xvi. VZVIL LE xx.

VZVILlN LK VARsNDA nv ARBAKIR

EVALETNN DAR VAPs VE DAR TEKLATLANMAS
.
\.
*
Yrd. Do. Dr. brahim YILMAZELIK

Dou ile batlx birletiren bir noktada, Dicle vadisine hakim bir tepe
zerinde ina edilmi Diyarbakr ehri, kara iklime sahip olmasna ramen,
stratejik bir merkez ve bunun yan sra olduka nemli bir ticaret, ehriydi.
Olduka' verimli topraklara sahip olan ehri, ayn zamanda evresini bir set
halinde kuatan surlar vastasyla gayet,iyi bir ekilde korunmaktayd.
Diyarbakr blgesi eski alardan bu' yana, Akdeniz'i Basra 'krfezine,
Karadeniz' i Mezopotamya'ya
balayan, ayrca Bitlis ve Van Gl havzas
. zerinden Azerbaycan ve ran'aulaan nemli yollarn dm noktas zerinde
bulunduundan her devirde nemini koruyan bir merkez olmutur.
Blgenin adn tayan "Diyarbekir=Diyarbakr"
ve 'merkezi tekil eden
"Amid", adlarnn menei konusunda eitli fikirler ileri srlmtr. Ancak
bunlar karlatrldnda, ilk alarda "Amida" adn tayan merkez adnn,
"Amid" ,eklinde deitii konusunda fikir birlii olduu grlmektedir.
Amid adnn "Amida'dan geldii konusunda grlen bu fikir birlii, bu
adn manas ve hangi 'trden tredii konusunda ise grlmemektedir. Amid ad
Trklerin bu blgeyi ele geirmelerinden sonra da devam etmi ve baz Trke
kaynaklarda "Kara Amid" veya "Kara Hamid" eklinde zikredilmitir. Kara
sfatnn kullanlmasnn sebebi ise ehri evreleyensurlarn
siyah bazalttan
yaplm olmasdr.
Blge ad olarak kullanlan "Diyarbekir"
ise tarihi dnemler ierisinde
"Cezire" yresinin kuzey ksmn ifade etmitir. Diyarbakr, adnn manas
zerinde de eitli fikirler ileri srlmektedir. Osmanl hakimiyeti srasnda ise,
"Diyarbekir"
adnn eyaletin tamamna, "Amid" adnn ise sadece bugnk
Diyarbakr merkezine tekabl ettii grlmektedir.

Diyarbakr blgesi ilkalardan itibarev nemli bir yerleim merkezi

olmu ve bu nemini Osmanl ,hakimiyeti sresince de devam ettirmitir. Roma
ve Bizans dnemlerinde
eyalet merkezi olan Diyarbakr,sliim devletleri
dneminde
valiler tarafndan .idare edilen bir merkez olma zelliini
srdrmtr. zellikle Akkoyunlular zamannda byk bir nem kazanan ve bu
devlete uzun bir mddet merkez olan Diyarbakr, Osmanl dneminde de devletin
2

en nde gelen eyaletleri arasndayd.

Frat n. Fen-Edebiyat Fak. Tarih Blm retim yesi.

i Diyarbakr ve Amid adlarnn menei konusunda ayrntl bilgi iin bkz. brahim Ylmazelik. XIX
Yzyln lk Yrasrida Diyarbakr, 1790-1840 (Fiziki, idari ve Sosyo-Ekonomik Yap) "Frat
niversitesi, Sosyal Bilimler Enstits, Baslmam Doktora Tezi, Elaz, 1991,5.1-3
2

f. Ylmazelik,

a.g.e.s. 3-12.

BRAHM YIL.MAZELiK
4 Kasm i5 i5 te Bykl Mehmed Paa'nn Beylerbeyliine tayini ile,
Osmanl idari tekilat ierisinde beinci eyalet olarak, Diyarbakr eyaleti tekil
edilmitir. Osmanllar tarafndan bu blgede ele geirilen topraklar, Diyarbakr
3

merkez olmak :zere tekilatlandrlmtr.

Diyarbakr Beylerbeyliinin ik idari taksimatna bakldnda, blgenin ilk

dnemlerde, Safevi dnemi tesiriyle olduka geni' bir snra sahip <ilduu ve
Btn Dou Anadolu'nun bir arada topland grlmektedir. Aada da
ayrntl olarak izah edilecei zere,' Erzurum Beylerbeyliinin tekiliyle,
Diyarbakr Eyaletinin kuzeyindeki topraklarn bir ksm, Van ve Urfa
eyaletlerinin tekil i ile birlikte ise Diyarbakr eyaletinin dou ve gneyindeki baz
4

yerlerin de bu yeni kurulan eyaletlere baland grlmektedir.

Osmanl devleti XVIII. yzyla gelindiinde kurulu ve ykseli

dnemlerindeki askeri, siyasi ve iktisadi gcnden ok eyler kaybetmi, hatta bir
durgunluk ve bocalamadnemine
girmitir. Bu dnemde fetihler durmu ve
devlet eski durumu koruma endiesine dmtr. Ancak XVIII. yzylda idari
taksimat ynnden XVII. yzyla gre nemli bir deiiklik grlmemektedir. Bu
yzylda Anadolu ve Rumeli 28 eyalete blnm olup, Bunlar ise; Msr-amBadat -ehrizo i-Halep- Karaman-D yarbekir- Adana-Anada lu- Erzurum- Trabzon ldr -Van~Sivas- Mara- Musul -Cidde- Trab lusam -Girit -Rumeli-Silistre- BosnaMora ve Cezayir eyaletleri idi. 5
.
Bu eyaletler ierisinde yer alan Diyarbakr eyaleti, i5 i5 tarihinde Osmanl
devletinin hakimiyetipe gemi ve bu tarihten itibaren Dou blgesinin en nemli
merkezi olarak, Dou'ya yaplan seferlerin merkez ss haline gelmitir. Eyalet
ve Sancak eklinde karmza kan ve klasik Osmanl idari yapsnda ilk sray
alan eyaletlerin oluturulmasnda gdlen ama, bunlarn iktisadi ynden kendi
kendini ynetmesidir. Her eyalet devlet iin zerine eyaletlerinin kuruluundan
itibaren XVIII. yzyla gelinceye kadar Osmanl devletinin en nemli eyaletleri
arasnda yer ald grlecektir. Zira eski alardan itibaren nemli bir askeri,
siyasi ve kltrel merkez olan bata Diyarbakr ehri olmak zere, eyaletin dier
baz merkezleri, bu nemlerini btn Osmanl dneminde de muhafaza
.etm. ier d'r. 6

