S a n a t s a l n Pe i n d e B i r G r a f i k E s e r i An l a m l a n d r m a k

Mustafa Durak

Sanatsaln Peinde Bir Grafik Eseri Anlamlandrmak

Dzlemler ve anlamlar arasnda bir gezinti
Mustafa Durak

Yazya odak noktas setiim grafik almas, grafik tarihiyle ilgili kitaplarda ne km bir
rnek deil. Hyperion. Estetiin gelecei zerine adl bir Amerikan dergisinde bir kitap
tantma yazsna, izgisel bir gnderme denemesi olarak Liliana Orbach tarafndan
gerekletirilmi bir grafik rn (1). Dergi, Nietztche Circlen bir yayn organ ve
editrln Rainer J. Hanshe ve Mark Daniel Cohen yapmakta. Tantlan kitabn ad: The
EXTRAVAGANT. Alt ad: Modern iir ile modern felsefenin kavanda. Yazar: Robert
Baker. Kitab tantan: Camelia Elias. Yaznn ilk tmcesi u:
Ex-tra-va-gant. Bu sfat byle grafikletirilebilir.
Byle grafikletilmi olan ey, ikili deerlendirilebilir. 1) Tmce gibi noktayla imlenmi
Ex-tra-va-gant. biimi, 2) Liliana Orbachn grafik ii. Her ikisi de metin dizgesine dahil
olmu. Hatta, kitap kapan da sayarsak: tasarm sz konusu. Artk de kitabn tarihine
katlm, varoluuna eklenmi.
Kitap zerine yazlm tantma yazsnn bir paras olan tasarm Ex-tra-va-gant. , iki edimle
geliyor nmze: tire imiyle hecelere blme ve ilk harfi olduka byk yazma edimiyle.
Burada bir benzetmeyle, ilk hecenin lokomotiflemesinden , ve br hecelerin
vagonlamalarndan sz edebiliriz. Bu benzetme erevesinde bu yaz biimi
sanatsallamtr. Yani benzetme devreye sokulur sokulmaz, sanat alanna adm atm saylrz.
Elbette hecelere ayrma edimini ayni zamanda yeniden dzenleme alanna bir adm olarak
grdmzde, zellikle 20.yy sanat anlaynda ne kan yeniden dzenlemenin sanatsall
(sanatn yeni tanm) erevesinde de sanatn iine girmi oluruz.
Kitap kapandaki tasarmda mavi renk zemin zerine kitapla ilgili yazl bilgileri kapsayan,
snrlayan beyaz, ince izgi halinde bir dikdrtgen ve onun dnda kalan mavilik. Yani
dzenlilik, snrllk karsnda arlk, snrszlk. Ancak kitabn boyutu da bir snrllk olarak
deerlendirilirse, bu arlk, snrszlk yorumu ker. Yeniden bir dzenlilie dneriz ki,
grsele bakanlar bunu tek olaslk olarak alglayabilir ve/ ya ileri srebilir. Bu kldan ince
kltan keskin kpr durumu, grafik estetiinde de gerekletirilmi: byk harflerle yazlm
harf biimlerinde bulunan A, E ve Hlerin orta izgileri harf biimlerde aa ksmlara
ekilmi ve birazck tarlm. ok ince bir arlk olarak grlebilecek, ama itiraz da
edilebilecek bir deiiklik. Sonu olarak tam da arl anlatmayan bir tasarm.
Asl arl anlatan Liliana Orbachn grafik tasarm ki bu yaznn k noktasdr.

Kitap kapa

Liliana Orbach, grafik

ncelemenin Amac:
nceleme nesnesi, tek bana ele alndnda grafik bir alma. Dergi yazlarnda tank
olduumuz yazlara elik eden grseller, desenler gibi iliyor. Ancak bence, bir fark var.
Genellikle bu desenler yaz iinden bir n resmeder. Oysa bu, Camelia Eliasn kitap tantma
yazsnn, yaz-biimsel bir versiyonudur. Her ne kadar grsele baktmzda, almay
retenin adn gremesek de, tam bir sayfaya yerlemi olmas, yerletii uzamla arln
hissettirmi oluyor. alma; grafik, kaligrafi, hat sanat, tipografi, resim yaz, dolaysyla
yaz, resim, soyut iir, grsel iir, daha da genel olarak dil, sanat dizgesellii iinde yer alyor.
retenin eylemsel varlna karn adnn yer almay, bir edilgenlii, daha dorusu bir geri
ekilmilii, suskunluu aktaryor. Byle bir almay zmlemeye ynelme, onun neliini
anlama, anlatma amal olabilir. Grafik deerini belirleme amal olabilir. Eletiri amal
olabilir. Kltrel deerini belirleme amal olabilir. Bundan yola karak dil sanat ilikisini ve
neliklerini, alanda yaplan almalara deinme, sorgulama amal olabilir. Ksacas ama;
zneye, znenin (b)ilgi alanna bal olarak geliebilir. Bu almada ama hem grafik
almay anlamlandrmak hem de ilinti evresini deerlendirirken kimi kuramsal sorunlara
deinmek.
izgi ve Desen:
Resim alanndaki kimi gelimeler; izgi kavram, resim sanatnn dna atld izlenimi yaratsa
da, kimileri resim sanatnda izginin bittiini savlasa da, resim sanatnda, giderek grsel
sanatlarda izim yeteneine gereksinimin ortadan kalkmas, olsa olsa grsel sanatlara
gereksinimin tmyle ortadan kalkmasyla olabilir. Kolaj almalarnn, soyut almalarn,

