1

Ekrem Balbekin Ansna 17 Ocak 2015

Yar Bellemitim Kentini

Editr: Prof. Dr. Mustafa Durak

Yazlar: Mustafa Durak, Srr zbay, Mete Bagu, Mustafa Asler, Mahmut Cuda, Aydn Ayhan
Yaymc: Yeni Haber Gazetesi (Esen Balbek)
Yayn No:2
Grafik Tasarm:
Kapak Tasarm: Do. Nuray Gmtekin
sayfa Tasarm: Yrd. Do. Sezin Trk Kaya
Tarama ve Dzeltme: Yrd. Do. Selvihan Kl
Uygulama: Yrd. Do. Sezin Trk Kaya
Yaz Karakteri: Minion Pro, Myriand Pro
Yazlm : Adobe CS 5 Indesign (Sayfa dzeni)-Adobe Photoshop CS5 (Piksel grseller)
Donanm: Apple iMac
Kat: Kapak; 300 gr, mat kue, Sayfalar; 120 gr. 1. Hamur Mat Kue.
Bask: ?????????????????????
Bask adedi: 500
Basm yeri ve tarihi: Balkesir 2015

10

NDEKLER
Duyuru
Giri
1.izgileriyle Srr zbay
2.Desenleriyle Srr zbay
3.Resimleriyle Srr zbay
4.Yazlaryla Srr zbay
Birka Sz
Yeni Resim Cereyanlar
smail Hakk Baltacolunun izgi Resimleri
Albay Ressam Selahaddin
5. Srr zbayn iirleri
6. Srr zbay zerine yazlar
Mustafa Asler
Mahmut Cuda
Mete Bagu
Aydn Ayhan
7.Srr zbay ile ilgili anmalar, alntlar
8. Ho sedalar, ho grntler

12-13
14-16
18-28
30-48
51-80
82
82-83
84-85
86
87
88-89
90
90
91
92-97
98-99
100-102
103-107

11

Duyuru:
Srr zbayn Resim Sergisi:
Balkesir retmen Okulu Resim retmeni olan Ressam Srr zbay tarafndan tertip edilen resim sergisi 26 Austos 1941 Sal gn saat 17.30de Beyolu Halkevi salonlarnda almtr. Srr zbay, Gzel Sanatlar Akademisinin
yetitirdii ok kuvvetli ressamlardandr. Srr zbay, yirmi yla yakn bir zamandan beri memleketimizde ftrizm
cereyann en kati bir selahiyetle temsil etmekte ve bu anlaytan hi ayrlmamaktadr. Srr zbay, Yeni Adamn ilk
nshalarnda alm ve deerli yardmlarda bulunmutur. Bu arada .H. Baltacolunun eski nshalarmzda kan
mteaddit hikayeleriyle Sait elebi adl piyesin resimlerini yapmtr. Bu sergi sanatkrn stanbulda at ilk sergi
deildir. Bundan alt yl nce de Alay Kknde byle bir sergi amt. Deerli sanatkr kutlarz.
(Yeni Adam dergisi say: 379; 4 Eyll 1941)

12

13

Giri

Tm insan eylem ve edimlerinde

karardan ok talihin pay vardr
Andr Gide

Canl varlk olarak insan, iki ynl bir direnle iler. Doa gcyle, doal olgularla ve toplumsal g ilikileriyle
savam iinde var olma direnciyle; bir de kavramsal olarak lm sonras var kalma direnciyle. Bu ikinci diren de,
amac bakmndan ikiye ayrlr: gereki bir yaklamla var kalma ve metafizik yaklamla var kalma, -hatta dnyadaki
yaamndan daha rahat bir yaam iinde olma dncesiyle. kinci direncimiz fiziki ve bilgisel, ussal kapasitemizle ilgilidir. ki diren; edim ve eylemlerimizle, bu edim ve eylemlerimizin zeminindeki, -genel anlamyla, inanla ilgilidir.
Bu balamda inan kavramn dinsel inan ve din d inan olarak ayrabiliriz. Din d inan, her insanda, olmazsa
olmaz biimde var olan, kiiyi sanatsal, bilimsel ya da deil, her trl almasnda gdleyen inantr. Bu inan biimi topluma, insanla hizmet inanc; ardnda anlas, gzel iler, eserler brakma inancdr. Bu inan; kiide gizli ya da
dile gelen bir hrs, tutku, alma abas desteinde iler.

14

Ama bakmndan formlletirmeye altm insan davranlarn fransz edebiyat adam Andr Gide, sonu durumu bakmndan , insann bilinli kararlarndan ok rastlantya, genel olarak talihe balar. Varlmzn, eylem ve
edimlerimizin altnda, metafizik olarak son kaynak olana doru bir nedenleyi aranmazsa ve neden sonu ilikisinde
bireysel ve toplumsal irade devre d braklrsa Andr Gide hakldr. Byle bir yaklam, insanl su kavramnn
dna karr. nsann, toplumun sorumluluu iletildiinde, insan yaamnda talihin yeri yoktur (insanla ilgili tm
yasalatrmalarda durum budur). Bylece iki u noktaya ulayoruz: irade ve kararlar bir uta, rastlant, talih br
uta. Dorusu insan yaamnda hangisinin baskn olduunu belirlemek her zaman kolay deildir. Ya da belirleme, her
zel olgu iin ayr sonular verebilir. Bakaca neyi ne karma derdinde oluumuza bal olarak sonu deiebilir.

Bu kavramsal aklamay A. Srr zbayn zel durumunu anlatmak iin yaptm. Mete Bagunun yazsnda and,
A. Srr zbayn zaman zaman yineledii bir ikilik yle: Talihi gr ressam: Bedri./ Talihi kr ressam: Srr. Demek
ki Srr Hoca, Bedri Rahmi Eyboluna kyasla kendini ok anssz sayan bir kii. Bu, u anlama da geliyor: Benim
resim sanat bakmndan deerim, Bedri Rahmiden aa deildir. Bu, bak asna gre deiebilecek bir konu.
Bunu tartmaya sokmak gibi bir derdim yok. Ancak kanlmaz olarak u iki kavram gndeme getirmek istiyorum:
bir resmin, nesnel deeri ve toplumsal deeri. unu unutmamak gerek: herkes grdne, bildiine gre karar verir,
algsn, ona gre biimlendirir. Etik bir davran iinde olmas gereken dnrlere, bilim adamlarna, aratrclara
den grev de toplumsal bilgi ve algy gereklie ynlendirmektir.
Bir kiinin lmne kadar yaptklarndan kendisi, ldkten sonraki kltrel mirasndan da evresi ve/ya toplum
sorumludur. Burada da bilinlilik ve rastlant son durumda etkin iki aktrdr. Yazl kltrn egemen olduu toplumlarda, belge kavram nemlidir. Belge ya kii tarafndan braklr ya da evresi yaratr. Bu konuda Saussure rnei bana
hep arpc gelmitir. 20. yyda yapsalclk akmnn ortaya kmasna yol aan Genel Dilbilim Dersleri, Saussure tarafndan kitaplatrlm deildir. rencileri, onun derslerinde tuttuklar notlar birletirerek, ve yapt notlandrarak
kitaplatrmlardr. Bu, Saussure ve insanlk adna, byk bir ans saylabilir.
Srr zbayn almalarnn 13 sergide izler kitle ile bulutuu syleniyor, bunlardan en azndan ikisi stanbulda
(smail Hakk Baltacolunun tankl) , biri de Ankarada (Kaya zsezginin tankl), bir blm de Balkesir
Halkevinde (Mete Bagu tankl) sergilenmitir. Ne yazk ki u an eriebildiimiz tablolar ok, ok snrldr.
zdemir Yemeniciolu, renciliinde Eski Balkesir Lisesi salonlarnda ve kimi odalarnda Srr zbayn resimlerinin bulunduunu, Lisenin, Mze gibi olduunu, ne yazk ki zamanla tablo saysnn azaldn, ynetim marifetiyle
eserlerin kalorifer dairesine indirilmi olduunu, bir gn kalorifer dairesine indiinde, kaloriferi yakan kiinin, tuvallerin bezlerini yrtarak kazan tututurduunu grdn, stelik kiinin bilmiesine ok gzel yanyor dediini
hznle, yazklanarak anlatr. Aydn Ayhan, tyleri diken diken eden baka bir olay aktard. Balkesir Lisesindeki
Resim retmeni Gndodu zkar, Srr zbayn be alt tablosunun zerini rencilere beyaza boyatp resim yaptrm. Bir tanesinde bizzat kendisi, tam kapanmam grntnn zerinden, resmi kopyalam kendince.
Adnan Turani, 50li yllarda zbayn, kendisine 100 kadar geometrik, non figratif tablosunu gsterdiini belirtir.
Ekrem Balbek, hastalnda ziyaret ettii hocasnn, krk camlarn tablolaryla kapattndan sz eder. Mete Bagu,
Hocasnn, tablolarn armaan etmede ok cmert olduunu syler. Anlalan o ki o, yaptlarnn zerine gurk tavuk
gibi oturanlardan deilmi.
Yal Balkesirlilerin ounun belleklerinde olan, saygyla andklar bir ressam o.
Sanat ortamna kk bir katk, bu byk insana bir sayg niteliindeki bu kitabn bugnk duruma gelmesinde itici
g sevgili Mete Bagu olmutur. Hocasnn trk resminde hak ettii yeri almadn dnen Bagu, yazlaryla, deiik ortamlardaki konumalaryla konuyu canl tutmaya alm, sayn Alparslan Ayraln 1995te Sivasta 50 (elli)
adet bastrd 62 sayfal A. Srr zbay, bu konuda kitaplam ilk rndr. Ayral, ubat 1993 tarihli bir yaynnda
Srr zbayn Kaynak dergisinde yaynlanm desenlerini ksa bir nszle fotokopi bask olarak yaymt. Daha
sonra yine Mete Bagunun itici rolyle Prof. Hatice Bengisu nclnde benim yazmn stlendiim bir alma
balatld. Mete Bagu elindeki malzemeleri teslim etti. Hatice Bengisu byk umutlarla balad almann sonunda

15

Srr zbayn bir resmini Balkesir niversitesi Gzel Sanatlar Fakltesi arivine kazandrd. Mustafa Aslerden Srr
zbay zerine bir yaz ald. Ben, Kaynak dergilerini yeniden gzden geirdim. Ancak eitli nedenlerden dolay,
tasarladm yazlarn olumas gecikti. En son, sevgili, mimar Esen Balbekin 17 Ocak 2014 tarihinde, Babas Ekrem
Balbeki anma programna Srr zbayn rencileri Sergisini dahil ettii projesini aklamas ve bu erevede Srr
zbay zerine bir kitabn basm masraflarn karlamay kabul etmesi ve Do. Nuray Gmtekin, Yrd. Do. Selvihan Kl, Yrd. Do. Sezin Trk Kayann, grafik tasarmn stlenmeleriyle bu kitap gereklemitir.
Eksikleriyle. Srr zbayn, Balkesir Lisesindeki tablolar bata olmak zere Balkesir okullar ve varsa br resmi
kurumlardaki tablolar, cmerte armaan ettii tablolar, Adnan Turaninin bana yz kadar geometrik ve non
figratif tablosunu gstermiti, dedikleri, Ekrem Balbekin, ziyaretine gittiinde evinde grp vefat sonras kimin
elinde olduu bilinmeyen tablolar; henz zel koleksiyonlardan, depolardan gn yzne km deil. Umudum,
bu tablolara sahip olanlarn, Srr zbayn resim kltrnde hak ettii yeri almas iin ykselen sesi(ni) duyarak, bu,
henz balang aamasnda saylacak projeye katk salamalardr*. Umarm genler, hem eserlerini toplamada, hem
zerine yaz yazmada daha bilgili ve daha atak davranrlar.
Balkesire hizmet ve toplumu bilgilendirme ve aydnlatma konusuna mrlerini adam iki Balkesir sevdalsna, iki
Cumhuriyet aydnna: Hoca Srr zbaya ve rencisi, deerli aabeyim Ekrem Balbeke sayglarmla.

(*) Bu konuda bilgi vermek isteyenler iin

tlf no: 0532-645 48 60
mail adresi: mustafadurak48@ hotmail.com

16

Prof. Dr. Mustafa Durak

17 Ocak 2004

17

1. izgileriyle Srr zbay

Mustafa Durak
izgi, doal ortamda varlklarn gerek birbirleriyle gerek bolukla bulutuklar noktalar toplamdr. Bu, ilk bakta
doru bir tanm gibi grnyor. Ama yine de eksik bir yan var. Bu da varln, bakan gze, bak asna gre deiik
grnmler sunmas durumudur. Yani bak amza gre, varlklar belirleyen izgiler bize deiik grnebilir. izgi
bilgisi, varln grnm bilgisidir. Varln soyut ve/ya somut grnmlerinin snr bilgisidir. Varln bolukla ve/ya
dier varlklarla grnmne dayal deiik grntlerinin bilgisidir. Bu durumda izgide ustalaan ressam, karikatrc, izgisel ykleyici; yalnzca varl tanyan deil, onun grntye dayal snr ilikilerini de iyi bilendir.
izgi, geometrik dilde, noktalardan olumu biim diye belirlenir, nokta ve izgi mekanla ilikisi iinde tanmlanr.
Bu tanmlama saysal dile dayanr. Uzay geometrisi iinde tanmlanm olsa bile teorik ve soyuttur. Bu teoriklik ve
soyutluk iinde, bir n kabul sayesinde, kesin bir tanmlama olarak grnr. Bir desenci iin izgi geometrik olsun
olmasn zaten mekansz var deildir. Puantilistler bir etki, bir deneme, soyutlua gidi iin bir deneme olarak izgi yerine noktay kullanm olsalar da, izgi; noktalarn toplamndan fazla bir eydir.izgi, iinde noktalar barndrsa bile.
Ayni biimde u da ileri srlebilir: gerek birletirilmi, kapanm izgi biimi, gerek eksiltme ve/ya ekillendirme ile
bakan kiinin alg, kavrama gcne braklm tamamlama ilemiyle ortaya kan grnt biimi izgi ya da izgiler
toplam, grntsyle, brakt etkiyle nokta ve izgi kavramlarn unutturur. Bu tr grnm iindeki izgi(ler) bir
varln snrlarn gsterirken, snrlad boluk araclyla, o varln bedeninin ta kendisini gsterir. izgi, desene
(taslaa, plana) dnr.

18

unu nkabul olarak benimsememiz gerek: bir eyi temsil olarak ortaya konmu her izgisel, sanata aittir, sanatsaldr.
Bir sanatnn ifadesidir. Zira o izgi(ler) araclyla bir ifadenin, bir dilin varlna tank oluruz. Bunun kant, ortaya
konan grntnn iletiime dahil olmasdr. Bir ey anlatmasdr. Bu, bizi, her bir ey ifade eden, sanattr yargsna gtrr. Batan garip gelse de, bu, dorudur. Bat, ilkellerin yapt ileri ancak 20. yyda sanat olarak deerlendirebilmi,
bir yanltan dnmtr. Maara resimlerinin sanatsal olup olmadklar artk tartlmyor. Hatta Picasso Bir ocuk
gibi izebilmek iin hayatm boyunca altm , diyor. Fransz yazar Christian Bobin de bu dnceyi destekliyor:
Desen yapan ocuk, dorudan ze gider. Olan daha iyi grmek iin, olmayan izen yrein perspektifini izler o.

Yani ocuun yapt kmsenecek bir ey deildir. Demek ki ilkelin de ocuun da yapt sanatsaldr. Bu noktada
sanatla ilikimizde ok temel bir soruna geliyoruz: yi de her kendini ifade eden: sanat ve ifadesi de: sanat ise, nasl oluyor da bazlar sanat, yaptklar ey de sanatsal oluyor? te burada kanlmaz olarak baz ilemler devreye
giriyor. Bu ilemlerden biri karlatrmadr. Karlatrma bilimselliin temeli olduu kadar, insan olmann nemli
niteliklerinden biridir. nsan, bu ilemi, nesneler ve kiiler iin kendiliinden, otomatik olarak gerekletirir. Karlatrma sonucu yeleme, eleme ilemleri iletilir. Yelemenin ltleri kiinin bilgisel deneyimine, kltrel kabullerine
dayanr ve genellikle zneldir. Piyasada ilem gren nesnenin ya da medyatik bir kiinin deerlendirilmesi sz konusu
ise, speklatiftir.
izgiye dayal bir yaptn nesnel deerlendirmesi sz konusu olduunda ya olgulara dayal tarihsel bir ak dikkate
alnr ya da sanatsal ve/ya edebi akmlara gre bir deerlendirmeye gidilir. Ya da toplumsal, ruhsal ynlerden, cinsiyet
ynnden, egemenlik, gcn etkisi ynnden deerlendirilebilir. Ama bunlardan da yararlanlabilse de, asl, grsel
imgenin gnderdii, alc birey(ler)in alglad ile izilmi olann ilikisini sorgulayarak bir deerlendirme yapmak
daha doru olur kansndaym. Elbet her deerlendirme bir gereksinim ve yeterlik, kapasite sorunuyla birlikte ileyecektir.
Bir grsel izginin biimi yatay, dikey dz izgi, dz eri izgi; srekli ve kesikli dz izgi ve dz olmayan izgi olarak
adlandrlabilir. izgiyle oluturulan desen incelemesinde keli ve yuvarlak biim, abartl abartsz biim, izilen
eyin gnderdii, ifade ettii ey ile ilikisine bal olarak, fotografik izim ve fotografik olmayan izim olarak ayrlabilir. Fotografik olmayan izim de izlenimsel ve giderek biiminin bozulma (deformasyon) derecesine bal olarak
adlandrlabilir (kbik, yuvarlak, eksiltili, arptlm vb) ve u noktada simgesel izim.

Srr zbayda illstrasyon:

Srr zbay, resmin temelinde izgiyi grenlerdendir. Bunu . Hakk Baltacolu zerine yazd yazda net bir biimde
ifade ediyor. izgi, grsel sanatlara giden yolun ncsdr: izgiyi pek yabana atmayalm. Bugnk resim dnyasn
o dourmutur. Ama yine de sanrm almalarnda izginin de, dorudan boyamann, boyann, rengin yeri ayrdr.
Srr zbay, tablolar dnda Kaynak dergisine ve Yeni Adam dergisine desenler ve Yeni Adam dergisini karan smail Hakk Baltacolunun iki tiyatro oyununa illstrasyonlar izmitir: Sait elebi (1939) ve Ktk. (bir
kaynakta 1934) (elimdeki bask: 1945 ancak kanc bask olduu ile ilgili herhangi bir bilgi yok). Ne yazk ki Sait
elebi oyununa, tm tarama ve aramalarma karn ulaamadm. Srr zbay acaba bu oyunda ne tarz bir izim gerekletirdi, onun merakndaym. Zira Srr zbay bir deneme, aratrma sanatsdr.
Srr zbayn bu oyununu ararken, Baltacolunun Akl Taciri (1940) oyununu: Mahmut Cdann; Andaval Palas
(1940) oyununu: Zeki Faikin; nanmak (1939) oyununu: Fikret Muallnn; ller (1939) oyununu: Zahir Stk
Gvenin resimlediini grdm. Bu bilgi sanat aratrmaclar iin ilgin olabilir.
Bu yazda Ktk oyunu iin yaplm izimler zerinde durulacaktr. Bu illstrasyonlar anlayabilmek iin, bunlarn
oyun zetiyle birlikte sunulmas gerek.
19

Ktk oyununda smail Hakk Baltacolu didaktik bir yaklam sergiler. zleyiciyi insan ve insan st varlklar ve/
ya ideal ve topya konularnda bilgilendirme, aydnlatma amacn gder. Yani oyunla reten, retmenlik eden bir
yazardr o.

20

Oyunun ilk perdesinde, bir byc kadn, onun aldatt, bir kese altnn ald Gnl adl bir gen kz ve bycy soymaya gelen ekya aki elebi vardr. Nedense, zbay bu gen kz resmetmemitir. Byc kadn izimi, yz
olarak, azn byk gibi lekelendirilmi olmasndan dolay, ilk bakta erkek izlenimi vermektedir. Dorusu Byc
kadn, aki elebi ve apaul izimleri klasik desen anlayndan ziyade, karikatrletirilmi izimlerdir. zellikle
aki elebi iziminde yal boya resimlerinde greceimiz dzlemsel parallklar gryoruz. Kuak izimi, kol izimi ve hemen onun altnda giysi grnts diyebileceimiz eylerin bu biimlerde izilmesi zbaya zg izimlerdir.
Ve unu gryoruz: o, bu kitap iin izdii potrelerde, kiiyi ortamdan soyutlamaz. Kiinin arkasnda zemin, ortam
diyebileceimiz, bizim yle alglamamz salayacak izgiler vardr.

izim1- Byc kadn

izim2- aki elebi

Kiileri izerken, sanki onlar birer birey olarak deil de bir genel kiiliin temsilcileri olarak izer. Byc kadn eri
izgileriyle, zamana gre biim alabilen, bklebilen izgilerle anlatlrken, aki elebi ve apaul daha keskin izgilerle anlatlr. Giyinme biimleri, tadklar nesneler, baklar kimliklerini ele verir. aki elebinin ve apaulun,
gen biimli balk ya da takkeyle izilmesi, bunlar birbirine yaknlatrr. Hangi adan? Kt aklllk asndan.
Genelde gen baka simgesel anlamlara gelse de, burada, zellikle apaulun bandaki takkeyi deli simgelemesinde
banda huni ile anlatlmasn ve/ya bi karekteriyle buluturuyorum.
izimler, zensiz, ipak izilivermi izlenimi yaratr. Ama bu grntlerin ardnda, bu tarzn ortaya kmas iin pek
ok denemenin olduunu dnmek yanl olmaz.
aki elebi iziminde grdmz paral kbik anlatm anmsatan ama daha farkl bir karaktere sahip ifade amal dzlemsel ya da deil izgilerin deiik etkiler uyandrdn gryoruz. apaul ve aki elebi biimlendirmeleri,
iki tekinsiz (anormal) tip izlenimi verirken, birinde tehlikeli bir kimlik, dierindeyse yerinde duramayan, ne yapt
belli olmayan ama, zararsz bir kimlik izlenimi alyoruz. Byc kadnn hizmetinde bulunan

21

apaul ve akinin yardmcs, altnlar karmas iin

Bycy tekmeleyen, yumruklayan Zebella; yardm eden
eyleyenler olarak ikincil ileve sahiptir. grrler, ama
edilgindirler. Yani kavramsal temelde ilev grrler. Biri
eytan (insanlar saptran) insana, dieri kt insana hizmet eder.

izim3- apaul

izim4Zebella byc karya birka yumruk atar

22

izim5- [aki elebi, Byc Kadnn] ayaklarna kapanmak arzusuyla nne ylr kalr

Bylece Byc hem altnlarn korur, hem de aki elebiyi topik bir amaca, uhrevi olana ynelterek, bakalatrarak, onu kt de olsa insan olmaktan, insanca yaamaktan kararak, ondan intikam alacaktr.
kinci perdede, aradan yirmi yl gemi Sait elebiye dnen aki elebi Diyojenvari biimde antik bir kbe snm bir halde yaarken iki sarhoun elencesi olur. Bu sarholardan biri ahlak zerine bir makale yazm bir yazar,
dieri Tiyatro Akademisinde profesrdr. Bunlardan biri tam Sait elebiye yumruk vuracakken bir polis kagelir.
Ancak Sait elebi ikayeti olmaynca yapacak bir ey bulunmadndan eker gider. Hemen ardndan retici rolnde Cokun ve bayan arkada, sorarak rendii, bilgilendii iin olmas bakmndan rencisi konumunda ve
seyirciyi de temsil konumunda olan Takn girer sahneye. Her eyi bilen Cokun, Sait elebinin gemiini, daha ncesinde ekya olduunu rivayet olarak aktarverir Takna. Takn inanamaz.
23

izim6- Takn-Ne diyorsun; bunun neresinde ekyalk etmi adam hali var?

izim7- Yolcu- Bir ihtiyacna yarar diye verdim

24

Cokunun insana bak yle zetlenebilir: ki tr

insan vardr: insan- insan ve kavram-insan. nsan
insann aya yere deer. Kusurlaryla insandr. Yaayyla, dncesiyle bu dnyadadr, bu dnyaldr.
Kavram insansa bu dnyada olmasna karn dncesiyle te dnyaldr, yaay da te dnyal bir
kimlie brnmtr. izim 6da Cokun ve Takn
(adlar bakmndan Cumhuriyeti devrimcilii ifade
etmesi bakmndan ilgintir) kiiliklerini anlatrken
izgi karakterinin de deitiini fark ediyoruz. izgiler dierlerine gre daha btnlkl. Kadn giyimiyle modern. Hem boyuyla, hem duruuyla erkekle
denk.
Baka bir sahnede bir yolcu kagelir. Kimlii aklanmaz. Sait elebiye -oyunun kitaplat yl (1945)
dikkate alnrsa- byk bir para olan 50 lira verir.
Sait, bu miktarda bir paraya gereksinimi olmadn,
o gn iin kendisine yalnzca 10 kuru gerektiini
ileri srerek 50 liray almay uygun bulmaz ve iade
eder.
Byc kadn, kendisini soymaya gelen aki
elebiye, kendisinin biriktirdii bir ekmece altn
alaca srada aklna geliveren hince bir dnceyle
ondan kurtulabilmenin olas olduunu fark eder. Ne
var ki o, sadece kurtulmakla yetinecek karakterde
deildir. Ayni zamanda ikna gcn, karsndakinin zayf yann kullanarak, ondan intikam alacaktr. nce onu efsun ve gelecei okuma yetisine
inandrp, lmnn, vakitsiz, bir jandarma kurunuyla olacana ikna eder. ine korku tohumunu
salar. Bundan kurtulmas iin bir tek koul vardr.
Ekiyal brakp melek gibi bir adam olmas gerektir. Bundan byle ad Sait elebi olacaktr. Tm
ktlklerden uzak durarak, doru, hi kimseyi incitmeyen biri olmakla huzura, muradna ereceini
syler. Onu ikilemde brakr. Ya lecek ya da drst
bir insan olacaktr. kisinden birini semek zorunda
brakr. aki elebi bu deiime raz olur. Kendini
kurtarmas iin Byc kadnn ayaklarna kapanr.
O da kendince, szde gerekli trenleri yapar. Bu trenler srasnda aki kendinden geer, baylr.

nc perdede oyun iinde baka bir ykck buluruz.

