Gerçek bütündür.

- HEGEL

İki yüzyıl önce, eski bir Avrupa' sömürgesi Avrupa'ya yetiş-

meye karar verdi. Öyle iyi başardı ki bunu, sonunda, Ame­
rika Birleşik Devletleri, Avrupa'nın bozuklukları, hastalığı
ve insancıl değerlerden yoksunluğunu korkunç boyutlarda
büyüten bir canavar oldu çıktı.

FRANTZ FANON

IV
 10 İşsizlik, 1900-1963 282
11 Kapasite kullanışı, 1920-1929 287
12 Kapasite kullanışı, 1930-1939 292
13 Kârlar ve ulusal gelir, 1929-1938 294
14 Kapasite kullanışı ve işsizlik, 1950-1963 299
15 Konfederasyonun ilk on bir devletinden zenci göçü,
1870-1960 i........ 310 I
16 Beyazlarla beyaz olmayanların işsizliği, 1960-1962 316
17 Beyaz olmayanların devlet kesiminde istihdamı, GİRİŞ
1940-1962 326 1
18 İktisadî fazla içindeki kâr gelirinin öğeleri 466
19 Küçük işletmelerin kâr gelirleri tahminleri 467 Bugün Birleşik Devletler'de toplumsal bilimlerin
20 Mülk gelirinin başka biçimleri 468 durumu tutarsız. Araştırıcıların ve öğretmenlerin
21 Devlet tarafından emilen fazla 469 sayısı hızla artıyor. Bunların öğrenimleri ve konu­
22 Toplam iktisadi fazla ve başlıca parçaları 470 larına hakimiyetleri, kesin matematik usavurmayı
ve gelişmiş istatistik yöntemlerini kullanma yetenek­
leri, bir kuşak önceki meslekdaşlarının eriştiği dü­
ÇİZELGELER
zeyin çok üstünde. Üniversiteler, kurumlar, hükümet­
1 Varsayımsal kârlılık listesi ...... 104 ler daha önce hiç görülmemiş ölçüde araştırma pro­
2 U.S. Steel Şirketi: 1920-1940, 1947-1950 ve 1953-1960 jeleri örgütleyip burslar veriyorlar. Kitaplar, rapor­
dönemlerinde iş görme oranıyla hissedarların yatı­ lar, makaleler, hiç arkası kesilmeden birbiri peşisı-
rımlarının, vergiler çıktıktan sonraki kazanç oran­ ra yayınlanıyor. Bununla birlikte, bütün bu yüksek
lan 105
güçteki zihnî faaliyet, toplumumuzun nasıl işlediği
3 İşsizlik, 1900-1963 283
ve nereye yöneldiği konusunda çok az yeni ya da
4 Otomobiller: Fabrika satışları ve tesciller, 1911-1962 285
önemli görüş ortaya çıkarmaktadır.
5 Gayri safi milli üretimin yüzdesi olarak fazla 461
Toplumumuzun hiç de iyi çalışmadığını çok iyi
biliyoruz. Ama daha birkaç yıl önceye kadar, C.
Wright Mills'in yerinde olarak Büyük Amerikan Tö­
reni dediği sıralarda, toplumsal bilimciler herşeyin
çok iyi gittiğini söylüyorlardı bize. Bunun tersinin
doğru olduğunu - boş vakti olan insanların ve maki­
nelerin yurt içinde mahrumiyetle ve dışarda açlıkla
birarada bulunduğunu, yoksulluğun bollukla birlik­
te büyüdüğünü, çok geniş kaynakların boşuna hatta

1
VI
zararlı olarak harcandığını, Birleşik Devletler'in bü­
tün dünyada gericiliğin simgesi ve savunucusu olma­
ğa başladığını, çeşitli savaşlara girdiğimizi, daha faz­
la ve daha büyüklerine doğru da yöneldiğimizi - bü­
tün bunları ve daha başkalarını toplumsal bilimci­
lerden değil de, kaçınılmaz gerçekleri gözlemleyerek
öğrendik. Uzun bir süre, kendilerinin kabullendiği
herşeyin mümkün bütün dünyalar için de en iyi ol­
duğuna bizi inandırmağa çalışan toplumsal bilimci­
lerin, gerçekle yüzeye gelmememiz için ellerinden
geleni yaptıkları bile söylenebilir.