4
5
6

Nejat Gyn, "Dyarbekir Beylerbeyliinin ilk dari Taksimat", stanbul n. Edebiyat Fak. Tarih
Dergisi, Sayl:23 Mart 1969, s.23-34 Ayrca bkz. M. Halil Yinan, Diyarbekir", The Encylopedia
oj slam, Volume II. Leiden, 1983, s.345
.
N. Gyn, a.g.e.s.27-30
Ycel zkaya, XVIII. Yzylda Osmanl Kurumlar ve Toplum Yaants, Ankara, 1985, s.1 O.
a.g.e.s.660-66I.

i. Ylmazelik,

DYARBAKIR EY ALETNN DAR YAPS

. OSMANlLAR

219

DNEMiNDE iDARi TAKSiMAT

1- XViii. Yzyla Gelinceye

idari Taksimat

Kadar Diyarbakr
.

Eyaletinin

XVI. ve XVII. Yzyllara ait Diyarbakr Eyaleti idari taksimat

incelenecek olursa, ilk dnemlerinde Safevi devletinin etk..isiyle btn Dou
Anadolu'nun
Diyarbakr eyaleti ierisinde tekilatlandrld,
daha sonraki
dnemlerde Erzurum, Van ve Rakka eyaletlerinin tekil edilmesi ile Diyarbakr
eyaletine bal olan sancaklardan bir ksmnn bu yeni oluturulan eyaletiere
baland

grlecektir.

Daha sonraki idari taksimat ile mukayese

edilmesi

bakmndan, Diyarbakr ey aletinin ilk idari taksimat (1515) aada verilmitir.

Vilayet-i Diyarbekir
1- Amid

13- Kemah

24- Harput

2- Ruha

14- Arabgir

25- Ergani

3- sbir

15- Bayburd

26- K

4- emigezek

16- Hzo

27- Atak

5- Sleymaniye

17- Palu

28- Birecik

6-Eil

18- ermik

29- Hsn- Keyfa

7- apakur

19- Cere

30- Fusul

8- Bidlis

20- Sason

3 i~ Cezire

9- Hizan

21- Siverek

32- Berdin

10- Heytan

22- Muzul

33- Posadi

11- Hacuk

. 23- Sincar

34- Gen

12- Airet ve Ulus

XVI. ve XVII. yzyllara "ait Diyarbakr Eyaletinin idari taksimat
hakkndaki bilgiler ise, bu dnemler hakknda bilgi veren kaynaklardan alnm
ve mukayese\i olarak Tablo i de verilmitir.

Ayrntl bilgi iin bkz. mer Ltfu Barkan. "H. 933-934 (M. 1527-1528), Mali Ylna Ait Bir
Bte megi" stanbul n. ktisat Fak. Mecmuas. C.l5, No:I-4 (Ekim 1953-Temmuz 1954),
s.521-529 ekler:lI. s.303-307. . Metin Kunt Sancaktan Eyalete, stanbul, .1978, s.142-144.
erafettin Turan, "XVil. Yzylda Osmanl mparatorlugunun dari Taksimat (H. 10411 M.163132 Tarihli Bir idari Taksimat Defteri), Atatrk n. 1961 Yll, Yayn No:26, Edebiyat Fak. Tarih
Dergisi Sayl:32, Mart 1979, s.915-916.
8 N. Gyn, a.g.e.s.23~24.
.

-...

BRAHiM YILMAZELK

220

TABLO i
XVi. ve XVII. Yzyllarda Diyarbakr Eyaletinin dari Taksimat

1653

1609

1578-1588

lO

Eyalet-i Diyarbekir
Amid
Harput
Ergani
Siverek
Hshkeyfa
Ruha
Deyr RAhbe
Krkil
Ferak (?)
Nusaybin
Kabur
Mazgird (Y)
Tercil (Y)
Pertek (Y)
Cemis!!ezek (Y)
Sincar
Rakka
Atak (Y)

Eyalet-i Diyarbekir

Amid
Harput
Ergani
Siverek
Hshkeyfa

Amid
Harout
Ergani
Siverek
Hshkevfa

Nusaybin
Habur

Nusavbin

Mazgird (Y)
Tercil (Y)
Pertek (Y)
Cemisgezek (Y)
Sincar

Tercil (Y)
Pertek (Y)
Cemigezek (Y)
Sincar

Atak (Y)

Atak (Y)

1653

1609

1578-1588
Airet-i Pesban
Cezire (H)
madive
. Masyun Hacukuk
Sason
Palu
Gen
Ein
Zrki
Mihrani (Y)
Kabile-i Beni Rabia
Saman (Y)

Eyalet-i Diyarbekir

Pesban Yurban
Cezire (H)
Hancuk

i
/

Palu (H)

Mihrani (Y)

.Mihrani (Y)

Saman (Y)

Saman (Y)

M.Ali nal, "XVI. ve XVII. Yzyllarda Diyarbakr Eyaletine Tabi Sancaklardan dar Statleri,
Ziya Gkalp Dergisi Say. .44, Ankara, Aralk 1986, s.3 i-40.
10 Ayn-i Ali Efendi, Kavanin-i
AI-i Osman Der-Hliisaci Mesarnin-i Defter- Divan. Istanbul, 1280,
s.29-30-3 i.
11 Sofyal Ali avu Kanun-narnesi,
Yayma Haz. Midlat Sertolu, stanbul, 1992, s.32.

