408 zseverler ve cinsel tutumlar hakknda, bkz Brad J. Bushman ve bk., Narcissism, Sexual Refusal, and Aggression: Testing a
Narcissistic Reactance Model of Sexual Coercion, Journal of Personality and Social Psychology 48 (2003), s. 102740.

Bu tr tutumlarn baz erkekler arasnda yaygn olmas, ABDde kadnlarn yaklak % 20sinin,
direnmelerine karn genelde bir koca veya sevgili, ya da o srada k olduklar kii tarafndan
istemedikleri bir cinsel ilikiye zorlandklar yolundaki iddialarnn nedenini ksmen
aklayabilir.409 Gerekten de, sevdikleri biri tarafndan cinsel ilikiye zorlanan kadnlarn says,
bir yabancnn tecavzne urayanlarn on katdr. ktklar kza tecavz ettiklerini kendiliinden
itiraf eden erkekler zerinde yaplan bir inceleme, bu tr bir zorlamann sz konusu olduu her
olayn, karlkl rza gsterilen oynamadan sonra meydana geldiini ve tecavzcnn daha ileri
gitmek istemeyen kadnn itirazlarna kulak asmadn ortaya koymutur.410

409 Sekse zorlanan kadnlar hakknda, bkz Edward O. Laumann ve bk., The Social Organization of Sexuality: Sexual Practices in
the United States (Chicago: University of Chicago Press, 1994).

410 E. J. Kanin, Date Rapists: Differential Sexual Socialization and Relative Deprivation, Archives of Sexual Behavior 14 (1985),
s. 21931.

Erkeklerin ounluundan farkl olarak zseverler, bir ift oynamaya baladktan sonra kadnn
durmak istedii ve ac ektiini, tiksindiini belli etmesine karn erkein onu cinsel ilikiye
zorlad filmleri beenir ve tahrik edici bulurlar.411zsever, bu tr bir sahneyi seyrederken kadnn
strabn alglamaz, sadece saldrgann kendini tatmin ediine odaklanr. lgintir ki, bu aratrmada
incelenen zseverler, nceki oynama ve reddetmeyi grmeden, sadece bir tecavz sahnesini
seyretmekten zevk almamlardr.

411 Batan karan ya da arzuyu sndren bir unsur olarak cinsel zorbalk hakknda, bkz Bethany Lohr ve bk., Sexual Arousal to
Erotic and Aggressive Stimuli in Sexually Coercive and Noncoercive Men, Journal of Abnormal Psychology 106 (1997), s. 23042.

Empatiden yoksun olmalar, zseverlerin ktklar kadna verdikleri acya kaytsz kalmalarna
yol aar; kadn sekse zorlanmay iren bir iddet eylemi olarak yaarken, erkek merhamet

gstermek yle dursun onun olup bitenleri ne kadar naho bulduunu bile anlayamaz. Aslnda, bir
erkek ne kadar empatiliyse, cinsel zorbalk yapmas, hatta byle bir eyi hayal bile etmesi olasl o
kadar dktr.412

412 K. E. Dean ve N. M. Malamuth, Characteristics of Men Who Aggress Sexually and of Men Who Imagine Aggressing,
Journal of Personality and Social Psychology 72 (1997), s. 44955.

Cinsel zorbalkta fazladan bir hormonal gcn rol de olabilir. Aratrmalar, ar yksek
testosteron dzeylerinin, erkeklerin baka bir kiiye salt cinsel bir nesne olarak davranma
eilimlerini artrdn ve evlilikte de sorun yaratmalarna yol atn gstermektedir.
4.462 Amerikal erkein testosteron dzeylerinin incelendii bir almada, erkeklik hormonu ok
yksek kanlarda tehlikeli bir davran modeli saptand.413 ncelikle, genelde daha saldrgandlar,
gemite bir kavgaya karm ve tutuklanm olmalar olasl yksekti. Ayrca koca olarak da
riskliydiler: Karlarna vurmaya veya suratlarna bir eyler frlatmaya, evlilik d cinsel ilikide
bulunmaya yatkndlar ve anlalabilir bir ekilde iyi geinmekte sorun yaadklarndan, boanm
olmalar daha olasyd. Testosteron dzeyi ykseldike, tablo daha da ktleiyordu.

413 Testosteron hakknda, bkz Alan Booth ve James Dabbs, Jr., Testosterone and Mens Marriages, Social Forces 72, no. 2 (1993),
s. 46378.

te yandan, ayn almada, yksek testosteron dzeyine sahip birok erkein mutlu bir evlilii
olduu da belirtiliyor. Yazarlara gre, aradaki fark, erkeklerin testosteron gdml daha vahi
itkilerini denetlemeyi ne derece renmi olduklar belirlemektedir. Cinsellik ya da saldrganlkla
ilgili her trl itkiyi kontrol etmenin anahtar prefrontal sistemlerde sakldr. Bu da bizi yine st yolun
gerekliliine ve onun ham cinsellik drtsne kar bir denge unsuru olarak, alt yolu dizginleme
yeteneine getirir.
Yllar nce New York Timesn bilim muhabiri olarak, seri katillerin psikolojik analizini yaparak
profil karmakta uzmanlam olan bir FBI grevlisiyle konumutum. Bu tr katillerin neredeyse
her zaman acmasz seks fantezilerini sapka gerekletirdiklerini ve bu fantezilerde kurbanlarn
yalvarmalarnn bile bir tahrik unsuru olduunu anlatmt bana. Gerekten de, erkeklerin (neyse ki)
ok kk bir alt kmesi, karlkl rzaya dayal bir sevimeyi gsteren erotik sahnelerden ok,
tecavz tasvirleriyle uyarlmaktadr.414 Birisinin ac ektiini grmekten aldklar garip zevk, bu
marjinal grubu erkeklerin byk ounluundan ayran eydir: ktklar kadn cinsel ilikiye
zorlayan zseverler bile dpedz rza tecavz tahrik edici bulmamlardr.

414 Tecavz betimlemelerinden tahrik olmak konusunda, bkz G. Hall ve bk., The Role of Sexual Arousal in Sexually Aggressive
Behavior: a Meta-analysis, Journal of Clinical ve Consulting Psychology 61 (1993), s. 109195.

Empatiden tamamen yoksun olular, kurbanlarnn gzyalar veya lklarnn seri tecavzcleri
caydrmamasnn nedeni olabilir. Irza tecavzden hkm giymi olanlarn nemli bir blm,
sonradan olay srasnda kurbanlarna kar hibir ey hissetmediklerini ve onlarn duygularn ne
bildiklerini, ne de umursadklarn bildirmektedir. Neredeyse yars, hapsi boylamalarnn
kurbanlarnn yeterince ac ektiini gstermesine karn, kadnlarn zevk ald na ikna
olmutur.415

415 Hkm giymi tecavzclerin empati yoksunluu konusunda, bkz D. Scully, Understanding Sexual Violence (London:
HarperCollinsAcademic, 1990).

Irza tecavz nedeniyle hapis cezas alm erkekler zerinde yaplan bir inceleme, ou durumda
bakalarn anlayabildiklerini gsteriyordu, ama dikkate deer bir istisnayla: Kadnlarn olumlu

ifadelerini alglayabilseler de, olumsuz ifadeleri alglama becerisinden yoksundular.416 Dolaysyla,

genel olarak empati gsterebilmelerine karn, kendilerini tecavzden alkoyacak iaretleri okumay
ya baaramyor ya da istemiyorlard. Bu tr saldrganlar seici olarak duyarszlaarak bir kadnn
kar koyuu ya da ac ekii gibi grmek istemedikleri iaretleri yanl okuyor olabilirler.

416 Tecavzcler ve olumsuz mesajlar hakknda, bkz E. C. McDonell ve R. M. McFall, Construct Validity of Two Heterosocial
Perception Skill Measures for Assessing Rape Proclivity, Violence and Victims 6 (1991), s. 1730.

En sorunlu olanlar da, tercih ettikleri ve komplsif olarak gerekletirdikleri fantezilerinin

merkezinde Ben-O senaryolar bulunan, ar sapkn erkeklerdir; zellikle seri tecavz, ocuklara
sarkntlk ve tehircilikten hkm giymi seks sulularna zg bir modeldir bu. Sz konusu erkekler,
sradan cinsel sahnelerden ok, bu istismar edimlerini ieren fantezilerle uyarlrlar.417 Tabii ki,
sadece bir fanteziye sahip olmak, kiinin bunu gerekletirmek iin baka birini cinsel ilikiye
zorlayaca anlamna gelmez. Ancak seks sulular gibi, fantezilerini bakalar zerinde uygulayan
kiiler, dnceyle eylem arasndaki sinirsel bariyeri am olurlar.

417 Klinik deliller, seks suu ileyenlerin dzenli olarak en sevdikleri senaryonun fantezileriyle mastrbasyon yaptklarn gsteriyor.
Pedofillerin, tecavzclerin ve tehircilerin tutulduu cezaevleri, tedavi programlaryla tahliyeden sonra sularn tekrarlanma orann
drmeye almaktadrlar. Bu tedavi on yllardr, mastrbasyon srasnda seks senaryosunu mide bulandrc bir kokuyla eletirmek ya
da sorunlu arzuyu yok etmek iin hormon kesici ilalar kullanmak yoluyla sulunun fantezilerini deitirmeye odakl olmutur.
Gnmzdeyse, sulunun kurbanlarna kar empatisini glendirecek bir program olmakszn, bu yaklamlarn tek bana yetersiz kald
grlmektedir. Dolaysyla tedaviler suluyu kendi kurbanlar gibi gerek madurlarla buluturup ac ve straplarn dinletmeyi ierebilir. Bu
tedaviler sulunun, kurbanlarn kendisini nasl grdne ilikin arptlm anlayn da ele almaktadr. rnein tehirciler, kendilerini tehir
ettikleri kadnlarn onlar genellikle dehetengiz deil de zavall biri olarak grdkleri gereiyle yz yze gelirler. Tedavi ayrca su
ileyenin suunu zararsz olarak grrmesine izin veren arptlm dnce tarzn da hedef alr. te yandan, tehlikeli fantezileri bastrmaya
almann paradoksal bir etkisi olabilir: Kanmaya altka, azalmak yerine oalabilirler. Bu yzden daha etkili programlarda, su
ileyenler tehlikeli fantezilerin ilk kprtlarn saptayarak ve gemite kendilerini o senaryolar hayata geirmeye sevk etmi olan
alkanlklar kknden skp atarak depremesini nlemeyi renirler. Bkz Leitenberg ve Henning, Sex Fantasy.

Alt yol bir kez itkisel davranlar kstlayan st yolun bariyerini atnda, fanteziler kt niyetin
g kayna haline gelerek, seks sularnn tekrarlanmasna yol aan kontrolsz libidoyu (bazlarna
gre iktidar arzusunu) krkler. Bu tr durumlarda, zellikle de erkek kurbanlarna kar empatiden
yoksunsa, zevk aldklarna inanyorsa, onlara kar dmanca hisler besliyorsa ve duygusal
bakmdan yalnzsa, o fanteziler bir tehlike sinyaline dnr.418 Bu patlamaya hazr bileimin dert
yarataca neredeyse kesindir.

418 Bkz, rnein, Neil Malamuth, Predictors of Naturalistic Sexual Aggression, Journal of Personality and Social Psychology 50
(1986), s. 95362.

Ben-O cinselliinin souk uzakln, Ben-Sen ilikisinin scak yaknlyla karlatralm.

Romantik ak ahenge dayaldr; bu yakn balant olmadnda geriye sadece ehvet kalr. Tam, iki
ynl empatiyle, kiinin ei de Sen olarak uyum salanan bir zne olur ve erotik enerji arpc
biimde artar. Bir ift fiziksel yaknln dnda duygusal olarak da birletiinde, her iki taraf ayrlk
duygularn yitirir; ego orgazm denilen, yalnzca bedenlerinin deil, benliklerinin de bulutuu bir
durumdur bu.419

419 Empatili arzu hakknda, bkz Judith Jordan, Clarity in Connection: Empathic Knowing, Desire, and Sexuality, Womens Growth in
Diversity iinde (New York: Guilford, 1997). Ego orgazm konusunda, bkz, rnein, Masud Khan, Ego-Orgasm in Bisexual Love,
International Review of Psycho-analysis 1 (1974), s. 14349.

Yine de, en iddetli orgazm bile sevgililerin ertesi sabah birbirlerine itenlikle ilgi
gstereceklerinin teminat deildir. lgi, kendi sinirsel mant zerinden iler.

15 - efkatin Biyolojisi
Rolling Stonesun klasik bir arksnda Mick Jagger, bir sevgiliye Ill come to your emotional
rescue (Duygusal adan yardmna koacam) diye sz verirken, dnyann her yerindeki
sevgililerin besledikleri bir hissi ifade eder. Bir ifti bir arada tutan sadece ekim gc deil, ayn
zamanda birbirlerine gsterdikleri ilgidir. Bu tr duygusal ilgi veya efkat, her ilikide devreye
girebilir.
Bebeini emziren bir anne, bylesine besleyici bir ilginin baat rneidir. John Bowlby, ayn
kaltmsal ilgilenme ve bakm sisteminin, bizden yardm bekleyenlerin ister sevgilimiz, ister
ocuumuz, dostumuz veya zor durumdaki bir yabanc olsun ihtiyalarn karlama arzusunu
duyduumuz zamanlarda harekete getiini ne srmektedir.
Sevgililer arasndaki ilgi ve efkatin iki ana ekli vardr: Bir ee iinde korunduunu
hissedebilecei gvenli bir s salamak ve o ee dnyay gsleyebilecei emniyetli bir liman
sunmak. deal olan, her iki ein de bir rolden tekine rahatlkla geerek, gerektiinde teselli
verebilmesi ya da alabilmesidir. Bu tr karlkllk, salkl bir ilikinin gstergesidir.
Eimizin zor bir sorunu zmesine katkda bulunarak, onu yattrarak ya da sadece yannda durup
dinleyerek duygusal adan yardmna kotuumuzda, gvenli bir s salam oluruz. Bir ilikinin
gvenli bir s sunduunu hissettiimizde, karmza kan zorluklar gslemek iin daha fazla
enerjimiz olur. Bowlbynin syledii gibi, beikten mezara kadar hepimizi en mutlu eden ey,
hayatn bize gvenli bir sten hareketle, uzun ya da ksa bir dizi yolculuk olana sunmasdr.420

420 John Bowlbyden yaplan alntdaki szckler biraz deitirilmitir, A Secure Base (New York: Basic Books, 1988), s. 62.
Bu yolculuklar iyerinde geirilen bir gn kadar basit, ya da dnya apnda bir baar kadar
karmak olabilir. nemli dllere layk grlen kiilerin trende yaptklar konumalar
dnrseniz, hepsinde kendilerine gvenli bir s salayan birinin adnn getiini grrsnz. Bu da
kendimizi emniyette ve gvenli hissetmemizin, baarya ulama yeteneimiz asndan hayati nem
tadn gsterir.
Gvenlik duygumuz ve aratrp kefetme gdmz i iedir. Bowlbynin kuramna gre, eimiz
bize ne kadar gvenlik ve koruma salarsa, o kadar fazla kefe kabiliriz ve yolculuumuzun hedefi
ne kadar korkutucuysa, enerji ve dikkatimizi toplamak, zgven ve cesaretimizi artrmak iin destek
aldmz sse o kadar fazla ihtiya duyarz. Bu nermeler, en az drt yldr birbirleriyle romantik bir
ilikisi olan 116 ift zerinde snand. ngrld gibi, bir taraf tekini ne kadar gvenilir bir ana
s olarak gryorsa, hayatn karsna kard frsatlarn peinden gitmeye o kadar istekli
oluyordu.421

421 Sevgililer hakknda, bkz Brooke Feeny, A Secure Base: Responsive Support of Goal Strivings and Exploration in Adult Intimate
Relationships, Journal of Personality and Social Psychology 87, no. 5 (2004), s. 63148.

Birbirlerinin yaam hedeflerini tartan iftlerin video kaytlar, nasl konutuklarnn da nemli
olduunu gsteriyordu. Elerden biri, tekinin hedefleri hakknda konuurken duyarl, scak ve
olumluysa, teki de tartmann sonunda beklenebilecei gibi daha kendinden emin oluyor, ou kez
hedeflerinin tasn ykseltiyordu.
Fakat elerden biri mdahaleci ve denetleyici bir tavr sergiliyorsa, teki hevesini yitiriyor,
amacndan daha az emin oluyor, ou kez hedefini kltyor ve sonuta zdeer duygusu azalyordu.

Denetleyici tavr sergileyenler, eleri tarafndan kaba ve tenkiti olarak alglanyor, verdikleri tler
de genellikle reddediliyordu.422 Denetleme giriimi, gvenli bir s salamann u ana kuraln
iner: Sadece istendiinde veya mutlaka gerekli olduunda mdahale et. Ein kendi yolundan
gitmesine izin vermek, sessiz bir gvenoyu demektir; denetlemeye altka, zmnen o gvenoyunun
altn oyarz. Mdahalecilik, giriimcilii engeller.

422 te yandan, dnyayla ba etme yeteneinde zgvenden yoksun biri, kontrol stlenen ete aslnda gvence bulabilir, araya
girmeleri ho karlayabilir, baml olma ansna sahip olduu iin rahatlayabilir.

Elerin destek ve ballk tarzlar birbirinden farkldr. Ballklarnda kaygl olan insanlar,
tekinin kendi bana dnyaya almasna izin verecek kadar gevemekte glk eker ve elerinin
ille de yanlarnda kalmasn isterler, ayn evhaml anneler gibi. Bu tr ar yapkan eler gvenli bir
s sunabilir, ama koruyucu bir liman ilevini gremezler. Buna tezatla, sakngan insanlar genellikle
elerinin uzaklarda gezinmesine izin verirler, ama rahatlatc bir gvenli s sunmakta yetersizdirler
ve neredeyse hibir zaman duygusal adan elerinin yardmna komazlar.

Zavall Liat
Fear Factor (Korku Etkeni) adl TV programndan alnma bir sahneydi sanki: Liat adnda bir
niversite rencisi, her biri ncekinden daha zorlayc olan bir dizi snamadan gemek zorundayd.
lk grevi olan, korkun bir ekilde yanm bir adamn ve garip bir ekilde yaral bir yzn
resimlerine bakmak, onu aka dehete drmt.
Ardndan, bir san tutup okamas gerektiinde o kadar tiksinmiti ki, neredeyse elinden atyordu.
Sonra, buzlu suya kolunu sokup 30 saniye tutmas sylendiinde, yirmi saniyeden fazla
dayanamayaca kadar iddetli bir ar hissetti.
Son olarak, cam bir akvaryuma elini sokup canl bir tarantulay okamas gerektiinde, bu kadarn
kaldramayp, Devam edemeyeceim! diye bard.
imdi soru u: Liatn bu snavdan kurtulmas iin onun yerini almaya gnll olur muydunuz?
Kaygnn efkat duygusunu, yani baka birine ilgi gsterme igdmzn u soylu uzantsn nasl
etkilediini inceleyen bir aratrmaya denek olarak katlan rencilere sorulan soru tam da buydu.
Verdikleri yantlar, ballk tarzlarnn cinsellii arptabilecei gibi, empatiye de kendi ayrc
niteliklerini yanstabileceini ortaya kard.
Ballk tarzlar aratrmasnda Philip Shavern srailli meslekta olan Mario Mikulincer, insanlar
gvensiz ballklar konusunda kaygya kapldklarnda, yardma muhta birine kar duyulan
empatiden kaynaklanan zgeci itkinin belirsizleebileceini, bastrlabileceini veya kenara
itilebileceini ne srmektedir. Mikulincer, ayrntl deneylerinde farkl ballk tarzndan her
birinin empati gsterme yetenei zerinde kendine zg belirgin bir etkisi olduunu gstermitir.
Deneylerde, farkl ballk tarzlar olan kiilerden tabii ki aratrmaclarla ibirlii halinde
kendisine verilen rol oynayan zavall Liat izlemeleri isteniyordu. Gvenli tipler, hem Liatn
skntsn hissetmek, hem de yerini almaya gnll olmak bakmndan, en fazla efkat gsterenlerdi.
Kaygl kiiler, kendi sknt verici tepkileri iinde bouluyor ve Liatn yardmna koacak gc
bulamyorlard. Sakngan tiplerse ne zntl, ne de yardma eilimliydiler.
Gvenli tarz, zgecilik asndan en uygun olandr; gvenli insanlar bakalarnn zntsn
kolaylkla hisseder ve yardm etmek iin hareket geerler. Bu tr kiilerin, ocuklarna yardm eden

bir anne, zntl sevgilisine duygusal destek veren bir e, yal akrabalaryla ya da muhta
durumdaki bir yabancyla ilgilenen biri olarak, ilikilerinde etkin biimde efkat gstermeleri daha
olasdr.
Kaygl kiiler ise kendilerine bulaan hislerin seline kaplarak, kar tarafn strabndan ok daha
fazla etkilenmelerine yol aan ar bir duyarllkla tepki verirler. tekinin acsn hissetseler de, bu
hisler younlaarak empati endiesine dnebilir; bu o kadar gl bir kayg dzeyidir ki, altnda
ezilirler. Kaygl tipler, en ok merhamet yorgunluuna kar korunmasz grnrler; bakalarnn
aclaryla devaml olarak yz yze geldiklerinde, kendi straplar yznden tkenirler.
Sakngan kiiler de efkat gstermekte zorlanrlar. Ac verici duygular bastrarak kendilerini korur
ve savunmaya geerek strap eken baka insanlardan bulaabilecek duygulara kar kendilerini
yaltrlar. Empatileri zayf olduundan, nadiren bakalarna yardm ederler. Bunun tek istisnas,
yardm ederek herhangi bir kiisel yarar salayabilecekleri durumlardr; arada bir gsterdikleri
efkat bu ite benim karm ne dncesiyle karktr.
Kendimizi gvende hissettiimizde, duygularn altnda ezilmeden empati beslememize izin veren
istikrarl bir temele sahip olduumuzda, bakalarna kar tam bir ilgi ve efkat gsterebiliriz.
Bizimle ilgilenildiini hissetmemiz, bakalarna ilgi gstermemize olanak salar. lgi grdmz
hissetmediimizde, biz de bakalarna o kadar ilgi gsteremeyiz. Mikulinceri, insanlara sadece
gven hissi alamann efkat gsterme yetilerini glendirip glendiremeyeceini aratrmaya iten
de bu igr olmutur.
Yerel gazetenizde, ocuklu bir kadnn iinde bulunduu kt durum hakknda bir haber
okuduunuzu dnn. Kadnn ne ei, ne ii, ne de paras var. A ocuklarn her gn bir aevine
gtrp yemek yediriyor. O da olmasa, yetersiz beslenecek, hatta belki alktan lecekler.
Bu kadn iin her ay bir miktar yiyecek balar mydnz? ilanlarn taramasna yardm eder
miydiniz? Hatta bir i mlakatna giderken ona elik eder miydiniz?
Bunlar, Mikulincerin efkat duygusu zerine yapt bir baka almada deneklere sorulan
sorulard. Bu deneylerde, gnlllerin nce gven duygular glendiriliyor, (zc konular
aabildikleri biri gibi) kendilerine gven telkin eden kiilerin isimleri ok ksa (saniyenin ellide biri
kadar) bir sreyle bilinaltlarnda artrlyordu. Ayrca, hayatlarndaki bu mfik insanlar,
yzlerini zihinlerinde canlandrarak bilinli olarak dnmeleri de isteniyordu.
arpc bir biimde, kaygl kiiler empati endielerini ve yardm etmek konusundaki her zamanki
isteksizliklerini yenebiliyorlard. Bu geici destek bile, gvenli insanlar gibi tepki vererek daha fazla
efkat gstermelerini salyordu. Glendirilen gvenlik duygusunun, bakalarnn ihtiyalarna kar
yeterli miktarda ilgi ve enerjiyi aa kard anlalyor.
Ancak sakngan kiiler yine empati gsteremiyor ve ilerine yarayacak bir ey olmad srece
zgeci itkilerini bastryorlard. Bu kukucu tavrlar, katksz zgecilik diye bir ey olmad, mfik
davranlarn iinde daima bencillik deilse de en azndan bir miktar z-kar duygusunun
bulunduu yolundaki kurama uyuyordu.423 Mikulincer, bu grte bir doruluk pay bulunduunu;
ama daha ok, sakngan olan ve dolaysyla da pek empati gsteremeyen kiiler iin geerli olduunu
ne sryor.424

423 Bencil zgecilik hakknda, bkz R. B. Cialdini ve bk., Empathy-based Helping: Is It Selflessly or Selfishly Motivated? Journal of
Personality and Social Psychology 52 (1987), s. 74958.

424 Gvenli tipler kadnlarn sorunlar daha ar grndnde bile yardm eli uzatyorlard: Kendilerine kadnn yalnzca muhta deil,

ayn zamanda ar depresyonlu olduu sylenmiti. Yardm etseler bile morali dzelmeyebilirdi, ama onlar yine de el vermeye istekli
grnyorlard. Bu durum kuramclar tarafndan bencil bir merhamet gds olarak yorumlanan insanlarn birini mutlu etme zevkini
tatmak iin bakalarna yardmc olduklar yolundaki kuramlar rtebilir.

Denekler arasnda yardm elini uzatmaya en istekli olanlar, yine gvenli kiilerdi. Bu tiplerin
gsterdikleri efkat, algladklar ihtiyala doru orantl grnyor: Istrap ne kadar bykse, o
kadar fazla yardm ediyorlard.

efkate Giden Alt Yol

Jaak Panksepp, bu empati eidinin, birok baka trle paylatmz ana efkatiyle ilgili alt yol
sinir sisteminden kaynaklandn savunuyor. Empati, grld kadaryla bu sistemin birincil bir
tepkisi olarak ortaya kyor. Her annenin bildii gibi, bebeinin alamas zel bir etki yapar.
Laboratuar incelemeleri, kendi bebeinin alamasn duyan bir annenin, baka bir bebein feryadn
duyduu zamana kyasla, fizyolojik olarak ok daha gl bir ekilde uyarldn gstermektedir.425

425 Jack Nitschke ve bk., Orbitofrontal Cortex Tracks Positive Mood in Mothers Viewing Pictures of Their Newborn Infants,
NeuroImage 21 (2004), s. 58392.

Bebein annesinde kendi hissettiine benzer bir duygu uyandrabilmesi, anneye bebeinin ihtiyac
konusunda yol gsterir. Bir bebein feryatlarnn tam isabetli bir efkat ve bakm tetikleyebilmesi
sadece memelilerde deil, kularda bile grlen bir olgu olarak bunun doada sa kalm asndan
hayli ak ve byk yararlar olan evrensel bir ablon olduunu iaret eder.
Empati, sonuta kendimizinkinden ziyade bakalarnn ihtiyalarn karlamaya odaklanan efkatli
bakmda ana rol oynar. Geni kapsaml bir terim olan efkat, gnlk hayatta hepsi de iyi
ebeveynliin ya da dostluun gstergeleri olan eriilebilirlik, duyarllk veya karlk verme
isteklilii olarak kendini gsterir. Hatrlayacanz gibi, erkeklerin de kadnlarn da mstakbel bir
ete aradklar birinci zellik, iyiliktir.
Freud, sevgililerin ve bir anneyle bebeinin fiziksel yaknl arasnda arpc benzerlikler
grmtr. Sevgililer, tpk anneler ve yavrular gibi, zamanlarnn ounu gz gze bakarak,
birbirlerine sokulup kucaklaarak, birbirlerini emerek ve perek, tensel temas halinde geirirler. Her
iki rnekte de, bu temas byk bir mutluluk verir.
Seksi ayr tutarsak, bu tr temastan alnan zevkin anahtar, ana sevginin molekl olan oksitosindir.
Doum ve emzirme srasnda olduu gibi orgazm nnda da kadn bedeninin salglad oksitosin, her
annenin bebeine kar besledii sevecen hisleri kimyasal olarak tetikler ve bylece korumann ve
efkatli bakmn baat biyokimyasn harekete geirir.
Bir anne bebeini emzirirken, bedeninde sel gibi akan oksitosin birok etki yaratr; st akn
balatr, meme bezlerinin evresindeki derinin kan damarlarn genileterek, bebeini str. Ayrca,
gevediini hisseden annenin kan basnc der. Bir huzur duygusuyla birlikte, daha da dnk
olduunu hissederek, insanlarla iliki kurmak ister; oksitosin dzeyi arttka, daha girgin olur.
Oksitosini kapsaml bir ekilde inceleyen sveli nroendokrinolog Kerstin Uvns-Moberg, emziren
bir annenin bedenindeki bu kimyasal akn, ilgilendiimiz biriyle duygusal bir temas kurduumuzda
da olutuunu ileri srmektedir. Oksitosinle ilgili sinir devreleri, sosyal beynin birok alt yol
dmyle kesiir.426

426 Oksitosin hipotalamusun ekirdeklerinde retilip, oradan hipofize akar, sonra da kan dolamna salglanr. Hipotalamustan kan
dier patikalarda, oksitosin (dierlerinin arasnda) amigdala, rafe ekirdekleri ve lokus koeruleus ile omurilii svs gibi daha birok alan da

etkiler.

Oksitosinin yararlar, keyif veren eitli sosyal etkileimlerde zellikle de insanlar arasnda
duygusal enerji alveriine yol aan her trl efkatli bakmda ortaya kar; bu molekln verdii
iyi hisleri birbirlerinde gerekten uyandrabilirler. Uvns-Moberge gre, sosyal bakmdan en
yakndan bal olduumuz insanlarla sk sk temas etmemiz, oksitosin salnnm etkileyebilir ve
sadece o insanlarn yannda bulunmamz, hatta onlar dnmemiz bile bu hormonun iimizde keyif
verici bir dozda tetiklenmesine yol aabilir. En ruhsuz iyerlerindeki alma odacklarnn sevilen
kiilerin resimleriyle kapl olmas bouna deildir.
Oksitosin, sevgi ve sadakate dayal ilikilerin nrokimyasal anahtarlarndan biri olabilir. Bir
aratrma, oksitosinin Kuzey Amerikada yaayan bir kr faresi trnn mr boyu tek bir ee bal
kalmasn saladn gstermiti. Bedeninde oksitosin salglanmayan baka bir kr faresi trnn de
rasgele iftletii ve hibir zaman tek bir ee balanmad grlmt. Bu hormonun bloke edildii
deneylerde, daha nce iftlemi olan tek eli kr farelerinin birbirlerine duyduu ilgi birdenbire
kayboluyordu. Oysa rasgele iftleen farelerde ayn hormon salglandnda, birbirlerine balanmaya
balyorlard.427

427 Kr fareleri ve oksitosin hakknda, bkz C. Sue Carter, Neuroendocrine Perspectives on Social Attachment and Love,
Psychoneuroimmunology 23, no. 8 (1998), s. 779818.

nsanlarda, oksitosin paradoksal bir durum yaratabilir: Uzun erimli akn kimyas, bazen ehvetin
kimyasn bastrabilir. Bu durumun ayrntlar hayli karmak olmakla beraber, belli bir etkileimde
(oksitosinin yakn akrabas olan) vazopresin testosteron dzeyini drrken, bir baka etkileimde
testosteron oksitosini bastrr. Bilimsel ayrntlar henz zmlenmemi olsa da, testosteronun bazen
oksitosin dzeyini ykseltebilmesi, en azndan hormonal adan, tutkunun ballk yznden snmek
zorunda olmadn dndrmektedir.428

428 Oksitosin ile testosteron arasndaki karmak balantlar hakknda, bkz Helen Fisher, Why We Love (New York: Henry Holt, 2004).
Sosyal Alerjiler
Birden, yere atlm bir sr slak havlu, onun uzaktan kumanday gasp etmesi ve srtn bir
atalla kamas dnda hibir eyi fark edemez hale gelirsin. Sonunda, yeni bir tuvalet kd
rulosunu alp yerine takmadan eskisinin kartonu zerinde brakan biriyle ihtirasl bir ekilde
pmenin neredeyse imknsz olduu gereiyle yzleirsin.
Bu yaknmalarn tekrar edilip durmas, bir sosyal alerjinin ba gsterdiinin iaretidir. Sevgilinin
itici gelen alkanlklar, fiziksel bir alerji etmeni gibi, ilk temasta bir tepki yaratmaz baka birok
insanda da tepkiye yol amaz ama her defasnda gitgide daha fazla rahatszlk verir.429 Sosyal
alerjiler, genellikle bir ift birlikte daha ok zaman geirmeye ve birbirini sivilcelerine kadar
tanmaya baladnda ortaya kar. Romantik idealletirmenin alad g etkisini yitirdike, sosyal
alerjinin rahatsz edici nitelii glenir.

429 Sosyal alerjiler hakknda, Bkz Michael R. Cunningham ve bk., Social Allergies in Romantic Relationships: Behavioral Repetition,
Emotional Sensitization, and Dissatisfaction in Dating Couples, Personal Relationships 12 (2005), s. 27395. Islak havlular ve tuvalet
kd rulosuyla ilgili blm Rob Reinern 2000 tarihli filmi The Story of Ustan alnmtr.

Amerikal kolej rencileri arasnda yaplan aratrmalar, kzlardaki sosyal alerjilerin ounun,

erkek arkadalarnn u tuvalet kd alkanl gibi kaba ve dncesiz davranlarna tepki

olarak gelitiini gsteriyordu. Erkeklerse, kz arkadalar srf kendilerini dndnde ya da
stnlk tasladnda sinir oluyorlard. Sosyal alerjiler, bunlara neden olan davrana tekrar tekrar
maruz kalndnda iddetlenir. ki aydr kt erkek arkadann kaba davranlarna aldr etmeyen
bir kz, ayn davranlara bir yl sonra katlanamayabilir. Bu ar duyarlklarn yarataca sonular, ne
derece fke ve zntye yol atklarna baldr; taraflardan birinin fkesi arttka, iftin ayrlma
olasl glenir.
Psikanalistler, tm beklentilerimizi karlayacak, empati yoluyla her ihtiyacmz anlayp giderecek
mkemmel kiiyi bulma arzumuzun, gereklemesi olanaksz, baat bir fantezi olduunu
hatrlatyorlar. Hibir sevgili ya da ein, ocukluumuzdan bugne tadmz tm giderilmemi
ihtiyalar karlayamayacan kabullenmeyi rendiimizde, birlikte olduumuz kiileri
arzularmz ve beklentilerimizin merceinden grmek yerine daha kapsaml ve gereki bir ekilde
alglamaya balayabiliriz.
Sinirbilimciler de balln, ilgilenmenin ve cinsel arzunun, istediklerimizi ve yaptklarmz
ynlendiren yedi nemli sinir sisteminden sadece olduunu ekliyorlar. Geri kalanlar arasnda,
(dnya hakknda bilgi edinmeyi de ieren) aratrp kefetmek ve sosyal balar kurmak da yer
alr.430 Hepimiz bu temel sinirsel gdlere kendimize gre bir ncelik veririz; kimileri gezip
dolamaya, kimileri sosyallemeye merakldr. Ancak i sevmeye geldiinde, ballk, ilgilenme ve
seks, genellikle u veya bu srada liste badr.

430 Temel sinir sistemleri hakknda, bkz Jaak Panksepp, Affective Neuroscience: The Foundations of Human and Animal
Emotions (New York: Oxford University Press, 1998).

Evlilikte duygularn rol zerine aratrmalaryla nclk yapan John Gottman, bir ein kar
tarafn baskn sinir sistemlerinin ana gereksinimlerini ne lde karladnn, beraberliklerinin ne
kadar sreceini belirlediini ne srmektedir.431 Washington niversitesinde bir psikolog olan
Gottman, evliliklerin srmesine ya da dalmasna yol aan etkenler konusunda nde gelen bir uzman
olarak, bir iftin gelecek yl iinde boanp boanmayacan % 90 isabetle tahmin etmenin bir
yntemini gelitirmitir.432

431 Duygusal ihtiyalarn karlanmas hakknda, bkz John Gottman, The Relationship Cure (New York: Three Rivers Press, 2002).
432 Bkz John Gottman, What Predicts Divorce: The Relationship Between Marital Processes and Marital Outcomes (Hillsdale,
N.J.: Erlbaum, 1993).

Bugnlerde Gottman, cinsel temas ya da efkat gibi birincil bir ihtiyacn karlanmamas
durumunda, belirsiz bir hsran duygusu kadar incelikli, ya da srekli bir garez kadar gzle grlr
ekilde kendini gsterebilecek sabit bir doyumsuzluk hissettiimizi ileri srmektedir. Bu alt yol
ihtiyalar, karlanmad zaman iddetlenir. Bylesi sinirsel honutsuzluk iaretleri, tehlikeye giren
bir beraberliin erken uyar sinyalleridir.
te yandan, on yllardr birlikte yaayan, mutluluu birbirlerinde bulan iftlerde dikkate deer bir
ey olur. Aralarndaki srekli ahenk sanki yzlerinde bir iz brakr, yllar boyu ayn duygular
artrmann yz kaslarna verdii ekil nedeniyle yzleri sonuta birbirine benzer.433 Her bir
duygu yz kaslarnn belirli bir kmesini gerip gevettiinden, eler birlikte glmseyip surat astka,
benzer yz kaslarn glendirirler. Zamanla benzer krklklar ve izgilerin olumas, yz hatlarnn
gitgide birbirine benzemesine yol aar.

433 iftlerdeki yz benzerlii konusunda, bkz R. B. Zajonc ve bk., Convergence in the Physical Appearance of Spouses,
Motivation and Emotion 11 (1987), s. 33546.

Bu mucize, insanlara evli iftlerin biri evlendikleri gn, dieri yirmi be yl sonra ekilmi
fotoraflarndan oluan iki albm gsterilip, hangi kar-kocann birbirine daha ok benzediinin
sorulduu bir incelemede ortaya kmt. iftlerin yzleri zaman iinde birbirine benzemekle
kalmyor, ayrca evliliklerinde ne kadar mutlu olduklarn bildirmilerse, yz hatlarndaki benzerlik
de o kadar artyordu.
Bir anlamda, zaman getike eler birbirlerini daha incelikli yollardan yontarak, saysz kk
etkileim araclyla birbirlerindeki hoa giden dokular glendirirler. Baz aratrmalar, bu yontma
ileminin, insanlar elerinin idealindeki surete uydurduunu gstermektedir. stenen sevgiyi almaya
ynelik bu sessiz sedasz zorlamaya, elerin birbirini biimlendirdii Mikelanj Fenomeni
denmektedir.434

434 S. M. Drigotas ve bk., Close Partner as Sculptor of the Ideal Self, Journal of Personality and Social Psychology 77 (1999),
s. 293323.

Bir iftin herhangi bir gnde ya da yllar iinde kurduklar olumlu balantlarn miktar,
evliliklerinin ne kadar salkl olduunun en iyi gstergesi olabilir. Evliliin arifesinde olan ve bir
anlamazlk srasnda etkileim modellerinin ince elenip sk dokunarak incelenmesini kabul eden flrt
aamasndaki iftlerle ilgili bir aratrmay ele alalm.435 Be yl ierisinde birka takip oturumu
iin laboratuara dnen bu iftlerin evlilik ncesi o ilk oturumda sergiledikleri etkileim, sonraki
yllarda ilikilerinin nasl yryecei hakknda alacak kadar doru bilgi vermiti.

435 Erik Filsinger ve Stephen Thoma, Behavioral Antecedents of Relationship Stability and Adjustment: A Five-Year Longitudinal
Study, Journal of Marriage and the Family 50 (1988), s. 78595.

Tahmin edilebilecei gibi olumsuz etkileim, kt bir gelecein habercisiydi. Dmanca tartmalar
srasnda duygular en ok rten iftler, ilikilerinden en az tatmin olanlard. Bu anlamazlk
esnasnda flrt aamasndaki elerin tavrlar ne kadar olumsuzsa, beraberliklerinin de o kadar
istikrarsz olduu ortaya kyordu. Tiksinme ya da hor grme ifadeleri zellikle zarar vericiydi.436
Hor grme, olumsuzluu trmandrarak salt eletirelliin tesine tar ve ounlukla daha aa
dzeyli birine yneltilmi gibi grnen, dpedz bir hakaret biimini alr. Bir ein tekini hor
grmesi, kar tarafn sevgi yle dursun, empatiye bile layk olmad mesajn iletir.

436 Bkz, rnein, Gottman, What Predicts Divorce.

Bu tr zehirleyici dngler, evli eler isabetli bir empati duygusuna sahip olduklarnda daha da
beter hale gelir. ki taraf da tekinin ne hissettiini tam olarak bilir, ama yardm edecek kadar
umursamaz. Tecrbeli bir boanma avukatnn syledii gibi, lgisizlik, yani eini umursamamak,
hatta ona dikkat bile etmemek, bir evlilikteki en kt zulmlerden biridir.
Bir honutsuzluun tekini tetikledii, fkenin meydan okumalarla (Sen bunu nasl sylersin!) ac
ve zntye yol at ve elerin birbirinin szn kestii bir etkileim modeli de ilikiye zarar
veriyordu. Bunlar, evlilikten nce veya sonra, iftin gelecek be yl iinde ayrlacan en gl
biimde gsteren modellerdi. Nitekim ou, incelemedeki ilk oturumdan sonra bir buuk yl iinde
ayrlmt.
John Gottmann bana syledii gibi, Flrt eden iftlerde, ilikinin srp srmeyeceinin en
nemli habercisi elerin paylat iyi hislerin miktardr. Evliliklerdeyse bunu iftin
anlamazlklarn ne kadar iyi hallettii belirler. Uzun sren bir evliliin sonraki yllarnda, yine

paylatklar iyi hislerin miktar belirleyici olur.

Altml yalarndaki kar-kocalar holandklar bir eyden bahsederken, fizyolojilerinin lmleri,
sohbet ilerledike ikisinin de giderek daha neelendiini gsterir. Oysa krkl yalarndaki iftlerin
fizyolojisi, karlkl uyumun doruuna daha nadir ular. Bu durum, evliliklerinden memnun olan
altmlarndaki iftlerin, orta yal iftlere kyasla birbirlerine neden daha ak bir ekilde sevecen
davrandklarn aklayabilir.437

437 Yal iftler ve zevk hakknda, bkz Robert W. Levenson ve bk., The Influence of Age ve Gender on Affect, Physiology, and
Their Interrelations: A Study of Long-term Marriages, Journal of Personality and Social Psychology 67, no. 1 (1994), s. 5668.

Gottman, evli iftler zerinde yapt kapsaml incelemelerden, yanltc olabilecek kadar basit bir
lm tretmitir: Bir iftin yaad kt anlarn iyi anlara oran, olaanst bir kestirim gcne
sahiptir. rnein, olumlu anlarn olumsuz anlara oran bee birse, iftin salam bir duygusal banka
hesab ve uzun srecei neredeyse kesin olan salkl bir ilikisi var demektir.438

438 Bete bir orants hakknda, bkz Gottman, Relationship Cure.

Bu oran, ilikinin uzun mrlln nceden belirlemenin tesinde, elerin fiziksel bakmdan ne
kadar salkl olaca hakknda da bir yorum sunabilir. Greceimiz gibi, ilikilerimiz bizatihi belirli
genleri ap kapatabilecek ortamlar oluturur. Yakn ilikilerimizin anszn yepyeni bir k altnda
grlmesi gerekecektir: Karlkl balantlarn grnmez a, en yakn insani ilikilerimize artc
biyolojik anlamlar ykler.
* Ballk kaygs ve ilgi gsterme konusunda, bkz Mario Mikulincer ve bk., Attachment, Caregiving and Altruism: Boosting Attachment
Security Increases Compassion and Helping, Journal of Personality and Social Psychology 89 (2005), s. 81739.

V. KISIM - SALIKLI BALANTILAR

16 - Stres Sosyal Bir Olgudur

Dnlerinden sadece bir hafta nce, o srada otuz drt yanda olan Rus romancs Leo Tolstoy,
zel gncesini daha on yedi yandaki nianls Sonyayla paylar. Kz, okuduu sayfalardan Leonun
gayri meru bir ocuk peydahlad yerel bir kadnla tutkulu ak macerasn da ieren, sefih ve
aprak cinsel gemiini renince yklr.439

439 Tolstoylarn evliliiyle ilgili anlat iin, bkz William L. Shirer, Love and Hatred: The Stormy Marriage of Leo and Sonya Tolstoy
(New York: Simon ve Schuster, 1994).

Sonya sonradan kendi gncesine u satrlar yazar: Bana eziyet etmeye ve aladm grmeye
baylyor... Ne yapyor bana? Yava yava ondan tamamen uzaklaarak hayatn zehir edeceim.
Daha evlilik hazrlklar yaplrken alnm bir karardr bu.
Bu hayrsz balang, krk sekiz yl sren bir evliliin duygusal girizgh olmutur. Tolstoylarn
frtnal ve destans evlilik sava, araya giren uzunca bar dnemlerinde Sonyann on ocuk
dourmas ve Leonun karga burga el yazsyla kaleme ald roman msveddelerinden Sava ve
Bar ile Anna Karenina dahil, 21.000 sayfay vazifeinas bir ekilde tertemiz kopyalamasyla srp
gider.
Ne var ki onun bu sadk hizmetine karn Leo, gncesinde Sonya hakknda u szleri yazar:
Adaletsizlii ve sessiz bencillii bana korku veriyor ve azap ektiriyor. Sonya ise kendi
gncesinde, Leo hakkndaki u satrla karlk verir: Sokmaktan hi vazgemeyen bir bcei nasl
sever insan?
zel gncelerinde kaydedildii kadaryla, orta yalarnda evlilikleri ikisi iin de dayanlmaz bir
cehenneme dnmtr, ayn evde iki dman gibi yaamaktadrlar. mrlerinin sonuna doru bir
gece yars sorunlu yuvasndan kaan Leonun lmnden ksa bir sre nce Sonya yle yazar:
Her gn kalbimi dalayan yeni darbeler alyorum. Bu darbeler mrm ksaltyor diye de ekler.
Sonya hakl olabilir miydi? Bylesi frtnal bir iliki mr ksaltabilir mi? Bunu Tolstoylarn
rneiyle kesinlikle kantlayamayz; Leo seksen iki yanda, Sonya ise kocasndan dokuz yl sonra,
yetmi drt yanda lmtr.
likilerimiz gibi soyut epigenetik faktrlerin salmz nasl etkiledii, aklanmas zor bir
bilimsel konudur. Etkilerinin olup olmad, varsa ne lde olduu, ancak yllar boyu binlerce
insana bakarak yantlanabilir. Baz etkili almalar, kiinin hayatndaki baka insanlarn salt
saysnn bile, daha salkl bir yaamn gstergesi olduunu iaret etmitir; ama bu almalar ana
noktay gzden karmaktadr: nemli olan nicelik deil, niteliktir. Salmz asndan,
ilikilerimizin duygusal kvam kurduumuz sosyal balarn mutlak saysndan ok daha anlaml
olabilir.
Tolstoylarn bize hatrlatt gibi, ilikiler hem nee hem de strap kayna olabilir. Konuya iyi
yanndan bakarsak, hayatmzdaki insanlarn duygusal bakmdan destekleyici olduu hissi, salmza
olumlu bir etki yapar. Bu ilinti, salk durumlar zaten krlgan olan insanlarda kendini en gl
ekilde gsterir. rnein, kalp yetersizliinden hastaneye kaldrlan yal insanlar zerinde yaplan
bir incelemede, duygusal destek verebilecek bir kimsesi olmayanlarn hastalklarnn nksetmesi
olasl, scak ilikilere sahip olanlara kyasla kat yksek bulunmutur.440

440 Kalp yetmezliinin atlatlmas hakknda, bkz H. M. Krumholz ve bk., The Prognostic Importance of Emotional Support for

Elderly Patients Hospitalized with Heart Failure, Circulation 97 (1988), s. 95864.

Sevginin tbbi adan bir fark yaratabilecei anlalyor. Koroner kalp hastal tedavisinin bir
paras olarak anjiyografi yaplan erkekler arasnda, sevdiklerinden pek az destek grdn
syleyenlerin damar tkankl, en scak ilikilere sahip olduunu bildirenlere kyasla yaklak % 40
orannda daha fazlayd.441 te yandan, baz geni kapsaml epidemiyolojik almalardan gelen
veriler, zehirleyici ilikilerin, hastalk ve lm asndan sigara, yksek tansiyon veya kolesterol,
obezite ve fiziksel atalet kadar byk bir risk faktr olduunu iaret ediyor.442 likiler iki yan
keskin kl gibidir; hastalklara kar tampon olabildikleri gibi, yalanma ve hastaln ykc
etkilerini iddetlendirebilirler de.

441 Sevildiini hisseden erkeklerde koroner kalp hastalnn en dk dzeylerde olduu neredeyse kesindi. Sevecen bir ee sahip
olmak koruma salarken, zehirleyici bir iliki iinde kstrlp kalmak sala zararl olabilir. Bkz T. E. Bkzman ve S. L. Syme, Social
Networks ve Coronary Heart Disease: A Comparative Analysis of Network Structural and Support Characteristics, Psychosomatic
Medicine 49 (1987), s. 34154.

442 Salk riski olarak kt ilikiler konusunda, bkz Janice Kiecolt-Glaser ve bk., Marital Stress: Immunologic, Neuroendocrine, and
Autonomic Correlates, Annals of the New York Academy of Sciences 840 (1999), s. 65663.

Kukusuz, ilikiler yknn sadece bir parasdr; genetik zayflklardan sigara imeye kadar, dier
risk faktrlerinin de ayr ayr rolleri vardr. Ne var ki veriler ilikilerimizi tam da bu risk
faktrlerinin arasna yerletirmektedir. Ve artk, sosyal beynin eksik kalan biyolojik halka olduu
anlaldndan, tp bilimi bakalarnn fizyolojimizi iyi ya da kt ynde etkilemesinde rol olan
biyolojik yollar ayrntlaryla ortaya karmaya balamtr.443

443 likiler ve hastalk hakknda, bkz Teresa Seeman, How Do Others Get Under Our Skin: Social Relationships and Health, yay.
haz. Carol Ryff ve Burton Singer, Emotion, Social Relationships, and Health iinde (New York: Oxford University Press, 2001).

Herkesin Herkese Kar Sava

Mao bir erkek babunun Kenyann cangllarnda yaayan bir gruba saldrn gzlemleyen
aratrmaclar, ona Hobbes adn takmlard. Uygarln d grnnn altnda, yaamn irkin,
acmasz ve ksa olduunu yazan ada, 17. yzyl felsefecisi Thomas Hobbesun kat ruhuna sahip
olan bu babun, grup hiyerarisinin tepesine oturmak iin die di, gze gz savamaya hazrd.
Hobbesun dier erkek babunlar zerindeki etkisi, kanlarndan kortizol rnekleri alnarak
llm ve onun kaba saldrganlnn tm grup yelerinin endokrin sistemlerinde bir dalgalanma
yaratt ortaya kmt.
Stres altndayken, adrenal bezlerinden bedenin acil durumlarda seferber ettii hormonlardan biri
olan kortizol salglanr.444 Bu hormonlarn bedende yaratt yaygn etkiler arasnda, ksa vadede
bedensel hasarlar iyiletirmekte uyarlayc olanlar da vardr.

