ok kltrllk ve yaratclk

Mustafa Durak

OK KLTRLLK ve YARATICILIK
Mustafa Durak

OK KLTRLLK VE SORUNLARI
ok kltrllk, doann vazgemedii bir gerekliktir. Doadaki hangi gl
canl, tkettii baka bir trn kkn kurutur ki! nsan dndaki canllar tek
benci bir istek ya da igdyle yapmaz tketiini. Oysa insan topluluklar,
doadaki canllardan ok ilkel olarak burada ilkel szcn ilk olan, doada
olan anlamnda deil de, geri kalm bir zekayla yaplan davran ya da alnan
karar anlamnda kullanyorum- bencilikin ve tutuculukun kskacnda
davranr.
Tanm sorunu:
ok kltrlln amaz ncelikle kltr tanmnn doru drst
yaplamam olmasndan, zerinde anlalacak bir tanma varlamam
olmasndan kaynaklanr. Kltrn tanmlanmasnn kolay olmadn, bu
konuda yazanlarn okluuna ve tanm bolluuna karn, sorunun
karmakln hissettirmek iin, Unamunonun, bir konferansnda kltrle ilgili
konularda krk yldr ders vermesine karn, henz kltrn ne olduunu
bilmiyorum dediini aktarmakla yetinelim (1).
Kltrn hakk insann hakkdr:
ok kltrllk, her eyden nce, toplumsal haklar ve insan haklarn
ilgilendirir. Bir lke iindeki farkl kategoride insan varlklar, farkl
yaklamlara ak alan oluturur. Tek bir kltr penceresinden bakmak, farkl
kltrlere hor bakmay, yabanclamay getirir. Bunun sonucu olarak bir
kmeden olanlar toptan ayni grmek gelir. Ve asl nemlisi kltr ve insan
varl kavramlarn birletirmeye, giderek kltr ve insan hakk kavramlarnn
birletirilmesine yol aar. Oysa bir kltrn varlk hakk ile farkl kltrden
insanlarn varlk haklar birbirine kartrlmamaldr. Farkl kltrlerle i ie
bir toplumda insanlarn zerine kltr etiketleri yaptrlarak, yani kltr
geleri ayrtrlmadan, bir btn olarak grlerek, istedii kltrel geyi
seme zgrl elinden alnp belirli biimlere, belirli ilikilere mahkum
edilerek kastik bir yap oluturulmamaldr.
Eritme (integralism) sorunu:
Kat tek kltrllk politikas, her zaman yasaklamalar ve gerginliklerle farkl
kltrlerdeki insanlar biler ve farkl kltrlerin bireylerinin gleri orannda
sorunun, bymesine ve yaylmasna yol aar.

 ve d politika kullanmal olarak ok kltrllk

Ne i politikada, ne de d politikada ok kltrll savunan farkl kltrn
politikaclar samimi deildir. Bunlar, kendi snrlar iinde bulunan etnik
grubun oy gcne gz diken politikaclar. Bu etnik grubun haklarn szde
savunurken pek ok etnik ve/ya kltrel kimlie hakszlk edebilmektedirler.
Bu tr davranlar bir tr demokrasi amaz ve ayb olarak ortaya
dklmektedir. Mevcut demokrasi anlaynn iki temel arac olan propaganda
ve gibi grnmeyle gerekleen seimlerin, insanln geleceiyle ilgili,
btnlk bakmndan tehlikelerine iaret etmek gerekir. Bu itenliksiz tutum
durumu, herkese sayg, herkesin oyuna, her trl katksna gereksinim,
herkesin iktidar demek olan demokrasiyi szde demokrasiye indirgemekte ve
bu tr demokrasilerin ortadan kaldrlabilmesi iin eylemcilerini beklemektedir.
ok kltrllk emperyalist lkelerce daha nce milliyet farkllklar
kullanlarak kar glerin ykmnda iletilmitir. Bl ve ynet kural her
zaman bir kar odanda kullanlmtr. Osmanl imparatorluunun
paralanmas, SSCBnin paralanmas rk ve kltr farkllklar kullanlarak
gerekletirilmitir. (Burada ne Osmanl mparatorluunun ne de SSCBnin
yanllarn benimsemediimin altn izmeliyim. rnek vermekteki amacm
btnl paralamak iin yaplan temel bir oyuna iaret etmektir). Bu
paralamalarn planlannda ne yazk ki; insanlk bar, gerek toplumsal
farkllklar gzetilmemitir. Arka arkaya gelen Afganistan, Irak, srada ran
harekat (buna Libyann susturulmas da eklenebilir) Mslman kltrn
hristiyan kltrce eritilme, yok edilme abasndan baka bir ey deildir. Ve
bunlar, szde insana ramen insan iin yapld yalanyla gerekletirilir.
Aldatlmaya hazr, ikiyzl ynetimleri, kar gruplarn unutmamal. nsann
insanl birileri tarafndan toplumlarn yumuak noktalar olarak srekli
iletilmitir, iletilmektedir.
Egemen kltr insan, kendini birinci snf vatanda olarak
alglamaktadr:
Farkl kltr(ler)in ayni toplumda varl, birinci snf (egemen) kltr
kavramn zorunlu olarak dourur. Farkl kltr insanlarnn ayni toplum iinde
var olmas, ynetimlerce, o toplumun snflar arasndaki ekonomik atmann
baka alana kaydrlabilmesinin ve asl sorunlarn gzden karlmasnn ak
alan olarak grlmtr. Ve bu konunun iletilmesiyle her lkedeki sradan,
egemen kltr insan, br kltr insanlarn aalayarak kendi ekonomik ve
sosyal sorunlarna yabanclamtr.
Kltr gelerinden (en az) birini deitirme:
ok kltrlln temel sorunlarndan biri de kltr gelerinden biriyle ilgili
farkl bir seenei benimsemedir (conversion). Bu konunun salkl