Kent meydannda bir dzenleme yaplmtr. Dekoratif
olarak antik bir kp bulunmu ama ikincisine gereksinim
vardr. Tm aramalara karn baka bir kp bulunabilmi
deildir. Emniyet Mdr ve Mhendis byle bir sknt
iinde dolanrken Mhendis, Sait elebinin kbn fark
eder. nce bu kbn kendileri iin ne denli nemli olduunu anlatr, bu kbn antik deerinden dolay ederinin
be yz bin lira olabileceini syler. Bunu zerine Sait
elebi bin lira karlnda kb onlara verebileceini belirtir. Ancak kent btesinde bu miktar karlayacak para
yoktur. Tam ayrlacaklar zaman Mhendis, aklna gelen ,
toplumsal karn bireysel kardan daha nemli olduunu ileri srerek Saiti ikna edebileceklerini syler Emniyet Mdrne.

izim8- Mhendis

izim9- ehir emini [Emniyet Mdr]

Ve sonunda Sait elebinin kafasn kartrmay becerirler.

Ve Sait elebi kp onlara verir.
Mhendis deseninin iziminde iki ey dikkatimi ekiyor.
lki Mhendisin st tarafnn gemi gibi izilmi olmas:
grkemli, zengin ve iman. Ardnda yol ve byk konak
onun mesleiyle ilikilendirilmi sanki. kincisi onun ardndaki saat. lk nce saatin ikili izimini ftrist resimlerde ann paralanmasnda tank olduumuz grntlere benzettim. Ama Srr zbayn desenleri arasnda olan
Balkesir Koca Saat grntsnde saatin iki yznn de
grldn fark edince, bunun doal grnmn deformasyonu olduuna karar verdim.
25

Oyunun son perdesinin ikinci, nc ve

drdnc blmlerinde Sait elebi, kiiliinin deiti(rildi)i mekana, Byc
Kadnn mekanna dner. Aradan uzun
zaman getii iin kukuya kaplsa da evi
ulur. Byc Kadnn kendisine szn
ettii melek gibi adam olmakla muradna kavuamadndan, huzuru bulamadndan yaknr. Byc ona muradna,
huzura kavuaca yeri tarif eder. Bu yer,
mezarlktr.

izim10- Durun ama, ne yapacaksnz benim kpm?

Sait elebi, tarif edilen yerin mezarlk olduunu anladnda Byc Kadna saldrr ldrmek ister. Ve yle konuur:
-Ne idim ne oldum!.. Ya bir aatm,
ktk oldum, ktk!... Sen daha cn
almadn m ? Ah!.. Seni gebertmeyim de
kimi geberteyim ben..
Ama Byc Kadn sakindir. Zira artk i
iten gemi, deiim oktan gereklemitir. yle der:
-aki elebi deilsin sen artk Ktlk
edemezsin; ktlk kendine gel diyorum sana.
Ve Sait elebi kendine gelir, bitkin, ezgin
sahneden ayrlr.

izim11- Ko! Durma ko! Var, muradna er

26

*
Srr zbayn Ktk oyunu illstrasyonlar zerine konuursak, ncelikle unu ifade etmeliyiz. Gerek oyun yazar .
Hakk Baltacolu, gerek oyunu izimleriyle anlatan Srr zbay, Cumhuriyet dnemi Atatrk aydnlanmann birer
eridir. Kltr ve sanat konusunda insanmz adalama dzeyine tamaya alan iki alkan insan.
Srr zbay, bu kitapta desen almalarndan farkl bir yol izlemitir. Oyunda anlatlan birebir resmetme yerine kompozisyon erevesinde ne karmaya alt kavram, kii ya da nesne uruna kimi gerekliklerden vazgemitir. rnein Sait elebinin kb. Oyunda Sait elebinin yazn scaktan, kn yamurdan iine saklanabildii kadar byk
olan, byk bir olaslkla antik tahl deposu bu kp, bir kiinin rahatlkla iine girip kabilecei, hatta oturup iinde
rahat edecei byklktedir. Altnc, yedinci ve onuncu izimlerdeki kplere baktmzda ilk ikisinde kk bir krk
kp gryoruz. Dierinde ise yuvarlak, ilk bakta davul izlenimi uyandran, daha kocaman bir grn var. Yani bu
nesne kitaptaki izimlerde bile farkl. Eer kestirmeden gidersek, Srr zbayn resmetmeyi bilmediini syleyecek
kadar cahilleebiliriz. in dorusu Srr zbay, kiilere gre resimde fazla yer kaplayacak kbn biimini deitirerek
grselde var ediyor. Dolaysyla o, anlatlan dikkate alsa da kendi grselinin gerekliini ne karyor. Ve o, her bir
izimi; hem birbirleriyle bantl, baml, hem de birbirinden bamsz grsel varlklar, yaratlar olarak anlyor. Bu,
felsefi anlamda amlanrsa, evrende varlklarn birbirlerinin oluumunu, biimleniini etkilemesi, bakaca, evrende
etkiden uzak, soyut var olan hibir varlk olamayaca, insanlk asndan da, bir insann bakalarndan etkilenen
kltrel, toplumsal bir varlk olduu bak ile buluturulabilir.
Byc Kadnn az ksm (diler) sanki byk gibi ekillenmitir. Giderek sakall bir kii grnm edinmitir (izim11). Bu, bycnn kadnlktan uzaklyla, erkeksiliiyle ve/ya baka kiileri (sakall, erkil) de temsil etmesiyle
aklanabilir. Oyundaki anlatmla uyumsuzluk: Sait elebi, Byc kadnn evine Sait elebi kimliiyle gitmi olmasna karn, grselde aki elebi kimliiyle resmedilmi. Zira belinde kasaturas vardr.
27

Hareket ve hz: Bir zamanlar resmin sorunsal olarak grlen boyutluluk izlenimi, yirminci yzylda gerek resimde, gerek fotorafta hareketin yakalanmas olarak ardna dlm, giderek sinemaya yol amtr. Srr zbayn
illstrasyonlarnda hep bir hareketlilik vardr. En durgun grnt Mhendis portresinde grlmektedir. brlerinin
hepsinde kiiler bir eylem (aksiyon) halindedir. Bunlarda dondurulmu bir ann, bir hareketlilik halinin anlk grntsnden ok, hareketlilii canl, sryormu gibi alglatma sorunuyla kar karya olduumuzu fark ederiz. Sanrm
bunu salayan, grntnn kesik kesik eri dz izgilerden olumasdr, ve/ya dekoratif gibi grnen izgilerdir.
Simgesel anlatm: Srr zbay, eitli sanat akmlarna uygun eserler retmi olsa da o, srekli, bir akmn uygulaycs
olmamtr. Bu almalarnda simgesel zellik, Byc kadnn arka plannda izilmi kuru kafalarn, lm, ldrm simgeledii aktr (bak: izim5). Kurukafalarn ikisinde de grlen tten dumanlar temsil eden kvrml izgiler,
ya ok fkelilii ya da ocaklar sndren kiilii simgeliyor olabilir. Kurukafalarn birine saplanm baklar, ve bir
gzn simsayah grnmesi, korsanl ifade eden bir simge olarak deerlendirilebilir. Dolaysyla birden ok ayni anlama gelecek gsterge kullanlm olmas, pekitirmeyle, tehlikenin byklnn altnn izilmesi olarak yorumlanmaldr. Ayni izimde Byc Kadnn banda, sarkk uzun gagal, iri gzl bir hayvan imgesi: olaslkla Pinokyann
burnu gibi yalancl ve tamahkrl simgeliyordur. Sonuta simgelerle rl alegorik bir kiilik kyor ortaya.
Byc Kadn portresinde baston, yall simgeliyor. Bastonu tutan elin evresindeki kk izgiler, elin bastonu
serte sktn iaret ediyor, el, el olmaktan kp yumrua dnyor, dolaysyla, fkeli, bencil, intikamc bir kiiliin simgesi gibi duruyor (bk: izim2). Byc kadnn fenerinin iinde kandil yerine bastonun kvrmlaryla ayni
biimde izilmi mum, cimrilii, fazla aydnlktan holanmamay simgesel olarak anlatyor olabilir. Mhendis portresinin ardnda grlen saat kulesi, kenti temsil ediyor. Ama byk olaslkla Byc Kadnn salonundaki saat (dz
deimece), alt gstergelere dikkat edilirse sarkal saat, zenginlii simgeliyor. Hem apaul, hem de Zebella birer
uak olarak hukuksuz zenginlii simgeliyor.
Dz deimeceli (metonimik) anlatm: zbayn bu almalarnda tam anlamyla olmasa da kbik izlenimi aldmz
aktr. Ne var ki Kbizmden farkl olarak, nesneleri paralar halinde ayrrken paray btn yerine kullanmak gibi
bir retorii iletir o. Pencereler ev yerine kullanlmtr. Bu hem dz deimeceli bir simgeletirmedir, hem bir eksiltmedir: ar sanata doru bir yol altr.

28

Srr zbay Balkesir Lisesi bahesinde alrken.

29

2. Desenleriyle Srr zbay

Mustafa Durak

Desen nedir?
Sanrm deseni kestirmeden yle anlatabilirim: kirletme, yok etme amal ya da tmden amasz geliigzel karalama
dnda, bir sayfa, bir zemin zerine zihindeki imgeyi aktarma niyetiyle izgilerle bir ey aktarma sanatdr desen. Bu
noktada Franszcada ayni okunulu iki szc anmak gerek: dessin ve dessein. lki desen anlamna gelirken ikincisi ama demektir. Kendi payma deseni anlamak, anlatmak sz konusu olduunda bu iki szcn birleiminin
kanlmaz olduunu dnyorum. Ancak desenin olmazsa olmaz olmasa da nesnenin, varln k ile ilikisini aktaran, anlatan glgelendirme ilemini de dikkate almak gerek. Aslnda glgelendirmenin varl da yokluu da ilevsel
olabilir. Desen, saf grsel imge olabilecei gibi karalamann iinden tten, kahve fal gibi alglaycnn yorumuna bal
d dnya ile balantlandrlabilecek grntler ieren kaotik, karalamaya benzer bir grn de olabilir. Desenin u
anlamn da unutmamak gerek: bir resimde, bir halda, bir seramik nesnesinde simgesel ya da deil bir motif ya da
motifler toplam olarak desen.

30

Her ne kadar sonunda znelerin yeteneklerine bal da olsa, desen sanatsnn hem zihinsel, hem de yapabilme, o
deseni gerekletirebilme yeteneinin kendiliinden o almaya akveren bir yan var. Aslnda bu, izgilere sinen, izgilerde saklanan yan, en az konuulan, usta ii, ustaca terimlerine sktrlan, ama her sanatnn grlmesini, fark
edilmesini bekledii sanatsal yandr. Bu sanatsal zellik, sanatn sanatsal deerini gizler iinde.
Bir de unu eklemeli: desen deyince hemen akla kara kalemle yaplan almalar gelir. Oysa Van Gogh, desenlerini
karakalemle deil de divit ulu kalemle (mrekkeple) yapyor mu. Elbette her ne kadar kara kelemin dna kmak
bir lde grafik sanatnn snrlarna girmek saylsa bile, kullanlan izme arac ve ucun kalnl desen retiminin
yansra etki oluturma amal da olabilir.

Desen ile izgi, izim arasndaki fark:

Desen ile izgi/izim arasndaki ayrm biimsel olmaktan, somut olmaktan ok ilevseldir, soyuttur. Mimari izim,
hl gerekletirilecek yapya bir n hazrlk, bir tasarm olmay srdryor. Yani kullanmalk, pratik bir deeri var.
Karikatrn eletirel, felsefi bir ilevi var. Grafik, grafitti; desen olarak alglanmaya uygun olsa da birinin ticari, brnn protest, kltrel siyasi bir ilevi var. Gerek bamsz varlk olarak desen, gerek resme baml desen; arlkl sanat
ileviyle belirmektedir. br alma biimlerinde de sanatsallk sz konusu olsa da, dierlerinin sanatlar, bunu asl
deil ikincil bir ama olarak benimserler.
Desen ile ilgili dnceler:
Desen, her eyden nce bir resim trdr. Desen resme bal, yalboya resim ncesi bir tasarm olarak grlebildii
gibi bamsz, kendiliinde ey olarak da karmza kmaktadr. Bir desen zerine neler sylenebilir? Teknik zelliklerinden sz edilebilir ki, bu elbette ok nemlidir.
Desenin anlatlabilirlii anlatlamazl:
Kendilerine kutsallk ykleyenler; kendilerinin ve/ya yaptklarnn anlatlamazln, anlalamazln ileri srerler.
Aydnlanma ile balayan yneli; kutsallk adna trensiletirilenleri tm nesnelliiyle grnr, anlalr klma abasdr. Yirminci yzylda ortaya kan Yeni Eletiri ve Yapsalclk ynelileri de yapt temel alarak anlamaya ve anlatmaya alan giriimlerdir.
Desen konusunda da onun anlatlamazln ileri srenler olmutur. Fransz dnr Sylvaine Agacinski yi bir desen
asla anlatlamaz, tuhaf bir desense hi anlatlamaz der. Francis Picabia, Agacinskiden neredeyse yzyl nce, ondan
daha iyimser konumutur: Tanrnn yaptklar gibi, kimi desenler de anlalamaz, anlatlamazdr. Oysa desenin ok
nemli kuramcs Paul Klee, Dnen Gz, Doann Doas adl not defterlerinde, Modern Sanat zerine , Eitimsel Desen Kitab adl almalarnda deseni, kendi resim anlayndaki deseni anlatmaya almtr. Paul Kleenin
desen zerine kapsaml, nesnel, ayrntl kuramsal dnce de reten bir sanat dnr olduunun alt izilmeli.
Elbette desen sz konusu olunca en temel kiilerden biri Leonardo Da Vincidir. O yalnzca izmekle kalmam ayni
zamanda izimlerini notlamtr. Gerek insan anatomisi gerek mekanik aygtlarn, doal nesnelerin izimi ylesine
gerekidir ki, onun almalar teknik resim snfna sokulmutur. (bk: Leonardo da Vinci Master of Draftsman;
Edited by Carmen C. Bambach; the Metropolitan Museum of Art; Newyork; 2003, 786 sayfa)

31

Leonardo Da vinci; kendi portresi, krmz tebeirle; 1557

nsan, tutkularyla insandr. Tm desenleri, daha dorusu taslaklar; bu gerei doru anlamak ve doru ifade edebilmek iindir: Bu figr, elden geldiince, hareketlerle ruhun tutkusunu ifade etmiyorsa vgye demez.

32

Desen resim sanatnn temeli(mi)dir :

Desen szc Franszcada resimle, resmetmekle ayni anlamda kullanlabiliyor. Desen izmek fiili (dessiner) ayni
zamanda resim yapmak demek. Dolaysyla her trl resmetme, desenden bamsz olarak dnlmemi. Desen
kavram, resim sanatnn doada bir karl olan eylerin taklidi: (bir bitkinin ve/ya yapran formunun resmedilmesi, l doa (nature morte) almalar, portreler, herhangi bir yknn canlandrlmas vd, taklit kuramna bal
retilmi desenler iin geerli bir anlaytr. Buna gre, desen, sanatn temelidir.
rnein Alberto Giacometti, Desen her eyin temelidir der. Jean-Auguste Ingres de deseni nemser ve nceler.
Onun iin Desen her eyin temelidir. Pierre-Auguste Renoir iin de desen nemlidir. Desen eitimi, tmyle doutan edinilemez. Desen, bir sanatnn iine verdii nemi ve emei de gizler. Ardnda sanatnn ald yolu, sanatnn
tarihini de iaret eder. Bunu anlatabilmek iin yle der: Bu deseni yapmak be dakikam ald, ama ona gelinceye
dek altm ylm verdim.
Bu geleneksel anlay akademik resim sanat eitiminde halen geerliliini korumaktadr.
Desen nemli deil:
Desene kar tavr iinde olanlar deseni model almadan dorudan yalboya resim almasna girienlerdir. Dolaysyla bunlar da rengi ne karrlar. Delacroix, renge nem verir. Henri Matisse, desen anatomi ilikisinde, anatomiden vazgeer. Klee gibi Matisse de nesne aatan ok sre aala ilgilenir. Aacn olduu gibiliinden ok
kavramsallyla ilgilenir. in ve japon resmini, dou minyatrlerini dikkate alarak Dou bizi kurtard Bir aac
izmek iin onunla ykselmek gerek , der. Aala birlikte yaamak, aac iyice hissetmek; doann doallndan ok
eserin doallna gei sz konusudur.
Matisse, kad keserek yapt, dans eden kadnlar konusunda bunun temelinde bitkilerin omurgas vardr diyecektir. Bylece desenin yerine model ald izleyicinin gremeyecei, aklanmasayd anlayamayacamz bir nedeni,
bir modeli iaret eder: doann ta kendisini. Delacroix gibi Matisse de renkten yanadr. Resmin Sorunlar adl kitabnda zellikle renk, ve belki desenden daha da ok, bir zgrlktr demektedir. Onun iin nemli olan evrenle,
yaratmla, doann yaratc gcyle, kaosla bulumak, birlemektir.
Czanne da renk diyenlerdendir: renk uyumlulatka desen belirginleir, yalnzca renkle perspektifi yakalamaya
alyorum.
Seurat da, izgiyi, deseni reddeder.
Nesnelleme karsnda zneleme:
William Turner Benim iim bildiimi deil, grdm izmektir (resmetmektir) der. Bilmek ve grmek kartlnda Turner, nesnelci, yanstmac yann vurgular. Bu anlayn karsnda znelci, bildiini ama kendine retileni
deil kendi bildiini okumak ister sanatlar. Aslnda ressamn kendi zneliini duyumsamas ve ne karmas
Rnesansla balar. Bu, sanatnn kendini gsterme, resmetme biiminde srer. Desen konusunda, varlklarn, eylerin, olgularn grnen nesnel biimlerinden, grnlerinden ok sanatnn kendi gznden, kendi zihinselinden
ekillenmeye balad vurgulanr. Edgar Degas, Desen biim deildir, biimi grme tarzdr der. Burada biim;

33

izilenin gerekliini, standart biimini ifade etmektedir. ne karlan grme tarz, sanatnn bak asn, grmek
istedii biimi anlatr. Edouard Manet de Kim demi desen, biimin izi halidir diye. Dorusu: sanat yaamn izi
hali olmaldr der. Manet, grnen biim karsnda kendi znelliini dolayl olarak ne karr. Zira yaamn izi halinde kendisi vardr. Dinamik olan, deiime, deitirmeye hazr olan beni vardr yaamn iinde. Onun iin yaam
akp giden geleneksel bir gereklik deil, tm canllyla bireylerin yaamas gereken bir olanaktr.
Varln zn yakalamak:
z, cevher kavram tarih boyunca iki farkl bak asndan deerlendirile gelmitir. Birinci bak ruhu, metafizik
baktr ve maddi olann arkasnda grlemeyen ve son noktada Tanr kavramna balanan, yaratlmlarn, yaratlanlarn ardndaki ey ile ilgilenir. Grdmz her eyin ardnda felsefi terim olarak cevher, tz olarak adlandrlan
ey vardr. Bu bak, Platon ve Platinus felsefesinde aklamasn bulur. Bir de maddeci bak vardr. Maddeci bak ise
Sokrat ncesi filozoflarn evrenin znn, asl kaynann: ate, su, hava ve toprak gibi gelerde aranmasna dayanr.
Ama bugnk maddeci bakn bunlar at, zira sz konusu gelerin kimyasal olarak zmlenebildii biliniyor.
Ama insanlarn madde ile ilgili aratrmalar sona ermi deil henz.
Konunun desenle ilgisi soyut resim sanat noktasnda ortaya kyor. Kandinsky tam bir metafizik yanls. Kandinsky
ve Klee resimlerini maddenin d biimine, herhangi bir adan grnne gre deil de, o maddeyle ilgili grnenin tesinde kendilerinin znel alglarna, resmedi ya da, desenleyi anndaki ruh hallerine uygun, o maddenin ya da
anlatlmak istenenin grnleri, fiziki hibir ba olmayan biim ve/ya renklerle ifade etmilerdir. Gerekstcler
dsel anlatmlarn ifadede onlardan farkl olarak simgeseli kullansalar da d dnyadan grntlere de yer vermilerdir. Desen anlaynn radikal deiiminin ardnda, hem renkle rekabete sokulmas, hem de Czanne ile balayan
grnenin ardna yolculuun, metafizik anlayn ve sanata psikolojik ve felsefi kuramsal yaklamlarn pay byktr.
Czanne gibi Rodin de, nesnenin sanat tarafndan grld biimde resmedilmesinden deil de resmedilen grnn, nesnenin kendini gstermesinden sz eder:
Aslnda ne gzel bir biem, ne gzel bir desen, ne gzel bir renk vardr, tek bir gzellik vardr: o da kendini gsteren
gerekliin gzelliidir.
Resim tarihindeki ar soyutlama ya da kimi kbik ilerdeki ksmen soyutlama (grneni, grnr halinden iyice
uzaklatrma) hep grnenin ardndaki grn arama olarak, metafizik bir bak olarak grlebilir. Bu arayta
kimileri ocuklua ynelmitir.
Yirminci yyda taklit, grneni deil de kendi znelliini izmek isteyen sanatlar, dnya grleri ne olursa olsun,
ortaya kan sanat akmlarndan, bu akmlara gre resim yapanlarn deneyimlerinden etkilenmilerdir.
Srr zbayn desenleri
Genelde bir desen, bir sanatnn yalboya resmi iin bir n izim, bir deneme ya da ilgi duyduu, somutlatrmak
istedii, yakalad bir an, zihinsel tasarm karakalemle izivermesi; ya da el yetisini srdrmek, snamak iin denemelerdir. Ancak bu almalar yaynlandna gre bunlar denemeden ok, amalanm asl almalardr. Bir sanat
, sanat yaamnda ne ok desen izmitir. Hele Srr zbay gibi biri. Ne yazk ki eriebildiim kadaryla yalnzca Kaynak dergisinde yaynlanm olanlar var elimizde. O yzden yalnzca onlar zerine konuulabilir.
Bu almada Srr zbayn desenleri bekte ele alnmtr: portreler, toplumsal grntler ve manzaralar.
34

Portre:1

Portreler:
Bir sanat, bir kiinin portresini nasl, hangi koullarda izer? izerken aklnda ne vardr, aklndan neler geer? Portresi izilen, eer sanatyla yz yze ayni ortam paylayorsa onun aklndan neler geiyordur? Bir portre ne zaman
sanatsal olur? br sanatsal portrelerden bir ayrm sz konusu mudur? Dorusu kendi payma sanatsal, sanat
elinden kmasna, bunu da sanat olan olmayan ayrmnda, sanat olmayan kiilerin yaptklaryla sanatlarn yaptklar arasndaki farka balyorum. Elbette ok genel anlamda her yaplann, her edilen szn bir lde sanatla, iirle
balantsn reddetmeksizin.

