(Korkut Boratav) 1980-Li Yıllarda Türkiye-De Sosyal Siniflar Ve Bolusum

Korkut Boratav
1 9 8 0 li
Y l l a r d a
Trkiyede
Sosyal
Snflar ve
Blm
MGE
k ita b e y i
Prof. Dr. Korkut Boratav, 1935te dodu. 1959da Ankara niversitesi H ukuk Fakltesi'ni
bitirdi. 1960 sonunda Siyasal Bilgiler Fakltesine maliye asistan olarak girdi. 1964te, ayn
fakltede, "iktisat d o k to ra sn tamamlad. 1964-1966'da Cambridge niversitesinde ara
trmalar yapt. 1972de doent oldu. 1974te Birlemi Milletler Cenevre Ofisinde danm an
lk yapt. 1980de Ankara niversitesi Senatosunca profesrle ykseltildi. 1983te Ankara
Skynetim Komutanlnca 1402 sayl yasaya gre niversitedeki grevine son verildi.
1984-1986'da Zimbabwe niversitesinde retim yelii yapt. Dantay karanyla yeniden
Siyasal Bilgiler Fakltesine dnen Boratav, bu okuldan 2002de emekli oldu.
Boratav'm Eserleri:
Trkiye'de D evletilik, 1923-1950: ktisadi D nceler ve ktisadi M evzuat (SBF Maliye
Enstits, Trk ktisadi Gelimesi Aratrma Projesi No. 16,1962)
Kamu M liyesi ve G elir Dalm: Kavramlar ve M etodM eseleleri (SBF, Doktora tezi, 1965)
G elir Dalm: K apitalist Sistem de, Sosyalist Sistem de, T rkiyed e (100 Soruda Dizisi, Ger
ek Yaynevi, 1969)
Sosyalist Planlamada G elim eler (1. bask, SBF; 2. bask, Sava Yaynlan, 1973)
Trkiyede D evletilik (1. bask, 100 Soruda Dizisi, Gerek Yaynevi; 2. bask, Sava Yaynla
r, 1974; imge Kitabevi Yaynlan, 2005)
Uluslararas Sm r ve Trkiye (YSE I Sendikas Temel Eitim Dizisi, 1979)
Tarmsal Yaplar ve Kapitalizm (1. bask, SBF, 1980; 2. bask, Birikim Yaynlan; 3. bask,
imge Kitabevi Yaynlan, 2004)
ktisat Politikalar ve Blm Sorunlar: Sem e Yazlar (Belge Yaynlan, 1983)
K rizin G eliim i ve Trkiyen in A ltern a tif Sorunu (. Pamuk ve . Keyder ile birlikte. Kay
nak Yaymlan, 1984)
Beinci Be Yllk Kalknm a Plan iin K onut Sektr ve Politikalar zerine Bir M odel ne
r is i(H. Ersel ve Y. Kepenek ile birlikte, Kent Koop, 1984)
Die Trkische W irtschaft im 20. Jahrlundert: 1908-1980 (Dagyeli Verlag, Trkiye ktisat
Tarihinin evirisi, 1987)
Stabilization a n d A djustm ent Policies a n d Program m es-Country S tu d y 5: Turkey (WIDER,
1987)
Trkiye ktisa t Tarihi: 1908-2002 (T rkiye ktisa t Tarihi: 1908-1985adyla. Gerek Ya
ynevi, 1988; geniletilmi ve gzden geirilmi 7., 8., 9. bask, mge Kitabevi Yaynlan,
2003, 2004, 2005)
ktisat ve Siyaset zerine A ykr Yazlar (BDS, 1988)
1980'li Yllarda Trkiye'de Sosyal Snflar ve Blm (Gerek Yaynevi, 1991; imge
Kitabevi Yaymlan, 2005)
Trkiye'de Sanayilem enin Yeni B oyudan ve K IT'ler (Editr, Ergun Trkcan ile birlikte,
Tarih Vakf/Yurt Yaynlan, 1993)
stanbul ve Anadolu'dan S n f Profilleri (Tarih Vakf/Yurt Yaymlan, 1995; mge Kitabevi
Yaynlan, 2004)
Trk K IT Sistem inin ktisadi D eerlendirm esi, Aratrm a Raporu (Y. Kepenek, E. Taymaz,
T. Bali, N. I. Ertugrul ve M. A. Candan ile birlikte, KIGEM ve Friedrich Ebert Vakf, 1998)
Yeni D nya D zeni Nereye? (mge Kitabevi Yaynlan, 2000,2004)
Kresellem e, Em peryalizm , Yerelcilik, i Sn f (E. A. Totak, O. Trel, C. Somel, T. engl, H. Arslan ile birlikte, imge Kitabevi Yaymlan, 2000, 2004)
Trkiye Ekonom isinin Son D urum u (Trkiye Bilimler Akademisi Forumu, No. 10,2002)
mge Kitabevi Yaynlan

Genel Yayn Ynetmeni
ebnem iler Tabak
ISBN 975-533-444-0
mge Kitabevi Yaynlan, Korkut Boratav, 2005
Tm haklan sakldr.
Yaync izni olmadan, ksmen de olsa
fotokopi, film vb. elektronik ve mekanik
yntemlerle oaltlamaz.
2. Bask: Eyll 2005
Dzelti
Alaattin Topu
Kapak Uygulama
Murat zkoyuncu
Sayfa Dzeni
Yaln A te
Bask ve Cilt
Pelin Ofset Tipo Matbaaclk San. Tic. Ltd. ti.
Mithatpaa Cad. No: 62/4 Kzlay-Ankara
Tel: (312) 418 70 93/94 - Faks: 41810 46
www.pelinofset. com. tr
mge Kitabevi
Yaynclk Paz. San. ve Tic. Ltd. ti.
Konur Sok. No: 3 Kzlay 06650 Ankara
Tel: (312)419 46 1 0 -4 1 9 46 11 Faks: (312) 425 29 87
Internet: www.imge.com.tr E-Posta: imge@imge.com.tr
mge Da t m
Ankara
Konur Sokak No: 43/A Kzlay
Tel: (312) 417 50 95/96 - 418 28 65
Faks: (312) 425 65 32
E-Posta: dagitim@imge.com.tr
stanbul
Mhrdar Cad. No: 80 Kadky
Tel: (216) 348 60 58
Faks: (216) 418 26 10
E-Posta: kadikoy@imge.com.tr
Prof. Dr. Korkut Boratav
1980li Yllarda
Trkiyede Sosyal Snflar

ve Blm
2. Bask
kitabevi
mge
Anneme ve Babama
KB.
iindekiler
nsz................................................................................................... 7
BRNC BLM
Toplumsal Snflar zerine............................................................... 9
I. Bir Snf Anatomisinin Temel erevesi............................9
II. Trkiye Toplumunun Snf Dkm ve Brokrasi........13
III. Toplumsal Snflar ve Devlet:
Yneten Snf ve Brokrasi................................................ 16
IV. Snf zmlemeleri in Baz Yararl ipular............... 22
KNC BLM
Snflar-Aras ve Smf-i Blm ilikileri................................. 27
I. Kavram erevesi............................................................... 28
II. cretli Emek ve Sermaye................................................... 37
III. Kyllk ve Tccar/Tefeci (Ticari/Mali Serm aye).........47
IV. Burjuvazinin Blnmeleri............................................. 54
NC BLM
Burjuvazi ve Devlet: Anatomiler ve D nm ler....................... 61
I. Burjuvalar, Burjuvazi ve Devlet zerine..........................61
II. Burjuvazinin Anatomisi zerine...................................... 64
III. Burjuvazi ve Siyaset: 1979 Sonrasnn Bir Bilanosu..... 72
IV. Iktidann Dsal Belirlenmesi: ABD, IMF ve Dierleri ....82
V. Burjuvazinin Snf Bilinci ve
Devletin Snf Karakterinde Yozlama..............................87
DRDNC BLM
12 Eyll ve ANAP Dneminde i Snf ve
Kyllk: Savunma ve Uyum Mekanizmalar.................... 103
I. Giri................................................................................... 103
II. Askeri Rejim ve ANAP Politikalarna Kar i Snf... 105
III. 1980li Yllarda Kyllk:
Uyum ve Savunma Mekanizmalar................................ 134
nsz
Trkiye toplumunun 1980li yllarn incelemede iktisat

politikalar herhalde belli bir ncelik tayacaktr. Bunlarn
ekseninde de blm politikalar yatyor. 24 Ocak, 12
Eyll ve ANAP dnemelerinin blm politikalarnn
ok belirgin bir sreklilik tadn ve bu srekliliin esas
olarak bunlara ama (ve sonular) bakmndan damgasn
vuran snf perspektifi olduunu sylemek mmkn. Bu,
farkl alternatif yaklamlar iinden smflar-aras blm
ilikilerinin incelenmesine ncelik getiriyor. Byle bir in
celeme, blm dinamiklerini ve snf oluumlarn bir
likte ierir. Bunun da tutarl bir kavram erevesine otur
mas gerekiyor. Blm ilikilerinin analitik atsn olu
turan byle bir ereve tutarl, ie yarar ve anlaml bir snf
anatomisine dayanmak zorunda: Bu da phesiz, toplum
sal snflar, sosyo-ekonomik gruplar ve ara-tabakalara ili
kin ana kavramlarn berrak bir biimde tanmlanmasn ge
rektiriyor. Tm bu analitik ve ampirik aamalarn temelde
ayn olan bir kuramsal yaklamla btnletirilmesinde de
byk yarar vardr.
Bu kitapta bunlar yapmaya altm. Daha farkl bir
ifadeyle bu alma, 1980li yllarda Trkiye toplumunun
geirdii sancl dnmleri snf zmlemelerine yne
7
1980li Yllarda Trkiyede Sosyal Snflar ve Blm
lerek ve blm kartlklarn inceleyerek kavrama abas

dr. Birinci blmde, bir snf analizinin kavramsal erevesi
iziliyor, ikinci blmde bu ereveden hareket edilerek ve
bunu blm dinamiklerini kavrayacak elerle gelitire
rek, 1977-1989 yllarnn blm ilikileri inceleniyor.
nc ve drdnc blmler, Trkiyede snf anatomileri
ve 1980li yllarn snf oluumlar ile ilgili; bunu, nc
blmde burjuvazi, drdnc blmde ise ii ve kyl s
nflan iin yapyorum. Her iki blmde snf oluumlarnn
ideolojik ve politik boyutlarna da el atlyor. Snflarn ko
numlar farkl olduu ve bu nedenle kullanlan ampirik
malzeme arasnda da nemli farklar olduu iin, nc ve
drdnc blmlerin yaps arasnda simetri yoktur.
Kitabn ilk blm daha nce yaymlanm alma
larmn gelitirilmi biimlerinden oluyor: Birinci blm
Gelecekin nc, ikinci blm ise ayn derginin ilk sayla
rndaki makalelerimden tretildi. kinci blm, Trkesi
Sadun Arene Armaanda, ngilizcesi ise Tosun Ancanl ve
Dani Rodrik tarafndan yayma hazrlanan Political Economy of Turkeyde (Macmillan, 1990) yaymlanm bir ma
kalenin gelitirilmesinden olutu. Son blmn ampirik
malzemesi, Galip Yalmanla birlikte yrttmz (ve ya
ymlanmam) bir aratrmaya dayanyor. Ancak, bu kitap
bir makaleler derlemesi deildir. Ana sorunsal, izlenen kav
ramsal ereve ve kuramsal yaklam, blmler arasnda b
tnlk ve sreklilik salamaktadr.
Bu almalann bir blmn g koullar altnda ve
karm idemin her zamanki fedakrl ve destei ile ger
ekletirdim. Ancak, bu kitab bundan uzun bir zaman nce
beni toplumsal bilimlere ynlendirmi olan annem Hayrnnisa Boratav ve babam Pertev Naili Boratava, olduka ge
cikmeli olarak ve aflanna snarak armaan ediyorum.
Korkut Boratav
Ankara, 17 ubat 1991
8
BRNC BLM
Toplumsal Snflar zerine
I. Bir Snf Anatomisinin Temel erevesi
Bu alma, Trkiye kapitalizminin kriz ve yeniden yap

lanma yllar olarak tanmlanabilecek 1977-1990 dnemi
ni, snf dinamikleri asndan, yani blm ilik ile rin i
toplumsal snflarn mutlak ve greli durumlarnda mey
dana gelen deimeleri, devlet-sm f ilikilermAz gzlenen
dnmleri ve yer yer bu dnmlerin politik ve ideolo
jik yansmalarm inceliyor. Farkl bir ifade ile yakn ge
miin eitli boyutlaryla snf oluumlarm ele almay he
defliyoruz.
Bu trden bir aratrma gndemi, hikyesi anlatlacak
snflarn anatomisini yapmaya imkn veren bir kavram
erevesine dayanmak zorundadr. Nasl ki doum, ergen
lik, olgunluk, yallk ve lm, hastalk ve salk hallerin
deki insan vcudunu incelemenin ilk koulu insan anato
misini kavramaktr; ayn ekilde toplumsal snflarn di
9
namiklerini, oluumunu incelemeye kalkmak iin tutarl

ve berrak bir snf anatomisine sahip olmak gerekecektir.
Bu tr bir anatomik incelemeye imkn veren kavram
erevesi ampirik olarak ina edilemez; belli bir kuramsal
hareket noktasna gerek duyacaktr.
Toplumsal snf zmlemelerinde esas olarak iki
farkl kuramsal yaklamn kullanldn syleyebiliriz.
Bunlardan birincisi, zellikle Amerikan toplumsal bilim
geleneince izlenir. Buna gre toplumsal snflar esas ola
rak farkllama ile tanmlanr. ou zaman, bu farkllama
belli bir sralamay-, hiyerariyi de ierebilir. Gelir veya ser
vet dzeyi, stat farkllklar, siyasi iktidara yakmlkuzaklk durumu bu anlaya gre tanmlanan snf veya ta
bakalarn yerlerini belirler. Bu yaklam en iyi yanstan
ema, bir kiisel gelir dalm tablosunun en dk ge
lirliden en yksee gre sralanmas sonunda oluan % 20
lik gelir gruplardr. Bu gruplarm her birinin iinde
ok farkl toplumsal ve iktisadi zellikler tayan bireyler
yer alr; ancak her grup -gelir dzeyi itibariyle- kesin bir
biimde tanmlanabilmitir ve gruplarn tm nicel analize
imkn verecek bir yapda sunulabilmektedir. Bu ereve
iinde blm ilikileri bakmndan snf farkllklar,
bir eitsizlik sorunu biiminde ifade edilir. Ayn yakla
mn bir baka rnei, genellikle ierii belirlenmeden -ve
nedense genellikle oul olarak kullanlan orta snflar
ifadesi ile ortaya kar. Bu grubun kol emekilerinden ay
rld anlalr; ancak bunlarn dnda kalan tm katego
rileri kapsayacak bir geveklikte kullanlan bu orta snf(lar)m stnde kimin olduu kural olarak belli deil
dir. Bu rneklerde gzlenen farkllama yaklam, bizce,
tutarl ve anlaml bir snf kavramna dayanmamaktadr;
toplumsal zmlemelere aydnlk getirecek zellikler ta
mamaktadr ve bu nedenle bu almada ona itibar edil
meyecektir.
Toplumsal snf zmlemelerinde izlenen ikinci ve

bizce en elverili yaklam tarihsel maddecilikte bulmak
tayz. Maddeci tarih grnn temel bir nermesine gre,
belli bir snf yaps belirli retim ilikilerinden trer ve
dolaysyla bu ilikilere tekabl eder. Snfl toplumlardakf
eitli retim ilikileri ise dolaysz reticiler tarafndan ya
ratlan art-rne el koymann farkl mekanizmalar ile ta
nmlanr ve birbirinden ayrlr. Arta el koymann bu ilk
kertesi, temel (birincil) blm ilikilerim, oluturur. S
nf farkllklar bu balamda eitsizlik deil, smr so
runsal iinde ortaya kar.
Bu formlasyonu bir kez kabul ettikten sonra, top
lumsal snflarn -burjuva toplumsal biliminin aksine- sa
dece bir sralama ilemi ile belirlenemeyeceini; tek ba
larna ve birbirlerinden bamsz olarak tanmlanamayacan da kabul etmemiz gerekir. Arta el koymann her
belirli biimi ve mekanizmas belirli bir toplumsal snflar
ikilii/dalitesi yaratr. Bu diyalektik bir dalitedir ve bu
nun iinde her snf bir dierine hem bamldr; hem de
onunla kartlk ilikisi iindedir. Farkl bir ifadeyle, her
snf, art-rne el koymann her belirli ve iyi tanmlanm
biimi iinde, kendi diyalektik kartna bal olarak ta
nmlanabilir. Kapitalist, feodal ve kleci biimler iinde i
i snfn burjuvaziden, serfi senyrden, kleyi efendiden
bamsz olarak tanmlamak mmkn deildir. Kuramsal
ve tarihsel olarak bunlarn dnda eitlemeler de sz
konusudur: Yar-feodal, Asyatik retim biimleri ve
kk meta retimi iinde de her biimin kendine zg
snf daliteleri doacaktr. Bunlara Trkiye balamnda
ileride deineceiz.
Toplumsal grup ve tabakalar belirlemeye ve bunlarla
toplumsal snflar arasndaki ayrm izgisini izmeye ge
lince, bunu ancak artn yeniden paylam srelerini
zmleyerek yapabiliriz. Her toplumsal kuruluta, temel
11
blm ilikileri iinde el konan artk, piyasa-ii ve piyasa-d mekanizmalarla yeniden paylatrlr veya aktarlr.
Bu yeniden paylatrma/aktarma srelerine ikincil bl
m ilikileri diyebiliriz. kincil blm ilikilerine birbi
rinden ayrt edilebilen dzenli biimler iinde katlanlar
belirli toplumsal grup ve tabakalar olutururlar. Farkl bir
ifadeyle, toplumsal grup ve tabakalarn tanmlanmas ve
tehisi -toplumsal snflardan farkl olarak- ikincil blm
ilikilerine bal olarak mmkn olabilir. Bu ereve iin
de iki ana kategori sz konusudur. Ekonom iye egemen
olan snflarn alt-gruplann, ara-tabakalardan ayrt etmek
gerekir. Kapitalist bir ekonomide birinci kategori, snai,
mali, ticari sermaye ve rantiyeler arasnda art-deerin pay
lalmas biiminde ortaya kar, ikinci kategoriye giren
ara-tabakalarn balcalar ise brokrasi, serbest meslek
sahipleri ve (Trkiye gibi bir azgelimi toplumda daha
fazla nem tayan) marjinal gruplardr ve bunlar, var
lklarn piyasa mekanizmas veya devlet araclyla ger
ekleen artk aktarmlar ile srdrrler. Marksist yazn
iinde olduka gevek bir biimde kullanlan kk bur
juvazi terimi ile genellikle bu ara tabakalarn tm veya
bir ksm kastedilir. Grld gibi, toplumsal snflarn
aksine, toplumsal grup ve tabakalarn belirlenmesinde yu
karda sz edilen diyalektik dalitenin varlndan sz
etmek yararszdr; zira bu durumda art yaratan ve arta
el koyan iki snfn dolaysz kartl sz konusu deildir.
Toplumsal snflarla ilgili burada izilen kavram er
evesi, snflarn nesnel olarak varlklar ile yani kendili
inden smflar ile ilgilidir. Sz geen snf ve tabakalarn
bilin dzeylerini, ideolojilerini, toplumsal ve siyasal ha
yattaki etkinliklerini nesnel varlklar ile yani snf anato
mileri iinde saptayamayz; bunun iin farkl bir dzlemde
zmleme gerekir. Kendisi iin snf kavram, bu ikinci
dzleme aittir. Bu ayrmn gnmz dnyasnda ve Trki
12
yedeki baz tartmalar asndan da nemi vardr: kinci

dzlemde snflarn roln gzleyemeyenler, snflarn
nesnel varlklarn ve snf zmlemesinin geerliini de
yadsma eilimine kaplrlar. Bu snflarn rolleri ile snfla
rn nesnel varl arasndaki ayrmn grlmemesinden
kaynaklanan bir karklktr.
II. Trkiye Toplumunun Snf Dkm ve Brokrasi
Toplumsal smf/grup/tabaka ayrmlaryla ilgili bu nermeler

yirminci yzyl Trkiye toplumunun zmlenmesinde e
itli alardan nem tayor. Burada, bu trden bir ereve
yokluunun toplumsal snf anlaynda yol at kark
lklardan sadece birini tartacam: Bu karklk, Cumhuriyet dnemi brokrasisinin bir toplumsal snf olup olmad sorusu etrafnda_dgmleniyor. Soruya olumlu yant
verenler, yukanda nerilen snfsal zmleme erevesi ile
elien bir okul oluturuyorlar.
ada brokrasiyi toplumsal bir snf olarak grenle
rin ana dayanaklar, bu brokrasinin tarihsel kkenlerine,
yani Osmanl toplumunun devlet smfna uzanarak ina
edilir. Bilindii gibi, (her zaman bu terim kullanlmasa da
hi) devlet snf, Asya-tipi bir retim biimi iinde
kyllerin rettii arta vergi/hara biiminde el koyan ve
varln bu konumuna borlu olan snf olarak anlalr.
. Osmanl dzenini Asya-tipi bir retim biimi olarak kabul
edenler, bu snf imparatorluun temel snflarndan biri
olarak grrler. Bu anlamda bir devlet smfmn soyut
olarak yukanda nerdiimiz kavram erevesi ve snf ta
nm ile tamamen tutarl olduunu vurgulayalm. Zira bu
rada belirtilen retim ilikisi iinde vergileme/aar tr bir
mekanizma ile gerekleen arta el koyma bu mekaniz
maya zg ve belirli bir toplumsal snflar dalitesi yaratr:
Bir yanda arta el koyan devlet snf, te yanda ise bu bi
13
1980'li Yllarda Trkiyede Sosyal Snflar ve Blm
imin dolaysz reticileri, yani vergi deyen kyllk.

Byle bir snflama yapsnn kuramsal tutarll tartl
mayacak derecede aktr. Ancak, Osmanl toplumunun
tarihsel gerekliinin bu yapya tekabl edip etmedii so
rusuna gelince, u ana kadar bu tartmann sonusuz kal
dn syleyebileceimizi dnyorum: Bu konuyu tart
an rakip akmlar, yani Asyatik ve feodalite tezlerine
angaje olan okullar, ayn tarih malzemesini kullanarak ta
mamen zt sonulara ulaagelmilerdir. Kanmca, burada,
belli bir modele balln adeta bir iman konusu haline
geldii; ampirik malzeme ve tarihsel olgularn model ina
sna baml klnd tipik bir durum sz konusudur.
Bizim asl tartacamz glkler Osmanl toplumundaki devlet smfmn varl ile ilgili deil. Klasik
Osmanl dneminde byle bir snfn varln kabul etsek
dahi, Cumhuriyet brokrasisini bu snfn dolaysz uzant
s olarak grmek ve ada Trkiye brokrasisini bylee
bir toplumsal snf olarakele almak -Osmanl^nemi iin
'sz konusu olmayan-~dahaTemel baz clkler~durac.aktr. Yirminci yzyl brokrasisinin, modernlemi bir
devlet yaps iinde, yine modernleen bir kamu mliyesi
sayesinde varln srdren maal bir grup olduu husu
sunda herhangi bir fikir ayrl olmasa gerektir. Kamu
mliyesinin tarm kesimi zerindeki bamll giderek
azaldka, brokrasiyi temel blm ilikileri iinde ky
llkten elde ettii artkla tanmlanan ve var olan bir top
lumsal snf olarak ele almann gerekeleri iyice ortadan
kalkar. Brokrasi ile kyllk arasndaki dolaysz bl
m kartl 1925te aann kaldrlmas ile tamamen son
bulacaktr. Bu tarihten sonra kylln devlet btesine
katks, dolayl vergi paylan dnda, hemen hemen sfra
inecektir. Gelirlerini esas olarak byle bir devlet btesi
iinden elde eden bir brokrasiyi -daha nce sunduumuz
kavram erevesiyle tutarl olacaksak- bir ara-tabaka say
14
Toplumsal Smflar zerine
mann dnda herhangi bir yorum, bu nedenle, mmkn

deildir.
Herhangi bir toplumsal snfla dolaysz blm kar
tlklar iinde olmayan bu brokrasinin st mevkilerinde
yer alan kiiler ile egemen snflar arasnda baz zel ve sis
tematik ilikilerin olumas ve bu ilikiler iinde toplumsal
artn bir blmnn brokrasinin bu sekin temsilci
lerine akmas Cumhuriyet tarihi boyunca hep olagelmitir.
Ne var ki bunlar, daha nce ortaya konan anlamda artn
yeniden paylam mekanizmalarn olutururlar ve bu
yzden brokrasinin bir toplumsal snf olarak kabulnn
gerekesini oluturamazlar. Keza, Cumhuriyet dneminde
oluan Trk burjuvazisinin bir blmnn kkenleri,
1920lerden bu yana devlet imknlarndan uygun biim
de yararlanmay bilen st dzey brokrasi iinde aranma
ldr. Ancak bu da, burada tarttmz snf anatomilerim
deil, snf oluumlarm ilgilendiren bir husustur.
Cumhuriyet tarihi iinde Trkiye toplumunun snf
yapsn ve toplumsal tabakalamasn yanstan basitleti
rilmi bir ema, bizce, gzlenebilen retim ilikileri zeri
ne ina edilmelidir. Bunlar, kapitalist ve yan-feodal re
tim ilikileri ile basit meta retimidir. Bu ilikiler andan
(ve szn ettiimiz diyalektik daliteler biiminde) tre
yen toplumsal snflar ise ii snf ile burjuvazi, yancortak kyl ile toprak aas ve piyasaya dnk kk
retici (kyl) ile tccar, tefecidir. Bu temel snf yapsnn
dnda, ancak ona baml bir biimde yer alan tabakalar
ve gruplar ise, esas olarak burjuvazinin drt alt grubundan
(smai/tarmsal sermaye, mali sermaye, ticari sermaye ve
rantiyeler) ve ara-tabakadan (serbest meslek sahipleri,
brokrasi ve kentsel marjinaller) oluur.
Bu alt gruplardan her birini kuramsal ve ampirik ola
rak tanmlamak etin bir itir ve her eye ramen dta ka
lan kategoriler olabilecektir. Buna ramen toplumsal snf
15
lama/tabakalama yapsnn ana elerinin bu emada

ierildiini syleyebiliriz.
III. Toplumsal Snflar ve Devlet:
Yneten Snf ve Brokrasi
Snf anatomisinden snf dinamiklerine geiin boyu

tu vardr: Toplumsal snflarn oluum, evrim ve dn
m; smflar-aras blm kartlklarna bal ve zaman
zaman bunun tesine giden mcadeleler ve toplumsal s
nf, grup ve tabakalarla devlet arasndaki ilikiler... Bunlar,
ilerideki blmlerde Trkiye balamnda geni bir biim
de tartlacak. Burada, sadece sonuncu sorun zerinde
duracaz: Devlet/snf ilikileri zerinde baz genel ner
meleri tarttktan sonra bu sorunsaln yirminci yzyl
Trkiyesi iin nasl ele alnabileceini gzden geireceiz.
Bu balamda, devlet/smf ilikilerinin sadece toplumsal s
nflarn siyasi iktidar ele geirmek zere belirleyici bir
mcadeleye giritikleri istisnai dnemler, yani devrim ve
kar-devrim anlar iin incelenmesi anlamna gelecek bir
snrlamann uygun olmadn vurgulamak yararl olacak
tr. Hangi snf ynetecektir? sorusunun esas olarak
zlm olduu normal durumlarda egemen blokun altgruplar arasnda devlete ilikin g dengeleri deiebilir
ve keza baml/ynetilen toplumsal snf/gruplarla siyasi
styap arasndaki ilikiler de deime halinde olabilir. 11eriki blmlerde tartlaca gibi 1980li yllarn Trkiyesi
bu bakmdan devlet/smf ilikilerinin ilgin dnmler
ierdii bir dnem olarak karmza kyor.
Bylesine geni gndemli bir inceleme iin kuramsal
hareket noktalanna sahip miyiz? Bu balamda da tarihsel
maddeciliin iyi bilinen bir tezinin en yararl hareket nok
tasn saladn dnyorum: Buna gre, toplumsal ku
rulularn normal evrimleri iinde ekonomik bakmdan
16
Toplumsal Smflar zerine
egemen olan snf -yani arta el koyan balca snf- devle

ti de kontrol eder. Egemen snfn alt-gruplar arasnda de
ien g dengeleri siyasal iktidarn biimini ve ieriini
belirler ve bu sorun smf-ii atma, pazarlk ve uzlama
larn alann oluturur. Arta el koyan farkl snflar ara
snda devletin kontrol iin koalisyonlar da oluabilir; an
cak bu tr uzlamalar istikrarsz ve geici durumlardr.
Ayn tezin daha gelitirilmi bir biimi, belli anlar iin
devletin greli zerklii olgusunu vurgular: Devlet katn
da, ekonomik bakmdan egemen olan snflardan bamsz,
greli olarak geni bir hareket alannn varl anlamna
gelen bu zerkliin kapsam byk toplumsal krizlerde
veya bir retim biiminden dierine gei dnemlerinde
genileyecektir. stisnai dnemlerde genileyen; ancak da
ima belli llerde var olan bu greli zerklik olgusu kimi
gzlemciler tarafndan ok kaba ve adeta totolojik bir ge
nelleme yaplmasna yol aacaktr: Mademki devlet maal
bir memurlar takm tarafndan ynetilmektedir ve ma
demki bu brokrasi tm toplumu etkileyen kararlar adeta
kendi bana alabilmektedir; o halde sadece devleti deil,
tm toplumu da yneten sn f devlet memurlardr.
Kamu ynetimi ile yneten snf kavramlarn ka
rtran bu yanlg, gl ve otoriter bir devlet gelenein
den gelen lkelerin dnrleri arasnda yaygndr. Trki
yeyi inceleyen toplumsal bilimcilerde bu gre bu kadar
sk rastlamamz bu nedenle artc deil. Bu yorum^bir
kere, devlet memurlarn veya brokrasiyi bir toplumsal
smTlaralTanlad iin ve yukarda tarttm nedenlerle
yanltcdr. kinci olarak, ayn yorum, yzyllar sren
smanlTtarihiye Cumhuriyet dnemi arasnda herhangi
bir ayrm yapmad ve bu uzun trih dilimi iinde devlet
mekanizmasn ynetenleri niteliksel bir dnm sapta
madan ele ald iin de kabul edilemez.
17
Son zamanlarda kazand liberal sol klf iinde bu

yaklam, OsmflITTrkive toplumunun gemi yzyln
burjuvazi ile brokrasi arasnda srdrlen bir snf m
cadelesi olarak grr. JBu mcadele ini ve klar gs
termi; hatta bu iki snf arasnda ibirlii ve koalisyon
aamalarndan gemi olsa da esas olarak devleti ve eko
nomiyi kim kontrol edecek? sorusu etrafnda dmlenir
ve istikrarsz bir denge halinde srer gider: Ekonomide
burjuvazinin egemenlii, brokrasinin bir trl giderile
meyen iktisadi varl (yani devletilik) yznden tam
olarak gerekleemez. Devlette ise brokrasinin egemenli
i vardr ve brokrasi bu egemenlii burjuvazinin taleple
rine kar korumak abas vermektedir. Tarih byle yo
rumlannca 1908-1923 yllar iinde Osmanl ynetici s
nfnn devlet zerindeki kontrolnn son bulmas ve
devletin Jn-Trkler ve Kemalistler tarafndan fethedil
mesi, devrimci sraylar veya tarihsel kopular olarak
grlemez. Aksine, bu dnmler, geleneksel ynetici
snfn farkl klikleri arasndaki siyasi mcadelenin yans
malardr ve bu zellikleriyle dnemin ana snf mcadele
sini oluturan brokrasi/burjuvazi atmasnn yannda
ikincil grlmelidir.
Bu okul, burjuvazinin greli durumunun zaman iin
de glendiini kabul eder; ancak yine de, yirminci yzy
ln sonuna yaklarken dahi sonu kesinlememitir: Buriuvazinin ilerledii dnemleri, hemen hemen istisnasz
olarak brokrasinin rvan dnemleri izler. 1960, 1971
ve 1980 askeri darbeleri bu nitelikte brokratik askeri r
van hareketleriolarakgrlr. Uberal-spr sylernTbiraz^
farkl bir terminoloji iinde zetlersek, yirminci_yzyl
Trkiye'tarE Devlet ve Sivil Toplum arasnda sregelen;
ancak bir rakkas andran dinamikleri nedeniyle bir trl
sonulanamayan mcadelenin tarihidir. Bu yorum politika
pratiine dntnde, Trkiye toplumunun emeki s-
mflanna -ncl daima burjuvazide kalm bulunanSivil Toplumdan yana gleri destekleme grevi decek
tir._Ve bu snflarla burjuvazi arasndaki elikiler ikincil
ve arka planda-grlmelidir.
Sivil toplumcu dnrlerin en arlar 12 Eyll re
jimini brokrasinin sivil topluma kar etkili bir galebesi
olarak grrler. Bunlar, burjuvazinin ANAP ve zal etra
fnda kmelenmesiyle 1984te gerekleen ittifak brokratik-otoriter devletilie kar sivil toplumun bir mcadele
si olarak yakn zamana kadar desteklemek eiliminde idi
ler. Ne var ki, -nc blmde tekrar tartacamz gibibu yorum biimi 1980-sonrasmda askeri rejimin burjuva
zinin ekonomik programna tartmasz angaje oluvermesi
ve hatta ortaya kan otoriter siyasi modelin burjuvazinin
1970li yllarn sonunda somutlaan zlemleriyle tam uyum
iinde olmas gibi olgulan aklama imknndan yoksun
dur.
Burada zetlediimiz yaklam biimi, biraz keli bir
ifadeyle, Osmanl/Trkiye toplumlar iin brokrasiyi neredeyse ebedi bir ynetici snf olarak grr; ancak bu
konumunu daima burjuvaziden gelen saldrlara kar ko
rumak zorunda kalan bir ynetici snf... Bu tezin ciddi
glklerle "kar karya olduunu vurgulamak gerekiyor.
Glklerden biri, brokrasi ile burjuvazi arasndaki ili
kilerin tarih boyunca deien biimlerinin alglanamamasmdan douyor: Klasik Osmanl brokrasisinin ana aba
larndan biri -sz geen kuramclarn yorumlarna grekendisine rakip olabilecek ve farkl mlkiyet ve servet bi
rikim biimlerinden kaynaklanan ekonomik g odaklar
nn olumasn mmkn mertebe engellemek idi. Ayn
ynetici snf, nasl oluyor da yirminci yzyln balarna
gelindiinde -tm iktisat tarihilerinin gsterdii gibi- ye
ni olumakta olan Trk burjuvazisini besleyip destekle
meyi misyon edinecek ve dolaysyla Osmanl devlet sn19
f i ile tamamen zt bir ilikiler btn iinde olacaktr?