irdelenebilmesi iin ncelikle kltr oluturan gelerin belirlenmesi

kanlmazdr. Bu gelerden hangisi asal kabul edilirse ona gre kltrn sabiti
belirlenmi olur. Ancak iyi incelendiinde grlecektir ki kltrn evrensel
anlamda asal, deimez gesi yoktur. Tm geleri grelidir. Irk, dil ve din
dahil. Kltrn, istense de, tmyle birden deitirilmesi olanakl deildir. Baz
kltr geleri dil ve din rneklerinde olduu gibi deiiklik benimsense ve
istee bal olarak gereklese bile kendi iinde ok bileenli ve ok sistemli
olduklar iin birden tmyle deitirilemez. Belki de tmyle hi
deitirilemez.
Kltr, tutucudur:
zel bir kltrn savunucularnn, daha dorusu taraftarlarnn en belirgin
zellii tutuculuktur. Kltrne sahip kma, bilinlenme klnda da
grnebilir, ama asl gcn tutuculuktan alr. zgrce semediim kltr
benim kltrm deildir. Bu noktada ok nemli bir noktaya geliyoruz. Bilinli
bir seim sonucu edinilen, kabullen kltr ve bilinli bir aba olmakszn
benimsenilmi kltr. Yani zerimize yapp kalm kltr. Pek ok kltrel
kurum insanlarn zerine toplum ii bir moda, gelenek, dalga kuram gerei
yapp kalmtr. Ne yazk ki bu ok bilgili, zeki hatta deha olarak kabul edile
gelen insanlar iin de geerlidir. Her bir kltrel kurumu ve/ya geyi bilinli bir
eletirel szgeten geirerek semi tek bir kii gsterilebilir mi? Bir
olanakszla dayandk belki ama ne yazk ki ayni zamanda bir insan(lk)
gereine.
Hibir doal sistem, kendi iinde yabanc geyi istemez:
Yabanc ge, bir sisteme zarar vermeye, ileyiini bozmaya altnda, sistem
ya onu bedeninden atar, aksi takdirde bu ge onu ya deforme eder, hasta eder;
ya da eer ok zehirliyse ldrr. lave genin sindirilmesi, her zaman sistemin
nemli bir sorunudur. Bu genin btne katlmas sistemin sal, varl
bakmndan bir zorunluluktur. Ancak unu da unutmamal: evren yasalar,
geici sistemlerin (olumu formlarn) deiimiyle, evrimiyle varlk bulur.
Evren yasalarnda koullar ve gereksinim n plandadr.
Evrensellik ve grelilik:
Her kltr grecedir. Her kltrn savunucu gesi iin kendi kltr, en ideal
kltrdr. Mutlak gerekliktir. Oysa baka kltrlerin varl, her kltr
grece klar. Tm kltrlere dardan, kltrn sfr noktasndan baklmadan
nesnel deerlendirme yaplamaz. Her kltr greceli olduuna gre, matematik
olarak ne mutlak bir kltr, ne de mutlak bir kltr gesi vardr. Kiinin kltr
deitirebilmesi herhangi bir kltr gesinde deiik bir seenee ynelmesi
dnda baka bir gereklik de udur: kltr gelerinin tarihleri vardr. Yani
deimilerdir. Deien ey ayni kalamadna gre mutlak deildir. Mutlak
olmayan gereklikler grecelidir.