DiYARBAKR
Cemmase
Siird
Eski Musul
Kulb(Y

EY ALETNN iDARi YAPS

Siird

221

Siird

Hazo (H)

Yukardaki tablo incelenecek olursa 1515 tarihinden itibaren Diy~rbakr

eyaletinin, yeni eyaletierin tekil edilmesi ile birlikte snrlarnn kld ve
XVII. yzyl sonlarnda Diyarbakr eyaletinden ayrlan baz sancaklarn; Dou'da
Van, Kuzey'de Erzurum ve Gney'de ise Rakka ile Badat eyaletlerine dahil
edildii grlecektir.
Osmanl idar taksimat ierisinde Dou Anadolu'da bulunan eyaletlerin,
sancak saylarnn fazlal da dikkat eken nemli bir konudur. Diyarbakr
Eyaletinde de grlen bu durum, bu sancaklarn bazlarnn klasik sancak yaps
ile farkllk gstermesinden kaynaklanmaktadr. Osmanl devletinin, kendisine
bal lkelerde corafi, sosyal, ekonomik ve etnik yapya gre deien farkl
ynetim modelleri uygulad bilinmektedir.
mparatorluk her ne kadar
merkeziyeti bir karaktere sahipse de, fethedilen lkeler. halknn Osmanl
idaresine smdrlmas ve dier baz faydalar bakmndan eski idareler zamannda
geerli olan bir ksm hukuk mevzuat ile rf ve adetlerin birsre daha devam
ettirildii ve bunlardan Osmanl Kanunlarna ters denlerin bile ancak yava
12
yava ortadan kaldrld malumdur.
Bu meyanda Diyarbakr eyaleti ierisinde
baz sancaklarm idar statlerinde grlen farkllk, hemen dikkat ekmektedir.
Genelolarak
Yurtluk-Ocaklk ve Hkmet olarak zikredilen ve Diyarbakr
eyaleti ierisinde de yer alan bu sancaklarm saylar zamanla azalmtr. 13
.
12

13

mer Ltfu Barkan, "Osmanl Devrinde Akkoyunlu Hkmdar Uzun Hasan Bey'e Ait
Kanunlar", Trkiye 'de Toprak Meselesi, Istanbul, 1980, s.548.
Yurtluk-Ocaklk
Sancaklar:
Fetih srasnda hizmet veya itaatlerinden dolay eski sahiplerine
tevcih edilmi ve sancak beyliinin belli bir slalenin mlkiyetinde
olduu sancaklardr.
Sancakbeyi her hangi bir ihanet veya itaatsizlik dnda lnceye kadar beylik yapmaktadr. Bu
sancaklarda tahrir yaplmakta, bmar ve zeamet de bulunmaktadr. Diyarbakr eyaleti ierisinde bu
tr sancaklara Saman, Kulb, Mihrani, Tercil, Atak, Pertek, apakur, ermik veMerarikin rnek
olarak verilebilir.

Hkm
et Sancaklar:
Bu tr sancaklar sahiplerine fetih srasnda hizmet ve itaatlerinden dolay~ mlkiyet
zere tasarruf etmeleri iin tevcih edilmitir. )'urtluk-Ocaklk
sancaklardan
tek fark bu

BRAHM YILMAZEliK

222

Airet beylerine verilen sancaklar Liva olarak adlandrlmakla beraber,

bunlar gerek Osmanl livas olmayp birer Zeamet olarak nitelendirilebilir.
XVIII. yzyl ierisinde de Diyarbakr eyaleti ierisinde "Yurtluk-Ocaklk" ve
"Hkmet" tabir edilen sancaklara rastlanmaktadr. Ancal< bu tr sancaklarn
saylarnn azalmas, bu uygulamimn zayfladnn emareleridir. Sonu olarak
Diyarbakr eyaletinin 1515 tarihinde kurulduktan sonra, bu eyalete bal olarak
sancak saysnn olduka fazla olduu XVI. yzylda bu saynn 37 ila 47
a~asnda, XVII. yzylda ise 18 ile 23 arasnda deitii grlmektedir .
. 2- XVIII. Yzylda dari Taksimat
XVIII. yzylda Diyarbakr eyaleti, Dou Anadolu'nun en nemli eyaleti
olma durumunu korumakla birlikte baz blgelerin bu eyaletinin snrlar dnda
kald grlmektedir. XVIII. yzyla ait idari taksimat listelerinin incelenmesi
sonucu, bu durumu daha ak olarak tesbit etmek mmkndr. Tablo II de 1733i739- 747 ve 1785 tarihlerine ait 4 ayr idari taksimat listesi mukayeseli olarak
verilin itir.
TABLO II
XVIII. Yzylda Diyarbakr

Eyaletinin dari Taksimat

739(15)

i74i

1785(1 )

Amid

Amid

Amid

ermik
Siverek
Telbisime
Savur H)

sancaklarda tahrir yaplmaydr. Bu yzden tmar ve zeamet yoktur. Bu tr sancak tasarruf eden
sancak beyleri sefere arildnda
kendisine bal airet kuvvetlerini alarak beylerbeyinin
sanca altna girer. Bu konuda ayrntl bilgi iin bkz. M. Ali Onal, a.g.e S.32.33.
14 Milli Ktphane,
Diyarbakr er 'iyye Sicili No:31 O, s.62-63.
iS Diyarbakr er Sic. No:360, s. 14.
16 Diyarbakr er Sic. No:313, s. 74, Babakanlk Arivi, Maliyeden Mde~ve~ No:2890, S.133.
17

Diyarbakr er Sic ..No:352, s.27, No:3 i I, s.30

DYARBAKIR 'EYALETNN DAR YAPS

Mivafarikin <H)
Bakos Bosat
Mihrani
Cska
.