35

Desenlerin orijinalleri elimizde olmad iin grsellerdeki lekelemi grntlerin ne kadar desene dahildi, kestirmek kolay deil. Ancak unu sylemek olanakl: elimizdeki portrelerin tmnde ayni biem (slup) kullanlmam.
lk iki portrede model, mekan ve k ilikileri dikkate alnm. Bu grntde kendi halinde, alak gnll bir hanm
grlmekte. Sessizce iine dalm bu hanmn kim bilir aklndan neler gemekte: zlemler, beklentiler, karlm, ya
da yaanm sevda anlar. Ama unu belirtmeden geemiyorum: bu portrede kadnn oturu biiminde, ayaklar, en
azndan bana anatomik grnmyor.
Bir ve iki nolu portrede pencereler
kiilerin ardndadr. lkinde pencerenin varl dnda bir grnt yok.
Ama ikincisinde grnm darya
uzanmaktadr. Sa tarafta, st snr
ban hizasn biraz geen bir ereve
vardr. erevedeki resmin bir manzara olduu sylenebilir. Ama netlik
yoktur. Manzara gibi yaplm, izlenimsel bir grntdr. Temsil deerli
bir grnmdr. Geleneksel desene
izlenimci bir grn yerletirerek
tmyle geleneki bir anlatmn dna kar Srr zbay. Ban ssleyen altnlaryla ve boynundaki altn
dizili gerdanlyla ve yeni giysileriyle
bunun, yeni bir gelin olduunu dnyorum. Kadn, glmseyiiyle,
duruuyla bize tm mutluluunu anlatmaya hazr, konuuverecek gibidir.
Bizi mutluluunun tan yapar. Sa
Kalasnn alt ksmnda bir anta ya
da kk bir sandk vardr. Pencere,
tablo ve sandk portreyi evreleyen ve
birbirini dengeleyen gelerdir. Ayni
zamanda ailenin ak grlln, ve ailenin yerli, soydan olduunu
iaret etmektedir. Kim bilir belki de
sanat iin ideal bir mutluluu simgelemektedir.

36

Portre2

Portre 3

nc portrede ikincinin aksine bir kyl kz ya da kadn izlenimi alyoruz. ncekindeki farkl bir izim gerekletirilmitir. Birinde ayrntl anlatm sz konusu iken ikincisi ok yalndr. Baka bir deyile sonraki abucak yaplverilmi, aceleye getirilmi gibidir. Portrenin grn gibi i mekan da ok sadedir. Ne odada ne kadnn zerinde
hibir ss nesnesi yoktur. Bu portrede arkadan grdmz, tek dizini sekiye km pencere boluundan darya
bakmaya alan, byk olaslkla ilk bakta kestiremesek de gen bir kz bu. Kollarn yukar kaldrm, tezgahta bir
eyler dokuyan biri gibi tutmu ellerini. Sa yan ellerinden balayarak ayaklarna kadar glge izleniminden ok o
konturlar belirginletirmek iin tarazlandrlm. Dolaysyla ilevsel bir yan yok.
37

Portre:4

Drdnc portrede bir olaslkla kitabn okurken uyuyakalm bir renci gryoruz. Bu almasnda sanat puantilist (izgi yerine noktalar kullanan kii) yaklamna yakn. Sanki karakalem tozlaryla yaplm izlenimi alyoruz.
Sa yapsndan toplumsal konumu iyi bir ailenin kz olduunu karabiliyoruz.
38

Toplumsal grnt:
Toplumsal grnt terimini portre, manzara vd gibi resmin biimsel trleri arasnda ayr bir tr olarak, insann
iinde olduu bir yaamsal ortamdan bir grnm iin kullanyorum. Sanrm bu tr almalar, genelde, sanat
tarafndan yaplan adlandrmalarda ve deerlendirmelerde konuya, temaya (izlee) ynelik aklamalarla anlatlmtr
Bu grntlere bakarken, Srr zbayn desenlerinde erevenin tmnn izgilerle kullanldn, doldurulduunu
fark ettim. Yani sayfa boluu, grntnn zemini olarak pek fazla kullanlmam. Desenlerde, zemin boluundan,
ayr bir parann anlatlmas, rengin grnmeyen biimi olarak yararlanlm.

Toplumsal grnt: 1

lk resimde, ilk bakta bir ky manzaras

izlenimi alyoruz. Ancak biraz dnnce desenin yapld dnemde, mahallelerde kuyular vard. stelik evler de ok
katl deildi. Bunun, kentten, Balkesir
kentinden bir grnm olduunu dnyorum. Buradaki tm desenlere,
Balkesirden, 20.yyn ilk yarsndan belgeseller gzyle de baklabilir. lk resimdeki grnt; ya Balkesirde ebeke suyu
bulunmayan bir zamandan ya da ebeke
suyu balanmam bir semtinden. Bunu
desenin belgesel deeri olarak grebiliriz. Srr zbayn desenleriyle ilgili bir
de u sylenmeli: grntde kiilerin ve
eylerin biimlerinin konturlaryla desen
yapan bir sanat deil. Leke olarak, izgi olarak, boluk olarak izdii eylerin
iini dolduruyor. zlenimsel olarak dolduruyor.
Evlerin danklna karn, -zira sokak
dzeni izlenemiyor, kzn dik duruu,
kuyudan su ekip testilerini doldurduktan sonra kovay rastgele deil de, kendisinden sonra geleceklerin kullanmna
hazr brakm olmas ahlaki bir anlay
gsteriyor. ki testiyi, eilip bklmeden
tamas da gllne, dinliine iaret.
39

kinci resim, bir olaslk olarak

Erdek kysndan. Kapal bir
havada alan iki Balknn
grnts. Bu desen de portre
3teki gibi aceleye getirilmi,
izlenimsel bir alma. Kayklar
dnda hem balklar, hem de
dier grnenler, deniz, bulutlar temsil noktasnda geliigzel
izlenimi verecek biimlerle, en
az izimle ifade edilmi. Buna
karn kayklar daha zenle izilmi. inde insan olmayan
kayk, bir yandan salt kayk gibi
grnrken bir yandan da bir
yelkenle birletirilmi. Denizdeki kk dalgalar ve bulut
stndeki iki karalamayla, kaotik biimlerle simgeletirmeye
geilmi. Kiilerdeki yorgun,
umutsuz grnme karn yaam sava iinde devamlla,
zorunlulua iaret edebilir. Belki de sanat iin bu tutunma,
var olma abasna hayranlk,
gndeme gelebilir.

Toplumsal grnt: 2

40

nc grntde Balkesirin arsndan

bir kesit gryoruz. Dikkat edilirse bu grnte neredeyse bir fotorafik gz, kadraja
ne sdrabilmise, titiz bir biimde kaydetmi gibi. Ama ayni zamanda n plandaki
kiiler daha belirgin arkadaki kiiler daha
ince izgilerle, insan olduu izlenimi veren
p adam grnlerinden daha ekilli, ama
yine de temsil konusunda ikonik deil de
simgesel deerli biimler kullanlm. Bu
tr biimler, 5 ve 6 nolu grntlerde de yer
alyor. n planda grdmz yer yer lekesellemi biimlerle kalnlatrlm resmetme, drt numaral grntde de izleniyor.
zlenimselden simgesele uzanan anlay, n
planda soldaki kzn arkasnda grnen tezgahn nesnelerinde gzleniyor. Bunlarn ne
olduunu kimse kesinleyemez, ama ak bir
tezgah zerinde olduklarna gre satlan bir
ey olduklar kesin. Aacn dallar ve yapraklar da izlenimsel anlayla, bizde aa izlenimi yaratacak biimde resmedilmi. Aa
grntsn ayniyle yakalama derdinde
deil. Bu grntde nesneler dndaki gk
boluu da izgilerle tek biimli, tek renkli,
tek grnl klnm.
Sayfa beyazln ayni deerde kullanabilecekken, bu boluk gesini aacn yapraklarn ifadede kullanm. Bu seim, grntde
boluklar kullanlmasna karn, grnt
zemininde her yann deerlendirilmesiyle,
boluk duygusu vermeyen, dopdolu bir grnt olarak duruyor karmzda. Doluluk
hissi uyandrma; izleyeni bakt eyden
tam doyum almasn salama kaygsna ve/
ya sanatnn tarzna ya da resmederken deneyimledii ruhsal durumuna balanabilir.
Benzer gzlemleri beinci grnt iin de
yapyoruz.

Toplumsal grnt: 3

41

Toplumsal grnt: 4

42

Drdnc grntde Balkesir (Pamuku) zeybeklerini, oynarken hareket halinde, tam oyun cokusu iindeki bir
anda gryoruz. Bylesi bir ann, izleyeni rahatsz etmeyecek biimde anatomik deiimler iinde resmedilebilmesi, fotoraftan resmedilmi izlenimi almadmza gre, Srr zbayda fotografik bir gzn olduu sylenebilir. Bu
desende gzden kamamas gereken bir ayrnt da bulutlarn dngsel hareketlilii ile zeybeklerin hareketlilii ayni
anda. Doa m insan hareketliliine uymu, insanlar m doaya ayak uydurmu kesinlemek zor. Gereksiz de. Sonuta
doaln (bulutlarn) hareketlii zeybeklerin hareketliliini ifadede pekitirici, etkili bir anlatm olarak beliriyor.

Grnt be ve alt, sonradan Astsubay orduevine ve ehir lokaline dntrlm eski Halkevindendir. Bu belgesel
nitelikli grntler iki farkl tarzda izilmitir. Be nolu grnt izlenimci ve puantilist tarzda iken altnc grntde izgi egemenliine dnlmtr. Aa ve dallarnn, yapraklarnn anlatm yer yer bu formun dnda oluturulmu izgilere teslim edilmitir. Ve bu formun anlatmnda sayfa boluundan oka yararlanlmasna karn, izleyicinin algsnda bir sorun yaratmamaktadr.

Toplumsal grnt: 5

43

Toplumsal grnt: 5

44

Manzaralar:
lk manzarada yatay ve dikey izgilerle oluturulmu biimlerin
uyumu, dzenlilii kartln
uyuma dnmesi olarak deerlendirilmeli. Ayni biimde siyah
beyaz kartl; leke /izgi kartlnn birlie dnmesi, uyuma dnmesidir. Deniz iindeki
hareketlilik, yansmadaki canllk;
n plandaki ky bitki rtsnn,
Van Goghvari kvrmlaan hareketliliiyle dans ediyor.
Manzara: 1

45

kinci manzarada ayn ve

denizdeki
yansmalarnn
devreye girmesiyle bir romantiklik szlyor iimize. Desenin izleyiciye gre
sa st kesindeki, aacn
kuruyan gvdesine, bir hortumsu dairenin iinde dertop olmu ve aaya sarkm
kaotik grne can katyor
ay ve deniz. Bu manzarada
Srr zbay yeni izgisel ve
biimsel denemeler iinde
buluyoruz.

46

Manzara: 2

nc manzara Balkesirdeki
Zanos Paa Camisinden bir grnt. Dorusu buna manzara
demekte duraladm belirtmeliyim. Zira bir tapnan, kutsal mekann sanat gznden
grn sz konusu. Ne var ki
ingilizcedeki manzara teriminin
ayni zamanda grnm, grn
olmasndan cesaretlenerek bu
deseni manzaralar snfna dahil
ettim. Bu grntde tm grnenlerin Zanos Paa trbesi,
etrafndaki mezar talar, selviler,
Paa Camii, bulutlar ge doru
hareketlenmi, ykselite. Alttan
dikey izgilerle balayp yukarda
yatay izgilerle, sanat tm desenini uan balona dntrerek
uua ge(ir)mi durumda. Desene bakan izleyiciyi de bu ykseli duygusu sarveriyor.

Manzara: 3

47

Son manzarada bu kez ykselme baka bir antsalla gndeme geliyor. Kar altndaki
Balkesir ve Zaman; yerel dildeki anlatmyla Koca Saatle
simgeleniyor. Karl evleriyle,
Koca Saatle yaran, yapran
dkm iki aacyla Balkesir
uykuda, bir ykseli, bir ycelik dnde. Zamanla birlikte
fze gibi ge doru

48

Manzara: 4

49

Srr zbay; lik (?)

50

Balkesir niversitesi Gzel

Sanatlar Fakltesi arivi

3.Resimleriyle Srr zbay

Mustafa Durak
Resim tarihinde deiik akm ve anlaylar teknik, teknolojik gelimelerden, dnce sistemlerinden, politik tavrlardan hep etkilene gelmitir. Olumlu ya da olumsuz. Etik kavram erevesinde yaklaldnda, ncelikle bilim adam
ve sanatdan insanln yararna: ekonomik, hukuki zgrlklere, eitimsel gelimelere, olaylarn saydam biimde
grlebilmesine, zihinsel gelimeye hizmet dorultusunda retim yapmalar beklenir. Ama ne yazk ki gc, bugn
tm dnyada tekelinde bulunduran politik gtr. G, yaps gerei toplumsaldan, kaotik olandan beslenir. Ynlardan alr desteini. Toplumsal genel, ne yazk ki tm lkelerde genel eitim dzeyi bakmndan, sanldndan daha
dktr. Bu konuda en nemli gsterge hogrdr. Bakasna ho gr derecemizin belirleyicisi de alkanlklarmz ve bakasna kar davran kltrmz ve deneyimlerimizdir.
Srr zbay ile ilgili edindiim bilgiler onun bakasna kar saygl, bilgi ve grgsn, hatta ekonomisini cmerte
paylac olduunu gstermektedir. O, bir sanat olarak, sanatn dnyada yneldii yolu deneyimlemi ve bunu kendi
toplumuna aktarma sorumluluunu duymu ve gereklerini yerine getirmeye alm bir sanatdr. stanbulda at
sergilerde, her ne kadar resimleri grmemi olsak da en azndan deformasyona, soyutlamaya dnk almalar olduklar anlalyor. stanbul izleyicisinin en azndan bazlarnca alay konusu edildiine gre, hem alkanlklar, hem de
hogrszlk kavram devrede, demektir. Ama, Srr zbay, bildiinden, kendi sanat anlayndan dn vermeden
reten bir sanat. Hem de Balkesirde.
51

Ele alacam, benim ilik adn verdiim almas, figratif. Geleneksel bir anlatm olarak grnyor. Ahap bir
evin odasndayz. stteki raflara baklrsa mutfak gerelerinin korunduu, sergilendii bir oda. Ancak ayni zamanda
bir eitim odas izlenimi alyoruz . Bir kz ocuu diz kp oturmu sehpa nne. Dieri kollarn birbirine balam
ayakta. kisi de dikkatli ve saygl. Sehpann arkasna yerlemi yetikin bir kadn (kalfa olmal) sa eliyle bir eyi
iaret ediyor. Sehpa zerindeki bir rtnn bir iini anlatyor. Ayakta yine nakl bir ii anlatan ikinci bir yetikin
ve onu dinleyen rencisi grlyor. Ahap zemin ve tavan fotoraf gerekiliinde grnyor. Bu grn, alt ve
st yakalayabilecek biimde geni adan alnm. Odann penceresi var ama dardan bir grnt yok. Dolaysyla
sanatnn gz darya kapal. Tmyle ieriye odakl. ki yetikin arasnda bir usta kalfa ilikisi ya da patronie ve
yardmcs ilikisinden sz edilebilir. Zira gerek giyimleri gerek altn taklar bir alt/st (hiyerarik) ilikisini sergiliyor. Ayaktaki kadn gsterili bir kaftanla grnrken, sehpa banda oturarak anlatan kadn basma elbiseli. Ayaktaki
kadnn gsnde be ya da alt altn (grntnn bir yannda altn sayabildiimize gre-) tayor iken tekinin
boynunda tek altn var.
Tablodaki renkler, renk canll ve eitliliiyle izlenimci anlayla buluuyor. Oturan kza sanki yukardan ku bak
baklm gibi. Kiiler ve nesneler gereklie ok yakn resmedilmi. unu merak ediyorum: byle bir grnt ekilmi
bir fotorafn ardndan resmedilerek mi gereklemi? Srr zbay, resmetmede fotoraftan yararlanyor muydu?
Bizzat grerek, desenledikten sonra resmetmi olabilir mi? likte ders konusunu kendi ders ortamyla denkletirmi
midir?
zlenimci Srr zbay:
zlenimciler resmettikleri grntlere kendi znelliklerini, kendi baklarn katyorlar. Sanatnn gznden, gzlnden, onun bakma biemini de yanstan bir grntyle geliyorlar. Manet, Monet, Renoir, Van Gogh, Edward
Munch resimlerinde kendi baklarn, kendi biemlerini, kimi almalarda eletirel baklarn yanstmlardr. Yaptklar manzara resimlerinde bir bakma kelebek avclar gibi, an yakalayclardr. Doa gzleyicileri, deneyimleyicileridir. Baka bir ifadeyle tutkulu doa hayranlar, doa koruyucular, bekileri, tapnak bakclardr. Doadaki tonlarn
ayrmna, kontrast renklere, her trl renk eitliliine, renk zenginliine dikkat edip, zenle kendi anlatmlaryla bize
aktarmaya almlardr. Czannen mrn ayni yrenin manzaralarna, tutkulu bir biimde adamasnn nedeni o
grntlerin srekli deiimlerinin, srekli gzelliklerinin ardnda yce bir gc grmesi ve yce gten grntleri
kendince canlandrmasyla o gce biraz da olsa katldn, kendini gerekletirdiini dnmesindendir. Ne var ki
bunun eksik, yetersiz, aslnda ulalamayacak bir gerekletirme olduunun bilincinde olmasna karn artk kendini
srekli, retime aran, kendisini kkrtan, batan karan bu gzelliklerin kendini hem beklediini hem de beklemediini de renmitir d dnyadan.
zlenimcilik
19.yy ortalarnda Fransz sanatna Gzel Sanatlar Akademisi egemen. Tarihi ve dini konular, portreler revata. Sanatnn kiilii, heyecanlar, alma tekniini dikkate almak sz konusu deil. Sanat, kat kurallara balanm. Temel
ilkeleri yle sralanabilir:
Renkten nce desen gelir. Sanat, anatomi ve plak beden almasnda derinlemelidir. Konu zerinde, ak havada
almaya gre atlyede almak nceliklidir. Sanatlarn; eski sanatlar, doay taklit ederek almas gerekir.

52

Akademi, Paris Salonunda yllk sergi ayor ve baarl olanlar dllendiriyordu. Bir grup gen ressam (Claude
Monet, Pierre-Auguste Renoir, Alfred Sisley, ve Frdric Bazille), manzara resimlerine ve gnlk yaamla ilgili grn-

tler zerine alyordu ve ileri her yl reddediliyordu. Bunlar Caf Guerboisda toplanp , genellikle Claude Monet
nderliinde tartyorlard. Sonradan, onlara Camille Pissarro, Paul Czanne da katld.
zlenimcilik, Akademizme bir tepki olarak filizlendi. 1863te akademik jri Edouard Manetnin Krda Sabah Kahvalts adl tablosunu, iki giyinik erkekle plak bir kadn resmettii iin reddetti. Bu, sanatlar ve halk arasnda
tepkilere yol at. mparator 3. Napolyon da jri tarafndan reddedilmi ilerin, Reddedilmiler Salonu ad verilecek
bir salonda sergilenmesine izin verdi. ou izleyici kendilerine garip gelen anlayta resmedilmi bu tablolarla elenmek iin gitti sergiye. Kimi bunlar resim deil de karalama olarak nitelendirdi. Bir eletirmen bunlarn izlenimci
olduklarn yazd. Bu ad onlara yapt, ama denk dt aslnda.
zlenimciliin z nitelikleri:
1)Gibi grnme etkisi brakmak:
Franszca szlk Petit Robertde, izlenimcilik iin u tanmlar yaplm: Bir bedenin baka bir beden zerine edimi.
Etki. Eski : baka bir eye dayanan bir eyden sz ederken bir iaret brakma edimi. z. 1636: yalboya resimde ilk katman. Bir nesneden, bir olaydan edindiimiz annda ve belli belirsiz bilgi biimi, zihinsel, dnsel olmaktan ok duyumsal bilin durumu. Duygu, duyum.
Gerekten de izlenimciliin en karakteristik, adn hak eden zellii budur: izlenimcidir. Resmedilen eyin tm ayrntlarnn sadakatle yanstlmas deil, o grntnn sanat duyumsamasna uygun, ilevsel biimde ifade edilmesi
gerekir. Bu yzden baz tablolarda grnen nesneler iyice simgelemi gibidir.
2)Bak asnn konumu:
Bakan kiiyi iine eken bir ar, bir anafor olmal. Orijinal bir kompozisyon. Dzenlemede tabloya bakan kiiyi,
tablodaki sahneye dahil eden, bakan kiinin kendini sahnenin iinde hissettii bir kompozisyon dzenlemesi. Bakaca canl, yaamn iinden bir anlatm. Bu duygu, aklamasn tekniklerle, kompozisyonla bantl bir btnde bulur.
Tablodaki bir kiiden tabloya bakan kiiye ynelik bir bak, bu duyguyu salayacaktr. Bu anlay erevesinde hem
kompozisyonun i dzenlenii hem de tablonun sergileniindeki konum da ok nemlidir. Tablo kiisiyle izleyen kiinin gz gze gelebilmesi iin, ya da bir manzara ise izleyen kiinin kendisini o manzara iinde hissetmesi iin ikincil
nesneler n plana alnarak gerekli ykseklik salanmaldr. (Mathieu Radjou; 7 Techniques de peinture des impressionnistes: mathieu@technique-de-peinture.fr)
3)Anlk olu, an yakalama:
Zamann, n en kk deiimlerini, n yansmalarn daha iyi gzlemek ve de manzaradaki hareketlilii,
kmldanlarn, deiimleri daha iyi gzlemek ve byl anlar tuale tama amacyla, sanatlarn, zamanlarnn
ounu ak havada geirmesi gerek. lk izlenimleri yakalamak, korumaya almak amacyla gereksiz ayrntlara yer
vermeden abucak resmetmek gerek. Bu yzden izlenimciler algladklar gelip geici grnleri, duygular resmetmek iin kk boyutlardaki tuallerle, hatta ayni anda birden fazla tualle almlardr. zlenimcilerin an yakalama,
dondurma konusunda, yaramayacaklar bir rakibi kmt ortaya: fotoraf makinesi. 1839da fotoraf makinesi icat
oluyor. 1852 ylnda George Eastman, 10 poz ekebilen Kodak fotoraf makinelerini piyasaya sryor. Bu gelime resim sanatn kuramsal sorgulamaya, yeni bir anlatm aramaya itiyor. Resim sanats farkl bir grnt retmek zorunda kalyor var olabilmek iin. zlenimcilerin anlk olma takntsn, romantik ressamlarnkiyle kartrmamak gerek.