Evrensellik ve kreselleme:
Tek kltre ynelme ya da yneltilme ayr eyler olduu gibi evrensellik ile
kreselleme de birbirinden farkldr. Olanaksz ama tm kltrler tek bir
kltre indirilebilse bile kavram asndan ayni noktaya gelinmez. Zira
evrensellik tm tarih iinde de aynilik demektir. Kreselleme ise, kltr
emperyalizminin kibar ad olarak gndemdedir.
Yanl (,) Yasa(k)larla insan ynetilemez:
Yasa koyucunun, aslnda bir yandan lke insann, bir yandan da br lke
insanlarn, yani gereki anlamda evrensel olarak ok kltrll dikkate
almas gerekir. Zira bir devlet kendisi bir sistem iken, ayni zamanda tm
insanln yer ald dnya devletleri, yani daha geni bir btn olarak yine bir
sistem iindedir, baka sistemin bir parasdr. Konulmu yasalarla, alnm
kararlarla bu genel sistemin bir ban haline gelinmemeli. Gelindiinde de
doa yasalar, toplum yasalar bunun hesabn nasl olsa grecektir. Aksi tutum
iinde olmak, dnyann dnn engellemeye almak gibi, grmezden
gelmek gibi ilkel ve komiktir.
ok kltrllk, bir hogr temeline, bireysel ve toplumsal haklarn dengesine
dikkat edilerek var edilebilir. Bu, tm dnya lkelerini temsil eden yeniden
oluturulacak bir birlemi milletlerin, her lkeyi ilgilendirecek, adil ve
yaptrm olan bir anayasas ile salanabilir. Bu da, dorusu her an
kullanlmaya, ynlendirilmeye hazr insan varlyla ne derece srdrlebilir?
Hele hele sermayenin snrszlat, tek bana, kimi devlet btesini aan
kiilerin ve/ya irketlerin var olduu bir dnyada? Bence mevcut insani
ynetim sistemleri, zaten ok kltrllkle deil de, asl ekonomik
uurumlardan ald darbelerle yaraldr. ok kltrllk sorunu, ekonomik
uurumlarn grlmesini engellemek amacyla iletilen bir sorundur. Ve ok
kltrlln akl almaz boyutlarda somutlanmas da, demokratik geinen
toplumlarn, devletlerin ne derece demokratik olduklarn ortaya koyan
gerekliktir. Ve dorusu bu szde demokratik, gelimi toplumlarn,
rasyonellik konusunda da snfta kaldklarn belgeleyen pek ok inceleme
insanlk tarihinde yerini oktan almtr. Dmn elinden tutup kaldrmak, bir
soylulukmu bir zamanlar! Doal yasalardan farkl olma abasnda olan en
kltrl, en uygar uluslar, doann acmaszln oktan am durumda.
Doay acmasz bulan, hayvan aalayan insann, unutmamas gereken aslanceylan kural diye adlandrabileceim kural, insann bencillii ve acmaszl
yannda ne kadar masum, ne kadar yapcdr: zira aslann, ceylan eti depolad
grlmemitir. Ve de avlad ceylan tek bana tkettii. Aslan snrn bilir.
Bu snrllyla kalanlarn, soyunu srdrmesini salar. Zira bilir ki bir
soykrm kendi soyunun da tkenmesine yol aabilir.