Aktr ki, bu iki farkl tarih dnemi iinde tek bir toplum
sal snjftan; hele hele ayn ve deimeyen bir ynetici s
n ftan sz etmek imknszdr. Ayn balamda bu kura
mn, 1971 ve 1980 dnemelerinde askeri rejimlerin bur
juvazinin ekonomik ve siyasi taleplerinin icracs grevini
nasl olup da stlendii sorusunu yantlayamadna yuka
rda deindim.
Bir dier ve temel glk, daha tanmlama dzlemin
de ortaya kyor: ada brokrasiyi sadece bir toplumsal
snf*deil, ayn zamanda Trkiye toplumunun ynetici s
nf olarak gren yaklamlarn bu stratejik kategoriyi, yani
brokrasiyi doru drst tanmlamam olmalar son de
recede ilgintir. Kimdir, nedir bu brokrasi? Bizim top
lumsal tabaka tanmmza uygun bir snf tanm yapa
rak bunlann sadece devlet memurlarndan olutuunu mu
kabul edelim? yleyse, daima ya iktidarda olmu, ya da
iktidarn en yakn rakibi olmu bulunan ve liberal sol
okulun ou partizanlarna gre 1980de yine iktidara
gelmi bulunan bu snfn son on yldaki hikyesi tarihte
benzeri grlmemi bir toplumsal ve toplu intihar olay
deil midir? Maalar hzla anarak, giderek byk kent
lerin gecekondu semtlerine srlen ve proletaryann hayat
tarzna ve tketim normlarna mahkm edilmekte olan
memur kitlesinin (yani bir snf olarak iktidarda olduu
iddia edilen brokrasinin) hal-i pr melalini nasl ak
layacaz? Belki de bu tanm fazla dardr. Memurlara ek
olarak serbest meslek sahibi profesyonel kadrolar ve/veya
genel olarak intelligentsia da brokratik snfa dahil
edilmeli midir? Veya bu tanmlar fazla genitir ve bu snf
1950 dnemecine kadar toplumsal kkenleri ve ideolojik
ynelileri ne olursa olsun sadece siyasi kadrolarla snr
lamak daha uygun olacaktr? Ya 1950den sonra? Belki de
sonraki dnemlerde bu ynetici snf, yani brokrasi, sa20
dece belli ideolojik ynelileri (devletilik gibi) olan

ve/veya sadece belli politik balantlar (CHPliler veya as
keri rejimlere hizmet edenler) olanlardan ibaret kald. Bi
raz daha daraltsak ve brokrasiyi albay ve st rtbedeki
askerlerden veya sadece darbe yapan askerlerden olutur
sak ne olur? Franko darbesinin los quadros generalesi
gibi bizim de 1980 ylnda be generalimiz olmad m?
Bir snf olarak brokrasi kuramna angaje olanlar bu smf hi sevmediklerine gre ve^Btn amcmiz darbeleri
ve darbecileri dolayl biimde aalamak ise, belki de he
defi iyice daraltp be, elli veya be yz kiilik bir askeridarbeci brokrasi senaryosu ile snrlamak en uygun yol
olmaz m?
Bu tr sorular ada brokrasiyi toplumsal dn
mlerin en belirleyici aktrlerinden biri olarak gren tm
siyaset bilimcilerin almalarnda yantsz kalmakta, hatta
ortaya dahi atlmamaktadr. Ve aka sylemek gerekirse,
bu derecede gevek bir yneten snf olarak brokrasi
tezine balanmaktansa; baz adamlar arada bir silah zo
ruyla gelip devleti igal ediyorlar; dilediklerini yapp, can
lar isteyince ekip gidiyorlar demek ve bu geli-gidilerin ayrntl hikyesini anlatmak ok daha retici ve en
azndan daha az zihin kartrc olacaktr.
Trkiyede ynetici snf sorunsalna egemen olan
baz yaklamlarn, zellikle brokrasiyi Trkiye toplumunun ynetici snf olarak ele alan yorumlarn eletirisi
ni yapmakla yetinemeyiz. 20. yzyl Trkiyesinde toplum
sal snflarla devlet arasndaki ilikileri ele alan olumlu
bir aklamay da ortaya koymak zorundayz. Yakn gemi
e ilikin ayrntl tartmalar sonraki blmlere braka
rak, devlet-burjuvazi ilikileri zerinde alternatif -ve bizce
-ok daha verimli- bir aklamann ana erevesi, impara
torluun kne tekabl eden -ve devletin greli zerk
liinin geniledii- dnemde devlet arkna el koyan k21
k burjuva kkenli kadrolarn zaman iinde burjuvalamas ve devletin ekonomik bakmdan egemen bir snflar
bloku tarafndan giderek fethedilmesi srelerine dayandrlmaldr. Bu fetih aamasnn tamamlanma tarihi, 1950
seimleri deil, CHPnin iinde uygun dnmlerin ta
mamland ve ii hareketi ile sosyalist partilerin dlan
d bir ok-partili rejime geii temsil eden 1946-47 ylla
rdr. phesiz ki, sonraki yllarda burjuvazinin devlet
zerindeki egemenlii ini ve klar gsterecektir: Kk
burjuva radikalizmi ve nadiren de olsa sosyalizm, burju
vazinin ideolojik ve siyasi hegemonyasn zaman zaman
ciddi olarak tehdit edebilecektir. Askeri darbeler, lkeyi
komnizm ve anariden kurtarmak ve zel teebbs ve
yabanc sermaye iin yeniden ekici hale getirmek,ama
cyla da yaplsa, her darbe, sermaye iin devlet mekaniz
masn denetlemeyi salayan kanallarn yeniden olutu
rulmas zorunluluunu getirir. Hatta bazen devletin yeni
den fethinin gerekli olduu kriz dnemleri gndeme ge
lebilir: nc blmde tartlaca gibi, 1978-79 ve belki
1960 bu tr iktidar bunalmn temsil eden yllar olarak
yorumlanabilir. Bu alternatif aklamann glklerle dolu
olduu ve herkese kabul grmeyecei muhakkaktr; ne
var ki, Trkiyenin bu yzyl boyunca yaad karmak
srelerin ynetici snf olarak brokrasiden ibaret basit
bir hikyeyle aklanamayaca herhalde kabul edilmelidir.
IV. Snf zmlemeleri in Baz Yararl ipular
Maddeci tarih grne dayal snf zmlemeleri zaman
zaman kuramsalc bir metodolojik sapmaya savrulma ei
limindedir. Bundan kastettiim udur: Daha nceden olu7
turulmu kuramsal bir senaryonun iinde toplumsal snf
lar, rolleri nceden belirlenmi soyut aktrler olarak tarih
ve toplum sahnesinde yer alrlar; bunlara belli tavrlar, tu
22
tumlar, tepkiler atfedilir; ampirik/tarihsel malzeme de buri

lan dorulamak ve kantlamak amacyla olduka selektif
ve gevek bir biimde kullanlr. Ortaya ilgin bir hikye
kabilir; ancak ayn derecede ilgin ve tamamen farkl bir
hikyenin inas da mmkndr. Bunlardan hangisinin
geerli, daha aydnlatc ve daha doru olduunu anlama
mza imkn verecek ltler, gstergeler, kantlar genellik
le ortaya konmaz ve tartlmaz. Bu inceleme, yle umu
yoruz ki, bu metodolojik sapmadan kurtulabilmitir. Bu
dorultuda, yani snf zmlemelerinin metodolojik so
runlar zerinde ie yarayabilecek baz ipularn burada
ksaca tartmakta yarar olabilir.
Bir kere, dinamik snf zmlemelerinin belli bir snf
anatomisine dayanmas gerektiini; farkl bir ifade ile tu
tarl bir kavram erevesi olmadan gevek bir biimde kul
lanlan snf terminolojisinin fazla aydnlatc olamayaca
n tekrar vurgulayalm. Snf elikilerinin ekonomik
erevesini oluturan blm ilikileri bu kavramsal er
eveye dayanarak incelenmelidir. Bu balamda en yatarl
ilk yaklam, blm zmlemelerinin, sz geen snf
dalitelerine dayal tem el blm ilikileri ve artn ye
niden paylamn yanstan ikincil blm ilikileri ara
sndaki kavramsal aynma dayanmalandr. Bu ilk yaklam,
ekonominin tmn kucaklayan birikim sreci iinde bu
farkl dzlemlerin nasl eklemlendiini ortaya koyan bir ek
zmleme ile tamamlanmaldr. Temel ve ikincil bl
m ilikilerine ait nicel gstergelerin inas bu balamda
nem tar. Bu tr ampirik girdilerin var olmas, toplumsal
smf/tabaka ve gruplarn greli ekonomik durumlarnda
meydana gelen deiikliklere ilikin speklatif savlarn or
taya atlmasna engel olacaktr. Blm deiiklikleri ge
nellikle snf ve grup tavrlannm olumasnda nem ta
yan etkenlerin banda yer almakta ise, bu konudaki bilgi
lerimizin mmkn mertebe zaman iinde karlatmlabilir
19807i Yllarda Trkiyede Sosyal Snflar ve Blm
biimde sistemletirilmesinin nemi ortadadr. Dorudan

doruya birikim srecinin, snf mcadelelerinin ve bu s
releri etkiledii lde devlet politikalarnn blm di
namikleri zerindeki etkilerini ayrtrmak etin bir grev
olarak karmza kar. Bu almann ileriki sayfalan, zel
likle ikinci blm, bu dorultuda bir abay yanstyor.
Siyasi iktidardan kaynaklanan deikenlerin, yani ikti
sadi ve sosyal politikalarn yansmalann saptayabilmek ve
bunlar snf konumlar bakmndan deerlendirebilmek
iin bu kararlarn hangi mekanizmalar iinde olutuunu
ve uygulandn derinliine kavramak zorundayz. Bu,
formel kanallarn saptanmasnn tesine giden bir aratr
ma gndemini oluturur ve eitli gruplann siyasi karar
alma srecine nasl nfuz ettiklerini; somut rnek-olaylar
iinde tekil kararlar nasl etkilediklerini veya belirledikle
rini incelemeyi gerekli klar. Byle bir aratrmaya ynel
meden smf-devlet ilikileri zerinde yukarda eletirdiim
trden gevek savlar dorulamak ve reddetmek imknsz
olur. nc blm burjuvazi/devlet ilikilerini byle bir
yaklam iinde ele almaktadr.
Snflarn ve toplumsal grup/tabakalarn isel tarihi
zerinde, bunlarn gnlk mcadelelerine, hayat koulla
rna ilikin olarak her trl ampirik ve olgusal malzeme
kullanlabilmeli; istatistik ve/veya anket tekniklerine uyum
koulu arama lksnden vazgeilmelidir. Iktisatlann sos
yolojik ve antropolojik alan almalarna uzaklklan; am
pirik aratrmalarn ustalar olan toplumbilimcilerin ise,
rnein blm dinamiklerine ynelen iktisadi inceleme
lerden kopukluklar ok ciddi sorunlar olmaya devam edi
yor. Szl tarihten, edebiyattan veya basndan kaynakla
nan ve pek de el srlmemi geni bir alan toplumsal tarih
aratrclarn beklemektedir. Bu incelemenin nc ve
drdnc blmlerinde bu tr malzemeyi, snrl ller
de de olsa kullanmaya altm. Snf terminolojisini kul
24
lanmay seven ok sayda toplumsal bilimcinin, halk snf

larndan gelen edebiyatlarmzn rnleriyle ilgilenme
meleri ne byk bir ayptr. Says hi de az olmayan bu
yaptlarn bir blm benim iin Trkiye kyl ve ii s
nflarnn isel tarihi, gnlk mcadeleleri zerinde kimi
akademik almadan daha deerli malzeme tamaktadr.
Bunlar, bu almada aka kullanmay beceremediim
iin hayflanyorum.
Son olarak, Trkiyede toplumsal bilimin belki de en
speklatif alan olan snf ideolojileri zerindeki inceleme
lere ksaca deinmek yararl olabilir. Trkiyede ideolojik
konumlarn ok renkli bir eitlilik ve hareketlilik iinde
olutuunu ve deitiini ve bu oluumlar saptamann ve
zmlemenin ok g olduunu sylemek herhalde
mmkndr. Bu yzyl boyunca Trkiyedeki kltr, fikir
ve siyaset hayatnn aratrcya bu alanda olduka zengin
hammadde salayacak zellikler tadn dnyorum.
Eksik olan, bu trden ham malzeme deil, bireysel ve ku
rumsal gr, tavr ve davranlarla belirli toplumsal snf
ve grup/tabakalar arasndaki balantlar kuracak; ideolo
jinin farkl dilimleri arasnda aynm yapabilecek veya g
rnte btnlk tayan bir doktrini farkl ideolojik e
lerine ayrtrabilecek kuramsal ve metodolojik aralardr.
Bu dorultuda ok dikkatli ve ince bir aba iine girme
dike, burjuva, kk-burjuva ve ii snf ideolojileri
ve resmi, egemen, brokratik ideolojiler zerinde syle
nen ve yazlanlar, en iyi olaslkla balang hipotezleri, en
kt olaslkla da ieriksiz, speklatif savlar olmann te
sine geemezler. almamzn nc ve drdnc b
lmlerinde snf ideolojileri alanna amatrce bir giri ya
pld. Oradaki saptamalar, bu ok karmak yorumlar ze
rinde dnme ve tartmaya dnk bir davet olarak yorumlanmaldr, o kadar...
25
KNC BLM
Snflar-Aras ve Smf-Ii
Blm likileri
Bu blmde yakn gemite Trkiyede blm ilikilerin

de meydana gelen deimeleri nicel gstergeler ina ederek
inceleyeceiz. Bu incelemeyi 1970li yllarn sonundan ba
layarak 1980li yllar boyunca sren iktisadi kriz, 12 Eyll
ve ANAP dnemlerinde smflar-aras ve ksmen smf-ii
gelir dalmndaki deimeler asndan yapyoruz.
zmlemenin dayandrld kavram erevesi tartldktan
sonra, temel blm ilikilerindeki deimeler cretli
emek/sermaye ve kyllk/tccar sermayesi ikilikleri iin
de ele almyor. Daha sonra ikincil blm ilikileri, art
n yenide paylamn ve burjuvazi-ii blm srele
rini temsil eden gstergeler kullanlarak zmleniyor.
1980li yllarda gelir dalmnda emeki snflar aleyhinde
meydana gelen deimelerin, devletin blm srelerine
yapt bilinli mdahaleler sonunda gerekletii; ayrca
27
1980I i Yllarda Trkiyed e Sosyal Snflar ve Blm
iktisat politikalarnn burjuvazinin i blnmeleri bak

mndan da tarafsz olmad bu zmlemeler iinde orta
ya konacak. Grlecei gibi, devlet politikalan, ayrca,
farkl meknlarda meydana gelen blm dinamiklerini
birletiren genel ereveyi de oluturmaktadr.
I. Kavram erevesi
nceki blmde, maddeci tarih grne dayanan bir top
lumsal snflar, tabakalar, gruplar sistematiinin blm
ilikileri erevesine nasl intikal edeceini ksaca ortaya
koymutuk. Ksaca yineleyelim: Belirli retim ilikileri do
laysz reticiler tarafndan yaratlan arta el koymann be
lirli mekanizmalar tarafndan tanmlanr. Arta el koy
mann zel biimleri, bylece, temel (asli) blm iliki
lerini oluturur ve bu ilikiler, her belli biim iinde arta
el koyan (smren) belirli bir snf, art retmi olan bir
dier dolaysz reticiler snf ile kart duruma getirir.
Farkl bir deyile, bir toplumsal snf sadece ve sadece, ar
ta el koymann belli bir biimi iinde yer alan diyalektik
kart tarafndan tanmlanabilir.
ikincil (tali) blm ilikileri ise, esas olarak, artn
egemen snflarn alt-gruplar, ara tabakalar arasnda yeni
den paylam ile ilgilidir. Benzeri bir yeniden paylam,
deer aktarmlar biiminde sektrler, endstriler, ikti
sadi faaliyetler arasnda meydana gelir ve bu iki sre baz
hallerde i ie girer. Bu yeniden datm veya deer akta
rm mekanizmalar, piyasa sreleriyle veya devletin ara
clyla; greli fiyatlarda ve/veya mali ve parasal sistemde
meydana gelen deimelerle gerekleir ve arta ilk dz
lemde el koymann sonularn da deitirmi olur.
Bu yaklamn gelir dalm incelemeleri bakmndan
baz yntemsel sonular vardr: Aratrmann odak nokta
s, milli gelirin dalm yerine ulusal ekonomi iindeki
28
Smflar-Aras ve Snf-li Blm likileri
temel blm ilikilerinin her birinde yer alan blm

kartlklarn teker teker betimlemeye, lmeye ve zm
lemeye kaydrlr. gc ile sermaye, yanc/ortak ile top
rak aas, kk meta reticisi (kyl) ile tccar/tefeci,
azgelimi bir kapitalist ekonomide sz edilen kartlk
lardr ve gelir dalm incelemelerinin balang noktasn
bu kartlklar oluturmaldr. zmlemenin ulusal eko
nominin tmn kucaklamas ikincil blm ilikilerine
geildiinde ve bunlar temel blm ilikileriyle eklem
lendiinde gerekleir.
Milli gelirin faktr gelirleri veya gelir tipleri ara
sndaki dalm, yukarda izdiimiz ereveye ne derece
de uyar? Kavramsal olarak retim faktrlerinin top
lumsal snflar ile zdelik tamad sylenmelidir. Kr,
rant, faiz ve cret gibi ayn terimleri kullansalar bile snf
paylan ile faktr paylan yaklamlar iinde bu terimler
ayn ierii tamazlar. Marksgil ve neoklasik iktisat ku
ramlar arasndaki temel bir ayrl temsil eden bu tart
maya burada girmeyeceiz. Sorunun Trkiyedeki ampirik
boyutlar zerinde ksaca durmakla yetinelim: Son zaman
larda baz aratrclar, milli gelirin gelir tiplerine veya
faktr gelirlerine gre dalmn tahmin etmeye ba
lamlardr. Kullandklar ana blm kategorileri, tarm,
maa ve cretler ile bazen dier, bazen de rant, faiz,
kr diye adlandrlan bir baka gelir trdr. Bu sonuncu
kategori, ilk iki gelir grubu hesaplandktan sonra kalnt
olarak (toplam gelirlerden ilk iki grubun toplam karla
rak) tahmin edilmektedir. Byle bir tahmin yntemi, ilk
iki grubun hesaplanmasnda yaplan btn hata ve dei
meleri kalnt olarak saptanan gelir grubuna yanstr. Ayr
ca, bu dierleri kategorisi bnyesinde KIT krlanndan
iportac gelirlerine; snai krlardan doktor ve avukat ge
lirlerine kadar ok karmak gelir trlerini iermekte ol
duu iin bunu bir snf pay olarak yorumlayanlayz.
29
Keza tarm gelirleri de bu yaklamda bir snf pay deil,

bir sektrel katma deerdir. Dolaysyla, bu hesaplamann
smflar-aras blm kartlklarn temsil etmesi sz ko
nusu deildir.
Bu almada Trkiye balamnda blm ilikileri
nin incelenmesine esas oluturacak snfsal ereve; b
lm dinamiklerini belirleyen mekanizmalar ve kullan
lan gstergelerle birlikte Tablo Ide sunuluyor. Bu ere
venin oluturulmasnda kavramsal ve kuramsal tutarllk
ile incelenen konunun gerektirdii ampirik ilevsellik ara
snda belli bir uzlama arand. Toplumsal snf, grup ve ta
bakalarn tanmlanmas ok yksek bir soyutlama dze
yinde yer alan maddeci tarih gr erevesinde yaplr
ken, ksa dnemli iktisat politikalarnn etkilerini de kav
ramay hedefleyen (ve snflar ilgilendiren) blm gs
tergelerinin inas ok daha dk bir soyutlama dzeyine
gerek duyar. Bu farkl dzeyleri birletirmeye alan bi
zimki gibi bir inceleme ise, ne kuramsal ve kavramsal sa
fiyetin bekilerini, ne de ampirisist eilimli nicel ikti
satlar tatmin edecektir. Yine de bu trden bir uzlatrma
abasnn yararl olduunu sanyorum.
Tablo Iin Trkiye iin izdii ereve, temel blm
ilikileri tarafndan tanmlanan retim ilikisini (kapi
talist, yan-feodal ilikileri ve kk meta retimini) ortaya
koyuyor ve grup toplumsal snf dalitesinin tretilmesine imkn veriyor: ii snf ve kapitalist snf; baml
(yanc/ortak) kyllk ile toprak aalar ve bamsz
(piyasaya dnk) kyllk ile tccar/tefeci... Bu erevede
kk meta retimi katksz biimi iinde, yani cretli
iiliin ve toprak kiralamann hi gzlenilmedii bir er
evede ele alnm; kent ekonomisi iinde kk meta re
timinin yaygn olduu alanlar dikkate alnmam ve kyl
lk ile kartlk ilikileri iinde bulunan tccar/tefeci ser
mayesinin prekapitalist biimler iinde ayr bir snf ola30
TABLO I: TRKYEDE BLM LKLERNN SINIFSAL EREVES
Tem el Blm likileri

retim
likileri
Toplum sal
Snflar
Kapitalist
Mekanizmalar
Gstergeler
Ek Saptamalar
ii snf ve
bujuvazi
igc piyasas;
bu piyasamn
kurumsal
dzenlenmesi
cret/k. deer
oram; reel
cretler/emek
verimi ilikisi
zel/kamusal
sektr; kapitalist
ifti aynm lan
Basit meta
retimi
Kyl ve
tccar
Tanmsal rn
ve girdi piyasa
lan; destek
politikalan
I ticaret
hadleri;
ticari
marjlar
Tefecilik ve
mali sermaye;
kamu kredi
destekleri
Yan-feodal
Ortak/ki
rac kyl
ve toprak
aas
Toprak kiralama
sreleri; piyasa
d bamllklar
Toprak kiras/
tanm sal k.
deer; dnm
bama reel kira
Yan-feodal
olmayan kiraclk
trleri hari
kin cil Blm likileri

Sosyal Grup/Tabakalar
ikincil Blme likin Mekanizmalar ve Kategorileri
Sanayi sermayesi,
kapitalist iftilik
Nihai rn ile maliyet eleri arasndaki greli fiyadar,

bunlan etkileyen politikalar; fiyat-d sbvansiyon/
tevikler; dolaysz vergiler; kredi faizleri
Ticari sermaye
Ticari majlar/bu m arjlan yanstan greli fiyatlar ve ilgili

politikalar; dolaysz vergiler; tevikler; kredi faizleri; d
ticaret tevik ve sbvansiyonlan; dviz kuru
Mali sermaye
Finansal aktif ve pasiflerin getiri/maliyet oranlan arasn

daki greli marjlar (eitli faiz oranlan); mali sistemin ku
rumsal parametreleri; dolaysz vergiler; mali ilemlerle ilgili
vergiler
Rantiyeler (tanm d)
G.menkul fiyatlan ve kiralan: mevduat, dviz, altn ve

menkul sermaye zerindeki nominal ve reel getiri hadleri;
rant-tr gelirler zerindeki vergiler
Profesyonel gruplar
Uzmanlam/nitelikli hizmet piyasalan giri glklerine

bal ktlk randan
Brokrasi
Memur maalan; maa-d reel gelir trleri
Esnaf/zanaatkr
Kk meta retimi ve ticari sermayeyi etkileyen dei

kenler ve sreler (belli farklarla)
Marjinal" nfus
Belirsiz; yer yer esnaf/zanaatkrIa benzerlik
31
19801i Yllarda Trkiye de Sosyal Snflar ve Blm
rak var olduu ve bu nedenle burjuvazinin bir alt grubunu

oluturmad varsaylmtr. Kuramsal balamda tartl
mas gereken husus udur: Piyasaya dnk kyl, rn,
girdi ve kredi piyasalannda tccar/tefeci kilisi yerine bur
juvazinin alt gruplarn oluturan modern sermaye grupla
r ile (ticari, mali ve snai sermaye ile) blm kart
lklar iinde ise kk meta retiminden hl katksz
bir retim ilikisi olarak sz edebilir miyiz? Yoksa kk
meta retiminden yar-kapitalist bir ilikiye gei mi sz
konusu olmaktadr? Yirmi yl nce tarmda retim ilikilerini tarttmzda dikkate alnmayan bu sorunu yeni
den gndeme getirmekte yarar vardr. Ne var ki bu ayrm,
kk meta retimi ile ilgili nicel blm gstergelerini
saptamaya baladmzda, yani ampirik dzlemde izlenemeyecektir.
Trkiyede temel blm ilikilerinde meydana gelen
deimelerin tahmin edilmesinde Tablo Iin st blmn
de zetlenen -ve ileride aynca gelitirilecek olan- nicel gs
tergeler ina edilecek ve bunlarn seyri blm kartl
iinde olan toplumsal snflar arasndaki gelir dalm de
imeleri olarak yorumlanacaktr. Sadece yar-feodal bl
m ilikileri iin nerilen toprak kiras gstergeleri, s
rekli verilerin bulunamamas nedeniyle ina edilemiyor.
Tablo Fin alt blmnde erevesi izilen ikincil (tali)
blm ilikileri sekiz toplumsal grup/tabakanm tanm
lanmasna imkn veriyor. Bunlarn , kapitalist snfn
-artn paylam zerinde belli pazarlk/rekabet/atma
ilikileri iinde kar karya gelebilen- alt gruplan olarak
grlmelidir: Smai/tanmsal, ticari ve mali sermaye... K
kenleri ve bileimi ok belirli olmayan rantiyelerin de dr
dnc bir grup olarak ayn paylam ekimesi iinde yer
ald sylenmelidir. Bu drt grubun geni anlamda burju
vaziyi oluturduunu da syleyebiliriz. Ara tabakalar ise
brokrasi, profesyonel gruplar, genellikle esnaf/zanaatkr
32
Smllar-Aras ve Snf-i Blm likileri
yaftas altnda toplanan kentsel kk reticiler,1 kk

ticaret grubu ve marjinallerden oluuyor. Ara tabakalara
ilikin srekli blm gstergelerinin brokrasi dnda
pek de mmkn olmadn ifade edelim. Kentsel kk
retici/zanaatkr grubunu dlarsak, dolaysz reticilerin d
nda yer alan bu tabakalar (brokrasinin st dilimleri ile
profesyonel gruplar ve esnaf zanaatkarlarla, marjinal n
fus) arasnda geiler olduunu da sylemeliyiz. Esasen,
bir gruptan dierine kaymalar bir ailede farkl gruplara
mensup bireylerin bulunmas veya tek bir bireyin dahi
farkl zamanlar iinde veya belli bir anda birden fazla
grupta yer almas kapitalist bir ortamda yaygn olarak gz
lenen durumlardr: Yine de grup ve tabakalarmz arasn
daki snrlarn ilevsel adan rahatlkla izilebileceini be
lirtelim. Bu zellikler, belli ekonomik konjonktrler iin
de veya belli politikalara kar ortak ekonomik karlarn
olumasna; bunlarn bylece alglanmasna ve kavranma
sna ve belli durumlarda ve zamanlarda grup/tabakalara
zg ideolojik ve davransal normlarn dahi ortaya k
masna yol aabilir.
ikincil blm ilikilerinin oluumunda devletin de
netimi veya egemenlii altndaki mali/finansal deikenler
1
Aslnda kentsel kk reticileri, kk meta retimi iinde kyllkle bir

likte bir toplumsal snf olarak ele almak uygun grlebilirdi. Ancak, gnmz
Trkiyesinde, esnaf ve sanatkrlar genel bal alanda karmak toplanan
gruplarn iinde kk reticiolarak adlandrlabilecek kategori kk bir
aznlk oluturuyor: Esnaf ve Sanakrlar Konfederasyonunun 1986 verile
ri zerinden yapamz bir hesaplamaya gre Konfederasyonun bnyesinde
1,4 milyon ye ve 1,1 milyon iletme yer almaktadr. Bunlarn % 32si k
k ticaret-araclkla uraanlardan, % 34 (kamyoncular dahil) ofr esna
fndan, % 16s tketiciye hizmet sunan tamirci vb.den ve sadece % 18i (gele
neksel zanaatleri de ieren) kk reticilerden oluuyor. Drdnc blmde
inceleyeceimiz Kartal anketinde karmza dierleri bal alanda kacak
olan bu kalabalk ve karmak grubu, bu aamada bir ara tabaka olarak almay
yeliyoruz. phesiz, bu grubun aynnnl ve tutarl bir anatomisini yapmak ge
rekiyor.
33
belirleyici roller oynar. Profesyonel gruplar, esnaf/zanaatkrlar ve marjinal nfusun belli kesimleri iin belirli hiz
metlere ve mallara ait piyasalarn zellikleri blm de
ikenlerini belirler. Greli fiyatlardaki deimelerin bir b
lm ikincil blm ilikileri bakmndan byk nem
tar. Ancak greli fiyatlarn blm etkilerinin yoklu
u veya varl, temel ve ikincil blm ilikileri ara
sndaki snn oluturmaz; bu snr izgisinin arta el koyma
ve artn yeniden paylam arasndaki farklarla belirlen
diini tekrar vurgulayalm. Baz temel blm ilikilerini
greli fiyat yaplarndan (ve hareketlerinden) soyutlamak
mmkn deildir: Nominal cretleri reel cretlere indir
gerken cret mallarnn fiyat indeksleri kullanlabilir; katma
deer iindeki cret payn, katma deeri oluturan rn
ve girdilerle ilgili greli fiyat hareketleri de etkiler ve i ti
caret hadleri, tanm gerei, greli fiyatlardan oluur, ikin
cil blm ilikileri balamnda burada kastettiimiz g
reli fiyat hareketleri, temel blmn stne eklenen ila
ve deer aktarmlarn kapsar ve bunlar blm etkileri
iinde ve ayrca ele almak yararl olacaktr.
Bu sorunu biraz aalm: Greli fiyat hareketleri/b
lm balantlarn kavrayabilmek iin Trkiye ekonomi
sinin eitli kesimlerindeki piyasa anatomilerini ve fiyatlama davranlarn saptamak ve zmlemek gerekir. Fi
yat davranlarn iki ana gruba ayrabiliriz. Bunlardan bi
rincisi, bazen mark-up fiyatlama diye de anlan ve ksaca
maliyet + kr ifadesiyle zetlenebilen fiyatlamadr. Bu
tr fiyat saptanmas, esas olarak zel sanayide geerlidir.
Sat fiyat deiken retim maliyetleri ile belli ve istikrarl
bir kr (mark-up) katsaysnn arpmndan oluur.
Diyelim talep oynamalar ile bozulan piyasa dengesi stok
lardan veya retimden kaynaklanan miktar hareketleriyle
gerekleir; fiyatlar ise maliyetlere bal olarak istikrarl
kalr. Fiyat oynamalar ise maliyet hareketlerine baldr:
34
Snflar-Aras ve Snf-li Blm likileri
KIT fiyatlar yerli girdilerin, dviz kuru ve dnya fiyatlar

ithal mal girdilerin maliyetlerini belirlerler ve bu tr maliyet-fiyat hareketlerinin kaynaklarn olutururlar. Bunla
ra en temel girdinin maliyetini oluturan cret hareketle
rini eklemek gerekir. Baz yorumlara gre, ksa dnemli i
letme sermayesinin finansman maliyetini oluturduu iin
kredi faiz oranlarndaki deimeler de maliyetlerden kay
naklanan fiyat oynamalarna katk yapar.
Fiyatlama davranlarnda gzlenen dier temel ilkeyi
esnek fiyatlama ifadesiyle nitelendirebiliriz. Bu tr fiyat
lama, destekleme politikalarnn dnda kalan tarm rn
lerinde, ithal edilen tketim mallarnda, ithalat ile retici/kullancmm farkl olduu ve fiyatlar devlete denet
lenmeyen dier ithal mallarnda geerlidir. Ksa dnemli
arzn sabit kabul edildii bu durumlarda talep hareketleri
ile bozulan piyasa dengesi fiyat oynamalar ile yeniden
salanr. Bu iki temel fiyatlama dayranma, kamu otorite
lerince saptanan veya denetlenen fiyatlar ve dviz kuru ve
dolayl vergiler/sbvansiyonlar araclyla i fiyatlara d
ntrlen dnya fiyatlarn eklemek gerekir.
Herhangi bir mal grubunda gzlenen fiyat hareketleri,
maliyetlerden kaynaklanan fiyat oynamalar ile maliyetle
rin stne binen artktaki oynamalara ayrtnlabilir.
Gelir dalm sonular nem tayan greli fiyat oynama
lar bu ikinci grupta yer alr. Bunlar Trkiye gibi bir eko
nomide eitli devlet mdahaleleri, piyasa belirsizlik ve
aksaklklar nedeniyle eitli endstri ve faaliyet kollarnda
getiri oranlarnn sk sk deimesi ve birbirinden farkl
lamas sonucunu dourur. kincil blm ilikilerinin
greli fiyat hareketleri ile etkilenmesi esas olarak byle
gerekleir.
Fiyatlama davranlar zerinde yaplan gereki ol
mayan varsaymlarn douraca yanl sonulara rnek
olarak sk sk polemik konusu olan koruma rantlar tar35
tmalann ele alalm: Rant arayclar diye adlandrlan

bir grubun davranlar zerine ina edilen kuramsal yak
lamlar; bu grubu temsil eden ithalatlarn tamamen
-yukarda sz geen- esnek fiyatlama ilkesine baml ol
duklarn varsayar. Kotalara ve an deerli dviz kuruna
dayal bir d ticaret rejiminde ithal mallar hem ucuz,
hem de kttr ve bunlar ar rantlar ieren fiyatlarla sa
tan ithalatlar ihya olur. Tketim mallar ithalatnda
-eer fiyat denetimi yoksa ve etkisizse- kabul edilebilecek
olan bu zmleme, maliyet + kr fiyatlama ilkesine tabi
olan sanayinin ara-mallanna ilikin ithalatta -zellikle it
halat, sanayici veya devletse- geerliliini yitirir: Byle
bir durumda ucuz ithal girdisi, ilgili sanayinin greli fi
yatn dorudan bir blm etkisi yaratmadan dk tu
tar. Yatnm mallar ithalatndaki ucuzluk da dorudan
gelir dalmn deil; sermaye birikimini, teknik seimini
ve dolaysyla kaynak tahsisini etkiler. Esas olarak tketim
mallar ithalatyla snrl bir durumu genelleyerek, Trki
yede ithal rantlarnn milli haslann % 15ine el koyduu
nu ileri sren Ann Krueger ve takipilerinin savlar bu ne
denle kabul edilemez.2
Tablo Ide ortaya konan ereveden hareketle ve orada
nerilen gstergeleri gelitirerek 1970li yllarn sonlar ile
1980li yllann sonlar arasnda temel ve ikincil blm
ilikilerinde gzlenen deimeleri zmlemeye imdi ba
layabiliriz.
A. Krueger, burada eletirilen rantlar kuramnn mucididir: The Political

Economy of Rent -Seeking Society, American Economic Review, Haziran
1974. Bu konuda ayrca Bkz. K. Boratav, Greli Fiyatlar, Koruma-Mdahale
Rantlan ve Gelir Dalm, Braknz Yapsnlar, Braknz Gesinler, Bilgi
Yaynevi, Ankara, 1985.
36
II. cretli Emek ve Sermaye
Yukarda da tarttmz gibi, kapitalist retim biimi ile

ilgili temel blm ilikisi igc ile sermaye arasndaki
kartl yanstr. Elimizdeki nicel veriler dikkate alnd
nda bu ilikiyi temsil eden en uygun gstergenin katma
deer iinde cret pay olduu sylenmelidir. Katma dee
rin dorudan hesaplanmas mmkn deilse; ancak saat
lik, gndelik, aylk, yllk cretlerle ilgili zaman serileri
varsa reel cretleri de hesaplayarak alternatif bir gsterge
olarak kullanabiliriz. Ancak reel cretler ii snfnn
ekonomik durumunun m utlak bir gstergesidir; burjuvazi
karsndaki greli durumunun deil... istihdam ve retim
-dolaysyla emek verimi- ile ilgili ek bilgiler bulunabilirse,
reel cret serilerini igc-sermaye arasndaki ilikilere
k tutacak biimde yorumlamak mmkn olabilir.
Tablo II, bu cret gstergeleri ile ilgili bulgulanmz
sunuyor. Nominal cretleri reel cretlere evirirken def
lator olarak toptan eya fiyatlarnn (stun 2de ise milli
gelir zmni deflatrnn) kullanldn vurgulayalm. Bu
nedenle bu bulgular, iinin eline geen cretteki deil,
sermaye iin emek maliyetlerindeki reel deimeleri yans
tyor. Tablodan aka grld gibi, cretler 1976-1978
yllar arasnda (pay veya reel dzey olarak ve kullanlan
gstergeye veya cretli gruba gre deien) bir zirve
noktasna ktktan sonra 1980li yllarda greli ve mutlak
anlamda belirgin bir biimde gerilemitir. 1970li yllarn
en yksek dzeyi ile 1980li yllarn en dk dzeyi ara
snda reel cretler (1., 2. ve 5. stunlardaki bilgilere gre)
% 52, % 67 ve % 29 orannda gerilemitir. SSKya bal i
ilerde ve genel cretlilerde reel cret gerilemesi aa
yukar kesintisiz olarak srmekte; imalat sanayiinde ise
reel cretlerde 1986 ve 1987 yllarnda ykselmeler gz
lenmektedir. Ancak bu ilerleme, genellikle emek verimin
deki artn gerisinde kald iin (Bkz. stun 11-12) snai
37
katma deerin iinde cretlerin pay -yani bir anlamda, i

i snfnn sermaye karsndaki greli ekonomik duru
mu- 1978i izleyen on yl boyunca aa yukar kesintisiz
olarak gerilemitir. 6.-10. stunlardaki bulgular bu duru
mu gsteriyor.
Burada sz edilen reel cret/verimlilik/cret pay ilikileri, aslnda nedensel deil tanmsal ilikilerdir. Bl
m dinamiklerini biraz farkl bir perspektifle aydnlatmak
amacyla, reel cretler ile kr oran (veya daha doru bir
ifadeyle mark-up oran) arasndaki ilikinin hangi ynde
deimi olduunu incelemeye alalm.3 Kuramsal olarak
iki farkl bant sz konusu olabilir: Birincisi, reel cret
lerden bamsz ve bir hayli istikrarl bir kr oran ng
rr. Bu durumun geerli olmas halinde, cret hareketleri
deimeyen bir kr katsaysnn araclyla fiyatlara intikal
eder. rnein, sanayide nominal cret artlar genel fiyat
hareketlerinin gerisinde kalyorsa (reel cretler dm
se) , bu sektrde cret artlarnn yol aaca fiyat artlar
da enflasyonun gerisinde kalr, yani sanayinin greli fiyat
lar gerilemi olur, ikinci bant biiminde ise, reel cret
lerdeki deimeler, kr orann zt ynde deitirir. Reel
cretlerin gerilemesi (yani nominal cretlerin enflasyonun
gerisinde kalmas), sz konusu sektrn kr orann artrr
ve tek bana greli fiyatn deimesine yol amaz, ilk ba
nt biimini Kaleckiye ve neo-Keynesgil iktisatlara,
ikinci bant biimini ise Ricardo, Marx ve Sraffaya ba
lamak mmkndr4 Ancak her iki yorumun, neoklasik
3
Burada kullanlan anlamda kr oran, toplam gayri safi krlar ile deiken
retim maliyetleri (cretler + dier girdi giderleri) arasndaki orandr, ikti
satta kr oran geleneksel olarak kr bl sermaye stoku biiminde tanm
land iin buradaki kavramdan farkldr. Bu ayrm vurgulamak iin bizim
kullandmz kr oran genellikle mark-up oram olarak adlandrlr.
Bu konuda ilgin bir alma iin: B. Gibson et. al., Terms of Trade and
Class Conflict in a Computable General Equilibrium Model, Journal o f De
velopment Studies, Ekim 1986.
38
Smflar-Aras ve Sm f-li Blm ilikileri
burjuva iktisadnn sorunsal dnda olduunu vurgulaya

lm.
Tablo III, Trkiyede imalat sanayii bakmndan bu so
runu aydnlatacak baz bulgular ieriyor: Tablodaki dnemlemeyi reel cret hareketlerinin ynnde veya eiliminde
belirgin deimelerin gzlendii zaman aralklarn dikka
te alarak yaptk. Grld gibi, 1963-66dan bu yana reel
cretlerin art eilimi gsterdii 1967-70 ve 1975-77 alt
dnemlerinde kr oranlan dm; aksi ynde cret hare
ketlerinin egemen olduu 1971-74 ve 1978-88 dnemle
rinde ise kr oranlar artmtr. Derhal vurgulayalm ki bu
bulgular, istatistiki kesinlik salayacak nitelikte deildir ve
rnein yllk hareketler olarak aratrldnda reel cret
ler ile kr oran arasndaki kartlk Tablo Ildeki kadar
ak ve seik gzlenmemektedir. Tablonun bulgularndan
hareketle ortaya kan, cret-kr kartlnn genel ve orta
dnemli bir eilim olarak geerliliini savunabileceimizi
sanyoruz.
Farkl dnemlerdeki snai kr oranlarna ilikin bul
gular zerinde iki son yorum yapalm: Birincisi Tablo
IlIteki bulgularn geerli olmas halinde sanayide maliyet+kr biiminde zetlenen fiyatlama ilkesinin geerli
liini hl savunup savunamayacamz sorusu ile ilgili.
Kr/cret kartl (farkl bir ifadeyle artan cretlerin kr
orann drmesi) zerindeki nicel bulgular sanayide -tanmsal rnlerdeki gibi- esnek fiyatlama davrannn ege
men olmas anlamna gelmez: cret-d tm girdiler iin
istikrarl; cret hareketlerine kar ise ksmen esnek bir
kr katsaysnn deien maliyetlere yklenmesi ile olu
an bir fiyatlama davran Trkiyede sanayide fiyat olu
umunu biimlendiriyorsa, bunu maliyet + kr tr fiyatlamanm biraz yumuatlm bir biimi olarak yorumla
yabiliriz.
39
OOCjOtOiANtNNHCO0
NôJ0f'fN0'Win0'f^0v
O ON o o o
qNcqo\(NNqqocqN\qn
SÔrvN'tNVO'tONVO^NrHC^
O^'-^'-^ÔOOOOOOCN
N
O
rN
r"- r-'j r- rvJ rvJ rvj n

O *-4
n ON -tvO 00 rvj co
O
o ON co ON O n ON O ON
ON *o
ON rvi
r^.
rv
<0 S
M
Ki c.
Q s
>
3
s
es -
4>
s
W
P-H 00 o oo n 0 0 o r^- n n ^.
o
ON
d 1^ rn ON P*S v d
d
o 00 s n r^- n m o X o tf* m O
vo n n in t
tu
-r
n
n n ^ \q n co
f' p' 00 On r' On
S.

o J3
r
s
o
UJ *ni1-
TABLO II: CRET GSTERGELER, 1976-1989
co
<*- m m m rvj m
NO'NnNrHMCinfNHfOt
r-ONNONin-tn^vONin
zel
f n r o m m m r N j r ^ r v r ^ r N ^ p - ^
0 0 v q r-4 o o vq
rn
't"
m
m m m rvJ n
3
n
m
vo
O
d
08
rvJ ,, *
m o
00 0 0 rvl
v o v d CO rî c o
r-'J r s rvJ
<N rO m v q r n
c o n o fO c o
^}- <n fN f S r 4
vO
O vO
fN
o
ON v q ON o
rN 00 o i
(N
vd
oo
ni
~o
Ov fN ON fN o
v o ON r s
ON
v d vd d
vd
ON
o
o
o
oo oo $
O
O
O
o
d
o
ON oo O j
Ov ON rN
ON Ov
o
vd
nj d
r n od r n n fN rO 't- v o
00 O ON ON 0 0 0 0 0 0 O n ON
o
o
d
o
O
m
rJ
o
d
o
*
O
d
o
'H - n
UJ
T3
H
_
C
-S
2
5
N
O
3
S
rvJ vO v q
vd vd r o r n
m rvj
m
<u b
r - n
vO ON
1 ^ vd
v d rN
OV ON OV o
O
,
o
Ov
VO n
r S ON
ON d
m Qs oo h - 00
rvJ
n
o
oo o o tf" r n
vO n n n
n
rn
u
: rs
s -p
ooo\conniAiAint
5-3
tO p3
vo -2 fA
V
3
m
>-
O N C O O ' O H N f n t l A ' O N C
N N N N O O C O C O C O C O C O C O O O C O
C'O'C' C' C' O'O'O' C' O'O'O' O'
40
Odas ile Eskiehir Sanayi Odasnm veri ve bulgular; dier stunlarda ise Devlet statistik Enstitsnn veri ve yaynlar esas alnd.
TABLO III: ZEL MALAT SANAYNDE