dijital sanatn, bask sanatnda kimi tekniklerin; izimi devre d brakabildii dorudur.
Ancak gerek resimde , gerek mimaride, gerek karikatrde, gerek izgi romanda, gerek
illstrasyonda, gerek reklam almalarnda btnyle olmasa da izime, izimsel tasarmlara
gereksinim, izimde ustalamlar iin arasallndaki greli kolaylktan vazgeilecek gibi
durmuyor. Fotografn ve bilgisayar ortamnn salad kolaylklara, izim yeteneini krelten
kolayclna karn, izme yeteneine sahip olanlarn kendilerine verilmi ya da renilmi
bu pratikten, bu pratiin olanaklarndan, bu pratikle kendilerini ksmen varetme olanandan
vazgemeyeceklerdir.
Grsel almalar ve gstergebilim:
Gstergebilim iin temel sorunlardan biri grsel gstergenin bir birim olarak gstergeye
indirgenip indirgenemeyeceidir. Birim sorunu hem genel olarak grsel sanatlarn hem de
grsel sanatlar dilsel ifadeye dkmek demek olan st dil oluturmada, zellikle bu dilin
bilimsel olmas noktasnda bir zemin oluturma abas olarak grlmelidir. Zaten grsel
sanatlar, grseli izgiye, desene, onu da noktaya indirgeyerek byle bir sorunu
gstergebilimciler dnda sorunsal etmi deiller. Sanat tarihilerinin de byle bir sorunu
olmamtr. Sanat tarihilerinin, felsefecilerin, sanat incelemeci ve eletirmenlerin,
gstergebilimcilerin sanata hangi alardan baktklar ve ne getirdikleri zerine
dnlmelidir. Bunun konulatrlmasnda da sanatn varl, varolma nedenleri, varln
hangi biimde srdrmesinin uygun olduu, olaca; durumsal ve ideal gereksinim dikkate
alnmaldr.
*
Gsterge bilim, her ne kadar tm kltrel alanlar kapsayan bir alma alan olarak ortaya
ksa da birim olarak dile bal gstergeden yola kmas, dilin modelliinde gelitirilmesi
amazl gibi duruyor. Zira d dnya ve sanat dnyas adlandrlmam grnlerle dolu. Dile
getirme iletiimsel bir gereksinim sonucu oluuyor. Dilsel boluklar, anlatm dnyasnda
izlenimsel, yaktrmal, benzetmeli anlatmlarla doldurulur. Bir anlamda dil, zerine dile ya
da, yeni bir retime, yaratc bir retime (iir diline) evrilirken, dilin sradanlam, yinelene
yineleme unutulmu yaratc yan, bu kez hem dilden yararlanarak , hem de dilsel boluu
doldurmaya alarak gizli dili (dilsiz dilini, lllii) dil araclyla oynayarak yaratcla
sanata soyunur. Bu bize unu gsterir: insanlk ne (sradanlaan) dilden geer, ne de
yaratclktan. yle de syleyebiliriz, birebir koutluk olumasa da: ne bilimden geer, ne de
sanattan. Dilin henz girmedii, giremedii alanlarda at koturur sanat. Bir benzetmeyle,
doada, yaban hayvanlarnn; kendileri iin yok edici koullar reten insann adm att
yerlerden ekilmesi gibi, ehliletirilmi, sradanlatrlm olandan zgrlk alanlarna ynelir
ya da yer kalmamsa, zorunluluktan sradanlamn zerine kurar sanat yap-sn. Mzik,
resim; genelletirirsem, iitsel, grsel sanatlar, her trl sanat byle iler: kendine bir zgrlk
alan aar. zgrlk, sanatn tualidir, zemin uzamdr. nce ona gereksinir.
Dil dndaki sanatsal alanlar farkl duyularla ve farkl biimlerle (ses-biim, grsel biim),
alg eitlilikleriyle (iitsel, grsel, dokunsal, kokusal, tatsal) ortaya kar ve ilerler. Alglar da
dil gibi ilendike geliir. Gereksinim duyulmadnda krelmeye balar, var olamaz.