444 HPA ekseninin etkinlemesi, hipotolamus kortikotropin hormonunu (CRH) salgladnda balar, bu da hipofizin adrenokortikotropin
hormonunu (ACTH) salglamasn tetikler, bu hormon daha sonra adrenal korteksini, kan dolamna hcum eden ve tm bedende yaygn
etkileri olan kortizol salglamaya sevk eder. Bkz Robert Sapolsky ve bk., How Do Glucocorticoids Influence Stress Responses?
Endocrine Reviews 21 (2000), s. 5589. Sapolsky laboratuar, srekli stresin, renme ve bellek asndan merkezi bir beyin blgesi olan
hipokampusa zarar verebileceini belgeleyen ilk laboratuarlardan biriydi. Burada yaplan almalar, stresli zamanlarda adrenal bezinden
salglanan bir stereoid hormon tr olan glikokortikoidlerin bu tr nrotoksikite asndan hayati nem tadn ortaya koydu. Dahas,

glikokortikoidlerin hipokampustaki sinir hcrelerinin nbet ve inme gibi eitli nrolojik hastalklar atlatma kapasitesine zarar verdiini de
ilk kez onlar kantlad. Laboratuarn balca odak noktas, hipokampustaki sinir hcresi lmnn altnda yatan hcresel ve molekler
olaylar incelemek ve glikokortikoidlerin katmerletirdii bu tr lmn elerini belirlemektir.

Normalde, metabolizma iin biyolojik bir yakt ilevi gren ve baklk sistemini dzenlemeye
yardmc olan kortizoln orta karar bir dzeyde olmas gerekir. Kortizol uzunca bir sre ok yksek
dzeyde kalrsa, beden bunun bedelini salnn bozulmasyla der. Kortizoln (ve balantl
hormonlarn) kronik salglanmas, kardiyovaskler, yani dolam sistemiyle ilgili hastalklarda ve
baklk ilevi bozukluklarnda rol oynayarak eker hastaln ve hipertansiyonu daha da
ktletirir, hatta hipokampustaki sinir hcrelerini tahrip ederek, bellee zarar verir.
Ancak kortizol hipokampusu devre d brakrken, bir yandan da beynin korkuyla ilgili blgesi olan
amigdaladaki dendritlerin bymesini tevik eder. Ayrca, ykselen kortizol dzeyi prefrontal
korteksteki kilit alanlarn amigdaladan gelen korku sinyallerini dzenleme yeteneine de zarar
verir.445

445 Kilit alanlar prelimbik singulattadr.

ok fazla kortizoln birleik sinirsel etkisi katmanldr: Hasar gren hipokampus, korku halini o
nn (belirgin bir ses tonu gibi) ilgisiz ayrntlarna balayarak ar genelletirdiinden, yarm
yamalak renir. Amigdala devreleri gemi azya alr. Prefrontal alan da, ar tepki veren
amigdaladan gelen sinyalleri yumuatmay baaramaz. Sonu: Amigdala kontrolden karak korku
hissini uyandrrken, hipokampus hatal bir ekilde o korkuyla ilgili ok fazla tetikleyici alglar.
Maymun beyni, Hobbes benzeri bir yabancnn belirtilerine kar srekli uyank kalr. nsanlarda, bu
uyanklk ve ar tepkisellik haline post-travmatik stres bozukluu denir.
Stresle salk arasnda balant kurmakta kilit rol oynayan biyolojik sistemler, SNS (sempatetik
sinir sistemi) ve HPA (hipotalamik-pituiter-adrenal) eksenidir. Stresli olduumuz zaman, hem SNS
hem de HPA bu hale kar nlem alarak, bizi acil bir durumu veya tehdidi karlamaya hazrlayan
hormonlar salglar. Ne var ki bunu, dierlerinin yan sra, endokrin ve baklk sistemlerinden de
dn kaynak alarak yaparlar. Dolaysyla da salk asndan byk nem tayan bu sistemler, her
defasnda sadece bir anlna veya yllar boyu srecek ekilde zayflatlm olur.
SNS ve HPA devreleri kt durumda znt, iyi durumda mutluluk gibi duygusal hallerimize gre
alp kapanr. Baka insanlar duygularmz (rnein, bulama yoluyla) ok gl bir ekilde
etkilediinden, nedensel balant bedenimizin dna, ilikilerimize kadar uzanr.446

446 Sosyal beyinden geen etkileimlerimiz, salmz tehdit eden unsurlara kar dayankllmz konusunda biyolojik bakmdan nemli
olabilir. Fakat bu noktada aratrmaclar, sz konusu zgl beyin mekanizmalarna ynelik bir haritann ancak balang taslan izebilirler.
Daha somut olarak, sosyal enformasyon nce neokorteksin duyusal sistemleri tarafndan ileme tabi tutulur; sonra da temporal lob
araclyla amigdala ve hipokampusa gnderilir, ardndan bunlar da HPA eksenine ve noradrenerjik ve serotonerjik sistemlere sinyaller
gnderir. Bkz Bkzman, How Do Others.

likilerin rasgele ini klaryla ilintili fizyolojik deiimler o kadar nemli deildir. Ancak o
inilerin yllarca devam etmesi durumunda, yarattklar (teknik olarak allostatik yk denilen)
biyolojik stres, hastalklarn balamasn hzlandrabilir veya belirtilerini ktletirebilir.447

447 nemli olan birka iddetli ama gelip geici vaka deil iyisiyle ktsyle, bu tr duygularn yllar boyu istikrarl birikimidir; bu
durum binlerce erkek ve kadnn bir stres ve kalp hastal aratrmasnda on yl boyunca izlendii srada grlmt. Stresin yalnzca ilk ya
da onuncu ylda hzla ykselmesi durumunda, sonuta kardiyovaskler sorunlarla karlamalar olasl, stres kronik deil de geici olduu
iin daha dkt. Oysa hem ilk hem de son yl iinde stres dzeyleri yksek olan yani stresin duygusal rejimlerinin sabit bir paras
olduu anlalan kiilerde kalp hastalna yakalanma riski daha yksekti. Bkz James House ve bk., Social Relationships and Health,
Science 241 (1989), s. 54045.

Belirli bir ilikinin salmz nasl etkileyecei, aylar ve yllar boyu bu ilikinin duygusal
bakmdan ne derece ypratc veya besleyici olduuna baldr. Ciddi bir hastaln penesinde, bir
kalp krizinden sonraki nekahet dneminde, yallkta ne kadar zayf durumdaysak, ilikilerimizin
salmza etkisi o kadar gl olur.
Upuzun ama sorunlu ve strapl bir yaam sren Tolstoylar uzun yaamasn bol bol krema yiyip,
gnde bir paket sigara imesine balayan yz yandaki garip ihtiyar gibi kayda deer bir istisnadr.

Hakaretin Zehirleyicilii
Elysa Yanowitz, iini kaybetmesine ve belki de hipertansiyona mal olsa da, ilkelerine sadk
kalacakt. alt kozmetik firmasndan bir st ynetici, gnn birinde San Fransiscodaki nemli
alveri merkezlerinden birine gelip, blge sat mdr olan Yanowitze en verimli satclarndan
birini kovmasn emretti.
Neden mi? Satc kadn yeterince ekici ya da kendi tabiriyle scak bulmuyordu. Elemannn
ok parlak bir satc olmasnn yan sra, gayet prezantabl olduunu da dnen Yanowitz, yneticinin
istemini hem dayanaksz hem de irkin bularak, kadn iten atmay reddetti.
Olayn hemen ardndan, patronlaryla aras ald. Ksa bir sre nce irkette yln sat mdr
seilmi olmasna karn, artk her yaptnda kusur buluyorlard. Patronlarn kendisini iten karmak
iin bahane hazrladklarndan kukulanan Yanowitz, bu ypratc aylarda yksek tansiyon sorunlar
yaamaya balad ve salk gerekesiyle izne ayrlmas zerine, irket yerine baka birini atad.448

448 Elysa Yanowitz rnei hakknda, bkz Steven Greenhouse, Refusal to Fire Unattractive Saleswoman Led to Dismissal, Suit
Contends, New York Times, 11 Nisan 2003, s. A14.

Yanowitz, eski iverenine dava at. Mahkemenin sonucu ne olursa olsun (bu kitap yazlrken sre
devam ediyordu), bu olay Yanowitzin hipertansiyonunun ksmen patronlarnn davranndan
kaynaklanm olup olamayaca sorusunu dourmaktadr.449

449 Hipertansiyonun nedenleri elbette ki karmaktr. Tp bilimi, temel bir genetik eilimin her zaman devrede olduunu varsayar, ama
hayatn getirdii stresler (ayrca diyet ve egzersiz) de bu eilimin ne kadar hzl ya da gl bir ekilde gerek bir hastala dneceini
belirler. Hipertansiyonun nedeni olarak belirli bir kiiyi iaret etmek kukulu grnr.

Britanyada, dnml olarak, biri sevilen dieriyse korkulan iki efin denetiminde alan salk
grevlilerinin incelendii bir almay ele alalm.450 Korkulan efin ibanda olduu gnlerde,
alanlarn byk tansiyonu ortalama 13, kk tansiyonuysa 6 puan frlyordu (113/75ten 126/81e
kyordu). lmler henz salkl snrlar iinde kalsa da, bu denli bir ykselme, belirli bir zaman
boyunca devam ettii takdirde klinik bakmdan anlaml bir etki yapabilir; yani zaten durumu msait
olan birinde hipertansiyonun balamasn hzlandrabilir.451

450 Nadia Wager, George Feldman ve Trevor Hussey, Impact of Supervisor Interactional Style on Employees Blood Pressure,
Consciousness and Experiential Psychology 6 (2001).

451 Elysa Yanowitzin hipertansiyonu konusunda jri hl kararsz olsa da, tbbi veriler knayc bir tavr sergileyen patronlarnn kadnn
ykselen tansiyonunda en azndan biraz rol oynadn ima etmektedir. Kronik tansiyon frlamalar, kan basncnn normale dnd denge
noktasn ykselterek yava yava hipertansiyona yol aabilir. Epigenetik, teoride, hipertansiyona kar genetik bir savunmaszl olan
kiinin, bunlar gibi sregelen endie verici durumlar yznden hzla hastala srklenebilmesi demektir. te yandan, basit sv hidrolikler
de aynsn yapabilir. Bkz, rnein, B. D. Perry ve bk., Persisting Psychophysiological Effects of Traumatic Stress: The Memory of

States, Violence Update 1, no. 8 (1991), s. 111. Kukucu bir eletiri iin ise bkz Samuel A. Mann, Job Stress ve Blood Pressure: A
Critical Appraisal of Reported Studies, Current Hypertension Reviews, 2, (2006) s. 12738.

svete deiik dzeylerdeki iiler ve Birleik Krallkta devlet memurlar zerinde yaplan
almalar, bir kuruluun alt kademelerinde alan insanlarn kardiyovaskler hastala yakalanmas
olaslnn, st kademelerdeki kendileri gibi eflerin kaprislerine katlanmak zorunda olmayan
kiilere kyasla drt kat fazla olduunu gstermektedir.452 rnein, haksz yere eletirildiklerini ya
da eflerinin sorunlarna kulak asmadn dnen iilerde koroner kalp hastal oran, adil
muamele grdn hissedenlere kyasla % 30 daha fazlayd.453

452 S. S. Wamala ve bk., Job Stress and the Occupational Gradient in Coronary Heart Disease Risk in Women, Social Science
and Medicine 51 (2000), s. 48198; M. G. Marmot ve M. J. Shipley, Do Socio-economic Differences in Mortality Persist after
Retirement? 25-Year Follow-up of Civil Servants in the First Whitehall Study, British Medical Journal 313 (1996), s. 117780.

453 Adalet ve efler hakknda, bkz M. Kivimaki ve bk., Justice at Work and Reduced Risk of Coronary Heart Disease Among
Employees: The Whitehall II Study, Archives of Internal Medicine 165 (2005), s. 224551.

Kat hiyerarilerde efler otoriterlie eilimlidir: Astlarna kar daha rahatlkla aalayc
ifadeler kullanrlar, astlar da onlara kar doal olarak dmanlk, korku ve gvensizlik karm
aprak hisler besler.454 Bu tr otoriter yneticilerde olaan hale gelebilen hakaretler, stlerin
iktidarn dorularken, astlarnn kendilerini aresiz ve zayf hissetmelerine yol aar.455 Maalar ve
i gvenlikleri eflerine bal olduundan, iiler onlarla etkileimlerini taknt haline getirerek,
azck olumsuz konumalar bile kt bir eyin habercisi olarak grrler. Gerekten de, iyerinde
daha yksek konumlu biriyle yaplan neredeyse her sohbet, kiinin tansiyonunu, bir i arkadayla
yapt benzer bir sohbetten ok daha fazla ykseltir.456

454 Bazlarnn iddiasna gre, alt kademelerde hastalk orannn daha yksek olmas, eitim dzeylerinin ya da maalarnn
dklnden, veya ilerini nasl yapacaklar konusunda daha az sz sahibi olmalarndan kaynaklanmaktadr. Bu tr etkenlerin kesinlikle
bir rol olabilir. Ama kapsaml analizlerde, eflerle elemanlar arasndaki toksik etkileimlerin kritik deiken olduu grlmtr. Bkz: R.
G. Wilkinson, Unhealthy Societies: The Afflictions of Inequality (London: Routledge, 1996).

455 Y. Gabriel, An Introduction to the Social Psychology of Insults in Organizations, Human Relations 51 (1998), s. 132954.
456 Mevki ve tansiyon konusunda, bkz James Lynch, The Broken Heart (New York: Basic Books, 1979).
Bir hakaretin nasl karlandn ele alalm. Akranlar arasndaki bir ilikide, kk drc bir
davrana karlk, bir zr talep edilebilir. Ama hakaret tm gc elinde bulunduran birinden
geldiinde, astlar (belki de akllca) fkelerini bastrp, teslimiyeti bir hogryle tepki verirler.
Fakat tam da bu edilgin tutum hakarete karlk verilmedii iin bir stn ayn minvalde
davranmay srdrmesine verilen st rtl bir izin anlamna gelir.
Hakaretler karsnda sessiz kalan kiilerin tansiyonunda kayda deer ykselmeler olur. Aalayc
mesajlar zaman iinde srp gittike, tepkisini frenleyen kii kendini gitgide daha aciz hisseder,
kayglanr ve en sonunda depresyona girer. Btn bunlar uzun sre devam ettii takdirde,
kardiyovaskler hastalk olasln nemli lde artrr.457

457 Daha yksek kardiyovasyler hastalk riski hakknda, bkz, rnein, S. S. Thomas, Womens Anger: Relationship of Suppression to
Blood Pressure, Nursing Research 46 (1997), s. 32430; T. M. Dembroski ve bk., Components of Type A, Hostility, and Anger-in:
Relationship to Angiographic Findings, Psychosomatic Medicine 47 (1985), s. 21933.

Bir aratrmada, yz kadn ve erkee birisiyle etkiletikleri srada tansiyonlarn len bir cihaz

taklmt.458 Holandklar dostlar ya da aileleriyle birlikte olduklarnda, tansiyonlar dyordu;

bu etkileimler keyifli ve yattrcyd. Sorunlu biriyle olduklarnda, tansiyonlarnda art
kaydediliyordu. En byk srama ise, kark hisler besledikleri zorba bir ebeveyn, fevri bir
sevgili, rekabeti bir arkada gibi birisiyle beraberken meydana geliyordu. Fevri bir patron ilk
rnek olarak ne ksa da, bu dinamik tm ilikilerimizde iler.

458 Etkileimler srasndaki kan basnc konusunda, bkz Julianne Holt-Lunstad ve bk., Social Relationships and Ambulatory Blood
Pressure: Structural and Qualitative Predictors of Cardiovascular Function During Everyday Social Interactions, Health Psychology
22, no. 4 (2003), s. 38897.

Holanmadmz insanlardan uzak durmaya alrz, ama hayatmzdaki pek ok kanlmaz kii bu
kark kategoriye girer: Kendimizi bazen iyi, bazen de berbat hissetmemize yol aarlar. Kark
hisler douran ilikiler bize duygusal bir yk bindirir; her etkileim nceden kestirilemeyen, belki
patlamaya hazr bir nitelik tadndan, yksek derecede bir uyanklk ve aba gerektirir.
Tp bilimi, zehirleyici bir ilikiyi dorudan kalp hastalna balayan bir biyolojik mekanizma
saptamtr. Stres zerine bir deneye katlan gnlller, bir dkkndan eya aldklarna dair haksz
bir sulamaya kar kendilerini savunmak durumunda braklmt.459 Konuurlarken, baklk ve
kardiyovaskler sistemleri lmcl olabilecek bir bileimi harekete geiriyordu. Baklk sistemi
T-lenfositleri salglarken, kan damarlarnn duvarlar o T-hcrelerine balanan bir madde ifraz
ederek, endotelyum (damarlarn astar dokusu) stnde arterleri tkayan plaka oluumunu
balatyordu.460

459 Haksz sulama ve kalp hastal hakknda, bkz Jos A. Bosch ve bk., Acute Stress Evokes Selective Motibliation of T Cells that
Differ in Chemokine Receptor Expression: A Potential Pathway Linking Reactivity to Cardiovascular Disease, Brain, Behavior and
Immunity 17 (2003), s. 25159.

460 Bu durum, T hcrelerinin endoteliuma saldrmasna yol ayor ve orada lmcl plaka oluumlar balyordu. stilac bakterilerle
savarken dokuyu iltihaplandran bu T hcrelerinin ie koyulmas, bylesi iltihaplarn aterosklerotik plaka oluumundaki kritik rolne ilikin
yeni anlaya uymaktadr.

Tbbi bakmdan en artc olan da, grece nemsiz zntlerin bu mekanizmay tetiklemesiydi.
Skntdan endotelyuma doru uzanan bu zincirleme tepki, bylesi stresli olaylarn gnlk
yaamlarmzda rutin hale gelmesi durumda, bizi kalp hastal riskine maruz brakabilir.

Nedensel Zincir
Stresli ilikilerle saln bozulmas arasnda genel bir ballam bulup, olas bir nedensel zincirin
bir-iki patikasn saptamak elbette iyi bir eydir. Ancak biyolojik mekanizmalar iaret eden tek tk
almalara karn, kukucular sklkla ok farkl etkenlerin rol olabileceini savunuyorlar. rnein,
sorunlu bir iliki birinin ar alkol almasna veya sigara imesine ya da uykusunun kamasna neden
oluyorsa, bunlar salkszln daha yakn nedenleri olabilir. Bu yzden aratrmaclar daha belirgin
btn bu dier nedenlerden aka ayrt edilebilen bir biyolojik balant aramaya devam ediyorlar.
imdi, kt bir niyeti olmadan, bilim uruna yzlerce insan nezle yapan, Carnegie Mellon
niversitesi psikologlarndan Sheldon Cohenin deneyine bakalm: zenle denetlenen koullar
altnda Cohen, gnll deneklere sistematik olarak nezleye yol aan bir rinovirs bulatrmt.461
Virse maruz braklan kiilerin yaklak te biri tm hastalk belirtilerini gsterirken, geri kalan
burnunu bile ekmeden kp gidiyordu. Kontroll ortam, Cohene bu farkn nedenini belirleme

olana vermiti.

461 Cohen, gnll gruplarndan birindeki sosyal etkileimlerin duygusal kalitesini, laboratura gelmelerinden nce lmt. Naho
etkileimler, zellikle de uzayan atmalar (ykselen kortizol dzeylerinde olduu gibi), kiinin ciddi bir nezleye yakalanmaya daha yatkn
olacan nceden belirliyordu. Bkz Sheldon Cohen, Social Relationships and Susceptibility to the Common Cold, Ryff ve Singer,
Emotion, Social Relationships iinde, s. 22144.

Cohenin yntemleri titizlik gerektiriyordu. Baka bir yerden mikrop kapmadklarndan emin olmak
iin, gnll denekler virs bulatrlmadan nce yirmi drt saatliine karantinaya alnyorlard.
Sonraki be gn boyunca (ve 800 dolar karlnda) bu denekler, bakasna yeniden mikrop
bulatrmasnlar diye birbirinden en az bir metre uzak tutulan dier gnlllerle birlikte zel bir
birimde barndrlyordu.
O be gn boyunca, nezlenin teknik gstergelerini (smklerinin toplam arl gibi) ve bulatrlan
rinovirsn varln lmek iin burun ifrazatlar, antikorlar iin de kan rnekleri tetkik ediliyordu.
Bylece Cohen, akan burunlar veya haprmalar saymann ok ilerisine giden bir kesinlikle nezleyi
lebiliyordu.
C vitamini dzeyindeki dkln, sigara imenin, iyi uyuyamamann enfeksiyon olasln
artrdn zaten biliyoruz. Asl soru u: likilerimizin duygusal kalitesi bu listeye eklenebilir mi?
Cohenin yant: Kesinlikle.
Cohen, bir kii nezle olurken, tekinin salkl kalmasna yol aan etkenlere kesin saysal deerler
atyordu. Srekli bir kiisel atma yaayanlarn gribe yakalanma olasl tekilerden 2,5 kat
yksekti; bu da sorunlu ilikileri C vitamini eksiklii ya da uyku bozukluuyla ayn risk dzeyine
karyordu. (Salksz alkanlklarn en zararls olan sigara imek, dirensizlii kat artryordu.)
Bir ay veya daha fazla sren atmalar kiiyi daha savunmasz hale getirirken, arada bir yaplan
tartmalar salk asndan bir tehlike oluturmuyordu.462

462 Sheldon Cohen ve bk., Sociability and Susceptibility to the Common Cold, Psychological Science 14 (2003), s. 38995. Bu
alma, sosyal temaslar, rinovirse maruz kalnd gnlerde ya da sonrasnda deil (nk o srada hastalar karantinada oluyordu),
haftalarca nce lt iin, ho ya da naho temaslarn virse maruz kalnmadan hemen nce ve o gn baklk sisteminin
savunmalarn etkileyip etkilemedii sorusunu yantlamamaktadr. O almann da yaplmas gerekir.

Srekli tartmalar salmza zarar verir, ama kendimizi yaltmak daha da zararldr. Zengin bir
sosyal iliki ana sahip olanlarla kyaslandnda, yakn ilikileri en az olanlarn nezleye yakalanma
olasl 4,2 kat daha yksekti; bu da yalnzln sigara imekten daha riskli olduunu gsteriyor.
Sosyal evremiz geniledike, nezleye daha az yakalanyoruz. Bu fikir sezgilerimize aykr
grnebilir: Daha ok insanla temas etmemiz bir nezle virsnn bulamas olasln artrmaz m?
Elbette artrr. Ama canl sosyal balantlar moralimizi ykseltip olumsuz ruh hallerimizi snrlar,
kortizol bastrr ve stres altndayken baklk ilevini glendirir.463 likiler bizi, getirdikleri
nezle virsne yakalanma riskinden de koruyor gibidir.

463 Girginlik, yani dosta ve itenlikli bir ekilde bakalaryla temas kurmaya almak, daha iyi ruh halleri, daha verimli uyku ve daha
dk kortizol dzeyleriyle balantlyd, bunlar da daha dk bir nezle riskinin habercisiydi. Ancak Dr. Cohen, daha salam bir balant
araynn, girginliin nasl bedenin iine szabildiini kesin olarak gsterebileceini belirtiyor; daha zenli bir zm gerektiren gizemli bir
meseledir bu. Bkz Sheldon Cohen, Psychosocial Models of Social Support in the Etiology of Physical Disease, Health Psychology 7
(1988), s. 26997. Bir e, torunlar, komular, dostlar, gnlller, ya da dini cemaat yeleriyle ilikiler, kiinin rinovirse maruz brakldnda
nezleye kar daha direnli olacann habercisidir. Bkz Sheldon Cohen, Social Relationships and Health, American Psychologist
(Kasm 2004), s. 67684.

Kt Niyetin Alglanmas

Elysa Yanowitz, iyerinde onur krc davranlarla karlaan tek kii deildir. Bir ila firmasnda
alan bir kadn, bana u e-postay gnderdi: Pek nazik biri olmayan efimle kiilik atmalar
yayorum. Mesleki yaammda ilk kez kendime gvenim sarsld; stelik o kadn irketimizin tm st
dzey kademesiyle dost olduundan bavuracam bir yer de yok. Btn bunlarn stresi beni bedenen
hasta ediyor.
Acaba bu kadn efiyle arasndaki ypratc ilikiyle bedensel hastal arasnda hayali bir ba m
kuruyordu? Belki de.
te yandan ektii sknt, 6.153 kii zerinde yaplan 208 incelemenin analizinden elde edilen
bulgulara gayet iyi uyuyor.464 Bu almalarda denekler grltl, kulak trmalayc seslerden, bir o
kadar rahatsz edici kiilerle karlamaya kadar, deiik stres etkenlerine maruz braklmt. Tm
stres trleri arasnda en kts, sert eletirilere hedef olup, buna kar hibir ey yapamayacak
durumda olmakt hem Yanowitz, hem de efiyle atan ila firmas alan tam da bu durumdayd.

464 Meta-analiz hakknda, bkz Sally Dickerson ve Margaret Kemeny, Acute Stressors and Cortisol Responses: A Theoretical
Integration and Synthesis of Laboratory Research, Psychological Bulletin 130 (2004), s. 35591.

San Fransiscodaki California niversitesinden davransal tp uzman Margaret Kemeny,

meslekta Sally Dickersonla birlikte yzlerce stres aratrmasn analiz ettikten sonra bunun
nedenini ortaya karmtr. Kemenynin bana sylediine gre, tehditler veya meydan okumalarn en
stresli olduu durum, bir izleyici topluluu karsnda yarglandn hissetmektir.
Yaplan tm almalarda stres dzeyleri kiinin kortizol dzeyindeki ykselile llmekteydi.465
En byk kortizol artlar, stres kiileraras bir etkileimden kaynakland zaman grlyordu;
rnein yksek sesle 1242den 17yi karp, kalan saydan yine 17 karmaya olabildiince hzla
devam etmek zorunda olan bir denein, karsnda oturan biri tarafndan yarglanmasnda olduu gibi.
Kii byle zahmetli bir grevi yaparken bir yandan da deerlendirmeye tbi tutulmasnn kortizol
dzeyi zerindeki etkisi, stresin benzer dzeyde ama gayri ahsi nitelikte olduu durumlara kyasla
yaklak kat fazlayd.466

465 Bu almalarn bazlar, HPA ekseninin etkinletirdii bir baka stres hormonu olan ACTH dzeylerini de analiz ediyordu. Sonular
hemen hemen ayn olsa da, ACTH daha hzl hareket ederek, bir stres unsuruna maruz kalnmasndan on ila on be dakika kadar sonra
zirveye karken, kortizol daha ge, yaklak otuz ila otuz be dakika sonra dorua ulayordu. Kortizoln yaygn bir biimde kullanlan iki
bilimsel lm vardr: Bedenin ne ne kadar salglad ve o dzeylerin normale dnmesinin ne kadar srd. nsanlarn toparlanma
sreleri byk lde farkldr; bazlar stresli bir n olduka abuk atlatr, bazlarysa kt ruh haline taklp kalm gibi grnr.

466 u ya da bu nedenle, sosyal stresin biyolojimizi gerekte ne derece etkilediini fark edemeyebiliriz. Deerlendirilmeye tbi tutulan
insanlar, karma ileminin kortizol dzeylerini ok daha fazla ykseltmesine karn, grlty onun kadar sknt verici buluyorlard.

Bir i mlakatnda olduunuzu farz edin. Bu i iin yeterli olduuna inandnz yeteneklerinizden
ve uzmanlnzdan sz ederken, sizi rahatsz eden bir ey oluyor. Mlakatnn size buz gibi souk
bir ifadeyle karlk vererek, ilgisiz bir tavrla not almakta olduunu gryorsunuz. Sonra, daha da
kts, becerilerinizi kmseyen eletirel yorumlarda bulunuyor.
Gerekten bir i bavurusunda bulunmu olup bir mlakat provas iin arlan gnll deneklerin,
sosyal stresin kurnazca bir lmne tbi tutulurken yaadklar sinir bozucu durum tam da buydu. Ne
var ki bu prova oturumlar aslnda bir stres testiydi. Almanyadaki aratrmaclar tarafndan
gelitirilen bu deneysel snav, ok salam veriler rettii iin dnyann drt bir yanndaki
laboratuarlarda kullanlmtr. Kemenynin laboratuarnda da sosyal stresin biyolojik etkisini
saptamak iin bu testin biraz farkl bir ekli kullanlmaktadr.
Dickerson ve Kemeny, deerlendirmeye tbi tutulmann sosyal benliki, yani kendimizi

bakalarnn gzyle gr tarzmz tehdit ettiini ne sryorlar. Bu sosyal deer ve stat

dolaysyla da zdeer anlay, bakalarnn bizi nasl algladklarn gsteren mesajlarn
birikiminden gelir. Bakalarnn gzndeki itibarmza ynelik bu tr tehditler, biyolojik olarak
olaanst gl, neredeyse sa kalmmza ynelik olanlar kadar etkilidir. Sonuta, bilind
denkleme gre, istenmeyen biri olarak deerlendiriliyorsak, sadece utan deil, tam bir dlanmlk
da hissederiz.467

467 Sosyal stres genelde (hepsi de sosyal beyinde kilit niteliinde olan) u alanlar etkinletirir: sa prefrontal korteks, amigdala, n
singulat, hipokampus, insula.

Bir mlakatnn sinir bozucu, dmanca tepkisi, HPA eksenini tetikleyerek, laboratuarlardaki stres
simlasyonlar testlerinde grlen en yksek kortizol dzeylerini retir. Sosyal stres testi, kortizol
u klasik laboratuar snavna kyasla ok daha yukarlara trmandrr; deneklerin giderek gleen
matematik sorularn zmek zorunda olduklar bu snavda, byk bir zaman basks, arka plandan
gelen rahatsz edici grltler ve yanl yantlar belirten iren bir zil sesi vardr, ama irkin
yarglarda bulunan biri yoktur.468 Kiisel olmayan snamalar ksa srede unutulup gider, ama
yarglayc eletiriler zellikle gl ve kalc bir utan duygusu yaratr.469

468 Matematik problemlerini zerken deerlendirildiklerini hissettiklerinde, kortizol dzeylerindeki ykseli, bir odada tek bana hesap
yaptklar zamana kyasla yine daha fazlayd. Bkz Tara Gruenewald ve bk., Acute Threat to the Social Self: Shame, Social Self-esteem,
and Cortisol Activity, Psychosomatic Medicine 66 (2004), s. 91524.

469 Eletirel bir gzlemci aalayc szler sylediinde, insanlar uzun sre sonra kafa yormay srdryor, dolaysyla da stres uyarm
muhafaza ediliyordu. Ama bir bilgisayar program ses duyduklarnda bir dmeye basmakta ok yava davrandklarn saptad zaman
oka maruz kalmak gibi gayri ahsi bir durumu o kadar taknt haline getirmiyorlard. Bkz Laura Glynn ve bk., The Role of Rumination
in Recovery from Reactivity: Cardiovascular Consequences of Emotional States, Psychosomatic Medicine 64 (2002), s. 1426.

artc olan, kortizol dzeyimizin trmanmas iin bir yargcn fiziksel varlnn gerekmemesidir;
sadece zihinde var olan simgesel bir yarg da bir o kadar yksek dozda ac verir. Kemenynin
yapt aklamaya gre, sanal bir izleyici topluluu HPA sistemini canl bir topluluk kadar gl bir
ekilde etkileyebilir, nk bir eyi dndnz an, isel bir temsilini yaratrsnz, o da temsil
ettii gereklik kadar beyninize etki eder.
aresizlik hissi, stresi artrr. Dickerson ve Kemenynin analiz ettikleri kortizol almalarnda,
kiinin boyunu aan tehditler ok daha kt alglanyordu. Ne yaplrsa yaplsn savuturulamayan bir
tehdit, kortizol dzeyindeki art hzlandrr. Bu durumla, rnein kendini kt niyetli bir nyargnn
hedefi olarak bulan birinin, ya da eflerinin srt evirdii o iki aresiz kadnn durumu arasnda
paralellik vardr. Srekli eletiren, geri eviren, ya da taciz eden kiilerle ilikiler HPA eksenini ar
etkin halde tutar.
Stresin kayna, durduramadmz, kulak trmalayc bir oto alarm gibi gayr ahsi grndnde,
kabul grmek ve aidiyet gibi temel ihtiyalarmz tehdit altnda deildir. Kemenynin bulgular, bu tr
stres karsnda bedenin kortizol dzeyindeki kanlmaz sramay 40 dakika gibi bir sre iinde
atlattn gsteriyordu. Ama neden olumsuz bir sosyal yarg olduunda, kortizol dzeyi yzde elli
kadar daha uzun bir sre yksek kalyor, normale dnmesi bir saat veya daha fazla sryordu.
Beyin grntleme almalar, bu tr kt niyet alglamasna beynin hangi blmlerinin bu denli
gl bir tepki verdiini iaret etmektedir. Beinci Blmden, Jonathan Cohenin Princetondaki
laboratuarnda yaplan bilgisayar simlasyonunda, bir MRI taraycsndaki deneklerin ltimatom
Oyunu oynadklarn hatrlyor olmalsnz. Bu oyun ortaya konan bir paray blmesi gereken iki
kiiden birinin teklif ettii pay, tekisinin kabul ya da reddetmesiyle oynanr.

Bir denek tekinin adaletsiz bir teklif yaptn dndnde, beyninin fke ve tiksinme hissiyle
harekete getii bilinen anterior insula (n adack) blgesinde faaliyet grlyordu. Buna uygun
olarak kzgnlk belirtileri gsteriyor ve sadece bu teklifi deil, ne olursa olsun sonraki teklifleri de
reddetmesi olasl artyordu. Oysa oyundaki kar tarafn sadece bir bilgisayar program olduuna
inandnda, teklif ne kadar nalnc keseri gibi olursa olsun, insula blgesi sakin kalyordu. Sosyal
beyin tesadfi ve kasti ktlk arasnda ok belirleyici bir ayrm yaparak, kt niyet algladnda
daha iddetli tepki verir.
Bu bulgu, travma-sonras stres bozukluunu (TSSB) anlamaya alan klinisyenlerin karlat bir
bilmeceyi zebilir: Benzer iddetteki felaketler, kii travmann tesadfi bir Doa edimi deil de, bir
bakas tarafndan kasten yaatlan bir olay olduunu hissettiinde, genellikle kalc bir straba neden
olmaktadr. Kasrgalar, depremler ve dier doal felaketler, tecavz ve fiziksel istismar gibi kt
niyetli edimlerden ok daha az sayda TSSB vakasna yol aar. Travmann art etkileri, tm
streslerde olduu gibi, madur kii bizzat hedef seildiini hissettiinde ktleir.

57 Snf
1957, Elvis Presleyin o srada en ok seyredilen Pazar gecesi elence program Ed Sullivan
Showa karak tm Amerikann bilincine yerletii yld. Amerikan ekonomisi sava sonrasnda
uzun srecek bir canllk dneminin ortasndayd, Dwight D. Eisenhower bakand, otomobillerin
grotesk kuyruklar vard ve yeniyetmeler sock hop denilen sk gzetim altndaki okul danslarnda
birbirleriyle kaynayordu.
O yl, Wisconsin niversitesindeki aratrmaclar on bin kadar lise son snf rencisi, yani
neredeyse tm eyaletteki mezuniyet snflarnn te biri zerinde bir inceleme yapmaya baladlar.
Bu yeniyetmelerle daha sonra, krk yana vardklarnda ve yine ellili yalarnn ortalarnda tekrar
mlakat yapld. Nihayet, altm be yana yaklatklarnda, bu 57 mezunlarnn bir blm ayn
niversiteden Richard Davidsonun bir takip aratrmas kapsamnda, W. M. Keck levsel Beyin
Grntleme ve Davran Laboratuarna alnd. Davidson, 1957de mevcut olanlardan ok daha ileri
lmleme yntemleriyle bu kiilerin sosyal gemileri, beyin faaliyetleri ve baklk ilevleri
arasnda iliki kurmaya giriti.
Mezunlarn ilikilerinin kalitesi daha nceki almalarda saptanmt. Bu kez o lmler,
bedenlerindeki ypranmayla karlatrld. Mezunlarn tansiyon, kolesterol ve kortizol ile dier stres
hormonlarnn dzeyi dahil olmak zere, stres altnda deiiklik gsteren sistemlerinin kronik
faaliyeti deerlendirmeye alnd. Bu ve benzeri lmlerin toplam, sadece kardiyovaskler hastala
yakalanma olaslnn deil, ayrca yaamn ge dnemlerinde zihinsel ve fiziksel ilevlerdeki
gerilemelerin de habercisidir. ok yksek bir toplam deer, kiinin grece erken yata lebileceini
gsterir.470 Aratrmaclar, ilikilerin fark yarattn bulguladlar: Yksek riskli bir fiziksel profille,
mezunlarn yaamlarndaki en nemli ilikilerin toplamda olumsuz bir duygusal tonda olmas arasnda
gl bir balant vard.471

470 Gerileme hakknda, bkz Teresa Bkzman ve bk., The Price of Adap-tation: Allostatic Load and Its Health Consequences,
Archives of Internal Medicine 157 (1997), s. 225968; Teresa Seeman ve bk., Exploring a New Concept of Cumulative Biologic
Risk: Allostatic Load and Its Health Consequences, Proceedings of the National Academy of Sciences 98 (2001), s. 477075.

471 likilerin toplamdaki duygusal tonu ve salk hakknda, bkz Ryff ve Singer, Emotion, Social Relationships. likilerin salk
zerindeki olumsuz etkileri erkeklerde kadnlara kyasla daha ktyd, nk erkeklerin genelde kalp hastal belirtileri daha yksek,
olumsuz etkilenen kadnlarnsa stres hormonu dzeyleri hayli yksek kyordu.

rnein, Jane diye adlandracam, anonim bir 57 mezununa bakalm. Yaam boyu sorunlu ilikiler
yaayan, srekli hayal krklna urayan Janein annesi de, babas da alkolikti. ocukluu boyunca
pek gremedii babas lisedeyken onu taciz etmiti. Yetikinliinde insanlardan ar rkyor, en
yaknlarnn karsnda bir fkeye bir kaygya kaplyordu. Evlendiyse de, ksa srede boanm ve
yetersiz sosyal yaantsndan pek teselli bulamamt. Davidsonun almasnda yaplan tbbi ankette
Jane, en yaygn yirmi iki tbbi semptomdan dokuzuyla sorun yaadn belirtti.
te yandan, Janein lise snf arkadalarndan Jill, zengin bir iliki gemiine sahipti. Dokuz
yandayken babas lm olmasna karn, annesinin kendisine gayet iyi baktn dnyordu. Jill
kocasna ve drt oluna yaknd ve aile yaam da son derece doyurucuydu. Birok yakn dost ve
srdala dolu, hareketli sosyal yaam da yleydi. 60l yalarnda Jill, yirmi iki semptomdan sadece
yle sorunu olduunu bildirdi.
Yine de, karlkl iliki sebep-sonu ilikisi deildir. Kaliteli ilikiyle salk arasndaki nedensel
bir balanty kantlamak, devrede olan zgl biyolojik mekanizmalarn saptanmasn da ierir. te
burada 57 snf, Davidsonun beyin faaliyeti testlerine dayal olarak baz aydnlatc ipular
sunmutur.
efkatli bir annesi, doyurucu ilikileri ve altml yalarnda ok az salk sorunu olan Jill, 57
snf iinde, sol prefrontal korteksinde sana kyasla en fazla faaliyet gsteren kiiydi. Davidsonun
bulgular, bu beyin faaliyeti modelinin, Jillin gnlerinin genelde olumlu bir ruh hali iinde getiini
gsteriyordu.
Annesiyle babas alkolik olan ve einden boanm bulunan, altml yalarnda birok salk
sorunu yaayan Janein beyin modeliyse bunun tam tersiydi. ncelenen yatlarnn iinde, sa
prefrontal alannda soluna kyasla en fazla faaliyet gsteren kiiydi. Bu model, Janein ounlukla
stresli gnler yaadn ve duygusal klerden sonra zor toparlanabildiini gsteriyordu.
Davidsonun daha nceki aratrmalarnda bulgulad gibi, sol prefrontal alan znty atlatmak
iin gereksindiimiz sreyi yani dayankllmz belirleyen alt beyin blgelerindeki bir dizi
devreyi dzenler. 472 Sol prefrontal alandaki faaliyet (sa prefrontal alana kyasla) ne kadar
fazlaysa, duygular denetlemek iin bilisel stratejiler gelitirmekte o kadar baarl olur ve duygusal
adan da o kadar hzl toparlanrz. Bu da kortizol dzeyimizin normale ne kadar abuk dneceini
belirler.

472 Tam olarak, prefrontal korteksin sol srt-st (dorsal-superior) blgesi.

abuk iyileme biraz da st yolun alt yolu ynetmeyi ne kadar iyi rendiine baldr.
Davidsonun nceki almas bir adm ilerideydi. Aratrma grubu, ayn sol prefrontal alandaki
faaliyetle, kiinin baklk sisteminin bir grip asna karlk verebilmesi arasnda gl bir iliki
olduunu kefetmiti. En yksek faaliyeti gsterenlerin baklk sistemleri, tekilere kyasla kat
fazla grip antikorunu seferber ediyordu. Davidson bu farkllklarn klinik bakmdan anlaml olduuna
inanyor; dier bir deyile, sol prefrontal faaliyeti yksek olanlarn, virse maruz kaldklarnda gribe
yakalanmalar olasl daha dktr.473

473 likiler ve baklk ilevi hakknda, bkz Rosenkrantz ve bk., Affective Style and In Vivo Immune Response: Neurobehavioral
Mechanisms, Proceedings of the National Academy of Sciences, 100 (2003), s. 11, 14852.

Davidson bu verilerde dayanklln anatomisine alan bir pencere gryor. Onun kuramna gre
gvenli bir iliki gemii, insanlara duygusal kler ve kayplardan sonra toparlanmalar iin
gereken isel kaynaklar salyor; dokuz yanda babasn yitiren, ama annesinden byk bir efkat
gren Janein durumunda olduu gibi.
ocukluklarnda srekli strese maruz kalan o Wisconsinli mezunlarn yetikinliklerinde stresi
atlatma yetenekleri zayft, sinirlendiklerinde daha uzun bir sre etki altnda kalyorlard. Oysa
ocukluk dneminde idare edebilecekleri dzeyde strese maruz kalanlar, yetikinliklerinde daha iyi
bir prefrontal orantya sahip oluyorlard. Bu sonucu elde etmek, ocua duygularn toparlayabilmesi
iin gvenli bir s salayan mfik bir yetikinin varlna bal grnyor.474

474 Michael Meaney, dii laboratuar farelerinin yavrularna davranyla ilgili

aratrmasnda, anne efkatindeki farkllklarn, HPA ktsn kortizoln bir ncl
olan glikokortikoid araclyla kontrol eden hipokampustaki genleri etkilediini
kefetmiti. Glikortikoidler, kandaki glikoz dzeylerinde, tansiyonda ve sinir hcresi
ileyiinde meydana gelen deiimleri dzenleyen steroidlerdir. Glikokortikoidlerin
bizatihi karmak dzenlenme biimlerini inceleyen genetik aratrmalar, zellikle
stresli olan sosyal temaslardan fazlasyla etkilendiklerini gstermektedir. Meaneynin
aratrmasndaki, anneleri tarafndan yalanp temizlenen yavrularn genleri sonuta
stres hormonunu pek az da vururken, ihmal edilenlerin genleri byk miktarda da
vuruyordu. yi baklan yavrularda stres hormonlarn dzenleyen genlerin etkinlii,
ihmal edilen yavrularnkinden iki kat fazlayd. Wisconsin lisesi rencilerinde sol
frontal alann kilit blgesi, Meaneynin kemgirgenlerinde yavruluk dneminde
aldklar bakm miktaryla deiiklie uratld bulgulanan blgeyle tpatp ayn
grnmektedir.
Meaneynin aratrmalar, bakm bedenin stres tepkisine balayan hassas mekanizmalar ortaya koymutur. Stres altndayken, beynin
tepkisi, kortikoid salverme faktrn (CRF) salglayarak beyne seferber olmas iin sinyaller gnderen hipotalamustaki hcrelerle
balar. CRF, kana ACTH salveren hipofizdeki hcreleri etkinletirerek, adrenallerin glikokortikoidleri salglamasn tetikler. Bu
hormonlar beyne kp, orada CRF dzeylerini izleyen hipokampustaki hcreleri tetikler; bu hcreler de hipotalamustaki hcrelere CRF
dzeylerini drmeleri iin sinyaller gnderir. CRF dzeylerini ayarlamaya ynelik bu dzenleyici sistem, srekli alr. Meaneynin
belirttii gibi, o genlerin ocukluk srasnda deitirilme biimleri, mr boyu srecek sonular yaratr: Davurum dzeyleri bir kez
belirlendiinde, yaam boyu o ekilde kalr. Meaneynin bulgularna gre, iyi ebeveynlik hipokampusun stres hormonlarn daha iyi
izlemesini salayan iyi genler retir, bylece stres altndayken optimal dzeyde hormon salglanr; bu da kiiyi daha dayankl hale getirir.
Biz insanlar, Meaneynin laboratuar fareleri dahil, tm memelilerle ayn stres hormonu devrelerini paylamaktayz. Bkz Michael
Meaney, Maternal Care, Gene Expression, and the Transmission of Individual Differences in Stress Reactivity Across Generations,
Annual Review of Neuroscience 24 (2001), s. 116192.

Sosyal Epigenetik
Seabiscuit (Zafer Yolu) adl ok satan romann yazar Laura Hillenbrand, uzun sredir kronik
yorgunluk sendromundan mustaripti. Bu durum bazen onu mecalsiz ve aylarca srekli bakma muhta
brakyordu. Seabiscuiti yazarken, bu bakm ona kocas Borden salamt. Lisansst rencisi
olan Borden kendi dersleriyle urarken, bir yandan da karsna hemirelik yaparak yiyip imesine,
ihtiyac olduunda yrmesine yardm etmek, ona kitap okumak iin gereken enerjiyi bir ekilde
buluyordu.

Fakat bir gece Hillenbrand yatak odasndayken hafif, yumuak bir ses duymutu. Merdivenlerden
aaya baktnda, Bordenin hkrklarla alayarak holde aa yukar yrdn grm, ama
kocasnn yalnz kalmak istediini fark ederek kendisini ona seslenmekten alkoymutu.
Ertesi sabah Borden yine yardma hazr, her zamanki gibi neeli ve dengeli bir tavrla yan
bandayd.475

475 Borden hakknda, bkz Laura Hillenbrand, A Sudden IllnessHow My Life Changed, The New Yorker, 7 Temmuz 2003.
Borden, zaten krlgan durumdaki einin kendi kederiyle altst olmasn engellemek iin elinden
geleni yapyordu. Ancak Borden gibi, sevdii kiinin gece-gndz bakcln yapmak zorunda kalan
biri, bitmek bilmeyen olaanst bir stres altndadr. Bu gerginlik de en sadk bakcnn bile salna
ve moraline kanlmaz bir zarar verir.
Bu konuyla ilgili en gl veriler, Ohio Eyalet niversitesinden psikolog Janice Kiecolt-Glaser ve
baklk uzman olan ei Ronald Glaserin nderliindeki srad bir disiplinler aras aratrma
grubundan gelmektedir.476 Bir dizi zenli alma sonucunda, srekli stresin yaratt etkilerin,
enfeksiyonlarla savamak ve yaralar iyiletirmek iin mutlaka gerekli olan baklk hcrelerindeki
gen davurum dzeyine kadar uzandn gstermilerdir.

476 Bu grubun merkezindeki kiiler psikolog Janice Kiecolt-Glaser ile imnolog ei Ronald Glaserdr ve Ohio Eyalet niversitesi Tp
Fakltesiden doktor William B. Malarkey ile sosyal sinirbilimin kurucularndan, halen Chicago niversitesindeki John T. Cacioso da
onlara katlmtr. Bkz, rnein, John T. Cacioso ve bk., Autonomic, Endocrine, and Immune Response to Psychological Stree: The
Reactivity Hypothesis, Annals of the New York Academy of Sciences 840 (1998), s. 66473.

Aratrma grubu, hepsi de Alzheimerli kocalarna bakan altml yalarndaki on kadn

incelemiti.477 Gnde yirmi drt saat vazife banda, amansz bir gerginlik iinde olan bu kadnlar,
kendilerini fena halde yalnz ve ihmal edilmi hissediyorlard. Benzeri bir stres altndaki kadnlar
zerinde yaplan daha erken tarihli bir incelemede, grip asndan neredeyse hi yarar grmedikleri
kefedilmiti; baklk sistemleri ann normal koullarda uyard antikorlar retemiyordu.478
Aratrmaclar bu kez baklk ilevi zerinde daha ayrntl testler yaparak, Alzheimerli hastalara
bakan kadnlarn ok farkl gstergelerinde sorunlu deerler buldular.

477 Kadn bakclar hakknda, bkz William B. Malarkey ve bk., Chronic Stress Down-Regulates Growth Hormone Gene Expression
in Peripheral Blood Mononuclear Cells of Older Adults, Endocrine 5 (1996) 1, s. 339.

478 Alzheimer bakclar zerinde yaplan daha nceki bir aratrma iin, bkz Janice Kiecolt-Glaser ve bk., Slowing of Wound Healing
by Psychological Stress, Lancet 346 (1995), s. 1,1946

Genetik veriler zellikle haber konusu oldu. Bir dizi hayati baklk mekanizmasn dzenleyen
bir gen, Alzheimerli hastalara bakan kadnlarda yatlarna kyasla yzde elli orannda daha az da
vuruluyordu. Bozulan gen, GHmRNA, lenfosit retimini glendirir, ayrca istilac bakterileri yok
eden makrofajlar ve doal katil hcrelerin etkinliini artrr.479 Bu durum, daha nce elde edilen bir
bulguyu da aklayabilir: Stresli kadnlarda, delmeyle alan kk bir yarann iyilemesi, stresli
olmayan bir karlatrma grubundaki kadnlara kyasla dokuz gn uzun sryordu.

479 Hcre yalanmas hakknda, bkz Elissa Epel ve bk., Accelerated Telomere Shortening in Response to Life Stress, Proceedings
of the National Academy of Science 101 (2004) 49, s. 17,3125.