Ne kadar zayf bir varlm ben: insan. u yeryznde, ktm sandm

dalardan baktmda, br insanlar ne kadar kk grnyor gzme. Yan
yana gelmeye, ayni koullarda karlatrlmay, yartrlmay brakn,
grlmeye bile hi yanamyorum. Kendim iin istediimi bakas iin
isteyemiyorum. Benimle hi ilgisi olmayan, ama bir ilinti bulup kendimden
saydklarmn baarsna nasl keyifleniyorum. Aalk yanm doyuracak ve
canl tutacak ne ok bahane buluyor benim medyam!
Ksaca, politikaclar, lke iindeki aznlk kltrlerine, baka lkelerdeki
vatandalarna, kltrdelerine yaklat gibi yaklaabilecek noktaya gelmeli.
Eit koullarda ok kltrllk kavgas verenler de, eer gerekten niyetleri o
lke iinde var olmak ise ykc davranlardan kanmal ve, kendilerine
istedikleri saygy, hogry bakalarna kendileri de gsterebilme
olgunluuna erimelidir. Herkes salt benden olana, yani nce bana sayg
diye tutturunca aklc anlamann, uzlamann olanakszl apaktr. Byle
bakldnda, insann, savalar karsndaki tutumu ile az gelimi lkelerdeki
deprem karsndaki tutum benzetir. Olay srasnda aklc nlemler zerinde
durulur, fikirler gelitirilir ama olay biraz kllenince, sanki hi yle bir ykm
yaanmam, yaanmayacakm gibi davranlr. ncelikler savunma
korkusundan kp, kendi benini ne geirmenin kipliklerine brakr yerini.
KLTR VE R (potique)
Her eyden nce unu vurgulamakta yarar var. Her kltr gesi ayni zamanda
iinde yer ald kltrn taycs durumundadr. Yani o kltr iinde var
olabildii srece, o kltre katk salamaktadr. Zira o kltrn oluturucu
gesidir. Bir parasdr. Eer kendimi genel olarak trk kltr iinde
belirliyorsam ve franszca yazyorsam, franszca okuyorsam, franszca
konuuyorsam benimsediim kimlik kartmn (kltrmn) dnda baka bir
kimlie uzanyorum demektir. Yani ister istemez ok kltrllk kavram
sadece bir lkenin iindeki sorun deil, bireyin kendi iindeki sorun olarak da
ele alnmaldr. Ve burada u, netlikle belirtilmeli: gereklik ve kimlik sorunu.
Birey ya da topluluk, kendisi sorunlatrmadka kimlik sorunu diye bir ey
yoktur. Sadece ok kimliklilik (en azndan birden fazla kltrllk) gereklii
vardr. Gereklik ile sorun farkl kavramlardr. Ancak u da var: gerekliin
soruna dntrlmesi g gelerince an meseledir.
Kltr ile iir sorununa gelirsek, kltr bir toplumsala ball nkoullatrr.
Oysa bu noktada iir kltrden farkllar. Gerek air, kendi iirini kendi
biemini bulmak iin tekillemek zorundadr. Kltr ne denli baml olmak
demekse, iir de o denli bamsz olmak demektir. Kltr greli bir evre
iinde uyum demekse; iir uyumsuzluk, aykrlk, farkllk demektir. Bu
bakmdan yle denebilir: tm dillerde iir ve de sanat olabildiince ok
biemi, ok iir kipi, veya ok sanat kipi ierir. Ve bu durum, kimsenin

yadsyamad bir zenginliktir. Hibir dil, tek bir airiyle temsil edilemez. Bu
anlamda iir, giderek sanat; yeryznde gerek tarihsel olarak, gerek an iinde
ok kltrlln zorunluluu noktasnda ikna edici, benimsetici rneklik
grevi grebilir.
Bunun yan sra iirin ortak bir dil iinde farkllk olduu dikkate alnrsa farkl
biemlerin, farkl iirlerin birletii bir temel malzeme vardr: toplumsal dil.
Ancak kltr byle bir ortak malzemeden yoksundur. Kat kalplar iindeki
kltr, bireylerine yaratclk ans vermez. Elbette bu ans, koullar
zorlanarak da olsa hep var edilmitir. Ama toplumun tutucu (ve asl da
ynetmek isteyen) kesimi, bunu, yaratclara hep pahal detmitir. iirde
yaratclk bir stnlk iken, kltrde yaratcln bedeli ar olmutur. Snrlar,
glerin ellerindedir. Bu noktada iire den, yani yapmas gereken, gerek ok
kltrlle, gerek insanclla, gerek toplumculua, gerek evrensellie katk
noktasnda yapabilecei: iir olarak varln srdrmek, iirliini,
tkenmezliini hissettirmektir.
OK KLTRLLK VE YARATICILIK (poitique)
Yaratclk, yalnz bana olan bir ey deildir. Yalnzlk, yavanlk, slk,
retimsizliktir. Yaratclk, yeni bir ey ortaya koymak, yeni bir eyin ortaya
kmasdr. Bu da kanlmaz olarak tek bir genin harc deildir. Burada geyi
nesneletiriyorum. Hibir tohum tek bana geliemez. Hibir iek tek bana
amaz. Srekli bir yaratclk demek olan yaam, gelerin birleimi, kaynam
ile olanakldr. Yaamn canll, gz alc okluun biraradalandan gelir.
ok kltrllk, insana, kltre, sanata, iire nem veren insan iin bir
zenginliktir, yaratma frsat ve olanaklldr.
1) Al. Tanase; Culture, civilisation, humanisme; Editions Meridiane; Bucarest;
1974 sayfa: 25
Not: ilk yaynlan: Etken Dergisi; ok kltrllk ve iir; say: 7; 2006