Bu noktada gstergeye bal anlamlandrma sorunumuza deinmeliyiz. Anlamlandrma, bir

eviri ileminden baka bir ey deildir. Anlamlandrma, bilinmeyeni, bilinene,
deneyimlenmie evirmedir. Anlamlandrma, kendinin klma, kendine yaknlatrma, bir
anlamda evcilletirme, mlkne almadr. Kendini korumadr. Anlamlandrmann yeniliki
formlar da hep bu deneyimlenmiin temeli zerine oturtulur. Deneyimlenmi, olmadan
anlamlandrma olmaz. Deneyimlenmiin tkand noktalarda anlamlandrma, benzetmeye,
yine bir nevi benzetme de saylabilecek yaratc ,ya da bulgulamay salayan (heuristic)
karsamaya bavurur. Yorumun konuland, yanl anlamlandrmalarn, metafizik
anlamlandrmalarn, yanl yorumlarn, anlamlandrma ad altnda her trl sapmalarn, szde
anlamlandrmalarn konuland yer burasdr.
Kimi gstergebilimciler grsel gstergenin olanakll ya da olanakszl zerine
dnmtr. Benzer sorgulamay kendim de yaptm (bk: Mustafa Durak; Bir resme iki
bakn Anatomisi). imdi dnyorum da anlamlandrma sz konusu olduunda, dilsel
malzemenin, ya da grsel malzemenin, en u noktaya vardrlacak bir zmlemesine gerek
yok. Dilsel gsterge iin de durum ayni deil mi, sesbirimlerin ilevi gsterge, gstergeler
sistemi iinde yerini aldnda, yani farkl bir gsterge olarak toplumun kabulnden getikten
sonra bitiyor. O artk anlatmn kullanlabilir ama mutlak biimli olamayan, belirli snrlarda
deiiklie urayabilen bir gesi olarak yerini alm oluyor. Demek ki grsel rn
anlamlandrabilmek iin; nokta, ya da izgi ya da renk birim coloreme (Fernande Saint
Martin), resimsel gen pictogenes (Hubert Zimmer) ya da geons (Irving Biderman), zorunlu
deil. konik gsterge iconic sign ya da, resimsel gsterge, bir ierik iin pek ok artk
bilgiyi (ayni bilginin yinelenilerini) ierir ama tek bir ifadeyle aktarlm ierikler ynn da
ierir (Sonesson; Pictorial Semiotics) diyen, almalaryla gstergebilimle ilgili her olasl
deerlendirmi grnen Sonessonun resimsel gsterge yaklam ayr bir yazya konu
edilebilir .
Grsel gsterge, homojen bir yapya sahip bir ge deil. Grsel gsterge, gren gz iin,
anlaml bir grnt, anlaml bir iz, anlaml bir karma, sonuta bir gsterilene ileten bir
gsteren olarak, Saussurec yaplanmay salayacaktr ve dorulayacaktr. Bir tek farkla,
grsel alanda gsterilen ses imgesi deil, grsel bir grntnn, bir izin ulatrd,
btnlendii bir grsel imge olabildii gibi, olabilecei gibi kimi niteliklerden, kimi grsel
ime ve imlerden, ya da bunlarn armlarndan yola karak, karsama sonucu dorudan
ilinti kurulamayan bir gsterene ve ona bal gsterilene ulalabilir. Sonuta nemli olan
grsel, gsterge ile dilsel gstergenin anlama ulamak iin ayni yollar kat ettiidir. Tam bu
noktada hayvan iz srcleri geliyor usuma. Pratik yaamdan beslenen, gsterge bilimci deil
ama grsel gsterge uzmanlar, bilicileri. Grmek isteyen gz gryor. Gstergebilim
kuramclar ve kuram uygulamaclar konuya iz srcleri kadar titizlikle, yaam deneyimiyle
yaklamak zorunda.
Szlk birim karsnda sz birim ve/ya ifade birim:
Kkeninde, latince vagare (dolamak; rastgele, amasz yrmek) anlam bulunan
franszca extravagant szlk birimi, garip, akl almaz niteliiyle artan, ok eden; ly
ar biimde aan, ar, uuk demektir.