Baklk sisteminin bozulmasnda kilit bir etken, kortizoln habercilerinden ve HPA ekseni
kontrolden ktnda salglanan bir hormon olan ACTHdir. ACTH, hayati bir baklk unsuru olan
interferonun retimini engeller ve lenfositlerin, yani istilac bakterilere kar bedenin saldrsn

balatan akyuvarlarn duyarln azaltr. Sonuta, toplumdan yaltlm olarak birisine gece gndz
bakmann yaratt srekli stres, beynin HPA ekseni zerindeki denetimine zarar verir, bu da
GHmRNA gibi baklk sistemi genlerinin hastalkla savama yeteneini zayflatr.
Aralksz stresin, hastaya bakan kiilerin DNAsna zarar vererek, hcrelerin yalanma hzn
artrd ve biyolojik mrlerini ksaltt da anlalyor. Kronik hastal olan bir ocua bakan
annelerin DNAlar zerinde genetik almalar yapan baka aratrmaclarn bulgularna gre,
kadnlar bu yk ne kadar uzun sre tarlarsa, hcresel dzeyde o kadar yalanyorlard.
Yalanma hz, annelerin akyuvarlarndaki telomerlerin uzunluu llerek belirleniyordu. Telomer,
bir hcrenin kromozomunun ucundaki bir DNA parasdr; hcre kendini kopyalamak iin
blndke, her defasnda biraz daha ksalr. Hcreler, dokular onarmak, ya da akyuvarlarda olduu
gibi, hastalkla savamak iin mrleri boyunca kendilerini defalarca yeniden retirler. On ila elli
aras (hcrenin tipine gre) blnmeden sonra, telomer bir daha kopyalanamayacak kadar ksalm
olur ve hcre emekliye ayrlr canllk kaybnn genetik bir ltdr bu.
Bu lte gre, kronik hastalkl bir ocua bakan anneler, ayn kronolojik yataki dier kadnlara
kyasla ortalama on yl daha yalydlar. Yaamlarnn stres altnda getiini dnseler de,
bakalarndan gl bir destek alan kadnlar istisnalar arasndayd. Sevdikleri engelli kiiye
bakmalarna karn, daha gen hcrelere sahiptiler.
Kolektif sosyal zek, efkatli bakmn ezici arlna bir alternatif sunabilir. New Hampshiren
Sandwich kasabasnda, prl prl bir sonbahar gn, dostlar ve komularyla evrili olarak
tekerlekli sandalyesinde oturmakta olan Phillip Simmonsa bakalm. ki kk ocuu olan, kolejde
ngilizce retmenlii yapan otuz be yandaki Simmonsta, giderek yaylan bir sinirsel fel hali olan
Lou Gehrig hastal tehis edilmi ve kendisine iki ila be yl aras bir mr biilmiti. Bu tahmini
sreyi oktan amt ama, fel imdi bedenin alt ksmndan kollara yaylyor ve onu en sradan ileri
bile yapmaktan aciz hale getiriyordu. Bu noktada bir dostuna Share The Care (lgiyi Payla) adl, ar
hastalkl biri iin srekli bir destek grubunun nasl yaratlabileceini anlatan bir kitap verdi.
Otuz be komusu, Simmons ve ailesine yardmc olmak iin harekete getiler. Genelde telefon ve
e-postayla programlarn koordine edip a, ofr, bebek bakcs, ev ileri yardmcs ya da, o
sonbahar gn olduu gibi, bahvan olarak, krk be yanda len Simmonsa son yllarnda destek
oldular. Bu sanal geni aile, Simmons ve ei Kathryn Fieldin yaamnda muazzam bir fark yaratt.
Yaptklar yardm en azndan Fieldin profesyonel bir sanat olarak almasn srdrmesine olanak
vererek, srtndaki mali yk hafifletti ve tm aileye, kendi ifadesiyle topluluk tarafndan
sevildikleri hissini verdi.
FOPAK (Friends of Phil and Kathryn Phil ve Kathrynin Dostlar) diye adlandrdklar grubu
kuranlara gelince, ou aslnda armaan alann kendileri olduu konusunda hemfikirdi.
* Suki Casanave, Embracing this Imperfect Life, Hope (March/April 2002), s. 3235.

17 - Biyolojik Mttefikler

Annem kolejdeki retim grevinden emekliye ayrldnda, iini dolduracak kimse bulunmayan
kocaman, bo bir evde buldu kendini; ocuklar, bazlar hayli uzakta olan baka kentlere yerlemi
ve babam yllar nce lmt. Eski bir sosyoloji profesr olarak annem, geriye dnp bakldnda
akllca grnen sosyal bir hamle yapt: niversitesindeki lisansst rencilerine, yallara deer
verilen ve sayg gsterilen Dou Asya kltrlerine mensup olanlar tercih ederek, karlksz bir oda
tahsis etti.
Annem emekliye ayrlal otuz yl oldu ve bu dzen hl sryor. Japonyadan, Tayvandan ve u
sralarda Pekinden birbirinin yerini alan bir dizi ev arkadann varl ona byk yararlar salad.
Bir ift, annemle birlikte yaarken bir bebek sahibi oldu ve kzlar anneme kendi bykannesi gibi
davrand. ki yandayken her sabah annemin yatak odasna gidip uyanp uyanmadna bakar, gn
boyunca ona sarlp dururdu.
Bu bebek doduunda annem 90na merdiven dayamt; o keyif yuma evin iinde dolanrken,
annem hem bedensel, hem zihinsel olarak gerekten birka ya genlemi grnyordu. Annemin
uzun mrnn bu yaama dzenine ne derece balanabileceini hi bilemeyeceiz, ama deliller onun
akllca bir sosyal mhendislik tasarm yapm olduunu gsteriyor.
Yallarn sosyal alar, eski dostlar birbiri ardndan ldke ya da baka bir yere tandka,
budanr. Fakat yallar ayn zamanda sosyal alarn seici bir ekilde daraltp sadece olumlu
ilikileri srdrrler.480 Bu strateji biyolojik bakmdan gayet mantkldr. Yalandka, salmz
ister istemez krlganlar; hcreler yalanp ldke, baklk sistemimiz ve salmzn dier
koruyucular gitgide daha kt alr. Yarar olmayan sosyal ilikileri kesip atmak, kendi duygusal
durumumuzu daha iyi ynetmek iin nleyici bir hamle olabilir. Gerekten de, sorunsuz bir ekilde
yalanmakta olan Amerikallar zerinde yaplan dnm noktas niteliinde bir alma, ilikileri
duygusal bakmdan ne kadar destekleyiciyse, kortizol gibi biyolojik stres gstergelerinin de o kadar
alak dzeyde kaldn ortaya koymutur.481

480 Ho ilikilerin seilmesi hakknda, bkz Robert W. Levenson ve bk., The Influence of Age and Gender on Affect, Physiology, and
Their Interrelations: A Study of Long-Term Marriages, Journal of Personality and Social Psychology 67, no. 1(1994), s. 5668.

481 Duygusal destek ve biyolojik stres hakknda, bkz Teresa Bkzman ve bk., Social Ties and Support and Neuroendocrine Function,
MacArthur Studies of Successful Aging, Annals of Behavioral Medicine 16 (1994), s. 95106. Daha nceki almalarda da ayn
iliki grlm, daha dk nabz ve tansiyon, daha dk serum kolesterol ve daha dk norepinefrini de ieren bir sr baka biyolojik
lmle, duygusal destein riski azaltt bulgulanmtr: Teresa Bkzman, How Do Others Get Under Our Skin? yay. haz. Carol Ryff ve
Burton Singer, Social Relationships, and Health iinde (New York: Oxford University Press, 2001).

Kukusuz, en anlaml ilikilerimizin ille de hayatmzdaki en ho ve olumlu ilikiler olmas

gerekmez; yakn bir akraba bizi keyiflendirmek yerine ldrtan biri olabilir. Neyse ki yal insanlar
nemsiz sosyal balarn kesip atarken, birou belirli bir ilikinin dourduu olumlu ve olumsuz
hislerin karm gibi duygusal karmaklklarn stesinden gelme yeteneini gelitirmektedir.482

482 Yal insanlar ve duygularn karmakl hakknda, bkz L. L. Carstensen ve bk., Emotional Experience in Everyday Life Across
the Lifespan, Journal of Personality and Social Psychology 79 (2000), s. 64455.

Bir aratrma, yal insanlarn oyalayc, destek veren bir sosyal yaama sahip olmalar durumunda,
yedi yl sonra, yalnz kalanlara kyasla daha iyi bilisel yetenekler sergilediklerini
gstermitir.4483Paradoksal olarak, yalnzln insanlarn kendi balarna ne kadar zaman
geirdikleri ya da belirli bir gnde ne kadar sosyal temas kurduklaryla nerdeyse hi ilgisi yoktur.

Yalnzla yakn, dostane temaslarn yetersizlii yol aar. nemli olan etkileimlerimizin niteliidir;
yani scaklklar ya da duygusal uzaklklar, destekleyici ya da olumsuz olmalar. Yalnzlk
duygusunun en dorudan ilikili olduu ey, kiinin tandklarnn ya da temaslarnn salt saysndan
ziyade, salktr; kii kendini ne kadar yalnz hissederse, genellikle baklk ve kardiyovaskler
sistemleri o kadar kt iler.484

483 Destekleyici bir evre ve yallarn bilisel yetenekleri hakknda, bkz Teresa E. Seeman ve bk., Social Relationships, Social
Support, and Patterns of Cognitive Aging in Healthy, High-functioning Older Adults, Health Psychology 4 (2001), s. 24355.

484 Yalnzlk ve salk hakknda, bkz Sarah Pressman ve bk., Loneliness, Social Network Size, and Immune Response to Influenza
Vaccination in College Freshmen, Health Psychology 24 (2005), s. 297306.

Yalandka kiileraras dnyamz konusunda daha seici davranmann bir biyolojik gerekesi daha
vardr. Nrogenesis, yani beynin gnlk yeni hcre retimi, nceki on yllara kyasla daha yava bir
tempoda da olsa, ileri yalara kadar devam eder. Baz sinirbilimcilere gre, bu yavalama bile
kanlmaz bir olgudan ok, yeknesakln bir yan etkisi olabilir. Kiinin sosyal evresinin daha da
karmaklamas, yeni eyler renmeyi tevik ederek beynin yeni hcre retim hzn ykseltir. Bu
nedenle, sinirbilimciler mimarlarla ibirlii yaparak, yallar iin, gnlk yaantlarnda bakalaryla
daha fazla etkileim kurmak zorunda kalacaklarannemin kendisi iin yapt gibi zel evler
tasarlamaya alyorlar.485

485 Huzur evlerinde nrogenesisi hzlandran sosyal mhendislik hakknda, bkz Fred Gage, Neuroplasticity, Zihin ve Yaam
Enstitsnn on ikinci toplantsnda sunulan tebli, Dharamsala, India, 1822 Ekim 2004.

Evlilerin Sava Alan

Kk bir kasabadaki bakkal dkknndan karken, dardaki bir bankta oturan iki yal erkee
kulak misafiri oldum. Biri, mahalledeki bir iftin ne durumda olduunu sordu.
Bildiin gibi, diye ksa ve z bir yant geldi. Hayatlarnda tek bir tartmalar oldu, o da hl
devam ediyor.
Bu tr ypratc duygusal ilikilerin, grdmz gibi, biyolojik bir bedeli vardr. Yolunda gitmeyen
bir evliliin salmza neden zarar verebilecei hepsi de ok mutlu olduunu dnen yeni evli
deneklerin bir anlamazlk konusunda otuz dakikalk bir tartma yaparken incelenmesi sonucunda
ortaya kmtr.486 Bu ufak kavga srasnda, test edilen alt adrenal hormonundan beinin dzeyi
deimiti, harekete geirilmi bir HPA ekseninin gstergesi olan ACTHdeki artlar da buna
dahildi. Tansiyonlar ykselmi ve baklk ilevinin gstergeleri birka saat boyunca dk
seviyede kalmt.

486 Yeni evlilerin anlamazl hakknda, bkz Janice Kiecolt-Glaser ve bk., Marital Stress: Immunologic, Neuroendocrine, and
Autonomic Correlates, Annals of the New York Academy of Sciences 840 (1999), s. 65663.

Saatler sonra, baklk sisteminin istilaclara kar savunma yapma yeteneinde uzun erimli
olumsuz deiimler grlmt. Tartma ne kadar krcysa, deiim de o kadar glyd.
Aratrmaclarn vard sonuca gre, endokrin sistemi kiisel ilikilerle salk arasnda nemli bir
gei kaps grevi yapmakta, hem dolam, hem de baklk ilevlerini engelleyebilecek stres
hormonlarnn salglanmasn tetiklemektedir.487 Bir ift kavga ettiinde, endokrin ve baklk

sistemleri zarar grr, kavgalar yllar boyu srerse, hasar gitgide artar.

487 Age. s. 657.

Evlilik ii atmalarla ilgili aratrmann bir paras olarak, (ortalama krk iki yldr evli olan)
altml yalarndaki iftler, bir tartmalarn yakndan izlemek amacyla ayn laboratuara davet
edildiler. Tartma yine endokrin ve baklk sistemlerinde salksz dlere yol ayordu; kin
duygusu arttka, daha byk dler oluyordu. Yalanma baklk ve dolam sistemlerini
zayflattndan, ileri yataki eler arasndaki dmanlk sala daha fazla zarar verebilir. Gerekten
de kavga srasnda yal iftlerde meydana gelen olumsuz biyolojik deiiklikler, yeni evlilerde
grlenlere kyasla daha glyd; ama yalnzca kadnlara zg bir durumdu bu.488

488 Yal kocalarda az dalayla endokrin lmleri arasnda pek az iliki vard.
Bu artc etki, hem yeni hem de uzun sredir evli olan kadnlarda grlyordu. Anlalabilecei
gibi, kavga srasnda ve sonrasndaki baklk sistemi lmlerinde en byk dleri gsteren
yeni evli kadnlar, bir yl sonra evliliklerinden en ok yaknanlard.
Kocalar anlamazlk srasnda fkeyle geri ekildii zaman, kadnlarn stres hormonlar hzla
harekete geiyordu. te yandan, kocalar tartma srasnda nezaket ve empati gsteren kadnlarn
rahatlad, ayn hormonlarn daha dk dzeyde kalmasndan anlalyordu. Kocalara gelince,
tartma ne kadar sert ya da yumuak geerse gesin, endokrin sistemlerinde hibir deiiklik
olmuyordu. Tek istisna, u bir rnek olarak, evdeki tartmalar en iddetli geenlerde grlyordu.
Bu kavgac iftlerde hem erkein hem de kadnn baklk sistemleri, daha uyumlu iftlere kyasla
gnden gne daha zayf tepki veriyordu.
Pek ok kaynaktan gelen veriler, kadn salnn huzursuz bir evlilikten daha ok etkilendiini
gstermektedir. Yine de kadnlar genel olarak biyolojik bakmdan erkeklerden daha tepkisel
grnmezler.489

489 Tor Wagner ve Kevin Ochsner, Sex Differences in the Emotional Brain, Neuro-Report 16 (2005), s. 8587.
Bunun bir nedeni, kadnlarn en yakn ilikilerine daha byk bir duygusal nem atfetmeleri
olabilir.490 Amerikal kadnlar zerinde yaplan birok aratrma, olumlu ilikilerin yaamlar
boyunca balca doyum ve mutluluk kayna olduunu gstermektedir. te yandan, erkekler iin
olumlu ilikilerin nemi, kiisel geliim ya da bamszlk hissinden sonra gelir.

490 Kiisel ilikilerin nemi hakknda, bkz Carol Ryff ve bk., Elective Affinities and Uninvited Agonies: Mapping Emotion with
Significant Others Onto Health, Ryff ve Singer, Emotion, Social Relationships iinde. Orta yatan itibaren erkekler ilikilerine gitgide
daha fazla, ama yine de kadnlara kyasla daha az nem verirler.

Buna ek olarak, kadnlarn efkat igds, ilgilendikleri insanlarn kaderi hakknda daha fazla
kiisel sorumluluk yklenmeleri anlamna gelir ve bu da onlar erkeklere kyasla sevdiklerinin
sorunlar yznden zlmeye daha yatkn hale getirir.491 Kadnlar ayrca ilikilerindeki iniklara kar daha duyarl olduklarndan, duygusal dalgalanmalara daha fazla maruz kalrlar.492

491 Kadnlar ve efkat hakknda, Bkz R. C. Kessler ve bk., The Costs of Caring: A Perspective on the Relationship Between Sex ve
Psychological Distress, yay. haz. I. G. Sarason ve B. R. Sarason, Social Support: Theory, Research and Applications iinde
(Boston: Martinus Nijhoff, 1985), s. 491507.

492 Kadnlarn daha duyarl olmas hakknda, bkz M. Corriel ve S. Cohen, Concordance in the Face of a Stressful Event, Journal of
Personality and Social Psychology 69 (1995), s. 28999.

Bir baka bulgu: Kadnlar, karlatklar zc durumlar hakknda kocalarna kyasla daha uzun

sre kafa yormakta, dolaysyla da bunlar zihinlerinde ok daha ayrntl olarak gzden
geirmektedirler. (Ayrca iyi zamanlar daha iyi anmsar, o anlar dnmeye daha fazla zaman
ayrrlar.) Kt anlar davetsiz misafir gibi defalarca zorla akla girebildii ve bir atmay sadece
hatrlamak bile ona elik eden biyolojik deiiklikleri tetikleyebildii iin, kendi dertleri zerinde
dnp tanma eilimi bedeni ypratr.493

493 Anlar ve biyolojik deiimler hakknda, bkz Kiecolt-Glaser ve bk., Marital Stress.
Tm bu nedenlerden tr, yakn bir ilikide ortaya kan sorunlar kadnlarda erkeklere oranla daha
olumsuz biyolojik tepkiler dourmaktadr.494 rnein Wisconsin Aratrmasnda, kadnlarn
kolesterol dzeyleri evliliklerindeki stres miktaryla dorudan ve 57 snfndaki erkeklere kyasla
ok daha fazla balantlyd.

494 Pek ok aratrmada elde edilen bulgulara gre, kadnlar evlilik ii tartmalarda kocalarna kyasla daha gl imnolojik,
endokrinolojik ve kardiyovaskler tepkiler gsteriyorlar. Bkz, rnein, Janice Kiecolt-Glaser ve bk., Marital Conflict in Older Adults:
Endocrinological ve Immunological Correlates, Psychosomatic Medicine 59 (1997), s. 33949; T. J. Mayne ve bk., The Differential
Effects of Acute Marital Distress on Emotional, Physiological and Immune Functions in Maritally Distressed Men and Women,
Psychology and Health 12 (1997), s. 27788; T. W. Smith ve bk., Agency, Communion, and Cardiovascular Reactivity During Marital
Interaction, Health Psychology 17 (1998), s. 53745.

Kalp yetersizlii olan hastalarn incelendii bir almada, frtnal bir evliliin kadnlarda erken
bir lme yol amas olaslnn erkeklere oranla daha yksek olduu grlmtr.495 Ayrca,
boanma ya da lm gibi ar bir bunalm yznden duygusal stres yaayan kadnlarn kalp krizi
geirmeleri daha olasyken, erkeklerde kalp krizine yol aan ey daha ok bedensel abadr. Yal
kadnlar, sevdikleri birinin beklenmedik lm gibi ani bir duygusal ok karsnda stres
hormonlarnda yaam tehdit eden ykselmelere de daha sk maruz kalrlar; doktorlarn krk kalp
sendromu dedikleri bir durumdur bu.496

495 Kadnlarn kalp hastalndan lm oranlar hakknda, bkz James Coyne ve bk., Prognostic Importance of Marital Quality for
Survival of Congestive Heart Failure, American Journal of Cardiology 88 (2001), s. 52629.

496 Krk kalp sendromu hakknda, bkz Ilan Wittstein ve bk., Neurohumoral Features of Myocardial Stunning Due to Sudden
Emotional Stress, New England Journal of Medicine 352 (2005), s. 53948.

Kadnlarn ilikilerde yaanan ini klara daha fazla biyolojik tepki gstermeleri, evliliin neden
kadnlarn deil de erkeklerin sal asndan yararl grnd konusundaki bilimsel bilmecenin
zm iin bir ipucu vermektedir. Bu bulgu, evlilik ve salk aratrmalarnda tekrar tekrar ortaya
kmasna karn, her zaman doru deildir. Zihinleri bulandran ey, bilimsel hayal gcnn basit bir
aksamas olmutur.
Ellili yalarndaki be yz kadar evli kadnn incelendii on yllk bir almada Evliliinizden
ne derece honutsuzsunuz? gibi basit bir soru sorulduunda, ortaya farkl bir tablo kmt. Sonular
gayet akt: Bir kadn evliliinden ne kadar honutsa, sal da o kadar iyi oluyordu.497 Kadn
eiyle geirdii zamandan zevk aldnda, aralarnda iyi bir iletiim olduuna ve para gibi konularda
anlatklarna inandnda, cinsel ilikilerinden honut kaldnda ve benzer ilgi alanlaryla zevklere
sahip olduunda, tbbi verileri durumu ortaya koyuyordu. Tansiyon, glikoz ve kt kolesterol
dzeyleri, doyumlu kadnlarda, evliliklerinde mutsuz olan kadnlara kyasla daha dk kyordu.

497 Honutluk ve kadn sal hakknda, bkz Linda Gallo ve bk., Marital Status and Quality in Middle-aged Women: Associations
with Levels and Trajectories of Cardiovascular Risk Factors, Health Psychology 22, no. 5 (2003), s. 45363.

Dier aratrmalardaysa, evliliinde mutsuz ve mutlu olan kadnlardan elde edilen veriler birlikte
kmelenmiti. Dolaysyla kadnlar biyolojik bakmdan erkeklerden daha deiken, evliliklerindeki
sarsntlara kar daha duyarl grnseler de, o duygusal ini-klarn etkisi, yolculuun nasl
getiine baldr. Kadnn evliliinde yaad kt anlar iyilerden fazlaysa, sal olumsuz
etkilenir. Ama bir iliki kadna daha ok iyi anlar yaatyorsa, sal kocasnnki gibi bundan
yarar grr.

Elimi Tut
Bir MRI cihaznn rkn aznda, insan biimindeki bir bolua itilen sedye zerinde srtst
uzanm bir kadn gznzde canlandrn; bu kocaman makinenin ortasnda, yanlarda ve stte birka
santim boluk kalacak ekilde yatarken, evresinde dnen elektrikli mknatslarn sinir bozucu
vnlamasn dinliyor ve yznn sadece birka santim stndeki bir video ekranna bakyor.
Ekranda, on iki saniyede bir art arda renkli geometrik biimler bir yeil kare, bir krmz gen
yanp snyor. Kendisine, belirli bir ekil ve renk ekranda belirdiinde, fazla can yakmayan, ama
yine de naho bir elektrik oku verilecei sylenmi.
Kadn zaman zaman endiesiyle ba baa kalyor. Arada bir, yabanc biri elini tutuyor. Bazen de
kocasnn elinin gven verici temasn hissediyor.
Richard Davidsonun laboratuarnda, stresli ve kaygl anlarda sevdiklerimizin bize yapabilecei
biyolojik yardm lmek iin tasarlanm bir aratrmaya gnll olarak katlan sekiz kadnn
durumu byleydi. Sonular: ok verilen bir kadn kocasnn elini tuttuunda, yalnz olmasna kyasla
ok daha az kayg duyuyordu.498

498 Elini tutmak hakknda, Bkz J. A. Coan ve bk., Spouse, But Not Stranger, Hand Holding Attenuates Activation in Neural Systems
Underlying Response to Threat, Psychophysiology 42 (2005), s. S44, J.A. Coan ve bk., Lending a Hand: Social Regulation of the
Neural Response to Threat, Psychological Science (2006) baskda.

Bir yabancnn elini tutmak, ayn derecede deilse de, biraz yardmc oluyordu. lgin bir ekilde,
Davidsonun grubu bu almay, kadnlarn tuttuklar elin sahibine kr kalaca bir ekilde
yrtmenin imknsz olduunu grdler: Bir deneme turunda, kadnlar her seferinde tuttuklar elin
kocalarna m, yoksa bir yabancya m ait olduunu doru tahmin ettiler.
Kadnlar oku tek bana karladklarnda, fMRI analizi sosyal beynin HPA eksenini acil durum
tepkisi vererek bedene stres hormonlar pompalamaya iten blgelerinde faaliyet olduunu
gsteriyordu.499 Gnlerce, yllarca srdrlecek olursa, bu durum salkta uzun vadeli bir
ypranmaya yol aar. Sz konusu tehdit hafif bir ok deil de szgelimi i grmesinde dmanca
davranan bir mlakat gibi kiisel nitelikte olsayd, bu blgeler neredeyse kesin olarak daha fazla
uyarlrd.

499 Bu ebeke insula, hipotalamus, sa prefrontal korteks ve n singulat ierir.

Ancak bu hareketli ebeke, bir kocann elinin sakinletirici kavrayyla arpc biimde
yatyordu. Sz konusu aratrma, ilikilerimizin iyi ya da kt ynde nasl bir biyolojik etki
yaptna dair anlaymzda nemli bir boluu dolduruyor. Artk duygusal yardm alan beynin bir
resmi var elimizde.
Bir o kadar aydnlatc olan dier bulgu da uydu: Bir kadn evliliinden ne kadar honutsa,

birilerinin elini tutmasnn salad biyolojik yardm da o kadar byk oluyordu. Bu durum, baz
evlilikler kadnlarn salna zararl grnrken, bazlarnn neden koruyucu etki yaptyla ilgili u
eski bilimsel gizeme bir zm getiriyor.
Tensel temas zellikle yattrcdr, nk scaklk ve titreim gibi, oksitosin salglanmasna yol
aar (bu da masajn ya da scak bir kucaklamann stres giderici etkisini aklayabilir). Oksitosin
stres hormonlarn azaltan bir dzenleyici grevi yaparak, srdrldnde salmz tehlikeye
sokan HPA (hipotalamik-pititer-adrenal) ve SNS (sempatetik sinir sistemi) etkinliini azaltr.500

500 Nroendokrinoloji ve oksitosin hakknda, bkz C. Sue Carter, Neuroendocrine Perspectives on Social Attachment and Love,
Psychoneuroimmunology 23 (1998), s. 779818. Oksitosinin salk asndan yararn gsteren veriler gldr, ama ilikilerin toplu
etkileri konusunda, aratrmaclar hi kukusuz dier nroendokrin patikalarnn da karmda rol olduunu greceklerdir.

Oksitosin salglandnda, beden bir sr salkl deiim geirir.501 Parasempatetik etkinliin

yaratt geveme haline geerken, tansiyon der. Bu durum, metabolizmay stres uyarmnn byk
kaslar harekete hazr hale soktuu evreden, enerjinin besin depolama, gelime ve iyilemeye
yneltildii, dinlenme evresine geirir. HPA etkinliinin azaldnn gstergesi olarak, kortizol
dzeyleri hzla der. Ar eiimiz ykseldiinden, rahatszlk verici etkenlere kar daha az duyarl
hale geliriz. Yaralar bile daha hzl iyileir.

501 Sala olan yararlar hakknda, Bkz Kerstin Uvns-Moberg, Oxytocin Linked Antistress Effects: The Relaxation and Growth
Responses, Acta Physiologica Scandanavica 161 (1997), s. 3842. Oksitosinin ksa birka dakikalk bir yar mr olsa da, salk
asndan ok avantajl bir dizi ikincil mekanizmay tetikliyor gibidir.

Oksitosinin beyindeki yar-mr ksadr; birka dakika iinde yok olur. Fakat olumlu, uzun sreli,
yakn ilikiler bize grece istikrarl bir oksitosin salglama kayna sunabilir; her kucaklama, her
dosta dokunu ve sevgi dolu an, bu nrokimyasal merhemi biraz srebilir yaralarmza. Oksitosin
bizi seven insanlarla birlikte iyi vakit geirdiimiz srada olduu gibi tekrar tekrar salglandnda,
insan sevgisinin salk asndan uzun erimli yararlarn grrz. Bizi sevdiimiz kiilere
yaknlatran maddenin ta kendisi, bu durumda, o scak balantlar biyolojik mutlulua dntr.
Dnelim Tolstoylara. Gncelerine kaydedilmi tm o hn dolu ifadelere karn, on ocuk
yapmay baarmlard. Demek ki efkatli ilikiler iin bol miktarda frsat sunan bir evde
yayorlard. Yalnzca birbirlerine bel balamalar gerekmiyordu; bir sr duygusal kurtarcyla
evriliydiler.

Olumlu Bulama
Henz krk bir yandaki Anthony Radziwill, lmcl bir kanser hastal olan fibrosarkoma
yznden New Yorktaki bir hastanenin youn bakm nitesinde yatyordu. Dul ei Caroleun daha
sonra anlattna gre, Anthonynin kuzeni John F. Kennedy Jr. hastanede ziyaretine gelmiti.
(Kennedynin kendisi de birka ay sonra pilotluunu yapt uak Marthas Vineyard adasnn
aklarnda dnce lecekti.)
John, biraz nce ayrld resmi davetten gelmi ve smokiniyle youn bakma girdiinde doktorlarn
kuzenine ancak birka saatlik mr bitiini renmiti.
Kuzeninin elini tutan John, alak bir sesle The Teddy Bears Picnic (Oyuncak Aylarn Piknii)
arksn sylemeye balamt; kendi annesi Jackie Onasisin, kkken ikisine de syledii bir

ninniydi bu.
lm deindeki Anthony de hafiften katlmt ona.
John, Carole Radziwillin anlattna gre, onu bulabilecei en gvenli yere gtrmt.502

502 Tansiyon ve oksitosin hakknda, bkz agy.

Anthony Radziwilli hayatnn son anlarnda mutlaka rahatlatm olan o tatl dokunu, sezgisel
olarak, sevilen birine yardm etmenin en iyi yolu gibi grnen bir balant eklidir.
Bu sezgi imdi salam verilerle desteklenmektedir: Fizyologlar, insanlar duygusal bakmdan
karlkl baml hale geldike, birbirlerinin fizyolojisinin dzenlenmesinde etkin bir rol
oynadklarn gstermilerdir. Bu biyolojik balant, bir tarafn tekinden ald iaretlerin, kendi
bedenini iyi ya da kt ynde ynetmekte zel bir gce sahip olduu anlamna gelir.
Besleyici bir ilikide, aynen mfik ebeveynlerin ocuklarna yapt gibi, taraflar sknt verici
hisleriyle ba etmekte birbirlerine yardmc olurlar. Stresli ya da zntl olduumuzda, karmzdaki
kii skntmzn nedenlerini gzden geirmemize, belki de daha iyi tepki vermemize ya da sadece
olay bir perspektife oturtmamza her iki durumda da olumsuz nroendokrin alayannn nn
keserek yardm edebilir.
Sevdiklerimizden uzun sre ayr kalmak, bizi bu yakn destekten yoksun brakr; yokluunu
hissettiimiz insanlara duyduumuz zlem, ksmen bu biyolojik adan yararl balanty araymzn
ifadesidir. Sevdiimiz birinin lmnden sonra darmadan oluumuz da, kukusuz, benliimizin bu
sanal parasnn yokluunu yanstr. nemli bir biyolojik mttefikin kayb, bir ein vefatndan sonra
hastalk ya da lm riskinin artmasnn nedeni olabilir.
Yine cinsiyetler aras ilgin bir farkllk kyor ortaya. Stres altndayken, bir kadnn beyni
erkeinkinden daha fazla oksitosin salglar. Bunun yattrc etkisi de kadnlar ocuklarla
ilgilenmek, bir dostla konumak iin bakalarn aramaya yneltir. Kadnlar birisiyle ilgilenirken
veya dostluk kurarken, UCLAdan psikolog Shelley Taylorun kefettii gibi, bedenleri fazladan
oksitosin salglayarak iyice yatmalarn salamaktadr.503 Bu ilgilenme ve dostluk kurma itkisi,
tamamen diilere zg olabilir. Androjenler, yani erkek cinsiyet hormonlar, oksitosinin yattrc
etkisini bastrr. strojen, yani dii cinsiyet hormonu ise, yattrc etkiyi glendirir. Bu farkllk,
bir tehdit karsnda kadnlar ve erkekleri ok deiik tepkiler vermeye sevk eder; kadnlar
kendilerine destek olacak bir arkada ararken, erkekler kendi balarna stesinden gelmeye bakarlar.
rnein, bir elektrik oku verilecei sylendiinde, kadnlar baka katlmclarla birlikte oku
beklemeyi seerken, erkekler tek bana kalmay yelemilerdir. Erkekler endielerini salt
oyalanmayla yattrmakta daha baarl grnrler; televizyon karsnda iilen bir ie bira yeterli
olabilir.

503 Kadnlar ve stres hakknda, bkz Shelley E. Taylor ve bk., Female Responses to Stress: Tend-and-Befriend, not Fight-or-Flight,
Psychological Review 107 (2000), s. 41129. Bkz ayrca Shelley E. Taylor, The Tending Instinct (New York: Times Books, 2002).

Kadnlarn ne kadar ok yakn dostu varsa, ileri yalarda daha az fiziksel sorunlar yaayp daha
mutlu bir yaam srmeleri olasl o kadar artar. Bunun etkisinin ne kadar gl olduu, dostlardan
yoksun kalmann kadn salna sigara ya da obezite kadar zarar vermesinden anlalmaktadr.
Elerinin lm gibi ar bir darbe yedikten sonra bile, yakn bir dostu ve srda olan kadnlarn
yeni salk sorunlarndan veya yaama gcn yitirmekten kurtulma olaslklar daha fazladr.
Herhangi bir yakn ilikide, duygularmz ynetmek iin kullandmz kendimize zg aralar
teselli aramaktan, bizi zen eyi yeniden dnmeye kadar her ey bize akl ya da cesaret verebilen

veya olumlu duygularn bulatrma yoluyla daha dorudan yardm edebilen teki kii tarafndan
takviye edilir. Bize en yakn kiilerle sk bir biyolojik ba oluturmann temel ablonu, erken
bebeklik dnemi srasnda, ilk etkileimlerimizin ili dl fizyolojisinde kurulmutur. Bu beyinler
aras mekanizmalar mr boyu bizimle kalarak, biyolojimizi en fazla birlikte olduumuz insanlarla
balantl hale getirir.
Psikolojide, iki kiinin bu ekilde yekvcut oluunu tanmlamak iin kullanlan tatsz bir terim
vardr: birbirini karlkl olarak dzenleyen psikobiyolojik birim; yani Ben ve Seni, kendi ile
tekini ayran olaan psikolojik ve fizyolojik izginin kkl bir biimde belirsizlemesi.504
Birbirine yaknlk duyan insanlar arasndaki snrlarn bu akkanl, iki ynl ortak bir
dzenlemeyle birbirlerinin biyolojisini etkilemelerine olanak salar. Ksacas, birbirimize kar
sadece duygusal deil, biyolojik dzeyde de yararl (veya zararl) oluruz. Sizin dmanlnz benim
tansiyonumu ykseltir; besleyici sevginiz ise drr.505

504 Duygusal dzenleyiciler olarak ilikiler hakknda, bkz Lisa Diamond ve Lisa Aspinwall, Emotion Regulation Across the Life Span:
An Integrative Perspective Emphasizing Self-regulation, Positive Affect, and Dyadic Processes, Motivation and Emotion 27, no. 2
(2003), s. 12556.

505 Bazlar, genel kardiyovaskler ve nroendokrin etkinlii modelimizin, en nemli ilikilerin duygusal konumunun bir ilevi olarak
nemli lde deiiklik gsterdiini savunuyorlar. Bkz, rnein, John Cacioso, Social Neuroscience: Autonomic, Neuroendocrine, and
Immune Responses to Stress, Psychophysiology 31 (1994), s. 11328.

Gvenli bir s olarak bel balayabileceimiz bir hayat arkadamz, sk bir dostumuz ya da
itenlikli bir akrabamz varsa, biyolojik bir mttefikimiz var demektir. likilerin salmz
asndan ne kadar nemli olduunu gren yeni tbbi anlay erevesinde, ar ya da kronik hastalar
duygusal balantlarn glendirmekten yarar salayabilirler. Tbbi rejime uymann yan sra,
biyolojik mttefikler de iyi bir tedavi aracdr.

yiletirici Bir Mevcudiyet

Yllar nce Hindistann krsal kesiminde yaarken, bulunduum yredeki hastanelerin hastalara
yemek karmadn renince meraklanmtm. Benim iin daha da artc olan, bunun
gerekesiydi: Hastaneye kaldrlan hastann ailesi de beraberinde geliyor, odasna yerleip
yemeklerini yapyor ve her trl bakmna yardm ediyordu.
Hastalarn yaknlarnn gece gndz yanlarnda durup bedensel straplarnn duygusal ykn
hafifletmesi ne gzel, diye dnmtm. Bu durum, Batdaki tbbi bakm sisteminde sklkla grlen
sosyal yaltmla tam bir tezat oluturuyordu.
Hastalarn yaam kalitesini ykseltmek iin sosyal destek ve ilgiden yararlanan bir salk sistemi,
onlarn iyileme olanan da pekl artrabilir. rnein, hastane yatanda ertesi gn girecei nemli
ameliyat bekleyen bir hasta, ister istemez kaygl olacaktr. Herhangi bir durumda, birinin gl
hisleri genelde tekilere de geer. Ayrca kii kendini ne kadar stresli ve savunmasz hissediyorsa, o
kadar duyarl olur ve bu hisleri kapmas olasl da o kadar artar.506 O kaygl hasta, odasn yine
ameliyat olacak bir baka hastayla paylayorsa, birbirlerine daha fazla kayg ve korku
bulatrabilirler. Aratrmalarda elde edilen bulgulara gre, hastann yanndaki yatakta baarl bir
ameliyat geirmi dolaysyla grece sakin ve rahat birini grmesi ise, zerinde daha yattrc bir

duygusal etki yapacaktr.507

506 Stres ve bulama hakknda, bkz Brooks Gump ve James Kulik, Stress, Affiliation, and Emotional Contagion, Journal of
Personality and Social Psychology 72, no. 2 (1997), s. 30519.

507 Hastalar ve ameliyat hakknda, bkz James Kulik ve bk., Stress and Affiliation: Hospital Roommate Effects on Preoperative
Anxiety and Social Interaction, Health Psychology 12 (1993), s. 11824.

Nezle virsyle ilgili aratrmalar yneten Sheldon Cohene, hastanede yatanlara ne tavsiye
ettiini sorduumda, bilinli olarak biyolojik mttefikler arayp bulmalarn salk verdiini syledi.
Onun savna gre, insann iliki ana yeni, zellikle de iini dkebilecei kiileri eklemesi kazan
salayabilir. Bir arkadama lmcl olabilecek bir kanser tehisi konduunda, tbbi bakmdan
akllca bir karar ald. Ailesiyle birlikte bu tehisin ardndan gelen endie girdabna yuvarlanrken,
konuabilecei bir psikoterapiste gitmeye balad.
Cohenin bana syledii gibi, likiler ve bedensel salk alannda en arpc bulgu, sosyal
evresiyle kaynam insanlarn evli, yakn akraba ve arkadalar olan, sosyal ve dini gruplara
mensup ve btn bu evrelerde etkinlik gsteren kiilerin hastalklar daha abuk atlattklar ve daha
uzun yaadklardr. Aa yukar on sekiz aratrma, sosyal balantsallk ile yaam sresi arasnda
gl bir iliki olduunu gstermektedir.
Cohen, hayatmzdaki en destekleyici insanlarla birlikte olmaya daha ok zaman ve aba
harcamamzn, salmz asndan yararl olacan belirtiyor.508 Ayrca hastalarna da, gnlk
yaantlarnda duygusal bakmdan zehirleyici etkileimleri mmkn mertebe azaltp, besleyici
olanlar artrmalarn salk veriyor.

508 Bu anlamda, hastann iyiliiyle derinlemesine ilgilenen insanlar a, yeterince kullanlmayan bir salk kaynadr.
Cohene gre, kalp krizi geirmi birine bunun tekrarndan kanmak iin ne yapmas gerektiini bir
yabancnn retmesindense, hastaneler hastann kiisel evresinden onun adna yararlanmal, yaam
tarznda gerekli deiiklikleri yapmasn salayacak mttefikler olarak, hastayla en ok ilgilenen
kiileri eitmelidirler.
Yallar ve hastalar iin sosyal destek kadar nemli olan bir baka unsur da, scak ilikilere
duyduklar ihtiyacn giderilmesini engelleyen dier etkenlerdir. Bunlardan biri, dostlarn ve
akrabalarn hastann yannda kaygya kaplp ne yapacaklarn bilememeleridir. zellikle toplum
iinde damgalanan bir hastalk sz konusu olduunda veya hasta lm deindeyken, normalde ona
yakn olan kiiler ihtiyatl davranma gereini hissederek ya da kaygya kaplarak bir yardm, hatta bir
ziyareti bile esirgeyebilirler.
Kronik yorgunluk sendromu nedeniyle her defasnda aylarca yataa den yazar Laura Hillenbrand,
evremdekilerin ou benden uzaklat, diyor. Dostlar, baka dostlarna onun nasl olduunu
sorsalar da, bir-iki gemi olsun kartndan sonra onlardan bir daha haber alamyordum. Eski
dostlarn bizzat aradnda ise, sohbetleri ou kez tedirginlik iinde geiyor, sonuta kendisini aptal
gibi hissediyordu.
Yine de, hastalk yznden evresiyle balants kesilen herkes gibi, Hillenbrand da eksikliini
duyduu o biyolojik mttefiklerle balant kurmay zlyordu. Sheldon Cohenin syledii gibi,
bilimsel bulgularn hastalarn ailesine ve dostlarna verdii kesin mesaj, onlar yalnz brakp ihmal
etmemeleri ynndedir; ne diyeceinizi bilmeseniz de, sadece ziyaretine gitmek nemlidir.
Bu t, salk sorunlar olan biriyle ilgilenen herkese, sylenecek kelime bulamasalar bile,
mevcudiyetleriyle hastaya her zaman bir efkat armaan verebileceklerini ima ediyor. Sadece orada

bulunmak, artc derece nemli olabilir; hatta ar beyin hasar yznden bitkisel yaam sren,
insanlarn kendilerine sylediklerinden tamamen habersiz grnen, tbbi tabirle asgari bilin
halinde olan hastalar iin bile. Duygusal yaknl olan biri, byle bir hastann yannda gemite
yaadklar olaylar andnda veya ona hafife dokunduunda, hasta salam beyinli insanlarda
faaliyete geen ayn beyin devrelerini etkinletirerek tepki verir.509 Bununla birlikte tamamen
balantsz grnr, tek bir bak veya szckle bile bir karlk veremez.

509 Asgari bilin halindeki hastalarn beyin etkinlii zerine, bkz N. D. Schiff ve bk., fMRI Reveals Large-scale Network Activation
in Minimally Conscious Patients, Neurology 64 (2005), s. 51423.

Bir arkadam komadan kan kiiler hakknda tesadfen okuduu bir makaleden bahsetti bana; bu
hastalar tek bir kaslarn kprdatamadan orada ylece yatarken insanlarn sylediklerini ounlukla
duyup anlayabildiklerini bildirmilerdi. Arkadam, o yazy bir kalp yetmezlii vakasndan sonra
asgari bilin halinde olan annesini ziyarete giderken otobste okuduunu syledi. Bu igr,
hastanede annesinin baucunda otururken yaad deneyimi tmyle deitirmiti.
Duygusal yaknln en byk yarar, tbbi adan hassas durumdaki kronik bir hastalktan
mustarip, ya da baklk sistemleri bozulmu veya ok yal olan hastalarda grlr. Bu tr bir ilgi
derde deva olmasa da, ortaya kmakta olan veriler, bazen klinik bakmdan nemli bir fark
yaratabildiini iaret etmektedir. Bu anlamda, sevgi sadece hastann durumunu duygusal dzlemde
iyiletirmenin bir yolu deil, ayn zamanda tbbi bakmn biyolojik adan etkin bir unsurudur.
Bu nedenle doktor Mark Pettus, hastann bir anlk bile olsa efkatli bir balantya duyduu ihtiyac
iaret eden incelikli mesajlar fark edip, bir gzya, bir gl, bir bak, hatta sessizlik biimini
alan davetlere karlk vermemizi tavsiye ediyor.
Pettusun kendi olu da ameliyat iin hastaneye yatrldnda, korku ve aknlk iindeydi; stelik
geliim sorunlar yznden henz konumay renemedii iin, olup bitenleri anlayamyordu.510
Ameliyattan sonra, bedenine balanm bir sr boru arasnda ezilmi halde yatyordu; kolunda bir
panoya bantlanm serum torbasnn hortumu, burnundan midesine giden bir boru, burun deliklerine
takl oksijen borular, belkemii kanalna anestezi ilac gnderen bir bakas ve penisinin iinden
geip mesanesine giden yine bir baka boru vard.

510 Mark Pettus, The Savvy Patient (Richmond, Va.: Capital Books, 2004).
Tatl yavrularnn btn bu skntlar ekmek zorunda kalmas, Pettusla eini acya bomutu. Yine
de, ocuun gzlerine baktklarnda, insan scakln ileten gven verici dokunular, itenlikli
baklar ve sadece oradaki mevcudiyetleriyle ona yardm edebildiklerini grmlerdi.
Pettusun deyiiyle, Sevgi diliyle konuuyorduk.
*Carole Radziwill, What Remains: A Memoir of Fate, Friendship, and Love (New York: Scribners, 2005).

18 - nsanlar in Bir Reete

Dnyann en iyi hastanelerinden birindeki belkemii kliniinde uzmanlk eitimini srdren bir

asistan, boynundaki iddetli disk dejenerasyonu yznden ac iinde kvranan ellili yalarndaki bir
kadnla gryordu. Yllardr boyun ars ekmesine karn, kadn daha nce hi doktora
danmamt. Doktor yerine, uygulad tedaviyle ancak geici bir rahatlama salayan bir
iropraktre gitmiti. Arlar giderek artt iin de korkuyordu.
Kadn ve beraberindeki kz, kukularn ve korkularn ortaya dkerek, doktoru soru yamuruna
tutmulard. Doktor yaklak yirmi dakikadr onlarn korkularn gidermeye ve sorularn yantlamaya
alyor, ama yattrmay pek baaramyordu.
Bu noktada hastanenin uzman doktoru odaya girerek, iltihaplanmay kontrol altna almak iin tavsiye
ettii faset eklem enjeksiyonlarnn yan sra, boyun kaslarn gevetip glendirmek iin hemen
ardndan uygulanmas gereken fizikoterapiyi hzla anlatt. Bu tedavilerin ne yarar olacan
anlayamayan kz, uzman doktora bir dizi soru yneltmeye baladnda, doktor oktan ayaa kalkm,
kapya doru seirtiyordu.
Onun vizitenin bitmekte olduunu ima eden hareketini grmezlikten gelen kz, birbiri ardna
sorularn sralamaya devam ediyordu. Uzman doktor odadan ktktan sonra, asistan on dakika daha
yanlarnda kalp onlarla konutu ve en sonunda hasta enjeksiyon yaptrmay kabul etti.
Ksa bir sre sonra, uzman doktor asistan bir kenara ekip, Bu yaptn ince bir davrant, ama
bir hastayla konumay bu kadar uzatamazsn. Biz hasta bana, vizite raporunu dikte etme sresi
dahil, on be dakika ayracak ekilde program yapyoruz. Birka gece notlarn dikte etmek iin
uykusuz kalp ertesi sabah tam gn almak zere klinie gelmek zorunda kaldnda bu
alkanlndan vazgeersin, dedi.
Ama hastalarla ilikilerime nem veriyorum ben, diye itiraz etti asistan. Yaknlk kurmak, onlar
gerekten anlamak istiyorum; mmkn olsa her biriyle yarm saat geirirdim.
Bunun zerine, ileden kmaya balayan uzman doktor, ba baa konuabilmek iin kapy kapatt.
Bak, dedi, sekiz hasta srada bekliyordu; o kadnn viziteyi o kadar uzatmas bencilceydi. Bir
hastayla on dakikadan fazla harcayamazsn ite. Zamanmz bu kadarna yetiyor.
Sonra o hastanede hasta bana sarf edilen zamann ve kesintiler yapldktan sonra her vizite
cretinden doktorun cebine giren payn hesabn aklamaya giriti: Bir doktor ylda 300.000 dolarlk
fatura kesmise, mali mesuliyet sigortas, hastanenin genel giderleri ve dier ayrcalkl taraflar iin
yaplan kesintilerden sonra, sonuta cebine giren sadece 70.000 dolar oluyordu. Daha fazla
kazanabilmenin tek yolu, daha az zamana daha ok hasta sktrmakt.
Salk kurumlarndaki fazlasyla uzun beklemeler ve gitgide ksalan vizite sreleri, kimsenin houna
gitmiyor. Tbba yava yava egemen olan muhasebeci zihniyetinden sadece hastalar ikyeti
olmuyor. Doktorlar da hastalaryla istedikleri kadar zaman geiremediklerinden yaknyorlar. Bu
sadece ABDye zg bir sorun da deil. lkesinin ulusal salk programnda alan Avrupal bir
nroloun yaknd gibi, Makinelere zg mant insanlara uyguluyorlar. Hangi prosedrleri ne
zaman uyguladmz bildiriyoruz, karlnda her hastaya ne kadar zaman ayracamz
hesaplyorlar. Fakat hastalarla konumak, iliki kurmak, onlar bilgilendirmek ve rahatlatmak iin
zaman ayrlmyor. Birok doktor bu durumdan bezmi durumda; sadece hastal deil, kiiyi de
tedavi etmek iin zaman istiyorlar.
Doktorlarn tkenme reetesi, tp fakltesinde ve uzmanlk eitimi srasnda geirdikleri ypratc
saatlerde yazlr. Bu insafsz i yk, doktorlardan gittike daha fazlasn talep eden tp ekonomisiyle
birletiinde, hepsini bir aresizlik hissinin sarmaya balamasna amamak gerekir. Anketler,
pratisyen doktorlarn % 80 ila 90nn en azndan bir derece tkenmilik iaretleri gsterdiini ortaya

koymaktadr.511 Bu sessiz sedasz yaylan salgnn belirtileri aktr: le ilgili duygusal bitkinlik,
youn honutsuzluk hissi ve kiilikten arndrlm bir Ben-O tavr.

511 Tkenme oranlar hakknda, bkz Sameer Chopra ve bk., Physician Burnout, Student JAMA 291 (2004), s. 633.
rgtl Sevgisizlik
4Ddeki kadn hasta, birden fazla ilaca direnli zatrree tehisiyle yatrlmt. Yall ve daha bir
sr salk sorunu nedeniyle, durumu kt grnyordu.
Haftalar getike, gece hemiresiyle aralarnda bir tr dostluk kuruldu. Bunun dnda, hi
ziyaretisi gelmiyordu, lm halinde haber verilebilecek bir kimsesi olmad gibi, bilinen bir
arkada ya da akrabas da yoktu. Gece nbeti srasnda odasna urayan hemire tek ziyaretisiydi ve
bu ziyaretler de gcnn ancak yettii ksa sohbetlerle snrlyd.
Artk hayatiyet belirtileri de kaybolmaya baladndan, hemire 4Ddeki hastann lmn eiinde
olduunu anlamt. Bu yzden nbeti srasnda bo kalan her dakikay, srf yannda bulunmak iin
onun odasnda geirmeye alyordu. Hayatnn son anlarnda elini tutmak iin oradayd.
Peki, hemirenin efi bu insanca davrana nasl tepki vermiti?
Zaman israf ettii iin onu azarlamakla yetinmeyip, bunun personel dosyasndaki siciline
ilenmesini de salamt.
Aldous Huxleynin The Perennial Philosophy (Kalc Felsefe) adl kitabnda dobraca ifade ettii
gibi, kurumlarmz rgtl sevgisizlik rnekleridir. Bu zdeyi, iinde yer alan insanlar salt bir
Ben-O asndan gren her sistem iin geerlidir. nsanlara numaralandrlm birimler, kendi
balarna bir deer tamayan veya ilgi uyandrmayan, birbirinin yerini doldurabilir paralar olarak
davranldnda, verimlilik ve maliyet etkililii adna empati feda edilmi olur.
Sk rastlanan bir durum olarak, hastanede yatan ve o gn rntgeni ekilmesi gereken bir hastay ele
alalm. Sabahleyin kendisine sylenecek ilk ey udur: Rntgen iin radyolojiye gideceksiniz.
Fakat ona (en azndan ABDdeki) hastanelerin dardan gelen hastalarn rntgenini ekmekten,
yatarak tedavi gren ve tetkiklerinin bedeli sigorta irketlerince bir paket deme kapsamnda
karlananlara kyasla daha fazla para kazand sylenmeyecektir. Hastane her eyi o paket iindeki
toplam tutardan karlamak zorunda olduundan, o rntgen filminin para kaybettirebilecei de
anlatlmayacaktr.
Dolaysyla hastanede yatanlar, be dakikada bitebileceini dndkleri ama be saat srebilecek
bir ilem iin srann en sonunda ou kez kaygyla bekleirler. Daha da kts, baz testler iin
hastann nceki gece yarsndan itibaren a kalmas gerektiinden, test leden sonraya kadar
gecikirse hasta ne kahvalt ne de le yemei yiyebilir.
Bir hastane yneticisi, hizmetin nasl yrtleceini belirleyen gelirlerdir, dedi bana. Srada
bekleyen kendimiz olsak ne hissedeceimizi dnmyoruz. Hastalarn beklentilerini karlamak iin
elimizden geleni yapmak bir yana, yeterince dikkate bile almyoruz. Faaliyetlerimiz ve bilgi akmz
tbbi personelin iine geldii gibi dzenleniyor, hastalarna yararna deil.
Oysa duygularn salmza etkisi hakknda bildiklerimiz, hastalarn birer insan olduunu
vnlen bir ekonomik verimlilik adna bile olsa gz ard etmenin, insani kayglar olan potansiyel
bir biyolojik mttefikimizden feragat etmemize yol atn iaret ediyor. Yufka yrekli olmay
savunuyor deilim; mfik bir cerrah sonunda kesip bimek, efkatli bir hemire de ac veren

ilemleri yapmak zorundadr. Ama neter de, ine de, nezaket ve efkatin eliinde daha az ac verir.
Fark edilmek, hissedilmek ve nemsenmek, acy anlaml lde hafifletir. Endie ve terslenmek ise
glendirir.
Kurumlar daha insancl hale getirmek istiyorsak, iki dzeyde deiiklik yapmamz gerekir:
nsanlarn bakmn stlenen kiilerin yreklerinde ve zihinlerinde, ve de kurumun hem ak hem de
rtl temel alma kurallarnda. Bylesi bir deiim arzusunun iaretleri bugn her yerde
grlmektedir.

nsan Grmek
Hastalarndan duygusal bakmdan uzak olan baarl bir kalp cerrahn tasavvur edin. efkatten
yoksun olduu gibi, hastalarn ciddiye de almyor, hatta onlar ve duygularn kmsyor. Birka
gn nce, intihara kalkarak beinci kattan atlayp fena halde yaralanan bir adam ameliyat etmi.
imdi, hepsi de uzmanlk eitimi gren rencilerinin nnde, hastasna eer kendi kendini
cezalandrmak istiyorsa golf oynamaya balamasn sylyor. renciler glyorlar; ama hastann
yz strabn ve aresizliini yanstyor.
Birka gn sonra ayn cerrah hastalanr. Boaznda bir karncalanma hissetme ve ksrrken kan
gelmektedir. Hastanenin boaz hastalklar uzman gelip onu muayene eder ve zaman getike,
cerrahn yz ve hareketleri korkusunu, aknln, huzursuzluunu ve kafa karkln aa vurur.
Boaz cerrah muayenenin sonunda kahramanmza ses tellerinde bir nodl olduunu, biyopsiye ve
baka testlere ihtiyac olduunu bildirir.
Bir sonraki hastayla ilgilenmek zere odadan karken, boaz cerrah Ne youn bir gn! Ne youn
bir gn! diye sylenir.
Bu yky anlatan kii, bir kanser kouunda yaadklarndan sonra bir tbbi efkat kampanyas
balatan i ynetimi profesr merhum Peter Frosttur.512 Senaryoda eksik olan kilit unsur ise,
Frostun iaret ettii gibi, hastann kendi saygnln, hatta hayatn korumak iin abalayan bir insan
olarak grlmesidir.