KR ( MARK-UP") ORANLARI VE REEL CRETLER
Reel cretlerde
Ortalama Deime (% )
Kr Oram
1963-66
1967-70
1971-74
1975-77
1978-88
4.7*
27.0
6.5
19.4
-0.7
29.0
15.4
26.5
-1.1
33.9
Kaynaklar ve Notlar: Yllk deimelerin ortalamas olarak hesaplanan cret verileri iin:
Tablo II; 1963-1982 kr oram verileri iin: S. zmucur, M illi G elirin A y lk D nem ler 1tibariyle Tahm ini. Dolarla fadesi ve G elir Yolu ile H esaplanm as, stanbul, 1987. stanbul
Ticaret Odas Yayn, Tablo 6. zm ucur'un "fiyat-maliyet oran" bulgulan, kr oranna d
ntrlm, 1983 ve sonrasna ait rakamlar tarafmzdan DE imalat Sanayii anket
verilerinden hesaplanmtr. (*): 1964-66.
ikinci yorum ise bir kez daha d ticaret rejimi ile ko

ruma randan arasndaki ilikiyle ilgilidir: Burjuva d ti
caret kuram, ithalat rejiminde kotalarn kaldmlmas ile
balayan bir serbestleme/liberalizasyon dnmnn
zellikle sahayi rnlerinde korumadan kaynaklanan rantlann (an kr marjlannm) erimesine yol aacan ng
rr. Tablo IIFteki dnemlendirmeyi ithalat rejiminin ser
bestlik derecesine gre yeniden yapacak olursak, koruma
c/ithal ikameci 1963-1979 yllannda zel imalat sanayiinde
kr oranlar ortalamasnn % 26,5; liberal d ticaret poli
tikalarnn egemen olduu 1980-88 dneminde ise ayn
ortalamann % 34,3e ykseldiini saptyoruz. Daha da il
ginci, bu sonuncu dnemde, ithalatta serbestlemenin 1984
ten itibaren ivme kazand dikkate alnarak, 1984-88 yl
lar iin ayn bir hesaplama yapacak olursak, bu sonuncu
alt-dnemde kr oranlarnn ortalama olarak % 35,6 gibi
rekor bir dzeye ykseldiini gzleyeceiz. Ksacas, son
eyrek yzyln verileri d ticarette serbestiye gidildike
sanayinin kr marjlarnn greli olarak ykseldiini gste
riyor. Buradaki paradoks, kanmzca, verilerle veya hesap
lama yntemleriyle ilgili deil; dorudan doruya neoklasik
kuramn yetersizliinden kaynaklanyor: Kr oran bir te
mel blm gstergesidir ve bu nedenle d ticaret rejim
41
1980li Yllarda Trkiyed e Sosyal Snflar ve Blm
lerine veya retim fonksiyonunun yapsna deil; snf

atmalarna ve dengelerine bal olarak belirlenir. Mark
sist ve klasik politik iktisadn temel nermelerinden biri
olan blmn otonomluu (yani gelir dalmnn s
nflarn birbirlerine ve devlete kar greli gleri tarafn
dan belirlendii) sav kabul edilirse, grnteki paradoks
giderilecektir: 1980li liberal yllar, devlet politikalar
araclyla snf dengelerinin emek aleyhine, sermaye le
hine dnd ve bu nedenle sermaye iin yksek krl
olan yllardr.
Dikkatimizi bu kez de sermayenin dnya apnda bi
rikiminin gerekleri asndan Trkiyenin konumuna e
virelim: 1980li yllarda Trkiye burjuvazisi, Trkiyeyi
dk cretli bir ekonomiye dntrerek dnya kapi
talist sistemi ile bu konumda btnlemeye dnk bir
strateji izledi. Bu dnmn bir yandan sanayi rnleri
ihracatnda byk bir sramaya yol amas, te yandan da
ucuz igcnn Trkiyenin yabanc sermaye asndan
ekiciliini artraca umuluyordu. Bu stratejik yaklam
burada tartacak deiliz. Sadece planl bir teknolojik ge
limenin dinamizmini tamamen bir kenara brakan ksa
dnemli bir perspektifi yansttn; bu nedenle Trkiye
burjuvazisi asndan dahi baarlarnn ksa dnemli ol
masnn beklenebileceini belirtmekle yetinelim.
Bu stratejik yaklamn sonularn zellikle 1980li
yllarda Trkiyenin yabanc sermaye bakmndan ekicilik
derecesinin hangi ynde ve ne kadar deimi olabilecei
ni karlatrmal bir ereve iinde, Tablo IV ortaya koyu
yor. Uluslararas sermayenin Trkiyedeki cret hareketle
rini uluslararas paralar (dolar) cinsinden deerlendirece
ini; dolar cinsinden cretlerdeki deimeleri emek verimi
dzey ve eilimindeki deimelerle birlikte potansiyel ya
trm alanlar olan benzer lkelerle karlatracan ve
lkeler-aras ekicilik derecelerindeki farkllklarn by42
Smilar-Aras ve Snf-li Blm ilikileri
lece ortaya kabileceini syleyebiliyoruz. Tablo IVte

Trkiyeyi bu bakmdan (o zamanki adyla) Ortak Pazarn
yeni yesi ve Asyann yeni sanayileen dinamik lkesi
Gney Kore ile karlatryoruz5. Bu lkelerin karlatr
maya alnmas, bunlarn Trkiye burjuvazisi iin ulal
mas hedeflenen zellikler tamalar bakmndan da uy
gundur.
1980li yllarda TLnin d deerindeki reel anma, yani
dolann Trkiyedeki enflasyondan daha yksek bir tempo
da pahallanmas reel cretlerdeki gerilemenin stne bin
mi; bylece yabanc sermaye asndan Trkiyede igc
nn ucuzlamasnn etkileri glenmitir. Farkl bir ifadey
le, herhangi bir lkede cretlerin dolar cinsinden ucuzla
mas iin ya reel cretler drlmeli; ya enflasyonu aan
lde devalasyonlara gidilmeli; ya da bu ikisi birlikte
gereklemelidir. Trkiyede 1980li yllarda her iki yn
tem birlikte uygulanmtr: Tablo IVn 1. stununu, Tab
lo Hnin 5. stunu ile karlatrdmzda dolar cinsinden
cretlerdeki gerilemenin, yerli para cinsinden reel cret
lerdeki dleri fazlasyla am olduu gzleniyor. Tr
kiye ekonomisinde 1977-1987 arasnda cretler cephesin
de ne derecede derin bir operasyonun gerekletii tablo
daki karlatrma sonunda iyice ortaya kyor: Dier drt
lkenin hepsinde dolar cinsinden cretlerin % 28 ile % 174
arasnda artm olduu bir dnemde, Trkiyede cretler
de % 20-30luk bir gerileme sz konusu olmutur. Trkiye
burjuvazisinin dk cretli bir ekonomi yaratma hedefi
on ylda tam bir baar kazanmtr.
Buradaki sorunsal erevesinde kullanlabilecek farkl lderin tartld ve

uyguland bir alma iin: K. Boratav, Trkiye imalat Sanayiinin AETdeki
Gelecei Asndan Uluslararas cret ve Emek Verimi Karlatrmalar,
1987 Sanayi Kongresi Bildirileri, Makine Mhendisleri Odas, Ankara, 1987.
43
r
w n
w ^
J2
h
O
^^d d o d c o '-co fsn fn

^
o c ' 0 ' H
= - i
SAATLK CRET KARILATIRMALARI: MALAT SANAY
c oo ^
< t-
o-
^
OOC'CcnNNNO'HN
> ^ h O O O O ' O nC\ 0' CMJ' 00\
J2
o c p v O f n ^ ^ n n t M ' } -
u ,vHonNnc''ooDt(N'0
H O Nt'0inN\0innN0D
N
i n O
'
s f n
JS
2 oo
5 2 ;
I.5 * I >, s
t'OlANO'NmOONO\
>
-c
<
2. a s
a 2 s
r s -o ~o
S JS a
3^ oas 1^ ^1!g
S
-o : -2
" .c
2 2 c s>
8 ^ 2 1
g e >
Ou
:5 < o -S .=
^ _- -J
c ? r'} ^ ^ f<} 09 rs' : v9 0 r'?
'^fOvOrvjr^rnr'uS'^*
ONcnnttnnnoD
O N S O ^ N N I A i n v O
nfnn^^-conN N
s . o n n ^ ' O i n H H N
rNrSfOfnfnnfOrn
J2
O ^ ^ O r ^ - O r ^ O f O r S
^ \ O N \ O ^ , : A N 0 d ^ l A
>
8 ;fi 05
S " s2
.2 ^
OlAONCOHNO^NCOn
>
O O ' N O C O C O C O N C O ' O
yÔN-C'd^doiNo^n
opoorôônoo^'o
O r*S
.2
* = -S S *=3
S *-
n "5 "3 ~ 00 2
^M
* s
CJ
u. fcc >
-
J2 o>
J
u
-fi ^ 2S ^ jtf .i:
w > -S ^5 !SP
. 5 S 22 ^C
^ fc5 kF 5
^ S 2
%
> ^ M 5
29 ^ &
c
0\
;
^
2 ^ V>~
< . ' J i .<
R
C
4
rt ^ w
*fi .2
- -
o;
rNi ^- ON' ^"'
<o
|- ^ t' C O O ^ ^ N (N n tN
q
s.
! H3
S s - fi
w o
5 -S U
S _
~ 12
S
oir o ^& _
H ^ *>
s o> >- fi
- fi S
1 ^ 1
2 ~
t/> 1
2
5 . , .
E V,S
O c
TABLO
IV: EMEK VERM VE $ CNSNDEN
c
J2.
cs
</>
O_ e 2 *n
e
*
^
s S -C ^ -5
n o ' 0 \ o o H
0'00''0(NlTl(N(N1;N
'td'HCdcocooNin'tc
C5 N
^ n
f i
cO
>N
s =
i^
1 5 c ,
i ?s -p.T 'fi^w
OJ
. *
fi
S H > '5
>
^ -!|fl=
c z JS i>
0 3 C\ O
r^~- i
r co
G O ' C ' O ' O ' O ' O ' O ' O ' O ' O '
2 >w o ?>w "O

E w ^ s
2 -fiM^2 'cS s
^ W
Sn/lar-Aras ve Snf-i Blm likileri
Ancak yabanc sermaye asndan Trkiyenin ekicilik de

recesindeki deimeler -yukarda da deindiimiz gibiemek verimi eilimlerine de baldr. Tablo IVte bu adan
da be lke arasnda yaplan bir karlatrma, Trkiye
sanayiinde verimliliin ayn dnem iinde esas olarak du
raan kaldn; snai gelime bakmndan herhangi bir id
dia tamayan Yunanistan dndaki lke ile Trkiye arasmdaki retkenlik hareketlerinin belirgin bir biimde
lkemiz aleyhine seyrettiini gzlyoruz. 1977 ile ortak
verilerin var olduu son yl karlatrdmzda imalat
sanayiinde emek verimlilii bakmndan Trkiyenin Por
tekiz, Gney Kore ve Ispanyann % 12, % 36 ve % 46 geri
sinde seyrettiini saptyoruz. Trkiye, yabanc sermayeyi
ekmek veya ihracata ynelmek hedefleri asndan ksa
dnemde bu handikap cretlere yklenerek ve devalas
yonlarla amaya alm; ksmen de bunu baarmtr.
Ancak bu baanmn srdrlmesinin ne kadar g oldu
u on yl aan srekli bir gerilemeden sonra 1989-1990
ylnda, sendikalann olduka yksek cret anlamalar
yapmalar ve ayn yllarda devalasyonun enflasyonun ge
risinde kalmas ile ortaya kyor. Sanayileme ve hatta uluslararas rekabet bakmndan -ksacas sadece yabanc
sermaye asndan deil, ulusal ekonominin gelecei a
sndan- kalc olan baar sermaye birikiminin boyutlar,
etkinlii ve emek verimi ile ilgili gstergelerin yksek bir
tempoda seyredip seyretmemesi ile ortaya kar. Bu adan
1980li yllarn byk lde kayp yllar olduunu gz
lyoruz. ii snfnn srtndan gerekletirilen ok ar
bir operasyon -benzer lkelerdeki gelimelerin aksinesanayilemenin uzun dnemli dinamizmine katk yapacak
edinimler gerekletirememitir.
Igc-sermaye ilikilerinin 1980li yllarda dramatik
bir biimde etek aleyhine dnm olmasnn arkasnda
yatan snfsal tavrlar ve devlet politikalar nc ve dr
dnc blmlerde ayrca tartlacak. Burada, ksaca, 12
45
Eyll rejiminin bu dnmde ana etken olarak ortaya

ktn; skynetimin, 1982 Anayasasmn, bunu izleyen
yasal ve idari dzenlemelerin, Ulusu ve zal hkmetleri
nin ayn dorultudaki kararl uygulamalarnn igc pi
yasasna, sendikal rgtlenmeye, toplu szleme dzenine,
sosyal gvenlik sistemine getirdikleri ekonomi d kst
lamalarn belirleyici olduunu vurgulamakla yetinelim.
igc piyasasnda gerekletirilen bu byk apl
operasyonun hedefi, bizce, igcnn deerinde anlaml
bir d (veya daha tarafsz bir ifade ile emek arz eri
sini btnyle aaya kaydrmay) salamak idi. Bu hede
fin gereklemi olduu da aktr. Bu dorultuda ve bo
yutlarda yapsal bir kayma bir kere gerekletirildikten
sonra ayn nitelikte operasyonlar tekrarlamak gereksiz ve
yararsz grlebilir ve genel fiyat hareketlerine, hatta ve
rimlilie bal cret szlemeleri artk gndeme gelebilir.
Bu ynde bir tavr deiikliini, burjuvazi ve siyasi iktidar
toplumsal bar erekleri bakmndan da yeleyebilir. Bu
zmlerin reel cret dzeylerini veya cret bl katma
deer oranlarn dk noktalarda dondurmak anlamna
gelecei, dolaysyla sermayenin uzun dnemli karlar ile
uyumlu olaca da aktr. Ancak byle bir zmn ii
snf iin kabul edilemez olduu; 1989 ylndan itibaren
toplu szlemelerde sendikalarn sadece enflasyona veya
emek verimi hareketlerine bal cret artlarn kesinlikle
reddetmeleri; gndeme 1980li yllardaki kayplarn adm
adm telafisine dnk cret artlarn getirmeleri ve bu ta
leplerini ksmen hayata geirebilmeleri ile ortaya kmtr.
Ksacas, bizim tablolarmzda 1988e kadar getirdiimiz
blm dinamikleri 1989dan itibaren ii snf iin ge
erliini yitirmi grnyor, ii ve sendika hareketinde
1980li yllarda gzlenen farkl tavrlarn ardnda yatan
toplumsal, ideolojik ve politik etkenleri drdnc blm
de aynca tartacaz.
46
III. Kyllk ile Tccar/Tefeci (Ticari/Mali Sermaye)
Kk meta retiminin en yaygn retim ilikisi olduu

bir tarmsal yap iin en uygun blm emas nedir? c
retli iiliin ve kiracln bulunmad saf biimiyle
kk meta retiminde kyl tarafndan retilen safi hs
lann ticari kr, tefeciye veya bankalara denen faiz ve net
retici geliri arasnda paylalmas gerekli ereveyi olu
turur. Byle bir erevenin uygulanmasnda hareket nok
tas olarak tarmsal rnlerin nihai piyasalardaki fiyatlar
alnr. Her rn iin birim retim giderlerinin, tamadepolama giderlerinin ve ilenen rnlerde kyl iletme
sinin dnda oluan katma deer elerinin nihai fiyattan
dlmesi gerekir. Bu ayklamalardan sonra saptanan ni
hai fiyat ile iftinin eline geen net fiyat arasndaki marjn
-ticari marjn- greli bykl, reticinin tccar tarafn
dan smrlme derecesini belirler. eitli rnler iin
katma deerin net retici geliri ile ticari kr arasnda pay
lam, dolaysz retici ile onun yaratt art-rne el ko
yan tccar (ticari sermaye) arasndaki temel blm kar
tln temsil eder. Safi hslaya (iftinin eline geen net
fiyata) den faiz yknn ayrca hesaplanmas gerekir;
bu da kk meta retiminin dier smrc kategorisini
oluturan tefecinin (veya finans kapitalin) blm payn
ortaya koyar.6
Bu trden bir blm hesaplamasn tam olarak ya
pabilmek iin gereken veri taban kyler ve rnler ze
rindeki monografilerden oluabilir; ancak bunlar da tutar
l ve kesintisiz zaman serileri oluturacak biimde yapmak
mmkn deil. Bunun yerine tccar/retici paylarndaki
6
Bu blm emasnn biimsel bir sunumu ile yntem ve kuram sorunlarnn

tartlmas iin Bkz. K. Boratav, Kk reticilikte Blm likileri, SBF
dergisi, Aralk 1972 ve Tarmsal Yaplar ve Kapitalizm, SBF Yayn, Ankara,
1980; imge Kitabevi Yaynlan, Ankara, 2004.
47
I
deimeleri ksmen ifade edebilecek olan ticari marjlarn

zaman iinde seyrini fiyat serilerinden tahmin etmek
mmkndr. Tablo V te belli tarmsal/tarm kkenli mal
larn perakende/ihra fiyatlar ile iftinin eline geen fi
yatlar arasndaki makasn zamanla ne kadar alp kapan
dn gsteren 4-9. stunlar bu hesaplamann sonularn
gsteriyor.
Bu emada kylnn girdiler yoluyla karlat bl
m ilikilerine yer yoktur. Tm nicel blm zmle
meleri katma deer zerinden yapld iin ve girdi mali
yetlerini de ieren fiyat ise gayri safi retim deerini ifade
ettii iin bu, yanl deildir. Ancak bu dlama girdilerden
gelen fiyat deimelerini kk reticinin blm iliki
lerini etkilemedii anlamna gelmez. zellikle tarmn ti
pik fiyatlama davran olan esnek fyatlama durumunda
girdi maliyetlerinin artmas iftinin eline geen gayri safi
fiyat etkilemez; iftinin net retici gelirini ise andrr;
farkl bir ifadeyle, iftinin yaratt deer (birim rn iin
harcanan toplumsal bakmdan gerekli emek zaman) de
imedii halde iftinin elinde kalan retici pay azalm
tr. Bu art-rnn bir blmne tanmsal girdileri pazar
layan ticaret sermayesi veya bunlar reten ulusal veya ya
banc sanayi sermayesi tarafndan el konmas anlamna ge
lir. ifti ile ticaret ve/veya sanayi sermayesi arasndaki bu
blm kartln Tablo V, stun 1-2de hesaplanm
olan tanm ticaret hadleri ksmen ifade ediyor. Bu gsterge,
milli gelir veya toptan eya fiyatlan serilerinden hesapla
nan tarmsal fiyatlarla, yine ayn serilerden hesaplanan s
nai fiyatlar arasndaki makasn zaman iinde hangi dorul
tuda ve ne kadar hareket ettiini ortaya koyuyor. Tarmsal
fiyatlarn iftinin eline geen fiyatlan snai fiyatlarn ise
iftinin retim girdileri iin sektr dna dedii fiyatlar
temsil ettii varsaylrsa, bylece hesaplanan i ticaret hadlerindeki hareketlerin kk reticinin kar karya bu
48
Smflar-Aras ve Snf-Ii Blm likileri
lunduu bir dier temel blm ilikisindeki deimeleri

yanstt kabul edilebilir. S. Mutlunun bulgularna daya
nan stun 3 ise ayn ilikiyi iftinin eline geen fiyatlarla
girdi ve sermaye mal fiyatlar arasndaki makas hesapla
yarak yani dorudan doruya ortaya koyuyor.
Toparlayacak olursak, Tablo Y te hesapland biimiy
le ticari marjlar kylnn yaratt arta ile ri piyasa iliki
leri iinde el konulmas ile ilgilidir ve nihai rn, fiyatlar
ile iftinin eline geen fiyatlar arasndaki greli fiyat ha
reketleri ile ortaya kar. I ticaret hadleri ise kylnn ge
ri piyasa balantlar iinde (girdi piyasalarnda ticari/smai
sermaye tarafndan) sktrlma derecesindeki deime
leri yanstr. Burada da iftinin eline geen fiyatlar ile gir
di fiyatlanndan oluan greli fiyatlardaki deimeler sz
konusudur. Bu gstergelere, yukarda deinildii gibi faiz
yk ile ilgili nicel tahminler eklenmedike, kk meta
retiminin blm ilikileri tam olarak kapsanmam olur.
Bir kez daha vurgulayalm ki burada greli fiyat hareketle
rine dayanlarak yaplan yorumlar, piyasaya dnk orta ve
kk boyutlu kyllk ile snrldr ve kapitalist ve yarfeodal ilikileri kapsamaz.
Tablo V in bulgularnn bu kavram erevesi iinde bir
deerlendirmesini yapalm. Ortaya kan en arpc bulgu,
1970li yllarn sonlan ile 1986-89 arasnda tarmn ticaret
hadlerinde meydana gelen dramatik dmedir: Bu dme,
zmni milli gelir deflatr ile % 50ye, toptan eya fiyatlan
ile (1987 itibariyle) % 40a, Mutlunun bulgularna gre ise
(1979-1986 arasnda) % 43e ulamaktadr. ticaret hadlerindeki byk knt 1977-1980 yllar arasnda ger
eklemi; bunu izleyen 1980li yllarda ise greli fiyatlann
tarm aleyhine anmas yava bir tempo izlemitir. An
cak, bu dahi tek bana olaand bir gelimedir; zira
nceki tm dnemlere ilikin bulgular, i ticaret hadlerin
de be-alt yllk bozulmalann benzer sreli dzelmelerle
49
+ n
ir\ O
( N fO T>
r H r H (N (N (N (N N N
3
2P^2
& cc ^ s
is g
o n
5 g
H H
h h h
co
(N N (N fN fN N
s |
N
O ' O i n v O N i A S ' t
HADLER VE TCAR MARJLAR: 1976-1986
.^f^rÔNrNodrnvOnS
H t
\ O
(N fS S
S c i
* I i I <
?* w 2
2 3 * . ^
-a s -a e $
3 3
^
>- =
**
J< 2 c 2 S
r j v q q o q q n o ' ' H o q ,t ( N v
C O rH C O N vO rN irin^-rvid iN
C O O O O ' O C O N O ' O ' ^ O C O ^
'3 ^ = u
^ - ' 'c
tn C ^ 60 o
Q -
S.J=
* "S
5S
2 *8
u
1
&
M
^
w - ^ 4J
2 s S. u
w
- s
OD
<u ^nd^no'diAHOcNirifNO^
O O 'C 'O 'O '^ N h h h h O O '
J*. jr
S - J3
S
4) E ~
o i'N r S r < o O 'O q o ;N in o ;o q
TCARET
SB^.iAooori'OcdrtOO'dt
E cOi
O O r t r t r 1 0 r f l ,l N N M n ' 0
<-
S
5
3 -w - i -s
C
s-
e
s
2.5s oc.sl
q:
o> -2 .2 .S
S es -s
2 s 5
S c>nJ
H
V: TARIMSAL
TABLO
1t ON <N m
g * a
sH 2
n .S
* S2^_3 0_1; "O
JS
O 0 < ) H H ( 0 ! ( ) N N C 0 ;
r-
> C c *3 'C
w
t*
00 00>
.S S ^ o n ' t - N N C N i n N H
(j
>, O h N iSMO'O'OCS
I cs o > o;
00 -S 73
^
^
X. 3 ' N
-ri
o; S
S -S O r^l O trj 1^- l~; c> 00 00po

S.Sf^NiANNsntO'OM
o ,>ro o 'o o 'o 'o 'o 'o m v o 'o
.3 -
00
j2
,
O X,
CS
2
^
^ J2
^ rvj ti
ce w
5
I
O 2 ..
X
o-(<iflqcqs!j;Ni>.Ninq(i)
5 s _ O N in o > o '0 'n ^ N O '(!0 0 '0 - <

) 1
o o c o o n n n n i A * ' ,- ' * n
c
W
^ S T3 *
- - ON - &o
> ->
12
?? l=
i .S
Is
? ss
>-
j
-
O N c 0 0 N O ^ (N n -tn \ 0 N c 0 0 '
NNNNCOCOOCCOCOCOOOOOCO
On On On On Cn On On O ' C ' O n On On Cn O'
50
-2 ^
j<
.S ra<0^ "
*
.&> S c
2 a g
H
^ o> O </? en
fiyat stun 6'da ktl, s
salanan borsa fiyatlardr. Pamuk
o,
fiyatlar deil. DE tarafndan
^ f0~sr<\
C
S <3
tun 9da saf pamua aittir.
S i
^ 2>
2 S
S
Z 3
S o
pamuk fiyatlar (artk yaymlanmayan) iftinin eline geen
Snflar-Aras ve Smf-li Blm ilikileri
telafi edildiini gstermekte iken, 1977yi izleyen fiyat

knts 10-12 yl sonra hl telafi edilmi deildir. Ger
ekten de Cumhuriyet tarihi boyunca Trkiye kyls bu
derecede ar ve uzun sreli bir dier fiyat oku ile kar
lamamtr. 1978-1989 dnemi ile karlatrlabilecek tek
dnem byk buhran izleyen 1930lu yllardr. Ancak bu
yllarda i ticaret hadlerinde tarm aleyhine deime (ayn
serileri kullanarak ve 1928-29u izleyen yedi ve be yl
iinde) sadece % 27 ve % 44 bulmutur.7
Dikkatimizi bu kez de dier blm gstergemiz olan
ticari marjlara -nihai fiyatlarla, iftinin eline geen fiyat
arasndaki makasa- yneltelim: Tablo V te 4.-9. stunlarda
farkl rn gruplar iin gzlendii gibi, zellikle 197879dan itibaren genellikle ticari marjlann ifti aleyhine
aldn saptyoruz. Tek istisna, dnem boyunca belli bir
trend gstermeyen eker/eker pancar fiyat ilikileridir.
Tablonun kapsad cret mallarnda ticari marjlann
19801i yllarda almas, iftinin eline geen fiyatlarda
gerekleen reel gerilemenin, kentli tketicilere yansma
dn gsteriyor. Daha farkl bir ifadeyle, dnem boyunca
greli fiyatlar hem iftinin, hem de kent emekilerinin
aleyhine dnmektedir. Bu dnmn ardnda sz geen
cret mallarna dnk sbvansiyonlarn ve fiyat kontrolle
rinin kaldrlmas veya snrlanmas etkili olmutur. Bu fi
yat operasyonu bu mallar pazarlayan -ve daha nce fiyat
denetimleriyle karlaan- ticaret sermayesi ile sbvansi
yon yk hafifleyen Hazinenin lehine olmutur. Devlet
btesinde bylece salanan mali rahatlama nm nihai
olarak hangi gruplan etkilemi olduu ayn bir aratrma
konusudur.
Sadece blm sorunlar asndan deil, d ticaret
politikalar bakmndan daha da ilgin olan sonu, pamuk
7 Bkz. K. Boratav, Birikim Biimleri ve Tarm , 11. Tez, Kasm 1987.
51
ve ttnn (Trk liras cinsinden hesaplanan) ihra fiyat

lar ile iftinin eline geen fiyatlar arasndaki makasn da
alm olmasdr. Burjuva iktisadnn beklentilerine gre,
Trk lirasnn d deerinin srekli olarak and ve ihra
cata dnk politikalarn stratejik ncelik kazand bir
dnemde, fiyatlann ihracata dnk rnleri reten ifti
lerin lehine dnmesi gerekirdi. Bu kuramsal yaklam,
kyl/ticaret sermayesi (ihracat) arasndaki temel bl
m kartln gz ard ettii iin yanltcdr. Nitekim
Tablo V te, gzlenen fiyat hareketleri sz geen beklenti
lerin tam kart dorultuda gereklemi; pamuk ve ttn
iin 1976-1989 arasnda birim ihra fiyatlar ile iftinin
eline geen fiyatlar arasndaki makas % 175-180 dolayla
rnda almtr. Farkl bir ifadeyle, bu iki rnde 1980li
yllara damgasn vuran d ticaret ve dviz kuru politika
lar kyl aleyhine, ihracata dnk ticaret sermayesi lehi
ne ilemitir.
Kyl reticinin faiz demeleri araclyla tefeciye ve
bankalara kaptrd art-rnn greli byklndeki
deimelere gelince, bu dorultuda Trkiye apnda ve s
rekli tahminlere imkn verecek kaynaklardan yoksunuz.
Ancak kaba bir fikir edinmek zere 1984 yl iinde uku
rova blgesinde Dorueller tarafndan yaplan bir alan a
lmasnn bulgularn kullanalm: Buna gre, 250 dn
mn altnda toprak ileyen iftiler cari retim giderleri
nin % 47sini kredilerle karlamakta ve bu kredilerin % 85
kadarn tefeci ve tccardan elde etmekte idiler. Gayri
resmi kredi piyasasnda 3-6 ay vadeli borlanmalar iin
vade sonu itibariyle % 50 faiz iletilmekte idi. Tarmsal fi
yatlarn girdi fiyatlarna gre geriledii ve bir dnemde
kk/orta iftilerin cari giderlerini karlamada giderek
daha fazla borlanmalar kanlmaz oluyor. ukurova bul
gularnn Trkiye iin geerli olduunu varsayabilse idik,
52
Smflar-Aras ve Snf-ti Blm likileri
tanmsal safi hslann % 7,7sine tefeci faizi biiminde el

konmu olduu sonucuna ulardk.8
Tanmda greli fiyatlarn dramatik bir biimde kyl
aleyhine dnmesinin ardnda yatan etkenler nelerdir?
Bunlarn banda, phesiz, devlet politikalar geliyor. c
retler zerindeki operasyonun aksine, tekstil lobisi gibi bir
ka grubu dlarsak, burjuvazinin tanmsal fiyatlar zerinde
ak-seik bir talebi yoktu. Buna kar, 1980li yllarda Tr
kiyedeki iktisat politikalan zerindeki etkileri an derece
de artm bulunan uluslararas finansn st kurululan,
zellikle Dnya Bankas, tanma dnk devlet politikalannn adm adm tasfiye edilerek bu sektrn giderek artan
boyutlarda piyasa glerine teslim edilmesini talep etmek
teydi. Bu telkinlere teslim olan siyasi iktidar, tanm destek
leme politikalannm kapsamn ve hacmini belirgin bir bi
imde daraltt: 1976 ylnda, yani kriz yllannm arifesinde
tanmsal destekleme almlan iin yaplan demelerin tanm
sal katma deere oran % 20,4 iken, 1980-87 yllan ortala
mas olarak ayn oran % 12ye dmtr. Destekleme fiyatlannm da ayn dnemde reel olarak andn saptyoruz.
Ekonometrik almalar destekleme fiyatlanmn tanmsal fiyatlann belirlenmesinde nemli roller oynadm ortaya
koymutur. Gerileyen destekleme almlan ve destekleme fiukurova bulgulan iin: F. Doruel ve A. S. Doruel, ukurova Blgesinde
Tanmsal retimin Finansman ve Kk reticilik, (teksir), Adana, 1987.
Tanmsal GSYHde faiz pay tahminimiz yle hesapland: 1971 ylnda D E
nin tarm GSYIH hesaplarnda kulland temel verilere gre emek-d re
tim maliyetlerinin tarmsal katma deere oran % 28,9 idi. Bu orann dei
mediini varsayalm ve DoruePlerin bulgularn Trkiye iin de geerli ka
bul ederek borlanm alar yoluyla finanse edilen maliyetlerin orann % 47
olarak ve tefecilere ve bankalara denen arlkl faiz haddini -tefeci faizini
yllk faize dntrmeksizin- % 56,7 olarak alalm. Bu durumda toplam faiz
demeleri tarmsal GSYHnin % 7,7sine ulaacaktr: (0,289 x 0,47 x 0,567=
0,077). Bu hesaplamada tamamen piyasaya dnk bir yrenin orta/kk i
letmelerine ait katsaylann kullandmz iin sonucumuzun yksek bir
tahmin verdiini belirtelim.
53
1980li Yllarda. Trkiyede Sosyal Snflar ve Blm
yatlan, yani tanma dnk devlet politikalar, kylnn kar

lat fiyat okunun ana belirleyicileri arasnda yer alyor.
Tanm/sanayi fiyat makasnn ifti aleyhine almas
na yol aan bir dier etken ise, bu dneme damgasn vu
ran iktisat politikalarnn bu iki sektre egemen olan farkl
fiyat davranlar ile birlemesi olabilir: Dviz kuru ve KIT
fiyatlar hareketlerinin katksyla girdilerden kaynaklanan
maliyet artlarn maliyet + kr fiyatlamas sayesinde nihai
fiyatlara yanstan (ve bu arada -yukarda gsterildii gibikr marjlarn da ykselten) sanayi sektr, esnek fiyatlamaya mahkm kalan (dolaysyla maliyet artlarn si
neye eken) tarma kar avantajl durumda olacaktr. Bu
farkllk, zellikle talep-ksc iktisat politikalarnn uygu
land dnemlerde, iktisadi daralmann ykn byk
lde iftinin srtna ykacak bir mekanizma oluturur.
Fiyatlardaki bozulmalar kylln saflarnda ne tr
de telafi ve uyum mekanizmalar dourmutur? Bu meka
nizmalar sayesinde fiyat bozulmalarnn reel gelirlere yan
smas nlenebilmi midir? Bu sorularn tartlmasn
drdnc blme erteliyoruz.
IV. Burjuvazinin I Blnmeleri
lk aamada dolaysz reticilerden el konan artk burjuva
zinin alt-gruplar arasnda yeniden paylalr. Mali varlk
lar veya borlar zerindeki getiri/faiz oranlar -ve bu ikisi
arasndaki marjlar-, tarmsal olmayan rnler zerindeki
ticari marjlar ve bunlardaki deimeleri temsil eden greli
fiyat hareketleri ile mali sistemin vergi, sbvansiyon ve
transfer eleri ikincil blm ilikilerini belirleyen et
kenlerdir. Burjuvaziyi etkileyen greli fiyat yaplarnn bir
blm iktisat politikalarnca belirlenir. Bunlara rnek
olarak dviz kurlar ve K IT fiyatlar gsterilebilir. Dviz
kuru ithalat maliyetlerini, K IT fiyatlar da genellikle sanayi
54
Snilar-Aras ve Smf-li Blm ilikileri
girdilerinin maliyetlerini belirler; bunlardaki deimeler

nihai fiyat ile deiken maliyetler arasndaki marjlar, yani
greli fiyatlar -fiyatlama ilkesine bal olarak- etkileyebi
lir. Dviz kurlar, keza, ihracatnn eline geen birim fiya
t belirler; sanayi rn ihracat sz konusu ise ve ihracat
ile sanayici ayr ajanlar ise, snai fiyatlar ile ihra fiyat
lar arasndaki marj -yani greli fiyatlar- kur deimelerin
den etkilenebilir. Ayn etkeni ticari sermaye ile ihra r
n reten kyl arasndaki temel blm ilikisi ereve
sinde nceki kesimde incelemitik. Faizler ve finans sis
temiyle ilgili politikalar finansal aktifler ve pasiflerle ilgili
getiri oranlarn belirler. Burjuvazinin ikincil blm ili
kileri iinde farkl ve kart konumlarda bulunan ve sz
n ettiimiz iktisat politikas eleri zerinde iktidarn ka
rar alma srelerini etkilemek ve belirlemek iin ekien
alt -gruplar snai, ticari, mali sermayeden ve rantiyelerden
oluur. Farkl bir ifade ile, burada sz edilen mekanizma
lar ve politikalar, artn genellikle burjuvazinin sanayici,
tccar, bankac ve rantiye eleri arasnda yeniden payla
mn etkiler ve dolaysyla bu alt-gruplar arasnda kart
blm ilikileri domu olur.
Yukarda genellikle dedik; zira, sz geen gruplar
arasndaki ilevsel ve dolaysyla kavramsal ayrmlar akseik olmakla birlikte, Trkiye ekonomisinin somut koul
larnda bunlar i ie gemi durumda olabilirler ve hatta
-zellikle rantiyeler iin- toplumsal tabakalamann dier
kesitleriyle kaynama durumlar da gzlenebilir. Bu tr gi
rift ilikilerin anatomisini bir sonraki blme erteliyoruz.
imdilik, sz geen alt-gruplann dkm ile yetinerek s
nai, mali, ticari sermaye ile rantiyelerin greli ekonomik
durumlarndaki deimeleri yanstan baz nicel gstergeleri
incelemekle yetineceiz. Tablo VI, bu gstergeleri zediyor.
Tablonun kapsad tek emeki grup olan memur ma
alar ile ilgili gstergelerle balayalm: Grld gibi,
55
devlet memurlar 1980li yllarda bir btn olarak ii ve

kyllerin kaderlerini paylamlardr: Maalar, gerek pay
olarak, gerekse reel anlamda dnem boyunca % 50nin s
tnde anmtr. Bu olgu karsnda, 12 Eyll sonrasn,
brokrasinin egemenlii olarak nitelendirmenin nasl
mmkn olacan anlamamz mmkn deildir. Askeri
brokrasi iin maa gstergelerini ayrca hesap etmemiz
mmkn olsa idi Tablo VFda ortaya kan eilim in ok
farkl olacan sanmyoruz. Ayrcalkl eler sayesinde
subay maalarnn ortalama memur maalarnn bir hayli
stnde olduu malumdur ve bu farkn 1980li yllarda
daha da alm olmas mmkndr. Buna ek olarak su
baylarn daima parasal olmayan ayrcalklar olagelmitir.
Ancak, her eye ramen subay maalarndaki deimeler
(yani eilim) memur maalar ile esasta ayn etkenlere ba
mldr ve bu nedenle askeri brokrasinin de 12 Eyll
izleyen dnemde greli -ve muhtemelen mutlak- ekono
mik durumunun bozulduunu tahmin edebiliriz. Geni
kitlesiyle brokrasi ise -askeri brokrasinin alt katmanla
ryla birlikte- 19801i yllarda sadece hayat dzeyinde deil,
gnlk yaamn niteliinde de dknlemitir: Bu taba
kann giderek artan saylarda mensuplar, byk kentlerin
orta halli semtlerinden gecekondu blgelerine kaymlar;
geimlerini ksmen marjinal faaliyetlerden elde eder ol
mular; kamu sektrnn saygnlnn yitmesine de para
lel olarak rvet ve yozlama batana giderek daha fazla
saplanmlardr. Ksacas, kimi evrelerce hl Trkiye
toplumunun egemen snf olarak grlen brokrasinin
durumu yrekler acsdr.
Burjuvazinin i blnmelerine ynelecek olursak, Tab
lomuz, bu dnemi, ncelikle rantiyenin, ikinci olarak da
mali sermayenin imparatorluu olarak nitelendirmemize
imkn verecek bulgular ak seik ortaya koyuyor: 1980li
yllarda snai artn i dalmnda faiz demeleri vergiden
56
Snflar-Aras ve Smf-li Blm likileri
nceki krlar karsnda arpc bir biimde ilerlemitir.