Dilin sradan bir szck dizisi (yn) olmad, bir dizge ierdii Saussure tarafndan
vurguland.Ve dilin sesbilgisi, biimbilgisi, szdizim, anlambilim giderek edimbilim
yaplanmalarnn toplam, bir sonucu olduu anlald. Dilde llebilirlik (bilimsellik) ne
kt.Yaplanma alanlarnn bilimsellemesi iin birim terimi ne kt: Ses birim, biim
birim, anlam birim, szlk birim. Ve sz dizim alannda bir birimden sz etmeden, sz dizim
incelemeleri yapld. Oysa bir szce (ifade) iindeki biimlerle szlkteki szlk birimler her
zaman birebir akmaz. Dilbilimciler, szck terimini devre d brakm olsalar da, gerek
gelenekselin alkanl, gerek birim olarak baka bir terimin nerilmemilii nedeniyle
szck terimi hem szlk maddesi, hem de sz birim (syntagmme -MD) karl
kullanlmaktadr. Sz birim terimini sze dklm, ifadelemi bakaca brnsellemi bir
btnn bir paras olarak belirleyebiliriz. lt de brn birim (prosodme) ve/ya yazl
dilde sz birimler aras braklan boluktur. Yazl dilde noktalamalar her birim snrn
gstermese de kimi sz birimlerini, sz beklerini (syntagme), tmceleri ayrmada belirleyici
imler olarak iler. Yazl dilde noktalama, en azndan bir ifadenin, dilsel ilenmiliin
iaretidir.
ncelemeye konu ettiim tantma yazsnda extravagant iin sfat terimi kullanlm. Bu
konuda da bir karmaklk sz konusudur. Zira sfat, szck trleri arasnda sralanrken,
aslnda ham madde olarak szlk birimden sz edilmektedir. Oysa sfat bir szck tr
deil, szdizimsel bir ilevdir. fadelememi bir birimin adlndan da sfatlndan da sz
edilemez. Ho ad olu da, szdizimsel ilev olu bakmndan sorunsaldr. Sfat; ifade iinden
konumsal, ilevsel bir yeri iaret eder: Sar gl. Sarya bakyor. Ta kpr. Sz konusu etmeye
altm grafik alma bir szlk maddesi, ham madde olarak szel bir varlk deildir. Tek
szckl bir ifadedir. fade birimdir. Bunu nlem iareti ele veriyor. stelik bu yazsal ve
brnsel iaret, sz birimin gnderilen anlamna, bir hayret veya bir aknlk veya bir
hayranlk anlamn da katveriyor, edimsel anlam olarak.
Ar(lk):
Arlk, snrszlkla e anlaml gibidir. Gibidir, diyorum zira tam bir eanlamllk olsa olsa
yerine kullanm sz konusu olduunda , ancak bir ifade iin sz konusu olabilir. Yani
terimler iin tam olarak eanlamllk sz konusu deildir. Buna karlk, anlam; hep
denkletirmelerle, yerine koymalarla iler; bakaca yalnzca szck dzeyinde deil, her trl
genel imgesel dzeyde eanlamllatrmalarla ya da kartlatrmalarla iler. Arln kart
lllk, her trl kurallatrlma , modellenmie uyumluluktur. Arlk uyumsuzluktur,
snr tanmazlktr. Arlk sistem dna, gelenek dna kmaktr; normlarn, standartlarn
kabul edilebilirliinin dna kmaktr. Baka bir deyile her trl adlandrlmn dna k
alandr. Bu k alan, yaratcln, sanatn, iirin alandr. Durduu nokta; hem ekicilik,
hem de iticilik noktasdr. Hayret, aknlk uyandrmas, ntr noktasdr arln. Hayranlk
ya da nefret uyandrmas iki u noktay oluturur. Estetik ya da poetik olann da genellikle art
snrsz uca doru oluan blgede konuland dnlr ama eksi snrsz uca doru
gidilerin, estetik olmayan olarak estetik iinde deerlendirildii de olur.
Arlk, felsefede: Nietzschenin, Tanr ld keskin deyiinde, Derridann dolayl,
dolandrc anlatmnda ifadesini bulur. Hem Nietzschenin hem de Derridann iirle ilgisi