53

Bunlarda gnlk yaamn sakin hareketliliklerini sunmak sz konusu. Kahramans ve trajik durumlardaki bedenin
iddetli hareketlerini deil. Hareketlerin ve ifadelerin anlk izlenimlerini saptamak iin ressamlar yalnzca kendi znel
grmelerini deil, ayni zamanda belli biricik bir an sunmal. Bunu gerekletirmek iin ressam, canl ayrntlardan,
mimiklerden, resimde nadiren kullanlm davranlardan yararlanr. Tablodaki kiiler genellikle neeli (tatl, ll)
ama baklar ressamnkiyle (izleyeninkiyle) karlanca bazen sapyor.
4)zlenimci renk estetii:
Daha fazla k, daha parlak renkler. Rengin kontrast etkisi olmal. Bir eyin rengi, evresindekilere gre nasl deiir?
In koullar nelerdir. Bunlar incelenmeli. Siyah, gri, kahverengi ve toprak rengini karmlar tablolarndan. Daha
ok, ak ve genellikle saf renkleri yelemiler. Gri ve karanlk tonlar tamamlayc olarak kartrarak kullanmlar.
Glgeleri farkl renklendirebilmiler. Renkleri paletin zerinde kartrmazlar. Yine de tual zerinde ak tonlar ayrrlar.
5)Konular:
Bir yerin grnn, bir mevsimi, gnn belli bir ann resmederler. Hareket, doa (doal, ya da insan tarafndan
oluturulmu bir grnt, su ve sudaki yansmalar) ve yenilik peindedirler. Demir yolu, gar, lokomotif, kprler,
elence yerleri, danszler, ele aldklar konular arasndadr. zaman deil de bo zaman etkinlikleri yelenen konulard ( Peter H. Feist; mpressionosme in France; translated in english by Michael Hulse; Benedikt Taschen; Germany;
1993; s:94). Kr, deniz, gkyz ekici grnmleriyle veriliyordu (ayni kitap; s:97). Yeni esin kaynaklar japon bask
resimleri ve fotograf t.

54

Claude Monet; Gn Douu; 1872

Belli bal izlenimciler yle sralanabilir. Frdric Bazille (18411870 , Gustave Caillebotte (18481894), Mary Cassatt (18441926), Paul Czanne (18391906), Edgar Degas (18341917), Armand Guillaumin (18411927), douard
Manet (18321883), Claude Monet (18401926), Berthe Morisot (18411895), Camille Pissarro (18301903), PierreAuguste Renoir (18411919), Alfred Sisley (18391899)
Yirminci yzyldaki modern sanat akmlarnn bu akmdan yeerdikleri sylenebilir.

Claude Monet (1940-1926); Argenteuil

Trkiyede ilk izlenimci Nazmi Ziya Grandr.

*
Mete Bagu, Srr zbayn Erdekten resimler yaptn sylyor. Bu, valesini kapp Erdeke resim yapmaya gidiyordu, demektir. Bir de sokakta oynayan ocuklarn desenlerini izdiini, anlatr. Bu tanklk, onun hem doada
grnty hem de kent yaamn darda, ve -yukardaki tabloyu da (lik) dikkate aldmzda, ierde gzlediini,
resmettiini; dolaysyla izlenimcilerin alma biimlerini benimsediini, -okul avlusunda onu rencilerine resim
yaptrrken ekilmi fotoraflar da, onun, kendini Atlye snrlar iine kapatan biri olmadn gsterir.
55

Srr zbay; Erdek Manzaras

Ankara Milli Ktphane

Bu, Mete Bagunun szn ettii Erdek manzaralarndan

biri olmal. Srr zbay yalnz bu almasyla tanyan
Nzhet slimyeli, Trk Plastik Sanatlar Ansiklopedisi
adl kitabnda, bu resme u satrlarla deinir:
Milli Ktphane Koleksiyonundaki Erdek adl peyzaj ile
tandmz bu sanat hakknda bir bilgi derlememitir.
Baarl bulduumuz bu peyzajn sanatsn, gelip geici bir
hevesden sonra sanat yolunu terk etmi olarak dnebileceimiz gibi, sanat ortamnda tekrar kendini gsterip kabul
ettirmesini beklememiz de yanl olmayacaktr. Baarl bulduumuz bu rnek zerine kendisine burada yer vermeyi
uygun bulduk
(Nzhet slimyeli; Trk Plastik Sanatlar Ansiklopedisi;
Ankara Sanat dergisi eki; s: 573-574; kitap olarak basm:
Ankara Sanat Yaynlar; Ankara; 3 cilt; 1967).
Betimlemeci bir yaklamla resimde; iki nar aac ve kayklar, sahil bandnda yryen insanlar grlyor. Aalar
denizi kanatlarnn altna alm gibi yaylmc, egemen bir
ge konumunda. Aalarn dallarna serpitirilmi kahveringiye alan sar kk formlar kular olabilir. Ama bu resimde temel oyuncu sar renktir. Bu sar renge bakp, biraz
nce kular olabilir diye yorumladm grnlerin sonbahar iaret eden kuru yapraklar olabilecei de sylenebilir. Ne olursa olsun, deiik tonlarla boyanm olsa da genel
olarak soluk sar rengin, sanatnn o anki ruhsalndaki bir
hzn, belki de anlara dalp duyumsad, yalnzlk nedeniyle bir hznlenii yanstyordur. Bu hzn, hemen alglanabiliyor. Trk folklorunda, kiinin derdini doaya dkmesi, ona amas, onunla dertlemesine aynalama denir.
Sanki zbay, doay iinin aynas olarak gstermek istemi
gibi. Keke onun br Erdek resimlerini de grebilseydik.
Yorumumuzu daha ileriye tayabilirdik.
56

Tabloya dikkatle baktmzda, grntye sonradan serpitirilmi izlenimi veren gezinen insanlar; Srr zbayn
manzaray bir adan resmetmediini, izleyicide belirli bir izlenim brakmak istediinden, grnenin nesnel gerekliini pek umursamad sylenebilir. Zira bu resmedie gre sanatnn bulunduu noktay belirlemede, grnrdeki
insanlar sorunludur. Ve u dikkat ekici: insanlarn kmelenii hep ikier ikier. Kimse yalnz deil.

Srr zbay; Erdekte Gurub [Gnbatm]

Ekrem Sakarya arivi

57

Srr zbay; stanbul Manzaras 1

Rafet Bykerdomu arivi

58

Srr zbayn baka bir izlenimci resmi, benim stanbul Manzaras adn verdiim almasdr. unu hemen vurgulamal, bu almalar (Erdek manzaralar ve
stanbul manzaralar) kk boyutludur. Bu tabloda izlenimcilerde grlen puslu
grnt, sudaki yansmalar ve k bir kartlk iinde sunulmu. Kayklarda da
hem bir dzen hem bir kaos izlenimi alyoruz. Grnt izgisinin d Kara parasndaki pusluluu pekitirici. Karalama gibi. Boyanvermi gibi. Ama sadece
etkiyi, atmosferi oluturmak. Karadaki grnt de tmyle izlenimsel. Ama resme bakan kii bunun gzel bir manzara olduunu teslim edecektir. Her hangi bir
kusur bulmakszn. Ve stelik sunulan kartlklar sayesinde kendimizi tablonun
iinde, yaamn iinde hissettiimizi de belirteceiz.

59

Srr zbay; stanbul manzaras 2

Nazif Alpan arivi

60

Soyutlamaya doru Srr zbay:

. Hakk Baltacolu, 1941ylnda, Srr zbayn stanbuldaki sergisinin duyurusunda, onun yaptlarnda ftrizmi
yirmi yla yakn bir zamandan beri, yani 1921den beri yetkinlikle temsil eden almalar bulunduunu sylyor.
Adnan Turani, 50li yllarda Balkesirde Srr zbay ziyaretinde, onun kendisine yz kadar geometrik, non figuratif alma gsterdiini anlatyor. Bu almalardan ka 1950 ncesine aitti, bilemiyoruz. Baltacolunun szn
ettii 1941 yl ve ncesindeki ftrist rnekler nerede, u an iin belli deil. Elde yalnzca Mete Bagunun Balkesir
Devrim Erbil Mzesine armaan ettii bir resim var. Ben burada nce ftrizmin ne olduunu, ardndan da Srr
zbayn, kendimce Koucular ve oban ve sr srs olarak adlandrdm iki almasn deerlendirmeye
alacam.
Ftrizm (Gelecekilik):
19. yzylda, resim sanatnda zlenimcilik akmyla yalnz bir resim hareketi balamad ayni zamanda, bu bakaldrya bal baz akmlarda karlatmz bir manifesto ile ortaya kmak, manifesto yazarak akm oluturmann da
yolu ald. Ho tm bu bakaldr ve manifesto anlaynn altnda 1789 Fransz Devriminin olduunu sylemek
yanl olmaz. Her ne kadar Edebiyat akmlarnda ya da anlaylarnda bir poetika gelenei olsa da. Zira her bildiriyle,
her yeni aklamayla ortaya kan anlayn formlletirilmesi ister istemez bir kar k, benimsemeyii beraberinde getirir. Ama ateli tartmalarn, klarn, saldr biimli hareketlerin, 1830 Hernani Sava ile giderek 1789
Devrimiyle balantl olduunu dnyorum. Manifesto, protest ieriiyle birlikte var.
Manifestonun szck anlamna bakyorum: gemicilikte gmre mal bildirimi, bir kiinin, politik bir grubun, bir
ynetimin yazl olarak ve, aka, yksek sesle kendi durumunu dorulayan, programn sunan bildirim, yaznsal,
sanatsal bir akmn kuramsal temellerinin bildirimi (Petit Robert). Bu tanmlarn yan sra olguda ihmal edilmemesi
gereken bir iki nitelii de belirtmek isterim: kar kma, bakaldr. Yani aslnda manifesto basit bir sunma, durum bildirme deildir. Her manifesto bir dinamizm ierir. Yalnzca yapacaklarn, programn aklamakla kalmaz.
Duyulara da seslenir. Hem dinamizmin, hem bakaldrnn yaylmasnn tetikleyicisidir. Byle bakldnda manifestolar yaam alevlendiren, biimleyen ok nemli dnemeler, dnm anlarnn iaretleri olabilir. Gmrkte bildirim olmas da bu bakmdan ilgintir. ki ayr lkenin snrndaki bir durum. Tam bir gei snav. Cennetle cehennem
arasndaki mizan. lmle kalm aras gibi. Manifestocular bu yzden gz pektir ya. Adrenalinleri yksektir.
61

20. yy balarnda durum:

19. yydaki sanayi devriminden sonra fotoraf makinasnn, elektriin, telgrafn, telefonun, radyonun, gramofonun,
otomobilin, sinemann insan yaamna girmesi insanlarn yaama biimlerini deitirmi, sistem ve hz kavramlarn
beraberinde getiren elektro-mekanik bir yaam biiminin cazibesi tm toplumlar sarmaya, sarsmaya balamtr.
Bilim kurgusal ykleri ve romanlar bu ftrizmi hazrlayan dnemde grlr. 1887 Otomobil yarlar yaplmaya
balam. 1899 ylnda, Torinoda ilk otomobil fabrikas kurulmutur. lerleme ve hz; insanlarda, deiimin, hzl
deiimin, giderek gelecekte daha rahat, daha kolay yaamann cazibeli,parlak umudunu, sevincini dourur. Her yeniliin insanln karna bir yaam umudu olaca sansn yerletirir. Dolaysyla insanlarn yenilie, deiime ak
u kutba yerletirdikleri, gemie bal deerlerle savam ama edindikleri gzlenir.
Ftrizm manifestolar:
Flipppo Tommaso Marinettinin Ftrizm manifestosu, 20 ubat 1909 tarihinde Figaro gazetesinde yaynlanr.
Marinettinin manifestosu iir ile ilgilidir. Ftrist anlay yle zetler:
Biz tehlikenin akn; srekli enerjili, gz pek olmay dillendirmek istiyoruz. iirimizin temel gesi cesaret, cretkarlk ve bakaldr olacaktr. Bugne kadar edebiyat; dnceli hareketsizlii, vecdi, uykuyu yceltmitir. Bizse,
saldrgan hareketi, ateler iinde bir uykusuzluu, sportif adm at, tehlikeli sray, amar, yumruu veceiz.
Dnyann parlts yeni bir gzellikle, hz gzelliiyle zenginlemitir.. Yar arabalarnn patlayc nefesini, bargan,
ortal yrtan sesindeki hz gzelliini dnn. Artk yalnzca mcadele iindeki gzellik vardr. Ba yapt, saldrgan
niteliklidir. iir bilinmeyen glere kar iddetli bir saldrdr. Zaman ve Mekan dn itibariyle lmtr. Her yerde
var olan ebedi hz imdiden yarattmza gre biz zaten mutlak iinde yayoruz. Biz dnyann tek sal olan sava,
askerlii, vatan, anaristlerin ykc hareketlerini, ldrc gzel Dnceleri ve kadn hor grmeyi anlandryoruz,
Mzeleri, ktphaneleri ykmak, ahlaklkla, feminizmle ve yararc, uzlaverici her trl alaklkla savamak istiyoruz. almayla, zevkle ya da bakaldryla hareketlenmi byk kalabalklar dillendiriyoruz biz.
11 ubat 1910da ftrist ressamlar manifestosu yaynlanyor. 8 Martta Turinde halka aklama yaplyor. 11 Nisanda
ayni ressamlar, teknik manifesto yaynlyorlar. Boccioni, Carra ve Russolo 1911 Ekiminde Kbizmi renmek iin
Parise gidiyor. 24 ubat 1912de resim ile ilgili manifesto franszca olarak da yaynlanyor. Manifestoda be ressamn
imzas vardr: Umberto Boccioni, Carlo D. Carra, Luigi Russolo, Gicomo Balla, Gino Severini. Bunlar bildirilerinde
yana ve kar olduklarn maddeler halinde sralarlar:
Yana olduklar konular:
1.Tm taklit biimlerini hor grmeli ve tm zgn biimleri yceltmeli,
2.Rembrandtn, Goyann, Rodinin yaptlarn ykmak iin kolayca kullanlabilen harmoni, iyi beeni ve br
belirsiz ifadelerin zalimliine bakaldrmal,
3.Sanat eletirileri yararszdr ya da zararldr,
4.elik, gurur, ate ve hz ykl, ba dndrc yaammz ifade etmek iin nceden kullanlm tm konular sprmeli,
5.Yenilikileri engellemek iin yaplan delilik sulamasn, onur nvan olarak kabul etmeli,
6.iirde zgr kouk ve ok seslilik ve de resimde doutan tamamlayclk mutlak bir gerekliliktir,
7.Evrensel dinamizm, resme, dinamik duygu olarak verilmelidir,
8.Doay yanstma tarz olarak, her eyden nce iten olmal ve bakire [yepyeni] olmal,
9.Hareket ve k, maddenin maddeselliini ykmal.
62

Kar olduklar konular:

1.ada tablolarda grlen, zamann etkisini elde etmek iin kullanlan ziftli renklere karyz,
2.Msrllarn izgisel yapmn taklit ederek resmi ocuksu ve kaba bir gsz senteze indirgeyen sade renkler zerine
kurulu basit ve yapay arkaizme [antik gemiilie] karyz.
3.ncekiler kadar rutin ve basmakalp yeni akademiler kuran bamszlarn, ayrlklarn sahte gelecekiliine karyz,
4.Resimde, edebiyattaki zina kadar can skc ve iren olan plaa karyz. Son noktayla ilgili unu aklamalyz:
bizim gzmzde ahlaksz diye bir ey yoktur. Bizim kar ktmz, plan tekdzeliidir. Bize deniyor ki konu
nemli deildir, her ey onu ele alma biimindedir. Kabul. Buna bizim de itirazmz yok. Ancak u da tartmasz ve
mutlak bir gerektir: plak konusuna gelince, metreslerinin bedenini sergileme gereksinimini taknaklatrm ressamlar, sergi salonlarn rm jambon fuarlarna dntrdklerine gre elli yl nce yleydi [yani konu nemli
deildi, nemli olan ele alma biimiydi], bugn artk yle deil.
On yl resimde plak kullanlmamasn istiyoruz.
(bk: Futurism : an anthology; hazrlayanlar: Lawrence Rainey, Christine Poggi, and Laura Wittman; Yale University
Press New Haven & London; 2009)
Dikkat edersek, bu manifesto ifade bakmndan ilki kadar sert ve saldrgan grnmyor. Altn izdikleri yenilik, hzla
gelien teknolojiye uygun olarak evrensel dinamizme uyumlu, mutlaklk algs yaratan eski anlaya kar evrenin,
dnyann deiken hallerini dikkate alan yeni bir resim anlaynn gerekliliine inanyorlar. Yaratclk, zgnlk;
kompozisyonun gereklerine uyma, itenlikli olma, yaratmda tekdzelii, ksrl amak iin plak en azndan bir
sre (n) konusundan uzak durmal ve evrensel dinamizmi yanstmaya almaldr. Bunun iin elik, gurur, ate
ve hz ykl, badndrc yaammz ifade etmeli. Allm basmakalp deerlendirmeleleri, hatta tm eletirileri reddetmeli. ocuksu ve kaba bir gsz senteze indirgeyen sade renkler zerine kurulu basit ve yapay arkaizme
karlar. Hareket ve kla madde formunu ykmaktan, ok renklilikten yanalar.
Peki bu ilkeler bu ressamlarn ilerine nasl yansmtr?
Giacomo Ballann Balkonda koan Kz almas, Delaunayvari puantilist bir alma. Kzn koma hareketindeki
ann ar ekim yavalatlmasyla ortaya kabilecek oul grntleri, hz ve hareket hem de tek grnn sre
iinde ok grntll ve an daha kk birimlere ayrarak ayni andalk (simultanit) kavramlarn iletiyor. Bu
arada grntlerin sre iindeki izgisellii ve her ne kadar ftristler, uyum kavramndan holanmasalar da renklerin gerek makro gerek mikro dzeydeki uyumluluu dikkat ekiyor. Ve elbet u izlenimi belirtmeden gememeliyiz:
kzn koma hareketi askerlerin yava tempolu kousuna benziyor. Bylece grn dizisellii; bir yandan doal gzn yakalayamad kzn koma hareketinin hz yavalatlm biimde sunularak bu resim; grnmezin grnrletirilmesi, bakaca hareketin deil hareket hznn mekanikletirilmi resmi oluyor. Doallktan kp yapaylayor.
Burada hzn resmi yaplrken grntnn netlii de kayboluyor. Tularla oluturulmu biimleme Robert Delaunay
puantilizmiyle buluuyor. Dolaysyla alma; ftrist olarak nitelense de post-empresyonizm iinden ftrist bir karaktere ulayor. Grnt hem yatay he dikey dzlemde kendi iinde bir dzenlilik, disiplinlilik izlenimi uyandryor.
Belirtmek gerek ayni anda bu grntden suluboya tad alyoruz.
63

Giacomo Balla, bir motorun hz, bir

otomobilin hz vb almalarnda hzn szde grsel simgesel grntleri, hz
izlenimi veren farkl biimlerin kombinezonu olarak, zaman zaman biniik biimde sunulmu. Hzn resmini yapyor. Hz
simgesel ve soyut dzeyde anlatyor. Grntnn mekanik etkisi hzn keskinleen, kesicileen, yok etmeye hazr bir silah
grnts olarak karmza geliyor. Sava
yanllarnn, silah tutkunlarnn zevk lklar atabilecekleri gsteriye dnyor
resim.

64

Giacomo Balla, , Tasmal bir kpein dinamizmi adl almasnda kpeiyle gezintiye km bir kadnn belden
aa grntsyle yryen kpein annda oul grntler; zellikle ayaklarda izleniyor. Bu kez puantilist almaya grntsel saydamlk elik ediyor. Tasmann zinciri de ok grnml klnm. Bu almada Marinetti bildirisindeki ne kadnlar aalama ne de baskc bir vatan kurtarma abas grlyor. Tank olduumuz gndelik insan
yaamnn gzle gremeyeceimiz, ressamn zihnindeki grntleri sz konusu. Elbette Ballann almalarnda puantilist bir tarz benimsemesi kanlmaz olarak bizi renklerin dinamizmine, hz hareketlerine getiriyor.

65

Umberto Boccioni; Ruh durumlar: Elvedalar (1911).