Tablonun kapsad sanayi gruplarnda snai artk iinde
faizlerin pay 1983 sonrasnda % 40-68 arasnda bir yer i
gal ediyor, bu payn 1980 ncesinde (Eskiehir verilerine
gre) % 15in altnda olduu dikkate alnrsa, sonraki yl
larda snai kr/faiz kartlnn ne kadar belirgin bir bi
imde sanayi sermayesi aleyhine zlm olduu ortaya
kar. Bu durumun sanayiciler katnda yaratt tepkileri
nc blmde tartacaz.
Gayri safi faizlerdeki byk artn yaratt kazanlar
hangi gruplar arasnda paylalmtr? Tablonun IIA, IID
ve IIIA-IIIE sralar bu soruyu yantlama dorultusunda
baz ipular veriyor: 1980-1989 arasnda mali kurulula
rn GSYIH iindeki pay neredeyse ikiye katlanarak yk
selmitir (sra IIC2) ve bu gelimeden asl yararlanan gelir
trnn, banka emekilerinin cretleri deil, banka, kr
lar olduu, sra IID den anlalmaktadr.9
te yandan, banka krlarn rantiyelere intikal eden
faizlerle karlatrrsak, rantiye gelirlerindeki artn mali
sermayenin kazanlarnn bir hayli stnde seyrettii
aka ortaya kyor: Vadeli mevduat, dviz hesaplar ve
devlet tahvillerinden elde edilen faizlerin 1988de GSYIH
nin % 14,1ine ulam olmas artc bir gelime olarak
gzleniyor. Saylar herhalde birka yz birii gemeyen
rantiyelere intikal eden bu payn ne derecede arpk bir
blm tablosu oluturduu, ayn yl Trkiyede faal n
fusun yandan fazlasnn geimini salayan tarm kesiminin
milli gelir iindeki paynn % 17,6 olduu dikkate alnrsa
ortaya kacaktr. Sra IIID ye gre, 1977-1988 arasnda fa
iz gelirleri reel olarak 28 misli artm grnmektedir. Bu
hesaplamalara rantiye gelirlerinin pek ok kaleminin ve al9
Trkiye Bankalar Birliinin 1987 verilerine gre saylan 67.000i bulan ban
ka memurlarnn maalannm ekonomideki genel cret hareketlerini izlemi
olduunu rahatlkla varsayabiliriz.
57
oo vo
oo m o
n -t ^ o\ o
*- co
(N
O 2
N N O 5
fO
co
rM co o co n
O N O'
LKLER!: GSTERGELER, 1977-1989
0 .2
m N 00
H od
00 O
vq
fN rri
\0N
BLM
od iri Ci
iri
iri
>ci)
r*- o
05t
VO
oo od
00 M o
n
oo 2
H O
VI: KNCL
o
o
m
5
5
~
o o
-fi
rs
>H
Q
S
V/)
Z
<
z
<
Cz
S
UJ
>
H
UJ
s
<
u
2
UJ
_1
M
<
UUJ
Q
Z >N #<- H
0 - B > >UJ
(S
C3 g
CO
H
N
v
>
Di o
<
5
O
>
<
>
O
z
C ( 2 O
Co
<
C s
s g
S fi
2 s.a .a * gj
C yj
2
P
1/ g J
os 5
1 ~ S -5 < S
X
' s-' ^3 tr* ' - 2 = N l i
5
s
'i
: x & >(/} k. o -S a W fi *2
O
>
55
u .S l o2 2
^0 >N 'v5 <cc >O* . 'o- N > & D*
1P E
S
" HZ d :
H
__
! a 5 I
z ~ X>* U." "2"3 u2-i S
i
H iS I
, u O
i K s
cma O O
,p O
^ ^ 0 f O (S
a U
= < a Q iti S; < m
' "O
2 Q
ve dviz tevdiat hesaplarndaki mevduattan
TABLO
CO O
kez Bankas kaynaklarndan. bor faiz demeleri Aykut Eksede alnd. 1VB iin: Celasu. age.
orvl iri
N
elde edilen faizlerin toplamdr. Vadeli mevduat verileri DE 1985 ve 1987 statistik Yllklar, Aylk statis
G) r^:
ve Merkez Bankas Raporlarndan, dviz tevdiat hesaplar verileri Merkez Bankas Raporlarndan. Vadeli mevduat yllk faiz hadleri Mer
-h
tik Bltenleri
\o
Smflar-Aras ve Smf-li Blm likileri
n, dviz ve gayri menkul gibi varlklar zerindeki deer

art elerinin dahil olmad da aktr. Ksacas, 19801i
yllarn ekonomik ortamndan en ok yararlanan grubun
rantiyeler olduunu sylemek bize doru grnyor. Ya
kn gemiin bu ayrcalkl grubunun burjuvazinin anato
misi iinde nasl bir yer kapladn bir sonraki blmde
tartacaz. Burada, sadece, 1980li yllarda rantiyelerin ve
mali sermayenin, burjuvazinin dier kesimlerine gre sa
lad avantajl durumun byk lde iktisat politikalar
nn rn olduunu; Dnya Bankas gibi kurululardan
gelen tasarrufuya pozitif faiz telkinlerine teslim oluna
rak izlenen parasal ve finans politikalarnn sanayiciyi tah
tndan indirerek onun yerine burjuvazinin bu en parazit,
en tketici elerini yerletirdiini vurgulamakla yetine
lim.
ikincil blm ilikileri iinde ticari sermayenin g
reli durumuna gelince, Tablo VTdaki gstergelerden hare
ketle 1980li yllarda bu grubun da ok ar olmamakla
birlikte belirgin ilerlemeler gsterdiini syleyebiliyoruz:
Ticaretin GSYlH iindeki pay (IIB) ve ticari marjlarla ilgili
genel gsterge (GSYlHnin ticaret kesimiyle ilgili zmni fi
yat deflatr ile milli gelirin genel fiyat deflatrnn bir
birine blnmesinden oluan indeks) (IIC I) 1984e kadar
belirgin biimde ykseliyor. Ancak zellikle ihracata d
nk ticari sermayeye intikal eden ve incelenen dnemde
byk artlar kaydettii bilinen artk kategorilerinden bir
blmnn bu hesaplamalarn dnda kald da sylen
melidir: ihracatlara denen vergi iadelerinin toplam snai
ihracata oran 1980 ile 1984 arasnda % 6dan % 16ya
ykselmitir10 ve bu sbvansiyon kategorisinin GSYlHnin
% 2sine ulat tahmin edilebilir.11 Bunlara zellikle b
10
H. Ersel ve A. Temel, Trkiye Ekonomisinin 1980 Sonras Dsatm Baa

rm ann Deerlendirilmesi, Toplum ve Bilim, 1984, N o. 27.
11
1984te snai ihracatn toplam ihracata oran % 72,1 ve ihracat/GSYH oran

% 14,3 olduuna gre, smai ihracat deeri zerinde ortalama % 19luk bir
59
1980Ii Yllarda Trkiyede Sosyal Snflar ve Blm
yk sermaye irketleri iinde rgtlenen ihracatlara sa

lanan faiz ve vergi sbvansiyonlarn da eklersek, Tablo
VTmn da dnk ticari sermayenin greli durumundaki
dzelmeyi ok eksik biimde yansttn sylememiz ge
rekir. Bu dnemde ihracat teviklerinin sanayiciden ziyade
ihracatya ynelmi olduunu ve bunun da sermaye ir
ketleri kuramam sanayicilerin ana ikyet konularndan
birini oluturduu ayrca belirtilmelidir.
Daha nce Tablo V te ele alman ve ticari marjlar ilgi
lendiren greli fiyat erevesi, ticari sermayenin tarmsal
rnlerin pazarlanmasmda ve ihracat/ithalat olarak di
er sermaye gruplarndan (zellikle sanayi sermayesinden)
bamsz bir konumda olduu varsaymna dayanmaktay
d. Tarmsal destekleme ve dviz kuru politikalar, ithalat
zerinde fiyat kontrolleri, dorudan d ticarete giren ka
mu kurulularnn rolleri ve yerleri, ihracat ile retici
arasnda ayrm yapan sbvansiyon sistemleri ticari burju
vazinin sermayenin dier alt-kesimleri karsndaki greli
durumunu belirleyen politika eleridir. 1980li yllarda
bunlarla ilgili uygulamalarn kubak gzden geirilmesi,
yeni politikalarn hemen hemen tm alanlarda ticaret ser
mayesi lehine zellikler ierdiini ortaya koyuyor. Bu ko
nuda tek ekinceyi, 1978-79un ktlk ve ar enflasyon
koullarnda ticari stoklardan elde edilen yksek (karabor
sa) kazanlara ilikin olarak ortaya atmak mmkndr.
Ancak bu iki yla ilikin olaanst koullar 19601 ve
1970li yllar iin genellemek kanmzca doru deildir.
nceden de tarttmz gibi, ticari krlara belli bir rant
lar kuram asndan bakmak bu dnemin genel (ve nor
mal) koullanna ilikin yanl ve arpk bir bak yanst
maktadr. Bizim gstergelerimiz, 1979un olaan-d kriz
koullaryla karlatrldnda dahi ticari krlarn 19801i
yllarda greli olarak ilerlemi olduunu gsteriyor.
vergi iadesi oram, vergi iadeleri toplamnn bu yl iinde GSYHnin % 2sine
ulam olduu sonucunu verir.
60
NC BLM
Burjuvazi ve Devlet:
Anatomiler ve Dnmler
I. Bujuvalar, Burjuvazi ve Devlet zerine

Birinci blmde ortaya koyduumuz genel ereveye da
yanarak Trkiyede burjuvazinin anatomisini ve siyasi ik
tidarla ilikilerini bu blmde inceliyoruz. Bu inceleme,
doal olarak devletin snf karakterinin de incelenmesi an
lamna geliyor ve bunu yaparken, bir anlamda devletin de
anatomisini yapmamz gerekecek. Kapsanan zaman kesiti
burada da 1980li yllardr; ancak Trkiyeyi 1980 dne
mecine getiren kriz dnemini de dikkate alyoruz.
Art-rrie kapitalist retim ve blm ilikileri iin
de el koyan ve onu paylaan snfa burjuvazi diyoruz. Bir
toplumsal kuruluta egemen retim biimi kapitalizm ise,
ekonomik dzlemde egemen olan snf, tanm gerei bur
juvazi olur. Birinci blmde de ortaya konduu gibi, byle
bir durumda burjuvazinin styap kurumlarm ve dolay61
1980li Yllarda Trkiye' ie Sosyal Snflar ve Blm
syla devleti de kontrol etmesi; farkl bir ifadeyle eko

nomiye egemen olan snfn yneten snf da olmas bekle
nir. Ne var ki ideoloji, kltr ve siyaset alanlarnda kuru
lacak snf egemenlii karmak ve elikili srelere ba
ldr; uyum gecikmeleri, yanl bilin eleri, kurumlarm
-ve kurumlan ileten insanlarn- isel dinamikleri ve di
renmeleri ekonomiye egemen olan snfn styapya da
kendiliinden egemen olmasn gletirir. Devletin snf
karakterinin zmlenmesinde karlalabilecek bu tr
glklerden bazlarna burada ksaca deinmek istiyoruz.
ilk nce totolojik veya mekanik diyebileceim iz
yorum biimlerini ele alalm. Bu balamda iki zt yakla
mdan sz edilebilir. Birincisi, kamu ynetimi ile y
netici sn f kavramlarn birbirine kartrd iin, hatr
lanaca gibi, birinci blmde eletirilmiti: Bu yorum,
devlet aygtn grevleri gerei yneten gruplar (yani b
rokrasiyi) toplumun da yneten snf olarak grme gibi
bir kestirme yola gider. Bunun tam zdd grnteki ikin
ci totolojik yorum ise, ekonomiye egemen olan snf ta
nm gerei, yani otomatik olarak, yneten snf olarak g
rr. Buna gre kapitalist bir toplumda devlet -yine tanm
gerei- burjuvazinin devletidir; farkl bir ifadeyle, burjuva
zi ile devlet adeta zdelemitir. Hatta en soyut ve genel
anlamda burjuvazinin tavr ve karlar devletten kaynak
lanan ilem ve eylemler gzlenerek saptanabilir. Her iki
yaklam da, devletin snf karakteri sorununu, egemen s
nflar ve devlet katnda (ve bu iki dzlem arasndaki iliki
ler bakmndan) bamsz zmlemeler yapma gereini or
tadan kaldrmas ile, yani metodolojik olarak birbirine ben
zer. Farkl bir ifadeyle, kestirme bir zm ile ancak hi
bir ey aklamadan temel sorunu ortadan kaldmrlar.
Burjuvazi/devlet ilikilerinin incelenmesinde bir dier
metodolojik kartlk, saf kuramsalc ve saf ampirisist
yaklamlar arasnda gzleniyor. I evrelerinin somut e
62
Burjuvazi ve Devlet: Anatomiler ve Dnmler
leri ile, bunlarn iindeki girift iliki ve atmalarla, ia

damlar ve irketlerle devlet arasndaki tekil balantlarla
hi ilgilenmeden ok genel ve soyut bir burjuvaziyi bir
zmleme birimi olarak yeterli gren yaklamlar birin
ci izgiyi temsil ederler. Bunun tam kartnda yer alan
ampirisist izgiye gre ise, devleti yneten bir sn f ve
ya toplumsal gruptan deil, insanlardan sz etmek gere
kir. Snf olarak burjuvazinin soyut tavrlar, karlar deil
burjuvalarm, yani snf oluturan bireylerin, iadamla
rnn, bankerlerin, fabrikatrlerin, mteahhitlerin kar ve
tavrlarndan; hatta daha da iyisi, fabrikatr A, ithalat B,
mteahhit Cden sz eden yaklamlar bilimsel olabilir.
Bizce verimli bir yaklam, bir kere, devlet-smf iliki
lerinin tanm gerei (yani totolojik olarak) zmlene
meyeceini kabul etmek, burjuvaziyi (veya herhangi bir
snf) zmlemede ise kuramsalc ve ampirisist uta yer
alan tavrlarn bir bilekesini aramak zorundadr. Tek tek
birimlerden bamsz bir snf elbette dnlemez. An
cak, toplumsal sn f diye bir kavram yararl ve anlaml
buluyorsak, tek tek iadamlarnn dnda yer alan bir so
yutlama dzeyine gememiz gerekecektir. Devlet ile bur
juvazi arasndaki balantlarn tekil sermayedarn gnlk
karlaryla snf olarak burjuvazinin genel ve uzun d
nemli karlar arasndaki btnl ve kartl birlikte
ieren diyalektik bir iliki biiminde kavranabileceim d
nyoruz. Bedrettin Dalan, eski orta M. Szerin Taksimdeki arsas zerindeki inaat ruhsatn 9 kattan 34 kata
karrken tekil karlar alanmdayz. Ayn M. Szer, Trk
D Ticaret Derneinin bakan iken, babakan D Tica
ret Sermaye irketlerine salanan ek ihracat sbvansiyon
larnn srdrlmesi konusunda iknaya alrken da
dnk byk ticaret sermayesinin ksmi/grup karlar sz
konusudur. Askeri darbeden az sonra Vehbi Ko, Orgene
ral Evrene mektup yazarak militan sendikacla kar ka63
nuni nlemler alnmasn ve Turgut zala gvenilmesini

tavsiye ediyorsa phesiz ait olduu ve temsil ettii snfn
genel karlarn yanstma iddiasmdayd. Burjuvazi/devlet
ilikilerini incelemeye kalktmzda bu dzeyden -yani
tekil, ksmi ve genel dzeylerden- hibirini dlamaya hak
kmz yoktur.
Burjuvazinin bu ilikilere k tutacak anatomisini sa
lkl bir biimde yapabilmek iin, aslnda karmak bir top
lumsal ilikiyi ifade eden sermayenin yapsal ve ilevsel
zmlemesini yapmak gerekir. Bunun ana erevesini
-blm ilikilerini incelerken- ikinci blmde ortaya
koyduk. Ksaca hatrlatacak olursak, kapitalist ilikiler iinde el konan art-deer, yine kapitalizme zg ikincil
blm ilikileri iinde yeniden paylalr. Bu ikincil pay
lamdan birbirine benzer konumlarda pay alan gruplar
burjuvazinin alt-gruplarm olutururlar, ite, burjuvalarn
tekil karlar, eitli ilevleri temsil eden sermaye grupla
rnn ksmi karlar ve burjuvazinin genel/snfsal karlar
arasndaki diyalektik ilikileri kavramlarnn zorunlu bir
adm, snfn yukardaki anlamdaki anatomisini yapmak
tr. ikinci blmdeki blm analizinde bu dorultuda
atlan adm burada biraz daha ileriye gtreceiz.
II. Burjuvazinin Anatomisi zerine
Temel Aynm: Snai, Ticari, M ali Sermaye

Burjuvazinin temel gruplamasnn sermayenin ilevsel
gruplamasna tekabl etmesi gerekir. Bu balamda, snai,
mali ve ticari sermaye ayrmnn burjuvazinin ana alt grup
larn da oluturduunu syleyebiliyoruz.
Sermayenin ilevsel olarak uzmanlat rekabeti bir
kapitalizmde bu l ayrm hem kuramsal, hem ampirik
bir berraklk ierir. Ancak Trkiyenin rekabetten uzak ve
64
azgelimi burjuvazisinin anatomisini izmeye kalkt

mzda bu basit emay eklentilerle ve revizyonlarla geli
tirmek gerekecektir. Yapmamz gereken ilk eklenti, Trki
yede olduka nemli yerler kaplayan kara/deniz tamac
l ile inaat/taahht alanlarnda faaliyette bulunan ser
maye gruplarnn da sanayi sermayesi iinde yer almas
n salayan bir tanm geniletmesinden kaynaklanacak.
Aslnda art-deere temel blm ilikileri iinde el ko
yan zelliklerinin ar basmas bakmndan, bu iki serma
ye grubu sanayi sermayesine benzemekle birlikte iktisat
politikalan karsndaki ve sermaye birikimi iindeki ko
numlar bakmndan ondan ayrlrlar. Benzeri bir eklentiyi
tarma kapitalist ilikiler iinde yatrm yapm sermaye
gruplar iin de yapabiliriz. Ancak bu eklentilerin temel
emay fazla bozmadn kabul edebiliriz.
Ne var ki, Trkiyede katksz biimleriyle snai, ticari
veya mali sermayeden sz etmenin mmkn olup olmad
sorusunu ayrca tartmamz gerekiyor. Bu soruyu yant
lamann g olmad kansndayz: Kendi datm ve tica
ret ebekelerine sahip olmayan kalabalk ve uzmanlam
bir sanayici kitlesinin bulunduunu ve keza gerek tarmsal
rnlerin pazarlanmasmda, gerekse ithalat ve ihracatta
uzmanlam katksz ticaret sermayesinin de bir hayli
yaygn olduunu syleyebiliriz. Buna karlk birka k
k yatrm bankasn ve arada bir birer gkta gibi parla
yp kaybolan bankerlik kurulularn dlarsak, Trkiyede
bamsz finans kapital nitelendirmesine uyan -ve aslnda
kendisi de dev bir holding olan- tek kurulu Bankasdr.
Dier zel bankalann tm asli faaliyet alanlar sanayi
ve/veya ticaret olan byk sermaye gruplarna aittir. Tr
kiyede finans kapitalin dier sektrlere egemen olmasn
dan sz etmek mmkn deildir. Aksine, finans kapital
sanayi ve ticaret kkenli belli sermaye gruplarna baml
65
dr ve bankalar bunlarn arasnda sk sk el deitirir. Bu

durum Trkiyede, bilindii gibi, holding bankacl te
rimiyle anlr.
Dikey Btnleme ve Byk/Kk Sermaye Ayrm

Farkl ilevlerdeki sermaye gruplaryla btnleme sadece
bankaclk iin sz konusu deildir. Taban ok sayda ve
uzmanlam sanayici ve tccar sermayesinden oluan
Trkiye burjuvazisinin st katlar dikey btnlemenin
eitli grntlerini yanstr. Belli bir bykl aan sa
nayi sermayesi, kendi ticaret/datm ebekesine de sahip
olmaya balar; kendi faaliyeti ile ilgili yabanc mallarn ithalats/acentas olmay baarabilir. En bykleri 1980li
yllarda kendi d ticaret sermaye irketlerini kurmular
dr; bir blm de -yukarda deindiimiz gibi- kendi
bankalarna sahiptirler. Burada szn ettiimiz ey, re
tim, finans, i ve d ticaret kademelerini birletiren bir di
key btnleme olgusudur. Bunu, farkl sektr ve branla
ra yaylma biimini alan yatay genilemeden ayrmak ge
rekir. 1980li yllarn zelliklerini dikkate alarak, belli bir
retim taban olan, kendi rnlerini datm ebekesine
sahip, ayrca d ticaret sermaye irketi biiminde de r
gtlenmi, bunlara ek olarak kendi bankas da bulunan
kurulular dikey holding diye saptyoruz.1 Bu yaplan
1
1989 iindeki durumlar itibariyle bunlar ukurova, Ko, Sabanc, I Banka

s, Dou, Yaar, Akm , Asil Nadir ve olakolu gruplandr. Bu gruplamada
ve blmde kullanlan ampirik bilgilerin bir ksm arkadam Galip Yal
m anla birlikte yrttmz ve Kahirede Ford Vakf ve M E R C tarafndan
desteklenen bir aratrmada derlendi. Ayn balamda vazgeilmez bir kaynak
olarak Bkz. M. Snmez, Krk Haramiler: Trkiyede Holdingler, Gzlem Ya
ynclk, stanbul, 1987. Snmezin yayn ynetmenliini yapt sreyle s
nrl olarak Ekonomik Panorama dergisi Trkiyede sermayenin anatomisine
k tutacak ok deerli bir koleksiyon oluturmutur. Holding Bankacl
iin: . Akg, Trkiyede Bankaclk, Gerek Yaynevi, 100 Soruda Dizisi,
stanbul, 1987.
66
ma iindeki sermayenin (burjuvazinin) alt-gruplamasm

biraz deitirerek yeni bir emaya oturtmak uygun gr
nyor: (i) Esas olarak snai sermaye, (ii) esas olarak ticari
sermaye, (iii) esas olarak mali sermaye ve (iv ) dikey hol
dingler.
Ancak burada dikey holdinglerle dierleri arasnda be
lirlenen ayrm, ilk bakta sanlaca gibi byk sermaye
ile orta/kk sermaye arasndaki ayrm ile zde deildir.
Yatay genileme yolunu seerek veya belli bir sektrde
uzmanlaarak byyen kimi sermaye gruplar, diyelim
bankacla bulamadklar iin, dikey holding tanm
mza girmezler; ne var ki sermaye, ciro, krlar, ii says
gibi dier gstergeler bakmndan yukarda saydmz di
key holdinglerden bazlarndan (diyelim kk Tekstilbanka sahip olduu iin bu gruba giren Akn Holding
den) ok daha fazla byk sermaye nitelendirmesine uy
maktadr.
Bylece, burjuvazinin yapsnda byk/orta-kk ser
maye ayrmna dayal yeni bir gruplama yapma gerei or
taya kyor. Siyasi iktidara uzanan kanallarn denetimin
de, iktisat politikalarnn oluumunda ve bunlardan etki
lenme/yararlanma biimleri bakmndan byk sermaye
ile dierleri arasndaki ayrmn nem tadnda herhalde
phe yoktur. Ayrca, lkeyi ka aile ynetiyor? sorusu
nun btn kapitalist lkelerde iktisadi folklorun nemli
temalarndan biri olduunu ve sorunun genellikle b
yklk ltne gre yantlandn unutmayalm. Dola
ysyla, biraz da el yordamyla bu soruyu yantlamaya al
alm.
lk olarak yukarda sz geen dikey holdinglerin
tmnn byk sermaye kategorisine girmesi gerektii
ni kabul edelim. kinci olarak, sanayi sermayesinin byk
lerini saptamada stanbul Sanayi Odasnm 500 byk sa
nayi irketi listelerinin en byk yz irketle ilgili bilgi
67
lerini esas alalm. Byk bir grubun kendisine ait en az ik i

irketle 1980, 1985 ve 1987 yllarnda en byk yzlk
grupta yer almas gerektiini -biraz keyfi bir biimde- var
sayalm. Yukarda deinilen dokuz dikey holdingin alts
nn bu kategoriye girdiini ve bunlara ek olarak alt yeni
sanayi grubunun da (bu tanma gre) byk saylmas
gerektiini saptyoruz. Sermaye gruplar ve alt-sektrlerle
ilgili nicel ve niteliksel bilgilere de dayanarak kara/deniz
tamacl kategorisinden , taahht/inaat kategorisin
den dokuz sermaye grubunun da byklere katlabilece
ini kabul ediyoruz. D ticaret sermaye irketi biiminde
de rgtlenmi, esas olarak ticari sermaye nitelii ar ba
san grubu da byk sermaye kategorisine ekledik.
Bykler grubuna mali sermaye kategorisinden herhangi
bir katlma olmad; zira nceden de deindiimiz gibi, I
Bankas dndaki tm byk zel bankalar holdinglere
aittir ve I Bankas da esasen dikey holding tanmna gir
mektedir. Bylece oluan listede 30 sermaye grubu yer
alacaktr.2
Bu kaba yaklamla belirlediimiz byk sermaye
kategorisine giren kurululardan her biri (I Bankas d
nda) genellikle tek ailenin denetimindedir. Bunlarn en
byklerini oluturan Ko, Bankas ve Sabanc grupla
rnn dierlerine hayli fark yaptklarn da belirtelim: Bu
nn ksmen veya tamamen sahip olduklar snai irket
ler, yukarda belirtilen yllar iinde en byk yze dahil
olan zel irketlerin yaklak 2/5ini oluturmulardr. Ta
nmlan biraz geni tutarak ve hata paylann dikkate alarak
byk sermayenin listesini belki biraz geniletebiliriz.
2
Kapal ve hatasz bir liste saylmamak uyars ile bu gruplan ylece sralayabi
liriz: Ko, Sabana, I Bankas, ukurova, Yaar, Dou, Akm, olakoglu, Asil
Nadir, Profilo, Dinkk, Eczacba, Bodur, Anadolu Endstri Holding,
Konukoglu, Kotu, Ulusoy, Zihni, Tekfen, Enka, STFA, Kutluta, Gama,
Gri, Alarko, Kiska, Aska, Szer, Transtrk, Ekinciler.
68
1980li yllarn gelimeleri gzden geirildiinde, burada

sz geen gruplann aile reislerfnden, byk irketlerin
st kademe yneticilerinden ve sermayenin eitli kanatla
rn temsil eden birlik, oda ve demeklerin yneticilerin
den3 oluan bir sekin burjuvalar kulb yelerinin (ve
ya Trkiye ekonomisini denetleyebilecek durumdaki aile
lerin) says herhalde yz amayacaktr. Birlik, oda ve
dernek yneticiliinin dnda bu kulp yelii byk
lkle belirlendii iin, yukarda yaptmz trden bir b
yk/kk ayrmnn izilmesi ve daha nceki l/drtl
ilevsel ayrma eklenmesi yararl olacaktr.
Burjuvazinin reti Bir Katmam: Rantiyeler

Burjuvazinin alt-gruplannm belirlenmesinde, zellikle g
nmz Trkiye ekonomisinin zellikleri bakmndan d
lanmamas gereken ve rantiyeler diye adlandracamz
bir grup daha vardr ve bu grubun yukardaki emaya ka
tlmas gerekir. Rantiyeleri, iktisadi ilevleri bakmndan ta
nmlamak g deildir: retken olmayan ve nakte evrilebi
lir varlklarn (banka mevduat, devlet ve irket tahvilleri,
dviz, altn ve gayri menkul) cari getirileri ve bunlarn de
er artlar ile ekonomik varlklarm srdren gruba ranti
ye diyoruz, ilevsel olarak rantiye ile mteebbis kapitalist
arasnda kesin aynm vardr: retken ve yatrmc iletmeler
borlanrlar; yatrm deil plasman ve speklasyon yapan
rantiyeler ise borlanmazlar, olsa olsa bor verirler.
Ancak somut olarak kimdir bu rantiyeler? Toplumsal
bileimleri nedir? Bir anlamda bunlarn tasarruf edenler
3
Geni bir taban ve yan-resmi ilevleri bulunan Sanayi ve Ticaret Odalan ile
T O BBnin ynetimi, genellikle kk boyutlu iadam lannda (N . Sezgin,
M. Yazar, E. Faralyal) veya byk sermayenin profesyonel yneticilerinde
(E. Soysal, A. C okun ) olmutur. Byk sermayenin kulbn oluturan
T S A D ise dorudan byk patronlar (Sabanc, Eczacba, Koman,
Dinkk, Boy-ner) ynetmeyi yelemilerdir.
69
olduu dorudur. 1980li yllarn resmi ideolojisi bu basit

gerei, tasarruf edenlerin herkes, yani halk olduu sa
vma dntrm; iktisadi konularda resmi ideolojiye pek
kolay teslim oluveren basn da ( sol basn dahil) ekonomi
sayfalarndaki yatrmcya rehber blmleri ile bu sava
destek salamtr. Rantiye grubunun bykl zerinde
dolayl bir gsterge, bankalar sistemindeki vadeli mevduat
hesaplarnn saysndan yararlanlarak ina edilebilir. 1986
ylnda bunlarn says sekiz milyona ulamakta idi. 1986 fi
yatlar ile konutuumuzu unutmamak koulu ile 3 milyon
lirann altndaki hesaplan kk mevduat olarak kabul
edelim. Bunlann toplam hesaplarn % 94,3n oluturdu
unu ve toplam vadeli mevduatn sadece % 45inin bu k
k hesaplarda bulunduunu saptyoruz. Toplam hesaplann byk sayabileceimiz yalnzca 460.000i mevduatn
% 55ine sahip grnmektedir.4 Tek bir tasarrufunun
bankalara ynelik tasarruflann farkl hesaplara yayacan
dikkate alrsak ve banka mevduat dnda plasman sahiple
rinin de aa yukan ayn grup iinde yer alacan varsa
yarsak, Trkiyede ekonomik bakmdan anlaml olan ranti
yeler grubunun yanm milyonu amayan bir grup olutur
duunu ve bunlan halk ile zde gren ideolojik savn
dayanaksz olduu sonucuna ulamz. Bunlann iinde yeral
t ekonomisinin aktrleri de yer alyor.
te yandan, 1980li yllarn politikalar ana faaliyet
alan finans, hatta sanayi olan ekonomik gruplan da gide
rek artan boyutlarda rantiye davranlarna yneltmitir.
Sanayi kkenli pek ok sermaye grubunun dahi giderek
artan itahlarla kentsel ve turistik rantlar hedeflediklerini
gzlyoruz. Boaz srtlarnda, Kk ekmecede veya
Akdeniz kysnda arsa depolayanlarm arasnda giderek
artan saylarda dev holdinglerin ya da byk sanayicilerin
4
Trkiye Bankalar Birlii, Bankalarmz, Ankara, 1987.
70
grnmesi, retken yatrmlarn risklerini ve sorunlarn

artran 1980 sonrasnn ekonomik politikalanna balan
maldr. Tipik burjuva ailesi iinde dahi, aile reisinin ban
ka kredileriyle alan bir fabrikatr olmas, hanmefendi
nin kendi adna gayrimenkul speklasyonu yapmasna, al
tn biriktirmesine, kocasnn irketi bor iinde yzerken
borsada oynamasna, Trkiye veya svirede nemli bo
yutlarda dviz hesab am olmasna engel deildir. Mek
sikann eski Cumhurbakan Portillo, Amerikaya sermaye
karan Meksika burjuvazisini yoksul irketler, zengin
iadamlar olarak nitelendirirken azgelimi bir burjuva
zinin bu ikili zelliini ortaya koymakta idi.
Bunlara ek olarak, yine son yllarn para ve faiz politi
kalarna bal olarak bankalarn da giderek artan llerde
kurumsal rantiyeler olarak davranmaya balamalarnn
zerinde durmak gerekir: Kapitalist bir ekonomide gele
neksel ilevleri saf rantiyeler (tasarruf edenler) ile ilet
meler (yatrmclar) arasnda araclk etmek olan bankala
rmz son yllarda krlarn giderek artan llerde ksa
dnemli dviz ve sermaye piyasas ilemlerinden (yani
speklasyondan), vergisiz ve yksek faizli hazine bonolar
ve devlet tahvillerine ve kentsel arsalara yaptklar plas
manlardan elde eder olmulardr. (Blent emilerin Em
lak Kredi Bankasndan ayrlmadan az nce, yln son gn
lerinde yapt arsa satlaryla bankasnn bilanosunu za
rardan kra nasl dntrdn hatrlatalm.) Ksacas,
Trkiyede finans kapital, aslnda kendisine yabanc bir ni
telie brnerek garip bir ksmi rantiyeleme srecine
girmi grnyor.
Bu karmak zelliklerine ramen, lkemizde rantiye
leri burjuvazinin bir alt-grubu olarak kabul etmek gereki
yor. Buradaki gzlem ve tartmalardan hareketle, Trkiye
burjuvazisinin yapsal zmlenmesinde, (i) snai serma
ye, (ii) mali sermaye, (iii) ticari sermaye, (iv ) dikey hol
71
dingler, (v ) rantiyeler diye belirlenen beli bir gruplama

nn nerilebileceini dnyoruz. Ancak burjuvazinin
bylece belirlenen alt-gruplarma byk sermaye/kkorta sermaye ayrmnn eklenmesinin belli amalar iin ya
rarl olabileceini de sanmaktayz.
III. Burjuvazi ve Siyaset: 1979 Sonrasnn Bir Bilanosu
Birinci blmde ve bu blmn balarnda tartld gibi,
ekonomiye egemen olan snf oluturan birey ve gruplar
ile siyasi iktidar arasnda hem ayrlk, hem de btnlkten
oluan diyalektik bir ilikiler kmesi vardr. Bu balamda,
Trkiye toplumunda da burjuvazi bir yandan genel olarak
siyasi iktidarn ileyiine, hatta kaderine egemen olabil
mekte; te yandan da bu ilikiler genel ile tekil, uzun d
nemli ve gndelik karlar arasnda elikiler ierdii iin
burjuvazinin siyasi iktidar denetlemesi kendiliinden ve
mekanik bir biimde gerekleememektedir. zellikle
nemli siyasi dnmler sonunda, burjuvazinin devleti
yeni batan fethetmesi ve iktidar mevzilerini korumas iin
mcadele vermesi gerekir. Sermayenin ana gruplarnn bir
leik olduu dnemlerde bu kolay olmakta; kar ekime
lerinin ve isel elikilerin baat olduu dnemlerde ise
burjuvazinin iktidar zerindeki denetimi zayflayabilmektedir.
1977-79 krizi ile balayan ve 1980li yllan da kapsa
yan dnem boyunca gzlenen baz kritik dnm noktala
rn aada bu bakmdan ele alacaz. Grlecei gibi,
burjuvazi devlete kar ilikilerinde bu dnem iinde
kez yekvcuttur: 1979 ylnda Ecevit iktidann ykmak
iin, 1980-1982de askeri rejimle btnlemek zere ve
1984-1987de zal iktidarna destek vermek iin sermaye
nin farkl gruplar birlik halinde davranrlar. Buna karlk.
1983te sivil rejime geite izlenecek yol ve 1988-1990
72
yllarnda da AN AP iktidarna kar alnacak tavrlara ili

kin olarak sermayenin saflar iinde blnme faktrleri
ar basmtr. Bu dnemeleri ayr ayr gzden geirelim.
Burjuvazi Ecevit Hkmetine Kar

Burjuvazinin eitli katmanlarnn 1979 yl iinde Ecevit
hkmetinin gitmesi gerektii hususunda bir fikir birlii
oluturduklar ve bu dorultuda topluca bir saldrya geil
dii bilinmektedir. TSIADm, hkmet aleyhtan nl ba
sn ilanlan bu saldrnn belki de doruk noktas idi. Serma
yenin TISK, TOBB ve Ege Blgesi Sanayi Odas, Hr Teeb
bs Konseyi gibi resmi ve gayri resmi organlan TSlAD
yalnz brakmadlar; ar ve ykc eletirilerle siyasi iktidan
ypratma kampanyasna katldlar. Vehbi Ko bu dnemi
kbus yllan olarak hatrlyor.5 Olu Rahmi Ko ise Batl
finans evrelerinin yayn organlannda iktidara ar eletiri
lerle yklenmekte;6 1979un ikinci yansnda bir TSIAD
heyeti ABDde IMF, Dnya Bankas, finans ve hkmet ev
releri ile Ecevit hkmetinin gidiat zerinde fikir al
veriinde bulunmaktadr.7 Ecevit sonralan bu temaslara
deinerek, bize IMF ya da ABD deil, iadamlanmz oyun
oynad diyecektir.8
Burada sorun sadece i evrelerinin hkmet aleyhin
de ite ve dta bir kamuoyu yaratma kampanyasndan
ibaret deildir. Kapitalist bir ekonomide kriz ynetimi ,
burjuvazinin belli ve aktif bir ibirlii gereklemedike
mmkn deildir. Ve 1979 ylnda hkmetin tm abala
rna ramen sermaye snf byle bir ibirliini reddederek
5
Ekonomik Panorama, 25.2.1989.
Bkz. Anka Gnlk Ekonomik Blten, 20.11.1978.
M. A. Birand, 12 Eyll, Karacan Yaynlan, stanbul, 1984, ss. 100-101.
C. Arcayrek, Cneyt Arcayrek Anlauyor, c. 8, Bilgi Yaynevi, Ankara,

1986, s. 320, 374.
73
1980li Yllarda Trkiyede Sosyal Snflar ve-Blm
krizin derinlemesini salad; hkmetin devrilmesinde de

ok belirleyici bir rol oynad.
Bu tavrn nedenlerini aada ayrca tartacaz. Bu
noktada u kadann vurgulamakla yetinelim ki, sermaye
nin yedek oyuncusu olarak sosyal demokrasi tezi, en azn
dan 1978-79 yllar Trkiyesinin gelimelerine anlaml bir
aklama getirme gcnden yoksundur. Klielerin tesine
giden zmleme ve aklama elerine gerek var.
12 Eyll Rejim i Sermayeden Yana