Sayıları artan ve gittikçe daha iyi yetişen top­
lumsal bilimcilerin toplumsal gerçekliği açıklamak­
ta gittikçe daha çok göze batan bu başarısızlıklarını,
bu tutarsızlığı nasıl açıklayabiliriz?
Bu soruya, açıkça fırsatçılık diyerek, bir yere
kadar karşılık verilebilir. Parayı veren düdüğü çalar,
herkes de kimlerin parayı verdiğini ve düdüğün na­
sıl çalınmasını istediğini biliyor. Kapitalist bir top­
lumda etkili bir talep her zaman kendi arzını da bir­
likte getirecektir.
Ama sorunu bu kadarla bırakmak hem yanlış,
hem de biraz «iftira etmek» olur. Amerikan toplum­
sal bilimcileri arasında içten bir gerçeklik aşkıyla
işlerine yönelen çok namuslu kimseler vardır. On­
lar da zamanımızın büyük toplumsal sorunlarına
ışık tutmağı başaramadılarsa bunun nedeni fırsatçı­
lık değil, görüş açılarında ve metodolojilerinde" sak­
lı olan sınırlılıklarıdır. Onlar bu sınırlılıkları belli
bir ölçüde geçmişten miras aldılar, belli bir ölçüde
de çevrelerine yanıtta bulunarak geliştirdiler. Bu çev­
re, herşeyden çok, her düzeyde, her alanda gitgide
2 3
daha çok uzmanlaşma gerektiren ve gitgide karma-
şıklaşan bir çevredir. Dolayısıyla toplumsal bilim de
gitgide daha çok bölümlere ayrılmış, bilimciler de
gitgide daha dar alanlarda uzman haline gelmeğe baş­
lamıştır : Bu uzmanlar kendi alanlarında mükemmel
yetişmiştir, ama başka uzmanlıklar hakkında gitgi­
de daha az şey bilmekte, hatta onları anlayamamak­
tadır. Bütün uzmanlıkları aştığı için geçmişteki bü­
yük toplumsal düşünürlerin başlıca uğraşısı olan
tüm topluma gelince, böyle bir yaklaşım toplumsal
bilim alanından yok olmuştur. Bu bir gerçek olarak
kabul edilir ve görmezlikten gelinir.
Ama yine de, kitabın başına aldığımız Hegel'in
sözü geçerliğini hiç eksilmeden sürdürmektedir:
«Gerçek bütündür.» Elbet, Amerikan toplumsal bi­
limcilerinin izlemeğe çalıştıkları, çoğunlukla da ba­
şarılı oldukları sayısız küçük gerçek vardır. Okuyu­
cunun da göreceği gibi, onların bulgularından cö­
mertçe yararlandık, dolayısıyla bu araştırmaları kü­
çük görüyor değiliz. Bütünün, parçalarının toplamın­
dan daha fazla birşey olması gibi, toplumun çeşitli
parçaları ve yönleri hakkındaki küçük gerçeklerin
biraraya getirilmesi de toplumsal düzen (şimdiki
düzen nasıl oluşmağa başladı, bu düzen, içinde ya­
şayanlara neler veriyor, ne yöne doğru gidiyor) hak­
kındaki büyük gerçekleri hiçbir zaman veremiyecek-
tır. Bu büyük gerçekler kendi başlarına ele alınıp
öyle incelenmelidir. İşte burada burjuva toplumsal
bilimi bütün sorumluluğunu bırakmaktadır.