Boccioni, ayni andal farkl bir biimde iler. Yani, hzn simgesel ve ar ekim resmedilmesi deil, bir anlatdaki
giri, gelime, sonu blmlerinin ayni andal ya da sahnenin ayni andal, bir aradal sz konusudur. Klasik tiyatronun birlik ayni zamanda, ayni mekanda, tek bir olay anlay sahneye, tabloya sdrlmtr: Bir
tren istasyonunda vedalaan insanlar, trenle uzaklaan insanlar ve istasyondan evlerine dnen insanlar. En renklisi
istasyondaki elveda sahnesidir. Tablolardaki renk deiimleri ruh hallerinin (hem resimlerdeki kiilerin hem de izleyicinin bakarken empati kurup brnecei ruh haline uygun deiimler ierir. Boccioninin bu almas tarz olarak
kbizm temellidir. Konu olarak dramatik bir yk anlatr. Ne var ki bu yknn, Marinettinin bekledii bir yk
olmad ok aktr. Lokomotif tam ortada ba rol oyuncusu gibi dursa da teknolojiye bir vg olarak anlalamaz.
Ne de savaa bir vgdr. Zira br iki tabloda dalan ve giden insanlarn karamsarlklar vardr. Bunlar kaotik,
bilinmeze doru giden yolcularn zihinlerinin bulankln yanstan anlatmlardr. Trajik olan bekleyitir. Gelecee
umutla bakamayn, sava yalnzlna daln anlatmdr. Tablolarla ilgili ayrntlar Norbert Lyntondan alabiliriz:

66

Kesin, gzle grlebilir ayrntlarla birtakm genel duygularn anlayabileceimiz lde ayrntl
ve duygusal katlmmz salayacak kadar ak
bir grntye dnmesi gerekiyordu.
Resmin kahraman, Victoria dnemi teknolojisinin nemli bulularndan buharl lokomotiftir.
Lokomotifin biimi Kbist usluba uygun olarak
resmin yzeyine dalmtr, hemen gze arpan
numaras ise Picasso ile Braquen tablolarndaki
harfleri ve saylar anmsatmaktadr.
izgiler ve lokomotifin sandaki baz glgeler
vagonlar, solundaki izgiler ise elektrik direklerini belirler ve bir manzara izlenimi yaratr.
Yumuak fra darbeleriyle izilen burga gibi
izgiler, hem makinenin altndan kan buharlar, hem de birbirine sarlan iftlerin duygularn,
onlarn sanki bir dteymi gibi savrulularn
betimler.
Ne olduklar kolayca zlemeyen figrler de kbizmi artrmakla birlikte, Boccioninin keli
deil, kvrk, deniz kabuklarn andran biimler
kulland dikkatimizi eker.
Btnyle bu tablo ele ald yaantlar kadar
karmaktr. Kulland anlatm yollar, anlaml
ipular olabilecek ematik izgilerden doal grnmlerin soyutlanmasna ve saylarn olduu
gibi resmedilmesine kadar uzanan bir zenginliktedir. Ftrist aklamalardan beklediimiz arpc modernizme gelince, Boccioninin bu konuda
bizi hayal krklna uratmad gibi, beklentimizi de aar.
Ruh Durumlar: Gidenlerde kompartmanlarnda oturan yolcularla trenin penceresinden grnp kaybolan ehir manzaralar birbirine karm gibidir.
Ruh Durumlar: Kalanlarda ise gene bo yuvarlak biimlerle canlandrlan figrler, perdeyi andran bir izgi ormanndan geerek hi
bir ey betimlemeden bir hzn duygusu verirler. Kalanlarda bu hzn havas ar basar,
Gidenlerde ise hz gesi; Uurlamalarda ise hzn havas ile mekanik enerji bir aradadr. l
panonun tm bildirilerdeki saldrgan szlerin
artrdndan ok daha ince ve insanca bir
yaanty ortaya koymaktadr.
(Norbert Lynton; Modern Sanatn yks; ev:
Cevat
apan; Remzi kitabevi; 3.basm 2004 s: 88-89)

67

Gino Severininin manifesto dnemi resimlerine baktmzda kbist anlayla biimlendirilm izlenimcilerden hi
de farkl olmayan konular buluyoruz. 1912de yapt Mavi Dans, ve yine 1912de yapt Tabarin Balosunun dinamik hiyeroglifi adl tablolar byledir. 1915te yapt, Eylemdeki top arabas almasnda, top atnn topraa,
dnyamza etkisi, top arabasndan yaylan izgisel biimlerle ve yazlarla anlatlm. Bu da Marinettinin bekledii
savaa vg olmaktan ok, savan dehetini anlatyor. 1913te yapt Monmartreda Festival tablosu, rengarenk
romantik kbik anlayla paralanm, insanlarn zerinde dald elentili, cmbl bir ark felek grnmnde.
Daha sonra Birinci Dnya Savann sonu ile otuzlu yllar arasnda , resim alannda ikinci ftrizm denilen baka bir
hareket gryoruz (Balla, Prampolini, Fillia, Dottori, Depero vd). Bu hareket; Konstktivizm, Prizm, Geometrik
Soyutlama, hatta Srrealizmi de iine alyor.
Rus ftrizminde de geometrik soyutlama var. Sonu olarak Ftrizmin resim sanatna getirdii biimsel ve biemsel
bir farkllk yok. 20. yyda ortaya kan yeniliki akmlarn resim anlaylarn benimsiyor ve kendini onlarla ifade
etmeye alyor. Farkl yan mekanik hz, iddet ve sava kkrtcl, saldrganl, ykcl. Ftristlerin saldrgan,
acmasz, kyc, iddet yanls olular ile ilgili can yakc bir rnek, rus ftristlerinden:
El Lissitzky, krmz ve beyaz renklerle 1917 Rus Devriminde Devrim kart olan Beyaz ruslar beyaz rengiyle, Devrimden yan olanlar Krmz rengiyle simgeletiriyor. Grselde siyah renk ablukaya alnmlk ya da gizlenmilii anlatyor olmal. Krmz ayni anda silah, bak vb arala ldrmeyi, kan dkmeyi anlatyor. Ve kar olan beyaz nerede
olursa olsun hedef olarak gsteriliyor. El Lissitzky, eer bu almasn adlandrmasayd, bu alma ftrist olarak
adlandrlamazd. Zira anlamn bilmediim yaz biimlerini saymazsak neredeyse ar bir geometrik soyutlama ile
yaplm bir afi, diyeceiz. Ve bunun yok etmeye, ldrmeye kkrtc bir afi olduunu bilmek bile bugnn bar
insannn tylerini diken diken eder.

68

El Lissitzky (1890-1941); Beyazlara krmz ucuyla vurun , afi, 1919

Nikolay Diulgheroff da bulgar ftristidir. Deniz Manzaras adl almasnda hem bu manzarann eliik iki durumunu, hem gnein ayni anda deiik grnlerini soyut ve simgesel bir anlatmla sunmutur. Dalga hareketini kendi
iinde soyut biimde katmanlatrm, kompozisyondaki renk deerleri erevesinde bir uyuma, dengeye oturturken,
yansma olgusunu da dikkate almtr. Bu alma El Lissitzkynin geometrik soyutlamasna biim ve renk (yuvarlak,
keskin ululuk; sarnn, siyahn krmz yerine turuncunun kullanlmas) bakmndan benzese de uyandrd etki
bakmndan gelecee ynelik umutvar bir anlay iermesi nedeniyle ftrist olduu sylenebilir. Teknik bakmndan
ayni andalk kavram (ayni eyin sre iindeki farkl grntlerinin ayni yerde gsterilmesi (simultanit) ftristlerin tutunduu dallardan biridir.

Nikolay Diulghueroff; Deniz Manzaras; 1933

69

Srr zbayn Koucular tablosu:

Bir tabloyu anlamak, onun yalnzca konusunu, yalnzca hangi akma dahil olduunu belirtmek deildir. Sanatya
kulak vermek, ama asl nemlisi sanatnn almasna, tablosuna dikkatli bakmak gerekir. Srr zbay, 1935te
kendisinin kbist de, ftrist de olmadn syler. Oysa kimileri, onun ftrist almalar olduunu onun kendi
ifadelerine karn ileri srerler. Bylece eliik bir durum ortaya kar. Eer zbayn kendisi ile ilgili yargs doru ise,
ikinci deerlendirme; ya zbay yanl deerlendirmedir ya da zbay farkl gstermek, szmona, kendince yceltmek istemektir. kinci deerlendirme doru ise, ya zbay kendini, bu konuda ne karmak istememi, ekingen
davranmtr ya da ftrizmi onlar kadar iyi anlayamamtr. Oysa zbay, kendisinin kbist ya da ftrist olmadn
belirttikten sonra, kendi resim anlayn yle dile getirir:
Kendime gre tabiat tercih ederim. Renk ve izginin dinamik kymetlerine nem veririm. nsanlarla deien hayat
ve hayatn at ihtiyalar, yeni resim cereyanlarn dourmutur. Yeni cereyanlar zevklere alayacaklar ancak yeni
cereyanlarn yetitirecei dahiler olacaktr

70

Ve ardndan alt izilmesi gereken bir cmlesi gelir: Sanat akmlar o kadar da bytlecek bir durum deildir. imdi
Kendine gre doay yelemek ne demek? Bunu biraz aalm. Onun iin temel ayrm burada, kim bilir, belki de
resimlerinin bir ksmnn ansszl da burada: doay olduu gibi taklit etmemek, grdn fotoraf makinasnn ekimi gibi ayniyle resmetmemek. Taklit yani gre sadk kalma yerine grntye kendi znel bakyla, nasl
grdn dnyorsa, onun nasl grlmesini istiyorsa yle bakmak, yle resmetmek. Burada bu ilkenin ressam
ftristler bildirisinde de yer almasna bakarak acele karar vermeyelim. Zira 19. yyda zellikle fotoraf makinesinin
icadyla resim sanat bunalm, kendi istedii biimde resim yapma anlay ilkesi nem kazanm ve izlenimcilik,
kplk (cubisme), gelecekilik vbinde hep, sanat gzne bu mercek eklenmitir. Fotoraf karsndaki bu savunma ilkesi, yeni bir alm olana getirmitir. unu eklemek gerek: Srr zbay, desenlerinde ve illstrasyonlarnda da
grdmz gibi kendi sanatnda bir arayn ve/ya denemelerin, kendini snamalarn adamdr. Onu deerlendirmek
iin iki nemli ge: birincisi: o, Cumhuriyet dnemi aydn ve idealistidir, -sevgilisinin lmn kabullenemedii iin
evlenmediine, onun fotorafn kendi lmne kadar sakladna gre- katksz bir romantiktir; ikincisi ise sevgilisi
kadar baland, Balkesir taras, krsaldr. stanbul ve Ankarada sergi atna gre merkezlerle ba var ama ne
kadar gl bilemiyoruz.

Srr zbay; Koucular (?)

Balkesir Devrim Erbil Mzesi arivi

71

19 Mays gsterilerine katlan rencilerin hareketlilii, o gnk eitimli kesim iin byk bir umut olan Cumhuriyeti
temsil ediyor ve ayni zamanda ileriye doru dimdik koan genler, toplumsal umudu ve gzel, aydnlk bir gelecei
simgeliyorlar.
Srr zbayn Koucular tablosu bir kouyu, bir yar anlatyor tematik olarak. Genliin kousunu. Bu kou hem
kendi aralarnda hem de uluslararas arenadaki koudur. Kltrel ve ekonomik kalknmada yarmaya hazr oluun
simgesidir. Bu adan simgecidir. Ama biim ve renk olarak baktmzda ayni noktada kalamyoruz. Renk asndan
antik msr resmindeki ve Gauguin resimlerindeki renk anlay iinde olduunu syleyebiliriz. Ki italyan ftrist
ressamlar, manifestolarnda bu renk anlayna kar kmaktadr. Buna bir de Srr zbayn sanatsal yelemesini
katarsak, ondan, koan genlerin tpk basm resimlerini bekleyemeyeceimiz apak ortadadr. zbay, grneni
kopyalamad gibi, tarzlar, akmlar da kopyalamaz. Kendi i sesini dinler. Kendi grmek istedii biimle resmeder.
yleyse aklamasna da uygun olarak, onu bir akmla damgalamadan nce iyi dnmeliyiz. Ve unu unutmamalyz: her ey, her eye benzetilebilir.
Akmlarn getirileri onun elinde birer malzemedir, kendi biimlendirebilecei birer malzeme.
Srr zbay, bu resminde klasik bir mantk izlemez, diyalektik bir grn sunmaz bize. Renklendirmeleriyle baz
grnleri saydamlatrr. Doal olmayan bir grn sunar. rnein alt ortada, st ste binimi grnen, stte grlen bacan rengi, alttaki bacan izgisini gsterecek saydamlktadr. Bir de klasik bat resminde grlen k glge
ilikisi gibi k; bu tabloda belirli bir gne kaynandan szlp gelmez. Renklerin bizzat kendilerinden, zelletirilmi sanat bieminden, onun renk, renklendirme anlayndan kaynaklanan bir k, glge izlenimi alrz.
unu sorgulayalm: Bu almada kbik anlatm var mdr? Yani Picassonun, Braquen tarznda bir nesneyi neredeyse
o nesne olmaktan karan kesip bimeler, kp biimli paralar halinde ekillendirmeler var m? lk ftrist ressamlarn almalarnda kbist geler nemlidir. Hatta manifestolar bir kenara braklsa, her halde onlar ftrist deil de
kbist olarak adlandrlrd. zbayn grselleri de paral olduu iin hemen kbizmle, ftrizmle ilikilendirilmi.
Srr zbayn geleneksele kar olduu dnlebilir, ki bu kar olu geleneksel resmin dna kmasyla ve
Cumhuriyetin deerlerini ne karmasyla desteklenebilir. Ancak onun tmden gelenek kart olduu sylenemez,
hele hele anarist, ykc bir anlay iinde olduu, tanklardan , tantmalardan dinlediim, okuduum kadaryla hi
dnlemez.
Bir de ne diyordu? Renk ve izginin dinamik kymetlerine nem veririm. te ftrizmle ilikilendirilebilecek baka
bir nokta: dinamiklik. Ne var ki Srr zbayn hareketi ve dinamizmi farkl. Salt hareket ve dinamizm kavramndan
yola klacaksa bunu ftrist olmayan Kandinsky ve Kleede de buluyoruz. zbayn bu tablosundaki dinamizmde,
ne Ballann an paralamasn, ne de Boccioninin kahve faln anmsatan belirsizliini gremiyoruz. Her bir figr,
neredeyse btn formlaryla belirgin. Koan genlerin ayaklarnn altnda kvranan, devinen bir zemin var, stte yine
onlarn eylemleriyle biimlenen, renklenen, bayrak gibi dalgalanan bir gkyz uzam, bir boluk uzam var. Burada,
brakn ftrist ressamlar, yapc bir gelecekilikten sz edilecekse, Srr zbayn bu resmi onlardan daha geleceki,
hmanist geleceki. Ftrist ressamlarn tarz deil onunki. Bir idealist o. Gelecek bu genlerle, bu genlerin eylemlerine gre biimlenecekti.
72

Szcn tam anlamyla gelecekilik Avrupa resminde var m? Ho onlar zaten gelecek kavramn ilemedi, ideal bir
yaam ve aydnlan/tma sz vermediler. Marinettinin gelecekilikini okuduumuzda vatan sevgisi var, ama genel
her topluma iletebilecek, soyut bir vatan sevgisi deil, kat, radikal bir rkla bal bir vatan sevgisi. Marinettinin
savaa, kavgaya duyduu sevgi, sava salk iareti olarak grmesi, Mussolini ile, italyan faizmi ile yaknl dikkate
alnrsa, Srr Beyin, insancl retime saygl, bar iin, gzellik iin alan, hep kendinden vermeye hazr bir Beyefendi kiiliini buluturmak zaten olanaksz.
Ksaca Srr zbayn bu resmi ne kbist ne de ftrist. yle olsayd, ona ilk trk kbisti ya da ilk ftristi diyecektik
. Ama deil. yi ki deil. Sz bir kez daha Srr zbaya verelim:
Bundan sonra ftristlerin iddiasn gryoruz. Bunlar kbizmin skc olduunu ileri srmekle beraber asrmzn
makine devrini nazar itibara alarak Klsik resimlerdeki manzaralar yerine hareket mefhumunu koymak fikrini ortaya atyorlar. Hareket mefhumundan u anlalyor. Herhangi bir vakann muhtelif nlarn bir arada gstermektir.
Bu ifade onun, ftrizmin zn kavradn ve bu yzden kendini ftrist saymadn gsteriyor. Bu arada u geliyor aklma: Sahi, Trkiyede ftrist var m? Varsa orijinallii var m? Trkiyeden tek ftrist, Nazm Hikmettir. Bunun rneini Makinalamak adl iiriyle vermitir. Saldrganlyla, Putlar Ykyoruz manifestosuyla da ftristlerle benzerlik iindedir. Ama onda da Marinettinin rkl yoktur. Evrensel anlamda insan kucaklamaya alan
hmanist, idealist, romantik bir kiidir Nazm. Nazm, ftrist iiri denemi olsa da, onun iiri kendi yatan, kendi
rengini bulmu bir iirdir.
Sonu olarak unu syleyeceim: Srr zbayn bu tablosu ftrist deildir. Onun tarz kendine zeldir. Kendine
zgdr. zgn bir resimdir onunki. Bu tarz iinde biraz deformasyon var. Renkleri eitlendirme, hareketlendirme
var. Ama kendi rettii biimde, kendi rettii biimle ve nesnenin, kompozisyonun gereklerine, retilmi doasna
uygun olarak. Kanmca bu resme ftrist demek, ona ihanet, ona hakaret olur.

73

imdi zbaya bakmz, gzlmzn camn iyice temizleyip yle bakmaa alarak, oban ve sr srsn
yorumlamaya geebiliriz. Bu resmi, nce yaamsallkla buluturalm. Hatrlyorum, ocukluumda Balkesir kentinin
obanlar vard. Sabahleyin halkn hayvanlarn toplar, akam, sr dnerken, her aile hayvann evine alrd. Benzer
eyi doduum kyde de grrdm. oban, ky halknn sr srsn sabah alr otlatmaya gtrrd. Porta denilen geni, avlu kapsnn nnde sr dnn trensi biimde beklediimizi hatrlarm babaannemle. nekler ieri
alnr: toz ve hayvan, gbre kokular iinde, ahra kapatlrd. Ardndan st sama ilemi vd. Ksaca hayvana balln,
bamlln trensi bir grnmyd.

74

Gelelim resme. Resimde obann grntsn ok ilgin buluyorum: kepeneinin iinde gururla, dimdik duruyor.
Truva dneminde obanlk meslei krallara, kral ocuklarna yarar bir iti. Truva kralnn olu, Yunan tanralarnn (Afrodit, Hera ve Atenann) gzellik yarmasnda kendisine bavurduu, yeryznn en yakkls Paris, Kaz
dalarnda obanlk yapyordu. Tpk onun gibi, tpk Napolyonun geni apkasyla, egemen, yneten baklaryla,
gururlu duruu gibi. Ama hince bakmyor Srr zbayn oban, bir saflk, temizlik, naiflik var yznde. Srye gelince, onlar da ynetilen, gdlen olsa da, kendi zgrlkleriyle, kendi gleriyle varlar sr iinde. Sanki ideal bir
toplum ilikisini, olma biimini gsterircesine. Hem karmaay hem de dzenlilii grebiliyoruz. Buna kout olarak
hem basitlik, hem de karmaklk duygusu uyandryor izleyicide. Bilinli taizm dediim biimlemelere, renklemelere gelince, srnn karmak dzenini, kalabalk, sr iinde var olma biimini, belki de kendi yaammda tank
olduum, hayvanlarn ahrlarna dn heyecan, sevinci iinde yaadklar karmaay anlatyor. Srnn ve obann
arkasndaki yay izgileri ve renk paralar gkyzn ve dalar temsil ediyor olabilir ama byle bir anlamlandrmaya
ek olarak resmin, resimdeki grsel biimlerin uyumlu ve zorunlu destei, tamamlaycs olarak dnlmeli. Diyeceim kompozisyon iindeki biim ve renk geleri Srr zbayn gznden kendi doallklarna uygun bir grnme
ulayor.

Srr zbay;
oban ve Sr Srs (?)
Balkesir Lisesi arivi
(Mdr yardmcs odasnda)

75

Bu tabloda Antik Msr tarz renklendirme daha belirgin.

Srr zbayn elimizdeki iki resmini iyi anlamaya ve anlatmaya, ve ftrizm akm konusunda bildiklerimizle deerlendirmeye alalm. Resimdeki hz, hareket; ksmen paralanmayla, soyutlamaya doru yol alyor ama tam bir
soyutlama deil. Deformasyona bal bir stilizasyon saylabilecek almalar bunlar.
Ftrist ressamlarda hz ya da hareketin an iinde paralanmasyla (ann daha kk birimlerinden grntlerle
sunularak) ya da kbist tarzda grntnn paralanmasyla ya da mekanik bir arala, mekanik bir ara stndeki
insanla, eer insan kullanlmsa hz etkisi yaratacak ortamla sunulmutur. Oysa Srr zbayn, sz konusu iki almasnda, hareket ve hz mekanik deil, insanidir. Srr zbay, bu iki tabloda Sonia Delaunayin patchwork etkisi
veren Beik rts adl soyut, renk almasyla ksmen ilintilendirilebilir, arkaik, antik Msr renklemeyle birlikte.
Ftrist almalarda makine ve makineye
bal bir gelecek dnlrken, zbayn, bu
iki almasnda organik olan, insan, hayvan:
canly ve almay, retimi ne karan bir
anlay izlenmektedir. Ve asl zerinde durulmas gereken zbayn ftrist olup olmamasnn kendisine ne katacadr. Onun; insanlarn
sanat akmlarn gzlerinde bytmemesini
syledii dikkate alnrsa, onun derdi zoru ortaya koyduu yaptta kendini var edebilmekti,
diyebiliriz. Resim tarihini, kendi zgnln ne karacak biimde sentezleyen bir anlay onunki. O, taklit yoluyla bu akmlardan
biriyle, akmlar araclyla var olabilmeyi kabullenebilecek bir sanat deildi. Onun bu
iki resmini tam deerlendirmek gerekirse, bu
resimlerde Seurat noktacl ve Robert Delaunay byk noktacl (pointilisme) ya da
tuuluu,izgisinde gelien bilinli taizm
(lekecilik) olarak deerlendirilebilir. Onun bu
tr resimlerinde izlenimcilikten, kbizmden,
Matisseten, Czannedan, Klimtten esintiler
bulabiliriz. Ama sonuta varacamz nokta
zbayn kendine zg grme biimi olacaktr.
zbayn sanat ve retisi, taklitilikten uzak
kendi olma abasnda ilkeletirilebilir.

76

Sonia Delaunay; Couverture de berceau.1911.