Yakn tarihimizdeki askeri darbeleri inceleyenler, 12 Eyll
de baa geen askeri ynetimin, 27 Mays ve hatta 12 Mart
taki ynetimlerin aksine, herhangi bir radikal/reformcu
sluba -veya bir gz boyama giriimine- hibir anda y
nelmediini; aksine derhal ve kesin bir biimde burjuvazi
nin ekonomik ve toplumsal programna angaje olduunu
gzleyeceklerdir. Burjuya ideolojisinin askeri hiyerarinin
st katmanlarn hangi etki ve mekanizmalarla teslim ald
n ve kendi programn paalara nasl kabul ettirdiini
incelemek ve saptamak bu bakmdan retici olacaktr. 12
Eyll darbesini bir devlet/sivil toplum kartl iinde
zmlemeye alanlar, bu olguyla yz yze gelmekten ka
nmlardr.
Bu dorultuda bir incelemenin tam olarak yaplabil
mesi iin Trkiyede kk burjuva radikalizmi ile burju
va ideolojisi ve burjuvazi arasndaki iliki ve elikilerin
20. yzyl tarihinin byk bir blm iin aratrlmas ve
Kemalizmin bu ereve iine oturtulmas gerekir. Bu do
rultuda bir aba bu almann snrlarn ayor.9 Burada,
sadece 1980 sonrasnda burjuvazi ile askeri rejim arasnda
9
Bu sorunu
Trkiye iktisat Tarihi 1908-1985 (Gerek Yaynevi, stanbul,
1988) balkl almamzda yer yer tartmtk.
74
T
kurulan iliki kanallarnn bazlarn betimlemekle yetine

ceiz.
Byle bir betimlemede kiisel etkilemeler ve ana ak
trlerin zellikleri, sermaye evreleriyle bireysel ilikileri,
ideolojik tavrlar ister istemez n plana kyor. Ve phe
siz, 1980-sonras dnemin nce iktisat politikalarna, son
ra da siyasetine arln koymu bulunan Turgut zalm
rol ve ilevleri bu balamda ncelikle ele alnmaldr.
1980li yllarn hikyesini anlatan gazeteci-yazarlar,
zaln kariyeri ve eitli dnemelerde oynad roller
zerinde bol bilgi saladlar. Artk biliyoruz ki zalm i
evreleri ile kkl ilikilerinin tohumlar uzun sren
(1967-1971) DPT mstearl srasnda, zel sektre sa
lanan eitli teviklerin DPT vizesinden geme uygulama
snn balamasyla birlikte atlmtr. 1970li yllarn ortala
rnda zal, Sabancnm genel koordinatr, kendisine ait
ufak-tefek birka irketin yneticisi, MESS bakan,
TSlADm fikir ve yeni grler retebilen yelerinden
biri olarak i evrelerinde temayz etmekte ve saygnlk
kazanmaktadr. MESS bakanl ise, sendikal harekete
kar sert ve dnsz tavrdan yana olan sermaye gruplar
arasnda zaFm prestijini ykseltmitir. Demirelin 1979
sonunda zal ekonomiden sorumlu Babakanlk Mste
ar olarak greve armasnn ardnda zalm burjuvazi
nezdindeki itibarnn rol belirleyici olmutur. Ecevitaleyhtan kampanyay rgtleyen ve finansmann karla
yan sermaye evrelerinin zalm atanmasn, ite, bizden
biri dncesiyle alkladklarna phe yoktur.
Bu saptamalar 11 Eyll 1980 akam zalm igal et
mekte olduu mevkiye hangi snf drtleri ve etkileri ile
geldiini ortaya koymakla birlikte, 12 Eyll izleyen gn
lerde Konseyin zala ve onun araclyla burjuvazinin ik
tisadi programna niin mahkm olduunu aklamyor.
Burada belirleyici bir dier olgu vardr: 1980 ylnn 12 Ey
75
llden nceki gnlerinde T. zal, ekonomik programnn

meziyetlerini st kademedeki askerlere anlatmak iin yo
un bir aba harcamtr. Babakanlk Mstearnn komu
tanlara hitap ettii ekonomik brifinglerin rgtlenmesin
de, daha sonra askeri rejimin gl adam olarak temayz
edecek olan Orgeneral Haydar Saltkm rol oynad ve ay
n gnlerde zal ile Ulusu arasnda da fikir yaknl do
duu anlalyor. Sermaye evreleri-zal-Saltk-MGK hal
kalarnn 12 Eyll izleyen dnemde pek ok belirtisine
rastlanacaktr. Bu halkalara eklenen beynelmilel serma
ye/ABD faktrne biraz ileride deineceiz.
Ksacas, 12 Eyll sabah bir dizi i ve d etkenin,
Turgut zalm askeri rejim bakmndan vazgeilmez kii
olduu kansn Konseyde yerletirmi olduu ve bu du
rumun farknda olan zalm pazarlk gcn 12 Eyll re
jim i hkmetinin bileimini etkilemede iyi kulland an
lalyor: Bu balamda Vehbi Koun, darbeden hafta
sonra Evrene yazd ve Turgut zal... bu nazik dnem
de mevcudun iinde meselelerimizi en iyi bilen insandr
(ve) dedikodulara bakmadan kendisini tutmakta fayda
vardr telkinini ieren mektubu10 da tipiktir.
Ancak her eye ramen 12 Eyll sonrasnn sermaye/
askeriye ilikilerin in belirlenm esinde zal etkenini
abartmamak gerekir. Uluslararas ve yerel sermaye ile ke
sin bir kaynamadan yana olan Saltk gibi yeni tip ko
mutanlarn inisiyatifi ellerinde tuttuklar bir dnemden
sz ediyoruz. Bu nedenle bu yeni tiplerin kiisel hikye
lerini, snfsal kken ve balantlarn, meslek hayatlarn,
emeklilik sonras kariyerlerini irdelemek ve izlemek il
gin olacaktr. Bu tip komutanlarn sayesinde derneklerin
byk bir blmnn kapatlp faaliyetten alkonduu bir
dnemde, demeklerin en siyasisi olan TS1AD ynetimle
10
Bu mektubun tam metni iin: M. Snmez, age, s. 346, vd.
76
sk-fk ilikilere girimi; kendisine adeta d temsil

yetkisi verilmi; Kurucu Meclisin bileiminde (ve dolay
syla anayasa almalannda) sermayenin ideolojik ege
menliine imkn verecek atamalar ar basm; i ve sen
dika hayat ile ilgili yasalann sivil dneme sarkmamas iin
zel abalar sarfedilmi ve bu yasalar TISKin grleri
dorultusunda hazrlanmtr. Ve keza, tm sanayi ve tica
ret odalar ile TOBB, ekonomik karar alma srecinin aktif
eleri olarak ortaya kmlardr.
Ksacas, burjuvazinin temsilcileri ile askeri rejim ara
sndaki yakn ilikilerde zal faktrn aan ve adeta ku
rumlam gvenceler sz konusu idi. Turgut zal ortada
olmasa idi, Saltk-tipi yeni komutanlar eski rejimin iin
den baka zallar bulacakt; Saltk ortada olmasa idi,
zal yeni komutanlardan bir bakasn bulacakt. Nite
kim Turgut zalm grevden ayrld 1982 Temmuzun
dan sonra, burjuvazinin etkili szcleri yeni Maliye Bakan
Kafaolunu kendilerinden biri saymadklarm eitli ve
silelerle belli etmilerdir; ama 1983 sonuna kadar geen
sre iinde askeri rejimin sermayeye ilikin ynelilerinde
hibir ciddi deiiklik meydana gelmemitir. Askeri rejimsermaye ilikilerinde kiiliklerin nemi phesiz vardr;
ancak daha da nemli olan 1980 ylnn Eyllnde sivil ik
tidarn bnyesinde zal-tr, askeri brokrasinin de tepe
sinde Saltk-tr kiiliklerin yer almasna yol aan ortam
dr.
Sermaye - ANAP likileri zerine

1983ten bu yana burjuvazinin A N A P ile ilikileri aa
madan gemitir, ilk olarak, 1983 ylndaki partileme a
lmalar iinde sermayenin Sunalp Paanm partisini
(M DPyi) destekleyen kanad ile A N A P destekleyen ka
nad arasndaki blnmeden sz edilebilir. Buna bal ola
77
rak stanbul burjuvazisinin nemli bir blmnn san

ebedi iktidarn salama zlemleri iinde sa kanatta iki
ayr partileme giriimine son vermek iin youn bir aba
gsterdikleri, ancak zal ikna edemedikleri de biliniyor.
Burjuvazinin 1980li yllardaki ilk ciddi blnmesini
temsil eden bu saflamann ardndaki etkenler nelerdir?
Uluslararas sermayenin arka planda oynad role ileride
deineceimiz iin bu etkeni bir yana brakrsak, esas be
lirleyici, herhalde, kazanaca tahmin edilen ata oynama
eiliminden ve kimin kazanaca konusundaki farkl n
grlerden kaynaklanmtr. Burada vurgulanmas gere
ken, bu iki partinin aa yukar aka sermaye partileri
olarak ina edilmekte olduklar hususudur ve (yine baz
sivil toplumcu yorumlarn yapt gibi) sermayenin par
tisi A N A P ile askerlerin partisi M DP ayrmlar byk
lde yanltcdr.
Temel snf konumlarndaki zdelie ramen, liberalizm-mdahalecilik terimleriyle ifade edilen iktisat politi
kas yaklamlarnda belli bir ayrln yansmalar da yok
deildir: niversitelerin retim yelerini tasfiye ederek
iadamlarn davet ettikleri gnlerde sermayenin M DPli
kanadn temsil eden Seluk Yaar, stanbul niversite
sinde yapt bir konumada, serbest piyasa ekonomisin
den deil, sadece piyasa ekonomisinden sz etmek gerek
tiini savunuyordu. Yaara gre Trkiye gibi bir ekono
mide mdahale eden, koruyan, sbvansiyonlarla destek
leyen gl devlet modeli geerlidir.11 Bu savlar, ayn
gnlerde ve sonralar zalm savunduu liberalizm sy
lemine uymamaktadr. Ne var ki uygulamada AN A P ikti
darnn S. Yaarm tezleriyle ok fazla atmadn gste
ren baz olgular ileride tartacaz.
A N A P m seim zaferini izleyen ve aa yukar 1987
sonlarna kadar uzanan ikinci bir aamada ise, burjuvazi
11
zmir Ticaret Odas Dergisi, Haziran 1983.
78
nin bir btn olarak zal iktidarnn etrafnda btnleti

ini gryoruz. Bu gzlem , 1983 iinde M D Pden yana
arln koyan ve bu yzden AN A P hkmetlerince ce
zalandrlan sermaye gruplar iin bile dorudur: Aa
yukar drt yllk bir sre iinde A N A P m alternatifsiz ol
duu ve bir iadamlar iktidarTm tartmasz olarak tem
sil ettii yargs sermayenin aa yukar btn evrelerin
ce paylalmtr. Sermayenin bu yaygn desteinin ardn
daki etkenleri ileride tartacaz. Burjuvazinin toplumun
g odaklarn, tm snf ve katmanlarn hedef alan ve
1980-1983 yllarnda askeri yntemlerle balatlan ideolo
jik saldrs bu dnemde tam bir zafere ulamtr. Yerli ve
uluslararas sermayenin iktisat politikas modeli, bylece,
ulusal hedefler olarak ve altematifsizlik savlan ile Tr
kiye toplumunun tm kesitlerine pazarlanm; emeki s
nflan dahi geni lde etkilemitir.
1987 seimlerinin ardndan burjuvazinin A N A P a kar
tavrlarnda yeni bir blnme gzlyoruz: Dozu giderek
arlaan, hatta zamanla cepheden saldr biimini alan bir
dizi eletiri ortaya kmaktadr. Bu tavr deiikliini tam
olarak anlayabilmek iin, bu almann ikinci blmnde
1980li yllarda artn yeniden paylam erevesinde or
taya kan sermayenin isel elikilerini hatrlamak gere
kir. Bu elikilerin 1987 sonuna kadar siyasi iktidar katma
arpc bir biimde, ak seik yansmamasn nasl akl
yoruz? Birinci olarak 1980-1985 yllarnda burjuvazinin
genel ve snfsal karlarnn ksmi ve bireysel karlara ba
at olduu sylenebilir, ileride de tekrar tartacamz gi
bi, igc piyasalarn emek aleyhine temelden ve yeniden
dzenleyen, ii snfn disiplin altna sokmay hedefle
yen askeri rejimin operasyonlar ile A N A P m ilk iki ylnda
iktisat politikasnn eitli elerini bir btn olarak ser
maye lehine yeniden dzenlemesi, szn ettiimiz genel
ve snfsal karlar asndan byk nem tamaktayd.
1986-87 yllarnda ise, bu temel operasyonlar tamamlan
79
m ve yeni modelin sermayenin ah-gruplar arasnda ta

rafsz olmayan eleri ve zal grubunun -yine ileride tar
tacamz- irketler ve iadamlar arasnda da tarafsz ol
mayan uygulamalar burjuvazi-siyasi iktidar ilikilerine
damgasn vurmaya balamt. Ancak bu yllar A N A P m
genileme konjonktrn oluturuyor: Kamu yatrmlar
nn 1985te reel olarak % 23lk bir srama yapmasyla
balayan ekonomik canlanma sonraki iki yl etkilemi;
1986 ve 1987de zel yatrmlar, milli gelir ve krlar arp
c bir biimde ykselmi; mutlak byklklerin bu kadar
hzla byd bir dnemde paylar ile ilgili isel elikiler
gz ard edilebilmitir. M illi gelir bymesinin nfus art
hznn altna dt 1988-89 yllarnda ise, nceki yllar
boyunca birikmi ve ertelenen isel elikilerin patlak
vermesi kanlmaz oluyordu.
nde gelen iadamlarnn kamuoyuna dnk tepkile
rinden baz rnekler verelim: Hatrlanaca gibi holding
tipi rgtlenmeler iinde kendi bankalann oluturamam
sanayi sermayesi bu dnemin en handikapl sermaye gru
bunu oluturuyordu. Yksek faiz yknn, snai krlar
andrarak cretlere nasl yansdn ortaya koyan ilgin
bir eletirel zm lem eyi dnemin Ege Blgesi Sanayi
Odas bakan E. Faralyal u szlerle yapyor: u anda
Trkiyedeki iletmelerde faizin pay emein ald payn
iki katma ulat. Bir iletmede emein deeri, finansman
deerinin yansna dtyse, orada dengesizlik vardr. Biz
sanayiciler iinin emeinden ksp hayatiyetimizin deva
m iin para maliyetine ilaveler yapyoruz. Tek pazarl
mz iiyle oluyor. Mevduat, faiz, enerji, hammadde fiyat
laryla pazarlk gcmz yok... iiler (de)... iverenler de
ok zor durumdadr, iverenler zam + faiz kskacna gir
milerdir. Zamdan ve faizden biraz ksp iimize veremi
yoruz. 12 Buradaki eletiriyi, daha keli bir anti-rantiye
12
Maliyet, 10.12.1987.
80
sylemle ve yksek faize yol aan maliye politikalanna

balayarak TSAD bakan, tekstil sanayicisi Cem Boyner
tamamlyor: Hkmetin, kaynaklar nemli lde rant
sektrne, rantiye snfna kaydrd kanaatindeyim... Bu
ekonomik gelimeye yarar olmayan bir politikadr... A lt
yap yatrmlarna kaynak aktararak devleti byttler, i
bor ve d bor faizi dendi ve i borcun faizi parasn sa
dece plase etmekle yaayan bir gruba verildi... (Bunun so
nunda) sanayici sanayicilik yapmaktansa, kaynaklarm sa
nayiden, ticaretten ekip rant sektrne yatrmay tercih
etmitir... isizlie nefes aldramamanm en nemli nedeni
bu olmutur. 13 Tekstilci Boyner bu eletirileri ile sanayi
sermayesi ile finans kapital ve rantiye gruplar arasndaki
elikiyi ortaya koyuyor. Holding-d sanayi sermayesinin
bir baka tekstilci temsilcisi Halit Narinden de da dnk
ticaret sermayesine salanan ayrcalklara ynelik eletiri
leri dinleyelim: Biz... tccar millet olmak istemiyoruz...
Biz... her kuruunu iine yatran bir Trkiye yaratmak
istiyoruz... Trkiye herkesin istediini satt bir pazar
olamaz. Liberal ekonomiyi byle anlamak yanltr... Teks
tilci (ler olarak)... pamuk iinden menfaat salayan birka
tccar kadar arlmz yok. 14
Burada rnekleri verilen tavr deiikliinin aa k
masn salayan nemli bir etken, 1987den itibaren A N A P m
giderek artan boyutlarda bir halk tepkisine hedef olmas
olmutur. 1989 yerel seimleri yenilgisi, burjuvazinin belli
kanatlar iin A N A P a alternatif iktidar seeneklerini gn
deme getirdi. Ancak, zaln byk holdinglerden ve gz
de irketlerden oluan gl bir sermaye desteini hibir
zaman yitirmediini; burjuvazinin muhalif eleri nezdinde bile AN AP hkmetlerinin hibir zaman 1978-79 ylla-
13
Cumhuriyet, 5.11.1989.
14
veren, Eyll ve Aralk 1987; Hrriyet, 16.11.1986.
81
nnn CHP iktidan ile ayn kefeye konmadn da vurgu

lamak gerekir.
IV. ktidarn Dsal Belirlenmesi: ABD, IMF ve Dierleri
Trkiye gibi bir yandan 1946dan beri kronik d aklar
veren, te yandan da Bat ittifaknn sadk bir yesi olan
azgelimi bir lkede iktisat politikalarndaki ve hatta si
yasetteki dnmlerin sadece isel etkenlerce belirlenme
si elbette sz konusu deildir. Yakn gemiimizin istisna
sz btn kritik dnemlerinde emperyalist sistemin ana
aktrleri Trkiyedeki karar alma mekanizmalarn u veya
bu derecede etkilemilerdir. 1977-79 kriz yllarndan ba
layarak 1980li yllar boyunca bu tr mdahaleler daha et
kili ve giderek daha da pervasz olmutur. A N A P m 1989
seim yenilgisi veya Krfez krizi gibi dnemelerde Washingtonda Trkiye iin hangi senaryolarn yeni batan ina
edildiini veya hangilerinin p sepetine atldn Trkiye
halk pasif bir gzlemci konumunda basndan izleyebili
yor.
Bu durum, phesiz, son on be yl iinde emperya
lizmin azgelimi lkeler zerindeki denetiminin artmas
ile ilgilidir: ABD ve ngilterede Reagan-Thatcher iktidarla
r ile ifadesini bulan yeni-sa felsefe, IMF/Dnya Bankas
ve uluslararas finans kapital araclyla nc Dnyaya
aktarld. Trkiye de bu gelimelerden nasibini fazlasyla
ald. Trkiyede siyasi iktidarn ynelilerini, hatta kaderi
ni belirleyen d etkilerin yakn gemiimizdeki baz so
mut rneklerini burada ksaca gzden geirelim.
1979da Ecevit hkmetinin knde d lemle
srdrlen pazarlklarn istenilen sonucu vermemi olma
s herhalde belirleyici olmutur: Avrupa sosyal demokrasi
si zerinde belli bir prestiji olduu varsaymndan hareket
eden Ecevit, Avrupallarm ABD ve IM Fyi nce taze para,
82
sonra IMF program formlne ikna edebileceini umuyor

ve IMF/Dnya Bankas heyetlerinin basklarna bu beklen
tiyle kar koymaya alyordu. 1979 iinde TS1AD heyeti
Washington ve New Yorkta uluslararas finans ve ABD h
kmet evreleriyle halvet halindeyken Brzezinski, Kasm
Glek araclyla ABDnin artk Eceviti desteklemediini ve
salam bir hkmet yeledikleri mesajn Trkiyeye ak
taryordu.13 Ksa zaman iinde OECDde byk apl bir
yardm operasyonunun nkoulu olarak IM F'ile anlama
forml kesinlik kazand; bu da Ecevit hkmetinin sonu
nu getiren darbelerden biri oldu. CHP iktidar yerli ve ulus
lararas sermayenin ortak saldrs karsnda ayakta dura
bilmesini salayabilecek tek etken olan halk smflannm da
aktif desteinden yoksundu.
Ecevitin havluyu atmas srasnda olumakta olan
yeni uluslararas konjonktr de gz nnde tutmak ge
rekir: 1979-80 yllar, kapitalist sistemin merkezlerinde,
ncelikle ABD ve Ingilterede bir yandan kendi ulusal i
i snflarna, te yandan da nc Dnyaya kar ser
mayenin kat izgisinin Reagan ve Thatcher ynetimleri
ile birlikte kesinlikle egemen olduu bir dnm noktas
dr. Giderek Kta Avrupasm da etkisi altna alacak olan bu
yeni izgi iinde, Ecevitn umut balad reformist bir
sosyal-demokrat varyant artk gndem-d kalmaktayd.
Sermayenin ulusal ve uluslararas dzlemlerde snrsz ege
menliini sorgulayacak veya bu yeni dzene tam olarak
ayak uyduramayacak siyasi hareketlerin hizaya getirilmesi
veya iktidardan uzaklatrlmalar gerekiyordu. Ecevit ik
tidarnn sonu 1979da byle geldi.
Turgut zal ite bu yeni izginin Trkiyedeki en etki
li temsilcisidir. Ve bu nedenle 1979 sonundan itibaren
uluslararas sermaye evreleri tarafndan kesinlikle destek
15
Arcayrek, age, s. 18.
83
lenmitir. Bu destein kazand boyutlar gerekten ar

tcdr: Ekonominin byk lde zal tarafndan yne
tildii 1980-87 yllan iinde Trkiyenin d borcu 30 mil
yar dolar artm; farkl bir ifadeyle beynelmilel sermaye bu
miktarda net kayna Trkiye ekonomisine aktarmtr.
Yakn gemite bir istikrar ve yapsal uyum program
uygularken bu derecede byk apl d kaynakla destek
lenen ikinci bir lke yoktur.
Bu balamda zaPm, bu destei bir handikap, sak
lanmas gereken bir ayp olarak grmemesi; aksine bunu
kamuoyu karsnda aka kendi lehinde bir koz olarak
kullanmas; bunda da zamanla byk lde baanl ol
mas ilgintir. 12 Eyll rejiminin beyin ykama operas
yonunun iktisadi konularda da uygulandn ve ksmen
de baanl olduunu bu saptama ortaya koyuyor. Bir r
nek verelim: 12 Eyll sonrasnda Trkiyeye ynelecek bu
kaynak akmnn balamasnn bir n-koulunun ekono
minin ynetiminin zala verilmesi olduunda phe yok
tur. Bu durumun bilincinde olan zalm, Ulusu hkme
tinin yaps zerinde Konseyle pazarla oturduunu da
-yukarda da ksaca deindiimiz zere- biliyoruz. Ancak
yakn zamanlara kadar bilinmeyen bir husus, tam on yl
sonra 12 Eylle ilikin Amerikan belgelerini yaymlayan
Sedat Ergin tarafndan Hrriyette akland: Turgut zal
ayn gnlerde askerlerle yapt pazarl ABD bykelisi
James Spaine aktarmakta ve muhtemelen Spainin gr
ve telkinlerinden yararlanmakta idi. ABD Ankara byk
eliliinden Washingtona 18 Eyll 1980 tarihli bir telgraf
ta zal bykeliyle yapt zel bir konumada, askerle
re kendisinin de hkmette hizmet vermeye istekli oldu
unu; ancak... kendisiyle uyumlu olacak Maliye ve Ticaret
Bakanlaryla birlikte ekonomik politika zerinde nihai sz
hakkn elinde tutmas gerektiini istediini bildirmitir
84
ifadeleri yer almakta idi.16 Ulusal bamszlk kavramnn

asgari deer tad herhangi bir demokratik lkede ka
muoyunun alkantsna ve cezai sorumluluk izgilerine
kadar gidebilecek hukuki ve siyasal tepkilere yol amas
gereken bu arpc bilgi Trkiyede tam bir kaytszlkla
karlanmtr.
1983 ylnda A N A P n ve zalm seimlere sokulmas
n salamak iin askeri ynetime yaplan d telkin ve bas
klar zerinde de kaynaklar var. Bunlardan biri, zamann
ABD Dileri Bakan Yardmcs E. Abramsm Hrriyete
yapt aklamadr: Korkumuz, ordunun... zalm ka
zanmasn nlemesiydi. zal hakknda olumlu bir kanaate
sahiptik... Gvenilir biriydi... O anki ihtiyaca cevap vere
cek biri olarak grld... Hi kimse... sonradan uzun sre
iktidarda kalacan tahmin etmedi... Bu bazen olur... Re
kabete dayal bir seimin (yaplmas iin)... bykelilik
kanallarn ve (Haig gibi) ziyaretileri kullandk. 17
1983 izleyen yllarda IMF, Dnya Bankas ve ulusla
raras bankaclk evreleriyle temas kuran Trk iktisat
lar, Trkiyede uzmanlar arasnda fevkalade tartmal olan
A N A P m iktisat politikalarnn Batl uzmanlar tarafndan
nasl alternatifsiz savlaryla gklere karldn gzleye
rek aknla uramlardr. Gerekten de zal beynelmi
lel finans evreleri tarafndan Ankaradaki adammz ima
jyla alglanyordu. Artk yle anlalmaktadr ki, muhte
melen 1980 yl iinde IMF-kkenli politikalara kar
kan evreler ve lkelere kar Trkiyeyi bir vitrin , bir ba
ar rnei olarak gsterme dorultusunda bir karar aln
mt.
AN AP modeline ve Trkiyeye uluslararas finans ka
pitalin nasl baktna ilikin ilgin bir rnei Chase Man16
S. Ergin, Amerikan Gizli Belgelerinde 12 Eyll, Hrriyet, 12.9.1990.
17
Hrriyet, 13.3.1989.
.. 85
hattan bankasnn Trkiye temsilcisinin bir demeci ile ak

taralm: Bugnk Trkiye ekonomisini 10-15 yl ncesiy
le karlatrmal. O zamanlar sizin ekonominiz yoktu...
Konutlarn, yollarn durumu ok ktyd. Elektriiniz
yoktu. lke tmyle fakir bir grnme sahipti. Tpk az
gelimi lke gibi... Son 5-6 ylda ehirleriniz dnya ehir
lerine yakan bir grnm kazand, insanlar daha mo
dern... Bundan 10-15 yl nce Ankarada Osmanl tipler
oturuyordu... Ekonomist deillerdi, yeterli eitim grme
milerdi. Bugnse Ankarada ok etkileyici insanlar var...
stanbulda yle bir etrafa bakn enflasyonun etkisini
grmezsiniz, insanlar a deil, intihar etmiyorlar, umut
suzlua dm deiller... Eer insanlar gerekten zarar
gryor olsalard, bunu protesto ederlerdi. 18 Cehalet, fik
ri slk ve kstahlk karm olan bu ilgin deme, arpc
bir tesadf sonucu-, A N A P m olaanst bir halk tepkisi
sonucu yerel ynetimlerden hemen hemen tmyle uzak
latrld 26 Mart 1989 tarihinde yaymlanmtr.
Gstermeye altmz gibi, Turgut zalm Batnm
finans ve siyaset evrelerindeki prestiji -bazlarnn sand
gibi- uygulad politikalardan kaynaklanmyor. Bu prestij
iin bandan beri vard. zaln daha 1980 ncesinde
Dnya Bankas ve Morgan Guaranty evrelerinde zel ve
kiisel balantlar kurmu olduunu laan ve dierleri
aklyorlar. Demirelin babakanl dneminde ABD ve
Avrupann siyasi evreleriyle ve IMF/Dnya Bankas yet
kilileri ile ok youn ilikilere giren zalm; 12 Eyll gn
lerinde ABD bykeliliiyle -yukarda deindiimiz- te
maslar bu ilikilerin bir uzants olarak deerlendirmeli
dir. Gerek 1980 ylnda, gerek daha sonralar Batllarm is
teklerinden daima bir adm daha fazla vermeye hazr bir
kii olarak temayz ettii, hatta bunu aka savunduu da
18
86
biliniyor. Gerekten de 24 Ocak kararlarnda devalasyon

ve K IT zamlarnn oranlan IM Fnin beklentilerinin bir
hayli zerindeydi. 1983 sonrasnda d ticaret ve kambiyo
rejimini liberalletirirken Dnya Bankasnm yapsal uyum modelinin dorultusunda; ancak kimsenin bekle
medii bir hzla hareket ederek Banka yneticilerini a
rtm ve mutlu klmt. Keza, lke iindeki toplumsal
glerden herhangi bir etkili talep ve bask gelmemesine
ramen uluslararas sermaye evreleri iin byk nem ta
yan zelletirme ve yabanc sermayeyi ayrcalkl kl
ma gibi politikalar yrtmekte srar da dikkati ekmi
tir. Brokrasinin st katlanna klasik ve ulusal brokratla
rn yerine ift pasaportlu, ABD yetitirmesi ve kozmopolit
uzmanlar yerletirmesi; bazlarn siyasette n plana
karmas da dikkat ve takdirle izlenmitir. Bu alanlardaki
meziyetleri Turgut zal a o derecede prim kazandrmtr
ki, baka lkeler iin kredi akmlarnn kurumasna yol
aan aksamalar , rnein IM Fnin finansal limitlerinin
srekli ihlal edilmesi hogryle karlanm; bunlar Tr
kiyenin, ekonomik politikalar ve baarlar asndan r
nek lke gsterilmesini engellememitir. Krfez krizinde
zalm izledii yol, iktisat politikalannda on yldr izledii
yaklamn -ABD izgisinin en sadk partizanlarndan bi
ri rolne soyunarak- d siyasete de uygulanmas olarak
yorumlanmaldr.
V.
Burjuvazinin Snf Bilinci ve
Devletin Snf Karakterinde Yozlama
Burjuvazinin S n fB ilinci zerine

1980li yllar iinde Trkiye toplumunun yaad nemli
ve derin deimelerin deerlendirilmesinde, Trkiye solu
nun bnyesinde dahi gzlenen ciddi bir ayrlk gze arp
87
yor: Bazlar bu dnemi, maliyeti ne olursa olsun Trkiye

kapitalizminin olgunlama yllar olarak gryorlar; dier
leri ise daha nceki yirmi yl boyunca edinilen iktisadi, si
yasal ve toplumsal birikim ve kazanmlann byk lde
israf edildii yitik yllar olarak alglyorlar.
Bu fikir ayrl, bu blmde tartlan burjuvazi/devlet
ilikileri sorunsalna nasl yansyabilir? 1980li yllan kapi
talizmin olgunlama dnemi olarak yorumlamamzn mm
kn olup olmadn devletin snf karakterinde olgun
lama eilimleri ar basmakta mdr? sorusunu yantla
maya alarak tartabiliriz. Bu tartma, bir boyutuyla
burjuvazinin snf bilincinin gsterdii gelime ve dn
mleri de ierecektir.
Devletin snf karakterinde olgunlamadan ne kas
tediyoruz? Bu blmn balannda bu soruyu ksaca ele
aldk ve egemen snflarn (Trkiye iin burjuvazinin) ge
nel ve uzun dnemli karlarnn temsil edildii bir duru
mun snf iktidarnn en olgun biimini temsil ettiini ileri
srdk. Burjuvazinin belli fraksiyonlarna baml ksmi
karlarla, belli iadamlarnn gzetildii tekil karlarn,
derece derece daha ham snf iktidarlarna tekabl etti
ini ima ettik. Bu soyut emay yan aka, yan ciddi (veya
yar folklorik, yan tarihsel) bir rnekle canlandrmaya a
lalm:
Byk sr sahipleri ile byk iftilerin araziyi pay
lam kavgas iinde olduklar; deer yaratan sosyo-ekonomik eler olarak da sr obanlar (yani cowboylar),
rgatlar ve kk iftilerin yer ald; Washingtonun he
nz nfuz edememesi nedeniyle devlet gcnn henz
oluum halinde olduu Vahi Batdan sz edelim. Bu or
tamda devletin snf karakterinin ilk ve en ilkel biimi,
iftlik sahiplerinden en gl ve en zengini olan A nm
adamlarndan birinin erif olmas durumunda ortaya kar.
Devlet, yani erif, bu durumda, gerek patronunun kar88
lann, dier iftlik sahiplerine; tm sr sahiplerine ve

kendi rgatlarna kar korumak ilevini stlenmitir. Te
kil karlara dayal burjuva devletine tekabl eden hal
budur. Trkiye Cumhuriyetinin sosyal tarihi iinde devlet
otoritesinin tek tek zengin yaratmak iin kullanld
1920li yllar bu duruma ksmen yaklaan bir dnem ola
rak grlebilir.
Durum istikrarszdr. Zamanla, belki de cowboy film
leri geleneinde bir miktar kan dkldkten sonra, dier
byk iftlik sahipleri de iktidara ortak olmay baaracak
lardr: A ile birlikte kararlatracaklar ve byk toprak sa
hiplerinin ortak karlarn, rgatlarna, kk iftilere ve
sr sahiplerine kar korumay stlenecek yeni bir erif
zerinde anlaacaklardr. Burjuva iktidarnn ksmi (yani
burjuvazinin belli bir fraksiyonunun ortak) karlarn g
zeten snf iktidarna tekabl eden ve ncekinden bir dere
ce daha olgun kabul edilebilecek olan hal budur. Latin
Amerika yaznnda bu (byk toprak sahiplerinin iktida
rn kastederek) oligarik iktidar kavram ile nitelendiri
lir. Cumhuriyet tarihinde ise, 19601-70li yllar, bu kez
sanayi sermayesi lehine olmak zere, benzer bir duruma
benzetilebilir.
Oligarik iktidar da, ekonomiye egemen olan burjuva
zinin dier ana fraksiyonlarn, rneimizde byk sr
sahiplerini srekli dlad iin istikrarszdr. etin, hatta
kanl mcadeleler, en sonunda bir byk toplumsal ittifak
ile sonulanr. Artk ehir meclisi ve ona bal olarak ata
nan erif, hem byk toprak sahiplerinin, hem de byk
sr sahiplerinin ortak ve genel karlarn; farkl bir ifa
deyle, bir s n f olarak burjuvazinin karlarn temsil ede
cektir. Hatta zamanla (ve muhtemelen artk Washingtonun
da telkin ve katklaryla) ehir meclisi, temel mlkiyet ili
kilerinin ve snf egemenliinin ana eleri zedelenmedii
srece byk mlk sahiplerinin karlaryla rgat, sr o89
bam ve kk iftilerin karlar arasnda da uzlama ve

hakemlik rolleri stlenebilir. Burjuva devletinin ada Ba
t Avrupa ve ABDde gzlenen en olgun biimi budur.
Burjuvazinin, devleti sadece tekil veya ksmi karlarn
bekisi olan bir aygt olarak grmekten vazgemesi; bir s
nf olarak ortak ve uzun dnemli karlara da sahip oldu
unu farketmesi ve devletten bunlann gzetilmesini talep
etmesi belli bir sn f bilincine ulamas anlamna gelir. Do
laysyla, devletin snf karakterindeki olgunlama ile bur
juvazinin snf bilincinin yerlemesi birbirine paralel giden
iki sretir. 1978-79 kriz yllarndan balayarak 1980li yl
larn sonuna kadar Trkiyenin tablosu bu bakmdan neler
gstermektedir?
incelediimiz dnem boyunca sermayenin siyasi ikti
dar sorunu zerinde birleik tavr gsterdii zaman aralk
lar (1979, 1980-1982, 1984-1987) iinde birletirici et
kenlerin neler olduunu tartarak sorunu incelemeye ba
layabiliriz. Birka saptama yapabiliyoruz.
Birinci olarak, Trkiye burjuvazisi, dnya kapitalist
sistemiyle baml ve zayf bir konum iinde eklemlenmi
olmann bilincindedir ve bu nedenle beynelmilel kapita
lizmin g odaklar ile kartlk iinde srdrlen siyasi
izgilere destek vermesi beklenemez. Keza, ayn g odak
larnn ak desteine sahip iktidarlarla da kartlk iliki
lerine girmekten mmkn mertebe kanacaktr. 1979 y
lnda Ecevit hkmeti ile IMF ve ABD arasndaki uyum
suzluklarn derinlemesi, sermaye evrelerini iktidara kar
tavr almaya sevkeden ana etkenlerden biriydi. Keza,
AN AP hkmetlerine uluslararas sermaye tarafndan veri
len ak destek, bu iktidarn kimi politikalarndan zarar
gren i evrelerinin uzun sre muhalefete gemelerini
frenlemitir. Aslnda, AN AP izgisinde zamanla Trkiye
burjuvazisinden ok uluslararas sermayeyi -ve zellikle
onun Washington kanadn- temsil eden zelliklerin ar
90
basmas yzndendir ki zal zaman zaman sermayeden

daha gl olduu, burjuvaziyi terrize ettii izlenimleri
uyandracak davranlar iine girebilmektedir. D balant
ve destekleri dikkate almadan bu durumu anlamak imkn
szdr.
kinci olarak, ii snf hareketi burjuvazinin temel
ekonomik karlarn, politik ve ideolojik hegemonyasn
tehdit edecek boyutlara ulat an, smf-ii blnmelerin
nemini yitirdii ve birletirme etkenlerinin ar bast or
taya kmaktadr. Sermayenin Ecevit iktidarna kar ba
latt saldrnn ardnda, hkmetin ii hareketindeki radikallemeyi nleyememesi veya nlemek istememesi te
mel bir etken idi. Bu, sadece cret hareketleriyle ilgili bir
tepki deildi; bu yllar bir kbus haline getiren olgu,
iyerlerinin ynetilemez hale gelmesi, iverenin iiler
zerindeki otoritesinin yitirilmesi olmutu. 12 Eyll re
jiminin ana gndem maddelerinden birinin igc piyasa
sn yepyeni dzenlemelerle disiplin altna sokmak ol
mas; bu rejime sermayenin tm kesimlerince verilen s
nrsz destein arkasnda yatan ana etkendir. Bu yeni d
zenlemeyi devralan ve gerektii gibi uygulayarak cret d
zeyini ve sendikacl bir sre iin sermayenin ana sorun
larndan biri olmaktan karan AN A P politikalarna, bu
politikalarn dier elerinden zarar gren sanayici grup
lar tarafndan dahi birka yl boyunca verilen destei byle
aklayabiliriz.
gc piyasasnn kurumsal dzenlenmesi, gelenek
sel olarak sendika sorunlaryla karlamayan sermaye
gruplarn dahi temelden ilgilendiren; yani burjuvazinin
genel karlaryla ilgili bir sorundur. Ancak, sermayenin
ortak karlar bu sorunla snrl deildir. 1980 sonrasnda
ve zellikle AN AP iktidarnn ilk yllarnda sermayenin
genel ve ortak sorunlarnn bir blmn zmeye yne
lik bir dizi politika yenilii gzlyoruz: Vergi sisteminin
91
kkl bir biimde sermaye lehine deitirilmesi,19 Trk

Parasn Koruma Kanununa bal yasaklarn byk lde
kaldrlmas, siyasi ve ideolojik sularm amanszca takip
edildii bir dnemde ekonomik sua ekonomik ceza il
kesi arkasna snarak ve bir dizi af yasas ile tamamlana
rak kara ekonominin aklanmas bunlara rnektir. Biraz
ileride tartacamz yozlamalara ve elikilere yol a
makla birlikte, iadamlarnn iktidarda yer alan -ve hemen
hemen tm siyasete i evrelerinden gelmi olan- siyaset
ilere, zal ailesine, zamanna gre Pakdemirliye, Tanere,
elebiye brokrasi katn atlayarak dorudan ulaabilme
leri; birlikte katldklar d gezilerde sorunlarn zebil
meleri, bir sre iin sermaye-iktidar ilikilerine yeni, ra
hat ve ferah bir slup getirmitir, ideolojik sylemi, ikti
dar kadrolarnn kkenleri, politika ynelilerinin ana do
rultusu ile A N A P iktidar birka yl boyunca iadamlarnn
btn kanatlanna bizim iktidarmz dedirtecek zellikler
tam ve bu yzden yaygn destek grmtr.
Bu saptamalarmz sermayeyi yakn gemite siyasi ik
tidara kar birlikte davranmaya ynelten etkenler zerin
dedir. Farkl bir ifadeyle, burjuvazinin hangi koullarda ge
nel karlarn tekil ve ksmi karlarnn stnde tuttuunu
tartm oluyoruz. Ancak, burjuvazinin snf bilincinin da
ha da olgunlamas, ksa dnemin tesine gidebilme yete
nei ile de ilgilidir. Bu bakmdan Trkiye burjuvazisinin
yakn gemite parlak bir snav verdii sylenemez. I ev
releri 1980 ylnda igcnn iddet yoluyla disiplininden
yana arln koyarken, ksa dnemli bir zmn ebedi
bir zm olaca yanlgs iinde idiler. 1979 ylnda tkan
d iyice ortaya kan poplizmi, ksa dnemli sorunlar
nn saplants iinde kvranan burjuvazi askeri ve otoriter
19
Bu konuda Bkz. O. Oyan, 24 Ocak Ekonomisinde Da Alma ve Mali Poli
tikalar, V Yaynlar, Ankara, 1987.
92
bir modelle amaya alt ve bylece bir tarih perspektifin

den yoksunluunu bir kez daha ortaya koydu.
Bu tarihsel dnemete bizce, uzun dnemli bir pers
pektif, emeki snflan siyaset sahnesine aktif aktrler ola
rak katan bir burjuva demokrasisine ulama abalann ge
rektirirdi. Bu da, otorite ve disiplin zlemlerinin siyasete
egemen olmas ile deil, toplumsal dnmn demokrasi
nin geniletilmesi ynnde zorlanmas ile gerekleebilirdi.
Byle bir adm ekonomik krizin emek ve sermaye arasnda
belli bir toplumsal szleme ile almasnn erevesini de
yaratrd. Aksine, askeri zmn ebedi bir zm olaca
yanltsna saplanp kalan Vehbi Ko -snfnn tehis ve ta
leplerine tercman olarak- 12 Eyllden hafta sonra Ke
nan Evrene yazd mektupta, TKP... ve solcular... memle
keti ykmak iin... yeniden harekete gemilerdir. Bunlara
kar uyank olmal ve teebbsleri muhakkak engellenme
lidir tavsiyesinde bulunuyordu.20 Trkiye burjuvazisinin
en kdemlisi ve en by Vehbi Koun bu derin gr
ve tavsiyelerinin en ok sekiz yl iinde yine sermaye evre
leri iinde nasl eskidii, sekin iadamlannm byk oun
luunun 141-142nin kaldnlmasmdan yana tavr almalan
ile ortaya kyor. 12 Eylln onuncu ylnda TSIADm
Trkiye toplumunun geleceine ilikin bir vizyon arama
ya balamas; smflar-aras bir toplumsal szlemeyi de bu
vizyondan tretmeyi nermesi. 1980li yllann bandaki
miyopluun gecikmi bir ikran saylabilir.
Devletin S n fKarakteri: Olgunlama m, Yozlama m ?