512 Hastalanan kalp cerrah hakknda, bkz Peter Frost, Why Compassion Counts! Journal of Management Inquiry 8 (1999), s.
12733. Frostun anlatt ekliyle kalp cerrahnn yks biraz da, grevli doktor olmaktan kp aresiz bir kanser hastas durumuna
geiini anlatan Fitzhugh Mullann yksne dayanyor: Vital Signs: A Young Doctors Struggle with Cancer (New York: Farrar,
Straus and Giroux, 1982). Ben de Frostun anlatmn biraz deitirdim ve ksalttm.

Bu insani yn, modern tbbn gayri ahsi mekanizmas iinde sklkla kayboluyor. Bazlar bu
mekanik tavrn, kalbini evde brakp ie gelen tbbi personelin tutumundan kaynaklanan gereksiz
aclara neden olduunu ileri sryor. Doktorlarn verdii duyarsz mesajlar, lm deindeki
insanlara bile hastaln kendisinden daha fazla duygusal strap ektirebilir.513

513 David Kuhl, What Dying People Want (Garden City, N.Y.: Doubleday, 2002).
Bu durumun fark edilmesi, ilgi alann salt tehis koymann tesinde tedavi edilen kiiyi de ierecek
ekilde genileterek, doktorla hasta arasndaki balantnn kalitesini iyiletirmeye odaklanan hastamerkezli veya iliki-merkezli tbba ynelik bir hareket balatmtr.
letiim ve empatinin tp mesleindeki yerini geniletme hareketi, lafta desteklenen tutumlarla
fiiliyattaki uygulamalar arasndaki farka k tutmaktadr. Amerikan Tp Derneinin Tbbi Etik
Yasasndaki birinci ilke, doktorlar yeterlikli bir tbbi bakm efkatle salamalar iin ikaz eder.

ou tp okulunun mfredatnda doktor-hasta ilikileri zerine bir ders vardr; pratisyen doktorlar ve
hastabakclara kiileraras iliki ve iletiim becerilerini tazelemek iin rutin olarak kurslar sunulur.
Ne var ki ABDde tbbi yeterlik snav, ancak son birka yldr bir doktorun hastalarla yaknlk ve
iletiim kurma yeteneinin deerlendirilmesine yer vermeye balamtr.
Bu yeni ve daha sk standart, ksmen savunma amaldr. Doktorlarn hastalarla nasl konutuu
hakknda, 1997de Journal of the American Medical Associationda (Amerikan Tp Dernei
Dergisi) yaymlanan ve ok tartlan bir aratrma, belirli bir doktora hatal uygulama dolaysyla
dava alp almayacan gerek hatalarn saysndan ok iletiim bozukluunun belirlediini
ortaya koydu.514

514 Ahenk ve davalar hakknda, bkz W. Levinson ve bk., Physician-Patient Communication: The Relationship with Malpractice
Claims Among Primary Care Physicians and Surgeons, Journal of the American Medical Association 277 (1997), s. 55359.

Bir bulgu zellikle aydnlatcyd: Hastalar kendilerine yakn bulduklar doktorlara nadiren dava
ayorlard. Bu doktorlarn yapt basit eyler yararl oluyordu: Hastalara muayene veya tedaviden
ne bekleyebileceklerini aklyor, havadan sudan konuuyor, onlara gven telkin edecek ekilde
dokunuyor, yanlarna oturup onlarla birlikte glyorlard mizah, hzla ve gl bir biimde ahenk
kurar.515 Dahas, yaptklar yorumlar hastalarnn anlamasn salyor, fikirlerini soruyor,
kafalarndaki tm sorular akla kavuturuyor ve onlar konumalar iin yreklendiriyorlard.
Ksacas, sadece tehisle deil, kiiyle de ilgileniyorlard.

515 Fabio Sala ve bk., Satisfaction and the Use of Humor by Physicians and Patients, Psychology and Health 17 (2002), s.
26980.

Bu tr bir ilgide, zaman kilit unsurdur: Sz konusu doktorlarn vizitesi, dava almas olasl daha
yksek olanlarnkine kyasla ortalama buuk dakika daha uzun sryordu. Vizite ne kadar ksa
srerse, hatal uygulama dolaysyla dava almas olasl o kadar artyordu. Birisiyle ahenk kurmak
birka dakika alr; daha az srede daha ok hasta grmeye zorlanan doktorlarn zerindeki ekonomik
basklar dikkate alndnda, insan dndren bir gzlemdir bu.
Yine de, hastayla ahenk kurmann bilimsel gerekesi gitgide glenmektedir. rnein, yaplan
almalara ilikin bir inceleme, doktorun empati gsterdiini ve yararl bilgiler verdiini dnen
hastalarda memnuniyet dzeyinin en yksee ktn gstermiti.516 Ancak hastalarn, doktorun
verdii mesajn bilgi ierdiini dnmeleri, verilen bilginin ne olduundan ok, nasl verildiine
bakyordu. lgiyi ve duygusal balanty yanstan bir ses tonu, doktorun szlerinin daha yararl
grnmesine yol ayordu. Bunun ek bir getirisi: Hastalar ne kadar memnun kalrlarsa, doktorun
talimatlarn o kadar iyi hatrlayp aksatmadan uyguluyorlard.517

516 Hasta memnuniyeti konusunda, bkz Debra Roter, Patient-centered Communication, British Medical Journal 328 (2004), s.
3034.

517 Hastalarnn kendilerini ne derece anladklar konusunda en iyi karar doktorlarn veremedii anlalyor. Miyokardiyal infarksiyon ya
da zatrree nedeniyle tedavi edilen hastalarla hastane sonras tedavi planlar hakknda anket yapldnda, yalnzca % 57si plan anladn
syledi. O planlar yapm ve hastalara aklam olan doktorlara ayn soru yneltildiinde ise, % 89unun anladn sylediler. Hastalarn
sadece % 58i normal faaliyetlerine ne zaman dneceini bildiini sylerken, doktorlar % 95inin bunu bildii konusunda gvence
verdiinde, bu fark bir kez daha ortaya kt. Bkz Carolyn Rogers, Communications 101, American Academy of Orthopedic
Surgeons Bulletin 147 (1999), s. 5.

Doktorla hasta arasndaki uyumun tbbi gerekesinin tesinde, iletme ekonomisi asndan da bir
gerekesi vardr. En azndan salk sektrnn giderek daha rekabeti olduu ABDde, salk

planlarn iptal etmeye karar veren hastalarla yaplan grmeler, % 25inin doktorun iletiim
tarzndan holanmad iin plandan ktn gstermektedir.518

518 Salk planndan kanlarla yaplan mlakatlar konusunda, bkz agy.

Dr. Robin Youngsonn geirdii dnm, boyun kemii krlan kz acilen hastaneye kaldrld
gn balamt. Doksan gn boyunca eiyle birlikte, henz be yandaki kzlar bir yataa bal
olarak sadece tavan grebilecek ekilde yatarken strap ekmilerdi.
Bu felaket, Yeni Zelandann Auckland kentinde bir anestezi uzman olan Dr. Youngson lkesinin
hasta haklarna ilikin yasasn deitirmek iin bir kampanya balatmaya yneltti. Mevcut yasada yer
alan, her hastann onurunu ve saygnln koruma hakkna, efkatli muamele grme hakkn da
eklemek istiyordu.
Dr.Youngson, doktorluk kariyerimin byk bir blmnde, nmdeki insan bir fizyolojik
preparata indirgedim, diye itiraf ediyor. Ama bu Ben-O yaklam, onun da artk fark ettii gibi,
saaltc bir ilikinin gizilgcn azaltr. Kznn hastaneye yatrlmas, bana insanlm hatrlatt,
diyor.
Kukusuz, her salk sisteminde iyi kalpli insanlar da vardr. Fakat tp kltrnn kendisi ou kez
empatiye dayal ilginin ifadesini bastrr ya da yok eder, efkat de bylece sadece maliyet ve zaman
basklarnn deil, ayrca Dr. Youngsonun ifadesiyle doktorlarn ilevsiz dorusal, indirgemeci,
ar eletirel ve ktmser, belirsizliklere kar hogrsz dnce ve inan tarzlarnn kurban
olur. Biz klinik tarafszlkn berrak bir alglamann anahtar olduunu sanrz. Yanl.
Dr. Youngsonn kendi mesleine koyduu tehis, renilmi bir engelden mustarip olduudur:
Merhamet duygusunu tamamen yitirmiiz. Ona gre, asl dman bireysel olarak doktor ve
hastabakclarn kalpleri deil kendisi, meslektalarnn rahatlkla hastalara nazik
davranabildiklerini dnyor onlar tp teknolojisine baml hale getiren amansz baskdr. stelik
tbbi bakmn n alnamaz ekilde blmlere ayrlmas yznden hastalar bir uzmandan tekine
tanmakta ve personel ktl nedeniyle bir hastabakc giderek daha fazla hastaya bakmaktadr.
Hastalar da sonuta, gereken donanma sahip olsalar da olmasalar da, tbbi bakmlarnn denetimini
bizzat stlenmektedirler.
Heal (iyiletirmek, ifa vermek) szcnn Eski ngilizce kkeni hal dir, yani btnletirmek ya
da onarmak. yiletirmenin bir hastal tedavi etmekten daha geni bir anlam vardr; kiinin bir
btnlk ve duygusal esenlik hissine kavumasna yardm etmeyi de ierir. Hastalar, tbbi
bakmlarnn yan sra, bu anlamda iyileme ihtiyacn da duyarlar ve efkat, hibir ila ya da
teknolojinin veremeyecei kadar ifa verir.

efkatin Ak Tablosu
Nancy Abernathy, birinci snftaki tp rencilerine kiileraras iliki ve karar alma becerileri
zerine bir seminer verirken, bana gelebilecek en kt ey olmutu: Henz elli yandaki kocas,
yaryl tatili srasnda, Vermontdaki evlerinin arkasndaki ormanda kayak yaparken kalp krizi
geirerek lmt.
Birdenbire iki ergen ocuunu tek bana yetitirmek durumunda kalan Abernathy, bir sonraki
yaryl rencileriyle kendi matemini paylaarak geirdi sonuta, mesleklerini icra ederken len
hastalarnn ailelerinde onlar da bu gereklikle kar karya geleceklerdi.

Abernathy bir noktada, ertesi yldan, zellikle de herkesin aile fotoraflarn gsterecei dersten
rktn itiraf etti. Kendi ailesinin hangi fotoraflarn getirecekti acaba ve kederinin ne kadarn
paylaacakt? Kocasnn lmnden bahsederken gzyalarn nasl tutabilecekti?
Yine de, ertesi yl o dersi vermeye talip oldu ve o ylki rencileriyle vedalat.
Ertesi sonbahar, o korktuu derse girecei gn erkenden gelen Abernathy, salonun daha o saatte
ksmen dolu olduunu grd. Sandalyelerde geen ylki rencilerinin oturduunu fark edince de ok
ard.
Artk hepsi ikinci snfta olan bu tp rencileri, sadece yannda bulunup ona destek vermek iin
gelmilerdi.
efkat budur ite, diyor Abernathy; ac ekenle, ona ifa verecek kii arasndaki basit bir insani
balant.519

519 kinci snf tp rencileri hakknda, bkz Nancy Abernathy, Empathy in Action, Medical Encounter (K 2005), s. 6.
Bakalarna bakmakla grevli olanlar, birbirlerine de bakma gereini duyarlar. nsanlara hizmet
veren her kurumda, grevlilerin birbirlerine gsterdikleri ilgi, verebilecekleri bakmn kalitesini
etkiler.
alanlarn birbirleriyle ilgilenmeleri, gvenli bir s salamann yetikinler arasndaki biimidir.
Bu ilgi, her iyerinde gn ierisinde meydana gelen ve sadece birine sempatiyle kulak vermekten iini
brakp bir ikyeti dinlemeye kadar uzanan olaan moral verici etkileimlerde grlebilir. Sayg
gstermek ya da hayranlk ifade eden bir sz sylemek ya da bir iltifatta bulunmak veya birinin
almasn takdir etmek eklini de alabilir.
Hizmet amal mesleklerin mensuplar, birlikte altklar ya da hizmet ettikleri insanlara
gvenebileceklerini tam olarak hissetmiyorlarsa, merhamet yorgunluuna daha fazla maruz
kalrlar.520 Sarlmak, kulak vermek, sempatiyle bakmak nemlidir, ama insanlara hizmet verilen
meknlara zg telal faaliyetin grlt patrts arasnda bunlar kolaylkla kaynayp gider.

520 Gvenlik ve efkat zerine, bkz Omri Gillath ve bk., An Attachment-Theoretical Approach to Compassion and Altruism, yay.
haz. S. Gilbert, Compassion: Conceptualizations, Research, and Use in Psychotherapy iinde (London: Routledge and Kegan Paul,
2004).

Dikkatli bir gzlemle bu tr efkat al-veriinin haritas karlabilir. Gerekten de, bir sosyal
hizmet kurumunun personeli arasndaki kk gnlk konumalara bir antropolog gzyle bakan
William Kahnn yl sren gzlemlerinden, fiili bir efkat ak tablosu kmt.521 Kurumun
grevi, evsiz barksz ocuklara arkadalk, akl hocal yapacak, rnek olacak bir yetikin gnll
bulmakt. Birok kr amac gtmeyen kurulu gibi, onlar da para ve personel yetersizliiyle
bouuyordu.

521 efkat ak tablosu iin, bkz William Kahn, Caring for the Caregivers: Patterns of Organizational Caregiving, Administrative
Science Quarterly 38 (1993), s. 53963.

Kahn, efkatli etkileimin zel bir ey olmadn, her iyerinin gnlk yaantsna ilediini
kefetmiti. rnein, yeni bir sosyal hizmet grevlisi haftalk toplantda zor bir vakay ortaya
attnda, daha tecrbeli biri onun yaad hsran dikkatle dinliyor, meseleyi deen sorular soruyor,
en olumsuz yarglarn kendine saklyor ve acemi grevlinin duyarllndan ne kadar etkilendiini
ifade ediyordu. Birka tarzda doal bir efkat gsterme biimiydi bu.
Sosyal hizmet grevlilerini denetleyen efin en sorunlu vakalar ele almasnn gerektii bir baka
toplantda ise durum ok farklyd. Bu ef toplantnn amacn umursamaz bir tavrla gz ard ederek,

kendisini daha ok ilgilendiren idari konularda bir monoloa girimiti.

Konuurken notlarna bakyor, gz temasndan kanyor, yorum yapmak bir yana dursun, soru
sormaya bile frsat tanmyor ve sosyal hizmet grevlilerinin ne dndn hi aratrmyordu.
Ellerindeki ar i yk karsnda empati gstermiyor ve programlamayla ilgili bir soru
sorulduunda gerekli bilgiyi veremiyordu. efkat puan: Sfr.
Bu kurumdaki efkat akna gelince; tepeden balayalm. cradan sorumlu direktr, kendisini
hararetle destekleyen bir direktrler kurulu olduu iin anslyd. Kurul bakan mkemmel bir
gvenli s rneiydi; direktrn dertlerini ve sorunlarn sempatiyle dinliyor, yardmn esirgemiyor
ve kurulun onu yar yolda brakmayacana dair gvence verirken, iini kendi tarznda yapabilmesi
iin ona zerklik tanyordu.
Ne var ki icradan sorumlu direktr, kendisine gsterilen bu efkatin bir parasn bile kurumun ana
ilerini yrten ve ar yk altnda ezilen sosyal hizmet grevlilerine aktarmyordu. Ne
hissettiklerini hi sormuyor, onlar tevik etmiyor, yrekli abalarna bir nebze olsun sayg
gstermiyordu. alanlarla ilikisi duygudan yoksundu: Onlarla yalnzca en soyut dzeyde
konuuyor, nadiren bir olanak tanndnda ise da vurduklar hsran ve fkeye kar duyarsz
kalyordu. Bunun sonucu sadece balantszlkt.
Yine de, icradan sorumlu direktr altndakilerden birine mali kaynak bulmakla grevli kiiye
biraz ilgi gsteriyor, o da buna karlk veriyordu. Bu ikisi bir dayanma dernei kurmulard,
birbirlerinin dertlerini dinliyor, akl ve teselli veriyorlard. Fakat ikisi de kurumdaki baka herhangi
birine zerre kadar ilgi gstermiyordu.
Paradoksal olarak, icradan sorumlu direktre bal efin stne verdii destek, ondan grd
destekten ok daha fazlayd. Astlarn stlerine karlksz bir ilgi gsterdikleri bylesi tersine efkat
ak, alacak derecede yaygndr. Yukarya doru bu ak, ebeveynlerden birinin sorumluluu
stnden atp rolleri tersine evirerek ocuklardan ilgi bekledii, rayndan km ailelerdeki
dinamii andrr.
O ef kendi sorumluluu altnda alan hizmet grevlileriyle arasndaki ak da tersine evirmiti,
onlarla neredeyse hi ilgilenmiyor ama onlardan ilgi bekliyordu. rnein, bir toplantda
alanlardan biri ona ocuk istismaryla ilgili bildiri formlarn nasl dolduracaklar konusunda
istedikleri bilgiyi baka bir kurumdan alp almadn sorduunda, ef denedii halde sonu
alamadndan yaknmt. Bunun zerine baka bir grevli bu ii stlenmeyi nermiti. Sosyal hizmet
grevlileri eflerinin programlama gibi baka birok grevini de devralarak, onu kendi skntlarnn
duygusal etkisinden koruyorlard.
En byk efkat ak, alanlarn kendi aralarndayd. stleri tarafndan duygusal bakmdan terk
edilmi, ar bask altnda ve tkenmenin eiinde olduklarndan, evrelerine duygusal bir koza
rmeye alyorlard. efleri olmadan yaptklar toplantlarda birbirlerine hal hatr soruyor, kulak
veriyor ve empati gsteriyor, duygusal ve maddi destek salyor ve genellikle yardmc oluyorlard.
Sosyal hizmet grevlilerinden birou Kahna, kendileriyle ilgilenildiini hissettiklerinde
bakalarna daha isteklice ve etkin biimde yardm ettiklerini sylemiti. lerinden biri de yle
demiti: Burada bir ie yaradm hissettiimde, sorumlu olduumuz ocuklarn gzetimini hevesle
stleniyorum.
Yine de, alanlarn kabararak byyen bir duygusal aklar vard: Aldklarndan ok daha
fazlasn veriyorlard. Birbirlerini takviye etme abalarna karn, alrken enerjileri tkeniyordu.
Aylar getike ilerinden souyor, duygusal bir tkeni yayor ve en sonunda ayrlyorlard. ki

buuk yl iinde, kurumdaki alt sosyal hizmet grevinden on drt kii istifa etmiti.
Duygusal takviye alamadklarnda, bakclar bo depoyla alrlar. Salk grevlileri ihtiya
duyduklar destei bakalarndan alabildiklerini hissettiklerinde, aynsn hastalarna da verebilirler.
Ama tkenmi bir doktor ya da hastabakcnn beslenebilecei bir duygusal kaynak yoktur.

ifa Datanlara ifa Vermek

efkatin tp alanndaki yerini salamlatrmann bir baka pragmatik gerekesi daha vardr: ok
sayda kurumsal kararn tartmasz kstas olan maliyet etkililii bakmndan, deerli elemanlarn
elden karlmamas gerekir. Buradaki veriler, bata hastabakclar olmak zere salk sektrndeki
elemanlarn yapt duygusal ii inceleyen bir aratrmadan geliyor.522

522 Lyndall Strazdins, Emotional Work and Emotional Contagion, yay. haz. Neal Ashkanasy ve bk. Managing Emotions in the
Workplace iinde (Armonk, N.Y.: M.E. Sharpe, 2002).

leri dolaysyla daha fazla sinirlenen hastabakclar, grev duygularn yitiren, salklar bozulan
ve iten ayrlmay en ok isteyenlerdi. Aratrmaclarn vard sonuca gre bu sorunlar,
hastabakclarn ilgilendikleri insanlarn aresizlik, fke ya da kayglarndan bulaan zntden
kaynaklanyordu. Bu olumsuzluk hastabakclarn bakalaryla, hastalar veya i arkadalaryla
etkileimlerine de yaylabiliyordu.
Fakat bir hastabakc hastalarla olumlu ilikiler iindeyse ve sklkla onlarn moralini ykselttiini
dnyorsa, kendisi de duygusal bir yarar salyordu. Scak bir ifadeyle konumak ve efkat
gstermek gibi basit eyler, hastabakclarn alrken hissettikleri psikolojik stresi azaltyordu,
hastalarn veya personelin bir araya gelmesi de ayn etkiyi yapyordu. Duygusal balantlar daha
fazla olan hastabakclar hem daha salkl oluyor, hem de anlaml bir grev yaptklarn
hissediyorlard. i brakma eilimleri de ok daha az oluyordu.
Bir hastabakc hastalarda ne kadar ok zntye tank olur veya yol aarsa, kendisine o kadar
znt bular; hastalarla ailelerini ne kadar rahatlatrsa, kendini o kadar iyi hisseder. Gnlk mesai
srasnda bir hastabakc mutlaka her iki ekilde de davranacaktr, ama verilerin gsterdii, ne kadar
sk olumlu hisler uyandrrsa, kendini o kadar iyi hissedeceidir. Olumlu duygusal etkileimlerin
olumsuzlara orantsn belirlemekse, byk lde hastabakcnn kendi elindedir.
zntnn bulamasna sklkla yol aan bir duygusal grev, srekli olarak birinin endielerini
dinlemektir. Merhamet yorgunluu denen bu sorun, bakalarna yardm eden kiinin, yardm etmeye
alt kiilerin straplar altnda ezilmesinden doar. Yardm eden iin bir zm, dinlemeyi
brakmak deil, duygusal destek bulmaktr. efkatli bir tbbi ortamda ac ve umutsuzlukla burun
buruna alan hastabakclar gibileri, bu kanlmaz strab metabolize ederek daha fazla duygusal
dayankllk kazanmak iin yardma ihtiya duyarlar. Kurumlar, hastabakclarla dier personelin bitip
tkenmeden empati gsterebilmeleri iin, bizzat yeterince destek almalarn salamaldr.
Zorlayc ileri dolaysyla tekrar tekrar sakatlanmaya maruz kalabilen kiilerin kaslarn gevetmek
iin mola vermeleri gibi, ileri gerei stres verici duygularla uraanlar da arada bir geveyip
sakinlemekten yarar salayabilirler. Ancak byle bir dinlenme molasnn rutin hale gelebilmesi iin,
salk sektrnde alanlarn sarf ettii duygusal abann nce idareciler tarafndan iin nemli,
hatta hayati bir paras olarak takdir edilmesi, dier grevlere ramen deil, onlarn yan sra

yaplmas gereken bir grev olarak deerlendirilmesi arttr.

Genelde salk sektrndeki grevlerin duygusal bileeni gerek i saylmaz. Oysa duygusal ilgi
gsterme gerei grevin temel paralarndan biri olarak grlseydi, salk sektrnde alanlar
ilerini daha iyi yaparlard. vedilikle zlmesi gereken sorun, bu niteliklerin halihazrdaki tbbi
uygulamalarda daha fazla benimsenmesidir. Bu tr bir duygusal abaya, salk sektr alanlarnn
i tariflerinin hibir yerinde rastlanamaz.
Daha da kts, tp meslei lider seerken yaplan en yaygn hataya derek, bir gzlemcinin iaret
ettii gibi, insanlar yetersizlik dzeylerine gre terfi ettirmek gibi bir eilim gsterebiliyor. Birisi,
rnein mkemmel bir cerrah, bireysel teknik stnlne dayal olarak empati gibi temel yetilerine
baklmakszn blm bakan ya da ynetici konumuna getirilebiliyor.
Harvard Tp Okulunun nl hastanesi Massachussetts Generaldeki kdemli proje yneticisi Joan
Straussa gre, nsanlar iliki becerileri deil de, tbbi uzmanlklar temel alnarak yneticilie terfi
edildiklerinde, bazen kolua ihtiyalar oluyor. rnein, alanlardan ak ve saygl biimde ar
yumuak ya da gaddar biri gibi grnmeden hesap sormay bilemiyorlar.
Mkemmel liderleri sradan olanlarla karlatran incelemeler, en iyileri en ktlerden ayran
yeterliklerin tp bilgisi veya teknik beceriyle deil, tamamen sosyal ve duygusal zekyla balantl
olduunu ortaya karmtr.523 Tbbi bilgi, salk kurumlarndaki liderler iin nemlidir elbet, ama
salk sektrnde alan her profesyonelin zaten sahip olmas gereken bir yeterliktir. Tp alannda
liderleri tekilerden ayrt eden ey, bu temel bilginin ok tesindeki empati, ihtilaf zm, insan
gelitirme gibi kiileraras iliki becerileridir. efkatli tbbn, salk personeline ilerini iyi
yapmalar iin bizzat gvenli bir duygusal s salayabilen, ilgili liderlere ihtiyac vardr.

523 Tp sektrnde ve genel olarak hizmet amal mesleklerdeki stn liderliin ayrntl bir incelemesi iin, bkz Lyle Spencer ve Signe
Spencer, Competence at Work: Models for Superior Performance (New York: John Wiley, 1993).

Saaltc likiler
Bostonlu baarl bir avukat olan Kenneth Schwartz, kendisine akcier kanseri tehisi konulduunda
krk yandayd. Ameliyat olaca gnn arifesinde, hastanenin ameliyat ncesi ilemlerle ilgili
alanna gelip, telal hastabakclarn koturup durduu kalabalk bekleme salonunda oturmutu.
En sonunda ad okunmu ve bir hemirenin hastalarla ameliyat ncesi grmeleri yapt odaya
alnmt. Hemire nceleri hayli kaba tavrlyd Schwartz kendini herhangi bir kiiliksiz, anonim
hasta gibi hissediyordu. Ancak hemireye akcier kanseri olduunu sylediinde, kadnn yz
yumuad. Elini tutup, hal hatr sordu.
Schwartz ona iki yandaki olu Benden sz ederken, birdenbire hemire-hasta rollerinden
syrldlar. Kadn kendi yeeninin adnn da Ben olduunu syledi. Sohbetin sonunda, hemire
gzyalarn siliyordu. Grevliyken ameliyathane katna gitmedii halde, onu ziyarete geleceini
syledi.
Ertesi gn, Schwartz bir tekerlekli koltukta ameliyathaneye alnmay beklerken, hemire kageldi.
Elini tuttu ve yal gzlerle ona iyi anslar diledi.
Bu, Schwartzn o sralarda syledii gibi, hastane personeliyle arasndaki dayanlmaz olan
dayanlr klan bir dizi efkatli temastan sadece biriydi.524

524 Dayanlmaz olan dayanlr klmak zerine, bkz Kenneth B. Schwartz, A Patients Story, Boston Globe Magazine, 16 Temmuz
1995.

Schwartz, birka ay sonra hayata gzlerini yummadan nce, bu tr yardmseverlikten baka

hastalarn da yararlanmasn salayaca umuduyla ardnda bir miras brakt. Massachusetts General
Hastanesinde, efkatli bir salk hizmetini desteklemek ve gelitirmek amacyla, Kenneth B.
Schwartz Merkezini kurdu; bu merkez imdi hastalara umut, salk grevlilerine de destek vererek
tedavi srecine yardmc oluyor.525

525 Kenneth B. Schwartz Merkezinin web sitesi: www.theschwartzcenter.org

Schwartz Merkezi her yl, hastalarn bakmnda olaanst incelik gstererek bakalarna rnek
oluturan bir salk personelini onurlandrmak zere bir Mfik Bakc dl veriyor. Merkezin
umut vaat eden bir dier yenilii de, tbbi personeli alanlarndaki yeni gelimelerden haberdar eden
standart geniletilmi seminer turlarnn bir trevidir. Schwartz Merkezi Seminer Turlar, hastane
personeline bir araya gelip kayg ve korkularn paylama olana salyor. Bu giriimin temelindeki
varsaym, kendi tepki ve hisleri hakknda bir igr kazanan salk personelinin, hastalaryla daha iyi
bir balant kurabilecekleridir.526

526 Bu seminer turlar, hasta bakmnn kiisel ynlerine ait, zor veya dmanca tavrl bir hastay ya da ailesini idare etmekten, ar
hastalara bakmann duygusal ykyle ba etmeye kadar eitli konular hakknda olabiliyordu. Mass Generalde (Harvard Tp Okulunun
en nl hastanesinin ad) dzenli olarak programlanan bu turlar yetmiin zerinde baka hastane tarafndan benimsenmitir. Schwartz
Merkezi ayrca bu tr turlar balatmakla ilgilenen dier hastanelere de yardm etmektedir.

Cambridge, Massachusettsdeki Mt. Auburn hastanesinden Dr. Beth Lown yle diyor: Schwartz
Merkezi Seminer Turlarndan ilkini dzenlediimizde, iyi bir katlm oran olan 60-70 kiiden
fazlasn beklemiyorduk. Yaklak 160 salk personeli gelince ok ardk. Bu turlar, yaptmz i
hakknda birbirimizle drste konuma ihtiyacmza gerekten karlk veriyor.
Academy on Physician and Patient adl (hasta-doktor ilikileriyle ilgilenen tp eitimcileri ve
doktorlarn oluturduu) kurumun bir yetkilisi olan Dr. Lownun kendine zg bir bak as var:
Birok kiinin tp mesleini semesine neden olan insanlarla ilgilenme arzusunun yerini, yava
yava biyomedikal ynelimli, teknoloji gdml ve hasta giri-klarn olabildiince
hzlandrmaya ayarl hastane kltr alyor. Mesele empatinin retilip retilemeyecei deil, tp
rencilerini bu yetiden yoksun brakmak iin ne yaptmzdr.
Tbbi lisans snavlarna artk kiileraras iliki yeteneinin bir lmnn de dahil edilmesi,
doktorlarn iliki ve ahenk kurma gibi becerileri gelitirmesine verilen nemin gstergesidir. Snavn
odak noktalarndan biri de, ortalama bir doktorun kariyeri boyunca yaklak iki yz bin kez yapt,
hastann salk durumuyla ilgili syleidir.527 Bu sohbet, doktorla hastann iyi ileyen bir ittifak
kurmalarna mkemmel bir olanak salar.

527 Mack Lipkin ve bk., The Medical Interview (New York: Springer-Verlag, 1995).
Hep analitik olarak alan tbbi zihniyet, hastayla yaplan syleiyi, bir araya gelip konumay
balatmaktan bilgi paylamna ve tedavi plann kararlatrmaya kadar yedi ayr paraya ayrmtr.
Syleinin ana hatlar zaten ele alnmas gereken tbbi boyutlardan ok, insani boyutlar vurgular.
rnein, doktorlardan ilk birka saniyeden itibaren sohbeti ynlendirmek yerine, hastann ilk
cmlesini tamamlayp tm kayg ve sorularn dile getirmesine izin vermeleri istenir. Kiisel bir
balant kurarak, hastann hastaln ve tedavisini nasl algladn anlamalar gerekir. Bir baka
deyile, empatilerini kullanarak ahenk kurmaldrlar.
Dr. Lowna gre, bu tr beceriler retilebilir ve renilebilir, ama dier her trl klinik beceri

gibi uygulanp gelitirilmeleri gerekir. Bunun yaplmas, doktorlar daha verimli klmann yan sra,
hastalarn tedaviye daha iyi uymalarn ve bakmdan daha fazla honut kalmalarn da salar.
Kenneth Schwartz, lmnden birka ay nce yazdklaryla, bunu daha dolaysz bir ekilde ifade
etmitir: Sessiz sedasz insanca davranlar, iyileme umuduyla aldm yksek dozda radyasyon ve
kemoterapiden daha ifal geliyordu bana. Umut ve tesellinin tek bana kanseri yenebileceine
inanmasam da, bunlar benim iin kesinlikle ok nemliydi.

VI. Ksm - SOSYAL NETCE

19 - Baarya Ulamann En sabetli Yolu

Arabanzla ie giderken kafanzda bir meslektala yapacanz nemli bir toplanty planlyor,
arada bir de takm elbisenizi kuru temizleyiciye brakmak iin trafik klarnda her zamanki gibi
saa deil, sola dnmeniz gerektiini kendinize hatrlatp duruyorsunuz.
Birden arkanzdan bir ambulansn sirenini duyuyor ve gaza basp yol veriyorsunuz. Kalbinizin
hzlandn hissediyorsunuz.
Sabahki toplantnn planlamasna geri dnmeye alyorsunuz, ama dnceleriniz artk
karmakark olduundan dikkatiniz dalyor ve younlaamyorsunuz. e vardnzda, kuru

temizleyiciye uramay unuttuunuz iin kendi kendinize kzyorsunuz.

Bu senaryo i ynetimi konusunda bir ders kitabndan deil, akademik bir yayn olan Science
dergisindeki rselenmenin Biyolojisi balkl bir makaleden alnmtr.528 Bu makale, gnlk
yaamdaki zorluklarn neden olduu rselenmenin dnme ve performans zerindeki etkisini
zetlemektedir.

528 Amy Arnsten, The Biology of Being Frazzled, Science 280 (1998), s. 171113.
rselenme, duygusal dalgalanmalarn beynin icra merkezinin almasn engelledii bir sinir halini
temsil eder. rselenmi durumdayken younlaamaz ya da berrak biimde dnemeyiz. Bu sinirsel
gerek hem snfta, hem de iyerinde en uygun duygusal iklimin yaratlmasyla dorudan ilgilidir.
Beyin asndan bakldnda, okulda ve ite baarl olmak tek ve ayn hali, beynin performans iin
en isabetli yolunu ierir. Kayg biyolojisi bizi bu mkemmellik blgesinden uzaklatrr.
Merhum kalite kontrol gurusu Edward Demingin slogan, korkuyu kovundu. Korkunun bir iyerini
dondurduunu grmt: iler, retimlerinin kalitesini ykseltmek yle dursun, fikirlerini
sylemek, yeni fikirleri paylamak veya iyi bir egdm konusunda bile isteksiz oluyorlard. Ayn
slogan snfta da geerlidir; korku zihni rseleyerek renmeyi aksatr.
rselenmenin temel nrobiyolojisi, bedenin varsaylan acil durum plann yanstr. Stres
altndayken, HPA ekseni gl bir ekilde harekete geerek bedeni kriz durumuna hazrlar. Dier
biyolojik manevralar arasnda, amigdala beynin icra merkezi olan prefrontal kortekse kumanda eder.
Kontroln bu ekilde alt yola gemesi, amigdala bizi kurtarmak iin igdsel tepkileri kullanrken,
otomatik alkanlklar ne karr. Dnen beyin bu sre iinde kenarda kalr; nk st yol
fazlasyla yava hareket etmektedir.529

529 Bu, u durumlarda Doann en azndan gvenilir bir uzmanlk deneyimi olanlara ynelik bilgece tasarmn iaret etmektedir.
Sorun, ortada bir yaam tehdidi deil, sadece modern hayatn simgesel tehlikeleri varken ayn tepki tetiklendiinde de ortaya kar. Bu
durumlarda genellikle ilkel alkanlklarmza deil, beynin icra merkezine bavurmak zorunda kalrz. En iyi ekilde alabilmemiz iin, alt
yolun st yola kumanda etmeyip, onu desteklemesi gerekir.

Beynimiz karar alma ilevini alt yola devrettiinde, iyi dnme yeteneimizi kaybederiz. Bask ne
kadar younsa, performansmz ve dncelerimiz o kadar zarar grr.530 stnl ele geiren
amigdala renme, ileyen bellekte bilgi tutma, esnek ve yaratc biimde tepki verme, dikkati istenen
ekilde younlatrma, etkili planlama ve rgtleme yeteneklerimizi kstlar. Sinirbilimcilerin
bilisel ilevsizlik dedii duruma deriz.531

530 Stres younluu ve aksama hakknda, bkz J. T. Noteboom ve bk., Activation of the Arousal Response and Impairment of
Performance Increase with Anxiety and Stressor Intensity, Journal of Applied Physiology 91 (2001), s. 2039101.

531 Bu ilev bozukluu beynin geici olarak sakatlanan icra merkezleri iin geerli olsa bile, beyin yine de ie yarayabilecek gvenli bir
tahminde bulunur. tfaiye merkezleri, sava birimleri ve basketbol takmlar gibi ortamlarda ar stres altndaki insanlar zerinde yaplan
aratrmalar ele alalm. Ar bask altndayken, en tecrbeli liderler yllar iinde olumu alkanlk ve uzmanlklarna dayanarak ellerinden
geleni yapyorlard. rnein bir itfaiye reisi, yangnn kaotik belirsizlii ve deheti iinde benzer durumlardan oluan uzun bir gemite
edindii sezgilerine gvenerek adamlarn ynetebiliyordu. Deneyimli kiiler bu tr anlarda ne yaplacan igdleriyle bilseler de,
acemiler iin en iyi kuram bile ie yaramayabilir. Bkz Fred Fiedler, The Curious Role of Cognitive Resources in Leadership, yay. haz.
Ronald E. Riggio ve bk., Multiple Intelligences and Leadership iinde (Mahwah, N.J.: Erlbaum, 2002).

Bir arkada u deneyimini paylamt: hayatmda yaadm en kt dnem, irketin yeniden

yaplanmaya gittii srada, her gn baz alanlarn ortadan kaybolduu ve arkasndan kiisel
nedenlerle ayrldklarna dair yalan duyurularn geldii zamand. Bu korku her yeri sardndan,
kimse iine odaklanamyordu. Hibir i doru drst yaplmyordu.

alacak bir durum deildir bu. Kayg dzeyi ne kadar yksekse, beynin bilisel verimlilii de o
kadar azalr. Zihnin darmadan olduu blgede, dikkati blen dnceler bilisel kaynaklarmz
daraltr. Yksek kayg dzeyi dikkatimize ayrlan alan sktrarak, taze fikirler retmek bir yana,
yeni bilgi alma kapasitemize bile zarar verir. Paniin eiinde olmak, renmeyi ve yaratcl
engeller.
Disforinin532 sinirsel yolu amigdaladan prefrontal korteksin sa yanna kadar uzanr. Bu devre
etkinletiinde, dncelerimiz sknty tetikleyen eylere saplanr. Zihnimiz, szgelimi, bir endie ya
da ierlemeyle megul olduunda, kvrakln kaybeder. Benzer ekilde, zntl olduumuzda da
prefrontal korteksteki etkinlik dzeyi der ve daha az dnce retiriz.533 Bir yandan ar kayg ve
fke, dier yandan znt, beyin faaliyetini etkililik blgelerinin dna iter.

532 lgisizliin ve karamsarln ne kt bir keyifsizlik hali (n).

533 znt ve neenin beyin balantlar hakknda, bkz Antonio R. Damasio ve bk., Subcortical and Cortical Brain Activity During
the Feeling of Self-generated Emotions, Nature Neuroscience 3 (2002), s. 104956.

Can sknts, kendine zg bir verimsizlikle beyni buulandrr. Zihin daldka, odak noktasn
kaybeder; motivasyon yok olur. Fazlasyla uzayan bir toplantda (ounda olduu gibi), masann
evresinde tutsak kalm kiilerin bo baklar, bu isel yokluu ele verir. Okuldaki bkknlk
gnlerinde pencereden darsn nasl seyre daldmz hepimiz hatrlarz.

Optimal Bir Durum

Bir lise snf, ikili gruplar halinde engel bulmacalarla oynuyordu. kilideki her ein nnde ayn
bulmaca vard, fakat birininki boken, tekininki zlm haldeydi. Yaplacak ey, elerden birinin
tekine ipular vererek bulmacay zmesine yardm etmesiydi. Bu bir spanyolca snf olduundan,
bulmacann ipularnn da ayn dilde olmas gerekiyordu.
renciler oyuna kendilerini ylesine kaptrmlard ki, dersin sonunda alan zili duymadlar bile.
Kimse kalkp gitmiyor, hepsi de bulmacalar zerinde almaya devam etmek istiyordu. Ertesi gn,
bulmacalar zerken rendikleri szckleri kullanarak kompozisyon yazan rencilerin, yeni sz
daarcn mkemmel kavram olmalar bir tesadf deildi. Bu renciler alrken bir yandan da
elenmiler, ama derslerini gayet iyi renmilerdi.
imdi bu spanyolca dersini bir ngilizce snfyla karlatralm. Dersin konusu virgln nasl
kullanlacayd. Sklan ve dikkati dalan bir renci, elini antasna atp gizlice bir giyim
maazasnn katalounu kard. Sanki alveri merkezinde geziniyordu.
Bir eitimci olan Sam Intrator, bir yl boyunca bunlar gibi lise snflarn gzlemlemiti.534
Bulmaca zlen spanyolca snfndaki gibi srkleyici bir na tank olduunda, renciler arasnda
bir anket yaparak ne dndklerini ve hissettiklerini soruyordu.

534 Sam Intrator, How Teaching Can Inspire Real Learning in the Classroom (New Haven, Conn.: Yale University Press, 2003).
rencilerin ou retilen konuya kendilerini tamamen verdiklerini bildirdiinde, o n
esinlendirici olarak deerlendiriyordu. Esinlendirici renim anlarnn etkin eleri aynyd: Tam
dikkat, hevesli ilgi ve olumlu duygusal younluun gl bir bileimi. renmenin sevinci byle
anlarda yaanyordu.
Southern California niversitesinden sinirbilimci Antonio Damasio, bu tr keyifli anlarn optimal
fizyolojik egdm ve yaam faaliyetlerinin przszce yrmesi anlamna geldiini sylyor.

Dnyann nde gelen sinirbilimcilerinden biri olan ve uzun zamandr beyin bilimi alanndaki
bulgular insan deneyimleriyle ilikilendirmekte nclk eden Damasio, keyifli anlarn her gn
yaptmz skc ilere katlanmamz salamann tesinde, gelimemize, iyi yaamamza ve kendimizi
iyi hissetmemize de yardm ettiini savunuyor.
Damasio, bu tr iyimser hallerin ok daha rahat hareket etmemizi, daha byk bir uyum iinde
almamz salayarak yaptmz her eyde gcmz ve zgrlmz artrdna dikkat ekiyor.
Bilisel bilim alannda, zihinsel faaliyeti yrten sinir alarnn incelenmesi sonucu benzer koullarn
bulgulandn belirten Damasio, bunlar en yksek uyum halleri diye adlandryor.
Zihin bylesi bir isel uyum halinde altnda, akkanl, verimlilii, hz ve gc en yksek
dzeydedir. Bu tr anlar sessiz bir heyecanla yaarz. Beyin grntleme almalar, insanlar bu
kadar neeli, olumlu bir ruh halindeyken, beynin en ok etkinlik sergileyen alannn, st yolun merkezi
olan prefrontal kortekste bulunduunu gstermektedir.
Yksek dzeydeki prefontal etkinlik, yaratc dn, zihinsel esneklik ve bilgi ilem gibi akli
yetenekleri glendirir.535 Aklcla rnek oluturan doktorlar bile, keyifleri yerindeyken daha
berrak biimde dnrler. Rntgen filmlerini okuyarak dier doktorlarn tehis koymasna yardmc
olan radyologlar, morallerini ykselten kk bir armaan aldktan sonra daha byk bir hz ve
isabetle alrlar; tehis notlarnda, tedavi srecine yardmc olacak nerilere ve ilave konsltasyon
tekliflerine daha fazla rastlanr.536

535 rnein, olumlu ruh halleri insanlarn daha gereki olmalarn salayabilir; kendini iyi hisseden insanlar, ulamak istedikleri nemli
bir hedef varsa, olumsuz ve zc de olsa, ilerine yarayabilecek bilgileri ararlar. Bkz, rnein, L. G. Aspinwall, Rethinking the Role of
Positive Affect in Self-regulation, Motivation ve Emotion 22 (1998), s. 132. te yandan, neeli bir ruh hali her i iin her zaman en
iyisi deildir: Fazla havailik, bir szlemeyi gzden geirmek gibi ayrntl bir ite kt sonu verir. Hatta olumsuz ruh halleri bazen algmz
ar iyimser deil de, daha gereki hale getirir. Doru zamanda, ciddilemek yarar salar. Daha ayrntl bir inceleme iin, bkz Neal M.
Ashkanasy, Emotions in Organizations: A Multi-level Perspective, yay. haz. Neal Ashkanasy ve bk., Emotions in the Workplace:
Research, Theory, and Practice iinde (Westport, Conn.: Quorum Books, 2000).

536 Radyologlarn tehisleri hakknda, bkz C. A. Estrada ve bk., Positive Affect Facilitates Integration of Information and Decreases
Anchoring in Reasoning Among Physicians, Organizational Behavior and Human Decision Processes 72 (1997), s. 11735.

Tersine evrilmi Bir U

Zihinsel beceri (ve genel olarak performans) ile eitli ruh halleri arasndaki ilikinin grafii,
bacaklar biraz da doru yaylm ters bir Uya benzer. Keyif, bilisel verimlilik ve olaanst
performans, ters Unun en st noktasnda oluur. Bir bacan alt kesiminde can sknts, tekindeyse
kayg yer alr. Ne kadar skntl ya da endieliysek, bir dnem devi veya iyerinde bir not yazarken
o kadar baarsz oluruz.537

537 Belli bir ii yapmakta ne kadar zorlanrsak, beynimizdeki etkin blgelerin dzeni o kadar dank ve odaksz olur. Dank ekilde
etkinlemi bir beyin, rnein canmz skldnda ve hayaller kurduumuzda ya da ok kaygl olduumuzda grlr. Bilisel verimlilik
zirveye kt srada beynin etkinleme dzeni, tamamen eldeki ie zg grnr. Kii bir grevi yaparken alnan beyin grntlemeleri,
beynin ilgisiz (dolaysyla da konuyla ilgisi olmayan bir hareketi ya da dikkat dankln temsil eden) yerleri deil, o faaliyete en uygun
blgeleri seferber ettiini gsterir. Bilisel verimlilik, beynin zgl ara-gerelerinin eldeki ie iyi dzenlenmi bir ekilde katkda
bulunmasn gerektirir.

lgimizi uyandran bir ile kar karya kaldmzda, can skntsnn uyuukluundan kurtuluruz,

motivasyonumuz ykselir ve dikkatimiz younlar. Bilisel performans, motivasyonla odaklanmann

zirvede olduu, grevin zorluuyla gereini yapma yeteneimizin kesitii yerde, en yksek noktaya
kar. Tam bu bilisel verimlilik zirvesinden sonraki bir dnm noktasndan itibaren, iin zorluklar
yeteneimizi aarken, tersine evrilmi Unun da inii balar.

Tersine evrilmi bir U grafii, stres dzeyleriyle renme veya karar alm gibi zihinsel performans arasndaki ilikiyi gsterir. Stres,
zorlanmayla orantldr; alt uta, ok az zorlanma ilgisizlik ve can skntsna yol aarken, zorlanma arttka ilgi, dikkat ve motivasyon
glenir; bunlar optimal dzeye vardklarnda, azami bilisel verimlilik ve baary retirler. Zorlanma stesinden gelme becerimizi aacak
ekilde ykselmeye devam ettiinde, stres younlar; en ar uta, performansmz ve renme gcmz ker.

rnein, o dnem devini ya da notu yazmay fena halde srncemede braktmz fark
ettiimizde, panie kaplrz. O noktadan itibaren, artan kaygmz bilisel verimliliimizi
andrr.538 lerin zorluu katlanarak arttka ve karmzdaki grev karabasana dntke, alt yol
giderek etkinleir. Zorluklar yeteneimizi bastrrken st yol ypranr ve beyin dizginleri alt yola
devreder. Sinirsel kontroln st yoldan alt yola gemesi, tersine evrilmi Unun eklini
aklamaktadr.539

538 Kayg bilisel verimlilii andrr. rnein, matematik kaygs olan rencilerin ileyen bellek kapasiteleri bir problemle boutuklar
srada azalr. Kayglar matematik iin gereksindikleri dikkat alann igal ederek problem zme ya da yeni fikirleri kavrama yeteneklerini
zedeler. Bkz Mark Ashcroft ve Elizabeth Kirk, The Relationship Among Working Memory, Math Anxiety, and Performance, Journal
of Experimental Psychology 130, no. 2 (2001), s. 22427.

539 Bu sav, X sistemi ve C sistemi olarak (aa yukar, srasyla st ve alt yollar), u kaynakta ileri srlmt: Matthew
Lieberman ve bk., A Pain by Any Other Name (Rejection, Exclusion, Ostracism) Still Hurts the Same: The Role of Dorsal Anterior
Cingulate Cortex in Social ve Physical Pain, yay. haz. J. Cacioso ve bak., Social Neuroscience: People Thinking About Thinking
People iinde (Cambridge, Mass.: MIT Press, 2005).