Platondaki kadar derinlerdedir (bk: Mustafa Durak; iir, Din ve Platon Poetikas) . Nietzche
hem anlatsal hem iirsel biimleri dorudan kullanarak felsefi bakyla btnletirirken,
Derrida iirseli felsefi metinlerinin anlatm tekniklerine yedirir. Diyeceim yaratc enerjilerini
kendi biemleriyle felsefeye aktrlar.
iirde, Baudelaire, Rimbaud, Mallarm ile; edebiyatta Bataille, belki Rabelais ile (Victor
Hugonun Notr Damn Kamburundaki Quasimodo ve Esmeraldann kahramanlamas
dikkate alnrsa, hem roman kahraman dncesinin, hem de gzel olarak Esmeraldann
seilmesi dikkate alnrsa bunlar, zellikle birer dneme noktas olarak dnlebilir);
resimde, soyut almalarla Kandinsky, Paul Klee ile ve sonraki eilimlerle, figuratif
almalarda Egon Schiele ile grlr.
Derecesi ne olursa olsun arlk olmadan gerek sanat ve iir retilemez.
Doal dil ve resim dili:
Doal dil, bir soyutlamadr. Ama ska kullanm nedeniyle, bildik bir olgu, bildik bir varla
dnm, soyutluu unutulmutur. Grsel resim de soyuttur. Edim olarak her ikisi de
soyutlamadr. Her ikisi de kendine zg olanaklar, anlatm biimleri ve geliimleri olan iki
ayr dildir. Bu dil biimleri her ne kadar birbirine evrilebilir olsa da, ortaklklar olsa da
birinin dierine evrilmesi her zaman iin yaklak bir eviridir. Zira iki ayr dildir. Ve iki
dilin kendine zg olanaklar geliimi farkl boyutlara tam ve birbiri iin karanlk,
anlatlamaz noktalar, alanlar ortaya kmtr. Ayni iki doal dilin bile terimlemeleri ve
terimlerin gcl anlamlar bakml deildir, iki ayr dil biimininki nasl bakml olsun.
Diyeceim bir resimde algladmz bir grntnn, bir grnt gesinin doal dilde karl
olmayabilir. Grsel sanat kendi geleneinin ve geliimin ak iinde kolayca uygulad ve/
ya rettii bir grsel biimi adlandrma gerei duymadan gerekletirir. Hatta bu yzden
yalnzca grsellikler deil, yaptn kendisi bile ounlukla adlandrl(a)maz isimsiz/yazsz
kalr. Yaptn neliini anlamak, izleyene kalr. Hatta ou zaman anlamlandrma deil,
izlenim edinmeye, artrmaya terk edilir yapt. Yani sz konusu iki ayr dil birbirine
evrilmeden kalabilir. Hatta ou grsel sanat, her ne kadar sanatnn bilinmesi iin st (yani
zerine) dilin zlemini duysa da asl kendisinin kendi dilinden anlalmasn ister. Ama
belirttiim gibi bu diller aras gei olanaklar erevesinde geliebilir ancak.
Ele aldm grafik, Extravagant kitabn ya da onu tantma yazsn ne kadar temsil
edebilmitir? Okumakta olduunuz bu yaz grafik grseli ne kadar anlamlandrabilmitir?
Sonuta her yazsal ve grsel kendi bedeni iin almtr. Ayr birer varlk olmutur.
lev, deer, anlam, edim ve sanatsal edim:
Dilselin ya da grselin anlam, onun zihinsel bir imgeyle aktrlmasdr. Zihinsel imge
baka bir dilsel/ grsel imge olabilecei gibi duyusal bir imge de olabilir. Bu anlamda
anlamlandrma, eviri ilemi saylabilir: (a = b). lev, bu dilselin/ grselin dilbilgiselleme ya
da metinleme/ grsel kompozisyon balamnda oynad roldr : (a iler b iin). Deer, alc
znenin dilsel/ grsel ile kurduu znel iliki sonucu ortaya kan bir anlam trdr : (a, bdir
c iin). Edim, bir znenin dilseli ya da grseli kullanarak onunla yapt itir: (a kiisi b

eylemini ya da edimini yapmtr cyi gerekletirmek iin). Sanatsal edim, sanatnn (air,
yazar, ressam vd) bir yapt retme srecinde o rn gerekletirmek iin o rnde yapt
edimlerden her biridir. Sanatsal edim mikro ve makro edimler olarak ayrlabilir. rnein
iirde uyaklama mikro dzey bir edim iken, bir akma sanatyla kar kma, sanatsal bakta
yenilik getirme makro edimdir. Makro edimler birleik mikro edimlerden oluur.
Somut iir, grsel iir, ut pictura poesis
iir ile resim arasnda kurula gelen ilikinin kaynanda her ikisindeki anlatma ve somutlama
edimleri, ve bunlara bal olarak birbirine evrilebilirlik sav vardr. iirin imgeye
dayandrlmasnn nedeni de dil ile resim yapma abas deil midir? Somut iir abalar yaz
ile oluturulan iir iinden resimsel bir biimin fkrtlmasdr. Daha sonra ortaya kan grsel
iir ise yaz ierse de grsele, resme daha ok abanmaktadr. Hatta bazen bir resim olup
kmaktadr.
Konu edindiim grafik alma da bu anlamda grsel iir olarak grlebilir. Zira ifade iinden
grsel bir imgeyi yakalamak olanakl. Zira /x/in iki yanndaki /a/lar bir bakkal terazisinin iki
kefesi, stteki yaz biimi de arlklar. Dolaysyla yazsal iinde(n) bir grsel
ekillendirilmi. Bu, grafiin poetikasna ait bir ilkeyi iaret ediyor: denge. Sanatn
gzetmesi gereken temel ilke. Ve sanki bir mimari yapt retircesine, yapsal arlklarn
kmesini nleyecek biimde statik ve harmonik bir biime ulama abas fark ediliyor.
Bunlar da bu grafik estetiinin temel ilkelerinden.
Greselin tasarmnda dikkate alnm baka bir grsel, metinsel grntdr. Dikkatle
baklrsa extravagant! ifadesi tpk iir gibi dizeletirilmitir. Dolaysyla grafik ayni
zamanda iirsel bir metin grnmndedir.
Tipografik, kaligrafik (hat sanat), grafiti:
Tipografik, yaz karakterinin biimiyle ilgili. Bu yanyla bu grafik almasnn bir yan
tipografiye dayanyor. Seilen yaz karakter tipi /X/, /kk a/ ve nlem imi dndaki harfler
kk harf ve ayni punto. Bunlardan /X/ ve /nlem imi/ ayni puntonun byk harfi. Bylece
ayr byklk kullanlm grafiin tasarmnda. /n/ ile /t/nin bititirilmesi (dikey), /t/ ile
nlemin noktasnn yan yana buluturulmasyla (yatay ve dikey) biimlerin ortaya kmas
/a/larn ve /e/nin /X/in boluklarna yerletirilmesi , sanki ifadeyi dinamitleyip paralara
ayran gce kar, paralarn birbirleriyle balanma gereksinimi, abas ve ayni zamanda
ortaya kan rnn kendine zg btnlnn, paralanma ve btnlenme, btne katlma
arzusu, yaam dinamizmi olarak grlebilir.
Bu tipo-grafik alma hat sanatyla karlatrlabilir. Hat sanatnda da yaznn iinden bir
grsel biim fkrtlr. fadeyi oluturan harflerin biimleri eilip bklebilir, yerleri
deitirilebilir. Ancak bir biime ulatktan sonra ayni biimin oaltlmas, yalnzca yazma
yeteneinin, yaratma ediminin nne gemesine, hatta silinmesine yol at iin sanatsallk
derecesi zayflayarak zanatsalla dnr.
Tipografik olan baka retim alanyla srtda: grafitti ile. Grafik terimi de aslnda ayni
kavrama, yaz kavramna bal bir alan ama giderek resimle kaynaan hatta afi ve