Mivafarikin (H)
Bakos Boat
Mihrani
i Cska
Mardin
Hsnkeyf
Hani (Y)
Siird
i Eil <H)
aoakcur
Kaza-y
Karakel

Miyafarikin (H)
Bakos Boat
Mihrani
' Cska
Mardin
Hsnkevf
Hani (Y)
Siird.
Eil <H)
Capakcur
Kaza-y
Karakecl
Birecik
Kulb
Maden
Musul- Atik ve
Cedd

223

Mivafarikin CH)
Bakos Bosat
Mihrani
Cska
Mardin
Hsnkevf
Hani (Y)
Siiid
Eil (H)
i Caoakcur
Kaza-y
Karakel
Birecik
K:lb
Maden
Musul- Atik ve
Cedd
Behramki
Han
Derik
Saman
ICemigezek

Yukarda verilen XVIII. yzyla ait idar taksimat tablosundan da

anlalaca zere, bu yzyldabiyarbakr
'eyaletine bal sancak says 20 ila 35
arasnda deimektedir. Bu dnemde baz sancaklarn Diyarbakr eyaletinden
ayrlmasna ramen, baz yeni idari birimlerin oluturulduu dikkat ekmektedir.
Bunlara rnek olarak Telbisime-ska-Salat-Biraz-Beirl
ve .Bakos-boat rnek
olarak verilebilir. Bu yeni sancaklardan bazlar XVI. ve XVII. yzylda hnz
18
b,irer ky durumundaqlup, XVIII. yzylda sancak haline gelmilerdir.
Bunun
yan sra idar yapda "Kaza-y Karakel;'
gibi yeni idar birimlerin
oluturulduu da dikkat ekmektedir. Bu da Osmanl idar yaps ierisinde
Trkmen airet hayatnn. bir snucu olarak ortaya kan ve gerek manada bir
"kaza"dan ziyade "Obalar Birlii" 'manasna gelen ve mali zaruretlerin ortaya
19
kartt bir uygulamadr.
Bu tr yerler' gerek manada bir kaza olarak
1565 tarihli Diyarbekir cmliil Defterinde, Beiri ve Mih~ani, bu tarihlerde kyolarak kaytldr.
Tapu ve Kadastro Genel Mdrlg Arivi, 304 Numaral Defter-i Liva-i Diydrbekir. Yine 1733
ve 1747 tarihli tevzi defterlerinde Bakos kyolarak kaytldr. Diyarbakr er Sic. No:310, s.55
(25 Mart 1733 tarihli tevzi), No:313, s.180-185 (13 Mart 1747 tarihli tevzi). Ayrca Salat da 1747
tarihinde henz bir ky durumunda idi. Diyarbakr.er. Sic. No:313,s.180-185.
19 Mustafa Akdag, bu konuda " ...hibir kasaba veya ehir olmakszn, srf kyler grubu halinde tekil
edilmi kazalar da az olmakla beraber mevcit idi ...". " ... Bir merkez kasabas bulunmayan bu trl
kadhklar, eksi yerli idari blmden kalma olmayp, byk ihtimae, Trk gebe hayatnn bir
18

224

BRAHM YILMA.ZELK

dnlmemelidir. XiX. Yzylda yine bu tur bir uygulama olarak, Kiki ve

Trkmen airetlerinin oturduklar yerler bu sefer de "nahiye" itibar edilmitir.
Bu airetler ancak 1845 ylnda iskan edilebilmi, buna ramen dank olarak
bulunduklar yerler "nahiye" itibar edilmeye devam edilmitir?O Bu sebeple bu
uygulamaya mar zaruretierin ortaya kartt bir uygulama olarak bakmakta
fayda vardr.
Yukarda belirtildii zere balangtan itibaren Diyarbakr eyaletinin
ierisinde yer ahin ve XVIII. yzylda idar taksimat ierisinde varlna rastlanan
"Yurtluk-Ocaklk" ve "Hkmet" tabir edilen sancaklarn, bu yzylda sayilarnn
azald grlmektedir. Bu ise szkonusu. uygulamann zayfladnn emareleri
olarak kabul edilmelidir.
'
XVIII. yzyla ait yukarda ve}ilen idar taksimatla ilgili tabloda yer
almayan baz sancaklarn varln ise eitli belgelerden tesbit etmek mmkn
olmutur. Sincar-Harput-Palu-Mahal.arsancak
sancaklar da XVIII. yzylda
21
Diyarbakr eyaletine bal dier sancaklar tekil etmekteydi.
Bu dnemde
Diyarbakr eyaletinin snrlr klm olmakla beraber bata kuruluundan
itibaren Diyarbakr eyaletinin Paa Sanca olan Amid Sanca ve haz blgeler
nemlerini korumulardr.
XVIII. yzylda gemi yzyllarla mukayese edildiinde, Diyarbakr
eyaletinin snrlar biraz klm ise de, yine olduka geni bir alana ihtiva ettii
sylenebilir. Bu dnemde idar taksimatt~ dikkati eken dier nemli bir husus
ise, idar adan Dyarbakr eyaletine bal olan Palu, arsancak, Harput, eil,
ermik, Ergani ve ng kazalarnn "Ma den-i Hmayiin merbutatndan"
saylmalardr?2 Sz konusu kazalar XVIII. yzylda mal adan "Maden-i
HmaYln" idaresine bal olmakla beraber, idari adan Diyarbakr eyaletine
23
bal olma statlerini devam ettiriyorlard.
Sonu olarak ise XVIII. yzylda
Diyarbakr eyaleti snrlar klm olmakla beraber, nemini korumutur
denilebilir.
3- ~IX. Yzyln lk Yarsnda

dar Taksimat

XIX. yzyln balarnda Diyarbakr eyadtinin idari taksimatna

bakldnda, XVIII. yzyldaki idari taksimata pek fazla bir ayrlk arzetmedii
grlmektedir.

211

21

22

2J

icab idi ..." demektir. Bkz. M.Akda~, Trkiye 'nin iktisadi ve itimai Tarihi, C. 2, stanbul, 1979,
s.83.
Diyarbakr er. Sic. No:607, s.3- i5-59, No:352, s.50.
Ayrntl bilgi iin bkz. Palu-Sincar-Harput ve arsancak in. Diyarbakr ~r Sic. No:626, s.2021 (1792), Mahal iin bkz. B.A, Cevdet Dahiliye, No:2645
.
Ayrntl bilgi iin bkz. BA., Cevdet Dahiliye No:2645, Diyarbakr er. Sic. No:626, S.20. 'Ayrca
bkz. Hasan Yksel, H.I 190-H.1209 (1794) Tarihli Keban er'iyye Sicilinin Transkripsiyon ve
De~erendirilmesi
Ankara n. Sosyal' Bilimler Es. Baslmam Yksek Lisans Tezi, Ankara,
1987, s.54-57-60-65.
SA. Cevdet Timar. No:4860.