Tersine evrilmi U, iki farkl sinir sisteminin renme ve performans zerindeki etkisini yanstr.
Her ikisi de, glenen dikkat ve motivasyon glukokortikoid sisteminin etkinliini artrdka geliir;
salkl kortizol dzeyleri bize ie giriecek enerjiyi verir.540 Olumlu ruh halleri, daha iyi renimle
ilikilendirilen hafif-orta aralktaki kortizol salglanmasn tetikler.

540 Kortizol ve ters U grafii hakknda, bkz Heather C. Abercrombie ve bk., Cortisol Variation in Humans Affects Memory for
Emotionally Laden and Neutral Information, Behavioral Neuroscience 117 (2003), s. 50516.

Ancak stres, insanlarn en iyi ekilde renip performans gsterdikleri o optimal noktadan sonra da
trmanmay srdrrse, ikinci bir sinir sistemi devreye girerek, dpedz korku duyduumuz zaman en
yksek dzeylere kt grlen norepinefrini541 salglar.542 Panik haline doru ba aa iniin

balangc olan bu noktadan itibaren, stres arttka, zihinsel verimliliimiz ve performansmz der.

541 Noradrenalin olarak da bilinen, kan basncn ykselten bir hormon (n).
542 Ilml stres odaklanm dikkati glendirir. Bkz Eran Chajut ve Daniel Algom, Selective Attention Improves Under Stress:
Implications for Theories of Social Cognition, Journal of Personality and Social Psychology 85 (2003), s. 23148.

Kaygnn ykselii srasnda beynin yksek dzeylerde salglad kortizol ve norepinefrin,

renme ve bellekle ilgili sinirsel mekanizmalarn ileyiine mdahale eder. Bu stres hormonlar
kritik bir eie ulatklarnda, amigdalann ilevini glendirir, ama bir yandan da prefrontal alanlar
zayflatarak, amigdala gdml itkileri snrlama yeteneini yitirmesine neden olurlar.
Snav yaklatka birden kendini daha sk bir alma iinde bulan her rencinin bildii gibi,
biraz bask motivasyonu ykseltir ve dikkati younlatrr. Bir noktaya kadar, yaklaan teslim
tarihleri, gzn dikmi bakan bir retmen, zor bir dev gibi nedenlerle bask dzeyi trmandka,
seici dikkat artar. Tam bir dikkat, ileyen bellein daha yksek bir bilisel verimlilikle alarak
azami zihin aklna ulamas demektir.
Fakat optimal durumun hemen tesindeki bir dnm noktasnda iin etrefillii yetenei ar
zorladnda artan kayg bilisel verimlilii andrmaya balar. rnein, performansn kt bu
alanda, matematikten korkan rencilerin bir problem zerken kullanabilecekleri ileyen bellek
kapasiteleri azalr. Kayg derecesindeki endieleri, gereksindikleri dikkat alann igal ederek
problem zme veya yeni kavramlar anlama yeteneklerine zarar verir.543

543 Kayg ve ileyen bellek konusunda, bkz Mark Ashcroft ve Elizabeth Kirk, The Relationship Among Working Memory, Math
Anxiety, and Performance, Journal of Experimental Psychology 130 (2001), s. 22427.

Btn bunlar, okuldaki ya da iteki baarmz dorudan etkiler. Endieliyken berrak biimde
dnemeyiz, hatta bizim iin nemli olan hedeflere duyduumuz ilgi bile kaybolmaya yz tutar.544
Ruh halinin renme zerindeki etkilerini inceleyen psikologlar, snfta ne dikkatli ne de mutlu olan
rencilerin, verilen bilginin ancak kk bir parasn alabildikleri sonucuna varmlardr.545

544 Bkz, rnein, Mario Mikulincer ve bk., Attachment, Caregiving ve Altruism: Boosting Attachment Security Increases
Compassion and Helping, Journal of Personality and Social Psychology 89 (2005), s. 81739.

545 Mihalyi Csikszentmilhalyi ve Reed Larson, Being Adolescent: Conflict and Growth in the Teenage Years (New York: Basic
Books, 1984).

Bu sakncalar retmen ya da liderlerde de grlebilir. Kt hisler empati ve ilgiyi zayflatr.

rnein, karamsar bir havada olan yneticiler, alann sadece kusurlarna odaklandklarndan, daha
olumsuz performans deerlendirmeleri yapar ve daha kt bir kanaate varrlar.546Ayns retmenler
iin de geerlidir.

546 Kt ruh hali iindeki yneticiler hakknda, bkz J. M. George ve A. S. Brief, Motivational Agendas in the Workplace, Research
in Organizational Behaviour 18 (1996), s. 75109.

st yol, orta-dk arasndaki stres dzeylerinde iyi iler; ar bask altnda ise kumanday alt yol
devralr.547

547 Ruh hali ile performans arasndaki ilikiyi ters U grafii asndan anlatrken, biraz fazla basitletiriyorum. Her nemli duygunun
dncelerimiz zerinde belirgin bir etkisi vardr. Ruh hallerimiz yarglarmza hkmeder; ruh halimiz bozuk olduuunda, grdmz eyi
beenmememiz daha kolaydr; buna karlk neeliyken daha kolay balar ya da takdir ederiz. Bkz Neal M. Ashkanasy, Emotions in
Organizations: A Multi-level Perspective, yay. haz. Neal Ashkanasy ve bk., Emotions in the Workplace: Research, Theory, and
Practice iinde (Westport, Conn.: Quorum Books, 2000). yi ruh hallerinin byk yararlar vardr, olumsuz duygularsa belirli durumlarda

faydal olabilir. Kt ruh halleri, bir hata taramasnda ayrntlara dikkat etmek ya da seenekler arasnda daha ince ayrmlar yapmak gibi
baz performans trlerini glendirebilir. Ruh haliyle i arasndaki bu uyum, New Hampshire niversitesinden John Mayern
almasnda daha ayrntl olarak ilenmitir. Ruh hallerinin performans nasl etkilediine ilikin bir inceleme iin, bkz David Caruso ve
bk., The Emotionally Intelligent Manager (San Francisco: Jossey Bass, 2004). Sinirbilimciler farkl duygusal hallerin eitli dnsel
yetenekleri destekleyebilecei zgl yollarn haritasn karmaya baladlar. En azndan lml menzildeki ruh halleri belirli grevleri
kolaylatrabilir; belirli grevlerin snrl bir aralnda ise olumsuz ruh halleri bazen yararl olurken, olumlu haller zarar verir. rnein, (en
azndan bir korku filminden fragman seyretmenin uyandrd dzeylerdeki) kayg, byk oranda sa prefontal korteks tarafndan ileme
tbi tutulan, yz tanma gibi grevleri artrr. (Bir komedi seyretmenin verdii) keyif ise szel performans gibi sol yarkre grevlerini
artrr. Bkz Jeremy R. Gray ve bk., Integration of Emotion and Cognition in the Lateral Prefrontal Cortex, Proceedings of the
National Academy of Sciences 199 (2002), s. 411520.

renim in Sinirsel Bir Anahtar

Bir lisedeki kimya dersinde, gerilim elle tutulacak denli youndu. rencilerin sinirleri gergindi,
nk retmenin her an kendilerini rasgele tahtaya arp zor bir kimyasal etkileimin yantn
hemen hesaplamalarn isteyebileceini biliyorlard. Bu problemleri gelecein parlak kimyaclar
dnda zebilen yoktu. Parlak ocuklar iin gurur verici, tekiler iinse utan verici bir and bu.
Stres hormonlarn en ok etkinletiren ve kortizol dzeylerini hzla ykselten stres tr, bir
retmenin yargsndan veya dier rencilerin nnde aptal durumuna dmekten korkmak gibi
sosyal tehditler eklinde, snfta kol gezer. Bu tr sosyal korkular, beynin renme mekanizmalarn
byk oranda aksatr.548

548 Sosyal stres ve ileyen bellek aksakl konusunda, bkz Bernet Elizuya ve Karin Rochlofs, Cortisol-Induced Impairments of
Working Memory Requires Acute Sympathetic Activation, Behavioral Neuroscience 119 (2005), s. 98103.

Ters U grafiinin aaya dnd denge noktas, kiiden kiiye deiir. st yol yeteneklerine zarar
gelmeden en fazla strese dayanabilen bir renci, tahtaya kalktnda soruyu bilse de, bilmese de,
soukkanlln yitirmez. (Yetikinlik anda da, piyasann bir kprtsyla bir servet kazanp
kaybedebilen borsa oyuncular gibi, yksek riskli ilerde baarl olabilir.) Oysa, HPAs daha kolay
uyarlabilen biri, dk stres dzeylerinde bile zihnen donup kalacaktr; ayrca kimya yoklamasna
hazrlksz yakalanmsa veya daha yava renenlerdense, tahtaya kaldrldnda perian olmas
iten bile deildir.
Orta beyinde amigdalann yaknnda bulunan hipokampus, merkez renme organmzdr. Bu yap,
ileyen bellekin ieriini ksa bir sre prefrontal kortekste tutulan yeni bilgileri depolama iin
uzun erimli ekle dntrmemize olanak verir. Bu sinirsel edim, renmenin zdr. Zihnimiz bu
bilgileri daha nceden bildiklerimize bir kez baladnda, yeni anlay haftalar, hatta yllar sonra
artrabiliriz.
Bir rencinin snfta duyduu ya da okuduu eyler bu sinirsel patikalarda yol alrken, kendisi bir
para daha anlay kazanm olur. Gerekten de, hayatta bamza gelen her eyin, sonradan
hatrlayacamz tm ayrntlarn aklmzda kalmas, hipokampusa baldr. Anlarn srekli olarak
bellekte tutulmas lgnca bir sinirsel etkinlik gerektirir. Aslnda, nrogenesisin byk ounluu
beynin yeni sinir hcrelerini retip baka hcrelerle balantlarn kurmas hipokampusta meydana
gelir.
Hipokampus, kortizoln zararl etkileri yznden, sregelen duygusal skntlara kar zellikle
savunmaszdr. Uzun sreli bir stres altnda, kortizoln hipokampustaki sinir hcrelerine saldrarak

yeni hcrelerin retim hzn yavalatmas, hatta toplam hcre saysn azaltmas, renme zerinde
ykc bir etki yapar. Hipokampustaki sinir hcrelerinin fiili tahribi, rnein iddetli depresyon veya
youn travmann yol at srekli kortizol basknlar srasnda gerekleir. (Ancak toparlanmayla
birlikte, hipokampus sinir hcrelerini yeniden kazanr ve byr.)549 Stres o kadar ar olmadnda
bile, kortizoln uzun sre yksek dzeyde kalmas, anlalan ayn sinir hcrelerinde tahribat
yapmaktadr.

549 Hipokampusun tahribi, renme yeteneini yok eder; o blgelerinde hasar olan nrolojik hastalar, her n bir nceki sanki hi
olmam gibi yaarlar. Bata travma ve kronik depresyon olmak zere baz durumlar, hcrelerini ldrerek hipokampusu kltr. Hastalar
bu bozukluklar atlattka, hipokampuslar yava yava yeniden byr.

Kortizol hipokampusu sakatlarken, amigdalay uyararak dikkatimizi hissettiimiz duygulara

odaklanmaya zorlar, bir yandan da yeni bilgileri alma yeteneimizi kstlar. Bilgi yerine, beynimize
bizi rahatsz eden eyi kaydederiz. Bir yoklama snavnda panikleyen bir renci, ertesi gn o panik
halinin ayrntlarn snavn ieriiyle ilgili herhangi bir eyden ok daha iyi hatrlayacaktr.
Kortizoln renme zerindeki etkisinin bir simlasyonunda, enjeksiyonla kortizol dzeylerinin
ykseltilmesine gnll olan kolej rencilerinden, daha sonra bir dizi szck ve imgeyi
ezberlemeleri istendi. Sonu, tersine evrilmi U grafiini yanstyordu: Hafifle orta dzeyler
arasndaki kortizol, deneklerin altklar eyleri iki gn sonra snandklar srada anmsamalarna
yardmc oluyordu. Ar dzeylerdeki kortizol ise anlalan hipokampusun hayati ilevini
kstladndan, hatrlamalarn engelliyordu.550

550 Kortizol ve ters U grafii hakknda, bkz Abercrombie ve bk., Cortisol Variation in Humans.
Bunun, renmeyi tevik eden snf ortam asndan derin anlamlar vardr. Unutmayn ki sosyal
evre, yeni yaratlan beyin hcrelerinin orann ve yazgsn etkiler. Yeni hcrelerin olgunlamas bir
ay ister, br hcrelere tam olarak balanmas ise drt ay daha srer; bu aralkta hcrenin nihai
biimini ve ilevini evre belirler. Bir yaryl ierisinde bellein ilevini kolaylatran yeni hcreler,
o zaman zarfnda renilen eyleri balantlarna kodlayacaktr; ortam renmeye ne kadar uygunsa,
kodlama da o kadar iyi olacaktr.
Endie, renmeye lmcl zarar verir. Klasik bir bulguya neredeyse yarm yzyl nce, o srada
Stanfordda bulunan Richard Alpertin, her rencinin zaten bildii bir eyi deneysel olarak
gsterdii 1960ta ulalmtr: Yksek derecede kayg, test zme yeteneini fel eder.551
Matematik snavlarna giren niversite rencilerinin incelendii daha yakn tarihli bir aratrmada,
snavn bir altrma olduu sylenen rencilerin, toplam puanlarna bal olarak para dl
kazanacak bir ekibin yesi olduunu sananlara kyasla yzde on orannda daha yksek puan
tutturduklar grlmt; sosyal bask altndayken ileyen bellekleri engelleniyordu. Bu en temel
bilisel yetenekte en byk yetersizlii en zeki rencilerin gstermi olmas ilginti.552

551 R. Alpert ve R. N. Haber, Anxiety in Academic Achievement Situations, Journal of Abnormal and Social Psychology 61
(1960), s. 20715.

552 Sian Beilock ve Thomas Carr, When High-powered People Fail: Working Memory and Choking Under Pressure in Math,
Psychological Science 16 (2005), s. 1015.

Hepsi de ulusal bir matematik yetenek testinde ilk % 5 iinde yer alan, on alt yandaki bir grup
renciye bakalm.553 Bazlar matematik dersinde olaanst baarlyken, dierleri o konuda
yetenekli olmalarna karn kt not alyordu. Belirleyici fark, ok baarl rencilerin derslerine
alrken youn zevk aldklar zamann yaklak % 40 orannda, kaygya kapldklar zamann ise

daha az (% 30 civar) olmasyd. Buna karlk, dk baar gsterenler alrken bu tr optimal

duygular sadece % 16 orannda, youn kaygy ise

553 Jeanne Nakamura, Optimal Experience and the Uses of Talent, yay. haz. Mihalyi ve Isabella Csikzentmihalyi, Optimal
Experience: Psychological Studies of Flow in Consciousness iinde (New York: Cambridge University Press, 1988).

% 55 orannda hissediyorlard.
Ruh hallerinin performans nasl etkiledii gz nne alndnda, retmenlerle liderlerin duygusal
grevi tek ve ayndr: nsanlarn ters U grafiinin tepesine olabildiince yaklamalarna ve orada
kalmalarna yardm etmek.

G ve Duygusal Ak
Bir irketin bakan, ne zaman bir toplantnn havas bozulmaya yz tutsa, birdenbire
masadakilerden eletiriyi hazmedebilen birine (genellikle en iyi dostu olan pazarlama mdrne)
ynelik bir eletiriye giriiyordu. Sonra da odadaki herkesin dikkatini stnde toplam olarak, hzla
gndemdeki konuya dnyordu. Bakann bu taktii her defasnda grubun dalmaya balayan
dikkatini youn bir ilgiye dntryordu. Toplantya katlanlar can skntsndan kurtarp kendilerini
ie vermeye ynelterek, ters U grafiinin tepesine doru karyordu.
Bir lider honutsuzluunu sergilerken, duygularn bulac olmasndan yararlanr. Dozu ustalkla
ayarlanrsa, kk bir fralama bile dikkatlerini ekip insanlar motive etmeye yetecek
hareketlenmeyi salayabilir. Birok etkili lider, iyi ayarlanm bir sinirlenme dozunun tpk iltifat
gibi enerji verebileceini sezgileriyle bilir. Bir honutsuzluk mesajnn ne kadar iyi ayarland,
insanlar performanslarnn zirvesine doru mu kard, yoksa dnm noktasndan aa, endienin
performans andrd blgeye mi indirdiinden anlalr.
Duygusal ilikinin tm taraflar eit deildir. Duygularn bulamas srecinde, kimin beyninin
tekini kendi duygusal yrngesine daha gl bir biimde ekeceini belirleyen bir g dinamii
iler. Duygular, sosyal bakmdan daha baskn kiiden daha az baskn olana doru zel bir gle akar.
Bunun bir nedeni, herhangi bir gruptaki insanlarn, aralarndaki en nfuzlu kiinin sylediine ve
yaptna daha fazla dikkat etmeleri ve nem vermeleridir. Bu, liderin gnderdii duygusal mesajn
arln artrarak, duygularn zellikle bulac hale getirir. Kk bir kuruluun bandaki kiinin
biraz hznle, fkeyle dolu olduumda bu duygu tekilere de bulayor, dediini duymutum.
Liderin duygusal havas, artc bir gce sahip olabilir. Bir ynetici kt bir haberi (bir alann
performans hedeflerini tutturamamasnn yaratt hayal krkln) scak bir tavrla verdiinde,
insanlar bu etkileimi yine de olumlu bir ekilde deerlendiriyorlard. yi bir haber (hedeflere
ulalmasndan duyulan honutluk) ask bir suratla iletildiindeyse, bu etkileim paradoksal olarak
insanlarn kendilerini daha kt hissetmesiyle sonulanyordu.554

554 Ne gariptir ki, ask bir suratla verilen iyi haber, kasvetli bir tonla verilen kt haberden bile daha olumsuz bir biimde alglanmt.
Yneticilerde olumlu bir yz ifadesinin etkileri konusunda, bkz Michael T. Newcombe ve Neal M. Ashkanasy, The Code of Affect and
Affective Congruence in Perceptions of Leaders: An Experimental Study, Leadership Quarterly 13 (2002), s. 6014.

Duygularn insanlar zerindeki gcn lmek iin, simle edilen alma ekiplerinin bandaki elli
alt lider iyi veya kt ruh hallerine sokulmu ve ynettikleri gruplar zerindeki duygusal etkileri
deerlendirilmiti.555 yimser liderlerin ekip yeleri, kendilerini daha iyi hissettiklerini

bildirmilerdi. Belki daha da nemlisi, aralarnda daha iyi bir egdm kurmular, daha az abayla
daha ok i karmlard. te yandan, ask suratl liderlerin ekiplerinde ahenk bozulmu, verimleri
dmt. Daha da kts, liderlerini honut etmek iin sarf ettikleri telal aba kt kararlar
almalarna ve yanl stratejiler semelerine yol amt.

555 Thomas Sy ve bk., The Contagious Leader: Impact of the Leaders Mood on the Mood of Group Members, Group Affective
Tone, and Group Processes, Journal of Applied Psychology 90 (2005), s. 295305.

Bir liderin ustaca ifade edilen honutsuzluu etkili bir drt olabilir, fkeyle ate samak ise
amacna ters den bir liderlik taktiidir. Liderler alanlara evk vermek iin alldk ekilde
ktmser tavrlar sergilediklerinde, daha ok i kyormu gibi grnebilir; ama her zaman daha
kaliteli i kmaz. Srekli surat asmak ise duygusal iklimi bozarak beynin en iyi ekilde almasn
baltalar.
Bu anlamda liderlik, sonuta nderlik yapan kiinin kar tarafn duygularn daha iyi ya da daha
kt hale getirebilecei bir dizi sosyal etkileimden ibarettir. Kaliteli etkileimlerde, alt konumdaki
kii liderin dikkatini ve empatisini, desteini ve olumlu tavrn hisseder. Kalitesiz etkileimlerdeyse,
kendini yaltlm ve tehdit altnda hisseder.
Ruh hallerinin liderden takipiye gemesi, bir kiinin teki zerinde erk sahibi olduu her ilikide
grlr: retmen-renci, doktor-hasta, ebeveyn-ocuk arasndaki gibi. Bu ilikilerdeki g farkna
karn, hepsinin iyicil bir gizilgc vardr: Daha gsz olan kiinin gelimesini, eitimini veya
iyilemesini destekleyebilir.
Liderlerin alanlara syleyecekleri eylere dikkat etmeleri iin bir gl neden daha vardr:
nsanlar bir efle aralarndaki olumsuz etkileimleri, olumlu olanlara kyasla daha youn, daha
ayrntl olarak ve daha sk anmsarlar. evksizliin bir lider tarafndan kolaylkla yaylabilmesi,
arkasnda brakt duygularn moral ykseltici olmasn salayacak ekilde davranmasn daha da
zorunlu klar.556

556 M. T. Dasborough, Cognitive Asymmetry in Employee Emotional Reactions to Leadership Behaviors, Leadership Quarterly,
17 (2006) s. 163178.

Liderin duyarszl, iyi personeli kaybetme riskini artrmakla kalmayp, bilisel verimlilii de
baltalar. Sosyal zek sahibi bir lider, elemanlarnn duygusal skntlarn kontrol etmelerine ve
kendilerini toparlamalarna yardm eder. Salt i asndan bakldnda bile, bir liderin kaytszlk
yerine empatiyle tepki vermesi ve buna gre davranmas hayrl olacaktr.

Amirler: yi, Kt ve irkin

Herhangi bir alanlar topluluu, tandklar iki amir tipini kolaylkla hatrlayabilirler: bunlardan
biri altnda almay sevdikleri, dieriyse bir an nce yanndan kamay diledikleri tiplerdir. Sao
Paolo, Brksel ve St. Louis gibi farkl kentlerde, CEOlarn toplantlarndan retmen kongrelerine
kadar dzinelerce farkl gruptan byle bir liste yapmalarn istemitim. Deiik gruplarn yapt
listeler, nerede olursa olsunlar, aadakine ok benziyordu:

yi Amir Kt Amir
ok iyi bir dinleyici Sar duvar

Yreklendirici Kukucu
letiimci Gizli kapakl
Cesur Sindirici
Mizah duygusuna sahip fkesi burnunda
Empati gsteren Ben-merkezli
Kararl Kararsz
Sorumluluk alan Bakalarn sulayan
Alakgnll Kibirli
Yetkiyi paylaan Kimseye gvenmeyen

En iyi amirler gvenilir, empatili ve balantl, bizi sakinletiren, takdir eden ve esinlendiren
insanlardr. En ktleri, yani mesafeli, geimsiz, kibirli olanlar ise, bizi en iyi ihtimalle huzursuz
eden, en kt ihtimalle de gcendirenlerdir.
Bu zt nitelikler, bir yanda gvenlik duygusu alayan, dier yanda kayg douran ebeveyn trnde
de grlr. Aslnda, iyerinde alanlar ynetmenin duygusal dinamiiyle ebeveynlik arasnda ok
ortak yan vardr. Gvenli bir ssn temel ablonunu ocukluumuz srasnda ebeveynlerimiz yaratr,
ama yamz ilerledike bakalar da buna eklemeler yapar. Okulda retmenlerimiz, iyerinde de
amirimiz stlenir bu rol.
George Kohlrieserin bana syledii gibi, Gvenli sler, kendi enerjimizi serbest brakmamza
olanak salayan korunma, enerji ve teselli kaynaklardr. sviredeki Uluslararas Ynetici
Gelitirme Enstitsnde liderlik profesr olan psikolog Kohlrieser, iyerinde gvenli bir sse
sahip olmann yksek performans asndan hayati nem tad kansndadr.
Kohlriesere gre, kiinin kendini gvende hissetmesi elindeki ie daha iyi odaklanmasn, hedefine
ulamasn ve engelleri tehdit deil, alacak zorluklar olarak grmesini salar. Buna tezatla, kaygl
kiiler ilerini iyi yapamadklar takdirde geri evrilecekleri veya terk edilecekleri (bu balamda,
kovulacaklar) korkusuyla, baarszlk olaslna kafay takar ve bu yzden zorluklardan kaarlar.
Amirlerinin kendilerine gvenli bir s saladn hisseden insanlar, Kohlrieserin bulgularna
gre, aratrma, neelenme, risk alma, yenilik yapma ve yeni engellerin stne gitmekte daha rahat
davranrlar. Bunun iletme asndan bir yarar daha vardr: Liderler byle bir gvenlik ve emniyet
ortam kurarlarsa, sert bir geribildirimde bulunduklarnda, bunu alan kii hem daha ak olur, hem de
kolay hazmedilemeyen bilgileri almakta bir yarar grr.
Ne var ki bir ebeveyn gibi, bir lider de alanlar her gerilim veya stresten korumamaldr;
dayankllk, iyerindeki gerekli basklarn yaratt bir miktar rahatszlktan doar. Fakat ok fazla
stres insanlar ezdiinden, akll bir lider ezici basky mmknse hafifleterek ya da en azndan daha
da bytmeyerek gvenli bir s rol oynar.
Orta dzey bir ynetici bana u rnei vermiti: Benim efim mkemmel bir tampondur. Genel
merkezden mali performans konusunda basklar geldiinde ki hayli ardr bunlar bize aktarmaz.
Grubumuzun baka bir irketinin bandaki adam ise, gelitirdikleri rnlerin piyasaya kmas iki-
yl almasna karn, tm alanlar her eyrek ylda kiisel bir kr/zarar hesabna tbi tutuyor.
te yandan, bir alma ekibinin yeleri dayanakl, yksek motivasyonlu ve baarlysa; yani ters U
zerindeki dnm noktalar yksekteyse, lider zorlayc ve talepkr olsa bile iyi sonular alabilir.
Ancak bu tr baskc bir lider daha yumuak bir ortama girdiinde, sonu felaket olabilir. Bir yatrm

bankacsnn bana anlatt gibi, honutsuzluunu bararak belli eden, eli kaml, gz hep bilano
krnda, neredeyse 7 gn 24 saat alan bir lider irketini bir bakasyla birletirdiinde, daha
nce iine yarayan bu tarz, devralnan iletmedeki yneticilerin tmnn onu tahamml d bularak
kamasna neden oldu. irketin hisse fiyatlar, birlemeden sonraki iki yl boyuca hi ykselmedi.
Hibir ocuk byrken duygusal skntlardan kanamaz ve benzer ekilde zehirleyici duygularn
bulamas da kurumsal yaamn normal bir yan rn gibidir; insanlar kovulur, merkezden adaletsiz
politikalar dayatlr, hsran iindeki alanlar fkelerini bakalarndan karr. Bunun pek ok
nedeni vardr: Kt davranan amirler veya rahatsz edici i arkadalar, engelleyici prosedrler, kaos
yaratan deiiklikler. Tepkilerse znt ve hiddetten, gven kaybna ya da umutsuzlua kadar varr.
Neyse ki sadece stlerimize gvenmek zorunda deiliz. Meslektalar, bir i ekibinin yeleri,
iyerindeki arkadalar, hatta kuruluun kendisi, bize gvenli bir sse sahip olduumuzu hissettirebilir.
gn boyunca birbirleriyle etkileen insanlarn ruh hallerinin toplam olan duygusal orbaya
iyerindeki herkes katkda bulunur. Bize verilen rol ne olursa olsun, iimizi nasl yaptmz,
bakalaryla nasl bir etkileim iinde olduumuz, birbirimize ne hissettirdiimiz genel duygusal
havaya bir eyler katar.
Sinirlendiimiz zaman bavurabileceimiz kii ister bir stmz ya da i arkadamz olsun, sadece
orada bulunmas bile derde devadr. arkadalar birok alan iin, yelerinin birbiriyle sk
duygusal balar iinde bulunduu bir gruba, bir tr aileye dnr. Bu da onlar bir takm olarak
birbirlerine kar zellikle sadk hale getirir. alanlar arasndaki duygusal balar ne kadar
glyse, ilerini yaparken o kadar evkli, retken ve honut olurlar.
yerindeki ballk ve honutluk duygumuz byk lde, orada bir amirle, i arkadalar ya da
mterilerle kurduumuz yzlerce gnlk etkileimden kaynaklanr. Olumlu anlarn olumsuz anlara
kyasla birikim ve skl, honutluumuzu ve i yapma yeteneimizi belirler; kk etkileimlerin
toplam iyi yaplan bir iin ardndan bir iltifat, bir yenilgiden sonra destekleyici bir sz grev
banda hissettiimiz duygulara katkda bulunur.557

557 Neal Ashkanasy ve bk., Managing Emotions in a Changing Workplace, Ashkanasy ve bk., Emotions in the Workplace.
yerinde gvenebileceimiz tek bir kiinin olmas bile ruh halimizde arpc bir fark yaratabilir.
Be yze yakn kuruluta alan be milyonu akn insanla yaplan anketlerde, bir kiinin ibanda
kendini ne kadar mutlu hissettiinin en iyi gstergelerinden biri, iyerinde ok yakn bir arkadam
var cmlesini onaylamasyd.558

558 James Harter, Gallup Organization, yaymlanmam bildiri, Aralk 2004.

alma hayatmzda bu tr duygusal destek kaynaklar ne kadar oksa, o kadar iyi durumda oluruz.
Gvenli ve gvenlik salayan bir lidere sahip, uyumlu bir grubun yaratt duygusal ortam, ar
gergin insanlar bile gevetecek kadar bulac olabilir.
Yksek performansl bir bilim ekibinin bandaki kii bana unlar sylemiti: Geici olarak bir
sre bizimle almadan, kimseyi laboratuarma almam. Sonra laboratuardaki dier alanlara
fikirlerini sorarm ve onlara uyarm. Eer yeni eleman dier insanlarla uyumlu deilse, dier
bakmlardan ne kadar iyi olursa olsun, onu ie alma riskine girmek istemem.

Sosyal Zek Sahibi Lider

Byk bir irketin insan kaynaklar blm, irketin faaliyet alanndaki nl bir uzman tarafndan
ynetilecek bir gnlk bir seminer dzenlemiti. Beklenenden kalabalk bir katlm olmu ve son
dakikada etkinlik herkesin sabilecei kadar geni, ama donanm yetersiz bir salona tanmt.
Sonu olarak, arka taraftakiler konumacy duymakta ve grmekte zorlanmlard. Sabah
molasnda, arkada oturan bir kadn fkeden titreyerek insan kaynaklar blmnn yneticisine doru
ilerleyip, konumacnn grntsnn yanstld ekran gremedii gibi, szlerini de tam olarak
anlayamadndan yaknmt.
Oradaki insan kaynaklar yneticisi, yapabileceim tek eyin dinlemek, empati gstermek,
sorununu kabul etmek ve ona durumu dzeltmek iin elimden geleni yapacam sylemek olduunu
biliyordum, dedi bana. Kadn, mola srasnda grsel-iitsel dzenei kurmakla grevli
teknisyenlere gidip hi olmazsa ekran ykseltmelerini salamaya altm grd; akustii
dzeltmek iinse fazla bir ey yapamazdm.
Ayn kadn gnn sonunda da grdm. yi gremediini ve duyamadn syledi yine, ama en
azndan sakinlemiti. Kendisini dinleyip yardm etmeye almam takdir etmiti.
Bir kurulutaki insanlar fke ve sknt duyduklarnda, lider, o K yneticisi gibi en azndan
empatiyle dinleyip ilgi gsterebilir ve durumu dzeltmek iin iyi niyetle aba harcayabilir. Bu aba
sorunu zse de zmese de, duygusal bakmdan bir yarar olur. Birinin duygularn dikkate alan
lider, bu duygularn sindirilip enerjiye evrilmesine yardm eder, bylece kii de iin iin kprmek
yerine iine devam edebilir.
Lider, o kiinin grne veya tepkisine katlmak zorunda deildir. Ama sadece bak asn kabul
etmesi ve gerekirse zr dilemesi veya baka bir are aramas, zehri ksmen aktarak ykc duygular
daha az zararl hale getirir. Yedi yz irketin alanlar arasnda yaplan bir ankette ounluk, ilgili
bir amirin kendileri iin aldklar cretin miktarndan daha nemli olduunu sylemitir.559 Bu
bulgunun iletmecilik asndan, insanlarn kendilerini iyi hissetmelerini salamann tesinde baz
anlamlar vardr. Ayn ankette, alanlarn amirlerinden holanmalarnn, hem retkenlii, hem de o
iyerinde kaldklar sreyi belirleyen baat etkenlerden biri olduu bulgulanmtr. Seme ans
verildiinde, insanlar neredeyse hibir cret karlnda kt duygular yayan birinin altnda
almak istemezler; buna ancak kendilerini salama alarak iten ayrlabilmek iin yeterince para
kazanana kadar dayanrlar.

559 Ankete u kaynakta deinilmitir: The Wisdom of Thoughtfulness, New York Times, May 31, 2000, s. C5.
Sosyal zekl liderlik, tam bir mevcudiyet gsterip ahenk kurmakla balar. Lider balant kurduu
anda, insanlarn duygularn ve neden yle hissettiklerini sezmekten, onlar olumlu bir ruh haline
sokan przsz etkileimlere kadar, geni kapsaml bir sosyal zek devreye girebilir. Herhangi bir
durumda ne yapmamz gerektiini bildiren sihirli bir reete, be admda ibanda sosyal zek diye
bir ey yoktur. Fakat etkileim halindeyken ne yaparsak yapalm, baarnn tek ls, her bir kiinin
sonuta ters U grafiinin neresinde bulunduu olacaktr.
letmeler sosyal zeknn uygulanmasnda n saftadrlar. nsanlar iyerinde giderek daha fazla
zaman geirdike, iletme onlarn ailesinin, kynn, sosyal ann vekili olarak ne kar yine de
oumuz ynetimin iradesiyle her an dar atlabiliriz. Bu temel belirsizlik, gitgide daha fazla
kuruluta umutla korkunun yan yana ykselmesine yol amaktadr.
nsanlar iyi ynetebilmek iin, bu yeralt duygusal akmlar ihmal etmemek gerekir: nsanlar
zerinde etkileri vardr ve en yksek verimlilikle alabilmeleri asndan nemlidirler. Duygular bu
kadar bulac olduu iin de, her dzeyden her amir durumu ktletirmenin ya da iyiletirmenin

kendi elinde olduunu unutmamaldr.

zel Bir Balant

Maevann okulu, New York kentinin en yoksul mahallelerinden birindeydi. On yanda olan
Maeva, akranlarnn iki yl gerisinde, hl altnc snftayd. ki kez akmt.
Maeva, ortaokul retmenleri arasnda ba belas bir ocuk olarak n salmt. Snftan dar
frlayp ders saatlerinin ounu koridorlarda gezinerek geirdii biliniyordu.
Maevann yeni ngilizce retmeni Pamela, sorumluluunu alaca bu renciyle tanmadan nce,
onun kesinlikle davran sorunlar gsterecei yolunda uyarlmt. Yln ilk dersinde, rencileri bir
okuma parasnn ana fikrini karmalar iin kendi balarna almaya brakan Pamela, devine
yardm etmek iin Maevann yanna gitti.
Bir-iki dakika iinde Maevann derdini anlad: Bu kzn okuma dzeyi, bir anaokulu rencisininki
kadard.
Pamela, Davran sorunlar ounlukla rencinin devlerini yapabileceine gvenmemesinden
kar, dedi bana. Maeva szckleri heceleyemiyordu bile. Okumay renmeden altnc snfa kadar
nasl geldiine arp kalmtm.
O gn Pamela, altrmay okuyarak Pamelann devini yapmasna yardm etti. Daha sonra geri
kalm rencilere yardm etmekle grevli bir zel eitim uzman buldu. ki retmen de, Maevann
okulu terk etmesini nlemek iin son bir frsatlar olduunu dnyordu. zel eitim uzman, en
batan balayarak Maevaya her gn okuma dersi vermeyi kabul etti.
teki retmenlerinin uyard gibi, Maeva yine de sorun karmaya devam ediyordu. Derste
konuup duruyor, teki ocuklarla itiip kakyor, kavga karyor okumaktan kanmak iin ne
gerekiyorsa yapyordu. Bu da yeterli olmazsa, Ben bunu yapmak istemiyorum! diye barp snftan
dar frlyor ve koridorlar arnlamaya balyordu.
Pamela karlat tm direnie karn, Maevaya snfta zel yardm vermeyi inatla srdryordu.
Maeva baka bir renciye fkelendiinde, onu koridora karp sorunlar zmenin daha iyi bir
yolunu birlikte bulmaya alyordu.
Pamela genelde Maevaya kendisini umursadn gsteriyordu. akalayor, ders dnda birlikte
zaman geiriyorduk. le yemeini bitirdikten sonra yanma geliyordu. Annesiyle de tantm.
Maevann okuyamadn renince annesi de Pamela kadar armt. Fakat ilgilenmesi gereken
yedi ocuu daha vard; Maevann sorunu okulda zlmedii gibi, evde de kalabaln arasnda
gzden kamt. Pamela, Maevann annesini kzyla biraz daha fazla ilgilenerek davranlarn
deitirmesine ve ev devlerini yapmasna yardmc olmaya ikna etti.
Maevann baka bir ngilizce hocasnn snfndayken ald ilk yaryl karnesinde, yllardr
olduu gibi, her notu krkt. Pamelayla sadece drt ay altktan sonra ise, gze arpacak kadar
ilerleme kaydetmiti.
Maeva, ikinci yaryln sonunda, koridorlarda dolaarak hsrann gizlemeyi brakmt, artk uslu
uslu snfta oturuyordu. En nemlisi, karnesi ou kl payyla her dersten getiini, ama
matematikten artc derecede yksek bir not aldn gsteriyordu. lk iki yln okuma derslerini iki
ay iinde kavramt.
Derken, Maevann okuma grubunda birka kiiden daha iyi durumda olduunu kefettii an geldi.

Bunlardan biri olan, Bat Afrikadan yeni gelmi bir ocuun okumann srlarn zmesine yardm
etmeyi kendine vazife edindi.
Pamela ile Maeva arasndaki o zel ba, ocuklarn renmesine yardmc olan gl bir arac
temsil etmektedir. Giderek artan sayda aratrmann gsterdii gibi, kendini okula retmenlere,
dier rencilere, okulun kendisine bal hisseden rencilerin akademik baarlar daha
yksektir.560 Ayrca bu renciler, gnmzde ergenlik dneminin tehlikelerine de daha iyi
direnmektedirler: Duygusal balar olan rencilerin iddet, kabadaylk ve tahripkrlk; kayg ve
depresyon, uyuturucu kullanm ve intihar; okuldan kama ve renimini yarda brakma oranlar
daha dktr.

560 renciler genelde, retmenleri ne kadar destek ve efkat gsterirse ve iyi arkadalaryla sevdikleri ders d faaliyetleri ne kadar
ok olursa, kendilerini okulda olup bitenlerin o kadar iinde hissederler. Bkz Journal of School Health 74, zel say, No. 7, Eyll 2004.

Burada kendini bal hissetmek, soyut bir hal ve tavra deil, rencilerle okullarndaki insanlar
dier renciler, retmenler, idari personel arasndaki somut duygusal balara gnderme
yapmaktadr. Bu tr balar gelitirmenin gl bir yntemi, Maevayla Pamela arasndaki gibi
uyumlu renci-yetikin ilikileri kurmaktr. Pamela, Maevann gvenli ss olmutur.
Bunun, Maeva gibi baarszlk riski en fazla olan rencilerin oluturduu en alt % 10luk kesim
iin ne anlama geldiine bakalm. Tm ABDyi temsil eden ulusal apta bir rneklemeden 910
ilkokul birinci snf rencisinin incelendii bir aratrmada, deneyimli gzlemciler ocuklarn
retmenlerini ve retim tarznn risk grubundakilerin renme dzeyi zerindeki etkisini
deerlendirdiler.561 En iyi sonular, retmenler unlar yaptnda alnyordu:

561 retim tarz ve renci baarsna ilikin alma iin, bkz Bridget Hamre ve Robert Pianta, Child Development 76 (2005), s.
94967.

ocukla uyumlu bir iliki kurup, aralarndaki etkileime onlarn ihtiyalarnn, ruh hallerinin, ilgi
alanlarnn ve yeteneklerinin yol gstermesine izin verdiklerinde;
Ho sohbetlerin yapld, bol kahkahal ve heyecanl, iyimser bir snf ortam yarattklarnda;
rencilere scak ve olumlu bir dikkat gsterdiklerinde;
rencilerin kurallara byk lde kendiliklerinden uyabilmeleri iin, ak seik ama esnek
beklentiler ve rutinlerle snf iyi ynettiklerinde.
En kt sonular ise, retmenler bir Ben-O tavr takndklarnda ve aralarnda bir uyum olmakszn
rencilere kendi gndemlerini dayattklarnda veya duygusal bakmdan mesafeli ve ilgisiz
davrandklarnda ortaya kyordu. Bu tr retmenler rencileri daha sk azarlyor ve snfta dzeni
salamak iin cezalandrma yntemlerine bavurmak zorunda kalyorlard.
Zaten iyi durumda olan renciler, her koulda yle devam ediyorlard. Ama souk veya hkmedici
retmenlerin risk altndaki rencileri, retmenler pedagojik klavuzlara uysalar bile, derslerinde
baarsz oluyorlard. Ancak aratrma, riskli renciler arasndaki artc bir fark ortaya
karmt: Scak, duyarl bir retmenleri olduunda, onlar da teki ocuklar kadar iyi
renebiliyorlard.
renciyle duygusal balant kurabilen bir retmenin etkisi, birinci snfta bitmez. Bu tr bir
retmenleri olan altnc snf rencileri, sadece o yl deil, sonraki okul ylnda da notlarn
ykseltmilerdi.562 yi retmenler, iyi ebeveynler gibidir. rencilerine gvenli bir s salayan
retmen, beyinlerinin en yksek kapasiteyle almasna olanak veren bir ortam yaratr. O s

emniyetli bir liman haline gelir; yeni eyler kefetmek, renmek, baarmak iin gereksindikleri gc
oradan alrlar.

562 K. Wentzel, Are Effective Teachers Like Good Parents? Teaching Styles and Student Adjustment in Early Adolescence, Child
Development 73 (2002), s. 287301.

rencilere kayglarn daha iyi denetleyerek dikkatlerini nasl toplayacaklar retildiinde, o

gvenli s iselletirilebilir; bu da renme kapasitelerini en st dzeye karr. imdiden tam da
bunu salayan dzinelerce sosyal/duygusal renme program vardr. En iyileri, her yataki ocuk
iin standart okul mfredatna sorunsuzca uyarlanabilecek ekilde tasarlanm olup, z-bilin ve
zc duygularn kontrol, empati ve ilikilerin przszce yrtlmesi gibi becerileri
alamaktadr. Bu tr yzden fazla programn tam bir meta-analizi, rencilerin sakinleme ve
insanlarla daha iyi geinme gibi yetenekleri kazanmakla kalmayp, daha etkili bir ekilde
rendiklerini, notlarnn ykseldiini ve baar testlerinde bu programlardan yararlanmayan
rencilere kyasla % 12 gibi nemli bir oranda daha yksek puan tutturduklarn gstermitir.563

563 Joseph Durlak ve Roger Weisberg, A Major Meta-Analysis of Positive Youth Development Programs, American Psikoloji
Derneinin yllk toplantsnda yaplan sunum, Washington, D.C., Austos 2005.

renciler retmenlerinin kendilerini gerekten umursadn hissederlerse, bu programlar en iyi

sonular verir. Ancak bir okulda bu tr programlar sunulsa da sunulmasa da, retmenler empatili ve
duyarl bir ortam yarattklarnda, rencilerin sadece notlar ve test puanlar deil, renmeye kar
hevesleri de artar.564 Okulda tek bir destekleyici yetikinin bulunmas bile, renci asndan bir
fark yaratabilir.565

564 efkatli bir ortamn eitimle ilgili yararlar konusunda, bkz, rnein, K. F. Osterman, Students Needs for Belonging in the School
Community, Review of Educational Research 70 (2000), s. 32367.

565 Bkz, rnein, Journal of School Healthin okullarn birbiriyle balants zerine zel says (Eyll 2004).
Her Maevann bir Pamelaya ihtiyac vardr.

20 - Islah Edici Balantlar

Henz 15 yandaki Martinin kendi bedeninin bir eskizi zerinde iaretledii yaralar unlard:
Ayaklar on bir ve on iki yalarnda krlmt. Her iki eli kavgalardan yara bere iindeydi ve
uyuturucu, hrszlklar, olumsuz cinsel ilikilerle lekelenmiti. Bir kolunda marihuana ekerken
olumu yanklar, dierindeyse bir bak yaras vard.
Martinin kafas on bir yandan beri ektii uykusuzluktan, iki yandan beri maruz kald fiziksel
taciz ile (yedi yandayken z babasnnki dahil) cinsel saldrlarn duygusal travmasndan ve on bir
yanda bir intihar giriiminin beyninde brakt hasarlardan dolay dumanlyd. Sekiz yandan beri
de kendi deyiiyle hap, ot, meth566 alkol, shroom567 ve afyon kullanmndan, beyni tlenmiti.

566 Metamfetamin, uyarc zellii olan sentetik bir madde (n).

567 Mantar trnden halusinojenik bir madde (n).

Martinde alan bu bitmek bilmeyen yaralar, halen ocuk hapishanelerinde cezalarn eken pek
ok yeniyetmede de grlyor. ocuk hapishaneleri, ocuklukta maruz kalnan kt muamelenin
madde kullanm ve sosyal saldrganlkla kaynat sorunlu yaamlar iin adeta kanlmaz bir durak
haline geldi.
Birok lkedeki daha insancl toplumsal sistemler bu tr yeniyetmeleri cezalandrmak yerine tedavi
yoluna giderken, ABDde onlara iyilemeleri iin en yanl ortam olan hapishanelerde baklyor.
ocuk hapishanelerinin ou, oradan kurtulmann deil, mr boyu srecek sularn yolunu ayor.
Yine de Martin ansllardan birisi: Gen sulular cezalandrmak yerine iyiletirmeyi seen
eyaletlerin ncs olan Missouride yayor. Missouri, bu yolda byk bir mesafe kat etti; oradaki
balca ocuk slahevi bir zamanlar federal mahkeme tarafndan yar-askeri bir ortam olarak
betimlenmi, itaatsiz tutuklularn sklkla delik diye bilinen bir karanlk tecrit hcresine atlmas
knanmt. Bu slahevinin eski bir mdr, Erkek ocuklar arasnda gzleri morarm, yz
hrpalanm ve burnu krlm olanlar grdm. Gardiyanlarn olaan slah yntemi, tutukluyu sille
tokat dvp yere ykmak, sonra da tekmelemekti. Bu adamlarn ou sadistti, diye itiraf etti.568

568 Eski cezaevi mdr John Tindallun szleri, 1949da St. Louis Dispatch tarafndan Annie E. Casey Vakfnn bir raporunda
alntlanmt, Small Is Beautiful (Missouri Division of Youth Services, 2003). Missouri sistemi hakknda anlattklarm, o rapora dayanyor.

Onyllar ncesinin bu betimlemesi, hl birok hapishane iin geerlidir. Ama Missouri artk gen
sulular tedavi yoluna gittiinden, Martinin bulunduu tesis umut verici bir seenek sunuyor. Martin,
1983 ylnda kurulan, kendisi gibi yasalar ineyen yeniyetmelerin yerletirildii bir dizi kk
evden birinde kalyor. Bu evlerden bazlar eski okul binalar ya da maliknelerin, bir tanesi de terk
edilmi bir manastrn iine kurulmu.
Evlerin her birinde en fazla dzine gen hkml ve kk bir idari kadro kalyor. Bu
yeniyetmeler dev bir kurumdaki kiiliksiz dililerden ibaret deil; her evde herkes dierlerini ismiyle
tanyor. Bir aile olarak yayorlar ve kendileriyle ilgilenen yetikinlerle srekli teke tek iliki
iindeler.
Demir parmaklklarn, hcrelerin bulunmad bu evlerde, birka kilitli kap ve video izleme aygt
dnda ok az gvenlik donanm var. Havas bir cezaevinden ok, bir yuvay andryor. On civarnda
hkmlden oluan gruplarn yeleri, herkesin kurallara uymasn salamaktan sorumlu tutuluyor.
Gruplar, daima iki genlik uzmannn gzetiminde, birlikte yiyor, uyuyor, alyor ve ykanyorlar.
Kurallar ineyen hkmller iin ou slahevindeki gibi tecrit hcreleri, kstlamalar, ya da
kelepeler yok. Bunlarn yerine gruplara, bir bakasnn gvenliini tehlikeye atan bir arkadalarn
emniyetli bir ekilde nasl zapt edecekleri retiliyor. Saldrganlaan arkadalarn kollarndan ve
bacaklarndan yakalayarak yere yatryor ve sakinleip kendine gelene kadar orada ylece tutuyorlar.
Program direktr, bu tr grup ii eylemlerden dolay kimsenin ciddi bir zarar grmediini ve
neredeyse hi kavga kmadn bildiriyor.
Grup yeleri gnde alt kez birbirlerine ne hissettiklerini anlatmak zere bir ember oluturarak
toplanyorlar. Bir grup yesi ounlukla gvenlik, nezaket ve sayg gibi konularda bir ikyeti
tartmak veya baz kayglar dile getirmek iin bir toplant ars yapabiliyor. Odak noktas da
bylece bir snf, egzersiz veya temizlik grevinden, ihmal edildii takdirde birikerek patlama
noktasna gelebilecek duygusal alt-akntlara kayabiliyor. Her leden sonra arkadalk, ibirlii ve
empatiyi glendirmek, birbirlerini doru alglamalarn salamak, iletiim becerileriyle gven
duygularn gelitirmek amacyla tasarlanm etkinliklere katlyorlar.

Btn bunlar gvenli bir s ina ediyor ve onlara ihtiya duyduklar sosyal yetenekleri
kazandryor. O gvenli atmosfer, zellikle yeniyetmelerin sorunlu gemilerinden sz etmelerini
salamak asndan hayati nem tayor. in anahtar gven: Birer birer, aile ii iddet, cinsel
maduriyet, kt muamele ve ihmallerle dolu yaam yklerini gruptaki arkadalarna anlatyorlar.
Bu slahevine dmelerine neden olan kendi yanl davranlaryla sularn itiraf ediyorlar.
Tedavi, yeniyetmelerin tahliye edildikleri gn bitmiyor. ou yerdeki standart uygulamada olduu
gibi, ii bandan akn bir memurun gzetimine verilmek yerine, tahliyeden sonra kendileriyle
ilgilenecek koordinatrlerle slahevine girdikleri gn tanyorlar. Salverildiklerinde, toplumsal
yaama almalarna rehberlik edecek kiiyle aralarnda uzun sreli bir iliki kurulmu oluyor.
Tahliye sonras ilgi, Missouri formlnn ana paralarndan biri olmu. Her yeniyetme,
koordinatryle sklkla bulumann yan sra, genellikle bu genlerin kendi kentlerinden birisi ya da
yerel bir kolej rencisi olan ve gnlk seyirlerini takip eden, i bulmalarna yardm eden bir iz
srcyle daha da sk aralklarla bir araya geliyor.
Peki, btn bu incelikli muamele byk bir fark yaratyor mu? Islahevlerinden salverilen
yeniyetmeler zerinde nadiren takip almalar yaplr. Ancak 1999 tarihli bir almada, Missouri
programna alnan hkmllerin arasnda tahliyeden sonraki yl iinde tekrar su ileme orannn
sadece % 8 olduu grlmt; oysa Marylandda, ocuk slahevlerinden salverilenlerin % 30u
yl iinde hapse geri dnyordu. Dier bir karlatrmada, tahliye edilen genlerin ne kadarnn ilk
bir yl iinde bir yetikin cezaevine konduuna, gzetim altna veya izlemeye alndna bakld.
Missouride bu oran sadece % 9, Floridada ise % 29du.569

569 Yeniden su ileme oranlar hakknda, bkz agy. Ancak eyaletler aras karlatrmalara ihtiyatla baklmaldr; ayn lmleri
yanstmayabilirler. Daha iyi bir karlatrma tm eyaletleri iererek, salverilen hkmllerin izini ayn ekilde takip edecektir. Bu tr
veriler henz yoktur.

ocuk yatakileri korkun hapishanelere tkmann bir de insani maliyeti vardr: Son drt yl iinde,
tm lkedeki ocuk slahevlerinde 110 yeniyetme intihar etti. Missouri programnn yirmi yllk
gemiinde ise hi intihar eden olmad.