illstrasyonlarla resmin arlkl olduu hatta yazy tmden dlad rneklere de rastlyoruz.
stelik bir anlam genilemesiyle grafik; kitap yani yazl olan, ya da herhangi bir tantmayla
ilgili her trl tasarm iine alan bir retim anlamna geliyor.
Anlam genilemesi ve kavramlarn birbirine gemesi nemli dilsel olgular. Alansal
adlandrmalar yle bir noktaya vardrlm ki, bir grafik rn ya da bir duvar resmi, bir grafitti
almas grsel iir olarak deerlendirilebilir. Snrlar almtr. Kategoriletirme
geersizletirilmitir. Ama dnp baktmzda alansal bir adlandrmaya snldna gre
dilselin amazndayz. Ho, ut pictura poesis deyiinin yaygn yorumunda iir mi resim,
resim mi iir sorunsal, birbirine evrilebilirlik, birbiriyle zerine ifadeye geli insan
doasyla, ya da bir eilimle ilikilendirilebilir. Ya da bir hastalkla, sapmayla aklanabilir.
Grafik ve Kullanm Deeri:
Grafik, yaznn dahil edildii resim olarak ortaya kan afi almalarnda, pratik bir ilevle,
duyuru ileviyle kltr alanna atlr. Bu da afii bir ara olarak, kullanmalk bir nesne haline
getirir. Afi tarihine kadar, sanata ekonomik deerin dnda, yce, kutsal bir deer
yklenirken, sanatn kullanm d olduu sav afilerle, giderek Andy Warholun reklama
ynelik almalaryla, reklamn da devreye girmesiyle, sanatn tanmndan bu koulun
kartlmas kanlmaz olmutur. Kullanm nesnesinin iinde de sanatn olabilmesi elbette
mimari, seramik, keramik vb sanatlarn iinde de yarar kavram vard.
Kullanm deeri ile ilgili ilgin bir durumdan sz etmek istiyorum. 19.yyda Jules Cheret;
Folie Bergre iin yapt afi almalarnda, genellikle hem kurumun adna, hem de oyunun
ya da sanatnn adna yer vermitir, erotik bir grselle birlikte. Bylece etkinlikle ilgili
bilgiler: nerede, ne, kim, nasl sorularna yant verecek biimde tasarlanmtr. Folie
Bergrein ne tr gsteri ve oyunlar sunduu belirginleince , grsel tek bana gerekli iletiyi
yanstr hale gelince, yazy eksilttii, yazya gerek grmedii bir afi de yapmtr.
Cheretnin bu almas, ne afi alannn, ne de grafik alannn dnda braklmtr.
Georges Braque & Grafik Yapt; Bibliothque Nationale; Paris;1960 iinde yer alan kimi
almalarda yaz yer alsa da ounda yaz yoktur ve tam anlamyla desen ve/ya taslak
denelebilecek almalar, illstrasyonlar sz konusudur. Ayn biimde , Toulouse Lautrec iin
hazrlanm kitap da Grafik Yapt adn tamaktadr.