1980li yllarda devletin snf karakterindeki gelimeyi, ka
baca nitelendirebilmek iin yukardaki Vahi Bat rne
ine dnelim: 19601 ve 70li yllarda ekonomik ilevleriy
20
Snmez, age, ss. 350-351
93
le devletin zellikle sanayi sermayesi lehine bir aygt halini

kazandn gryoruz. Bu rneimizde byk iftlik sa
hiplerinin karlarn izleyen erifin temsil ettii oligarik
devlet biimiyle benzerlik tar. Ancak arada nemli bir
fark vardr. erifin, byk toprak sahipleri arasndaki den
geyi bozmamasn, atan bireysel karlar arasnda ta
rafsz kalmasn salayacak herhangi bir gvence ve meka
nizma Vahi Bat rneimizde yoktur. 19601-1970li yl
larn Trkiyesinde ise, ithal kotalar, dviz ve kredi tahsis
leri, vergi tevikleri ile ayrcalkl bir destee mazhar olan
sanayi sermayesinin saflarnda yer alan bireysel iadamlar
arasnda avantajlarn (ya da avantalarm) tarafszca da
tlmas ilevini brokrasi stlenmiti. Bu brokrasi, sz
geen avantajlarn, rantlarm varln tartmaz, kabul
eder; sadece, bunlarn datlmasnda bireysel karlarn
gzetilmesini nler. Bu ilevi hakkyla yrtebilmesi iin
brokrasi bir dizi zelliklere sahiptir. Ekonomik mevzu
at uygulamakta, hatta kararname ve ynetmelikleri hazr
lamakta geni yetkileri ve siyasi iktidara kar yasal gven
celeri vardr, ideoloji dzleminde kendisini devletin sahi
bi olarak grr. Devletin soyulmasn, devlet eliyle bi
reylerin zengin edilmesini nledii kansndadr. (Dikkat
edelim: devlet eliyle genel olarak sanayicilerin zengin
edilmesine kar -sanayiciler arasnda nesnel paylam
kurallan geerli olduu srece- itiraz yoktur.) Bu zellik
lerini hakkyla yrtebilmesi iin olduka otonom bir
zellik tayabilmesi ve maddi koullar bakmndan handikapl olmamas gerekir. Dnemin sonlarna doru, M il
liyeti Cephe koalisyonlar srasnda yksek brokratik
mevkilere yaplan partizan atamalar ve enflasyona yenik
den memur maalar bu zellikleri andrmaya balad.
Ancak, Maliye ve Ticaret bakanlklar, Devlet Planlama
Tekilat gibi kurulularn geni yetkilerle donanml ve
zlk haklar bakmndan greli olarak ayrcalkl uzman
94
Burjuvazi ve Devler. Anatomiler ve Dnmler
kadrolar bakmndan sz edilen yetkiler, ilevler, ideolo

jik misyon zellikleri byk lde devam ediyordu.
Burjuvazi bakmndan byle bir ereve sorunlar yara
tr: adamlarnn doal ve organik ilikileri devletin siyasi
kat iledir. Brokrasinin denetleyici bir katman olarak ara
ya girmesi ou kez ileri yavalatr; uzmanlarda zaman
zaman gzlenen kk burjuva radikalizmi tedirgin edici
dir ve rnein vergi sisteminin dnsz uygulanmas gibi
kimi kurallar sermayenin hibir kesimini honut etmez.
Ancak, te yandan bu ereve, sermaye-devlet balantla
rna ve sermayenin i katmanlar arasndaki ilikilere istik
rar getirir; gelecee dnk olarak, rnein yatrm kararla
rnda belirsizlikleri nler ve ngrlerde devletten kay
naklanan srprizleri asgariye indirir.
12
Eyll rejimi sresince ve A N A P m ilk iktidar yllar
iinde yukarda tarttmz genel olarak sermayenin le
hindeki iktisat politikas uygulamalar ve ithal ikameci/
korumac/mdahaleci modelin kimi geleneksel aralarnn
(ithal kotalarnn, kredi tahsislerinin, fiyat denetimlerinin)
ortadan kalkmas, bir sre iin devletin snf karakterinde
olgunlama izlenimleri vermi olabilir: Liberal yorumcu
lar, bu gzlemlerden hareketle, devletin artk burjuvazinin
ayrcalkl bir alt-grubunun (ie dnk sanayi sermayesi
nin -veya Vahi Batnm oligarik byk iftlik sahiple
rinin-) deil; genel olarak sermayenin uzun dnemli kar
larn gzeten bir aygt zellikleri kazanmaya baladn
ileri srmeye baladlar.
Ancak, bu yorumlarda gzden kaan iki ey vardr: Bi
rinci olarak, liberal 12 Eyll ve AN AP dnemi koruma
ya, kredi tahsislerine dnk kimi rantlan ortadan kald
rrken, farkl alanlarda hkmet politikalarndan kaynak
lanan yepyeni ve muhtemelen ok daha byk rakamlara
ulaan avanta/rant olanaklar yaratmtr ve liberal
yazarlar bu olguyu bir trl grmek istememilerdir: ihra
95
teviklerine bal hayali ihracat olgusu bunlarn en iyi bi

linenidir. hale sisteminde, koruma oranlarn sk sk ve
tutarsz bir biimde deitiren ithalattan alman fon uygu
lamalarnda, siyasi iktidar -nceki dneme gre ok daha
geni bir biimde- belli irketleri ihya etmek veya kert
mek imknna sahip klnmtr. Yeni dnemin tevikli
sektrlerine (rnein turizme) salanan vergi ve kredi
sbvansiyonlar, belediyelerin imar izinleri, irket kurtarmalar, zelletirme operasyonlar, yabanc irketlerle
joint venture iin verilen izinler ve ayn balamda ya
banc sermaye yatrmlarna verilen tevikler. Kamu Ortak
l Idaresinin borsada alm ve satm yapma yetkisi ile do
natlmas liberal dnemde devletin yaratt, yeni avan
ta alanlardr.
Liberal yorumcularn, en azndan balangta, gre
medikleri ikinci husus udur: Kamu politikalarndan kay
naklanan yeni avanta alanlar bylece doarken, bunla
rn oluturulmas, datm ile ilgili yetkiler devletin b
rokratik katmanndan devletin siyasal katmanna intikal
etmekte idi. zellikle AN A P dnemi, iktisat politikas ko
nularna anti-brokratik bir sylemin egemen olduu ve
buna bal olarak brokratik ilemlerin sadeletirilmesi
iddiasyla geleneksel olarak brokrasinin st kademelerine
veya uzmanlara ait olan yetkilerin dorudan doruya ilgili
belediye bakanma, bakana, babakana ve ( z a lm an
kayaya kmasndan sonra) cumhurbakanna getii yl
lardr. Avanta yaratc kamu faaliyetlerinde eitliliin ve
olanaklarn alabildiine geniledii bir dnemde brokra
sinin rant datmakta tarafszl salayan rol bylece
byk lde yok olmutur. Kamu ynetiminin st kat
manlarna, geleneksel mlkiye brokrasisinin dndan
ve esasta siyasi evrelere kiisel ilikilerle bal olarak on
larn dorudan uzants saylabilecek ABD-yetitirmesi
96
Burjuvazi ve D evlet: Anatom iler ve Dnm ler
prenslerin yerletirilmesi bu sreci hzlandrmtr. Ge

leneksel brokrasinin, bu yeni dnemin avanta datma
mekanizmalarn nlemek iin devletin siyasi katmanna
kar verdii son meydan muharebesi hayali ihracat ala
nndadr. Ekonomik brokrasinin kesin yenilgisiyle so
nulanan; ancak daha sonra devreye giren kimi yarg or
ganlarnn bamsz bir inisiyatifiyle iktidarn tam istedii
biimde balanmayan bu muharebenin ilgin hikyesi Bi
lal etin tarafndan ayrntyla ortaya konuyor.21
Dikkat edilecei gibi, ithal ikameci dnemle karlat
rldnda bu dnemde avanta alanlar, genel olarak spe
klatif faaliyetler lehine belli bir arlk tamann tesinde
sistemli olarak tanmlanm deildir: Byk devlet ihalele
rinin veya belediyelerin imar izni peinde koan mteahhit
firmalar, ihracatlar, yabanc sermaye ile ortaklk, kur
tarma veya a f arayan ya da kredi/vergi tevikleri, sbvan
siyonlar peinde koan sanayiciler, turistik tevikleri kova
layan sermayedarlar veya KOInin borsa ilemlerini izleyen
rantiye eleri vb. garip bir iadamlar kitlesi oluturur ve
bunlar sadece ve sadece st dzey siyasi kadrolara nfuz
etmekle ve yakn olmakla avantalardan yararlanabilirler.
Kamuoyunun keyi dnme felsefesi ile, yani burjuva
ideolojisinin en paraziter bir varyant ile biimlendirildii bir dnemde eski tarz solcular ile mlkiye gelenein
den brokratlarn dnda bu yeni oluumlarda herhangi
bir sapknlk grenlerin says pek az olmutur. Hatrlaya
lm: Cumhurbakan kamu kurulularnn borsada ilem
gren hisse senetlerinin KOIce desteklenip desteklenme
mesi konusunda talimat vermektedir veya borsa deeri s
fra yaklaan bir irketi kurtarma telkininde bulunup
bunu basma duyurmakta ve ayn irketin hisse senedi fi
yatlarnn birka misli ykselmesine yol amaktadr. Ayn
21
B. etin, Soygun, Bilgi Yaynevi, Ankara 1989.
97
1980 li Yllarda Trkiyede Sosyal Snflar ve Blm
gnlerde Semra zal, olu ile birlikte borsada oynadn

ve baya kazandn rahatlkla syleyebilmektedir.22
ANAP dnemi, bylece, sermaye evreleri iinde
ENKA, ESKA, Toprak gibi yeni sermaye gruplarnn yl
dzlat; iktidarla ilikileri iyi tutan Sabanc, Ko gibi
holdinglerin, STFA, Kotu, Kutluta gibi geleneksel grup
larn yeni dzene uygun koullarda uyum saladklar
bir dnemdir.
Ancak, madalyonun bir de teki yz vardr: Siyasi
iktidarla yaknlk derecesinin yaratt imknlar paylama
yarnda yenik den veya ANAP/MDP ayrl srasnda
yanl ata oynam olma hatasn ileyen Narin, Yaar,
Anadolu Endstri Holding, Ercan gibi dier gruplar ise
yeni dnemin imknlarndan yoksun kalmlar; hatta kimi
durumlarda tekil olarak cezalandrlmlardr.
1980li yllarn sonlarna doru Trkiyede devletin s
nf karakterinin kazand bu yeni durumu nitelendirmek
iin tekrar Vahi Bat rneimize dnelim: Tm byk
iftileri temsil eden erif, yani oligarik ynetim tkezlemitir. Sr obanlan ile rgatlar ve kk iftileri bir
trl hizaya getiremeyen erif, saygdeer vatandalann
umumi arzusu uyannca grev sresinin bitiminden nce
azledilmitir. Byk iddialarla gelen ve saygdeer bir
kasabal olan yeni erif, Washington tarafndan donatlan
silahrleri yardmyla kanun ve nizam ve tehdit altn
daki mlkiyet dzenini yeniden kurar. Ancak, dzenin sa
hibi olma roln tm mlk sahiplerine iyi satabilmesi ve
Washingtonun tam desteine sahip olmas erifin duru
munu glendirmitir. O da bu gcn gnlnce ve kar
larn ve iktidann gzeterek kullamr: iftlik sahipleri ile
sr sahiplerinden kimini destekleyip kimiyle bozuarak;
ancak desteklenenlerin de (erifle birlikte) mutlaka ihya
22
Sabah, 16.12.1990.
98
edildii bir yeni dzen yaratr. Vahi Batda durum,

devletin ilk ve ilkel biimine -yani falanca iftlik sahibinin
adam olan erif rneine- doru bir dn andryor.
Ancak, farklar da vardr: Zira, bu kez inisiyatif eriftedir.
ncelikle Washingtonun, sonra da kendisinin adam
olan erif ihya edecei iftlik sahibini bizzat semektedir.
Oligarik ynetimden, bireysel ilikilerin egemen ol
duu ynetim biimine dn vardr; ama ilikilerin do
rultusu ayn deildir.
Vahi Batda oluan bu yeni ynetim biimi ile
1980li yllarn ikinci yansnda Trkiyede oluan devletburjuvazi ilikilerinin benzerlikleri zerinde daha fazla
durmaya gerek yok. Sadece unu vurgulayalm ki, devletin
snf karakterinde meydana gelen bu yeni gelimelerin ol
gunlama deil, yozlama dorultusunda olduunu Tr
kiyenin liberal ve liberal sol yazarlan deil, dorudan
doruya belli sermaye evreleri ortaya koydular. Bu, doal
olarak gnlk pratikten gelen bir alglamadr: Devletin siya
si kat ile kurulan ayncalkl bireysel ilikilerin yksek ge
tiri salad bir ortam; hele 1988-89 gibi bir durgunluk
konjonktrnde, i evrelerinin saflannda olaanst ger
ginlikler ve belirsizlikler meydana getirir. Siyasi evrelerle
zel ilikilerin gelecekte nasl seyredeceini ngrmek;
uzun dnemli yatrm kararlar almak, ayrcalkl gruplar
iin dahi gleir. Dlanan ounluk ise, devletin zel te
vik ve korumalanna gerek olmayan i ticaret ve kk apl
retim gibi alanlarda varln srdrebilir. Orta boylu veya
daha byk sanayi, d ticaret, finans, byk boyutlu tu
rizm, byk kentsel rantlann veya devlet ihalelerinin sz
konusu olduu mteahhitlik gibi kritik alanlarda ise dlanmanm bedeli ardr; varlk-yokluk sorunudur.
ada Bat kapitalizmi, 18. ve 19. yzyllarn dina
mik ve yaratc rekabeti zerine olumutur. Bu, teknolo
jide, retim maliyetlerinde, kalitede, fiyatta, pazara ula
99
19 8 0 li Yllarda Trkiyede Sosyal Snflar ve Blm
mada rekabeti, yani rakip firmadan bir adm tede bulun

may bir varlk-yokluk sorunu haline getiren bir kapita
lizmdir. 21. yzyla yaklarken Trkiye kapitalizmi ise
Cumhurbakanndan balayarak belediye bakan katnda
son bulan ve ihsan datma yetenekleri snrsz olan dev
letin siyasi katma nfuz etmede vahi bir rekabete daya
nyor. Bu durum, oyuna katlanlar tarafndan ylesine do
al grnyor ki, Dalana yaknlyla tannan ve Taksimdeki arsas zerindeki imar iznini on kattan otuz drt
kata karmay (ve bylece olaanst rantlara ulamay)
becerdii iin eletirilen Mustafa Szer, bu eletirileri, Sabancya krk kat rant verilecek de bana niye verilmeyecek?
Bunlar risk alarak (?) kazanlm rantlardr diye yantl
yor.23 te ada Trkiye kapitalizminin rekabet ve risk
anlay...
Bir dier ilgin tepkiye rnek olarak Halit Narini ve
relim: 12 Eyll rejimi altnda iktidarla yakn ilikiler iin
de bulunan; sendikal hayat disiplin altna almay hedefle
yen yeni yasal erevenin olumasna dorudan katklar
olan tekstil sanayicisi Narinin, ANAP dneminde iktidarla
ayn yakn ilikileri kuramad anlalyor. Narin bunu
denediini aka itiraf ediyor: Hkmet deiikliinde
menfaat... beklentilerim olmutur. Bu da doaldr diyor.
Ancak ayrcalkl gruba girmeyi baaramamtr. Yksek
kredi faizlerinin yk, kendi d ticaret sermaye irketini
kuracak kadar byk olmamas ve zel imknlardan
yoksun tutulmas Narini krize srkleyince (ve ancak o
zaman), nl iadammz ANAPm yeni dzenine iddet
le saldrmaktadr: Baz firmalar kt son be senede. Bu(nlan) her temel atma (da), her toplantda, her... ihalede
grmeye baladk Boazii(nin zelletirilmesinde) de
23
Cumhuriyet; 15.3.1989. Szerin burada szn ettii riskler, randan ka

zananlardan ok, er-ge siyasal veya hukuki hesap verme durumunda kal
mas sz konusu olan rantlar datan siyasi kadrolara ait olsa gerek.
100
bunlar gryoruz... Trkiyede iki tekelin dnda ihale

alan, i yapan... yok mudur? Hadiselerin birka firmann
etrafnda sergilenmesi yanl... stn... aile tiplerine, b
tn ileri ben yapacam diye ortaya kan firmalara kar
... zc reaksiyonlar olmasn diye... unu dnyo
ruz:... Herkes devletin her eyinden istifade etmelidir.24
Narin, phesiz, devlet imknlarndan genel deil, bi
reysel istifade elde edememenin sknts iindedir. Ancak,
bu sknty herkesin istifade etmesi forml iinde dile
getirdiinde bir amaz iine girmektedir. Zira, ANAPm
son yllarna damgasn vuran istifade biimleri, genel ve
ksmi deil bireyseldir. Bireysellemesinin de bir toplumsal
snf olarak burjuvazi iin yaratt sorunlar zmszdr.
O kadar zmszdr ki, TSlADm gen kuaktan gelen
bakanlar yeni dzeni kleptokrasi (hrszlk rejimi) ola
rak nitelendirmeye mecbur kalacaklardr.
19901 yllarn banda sermaye-devlet ilikilerindeki
yozlama eilimleri, nceki on yla damgasn vuran uzun
dnemli bir perspektif yokluu ile birleince, Trkiye bur
juvazisinin en gelikin elerinin farkl bir siyaset, farkl
bir iktidar ve farkl bir perspektif aray hzlanmaktadr.
Bu yllar, yine stanbulun byk i evrelerinde vizyon,
perspektif, strateji ve plan gibi on yldr iktisat politikalar
syleminin dnda kalm olan kavram ve temalarn yeni
den tedavle girmesi gibi ilgin sonular dourmaktadr.
Son yllarda gzlenen kimi tepkilerin, yeni dzenin tah
ripkr eleri ar basmaya balaynca gndeme gelen ba
sit bir revizyon talebinden ibaret olup olmadn zaman
gsterecektir: Unutmayalm ki sermaye-devlet ilikilerin
deki yozlama i evrelerinin aktif katks olmasayd hibir
zaman bugnk boyutlara ulaamazd.
2-t
101
DRDNC BLM
12 Eyll ve ANAP Dneminde

i Snf ve Kyllk:
Savunma ve Uyum Mekanizmalar
I. Giri
ikinci blmde 1970li yllar, kriz konjonktrnden bala
yarak ve 12 Eyll ve ANAP dnemlerinden geerek temel
blm ilikilerinde meydana gelen deimeleri ve bun
larn arkasndaki iktisat politikas elerini gzden geir
dik. Trkiye toplumunun iki temel retici snfn olutu
ran ii snf ve kylln 1977-sonrasmda greli ve
mutlak ekonomik durumlarnda meydana gelen deime
ler bu blmde cret/kr ikilii ve iftinin eline geen g
reli fiyatlar araclyla inceleniyordu.
Trkiyenin ekonomik ve toplumsal yaps ii ve ky
l snflarnn sz geen blm bozulmalarna kar bir
dizi savunma ve uyum mekanizmas uygulayabilmesine
imkn veriyor. Snflarn gnlk hayatlarna intikal eden
103
baz zellikleriyle bu yapy ve ii ve kyl ailelerince ne trden savunma ve uyum mekanizmalarnn uyguland
n: bunlarn sonu ve maliyetlerinin neler olduunu bu
blmde ele almaya alacaz. ANAP dneminde siyasi
iktidarlarn cretler ve fiyatlar zerindeki operasyonlar
nn dnda uygulad -ve zellikle kentli emekilerin
ekonomik durumlarn etkileyen- yeni politika elerini
de bu erevede dikkate almak zorundayz. Blm bo
zulmalar, sz geen uyum ve savunma mekanizmalar ve
yeni politika eleri 1980li yllara damgasn vuran siyasi
ortam iinde emeki snflarn politik tavrlarn da, phe
siz karmak bir biimde etkilemitir. Bu etkileri, bunlarn
baz ideolojik yansmalar ile birlikte tartmaya balamak
ta herhalde yarar vardr.
Bu blmde, ite bu sorun ve temalar tartlyor. Tar
tmay nce ii snf, sonra da kyllk asndan ayn
ayr srdreceiz. Her iki snfa ait olgusal-ampirik mal
zeme farkl nitelikte olduu iin bu tartma simetrik ol
mayacak. Esasen, bu blm, konuya ilikin olgu ve bulgu
larn derli toplu bir betimlenme denemesinden ve nem
tayan bir alann aratrlmasna dnk balang admla
rndan oluuyor. Ortaya kan sonularn ve yarglarn ye
ni aratrmalar, yeni ampirik bilgiler ve yeni zmlemeler
karsnda revizyondan gemesi gerekebileceini peinen
kabul ediyoruz.1
Bu blmde kullanlan ampirik malzemenin ve deerlendirmelerin bir b

lm, Galip Yalman ile birlikte yaptmz ve Kanadada IDRC tarafndan
desteklenen bir aratrmann rndr. Bu projenin bulgulan ve sonular
iin: K. Boratav ve G. Yalman, A Study on the Political Economy o f Struc
tural Adjustment: Workers and Peasants during a Major Reorientation o f

Economic Policies, Turkey, 1980-1987\Trk Sosyal Bilimler Dernei (tek
sir), Ankara, 1988. Aykut elebinin bu aratrma zerindeki eletirel notla
rndan da yararlandm. Bu aratrmann ampirik tabanna ilikin katklar
iin Sezgin Tzne teekkr borluyuz.
104
II. Askeri Rejim ve ANAP Politikalarna Kar ii Snf
Toplumsal Profil ve Baz Maddi zellikler

Trkiye toplumunda ii snfnn saysal arl nedir? Bu
sorunun doru bir biimde yantlanmas iin eitli tanm,
kavram, ampirik bilgi ve yntem glklerinin almas
gerekir. Biz Tablo VIIde 1985 Nfus Saymnn bulgular
n kullanan greli olarak basit bir yol izlemeyi ve bylece
soruya kaba bir yant vermeyi yeliyoruz.
TABLO VII: TARIM-DII FAAL NFUSUN
TOPLUMSAL BLEM VE BAZI ORANLAR
Tanm-d Faal Nfusun Bileimi

cretli /Maal Olmayan Gruplar
cretli ve Maallar
(Bu grubun sektrel dalm):
- malat Sanayii
-Ulatrma, haberleme, elektrik, su vb.
-Madencilik ve inaat
- Kamu hizmeti
-Dier hizmetler
Toplam Tanm-d Faal Nfus
Baz Oranlar (% )
-Toplam cretli-Maallar/Toplam Faal Nfus
-Tanm-d cret-Maallar/Tanm-d Faal Nfus
-Tanm Iileri/Tanmda Faal Nfus
-Tanm-d Faal Nfus/Toplam Faal Nfus
Bin kii
Yzde
1981
5727
25,7
74,3
(17 2 9 )
(35 6 )
(83 2 )
(15 7 5 )
(12 3 5 )
7708
(22 ,4 )
(4 ,6 )
(10 ,8 )
(20,5)
(16 ,0 )
100,0
31,5
74,3
4,3
38,9
Kaynaklar ve Notlar: DE 1985 Nfus Saym sonularndan. Silahl Kuvvetler'in muvazzaf

olmayan blmn oluturduu tahmin edilen 730.000 kii tanm-d faal nfus ve kamu
hizmetleri kategorisinden dlmtr.
Trkiyede faal nfusun en kaba ve en btncl d

kmn veren Tablo VlIyi fazla iddial bir biimde yo
rumlamamak gerekir. Tarmda kadnlarn faal nfusa kalma biiminde uygulanan varsaymdan tr, faal nfuun tarm/tarm-d dalm tahminleri tarmn payn ya)ay biimde iirmektedir. Nfus saym bulgulan toplumal yap zmlemeleri iin gerekli ayrnt ve yntem titiz105
lklerinden yoksundur. Bu tr ekinceleri bir yana braka

rak dikkatimizi tarm-d nfusun zelliklerine kaydra
cak olursak, Tablonun bulgularndan hareketle birka sap
tama yapabiliyoruz.
Birinci olarak, tanm-d faal nfusun % 25,7sinin cretli-maal olmayan gruplardan olutuu ortaya kyor.
Son derecede heterojen bir zellik tayan bu grubun
-burjuvazinin saysal olarak fazla geni bir yer kaplamad
dnlrse- esas olarak kk burjuvazi ve marjinal n
fussan olutuunu syleyebiliriz. Buradaki kk burju
vazi terimi, kent ekonomisinin kk reticilerini de
ieren ve (ikinci blmde gzden geirdiimiz gibi) resmi
kaynaklara gre 1,4 milyonu bulduu ileri srlen esnaf
ve sanatkrlar ile profesyonel gruplar (yani nitelikli
serbest meslek sahiplerini) kapsar. Buna karlk mavi
yakal ii snfnn, (i) imalat sanayii, (ii) ulatrma/ha
berleme vb. ile (iii) madencilik ve inaatta alan cretli
lerden olutuunu ve bunlarn da tarm-d faal nfusun
% 37,8ini oluturduunu syleyebiliriz. Trkiyede inaat
ve madencilik sektrlerinde alan iilerin genellikle yar-krsal zellikler tad dikkate alnrsa bu altgrubun (toplam faal nfusun % 27sini oluturan) ilk ikisi
tarm-d proletaryann ekirdei olarak yorumlanabilir.
Ve nihayet, devlet memurlar ve dier hizmetlerdeki c
retlileri, beyaz yakal emekiler grubu olarak yorumla
yabiliriz. Bunlar da tarm-d faal nfusun % 36,5ini olu
turuyor.
cretli/cretli olmayan kategorilerin greli byklk
lerinden ve sektrel dalmlarndan kan bu kaba saysal
dkm sektr-ii faal nfus anatomilerine gidebilseydik
belli llerde deitirmek zorunlu olurdu. Byle bir d
zeltme yaplmadan ortaya kan tablo, burjuvazinin d
ndaki tarm-d faal nfusun birbirinden saysal olarak
ok farkl olmayan byk bloktan olutuunu gsteri
106
12 Eyll ve ANAP D nem inde i Snf ve Kyllk: Savunma ve...
yor: (i) Bir hayli heterojen elerden oluan kk burjuvazi-marjinal nfus bloku, (ii) yaklak % 30u yan-krsal
nitelikler tayan mavi yakal ii snf ve (iii) devlet me
murlar ile hizmet sektr emekilerinden oluan beyaz
yakal cretliler... Bu almada bulgularndan yararlana
camz stanbulun gecekondu arlkl semtlerini (biri
sadece Kartal, dieri ise tm stanbul ileleri olmak zere)
kapsayan iki alan almas,2 bu grubun greli arlkla
rn Kartal iin % 34,6; % 52,5 (bunun % 17si nitelik
siz ii olmak zere) ve % 12,9; stanbul iin ise % 55,7;
% 35,6 ve % 8,7 olarak saptyor. Kapsamlar, tanmlar ve
yntemler farkl olduu iin tam olarak karlatrlamaya
cak olan bu bulgulardan kan ortak izlenim, Trkiyede
kent ekonomilerinde ok gl bir kk burjuva esi
nin varl ve -ksmen buna bal olmak zere- sanayi pro
letaryasnn mutlak arlk tamad saptamalanna indir
genebilir.
Bu bloklardan her birinin ekonomik konumlar, ilev
leri, blm dinamiklerinden etkilenme biimleri, politik
davranlar, ideolojik tavrlar arasnda farkllk vardr ve
bu balamda her blokun iinde kmsenmeyecek dozda
ayrmalar da vardr. Bu saptamalar bu almann birinci
ve ikinci blmlerindeki zmlemelere ve kavramsal er
evelere balarsak, Trkiye toplumunun tarm dndaki
snf dinamiklerini burjuvazi-ii snf ekseni zerinde in
celediimizde, olduka nemli byklkler oluturan top
lumsal gruplarn kapsam-d kaldn da grmemiz gere
kecektir. Bu blmde, birka saptama ve sorgulama dn
da bu boluk doldurulmuyor. imdilik, sz geen bo
alanm, gelecee dnk aratrma gndemleri bakmndan
nemine dikkati ekmekle yetiniyoruz.
2
Kartal almas iin: Boratav ve Yalman, age, stanbula ilikin dier alan a
lmasnn sonular iin: T. Berksoy, Enflasyonun Hanehalk zerindeki
Etkileri, stanbul Ticaret Odas, stanbul, 1989.
107
Tanm-dmda Trkiye ii snf ne derecede yeni ve

ne derecede kentlemi bir snftr? Baba meslei ifti
olan veya ky-doumlu iilerin oran ie-cam iilerinde
% 52yi, demiryolu iilerinde % 50yi, petro-kimya iile
rinde ise % 40 bulmaktadr3. Kartalda sanayi iilerinin
% 60 stanbul dnda domu ve stanbula yerleeli yir
mi yl amamtr. Bu oran inaat iileri ve dier nitelik
siz iilerde % 68i buluyor. Farkl bir ifadeyle, stan
bulda ikinci kuak iiler hl byk lde aznlktadr.
Berksoyun stanbul aratrmasnda ii ailelerin te ikisi
nin kyle ilikileri srmektedir. Ancak bu ilikilerin gl
ve srekli ekonomik balar biiminde olduu sylenemez:
Kyde toprak sahibi olmay srdren, kyden hl gelir
elde eden ii ailelerin oran -Kartal, stanbul ve demiryolu
iilerini kapsayan alan aratrmalarna gre ve farkl soru
lar balamnda- toplam iinde sadece % 4-% 14 arasnda
yer almaktadr.4 Dolaysyla, Trkiyede tarm-d ii sn
fnn ve hatta sanayi iilerinin henz tam kentlemi ol
duklar sylenemeyecei gibi, yar-kyl zelliklerin ar
bast da ileri srlemez. Bizce, ii snfnn geleneksel
proleter bir nitelii tam olarak kazanmam olmas, krsal
balarnn sregelmesinden ziyade, kentsel gem iinin ya
knlna ve -belki daha da nemlisi- Trkiye kentlerinde
ki toplumsal yapnn, kk-burjuva zellikleri fazlasyla
ieren heterojen ve karmak toplumsal rgsnden kay
naklanyor olmaldr. Bireysel iilerin hikyeleri, tarihle
ri incelenecek olursa, aile iinde farkl bireylerin (ve hatta
zaman iinde ayn bireyin) kk reticilik ve ticaret,
marjinal uralar ve iilik arasnda geilerinin olduka
3
Bkz. Kristal-l, ilerin Sosyo-Ekonomik ve Demografik zellikleri ve KristalIten Beklentileri, stanbul, 1990 (teksir), Demiryol-I, Gnmzde Demiryo
lu ileri, Ankara, 1988 ve Petrol-I, yelerimizin Yaam Koullan zerine
Rakamlar; Ankara, 1986.
Bkz. Boratav ve Yalman, age; Berksoy age; Demiryol-l, age.
108
sk olduu ortaya kacaktr. Bu, sadece iilii deil, ayn

meslekte, hatta ayn iyerindeki iilii kuaktan kuaa
devreden 19. yzyl Avrupa proletaryasnn geleneksel hi
kyesinden ok farkl bir toplumsal ereve oluturuyor.
Trkiye ii snf iin var olan veya olumakta olan
ayr bir snf kltrnden sz edebilir miyiz? 19. yzyln
tm ve 20. yzyln en azndan ilk yars iin Avrupa ii
snf bakmndan tartmasz olarak olumlu yantlanacak
olan bu soru Trkiyede -bildiimiz kadaryla- toplumsal
aratrmalarn gndeminde yer alm deildir. Trkiyede
toplumsal bilimciler ii snf kltr yerine gecekondu
kltrn incelemeyi yelemilerdir. lkemizin kentsel
toplumsal rgs iinde ikisinin kesitii, ancak zde
olmad sylenmelidir.
Bu sorunun yantlanmas almamzn snrlarn ve
bizim dayandmz bilgi malzemesinin olanaklarn a
yor. Belki bir hareket noktas oluturabilecek birka sap
tama yapalm. i snfnn ekonomik dzlemde, retim
ilikileri erevesi iinde tanmlanabilen, dier snf, grup
ve tabakalardan ak ve seik biimde ayrlabilen bir snf
olduunu daha nce tarttk ve ortaya koymaya altk.
Bu dzlem, yani retim ilikileri dzlemi, ii snfn di
er snf, tabaka ve gruplardan kesinlikle ayran, dolaysy
la ayr bir snf kltrnn oluumuna katk yapan temel
bir maddi etken olarak grlmelidir.
retim ilikileri dzlemi toplumsal hayatn, gnlk
insan ilikilerinin temel bir esidir; ancak tek esi de
ildir. Tketim kalplan, biimleri ve gnlk hayat tarz
retimle balantldr; Avrupa kapitalizminin geliimi
iinde ii snfnn kendine zg kapal hayat biimleri
olumutur; gnmzde ise en azndan retim ilikileri
gelir-tketim zinciri iinde etkili olmaya devam etmekte
dir. Ancak bu balant sadece snfsal deil, ulusal snrlar
da aan standart kitle tketimi eleri ile son krk elli yl
109
dr zayflamaya balam olabilir. Evrensel ve orta-mal bir

burjuva kltrnn eitli eleri dnyann her kesinde
geleneksel snf normlarn andran bir yeknesaklk etke
ni olarak ortaya kmaktadr.
Trkiyede bir ii snf kltrnn varlk-yokluk tar
tmasn veya biim ve ieriini yukarda sz geen ky
llk, heterojen ve karmak kendilik, retim ilikileri ve
kitle tketimi gibi aynlk ve yeknesaklk etkenlerini birlik
te dikkate alarak incelemek gerekir. Yukarda vurgulad
mz gibi, bu etin sorunlar bu almann kapsamn a
yor. Bu tr sorunlarn aydnlanmasnda geleneksel olmayan
malzemenin, rnein edebiyat yaptlarnn byk nem
tadn bir kez daha vurgulayalm. Burada biz, ok daha
dar bir snr iinde kalyoruz: Baz alan aratrmalarnn
kentli ii snfnn tketim kalplar ve hayat tarzlarna
ilikin olarak ortaya koyduu baz bulgular sunup tart
makla yetiniyoruz.
lk nce konut koullarna deinelim: Farkl kaynak
lara ve farkl ii gruplarna gre Trkiyede ii aileleri
nin % 42si ile % 68i arasndaki bir blm oturduklar
konutun sahibidirler. Kentli ii tipik olarak gecekondu
tipi bir konutta oturmakta; apartman-tr konut daha na
dir olarak gzlenmekte; kaloriferli stma ise ii ailelerinin
sadece % 1-% 8i arasnda deien bir blm iin sz ko
nusu olabilmektedir.5 zellikle gecekondu-tipi yaam bi
iminin egemen olduu konut koullarnn ii snfn
kentli tm alt-orta gelir sahibi toplumsal gruplarla (hatta
son yllarda artan oranlarda memurlar ve dier alt-dzey
5
Yukardaki 2. ve 3. nodardaki kaynaklara ek olarak: A. Erdoan (ve dierle

ri), Kamu Kesimi Memur ve ilerinin Sosyal Durumlarna likin Anket
Sonular, DPT, Ankara, 1987. Bu blmde bundan sonra stanbul, Kartal,
demiryolu, petro-kimya, kamu kesimi ve ie-cam iileri iin verilen bilgiler
sras ile Berksoy, Boratav ve Yalman, Demiryol-I, Petrol-I, Erdoan ve
Kristal-lin yukarda gsterilen almalanndan alnmtr ve bunlara ayrca
referans verilmeyecektir.
110
beyaz yakallar ile) birletirdii sylenebilir. Ortada s

nfsal olmaktan ziyade gelir dzeyi ve kente yerlemenin
eskilii-yenilii gibi etkenlerin belirleyici olduu bir kl
tr esi sz konusudur. Konut mlkiyeti Trkiyeli ii
ler iin, bugnk Avrupa ii snfndan daha yaygn g
rnmektedir ve Bat sanayilemesi iinde irket lojma
nn d a kirac oturan ii snfnn yaam koullanndan ol
duka farkl bir durum geerlidir. Ayrntyla incelenmi
bir tema olduu iin gecekondu yaam biimi zerinde
daha fazla durmuyoruz.
kinci bir tema, dayankl tketim mallar ile ilgilidir.
eitli dayankl tketim mallarnn ii snfnn hayat
dzeyi, hayat tarz ve hayatnn nitelii zerindeki etkileri
19. yzylda gzlenmeyen bir olgudur. Dayankl tketim
mallar 19. yzyln tketim kalplar ile karlatrlrsa
belli bir eik aldktan sonra nemli lde standartlar.
Mallarn kalite farklarndan doan hayat standard farkl
lamas, mala sahip olma ile olmama arasndaki farklla
mann yannda nemsiz kalr. Dayankl tketim mallar
sahipliinin yaygnlamas, bylece, smflar-aras hayat
tarzlar ve dzeyleri arasnda nemli bir yeknesaklk et
keni olarak rol oynar.
Trkiyedeki durumla ilgili baz bilgiler Tablo VlIFde
sunuluyor. Tablonun st bloku, demiryolu, ie-cam ii
leri ile Kartaldaki ii -beyaz yakal- emekli ailelerinin
yzde kann eitli dayankl tketim mallarna sahip ol
duunu ortaya koyuyor. Burada kapsanan gruplar iinde,
yksek tketim kalplan cretli beyaz yakallar grubu
tarafndan temsil edilmektedir ve bu bakmdan bu grubun,
kentli profesyonel-serbest meslek gruplan ile de yaknlk
gsterdii tahmin edilebilir. Daha iyi bir terim yokluunda
bu gruplarca temsil edilen tketim kalplarn kentli orta
tabakanm hayat biiminin bir paras olarak nitelendire
lim. Grld gibi, mavi yakal iiler ile kentli orta talll
TABLO VIII: EMEK ALELERNDE DAYANIKLI TKETM MALLARI