2
Marx'çı toplumsal bilim için aynı şey söylene­
mez. Onun ağırlık noktası, ayrı ayrı parçalar değil,
 tüm olarak toplumsal düzen üstünde toplanmıştır;
Marx'çı toplumsal bilim, toplumumuzun nasıl çalış­
tığını ve nereye yöneldiğini açıklamakta oldukça ileri
olan bir metodolojiyi ve bir kuramı, daha doğrusu
bir dizi kuramı içine alır. Ama burada da bazı hoş­
nutsuzluk nedenleri var. Son yıllarda Marx'çı toplum­
sal bilimin verdiği önemli eserler çok azdır. Marx'-
cılar, Marx ve Engels ya da son olarak Lenin çağın­
dan bu yana sanki yeni birşey olmamış gibi, çoğun­
lukla alışılagelen formülleri tekrarlamakla kendile­
rini rahat hissetmektedirler. Bunun sonucunda
Marx'çılar önemli gelişmeleri açıklayamamakta, ba-
zan onların varlığından bile habersiz olmaktadırlar.
Sözgelimi, 1930'lardaki Büyük Buhran, Marx'çı ku­
rama çok iyi uymuş, böyle bir buhranın ortaya çı­
kışı, gelecekte de benzer iktisadî çöküntülerin olaca­
ğına inancı kuvvetlendirmişti. Bununla birlikte, İkin­
ci Dünya Savaşı'nın bitiminden bu yana ağır bir buh­
ran ortaya çıkmadan iki kuşak geçti, bu da birçok
Marx'çıyı şaşırttı. Ayrıca, Marx'çılar «bolluk toplu­
mu »nun belli başlı özelliklerini, özellikle kamusal ve
özel alanda israf meydana getirmedeki muazzam ye­
teneğini ve sistemin bu özelliğinden doğan büyük
iktisadî, siyasal, kültürel sonuçları kavramamızda
önemli bir katkıda bulunmadılar.
Marx'çı toplumsal bilimin bu durgunluğu, canlı­
lık ve verimlilikte geri kalışı birtek basit varsayım­
la açıklanamaz. Burada hem nesnel, hem de öznel ne­
denler rol oynamaktadır; onları ayırmak, herbirine
kendi ağırlığını vermek de oldukça güç bir iştir. Ama,
ötekilerden ayrılabileceğine, yalnız başına ele alına­
bileceğine, dolayısıyla da (hiç değilse ilkede) bir ça­
re bulunabileceğine inandığımız önemli bir etken
vardır: Kapitalizmin Marx'çı çözümlemesi, son çö-
4 5
zümlemede, hâlâ rekabetçi iktisadın varsayılmasına
dayanmaktadır.
Marx'çı olsun olmasın Lenin'in kuramsal yazıla­
rını bilenler bu yargımızı şaşırtıcı bulacaklar. Çün­
kü, Lenin şöyle yazmıştı: «Emperyalizmin en kısa
bir tanımım vermek gerekirse, emperyalizm kapita­
lizmin tekelci aşamasıdır denmelidir.» * Lenin'in, Bi­
rinci Dünya Savaşında en yüksek noktasına ulaşan
dönemin iç ve uluslararası siyasetini çözümleyerek
ileri kapitalist ülkelerde tekelciliğin üstünlüğüne
ağırlık verdiğine kuşkumuz yok. Bu, gerçekten de,
Marx'çı kuramda önemli bir gelişmedir, Marx'çılı-
ğın, Lenin'ci-ve Mao'cu - biçimlerde, alabildiğine
güçlü olmasının ve toplumsal sorunları açıklamakta
hiç eksilmeyen canlılığının nedenlerini gösterir bize.
Ama yine de, ne Lenin, ne de onu izleyenler, kapita­
list iktisadın altında yatan «hareket kanunlarını» ve
bu iktisadın işleyiş ilkeleri bakımından tekelcilik üs­
tünlüğünün ne gibi sonuçlar doğuracağını inceleme­
ğe girişmişlerdir. Bu alanda Marx'ın Sermaye'si en
değerli kitap olarak kalmıştır.