Kalamazoo Modeli
Michigan eyaletinde kk bir kent olan Kalamazoonun semenleri, yeni bir ocuk slahevi iin
140 milyon dolar toplama konusundaki referandum yznden birbirine girmiti. Herkes eski tesisin
ar kalabalk ve insanlk d olduunda hemfikirdi; sorun bu deildi. Kavga, miad dolmu
binalarn yerine nasl bir ey ina edilecei zerineydi.
Bazlar, daha iyi dikenli teller, hcreler ve kilitler kullanarak ayn binann slahn ve biraz daha
geniletilmesini savunuyordu. Kartlarysa, toplumun en bata gen insanlarn su ilemesini,
iledikleri zaman da tekrarn engellemek iin daha iyi yntemler bulunmas gerektii yantn
veriyordu.
Yerel mahkeme yarglarndan biri, taraflarn bir gnlne yakndaki Fetzer Enstitsne ekilip,
konuyu grmelerini nerdi. Tartmada taraf olan herkes toplantya geldi: Kilise liderleri,
tutuklulara danmanlk yapan gruplar, erif, yarglar, eitim mdr, ruh sal grevlileri, en
liberal Demokratlarn ve muhafazakr Cumhuriyetilerin bazlar.
Sorunla ilgilenen vatandalar, en iyi bildikleri eyi, yani su ilemeyi det haline getiren kiilerden

kendilerini korumas gereken cezaevi sisteminin baarszlyla yzletiklerinde, Kalamazoodaki o

toplant tm lkeyi saran bir hareketin bir simgesi oldu. Sonu olarak, gruplar her yerde slahn ne
anlama geldiini yeniden dnmeye baladlar.
Cezai evrelerde baskn bir zihniyet, hkmllerin eylemleriyle insanlk snrlarnn dna
ktklar ve sularnn cezasn ekmek zorunda olduudur. Kukusuz, su eitleri arasnda bir ayrm
gzetilir ve tutuklular buna uygun olarak, gnbegn katlanacaklar insani irkinlik dzeylerine gre
snflandrlr. Birou iin hapishane, hkmllerin canlarn dilerine takarak boutuklar bir
cehennemdir; orada herkes sayg grmek iin savar ve saygnlk sertlikle kazanlr. Hapishane
avlusu, glnn borusunun tt ve korkunun hkm srd bir cangldr. Psikopatlar iin bir
cennet olan bu yerde, serinkanl zalimlik hep galip gelir.
Ama bir Ben-O evreninde skp kalmaktan alnan dersler kesinlikle en ktsdr. Orada hayatta
kalmak, paranoyaka ar uyanklk haline ayarlanm bir amigdalaya ek olarak, koruyucu bir
duygusal uzakl ya da dpedz gvensizlii ve savamaya hazr olmay gerektirir. Kriminel
igdleri gelitirmek iin daha iyi bir renme ortam tasarlanamazd herhalde.
Toplumun, zellikle de henz ergenlik anda ve yirmili yalarndaki, nlerinde uzun bir yaam
olan insanlar gnderecei en iyi okullar bunlar mdr? Bu tr ortamlarda aylarca ya da yllarca
yaayanlardan ounun tahliye edildikten sonra yine su ileyip gerisin geriye o mikrop yuvalarn
boylamasna amamak gerekir.
Sadece daha fazla yasad davran reten yaklamlara bal kalmaktansa, slahn sosyal
nroplastisite asndan tad anlamn, yani beyin devrelerinin yararl etkileimlerle
biimlendirilmesinin avantajn kullanabiliriz. Cezaevindeki insanlarn birounun, sosyal beyindeki
empati ve itki kontrol zayfl gibi sinirsel eksikliklerden dolay orada bulunduu ileri srlebilir.
zdenetimin sinirsel bir anahtar, amigdaladan gelen fkeli itkilere ket vurabilen orbitofrontal
korteksteki sinir hcrelerinin dzenidir. OFClerinde bir eksiklik olan insanlar, iddet drtleri o
blgelerinin ket vurma yeteneini bastrd anlarda vahilemeye yatkn olurlar. Hapishaneler, bu tr
birok suluyu barndrmaktadr. Bu kontrol d saldrganln altnda yatan bir sinirsel model,
grld kadaryla ou kez ocuklukta maruz kalnan iddetli hasarlar dolaysyla frontal
loblardaki etkinliin yetersizliidir.570

570 Prefrontal hasar konusunda, bkz Adriane Raine ve bk., Brain Abnormalities in Murderers Indicated by Positron Emission
Tomography, Biological Psychiatry 42 (1997), s. 495508.

Bu yetersizliin merkezi, OFCden amigdalaya uzanan ve ykc drtlere kar beynin fren
mekanizmasn oluturan sinir devreleridir.571 Frontal lob hasar olan insanlar, psikologlarn
tabiriyle bilisel kontrolde zayf kalrlar; zellikle gl olumsuz hislere boulduklarnda,
dncelerini iradeleriyle ynlendiremezler.572 Bu durum onlar ykc hislerin saldrs karsnda
aresiz brakr: Sinirsel frenleri tutmadndan, zalimce itkilere teslim olurlar.

571 Adriane Raine ve bk., Reduced Prefrontal Gray Matter Volume and Reduced Autonomic Activity in Antisocial Personality
Disorder, Archives of General Psychiatry 57 (2000), s. 11927. iddete bavuran pek ok kiinin amigdalasnda krelme vardr; bkz
R. J. Davidson, K. M. Putnam, C. L. Larson, Dysfunction in the Neural Circuitry of Emotion RegulationA Possible Prelude to
Violence, Science 289 (2000), s. 59194.

572 Prefrontal lob ve bilisel kontrol konusunda, bkz E. K. Miller ve J. D. Cohen, An Integrative Theory of Prefrontal Cortex
Function, Annual Review of Neuroscience 24 (2001), s. 167202.

Bu hayati beyin devresinin gelimesi ve biimlendirilmesi yirmili yalarn ortalarna kadar devam

eder.573 Sinirsel adan, hapis sresi boyunca toplumun nnde iki seenek vardr: Ya hkmlnn
beynindeki dmanlk, itkisellik ve iddetle ilgili devreler; ya da zdenetim, eylemden nce dnme
ve yasalara itaat etme yeteneiyle ilgili devreler glendirilecektir. Ceza sisteminde karlan belki
de en byk frsat, henz sosyal beynin en esnek olduu dnem ierisinde, gen tutuklularn tedavi
edilememesidir. Hapishane avlusunda gnbegn rendikleri dersler, sinirsel gelecekleri zerinde
iyi ya da kt derin ve kalc bir iz brakmaktadr.

573 Gen beyinler karar alm ve itki kontrol yetenekleri asndan yetikinlerin dzeyine ulaacak kadar olgunlamad iin, bu nrolojik
zaman izelgesi Anayasa Mahkemesinin 2005te reit olmayanlarn idamna izin verilmesinin aleyhindeki bir kararna dayanak
oluturmutur.

u sralarda en kt iz braklyor ve ifte trajedi yaanyor: Bu gen insanlarn tekrar doru yola
girmesine yardm edecek kilit sinirsel devreleri yeniden biimlendirme frsatn heba etmekle
kalmayp, onlar sulu yetitiren bir okulun iine atyoruz. Btn lkede yirmi be ya ve altndaki
hkmllerin su lemine en yeni girenlerin mr boyu tekrar su ileme eilimleri, kanlmaz
olarak btn ya gruplar arasnda en yksek oranlara kyor.
ABDdeki cezaevi nfusunun gnlk ortalamas iki milyondan fazladr; lkede ikamet eden her
100.000 kiiye karlk 482 mahpusla, dnyann en yksek hapis oranlarndan birine sahip olan
ABDnin ardndan Britanya, in, Fransa ve Japonya gelir.574 Bugnk hapishane nfusu otuz yl
ncesinden yedi kat byktr. Hapishanelerin 1980lerde 9 milyar dolar civarnda olan maliyetleri
daha da ykselerek, 2005te 60 milyar amtr; eyaletlerin salk hizmetlerinden sonra en hzl
ykselen harcama kalemi hapishane masraflardr. Amerikan cezaevlerinde tutulan hkmllerin
saysndaki amansz ykselme, tehlikeli lde ar kalabalk hapishanelere ve Kalamazoo gibi
ilelerin bunun maliyetini karlamakta zorlanmalarna yol amtr.

574 ABDde, bu geni cezaevi sisteminin yllk maliyeti 2002 ylnda 60 milyar dolar amt. Cezaevi nfusu konusunda, bkz Adalet
Brosu statistikleri, ABD Adalet Bakanl, Kasm 2005.

Ekonomik maliyetlerden daha da zorlayc olan insani maliyetlerdir; kii kendini cezaevi sistemine
bir kez kaptrdnda, onun ekim gcnden kurtulma olasl son derece dktr. Amerikan
cezaevlerinden tahliye edilenlerin te ikisi, yl iinde yeniden tutuklanmaktadr.575

575 Maliyetler ve yeniden su ileme oranlar hakknda, bkz Patrick Langer ve David Levin, Recidivism of Prisoners Released in
1994, Adalet Brosu statislerinden gelen rapor, NCJ 193427, (Haz. 2002).

Hapishane sorunuyla ilgilenen Kalamazoo sakinlerinin kafa yorduu plak gereklikler tam da
bunlard. Gnn sonunda bir fikir birliine vardlar: Kalamazooyu ABDnin en gvenli, en adil
topluluu haline getirmek. Bu amala ie yarayacak yntemi bulmak iin tm lkeyi taradlar; hapse
dn orann drd veya baka somut yararlar salad somut verilerle kantlanm
yaklamlar aratrdlar.
Elde edilen sonu ender rastlanan trdendi: Byk oranda, ba derde girmi kiilerle onlarn
bana gelenleri umursayanlar arasnda iliki kuran balayc dokuyu yeniden oluturarak, insanlarn
yaamna yeni bir yn vermek iin delillere dayal bir plan yaptlar.576 Kalamazoo grubunun 2004te
yaymlanan zm nerisi, en bata su ilenmesini nleme, sonra hapiste geirilen sreyi verimli
kullanma ve tahliye edilenlerin tekrar hapse dmemeleri iin onlar yeniden bir iliki ana entegre
etme abalarn kapsamaktadr.

576 Su Hukuku zerine Kalamazoo County Koalisyonu, A Plan for Integrating Prevention, Intervention, Corrections, and
Reintegration Programs in the Kalamazoo County Criminal Justice System, 15 Eyll 2004.

lk yol gsterici ilke, destekleyici balantlarn suu nlediidir; o balantlar ise sua en yatkn

genlerin yaad mahallelerde kurulmaya balanmaldr.

Balantl Topluluklar
Bostonun gney kesimindeki krk dkk bir mahallede, bo bir arsa komularn ilkbahar ve yaz
mevsimlerinde lahana, kara lahana ve domates yetitirdikleri bir ortak sebze bahesine
dntrlmt. Baheyi evreleyen itin stnde, el yazl bir tabela duruyordu: Ltfen abamza
sayg gsterin.
Bu kk umut mesaj, komular aras bir dayanma arsdr. Sokak kesinde taklan bir grup
yeniyetmenin oradan geen daha kk bir ocuu korkutmasna izin mi verilecek, yoksa yetikinin
biri onlara dalmalarn syleyecek, hatta ebeveynlerini mi aracaktr? Uyuturucu satclarnn
mekn edindii metruk, ple dnm bir arsayla, mahallelinin ortaklaa sebze yetitirdii bir
bahe arasndaki fark yaratan, sayg ve ilgidir.577

577 Ballk ve su hakknda, bkz Dr. Felton Earls, Dan Hurleynin syleisi, On Crime as Science (A Neighbor at a Time), New
York Times, 6 Ocak 2004, s. C1.

1990larn ortalarnda bir ittifak kuran siyahi rahipler, Bostonun en sorunlu mahallelerini ke
bucak dolaarak, sokak ocuklarn yerel yetikinlerin ynettii okul sonras programlara ekmeye
altlar. Bostonda ilenen cinayetlerin says 1991de 151 iken on yl sonra 35e dt lkenin
dier kentlerinde de olduu gibi.
1990larda, su oranlarnn lkenin her yerinde dmesi, byk lde ekonomik bymeye
balanmt. Fakat bu tr genel etkenler bir yana braklrsa, geride u soru kalyor: O siyahi
rahiplerin yapt gibi insanlar kaynatrmak, kendi bana belirli bir bloktaki su olaylarn
azaltabilir mi? Bu sokak dzeyindeki sorunun yantn, imdiye dek yerel topluluklar ve su zerine
yaplm en geni kapsaml analiz verdi: Harvarddan psikiyatr Felton Earlsn ynetiminde on yl
sren bir aratrma, yantn kesin bir Evet olduunu ortaya koydu.
Earls, bir aratrma grubuyla birlikte Chicagonun en ok su ilenen, en yoksul semtleri dahil, 196
mahallesinde 1408 blokun evresindeki sokak yaamn videoya ekti. Kiliselerde yoksullara yardm
iin yaplan kermeslerden, uyuturucu alveriine kadar her eyi belgelediler. Video kaytlar, ayn
mahallelerdeki su kaytlar ve 8.782 mahalle sakiniyle yaplan mlakatlarla karlatrld.578

578 Komularn analizi konusunda, bkz Robert J. Sampson ve bk., Neighborhoods and Violent Crime: A Multi-level study of
Collective Efficacy, Science 277 (1997), s. 91824.

Earlsn aratrma grubu bir mahalledeki su orann belirleyen iki baat etken buldu: Birincisi,
mahallenin genel yoksulluk dzeyiydi: Yksek yoksulluk oranlarnn (dier bir gizli etken olan
cehalet gibi) sular artrd uzun zamandr bilinmektedir. kincisi, bir toplulukta yer alan insanlar
arasndaki balarn younluuydu. Yoksulluk balantszlkla birletiinde, blgenin su oranlarna
rk, etnisite ya da aile yaps gibi genellikle deinilen standart etkenlerden daha gl bir etki yapar.
Earlsn bulgularna gre, en yoksul mahallelerde bile, olumlu kiisel balar sadece su oranlarnn
dmesiyle deil, genlerin daha az uyuturucu kullanmas, ergenler arasnda istenmeyen
hamileliklere daha az rastlanmas ve ocuklarn okuldaki baarsnn ykselmesiyle de ilikiliydi.
Birok dk gelirli Afro-Amerikan topluluunda, kiliseler ve geni aile yaplar dolaysyla gl
dayanma balar vardr. Earls, bu komular aras dayanma ruhunu yaygnlatrmann, sula

mcadelede verimli bir strateji olduu grndedir.579

579 Daha uyumlu bir birlikteliin yaratlmas, iyi yaplmay bekleyen sosyal bir deneydir.
Duvar yazlarn yerel bir grubun temizlemesi, gelecekte duvarlarn temiz tutulmasnda belediye
iilerinin gelip silmesinden daha etkili olacaktr. Komularn mahalledeki su olaylarna dikkat ve
mdahale etmesi, kendilerini kollayan insanlarn gzlerini zerlerinde hisseden semt ocuklarna
gven verecektir. Dnyann yoksul mahallelerinde, birbirini ve zellikle de birbirinin ocuklarn
korumak asndan en nemli tavrdr bu.

Kt Dnmeye Son
Eski bir dostumun, adna Brad diyeceim olu, ergenlik anda ar imeye balamt. Sarhoken
kolaylkla kavgac biri olabiliyor, hatta iddete bavuruyordu. Bu davran birka kez bann
yasalarla derde girmesine yol am, sonunda kolej yatakhanesinde dvt bir snf arkadan
ciddi bir ekilde yaralad iin hapse atlmt.
Bradi hapishanede ziyaret ettiimde, Suu ne olursa olsun, buradakilerin hepsi esas olarak
itidalini kaybettii iin hapse dm, dedi bana. Davran tarzlarn deitirebilecei umulan
tutuklulara ynelik zel bir pilot programa alnd iin Brad anslyd. Onun kald alt hcrelik
zel birimde bulunanlar, yaratc dnme, kt dnme, hi dnmemeye dayal davranlar
arasndaki fark grmek gibi konularda her gn bir seminer gryorlard.
Hapishanenin dier blmlerinde kavgalar ve tekileri sindirme giriimleri sradan gnlk
olaylard. Brad, kiinin hapishane avlusunun hiyerarisindeki yerini iddet ve sertliin belirledii bir
sosyal evrede, fkesini kontrol etmeyi renmesi gerektiini biliyordu. Kendi ifadesiyle, bir
biz/onlar paranoyasna dayal olan bu evrede niformal olan ve onlarla ibirlii yapan herkes
dmand.
Bu adamlarn hepsi hemen kzveriyor, en ufak bahanede sinirleniyor Ve her anlamazlk kavgayla
zlyor. Benim katldm programdaysa bu ekilde yaamak zorunda deiliz.
Yine de Bradle takanlar olmutu. Bizim programa katlanlar arasnda, benim yalarda bir ocuk
srekli satap benimle urayor, hep dalga geiyordu. Beni deli ediyordu, ama fkeye kaplmadm.
nceleri sadece duymazlktan gelerek uzaklayordum. Fakat nereye gidersem gideyim, stme
stme geliyordu. Sonra ona aptallk ettiini, sylediklerine hi aldrmadm syledim. Ama aynen
devam etti.
En sonunda fkemi tutamayp ona baracak raddeye geldim. Suratna aptaln biri olduunu
haykrdm. Karlkl durmu, ters ters bakyorduk. Kapmamz kanlmaz grnyordu.
Buralarda dvmenin yolu bir hcreye girip, kapy arkadan kilitlemektir. Bylece gardiyanlar
sizi gremez. Taraflardan biri pes edene kadar dvp, hcreden kar gidersiniz. Biz de benim
hcreye girip kapy kilitledik. Fakat ben dvmek istemiyordum. Ona sadece dedim ki, lle de
bana vurmak istiyorsan, vur bakalm. Defalarca yumruk yedim bunu kaldrabilirim. Ama benim
seninle dvmeye hi niyetim yok.
Bana vurmad. Sonuta bir-iki saat konutuk. O bana kendini anlatt, ben de ona kendimi. Ertesi
gn baka bir birime nakledildi. imdi avluda karma ktnda, artk benimle uramyor.
Bradin katld program, Kalamazoo grev grubunun gen sulular iin en uygun grd
programlara rnek oluturuyor. iddet sularndan hapis cezas alan ve tepki vermeden nce durup

dnmeyi, zm seeneklerini, farkl tepkilerin neticelerini gzden geirmeyi rendikleri benzeri

eitim programlarndan geen yeniyetmeler, daha az kavgaya karyor, eskisi kadar fevri ve kat
davranmyorlar.
Fakat gen dostumdan farkl olarak ou tutuklu, tahliye, suun tekrar ve hapse dn dngs
iinde skp kalmalarna neden olan alkanlk ve koullar dzeltmeyi hibir zaman baaramyor.
Tahliye edilen tutuklulardan ancak bir aznlk grubu tekrar hapse dmekten kurtulabildiinden, bu
sistem iin kullanlan slah terimi trajik bir yanl adlandrmadan ibaret kalyor; hibir ey slah
edilemiyor.
Tersine, hapishanelerin ou ieridekilerin su ileme eilimlerini ve becerilerini glendiren bir
su okulu ilevi gryor. Gen hkmller cezaevinde en kt balantlar kuruyor, genellikle daha
kaarlanm tutuklularn akl hocal sayesinde katlam, fkeli ve su ileme yetenekleri gelimi
olarak tahliye ediliyorlar.580

580 Gen hkmller hakknda, Bkz Childhood on Trial: The Failure of Trying and Sentencing Youth in Adult Criminal Court,
Coalition for Juvenile Justice, 2005in Yllk Raporu.

Sosyal beynin hapishane nfusunda belki de en bariz iki eksiklik olan empati ve duygusal itkileri
denetlemekle ilgili devreleri, insan beyninde anatomik olarak en son olgunlaan devrelerdir. Eyalet
ve federal tesislerdeki hkmllerin yaklak drtte biri yirmi be yan altnda olduundan,
beyinlerindeki bu devreleri yasalara daha saygl bir kalba oturtmak iin ok ge olmayabilir.581
Bugn hkmlleri topluma yeniden kazandrmak iin uygulanan rehabilitasyon programlar dikkatle
deerlendirildiinde, ocuk yataki sululara ynelik olanlarn, suun tekrarlanmasn engellemekte
en baarl programlar olduu grlmektedir.582

581 Bu devreler yaam boyunca biimlendirilebilir halde kalrlar; kii, hangi yata olursa olsun, renme evkine sahipse, uygun
renme modeli verildiinde bunu belli bir baaryla yapabilir. Ama bu frsat penceresi yirmili yalarda kapandktan sonra, devrelerin
biimlendirilmesi daha fazla zaman ve aba ister ve kiinin daha yksek motivasyonlu olup daha kiiselletirilmi bir yardm almasn
gerektirir. renmenin uygun modeli iin, bkz Daniel Goleman ve bk., Primal Leadership 2. Blm (Boston: Harvard Business School
Press, 2002) Yeni Liderler 5. bsk. (stanbul: Varlk Yaynlar, 2006). Bkz ayrca Best Practices www.eiconsortium.org.

582 Cezaevindeki rehabilitasyon konusunda, bkz yay. haz. James McGuire, What Works: Reducing Reoffending (New York: John
Wiley, 1995); James McGuire, Offender Rehabilitation and Treatment (New York: John Wiley, 2002).

Bu programlar, okullara dayal, ilerlii kantlanm sosyal ve duygusal renim kurslarndan dn

alnacak yntemlerle daha da etkili hale getirilebilir.583 Bu kurslarda fke ve anlamazlklarn
idaresi, empati ve zynetim gibi temel dersler retilmektedir. Okullarda bu programlar sayesinde
kavgalar % 69, kabadaylklar % 75, taciz olaylar % 67 orannda azalmtr.584 Sorulmas gereken,
bu yntemlerin ergenlik anda ya da yirmili yalarndaki hapishane nfusuna (hatta daha yal
hkmllere de) ne kadar baaryla uyarlanabileceidir.585

583 Sosyal ve duygusal renim programlar iin, bkz www.casel.org.

584 Daha dk oranlar hakknda, bkz Wendy Garrard, Does Conflict Resolution Education Reduce Antisocial Behavior in Schools?
The Evidence Says Yes, Ohio htilaf zm ve atma Ynetimi Komisyonunun yllk toplantsnda yaplan sunum, Columbus, Ohio,
Kasm 2005.

585 Risk Altndaki ocuklar in Ulusal apta Duygusal Okur-Yazarlk Projesi, sosyal-duygusal yetenekleri gen cezaevi nfusuna
uyarlayan bir pilot programdr (www.lionheart.org). Bir dier pilot program da, Connecticut cezaevlerindeki gen sululara sosyal zek
becerilerini retiyor; bu mahkmlar rnein, sorunlar daha iyi zme becerilerini ve fkeden kurtulmann yollarn reniyorlar. Bkz Zak
Stambor, Can Teaching Troubled Teens Social Problem-solving Keep Them Out of Trouble? Monitor on Psychology (Aralk 2005),

s. 9091.

Hapishanenin tedavi amal bir sinirsel eitim sunacak ekilde yeniden yaplandrlmas olasl,
toplum iin ilgin bir dnm noktasdr. lk kez hkm giyenler ve gen sululara ynelik bu tr
programlar yaygnlat lde, lkedeki tutuklu saysnn zamanla azalaca kesindir. En gen
yataki sulularn bu yolda devam etmekten alkoyulmas, bugn cezaevlerini kaplayan insan selini
kurutmakta ok ie yarayacaktr.
1994de ABDdeki hapishanelerden tahliye edilen 272.111 hkmlnn kapsaml bir analizi,
kriminel yaamlar boyunca toplamda yaklak 4.877.000 sutan tutuklandklarn her birinin
ortalama olarak 17nin zerinde su ilediini gstermitir. stelik bunlar sadece mahkemede
yarglandklar sulardr.586

586 Gen sabkallar arasndaki en yksek yeniden su ileme oranlar ve kabark sicilliler hakknda, bkz Bureau of Justice Statistics
(Adalet Bakanl statistikleri), 2005.

Bu su serisi, doru slah yntemleriyle daha en bandan durdurulabilirdi. Oysa bugn ilk kez su
ileyen insanlarn, yllar getike durdurulamaz biimde adl sicillerini kabartarak yaam boyu su
ilemeye devam etmeleri olasl daha yksektir.
Genliimde, ocuk hapishanelerine reform okullar derdik. Islahevleri, insanlarn hapisten uzak
durmak iin gereksindikleri sadece okur-yazarlk ve meslek eitimi (ve i bulma) deil, ayrca
zbilin, zdenetim ve empati gibi becerileri glendiren renim ortamlar olarak tasarlansayd,
gerekten yle olabilirlerdi. Bu durumda, hapishaneyi sinirsel alkanlklarn kelimenin tam
anlamyla yeniden biimlendirilebilecei bir yer, en derin anlamyla bir reform okulu haline
getirebilirdik.
Brade gelince; iki yl sonra soruturduumda, koleje dndn ve lks bir restoranda komilik
yaparak geimini saladn rendim.
Eski lise arkadalaryla bir evde yaamaya balamt. Fakat Bradin bana sylediine gre, ev
arkadalar okulu pek ciddiye almyorlard. Akllar fikirleri kafay ekip dalamaktayd. Ben de
evden kmaya karar verdim. Babasnn yanna tanm ve dikkatini derslerine vermiti.
Bu karar baz eski arkadalarn yitirmesine yol am olsa da, hi piman deilim; byle gayet
mutluyum, diyordu.

Balantlar Glendirmek
2004 Hazirannda bir sabah, Pennsylvaniann Bucks lesindeki Moods Covered Bridge
denen tarihi kapal kpr erken saatlerde kan bir yangnda kl olmutu. Ahap kpry
kundaklad saptanan alt gen iki ay sonra tutuklandnda, yre halk ok geirdi.
Hepsi de iyi aile ocuu olan bu genler yerel lisenin iyi tannan mezunlaryd. nsanlar akn ve
fkeliydi; tm ile halk, eski gzel gnlerden kalan deerli bir mirastan yoksun braklm olmann
maduriyet duygusu iindeydi.
Yre halknn alt kundakyla bulutuu bir toplantda, genlerden birinin babas yerel medyada
kendisine ve oluna saldran yabanclara kar fkesini dile getirdi. Dier yandan, olunun iledii
sutan nasl etkilendii sorulduunda, olay kafasndan bir trl atamadn, uykusunun katn,
midesinin dmlendiini itiraf etti. Sonra da, kendini tutamayarak alamaya balad.
Ailelerinin ve komularnn strabna tank olan genler de huzursuzluk ve pimanlk duygularna

boulmu durumdayd. zr dileyerek, yaptklar eyi hi yapmam olmay dilediklerini

sylediler.587

587 Buck lesindeki toplant hakknda, bkz Laura Mirsky, Directing Burning Bridges, a Documentary About a Restorative
Conference, www.realjustice.org.

Bu toplant; sulularn cezalandrlmak dnda, yaptklarnn duygusal neticesiyle yzletirilmeleri

ve mmknse verdikleri zarar telafi etmeleri gerektii yolundaki, onarc adalet kavramnn bir
uygulamasyd.588 Kalamazoo plan, sula etkili bir mcadelenin etkin eleri arasnda onarc
adalete zellikle nem vermektedir.

588 Onarc adalet hakknda, bkz Gerry Johnstone, Restorative Justice (London: Willan Publishers, 2001).
Bu tr programlarda, arabulucular genelde sulunun belirli bir zarar telafi etmesi iin bir yol
bulurlar; bu yol, tazminat demek, madur olan tarafn ilenen su hakkndaki grlerini dinlemek ya
da iten bir pimanlkla zr dilemek olabilir. Californiadaki bir hapishanede yrtlen benzeri bir
programn yneticisinin ifadesiyle, Suun madurlar zerindeki etkisinin gsterildii oturumlar
duygu ykldr. Birok kii, iledii sula kurban arasndaki balanty ilk kez burada kavrar.
Emarco Washington da o mahkmlardan biriydi. Ergenlik anda esrar bamls olmu, bu yzden
soygun ve gasp sular ilemiti. Washington, zellikle annesine, uyuturucu iin para vermedii
zaman ok kt muamele ediyordu. Otuz yana geldiinde, ergenlik andan beri neredeyse her yl
ieri girip km bulunuyordu.589

589 Bkz Kathleen Kenna, Justice for All, Great Good (Bahar/Yaz 2005).
Washington, San Fransiscodaki cezaevinde iddet eilimlerini azaltmak iin verilen eitimle
birlikte uygulanan onarc adalet programlarndan sonra tahliye edildiinde allmadk bir ey yapt:
Annesini arayp zr diledi. Gemite bana para vermedii zaman kzdm, fakat ona zarar
vermeyi hi istemediimi syledim. Sanki yamur altnda temizleniyordum. Davranm, sylemimi
deitirdiim takdirde, kendime de bakalarna da aslnda kt yaradll biri olmadm
kantlayabileceimi anladm.
Onarc adaletin ierdii duygusal anlam, su ileyenleri kurbanlarn O yerine Sen olarak
alglamaya, empati duymaya iter. Genler birok suu, uyuturucu veya alkoln etkisi altnda
ilemektedirler; bir bakma failler, kurbanlarnn varln hissetmedikleri gibi, onlara verdikleri
zararn sorumluluunu da duymazlar. Fail ile madur arasnda bir empati ba oluturan onarc
adalet, gen bir insann kaderini deitirmekte ok gl bir rol oynayabilen balant zincirine bir
halka daha ekler.
Kalamazoo grubu baka bir dnm noktas daha saptamtr: Gen bir tutuklunun salverildikten
sonra eve dnd o tehlikeli an. Mdahale edilmezse, gen insanlarn eski arkada gruplarna,
alkanlklarna ve ounlukla yeniden hapse dnmesi ok kolaydr.
Sabkallar doru yolda tutmay amalayan bir sr yaklam arasnda bir tanesi zellikle baarl
grnmektedir: Multisistemik (ok sistemli) terapi.590 Buradaki terapi szc yanl bir izlenim
yaratabilir; bir terapistle ba baa elli dakikalk seanslar sz konusu deildir. Bunun yerine,
mdahale gnlk yaantnn tam ortasnda evde, sokakta, okulda sabkal zamann nerelerde ve
kimlerle birlikte geiriyorsa, orada yaplr.

590 Multisistemik terapide yeniden su ileme oranlar hakknda, bkz C. M. Boruin ve bk., Multisystemic Treatment of Serious
Juvenile Offenders: Long-term Prevention of Criminality and Violence, Journal of Consulting and Clinical Psychology 63 (1995), s.
56978.

Bir danman, tahliye edilmi bir sabkaly glge gibi izleyerek onun zel dnyasn tanr. Dostluk
gsterebilecek iyi bir ocuk, akl hocal yapabilecek bir amca, fiiliyatta bir aile ortam sunabilecek
bir kilise gibi, bu dnyann salam unsurlarn aratrr. Sonra da sorumluluunu ald gencin
zamann bu tr yararl insanlarla geirmesini ve kt etki yaparak yine hapse dmesine neden
olabilecek kiilerden uzak durmasn salamaya alr.
Bu yntemde yle alengirli terapi usulleri yoktur. Pragmatik bir yaklam izlenir: Evdeki disiplin ve
sevgi dzeyini kademe kademe ykseltmek, ban belaya sokmaya yatkn akranlarla geirilen zaman
azaltmak, okulda daha sk almak ya da i bulmak, spor etkinliklerine katlmak. En nemlisi,
sabkalnn evresinde ona ilgi gsteren ve daha sorumlu bir yaam tarzna rnek oluturabilen
salkl bir balantlar a rmektir. Btn bunlar, insanlarla geni aile, komular ve arkadalarla
yaplr.591

591 Agy.
Yalnzca drt ay srmesine karn, multisistemik terapi ie yaramaktadr. Programn uyguland
gen sabkallarda, tahliyelerinden sonraki yl boyunca izlenen yeniden su ileme oranlar % 25
ile 70 aras bir d gstermektedir. Daha da etkileyici olan, iddet ieren ciddi sulardan yatan, en
ulalmaz, zorlu sabkallarda bile ayn sonularn elde edilmesidir.
Tutuklular ya gruplarna gre snflandran bir resm istatistik, cezaevi nfusu iinde en hzl
byyen grubun orta yallar olduunu gstermektedir; neredeyse hepsinin gemiinde kabark bir
sabka sicili vardr.592 ou, genlik dneminde ilk tutuklanmayla balayan sabkalarla dolu bir
yaamn kanlmaz sonunu yaamaktadr.

592 Hkmllerin ya hakknda, bkz Paige Harrison ve Alan J. Beck, Prisoners in 2003, Blten, Adalet Brosu statistikleri,
Washington, D.C., Kasm 2004.

O ilk tutuklanma, mdahale ederek su ilemeyi yaamlarnn merkezinden karmak iin paha
biilmez bir frsattr. Bir dnm noktasdr bu; gen bir insan ya cezaevinin dner kapsndan ieri
alnr, ya da oradan uzaklatrlr.
Sosyal beyni yeniden eitmek gibi ie yarayan programlar benimsersek, herkes kazanl kacaktr.
Kukusuz, Kalamazoonunki gibi kapsaml bir plann daha pek ok paras vardr: e yarayan
yntemlerin listesi okur-yazarl, geinmeye yetecek bir i bulmay, davranlarnn sorumluluunu
stlenmeyi de ierir. Bunlarn hepsi tek bir amac paylar: Sabkallarn daha usta sulular olmay
deil daha iyi insanlar olmay renmelerine yardmc olmak.
* Nancy Guerra ve Ronald Slaby, Cognitive Mediators of Aggression in Adolescent Offenders: 2. Intervention, Developmental
Psychology 26 (1990), s. 26977.

21 - Onlardan Bize
Gney Afrikada rkln, egemen Afrikaanerlerle (Hollanda asll beyaz Afrikallar) siyah
gruplar arasnda tam bir ayrm gzeten sistemin son yllaryd. Otuz kii drt gndr gizlice
toplanyordu. Yars i dnyasndan beyaz yneticiler, yars da siyah topluluu rgtleyenlerdi. Grup,

birlikte liderlik seminerleri vermek zere eitiliyordu, bylece siyah topluluk iinde ynetim
becerilerinin gelitirilmesine yardm edebileceklerdi.
Programn son gnnde, Bakan F. W. De Klerk rk ayrmnn sona ermek zere olduunu
mjdeleyen o nl konumasn yaparken, oturup gzlerini televizyona diktiler. De Klerk, daha
nceleri yasaklanm olan bir sr rg merulatryor ve pek ok siyasi tutuklunun salverilmesini
emrediyordu.
Oradaki siyah topluluk liderlerinden biri olan Anne Loersebenin yz l ld: her bir rgtn
ad getiinde, artk gizlenmekten kurtulabilecek tand biri geliyordu gznn nne.
Konumann ardndan, grup iinde herkesin birka veda sz syleme ansna sahip olduu bir
kapan treni balad. ou sadece eitimin ne kadar anlaml olduunu ve orada bulunmaktan ne
kadar sevin duyduunu syledi.
Ama sz alan beinci kii, uzun boylu, duygularn kendine saklayan bir Afrikaaner, ayaa kalkp
dorudan Anne Loersebeye bakarak, Bilmeni isterim ki, dedi, ben senin bir hayvan olduunu
dnecek ekilde yetitirildim. Hemen ardndan da gzyalarna bouldu.593

593 Afrikaaner ile Anne arasndaki konumaya Peter Senge tanklk etmiti. Bkz Peter Senge ve bk., Presence: Human Purpose
and the Field of the Future (Cambridge, Mass.: Society for Organizational Learning, 2004).

Biz-Onlar, Ben-Onun oul ifadesidir: Altta yatan dinamik tek ve ayndr. Martin Buberin
ngilizce evirmeni Walter Kaufmannn belirttii gibi, Biz-Onlar szckleriyle dnya ikiye
ayrlmtr: Aydnln ocuklar ve karanln ocuklar, koyunlar ve keiler, seilmiler ve
lanetliler.594

594 Biz-Onlar zerine, bkz Walter Kaufmannn nsz, Martin Buber, I and Thou (1937; New York: Simon and Schuster, 1990), s.
13.

Bizden biriyle Onlardan biri arasndaki iliki, tanm itibaryla, uyum yle dursun, empatiden de
yoksundur. Onlardan biri Bizden biriyle konumaya yeltenecek olsa, sesi kulak verilse bile
Bizden birininki kadar tam ya da ak olarak duyulmayacaktr.
Bizi Onlardan ayran uurum, empatinin susturulmasyla oluur. O uurumun kar yakasndan,
Onlara istediimiz her eyi yanstmakta serbest oluruz. Kaufmannn ekledii gibi, Doruluk, zek,
drstlk, insanlk ve zafer Bizim ayrcalklarmzdr; aptallk, ikiyzllk ve nihai yenilgi ise
Onlara aittir.
Birisiyle Onlardan biri olarak iliki kurduumuzda, zgeci itkilerimizi silip atarz. rnein,
gnlllere baka birinin yerine bir elektrik oku almaya raz olup olmayacaklarnn sorulduu bir
dizi deneyi ele alalm. in pf noktas: Denekler potansiyel kurban gremiyor, sadece onun bir
tasvirini duyabiliyorlard. teki kii kendilerinden ne kadar farkl ne kadar Onlardan biri olarak
tasvir edilmise, yardmna komaya o kadar isteksiz oluyorlard.595

595 Benzerlik ve oklar hakknda, bkz, rnein, Dennis Krebs, Empathy and Altruism; An Examination of the Concept and a Review
of the Literature, Psychological Bulletin 73 (1970), s. 258302; C. Daniel Batson, The Altruism Question: Toward a Scientific
Answer (Hillsdale, N.J.: Erlbaum, 1991).

Nobel Bar dlne layk grlen ve Yahudi Soykrmndan sa salim kurtulmu olan Elie
Wiesele gre, Nefret kiiden kiiye, insandan insana geen bir kanserdir.596 nsanlk tarihi,
dierine vahice saldran bir grubun teki grubun kendileriyle benzerlikleri farkllklarndan ok
daha fazla olduunda bile giritii bitmek bilmez korkun eylemlerle doludur. Kuzey rlandal

Protestanlar ve Katolikler, Srplarla Hrvatlar gibi genetik bakmdan birbirlerinin en yakn biyolojik
kardeleri olmalarna karn, yllarca savamlardr.

596 Elie Wiesel bu szleri, Auschwitzin kurtarlnn on altnc yldnmnde sylemitir. Bkz Jerusalem Post, 25 Ocak 2005.
Kresel bir uygarlk iinde yaamann zorluklarn, bizi ncelikle kendi grubumuza balayan bir
beyinle gslemekteyiz. Kbrsn etnik kargaas iinde bym olan bir psikiyatrn syledii gibi,
birbirine ok benzeyen gruplar ayrt edici kk zelliklere tutunarak nemsiz farkllklara dayal
zseverlik yoluyla Biz olan Onlar haline getirirken, ok byk insani benzerliklerini gz ard
ederler. tekiler psikolojik bir mesafede kurgulandnda, dmanln bir hedefi haline gelebilirler.
Bu sre, normal bir bilisel ilevin yozlamasdr: Kategoriletirme. nsan zihni, evremizdeki
dnyaya dzen ve anlam vermek iin kategorilere dayanr. Belirli bir kategoride karmza kan bir
sonraki varln ncekiyle ayn ana zelliklere sahip olduunu varsayarak, durmadan deien bir
evrede ynmz buluruz.
Ama olumsuz bir nyarg balad anda, merceklerimiz bulanklar. Genelde nyargy doruluyor
gibi grnen herhangi bir eye sarlp, dorulamayan gz ard ederiz. nyarg, bu anlamda, kendini
umarszca bize kantlamaya alan bir hipotezdir. Dolaysyla nyargnn geerli olabilecei
birisiyle karlatmzda, bu eilim alglay biimimizi arptp, stereotipin gerekten uyup
uymadn snamay olanaksz hale getirir. Bir grup hakkndaki ak seik dmanca stereotipler
dorulanmam varsaymlara dayandklar lde arptlm zihinsel kategorilerdir.
Mulak bir kayg hissi, azck bir korku, ya da sadece Onlarn kltrel sinyallerini tanmamaktan
duyulan rahatszlk, bilisel bir kategorinin arptlmasn balatmaya yeterli olabilir. Zihin, buna
eklenen her endie, her aalayc medya tasviri, her maduriyet hissiyle, tekine kar delillerini
oluturur. Bu olaylar biriktike, endie antipatiye, antipati de husumete dnr.
Dpedz fke, eilimleri hafif olanlarda bile nyarg yaratr. Tutuan bir kibrit gibi, husumet Biz ve
Onlardan (salt farkllk alglamasndan), Bize kar Onlara, yani etkin dmanla geii krkler.
Her ikisi de amigdala gdml olan fke ve korku, u veren bir nyargnn ykcln
kuvvetlendirir. Bu gl duygularn istilas altnda kalan prefrontal blge acizleir, bu arada alt yol
st yolu ele geirir. Bu da net biimde dnme yeteneini baltalayarak, u temel sorunun dzeltici
yantn engeller: Bu kii Onlara atfettiim tm kt zelliklere gerekten sahip mi? Onlara
ilikin lanetleyici bir gr zaten kabul edilmise, fke ya da korku olmasa bile o soru artk hi
sorulmaz.

rtk nyarglar
Biz-ve-Onlar, iddetli fkeden, benimseyenlerin bile gznden kaacak kadar incelikli olan
aalayc stereotiplere kadar, pek ok ekilde ortaya kar. Bylesi ar incelikli nyarglar alt
yolda rtk nyarglar, otomatik ve bilind stereotipler eklinde gizlenirler. Bu sessiz nyarglar,
bilinli olarak benimsediimiz inanlara uymadklarnda bile eit derecede nitelikli adaylar
arasndan kimin ie alnacana ilikin karar gibi tepkilerimizi ynlendirme becerisine
sahiptirler.597

597 rnein, rtk arm Testinden gelen veriler, ABDde ou beyazn, siyahlarn da yaklak yarsnn sevin gibi olumlu
terimleri beyazlarla, bomba gibi olumsuz terimleriyse siyahlarla daha abuk ilikilendirdiklerini gstermektedir. Irklk kart grleri
benimseyenler bile, genelde beyazlar hakknda olumlu, siyahlar hakkndaysa olumsuz dncelere daha abuk kapldklarn zlerek fark

ediyorlar.

En ufak bir nyarg belirtisi gstermeyen ve bir gruba ynelik olumlu grleri destekleyen
insanlar, zekice tasarlanm bilisel lmlerin ortaya kard gibi, yine de gizli nyarglar
besleyebilirler. rtk arm Testinde size bir szck gsterilir ve olabildiince hzl bir biimde
onu bir kategoriyle eletirmeniz istenir.598 Kadnlarn bilim alanndaki kariyerlere erkekler kadar
uygun olup olmadklar konusundaki gizli tutumlar saptayan lei, fizik ve beeri bilimler gibi
szckleri ya kadnlarla ya da erkeklerle eletirmenizi ister.

598 rtk arm Testi hakknda, bkz Anthony Greenwald ve bk., Measuring Individual Differences in Implicit Cognition: The
Implicit Association Test, Journal of Personality and Social Psychology 74 (1998), s. 146480.

Bir fikir, bir ey hakknda zaten sahip olduumuz dnce tarzna uyduu zaman, bu tr bir
eletirmeyi abucak yapabiliriz. Erkeklerin bilim alannda kadnlardan daha baarl olduuna
inanan biri, erkekleri bilimle balantl szcklerle daha hzl eletirecektir. Bu farkllklar sadece
saniyenin onda biri ierisinde hesaplanr ve ancak bilgisayar analiziyle ayrt edilebilir.
Bylesi rtk nyarglar, her ne kadar belirsiz olsalar da, bir hedef grup iindeki insanlarla ilgili
yarglarn yan sra, birisiyle alp almama gibi tercihleri ya da bir davalnn iledii su
hakkndaki hkmleri arptabilirler.599 zlenecek ak kurallar olduunda, rtk nyarglarn etkisi
daha azdr; ama belli bir durumda standartlar ne kadar bulanksa, o kadar gl olurlar.

599 T. Verew Poehlman ve bk., Understanding and Using the Implicit Association Test: III. Meta-analysis of Predictive Validity,
yaymlanmam metin.

Bili bilimci bir kadn, rtk nyarglar testinde, bilinaltndan kendisi gibi bilim kadnlarna
kar bir stereotipi destekledii ortaya ktnda ok geirmiti. Sonra da alma odasnn dekorunu
deitirip, drt bir yana Marie Curie gibi nl bilim kadnlarnn fotoraflarn yerletirmiti.
Bu durum tavrlarnda bir fark yaratabilmi miydi? Belki de.
Psikologlar bir zamanlar bilinalt zihinsel kategorileri, rtk tutumlarn sabitlemi hali olarak
grrlerdi; etkileri otomatik olarak ve bilind iledii iin, sonularnn kanlmaz olduu
varsaylrd. Ne de olsa, amigdala rtk eilimlerde (ve de apak nyargda) ana rol oynar.600 Alt
yol ebekesinin egemen olmas ise zor grnrd.

600 Beyin grntlemeleri, kii bu tr incelikli eilimleri ne kadar gl bir biimde benimserse, beyazlar, bilim kadnlar ya da yallar
gibi bir hedef gruptaki birinin fotorafna bakarken amigdalasnn o kadar etkinletiini ortaya karmaktadr. Bkz Alan Hart ve bk.,
Differential Response in the Human Amygdala to Racial Out-group Versus In-group Face Stimuli, NeuroReport 11 (2000), s. 2351
55; Elizabeth Phelps ve Mahzarin R. Banaji, Performance on Indirect Measures of Race Evaluation Predicts Amygdala Activation,
Journal of Cognitive Neuroscience 12 (2000), s. 72938. Bir Onlar grubundaki yzlerin resimleri, bilinli zihnin ne grdn fark
edemeyecei kadar hzl gsterildiinde (ya da maskelendiinde) ise amigdala bu gz atlan imgelere, bilinli olarak grlenlere kyasla
daha gl bir tepki verir. Bkz ayrca William A. Cunningham ve bk., Separable Neural Components in the Processing of Black and
White Faces, Psychological Science 15 (2004), s. 80613.

Oysa daha yakn tarihli aratrmalar, otomatik ablonlar ve nyarglarn akkan olduunu
gstermitir rtk nyarglar bir kiinin gerek hislerini yanstmasa da ynn deitirebilir.601
Sinirsel dzeyde, bu akkanlk alt yolun bile yaam boyunca hevesle renmeyi srdrd
gereini yanstyor olabilir.

601 Irene V. Blair, The Malleability of Automatic Stereotypes and Prejudice, Personality and Psychology Review 202 (2002), s.
24261.

Basit bir stereotipleri azaltma deneyini ele alalm.602 Siyahlar aleyhinde rtk nyarglara sahip

insanlara, Bill Cosby ve Martin Luther King Jr. gibi hayranlk duyulan siyahlarn ve Jeffrey Dahmer
gibi sevilmeyen beyazlarn fotoraflar gsterilmiti. Etkilenme sresi ksackt, zenle seilmi krk
fotorafla sadece on be dakikalk bir oturum yaplyordu.

602 Stereotipleri azaltma hakknda, bkz Nilanjana Dasgupta ve Anthony Greenwald, On the Malleability of Automatic Attitudes:
Combating Automatic Prejudice with Images of Admired and Disliked Individuals, Journal of Personality and Social Psychology 81
(2001), s. 80014.

Amigdalaya ynelik bu ksa ders, insanlarn rtk tutumlar testinde elde ettikleri sonularda arpc
bir deiiklie yol amt: bilind siyah-kart tutumlar yok oluyordu. Gnlller yirmi drt saat
sonra test edildiinde bu olumlu deiim hl grlyordu. Bir hedef grubun hayranlk duyulan
yelerine ait bu tr grntler zaman zaman kuvvetlendirici oturumlarda (ya da szgelimi, ok
sevilen bir TV programndaki ba karakterler olarak) grlseydi, deiim herhalde yine devam
edecekti. Amigdala srekli olarak renir, dolaysyla da bir eilime saplanp kalmamas gerekir.
Birok yntemin, rtk nyarglar en azndan bir sreliine azaltt kantlanmtr.603 nsanlara
bir IQ testinin yksek zekya sahip olduklarn gsterdii sylendiinde, olumsuz rtk nyarglar
yok oluyordu; testin dk zekl olduklarn gsterdii sylendiinde ise nyarglar gleniyordu.
Siyahlara kar rtk nyarglar, siyah bir denetleyiciden olumlu geribildirim almalarndan sonra
azalyordu.

603 rtk nyarglar azaltma yntemleri hakknda, bkz Blair, The Malleability.
Sosyal talepler bunu yapabilir: nyargl bir grn uygunsuz bulunduu bir sosyal ortama
yerletirilen insanlarn da rtk nyarglarnda azalma grlr. Bir kiinin hedef bir grubun
yelerinden olduunu gz ard etme kararll bile gizli nyargy zayflatabilir.604

604 Olumsuz stereotipleri bastrmaya her zaman kararl olan insanlarn, bunu hedef gruplardaki bir kiiyi grdkleri nn farknda
olduklar srece yapabilmeleri ilgintir. Ama bu gr sresi asgari olduunda (gz ap kapayncaya kadar, sadece 33 milisaniye
srdnde), rtk nyarg yok olmaz. Bkz Blair, The Malleability.

Bu bulgu sinirsel bir manevrayla uyumaktadr: nsanlar hogrl tavrlarn dnrken ya da

anlatrken, prefrontal blge etkinleir ve rtk nyargnn makam olan amigdala sakinleir.605 st
yol olumlu bir biimde ie kartnda, alt yol nyarglar uyarma gcn yitirir. Bu sinirsel dinamik,
hogry aka artran programlardan gemekte olan insanlarda iliyor olabilir.

605 Prefrontal ve amigdala etkinlii hakknda, bkz Matthew Lieberman ve bk., A Pain by Any Other Name (Rejection, Exclusion,
Ostracism) Still Hurts the Same: The Role of Dorsal Anterior Cingulate Cortex in Social and Physical Pain, yay. haz. J. Cacioso ve bk.,
Social Neuroscience: People Thinking About Thinking People iinde (Cambridge, Mass.: MIT Press, 2005).

nyargy biraz etkisizletirmenin ok farkl ve hayli yeni bir yolu, insanlarn gvenlik duygusunun
sevilen kiileri akla getirmek gibi incelikli yntemlerle etkinletirildii, srailde yaplan deneylerde
kefedilmiti. Bir sreliine daha gvenli olduunu hissetmek, nyargl katlmclar, her ikisi de
balangta nyarglarnn hedefleri olan Araplar ve ar tutucu Yahudiler gibi gruplara kar olumlu
bir tutum sergilemeye sevk ediyordu. Bir Arap ya da ar tutucu bir Yahudiyle zaman
geirebilecekleri sylendiinde, sadece birka dakika ncesine kyasla daha istekli oluyorlard.
Kimse bu kadar geici bir gvenlik duygusunun uzun sreli tarihsel ve siyasi anlamazlklar
zebileceini iddia etmiyor. Yine de bu keif, gizli nyarglarn bile azaltlabilecei tezine ek bir
gereke oluturmaktadr.606

606 Bu alma, demagoglarn her zaman Onlara kar dmanlkla birlikte korku ve nefreti de karmn iine katmalarnn nedenini de
iaret etmektedir. Bir grubun gvenlik duygusu tek bir eyi tehdit eder: nyarg.