225

DiY A.RBAKIR EYALETiNN iDARi YAPS

XiX.
olumaktayd.

yzyln
24

hemen

balarnda

Diyarbakr

eyaleti

u kazalardan

1- Amid

2- Siverek

3- ermik

4- Meyararikin (H)

5- Hasankeyf

6- Beiri

7- Tercil (H)

8- Behraki

9- Hani (Y)

10- ska

ll-Telbisme

12- Mardin

13- Salat

14- Birazi

15- Birecik

16- Kulb

17- Atak (Y)

18- Siird

20- Savur (H)

21- Eil (H)

22- Karakel

23- apakur

24- emigezek

26- Musul- Atik ve Cedid

27- Saman

28- Derik

29- Ergani

30- ng

31- Sincar

32- Harput

33- Palu

34- arsancak

35- Mahal

Yukardaki tablodan da anlalaca zere XiX.

balarnda Diya;bakr eyaleti 35 sancaktan olumaktayd.

Yzyln

hemen

XIX. Yzyln hemen balarnda, Diyarbakr Merkez Sanca ise her biri
25

birer ayr adli-idari birim olan u 22 kazadan olumaktayd.

1- Amid

2- Siverek

3- Mihrami

4- Meyafarikin (H)

5- Eil

6- Beiri

7- Tercil (H)

8- apakur

9- Hani (Y)

10- ska

i 1- Telbisme

12- Mardin

13- Salat

14- Birazi

15- Mahal

16- Kulb

i7- Atak (Y)

18- Siird

20- Savur (H)

21- Eil (H)

22- KarakeUi

Yukardaki tablolardan da anlalaca zere incelenen dnemin hemen

balarnda Diyarbakr eyaleti olduka geni bir alan ihtiva etmekteydi. Bu
tarihlerde idari taksimatta Diyarbakr eyaletine bal olan Palu, arsancak,
Harput, Eil, ermik, emigezek, Ergani ve ng kazalar, Maden-i

24
25

Ayrntl bilgi iin bkz. Tablo Irve Diyarbakr, erSic. No:626, s.20-21 (1792).
Diyarbakr er Sic. Noj13, s.30; No:626, s.l, No:355-11; No:3 13, s.7; .No:355, s.44; No:352, 25.
27.

226

BRAHM YILMAZELK
26

Hmdyun merbutatndan sayllyorlard.

Sz konusu kazalar mali adan
"Maden-i Humayun"a bal olmakla birlikte idari adan Diyarbakr eyaletine
27

bal olma statlerini devam ettiriyorlard.

XIX. yzyln ilkyarsnda 1847 ylna kadar idari taksimatta pek fazla
nemli bir deiiklik olmam ve bu tarihe gelinceye kadar XVIII. yzyldaki
idari yap aayukar
muhafaza edilmitir. 1847 ylna kadarki belgelerde
rastlanmaktadr. Ancak XVIII. yzyl idari taksimat ierisinde grlmeyen
Maden ve Karaor kazalarnn 1817 ylndan sonraki belgelerde Diyarbakr
28

eyaletine balandklar anlallmaktadr.

Diyarbakr
gelmekteydi. 29

eyaleti'

i820-1825

ylnda

sancaklardan

1- Amid

13- Atak (Y)

24- Bakos

2- Beir

14- Birazi

25- Cizre (H)

3- apakur

15- emigezek

26- ernik

4- ska

16- Hani (Y)

27~ ng

5- EiI

17- Ergani

28- Gence

6- Harput

18- Hasan-keyf

29- Hazzo (H)

7- Karakel

19- Kulb

30- Mardin

8- Mazgird

20- Meyafarikin (H)

31- Mihrani

9-Palu (H)

21- Pertek

32- Saman

10- Salat

22- Savur (H)

33- Siird

11- Sincar

23- Siverek

34- Telbisme

meydana

12- Tercil (H)

Yukardaki tablodan da anlalaca zere daha nceki yllarda Diyarbakr
eyaletinin idari taksimat ierisinde grlen Behramki, Birecik, Musul- Atik ve
Ceddid, Derik sancaklarna 1820-1825 idari taksimatnda rastlanmamaktadr.
Btn bu deiikliklere ramen Mirliklerin ihdasna kadar esasl bir deiiklik
olmamtr. Bu dneme gelinceye kadar Mardin'in Diyarbakr eyaleti ile Musul
"eyaleti arasnda el deitirdii ve neticede 1839 tarihinde Diyarbakr'a baland
grlmektedir .

26

27
28
29

Bu koimda ayrntl bilgi iin bkz. BA, Cevdet Dahiliye No 2645, Diyarbakr er Sic. No: 626,
s.20, Ayrca bkz., Hasan Yksel, H.I 190-H.I209 (1794) Tarihli Keban er'iyye Sicilinin
Transkripsiyon ve Deerlendirilmesi
1987, s.54, 57, 60, 65.
BA, Cevdet Tmar, NO:4860.
BA. Cevdet Askeriyye, No: 14923, BA, Maliyeden Mdevver, No:2985.
. Ylmazelik a.g e.s. 133-134.
.

DYARBAKIR EY ALETNN DAR YAPS

227

XiX. yzyl ierisinde Diyarbakr eyaletinin idari taksimatnda nemli

deiikliklerin olduu dnemin balangcni Diyarbakr Mirliinin kurulmas
tekil etmektedir. Takvim-i vekati say: i72 de yer alan bir kayda gre 21 Ekim
i838 de Diyarbakr Mirlii kurulmutur. Bu konudaki bilgiler aada ayrntl
olarak ele alnacaktr. bolaysyla
burada sadece Diyarbakr Mirliinin
kurulmasndan sonra idari taksimatta meydana gelen deiiklikler szkonusu
edilecektir.
Diyarbakr Mirliinin kurulmasndan sonra Diyarbakr eyaletinin idari
taksimatnda nemli deiiklikler meydanagelmitir.
Aada. 1840 ylna ait
Diyarbakr eyaletinii idari taksimatn gsterir tabloya bakldnda bu durum
30

daha iyi anlallacaktr.