Marx da, kuramsal modelini dayandırdığı ger­
çek tarihî sistem olan, çağının İngiliz iktisadındaki
tekelciliğin varlığından habersiz değildi. Ama, ondan
önceki klâsik iktisatçılar gibi o da, tekelleri, kapi­
talizmin «aslî» öğeleri olarak değil de, kapitalizmin
temel yapısı ve eğilimleri hakkında mümkün olan
en açık görüşü elde edebilmek için «feodal» ve «mer-
kantilist» geçmişten soyutlanması gereken kalıntı­
lar olarak ele almıştı. Klasik iktisatçıların tersine
Marx'ın rekabetçi bir iktisatta saklı olan, sermayenin
1
Emperyalizm: Kapitalizmin En Yüksek Aşaması, Bölüm 7.
 toplaşması ve merkezileşmesi yönündeki güçlü eğili­
mi gördüğü doğrudur: Kapitalizmin geleceğini çi­
zerken bu portrenin içine tekelciliğin yeni ve saf ka­
pitalist biçimlerini de katmıştı elbet. Ama, başlıca
niteliği geniş çapta girişim ve tekellerin sisteme ege­
menliği olan, o sıralar için varsayımsal bir sistemin
zamanla ne duruma geleceğini incelemeğe girişme­
mişti. Bunun bir nedeni, hiç kuşkusuz, böyle bir in­
celemenin dayandırılması gereken ampirik malze­
menin güvenilir bir genelleme için çok az sayıda ol­
masıydı. Belki daha da önemlisi, Marx, kapitaliz­
min, daha rekabetçi aşamasında, bütün güçleri orta­
ya çıkmadan önce yıkılacağını hesaplamıştı.
Engels, Marx'm ölümünden sonraki yazılarında
ve Sermaye'nin ikinci ve üçüncü ciltlerini baskıya
hazırlarken yaptığı eklemelerde, 1880 ve 1890'larda
tekellerin hızlı büyümesine değinmiş ama tekel'i
Marx'çı iktisat kuramı içine katmağa çalışmamıştı.
1910'da yayınlanan önemli eseri, Das Finanzkapital
ile bunu ilk yapan Rudolf Hilferding'di. Ama, te­
kelciliğe verdiği büyük öneme karşın, Hilferding bu­
nu kapitalist iktisadın niteliksel yeni bir öğesi ola­
rak ele almadı; daha çok, kapitalizm hakkındaki te­
mel Manx'çı kanunlara sayısal birtakım değişiklik­
ler getiren bir öğe olarak gördü tekelciliği. Daha ön­
ce de belirttiğimiz gibi, tekelciliğin kaynakları ve ya­
yılması hakkındaki Hilferding'in çözümlemesinden
çok etkilenen Lenin, emperyalizm kuramını, yerinde
olarak, ileri kapitalist ülkelerde tekelciliğin egemen­
liğine dayandırdı. Ama yine belirtildiği gibi, ne Le­
nin, ne de onu izleyenler, bu sorunu Marx'çı iktisat
kuramının temellerine kadar götürdüler. En çok il­
gili görülebilecek bir alanda tekelciliğin büyümesi en
az söz konusu oldu.