Dman Ayrmnn Giderilmesi

Biz-Onlar ayrmlarn tam olarak neyin onarabilecei, gruplar aras etkileimleri inceleyen
psikologlar arasnda yllardr hararetle tartlyor. Ne var bir bu tartmann byk bir ksm,
Amerikan insan haklar hareketinin rklar arasndaki hukuki bariyerleri ykmasndan bu yana nyarg
konusunu incelemekte olan sosyal psikolog Thomas Pettigrewun almalaryla artk karara
balanm bulunuyor. Virginia doumlu olan Pettigrew, rk nefretin zne inen ilk psikologlardan
biriydi. Dostane ve srekli temaslarn nyargy andrdn savunan sosyal psikolog Gordon
Allportun rencisi olarak ie balamt.
Otuz yl sonra bugn Pettigrew, dman gruplarn birbirleri hakkndaki grlerini ne tr temaslarn
deitirdii konusunda imdiye dek yaplm almalarn en byk analizini yrtyor.
Yardmclaryla birlikte, 1940lardan 2000e kadar yaplan 515 incelemeyi gzden geirip, tek bir
byk istatistik analizi iinde, otuz sekiz lkeden 250.493 kiiden gelen yantlarla birletirdi.
ncelemelerde Biz-Onlar ayrmlar, ABDdeki siyah-beyaz ilikilerinden dnyann drt bir yanndaki
ok sayda etnik, rksal ve dinsel husumetlere, ayrca yallara, engellilere ve akl hastalarna kar
nyarglara kadar uzanyor.607

607 Gruplar aras incelemeler hakknda, bkz Thomas Pettigrew ve Linda Tros, A Meta-analytic Test of Intergroup Contact Theory,
Journal of Personality and Social Psychology (2006, baskda).

Varlan kesin sonu: Dmanca bir blnmenin her iki tarafndan bireyler arasndaki dostluk ve ak
gibi duygusal ilikiler, insanlarn birbirlerinin gruplarn ok daha kolay kabullenmelerini salar.
rnein, bir baka gruptan bir ocukluk arkada edinmi olmak ocukken (o srada okullar
ayrlm olsa da) beyazlarla oyun oynayan Afrika kkenli Amerikallar zerinde yaplan bir
aratrmann ortaya koyduu gibi genellikle daha ileri yalarda nyargya kar baklk kazandrr.
Ayn etki, rk rejim altnda krsal kesimde yaayan ve Afrikal hizmetkrla dost olan beyaz ev
kadnlarnda da geerli olmutur.
Anlaml bir biimde, ayrm aan dostluklarn zaman iindeki gidiatn izleyen almalar,
yaknln nyarglar azalttn gstermektedir. Ama sokakta ya da iyerinde sadece tesadfen
kurulan temaslar, dmanca stereotiplerin deimesine pek az katkda bulunur.608 Pettigrewa gre,
nyargy amann temel art salam bir duygusal balantdr. Zaman iinde, her birinin tekine kar
hissettii scaklk Onlarn hepsini kapsayacak ekilde genelleir. rnein, insanlar Avrupadaki
gergin etnik ayrmlar Almanlarla Trkler, Franszlarla Kuzey Afrikallar, ngilizlerle Bat
Hintliler aarak iyi arkadalar edindiklerinde, bu dostlar bir btn olarak teki gruba kar daha az
nyargl olmulardr.609

608 Rasgele temasn katks, insanlarn nemli bulduklar ilikilerden daha azdr. Bkz Rolf van Dick ve bk., Role of Perceived
Importance in Intergroup Conflict, Journal of Personality and Social Psychology 87, no. 2 (2004), s. 21127.

609 Avrupadaki etnik ayrmlar hakknda, bkz Thomas Pettigrew, Generalized Inter-group Contact Effects on Prejudice, Personality
and Social Psychology Bulletin 23 (1997), s. 17385.

Onlar hakknda genel bir stereotipi hl benimsiyor olabilirsiniz, ama bu, gl olumsuz duygulara
bal deildir artk, dedi Pettigrew bana.
Temasn ya da yokluunun nyargdaki kritik rol, Petti-grewun Almanyada, oradaki
meslektalaryla birlikte yapt almalarda gsterilmitir. Pettigrewun dedii gibi, Dou

Almanyallar, Polonyallardan Trklere kadar tm gruplara kar ortalama olarak Bat Almanyallara
kyasla ok daha fazla nyargldr. rnein, aznlklara kar iddet eylemleri eski Dou
Almanyada, Batya gre ok daha sk grlmektedir. Bu tr iddet eylemleri nedeniyle tutuklanan
kiileri incelediimizde, iki ey bulduk: Youn bir biimde nyarglydlar ve o kadar nefret ettikleri
gruplarla fiilen hibir temaslar yoktu.
Dou Almanyada, Komnist ynetim Kballar ya da Afrikallardan oluan geni gruplar kabul
ettiinde bile, bunlar ayr tutulmutu. Bat Almanyada ise grup ayrmlarn aan onlarca yllk
dostluklar vard. Ayrca Almanlar aznlklarla ne kadar fazla temas kurarlarsa, bir btn olarak
gruba kar o kadar dostluk hisleri besliyorlard.610 O, Sen olduunda, Onlar da Bize dnr.

610 Almanlar ve nyarg hakknda, bkz Ulrich Wagner ve bk., Ethnic Prejudice in East and West Germany: The Explanatory Power
of Intergroup Contact, Group Processes and Intergroup Relations 6 (2003), s. 2236.

Peki ya rtk eilimler, hibir nyargya sahip olmadklarn ilan edenlerin bile farkna varmad o
incelikli stereotipler? Onlar da nemli deil midir? Pettigrew kukucuydu.
Gruplar ou kez kendileri hakknda kltrlerinde ok yaygn olan stereotipleri benimserler,
dedi. rnein, ben bir skoum. Annemle babam gmendi. skolar pinti olarak
damgalanmlardr. Ama biz bunu dnp dolatrp, sadece tutumlu olduumuzu syleriz. Stereotip
silinmez, ama duygusal deerlii deimitir.
rtk nyarg testlerinde, kiinin bilisel kategorilerine baklr. Bunlar kendi balarna, duygudan
yoksun olan serinkanl soyutlamalardr. Bir stereotipte nemli olan, Pettigrewa gre, ona elik eden
hissin tonudur: Stereotipin benimsenmesi, ona balanan duygulardan daha az nem tar.
Baz gruplar aras gerilimlerin younluu, hatta iddeti gz nne alndnda, rtk nyarglar
konusunda endielenmek, nyargnn dpedz nefret ifadelerine deil de, byk oranda kurnazlklara
dnt yerlere zg bir lkstr. Gruplar ak bir anlamazlk iinde olduklarnda, nemli olan
duygulardr; birbirleriyle iyi geindiklerinde ise apak nyargnn zihinsel kalntlar, nyargya
dayal kurnazca eylemleri besledii lde nemlidir.
Pettigrewun aratrmalar, bir gruba kar olumsuz hisler beslemenin, yaplacak dmanca
hareketleri, Onlar hakknda aalayc bir stereotipi savunmaktan ok daha gl bir biimde
nceden haber verdiini gsteriyor.611 Dman gruplarn dostluk kurmalarndan sonra bile, ilk
bataki stereotiplerin bir ksm kalr. Ama birbirlerine snrlar fark yaratan da budur: Genel
stereotipe bal kalsam bile, artk onlardan holanyorum. Pettigrewa gre, rtk nyarg
kalabilir, ama duygularm deiirse, davranm da deiecektir.

611 Duygu/bilisel kategoriler ilikisi hakknda, Bkz Pettigrew ve Tros, Meta-analytic Test.
ok Paral Yapboz zm
Porto Rikodan ve Dominik Cumhuriyetinden gelmi kzlar, Manhattandaki kalabalk liselerinde
gitgide trmanan gruplar aras srtmelerden kendilerini korumak iin tek bir hizip iinde
birlemilerdi. Ama bu smsk grup ierisinde, Dominiklilerle Porto Rikolular arasnda zaman
zaman kt hisler ortaya dklyordu.
Bir gn, Porto Rikolu bir kz Dominiklilerden birini, ok yeni bir gmen olarak fazlasyla
gururland iin aaladnda, aralarnda kavga kt. Birbirine dman kesilerek gruptaki

ballklar bozdular.
Amerikann drt bir yanndaki lise rencileri, kendilerini gitgide farkllaan bir etnik karm
iinde buluyorlar. Bu yeni kresel mikro-kozmosta standart ayrm kategorileri Biz ve Onlarn
tanmlanma biimleri kendilerini srekli olarak yeniden yaratyorlar.612Siyahlar ve beyazlar gibi
eski kategorilerin yerini, ok daha incelikli halkalar ald. O Manhattan okulundaki ayrmlar, yalnzca
siyahlara kar Latinolar deil, ayrca Asyallar arasndaki ABCler (American Born Chinese
Amerika Doumlu inliler) ve FOBlar (Fresh off The Boat Gemiden Yeni nenler) da
ieriyordu. Gelecek yirmi-otuz yl boyunca ABDye g tahminleri gz nne alndnda, bu ok
katmanl etnik karm, gitgide genileyen eitli i ve d gruplaryla birlikte, Biz ve Onlar trlerini
younlatrmaktan baka ie yaramayacaktr.

612 Kategorilerin ykl hakknda, Bkz Susan Rakosi Rosenbloom ve Niobe Way, Experiences of Discrimination Among African
American, Asian American and Latino Adolescents in an Urban High School, Youth & Society 35, (2004), s. 42051.

Sosyal adan blnm bir iklimin maliyetleri konusunda ciddi bir ders de, 20 Nisan 1999da
Columbine Lisesindeki o korkun kymd; iki dlanan ocuk intikam amacyla birka renciyi,
bir retmeni ve kendilerini vurmulard. Bu trajedi, sosyal psikolog Elliota sorunu incelemesi iin
ilham kayna oldu; ona gre sorununun kkleri, rekabete dayal, hizipi ve dlayc olan okul
atmosferlerine uzanyordu.
Aronsonun bu tr bir ortamda grd ey uydu: Yeniyetmeler, yatlar arasndaki lise
deneyimini tatszlatran genel bir satama ve dlama havasndan strap ekiyorlar. Birou, tatszn
da tesinde olan bu durumu, kendilerini gvensiz, sevilmeyen, aalanan, kusurlu bulunan kiiler
olarak hissettikleri, bir yeryz cehennemi olarak tanmlyor.613

613 Elliot Aronson, Nobody Left to Hate (New York: W.H. Freeman, 2000), s. 15.
Yalnz ABD deil, Norveten Japonyaya kadar dier lkeler de ocuklarn kabadaylktan nasl
vazgeirilecei sorunuyla boumaktadrlar. Gzde rencilerin ve tekilerin uzak durduu
dlanmlarn bulunduu her yerde, balantszlk sorunu rencinin sosyal dnyasnn bana bela
olur.
Bu gerek bazlarna, kimi rencileri yldz yapp dierlerini haritadan silen normal sosyal
akmlarn nemsiz bir yan etkisi gibi grnebilir. Ancak dlanmlk hissi verilen ya da yabanc
bir gruba ait olduu hatrlatlan insanlar zerinde yaplan aratrmalar, bu tr bir dlamann onlar
aknlk, kaygl bir kafa karkl ve uyuukluk haline drebileceini, ayrca hayatlarnn
anlamsz olduu duygusu iinde brakabileceini gstermektedir.614 Yeniyetmelere zg kaygnn
byk blm, tam da bu dlanma korkusundan ibarettir.

614 Ait olmamann bedeli hakknda, bkz Mean Twenge ve bk., Social Exclusion and the Deconstructed State: Time Perception,
Meaninglessness, Lethargy, Lack of Emotion, and Self-awareness, Journal of Personality and Social Psychology 85 (2003), s. 409
23.

Unutmayn ki toplum dna itilmenin acs, sosyal beynin gerek fiziksel acya da tepki veren
nodlne kaydedilir. Toplumdan dlanma rencilerin akademik performansn baltalayabilir.615
leyen bellek yetileri, yani yeni bilgileri almaya ynelik o can alc bilisel yetenekleri, matematik
gibi derslerin renilmesinde kayda deer bir de sebep olacak kadar zarar grr.616 renme
glkleri ekmenin tesinde, bu tr ilgisini yitirmi rencilerin iddet ieren ve snf dzenini
bozan davranlar gsterme, dersleri krma ve okulu brakma oranlar genelde daha yksektir.

615 National Center for Chronic Disease Prevention and Health Promotion, Division of Adolescent and School Health, School
Connectedness: What We Know That Makes a Difference in Students Lives (Atlanta, Ga., 2004).

616 leyen bellek konusundaki karar hakknda, bkz Toni Schmader ve Michael Johns, Converging Evidence that Stereotype Threat
Reduces Working Memory Capacity, Journal of Personality and Social Psychology 85 (2003), s. 44052.

Sosyal bir dnya olan okul, yeniyetmelerin yaamnn merkezinde yer alr. Bu olgu, yabanclama
verilerinin gsterdii gibi, bir tehlike arz eder, ama bir umut da vaat eder: Okul ayn zamanda her
yeniyetmeye, bakalaryla olumlu bir biimde balant kurmay renebilecei canl bir laboratuar
ortam sunar.
Aronson, rencilerin salkl yollardan balant kurmalarna yardm etmek gibi bir zorluu da gze
almt. Sosyal psikolojiden, Bizden Onlara geiin bir dinamiini biliyordu: Dman gruplardaki
insanlar ortak bir hedef uruna birlikte altklarnda, birbirlerinden holanmaya balarlar.
Bylece Aronson, rencilerin snava tabi tutulacaklar bir devin stesinden gelmek amacyla
takmlar halinde altklar, kendi deyimiyle ok paral yapboz snfnn (jigsaw classroom)
savunucusu olmutu. ok paral bir yapbozda olduu gibi, burada da gruptaki her renci tam
kavray iin gerekli olan bir paray ele alr. rnein II. Dnya Savan incelerken, her takm yesi
talyadaki askeri harekt gibi bir alanda uzmanlar. Uzmanlat konuyu dier gruplardan
rencilerle birlikte alr. Sonra ana grubuna dnp tekilere retir.
Konuyu kavrayabilmek iin, btn grup herkesin syleyeceklerini dikkatlice dinlemelidir. Bakalar
onlarn szn keser ya da holanmadklar iin kulaklarn tkarlarsa, ardndan gelecek snavda
baarsz olabilirler. renmek bizatihi dinlemeyi, sayg ve ibirliini tevik eden bir laboratuara
dnr.
ok paral renme gruplarndaki renciler olumsuz stereotiplerinden abucak kurtulurlar.
Benzer ekilde, ok kltrl okullarda yaplan aratrmalar, renciler grup ayrmlarn aan dostane
temaslar kurduka, nyarglarnn azaldn gstermektedir.617

617 Samuel Gaertner ve bk., The Contact Hypothesis, Judith Nye ve Aaron Brower, Whats Social about Social Cognition?
iinde (Thousand Oaks, Calif.: Sage, 1996).

Kendisi gibi Meksika kkenli olan ou rencinin devam ettii okuldan ayrlmak zorunda kalp,
okul servisiyle kasabann br ucundaki zengin bir mahalle okuluna tanan beinci snf rencisi
Carlosu ele alalm. Yeni okulundaki ocuklar her konuda ona gre daha bilgiliydi ve ivesiyle alay
ediyorlard. Carlos, annda gruptan dlanan, ekingen ve gvensiz biri olmutu.
Ama ok paral yapboz snfnda, onunla dalga geen ayn renciler imdi kendi baarlar iin
onun renme yapbozundaki parasna bel balamak zorundaydlar. lk bata tutuk sunuu yznden
onu kmseyerek donup kalmasna yol amlar ve snavda pek baarl olamamlard. Bu yzden
de ona yardm edip yreklendirmeye baladlar. Onlar ne kadar yardm ederlerse, Carlos da
rahatlayarak kendini o kadar iyi ifade ediyordu. Grup arkadalar onu gitgide daha olumlu bir adan
grdke, performans iyilemiti.
Birka yl sonra Aronson, beklenmedik bir ekilde, niversiteden ksa bir sre sonra mezun olacak
Carlostan bir mektup almt. Carlos okuldan ne kadar korktuunu, nefret ettiini, kendini aptal
yerine koyduunu ve dier ocuklarn ne kadar zalimce ve dmanca davrandklarn hatrlyordu.
Ama ok paral yapboz snfnda yerini alr almaz btn bunlar deimi ve ona ikence edenler
arkadalar olmutu.618

618 Mektup hakknda, bkz Aronson, Nobody Left, s. 151.

renmeyi sevmeye baladm ve artk Harvard Hukuk Fakltesinde lisansst eitime balamak
zereyim, diye yazyordu Carlos.

Balamak ve Unutmak
Souk bir Aralk gn, New York Episkopal Katedralinin eski barahibi, imdi Interfaith
Merkezinin direktr olan Saygdeer James Parks Mortonun personeline verilecek ok kt bir
haberi vard. En byk balar para vermeyi kesmiti ve merkez artk kirasn deyemeyecekti.
Barnaksz kalmak zereydi.
Derken Noelden birka gn nce, beklenmedik bir kurtarc kageldi. Senegalli bir gmen olan
eyh Musa Drammeh, iinde bulunduklar durumu renmiti ve Interfaith Merkezine, bir gndz
bakm tesisi kurmak zere olduu bir binada oda vermeyi teklif ediyordu.
Rahip Mortona gre, Budistlerin, Hindularn, Hristiyanlarn, Yahudilerin, Mslmanlarn ve
bakalarnn ortak sorunlar zerinde almak zere buluabilecekleri bir merkezin bir Mslman
tarafndan bu ekilde kurtarlmas, kendi grubunun misyonunu geerli klan bir kssadan hisseydi.
Drammehin dedii gibi, birbirimizi ne kadar iyi tanrsak ve oturup birlikte imeye, glmeye ne
kadar istekli olursak, kan dkmeye o kadar az eilimli oluruz.619

619 Armaan hakknda, bkz Joseph Berger, A Muslim Santas Gift to an Interfaith Group: Free Rent, New York Times, 24 Aralk
2004, s. B3.

Peki ama insanlar kan dktkleri zaman, nefretlerini gidermek iin ne yaplabilir? Gruplar aras
iddetin ardndan, nyarg ve dmanlk kanlmaz olarak yaylr.
Dmanlklar bir kez dindiinde, uyumlu ilikilerin zerinde ve tesinde, sreci hzlandrmann iyi
kiisel nedenleri vardr. Bunlardan biri biyolojik nedendir: Nefrete ve kinlere sarlmak, ar
psikolojik sonular dourur. Dmanl geride brakm insanlar zerinde yaplan incelemeler, nefret
ettikleri grubu sadece dndklerinde bile, her seferinde kendi bedenlerinin bastrlm fkeyle
tepki verdiini gstermektedir; bedenleri stres hormonlarnn basknna urar, tansiyonlar ykselir ve
balk sistemleri etkili bir biimde alamaz. Bu bastrlm fke ne kadar sk ve youn olarak
tekrarlanrsa, biyolojik sonularn kalc bir hal almas riskinin de o kadar artaca sylenebilir.
Bunun panzehirlerinden biri de balamaktr.620 Kin duyduumuz birini balamamz, biyolojik
tepkimeyi tersine evirir: Tansiyonumuzu, nabzmz, stres hormonu dzeylerimizi drr ve
acmzla depresyonumuzu azaltr.621

620 Balamak, tabii ki, sulu itenlikle zr dilediinde daha kolaydr. Bir sraillinin nerdii gibi, sraillilerle Filistinliler arasndaki
anlamazln her iki yanndan da bir lider, Bizim yzmzden ok ey ektiniz. Kusura bakmayn. zgnz, nk amacmz sizi incitmek
deildi, biz sadece bir ulus oluturmak istedik, gibi bir zr dilemeyi det edinebilir. Bu zr, bar srecine katkda bulunabilir. Bkz Lucy
Benjamin, Impasse: Israel ve Palestine, Columbia niversitesindeki konferans, New York, 20 Kasm 2004.

621 Balamann fizyolojisi hakknda, bkz Fred Luskin, Forgive for Good (San Francisco: HarperSanFrancisco, 2001).
Balamann, eski dmanlarla dost olmak gibi sosyal neticeleri olabilir. Ama o ekli almas art
deildir. zellikle de yaralar henz taze olduunda, balayclk saldrgan bir davrana gz
yummay, olup bitenleri unutmay, ya da saldrganla uzlamay gerektirmez. Balamak, kendi
aclarna saplanmaktan kurtulmann bir yolunu bulmak demektir.
Psikologlar, hem Katolik hem Protestanlardan oluan on yedi Kuzey rlandal erkek ve kadna bir
hafta sreyle balama konusunda koluk yaptlar. Hepsi de mezhepler aras iddet yznden

ailesinden birini yitirmiti. O hafta boyunca, yas tutanlar ikyetlerini dile getirdiler ve trajediyi
dnmenin yeni yollarn bulmak iin yardm aldlar ounluu aclar zerinde durmak yerine,
kendilerini daha umutlu bir gelecee adayarak sevdiklerinin ansn onurlandrmaya karar verdi.
Birounun amac, tekilerin de ayn balama srecinden gemesine yardm etmekti. Sonradan,
grup yeleri duygusal adan daha az ac duymakla kalmayp, itahszlk ve uykusuzluk gibi fiziksel
travma belirtilerinde de nemli bir d olduunu belirttiler.622

622 Kuzey rlandadaki balayclk hakknda, bkz agy.

Balayabilirsiniz belki, ama unutmayn en azndan tamamen unutmayn. Baskc ve zalimce
davranlardan insanlk adna alnacak daha byk dersler vardr. Bunlar ahlaki ykler, gelecek
alar iin hatrlatclar olarak aklda tutulmaldr. Haham Lawrence Kushnerin Yahudi Soykrm
hakknda syledii gibi, Korkunluunu, srf byle bir eyin benim ya da bakalarnn bana bir
daha hi gelmemesi iin hatrlamak istiyorum.623

623 Haham Laurence Kushnerle sylei, On a Sea of Memory iinde (New York: Rveom House, 2005), s. 153.
Kushnerin deyiiyle, lgna dnm teknokratik bir devletin olanca gc tarafndan kurban
edilmenin ne anlama geldii hakknda en korkun dersi aldmza gre, o anya verilecek en iyi
tepki, u anda soykrm tehlikesine maruz olan baka halklara yardm etmektir.
1990dan 1994e kadar ykc Hutularn, cinayetlere kar kabilecek lml Hutularla birlikte yan
balarnda yaayan 700.000 Tutsiyi katlettikleri Ruandada popler olan Yeni afak adl haftalk bir
radyo melodramnn ardndaki gd de budur. Melodramn imdiki zamanda kurgulanan konusu,
ortalarndaki verimli arazi iin kavgaya tutuan iki komu orak ky arasnda kaynayan
gerginliklerdir.
Romeo ve Jlyet benzeri bir dm iinde, Batamuliza adnda gen bir kadn, teki kyden ema
adl gen erkee romantik bir ilgi duymaktadr. in kts, kadnn aabeyi Rutanagira, teki kye bir
saldr balatmak amacyla, onlara kar nefreti kkrtmaya alan bir hizbin bakandr ve
Batamulizay kendi mezlerinden biriyle evlenmesi iin zorlamaktadr. Batamuliza ise hem kendi
kynde hem de tekinde arkadalar olan bir gruba mensuptur. Bu gen insanlar, planlanan saldrnn
hedeflerine bilgi vermek ve tahrikilere muhalefet etmek gibi, sorun yaratanlara kar kmann
yollarn icat ederler.
On yl ncesinin soykrmlarnda eksik olan ey, tam da nefrete kar bu tr bir direniti. Nefretle
savama yetisinin gelitirilmesi, Hollandal yardmseverlerle Amerikal psikologlarn ortak projesi
olan Yeni afakn ierdii ana temadr.624 Amherstteki Massachusetts niversitesi
psikologlarndan ve dizinin tasarmclarndan biri olan Ervin Staub, nsanlarn soykrma yol aan
etkileri ve bir daha tekrarlanmamas iin ne yapabileceklerini anlamalarn salyoruz, dedi.

624 Yeni afakn ynetmeni George Weisstr, La Benevulencija Productions, Amsterdam. Ruanda Projesinin web sitesi: www.Healreconcile-Rwvea.org.

Staub, soykrm dinamiini, aratrmalarnn yan sra kendi kiisel deneyimlerinden de biliyordu.
ocukluunda, sve bykelisi Raoul Wallenberg tarafndan Nazilerden kurtarlan on binlerce
Macar Yahudisinden biri olmutu.
Staubun The Roots of Evil (Ktln Kkleri) adl kitab, bylesi kitlesel katliama yol aan
psikolojik gleri zetlemektedir.625 Zemin, gemiinde baskn bir grupla daha gsz bir grup
arasnda blnme olan yerlerdeki ekonomik krizler ve siyasi kaos gibi ciddi sosyal karklklar
srasnda hazrlanr. Bu kargaa, bir ounluk grubuna mensup yelerin, daha zayf grubu gnah keisi

haline getiren, sorunu yaratmakla sulayan ve Onlarn nledii daha iyi bir gelecei tasavvur eden
ideolojileri ekici bulmalarna yol aar. ounluk grubu gemite bizzat madur edilmi olup kendini
hl yaral ya da hakszln kurban gibi grdnde, nefret ok daha hzl bir ekilde yaylr.
Dnyay zaten tehlikeli bir yer olarak grdklerinden, gerilimler arttnda, kendilerini Onlara kar
savunmak iin iddete bavurma gereini duyarlar, hatta kendini savunma soykrm anlamna gelse
bile.

625 Ervin Staub, The Roots of Evil (New York: Cambridge University Press, 1992).
Bu tr iddeti daha olas hale getiren birka etken vardr: Hedeflerin kendilerini savunmak iin
seslerini ykseltememeleri ve duruma seyirci kalanlarn kar kabilecek insanlar ya da komu
lkelerdeki halklarn hibir ey sylememeleri ve yapmamalar. Kurbanlara ilk zarar verdiinizde
bakalar edilgin davranrsa, sulular bu sessizlii bir destek olarak yorumlar, diyor Staub. Ve
insanlar iddeti bir kez balattklarnda, kurbanlarn ahlak kurallarnn geerli olduu alandan adm
adm dlarlar. Bu durumda onlar engelleyecek hibir ey yoktur.
Staub, psikolog Laurie Anne Pearlmanla birlikte alarak, bu igrleri ve aka kar kmak
gibi nefrete kar panzehirleri Ruandal siyasi gruplara, gazetecilere ve topluluk liderlerine
retiyor.626 Bu igrleri, olup bitenlerle ilgili kendi deneyimlerine uygulamalarn istiyoruz.
Bunun etkisi ok gldr. Topluluun iyilemesini tevik etmeye ve iddete kar direnmenin
aralarn gelitirmeye alyoruz.

626 Ervin Staub ve Laurie Anne Pearlman, Advancing Healing and Reconciliation in Rwanda and Other Post-conflict Settings, yay.
haz. L. Barbanel ve R. Sternberg, Psychological Interventions in Times of Crisis iinde (New York: Springer-Verlag, 2006).

Yaptklar aratrmalar, bu tr bir eitimden geen Hutularn ve Tutsilerin, balarna gelenlerin

travmatik etkilerini daha az hissettiklerini ve teki grubu daha kolay kabul ettiklerini gsteriyor.
Ancak Biz-Onlar ayrmn amak iin salam duygusal balantlar ve dostluklardan fazlas gereklidir.
Staubun bulgularna gre, gruplar yan yana yaamaya devam ettiklerinde ve sulular yaptklar eyi
kabullenemeyip hibir pimanlk duymadklarnda, hayatta kalanlara empati gstermediklerinde,
balamann yarar olmayabilir. Balama tek ynlyse, dengesizlik artar.
Staub, balamay uzlamadan, yani rk iktidarn dnden sonra Gney Afrikadaki Hakikat
ve Uzlama Komisyonunun stlendii gibi, zulmn drste gzden geirilmesinden ve zararn
telafisi iin harcanan abalardan ayr tutuyor. Ruandadaki programlarnda uzlama, cinayetleri
ileyenlerden yana kanlarn yaplanlar kabullenmeleri ve her iki taraftaki insanlarn sonuta
birbirlerini daha gereki bir biimde grmeleri anlamna geliyordu. Her iki halkn birlikte
yaayabilmesi iin gereken yeni yol da byle denir.
Stauba gre, Tutsiler size, baz Hutular bizim hayatmz kurtarmaya altlar. ocuklarmzn
iyilii iin onlarla birlikte almaya razym. zr dilerlerse, onlar balayabilirim,
diyeceklerdir.

SONSZ - Gerekten

nemli Olan

Bir zamanlar, davetli olarak zel bir yatla bir haftalna Yunan adalar turuna km bir adamla
tanmtm. Sylediine gre, yle sradan bir tekne deil, bir sper yatm bu, dnyadaki en
byk lks teknelerin kaydedildii zel sicil defterinde ad geen bir kk gemi. Sicil defterinin bir
nshas yatn salonundaki bir masann zerinde duruyormu: o kaln, bol resimli ciltte her bir yatn
zengin ayrntlarna karlkl iki sayfa ayrlm.
Gvertedeki bir dzine kadar konuk, zarif geminin konforu ve bykl karsnda heyecan
iindeymi ta ki daha da byk bir yat yaknlarda bir yere demir atana kadar. Sicil defterine
baknca, yeni komularnn dnyadaki en byk be yat arasnda yer aldn ve bir Suudi prensine ait
olduunu kefetmiler. stne stlk, pruvasnda asl duran devasa bir su trampleni gibi malzemeleri
tayan bir refakati tekne de varm yannda. Refakat eden teknenin kendisi neredeyse kendi yatlar
kadar bykm.
Yat kskanl diye bir ey olabilir mi? Princeton niversitesi psikologlarndan Daniel
Kahnemana gre, kesinlikle olabilir. Bu tr st dzey kskanlk, onun tabiriyle hedonik kou
banddan kaynaklanr. Ekonomi dalnda Nobel dln alm olan Kahneman, daha byk bir
servet gibi daha iyi yaam koullaryla hayattan duyulan honutluk arasndaki zayf ilikinin nedenini
aklamak iin kou band imgesini kullanmaktadr.
Kahneman, en zenginlerin neden en mutlu insanlar olmadn aklarken, daha fazla para
kazandka beklentilerimizin tasn ykselttiimizi, dolaysyla daha gsterili ve pahal zevklere
heves ettiimizi savunur; hi bitmeyen bir koudur bu, hatta milyarderler iin bile. Kahnemann
deyiiyle, Zenginler yoksullardan daha zevkli bir yaam srerler, ama eit derecede tatmin olmak
iin de daha fazla zevke ihtiyalar vardr.627

627 Hedonik kou bant konusunda, bkz Daniel Kahneman ve bk., A Survey Method for Characterizing Daily Life Experience: The
Day Reconstruction Method, Science 306 (2004), s. 177680, at 1779.

Ancak Kahnemann aratrmalar, hedonik kou bandndan kamann bir yolunu da iaret ediyor:
Doyurucu ilikiler bakmndan zengin bir yaam. Bir aratrma ekibiyle birlikte bini akn Amerikal
kadnla yaptklar ankette, belli bir gn ierisindeki tm etkinliklerini, ne yaptklar, kimlerle zaman
geirdikleri ve ne hissettikleri asndan deerlendirmelerini istemilerdi. Kadnlarn mutluluk
derecelerini en ok etkileyen, birlikte zaman geirdikleri insanlard; gelirleri, i basklar, evli ya da

bekr olmalar deil.628

628 Mutsuz edici dier gl etkenler depresyon ve uykusuzluktu; bunlarn ikisi de bazen ilikilerin dolayl ltleri olabilir.
En ok zevk alnan iki etkinlik, tahmin edilebilecei gibi, sevimek ve sosyallemekti. En az keyif
verenlerse, her gn ie gidip gelmek ve almakt. Peki mutluluk veren insanlarn sralamas nasld?
te yukardan aa doru listesi:
Dostlar
Akrabalar
E ya da hayat arkada
ocuklar
Mteriler ya da tedarikiler
alma arkadalar
Amirler
Yalnzlk
Kahnemana gre, sonuta hayatmzdaki insanlar ve birlikte zaman geirmenin verdii keyfi
deerlendirdikten sonra, onlarla (programlarmzn ya da paramzn elverdiince) daha doyurucu
ekilde daha fazla zaman geirerek gnmz optimize etmeye alrz. Ama bu tr apak lojistik
zmlerin tesindeki daha iyi bir seenek, ilikilerimizi karlkl olarak daha besleyici hale
getirmek zere yeniden yaratmaktr.
Kukusuz hayat yaanmaya deer klan ey, dnp dolap esenliimize, yani mutluluk ve doyum
duygularmza dayanr. Kaliteli ilikiler de, bu tr duygularn en gl kaynaklarndan biridir.
Duygularn bulamas, ruh hallerimizin byk oranda bakalaryla yaadmz etkileimlerden bize
gemesi demektir. Bir anlamda, ahenkli ilikiler duygusal vitaminler gibidir, zor zamanlarda bizi
destekler ve her gn beslerler.
Besleyici ilikiler, iyi bir hayatn, dnyann her yerindeki insanlar tarafndan zerinde mutabakata
varlm tek esidir.
zellikleri kltrden kltre deise de, tm insanlar her yerde, bakalaryla aralarndaki scak
balantlar en uygun insan yaantsnn ana esi sayarlar.629

629 Scak ilikiler hakknda, bkz Ryff ve Singer, The Contours of Positive Human Health, Psychological Inquiry 9 (1988), s. 128.
15. Blmde grdmz gibi, evlilik zerine aratrmalar yapan John Gottmann bulgular, mutlu
ve dengeli bir evlilikte elerin her olumsuz etkileime karlk yaklak be olumlu etkileim
yaadklarn gstermektedir. Belki de bu bete bir oran, hayatmzdaki her srekli balant iin
takribi bir altn ortalamadr. Teoride, ilikilerimizin her birinin besin deerini belirleyecek bir
envanter karabiliriz.
Bu oran, diyelim ki her olumlu etkileime karlk be olumsuz eklinde tersine evrilseydi,
ilikinin acil bir onarma ihtiyac olurdu. Olumsuz bir oran, ilikileri srf bazen (hatta ou zaman)
sorunlu olduklar iin sona erdirmeliyiz anlamna gelmez elbette. Gereken ey kiiyi cezalandrmak
deil, sorunlu davran daha iyi ynde deitirmek iin elimizden geleni yapmaktr. Bir sr uzman
bu konuda zmler nermektedir. Bunlardan bazlar, ancak kar taraf da denemeye istekli olursa
ie yarar. Eer deilse, yine de kendi dayankllmz ve sosyal zekmz glendirerek, duygusal
tangodaki kendi rolmz deitirebiliriz.
Tabii ki bize yakn kiilerin yaamlarn nasl etkilediimizi de tartmamz gerekir. Bakalarn nasl
etkilediimiz, ilgili bir e, akraba, dost ve topluluk yesi olarak kendi sorumluluklarmz ne derece

yerine getirdiimizi ortaya koyar.

Bakalarna kar bir Ben-Sen yaklam, empatinin bir sonraki doal aamasna, yani zerinde
dnlm eyleme gemesine olanak salar. Sosyal beyin de o zaman yardmseverlik, hayr ileri ve
efkatli davranlara ynelik, iimizde doutan var olan bir rehberlik sistemi gibi alr. amzn
plak sosyal ve ekonomik gereklikleri gz nne alndnda, bu sevecen sosyal zek duyarlnn
daha da byk bir getirisi olabilir.

Sosyal Mhendislik
Martin Buber, Ben-O ilikilerinin modern toplumlarda gitgide yaygnlamasnn, insanlarn
esenliini tehdit ettiine inanyordu. nsanlarn eyalatrlmasna ilikilerin yaam kalitemizi ve
bizatihi insan ruhunu andracak ekilde anonimletirilmesine kar uyarda bulunmutu.630

630 Eyalatrma hakknda, bkz James Gustafson, G. H. Mead ve Martin Buber on the Interpersonal Self, yay. haz Ulric Neisser,
The Perceived Self iinde (New York: Cambridge University Press, 1993).

Buberin ncllerinden biri de, yirminci yzyl balarnn Amerikal filozofu George Herbert
Meaddi. Sosyal benlik, yani kendimizi ilikilerimizin aynasndan grerek oluturduumuz kimlik
duygusu fikrini ilk kez o ne srmt. Mead, sosyal gelime iin byk bir hedef olarak, ok yksek
dzeyde ahenk ve karlkl anlay ieren mkemmelletirilmi bir sosyal zeky nermiti.631

631 Mkemmelletirilmi sosyal zek hakknda, bkz George Herbert Mead, Mind, Self, and Society (Chicago: University of Chicago
Press, 1934), s. 310.

nsan topluluu iin bu tr topik idealler, yirminci yzyln trajedileri ve srtmeleriyle uyumsuz
grnebilir. Ayrca bilimsel anlay genelde sadece psikoloji alannda deil ahlaki boyuttan uzun
sredir rahatszdr, bilim insanlarnn beeri bilimlere, felsefeye ya da ilahiyata havale etmeyi tercih
edecekleri bir boyuttur bu. Ne var ki beynin keskin sosyal duyarll, yalnzca kendi duygularmzn
deil, biyolojimizin de iyi veya kt ynde bakalar tarafndan gdmlenip yorulduunu fark
etmemizi ve de hayatmzdaki insanlar nasl etkilediimizin sorumluluunu stlenmemizi gerektirir.
Buberin bugn bize verdii mesaj, bakalarnn nasl ac ektiiyle ilgilenmeyen ve sosyal
becerileri salt bencil amalar uruna kullanan bir bak asna kar uyarda bulunmakta ve empati
kuran, umursayan tutumu, kendinin yan sra bakalarnn da sorumluluunu stlenen efkatli bir bak
asn salk vermektedir.
Bu ayrmn sosyal sinirbilim asndan da sakl anlamlar vardr. Her zaman olduu gibi, tpatp
ayn bilimsel igrler ktcl ya da iyicil uygulamalara yol aabilir. Sosyal sinirbilim bulgularnn
Orwellci bir kullanmnn, szgelimi, reklam ya da propaganda alanlarnda yanl uygulamalar
olabilir; bir hedef grubun belirli bir mesaja kar tepkisinin fMRI okumalar, o mesajn duygusal
etkisini ince ayar yaparak kuvvetlendirmek iin kullanlacaktr. Bu tr bir senaryoda bilim, medya
maniplatrlerinin smrc mesajlar daha da gl bir ekilde hedefe ulatrmalarna izin veren
bir araca indirgenir.
Grlmedik bir ey deildir bu: Yeni icatlarn istenmeyen sonular, teknolojik geliimin
kanlmaz bir olumsuz yandr. Elektronik aygtlarn her yeni kua, biz yarataca fark daha tam
olarak anlayamadan toplumu etkisi altna alr. Bir sonraki yeni ey daima gelime aamasndaki bir
sosyal deneydir.

te yandan, sosyal sinirbilimciler imdiden ok daha iyicil uygulamalar planlamaktadr. Bunlardan

biri, empatiyle, yani ahenk anlarnda meydana gelen fizyolojik elemeyle ilgili bir logaritmann
kefini, uzmanla hazrlanan asistan doktorlar ve psikoterapistlerin hastalaryla daha iyi empati
kurmak zere eitilmesine uygulayacaktr. Bir dieri ise, fizyolojiyi izleme amal kablosuz
teknolojiyle donatlm dhice bir bel antasn kullanacaktr, hastalar bunu gnn yirmi drt saati
boyunca evde takabilirler; hastann szgelimi depresyona girmeye baladn saptadnda, alet
otomatik olarak bir sinyal gnderecektir neredeyse nbeti bir psikiyatr gibi.632

632 Massachusetts General Hospitaldan Carl Marci, empatinin fizyolojik logaritmayla retilmesini nermi ve (MITnin Media
Laboratuarndan meslektalaryla birlikte alarak) hastay izleyecek bir bel antasn oktan tasarlamtr.

Sosyal beyin ve sosyal balantlarn biyolojimiz zerindeki etkileri hakknda gelimekte olan
anlaymz, sosyal kurumlar daha iyi ynde yeniden tasarlamann bir dizi yolunu da iaret
etmektedir. Saaltc balantnn yararlar belli olduuna gre, hastalar, yallar ve mahkmlar
tedavi etme yntemlerimizi gzden geirmemiz gerekir.
rnein, kronik hastalar ya da lmek zere olanlar iin, hastann ailesinden ya da sosyal
evresinden yardm edecek gnllleri bir araya getirmenin tesinde, yardmclar iin destek de
bulabiliriz. Gnmzde sklkla kasvetli bir yerde tek bana braklarak tecrit edilen yallara, her
yatan insanlarn birlikte yaayp birlikte yiyip iecekleri ortak yaam konutlar sunabilir ve
bylece insanlk tarihi boyunca yallar barndrm olan geni aileyi yeniden yaratabiliriz. Ayrca
grdmz gibi, slah sistemimizin odak noktasn deitirerek, hkmllerin doru yola girmelerine
yardm edebilecek insani balardan koparlmalar yerine temiz balantlarnn onaylanmasn
salayabiliriz.
imdi de okullardan hastanelere, cezaevlerine kadar uzanan kurumlarn personeline bakalm. Bu
sektrlerin tm, muhasebecinin, sosyal hedeflerin yalnzca mali kstaslarla deerlendirilebilecei
yolundaki yanlsamasna maruz kalmaktadr. Oysa bu zihniyet, bize mkemmel olma ve mkemmel
alma yeteneini kazandran duygusal balantlar gz ard eder.
Liderlerin, altklar kurumlara hkim olan duygusal havay genelde kendilerinin belirlediini,
bunun da sonu ister baar testindeki puanlara, ister sat hedeflerine ya da hastabakclarn elden
karlmamasna gre llsn kolektif amalarn ne derece iyi karland bakmndan neticeleri
olduunu kavramalar gerekir.
Btn bunlar iin de, Edward Thorndikein 1920de nerdii gibi, sosyal bilgelii, yani balant
kurduumuz insanlarn gelimesini salayan nitelikleri beslemek zorundayz.

Gayri Safi Ulusal Mutluluk

Himalaya blgesinde kk bir krallk olan Butan, lkesinin gayri safi ulusal mutluluunu ciddiye
almakta, standart bir ekonomik gsterge olan gayri safi yurtii hasla kadar nemli bulmaktadr.633
Kral, kamusal siyasetin yalnzca ekonomiyle deil, insanlarn esenliiyle de balantl olmas
gerektiini ilan etmitir. Kukusuz, Butandaki ulusal mutluluun dayanaklar arasnda mali zerklik,
temiz bir evre, salk bakm, yerel kltr muhafaza eden eitim ve demokrasi de yer alr. Ama
ekonomik gelime kendi bana denklemin sadece bir parasdr.

633 Butan kralnn bu ulusal ncelii onlarca yl nce ilan etmi olmasna karn, sz konusu fikir ancak 2004te lkenin bakentinde bir
uluslararas konferans dzenlenmesine ilham kayna olmutur. Daha nceki bir seminerin tutanaklar, 1999da Butan Aratrma Merkezi

tarafndan Gross National Happiness: A Set of Discussion Papers bal altnda yaymlanmtr (Thimbu, Bhutan).

Gayri safi ulusal mutluluk srf Butana zg deildir: nsanlarn mutluluuna ve yaamdan honut
olmalarna en az ekonomik byme kadar deer verme fikri, kk ama gitgide byyen bir
uluslararas ekonomistler grubunca da benimsenmitir. Bu ekonomistler, dnyann drt bir yanndaki
siyasi evrelerde daha fazla mal tketiminin insanlarn daha iyi durumda olmas anlamna geldiine
ilikin evrensel varsaym yanltc buluyorlar. Esenlii yalnzca gelir ve istihdam deil, ayrca
kiisel ilikilerden honutluk ve bir ama duygusu bakmndan da lmenin yeni yntemlerini
gelitiriyorlar.634

634 Ulusal esenliin lmne ynelik bir neri, kamusal politikadan kan sonularn daha kapsaml bir deerlendirmesi olarak,
gvenilir ve balayc ilikiler gibi hayattan memnun olmay salayan etkenleri de kapsayacaktr. Sosyal yarar endeksi iin, bkz
www.neweconomics.org.

Daniel Kahneman, ekonomik avantajlarla mutluluk arasndaki (insanlar yoksul olmaktan kp kt

kanaat geinebilecek hale geldiinde, en dipte grlen byk bir art dnda) iyi belgelenmi
ballamszla dikkat ekmiti.635 Son zamanlarda ekonomistler, ar rasyonel modellerinin alt
yolu ve genel olarak duygular gz ard ettiini, dolaysyla da insanlar neyin mutlu ettii bir yana,
yapacaklar seimleri bile tam olarak belirleyemediini kavram durumdalar.636

635 David Myers, The Pursuit of Happiness (New York: William Morrow, 1992).
636 Colin Camerer ve bk., Neuroeconomics: How Neuroscience Can Inform Economics, Journal of Economic Literature 43
(2005), s. 964.

nsan ilikilerine ynelik teknoloji gdml mdahaleler anlamna gelen teknolojik tamir terimi,
Oak Ridge Ulusal Laboratuarnn uzun sreli direktr ve Enerji Analiz Enstitsnn kurucusu olan
Alvin Weinberg tarafndan icat edildi. Weinberg, yeni teknolojilerin ok eitli insani ve sosyal
dertlere deva olaca yolundaki topyac vizyona teslim olan 1950ler ve 1960larda yetimiti.637
Bu tr nermelerden biri de, enerji maliyetlerini kkl bir biimde drecei ve bir okyanus
kysnda kurulduu takdirde bol miktarda ime suyu salayarak uluslarn btnnde refah dzeyini
artraca varsaylan nkleer enerji tesislerinden oluan muazzam bir sistemdi. (Son zamanlarda ok
sayda evreci, nkleer gc kresel snmaya kar bir zm olarak desteklemektedir.)

637 Alvin Weinberg, Oak Ridge, Tennesseedeki Amerikann en byk ulusal nkleer bilim laboratuarlarndan birinin on yllarca
direktrln ve ayrca iki bakann bilim politikas danmanln yapmtr. Ynettii laboratuar, dierlerinin yan sra nkleer tp,
alternatif enerji kaynaklar, kresel iklim aratrmalar, genetik ve biyokimyasal tahliller gibi alanlarda nclk yaparak, nkleer ve
balantl teknolojilerin barl uygulamalarn bulmay amalayan kl yerine saban bar hareketinin ban ekmitir. Bkz Alvin
Weinberg, Reflections on Big Science (Cambridge, Mass.: MIT Press, 1967).

Artk doksan yandaki Weinbergin grleri, felsefi ve uyarc bir yn deiikliini iaret ediyor.
Teknoloji bakalarndan ve kendimizden kopmay gitgide kolaylatryor, dedi bana. Uygarlk
geni apl bir tuhaflama srecinin tam ortasnda. Bir zamanlar anlaml olan eyler yok edildi.
Hayatlar bir bilgisayar karsnda, uzaktan kiisel ilikiler kurarak yaanyor. Dikkatimizi en son
teknoloji rnleri zerinde younlatrarak, bir dnya-teside yayoruz. Oysa en nemli meseleler
aile, toplum ve sosyal sorumluluktur.
1960larda bakanlk bilim danmanlarndan biri olan Weinberg, kendi deyimiyle bilimsel
tercihin kriterleri zerine etkili bir tez yazmt. Bu tez, deerlerin bilim alannda tercihlere
rehberlik edebilecei ve bilim felsefesinde geerli bir mesele olduu grn ortaya koyuyordu.
Yarm yzyl sonra bugn daha da ileri giderek, bir ulusun harcama nceliklerinin belirlenmesinde
neyin yararl ya da zahmete deer olduu zerine kafa yoruyor. Bana syledii gibi, Allagelmi

gre gre kapitalizm, kaynaklar tahsis etmenin tek verimli yoludur. Ama merhametten yoksundur.
Ekonomik modellerimizin olanaklar tkeniyor mu ve grmekte olduumuz yksek dzeydeki
kresel isizlik aslnda geici deil de, yapsal ve ok derin bir olgu mu, diye merak ediyorum. Belki
de iyi bir i bulamayan olduka byk ve muhtemelen gitgide artan bir insan nfusu her zaman
olacak. yleyse sistemimizi sadece verimli deil, ayn zamanda merhametli de olacak ekilde nasl
deitirebiliriz acaba?
Haiti ve Afrikadaki efsanevi almalaryla nl olan, halk salnn ateli savunucusu Paul
Farmer, dnyadaki ok sayda yoksulu sefaletten kaamayacak kadar hasta durumda brakan bir
ekonomik sistemin uygulad yapsal iddeti de knamaktadr.638 Farmer, bir zmn, salk
bakmn bir insan hakk olarak grp, salanmasn sonradan akla gelen bir dnce deil, birincil
bir kayg haline getirmekte yatt grndedir. Bunlarn yan sra, Weinberge gre, merhametli bir
kapitalizm, nceliklerimizi deitirmemizi, iyi ilere ulusal bteden daha byk bir pay ayrmamz
gerektirir. Ekonomik sistemin yeterince merhametli olacak ekilde deitirilmesi, siyasi adan daha
istikrarl olmasn da salayacaktr.

638 Yapsal iddet hakknda, bkz Paul Farmer, Pathologies of Power (Berkeley: University of California Press, 2003).
Ne var ki u sralarda ulusal politikalara yn veren ekonomi kuramlarnn insanlarn acsn hesaba
katma yntemleri pek azdr (oysa sel ya da alk gibi felaketlerin ekonomik maliyetleri rutin olarak
hesaplanmaktadr). Bunun en belirgin sonularndan biri de, en fakir lkeleri, ocuklar iin yiyecek
ya da tbb bakma ok az denek brakacak kadar byk borlar altnda ezen politikalardr.
Bu ekonomik tutum zihin kr, yani tekinin gerekliini hayal etme gcnden yoksun grnr. nsan
sefaletine ve bu sefaletin hafifletilmesine nem veren merhametli bir kapitalizm iin, empati arttr.
Bu da bir toplumun merhamet yetisini gelitirmesi iin gereke oluturur. rnein, ekonomistler
sosyal zekya dayal ebeveynliin yan sra, hem eitim sisteminde hem de cezaevlerinde sosyal ve
duygusal becerilere dayal bir okul mfredatnn toplum asndan daha byk yararlarn inceleseler
iyi olur.639 Sosyal beynin ileyiini optimize etmeye ynelik bu tr toplumsal aptaki abalar gerek
ocuklara, gerekse yaamlarn geirdikleri topluluklara mr boyu yararlar salayabilir. Sanrm bu
yararlar, daha yksek okul baarsndan daha iyi i performansna, daha mutlu ve sosyal bakmdan
topluluk gvenliiyle yaam boyu sal iyiletirme yeteneine sahip ocuklara kadar uzanacaktr.
Daha eitimli, daha gvenli ve daha salkl insanlar da, herhangi bir ekonomiye en byk katky
yapacaklardr.