Jules Cheret

Jules Cheret

Kullanmsal karsnda Sanatsal:

Szlkteki birimler her ne kadar bir takm anlamsallar ierse de ham madde olmaktan ileri
gidemez. Tpk bir tahtann, bir tan, bir madenin, bir heykeltra iin, kendi iinde gcl,
saysz biim iermesi gibi. Bu hammaddelerin kullanm iin ilenmesi sradan grlmtr.
Tahtadan kak, masa, sandalye retmek zanaat saylrken, insann beklemedii, arp
kald, yeni bir biim karmak sanat saylmtr. Gndelie ait bir kullanmaln dnda
zihinsel, kltrel bir deerle talandrlmtr. Bu durum, ileviyle yani o biimin kendisi iin
retilmi olmasyla aklanmtr. Dilsel ifadelerde durum benzerdir. letiim iin retilmi
olanlar sradan, sradan aan, farkl bir biimle ortaya kanlar ise sanatsal, iirsel saylmtr.
Bu noktada farkl bir lt ileri srlebilir. Toplumsal iinden herhangi birini ilgilendiren
sradan iken, tikeli ya da geneli ilgilendiren sanatsaldr. Bu noktada unu da belirtmekte yarar
var: herhangi bir rn balangta bir kii iin retilmi olsa da, bunu dierlerinin de
benimsemesi rnn ilevini deitirmitir. Dolaysyla sanatsallk, iirsellik; ilgili olarak
alglayc saysyla ilintilidir. Bu arada zorunlu olarak sanatsallklarn derecelenmesinden de
sz edilebilir ki bu kabul aamasnn dnda kabul edenlerin niteliklerine, alansal, sanatsal
glerine baldr. Elbette kabul stratejilerinde siyasal ve/ya ekonomik gc de devre d
brakmamak gerek.
Kullanm deeri karsnda sanatsal deer karsnda estetik deer:
Bir sanat yaptnn kullanm deeri, onun arasallyla ilintilidir. Sanat yaptnn bir ara
olarak kullanlmas yeni deildir. Ara olma ve ama olma bizi zorunlu olarak ilev
kavramna aar.

Doal olarak tm nesneler iin sz konusu olabilecek nesne oluundan kaynaklanan bir
kullanma aktr. retilme amac, onun kullanm amac demek deildir. Doum ve bedensel
salglamalar, da atmlar bir yana insan tarafndan her retilen, yapay bir nesnedir.
Her retilenin adnn anlam birimciklerinden biri o nesnenin kullanm amacdr: bak
nesnesi bak ad anlam birimi: szlkteki anlam seeneklerinden biri kesmek
iin: ban anlam birimciklerinden biri. Yani anlambirimcik, anlambirimini
oluturanlardan, anlambirimcik demetinin iinden bir gedir. Bir ada bal anlam birimleri, o
adn kullanm sklna, kullanan kii(ler)e ve zamana bal olarak, gcl (potentiel) ve gncel
(actuel) anlambirimsel, merkezi ve evresel deerleri vardr. Bunlar deiebilirdir.
Merkezi anlam (birimsel) deerler, evresel anlam (birimsel) deerlere gre daha az
deikendir, ama deimez deildir. Geleneksel olarak (denotative), evresel anlam birimsel
deerler de yan anlam, mecazi anlam, (conotative) olarak adlandrlmaktadr. Ancak altn
izerek belirtmeliyim ki sz konusu ettiim yalnzca ayni olgunun (eyin) deiik bir
adlandrmas deildir. Zira anlam birim, anlam deildir. Anlam, bir ad iin anlam birimler
toplam da deildir. Anlam, genellikle szlkteki anlam birimler toplamndan biridir. Ancak,
bu toplamn dndan, yeni bir anlam birim de olabilir. Bu nedenle anlam, kullancnn
zihinseline bal olarak dinamik bir olgudur ve almlama asndan dinamik zihinli bir alc,
alglayc ister.
Dilin, giderek anlamn sanatla balants, yaratc zihin(ler)le banda ortaya kar. Sanatsal
olan (ister dilsel, ister dil d) geleneksel olandan koputa, konulanr. Ne var ki bu kopu, dil
olmaktan, geleneksele eklemlenmekten kurtulamaz. knda bakalamak, ayr olmak olsa
da gelenekselin yenisi, bakasdr o. Bunu Rimbaud doru kavramtr. Yazd iirin yenilii,
onun iin, yazld anda, ama bence anlald, doru deerlendirildii anda sona ermitir.
Sanat, doa gibi srekli yeniyi, yepyeniyi retebilme iidir.
Tam da bu noktada sanatsaln greli oluuna deinmek gerekir. Zira her yeni; reten ve/ ya
almlayan znenin dil ve sanat kltrne bal bir deerlendirmedir. Kiininin kltr ve
insanln kltr bilgisine bal olarak deerlendirilmektedir.
Grafik deer:
Grafik deer zerine konuabilmek, desen (tasarm) kavramn konumaktan geer. Desen
kendi bana varolmadan resmin tasla olarak grlmtr. Taslak dncesi, mimariyi de
iin iine katmay gerektirir. Bence mimari taslaklar, tam da desen ile grafik arasnda yer alr.
Baka bir deyile ikisine de abanr. Belki desenin bamsz olarak grnmesi karikatr ile
olmutur denebilir. Desen ile grafikin ortak noktas izgidir. Desende d dnya nesneleri
uzamdaki snrlarlaryla biimlenirken, grafikte yaz birimsel olarak harfler biimleniyor. Her
ikisinde de bir figrlemeden, yz edinmeden sz edebiliriz. Yazsal olanaklar eitlik
asndan o denli zenginlik ierir ki abartyla, eksi sonsuz ile art sonsuzu gsteren skalann
zerindeki saysal derecelenmeye benzetilebilir. Ya da renk eitliliine. Grafik, harfleri
biimlendirdii iin yaz diliyle bir ortak alan oluturur. kisi arasndaki fark: yazl dilde
anlam ne karken, grafik almalarnda s/zanatsallk ne kar. Bu, yazl dilde, giderek
anlamda sanatsallk yoktur demek deildir. Yazl dilde sanatsallk, anlatm biimindedir ve
anlamn biimlendiriliindedir.