(BELRTLEN MALLARA SAHP OLAN ALELERN YZDESI)
Demiryolu
iileri
ie-cam
Sanayi Niteliksiz Beyaz
Yakallar Emekliler iileri
iileri iiler
s a h i p l ik y z d e l e r i
Buzdolab
Frn
Renkli TV
Siyah- Beyaz TV
Video
Otomatik am. Mak.
Dier amar Mak.
Telefon
Kiisel Bilgisayar
Otomobil
Elektrik Sprgesi
74.3
?
25.8
62.2
2.3
34.0(a)
?
?
2.4
7
93.4
48.0
55.9
?
84.4
31.2
53.1
?
97.8
64.4
73.3
96.0
58.0
56.0
8.6
7.2
51.3
16.4
7
7.2
?
12.5
9.4
34.4
12.5
0.0
6.2
?
20.0
28.9
53.3
55.6
0.0
17.8
?
16.0
14.0
62.0
42.0
4.0
12.0
?
3.5
8.1
17.7
?
0.0
20.2
5.8
?
0.0
17.2
12.1
0.0
3.4
14.3
38.4
18.1
9.0
48.2
0.0
27.3
24.8
33.0
9.0
50.4
0.0
0.0
0.0
30.8
8.3
43.9
0.0,
12.5
37.5
42.9
9.7
38.1
50.0
16.7
95.5
7
69.0
34.4
8.5
]0.8
53.5
31.6
7
8.6
65.7
SONRADAN EDNLM
MALLARIN YZDESI
Buzdolab
Fnn
Renkli TV
Siyah-Beyaz TV
Video
Otomatik am. Mak.
Dier am. Mak.
Telefon
Kiisel Bilgisayar
Otomobil
Elektrik Sprgesi
7.4
7
23.8
4.7
32.9
34.3
12.1
33.9
7
36.5
13.2
Kaynaklar: Bkz. Not 5.
baka arasnda dayankl tketim mallarnn bir blm

iin tketim kalplarnda benzeme ve yaklama eilimleri
ar basyor: Buzdolab, frn, TV ve amar makinesi (bu
son iki malda renkli-renksiz; otomatik-dier ayrmlarn
dlarsak) bu grup mallar temsil ediyor. Buna karlk, ii
snfnn tketim kalplan iinde istisnai olarak yer alan
lks bir grup (video, telefon, otomobil) bakmndan orta
tabaka tketim dzeyi ile geni farklar sz konusudur.
Tablonun alt bloku ise, Kartalda her grubun sahip olduu
mallarn yzde kann son bir ylda edinilmi olduunu
gsteriyor. Burada, dk cret dzeylerine ramen sanayi
112
12 Eyll ve ANAP D nem inde ii Snf ve Kyllk: Savunma ve...
iileri ile niteliksiz iilerin, son bir ylda video, otomobil

(ve ie-cam alanlar hari) telefon edinme yzdelerinin
beyaz yakallar at; dolaysyla tm dayankl tketim
mallar iin yukarda sz edilen yaygnlama ve yeknesaklama eiliminin Trkiyede de ii smf-orta tabakalar
arasnda geerli olduu gzleniyor.
Trkiye ii snfnn maddi kltrn aydnlatmas
bakmndan Tablo VlIIin bulgularna fazla nem verme
mek gerekiyor. Konutla ilgili bulgularmzla birletirildi
inde Tablo, olsa olsa, 19901 yllarda ii snfn greli
yoksulluunun maddi belirtilerini, belli dayankl tketim
mallarnda ve konut mlkiyetinde aramamak gerektiini
ortaya koyuyor. Farkl bir ifadeyle, tipik ii ailesinin fiz
yolojik ve geimlik asgari dzeyde yaad sylenemez.
Berksoyun bulgularna gre ii ailelerinin % 94, Kartal
bulgulanna gre % 85i tasarruf edememektedir. Bu aznlk
gruplarnda dahi tasarruf, ertelenmi tketimdir ve er-ge
dayankl tketim mallar veya konuta ynelecektir. Daha
tipik olan durum, dayankl tketim mallar ve konut iin
borlanmadr. Burada sz edilen tketim kalplarnn, i
i snfnn yerleik hayat dzeyinin bir paras haline
gelmekte olduu ortaya kyor. 1980li yllarda reel cret
lerde gzlenen anmalara ramen, iilerimiz televizyon,
buzdolab, amar makinesi edinmeye; var olanlar koru
maya almlar ve bunda da ksmen baar salamlardr.
Bu, hayat standartlarnn baka alanlarnda gzlenen an
malar ve uyum mekanizmalan ile gerekleebilmitir. imdi
bunlarn ne olduunu incelemeye alalm.
i Snfnn Uyum/Savunma Stratejileri

Aman reel cretlere karn nceki dnemde ulalm -ve
zellikle konut mlkiyeti ve dayankl tketim mal sahip
lii biiminde alglanan- hayat standardn koruyabilme ve
113
srdrebilme abas, ii ailelerinde eitli savunma ve

uyum mekanizmalar gelitirilmesine yol aacaktr. Bir dizi
n-hipotez nerilebilir: Aile reisi (hafta tatilleri, yllk izin
ve alma saatleri dnda) ikinci bir i tutabilir. Genler
(geim zorluklar eitim giderlerinin karlanmasn g
letirdii ve baar derecesini olumsuz etkiledii; ayrca ai
le gelirine katk zorunlu grld iin) eitimden daha
erken yalarda kopmaya balayabilirler ve marjinal u
ralara veya cretli almaya ynelirler. Ev kadnlar da
rda (rnein cretli ev hizmetlerinde) almaya daha faz
la ynelebilirler; ev iinde gelir getiren i tutmaya balaya
bilirler ve/veya eskiden piyasadan elde edilen kimi mal ve
hizmetleri hane iinde retmeye balayabilirler. Bunlar
reel gelir dzeyini ykseltmeye dnk abalardr ve hep
sinin tm ii aileleri bakmndan baarl olmas imkn
szdr: kinci i tutma, genlerin daha erken (marjinal veya
cretli) i bulma giriimlerinin herkes iin baan kazan
mas, olsa olsa toplam istihdam ve i imknlar genile
mekte ise (yani yksek bir ekonomik byme hz, emekyoun bir tabanda gereklemekte ise) sz konusu olacak
tr. Trkiye ekonomisi ile ilgili makro-veriler byle bir
dnmenin meydana gelmediini gsteriyor. te yandan,
gelir dalmndaki kutuplama eilimleri, cretli ev ileri
gibi belli emek trlerine talebi artrabilir ve dk cretli,
sigortasz, sendikasz, I Kanunu koullan dnda alma
biimleri greli olarak artm olabilir.
Tketim kalplannda deimeler, bir dizi farkl uyum
abas gerektirir: 1970li yllarn sonuna doru edinilmi
olan, daha yeni ve daha yumuak (ve zellikle ada
hizmetlere, bo zaman aktif biimde kullanmaya, tatile,
elenceye dnk) tketim biimleri bu alanda verilecek
ilk kurban olmaya adaydr. Dayankl tketim mallar
ediniminden (veya mevcudu korumadan) dn verilme
mesi, eski tasarruflardan yiyerek, artan borlanma ile ve
114
muhtemelen belli servet biimleri gelire dntrlerek

mmkn olacaktr. Konut edinme imknlarnn zayflama
s, rnein konut kooperatif yeliklerinin tasfiyesi kuvvet
le olasdr.
Bu n-hipotezler, 1980li yllarda Trkiyede kentli i
iler iin ne derecede geerli olmutur? Bu soruyu aydn
latmak iin ayn sorunsal zerinde, zellikle ii ailelerin
gnlk hayat biimlerine ilikin alan almalarnn 1970li
ve 1980li yllarda karlatrmal olarak yaplm olmas
gerekirdi. Elimizde bu tr aratrmalar yoktur. Ancak,
1980li yllarn sonlarna doru saptanan kimi ampirik ve
rilerden baz sonulan dolayl olarak karabiliyoruz:
Aile reislerinin ikinci bir ite almasna ait bulgular
tutarl deildir. Demiryolu iilerinin % 59,2sinin -srekli
ve dzenli olmamakla birlikte- ikinci bir ite altklar;
ancak bu orann ie-cam iilerinde ve Berksoyun anke
tinde stanbullu iiler iin % 8,6 ve % 7,8e dt gz
leniyor. Tanmlar ve yntemler arasnda bir tutarszlk ol
duu ak olsa gerektir. Buna karlk isizliin ii aileleri
iin genel bir sorun olduu anlalyor. Petro-kimya iile
rinin % 49u imdiki ilerinden hemen nce isiz olduklanm bildiriyorlar. Ayn iilerin % 45i ailelerinde i arayan
insan olduunu ifade etmekteler.
Gen kuan geim sorunlan nedeniyle eitimden
kopma eilimleri ne derecede yaygndr? Uygun ya gru
bundaki aile reislerine sorulan bir soruya gre Kartaldaki
ii ailelerinin % 30unda son be ylda en azndan bir o
cuk eitimi terke tmitir ve bunlarn yardan fazlasnn ik
tisadi glkler nedeniyle meydana geldii ileri srl
mektedir. Buna karlk Kartall iilerin % 92si ocukla
rn sonuna kadar okutmak istei iindedirler. Aka
grlmektedir ki, 1980li yllarn iktisadi koullar bu z
lemin gerekleme ansn byk lde amdrmtr.
Berksoyun rneklemesinde kapsanan stanbul ii ailele
115
1980 li Yllarda Trkiye de Sosyal Snflar ve Blm
rinin % 27sinde ise ekonomik nedenlerle eitimine son

verilen ocuklar bulunmakta; ailelerin % 9unda ise ocuk
lar hem okumakta, hem almaktadr.
Kartal anketi, cretli ailelerin nemli bir blmnn
eskiden piyasadan elde edilen bir grup mal ev iinde
retmeye baladklarn ortaya koyuyor: Bu soruya olumlu
yant veren aileler gda maddeleri iin % 33, giyim iin
% 77dir. Bu ek abann yk, phesiz kadna dmekte
dir. Konfeksiyoncular tarafndan eve rg, nak, dantel
gibi rnler iin para bana i verme sistemi iinde al
an kadnlarn 1980li yllarda arttn ortaya koyan bul
gular vardr.6 Aile reisinin ei olan kadnlarn ev dnda
alma oran, petro-kimya iilerinde % 14, Berksoyun
kapsad stanbul iilerinde ise % 21dir. Bu oranlarn
1980li yllarda ne kadar arttn kesin olarak bilemiyoruz.
Salkl bir biimde karlatrlabilecek bir taban olutur
mamakla birlikte, bu bulgulardan on yl kadar nce stan
bul ve Ankara gecekondu semtlerinde kadn elerin a
lma orannn % 8 ve % 6 olduunu ifade edelim.7 Ka
dnlarn alma oranlarnda gerekten artma meydana gel
mise, bunun enformel-marjinal-sendikasz-i yasas d
alanlarda gerekleme olasl yksektir. alan kadn
larn bir blm, daha yksek cretli/daha dzenli erkek
iilerin isiz kalmasna yol am olabilir.
Bu olgular ve yukarda da deindiimiz arlaan ev
ii retim abalar dikkate alndnda, artan ekonomik
glkler karsnda uyum yknn nemli bir blm
nn kadnlarca srtlanld ortaya kyor.
Tketim kalplarna, tasarruf biimlerine ve gnlk
hayata yansyan uyum sreleri zerinde ne gibi saptama
lar vardr? En ilgin ve arpc saptamalardan birine gre,
6
7
K. Lordoglu, Eve Verme Sistemi inde Kadn gc zerine Bir Alan

Aratrmas, Friedrich Ebert Vakf, stanbul, 1990.
T. enyapl, Gecekondu, ODT, Ankara, 1981.
12 Eyll ve ANAP Dnem inde ii Snf ve Kyllk: Savunma ve...
Kartaldaki sanayi iilerinin % 93 son yl iinde yllk

izinlerini modern veya geleneksel tarzda tatil yapa
rak geirmemilerdir. Memlekete gitmek, yllk izni ak
rabalarla geirmek, geleneksel tatil yapma biimleri olarak
kabul edilmitir. Ayn ii ailelerinin % 40, eski kuak i
ileri temsil eden emekli ailelerinin yanya yakn bir bl
m ise daha nceki yllarda tatil yaptklarm ifade edi
yorlar. Tatil yapma alkanl, ii snfnn hayat bii
minin bir paras haline gelmekte iken 1980li yllarn ko
ullan bu eilime sekte vurmu olabilir mi? ok kesin ol
mamakla birlikte yukandaki bulgulan belki de byle yo
rumlayabiliriz. Berksoyun rneklemesindeki ii aileleri
nin % 29u son yllarda tatil, elence, kitap, gazete vb. gibi
kltrel alanlara dnk harcamalarn kstklann ifade
ediyorlar. Bu tr harcamalann geleneksel ii btesinde
esasen dk bir yer kaplad dikkate alnrsa pek ok aile
iin ada, yumuak hizmet biimlerine dnk tketi
min sfrlanm olduu tahmin edilebilir. Kentli ii snf
nn gnlk hayatnda eglencenin giderek televizyon ve
(erkekler iin) futbol ile snrl olmaya balad izlenimi
ok yanl olmayabilir.
Kartal anketinde cretli grubun drtte evlendikle
rinden bu yana ve 1980li yllar iinde geim zorluklan ne
deniyle altn, gayri menkul, otomobil ve ev eyas gibi varlklann satmak zorunda kaldklann ifade ediyorlar. Bunlann te biri son iki yl iinde gereklemitir. Berksoyun
rneklemesinde ise ii ailelerinin % 28i 1980li yllarda
ekonomik glkler nedeniyle altn ve (istisnaen) ev eya
s satmak zorunda kaldklarn ifade ediyorlar. Bu olgular,
ii aileleri iinde -yukarda saptadmz- dayankl tke
tim mallar edinme eilim ve imknnn sregelme olgusu
ile birletirebilir miyiz? Yant, ksmen, Berksoyun taksit
li alveri ve borlanma ile ilgili bulgularnda bulabiliyo
ruz. Bu almann stanbulda kapsad toplumsal gruplar
117
19 80li Yllarda Trkiyede Sosyal Snflar ve Blm
iinde taksitle alveri yapma eilimi en yksek olan

grup iilerdir: Bu olgu ii ailelerin % 74nde gzleni
yor. Taksit borlar dndaki borlanma ise ii aileleri
nin % 64nde gzleniyor.
ii snfnn 1980li yllarda reel cretler zerindeki
baskya kar uygulad savunma ve uyum mekanizmalar
zerinde baz ipularn ortaya koymu oluyoruz: ii aile
leri, den reel creti, ek alma ve gelir elde etme yn
temleri ile gidermeye abalyor; bu abalar tm aile birey
leri zerine (ilave i, eitimden kopma, kadnn ar koul
lu ilere ve ev-ii retime ynelmesi) ykleniyor. Dayank
l tketim mallar edinme abalar ksmen taksitli alveri
sayesinde ve artan borlanmayla srdrlyor; yumuakmodern tketim biimleri ise belirgin biimde kslyor.
Allm tketim normlar yaamn nitelii ve aile refah
bozularak srdrlebiliyor.
ANAPn Yoz Poplizmi ve i Snf

ikinci blmde de ortaya konduu gibi, 1980li yllarda
cretlerin reel ve greli olarak anmasna yol aan ekonomi-d operasyon; temel kurumsal ve siyasal deimeler
12 Eyll rejimi srasnda meydana gelmi; ANAP hk
metleri de askeri ynetim tarafndan gerekletirilen im
knlar sonuna kadar kullanmtr. Dolaysyla, cretlere
dnk gelir politikalarnn amac, ana slubu ve sonular
bakmndan 1980li yllarn askeri ve sivil ynetimleri
arasnda fark yoktur.
Ancak, ii snfna ve kentli yoksul kitlelere dnk b
lm boyutlu politikalar bakmndan -balangta bir hayli
kstl bir erevede de olsa- ANAP, 1984 sonrasna baz z
gnlkler getirmitir. Bu, askeri ynetimin aksine, ANAPm
esas olarak parlamenter sistemin bir burjuva partisi olma
sndan kaynaklanyor. Biz, bu zgnlkleri, ANAPm al118
an snflara dnk politikalarnn tmn kucaklayacak

bir anlay iinde yoz poplizm yaftas ile nitelendiriyoruz.
Bu yaklamn ilknce elerini ve sonra da 1980-ncesinin
poplizminden farklann gzden geirelim.
ANAP poplizminin kentli yoksul kitlelere dnk ana
hedefi, bu kitlelerin saflarnda snf zelliklerinden ve snf
bilincinden mmkn mertebe yoksun, ANAP yanls bir
semen taban yaratmak olmutur. Bu hedefin gerekle
mesinde 1984 iinde aa yukar tamamen ANAP deneti
mine geen kent belediyelerinin stratejik bir rol oynamala
r ngrlyordu.
Belediye gelir ve harcamalarnn 1984ten itibaren ok
byk artlar kaydettii biliniyor. Bu harcamalann milli
gelirden pay 1983te % 1,66 iken 1986da % 3,14e k
yordu. Bu greli art adam bana reel harcamalann aa
yukar iki kat ykselmesi anlamna gelir. Belediye yatrm
ve hizmetlerindeki artlardan byk kentlerin yoksul ma
hallelerinin ve gecekondularn kmsenmeyecek paylar
aldklan biliniyor.
Gecekondulara dnk, tapu tahsis belgeleri -ve tapulandrma almalannm etkileri, imar aflan ve kimi gece
kondu semtlerine veya byk kentlerin yoksul -ancak ko
numlan itibariyle yksek rant gelebilecek olan- yrelerine
verilen imar izinleri ile birlikte ele alnmaldr. Babozuk
kentlemeye bal olarak verilen bu imar izinleri, iktidar
iin maliyetsizdir; dorudan doruya hi kimsenin kann
zedelemez; buna karlk gecekondu veya yoksul semt sa
kinlerini byk kentsel rantlara ortak eder ve bireylerin
servet durumlann aniden ve kkten deitirir. Mteahhit
lerden birden bire drt apartman dairesi ve bir dkkn
tr tekliflerle karlaan gecekondu sakinleri iin cretler
deki reel anma tr snfsal blm dinamiklerinin ne
mi tamamen kaybolur. Bu biimde oluan kentsel rantlann
dalm dzenli olmad iin ve iktidar partisinin belediye
119
kanatlan ile balantlar nem kazanaca iin kentli yoksul

kitlelerin beklentileri, siyasi davranlan deiir. retim ilikilerine bal blm elikilerinin siyasi ve ideolojik
tavrlan etkileyen rolleri anabilir; bunun yerine keyi
dnme, iini uydurma, kapp gitme klielerinin ifade
ettii davran biimleri etkili olabilir. Bu srecin bilinli bir
politika rn olduunu, 1988 ylnda Turgut zal u sz
lerle ortaya koyuyordu: Son be ylda gecekondu sorununa
zm bulduk. ki buuk milyondan fazla eve ruhsat verdik
Bylece kat kp gelir artrabilecekler. Belediyeler de son
yllarda byk hizmetler gtrdler. Trkiyede gelir da
lm btn gelien lkelerden daha iyidir.8 ilk ve son cm
lesi -bermutat- tamamen gerek-d olmakla birlikte, Tur
gut zalm szleri ANAP poplizminin zn yakalama
mza imkn vermesi bakmndan ilgintir.
Belediye polikalan kadar nem tamasa dahi ANAPm
sosyal politikalan iinde yer alan> cretliye vergi iadesi ve
Fak-fuk-fon uygulamalar da esasta ayn felsefe dorul
tusundadr. Bu saptamalar, ikinci blmdeki cret bulgulanyla birletirerek 1983-sonrasmda kent emekilerine d
nk blm politikalanna egemen olan yaklam, sendi
kal rgtlenmeye ve cret taleplerine kar kat ve dn
sz bir izgi izlenilmesi; buna karlk ayn iiyi kentli,
gecekondulu, fakir ve tketici kategorisine kaydraak bu
ikinci dzlemde bir dizi politika arac (belediye hizmetleri,
tapu tahsisi, imar izni, Fak-fuk-fon ve vergi iadesi) ile ka
zanmaya almak olarak nitelendirilebilir. Bu yaklam
yoz poplizm olarak 1960l-1970li yllarn klasik po
plizminden ayran ana zellii kent emekilerinin snfsal
zelliklerine bak biiminde aramak gerekir: nceki d
nemde ii snf, blm politikalarnda esas olarak c
retli zellii ile iyerindeki konumu iinde yakalanmaya
Cumhuriyet, 28 Mays 1988.
120
allr. Kamu sektrnn yumuak cret ve istihdam

politikalarndan kaynaklanan ve buradan igc piyasas
nn tmne yaylan etkiler, ANAP poplizminde bilinli
olarak ortadan kaldrlmtr.
ANAPm yoz poplizmi olarak nitelendirdiimiz bu
yaklamn boyutunu vurgulamak gerekir: Birinci ola
rak iilerin snfsal konumlarn ve bilinlerini andrmak
aka hedeflenmitir. kincisi, sz geen politikalar,
kentli emekilerin u veya bu ekilde maddi durumlann
olumlu ynde etkilemi veya en azndan bu dorultuda
olumlu beklentiler yaratmtr. ncs, bu politikalarn
hibiri sermaye asndan cret maliyetlerini artracak
herhangi bir e tamamaktadr. Bunlara bal olarak ya
plabilecek sonuncu ve olumsuz bir gzlem ise, ANAP d
neminin sosyal politikalarnn sermaye asndan igc
nn niteliini, dolaysyla uzun dnemde verimini artra
cak bir perspektiften yoksun olmas; yani geni kitlelere
sunulan eitim ve salk hizmetlerinin gelitirilmesini he
def alm bulunmamasdr. Bu sonuncu gzlem, grn
teki btn inceliine ramen ANAPm blm politikala
rnn sermayeden yana, uzun dnemli bir perspektiften de
yoksun olduunu ortaya koyuyor.
Byk bir olaslkla ANAPm, ABD kkenli danman
lar tarafndan ilham edilen bu poplist blm strateji
sinin politik dzlemde 1987 seimleri sonuna kadar etkili
olduu sylenebilir. Bu olumlu tabloya ANAPm 19851987 yllarm kapsayan genileme konjonktrnn nemli
katks olmutur. Unutmayalm ki, cretlerin anmaya de
vam ettii, ancak iktisadi canlanmann sz konusu olduu
bir konjonktr yukarda ii aileleri iin szn ettiimiz
uyum ve savunma mekanizmalanmn baar olaslnn
da en yksek olduu bir duruma tekabl eder: ikinci ite,
marjinal faaliyetlerde, eve verilen para bana sipariler
iin alarak aile gelirini artrma olanaklar byle durum
121
larda ykselir; isizlik tehlikesi azalr. Ayn yllar, beledi

yelerin yukarda sz geen faaliyetlerinin de hzla geliti
i yllardr. Ancak, by 1988den itibaren bozulur ve
1989 yerel seimleri ile ANAPm kentli yoksul kitlelere
dnk olarak oluturmaya alt siyasi strateji byk l
de iflas eder. Bu sreci daha iyi anlamak iin, ii snf
nn 1950li yllardaki politik ve ideolojik tavrlarna yzey
sel bir biimde de olsa ayrca eilmek gerekiyor.
Sendikalar ve iler
12 Eyll rejimi, sendikaclk hareketinin radikal kanadn
oluturan DSKi tasfiye ederken; sendikal faaliyetleri ve
toplu szleme dzenini askya alrken ve i hayatnn yeni
kurumlarm sermayeden yana otoriter bir biimde yeniden
dzenlerken ii snf tabanndan gelen herhangi ve etkili
bir direnmeyle karlamad. Askeri ynetimin koyduu
grev yasa delinmedi. Bir iki yl nce 1 Mays mitinglerine
yz binlerce iiyi toplayabilen DSK yneticilerinin sk
ynetim mahkemelerinde bo tribnler nnde yarglan
malarn gsteren fotoraflar bu durumu sembolik olarak
kantlayan hazin belgelerdir.
Ne var ki, Trkiye ii snfndan, Avrupa ve ksmen
Latin Amerika geleneini yanstan bu tr direnme eylem
lerinin beklenmesi, ii hareketlerinin zel tarihlerini ve
bunlar arasndaki ulusal farkllklar dikkate almad iin
hakl deildir. 12 Eyll rejimi sresince ve ANAP dnemi
boyunca, sendikalamann yaygn olduu ikollarnn
emekileri, istek, sorun ve zlemlerini, sadece tek tek ii
ler olarak deil, bir snfn mensubu olma zellikleriyle
kendine zg biimler iinde sendikal harekete yansta
bilmilerdir. ilgintir ki, sendikacln geleneksel ilevle
rinin aa yukar ortadan kalkt bir dnem iinde, sen
dikalarn ye saylarnda arpc bir azalma olmamtr.
122
12 Eyll ve ANAP Dnem inde ii Snf ve Kyllk: Savunma ve...
12
Eyll darbesini alklayarak karlayan ve askeri re
jim altnda fiilen tek sendika konfederasyonu olarak kalan
Trk-I yneticileri, ksa bir sre iin korporatist bir si
yasi yapnn oluacan ve Trk-lin bu yap iindeki ka
rar alma srecinin formel bir paras olacan ummu
olabilirler. Genel Sekreter Sadk idenin, Sosyal Gvenlik
Bakan olarak hkmete verilmesi, bu beklentiyle ilgili ol
sa gerektir. Ancak, ksa zamanda askeri rejimin, emeksermaye ilikilerinde korporatist bir yapdan beklenen
dengeleri gzetmek abasnda olmad; ak seik bir bi
imde emek-aleyhtan, sermaye-yanls bir izgi izlemekte
kararl olduu ve i hayatna ilikin kararlara kural olarak
TISK izgisini egemen kld ortaya kt. Bunu izleyen ve
1984e kadar uzanan sre, tabandan gelen basklarn eitli
sendikalarn ve Trk-lin yneticileri tarafndan alglan
d; kk, etkisiz, adeta salt sembolik hareketlerle bun
larn da aktarld; fakat esas olarak hareketsizliin ege
men olduu bir dnemdir. Sadk idenin bakanlna d
nk kimi sendika liderlerince yaplan eletirilerin yay
gnlamas, Trk-I temsilcilerinin Yksek Hakem Kurulundan ekilmesi, Anayasa grmeleri srasnda ve halkoylamasmdan nce sonusuz kalan lobi almalar i
ilerden gelen basklarn yansmalardr.
Trk-lin siyasi stratejisindeki yanlglar ANAP d-
nemi altnda da srmtr: Geleneksel partiler-st poli
tika izgisini izleyerek, iktidar askeri rejimden devralman
anti-sendikal yasalar revizyondan geirmeye, en azndan
bunlarn uygulanmasnda tarafsz davranmaya ikna etme
beklentisi, ANAP iktidarnn snf karakterini ve ANAP
poplizminin Adalet Partisi poplizminden farkn alglayamamaktan kaynaklanmtr: Trk-lin beklentilerinin
tam aksine, Turgut zal, askeri dnemin yasal ve kurum
sal erevesini sendika hareketini etkili bir toplumsal ve
ekonomik g olmaktan karmak iin kullanmaya kararl
123
1980Ii Yllarda Trkiyede Sosyal Snflar ve Blm
idi. 1984ten itibaren bu dorultuda srarl ve kararl bir bi

imde yrmeye alt.9 Bunda baarl olmamas, ANAPm
bu izgiden vazgemesinde deil, tm olumsuz koullara
ramen, sendikal iilerin sendikalarna sahip kmala
rnda, yeliklerini srdrmelerinde ve ekonomik ve top
lumsal taleplerini aktaracak tek kanal olarak uzun sre sa
dece sendikalann grmelerinde aranmal. i taban, bylece sendikal hareketin st ynetimlerini srekli olarak
bask altnda tutan etken olarak rol oynamtr.
1980li yllarn ii-sendika, sendika-iktidar ilikileri
nin bir panoramasn ve zmlemesini yapmak bu al
mann snrlarn ayor. Sadece bir genel deerlendirme
yapalm: 12 Eyll rejimi, siyasi solu ve sol sendikacl
susturmakla iilerin ekonomik taleplerini kovalayabile
cek, istek ve sorunlarn iverenlere ve iktidara aktarabile
cek tek kanal olarak (ok snrl bir ereve iinde de olsa)
Trk-Ie bal sendikalar ve Trk-Ii brakt, iiler bu
kanal terketmediler. Hatta bu kanaldan Trk-I tr sen
dikaclk geleneinin hazr olmad grev ve ilevler bek
lediler. Trk-I ve ona bal sendikalar, bir sre bu beklen
tileri geleneksel partiler-st siyaset yntemleriyle kar
lamaya alt. Ancak koullar 1960l-70li yllara gre ok
daha elverisizdi. 12 Eyll ynetimi ve ANAP hkmetle
ri, sendika hareketini, tm biimleriyle -Trk-I geleneini
izleyenler dahil- etkisiz brakmakta kararl idiler. Dolay
syla, Trk-Iin geleneksel lobicilik abalarn karlksz
braktlar, ii tabannn beklentilerini karlamakta aciz
kalan Trk-I, 1985ten itibaren byk duraksamalarla ve
gnlszce de olsa, ANAP iktidarna cephe ald ve yerle
ik geleneinden ayrlarak seim ve referandumlarda ik
tidara oy verilmemesi dorultusunda kararlar almaya ba
lad.
9
Bu kesimde deerli aratrmac Yldrm Koun, Boratav ve Yalman (age) iin

hazrlad iki ayr destek almasndan yararlanlmtr.
124
12 Eyll ve ANAP Dnem inde i Snf ve Kyllk: Savunma ve...
1987yi izleyen yllarda ise, Trk-l tipi sendikacln

eylem biim ve geleneklerinin yetersizlii, iileri sendikal
kurulularn snrlarn, niyet ve yeteneklerini aan bir dizi
yeni eylem biimine itti. 1989 bahar eylemleri, 1990-91
Zonguldak ii hareketi ve 1991 genel grevi ii tabannn
yaratt, zgn biimler iinde gelitirdii; ancak sonuta
sendikal hareketi de peinden srkleyen, ona ivme ka
zandran nemli mcadeleler olarak grlmelidir. Aka
grlmektedir ki, 1980li yllarn bitimiyle birlikte Trkiye
ii snf, gemi on yln da telafisini arayan bir hesap
sorma mcadelesi iine girmitir. Sonuta, 12 Eyll ve
ANAP iktidarlarnn, sendikacln fiilen tasfiyeye urad
bir ekonomik yap yaratma projesi, ii snfnn zaman
zaman sessiz, zaman zaman etkili ve ak direnmeleri so
nunda baarszla uramtr. Ortaya, phesiz, faizme
ve sermayenin ii haklarna ynelttii saldrya kar r
gtl ve aktan bir direnme tablosu kmyor. Ancak,
1980li yllarda ii snfnn sendikal hareket iindeki ta
vrlarn tam bir teslimiyet tablosu iinde resmetmek de
ayn derecede yanltcdr.
iler, Partiler ve Seim ler

1980li yllarda, zellikle ANAP dneminde sendika hare
keti iinde ii tabannn etki ve rol ile ilgili yukardaki
saptamalar, bu tabanda oluan tepki ve tavrlar tm ii
snfna mal edilemez. i snfnn sendikal kesiminin
genel ii ortalamasndan daima daha radikal olduu sy
lenmelidir. 1984-1987 yllan iinde, seim sandklannda
ortaya kan siyasal eilimlerin, 19701i yllarla karlat
rldnda, tm Trkiyede olduu gibi, ii snf iin de
saa savrulma biimini kazand dorudur. Btn kent
lerde, ii snfnn arlk tad blgelerde, ANAPm es
ki sosyal-demokrat semenleri kendine ekebildii anla
125
lyor. Bu, 12 Eyll rejimi iinde balayan ve ANAP dne

minde etkili biimde sregelen sosyal politika alannda
yoz ANAP poplizmi ile beslenen burjuvazinin politik
ve ideolojik saldrsnn emeki snflar iinde de nemli
mesafe aldn gstermektedir.
TABLO IX: KARTAL ANKETNE GRE TOPLUMSAL GRUPLARIN
SIYASI PART TERCHLER
(1987 Seimleri ve 1988'de Oy Verme Niyetleri; % 1er)
Sosyal Demokratlar
SHP DSP Toplam
DYP
An Sa
ANAP ( Parti) TOPLAM
1987 Seimleri
cretliler
-Sanayi iisi
-Vasfsz ii
- Beyaz Yakal
-Emekli
cretli Olmayan
Toplam Oran
1988 Oy Verme
Niyetleri
cretliler
-Sanayi iisi
-Vasfsz ii
- Beyaz Yakal
-Emekli
cretli Olmayan
Toplam Oran
28,6
28,9
32,1
21.6
31,1
23,4
26.9
6,9
11,6
0,0
0,0
4.5
6,5
6,8
35,5
40,5
32,1
21.6
35,6
29,9
33,7
12.1
10.8
7,1
13,5
17,8
12,2
12,2
45,5
42,1
53,6
54,1
42,2
49,5
46,7
6,9
6,6
7,1
10,8
4,4
8,4
7.4
100,0
100,0
100,0
100,0
100,0
100,0
100,0
43,4
47,2
33,3.
36,1
46,0
35,5
41,0
5,4
7,4
4,2
0,0
5,4
10,8
7,0
48,8
54,6
37,5
36,1
51,4
46,3
48,0
17,6
15,8
12,5
27.8
16,2
15,0
16,8
25,8
25,0
33,3
22.2
27,0
30,1
27,2
7,8
4 ,6
16,7
13,9
5,4
8,6
8,0
100.0
100,0
100,0
100,0
100,0
100,0
100,0
Kaynak: Boratav ve Yalman, age.
Trkiyede oy verme eilimleriyle ilgili almalar ge

nellikle sandklar, seim blgeleri, ile ve iller itibariyle
yaplr. Sosyal snf ve tabakalarn seim davranlar, olsa
olsa eitli seim blgelerinin toplumsal ve ekonomik
zelliklerine baklarak dolayl olarak tahmin edilir. Biz
Kartal anketinde, farkl toplumsal gruplardan semenlerin
1987 seimlerindeki oy verme biimlerini ve (anketin ya
pld) 1988 ylndaki parti tercihlerini saptamaya teeb
bs ettik. Bylece, bir kere Trkiyede, stanbulda ve Kar
talda ANAPm en kuvvetli parti olarak kt 1987 seim
126
r
lerinde; ikinci olarak da etkili bir ii muhalefetinin ve

ANAPtan kopmann balam olduu 1988 yl iinde
farkl sosyal gruplarn parti tercihleri arasndaki farkll
ortaya koyabiliyoruz, ii snf bakmndan, ANAP, DYP
ve dier sa partilere dnk politik tercihleri snf bilinci
nin zayfl olarak yorumluyor; SHP ve DSP dorultusun
daki tercihleri ise snf karlar dorultusunda siyasal
davran biimleri olarak yorumluyoruz. Sosyalist partile
rin etkili bir siyasi g olarak seim sahnesine kmadkla
r bir durumda bu yorumun ok yanl olmad; ancak
parti tercihleri ile snf bilinci arasnda kurulmak istenen
ban olduka kaba bir davransal yaklamn izlerini yan
stt sylenmelidir. Bu eletiri esasta hakl olsa bile, top
lumsal grup-parti tercihleri bann imdiye kadar yapl
mam baz ilgin saptamalara imkn da verebilecei d
ncesindeyiz. Tablo IX, Kartal anketinin sonularn su
nuyor. Anketi 1988 iinde yapmamz, o tarihteki oy ver
me niyetlerini ortaya koyuyor ve bir yl sonraki yerel se
imlerin gerek oy dalmn yakalamamza imkn ver
miyor.
Tablo, ilk olarak; malumu ilan ediyor: 1987 seim
lerinde ANAP tm toplumsal gruplardan en ok oy alan
partidir. Bu, ilk saptamay yaptktan sonra, yine 1987 se
imlerinde gruplar arasndaki farklla bakalm: Grl
yor ki ANAP, Kartal ortalamasna gre en az oyu sanayi
iilerinden ve (bir nceki kuan emekilerini temsil
eden) emeklilerden alm; bu iki grup, keza Kartal ortala
masna gre, sosyal demokrat partilere en fazla oy veren
gruplar olarak ortaya kyorlar, ii snfnn sanayi pro
letaryas kesimi ile (inaat iilerinin, isizlerin ve kapc
larn) arlk tad niteliksiz kesimi arasndaki oy verme
farkll da arpcdr.
1987 ile 1988 arasnda oy verme eilimlerinde, ANAP
tan tm dier partilere ve zellikle sosyal demokrat parti
127
lere kayma tm toplumsal gruplar iin geerlidir. 1988 ei

limlerine gre, sosyal demokrat partiler Kartal ortalamala
rna gre en yksek tercihi, 1987de olduu gibi sanayi i
ilerinden, en dk tercihi ise beyaz yakallar ile nitelik
siz iilerden elde ediyorlar. An sa partilere en kuvvetli
kayma bu iki gruptan kaynaklanyor: Bu saptama, toplum
sal muhalefetin eriat akmlara ynlendirilebilme ola
naklar zerinde ipulan verebilir. Niteliksiz iiler, keza
1988de cretli olmayanlar (yani serbest meslek/esnaf/zanaatkr) grubuyla birlikte ANAPa Kartal ortalamas s
tnde ynelen grubu oluturuyor.
Bir kez daha vurgulayalm: Oy verme eilimleri ile
toplumsal gruplann snf bilinleri arasnda mekanik ba
lar kurmak niyetinde deiliz. Buna ramen, tablonun bul
gular ayrca ve daha derinlemesine aratrlmas gereken
birka n-saptama ortaya koyuyor: Bir kere, genel anlam
da ii snfnn saflar iinde yer alan alt gruplar arasnda
olduka ilgin siyasi tavr farklan ortaya kyor. Tablonun
bulgular, niteliksiz, krsal balar sregelen, dzensiz i
lerde alan ve oklukla sendikasz olan iilerin eriat
ve faizan siyasi hareketlerin kitle tabann oluturabilme
potansiyelini ortaya koyuyor olabilir. Buna karlk sanayi
iileri ve 1960l-70li yllann emekilerinden oluan emek:
liler, tm Trkiyede ve byk kentlerde gzlenen ANAF
lehindeki ynelie ve toplumsal muhalefeti ar saa kaya
rak ifade etme eilimlerine kendilerini en az kaptrm
gruplan temsil etmektedirler. Kentli kalabalk kk bur
juvaziyi temsil eden dierleri ise olduka istikrarl bi
orta-sa izgiyi temsil etmektedirler.
ktisadi deoloji zerine Birka Kubak Gzlem