TABLO III
1840 Ylnda Diyarbakr

Eyaleti

1- Amid (Merkez)

15- Birazi.

29- Zkn

2- Mardin

16- Bakos Boat.

30- Bohtan

3- Siverek

17- Peear

31- Raho

4- Eil

18- Gene

32- Lice

5- Hasankeyf

19- Hazro

33- Kulb

6- Beiri

20- Hani

34- Koda

7- Hasankeyf

21- Silvan

35- Hayan

8- Savur

22- Garzan

36- Grdilan

9- Hani

23- irvan

37- Rasulavn

10- Atak

24- Siird

38- Badkan

11- Mihrani

25- Cizre

39- Havidan

12- Miyafarikin .

26- Rahta

40- eyhkik

13- apakur

27- Nehtan

41- Ebgr

14- Salat

28- Midyat

1840 ylna ait idari taksimat, 1847 ylna kadar baz kk deiikliklerle
devam etmitir. Bu arada 1838 ylnda Diyarbakr Mirliinin kurulmas ile
birlikte, Maden-i Nmayun emanetine bal kazalarn da yine i845 ylna kadar
idari taksimat ierisinde Diyarbakr eyaletine bal olduklar grlmektedir. 1845
Ylnda Harput eyaleti tekil edilmi ve bu kazalar Harput eyaletine

30

Diyarbakr er Sic. No:607 s.3 (19 Temmuz

No:352, s.4 7 (1840)

840).

s.15 (Mart 1840), s.59 (25 Aralk

(840),

BRAHM YILMAZELK

.228

balanmtr.3 1838- i845 yllar arasnda Diyarbakr eyaletine bal Maden-i

32

Hmayun Kazalar ise unlardr.

1- Harput

iO~ emigezek

2- Palu

11- Kemah

20- Grcanis

3- Kuruay

12- Ergani

c21_Hakimhan

4- Ayvaldere

13- Ein

22- arsancak

5- Malatya

14- Akahan

23- Behisn

6- ermik

15- Maden-i Ergani

24- ng

7- Ebutahir

16- Siverek

25- Arabgir

8- Maden

i7- Gerger

26- im

9- Samsat

18- Hsn- Mansur

19- Maden-i Keban

Aralk 1847 ylnda Diyarbakr eyaleti, Osmanl devletindeki yeni idari

tekilatlanma erevesinde yeni bir idari dzenlemeye tabi tutulmutur. Bu
dzenleme ierisinde Diyarbakr eyaleti, 1- Mardin 2-Siirt 3- Diyarbakr olmak
zere livadan olumaktayd.
XIX. Yzyldaki idar~ taksimat incelendiinde, gemi yzyllara nazaran
Diyarbakr eyaletinin snrlarnn kld sylenebilir. Bununla birlikte bu
dnemde de, Diyarbakr eyaleti nemini eitli alardan muhafaza etmitir. Yine
bu dnemde dikkati eken bir dier gelime de, gemi yzyllarda Diyarbakr
eyaleti ierisinde varln tesbit ettiimiz, Yurtluk-Ocaklk, Hkmet denen
ynetim biimlerinin saylarnn olduka azalmasdr. Ayrca idari taksimat
ierisinde ve~jlebilecek olan Diyarbakr'a bal kyler ve airetler konusu da, tel
bana bir aratrma konusudur.
.
11- ,XVIII. Yzyl le-XIX.
Tekilatlanmas

Yzyln lk Yarsnda

Diyarbakr

dari

Bilindii zere klasik Osmanl idari sisteminde lke "Vilayet" ,veya

"Eyalet" diye' adlandrlan byk idari nitelere blnm olup, eyaletleri ise
Sancaklar oluturmaktayd. Eyalet ve sancaklarn merkezi durumunda olan
~hirler, ayn zamanda idari bir merkez olma zelliine sahiptirler. Klasik
Osmanl idari yaps ierisinde Beylerbeyi kendisine verilen ve eyalet merkezi
olan sancaklardaki ehirlerde oturmutur.
Diyarbakr eyaletinin kurulduu tarih olan i5 i5 tarihinden itibaren Amid
Sanca "Paa Sanca" olmu ve bu eyaletin idaresini stlenen Vezir rtbesindeki
Beylerbeleri bu ehirde oturmulardr. Diyarbakr bylece tarihi dnemler
ierisinde devamlolarak merkez olmutur.
)i

i. Ylmazelik,

32

SA, Cevdet Dahiliye, No:70n

a.g.e. 5.136.