Centre Pompidou, Muse national dart moderne, Paris

Soyut Resim:
Soyut kavram, genel olarak somutun kart, d dnyada var olann temsile dayal anlatmdr. Bu, her trl temsilin
soyut anlamna geldiini gsterir. Bir kiiye adyla seslenmek, onu soyutlamaktr. Onun fotoraf, deseni, karikatr,
resmi hep birer soyutlamadr, o kiinin soyut(lam) halidir. Yani bizzat kendisi deildir. Ne var ki kullanm skl;
ikinci dereceden soyutlamalar, birincilletirerek, bunlar sanki asl olan ifade edilmi biimlermi gibi, bizzat asln
kendisiymi gibi alglayan bir uzlama zorlar bizi. Grsel ve dilsel ifade alanlar iinde soyut dendiinde hep ikinci
dereceden soyutluklar anlalr. Elma szcnn bizzat kendisi soyut olduu halde, elma szcnn gnderdii,
artrd elma nesnesi dikkate alnarak, bu szckten, somut diye, sz edilir. Ayni biimde herhangi bir resmin
bizzat kendisi soyut iken, yine gnderdii, temsil ettii kii ya da ey dikkate alnarak, onun uzlamsal ya da deil
bir simgeye dnm grsellii soyut olarak anlalr.Resim alanndan konuursak, sanatsala dahil olmu hibir ge
simge deerinden kurtulmaz. Balangta, anlamsal hibir ilgi kurulamasa da. Zira, aslnda simge zaten gnderileniyle
uzak bir iliki iindedir. Herhangi bir anlamsz grnen eye, birinin anlam yklemesiyle, bir anlamsal ilgi kurmasyla, o anlamlandrma, kullanm derecesine bal olarak simge dnyasnda yerini alr.
77

Resimde temsil konusu biraz karktr. Her grsel, dorudan bir eyin, gerekliine dayanmaz. nsanlarn d gc
hep devrededir. Dsel olarak var edilen ey ikonik olarak, yani birebir temsil olarak biimlendirilebilir. Hristiyanlk
inancnn kutsal kiisi sann ikonalarna bakmak, bu konuda bize bir fikir verebilir. Mevcut sa ikonalar incelendiinde bunlarn birbirine benzemedii grlr. kona sanatlar, kendilerine uygun gelen biimde say resmetmilerdir. Ve insan, bilinalt drtsyle, kendisine benzetmeye almtr. Beyaz olan bir insan beyaz ve kendi yaknndan
bir model kullanarak; bir zenci sanat da ayni ilkeden yola karak kendi renginde bir sa ikonas yapmtr. Bylece
birbirine benzemeyen salar kmtr ortaya. Efsanevi ve kavramsal birletirme sonucu, szde herkesin zihninde ayni
sa kabul edilen, uzlamsal sa(lar). Burada dinsel gereklii deil resmetme gerekliine dikkat ekmeye altmn altn izmeliyim. kona, temsil ettii kiiye bire bir benzeyen demektir. Dolaysyla soyut olmayan tm portreler
ikoniktir.
Demek ki soyut, renilmi ya da retilmi, ve de bizim deerlendirmelerimizle, abalarmzla anlam edinebilecek
gnderileni ile dorudan ilintisiz, ancak bir benzerlik, temsil ilikisiyle ilintiye sokulan anlamsal bir deerdir. Ve her
simgeselin d dnyada bir karl vardr ya da ona bir karlk icat edilebilir, uydurulabilir.
Resim sanatnda soyut, dorudan, evrensel olarak d dnyada hemen bir karl olmayan taklit d, ikona d,
temsil d grnler iin kullanlr. Avrupa resminde soyut, Kandinskyyle balar. Her ne kadar Czanneda, hatta
Maniyerizmde hazrlk aamasna tanklk edilse de. Hazrlk evresi bizzat Kandinskyde de grlr. lk almalarnda
soyutlatrmalar sz konusudur. Soyutlatrmalar, soyuta doru gidi rnekleridir.
Bu uzunca girii Trkiyede soyut resmin tarihiyle ilgili bir durumu tartmak iin yaptm. Soyut resim zerine bir tez
hazrlayan Efe Korkut Kurt, Trkiyedeki soyut resim zerine u bilgileri veriyor: lkemizde soyutlamaya ilikin ilk
yazlarn kmas 1947 ylndaki dergilerde saptanyor. 1943ten itibaren Nurullah BERK, Sabri BERKEL, Refik EKPMAN, Cemal TOLLU, Salih URALLI gibi ressamlar Picasso Braque sentetik kbizmine yakn almalar yapmlardr. 1948de Ferruh BAAA, Ak adl tablosu Devlet Resim Sergisinde birincilik dl almt. Resim bir erkek ve
kadn siluetinin soyutlamasna dayanyordu ve o dnemde soyuta yaklamn en cretli rneidir. (Efe Korkut Kurt;
ada Trk Sanatnda Soyut Resim; Takla, T; Haziran, 2008; s: 12)

78

Bu belirlemeden yola karak yapt zerine konumak istiyorum: Ferruh Baaann Ak tablosu, Srr zbayn
Koucular ile oban ve sr srs tablolarn ve Bedri Rahmi Eybolunun bu kadn kocas yeil bir aacn
altnda brakp kat adl tablosu.

Bu tabloyu, yukarda belirlenen lt erevesinde ele aldmzda hemen Srr zbayn iki resmiyle ve Bedri Rahmi
Eybolunun, 18 yandayken yapt bir almayla bir ba kurabiliyorum.
Ferruh Baaann Ak tablosunda sevien bir kadn ve bir erkek gryoruz. Kadnn yar plak bacaklar ve yar plak gsleri diyalektik deil. Yani gereklikte ayni durular, ayni grnty vermez. Erkein boynunun resmedilmesinde Modigliani tarz bir grn buluyoruz. Kadnn erkei saran eli ve yzler, izlenimci bir anlayla resmedilmi.
Ksaca mantk d, sanatnn kendine gre resmettii bu tablo, anatomik yaplanmaya ters olu ve izlenimsel grn
dnda soyutla balantl bir ilinti bulamyoruz. Resmin soyutla balants, olsa olsa izlenimcilerle soyut resimciler
arasndaki iliki gibi zayf bir ilikidir.
Srr zbayn 1934 tarihli tablosunda bu tablodan daha fazla bir ilinti olduu sylenebilir. Zira hem yzlerin izlenimcilie kayan grntleri hem de bedenlerin paral, soyutlamaya geilebilecek bir tarzla renklendirilmesi, soyuta
kpr olabilecek izlenimi veriyor. Ama yine de tam bir simgelemeden, soyutlamadan sz edemiyoruz. Deformasyon yansra bir biemletirme (stylisation) var. Bir soyutlama onunki de. Elbette bunlar Srr zbayn elimizdeki
iki tablosuna bakarak sylyoruz.

79

Bedri Rahminin resmine gelince aacn, kadnn izimleri hem bir deformasyonu , hem izlenimsel bir simgecilie geii haber verecek gibi duruyor. Aa belli belirsiz grnen glgesiyle diyalektik bir hava yaratyor gibi. Ama o kadar:
gibi. Aala aaca tutunan kadn arasndaki biim ilikisi mantksz. Bu ilintisizlikle, grnt, gerek stc biimlendirmeye daha yakn. Kadnn bakt noktada da yamacnda yarm daire biiminde ne olduu kestirilemeyen bir
grnt var. Simgelemeden sz edilebilir. Bu resim, Bedri Rahmi bieminin ip ularn yanstyor diye dnyorum.

Bedri Rahmi Eybolu; bu kadn kocas yeil bir aacn altnda brakp kat (1929) suluboya (25x39)

Sonu olarak soyut ncesinden, Trkiyede soyuta gei srecinden sz edilecekse Bedri Rahminin ve Srr zbayn
almalarnn Trkiye iin soyut resmin ayak sesleri olarak, Modern resim olarak deerlendirilmesinin daha doru
olacan dnyorum. Ancak, Srr zbayn almalarnn daha nceye dayand dikkate alnrsa, Dobrice Belediyesince, rencilik dnemi resimleriyle bir sergi ald, 1921-1935 yllar arasndaki almalar (.Hakk Baltacolu
tankl) stanbulda at iki sergideki tablolar dikkate alndnda; onun Trkiyede soyutlamalar peinde, soyut
resme yakn, modern Trk resminin yetkin ilk rneklerini reten kii olduu, sylenebilir. Denebilir ki Srr zbay,
soyuta gei konusunda Trkiyenin Czannedr. Adnan Turaniye atfedilen u yarg bouna deil:
Srr zbay olmadan Trk resim sanatnn tarihi yazlamaz.
80

81

4. Yazlaryla Srr zbay

4.1 Birka Sz
A .Srr zbay
20nci yz yln sanat devrimi birok sanat severleri rktt. Her ynden sanat lyor, sanat can ekiiyor sesleri
ykseldi. Halbuki sanat ne can ekiiyor ve ne de lecektir. O, yalnz bugnk sosyetenin ruhuna uygun bir biime
girmeye alyor. Neden baka bir devirde doarak, hl yayan insanlarn isteine bal kalsn. Eer imdiye kadar
her deiimde byle kar durmalara kulak verilse idi hibir sanat okulu doamazd. Biraz geriye baksak,
deil sanat adamlarn, birok bilgi hakikatlerini ortaya koymak isteyen bilgileri bile sulandrdlar.
Resimde ok kuvvetli bir devrim yapan Empresyonizm okulu iin az m durumalar oldu. Hatta Klodmane [Claude
Monet]nin ilk eseri Salon d Refzede [Reddedilmiler Salonunda] gsterilmiti. Yani red salonunda. Avrupada
resim sergilerinin bir de sergide jri tarafndan beenilmeyen ve reddedilen eserler iin olur. Buna reddedilen eserler
Salonu derler. te byle karlanan empresyonizm yz yla yakn bir zamandr btn acunu sard ve bugn o tarzda
yaplan resimler karsnda susuyor ve istekle bakyoruz. Biz de o devirde yetiseydik yaygaraclara itirak ederdik.
Ortaya atlan bir sanat dnn, tabloyu grmeden nce ne maksatla ortaya atldn iyi anlamal ondan sonra eseri
gzden geirmeli. O eser ortaya atlan dncelere uygun gelmezse onu onay grmeyiz. Bir okul doar. Onun ardndan birok eli fra tutanlar gider. Bunlar arasnda okulu anlar anlamaz tablo yapanlar bulunabilir. Bu gibilerin bazlar grenee kaplarak bakalarnn renk ve terkiplerini kopya ederler. te bunlar okulun kt propagandacsdrlar.
Yzylmzn yeni sanat cereyanlarna kar grlen hcumlar bu gibiler krklemektedir. ok yksek gzellik idealini aramay emreden bugnk sanat, anlamyanlarn elinde bir zaman tutsak olabilir. Fakat topluluun ihtiyac bu
tutsakl kaldracaktr. nk bugnk fotoraf objektifiyle yar yapanlar azalacaktr.
82

Bizde bu kar durumlar daha kkldr. nk resim terbiyesi nce geri braklmt. Bugn bile resim birok kltr
ileri arasnda bir bilmece eklindedir.
Bir de yeni tablolarn biraz daha enfsi mevzular iin iine karnca i rndan kyor. Sergilerde grdmz
resimler hakknda yrttmz hkmler sanat esaslarna dayanmaz. Sanatkrn o eseri ortaya koyarken duyduu
heyecan aratrmalyz. Mesel sanatkrn, resmi hangi okulun tekniine gre altn hatrmza getirmeksizin
yalnz gzmz aldatan resimlere ne canl olmu der, geeriz. Edebi eserleri okurken byle yapmyoruz. Mesel
manzum bir paray aruz, hece, serbest vezindir diye ayrrz. Okuduumuz bir hikaye ve bir romann klasik, romantik, lirik vb karakterlerine kymet veririz. Ne olur edebiyat kadar resimden anlamaa alsak. te bu anlayszlk
yznden bizde, yeni sanat cereyanlar daha fazla hcuma maruz kalmaktadr. Avrupadan bize yeni resimi getiren
gen sanatkrlarmz dertlerini anlatacak bir kitle bulamyorlar. Ancak ulusun yardmile, tutunabiliyorlar. Bu k (D)
grubunun Galatasaray Spor Kulbnde at sergiyi ziyaret edenlerin grlmeyen azl buna rnek tekil eder. Yeni
sanat esaslarnn ortaya koyduu hakiki hrriyetten istifade etmesini bilen gen ressamlarmz ok ciddi bir aratrma
ile ilerlemee alyorlar. Bunlar arasnda gstereceimiz rabet ve alaka ile ykselecek nadir istidatlar da vardr.
Bunlar yetiirse bizim iin bir kazan deil midir? Zannedersem iyi bir sanatsever, bir bilgin, bir fen adam kadar
memleketimize hret kazandrabilir. Mesel Rnesans dhilerinin izlerini sinesinde arndran talya bu yzden az
m faydalanmtr. Bence her eyde ilerlemeyi ama sayan Trk sosyetesi[nin] bu yn unutmamas gerekir.
Bunu yaparsak bu sanat yolunda da her yoldaki hzn deerini bulmu olacaz.
*Kaynak; 19 Haziran 1935; sayfa: 617
83

4.2.Yeni Resim Cereyanlar

Necati Bey Muallim Mektebi Resim Muallimi A. Srr
Son zamanlarda nazar dikkatimizi celbeden kbik ev, kbik mobilya hatta kbik elbise ve kbik resim diye bazan
houmuza giderek, bazan da istihfafla karladmz bu cmleyi izah etmek istersek maziyi kurcalamak lzm. Mevzumuz resim olduu iin gemi resim yapl tarzn tetkik edelim.
Klsi[si]zmden evvel acemivari resim yapma devri tabirini kullanacam. Bu devirdeki resimle tabiata benzemedii
iin, bize ocuka yaplm resimler hissini verir. nk senelerce hkm sren Klsizm bilhassa ayni ekol tercih
eden Akademizm bizim kafamza bu yanl telakkiyi yerletirmitir. Klsi[si]zmden evvel Primitivizm devrindeki
resimleri tetkik edecek olursak onlarda ayr bir heyecan ve ok samimi bir ifade bulunduunu grrz. Kabahatleri
tabiattan kac olmalar ve sanatkrn, bize, kendisine gre bir tabiat yaratmaa almasdr.
te bundan sonra Klsi[si]zm bu tarza aykr olarak bir yol tutuyor, yani tabiat taklit ederek tabiata benzer resimler
yapmak usuln ortaya atyor.
Bilhare Romantizm Klsi[si]zmi biraz sarsyor. Fakat ne de olsa zamanmza kadar devam eden Akademizm, Klsi[si]
zmin tesirinden kurtulamyor. Tabiata benzer resimler grmee o kadar almz ki oumuz bir tablo grdk m ilk
szmz: Aman, aa aaca, ev filn eve, filn ey aslna ne kadar benzemi ve ne kadar canl, deriz.
Ressam adeta bir fotoraf makinesine benzetmee alrz. te size yek dierine zt iki ekol. Biri tabiat iftikar ederek
[aa vurarak] arzetmek istiyor, dieri ise tabiata sadk kalarak almay tercih ediyor. Bu iki meslek mcadelesinden
sonra resimde olduka inkilap yapan Empresyonizmin bir asra yakn bir zamandr hkm srdn gryoruz. Bu
tarz malm intibaclar [izlenimciler] devri. Hani bazlarmz u resme uzaktan baknz , sakn ha yakndan bir [eye]
benzemez, deriz.

84

Ressam tabiattan ald intiba fra darbeleri ile hututa [hatlara] ehemmiyet vermeksizin tersim etmek ister . Zaten
Kladmenenin [Claude Monetnin] ilk grup tablosu ile alay edilerek bu isim verilmiti. Hatta o kadar ileri gitmilerdi
ki; Bir gn sergide eek imzal bir tablo tehir edilmi, tuval bir ok boya lekeleriyle dolu imi, zerinde baka bir ey
yok. Gya merkep kuyruunu kaldrm paletten boyalar alarak kuyruunu salladka tuval bir ok boya lekeleriyle
dolmu. te bir Empresyonist de frasn merkebin kuyruu gibi kullanr, demektir. Tabii bu, bir hcum idi, bilahare
bir ok yeniliklere sebebiyet veren bu tarz, btn dnyay saryor. O gne kadar lo atelyelerde, dokman toplyarak
tablo meydana getirmee alan ressamlar tabiatn karsna getiler ve gzleri kamatran tabiatn glge, renk ve k
esrarn kefettiler.
Bundan sonra yirmi alt seneye yakn bir zamandr Engr [Ingres], Sra [Seurat], Sezan [Czannne] isminde res-

samn inkilp yapmak iin ortaya attklar fikirleri gzden geirelim. lk defa ie balyan bu ressam, tabiatn her
devirde cemiyetin ruhuna uygun bir ekil almasn ne srerek Empresyonizmin zabtsz [kaytsz], rabtsz [balantsz] hatlarna nihayet verelim. Tabiatn hendesi [geometrik]grn nazar itibare [dikkate] alarak tersim edelim
[resimleyelim], dediler. Bunlar tervi eden [benimseyen ve destekleyen] Picasso ile Braque ii ele aldlar, ite kbizm
buradan balyor.
Franszcada cube[n], mikap olduunu bilirsiniz. te usul mikabi [kp tarz] ite Matisse, Lotte [Lhotte] ve daha
bir ok ressamlar pr silah yeni bir r amak iin mcadeleye baladlar ve senelerce Klsi[si]zmin erevesinde
[cenderesinde] inliyen sanat, hrriyetini kazanyor. Yalnz kendisinden mesul [sorumlu] bir sanat fikri ortaya atlyor.
Resim tarihi vesika yerine kaim olmaktan ziyade tezyini sanatler gibi ruhi ve enfsi terkiplere istinat ediyor. Kbik
resssam mevzuu [konuyu] tabiattan alr. Fakat o ressamn iftikr etmek [aa karmak] istedii bir tabiattr. nk
tabiat, onun indinde [iin] idel bir iaretten baka bir ey deildir. O size insan insana , aac aaca benzeterek gstermei aklna bile getirmez. eniyetten [nesnesel gereklikten] uzaklaarak enfsi [znel, kendi nefsine ait] lemde
bir varlk gstermek ister. Kbizm bir tabloda aranlacak hususiyet [zellik] mevzu [konu] enfsi [znel] olmakla
beraber renk ve terkip [birleim, bir arada olma, kompozisyon] ahengine ehemmiyet [nem] verilmesidir. Bundan
sonra ftristlerin iddiasn gryoruz. Bunlar kbizmin skc olduunu ileri srmekle beraber asrmzn makine
devrini nazar itibara alarak Klsik resimlerdeki manazr [manzaralar] yerine hareket mefhumunu [kavramn] koymak fikrini ortaya atyorlar. Hareket mefhumundan u anlalyor. Herhangi bir vakann muhtelif nlarn bir arada
gstermektir. ok geni bir teknik sahas aan bugnk sanat fikirlerini muhtelif ekilde telakki ederek alanlar
vardr, fakat her ne pahasna olursa olsun sanat, bugnk cemiyetin ruhuna uygun bir ekle getirmee almaktadr.
Bugnk hr cemiyetin hr sanatkr u veya bu kaidenin kuyruuna taklarak gitmei tercih etmiyor, onun iin
muayyen izgi, renk, k ve glge kanunlar yoktur. O rehberlerinin dedii gibi bir gzellik hakikati kefetmek iin
uraan bir sanatkrdr. Eserini arzettii zaman cemiyet arasnda uyandracak bedii [gzellikle, gzel sanatlarla ilgili]
heyecan nisbetinde [orannda] bir kymet [deer] bekler. Gryorsunuz ya, dnyay alt st eden bugnk sanat telakkileri [anlaylar, akmlar] o kadar izama [bytmeye} deer bir keyfiyet [durum] deildir.
Yukarda sylediim gibi evvela tabiata sadk kalmyarak resim yapmak, sonra klsi[si]zm, bir snfa mahsus olarak
taklit etmek suretile resim yapmak usuln ortaya atyor. Bugn ise yine
eski devre rcu denecek derecede tabiattan kaclk devri balyor. Bir sanat eserinde sanatkrn ahsiyeti mevzuu
bahsdir [sz konusudur]. Zaten idealsiz eser, sanat eseri olamaz. u halde bugnk sanatkr biraz daha yksek ideal
ile ortaya kyor, yeter ki kafamza yerleen khne ve yanl kanaatlerden uzaklaalm.
te bu aratrma devri belki bir gn kefedecei ok yksek gzellik idealleriyle gzlerimizi kamatracak her yeni ey
iin yaplan mnakaa ve istihzalara [alaylara] o zaman nihayet verilecektir.
Balkesir Halkevi mecmuas Kaynak; 1934; sayfa 395-396;

85

4.3. . H. Baltacolunun izgi Resimleri

Ressam A. Srr zbay

Yeni Adam okuyucular Baltacolu smayl Hakky bata terbiyeci, muharrir, estet ve temaa muharriri olarak tanrlar. Halbuki imdiye kadar byk bir tevazuyla gizledii izgi ve resim yapma kudretini bilmezler. izgiyi pek yabana
atmayalm. Bugnk resim dnyasn o dourmutur. Medeniyet dnyasnda ok umull rol olan resmi ksa bir
tasnif yaparak Teknik, Estetik ve Pedagojik adlaryle e ayracak olursak, nde de izginin temeli tekil ettiini
grrz. Maksadmz izginin temel roln izah deil de Baltacolunun izgi ile yapt resimler zerinde durmaktr. Baltacolunun resimlerinde her izgi ksaltlm, zl mna tayan yaz cmleleri gibidir. Bu gibi cmlelerden
meydana gelen bir mevzu idrakimizi ne kadar kolaylatryorsa, Baltacolunun lzumsuz ve mnasz izgilerden
temizlenmi resimlerini de daha kolay anlyoruz ve seviyoruz. izgileri dinlendiren Baltaclunun resimleri daha
ziyade insan figrleri ve bunlardan meydana gelen kompozisyonlardr. nsan figrlerinde yz ifadelerine ok kymet
verilmitir.
Yeni Adamda tefrika edilen Batakn ahslar, mimik ve jestlerile rollerinde muvaffak olmu artistler gibi karmza
kyor. Mnal izgilerle makyajlanm bu yzlerden ahslarn ruh haletlerini ok kolay okuyabiliyoruz. Yine Yeni
Adamn 449 sayl nshasnn kapanda 1943de Ezrail aleyhisselmn yorgunluu resmine biraz dikkat edecek, inceleyecek olursak birok hususiyetler seziyoruz.
Bu resim, terih dersi vermek iin hazrlanm bizim vcudumuza benzeyen bir insan vcudu deildir. O herkesin
korktuu ve en mukaddes varlmz olan hayatla alakamz kesmeye memur ve btn canllarn, nnde boyun edii efsanevi bir vcuttur. Drt senedir ok yorgun. te bu yorgunluk Baltacolunun izgileriyle belirlenmi bir Ezrail
yorgunluudur.
Kollar ve ayaklar bir demir boru gibi bklm, kaskat kanatlarn tayamayacak kadar mecalsiz ve derman tkenmi krk, aln korkun bir yorgunluu temsil eden ve bir daha almamak zere kapanm iki gz. Dudaklarnda
beliren ac tebessmle belki bugnk insanl ayplyor. lk nazarda primitif bir eda, temelini tekil eden plastik
hususiyetlerde sakldr. ok ince bir grle aratrlm yzeylerden meydana gelen formlar ve bu formlarn ahenkle
yerletirilmesi gibi glklere boyun emeyen, elik gibi iradesiyle baarcl malum olan Baltacolunun ahsiyeti
resimlerde ne gzel tebarz etmektedir. stadmzn bu ok orijinal resimlerini Yeni Adam stunlarnda sk sk grmek isteriz.
86

Yeni Adam; say: 464; 18 Son terin 1943

4.4. Albay Ressam Salhattin

Srr zbay

stiklal savann kutsal heyecanlarn ileyen deerler arasnda unutulmayacak ahsiyetlerden biri de ressam albay
Salhattindir. O zamanlar bir takm kara kalem kartlar vard: (mit) Elleri akanda, pencerede Trk kuvvetlerini
bekliyen, karalar giyinmi bir kadn. (Geilmez) Bir geitini bekliyen aslan (Tarih): Kaln kaln tarih ciltlerine dayanm alyan Trk kadn. Sultan Osmann mezarna ayan basm dman zabitleri vs vs. Otuz krk kadar olan bu
seri kartlar o zaman alp heyecanla baktmz sembolik eserlerdi. O zamanlarda zmirde bulunan Maarif mdrmz yle diyor: Bunlar btn zmir genliinin koynunda gizli gizli tanr ve halka tehir edilerek milli heyecan
uyandrlrd. Bu resimlerin biraz primitif olmakla beraber millet zerine brakt tesir oktu.
Salahattin Beyle burada tantk, meslekda olduum iin onunla anlardk. Balkesir askeri matbaa mdryd. Bir
gn u malumat verdi: (gal kuvvetleri stanbuldayd. Bu resimlerinden bir tanesini bir irkete satm. Kazantan
hisseme 1000 lira dmt). Bu para bize resimlerinin o vakit halk arasnda ne kadar tutunduunu anlatan bir l
olabilir.
Salahattin Bey buradayken bir fel geirdi; aylarca yrmesini tanzim edemedi. Sonra Ankaraya nakledildi. Duyduk
ki bir tiren kazasna kurban gitmi. Son eserini burada yapt: (Gemimiz) Bir gemi, kalabalk (smet nn kaptan).
Bunu Cumhurbakanlna yollayacan sylyordu. Hatta o gn ambalajyla meguld. Bu milli heyecan kuvvetli
ve bir oklarmz da eserleriyle ardnda srklemi samimi Trk ressam Salahattin Beyi unutmamak ulusal erefimizdir.
87

5.A.Srr zbayn iirleri:

Atamz
Biricik Atamzdn
Aydn yolu, elimizden tutarak
Severek evlat gibi
Her eyi bize sen rettin
nsanlk dnyasnn babas
ocuklarn, hl gz ya dkyor
Fakat inanyor, alyor, gveniyor
A.Srr zbay
Madem ki
Toprak yatam,
Gne yorganm,
Yrtk bir gmlek srtmda
Onu da gklere asyorum
Zararm dokunmasn diye
Yaama diyorlar
leceim
Dnyay koltuumda gtreceim
Madem ki kskanyorlar benden
Yldzlar.
A.Srr zbay
nsan
Bazan gkte bir bulut,
Yerde bir baak
Bir yaprak olmak istiyorum
Glge yapmak iin karncalara.
Damla damla dncemle
Takn bir nehir olmak istiyorum
Fezay bir deniz yaparak
Yldzlar bomak istiyorum.
A.Srr zbay
88

Bir ey kalmad
Gnlm sende, aklm sende
Fikrim sende, sevgim sende
Bir ey kalmad ki bende
Yalnz sevgini ver bana
Ne olur deelim.