1980li yllarda iktisat politikalannda meydana gelen b
yk deimeler son derecede etkili bir ideolojik saldr il<
128
desteklenmitir. Bu saldrnn temel amac, bu yeni iktisat

politikas modelinin ve bu modelin retici snflarn aley
hinde yaratt blm sonularnn zorunlu, kanlmaz
ve alternatifsiz olduunu geni halk kitlelerine ve etkili
evrelere kabul ettirmek ve benimsetmek idi. Bu ideolojik
savlar sermaye ve devlet gleriyle pazarlanm; 12 Eyll
rejiminin baskc yntemleri bu dorultudaki ilk ivmeyi
salam; kitle iletiim aralan 1980li yllar sresince bu
tezlere angaje klnm; ANAP iktidanna hizmet sunan
(ve bir blm ithal mal olan) halkla ilikiler ve ka
muoyu oluturma uzmanlan bu ilk etkilerin kalc kln
mas dorultusunda aba sarfetmilerdir.
Bu ideolojik saldmnm blm konulanndaki ana
mesaj, 1970li yllarda, devleti, korumac, mdahaleci
iktidarlann yapt byk hatalardan doan yokluklann,
kuyruklann, karaborsann ve haksz kazanlann, ancak
serbest piyasa ekonomisi ile ortadan kaldnlabilecei; ka
ra ekonominin aklanmas sonunda yasal olmayan kazanla
nn vergilenerek konut fonu gibi orta direk yaranna proje
lere kaynak yaratlaca savlanna dayanyordu. Kruegertr rantlar analizinin kaba bir varyant olan bu aklamalan ileri sren 12 Eyll ve ANAP ideologlan, cret, maa
ve taban fiyatlann reel ve greli olarak gerilediini uzun s
re reddettiler. Hzl enflasyona fazla alk olmayan geni
kitleler ise, bir sre parasal yanlt olgusunun etkisi altn
da kalm olabilirler. Durum, gizlenmeyecek kadar ak bir
hal aldktan sonra ise, gemi dnemlerin hatalannm gide
rilmesi iin millete fedakrln zorunluluu; kaynak
olmadka daha fazla verilemeyecei gibi klielere ve ni
hayet, yukanda sz edilen ANAP-tr yoz poplizmin
kavram kantmc mesajlanna snld.
zellikle 1984-sonrasmda, ANAPm iktisat politikas
modelinin, emeki snflara ilikin blm sorunlaryla
dorudan ilikili olmayan elerinin de etkili evrelere ve
129
kamuoyuna benimsetilmesi iin zel aba sarfedildi. Bun

lar, genel olarak serbest piyasa ekonomisinin, daha somut
olarak da da almann, ithalatn ve dviz ilemlerinin
liberalizasyonunun, serbest faiz politikasnn veya pozitif
reel faizin, sermaye piyasasnn ve kamu iletmelerinin
zelletirilmesinin nimetleri zerine yaplan eitleme
lerden olumakta idi. Bu eitlemelerden bir blm, yu
karda sz edilen rantlar analizi araclyla blm
sorunlarna da balanyordu.
Ekonomik ideoloji eleri diyebileceimiz bu savlar,
eitli, toplumsal grup ve tabakalarn saflarnda ne derece
de etkili olmutur? Ve bunlarn nfuz etme derecesi bak
mndan eitli gruplar arasnda ne gibi farkllklar olu
mutur? Bir blm eskiden solda yer alan aydnlar, ya
zarlar ve iktisatlar arasnda bu tezlere angaje olanlarn,
hatta bunu sol adna yapanlarn says az deildir. p
hesiz, bu savlarn, Bat-tr kozmopolit bir hayat tarzn
benimsemi, burjuva ideolojisinin retici varyantlarndan
ziyade tketici, rantiye-tr varyantlarna yatkn, yksek
renimli profesyonel, kentli kk burjuva evreleri iin
ekici olmasnda alacak bir ey yoktur. Daha da ilgin
olan husus, geni halk snflarn oluturan gruplar iinde
1980li yllarn egemen ve resmi ekonomik ideolojisinin
ne derecede ve hangi farkllama biimleri iinde yerlemi
olduunu sorgulamaktr.
Kartal anketinde, sz geen resmi ve egemen eko
nomik ideolojinin baz elerini yanstan yedi adet sav ve
1980li yllarn koullarnda bu ideolojik tavrlar tamamen
reddeden kar-savlar, arada bir tercih yapmas isteiyle,
aile reislerine ynelttik. Sz geen savlar ve kar-savlar
aada zetleniyor:
1.
Sendikaclk: Sendikalar, yelerine daha iyi hizmet
gtrmek iin siyasetle ilgilenmeli mi; siyasetten uzak m
durmaldrlar?
130
12 Eyll ve ANAP Dnem inde i Snf ve Kyllk: Savunma ve...
2. Kent Ynetimi: Tapu tahsis belgeleri, gecekondu

halkna gerek gvence ve ekonomik yarar getirmekte mi
dir; yoksa hukuki deeri olmayan, gvence getirmeyen,
propagandaya ynelik kt paralarndan m ibarettir?
3. Vergi iadesi: cretlilere vergi iadesi, alan vatan
dan gelirini ykseltip geim rahatl salamay m; yok
sa cretliyi esnafa kar bedava bir vergi mfettii gibi kul
lanmay m hedefliyor?
4. Faiz Politikas: Yksek faizler tasarruf yapan halk
ve genel olarak orta direi gzettii iin yararl mdr; yok
sa zenginleri gzettii, pahall artrd ve isizlik yarat
t iin zararl mdr?
5- Dviz ilemlerinde Serbestlik: Birka mark bulun
durduu iin insanlara sulu muamelesi yapmak yanl
mdr; yoksa dviz bulundurma yasann kaldrlmas ka
raborsacya ve zenginlere mi yaramtr?
6. thalatta Liberalleme: Sigara ithalatn serbest b
rakmak, eskiden karaborsacya giden kazanlarn devlete
gidip halk yararna kullanlmasna imkn vermektedir; ve
ya milletin dvizinin duman olup umasna ve ttn ift
isinin ykmna yol amaktadr.
7. D Borlar: D dnya Trkiyenin itiban yksek
olduu iin bize bor veriyor ve memleketin kalknmas
bylece hzlanyor veya Trkiye ar borlu olduu iin
d glerin emrine giriyor ve iflasa srkleniyor.
Yukardaki yedi temann birincisi, 12 Eyll ideolojisi
nin ii hareketine bak, ikinci ve ncs ANAP pop
lizminin sylemi, dierleri ise IMF/Dnya Bankas patentli
yapsal uyum politikalarnn kimi elerinin 1980li yl
larda siyasi iktidarlar tarafndan kamuoyuna sunulu bi
imleri etrafnda kurulmutur. Sorular veya ifadeler bii
minde sunulan seeneklerden birincisini resmi ideolojiye
uyan, kincisini ise resmi ideolojiye kar olarak nite
lendirildikten sonra Kartaldaki farkl toplumsal gruplarn
yantlarn Tablo X ve Tablo XIde snflamaktayz.
131
iktisat politikalanna ilikin ideolojik tavrlar zerinde

bu iki tablonun ortaya koyduu eilimler, ana hatlar ile,
yle zetlenebilir:
Bir kere, 1980li yllarn resmi ideolojik syleminin Kar
taldaki tm toplumsal gruplan etki alna alm olduu gz
leniyor. Faiz politikas ile ilgili tema dlanrsa, farkl tema
larda 12 Eyll-ANAP dnemlerinin egemen iktisadi grle
ri, farkl savlar iin tm gruplann % 33 ile % 56s tarafn
dan benimseniyor (Tablo X, sonuncu stun). Toplam nfus
ta yany aan oranda benimsenen sav sendikacln poli
tikadan uzaklamasnn gerektii, cretlilere vergi iadesinin
alanlann lehinde bir yenilik olarak oluturulduu ve d
viz serbestisinin yararl bir politika olduu temalannda or
taya kyor. Sanayi iilerinde ise, yandan ok taraftar top
layan tek resmi sylem dorultusundaki sav -doal ola-*'
rak- vergi iadesiyle ilgili olandr.
Tm temalarda tm gruplann tavrlannm resmi ideo
lojiye uygunluk orannn ortalamasn ise Tablo Xun so
nuncu sras veriyor. Grlmektedir ki hibir grupta resmi
iktisat ideolojisini benimseyenler grup genel ortala mas
olarak ounlukta deildir. Kartal genelinde ise, tm grup
larda tm temalar iin resmi tavr dorultusunda dnen
ler % 42den ibarettir.
Gruplar arasndaki tavr farkllamas ise oranlar ha
linde Tablo Xda ve sralama biiminde Tablo XIde sunu
luyor. Beyaz yakallarda ve emeklilerde farkl temalar ara
snda bir utan dier uca kayan tavr deiiklikleri ilgin
tir. Bu iki grup, 1980li yllann iktisat politikalannm genel
ynelii hakknda tutarl bir gre sahip deildirler; her
tema zerinde paral ve zamanla deiebilecek tavrlar
gsterebilmektedir. Esnaf/zanaatkr/serbest meslek erba
bndan oluan (ve ksaca kk burjuvazi diyebilecei
miz) grup, niteliksiz iilerle ayn derecede (ancak zt yn
lerde) tutarllk gsteriyor: Kk burjuvazinin tavrlar
132
TABLO X: KTSAT POLTKASI TEMALARINA LKN DEOLOJK TAVIRLAR

(Resmi ideolojiye Uygun Olan Yantlarn Yzdesi)
cretli ve Maal Gruplar
TEMALAR
1. Sendikalar
2. cretlilere Vergi ladesi
3. Kent Ynetimi
4. Faiz Politikas
5. ithalatta Serbesti
6. Dviz Serbestisi
7. D$ Borlar
8. Ortalama: 1-7
Sanayi
ileri
Niteliksiz
isiler
Beyaz
Yakallar
44.0
54.9
45.0
4.1
35.9
46.8
30.1
37.3
51.6
67.9
37.9
3.2
37.5
51.6
33.3
40.4
62.8
39.5
60.0
20.5
31.7
64.1
35.7
44.9
Emekliler
Toplam
73.5
60.9
50.0
13.0
44.2
44.7
15.6
46.0
53.4
54.
47.5
8.2
39.0
49.6
32.6
40.7
cretli/
Maal
Olmayan
Grup
63.6
59.6
54.3
9.2
44.7
58.4
36.4
46.6
TOPLAM
BTN
GRUPLAR
56.4
56.2
49.6
8.5
39.2
52.1
33.5
42.2
Kaynak: Kartal anketi Boratav ve Yalman, age.
TABLO XI: SOSYAL GRUPLARIN RESM DEOLOJ LE

UYUM DERECESNE GRE SIRALANMASI: KARTAL 1988
TEMALAR
1. Sendikalar
2. Vergi iadesi
3. Kent Ynetimi
4. Faiz Politikas
5. ithalatta Serbesti
6. Dviz Serbestisi
7. Ds Borlar
8. Ortalama Sra (1-7)
SIRA 1
Emekli
Niteliksiz
Beyaz Yaka
Beyaz Yaka
cretli Olm.
Beyaz Yaka
cretli Olm.
cretli Olm.
SIRA 2
cretli Olmayan
Emekli
cretli Olmayan
Emekli
Emekli
cretli Olmayan
Beyaz Yaka
Emekli
SIRA3
Beyaz Yaka
cretli Olm.
Emekli
cretli Olm.
Niteliksiz
Niteliksiz
Emekli
Beyaz Yaka
SIRA 4
Niteliksiz
Sanayi isisi
Sanayi isisi
Sanayi isisi
Sanayi isisi
Sanayi isisi
Niteliksiz
Niteliksiz
SIRA 5
Sanayi isisi
Beyaz Yaka
Niteliksiz
Niteliksiz
Beyaz Yaka
Emekli
Sanayi isisi
Sanayi isisi
Kaynak: Tablo 4 SIRA 1. resmi ideoloji ile en yakn tavn SIRA 5, resmi ideolojiden en uzak tavn ifade edi
yor. Ortalama sra. Tablo 4eki grup oranlarnn ortalamasndan hesap edildi.
resmi ideolojiye en yakn sraya; niteliksiz iilerin

tavrlar ise resmi ideolojiden en uzak sraya (sra 3,
iki grup iin de ortak bir nokta olmak zere) dalm bu
lunuyor. En tutarl grup ise, tm temalarda resmi ideoloji
den en uzak iki sraya oturan tavrlar gsteren sanayi ii
leridir. Sanayi iileri kesinlikle egemen iktisat politikas
savlarnn en az nfuz ettii grup olarak ortaya kyor.
Buradaki bulgular, nceki kesimdeki politik tavrlara
ilikin bulgularla btnletirirsek u saptamay yapabiliyo
ruz: 1980li yllar tm lkenin ve tm sosyal gruplarn po
litik olarak saa savrulduu ve burjuva ideolojisinin devlet
gc desteiyle yaylan savlarnn herkesi etkiledii bir
dnemdir. Bu savrulmanm hem politik hem ideolojik
133
olarak en az etkili olduu; aykr ve sol tavrlar en ok

koruyabilen grup sanayi iileridir. Yukarda aklanan
kapsam ile kentli kk burjuvazi ideolojik (ve nitelik
siz iilerin ardndan politik) olarak ANAPa en yakn
gruptur. Beyaz yakallar ve emekliler arasnda ise, gerek
ideolojik temalar arasnda, gerekse ideolojik ve politik ta
vrlar arasndaki uyum bakmndan istikrarszlk vardr.
Niteliksiz iiler ise, ekonomik ideoloji bakmndan ayk
r ve muhalif izgide tutarl bir tavr oluturmakla birlik
te, politik davran dzleminde sol partilerden uzak dur
makta; ANAP ile ar sa partiler arasnda kaymalar gs
termekte; bu zellikleriyle slamc radikalizmin en kolay
ulaabilecei bir grup olma zellii gstermektedirler.
Kartal rneinden Trkiyeye uzanan genellemeler
yapmak elbette yanltc olur. Ancak, burada denediimiz
politik ve ideolojik tavrlarn saptanmas ve zmlenme
sine dnk yaklamn, daha kapsaml benzerlerini tahrik
edecek bir ilk adm olarak deerlendirilmesi yararl ola
caktr.
III. 1980li Ylarda Kyllk:
Uyum ve Savunma Mekanizmalar
ikinci blmde, Trkiye kylsnn, 1977-89 yllar ara
snda greli fiyat hareketlerine ilikin farkl gstergelerle
ticaret ve i/d sanayi sermayesine kar blm ilikileri
nin nasl bozulduu gsterilmiti. Bu bozulma, ifti iin
Trkiye tarihinde byk buhran yllar dahil, sre ve bo
yut olarak benzeri olmayan bir fiyat oku oluturdu. ift
inin bu oku telafiye veya ona kar uyum salamaya d
nk bir dizi tepki gelitirmi olmas doaldr. Makro-ekonomik veriler veya sosyolojik alan almalar bu dorul
tuda bir dizi saptama yapmamza imkn veriyor.
134
Makro-Ekonomik Uyum Gstergeleri:

Den Fiyatlar/Ykselen Verim
Yukarda aklanan dorultuda bir fiyat knts ile kar
lamas halinde iftinin trl tepkide bulunmas
mmkndr. Birincisi, tam anlamyla kapitalist tarm ha
linde sz konusudur: Den greli fiyatlar tanmm krll
n drnce, tarm iletmelerine yatrm yapm olan
sermaye tarmdan kaar; daha yksek kr haddinin geerli
olduu sektrlere, faaliyetlere ynelir. Bu tepkinin kolay
olmas iin tarmda mlkiyetle kapitalist iletmenin birbi
rinden ayrlm olmas; yani, kapitalist iftinin topra ki
ralam olmas (Ricardocu rant modeline uygun biimde)
gerekir. Trkiyede bu iliki -byk kentlere yakn seratipi iletmeler dnda- bir hayli snrl olduu iin, 1980li
yllarda bu trden bir uyum sreci fazla geerli olmam
tr. Ancak ileride deineceimiz zengin iftilerin tarm
dan uzaklamalar srecinin burada aklanan davran
biimiyle baz benzerlikler tad sylenebilir.
kinci tepki biimi, piyasaya dnk kk reticiliin
olduka geri bir retim gleri tabannda gzlendii du
rumlarda sz konusu olabilir: Fiyat knts, bu ortamda
kk iletmenin hayatiyetini tehdit edecei iin, kyl
zm piyasadan kopmaya teebbs etmekte, geimlik tar
ma ynelmekte bulur; ttn, pamuk, eker pancan, ayiei
gibi snai rnlerden tahla, bahecilie ynelir; kk ap
l, aracsz pazarlama dnda piyasaya dnk retimin kap
samn daraltr. Aslnda, i ticaret hadlerinde tanm aleyhine
bozulmay nleme sonucu verebilecek olan bu tepki, byk
buhran yllarnda ve ksa bir sre iin ikinci Dnya Sava
iinde gzlenmi olabilir. 1980li yllarn Trkiye tanm bu
trden bir ie kapanma/piyasadan kopma tepkisine yol
amayacak lde gelikin bir yap gstermekte idi.
nc tepki, kk reticiliin olduka gelikin bir
retim gleri taban zerinde olutuu durumlarda, yani
135
1980li yllarn Trkiyesi koullarnda beklenebilir: Byle

bir ereve iinde kyl aile ekonomisi ve iletmesinin
bnyesinde var olan rezervleri kullanarak, emek ve toprak
verimini ykseltmeye ve pazarlanan retim miktann ar
trmaya teebbs eder. Ve bunda baarl olduu lde,
yani den greli fiyatlara ramen tarm rnleri arzn ar
trabildii takdirde, i ticaret hadlerinin tarm aleyhindeki
seyrini pekitirir. Belirtilen koullardaki kyl tarmnn
ilgin bir paradoksu sz konusudur. 1980li yllarn Trkiyesinde bu tr bir tepki/uyum/ savunma srecinin geerli
olduu anlalyor. Aklayalm:
TABLO XII: ADAM BAINA FT GELRLER ZERNDE
FYAT VE RETM ETKLER
Tanmsal GSYIH/
Tar. faal nfus
Cari fiyatlar
cinsinden TL
YILLAR
1977
1978
1979
1980
1981
1982
1983
1984
1985
(1)
19,250
26,650
41,597
83,521
119,061
148,160
183,796
289,993
402,320
GSYlH'nin
Sanayi
iin
deflatr
(2)
Adam bana
tar. reel
hslann alm
gc=(l/2)
(3)
16,002
13,765
11,645
10,323
10,265
9,636
9,125
9,523
8,953
1,203
1,936
3,572
8,091
11,599
15,376
20,141
30,451
44,935
(3 )n
indeksi
Tanm
Ticaret
Hadleri
(4)
(5)
100,0
86,1
72,8
64,5
63,8
59,9
56,6
59,1
55,6
100,0
82,9
66,6
57,2
58,3
52,3
49,6
51,2
47,5
1977 ile (faal nfusun sektrel dalm zerinde bilgi

sahibi olduumuz son yl olan) 1985 arasnda, ifti- (tarm
c faal nfus) bana verim, yani tanmda emek verimi, yllk
ortalama % 2,8lik bir tempoyla bymtr. Bu, u anlama
geliyor: ifti, bozulan fiyatlan, emek verimliliini artrarak
telafiye alm; farkl bir ifadeyle, reel gelir dzeyini koru
yabilmek iin verim ve retim miktarn ykseltme abasna
girmitir. Bu abann sonulan, Tablo XIIde gzleniyor:
1976 ile 1985 arasnda, cari fiyatlarla tanm sektrnn faal
nfus bana yaratt katma deer -yani sektrel emek verimi- (stun 1), sanayi sektr fiyat deflatr (stun 2) sa
136
bite indirgenirse (stun 3), ifti bana tarmsal reel hs

lann alm gc elde edilir. Tabloda Stun 4te ifade edilen
bu gsterge, iftinin adam bana reel gelirinin bir gster
gesi olarak yorumlanabilmelidir. Farkl bir ifadeyle, bu gs
terge, den fiyatlarla artan emek veriminin bir bilekesidir.
1977yi 100 kabul edersek, ifti bana reel alm gc
1985te 55,6ya dyor. Tablonun son stunu ise -greli fi
yat bozulmasn temsil eden- tanmm ticaret hadlerinin
100den 47,5e dtn gsteriyor. Grlmektedir ki, ta
rmda emek verimi art, fiyat bozulmalarnn etkisini d
zeltme dorultusunda bir sonu icra etmi olmakla birlikte
bunda sadece ksmen baarl olmutur: ncelenen dnem
iinde, kylnn tarmdan elde ettii reel gelir, adam bana
% 44 civarnda gerilemitir. Tablonun drdnc stununda
ifadesini bulan kavram, iilerin reel cret kavram ile para
lellik tar ve iftilerdeki reel gelir gerilemesinin iilerdeki
reel cret gerilemesinden daha fazla olduu ortaya kar.
Emek veriminde meydana gelen bu artlarn paraleli toprak
veriminde de gzleniyor. 1980 ile 1987 arasnda ttn, ay
iei, buday, pamuk ve eker pancar gibi rnlerde hek
tar bana verimin, toplam olarak % 4,5 ile % 29,3 arasnda
arttn gzlyoruz.10
Kyl iletmesi iin den fiyat koullarnda verim ar
tn salayabilmenin yolu, emek dahil cari retken girdi
kullanmlarn artrarak srdrmek olacaktr. Gerekten
de, rnein yapay gbre kullanm 1980-1987 arasnda
(yllk ortalama olarak) % 2.8 orannda artmtr. Bu,
1973-1977 yllarnda gerekleen yllk % 15,3lk geli
menin ok altnda olmasna ramen pozitif verim artlar
nn srdrlmesine imkn veren bir katk olarak grlme
lidir.11 Bir fiyat oku iinde bylesine bir uyumun gerek
10
11
A. I. Baray ve T. Ergun, 1980 Sonras Dnemde Trkiyen in Tanmsal Yap

snda Ortaya kan Deimeler, Friedrich Ebert Vakf, stanbul, 1990.
Baray ve Ergun, age. te yandan 1960-80 arasnda, lsz destekleme poli
tikalar nedeniyle Trkiye tarmnda nemli llerde girdi israf olutuu;
137
1980li Yllarda Trkiyed e Sosyal Snflar ve Blm
leebilmesi iin aile iletmesi iinde belirli rezervlerin var

olmas ve kullanlabilmesi gerekir. Bunlar tketim ve emek
tir. Ksacas, yle grlmektedir ki kyl iletmesi, 1977
sonrasnn olumsuz fiyat koullarn, aile tketimini ksma
ve aile emeini daha youn bir biimde retime ykleme
ile ve bunlar sayesinde gerekleen verim artlar ile tela
fiye almtr. Yksek faiz ykleri altnda artan borlan
ma bu uyum mekanizmalarna eklenmitir.
Bu uyum abalarnn, ii ailelerinde olduu gibi, ya
amn kalitesini ve refah bozucu sonular dourduu; yine
de (Tablo XII, stun 4te grld zere) reel gelir dze
yini korumay baaramad sylenebilir. Buna karlk,
Trkiye iftisi tanm ekonomisinin uzun dnemli gelime
potansiyeli ve modernlemesi bakmndan nem tayan sa
bit sermaye yatrmlarndan vazgemek zorunda kalmtr:
1987 fiyatlar ile yaptmz bir hesaplama 1977-89 arasn
da iftinin tarma dnk yatrmlarnn % 56 orannda ge
rilediini ortaya koyuyor. Ksacas, kyl 1977-89 arasn
da olaanst bir abayla verim artlar salayabilmi; ta
rm dna kaynak aktarmn younlatrm; bunu, tke
timini ve sabit sermaye yatrmlarn ksarak ve aile emei
nin isel smrsn younlatrarak gerekletirmitir.
Sosyolojik Uyum Sreleri ve

iftinin Tarmdan Ka m ?
Greli olarak gerileyen tarmsal fiyatlara kar iftinin ken
disini ne derecede savunabilecei, biraz da kaynaklarn tanm-dma kaydrabilme imknlar ile belirlenir. Bu, krdan
1980-sonrasmda ise pahallaan girdilerin iftiyi daha etkin olmaya zorla
d; verim artlarnn da byle aklanabilecei sav vardr. Bu biimde
ifade edildiinde bu sav, Dnya Bankasnn tanmda destekleme politikala
rna kar ve serbest piyasadan yana at kampanya lehine bir kant ola
rak yorumlanabilir. Bu sorunun tartlmas, bu almann snrlarm ayor.
Ycel alara bu sorun evresindeki uyarlar nedeniyle teekkr ederim.
138
kente g olanaklan, krsal kesimde tanm-d ekonomik

faaliyetlerin genilii ve ifti ailesinin tanm-dma aktara
bilecei kaynaklarnn varlna baldr. Farkl bir ifadeyle,
tanm kesimi iinde kalmaya mahkm ve isel farkllamas
snrl bir kyl ekonomisi, nceki kesimde incelenen
uyum ve savunma tepkileri dndaki seeneklerden yok
sundur. Bunlar, piyasadan koparak ie dnme; ya da aile
nin isel rezervlerini oluturan tketim ve emee yklene
rek borlanmay artrarak verim ve retimi ykseltmeye a
lmak biiminde zetlenebilecek iki stratejik seenekten
ibarettir. Ancak, Trkiye tanm bir hayli karmak bir krsal
yapnn parasdr. Dolaysyla, uyum srelerinde de kar
maklklarn gzlenmesi doaldr.
Tarmn isel farkllamasn, sadece ilenen alan ile
deil, retim ilikilerine alabilecek farkl bir kavramsal
lama iinde ele almak daha dorudur. ifti iletmesinde
yabanc emek kullanm oranlan, ilenen alan ve i aletleri
sahiplii gibi ltlerin bir bilekesi olarak elde edilen bir
snflama, Trkiye tarmndaki toplam iftilerin % 3nn
byk toprak sahibi ve zengin kyl; % 64,6smm orta
kyl; % 32,5inin ise yoksul kyl gruplarna ayrlabile
ceini ortaya koyuyor. Bu, esas olarak tarmsal nfusun
byk ounluunun kk meta retimi iinde yer ald
n gsteren bir saptamadr. Ancak, ayn toplam, geim
lik ve geimlik-alt kyl iletmeleri dierlerinden ayrarak
yeniden dzenleyecek olursak, ifti iletmelerinin % 46
snn geimlik-st gruba girdii; farkl bir ifadeyle, kapi
talist ilikilere dnebilecek boyutta olmasa bile, topra
na ve i aletlerine yatrm yapabilecek kaynaklara sahip
olan kalabalk bir kyl grubunun da var olduu saptana
biliyor.12 Yukarda ortaya koyduumuz gibi, 1977-89 ylla
r arasnda tarma dnk yatnmlar reel olarak % 56 ora12
Bu bulgular iin Bkz. F. Al tan, Tanmsal iletmelerin Yeniden Tabakalandnlmas zerine Bir Deneme, 11. Tez, No. 7, Kasm 1987.
139
nmda dren iftiler de bu grubun iinde yer alrlar. Ve

bu grubun zellikle st katmanlarnn, tanmsal yatrmlar
sadece girdi akmn srdrebilmek iin kstklar sylene
mez. Byk bir olaslkla tarm-dma nemli boyutlarda
kaynak aktarm da sz konusudur.
1980li yllarn deien ekonomik koullarnn kyn
isel yapsna etkisini incereyen baz sosyolojik alan al
malar bu dorultuda ipular verebiliyor.13 Nkhet Sirmanm Ske dolaylanndaki zengince bir ky zerindeki
aratrmas, son yllarda zengin kyllerin giderek artan
oranlarda tarm dna kaynak aktardklarn; bunlarn mi
nibs alm, dkkn ama biimlerinde ulatrma ve ticaret
sektrlerine yatrmlar ya da kasabada gayrimenkul edinme
biimleri iinde ortaya ktn gsteriyor.
Ske, Samsun ve I Anadolu kylerinde Nkhet Sirman ve Mehmet Ecevit tarafndan yaplan aratrmalar, tanm-dna kayma eilimleri dnda yukarda szn etti
imiz uyum srelerinin varln mikro-dzeyde de do
rulamaktadr: Bu bulgular, kylnn, genel olarak, tke
tim harcamalannda ve i aletlerine dnk almlarmda (ya
ni yatrmlarnda) reel ksntlar yaptn; buna karlk
cari tarmsal girdi kullanm dzeyini ksmamaya aba sarf
ettiini; cretli igc kullanmnn kslarak aile emeinin
daha youn kullanldn ve tccardan borlanmada b
yk artlar olduunu ortaya koyuyor. Tketim mallarn
da, ev-ii retim biimlerinin yaygnlat ve ky orta
mnda gsterii diyebileceimiz tketim biimlerinin
zellikle bask altna girdii anlalyor. Yukarda ii aile
leri iin saptadmz dayankl tketim mallar kullanm
nn Trkiye kylerinde de bir hayli yaygnlam olduu
dorudur. Bu mallarla belirlenen hayat standardnn an
masna kar gl direnmeler sz konusu olacaktr. An13
Sz edilen alan almalar, M. Ecevit ve N. Sirman tarafndan Gkeaa,

Tuz ve Kmk kyleri zerinde yaplm ve yaymlanmam incelemelerdir.
cak, yeni ailelerin olumasnda, eski standartlarn gerek

lemesi gleecektir. Kyde gekneksel beklentilere uygun
dn yapamayan, ev ama giderlerini karlayamayan de
likanllarn evlenmeyi ertelemeleri ya da evredeki kyle
rin yoksul ailelerinden evlenmeye ynelmeleri Skenin
zengin kylerinde gzlenmeye balyor: Buna paralel ola
rak tarmda gelecek grmeyen gen kzlarn evlenme, yuva
ama zlemleri giderek kasabaya, kente kaymaktadr. T
ketim dzleminde gzlenen bu sonuncu-tr uyum meka
nizmalar, phesiz geimlik-st hayat standardna al
m ifti aileleri iin geerlidir. Ancak, yoksul iftilerde
veya daha azgelimi yrelerde hayat standardnn, hatta
ifti iletmesinin varlnn ok daha ciddi basklar altna
girmesi kanlmazdr. Bu ailelerde veya kylerde kente
g eiliminin hzlanmas beklenir.
Ky incelemeleri, retim dzleminde olduka esnek
uyum ve savunma mekanizmalarnn var olduunu gste
riyor. Aile emei, azaltlan cretli igcn telfi edecek
dzeyde artrlamyorsa, kyl aileler arasnda cretsiz
emek alverii ve i aletleri iin de benzeri karlkl ve
bedelsiz kullanm biimleri yaygnlaabiliyor. Ky incele
meleri, fiyat oynamalar karsnda, kylnn daha yksek
getiri salayan rnlere gei yapma yeteneinin yksek
olduunu da gsteriyor. Bu da, yukarda sz edilen olum
lu retim etkisinin bir belirtisidir.
Makro-ekonomik verilerden saptanan tanmsal uyum/
savunma mekanizmalarnn sosyolojik ky incelemelerin
de de gzlendii bylece ortaya kyor. Trkiye kyls,
1980li yllarda, elverisiz fiyat koullanna kar aile ilet
mesinin rezervlerini byk lde kullanmtr. Ancak bu
mekanizmalarla salanan verim artlarnn snrlarna ar
tk ulalm olabilir. 19901 yllarda fiyat ilikilerinde ta
rm lehine nemli dzelmeler gereklemezse, tarmn
uzun dnemli gelime potansiyelinde nemli, anmalarn
meydana gelmesi artk sz konusudur. ANAP iktidar
141
kentli yoksul kitleler iin uygulad yoz poplizmdin bir

paralelini krsal kesim iin retememitir. Telefon ve elekt
rik ebekesinin krsal blgelerde yaygnlamasn salayan
yatrmlar belli lde kent belediye yatrmlarnn geni
lemesine benzetebiliriz. Ancak, bu tr yatrm politikalar
1950lerden beri poplizmin krsal boyutunun tipik bir
esi olarak vard. Geleneksel poplizmin dier esi olan
destekleme politikalarndaki anmann tersine dndrl
mesi ise, ANAPm neopoplizminin temel bir esi ola
mamtr. Zira, tarmn devlete desteklenmesi ANAPm
iktisat politikalarnn temel mimar ve bekisi olan ulusla
raras finans evrelerinin srarla kar kt politika e
lerinden biridir.
142
m
Korkut Boratav
imge
kit ab evi
Trkiye
ktisat Tarihi
1908-2002
Her eyden nce belirtilmesi gereken nokta, kitabn dnem lemesinin,

im diye kadar hibir eserde rastlanm adk lde iktisadi kstaslara
dayanmas ve dolaysyla iktisat-siyaset diyalektiinde, yazarn iktisada
arlk veren gryle fevkalade tutarl olmasdr. Deerli aratrmac
Korkut Boratavn kitab, Trkiye ekonom isinin nereden geldii ve
nereye gittii konusunda derin dnmek isteyenlere bir rehber olarak
nerilir ve niversitede ders kitab olarak okutulmas beklenir.
Mehmet Ali Klbay
Meslekten iktisat olmayanlar hedeflenmise de, iktisatlarn baucu
kitab olacak gte, kalc bir yapt. Tutarl deerlendirm eler, nesnel
nicel kstaslar, dengeli iktisat-siyaset birliktelii, duru, akc bir d il...
Boratavn kitab bugn anlamak iin son derece yararl bir yapt. Dn
bilm ek, yarn grm ek iin Boratavn kitab o k u n m a l... Bir daha
ok unm al...
Zafer Toprak
Ur
mge
Korkut Boratav
k,tabev'
Yeni Dnya Dzeni

Nereye ?
mooo

Yirmi yl akn bir sredir dnyay ve Trkiyeyi neoliberal rzgrlar

savurup duruyor. alan, sradan insann zorlu mcadelelerle elde etti
i ekonomik, toplumsal, siyasal kazanmlar tehdit ediliyor, andrlyor.
Emperyalizm, kreselleme adn ald... Serbest piyasa ekonomisi baka
seenek yok sloganyla saygnlatrld...
Dnya bir kurtlar sofrasna dnyor... Emeiyle geinen ya teslimiyete
ya da kktendincilie, ovenizme, anarizme yneliyor. Ama devran d
necek ve insanlk, er ge dayanmac birikimlerine ve sosyalizme yeniden
sarlacaktr.
Bu d erlem e, neolib eral p olitik alara, bunlarn sav u n u cu larn a ve
uygulayclarna kar bir dizi polemiktir, direnme yazsdr.
Korkut Boratav
1980Ii Y lla rd a
Trkiyede
Sosyal
Snflar ve
Blm
1980 yl, nceki yarm yzyl boyunca Trkiye'de gerekleen toplumsal
ve ekonomik parametrelerin pek ounun yeni batan biimlendii
bir dnmn balang noktasdr. Bu dnm 1980'li yllar
boyunca srdrld. Dnem sonunda Trkiye toplumunun sosyal
snflar arasndaki ilikiler, burjuvazi ile devlet arasndaki balantlar,
blm ilikileri ve bunlar etkileyen politika eleri radikal deiimlere
uram olacakt. Dahas, yeni yap Trkiye'nin bir sonraki geliim
srecine damgasn vuracakt. Bu nedenle, gnm z Trkiyesini
kavramak, 1 9 8 0 li yllarn mercek altna alnmasn gerektiriyor.
Korkut Boratav, 1980li Yllarda Trkiyede Sosyal Snflar ve
Blm de bu ii gerekletiriyor; toplumsal snflara dayal bir

incelemenin dayanmas gereken genel, kuramsal ereveyi gelitiriyor;
1 980li yllarda, snflar-aras ve snf-ii blm ilikilerini, burjuvazidevlet balantlarndaki dnmleri ortaya koyuyor; sermayenin
saldrs karsnda ii ve kyl snflarnca gelitirilen savunma ve
uyum mekanizmalarn derinliine aratryor.
Snf zmlemeleri perspektifinden yakn tarihimizi ve gnmz
kavramak isteyenler iin vazgeilemeyecek bir kaynak kitap.
ISBN 17 S- S33-M4M-0
II lllll
III
9 7 8 9 7 5 5 3344 4 8
im ge.com .tr

(Korkut Boratav) 1980-Li Yıllarda Türkiye-De Sosyal Siniflar Ve Bolusum

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

(Korkut Boratav) 1980-Li Yıllarda Türkiye-De Sosyal Siniflar Ve Bolusum

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Korkut Boratav

mge Kitabevi Yaynlan

Prof. Dr. Korkut Boratav

Trkiyede Sosyal Snflar

Trkiye toplumunun 1980li yllarn incelemede iktisat

1980li Yllarda Trkiyede Sosyal Snflar ve Blm

lerek ve blm kartlklarn inceleyerek kavrama abas

Toplumsal Snflar zerine

I. Bir Snf Anatomisinin Temel erevesi

Bu alma, Trkiye kapitalizminin kriz ve yeniden yap

1980li Yllarda Trkiyede Sosyal Snflar ve Blm

namiklerini, oluumunu incelemeye kalkmak iin tutarl

Toplumsal Snflar zerine

Toplumsal snf zmlemelerinde izlenen ikinci ve

1980li Yllarda Trkiyede Sosyal Snflar ve Blm

Toplumsal Snflar zerine

yedeki baz tartmalar asndan da nemi vardr: kinci

Toplumsal smf/grup/tabaka ayrmlaryla ilgili bu nermeler

1980'li Yllarda Trkiyede Sosyal Snflar ve Blm

imin dolaysz reticileri, yani vergi deyen kyllk.

Toplumsal Smflar zerine

mann dnda herhangi bir yorum, bu nedenle, mmkn

1980li Yllarda Trkiyede Sosyal Snflar ve Blm

lama/tabakalama yapsnn ana elerinin bu emada

Snf anatomisinden snf dinamiklerine geiin boyu

Toplumsal Smflar zerine

egemen olan snf -yani arta el koyan balca snf- devle

1980li Yllarda Trkiyede Sosyal Snflar ve Blm

Son zamanlarda kazand liberal sol klf iinde bu

Toplumsal Snflar zerine

1980li Yllarda Trkiyede Sosyal Snflar ve Blm

f i ile tamamen zt bir ilikiler btn iinde olacaktr?

Toplumsal Snflar zerine

dece belli ideolojik ynelileri (devletilik gibi) olan

1980li Yllarda Trkiyede Sosyal Snflar ve Blm

Toplumsal Snflar zerine

tumlar, tepkiler atfedilir; ampirik/tarihsel malzeme de buri

19807i Yllarda Trkiyede Sosyal Snflar ve Blm

biimde sistemletirilmesinin nemi ortadadr. Dorudan

Toplumsal Snflar zerine

lanmay seven ok sayda toplumsal bilimcinin, halk snf

Bu blmde yakn gemite Trkiyede blm ilikilerin

1980I i Yllarda Trkiyed e Sosyal Snflar ve Blm

iktisat politikalarnn burjuvazinin i blnmeleri bak

Smflar-Aras ve Snf-li Blm likileri

temel blm ilikilerinin her birinde yer alan blm

1980li Yllarda Trkiyede Sosyal Snflar ve Blm

Keza tarm gelirleri de bu yaklamda bir snf pay deil,

TABLO I: TRKYEDE BLM LKLERNN SINIFSAL EREVES

Tem el Blm likileri

kin cil Blm likileri

ikincil Blme likin Mekanizmalar ve Kategorileri

Nihai rn ile maliyet eleri arasndaki greli fiyadar,

Ticari majlar/bu m arjlan yanstan greli fiyatlar ve ilgili

Finansal aktif ve pasiflerin getiri/maliyet oranlan arasn

G.menkul fiyatlan ve kiralan: mevduat, dviz, altn ve

Uzmanlam/nitelikli hizmet piyasalan giri glklerine

Memur maalan; maa-d reel gelir trleri

Kk meta retimi ve ticari sermayeyi etkileyen dei

Belirsiz; yer yer esnaf/zanaatkrIa benzerlik

19801i Yllarda Trkiye de Sosyal Snflar ve Blm

rak var olduu ve bu nedenle burjuvazinin bir alt grubunu

Smllar-Aras ve Snf-i Blm likileri