639 Ebeveyn eitimi programlar hakknda bilgi iin, bkz, rnein, www.families_first.org. Bu tr programlarnn etkililii hakkndaki
verileri de ieren sosyal ve duygusal renim ve akademik baar asndan yararlar iin, bkz www.casel.org.

Byk tahminler bir yana, daha scak sosyal balantlar hepimize annda yarar salayabilir.

Dostluk Hissinin Yaln Mrlts

air Walt Whitman, Beden Elektriinin arksn Sylyorum adl cokulu ilahisinde bunu lirik
bir ifadeyle ortaya koymutur:

Grdm ki sevdiklerimle birlikte olmak yeter,

Geride kalanlarla akamst grmek yeter,

Gzel, ilgin, soluyan, glen canlarla evrili olmak yeter
Baka keyif istemem, yzerim iinde denizde yzer gibi.
Erkeklerle kadnlarn yaknnda durup onlara bakmakta,
Ve onlarn temasnda ve kokusunda yle bir ey vardr ki,
ok iyi gelir ruha,
Her ey iyi gelir ruha, ama bunlar ok iyi gelir.

Canllk, insanlarla plak temastan, zellikle de sevecen balantlardan kaynaklanr. En ok

nemsediimiz insanlar bir eit iksir, durmadan yenilenen bir enerji kaynadr. Bir ebeveynle
ocuk, bir bykbabayla bebek arasndaki, sevgililer ya da mutlu bir ift veya iyi arkadalar
arasndaki sinirsel alveriin elle tutulur erdemleri vardr.
Sinirbilim artk dostluk hissinin bu yaln mrltsn saylarla ifade edip yararlarn sayp
dkebildiine gre, sosyal yaamn biyolojik etkisine dikkat etmeliyiz. likilerimiz, beyin ilevimiz,
salmz ve esenliimiz arasndaki gizli balarn artc sonular vardr.
Zehirli sosyal temaslara kar baklmz olduu yolundaki basmakalp varsaym gzden
geirmeliyiz. Geici frtnal ruh halleri haricinde, ou kez etkileimlerimizin biyolojik bir dzeyde
bizim iin pek nemli olmadn sanrz. Ama bunun rahatlatc bir yanlsama olduu anlalmaktadr.
Baka birinden bir virs kaptmz gibi, bizi ayn virse kar daha savunmasz hale getiren ya da
esenliimize zarar veren duygusal bir korkuyu da kapabiliriz.
Bu adan bakldnda, tiksinme, hor grme ve patlayc fke gibi sknt verici haller, bakalarnn
itii sigarann dumann soluyan kiilerin cierlerine sessiz sedasz zarar veren duman alt olmann
duygusal muadilidir. Sal glendirmenin kiileraras muadili de, evremizdekilerin olumlu
duygularn artrmak olacaktr.
Bu anlamda, sosyal sorumluluk burada ve imdi, arada bir karlatmz kiilerden en ok
sevdiimiz ve zerine titrediklerimize kadar, bakalarnda en ehven ruh hallerinin yaratlmasna
yardmc olacak ekilde davrandmz zaman balar. Sosyallemenin sa kalm deerini inceleyen
bir bilim insan, Whitmanla uyum iinde, hepimizin almas gereken pratik dersin u olduunu
sylyor: Sosyal balantlarn gelitir.640

640 Duke niversitesinden biyolog Susan Albertstan yaplan alntnn kayna: Social Baboons Make Better Mums, New Scientist
(November 2003).

Kiisel yaamlar iin iyi gzel de, hepimiz amzn devasa sosyal ve siyasi akmlar yznden
hrpalanyoruz. Geen yzyl bizi blen eylere k tutarak, kolektif empati ve merhametimizin
snrlaryla yzletirdi.
nsanlk tarihinin byk ksm boyunca gruplar arasndaki nefreti krkleyen ac husumetler,
tamamen lojistik bir anlamda stesinden gelinebilir trdendi: Kullanlabilir snrl ykm aralar,
tehlikeyi grece kk tutuyordu. Yirminci yzylda ise, teknoloji ve kurumsal verimlilik bu tr
nefretin ykc potansiyelini inanlmaz derecede bytt. O zamanlarn airi W. H. Audenn ok
ineleyici bir biimde kehanette bulunduu gibi, Ya birbirimizi sevmeli ya da lmeliyiz.
Bu yaln bak as, dizginsiz nefretlerin sebep olduu acil durumu yakalyor. Ama aresizlie
kaplmamalyz. Bu aciliyet duygusu kolektif bir uyana yol aarak, bu yzylda amamz gereken can

alc sorunun, Bizden saydklarmzn emberini geniletmek ve Onlar olarak grdklerimizin

saysn azaltmak olduunu bize hatrlatabilir.
Yeni sosyal zek bilimi, bize o snrlar adm adm teleyebilecek aralar sunuyor. ncelikle,
nefretin dourduu blnmeleri kabullenmektense, farkllklarmza karn birbirimizi anlayp,
empatimizi o ayrmlar birletirecek ekilde geniletmeliyiz. Sosyal beynin donanm, hepimizi ortak
insani zmzde birbirine balyor.

EK A - st

ve Alt Yollar: Bir Not

Alt yol otomatik viteste, bilindmzda ve byk bir hzla iler. stemli denetimle alan, aba ve
bilinli niyet gerektiren st yol ise daha yava hareket eder. Benim burada kullandm ekliyle stalt ikilii, davran asndan ok nemli bir ayrm saptamamza yardm ederken, bir yandan da
beynin karmakark ve ie ie dokunmu ebekesini fazlasyla basitletirebilir.641

641 Bu sistemlerin tam bir aklamas iin, bkz Colin Camerer, Neuroeconomics: How Neuroscience Can Inform Economics,
Journal of Economic Literature 43 (2005), s. 964.

Her iki sistemin de sinirsel ayrntlar henz zlmemitir ve hl tartma konusudur. Yararl bir
zet, UCLAdan Matthew Lieberman tarafndan yaplmtr. Lieberman, (dier sinirsel blgelerin
arasnda amigdalay da kapsayan) otomatik tarz X sistemi, (dierlerinin yan sra n singulat
korteksi ve prefrontal korteks alanlarn da ieren) denetimli tarz ise C sistemi diye

adlandrmaktadr.642

642 Lieberman, X sisteminin sinirsel donanmna ynelik adaylar olarak amigdala, bazal gangliyonlar, lateral temporal korteks,
ventromedial korteks ve dorsal n singulat korteksi neriyor. Kontrol tarznn, bakalaryla birlikte n singulat korteks, lateral prefrontal
korteks, dorsal parietal korteks ve hipokampusu da ierdiini ne sryor. Bkz: Matthew D. Lieberman, The X- and C-systems: The
Neural Basis of Automatic and Controlled Social Cognitions, E. Harmon-Jones ve S. Winkielman, Social Neuroscience iinde (New
York: Guilford Press, 2006). Daniel Siegel farkl bir st-alt yol ayrmn nererek, st yolu zarar grmemi ve iyi ileyen bir sosyal ve
duygusal aygt, alt yolu ise hasarl bir tarz iaret etmek iin kullanyor. Bkz Daniel Siegel, The Developing Mind (New York: Guilford
Press, 1999).

Bu geni apl sistemler birbirine paralel olarak alp, otomatik ve denetimli ilevleri farkl
oranlarda kaynatrrlar. rnein, okuma yaparken, biz neye bakacamza karar verip anlam zerinde
bilinli olarak dnrken st yol yetenekleridir bunlar bir sr otomatik mekanizma da kalb
tanma, anlam verme, cmle yapsn zme vb. gibi saysz destekleyici ilevi yerine getirir.
Gerekte, katksz bir st yol zihin ilevi belki de hi yokken, saylamayacak kadar ok alt yol
zihin ilevi olduu kesindir. Doruyu sylemek gerekirse, benim burada bir ikilik st/alt olarak
tarif ettiim ey, aslnda bir tayf oluturur.
st-alt yol tipolojisi, bilisel-duygusal ve otomatik-denetimlinin iki boyutunu tek bir boyuta
indirger: otomatik-duygusal ve denetimli-bilisel. Bilinli olarak yaratlan duygular gibi (nadiren de
olsa, iradesini kullanarak duygulanabilen aktrlerde grlen) rnekler, bu tartmann amalar
asndan ayr tutulmutur.643

643 Baz bili kuramclar bu ayrmn karmaklklar ar basitletirmesinin bir baka yolu olarak birok duygusal tepkinin, ikisi de bir
dereceye kadar otomatik ve kontroll olan bir bili ve duygu karmn ierdiini iddia edeceklerdir.

Alt yolun otomatik sreleri, grld kadaryla beynin gece-gndz durmadan almakta olan,
varsaylan tarzdr. st yol esas olarak, bu otomatik sreler beklenmedik bir olay, bir hata
yznden, ya da zor bir karar alrken olduu gibi, dncelerimizle bilerek boutuumuz zaman
kesildiinde devreye girer. Bu gre gre, dnce akmzn byk bir ksm ya da ou otomatie
takl olarak sradan ileri ele alr; bir yandan da st yol iin zerinde kafa yormamz, renmemiz ya
da dzeltmemiz gereken eyleri kaydeder.
Yine de, st yol alt yolu bu ekilde ynlendiriyorsa, onu belirli snrlar ierisinde ineyebilir. Bize
hayatta seme ans tanyan da bu kapasitedir.

EK B - Sosyal

Beyin

Bir dizi yeni devrenin beyinde oluabilmesi iin, ona sahip olanlar asndan byk bir deer
tamas gerekir; bu, sahibinin o devreyi kuaklar boyunca aktarma olasln artracaktr. Primatlarn
ortaya knda, gruplar halinde yaamak tam da byle bir uyarlanmayd. Tm primatlar, hayatn
gereklerini yerine getirmeye yardm edebilecek bakalarnn arasnda yaayarak, grubun herhangi bir
yesinin ulaabilecei kaynaklar oaltr ve przsz sosyal etkileimlere byk nem verirler.
Sosyal beyin de Doann, bir grubun paras olarak karlalabilecek sa kalm sorunlarn giderme
amal uyarlayc mekanizmalarndan biridir.
Sinirbilimciler sosyal beyinden sz ederken neyi kastederler? Beynin, her biri tek bana belirli
bir grevden sorumlu olan ayr alanlardan olutuu fikri, on dokuzuncu yzylda kafatasndaki
yumrularn anlamn aklayan o frenoloji emalar kadar ad grnmektedir. Oysa gerekte,
belirli bir zihinsel grevle ilgili ebeke beynin tek bir yerinde deil, her tarafna dalm
durumdadr; grev ne kadar karmaksa, dalm da o kadar geni kapsamldr.
Beynin blgeleri ba dndrc bir karmaklkla birbirine balandndan, sosyal beyin gibi
deyimler her ne kadar yararl olsa da birer kurmacadr. Bilim insanlar kolaylk adna, beynin
belirli bir ilev srasnda ibirlii yapan uyumlu sistemlerine bakarlar. Dolaysyla hareket
merkezleri, kavramsal olarak ksaltc bir terim olan motor beyinde; duyularn faaliyet merkezleri
ise duyusal beyinde birlikte toplanmtr. Baz beyinler, birbirine daha sk skya bal olan
anatomik blgelere gnderme yaparlar; srngen beyin, yani evrim asndan ok eski olduu iin
srngenlerle paylatmz, otomatik refleksleri ve benzerlerini yneten u daha alttaki blgeler gibi.
Bu aklayc etiketler, daha st dzey beyin rgtlenmesi olan, belirli bir ilev srasnda dzenlenen
modllere ve sinir hcresi alarna odaklanmak isteyen sinirbilimciler iin zellikle kullanldr.
Dolaysyla da sosyal beyin bakalaryla iliki kurarken etkinliklerimizi dzenleyen o geni
kapsaml sinirsel modller uzaklara yaylan devrelerden oluur. Beynin herhangi bir yerinde sosyal
etkileimi kontrol eden tek bir blge yoktur. Sosyal beyin, tekilerle iliki kurarken senkronize olan
bir dizi ayr ama akkan ve geni kapsaml sinir ebekesidir. Uzaklara yaylan sinir alarnn
birletirici bir amaca hizmet etmek iin egdml hale getirildii sistemler dzeyinde iler.
Sinirbilimin elinde genel olarak zerinde fikir birliine varlm belirli bir harita henz bulunmasa
da, yaknsama amal almalarda dikkatler sosyal etkileimler srasnda ounlukla etkin olan
alanlara evrilmeye balamtr. Erken bir nerme, prefrontal alanda, zellikle de orbitofrontal
(OFC) ve n singulat kortekslerinde (ACC), bata amigdala olmak zere korteks altndaki alanlarla
balants olan yaplar saptamtr.644 Daha yakn tarihli almalar bu nermenin isabetli olduunu
gsterirken, baka ayrntlar da eklemektedir.645

644 Leslie Brothers, The Social Brain: A Project for Integrating Primate Behavior and Neurophysiology in a New Domain,
Concepts in Neuroscience 1 (1990), s. 2751.

645 rnein, sosyal beynin bir baka deneysel haritas, Preston ve de Waal tarafndan empatinin nroanatomisine ilikin
incelemelerinde sunulmutur. Bkz Stephanie D. Preston ve Frans B. M. de Waal, Empathy: Its Ultimate and Proximate Bases,
Behavioral and Brain Sciences 25 (2002), s. 120.

Sosyal beynin geni alanlara yaylm ebekesi gz nne alndnda, tam olarak hangi sinir
alarnn devrede olduu byk lde hangi sosyal faaliyetle ilgilendiimize baldr. Dolaysyla
basit bir sohbet srasnda bir dizi blge bizi uyumlu halde tutarken, farkl (ama st ste binen) bir
baka sistem de konutuumuz kiiden holanp holanmadmza kafa yorarken etkinleiyor olabilir.
imdi, hangi faaliyet srasnda hangi devrelerin etkinletiine dair baz gncel bulgular hakknda hzl

bir aratrma yapalm.

Ayna sinir hcreleri beyni enilendirir. Prefrontal kortekste ya da parietal (yankafa) alanlarda (ve
muhtemelen baka yerlerde de) bulunanlar, paylalan temsilleri, yani birisiyle ikimizin de aina
olduu bir konuda konuurken zihnimize en zihinsel imgeleri idare ederler. Hareketle ilgili olan
dier ayna sinir hcreleri bir sohbetin paras olan jestlerle beden deiimlerinin girift dans da
dahil olmak zere birisinin eylemlerini sadece izlediimiz zaman etkinleirler. Kinestetik ve
duygusal geribildirimi kodlayan sa parietal operkulumdaki (yan kapakk) hcreler, kendi
hareketlerimizi sohbet arkadamznkine gre dzenlediimiz srada almaya balarlar.
Sra bir bakasnn ses tonundaki duygusal mesajlar okuyup karlk vermeye geldiinde, ayn sinir
hcreleri, insula (adack) ile premotor korteksi limbik sisteme, zellikle de amigdalaya balayan
ebekeyi hazr duruma geirirler. Konuma devam ederken, amigdaladan beyin sapna giden
balantlar otomatik tepkilerimizi kontrol ederek, konunun kzmas ihtimaline kar nabzmz
hzlandrrlar.
Temporal lobun fusiform (i biimli) alanndaki sinir hcreleri, yzlerdeki duygular tanyp
okumann yan sra, bir kiinin baknn nereye kaydn da izlemeye adanmtr. Bedenduyusal
(somatosensori) alanlar, biz dier kiinin halini sezerken ve karlnda kendimizinkini de fark
ederken devreye girerler. Kendi duygusal mesajlarmz geri gnderdiimizde ise, beyin sap
ekirdeklerinin yz sinirlerimize yansmalar, duruma uyan atk kalar, glmsemeyi, ya da kalkk
kalar yaratr.
Biz dier kiiye kulak verirken, beyin empatinin iki eidine maruz kalr: Duyusal korteksler,
talamus ve amigdala arasndaki balantlardan geen ve tepkimize dayanan hzl bir st yol ak; ve
talamustan neorkortekse doru yukar, sonra tekrar amigdalaya doru aa uzanan ve daha dnceli
tepkimize dayanan daha yava bir st yol ak. Duygularn bulamas bu ilk patikay takip ederek,
dier kiinin hislerinin otomatik sinirsel taklidine olanak salar. Dnen beyne balanan ikinci
patika ise, eer istersek uyumumuzu bozma olanana sahip olan, daha dnceli bir empati sunar.
te burada, limbik ebekeden OFC ve ACCye uzanan balant devreye girer. Bu alanlar baka
birinin duygusunu alglayp kendi duygusal tepkimizin ince ayarn yaptmz srada etkindir.
Prefrontal korteksin grevi genel olarak duygularmzn tonunu uygun ve etkili bir biimde
ayarlamaktr; dier kiinin syledikleri canmz skyorsa, prefrontal blge kendi skntmza karn
sohbeti srdrp, odaklanm durumda kalmamz salar.
Dier kiinin duygusal mesaj hakknda ne yapacamz dnmemiz gerekiyorsa, dorsolateral ve
ventromedyal prefrontal blgeler, btn bunlarn anlam zerine kafa yorup seeneklerimizi gz
nne almamza yardm eder. rnein, hangi yant hem sz konusu durumda ie yarayacak, hem de
uzun vadeli hedeflerimize uyacaktr?
Btn bu kiileraras dansn tesinde, beynin tabanndaki beyincik dier kiiyi gzleyebilmemiz
iin dikkatimizi tam hedef zerinde tutarak, gelip geici yz ifadelerinin incelikli ipularn bile
yakalar. Szsz, bilind ezamanllk szgelimi, bir sohbetin girift koreografisi sel gibi akan
sosyal ipularn toplamamz gerektirir. Bu da beyin sapndaki, zellikle de beyincik ve bazal
gangliyonlardaki (sinir dmleri) kadim yaplara baldr. Przsz etkileimlerde oynadklar
roller, bu alt beyin alanlarna sosyal beynin ebekesinde yardmc bir rol verir.646

646 Agy.
Bu alanlarn tm sosyal etkileimlerin (hatta hayali olanlarn da) egdmlenmesinde bir araya
gelir; herhangi birinin hasar grmesi, uyum salama yeteneimize zarar verir. Bir sosyal etkileim ne

kadar karmaksa, etkinleen sinir hcrelerinin birbirine bal alar da o kadar girifttir. Ksacas,
ok sayda ebeke ve blge, sosyal beyinde ayrntl haritasn zar zor karmaya baladmz
sinirsel bir alanda kendi rollerini oynar.
Sosyal beynin ana ebekesini saptamaya balamann bir yolu da, belirli bir sosyal edim srasnda
devreye giren asgari sinir alarnn taslan karmaktr.647 rnein, UCLAdaki sinirbilimciler,
sadece baka birinin duygularn alglayp taklit etme edimi iin, birbirine kilitlenen u bir dizi sinir
ebekesini nermilerdir: st temporal korteks dier kiinin ilk grsel alglanmasna olanak
salayarak, o tasviri parietal alanlardaki, gzlemlenmi bir eylemi o eylemin icrasyla
eletirebilecek sinir hcrelerine gnderir. Ardndan eletirici sinir hcreleri tasvire daha fazla
duyusal ve bedensel enformasyon katar. Bu daha karmak veriler kmesinin gittii alt frontal korteks
de, taklit edilecek eylemin amacn kodlar. Daha sonra eylemlerin duyusal kopyalar st temporal
kortekse geri gnderilir, buras da arkadan gelen eylemi izler.

647 Minimal devre hakknda, bkz Marco Iacoboni ve Gian Luigi Lenzi, Mirror Neurons, the Insula, and Empathy, Behavioral and
Brain Sciences 25 (2002), s. 3940.

Sra empatiye geldiinde, scak duygusal ebekenin bu souk duyusal ve motor ebekelere
balanmas gerekir; yani, duygusal bakmdan kuru olan duyusal-motor sistem, limbik sistemdeki
duygu merkeziyle iletiim kurmaldr. UCLAdaki aratrma ekibinin nerisine gre, bu balayc iin
anatomik bakmdan en olas aday, limbik alanlarla frontal korteksin paralarn birbirine balayan
insuladaki bir blgedir.648

648 Duygusal rezonans hakknda, bkz Marco Iacoboni, Understanding Intentions Through Imitation, yay. haz. Scott Johnson, Taking
Action: Cognitive Neuroscience Perspectives on Intentional Acts iinde (Cambridge, Mass.: MIT Press, 2003). s. 10738.

Ulusal Zihin Sal Enstitsndeki (National Institutes of Mental HealthNIMH) bilim

insanlarna gre, sosyal beynin haritasn karmay amalarken sz edilen ey tek bir birletirici
sinir sistemi deil, baz ilerde birlikte, bazlarnda da kendi balarna alabilecek birbirine
kenetlenen ebekelerdir.649 rnein sinirbilimciler, temel empatide, yani bir hissin dosdoru kiiden
kiiye bulamas konusunda, duyusal korteksleri talamus ve amigdalaya, oradan da uygun tepkinin
gerektirdii ebekeler hangileriyse onlara balayan patikalar aday gstermektedirler. Ancak bilisel
empatide, biz dier kiinin dncelerini sezerken, talamustan kortekse, amigdalaya, sonra da
tepkiyle ilgili ebekeye uzanan patikalar devreye girer.

649 Birbirine kenetlenme ve bamsz devreler konusunda, bkz James R. Blair ve Karina S. Perschardt, Empathy: A Unitary Circuit or
a Set of Dissociable Neuro-Cognitive Systems? Behavioral and Brain Sciences 25 (2002), s. 2728.

Belirli duygularla empati kurmak konusunda ise, NIMHteki aratrmaclar daha da fazla ayrm
yapmann mmkn olduunu ne sryorlar. rnein, baz fMRI verileri, dier kiinin korkusunu ve
fkesini okumaya ynelik farkl patikalar olduunu iaret ediyor. Anlalan, korkulu ifadeler OFCden
ok amigdalay, fkeli ifadelerse amigdalay deil de OFCyi etkinletirmektedir. Bu farkllk, her bir
duygunun deiik ileviyle ilikili olabilir: Korktuumuzda, dikkatimiz korkuya neden olan eye
ynelirken, fkelendiimizde o kiinin tepkisini tersine evirmek iin ne yapacamza odaklanrz.
Tiksinmede ise amigdala resmin dnda kalr; bu kez bazal gangliyonlar ve n insuladaki yaplar
devreye girer.650 Bu duyguya zg ebekelerin tm hem belirli bir duyguyu bizzat yaadmzda,
hem de baka birinin hissetmesine tank olduumuzda etkinleir.

650 Tiksinme hakknda, bkz Anthony Atkinson, Emotion-specific Clues to the Neural Substrate of Empathy, Behavioral and Brain

Sciences 25 (2002), s. 2223.

NIMHteki aratrmaclar, sadece dier kiinin zihninden geenler hakknda fikir edinmekle deil,
karlnda ne yapacamza karar vermekle de ilgili olan bir bilisel empati tr iin yine baka
ebeke neriyorlar. Anlalan, buradaki ana ebekeler orta temporal korteksi, st temporal sulkusu
(akak oluu) ve temporal lobu iermektedir.
Empatiyle doru ve yanl anlaymz arasndaki ban sinirsel dzeyde dayana vardr.
Beyinlerindeki lezyonlar (doku bozukluklar) nedeniyle nceki ahlaki standartlarn terk eden, ya da
bir doru mu, yanl m sorusu karsnda kafalar karan hastalar zerinde yaplan almalar, bu
ahlaki edimler iin isel halleri uyandrmak ve yorumlamakla ilgili beyin blgelerinin salam
kalmasnn gerektiine iaret etmektedir.651 Ahlaki yarglar srasnda etkin olan bu beyin alanlar
yani beyin sapnn paralarndan (zellikle beyincik) korteksteki alanlara uzanan bir ebeke dizisi
amigdala, talamus, insula ve beyin sapnn st ksmn ierir. Bu beyin alanlarnn tm, bir
bakasnn hislerini kendi hislerimiz gibi algladmz srada da devrededir. Aln lobuyla n akak
lobu arasndan geen (amigdalayla insular korteksi de ieren) birbirine bal bir ebekenin empati
asndan hayati nem tad ne srlmtr.

651 Ahlaki yarg ve empati hakknda, bkz Paul J. Eslinger ve bk., Emotional and Cognitive Processing in Empathy and Moral
Behavior, Behavioral and Brain Sciences 25 (2002), s. 3435; Iacoboni ve Lenzi, Mirror Neurons.

Beyin ilevinin haritas, sinirsel lezyonlar olan hastalarda baka hangi yeteneklerin engellendii
incelenerek karlabilir. rnein, sosyal beyinlerinin eitli duygusal devreleri hasar grm
nrolojik hastalar, beyinlerinin baka alanlarnda lezyonlar bulunan hastalarla karlatrlmt.652
Her iki grup da, IQ testindeki sorunlar yantlamak gibi bilisel grevlerde eit derecede
baarlyken, sadece duygusal alanlar hasar grm hastalar ilikilerinde ilev bozukluu
gsteriyorlard: Kiileraras ilikilerde kt kararlar alyor, insanlarn duygularn yanl yorumluyor,
hayatn sosyal talepleriyle ba etmekte aciz grnyorlard.

652 Duygusal beyin ve ilikiler hakknda, bkz Reuven Bar-On ve bk., Exploring the Neurological Substrates of Emotional and Social
Intelligence, Brain 126 (2003), s. 17901800.

Sosyal yetersizlikleri olan bu hastalarn tmnde, Gney California niversitesinden nrolog

Antonio Damasionun somatik iaretleyici diye adlandrd bir sinirsel dzen iindeki belli
noktalarda lezyonlar vard; hasarl hastalar zerindeki incelemeler, Damasionun laboratuarnda
yaplmt. Ventromedial prefrontal, parietal alanlarn yan sra, singulat korteksle sa amigdala ve
insulay da birbirine balayan somatik iaretleyiciler, zellikle kiisel ve sosyal yaammzda bir
karar aldmz zamanlarda alrlar.653 Sosyal beynin bu kilit paras tarafndan glendirilen
sosyal yetenekler, przsz ilikilerin temelini oluturur. rnein, somatik iaretleyici ebekelerinde
lezyonlar bulunan nrolojik hastalar, duygusal iaretleri okumakta ya da gndermekte baarsz
olduklarndan, ilikilerinde felakete yol aan kararlar kolaylkla alabilirler.

653 Somatik iaretleyiciler hakknda, bkz Antonio Damasio, Looking for Spinoza: Joy, Sorrow, and the Feeling Brain (New York:
Harcourt, 2003).

Damasionun somatik iaretleyicileri, Stephanie Preston ile Frans de Wallin algsal modellerinde
deindikleri sinir sistemleriyle rtmektedir. Her iki model de, bir bakasnn duygusunu
algladmzda, ayna sinir hcrelerinin iimizde o hisse yol aan ayn sinirsel patikalarn yan sra,
ilgili zihinsel imgeler ve eylemlere (ya da harekete geme itkisine) ynelik ebekeyi etkinletirdiini
nermektedir. Birbirinden ayr fMRI almalar, insulann ayna ilevi gren sistemleri limbik alana

balayarak sinirsel dngnn duygusal esini meydana getirdiini iaret etmektedir.654

654 nsulann (adack) rol hakknda, bkz Iacoboni ve Lenzi, Mirror Neurons.
Birbirinden farkl sosyal anlarda yaplan fMRI almalarnn ortaya kard gibi, bir etkileimin
kendine has yanlar, tepkimizi verirken hangi beyin alanlarnn altn belirleyecektir elbette.
rnein, gnll denekler sosyal adan utan verici durumlarla ilgili ykleri dinlerken yaplan
beyin grntlemeleri (yklerden biri, resmi bir davette lokmasn tabaa tkren birinden sz
ediyordu), orta prefrontal korteksle temporal alanlarnda (her ikisi de baka birinin zihinsel haliyle
empati kurduumuzda etkinleir) ve de yan orbifrontal korteksle orta prefrontal kortekslerinde daha
fazla faaliyet olduunu gstermitir.655 Ayn alanlar, ykdeki tabaa tkrme olay istend
(kiinin tkanmas nedeniyle) olduunda da etkinleiyordu. Bu sinir a grld kadaryla,
kiileraras yaamda srekli karlatmz sonu gelmeyen sradan durumlardan biri olan, belirli bir
hareketin sosyal adan uygun olup olmad gibi daha genel bir karara varma durumunu idare
etmektedir.

655 Utan verici anlar hakknda, bkz S. Berthoz ve bk., An fMRI Study of Intentional and Unintentional Embarrassing Violations of
Social Norms, Brain 125 (2002), s. 16961708.

O karar almakta baarsz olan dolaysyla da srekli yanl adm atan ya da kiileraras
faaliyetlerde baka trl hatalar yapan nrolojik hastalar zerindeki klinik almalar, prefrontal
kortekslerinin ventromedial blgesinde hasar olduunu gstermektedir. Damasio nun i
arkadalarndan biri olan Antoine Becharann gzlemleri, bu blgenin bellek, duygu ve hisle ilgili
birletirici beyin sistemlerinde kritik bir rol oynad yolundadr; buradaki hasar sosyal karar almn
tehlikeye sokar. Mahcubiyet anlaryla ilgili aratrmada, en etkin sistemler, orta prefrontal korteksin
yaknlarndaki bir dorsal blgede alternatif bir ebeke n singulat da ieren bir alan olabileceini
gstermitir.656 Damasionun bulgularna gre, bu blge motor planlamay, hareketi, duyguyu, dikkati
ve ileyen bellei idare eden alar birbirine balayarak bir darboaz oluturmaktadr.

656 Sosyal karar almnn nrolojisi hakknda, bkz Antoine Bechara, The Neurology of Social Cognition, Brain 125 (2002), s.
167375.

Sinirbilimcilere gre, bunlarn tm kkrtc ipulardr ve sosyal yaam nrolojisinin an

zebilmek iin ok daha fazlasnn bilinmesi gerekmektedir.

EK C - Sosyal

Zeky Yeniden Dnmek

Sosyal beyin gruplar halinde yaayan memeli trlerinde en yksek derecede gelierek, bir sa kalm
mekanizmas olarak evrilmitir.657 nsanlar dier memelilerden farkl klan beyin sistemleri,
insanlar arasndaki baat ban boyutuyla dorudan orantl olarak gelimitir.658 Kimi bilim
insanlar, Homo sapiensin dier insans varlklar glgede brakmasn salayan eyin bilisel
stnlk ya da fiziksel avantaj deil sosyal beceri olabileceini tahmin etmektedirler.659

657 Stephanie D. Preston ve Frans B. M. de Waal, Empathy: Its Ultimate and Proximate Bases, Behavioral and Brain Sciences
25 (2002), s. 120.

658 Bir trdeki primat grubunun yeleri ne kadar fazlaysa, neokorteks de beynin geri kalanna gre o kadar byk olur. Bkz T.
Sawaguchi ve H. Kudo, Neocortical Development and Social Structures in Primates, Primates 31 (1990), s. 28389.

659 Sarah-Jayne Blakemore ve Uta Firth, How Does the Brain Deal with the Social World? NeuroReport 15 (2004), s. 11928.
Evrim psikologlarna gre, sosyal beyin ve dolaysyla sosyal zek, bir primat topluluunda sosyal
akmlar arasnda ynn bulma zorluunu giderecek ekilde evrilmitir: Kiiye, baskn erkein kim
olduunu, savunma konusunda kime gveneceini, kimi nasl honut edeceini (buradaki olaan
zm tmar etmektir) belirleyebilmesi iin gereken donanm salar. nsanlarda ise sosyal muhakeme
yapma zellikle egdm ve ibirliinin yan sra rekabet etme ihtiyac, daha byk boyuttaki
beynimizin ve genel olarak zekmzn evriminde itici g olmutur.660

660 Zeknn sosyal kkenleri hakknda, bkz Denise Cummins, Human Reasoning: An Evolutionary Perspective (Cambridge, Mass.:
Bradford/MIT Press, 1997).

Sosyal beynin balca ilevleri etkileimlerde ezamanllk, empati trleri, sosyal bili, etkileim
becerileri ve bakalarna kar ilgi sosyal zeknn kollar gibi grnr. Evrimsel bak as bizi,
sosyal zeknn insani yetenekler snflandrmasndaki yerini bir daha dnmeye ve zeknn bilisel
olmayan yetenekleri de ierebileceini kabul etmeye zorlamaktadr. (Howard Gardner, bilindii gibi
bu tezi oklu zeklar konusundaki r aan yaptnda savunmutur.)
Sosyal yaama ilikin yeni sinirbilim bulgular, sosyal bilim ve davran bilimini yeniden
canlandrabilir. rnein, karar alm srasnda beyni inceleyen, gelime aamasndaki nro-ekonomi
dal, temel ekonomik varsaymlara meydan okumutur.661 Bulgular, ekonomi alanndaki standart
dnce tarzn, zellikle de insanlarn para konusunda karar aac trnde analizlerle
modellenebilecek aklc kararlar aldklar yolundaki gr sarsmtr. Ekonomistlerin artk
anladklar gibi, alt yol sistemleri, bu tr karar almnda salt aklc modellerin ngrebileceinden
ok daha gldr. Benzer ekilde, zek kuram ve zeky snama alan da, temel varsaymlarn
yeniden dnecek kadar olgun grnmektedir.

661 Nroekonomi hakknda, bkz Colin Camerer ve bk., Neuroeconomics: How Neuroscience Can Inform Economics, Journal of
Economic Literature 43 (2005), s. 964.

Son yllarda sosyal zek, sosyal psikologlar kadar zeky inceleyenler tarafndan da byk lde
gz ard edilen bilimsel bir arka sokak olmutur. Bunun bir istisnas, John Mayer ile Peter
Saloveynin 1990 ylndaki yeni ufuklar aan almalaryla alevlendirilen duygusal zek
aratrmalarndaki ksa sreli bir arttr.662

662 New Hampshire niversitesinden psikolog Mayer, meslektalaryla birlikte bu alandaki kuram ve aratrmalar iin standard
belirledi. Peter Salovey ve Mayerin (ve ben dahil, bakalarnn da) tanmlama ekline gre, duygusal zek kavram sosyal zekyla
rtmektedir. rnein, bkz John Mayer ve Peter Salovey, Social Intelligence, yay. haz. Christopher Peterson ve Martin E. S.
Seligman, Character Strengths and Virtues: A Handbook and Classification (New York: Oxford University Press, 2004).

Mayerin bana belirttii gibi, Thorndike ilk bata mekanik, soyut ve sosyal zekdan oluan bir l
grm, ama hemen ardndan sosyal zeky lmenin bir yolunu bulmakta baarszla uramt.
1960larda, duygularn beyindeki yerleimi daha iyi anlaldnda, Mayer yle demiti: Duygusal
zek, sosyal zeknn baarsz kald durumlarda, lnn yedek yesi olarak yetitirilebilirdi.
Sosyal sinirbilimin daha yakn tarihte ortaya k, kardei duygusal zekyla eit deer tayan
sosyal zeky yeniden canlandrma zamannn geldiini gstermektedir. Sosyal zeknn yeniden
dnlmesi, sosyal beynin ileyiini tam olarak yanstarak, ilikilerimiz asndan ok byk nem
tamasna karn sklkla gz ard edilen yetileri de iin iine katmaldr.
Benim bu kitapta nerdiim sosyal zek modeli, sz konusu geniletilmi kavramn nasl bir ey
olabileceine ilikin kesin olmayan imalarda bulunmaktadr. Bakalar sz konusu zeknn
zelliklerini farkl bir deste iinde yeniden bir araya getirebilir ya da kendi nerilerini ileri
srebilirler; benimkisi, pek ok snflandrma biiminden sadece biridir. Sosyal zeknn daha salam
ve geerli modelleri, zaman iinde yaplacak aratrmalarn birikiminden kacaktr. Benim amacm
sadece bu tr bir taze dn balatmaktr.

Baz psikologlar, benim nerdiim tanmlayc sosyal zek yetilerinin, standart zek tanmlarna
bilisel olmayan alanlardaki yetenekleri eklediinden yaknabilirler. Oysa bu tam da benim k
noktamdr: Sosyal yaamdaki zek sz konusu olduunda, beynin kendisi yetileri birbirine kartrr.
Temel empati, ezamanllk ve ilgi gibi bilisel olmayan yetenekler, insanolunun sosyal sa kalm
repertuarnn gayet uyarlayc ynleridir. stelik bu yetiler, Thorn-diken ilikilerimizde akllca
davranma kuralna kesinlikle daha iyi uymamz salarlar.
Tamamen bilisel olan eski sosyal zek gr, pek ok erken dnem zek kuramcsnn iddia ettii
gibi, sosyal zeknn genel zekdan farkl olmayabileceini varsayar. Baz bili bilimcileri, hi
kukusuz bu iki yetenein tpatp ayn olduunu savunacaklardr. Ne de olsa, onlarn disiplini zihinsel
yaam modelini bilgisayarda kurar ve bilgi ilem modlleri de bilgisayar mantna uyarak tamamen
aklc dorultuda ilerler.
Oysa sosyal zek alannda salt zihinsel yeteneklere odaklanan dikkat, hem duygunun hem de alt
yolun paha biilmez rollerini gz ard eder. Ben bir perspektif deiikliini, salt sosyal yaam
hakknda bilgi sahibi olmann tesine bakarak, gerek st gerekse alt yola saptmz srada onca

nemli olan otomatik yetenekleri de kapsayacak bir bak asn neriyorum. u aralar moda olan
eitli sosyal zek kuramlar, bu i ie gemi yetilerin ayrntlarn sadece belirli noktalaryla ve
tuhaf biimde farkl derecelerde aklyorlar.
Zek kuramclarnn sosyal yaam yetenekleri hakkndaki grleri, kendi sahalarnn tarihi nda
daha iyi anlalabilir. Edward Thorndiken sosyal zek kavramn ilk kez nerdii 1920 ylnda, yeni
ortaya atlm IQ kavram, bir o kadar yeni bir alan olan ve insan yeteneklerini lmenin yollarn
bulmay amalayan psikometrinin dnce tarzn ekillendirmekteydi. O ba dndrc gnlerde,
psikolojinin I. Dnya Sava srasnda milyonlarca Amerikan askerini IQlarna gre snflandrarak
etkili biimde idare edebilecekleri grevlere ve mevkilere atamakta elde ettii son baarlar,
anlalabilir bir heyecan uyandrmt.
Erken dnem sosyal zek kuramclar, IQnun sosyal yaamdaki yeteneklere uygulanacak bir
benzerini bulmaya alyorlard. Yeni oluan psikometri alannn rehberliinde, sz gelimi, IQyla
llen uzamsal ve szel akl yrtme farkllklarnn muadili olacak sosyal yeteneklerdeki
farkllklar lmenin yollarn aryorlard.
Bu ilk giriimler boa kt, nk grld kadaryla sadece insanlarn sosyal durumlar
hakkndaki entelektel kavrayn lyorlard. rnein, ilk sosyal zek testlerinden biri, bir
cmlenin en ok hangi sosyal duruma uygun deceini belirlemek gibi, bilisel yetenekleri
deerlendiriyordu. 1950lerin sonunda, en yaygn olarak kullanlan IQ lmlerinden birini
gelitirmi olan David Wechsler, temelde sosyal zeky sadece sosyal durumlara uygulanan genel
zek olarak grerek, nemini reddetmiti663 Bu yarg psikoloji alannda yayld ve sosyal zek
insan zeksnn belli bal haritalarndan silindi.

663 David Wechsler, The Measurement and Appraisal of Adult Intelligence, 4. bsk. (Baltimore: Williams and Wilkins, 1958), s. 75.
Bir istisna, 1960larn sonunda J. P. Guilford tarafndan ileri srlen karmak zek modeliydi;
Guilfordun sayp dkt 120 ayr dnsel yetenekten otuzu, sosyal zekyla ilgiliydi.664 Ama
youn abalara karn, Guilfordun yaklam insanlarn sosyal dnyada gerekte ne derece baarl
olduklarna ilikin anlaml kestirimler salayamamtr. Sosyal zekyla ilgili daha yakn tarihli
modeller Robert Sternbergin pratik zeks ve Howard Gardnern kiileraras zeks daha
ekici bulunmutur.665 Fakat psikoloji, sosyal zeky IQdan aka ayrt eden ve pratik uygulamalar
olan birletirici bir kuram karamamtr.

664 J. S. Guilford, The Nature of Intelligence (New York: McGraw-Hill, 1967).

665 Bkz, rnein, Robert Hogan, Development of an Empathy Scale, Journal of Consulting and Clinical Psychology 33 (1969),
s. 30716; Robert Sternberg, Beyond IQ: A Triarchic Theory of Human Intelligence (New York: Cambridge University Press, 1985);
Howard Gardner, Multiple Intelligences: The Theory in Practice (New York: Basic Books, 1993).

Eski bak as, sosyal zeky genel zeknn sosyal durumlara uygulanmas, yani byk oranda
bilisel bir yetenek olarak grmtr. Bu yaklam, sosyal zekya sadece sosyal dnya hakkndaki
bilgilerin biriktii bir hazne rol verir, ama sz konusu yetiyi gden, yani genel zeknn kendisinden
farkl klmaz.
Peki ama, sosyal zeky gden ayran nedir? imdilik bu sorunun iyi bir yant yoktur. Bunun bir
nedeni de, bir meslek olarak psikolojinin, insanlarn st lisans yaparken ya da dier mesleki
eitimlerden geerken dahil olduklar, bilimsel bir altkltr olmasdr. Sonu olarak psikologlar,
dnyay byk oranda o alann kendi zihinsel merceinden grme eilimi gsterirler. Bu eilim ise
psikolojinin sosyal zeknn gerek doasn kavrama yeteneini arptyor olabilir.

Sradan insanlara bir kiiyi zeki yapan unsurlar sralamalar sylendiinde, sosyal yeterlik nde
gelen bir doal kategori olarak ortaya kmtr. Oysa zek konusunda uzman saylan psikologlardan
benzer bir liste oluturmalar istendiinde, szel yetenekler ve sorun zme becerileri gibi bilisel
yetenekler zerinde durmulardr.666 Wechslerin sosyal zeky reddeden bak as, anlalan kendi
alannn rtk varsaymlarnda yaamaya devam etmektedir.

666 Bir insan zeki klan unsurlar hakknda, bkz Robert Sternberg ve bk., Peoples Conceptions of Intelligence, Journal of
Personality and Social Psychology 41 (1981), s. 3755.

Sosyal zeky lmeyi amalayan psikologlar, elde ettikleri sonularla IQ testlerinin sonular
arasndaki artc derecede yksek ballamlar karsnda arp kalarak, bilisel yetenekle
sosyal yetenek arasnda gerek bir fark olmayabileceini ne srmlerdir.667 Sosyal zek
aratrmalarndan byk oranda vazgeilmesinin nemli nedenlerinden biri de bu olmutur. Ama bu
sorun, grld kadaryla, sosyal zeknn sadece sosyal alana uygulanan bilisel yetenek olarak
arptlm tanmndan kaynaklanmaktadr.

667 IQ ile gl ballamlar hakknda, bkz, rnein, Ronald Riggio ve bk., Social and Academic Intelligence: Conceptually Distinct
but Overlapping Domains, Personality and Individual Differences 12 (1991), s. 695702.

Bu yaklamda, kiileraras iliki yetenei, insanlarn bildiklerini iddia ettikleri eylere bakarak,
onlara bakalarnn davranlarn anlayabiliyorum ve hareketlerimin insanlara ne hissettirdiini
biliyorum gibi cmleleri onaylayp onaylamadklar sorularak llr.
O sorular, yaknlarda gelitirilen bir sosyal zek leinden alnmtr.668 Testi hazrlayan
psikologlar, on drt ayr psikoloji profesrnden oluan szde bir uzmanlar panelinden sosyal
zeky tanmlamasn istediklerinde ortaya kan tanm, baka insanlar ve farkl sosyal durumlara
nasl tepki vereceklerini anlama yeteneiydi; bir baka deyile, katksz sosyal bili.669 Yine de,
psikologlar bu tanmn yeterli olmayacan biliyorlard. Bu nedenle, insanlarn sosyal adan
gerekte birbirleriyle ne derece geindiklerini ele alan sorular hazrlayarak, rnein Bakalarn iyi
tanyabilmem iin uzun bir sre gerekiyor cmlesini onaylayp onaylamadklarn sordular.

668 David H. Silvera ve bk., The Tromso Social Intelligence Scale, Scandinavian Journal of Psychology 42 (2001), s. 31319.
669 Bir baka almada, hepsi zek uzman olan psikologlardan benzeri bir liste oluturmalar istendiinde, szel beceriler gibi daha
soyut bilisel yetenekler ve daha soyut sosyal sorun zme becerileri lehine, pratik sosyal becerileri grmezlikten geldiler. Bkz Sternberg
ve bk., Peoples Conceptions.

Ancak hazrladklar testin, dierleri gibi, daha ileri gidip doyurucu bir yaam iin ok nemli olan
alt yol yeteneklerini lmesi hayrl olacaktr. Sosyal sinirbilim, bakalaryla iliki kurduumuz
srada bilmenin ve yapmann birden fazla yolunun nasl harekete getiini ayrntlaryla
aklamaktadr. Bu yollar kukusuz sosyal bili gibi st yol yeteneklerini ierir. Ama sosyal zek
ezamanllk ve uyum, sosyal sezgi ve empatik ilgi gibi alt yol ilevlerini ve herhalde efkat gsterme
itkisini de gerektirir. Sosyal yaamda kiiyi nelerin zeki kldna ilikin fikirlerimiz bu yetenekleri
de kapsarsa daha tamamlanm olacaktr.
Bunlar szsz yeteneklerdir ve milisaniyeler ierisinde, zihnin onlar hakkndaki dncelerini ifade
edebilmesinden daha hzl bir biimde oluurlar. Alt yol yetenekleri bazlarna nemsiz grnebilir
ama przsz bir sosyal yaam iin gereken platformu onlar ekillendirir. Alt yol yetenekleri szsz
olduundan, bir kt-kalem testinde yakalanabilecek eyleri gzden karr en gncel sosyal zek
testleri de byledir.670 Sonuta, bu testler st yolu alt yol hakknda snavdan geirir; tartmal bir

taktiktir bu.

670 Psikometriciler son zamanlara kadar kt-kalem testlerini en ehven bulduklarndan, zeknn o formatta llebilecek ynleri baskn
kmtr. Bu durum, gnmzde sosyal zek lmnn altn standard olan bilisel yetenein egemenliinin gizli etkenlerinden biri olabilir.
Alt yol, hi kukusuz, dijital ortamlarn durdurulamaz ilerleyiiyle birlikte sosyal zek lmlerinin alanna rahata girecektir.

Edinburg niversitesinden geliim psikolou Colwyn Trevarthen, sosyal bili hakkndaki yaygn
fikirlerin, insan ilikileri ve duygularn sosyal yaamdaki yeri konusunda derin anlamazlklar
yarattn savunmaktadr.671 Bilisel bilim, dilbilim ve yapay zek alannda vazifesini iyi yapm
olsa da, insan ilikilerine uygulandnda snrl kalr. Bizi baka insanlara balayan temel empati ve
ezamanllk gibi bilisel olmayan yetileri ihmal eder. Bilisel sinirbilim alanndaki duygusal devrim
(sosyal devrim bir yana), henz zek kuramna eriememitir.

671 Colwyn, Trevarthen, The Self Born in Intersubjectivity: The Psychology of Infant Communicating, Ulric Neisser, The Perceived
Self: Ecological and Interpersonal Sources of Self-knowledge iinde (New York: Cambridge University Press, 1993), s. 12173.

Sosyal zeknn daha salam bir lt, yalnzca (anketlerin yeterli olduu) st yol yaklamlarn
deil, ayrca PONS (Profile of Nonverbal SensivitySzsz Duyarlk Profili) ya da Ekmann mikroifadeleri okuma testi gibi alt yol lmlerini de iermelidir.672 Ya da test edilenleri (belki sanal
gereklik yoluyla) sosyal durum simlasyonlarna tbi tutabilir veya en azndan sosyal yetenekleri
konusunda baka insanlarn grlerini alabilir. Birisinin sosyal zeks hakknda daha yeterlikli bir
profile ancak o zaman ulaabiliriz.673

672 PONS, yaygn olarak kullanlan, bu tr szel olmayan lmlerden biridir. Paul Ekmann web-bazl mikro-duygular saptama lt
imdiden, duygusal uyumun bir n koulu olan, bili d bir dzeyde empati kurma yeteneini deerlendirmenin bir yolu olmutur. MSCEIT
gibi (sosyal zekyla rten) kimi duygusal zek testleri imdiden baz bili d lmleri kullanmaktadr; bkz, rnein, John Mayer ve bk.,
Emotional Intelligence: Theory, Findings, and Implications, Psychological Inquiry 60 (2004), s. 197215. Ekmann web-bazl mikroduygular lmnn adresi: www.paulekman.com. Ekmann lm sosyal beynin mikro duygular okumay hevesle rendiini ve kilit
nitelikteki baz sosyal zek yeteneklerinin elektronik ortamda verilen danmanlk yoluyla glendirilebileceini gstermektedir.

673 Benim burada nerdiim sosyal zek modeli, sosyal zekyla ilgili yeni dnce tarzn tevik etme amaldr. Sorgulanp gzden
geirileceini varsayyor ve bunun yeni kuramlardan retilmi veriler nda yaplacan umuyorum. Bu liste, mevcut sosyal zek
modellerindeki tandk yeteneklere, bildiim kadaryla imdiye kadar hibir dkmde yer almayan drt yetenek ekliyor: Temel empati,
uyum, ezamanllk ve ilgi. Bunlar, zek lm alanndaki baz kiilere ters gelecektir. Bana gre, sosyal zek sosyal beynin kiileraras
iliki yeteneklerini yanstmaldr ve sinirsel mantk her zaman geleneksel saduyuya uymaz. Yine de, imdiden bu soyut becerilerin
eitli ynlerini deerlendirmeye ynelik ok sayda test ve lek var. Bunlarn hibiri, henz tmn iermiyor. En iyi lm, sosyal zek
tayfn kapsayacak ve sosyal yetersizlikleri saptarken bir yandan da kiileraras alandaki yldzlar belirleyecektir. Bkz John Kihlstrom ve
Nancy Cantor, Social Intelligence, yay. haz. Robert Sternberg, Handbook of Intelligence, 2. bsk. iinde (Cambridge, U.K.:
Cambridge University Press, 2000), s. 35979.

Pek deinilmeyen bir bilimsel mahcubiyet konusu, IQ testlerinin bizatihi destekleyici bir kuramsal
dayanaktan yoksun olmalardr. Daha ok, zel olarak snftaki baarnn nceden tahmini iin
tasarlanmlardr. John Kihlstromla Nancy Cantorun gzlemledikleri gibi, IQ testinin kuramsallkla
neredeyse hi ilgisi yoktur; sadece ocuklarn okulda yaptklar trden eylere model oluturmak
iin hazrlanmtr.674

674 Kihlstrom ve Cantor, agy.

Ama okullarn kendileri de ok yakn tarihli bir uygarlk yapmdr. Beynin mimarisinde daha etkili
olan g, herhalde pekiyiler almak deil, sosyal dnyada ynn bulmak ihtiyacdr. Evrim
kuramclar, orantsz byklkteki korteksimizde yansmas grlen sosyal zeknn, insan beyninin
birincil yetenei olduunu ve imdi zek olarak dndmz eyin de, karmak bir grupta
bakalaryla geinmek iin kullanlan sinir sistemlerinin srtnda tandn savunmaktadrlar. Sosyal

zeknn sosyal durumlara uygulanan genel zekdan biraz te bir ey olduunu syleyecek kiiler,
tersinden mantk yrtp, genel zeky sadece sosyal zeknn kltrmzn yksek deer atfettii
bir trevi olarak dnseler daha iyi olur.