Srr zbay

eytan

Gzm grmesin seni

Kaybetmek de istemiyorum
Gzmdeki gzlk gibi
Sensiz bir ey gremiyorum
Beynimde dolaan eytan gibisin
Sensiz aatan bir heykelim.
Srr zbay

u dnya
Seviliyor u dnya nedense
Nasibim bir dilim ekmek de olsa
Drt mevsimin enisi var.
Gelin elbisesi k.
Bahar bir ie esans.
Srr zbay

89

6. Srr zbay zerine Yazlar

6.1.Bana Resim Yolunu Aan Sanat: retmenim Srr zbay

Prof. Mustafa Asler
O, Trkiyenin, soyut biimlendirmelerle resimler reten ilk ressamyd 1940l yllarda. Balkesir Necatibey lkretim Okulunda 1943-1946 yllarnda retmenimdi. Bugn bile imrenilecek byklk ve donanmda bir resim iliimiz vard. Bulunduum snflarn bu ilikten, retmenimize kar sorumlu renci temsilcisi, bendim. Yatl okulda
ders d saatlerde, iliin anahtar bende dururdu. Srr Beyin resimleri, kitaplar, boya ve fralarnn bulunduu
odalar, dolaplar hepsi o ilikteydi. Yararlanr ve ders d zamanlarm orada deerlendirirdim. Merakl bir renciye
sorumluluk verme yntemini Srr Beyin benden nce ve sonra da uyguladn biliyorum. Fen derslerinde okulun
en baarl rencilerindendim. Srr Beyin resim izme yeteneimi ne karan destekleriyle, ikinci yl banda resim yolunu seip yksek renime hazrlanmaya karar verdim. likteki sanatla ilgili dergi ve kitaplarn okuyordum.
Profesr smail Hakk Baltacolunun, Srr zbayn soyut ilk resim sergisi ile ilgili yazsn Yeni Adam dergisinde
okudum. Yabanc basm sanat kitaplarndan, dnyada bu alanda neler oluyor konusunu izlemeye baladm.
retmenimiz iir de yazar ve bastrrd. Merakl rencilerle, dier sanatlar alannda da grmeler yapard. O yllarda bylesine kendisini sanata adam bir retmenim olduu iin kendimi ansl saydm hep. Balkesirde okulumuzda
ve Halkevi merkezinde benim yaptm resimlerle sergi amamda ok yardmc oldu. lkretmen Okulundan sonra
Gazi Eitim Enstitsnn Resim- Blmne girmem ok kolaylat.
Bugn eitici ve sanat olarak bulunduum yere gelmemin yolunu, retmenim Srr zbay at. Kendisini minnetle
anyorum.
90

Kasm 2011

6.2.Ressam Srr zbay

Mahmut Cda
Pentr teknii ve gzellik doktirini kararlam muayyen sluplar dahilinde alan artistler oktur. Onlar, her ne kadar, kendi duygu ve temayllerine gre tadil ve ilaveler yaparak yekdierinden ayr, orijinal eserler verirlerse de esas
sluplarnn umumi karakterini muhafaza ederler. Biz de bu karakterlerin yardmyla baz eserleri filan slup veya
ekole dahil edebildiimiz gibi ayn eserleri falan ahsa aidiyeti itibariyle de ayrabiliriz. Fakat modern sanatta byle bir
tasnife imkan yoktur. Sanatn her devir, her ekol ve slupta mterek olan umumi vasflarn hari tutarsak modern
adyla muayyen bir teknik ve estetik mevcut deildir. Hatta eserlerinde bulunmas icap eden aratrmalara nazaran
bir artisti tek ahs olarak almak dahi imkanszdr. Modernizm, sanatn tekniinde olduu kadar estetiinde, o kadar
da malzemelerinde devaml tecrbelere bavurulan bir devrin addr. Modernizm, btn tehalf ve tezatlaryla her
yenilii kavrayan bir istikametin addr. Modernizm, enfsi ve indi telakkilere, temayllere alan hrriyet ve istiklal
ufkunun addr. Modernizm, bir slup deil, ancak bir semboldr. Mesela, empresyonizmde yapabileceimiz gibi u
ve u artisti telakkilerindeki itirak ve eserlerindeki mabehet dolaysyla hep birden modernizme dahil edemeyiz;
edersek, orijinal eser verenle kopya ve taklit eser yapanlar bir planda ve ayn kymette tutmu oluruz.
Bir artistin hakikaten modernist vasfn ihraz edebilmesi iin her trl tesirden uzak, tam bir hrriyet ve istiklal iinde kendi malzemesini, kendi teknik ve estetiini bizzat kendisinin bulmu, kurmu ve yaratm olmas arttr. Ksaca
sylemek lazm gelirse, bu i her babayiidin kr deildir. Modernizmi kargack burgack grp kolay zannedenler
veya ileri fikirli grnmek iin her kargack burgac modern diye beenenler karanlkta yryenlerdir.
Yurdumuzda alan sergilerde modern ad altnda birok eserler tehir olundu ve olunmaktadr. Biz kendi hesabmza o eserlerin yzde doksan dokuzunu asllarna iade ve irca ederek gldk. Bununla beraber Srr zbay gibi yeni
sanatn ruhunu, akn kavram, orijinal bir teknik ve estetik hamle yapmaya muvaffak olmu olanlar da daima takdir ve tevike altk. Bu sefer de bize gldler. yi ettiler! Kanaatimiz iki tarafl kuvvet buldu. nk, onlar gldren
sebep; Srr zbayn modern sahada tannm hibir artistin gzln kullanmam olmasyd.
Yeni Adam; 23 Terinisani; 1939; say: 256; s. 8 ve Alparslan Ayral; A. Srr zbay; Dilek Ofset Matbaaclk; Sivas;
1995; s: 52-53

91

6.3.Hocam A. Srr zbay

Mete Bagu
Abdulhakim Srr zbay, 1898de Dobricede domu, ocuk yata resme dknl ve yeteneiyle dikkat ekmi.
Lise tahsilini orada yaptktan sonra, Orta Avrupay ve zellikle Berlini gezmi, o adaki modern sanat eserlerini
grme frsat yakalamt. Ailesiyle Trkiyeye gen Srr Bey, stanbulda Sanayi-i Nefiseye girmi ve 1926da mezun
olmu. O yllarda evlenmeyi dnd kz arkada, veremden lnce stanbuldan kamak istemi, retmenlik iin
bavurmu. Atamas Balkesire km. ld yl olan 1959a kadar burada yaamt.
Srr zbay, 1926da kaybettii nianlsn hi unutamam ve evlenmemiti. Sokaklarda grd kk ocuklar
sever, onlara eker verirdi ve muhtemelen de o ocuklarn anne ve babasnn da etmeni olmutur.
Srr Hoca, Balkesirde yaamasna karn stanbulda da sergiler amtr. Kaynak dergisinde yeni resim cereyanlarn
ve onu uygulayan sanatlar vmesi ve anlamaya almas, smail Hakk Baltacolunun yazlarn soyut desenlerle
resimlemi olmas ilgintir.
Srr Hoca, resimle tanmasn anlatrken ; o duygu, daha ocukken bir tl gibi sizi sarar ve siz onu hissedersiniz ve
lnceye kadar yaam tarznz olur, demiti.
Srr Beyin, yaad devrin ilk ve tek ressam ve ilk non-figuratif sanats olduunu Adnan Turaniin Plastik Sanatlar Ansiklopedisinden reniyoruz: yar geometrik non figuratif resim yapan, Necati Eitimden bir Srr zbay
anmsyorum, diyor.
Mahmut Cuda, Yeni Adam dergisinde yazd bir yazda Srr Bey iin, Akademiden kan bu en alkan ocuk
bakalarnn gzlnden bakmadan modern resim yapyor, alay ediyorlar, o zaman da benim kanaatim pekiiyor,
diyor.
92

Balkesirliler, onun yapt peyzajlardan ok, fauve renklerle yapt Cehennem, eytan gibi resimlerini hatrlard.
1950li yllarda Erdekte kamplar yapardk. Srr Hoca Erdekten peyzajlar resmederdi. (O resimlerden biri Ankara
Milli Ktphanede idi).
Eski rencilerinden, daha sonra Balkesir Belediye Bakanl da yapan Kaya Salk, her gn bala kyor, dnte
hocann yanndan geerken balk brakyormu. Yine bir balk dnnde Srr Bey, Bak Kayacm, ok baln
yedim, bu resim de senin hakkn, diyerek o gn yapt resmi, Kaya Salkya hediye ediyor. Yllar sonra Kaya abi,
benden o resmi temizlememi istemiti. Resmi grdmde ardm. Resim puantilist bir peyzajd. Ben o yllarda
mzelerimizde puantilist bir resim hatrlamyorum.
Srr Hocann tekniini ve sanatn ok yakndan grme frsat bulmu bir mezi olarak onun uygulad Ftrist, non figratif, yar geometrik resimlerini benden nce Mahmut Cuda, Adnan Turani hocalar grmler ve Yeni
Adam dergisinde ve Plastik Sanatlar Ansiklopedisinde yazmlar ki ben onun Ftrist bir resmini Balkesirdeki
Devrim Erbil Mzesine hediye ettim.
Yllar sonra Bulgaristan Pazarcktan gelen bir gazete haberine Srr Hoca ocuklar gibi sevinmiti. Bu habere gre
ocukken yapt resimler hala muhafaza ediliyormu, Dobrice Belediyesi o resimlerle bir sergi dzenlemi. Necati
Eitimde Sanat Tarihi derslerine giren air Cevdet Atmaca ki nce Srr Beyin rencisi daha sonra meslekta olmutu. Onun anlattna gre sk sk gazeteyi cebinden karr, o haberi gsterirmi.
Srr zbay Hoca ve Halkevi:
Srr zbay, at sergilerle, halka, Balkesir kyllerine, Batl anlamda resim sanatn tantma ve sevdirme asndan
nder olmu, yetenekli genlere yol gstermitir. Halkevinde alan sergilerine gelen kyller, kyl kzlar byk boy
nleri grnce, glerek izlemiler tablolar. Modern sanata almaa balamlar.
1935 ylnda Balkesir Halkevinde at sergide gazeteciler kendisine sormular: kendinizi hangi ekole mensup sayyorsunuz?. Srr Hocann cevab 1935den bugne k tutuyor: Ben ne Ftristim ne de Kbistim, bugn hi bir
ekole mensup deilim. Kbizmle Ftrizm arasnda bir iz atma kaniyim. Mevzularm halktan alrm, her ey benim iin konu olabilir. Renk ve tertip ahengi benim iin ncelikli gayedir. Perspektife kymet vermem. Kendime gre
tabiat tercih ederim. Renk ve izginin dinamik kymetlerine nem veririm. nsanlarla deien hayat ve hayatn at ihtiyalar, yeni resim cereyanlarn dourmutur. Yeni cereyanlar zevklere alayacaklar ancak yeni cereyanlarn
yetitirecei dahiler olacaktr. Srr Hoca, o devirde yeni akmlar cesurca mdafaa ediyor. Trkiyede soyut resmin
reetesini yetmi be yl nceden yazyor.
Balkesir Halkevi ok nlenmiti. Cumhurbakan smet nn, Halkevi balkonundan 1941de, seslenirken, Balkesiri
kltr ehri yapacaz, demi. Srr Bey, Devletin bu kltr abasna, itenlikle ve cokuyla katlyordu. Halkevinde
haftada iki gn tiyatro vard. Tiyatronun en byk destekisi de Srr Beydi. Devlet Tiyatrolarnda makyz olarak
grev yapacak Cahit Albayrak, ilk dersimi Srr Hocadan aldm. Arap Beiri oynayacaktm. O gnn bilgisizlii ile
tenimi siyaha boyamada zorlanyorduk. Srr Hoca, mdahale etti. Ve vazalinle biraz krmz ve siyah toprak boyay
tenime yedirdi ve pamukla silerek fazlal ald. Tenim tatl bir zenci rengini ald. Oyunumu oynadm. Oyundan sonra
yine vazalinle, o boyay tenimden ald, diye anlatmt.
Srr Hoca, her zaman Halkevinin iindeydi. 1940l yllar... Mimarlar, Mimar Sinan ile ilgili bir toplant dzenlemi-

93

ler, hazrlanyorlard. Sahnede bir masa ve evresinde oturacak insan says kadar sandalyeden baka bir ey yoktu.
Srr Hoca, sahne byle bo mu olacak? dedikten sonra kartonlar aldrd. Onlar birbirine ekledikten sonra sen
ile dev bir Mimar Sinan portresi izdi ve sahnenin arkasna monte ettirdi. Sahne doldu ve canland.
1940l yllarn sonuna doru bir Halkevi sergisinde doktor olduunu rendiimiz bir zat, Vali Beyin yannda Srr
Beyin bir metre karelik natrmortuna krmz pul koydurdu, ok vc szler syledi. Sergiden sonra hoca, Mete,
gtr teslim et sorarsa fiyatn hatrlatrsn, dedi. Milli Kuvvetler caddesindeki muayenehanesine resmi gtrdm.
Doktor Bey resme bakt, bu resim ka parayd?, dedi. Fiyatn syledim. Birden parlad, neredeyse beni kovdu.
Resmi geri gtrdm. Srr Beye olay anlattmda gld. Mete, doktor, Vali beyin yannda gsteri yapt, bunlar
yaayacaksn, dedi.
Anlar, anmalar:
Sr Hocann beni ok kk yata bulmas, ilgisi ve teviki, sahici sanat tanmama, kimliimi bulmama, sanatla bir
mr yaamama sebep olmutur.
Babam da eski bir franszca retmeni idi ve resme yetenekliydi. Resim hocas olmadnda resim derslerine de girermi. Srr Beyin ynlendirmeleriyle ok resim yaptm. Daha sonra Srr Bey, bana sulu boya yapmay retti. Kendi
boyam yaptm. Hatta satarak para kazandm.
Srr Hoca, ok retken, sanat herkese sevdiren biriydi. Herkes kendisini hem sever hem de sayg duyard. Karizmatik bir insand. ok alakgnll idi. nsanlar, Hoca ile cokuyla konuurken izlediinizde, tavrlarndan, konuma
tarzlarndan ona duyduklar saygy kolayca anlayabilirdiniz.
Atlyesi sanki Akademi atlyesi gibi idi. Her renicinin sehpas vard. Duvarda rnesans ressamlarndan Drer,
Rafael, Van Dik, Leonardo vdlerinin reprodksiyonlar (bez zerine preslenmi byk boy) aslyd. Onlar birebir
kopya yapmamz isterdi dev olarak. Atlyesinde bir sandk amur hep olurdu, heykel yaptrrd. Derslerde imgeli
konular verirdi. rencileri skmadan sanat tarihinden bahsederdi. Not konusunda cmertti. rencinin not dnmeden severek ilgilenmesini salamak isterdi. Resimlerini kendileri yerine bana izdiren arkadalara ok kzard. izgimi tanr, Meteye izdirmisin!, diye barrd. Orta okuldayken bana not defterini verdi, arkadalarn, resimlerini
getirsinler, not at, dedi. Notlamam iin kurun kalem vermiti. Ben 5, 6, 7 gibi notlar verirken geldi, defteri ald. Bak
Mete, biz ressam yetitirmiyoruz, resmi sevdiriyoruz, dedikten sonra 5leri 6, 6lar 8, 7leri 9 yapt.
1950li yllarda Parkta birlikte resim yaparken bana Bak Mete, resimden ok para kazanamayacaksn ama ok mutlu
olacaksn, demiti. Yine bir konumamzda, Mete, Tanr bizi sevmi, bakalarnda olmayan bir beceri vermi, zaten
en byk usta da o, demiti.
Srr zbay Hocann son gnlerinde Balkesirde deildim. Bir hademenin bana anlattna gre, bir kamyon dolusu
resmi evinden alp Ankaraya gtrmler. 1960 ylnda Ankara Kavaklderede bir galeride Srr zbay anma sergisi
yaplm. Sergiyi Kaya zsezgin ve Sanat Galerisi mdr Enver Bey hatrlyorlar ve serginin ok ilgi ektiini
sylyorlar. sim vererek kimseyi sulayamam ama sergiden sonras karanlk, mehul. Balkesir devlet dairelerinde
bulunan resimlerinin kalorifer kazanlarnda yakld sylenir.

94

lmnden ok yllar sonra mezarn ziyarete gittiimde ba ucunda bir bebek mezar grdm. Merakla tahtasna
baktmda Tebessm zbay ismini okudum. Gayri ihtiyari rperdim. Sanki Tanr ona sevmesi iin soyad benzerlii olan bir ocuk gndermiti.
Heykeltra Prof. Hseyin Gezer. Necati Eitim Enstitsnde rencisi olmu. Srr Bey kendisini resme ve heykele

ynlendirmi ve Hseyin Beye 35 resimlik bir sergi hazrlatm. Hseyin Bey desenlerini alp zamann Milli Eitim
bakan Hasan li Beye gitmi. Bakan, Hseyin Beyin askerliini tecil ettirmi ve Gzel Sanatlara giriini salam.
lkemiz byk bir heykeltra kazanm. Mimar Sinan niversitesi, Sanat ve Genlik Sempozyumundaki makalede,
Hseyin Gezerin, Balkesir Necatibey Muallim Okulundaki gnlerini anlatrken, Srr ve Mahir hocalarn ders verdii sanat eitiminin hem bilgi, hem beceri asndan st dzeyde olduunu ifade ettii belirtilir.
Rahmetli arkadamz mimar Yaar Hattatolu ki gzel resim yapard, yazs da ok gzeldi. Bir ansn anlatmt.
stanbul Gzel Sanatlar Akademisi Mimarlk Blmne kaydn yaptrmak iin onu Srr Hoca gtrm. Okulu
gezdirmi. Bir ok hoca Srr Beyi grnce heyecanla ellerine sarlp Srr Abi, ho geldin diyerek sevgi gsterisinde
bulunmular. Srr Hoca, Yaar, Hseyin Gezere teslim etmi. Hseyin, bak, Yaar bana ikayete gelirse, gelir kulaklarn ekerim, demi. Yaar, talebeliim srasnda Hseyin Bey, bana hep ilgi gsterdi, korudu, dedi.
Srr Hoca, Necatibey Eitim okulunda fakir rencilere ilgi gstermitir. 1940l yllarda her trl haaratn bolluu
vard. Hoca kilo ile pire tozu alr, klahlara bler, fakir rencilere verir, arkadalarna satmalarn ve parasn harlk
yapmalarn istermi.
Srr Hocann adnn Balkesirde gelecek nesillerce de hatrlanmas iin, bir caddeye verilmesi konusunu arkadalara
ve evreme atmda byk destek grdm. Srr Beyle ilgili bir dosya hazrlayp Balkesir Belediyesine gittiimde
Bakan Ziya Tan ve arkadalarndan da destek bulduk. Menderes Mahallesinde bir caddeye Srr zbay ad verildi.
Hocaya vefa gstermi olduk.
7 Haziran 1988de Akbank Sanat Galerisinde Srr zbay anmsatmak iin bir sergi atm. Serginin giriine siyah bir
pano zerine Srr Beyin fotografn ve biyografisini, yanna da ftrist resmini koydum. ri tu darbeleriyle ve empresyonist renklerle iki peyzaj yaptm ama imzasz. Sergiye Balkesirin iki duayeni Cumal amca ve Koca nar eref
Einli amca geldiler. mzasz bu iki resmi grnce heyecanlandlar. Bu Srr Bey resimlerini nereden buldun?, diye
sordular. Ben de glerek, bunca yln mezlii ite. Srr Beyi anmsatmak istedim, dedim. Daha sonra bu resimleri
imzaladm.
Ben, hocamn, bir ustann, Cumhuriyete kanat geren birinin resimlerinin kaybolmas ile silinmesine raz olamadm.
Onu hatrlatmak iin abaladm. Ve en byk dl 1990 ylnda, byk Milli Eitimci Hilmi Ziya Apaktan aldm.
22 Nisan 1990 tarihli mektupta: Srr Bey, hayatta olsayd, beraberce alsaydnz... Sizinle beraber almak, o garip
ve muhterem insana, sizin gibi bir destek, onu ne kadar mutlu ederdi. Ne gzel eserler yaratmasna yardmc olurdunuz. Heyhat... Bunlar hayal iinde bir zlemin ifadesi, Sevgili Meteciim! diyordu.
Balkesir Baeme Mezarlnda yatan bu byk sanat bizden vefa bekler. Ona en yakan mezar tandaki bir
palet ve fra. Tpk yakadaki rozet gibi.
Srr Hocann yazd esprili bir ikilik vard. Glerek gsterirdi bazen:
Talihi gr ressam: Bedri.
Talihi kr ressam: Srr.