6 7
Bu durumu düzeltmenin, bunu da açık seçik ve
radikal bir biçimde yapmanın sırası geldiğine inanı­
yoruz.2 Marx'ın gösterdiği örneği izleyecek ve güçlü
çözümleyici yönteminden tam olarak yararlanacak-
sak, iktisat kuramının altında yatan rekabetçi mo­
dele yama yapıp değiştirmekle işimizin bittiğini söy­
leyemeyiz. 19. yüzyıl İngiltere'sindeki pazar ilişkile­
rinde en çok görülen biçim olan rekabetin yalnız İn­
giltere'de değil kapitalist dünyanın her yerinde bu
durumunu yitirdiğini kabul etmeliyiz. Bugün kapita­
list dünyadaki tipik iktisadî birim, belli olmayan, bi­
linmeyen bir pazara az miktarda homojen çıktı üre­
ten küçük şirket değil, bir sanayinin, hatta çeşitli
sanayilerin çıktılarının oldukça büyük bir kısmını
üreten, fiyatlarını, üretim hacmini, yatırımlarının
türlerini ve miktarlarını denetleyebilen büyük çapta
bir girişimdir. Başka bir deyişle, tipik bir iktisadî
birimin, bir zamanlar ancak tekellerde olduğu düşü­
nülen özellikleri vardır. Bu yüzden, iktisadın mode­
lini çizerken tekelciliği bir yana bırakmağa, rekabe­
ti genel durum olarak ele almakta devam etmeğe
müsaade edilemez. Tekelci aşamasında kapitalizmi
anlamağa çalışırken tekelleri soyutlayamayız ya da
yalnızca değişiklik getiren bir etken olarak ele ala­
mayız; tekelciliği, çözümlememizin tam ortasına
Kapitalizm hakkındaki daha önceki yazılarımızda ikimiz
de kapitalist iktisadın işleyişinde tekelciliğin etkisini araş-
tırmağa kalkışmıştık. Bak. Paul M. Sweezy, The Theory
of Capitalist Development, London, 1946, özellikle Bölüm
14 ve 15; Paul A. Baran, The Political Economy of Growth,
New York, 1957, Bölüm 3 ve 4. Bu kitap, bu anlamda, da­
ha önceki çalışmaların doğrudan doğruya bir devamıdır.
Aynı zamanda, daha önceki çalışmalarımızdan hoşnut
olmadığımızı gösterecek biçimde de yorumlanmalıdır.
 koymalıyız.3
Bilindiği gibi Marx, rekabetçi kapitalist sistem
hakkındaki kuramsal modelini, çağının en zengin ve
en çok gelişmiş kapitalist ülkesi olan İngiltere'den
almıştı. Bu gerekliydi, başka türlü de olamazdı.4 Bu
ilkeye uygun olarak, tekelci bir kapitalist sistem hak­
kındaki kuramsal bir model de, kapitalist gelişme
bakımından öteki ülkelerin çok ilersinde olan Birle­
şik Devletler'in incelenmesine dayandırılmalıdır.
3 Bu «deneme-taslak» herşeyi içine aldığı iddiasın­
Bu kitabın amacı, en çok gelişmiş tekelci kapi­
talist toplum deneylerine dayanarak tekelci kapitaliz­
mi sistemli bir biçimde çözümlemeğe başlamaktır.
Yalnız, bu sözlerimizi biraz açmak gerekiyor; sanat­
ta olduğu gibi bilimde de iki çeşit başlangıç olabi­
lir : Daha sonra geliştirmek ve eksikliklerini gider­
mek üzere bütün fikri anahatlarıyla vermek, bir de
sonraki esere gerçekten bir başlangıç yapmak. Kita-
3
Bütün kitapta, anlamının açıkça belli olduğu yerler dışın­
da, «tekelci» terimini, yalnız, yerine konacak başka bir şe­
yin olmadığı bir malın tek satıcısı durumunu değil, çok
daha genel bir durumu, «oligopoli»yi de (aşağı yukarı
birbirinin yerini alabilecek ürünler bakımından pazarlara
egemen olan birkaç satıcı) içine alacak biçimde kullandık.
4
Geçmişe bakıp da, İngiltere'nin (Avrupa ve Kuzey Ameri-
ka'daki birkaç ülkenin daha) gelişmiş kapitalizminin kar­
şısında, onun tamamlayıcı bir parçası olarak, dünyanın
geri kalan kısmının sömürülmesinin, dolayısıyla az geliş­
mişliğinin bulunduğunu Marx'ın kuvvetle belirtmemesine
üzülmemek elde değil. Aşağıdaki yargısından da görülece­
ği gibi Marx bu ilişkinin iyice farkındaydı: «Emeğin ulus­
lararası yeni bir bölünümü, çağdaş sanayinin belli başlı
merkezlerinin gereklerine uygun bir bölünümü ortaya çıkı­
yor ve dünyanın bir parçasının başlıca tarım alanında üre-
8 9
bımız daha çok birincisine benziyor. Başarımızın ya
da başarısızlığımızın da ona göre; yani, olgulardaki
ve mantık dizisindeki ayrıntılardaki yanlışlarla ya
da eksikliklerle değil de (böyle yanlış ve eksiklikle­
rin belirtilip gerekli sertlikle eleştirilmesini isteriz
elbet); tekelci kapitalizmi inceleme ihtiyacına yete­
rince dikkati çekip çekemediğimize, bu kapitalizmin
can alıcı sorunlarını, bu sistemle en etkili başa çık­
ma yollarını belirtip belirtemediğimize göre yargıla­
nacağını umarız.