DYARBAKIR EY ALETNN DAR YAPISI

229

1515 tarihinden itibaren Diyarbakr eyaletf belerbeyliine tayin edilen

vezir rtbesindeki beyler 'uzul) bir mddet bizzat kendileri grev yerlerinde
bulunarak, bu grevlerini devam ettirmilerdir. Bununla birlikte bu kuraln
XVIII. yzyldan itibaren bozulmaa balad ve baz valilerin grev yerine
gelmeden mtesellimleri vastasyla Diyarbakr eyaletini ynettikleri tesbit
. . 33
e d'li mtr.
Diyarbakr eyaletinin idari tekilatlanm~s ierisinde dikkati eken bir
konu da, bu eyaletin Maden- Hmayiin Emanet ile olan mnasebetidir.
Dolaysyla 1780 tarihinden balyarak, Diyarbakr valilerine ayn zamanda
Maden-i HmayOn Emaneti de tevcih edilmitir. Bu tarihlerden itibaren XIX.
Yzyln ilk yarsnn sonlarna kadar Maden emanetine bal kazalar idari Jldan .
Diyarbakr eyaletine bal olmulardr. dar adan balangta Palu, arsancak,
Harput, Eil, ermik, Ergani ve ng kazalar Mali adan Maden-iI.-lmayn
idaresine bal olmakla birlikte idari adan Diyarbakr eyaletine bal olulardr.
Bu kazalarn saylar yukarda idari taksimat blmnde akland. zere
zamanla artmtr. 'Maden-i Hmayun'a bal olan kazalardaki halkn ve
madencilerin btn ilerini Maden EminIeri tarafndan grlmesi ve buna kar
gelenlerin cezalandrlacaklarna dair sk sk gnderilen fermanlar sz konusu
kazalarn idari statlerinin tam olarak aydnlanmamasndan kaynaklanmaktadr.34
Diyarbakr ey aleti valilerinin eitli tarihlerde ayn zamanda Maden Emini de
olmalar sz konusu karkln asl sebebi 0lmaldr.35
Osmanl lke ynetiminde Mirliklerin oluturulmasna kadar (1836)
geen sre ierisinde Diyarbakr eyaletinin idari tekilatlanmasnda,
lke
ynetimine paralelolarak nemli bir deiiklik sz konusu deildir: Ancak 1836
ylnda lke ynetiminde yeni bir dzenlemeye gidilmi ve ilk etapta-6 mirlik
kurulmutur. 1836 ylnda kurulan Sivas Mirliide bu alt mirlikten bir tanesi
36
ol,p, Diyarbakr eyaleti bu mirlie balanmtr.
Nitekim Kasm sonlar 1836
tarihli bir fermandada Hafz Mehmed Paa'ya Asiikir-i Mansure Eyaleti-i Sivas
. Mirlfi nvanyla Diyarbekir 've Rakka ve ber-vech-i muhasslk Sivas
Eyaletleri ve Divrii Sanca ev Maden-i Hmiiyun Emaneti..." nin tevcih
37
edildii anlallmaktadr.
Bu uygulama Diyarbakr Mirliinin kurulduu Ekim
838 tarihine kadar devam etmitir. Diyarbakr mirlii i838 ylnda
kurulmasna ramen, redif askeri tekilatnn 1'836 ylnda, Diyarbakr eyaletinde
38
de tekil edildii grlmektedir.

J3

. Ylmazelik,

34

BA, Cevdet Darphane ve Meskukat, No:2441.

a.g.e. s.176- 177.

3;

Ayrntl bilgi iin bkz. . Ylmazelik, a.g.e. s. 132-134 ve 177- 178.

36

Musa adrc, Osmanl Trkiyesi lke Ynetiminde

Tezi, Ankara, 1979, s.17.

37

Harput er. SiCili, No:218, s.78, Ayrca bkz. BA, Cevdet Dahiliye. No:2275.
Musa adrc, Tansimala Girerken Trkiye 'de ehir Ynetimi. ADTCF, Baslman
Tezi, Ankara, 1972. s,19.

3K

Yenilikler, ADTCF.

Basnam

Doentlik

Doktora

230

BRAHM YILMAZELK

Ekim 1838 tarihinden itibaren Diyarbakr, Sivas Mirliinden ayrlmak

suretiyle ayr bir mirlik haline getirilmitir .. 1839 tarihinde Sadullah Paa'
"Diyarbekir ve Rakka Eyaletleri ve Maden-i Humayun" dan oluan Diyarbakr
Mirliine tayin edilmitir.39 Bylece bu tarihten itibaren Diyarbakr eyaleti
valileri, Mir nvan tamaya balamlardr.
Osmanl devletinde 1842 ylndaki idari dzenleme ile lke ynetiminde
"Eyalet-Sancak-Kaza"
eklinde yeni bir idari dzenleme yaplm, eyalet
valilerinin yetkileri nemli lde snrlanmtr. Bylece daha nceden Hem
Diyarbakr Eyaletinin hem de Diyarbakr Sancann idari bakmdan en bata
gelen kiisi olan, eyalet valileri zellikle sancak idaresinde ikinci plana
dmlerqir. Sancak ynetiminde Kaymakam ve kaza ynetimind~ ise kaza
mdrleri ilk pl~na gemitir.40
.
Diyarbakr eyaleti Mart 1845 tarihinde "Tanzimata Dahil" edilmitir. Bu
tarihten sonra de eyalet valilerinin yekileri snrlanm, eyaletde defterdar da
grev yapmaa balamtr. Sancaklarda kaymakamlarn, kazalarda ise kaza
mdrlerinin ilk palana gemelerine ek olarak, i gvenliin salanmasi iin
Zaptiye tekilat, Tanzimatn getirdii yenilikler ierisinde Diyarbakr'da da
oluturulmutur. Ayrca 1849 ylndan itibaren Eyalet ve Sancak Meclisleri de
ynetiminde sz sahibi olmaya balamlardr.
te yandan Diyarbakr eyaletinin merkezini tekil eden Diyarbakr
sanca ierisindeki bir idari uygulama da burada ksaca deinmek istiyoruz.
Diyarbakr sancann idari taksimatna bakldnda, Diyarbakr'n kylerinin
15) 5 ylndan itibaren ark ve Garb olmak zere ikiye ayrld hemen dikkat
ekmektedir. Bu uygulama incelediimiz dneme kadar yani XiX. yzyln ilk
yarsnn sonlarna ve hatta salnamelerden anlald kadaryla XIX. yzyln
sonuna kadar srmtr.41 Bu uygulamann aada da izah edilecei zere idari
durumla da alakas vardr. Ancak hereyden nce bu durumun geleneksel Trk
ehirlerinin belirgin bir zellii olduunu belirtmek gerekmektedir. Zira arkGarb (Dou-Bat, Yukar-Aa, Bala-Stla) terimleri Diyarbakr'da olduu gibi
pek ok Osmanl yerleim nitesinde de bulunmaktadr. Diyarbakr'da Garb
kyleri Dicle nehrinin Batsndaki kyleri, ark kyleri ise Dicle'nin
Dousundaki kyleri gstermektedir. Bu hususun Orta Asya'dan beri sregelen
Trk kltrnn bir tezahr olduu aktr ..
Vergi tevzii ve taksimi ile ilgili listelerden anlald kadaryla, 1848
ylna gelinceye kadar Diyarbakr'n
kyleri ark ve Garb olarak ikiye
ayrlmaktayd. Bu kyler idar ve adl adan Diyarbakr Merkez sancana bal
olup, bu kylerle ilgili meselede, ayn zamanda Eyaet yneticisi olan kiilerce
zlmekteydi.
Ancak adl sahdaki bir husus ayrca dikkat ekmektedir.
Diyarbakr mahkemesinde Kad'nn yansra, bir Bab Naibi ve bir de Nahiye

," Takvim-i Vekayi, Defa: i72, H.1254, Defa 182, H.1255.