Daha nce belirtildii zere, grafik alan, anlam genilemesi nedeniyle, tipografik alanndan
karak resim alanna, oradan da tantmsal tasarm ve sunum alanlarna uzanan bir alan
olduu iin grafik deerden sz ederken sakntl olmak durumundayz. Kendimizi snrlamay
bilmeliyiz. Bu deer yalnzca rnn yazsal deeri olabilecei gibi dorudan nmze grafik
rn olarak konan almann kendi iindeki sanatsal deeri de olabilecektir. Kendi payma
bu konuda sanatnn eitimi ve ynelilerinin, onun rettiinde nemli rol oynadn,
oynayacan dnyorum. Grafik eitimi alm birinin, yalboya ya da suluboya
almasnda, yazsal olmasa da izgisel formlarn farkll o iin grafik sanats tarafndan
yapldn iaret edecektir. Trlerin, alanlarn i ie getii gnmzde, Cheretnin afiini
grafik saymamak iin, ama burada grafik (deer) nerede sorusu ne kadar sama ise, bir
grafikinin bir suluboyasnda ,ama burada grafik nerede diye sormak o kadar samadr.
Deer ve Deersizleme:
Her deer; grelidir ve speklatiftir, toplumsal olsa bile zneldir. Deerler ideolojik, siyasal
ve/ ya ekonomiktir. Evrensel bakldnda her deer tersinirdir. Ya da yle diyebiliriz, her
deer zirveleri de dipleri de grebilir.
Sonu gibi:
Sanat yapt grnte yaln olabilir ama aslnda o, her zaman karmaktr, ok baldr, ok
dzlemlidir, ok dzgldr (code).

Not ve kaynaklar
(1)Hyperion,volume 3, issue 4; December 2008; Nietzchecircle.com/hyperion
Alice Twemlow; Grafik Tasarm Ne iindir?; Yem Yayn; 2011; 2.bask;
stanbul; 2011
Groupe ; Trait du signe visuel; Seuil; Paris; 1992
Helen Armstrong (edited by); Graphic design theory; Princeton Architectural
Press; New York; 2009
Irving Bidermann; Recognition by components, a theory of human image understanding; in
Psychological Review; 1987, Vol. 94, No. 2,115-147
Mustafa Durak; iir sanki Resim sanki iir - Ut Pictura Poesis; 'iiri
zlyorum; say: 26 iinde' (s: 3-10)
Mustafa Durak; iir- Somut iir Ayrmnda iirin Tanmna Doru; 'Bir Yeni
Biem; say: 38' iinde ; ( s: 12-18) 've say: 40' iinde (s: 13-21)
Mustafa Durak; Yaratma Kavram zerine; 'Sanatnn Atlyesi; say 3; 2007'
135-168)

iinde; (s:

Mustafa Durak; iirde Yaratclk; 'iiri zlyorum say: 24; 2008' iinde

(s: 3-9)

Mustafa Durak; Edimsel anlam ve Fazl Hsn Dalarca iiri; 'Fazl Hsn
Konur Ertop -zgen Klarsalan; Kltr Bakanl; 2009' iinde (s: 316-331)

Dalarca; ed.

Mustafa Durak; Bir resme iki bakn Anatomisi ya da Ben'den eru (Aydn Ayan'n
Ego'nun yansmas adl tablosunun incelenmesi); 'Aydn Ayan, Sisyphos'un Direnci;
Trkiye Bankas Kltr Yaynlar; 2007' iinde s:
151-158
Mustafa Durak; Grafiti ve iir; Mor Taka say:10; s:41-46; 2008
Mustafa Durak; iir, Din ve Platon Poetikas; iiri zlyorum; say: 35; 2010
Philip B. Meggs & Alston W. Purvis; Meggs History of Graphic Design;
John Wiley & Sons, Inc.; fourth edition; Canada; 2006
Sonesson; Methods and Models in Pictorial Semiotics, 1988
Sonesson; Pictorial Semiotics, Gestalt Theory and the Ecology of
Perception;1990
Sonesson; For the Critique of the Iconicity Critique to Pictoriality
Sonesson; An Essay concernin Images ; 1993
Sonesson; Pictorial Semiotics; 1993