da değil. Denememiz, tek bir merkezî tem çevresin­
de örgütlenmiştir: Tekelci kapitalizm koşulları al­
tında fazlanın doğması ve emilmesi.5
timde bulunmasına yol açıyor; bu parça, başlıca sa­
nayi alanında kalan öteki parçayı tarım ürünleriyle des­
tekliyor.» (Sermaye, Cilt 1,)
Bundan başka, Marx'ın ilk birikimi ele alışı da, Avrupa'da
kapitalizm olgunlaşırken sömürgelerden yapılan yağma­
nın oynadığı can alıcı rolü iyice belirtmişti. Bununla bir­
likte, Marx'ın, kuramsal modeline kapitalist dünyanın ge­
lişmiş bölümlerini olduğu kadar gelişmemiş bölümlerini
de almamasının-herhalde eserini tamamlayacak kadar
yaşasaydı bu modelini de tamamlardı - yalnızca gelişmiş
kapitalist ülkelere dikkati çekmek gibi hoş olmayan bir
sonuç doğurduğunu şimdi anlıyoruz. Gelişmişlikle geliş-
memişlik arasındaki karşılıklı diyalektik ilişkinin önemi
ancak son yıllarda bütünüyle anlaşılmağa başlanmıştır.
(Sermaye'nin birinci cildinden yaptığımız aktarmalarda,
sayfalar, ilk Alman baskısındaki numaralara göre göste­
rilmiştir. İngilizce çevirisi (Kerr baskısı), 4. bölümün iki
kesimini ayrı bölümler olarak göstermiş, son iki bölümü
de sekiz bölümlük iki kısım haline getirmiştir. Dolayısıyla,
bütün baskılar için geçerli olan bir «iktibas» yöntemi
yoktur.)
5
İktisadî fazla kavramı hakkında bak. Paul A. Baran, The
Political Economy of Growth, Bölüm 2.
 Sistemin iktisadî işleyişini çözümlemek için bu­
nun en yararlı ve en aydınlatıcı yol olduğuna inanı­
yoruz. Ama aynı derecede, fazlayı kullanma biçimle­
rinin de, toplumun iktisadî temeliyle Marx'çılann
deyişiyle siyasal, kültürel, ideolojik üstyapıyı birbiri­
ne bağlayan zorunlu bir mekanizma meydana getir­
diğine inanıyoruz. Bazı toplumlarda bu mekanizma
daha basittir, etkileri de kolayca görülüp çözümle­
nebilir. Sözgelimi, gerçek bir «feodal» toplumda faz­
la, «feodal» lordlar tarafından kölelerin (serflerin)
emeğinden zorla çekilip alınır, ticaret yapanların ya
da başka türlü aracıların önemli bir aracılığı olmak­
sızın, doğrudan doğruya lordlar ve maiyetindekiler
tarafından tüketilir. Bu durumda, fazlanın büyüklü­
ğünü belirleyen şeyler, kullanılış yolları, bu sorun­
larla toplumun politikası ve kültürü arasındaki iliş­
ki kolayca anlaşılabilir. Başka toplumlarda iktisadî
olanla olmayan olguları birleştiren bağ çok daha ka­
rışıktır; ayrıca hem temelin hem de üstyapının iş­
leyişinde önemli bir rol oynayabilir. Tekelci kapita­
lizmin bu türden bir toplum olduğuna, fazlanın kul­
lanılma biçimlerini atlayarak ya da önemsemeyerek
bu toplumu anlamağa kalkışmanın ergeç başarısız­
lıkla sonuçlanacağına inanıyoruz.