95

6.4.Srr zbay ve Sanat

Mete Bagu
Srr zbay, 1895 ylnda Dobricede dodu. Daha kk yalarda resme ilgi duyan Srr zbay, genliinde yeteneini
gelitirmek iin Almanyann Berlin ehrine gider. Daha sonra ailesi ile Trkiyeye g eden Srr Bey Sanayi-i Nefiseye
girer. 1926da, Sanayi-i Nefiseyi bitirdii yl, evlenmeyi dnd kz arkadann lm; Srr Beyi ok etkiler ve
stanbuldan uzaklamak ister. Balkesire resim retmeni olarak tayinini ister. O yllarda lkemizin her yerinde Cumhuriyet heyecan yaanmaktadr. Teknolojiyi, yenilikleri, sanatsal gzellikleri yakalayp topluma sunmay hedefleyen
idealist insanlarn cokusu Srr zbayda da vard.
yi bir retmen, hem de dneminin sevilen, saylan takdir edilen bir ressamdr. Hatta derin resim bilgisi ve yaptklar
ile dnemin ressamlarn etkilemitir. Srr Bey hakknda konuulmas ve hatrlanmasn gerektirecek esas konu: becerisinin, resim kltrnn tesinde bugn yaplan sanat grmesi, vmesi, yazmas ve evresine retme abasdr.
Atlyesi okuldu, bo zaman yoktu, okul dnda Balkesirin sosyal hayatnda o vard. Esnafla, gazetecilerle sevgi, sayg
uyandran bir diyalou vard. Halkn iinde yaayan biriydi, Srr Hocasz bir Balkesiri dnmek mmkn deildi.
Halkevinin sanat dergisi Kaynak Dergisinin kapak resimlerini hep kendisi izerdi. Kaynak Dergisinde sanatla ilgili
makaleler yazd. 1934te bu dergide yeni resim cereyanlar balkl yazsnda:
20. Yzyln sanat devrimi birok sanatseveri rktt. Her ynden sanat lyor, sanat can ekiiyor sesleri ykseldi.
Halbuki sanat ne can ekiiyor ne de lecektir. O yalnz bugnk toplumun ruhuna uygun bir biime girmeye alyor. Neden baka bir devirde doarak hala yayan insanlarn isteine bal kalsn? Eer imdiye kadar her deiimde
byle kar durmalara kulak verilseydi hibir sanat akm doamazd.
Mahmut Cda, 23 Terinisani 1934 (n:256:8) Yeni Adam dergisinde Srr zbay hakknda yazd makalede yle
demektedir:
yurdumuzda alan sergilerde modern sanat ad altnda bir ok eserler tehir olundu ve olunmaktadr. Biz kendi
hesabmzca o eserlerin yzde doksan dokuzunu asllarna iade ve irca ederek gldk. Bununla beraber Srr zbay
gibi yeni sanatn ruhunu, akn kavram, orijinal bir teknik ve estetik hamle yapmaya muvaffak olmu olanlar da
daima taktir ve tevik etmeye altk Bu sefer de bize gldler, iyi ettiler. Kanaatimiz iki tarafl kuvvet buldu. Onlar
gldren sebep, Srr zbayn modern sahada tannm hibir artistin gzln kullanmam olmasyd.
96

Necati Eitim l retmen okulunda, Heykeltra Hseyin Gezeri bilinli olarak sanata yneltmi ve Hseyin Gezer
30 yal boya tablodan oluan bir sergi amtr. lk heykel almalarna da Srr Beyin atlyesinde balamtr. Hseyin Gezer, kendisinden stn beceri ve bilgi diye sz ettii Srr zbayn tevikiyle Gzel Sanatlar Akademisine
girer ve bildiimiz Profesr Heykeltra Hseyin Gezer olur.
Adnan Turani, 1950li yllarda soyut, anlaml geometrik nonfiguratif almalar yapm bir Srr zbay grdn
Nurullah Berk, Adnan Turani; Resim Tarihi kitabnda yazmaktadr. Yaad devrin tek ftrist ressam olan Srr
Beyin bir ftrist tablosu Balkesir Devrim Erbil ada Sanatlar Mzesinde bulunmaktadr . Eser 1934 ylnda
yaplmtr.
14 Nisan 1929da o zamanki adyla Evkaf Otelinde bir resim sergisi alr. Sergide iki yzden fazla eser sergilenir.
16 Nisan 1929da Trk Dili Gazetesinde , Sanayi-i Nefise Mektebi mdr Adil Beyle yaplan sylei ok nemli
mesajlar ierir:
Avrupann en zengin muhitlerinde bile az bulunan istidatlara memleketimizde tesadf etmek memnuniyetle karlanacak bir hadisedir. Sanayi-i Nefisenin muhitle sk suretle alakas vardr. Erkek Muallim Mektebi resim muallimi
Srr zbayn resimleri takdir topluyor.
Srr zbayn, 15 Haziran 1935 tarihinde Balkesir Halkevinde at sergide gazeteciler soruyor:
- Kendinizi hangi ekole mensup sayyorsunuz
Srr Hoca u cevab veriyor:
- Ben ne ftristim ne de kbistim. Bugn hibir ekole mensup deilim. Mevzularm halktan alrm, her ey benim
iin konu olabilir. Renk ve tertip, renk ve biim dengesi benim iin ncelikli gayedir. Perspektife kymet vermem,
kendime gre tabiat tercih ederim. Renk ve izginin dinamik kymetlerine nem veririm.
Yetmi ksur yl ncesinde Srr zbay yle devam ediyor:
Zaten insanlarla beraber deien hayat ve hayatn kucak at ihtiyalar, yeni resim cereyanlarn dourmutur. Yeni
cereyanlar zevklere alayacaktr, ancak her yeni cereyann yetitirecei dhiler olacaktr.
Balkesirin Gzel Sanatlar Lisesine, Gzel Sanatlar Fakltesine, Devrim Erbil ada Sanatlar Mzesine ve
sanatla ilgili bir dernee sahip olmasnn temelinde Srr zbayn, rencilerinin ve Halkevinin olduunu syleyebiliriz.
1959 ylnda vefat eden Srr Hocann resimleri kayptr, birka eseri dnda eserlerinin nerede, ne olduu bilinmiyor
. 100den fazla resimle sergi aan, ok retken bir sanatnn bu ansszln iimiz acyarak anmsyoruz. Ben daha
ilkokula balamadan beni becerili bularak himayesine ve tedrisine alan hocamn retkenliini ve ok fazla resimle
sergi atn yakndan grme imkan buldum.
Allah rahmetini esirgemesin.

97

6.5.Anadoluda Bir Resim Havarisi

Aydn Ayhan
nsanlar vardr doarlar, lrler, unutulurlar nsanlar vardr, yaadklar yerde iz brakrlar, damgalarn vururlar.
Anlrlar. evreleri iin mealedir, aydnlktrlar. te byle birisi Anadolunun bir gzel ehrinde Balkesirde yaad.
Resssam Srr zbay.
Srr zbay1898de Dobricede dodu. Orta ve lise tahsillerini Dobrice Rtiye ve dadisinde yaptktan sonra HopaPazarcka g etti. Daha sonra stanbula gelen Srr Bey, 1926da Sanayi-i Nefiseden mezun oldu ve resim retmeni
olarak Balkesire tayin edildi. Balkesir Lisesi ve Necati Bey Erkek Muallim Mektebinde 1959da lmne kadar retmenlik yapt (1)

98

te ressamn prl prl, kl sanat ve retmenlik yaam bu yllar arasndadr.

Srr Bey, bir resim adam, bir sanat, bir retmen olarak insanmz, evremizi incelemi, bize insan, evreyi retmeye almtr. 1930lardan itibaren yapt non-figratif resimlerle, bu tarz Trkiyede ilk kez balatandr (2) Bu
tarz yurdumuzda 1950lerden ok sonra allmaya balanmtr. (2) Non-figratif , geometrik resim almalar Srr
Beyin resimlerinin byk bir ksmn kapsar. Hemen aklmza geliveren byk boy, Cennet, Cehennem, Ezrail gibi
resimleri uzun yllar Balkesir Lisesi salonlarn sslemitir. Bu resimler daha sonra dier pek ok resmi gibi maalesef
kaybolmutur.
Srr Bey, Balkesirde yaynlanan bir dergide 19343te yaynlad bir yazda sanat anlayn yle anlatmaktadr:
Ressam konusunu doadan alr. Fakat bu, yorumlamak istedii doadr. nk doa onda ideal bir iaretten baka
bir ey deildir. O size insan insana, aac aaca benzeterek gstermeyi aklna bile getirmez. Aslndan uzaklaarak
onu hayal aleminde bir belirsiz varlk olarak gstermek ister (3)

Srr Bey, Trkiyenin ilk ftrist ressamdr. Gene 1934te yaynlanan makalesinde : Ftristler, kbizmin skc olduunu ileri srmekle beraber asrmzn makine devrini dikkate alarak klasik resimlerdeki manzaralar yerine hareket
mefhumunu koymak fikrini ortaya atyorlar. Hareket mefhumundan u anlalyor: Her hangi bir olayn muhtelif
anlarn bir arada gstermektir
Srr Bey, d dnyay kendi i dnyasnn frtnalaryla yorumlayan onlara tmyle hareket veren, i elikilerini; yalnzln yaama sevinciyle youran bir sanatdr. Olaan st sanat yeteneini byk bir mtevazilikle perdelemek
isteyen, ama resimlerinde bardaa doldurulmak istenen bir nehir gibi bu yetenei tavermektedir. dnyasndaki
byk yalnzln ocuk sevgisiyle doldurarak rencilerine resmi retmi, sevdirmi, resme ak etmiti. Yaad
sre iinde Balkesir bir sergiler ehri, amatr ressamlar ehri olmutu. Yetitirdii pek ok sanatnn yan sra Trk
Sanatnn nl isimlerinden bir Devrim Erbilin (3), bir Hseyin Gezerin (4) hocas olarak onlar Trk sanatna kazandrmt. Her gn Balkesir sokaklarnda dolaarak, oynayan ocuklara cebindeki ekerleri datr, yzlerindeki
sevinci, neeyi, memnunluu, mutluluu resimlemeye alrd. Kendilerine eker veren bu ihtiyar adam tanyan
ocuklar sokakta oynarken, onun bir kede oturup elindeki katlara eskizler izmesinden rahatsz olmazlard.
Btn gzlemlerin sonunda ortaya prl prl dev tablolar kar, sergilenir ve bir zaman sonra oullarnn, kzlarnn
dnlerinde hediye olarak gtrlrd.
Bu resim adamnn, bu garip devin sanat tarihi dnyasnda pek tannmamas; onun tarada olmasndan, biraz da
byk mtevaziliinden ileri gelmektedir.
1959da bekar olarak len ve ardnda yzlerce tablo brakan Srr Bey, bugn Balkesirde yatmaktadr. Resimleri lmnden sonra adeta yamalanmtr. Bunda kendisini seven pek ok kimselerin hatra olarak almak istemelerini
grebiliyoruz. Bugn, Balkesirde dostlar ailelerin ellerinde saptayabildiimiz ancak 20 kadar resmi bulunmaktadr.
Bu kk devin; lmnden bunca zaman sonra resim sanat tarihinde hak ettii yerini almas dileiyle
Notlar:
(1)
Balkesir Lisesi retmen kt
(2)
N. Berk- A. Turani; ada Trk Resim Sanat Tarihi; s: 147 (Bu eserde non-figratif almalarn 1947lerden
sonra balad 1950lerde Srr Beyin geometrik-non figratif almalarn srdrd yazlyorsa da Srr Beyin
1936 tarihli geometrik resimlerinin olmas, bu tarzn Srr Beyle ok nceleri baladn gstermektedir.
(3)
Prof. Erbil, Srr Beyin rencisi olduunu her zaman iftiharla sylemektedir.
(4)
14-18 Ekim 1985- stanbul Sanat Bayram- Sanat ve Genlik Sempozyumu Bildiriler; s: 165

99

7. Srr zbayla ilgili Anmalar, Alntlar:

Balkesir, Bursa, Bandrma izlenimleri
Kaya zsezgin

Biz gene Balkesire dnelim. Balkesirin teki illerimize gre biraz daha ansl bir konumu olsa gerek. Dostumuz
Devrim Erbil, burada geen rencilik yllarnda, bizim de bir para tank olduumuz gzel bir gelenei sergiler yoluyla kurmaya alm. Kukusuz Devrim Erbilden nce de Balkesirin kltr ve sanat yaamna el atm kiiler var.
Bunlarn banda, sanrm Srr zbay gelmektedir. Adnan Turani, bu ressam, 1950li yllarda Balkesirde geometrik
non-figratif almalar yapm olan ilk sanatlardan biri olarak anlatmakta hakldr. Ansna Ankarada dzenlenen
bir sergide, bu gerei ben de saptamtm. Balkesir galerisinde ok ilgintir, ftrist anlayta yaplm bir resmi var.
1926da Sanayi-i Nefiseyi bitirdikten sonra, 1959da lmne kadar Balkesir Necatibey Eitim Enstitsnde resim
retmenlii yapm olan Srr zbayn kukusuz Balkesire kazandrd ve bugn onun uzants sayabileceimiz
birtakm deerler olmutur. Ayrca burada belirtmekte yarar var. Srr zbay, salt bir ressam olarak 1930lu 1940l
yllarda yeni sanat akmlarn Balkesir gibi bir tara kentinde uygulamakla kalmam, A. Srr imzasyla zellikle
1930lu yllarda kimi sanat dergilerinde, zellikle de Kaynakta sanat zerine yazlar kaleme almtr. Bu yazlarndan
birinde yeni resim cereyanlarna deinerek (Kaynak 1934) dnyay alt st eden akmlarn, o kadar bytlecek bir
keyfiyet olmadn ne srm olmas, sanatkrn ahsiyeti sorunu zerinde daha o zaman nemle durmu olmas
dikkat ekicidir.

100

Balkesirin aydn evresi Srr Beyin bir dneminde izlenimci, bir dneminde puantilist ve ftrist anlayta yapt
eserlerinin, zel ellerde bulunduunu belirtiyorlar. Kim bilir, bu resimler biraraya toplansa, toplanabilse, Balkesir
gibi bir kentten, Batnn sanat kaplarna bakp zgn resimler yaratma savann gizleri de kendiliinden ortaya kar
belki.

Milliyet Sanat Dergisi; say: 170; 15 Haziran 1987; s:50

 Yurdumuzda 1947lerdeki bu ilk kprdanmalarn ve bu konudaki bir iki sisli grn yank gstermeden kllendii anlalyor. nk eldeki kaynaklar, bu sralarda yaplm ve sergilenmeye cret edilmi soyut bir almay
saptamyor. zellikle bu tarihlerin bir sanat izleyicisi olarak benim anmsayabildiim bir sergi yok. Yalnz 1950lerde
Balkesirde kesin olarak geometrik non- figratif almalar yapan bir Srr zbay anmsyorum (*)
(*) Sanrm, Srr zbay ressamlarmzdan Devrim Erbil, Mustafa Asler ve Nevzat Akoral anmsayacaklardr. zbay
bir Bulgaristan gmeni idi ve bir sre Sofya Akademisinde resim renimi grmt. Bu tarihlerde 100 lira asli
maal olduuna gre, 1925lerde Trkiyeye gelmi ve retmenlie balam olmaldr. Bana bu anlay iinde 100
kadar alma gstermiti. Ancak byle bir anlaya nereden vard hususunda bir aklama yapmamt. Bugn o
almalarn, sanrm bizdeki ilk geometrik non-figratif resimler olduklar pek tartlamaz.
Nurullah Berk-Adnan Turani ; ada Trk Resim Sanat Tarihi; Tiglat Sanat Galerisi; stanbul; 1981 iinde Adnan
Turani
Srr zbay, Balkesirde yaayan bir stanbul efendisi idi. Kiiliinde, etkilendiimiz bir aydn taraf vard. Dnceleri, yorumlar ok farklyd. Bana gre tipik bir Trk retmeniydi. Onun gznde renci kutsal bir varlkt. rencinin yetimesi; kendisinden ona bir parann verilmesi anlamna geliyordu. Atlyesi okuldu. Bo zaman yoktu. Ders
saatleri dnda yine rencileriyle ilgilenirdi.
Heykel de yapard. Tannm birok sanat onun rencisidir. Yalnz okulun iinde kalan bir yapda deildi. Balkesirin
her sosyal tesisinde yeri vardr. Esnafla, gazetecilerle mkemmel diyalogu vard. Halkn iinde yaayan biriydi. Srr
Hocasz Balkesiri dnmek mmkn deildi. Okumay severdi. rencilerini de okumaya tevik ederdi.
Erdekle ilgili 10-15 civarnda 50x70 cm boyutlarnda tablolar vard.
Okul tiyatrosunda bizleri yetitirirdi. Oyunun sahneye konmasndan makyajlarn yaplmasna kadar profesyonel bilgi
ve beceriye sahipti. Hocamz evli deildi. Temiz giyinirdi. yapar , karln almazd.
Hasta iken beni armt. imdiki Dumlupnar lkokulunun dou tarafnda bir binada kalyordu. Ahap binann
ikinci katnda D duvarlar inko kapl bir binayd. eri girdiimde, ok byk bir odann ortasnda yatyordu.
Evin ii souktu. Oday eviren pencereler krkt. Hocamz krk camlar tablolar ile kapatmt...
Ekrem Balbek; Alparslan Ayral; A. Srr zbay; Dilek Ofset Matbaaclk; Sivas; 1995 (50 adetlik zel baskdan) s:1112
Erbil ailesi, 1940 ylnda Balkesire yerlemitir ve Devrim Erbil, ilk ve orta renimini Balkesirde tamamlamtr.
1944-1949 yllar arasnda Balkesir Gazi lkokulunda okuyan Erbil, 1949-54 yllar arasnda da Balkesir Lisesinde
eitim grr. Balangta edebiyata merakl olan ve ilkokul yllarnda iire merak saran Erbil, bu dnemde Varlk ve
Yeditepe dergilerinin Balkesire ulamasn sabrszlkla beklemektedir.

101

Devrim Erbil, bu okulda ilk resim derslerini de alr. Hocalar Srr zbay (1898-1959) ve Ahmet Uzellidir (19041978). Srr zbay, Adnan Turaninin Srr zbay olmadan Trk resim sanatnn tarihi yazlamaz dedii kiidir.
zbay, Sanayi-i Nefise Mektebinden mezun olmu ve Anadoluya retmenlik yapmaya gnderilmitir. 1926 ylnda
bu ekilde Balkesire gelen zbay, 1959 ylndaki lmne dek bu ehirde bu grevi srdrmtr. Erbilin, Kibar,
duygulu, ok zarif bir insand. Akademiyi bitirmi. Romanya kkenli, sonra Fransaya gitmi derken Balkesire retmen olarak tayin olmu. Sonradan reniyoruz ki Akademide bir sevgilisi varm ve o byk, 20. yzyln ilk
yarsndaki verem salgnnda lyor. mrnce evlenmiyor. Yllar sonra, kalp krizinden hastane odasnda vefatnda
o sevgilisinin fotorafn buluyorlar, yatann baucunda. Ho giyinen, orta boylu, yumuak sesli bir kii idi. Tm
yetenekli ocuklar toplar, resim yaptrrd. ifadeleriyle and zbay, Erbilin rencisi olduu o gnlerde hakknda
kan, smail Hakk Baltacolu tarafndan yazlm bir gazete yazsn kesmi, cebinde tad kupr rencilerine
sk sk okumaktadr: Talihi gr ressam Bedri Rahmi, talihi kr ressam Srr zbay.
Srr zbayn Balkesire gelmesinin, onun sanat tarihine gemesine bir engel olduunu, Anadolunun zbay absorbe edip krelttiini dnen Devrim Erbil, hocasnn bu durumundan bir ders karm ve bu nedenle ok resim yapp
ok retmesi gerektiini daha o yllarda aklna koymutur. Erbilin ortaokuldaki dier hocas Ahmet Uzelli de Trk
resim sanat tarihinde mimari grnmleriyle nlenmi bir sanatdr.
Devrim Erbili tantma yazsndan :Burcu Pelvanolu http://www.olcayart.com/get_file/52863cae-96a0-4668-bc5e1544b24f9a9b
Balkesir halknn sanat zevkinin ve sevgisinin eitilmesine ve oalmasna en nde hizmet vermitir Halkevi
etkinliklerinde sahne dekorlar, sanatlara makyajlar yapmtr. Hseyin Gezer, Devrim Erbil, Pertev etin, Mete
Bagu, Esen Bolak, Ekrem Balbek gibi, daha burada ismini sayamayacam, bir ok kiiyi etkilemi ve halk modern
sanata altrmtr.
Muharrem Eren; Alparslan Ayral; A. Srr zbay; 1995 s: 13
Gnmzde hangi brantan olursa olsun, topyekn sanat diye adlandrdmz nice insan, gerek sanat mtevaziliinden yoksun.. Bu da bir tarafa, nefsi duygularndaki snrszlk ve sonsuzluk itibariyle, pek ou iin sanat
tabirini kullanmak, A. Srr zbay gibi yaamn zn yakalam insanlara hakaret olur, diye dnyorum.
A.Srr zbay, 30lu,40l, 50li yllarn Balkesirine , sanatsal hareketlilik ve kltrel bilinlenme bakmndan damgasn vurmu bir sanatdr.
. Tark Srmeliolu; A. Srr zbaya dair; Politika 21 Mart 2000

Hseyin Gezer ile ilgili bir makaleden alnt:
Heykeltra Hseyin Gezer, mesleki renimine Balkesir Necati Bey lkretmen Okulunda balam. Kendi ifadesine
gre okul dndaki yaam, bir genci kltrel ve grsel adan beslemekten ok uzaktr. Ancak okuldaki sanat eitimi
hem bilgi, hem beceri asndan st dzeydedir.
Yal boya resme ve modlaja, Resim ve derslerinde balar. Sanat o yllarn yle anlatyor: Okulda ok deerli
hocalarmz vard. Ressam Srr zbay, resim, Mahir Bey modlaj ve bst almalarnn yapld dersini verirdi.
Resim ve heykele ilgim retmen okulu 2. Snfta kendiliinden ortaya kt.
Sanat ve Genlik Sempozyumu; 14-18 Ekim 1985; Mimar Sinan niversitesi; 5. stanbul Sanat Bayram sayfa: 165

102

8. Ho sedalar, ho grntler:

31 mays 1951 Balkesir lisesi retmenleri bahede; Dr.Yaln Aksu arivi

Altta sada Nsret Saygn,onun stnde ayakta solda efsanevi okul mdr Hilmi Ziya Apak, sol bata: efsanevi resim
retmeni Srr zbay
Not: Fotograf alt belirlemeler Dr Yaln Aksu kaynakldr.

103

10 Kasm 1952; Dr.Yaln Aksu arivi

melmi olanlar: Sara Bayar, Ziya Gnz, Nusret Saygn, Necmettin Arkan, Naci Erevik, eref Ayral
Ortada, ayaktakiler: soldan, Zbeyde Kizirolu, X, Melahat Mran, Saide Erevik, Sadberk Erdini, Huriye Arbek,
aziment Altan, Ayten San, Srr zbay (ayakta, sadan ikinci, geni yaka paltolu), Hilmi Ziya Apak
Ayakta arka sradakiler: soldan, smail Yakut, Kadri Kiper, Mahir Dilma (?) (*), Nezihe ayak, Hsn Tuncer
(Nezihe ayaknn ardnda), ffet Yasa, Seyfi Alpan (Srr zbayn ardnda), Fehmi Grsel (Seyfi Alpann ardnda).
(*) Onur Bykakn: En arkada emsiyenin altndaki ftr apkal ahs dedem memur mutemet BRAHM
Bykakndr.

104

31 Mays 1953 Balkesir lisesi retmenleri okul merdivenlerinde

Dr.Yaln Aksu arivi
Ortada: okul mdr Hilmi Ziya Apak,
Solda en bata: edebiyat retmeni lhan Oymak, yannda: Nsret Saygn
Sada oturan: Tombak Naci, onun yannda: efsanevi resim retmeni Srr zbay
Seyfi Alpan, Huriye Arbek, Fethi Yazcolu, Nezihe ayak, evket Kulakolu, Fethiye Agel, Mrvvet Derman,
Saide Erevik, Nusret Saygn, smail Yakut, Melahat Mran, Hikmet Kabarta, Bekir B., Halil Derman, Yaar H.,
Ahmet nal, Lamia Akgl, Turan Kayseriliolu, ffet Yasa, Hacer Akpnar, Necmettin Arkan, H.Ziya Apak, Sadberk
Erdini, eref Ayral, Mustafa Saner, smail Akatl, Nezahat Ayral, rfan B., kran zdemir, Kemal Ozan, brahim zgr, Niyazi Al, M.Ali Irmak, Avni Uras, Fehmi Grsel, Srr zbay, brahim Akay, Kadri Kiper, Naci Erevik, Ziya
Gnz, Sara Bayar ve Ayhan Karasu ile birlikte.

105

106

inde mzik olmayan

Ya da tatl seslerin uyuumundan habersiz biri
Yalnzca ele geirmeyi, hileyi, ihaneti dnen
Kafasnn ileyii gece gibi ar m ar
Duygularysa karanlk, tpk Erebos gibi
Kanma byle bir insana. Kulak ver sen mziin sesine.
Shakespeare; Venedik Taciri

107

108

109

110