Musa adrc. Osmanl Trkiyesi lke Ynetiminde Yenilikler 5.102-1 7.
41 i. Ylmazelik.
a.ge. 5.142 ve devam

40

DYARBAKIR-EY ALETNN DAR YAPS

231

Kads bulunmaktayd.42 Bu bab naibi ve naibi ve nahiye kadsnn grevi se - Bu

dnernede Diyarbakr mahkemesine tayin edilen kad veya naiblerin ayn
tarihlerde grevde bulunduklar tesbit edilmitir- 'bata Diyarbakr'da ark ve
Garb olarak ikiye ayrlan kylerden gelen kiilerin davalarna bakmakt.
1848 ylndan sonra ise ark ve Garb kylerinin ayr b'ir nahiye olarak
kabul edildii grlmektedir. Bu kyler, 15 Ocak 1848 tarihli bir belgeye gre
"ark ve Garb Nahiyesi" olarak nahiye itibar edilmektedir.43 H.1273 yl Devlet
Salnamesinde yer alan ve Diyarbakr eyaleti kazaalrn gsterir idari taksimat
listesinde de, 1856-1857 yllar arasnda bu kyler "Nevahi-i ark ve Garb" ad
altnda yine nahiye itibar edilmitir.44 Bu uygulamann daha XIX. yzylda
gnmzdeki Bykehir belediyesi uygulamasnn, baz ynleriyle benzeri
olduu dnlebilir.
Osmanl dneminde idari tekilata dnem drtem baz deiiklikler
yaplm ve Diyarbakr eyaletinde de bunlar tatbik edilmitir. Sonuta ise
qiyarbakr'n bu deiikliklere, ramen nemini koruduunu sylenebilir.
SONU
Sadece Osmanl mparatorluu> dneminde deil, tarih dnemler
ierisinde nemli bir blge olan Diyarbakr eyaleti, bu nemini Osmanl
mparatorluu zamannda da korumutur. 1515 tarihinde btn Dou ve Gney
Dou Anadolu'yu snrlarierisinde
bulunduran Diyarbakr eyaleti Dou'ya
yaplan seferlerin merkez s's olmutur. Yaplan yeni fetihlere paralelolarak,
yeni eyaletierin oluturulmas, bu eyaletinnemini
bir miktar azaltmtr. Buna
ramen Diyarbakr eyaletinin snrlar ierisinde yer alan yerler uzun bir sre Irak
blgesinin hububat ambar olarak, bu blgenin ihtiyalarnn karlanmasnda
nemli bir roloynamtr. Diyarbakr eyaleti ve bu eyaletin merkezini tekil eden
Amid sanca XVIII. yzyla birlikte Dou'daRua
tehlikesinin ba gstermesi
zerine, Erzurum eyaletinin nem kazanmas karsnda bu yzylda eski nemini
bir miktar kaybetmitir.45
,
XVIII. yzyl ve XIX. yzylda Diyarbakr eyaletinin' idari yaps
belirlenirken, bu eyaletin sz konusu yzylda snrlar tesbit edilmeye allm,
XVI. ve xyI. yzyldaki idari yap ile karlatrmak suretiyle meydana gelen
deiiklikler belirlenmitir. Bu karlatrma sonucunda Diyarbakr eyaletinin
snrlarnn kld, buna ramen eski nemini kaybetmedii tesbit edilmitir.
XIX. yzylda Diyarbakr eyaletinin idari taksimatnda XVIII. yzyla
gre uzun bir dnem deiiklik grlmemektedir. Bu dnemin en dikkat ekici
taraf ise, idari bakmdan Diyarbakr eyaletine bal olan baz kaza~arn, mali

42
43
44

45

i. Ylmazelik,

a.g.e. s.228-229 ..

Diyarbakr er Sic. No:352, S.119-121.

Sz konusu belge Tuncer Baykara tarafndan yaynlanmtr.
Tarihi Cografyasna Giri I, Ankara, 888, s.254-255.
i. Ylmazelik, a.g.e. s.661-662.

Bkz. Tuncer Baykara Anadolu 'nun

232

BRAHM YILMAZELK

adan Maden-i Hmayun Emanetine balanm olmalardr. Uzun bir dnem

Diyarbakr eyaleti valileri, ayn zamanda Maden-i Hmayun Emaneti eminliini
de birlikte yrttklerinden, bu durum idarede bir ksm karklklar ortaya
kmasna sebep olmutur. Ancak sonu olarak Maden-i Hmayun Emanetinin
ma bir birim olduu ve Diyarbakr Eyaletine dahil baz kazalarn ma adan
buraya bal olduklarn syleyebiliriz.
Diyarbakr eyaletinin idari taksimatndaki en nemli deiiklik ise 1838
ylnda Diyarbakr Mirliin kurulmasndan sonra olmutur. i845 ylnda ise
Harput ve Maden-i Hmayun kazalar, Diyarbakr eyaletinden ayrlarak yeni bir
Eyalet oluturulmutur.
te yandan 1847-1 848 yllarda bir ksm ma
zaruretlerden dolay Diyarbakr eyaleti Van-Mu, Hakkari sancaklar ile Cizre,
Bohtan
ve
Mardin
kazalarn
ierisine
alacak
ekilde
yeniden
tekilatlandrlmtr.
Ancak bu .yeni dzenlemenin,
zellikle Diyarbakr
Eyaletinin idari taksimatnda fazla bir deiiklik yapmadn belirtmek gerekir.
Sonu olarak XVIII. yzyl ve xx. yzylOsmanl
idari yapsnn
aydnlanmasna kaynak tekil edebilecek, baz bilgiler ortaya konulmasnn yan
sra, Diyarbakr eyaletinin idari taksimat ierisinde nemli bir yere sahip olduu
da ortaya kmtr.