Fazlanın doğuşuna ve emilmesine dikkat etme­
nin, bu ya da başka herhangi bir toplumun tam bir
görüntüsünü vereceğini ileri sürmüyoruz. Bu yaklaşı­
mın, bizim kullandığımız biçimde, Marx'ın kapita­
lizm incelemesinin merkezinde yer alan bir konu­
nun, emek sürecinin, nerdeyse bütünüyle bir yana
bırakılması sonucunu doğuracağını da biliyoruz.
Tekelci kapitalizmin gelişmesinde teknolojik değişik­
liğin can alıcı rolüne önem veriyoruz ama emeğin
niteliği, işçi sınıfının yapısı (ve farklılaşması), işçi-
10
lerin psikolojisi, işçi sınıfının örgütlenme ve çarpış­
ma biçimleri, vb. üstünde tekelci kapitalist dönemin
niteliği olan belli teknolojik değişme türlerinin ne
gibi etkileri olabileceğini sistemli olarak inceleme­
ğe girişmiyoruz. Bunlar, tekelci kapitalizm hakkında
kapsamlı bir incelemede ele alınması gereken önem­
li konular elbet.
Bununla birlikte, emek sürecini bir yana bırak­
mamız, bu kitabın sınıf çatışmasıyla ilgilenmediğini
göstermez. Yedinci bölümde bazılarını çözümleyece­
ğimiz birtakım nedenlerle zamanımızda sınıf çatış­
ması bütünüyle uluslararası bir kılığa bürünmüşti'
Marx'ın yaşadığı günlerde ileri ülkelerde proletar-
ya'nın sahip olduğu, kapitalizme karşı devrimci giri­
şim, gelişmemiş ülkelerin, kendilerini emperyalist
tahakküm ve sömürüden kurtarmağa çalışan bitkin
halklarına geçmiştir. Göstermeğe çalıştığımız, ulus­
lararası sınıf çatışmasının doğurduğu zorunluluklar,
başlıca emperyalist güç içinde fazlanın kullanımını,
dolayısıyla toplumun bütün karakterini belirlemede
gittikçe daha kesin bir rol oynamağa başlamıştır.
Ayrıca, uluslararası sınıf çatışmasıyla Birleşik Dev-
letler'deki toplumsal güçlerin iç dengesi arasında
önemli bağlardan biri olan, Birleşik Devletler'deki
ırk sorununa da dokuzunca bölümde değineceğiz.
4
Mümkün olan en kısa tanımını verecek olursak,
iktisadî fazla, bir toplumun ürettikleriyle üretimin
maliyeti arasındaki farktır. Fazlanın büyüklüğü, üre­
tim ve servetin, bir toplumun kendine koyduğu amaç­
ları elde etmek için sahip olduğu özgürlüğün bir
göstergesidir (index). Fazlanın bileşimi, toplumun
11
 bu özgürlüğü nasıl kullandığını; yani, üretim kapa­
sitesini artırmak için ne kadar yatırım yaptığım, çe­
şitli biçimlerde ne kadar tüketimde bulunduğunu,
ne kadar ve hangi yollarla israfta bulunduğunu gös­
terir. Mümkün olduğu kadar uzun bir süre içinde
her ülkenin fazlasının gelişimi hakkında istatistik
kayıtların bulunması elbette çok iyi olurdu. Ne yazık
ki, bildiğimiz kadarıyla, kısa bir süre için de olsa
hiçbir ülkede böyle bir kayıt yok. Bunun çeşitli ne­
denleri var; fazla kavramının bilinmeyişi ve güveni­
lir istatistiklerin olmayışı bunların içinde hemen ak­
la gelenlerden. Birleşik Devletler'de olduğu gibi, ol­
dukça fazla sayıda istatistik malzemesinin bulundu­
ğu yerlerde bile, fazlanın büyüklüğü ve çeşitli par­
çaları hakkında doğru bir tahmin yapmak güç olu­
yor.
Bu güçlüklerin tam bir açıklamasına girişmenin
sırası değil. Burada, yalnızca, oldukça gelişmiş bir
tekelci kapitalist toplumda, fazlanın çeşitli biçim ve
kılıklarda karşımıza çıkacağını söylemek yeter. 6 So­
runun bir kısmı bunların içinde en önemlilerini ku-
6
Bu yüzden, geleneksel Marx'çı «fazla değer» yerine «faz­
la» kavramını kullanmağı seçtik; «fazla değer» herhalde,
Marx'çı iktisat kuramını bilen birçok kimsenin zihninde
(kârlar + faiz + rant) toplamına eşit bir kavram olarak
belirecekti. Sermaye ve Fazla Değer Kuramları adlı kitap­
larının çeşitli yerlerinde Marx'ın, fazla değerin, devlet ve
kilise gelirleri, ürünlerin paraya çevrilme masrafları, üre­
tici olmayan işçilerin ücretleri gibi maddeleri de içine
aldığını gösterdiği doğrudur. Bununla birlikte, genellikle,
Marx bunları ikinci derecede etkenler olarak ele almış,
temel kuramsal taslağına katmamıştır. Biz, tekelci kapi­
talizmde bunun doğru olmadığım göstermeğe çalışıyoruz;
terminolojideki bir değişikliğin de kuramsal durumda ge­
rekli olan değişikliğe yardımcı olacağım umuyoruz.
12
ramsal olarak ayırmak, geri kalan kısmı da, büsbü­
tün başka amaçlarla hazırlanmış istatistiklerden bun­
ların büyüklükleri hakkında akla uygun tahminler­
de bulunmak olacak. Bu kitapta, sayısal verileri da­
ha çok açıklama ve gösterme amaçlarıyla kullanarak
çabalarımızı kuramsal inceleme üstünde topladık.
Ama fazla ve belli başlı parçaları hakkında sistem­
li hesaplar da vermek istedik. İstatistik kaynaklar
hakkındaki bilgimizin kıtlığından ve istatistiklerde
birtakım tuzaklara düşmekten korktuğumuzdan, bu
konuda bilgi ve yeteneğine çok güvendiğimiz arka­
daşımız Joseph D. Phillips'e bu hesapları yapmasını
rica ettik. İlgili bölümlerin taslağını okuduktan, kay­
nak sorununu da düşündükten sonra bu işin yapıla­
bileceği sonucuna vardı ve çağrımızı kabul etti. 1929-
1963 yılları arasında Birleşik Devletler'de fazla ve
belli başlı parçaları üstünde yaptığı hesaplar kita­
bın sonunda Ek'de sunulmuştur. Bunların Phillips'in
açıkladığı koşullar ve ihtarlar dışında, fazla büyük­
lüğünün göstergeleri olarak güvenilir hesaplar oldu­
ğundan eminiz.
Kullanılan bazı istatistik kategorileri ancak ge­
liştirilen kuram açısından bakılınca anlaşılabilecek­
tir. Ama Phillips'in başlıca iki bulgusuna burada
değinmek istiyoruz, çünkü bu iki bulgu, bu çalışma­
nın metodolojisini destekleyici niteliktedir.
Önce, Birleşik Devletler'de fazlanın büyüklüğü,
1929'da gayri safi millî hasılanın % 46,9'u kadardı.
Büyük Buhranın ilk yıllarında bu rakam düştü, İkin­
ci Dünya Savaşı sırasında birdenbire arttı. Bunların
dışında bu fazla hep artma eğilimi göstermiş, 1963'-
de % 56, l'i bulmuştu. Fazlanın bir inceleme konu­
su olarak önemi buradan da açıkça görülüyor.
13
22
91
116
130
150

\
180
234
306
322
5
370
384
416